Ekonomija Svijeta (Culahovic) PDF

Ekonomija svijeta
- rast, razvoj i trendovi Besim ulahovi
Ekonomski fakultet Sarajevo Beogradska bankarska akademija
Ekonomski fakultet Sarajevo Sva prava pridrana. Nije doputeno niti jedan dio ove publikacije reproducirati ili distribuirati u bilo kojem obliku ili pohraniti u bazi podataka bez prethodnog pismenog odobrenja izdavaa Izdava: Ekonomski fakultet, Sarajevo Koizdava: Beogradska bankarska akademija, Fakultet za bankarstvo, finansije i osiguranje, Beograd Glavni i odgovorni urednik: prof. dr. Muris ii, dekan Ekonomskog fakulteta u Sarajevu Urednik: prof. dr. Devad ehi, prodekan, Ekonomski fakultet Sarajevo Recenzenti: prof. dr. Maks Tajnikar, Univerzitet u Ljubljani, Ekonomski fakultet prof. dr. Petar Filipi, Sveuilite u Splitu, Ekonomski fakultet prof. dr. Hani Hasan, Union Univerzitet, Beogradska bankarska akademija, Beograd prof. dr. Veselin Vukoti, Fakultet za meunarodnu ekonomiju, finansije i biznis, UDG, Podgorica Lektor: Vildana ulahovi Korektor: Maida ulahovi DTP i dizajn naslovne strane: TOPDOG, d.o.o. Sarajevo Godina izdanja: 2008 Tira: 500 primjeraka tampa: VNG Grafika, Mostar CD tampa: TOPDOG d.o.o., Sarajevo CIP katalogizacija u publikaciji Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine, Sarajevo 330.34/.36(075.8) ULAHOVI, Besim Ekonomija svijeta: rast, razvoj i trendovi/Besim ulahovi. Sarajevo: Ekonomski fakultet 2008.-582 str. : ilustr; 25 cm + [1] CD Bibliografija uz svako poglavlje i uz tekst ISBN 978-9958-25-009-5 ISBN 978-9958-25-010-1 (CD) COBISS.BH-ID 16451846
Sadraj
vi
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj
Sadraj
vii
Imao sam zadovoljstvo da proitam rukopis prof. dr Besima ulahovia: Ekonomija svijeta: rast, razvoj i trendovi. Iako rukopis ima 540 stranica i vrlo gusto je kucan - uspio sam da materijal proitam. Radi se o izvanrednoj knjizi, skoro da kazem monumentalnom djelu prof. Besima ulahovia. Prosto je nevjerovatno da je jedan istraiva uspio da prikupi, obradi i sistematizuje ovoliko materijala. ak da je to radio jedan institut imao bi puno posla. Sam naslov knjige je izazovan i inspirativan, pogotovu knjige koja se pojavljuje na prostoru Balkana, na kojem je filozofija zatvorenosti i podjela jo uvijek snana. Ve od naslova poinje sukob sa uobiajenim shvatanjem ekonomije kao nacionalne ekonomije. Ideja globalizacije je snano proela ovaj rad odnosno trini pristup razvoju. Istina, autor ukazuje i na velike razlike koje danas postoje u svijetu, ali vjeruje da nova razvojna paradigma za koju se on zalae jeste put ka ublaavanju tih razlika. Knjiga je pisana neobino jasnim stilom, tehniki je fantastino ureena, grafikoni su uraeni iznad standarda i puna je informacija i izvora odakle se te informacije mogu dobiti. Ovu knjigu sam ve preporuio kao literaturu na naem privatnom univerzitetu UDG, kako za predmet Svjetska ekonomija u okviru redovnih studija, tako i na predmetu Ekonomski razvoj na postdiplomskim studijama. Smatram da e i veina fakulteta sa prostora bive nam zemlje isto ili slino uraditi. Integracija prostora regiona i preko ove knjige - jeste jo jedna od njenih misija. Zaista, sa punom profesionalnom i moralnom odgovornou preporuujem ovu knjigu, jer ona podie nivo ekonomskog znanja i nivo literature na naim prostorima.
Prof. dr Veselin Vukoti. Autor i nosilac ideje UDG-a i Dekan Fakulteta za meunarodnu ekonomiju, finansije i biznis, UDG, Podgorica, Crna Gora
Poaen sam pozivom autora da iznesem miljenje o rukopisu koji fascinira ne samo obujmom, ve i bogatstvom misli koje sadri i nainom (ekonomske) analize uz pomo koje autor dolazi do sinteza i zakljuaka. I drugo, estitam mu na hrabrosti da se suoi s vjenim pitanjem na koje generacije znanstvenika nastoje odgovoriti: idemo li dobrim putem? Rukopis prof. dr. Besima ulahovia otkriva mnoge pozitivne aspekte rasta i razvoja ovjeanstva, ali i stranputice kojima se ve dugo kreemo: slabosti koje ne otklanjamo, dileme pred kojima smo zastali i opasnosti koje se nadvijaju nad svjetsko gospodarstvo. U njoj se ogledaju slabosti i opasnosti, ali i snage i prilike s kojima koraamo u neizvjesnu budunost. ivimo u svijetu koji se ubrzano globalizira. S tom se tendencijom mijenja i teite svjetske ekonomije. Danas je ono na adaptaciji, prilagoavanju nekadanjih nacionalnih ekonomija na globalnu novu ekonomiju. Pria o tom putu, od najranijih dana ljudske povijesti do ovih dananjih, sadraj je analiziranog rukopisa. Tu nam priu, s poprilinom dozom publicistike vjetine, autor nudi u osamnaest poglavlja koja se potencijalno mogu grupirati u etiri tematska dijela.
-Prof. dr. Petar Filipi, redoviti profesor u stalnom zvanju, Proelnik katedre za opu ekonomiju, Ekonomski fakultet, Sveuilite u Splitu, Hrvatska
viii
Rukopis knjige dr Besima ulahovia Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj preznetiran je na 540 stranica kompjuterski sloenog i za tampu pripremljenog i prelomljenog teksta. Celokupna materija izlozena je u osamanaest poglavlja. Poglavlja su ujednaenog obima. Uspostavljena je izvanredna proporcija u obradi teorijskih i empirijsko-analitikih aspekata prouavanih fenomena. Struktura knjige dobro je postavljena. Redosled izlaganja je logian. Stil kojim je pisana knjiga je jasan i koncizan. Pored svestrane i produbljene analize prouavanih fenomena ekonomskog rasta, autor je ukazivao i na otvorena pitanja koja zasluzuju panju da budu posebno i detaljnije istraivana. U celini uzev, smatramo da Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj predstavlja svojevrsno monografsko delo dr Besima ulahovia, izvanredno dobro koncipirano sa rezultatima koji imaju izvanredan znaaj za teoriju i politiku ekonomskog razvoja.
Prof. Dr Hasan Hanic, redovni profesor Ekonomskog fakulteta Univerziteta u Beogradu i Fakulteta za bankarstvo, osiguranje i finansije Univerziteta Union u Beogradu, dekan i prorektor, Srbija
Knjiga, dakle, ima i enciklopedijski karakter, jer autor s posebnom pozornou vodi rauna da svojim vlastitim stavovima ne utie na itaoca i da mu samo posreduje znanje i informacije koje su mu potrebne za razumijevanje svjetske ekonomije. Stavovi autora se ogledaju u samoj strukturi knjige, pitanjima koje je odabrao, podacima, a ponekad i kroz stavove drugih, a posebno nekih veoma bitnih autora. Knjiga je po svojoj prirodi udbenik, budui da studenti na jednom mjestu dobijaju sve relevantne informacije za razumijevanje svjetske ekonomije i pojedinanih ekonomija unutar svjetske ekonomije. Ona je i monografija, jer predstavlja jedinstveni pregled svjetske ekonomije. Autor pri tome posebno nastoji da italac vidi umu, a ne da se izgubi u analiziranju pojedinanih stabala. On, meutim, jasno ukazuje na ona stabla, svjetske pojave, koje su mijenjale i koje e mijenjati izgled same ume. Djela poput ovog rada prof. ulahovia, su ivotna djela. ivotna nisu samo za autora, nego i za itaoca. U ovom sluaju, autor je u jednu cjelinu povezao gradivo koje od njega zahtijeva poznavanje ekonomije, istorije i geografije, ali i savremene ekonomske analize. Da bi napisao ovakvo djelo, morao je kroz dui vremenski period sakupljati literaturu i upoznavati se sa mnogobrojnim temama iz ove tri oblasti. Pri tome je na osnovu mnotva podataka i saznanja trebao izgraditi vlastiti stav spram ove veoma opirne tematike. Istovremeno je valjalo izuzetno disciplinirano pristupiti pisanju teksta, obzirom da je itaocu htio doarati to zaokrueniju sliku deavanja u svjetskoj ekonomiji, sliku u kojoj e se vidjeti cjelina, ali istovremeno i sve one pojedinosti koje su uticale ili e uticati na tu cjelinu. S druge strane, autor je ovim tekstom htio stvoriti podlogu, u odreenoj mjeri enciklopedijsku, koja e itaocu pomoi da kreira vlastiti pogled na svjetsku ekonomiju. Prof. ulahoviu je oboje odlino uspjelo. Kao to sam ve pomenuo, ovo moe biti ivotno djelo i za itaoca. Bez obzira na to da li e to biti obian student koji e morati proitati ovu knjigu, ili e to biti strunjak ili tek italac koji eli proiriti vidike, ova knjiga e mu vjeno ostati urezana u pamenje i trajno e uticati na njegovo razumijevanje svjetske ekonomije. Zakljuujem da je djelo Besima ulahovia Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj vano djelo na koje autor treba biti ponosan, jer ono ima sve karakteristike ivotnog djela. Ponosni trebaju biti i svi oni koji e ga proitati, jer e stei znanja koja e mijenjati i njihove ivote. Na kraju, sigurno je i da ovo djelo predstavlja vaan doprinos kulturi i nauci naroda kojem pripada jezik u kojem je knjiga napisana.
Prof. dr. Maks Tajnikar, redovni profesor Ekonomskog fakulteta Univerziteta u Ljubljani
Sadraj
ix
PRVI DIO: ODAKLE SMO I GDJE SMO? Glava 1: Uvod Glava 2: Ekonomska historija svijeta Glava 3: Ekonomska mapa svijeta Glava 4: Populacija i demografske promjene Glava 5: Efekti demografskih promjena DRUGI DIO: FAKTORI BLAGOSTANJA Glava 6: Fiziki kapital Glava 7: Humani kapital Glava 8: Tehnoloke promjene Glava 9: Prirodni kapital Glava 10: Ekonomija resursa Glava 11: Rast, resursi i okolina Glava 12: Kultura i socijalni kapital Glava 13: Vlasti, drava i ekonomski rast TREI DIO: DOBITNICI I GUBITNICI Glava 14: Otvorenost i globalizacija Glava 15: Globalizacija i lokalizacija Glava 16: Produktivnost i efikasnost Glava 17: Nejednakost i siromatvo ETVRTI DIO: ZA BOLJI SVIJET Glava 18: Izazovi budunosti 511 391 421 451 481 151 181 211 241 271 301 331 361 1 31 61 91 121
Sadraj
xi
PREDGOVOR PRVI DIO: ODAKLE SMO I GDJE SMO? GLAVA 1: UVOD 1.1. Ekonomski rast vs ekonomski razvoj
Promjene globalnih koncepata Ekonomski rast i ekonomski razvoj Odrivi razvoj
xxiii
1 4
4 6 8
1.2. Potrebe, resursi, blagostanje i siromatvo

Osnovni pojmovi Okvir za rast
12
12 16
1.3. Razliitost dinamike rasta izmeu pojedinih zemalja

Mjerenje ekonomskog rasta i razvoja Razliitost prihoda Razliitost stopa rasta Boks: Izraunavanje stopa rasta Grupiranje zemalja po nivou razvijenosti Reference i web stranice
18
18 20 23 24 26 29
GLAVA 2: EKONOMSKA HISTORIJA SVIJETA 2.1. Predindustrijske epohe

Poeci ovjeanstva i stari vijek Ekonomija raanja civilizacije Srednji vijek Srednjevjekovna Evropa Ostale vanije ekonomije
31
32 32 32 35 35 36
2.2. Uspon zapadne civilizacije

Dinamika uspona Evrope Osvajanje i naseljavanje prostora Rast trgovine i tokova kapitala Boks: Uspjeh malih pomorskih zemalja u trgovini Tehnoloke i institucionalne inovacije
38
38 39 40 40 42
2.3. Raanje kapitalizma i industrijalizacija

Industrijska revolucija
43
43
xii
Glavni faktori Boks: Zato Kina, lider 14. stoljea, nije postala predvodnik Industrijske revolucije Raanje moderne industrije Devetnaesto stoljee: uvrivanje industrijalizacije Prevlast Britanije i poeci globalnog businessa Rani industrijalizeri Kasniji dolaznici Prevlast SAD i Pax Americana
43 44 45 45 45 47 49 50
2.4. Dvadeseto stoljee

Ratovi i ekonomska dezintegracija Ekonomske posljedice Prvog svjetskog rata Velika kontrakcija 1929-1933 Rekonstrukcija ekonomskih sistema i pripreme na novi rat Ekonomski aspekti Drugog svjetskog rata Obnova svjetske ekonomije Marshallov plan i ekonomski uzlet Dekolonizacija i ekonomika dekolonizacije Stvaranje Evropske Unije Svjetska ekonomija na poetku 21. stoljea Iza historije Reference i web stranice
51
51 51 52 52 53 54 54 55 56 57 59 60
GLAVA 3: EKONOMSKA MAPA SVIJETA 3.1. Osnovne karakteristike svjetske ekonomije

Agregatni trendovi Promjene kontura globalne ekonomske mape Proizvodnja Meunarodna trgovina
61 62
62 65 65 70
3.2. Finansijski i investicijski tokovi

Transnacionalne korporacije i inostrane direktne investicije
76
76
3.3. Geografsko lociranje ekonomskih aktivnosti

Makro nivo i globalna trijada Mikro novo: zrnasta struktura Mezo nivoi: transgranini clusteri Reference i web stranice
84
84 85 86 88
GLAVA 4: POPULACIJA I DEMOGRAFSKE PROMJENE 4.1. Populacija i output

Historijski pregled Modeli rasta populacije
91 93
93 94
Sadraj
xiii 94 95 96 96 98
Malthuzijanski model Boks: Snaga populacije Solow model Dinamika i struktura aktuelnog rasta populacije Boks: Osnovni demografski pojmovi
4.2. Tranzicija rasta populacije

Demografska tranzicija Tranzicija mortaliteta Tranzicija fertiliteta
99
99 102 103
4.3. Mehanizmi tranzicije fertiliteta

Ekonomska teorija fertiliteta Reduciranje fertiliteta Sredstva Boks: Programi planiranja porodice i njihovi efekti Motivi Programi
104
105 106 106 107 109 110
4.4. Prognoze rasta populacije

Prognoziranje populacije Prognoze 50-godinjih trendova Boks: Prognoza rasta populacije do 2050. godine: glavni trendovi Reference i web stranice
111
111 115 117 118
GLAVA 5: EFEKTI DEMOGRAFSKIH PROMJENA

Boks: Koliko ljudi moe da odrava planeta zemlja?
121
121 122 122 124 127 127
5.1. Starenje populacije

Starenje i stanje zdravlja Starenje populacije i ekonomski rast Boks 5.2. Formalni i neformalni sektori trita rada u siromanom svijetu Novo crtanje svjetske demografske mape
5.2. Migracije
Uzroci i pojave Boks: Prvi val migracije Savremeni migracijski tokovi Ekonomski efekti migracija Uticaj migracija na zemlje domaine migranata Uticaj na zemlje domaine migranata Napredak i budua uloga migracija
129
129 131 131 134 135 137 138
5.3. Urbanizacija
Dinamika urbanizacije Urbanizacija i ekonomski rast Dinamika rasta
138
139 143 143
xiv
Ruralno-urbani odnosi i regionalni ekonomski razvoj Reference i web stranice
146 149
DRUGI DIO: FAKTORI BLAGOSTANJA

GLAVA 6: FIZIKI KAPITAL
6.1. Kratak pregled doktrina i teorija ekonomskog rasta i razvoja

Teorijski model Historijski tok Razvojni koncepti do 1980s Razvojni koncepti od 1980s do danas Neke nauene lekcije Boks 6.1. Pouke iz istone Azije i istone Evrope 6.2. Uloga fizikog kapitala Boks: Uspon i pad uloge kapitala
151 153
153 154 155 157 160 161
162
164
6.3. Investicije i tednja

Inostrani kapital Domaa tednja Boks: Dravne politike i stope tednje
165
166 167 168
6.4. Inostrana pomo, doznake i dugovi

Inostrana pomo Pomo i ekonomski rast Doznake Definicije, faktori i trendovi Makroekonomski efekti Dugovi Inostrani dugovi Kriza dugova Reference i web stranice
169
169 173 174 174 175 176 176 177 179
GLAVA 7: HUMANI KAPITAL 7.1. Humani kapital u obliku zdravlja 7.3. Humani kapital u obliku edukacije
Obrazovanje i ekonomski rast Boks: Nejednakost u obrazovanju: Gini koeficijent obrazovanja Edukacija i zarade Tranzicija obrazovanja za 21 vijek
181 183 185

185 189 191 193
7.3. Humani kapital u obliku znanja

Koncepcijski okvir Znanje i humani kapital Boks 7.2. irenje znanja i smrtnost djece
194
194 196 197
Sadraj
xv 201
Mjerenje i prikazivanje znanja
7.4. Humani kapital u obliku tehnologije

Promjenjeni karakter naunih istraivanja Boks: Ubrzavanje tehnolokog razvoja Boks: Nauka i tehnologija - glavne razlike Sistemski karakter tehnolokih inovacija Promjena tehnoekonomske paradigme Reference i web stranice
202
202 203 205 205 207 209
GLAVA 8: TEHNOLOKE PROMJENE 8.1. Tehnoloke promjene i inovacije

Vrste i prostor inovacija Boks: Definicija inovacija Inovacije kao proces baziran na znanju
211 212
213 214 216
8.2. Dinamika tehnolokih promjena

Boks: Prelomnice Dugoroni valovi Kljune generike tehnologije Boks: Dalekoseni efekti generikih tehnologija
217
217 217 220 220
8.3. Priroda tehnolokog progresa

Kreiranje znanja i tehnologije i nacionalni inovacijski sistemi Ko finansira stvaranje nauke i tehnologije? Inovativni sistemi: glavni trendovi
222
222 224 226
8.4. Tehnoloki progres i ekonomski rast

Transfer tehnologije Implikacije za budunost Reference i web stranice
231
232 236 238
GLAVA 9: PRIRODNI KAPITAL 9.1. Prirodni sistemi i resursi

Dobra i usluge prirodnih sistema Klasifikacija prirodnih resursa Obnovljivi prirodni resursi Neobnovljivi resursi
241 242
242 244 245 246
9.2. Prirodni resursi i ekonomski rast

Resursi i ekonomski rast Resursno prokletstvo Potronja Dinamika industrijalizacije Politike
250
250 252 252 253 254
xvi
Imovinska prava Cijene
255 256
9.3. Resursi i granice rasta

Faktori sprijeavanja resursne katastrofe
258
261
9.4. Geografija, klima i prirodni resursi

Geografija Geografija, trgovina i ekonomski rast Geografska koncentracija i spilloveri Geografski efekti na nain vladanja Klima Reference i web stranice
263
264 264 265 265 267 269
GLAVA 10: EKONOMIJA RESURSA 10.1. Poljoprivreda

Globalna agrarna proizvodnja i trgovina Boks: zelena revolucija Proizvodnja Meunarodna trgovina Izgledi za budunost
271 272
273 274 275 276 278
10.2. umarstvo
Rairenost uma i konverzija tla Management uma
280
280 282
10.3. Svjea voda

Ponuda i potranja vode Voda i ekonomske aktivnosti
283
285 287
10.4. Energija
Energija i energetski resursi Trendovi i projekcije Modeli proizvodnje i potronje. Alternativni izvori energije Energija i ekonomski rast
288
288 289 291 294 295 299
Reference i web stranice GLAVA 11: RAST, RESURSI I OKOLINA 11.1. Ekonomski rast i okolina 11.2. Agrar i okolina
Agrar i okolinski eksternaliteti Tlo Fertilizeri (vjetaka ubriva) Pesticidi Navodnjavanje i vodni resursi
301 303 306

306 306 306 308 308
Sadraj
xvii 309 310 310 311 311
Polucija zraka Gubitak biolokog diverziteta Agrar i odrivost Boks: Proizvodnja organske hrane Politike
11.3. Energija i okolina

Kisele kie Globalno zagrijavanje ta je globalno zagrijavanje? Boks: Mehanizam globalnog zagrijavanja Evidencija Predvianja Management globalnog zagrijavanja Kyoto protokol ta iza Kyota? Budunost politika klimatskih promjena Reference i web stranice
313
313 316 317 318 318 321 322 324 325 327 328
GLAVA 12: KULTURA I SOCIJALNI KAPITAL 12.1. Kultura

Definiranje i osnovni pojmovi Determinante kulture Religije i etiki sistemi Jezik
331 332
332 334 334 336
12.2. Socijalni kapital

Definiranje socijalnog kapitala Elementi socijalnog kapitala Socijalne norme Mree Povjerenje Oblici socijalnog kapitala Izvori i determinante socijalnog kapitala Izvori Determinante
339
339 340 340 340 341 343 343 343 344
12.3. Kultura, socijalni kapital i ekonomske performanse

Gustina populacije i socijalna sposobnost Otvorenost za nove ideje Boks: Da li je islam prepreka za rast? Kulturoloka homogenost i socijalni kapital Kulturne promjene i ekonomski rast Dravne politike i kulturne promjene
345
345 347 349 350 351 351
xviii Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Ekonomske i drutvene slobode Ekonomske sile i kulturne promjene Kultura i konkurentske prednosti 352 353 355
12.4. Kultura, business i ekonomski rast

Opi i historijski kontekst Pristupi kulturi Hallove kulture niskog i visokog konteksta Hofstedeove dimenzije kulturnih razliitosti Ostali pristupi Reference i web stranice
356
356 356 356 357 357 359
GLAVA 13: VLASTI, DRAVA I EKONOMSKI RAST 13.1. Drava i njena uloga u ekonomiji
Drava kao kontejner Drava kao regulator Drava kao konkurent Boks: Konkurentnost gledana oima business ekonomista Drava kao saradnik i proliferator regionalnih aranmana
361 363
366 367 363 370 371
13.2. Institucije i ekonomski rast

Vanost institucija Institucije: definicija i vrste Definicije Ekonomske institucije Politike institucije Kvalitet institucija
373
373 374 374 375 376 376
13.3. Vlasti i upravljanje

Politike varijabile Intervencije politike u ekonomiju Poreska politika i javna potronja Oblik politikog sistema Ekonomske varijabile Imovinska prava i uloga zakona Planiranje i druge industrijske politike Boks: Planiranje nije uvijek osueno na neuspjeh
377
378 378 380 381 383 383 384 384
13.4. Vladanje i upravljanje

Zato vlasti rade stvari koje su loe za ekonomski rast? Drugi ciljevi Korupcija i kleptokracija Samoodranje Boks: Vlasti i ekonomski rast
385
385 385 385 386 386
Sadraj
xix 387 389
Zato siromane zemlje imaju slabe vlasti? Reference i web stranice
TREI DIO: DOBITNICI I GUBITNICI GLAVA 14: OTVORENOST I GLOBALIZACIJA 14.1. Globalizacija
ta je globalizacija? Podruja globalizacije Politika globalizacija Ekonomska globalizacija Ostale vrste globalizacije
391 392
392 393 394 395 396
14.2. Uzroci i glavne sile globalizacije

Sniavanje trgovinskih i investicijskih barijera Tehnoloke promjene Transportne tehnologije Informacijske i komunikacijske tehnologije Boks: Moorov zakon Nejednak pristup do komunikacijskih tehnologija
396
397 399 400 402 402 405
14.3. Efekti globalizacije na ekonomski rast

Otvorenost i ekonomski rast Otvorenost, produktivnost i efikasnost Mjerenje efekata globalizacije
407
407 410 412
14.5. Zatvorenost i antiglobalizam

Eksploatacija radnika Nesposobnost siromanih zemalja za konkurenciju Eksploatacija okoline Gubitak nacionalnog suvereniteta Skrivena cijena stranog kapitala Hipokrizija bogatog svijeta Reference i web stranice
414
415 415 416 416 417 417 418
GLAVA 15: GLOBALIZACIJA I LOKALIZACIJA 15.1. Proizvodne mree i lanci

Koncept Glavne dimenzije proizvodnih lanaca Koordiniranje i reguliranje proizvodnih lanaca Prostornost proizvodnih mrea Geografska uronjenost proizvodnih mrea
421 422
422 424 424 425 425
15.2. Tehnoloke promjene i lociranje ekonomskih aktivnosti 15.3. Saradnja izmeu firmi i oblici saradnje
427 429
xx
Motivi i uzroci saradnje Oblici saradnje Subcontracting Licenciranje Istraivaki konzorciji Strategijske alijanse Fleksibilne business mree Boks: Benetton business mrea
429 429 430 431 431 432 432 432
15.4. Lokaliziranje ekonomskih aktivnosti i clusteri

Koncepti i kljuni elementi Geografska koncentracija Boks 15.2. Socijalni kapital i clusteri Specijalizacija Cluster akteri Dinamika i veze clustera: konkurencija i kooperacija Kritina masa ivotni ciklus clustera Inovacije Cluster politike i prakse Vrste politika Upotrijebljene politike i koncepti Clustering Cluster politike i zemlje u razvoju Reference i web stranice
433
433 436 436 437 438 438 439 439 433 445 445 445 446 447 448
GLAVA 16: PRODUKTIVNOST I EFIKASNOST 16.1. Produktivnost

Mjerenje razlika u produktivnosti Boks: Dva grada-drave Raunanje stopa rasta produktivnosti
451 454
454 456 457
16.2. Totalni faktori produktivnosti

Komponente rasta Determinante rasta Uloga drave Otpori restrukturiranju i rastu Transfer tehnologije
458
459 463 463 464 466
16.3. Efikasnost
Odnosi izmeu produktivnosti i efikasnosti Razlike u efikasnosti Boks: Efikasnost tekstilnih industrija dvije zemlje Vrste neefikasnosti
466
466 467 467 472
Sadraj
xxi 472 473 474 476 476 478
Neproduktivne aktivnosti Besposleni resursi Pogrena meusektorska alokacija faktora Pogrena alokacija izmeu firmi Blokiranje tehnologije Reference i web stranice
GLAVA 17: NEJEDNAKOST I SIROMATVO 17.1. Nejednakost

ta je nejednakost? Definicija Vrste nejednakosti Divergencija i konvergencija Dugoroni trendovi Hvatanje lidera Globalna distribucija prihoda i siromatvo Nejednakost i ekonomski rast Boks: Da li je ekonomski rast dobar za siromane? Uzroci nacionalne nejednakosti u raspodjeli prihoda Tradicionalni uzroci. Novi uzroci nejednakosti. Trokovi i beneficije nejednakosti prihoda
481 482
482 482 484 484 484 485 488 490 491 492 492 493 494
17.2. Siromatvo
Nivo i geografija siromatva Uzroci siromatva Mogunosti smanjivanja siromatva Boks: Zaarani krugovi siromatva
495
495 497 497 499
17.3. Zemlje u razvoju

Heterogenost svijeta u razvoju Odrivost rasta Obezbjeenje preivljavanja i reduciranje siromatva Politike Reference i web stranice
500
500 503 505 507 508
ETVRTI DIO: ZA BOLJI SVIJET GLAVA 18: IZAZOVI BUDUNOSTI

18.1. RAZVOJNE PARADIGME Stara vs nova razvojna paradigma Milenijski razvojni ciljevi
511
515 512 515
xxii
Boks: Milenijski razvojni ciljevi i zadaci
515
18.2. Napredak i dileme globalizacije

Napredak globalizacije Boks: Ekonomsko prognoziranje: lekcije iz prolosti Dileme globalizacije Distribucija prihoda i nejednakost Boks: Uspon srednje klase Rast mnogoljudnih i resursima bogatih zemalja Globalno upravljanje Izranjanje globalnog civilnog drutva? Globalne strukture upravljanja Arhitektura meunarodnog finansijskog sistema. Reguliranje meunarodne trgovine Socijalna odgovornost korporacija
517
517 520 521 521 522 523 524 524 525 527 528 530
18.3. Okolinski problemi

Boks: Stern izvjetaj: ekonomika klimatskih promjena
533
535
18.4. Ka boljem svijetu

Reference i web stranice
535
539
INDEKS POJMOVA I IMENA
541
Sadraj
xxiii
Ova knjiga je moj pokuaj sintetiziranja ogromne literature o najvanijim savremenim ekonomskim pitanjima koja mue dananji svijet. Propitivanja zato su neke zemlje siromane, a druge bogate, i zato neke zemlje rastu bre, a druge sporije od drugih zemalja, nikada nisu nestala iz fokusa istraivaa. U nekim periodima su ta pitanja bila predmet uih ekonomskih disciplina, u nekim periodima su ona bila analizira graninih podruja ekonomske, socijalne i prirodnoslovne sfere, a u nekim periodima je bio aktuelan i sveobuhvatni pristup, pomou kojeg se pokuavala predstaviti izuzetna kompleksnost savremenog svijeta. Moja prvobitna namjera da napiem udbenik, koji bi obuhvatio gradivo koje se izuava u okviru predmeta Svjetski ekonomski razvoj, Transnacionalne korporacije i globalizacija i Ekonomija okoline, je tokom viegodinjeg rada na knjizi znatno evoluirala pod uticajem nekoliko vrlo bitnih dogaaja. Prije svega, disciplina ekonomskog rasta, koja je dugo bila podjeljena izmeu nekoliko ekonomskih podruja (makroekonomija, ekonomski razvoj, industrijska organizacija i ekonomska historija) je u zadnjih dvadeset godina ponovo postalo posebno podruje intenzivnog istraivanja. O tome svjedoi neobino veliki broj lanaka objavljenih u ekonomskim asopisima irom svijeta, koji, prema Econlit bazi podataka, znatno premauje broj lanaka iz svih drugih ekonomskih disciplina, naprimjer, vanjske trgovine, poreske politike, kao i veliki broj kurseva o ekonomskom rastu na postdiplomskim studijama na boljim univerzitetima. Drugo, nova teorijska orua, novi podaci i novi pristupi su znatno proirili intelektualni pristup skrivenim podrujima koja su vana za ekonomski rast i razvoj. Istraivanja na podruju uloge institucija, geografije, kulture i socijalnog kapitala su razotkrila mnoge do tada nepoznate faktore koji su odgovorni za siromatvo, odnosno bogatstvo pojedinih zemalja. Rezultati tih istraivanja se nikako nisu smjeli ignorirati. Tree, napori koji su ulagani na istraivanja humanih uticaja na kvalitet okoline su pokazali da se pitanja klimatskih promjena, odrivosti resursne baze, potronje i promjena strukture stanovnitva ne mogu vie ignorirati ili zanemarivati. Resursna ekonomija i okolinska ekonomija su postali nezaobilazni dijelovi svake ozbiljnije knjige koja tretira ekonomski rast i razvoj. I najzad, napredak globalizacije, razvoj informacijskih i komunikacijskih tehnologija, sniavanje barijera za protok i razmjenu roba, finansija, ideja i ljudi, kao i harmonizacija ekonomskih sistema, su doveli do velikih pomaka i pretumbacija na ekonomskoj mapi svijeta. To je zahtijevalo dinamiki pristup u objanjavanju uzroka velike transformacije globalne ekonomije i njenih posljedica na regionalni i lokalni nivo. Knjiga Ekonomija svijeta: rast, razvoj i trendovi, koja se u sadanjem obliku nalazi pred vama, je zapravo multidisciplinarni izvor za razumijevanje uzroka i posljedica dogaanja u savremenoj ekonomiji. Ona kombinira mnoga podruja ekonomskog rasta, globalnih pomaka nastalih interakcijama glavnih aktera i glavnih proizvodnih faktora na globalnoj, regionalnoj i lokalnoj sceni, te sociolokih aspekata nastalih promjena i posljedica tih promjena. Ona je istovremeno i udbenik za mnoge predmete na dodiplomskim,
xxiv Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj postdiplomskim i doktorskim studijama koji tretiraju pitanja ekonomskog rasta, ekonomskog razvoja, naprednih makroekonomskih disciplina i globalne ekonomije, kao i monografija o globalnoj ekonomiji, rastu i razvoju svijeta kao cjeline i pojedinih dijelova svijeta. Tokom rada na knjizi su se pojavljivali mnogi izazovi i dileme za koje sam morao nai odgovarajui pristup ili odgovor. Prvi krupni izazov se odnosio na obim i nain tretiranja vrlo opirne i ponekad izuzetno zahtijevne i intelektualno intrigantne materije iz raznih disciplina, i to ne samo ekonomskih. Te dileme sam pokuao rijeiti tako da osnovna objanjenja prezentiram u samom tekstu knjige, a da brojna dublja ili dodatna objanjenja prezentiram u obliku dodataka, koji su snimljeni na CD-u, koji je priloen uz knjigu. Drugi izazov je predstavljala terminoloka klopka, koja je rezultat nedovoljno razvijene i nestandardizirane strune terminologije na mom maternjem bosanskom jeziku ili na jezicima naih susjeda. Moja odluka da esto koristim termine koji su se stabilizirali u angloamerikoj literaturi, ponekad ak i u originalu, bie sigurno predmet kritika, na ta su mi ukazali i recenzenti. I najzad, pitanje koje me je stalno muilo se odnosilo na Bosnu i Hercegovinu i njen rast i razvoj. Nedostatak sigurne statistike baze, nejasne i rasplinute strukture upravljanja i vladanja, te nedostatak endogenosti rasta me je natjerao da pitanja rasta Bosne i Hercegovine tretiram posredno, a ne neposredno. Naime, svih 18 glava knige je strukturirano tako da se uz malo dodatnog truda mogu izvui brojne lesson learned za Bosnu i Hercegovinu. Naprimjer, etnika fragmentacija i ekonomski rast, tednja i ekonomski rast, institucije i ekonomski rast, znanje i tehnologija i ekonomski rast itd. elim posebno zahvaliti recezentima, koji su se potrudili da proitaju ovu obimnu knjigu, koji su svojim sugestijama i primjedbama doprinijeli da ova knjiga u ovoj konanoj verziji dobije potreban kvalitet. Takoer dugujem zahvalnost sponzorima, bez ije potpore ova knjiga ne bi mogla biti zavrena. No naravno, najveu zahvalnost dugujem supruzi Vildani, kerki Maidi i sinu Edinu, koji su esto bili zapostavljeni mojom zanesenosti i optereenosti knjigom i koji su me ohrabrivali da ne odustanem od zavretka davno zapoetog posla.
Sarajevo, mart 2008. godine
Glava 1: Uvod Glava 2: Ekonomska historija svijeta Glava 3: Ekonomska mapa svijeta Glava 4: Populacija i demografske promjene Glava 5: Efekti demografskih promjena
Glava 1: Uvod
Sadanja ljudska civilizacija od 6,5 milijardi ljudi ivi u rasponu od velikog bogatstva do ekstremnog siromatva. Na jednoj strani svijeta, u zemaljama u razvoju, 826 miliona ljudi je gladno ili neishranjeno, milijarda ljudi nema pristup zdravoj vodi za pie, 2,4 milijardi ljudi ivi u domovima bez osnovnih sanitarnih ureaja, a zbog bolesti koje prouzrokuje zagaena voda svaki dan umire 10.000 djece. Na drugoj strani svijeta, u bogatim dravama, glavni zdravstveni problemi su posljedica prekomjerne ishrane. I neke druge injenice ukazuju na ogromne razlike u kvalitetu ivota ljudi. U zemljama visokih prihoda 1.000 stanovnika posjeduje 443 putnika automobila, dok u zemljama niskih prihoda 1.000 stanovnika ima samo 9 automobila. U Kanadi je u 2000. godini 1.000 stanovnika raspolagalo sa 677 fiksnih telefonskih linija, a u Bangladeu 4 fiksne linije dijeli 1.000 stanovnika. Cjelokupni afriki kontinent, sa 13% svjetske populacije, troi samo 2,9% svjetske elektrine energije, dok Sjedinjene Amerike Drave, sa 5% svjetskog stanovnitva, troe 25% svjetske energije. Svjetska banka procjenjuje da danas u itavom svijetu 1,2 milijarde ljudi jedva preivljava sa prihodima ispod 1 USD na dan, a da preko 2,8 milijardi ljudi ivi od prihoda koji su manji od 2 USD na dan.1 Ogromne razlike izmeu pojedinih zemalja i regija predstavlju prvu misteriju koju treba razotkriti. Zato su neke zemlje mnogo bogate, a neke mnogo siromane? Da li to tako zaista mora i biti? Da li se faktori koji utiu na stvaranje bogatstva i siromatva mogu identificirati i mijenjati kako bi se izbjeglo stvaranje enormnih razlika? Da li zadovoljstvo bogatih zavisi od patnji siromanih i da li siromani debljaju bogate? Druga misterija vodi porijeklo iz historijskih tokova razvoja pojedinih zemalja. Naprimjer, japanska beba roena 1880. godine je imala oekivani ivotni vijek od 35. godina, dok dananja japanska beba ima oekivani ivotni vijek od 81. godinu. Ili, prosjena visina ljudi u Velikoj Britaniji je u periodu od 1775. do 1975. godine poveana za cijelih 9,1 centimetara. Ameriki radnik je u 1958. godini morao raditi 333 sata da kupi jedan friider, dok mu je danas za kupovinu mnogo kvalitetnijeg friidera potrebna samo petina radnog vremena. Ili, 1870 godine je prosjena radna nedelja u SAD je iznosila 61 sat, dok je penzijski sistem bio potpuno nepoznat. Danas, prosjena radna nedelja prosjenog amerikog radnika iznosi 34 sata, dok su ameriki penzioni fondovi najvei svjetski investitori.2 Stanovnici mnogih zemalja iz grupe relativno siromanih zemalja danas imaju ivotni standard koji je prije 100 godina bio nezamisliv. Djeca iz Egipta, Indonezije i Brazila imaju vei oekivani ivotni vijek pri roenju nego to su ga na poetku 20. stoljea imala djeca britanskih plemia. U skoro itavoj historiji ljudske civilizacije nona rasvjeta je bila luksuz dostupan samo veoma bogatim, dok danas tri etvrtine
UNCTAD (2002); BP (2003); Gleick (2002); World Bank (2003). Costa (2000); Federal Reserve Bank of Dallas (1997); Cox and Alm (1999).
ukupnog svjetskog stanovnitva u svojim domovima ima elektrinu rasvjetu.3 Udio svjetskog stanovnitva sa prihodima ispod jednog dolara na dan se u periodu od 1980. do 1998. godine smanjio za jednu treinu, a samo u Kini je broj stanovnika koji imaju takve prihode smanjen za jednu treinu.4 Poreenja ekonomskog rasta nekih zemalja otvaraju mnoga nova teka pitanja. Naprimjer, zato Velika Britanija i Francuska ve nekoliko stoljea imaju slinu dinamiku ekonomskog rasta i slian ivotni standard svog stanovnitva? Zato su neke zemlje, naprimjer Argentina, koja je poetkom 20. stoljea bila jedna od najbogatijih zemalja na svijetu, znatno pogorale svoj ivotni standard? Ili, zato su neke druge zemlje, naprimjer, Japan, koje su decenijama bile mnogo siromanije od svjetskih lidera, poslije Drugog svjetskog rata brzo uhvatile svjetske lidere. Ili, zato su neke zemlje, naprimjer Juna Koreja i Tajvan, eksplozivnim rastom samo u jednoj jedinoj generaciji iz vrlo siromanih zemalja prerasle u zemlje velike industrijske snage? Ili, zato kod veine zemalja nerazvijenog svijeta poslijeratni virus rasta nije imao neko dejstvo, i zato su one postajale sve siromanije? Naprimjer, 1988. godine je potronja prosjenog afrikog domainstva za 20% bila nia nego prije etvrt stoljea. Zaista, koji izvori rasta i koji faktori rasta proizvode ovako divergentna iskustva? I najzad, trea misterija izvire iz razliite dinamike rasta bogatih i siromanih drutava. Da li e najbogatije zemlje svijeta biti jo bogatije, a nasiromanije zemlje svijeta jo siromanije, ili e se dananji ogromni jaz u prihodima izmeu bogatih i siromanih zemalja poeti suavati? Da li e zbog smanjivanja zaliha neobnovljivih prirodnih resursa i bogatije zemlje morati smanjivati svoju potronju, ili e nove tehnologije omoguiti humanoj rasi da se definitivno udalji od stanja u kojem je bila tokom cijele svoje historije? Pisanje knjige o svjetskoj ekonomiji, i to u trenucima kada se master trendovi prelamaju, je vrlo nezahvalan posao. Dananja ekonomska misao podruje ekonomskog rasta tretira i kao staro i kao novo podruje ekonomije. Naime, pitanje zato su neke zemlje bogate, a druge siromane, odnosno zato neke zemlje rastu bre, a neke sporije, nikada nije isezlo sa agende ekonomskih istraivanja, iako je ono, naroito poslije Drugog svjetskog rata, bilo podijeljeno na nekoliko razliitih podruja. Tako je, naprimjer, formalna teorija ekonomskog rasta postala dio makroekonomije, prouavanje siromanih zemalja i regionalnih podruja dio razvojne ekonomije, rast produktivnosti dio industrijske organizacije, dok je prouavanje naina kako su neke zemlje postale bogate bilo sastavni dio ekonomske historije. Discipline ekonomskog rasta su tokom zadnje dvije decenije ponovo postale samostalno istraivako podruje, pa je broj istraivaa, knjiga i lanaka o ekonomskom rastu naglo porastao. Teorije ekonomskog rasta su se sve vie udaljavale od klasinih granica ekonomskog rasta kako bi mogle obuhvatiti vane socijalne ciljeve kao to su smanjivanje siromatva, poboljanje kvaliteta ivota, poveavanje mogunosti za bolje obrazovanje i zdravlje, itd. Nove teorije rasta vie ne zaobilaze okolinska pitanja, posebno ona na kojima e se prelamati najvanija pitanja budunosti ovjeanstva kao to su rast populacije, obezbjeenje ishrane, pomanjkanje vode, klimatske promjene, ouvanje kulturnih vrijednosti i diverziteta itd. One ne zaobilaze savremene sile koje preoblikuju razvojnu scenu ovjeanstva kao to su tehnoloke inovacije, globalizacija i lokalizacija, irenje znanja, staranje stanovnitva, finansijska meuzavisnost svijeta i narasle potrebe za veim politikim i humanim pravima ljudi.
3 4
Baumol and Blinder (1997); International Energy Agency (2002). World Bank (2002).
Glava 1: Uvod
Nove sile snano mijenjaju sadanju ekonomsku scenu. One trae uspostavljanje novih pravila i struktura, kojima se mogu analizirati faktori humanog rasta 21. stoljea. Savremena ekonomska teorija je prepoznala etiri osnovna faktora, odnosno etiri vrste kapitala, koja su bila zasluna za sadanje blagostanje ljudske rase. Ti faktori su fiziki kapital, prirodni kapital, humani kapital i socijalni kapital. etiri kapitala su etiri glavna stupa na koje se oslanja osnovni koncept ove knjige. Izgradnja koncepta poinje od definicije blagostanja kao produkta razliitih kombinacija etiri vrste kapitala, uspostavljanja principa odrivosti u ekonomskom rastu, te traenja okvira za analizu ekonomskog rasta. Meutim, prije nego to otvorimo glavna pitanja funkcioniranja etiri vrste kapitala i efikasnost njihovih kombinacija, neophodno je napraviti inventuru glavnih historijskih, ekonomskih i demografskih trendova, koju, ustvari, sainjavaju prvi tematski blok ove knjige. Druga glava knjige daje koncizni pregled ekonomske historije svijeta, od prvih poetaka ljudske civilizacije pa sve do danas. Uz ekonomsku historiju e se mnogo lake razumjeti razlozi zato dananja ekonomska mapa svijeta izgleda onako kako je predstavljena u treoj glavi i zato su proizvodnja, trgovina i kapital prisutniji u nekim zemljama ili regijama svijeta nego u drugim zemljama ili regijama svijeta. Takoer e biti potrebno detaljnije prouiti demografsku sliku svijeta, odnosno glavne posljedice demografskih trendova i njihovih efekata na rast i razvoj ovjeanstva (glave 4. i 5.). Bez toga zaista nije mogue razumjeti dejstvo faktora proizvodnje i identificirati glavna ogranienja budueg rasta. U sljedeem tematskom bloku se detaljnije analiziraju etiri glavna proizvodna faktora koji predstavljaju stupove ove knjige. Glava 6 analizira znaaj i ulogu fizikog kapitala u ekonomskom rastu, te dejstvo raznih vrsta fizikog kapitala na ekonomski rast, posebno na rast zemalja u razvoju. Glave 7. i 8. analiziraju ulogu i znaaj humanog kapitala u ekonomskom rastu, a posebno ulogu znanja, tehnologije i tehnolokih promjena u stvaranju globalne ekonomije i ekonomije zasnovane na znanju. Glave 9., 10. i 11. analiziraju prirodni kapital i njegov uticaj na ekonomski rast, glavne faktore na kojima se temelji savremena resursna ekonomija, uticaj klime i geografije na ekonomski rast, kao i savremene probleme iscrpljivanja resursne baze, energetske resursne baze, te neka krucijalna pitanja okolinske ekonomije kao, naprimjer, klimatske promjene. I najzad, 12. i 13. glava se bave pitanjima socijalnog kapitala i njegove uloge u ekonomskom rastu, kulturolokim faktorima i njihovom uticaju na ekonomski rast, te glavnim pitanjima institucionalne ekonomije i ekonomije vladanja, naravno sa aspekta ekonomskog rasta. Trei tematski blok analizira neka najvanija pitanja savremene ekonomije i njenog rasta. Glava 14. se bavi analizom ekonomske otvorenosti zemalja, uticajem njihove otvorenosti na ekonomski rast i napretkom globalizacije. Glava 15. pokuava pronai veze izmeu globalizacije ekonomskih aktivnosti i njihove lokalizacije, te prikazati uticaj globalnih i lokalnih faktora na konkurentnost i ekonomski rast. Glava 16. se bave pitanjima produktivnosti i konkurentnosti zemalja, te faktorima produktivnosti, odnosno konkurentnosti. I najzad 17. glava istrauje uzroke nejednakosti izmeu zemalja i nejednakost u samim zemljama, siromatvo i njegove uzroke i posljedice, te prikazuje performanse nerazvijenog svijeta. Zadnja 18. glava sumira dosadanje generalne trendove razvoja, pokuava dati kratkorone prognoze buduih ekonomskih i socijalnih trendova, prikazati budue izazove i analizirati mogue anse i opasnosti pred kojima se nalazi savremeni svijet. Takoer se u njoj otvaraju i neka krucijalna pitanja koja se odnose na nae aktivnosti koje nam mogu pomoi da doemo do boljeg svijeta od ovog u kojem danas ivimo.
1.1. EKONOMSKI RAST vs EKONOMSKI RAZVOJ Promjene globalnih koncepata

Velike ideje su najee vrlo jednostavne ideje. Njih je, za razliku od manje vanih ideja koje se mogu objasniti specifinim i kompleksnim analizama, mogue oblikovati i objasniti paradigmama istine koje e svima biti brzo i lako razumljive. To posebno vai za ideje sa podruja socijalnih nauka, koje obuhvataju veliki broj ljudi i koje, ba zbog toga, moraju biti razumljive svima, a ne samo uskom sloju politikih ili intelektualnih elita. Samo tako se institucije socijalnog drutva mogu proiriti sa lokalnog na globalni nivo i postati dio globalnog humanog pejsaa, u okviru kojeg se mogu usmjeravati ivotne sudbine pojedinaca.5 Jedna od velikih humanih ideja je koncept rasta i razvoja ovjeanstva. Ta ideja, bar u formi koju danas poznajemo, do kraja prve polovine 20. stoljea nije ni postojala. Elite imperijalnih i kolonijalnih sila, koje su krojile svjetski razvoj u predzadnja dva stoljea, nisu brinule za ekonomski i socijalni napredak nerazvijenog svijeta. One su svoje funkcije i sile usmjeravale prvenstveno na snabdijevanje svojih imperija sirovinama i jeftinim radom, esto uz bezobzirnu eksploataciju ljudi i ropstvo. Najbogatije zemlje Evrope i Sjeverne Amerike, uz Japan, su ostvarivanje svojih generalnih ciljeva progresa i modernizacije temeljile na principima formalne neoklasine teorije rasta, pri emu su pitanjima jednakosti i socijalne pravde posveivale relativno malo panje. Oajniko siromatvo i slaba, odnosno nepostojea mrea socijalne sigurnosti u Evropi i Sjedinjenim Amerikim Dravama, je u velikoj depresiji jasno pokazala da i u najbogatijim zemljama svijeta ekonomske i socijalne politike nisu bile inspirirane najurgentnijim potrebama veine stanovnitva. Osveta je dola relativno brzo: raanje i rast totalitarnih faistikih i komunistikih ideja i drutava i otvaranje velikih klanica cijelih naroda. Nakon Drugog svjetskog rata je postalo evidentno da se prijanje percepcije i politike moraju iz temelja izmijeniti. Pitanja poslijeratne obnove, te poboljanje ekonomskog i socijalnog statusa veine stanovnitva, su postala glavna preokupacija vladajuih elita razvijenog svijeta. Raspadom kolonijalnih imperija i raanjem novih drava iz imperijalnog pepela su gornja pitanja adresirana i prema siromanijim nacijama svijeta. Pitanja ekonomskog rasta su postepeno zauzimala kljunu poziciju i u teoriji i u politici, a ubrzo su ona postala i glavna orua i glavni aduti u hladnom ratu izmeu kapitalizma i komunizma. Koncepcijski preokret je nastao 1960. godine objavljivanjem vrlo uticajne knjige Faze ekonomskog rasta: nekomunistiki manifest, u kojoj je uvaeni ekonomista Walt Rostow razvio protivprijedlog tada popularnoj marksistikoj viziji socijalnog i ekonomskog rasta svijeta.6 Njegov take-off koncept linearnog ekonomskog rasta poev od tradicionalnog drutva, preko ekonomskog uzleta pa do faze zrelosti i visoke masovne potronje, kojim se moe sprijeiti komunistika revolucija, je sa oduevljenjem prihvaen u kruocima vodeih zapadnih teoretiara rasta. Nakon toga su vodei zapadni ekonomisti i sociolozi, te kreatori meunarodnih politika, razvili novi, puno ambiciozniji okvir za globalnu politiku ekonomiju, iji je glavni cilj bio usmjeren na poveanje ivotnog standarda cijelog svijeta kao i na stabilnu proizvodnju roba i usluga za brzorastuu svjetsku populaciju. U
5 6
Harris (2000). Rostow (1960).
Glava 1: Uvod
skladu sa ovim novim okvirom morali su se preoblikovati globalni ciljevi meunarodne institucionalne strukture, stvorene odmah nakon Drugog svjetskog rata, a posebno ciljevi Meunarodnog monetarnog fonda (International Monetary Fund - IMF), Svjetske banke za obnovu i razvoj (World Bank - WB) i Ujedinjenih nacija (United Nations UN). U prvim godinama novog pristupa aktivnosti su bile usmjerene na rast produktivnije poljoprivrede i na industrijalizaciju nerazvijenog svijeta. Krajem 1970s7 fokus je preusmjeren na obezbjeivanje osnovnih potreba stanovnitva. Obrazovanje, ishrana, zdravlje, sanitarne potrebe i zapoljavanje siromanih, kao centralne komponente novog pristupa, su bili priznanje da beneficije ostvarene iz ranijih modela razvoja ipak nisu bile usmjeravane prema ljudima koji su takve ciljeve najvie trebali.8 Ovo priznanje je bilo glavna inspiracija ljudima koji su oblikovali novi globalni program praenja stanja razvoja poznat kao indeks humanog razvoja (Human Development Index - HDI). Program, razvijen u okviru razvojnog programa Ujedinjenih nacija (United Nations Development Programme - UNDP), je za izraunavanje globalnog indeksa razvoja, pored bruto domaeg proizvoda (Gross Domestic Product - GDP), upotrijebio jo i dodatna mjerila o stanju razvoja zdravstvene zatite i obrazovanja. Zbog nedovoljnog obima globalnih i regionalnih razvojnih fondova fokus se 1980s preusmjerio na strukturno prilagoavanje, to je zahtijevalo liberalizaciju meunarodne trgovine, kresanje dravnih deficita, aprecijaciju lokalnih valuta i razmontiranje neefikasnih paradravnih institucija. Ovim politikama se eljela uraditi korekcija dotadanjih centraliziranih politika rasta i razvoja, koje su stvarale napuhanu birokraciju, neizbalansirane dravne budete i ekstenzivno vanjsko zaduivanje. Ali, ubrzo je postalo jasno da su donosiocima odluka ove politike strukturnog prilagoavanja, tj. osposobljavanja zemalja za vraanje dugova, bile vanije od politika obezbjeivanja osnovnih potreba stanovnitva. Nove liberalne reforme su vodile prema veoj unutranjoj i vanjskoj nejednakosti i teem ivotu siromanih slojeva stanovnitva, iako se sprovedenom liberalizacijom ekonomska efikasnost zemalja znatno poboljala. Bogata 50-godinja evidencija uspjeha i neuspjeha politika globalnog rasta omoguava da na prelazu u trei milenij objektivno dijagnosticiramo postignute efekte upotrijebljenih politika rasta. Veina zemalja svijeta, bez obzira na razliitost politikih opredjeljenja, je prihvatila predlagane koncepte globalnog razvoja. Mnoge nerazvijene zemlje, posebno iz Istone Azije, su postigle vidljiv napredak, kako u rastu strandardnih GDP pokazatelja, tako i u rastu HDI pokazatelja. Ali, mnoga podruja svijeta su ostvarivala vrlo spor ili negativan rast, posebno u Africi, u kojoj je proizvodnja hrane po stanovniku opadala i prije epidemijskog irenja AIDS-a, koji je u mnogim zemljama opustoio stanovnitvo i dramatino snizio njihov oekivani ivotni vijeki. Iako je veina zemalja svijeta znatno popravila svoje GDP i HDI indikatore, ipak se dosadanjim globalnim politikama ekonomskog rasta mogu uputiti dvije glavne primjedbe: x Ostvarene beneficije su distribuirane neravnomjerno, to je povealo postojee nejednakosti u ostvarivanju prihoda, koje se u nekim podrujima svijeta stalno i uporno poveavaju. Broj
7 8
Anglosaksonska oznaka za deceniju, koja se koristi i u ovoj knjizi. Streeten at al (1981).
ekstremno siromanih i neishranjenih ljudi je jo uvijek visok, a u nekim zemljama je ak i povean, iako njihova srednja klasa ivi u relativnom bogatstvu; Ostvaren je negativni uticaj na okolinu i socijalnu strukturu. Mnoge tradicionalne socijalne strukture su preeksploatacijom prirodnih resursa ili prekomjernim zagaivanjem prirodnih ekosistema opustoene, posebno u brzorastuim urbanim podrujima zemalja u razvoju.
Gornji problemi ne izgledaju samo kao pojedinane mrlje na mapi globalnog uspjeha razvoja u zadnjih pola stoljea. Problemi su toliko narasli da prijete da se postignuti uspjesi preokrenu u budue neuspjehe. Kritiari sveukupne poslijeratne razvojne paradigme ove probleme posmatraju kao oigledne dokaze za postojanje fundamentalnih greaka u prolosti.9
Ekonomski rast i ekonomski razvoj

Produbljavanje dalje diskusije o politikama rasta i razvoja trai da precizinije odgovorimo na pitanje ta je to ekonomski rast, ta je to ekonomski razvoj i kakve veze postoje izmeu rasta i razvoja. Pojanjavanje tih pojmova obuhvata vrlo iroku lepezu razliitih pitanja, koja se, u odnosu na aspekt posmatranja, mogu definirati vrlo razliito. Naprimjer, za veinu ekonomista je ekonomski razvoj pitanje vieg ekonomskog rasta. Za veinu business lidera ekonomski rast je nain primjene javno deklariranih politika poveavanja konkurentnosti nacionalnih ekonomija. Za ekonomske i business grupe koje zahtijevaju da drava aktivnije upravlja ekonomijom, ekonomski razvoj je kodirani izraz za industrijske politike. Za environmentaliste, ekonomski razvoj je odrivi i harmonizirani nain uspostavljanja ravnotee ekonomskih sistema sa prirodnim i socijalnim sistemima. Za sindikalne lidere ekonomski rast je poluga za poveavanje plaa, obrazovanje i obuku radnika. Za regionalne i lokalne razvojne lidere ekonomski razvoj je nain za jaanje periferije gradova i ruralne ekonomije u cilju reduciranja siromatva i nejednakosti. Za javne radnike na dravnom, regionalnom i lokalnom nivou, ekonomski razvoj podrazumijeva iroku lepezu programa za otvaranje radnih mjesta i pokretanje novih businessa. Zato i nije nikakvo udo to je literatura o problemima ekonomskog rasta i ekonomskog razvoja vrlo obimna i prepuna razliitih teorija. Teorije se meusobno razlikuju po osnovi na kojoj poivaju, po osnovnim pravcima istraivanja i po razliitim vrijednosnim predpostavkama. One upotrebljavaju razliite koncepte, objanjavaju razvojne procese na razliit nain i predlau usvajanje i implementaciju razliitih politika za dostizanje eljenih nivoa razvoja. Nae ambicije nisu usmjerene na klasifikaciju i analizu razliitosti teorija. Ali, za razumijevanje problema ekonomskog razvoja i ekonomskog rasta je nuno precizno definirati ta je ekonomski razvoj, ta je ekonomski rast i ta je to to povezuje ova dva pojma. Ekonomski razvoj je kvalitativna promjena i restrukturiranje ekonomije neke zemlje, povezana sa tehnolokim i socijalnim progresom. Glavni indikator dostignutog ekonomskog razvoja je poveanje bruto nacionalnog prihoda (GNI) po stanovniku ili bruto domaeg proizvoda (GDP) po stanovniku, to poveava ekonomsku produktivnost i prosjeno materijalno blagostanje stanovnitva. Ekonomski rast je kvantitativna promjena ili irenje ekonomije neke zemlje. Ekonomski rast se mjeri bruto domaim proizvodom (GDP) ili bruto nacionalnim prihodom (GNI) ostvarenim u jednoj obraunskoj godini. Ekonomski rast se moe ostvarivati na dva naina: ekstenzivno, tj. upotrebom veih koliina resursa
9
Norgaard (1994).
Glava 1: Uvod
(fiziki, humani ili prirodni kapital) ili intenzivno tj. efikasnijim (produktivnijim) koritenjem iste koliine resursa. Naprimjer, ako se ekonomski rast ostvaruje veim koritenjem rada, to se rast prihoda (engl. income) po stanovniku ne moe desiti. Ali, ako se ekonomski rast ostvaruje produktivnijim koritenjem resursa, ukljuujui i rad, prihodi po stanovniku e se poveati, ime e se poboljati prosjeni ivotni standard ljudi.10 Neki autori definiraju ekonomski razvoj kao kvalitativnu promjenu, koja trai odgovarajue promjene u stukturi ekonomije, ukljuujui inovacije, vrijednosti i tehnologije, a ekonomski rast kao kvantitativnu promjenu obima ekonomije u odnosu na investicije, output, potronju i prihode. Po njima, ekonomski razvoj i ekonomski rast nisu uvijek i nisu obavezno iste stvari. Ekonomski razvoj je preduslov za ekonomski rast i rezultat ekonomskog rasta. Bez ekonomskog razvoja (inovacije i strukturne promjene) ekonomski rast se prvo usporava, a zatim na kraju nestaje. Meutim, po pravilu, ekonomski rast pokree nove promjene u ekonomiji, stvara nove proizvode, osniva nove firme i proizvodi bezbroj malih i postepenih (engl. incremental) inovacija.11 Problemi kod definiranja pojmova ekonomski razvoj odnosno ekonomski rast nastaju i kada utvrujemo koje su zemlje vie razvijene, a koje manje razvijene, kao i kod definiranja onoga ta za neku zemlju rije razvoj zaista znai. Naime, indikatori blagostanja, koji pokazuju koliinu resursa koji su dostupni nekoj zemlji, ne pruaju informacije kako su ti resursi alocirani (naprimjer, kako je izvrena raspodjela prihoda izmeu pojedinih socijalnih grupa, koliko je resursa usmjereno na pruanje besplatnih zdravstvenih i obrazovnih usluga, koji su efekti poveane proizvodnje i potronje na ovjekovu okolinu itd). Zato ne iznenauje to se zemlje koje imaju sline ili identine prosjene prihode meusobno jako razlikuju po kvalitetu ivota svojih stanovnika, po pristupu obrazovanju i zdravstvenoj zatiti, po mogunostima za zapoljavanje, po nainu obezbjeenja istog zraka i pitke vode, po tretiranju korupcije i kriminala itd. Sve zemlje nemaju iste razvojne prioritete. Neke zemlje nastoje da poveavaju nacionalno blagostanje, dok su kod drugih zemalja razvojni ciljevi suptilniji i podrazumijevaju unapreenje blagostanja veine stanovnitva, obezbjeenje veih ljudskih sloboda i poveavanje ekonomske sigurnosti ljudi. Savremene politike naglaavaju pojam humanog razvoja mjeren duinom ivota, pismenou odraslih, pristupom svim nivoima edukacije, ostvarivanjem takvog nivoa prihoda koji e veini stanovnitva obezbijediti slobodu izbora. Naime, prema UNDP-u humani razvoj je kraj, a ekonomski rast sredstvo.12 Ekonomskim rastom se poveava nacionalno blagostanje, kao i uveava potencijal za reduciranje siromatva i rjeavanje vanih socijalnih problema. Ali, ekonomska historija svijeta je puna primjera zaostajanja humanog razvoja za ekonomskim rastom. Kada su se odnosi izmeu ekonomskog rasta, okolinskih i socijalnih pitanja poeli bolje razumijevati, postajalo je oigledno da je sa aspekta potreba savremenog drutva stari klasini tip ekonomskog rasta neprihvatljiv. Nove potrebe trae uspostavljanje moralnog kruga razvoja i rasta (slika 1.1.), u kojem se humani razvoj kao cilj i ekonomski rast kao sredstvo meusobno kontinuirano podravaju i ojaavaju kako bi stvorili odrive uslove za ekonomski rast (humani kapital i njegovo efikasno koritenje, jasna i ispravna ekonomska politika itd.) i odrive uslove koji
10 11 12
Soubbotina (2004). Bearse and Vaughan (1981). UNDP (1996).
omoguavaju humani razvoj (zdravstvene i obrazovne usluge, mogunost zapoljavanja, razvoj demokracije, zatita okoline itd).13
SLIKA 1.1. Ekonomski rast i humani razvoj

Sredstvo: Ekonomski rast
Uslovi koji omoguuju ekonomski rast

Znanje ljudi i obuka (humani kapital) Efikasno koritenje humanog kapitala Ispravna ekonomska politika ___________? ___________? ___________?
Uslovi koji omoguuju humani razvoj

Zdravstvene usluge Obrazovne usluge Mogunost zapoljavanja Demokracija Zatita okoline ___________? ___________?
Cilj: Humani razvoj

Izvor: Soubbotina (2004).
Odrivi razvoj
Kada je 1987. godine Svjetska komisija za okolinu i razvoj (the World Commission on Environment and Development - WCED) u svom uvenom izvjetaju Naa zajednika budunost, definirala pojam odrivosti i odrivog razvoja, mnogi ljudi su pomislili da je konano naena prava adresa za razrjeavanje rastuih konflikata izmeu okoline i globalnih razvojnih ciljeva. Ta definicija glasi: Odrivi razvoj je razvoj koji zadovoljava potrebe sadanjih generacija bez ugroavanja kapaciteta buduih generacija za zadovoljavanje njihovih vlastitih potreba.14 Ali, ova kratka, i na prvi pogled vrlo jasna i precizna definicija, je podstakla brojne rasprave o odrivosti, koje traju i danas. Razliita gledanja na ovu vrlo kratku i naizgled vrlo preciznu definiciju se mogu smjestiti u kontinuumu izmeu dva suprotstavljena pola. Prvi, uzlazni (bottom-up) pol, se naslanja na premisu da svi ljudi koji ive na planeti Zemlji imaju obavezu da buduim generacijama ostave Zemlju u dobrom stanju. Klasina ilustracija za ovaj pogled su izreke roditelja tipa: mi elimo da naa djeca imaju iste mogunosti koje smo imali i mi. Drugi, silazni (top-down) pogled, postavlja mnogo sloenije zahtijeve. Naime, kako je odravanje ljudske vrste neka vrsta instikta,
13 14
Soubbotina (2004). Sustainable development is development which meets the needs of the present without compromising the ability of future generations to meet their own needs (WCED, 1987).
Glava 1: Uvod
koji je duboko usaen u svaku ljudsku jedinku, to, za spreavanje izumiranja ljudskog roda, svaka praksa, koja vodi ka neodrivosti, mora biti odmah i beskompromisko eliminirana. Odrivi razvoj ima osnovni cilj da obezbjedi trajnu egzistenciju ljudske rase, pa, naprimjer, nije ni doputeno ni moralno da se samo jedan ovjek vozi u jednom automobilu.
SLIKA 1.2. Koncept i ciljevi odrivog razvoja

Ekonomski ciljevi
Rast Efikasnost Stabilnost ___________? ___________?
EKONOMSKI
Socijalni ciljevi
Jednakost Socijalna kohezija Socijalna mobilnost Participacija Kulturni identitet ___________? ___________?
Okolinski ciljevi
Zdrava okolina za ljude Racionalno koritenje obnovljivih prirodnih resursa Konzerviranje neobnovljivih prirodnih resursa ___________? ___________?
SOCIJALNI
OKOLINSKI
Meutim, u svim konceptima odrivog razvoja se uvijek mogu izdvojiti i prepoznati njegova tri glavna aspekta ili komponente ili ciljevi (slika 1.2.): x x Ekonomski - ekonomski odriv sistem mora biti sposoban da proizvodi robe i usluge a da pri tome izbjegne sektorske neravnotee koje unitavaju agrarnu ili industrijsku proizvodnju. Okolinski - okolinski odriv sistem mora obezbijediti stabilnost resursne baze, izbjegavati prekomjernu eksploataciju obnovljivih i neobnovljivih resursa ili slabljenje okolinske funkcije odlaganja otpada. To ujedno znai i odravanje biodiverziteta, stabilnosti atmosfere i drugih funkcija ekosistema koji se ne mogu klasificirati kao ekonomski resursi. Socijalni - socijalno odriv sistem mora obezbijediti ravnopravnu distribuciju, adekvatno snabdijevanje stanovnitva socijalnim uslugama, ukljuujui zdravstvo i obrazovanje, jednakost polova, politiku uraunljivost i participaciju.
Odrivi razvoj se esto predstavlja u obliku istostranog trougla, na ijim su vrhovima smjetene tri glavne komponente, odnosno dimenzije odrivog razvoja: (i) - socijalna dimenzija (jednakost, participacija, sposobnost, socijalna mobilnost, kultura, jezik itd); (ii) - ekonomska dimenzija (potrebe domainstava,
10
industrijski rast, agrarni rast, efikasnost koritenja resursa i rada itd) i (iii) - okolinska dimenzija (biodiverzitet, prirodni resursi, odavanje kapaciteta i integriteta ekosistema, ist zrak i voda, itd). Izmeu pojedinih komponenti (dimenzija) odrivog razvoja se mogu uspostaviti brojne meusobne veze, od kojih su navanije sljedee:15 x Interakcije izmeu ekonomske i okolinske dimenzije u jednom pravcu obuhvataju produktivne usluge koje obezbjeuju okolinski resursi, kao i ekonomske uticaje mjera za zatitu okoline, a u suprotnom pravcu efekte uticaja ekonomskih aktivnosti i ekonomskih politika na okolinu. Ti uticaju nastaju ili zbog ponaanja firmi i dravnih intervencija koje tete (naprimjer podrka aktivnostima koje unitavaju okolinu) ili koriste okolini (naprimjer restauracija movara), kao i zbog imovinskih prava koja su povezana sa upravljanjem prirodnim i okolinskim resursima. Interakcije izmeu okolinske i socijalne dimenzije u jednom pravcu se odnose na obezbjeenje okolinskih prijatnosti, koje su vane za pojedince, a koje je esto nemogue brojano kvantificirati, na degradaciju okoline i na njenu oskudnost koja stvara opasnost za zdravlje stanovnitva, ali i na politike koje ograniavaju degradaciju okoline, poboljavaju uslove rada i ivota i spreavaju civilne i vojne konflikte. U suprotnom pravcu socijalni uslovi mogu uticati na okolinu preko modela potronje (naprimjer poveanje drumskog transporta), dok obrazovanje i svijest mogu unaprijediti zatitu okoline. Karakteristike socijalnih organizacija i njihove norme i uvjerenja mogu reducirati neodgovorno ponaanje ljudi, kojim se degradira okolina. Interakcije izmeu ekonomske i socijalne dimenzije u jednom pravcu obuhvataju obezbijeenje humanih inputa ekonomskim aktivnostima (u obliku rada, obuke, znanja i kreativnosti), i naine na koji socijalne norme, stavovi i institucije utiu na funkcioniranje trita (reduciranje transportnih trokova i potreba za intervenciju politika). U suprotnom pravcu veliki broj ekonomskih procesa utie na drutvo preko obezbjeenja uslova za vei prosperitet i stabilno finansiranje programa socijalne zatite, ali, takoer, utie i na distribuciju ekonomskih beneficija i vri pritiske na socijalne i kulturoloke sisteme, socijalne poremeaje i migracije.
Komponente odrivog razvoja su ravnopravne, tj. podjednako mone, samo u centru trougla, tj. u mjestu u kojem se ostvaruje njihova puna integracija (ili ravnotea). Na svim drugim mjestima trougla ekonomske, socijalne i okolinske komponente nisu uravnoteene - jedna komponenta je uvijek jaa od druge dvije. Ali, u realnom ivotu se idealna ravnotea rijetko moe postii, jer se u nekom realnom vremenu moe maksimirati samo jedan cilj. Osim toga, neodrivost je mnogo lake prepoznati nego odrivost, to bolje motivira ljude za preduzimanje odgovarajuih politikih akcija. Komponente odrivosti otvaraju mnoga komplicirana pitanja, koja se ne mogu dobro objasniti kratkom originalnom definicijom odrivog razvoja. Ciljevi odrivosti su izrazito multidisciplinarni, to otvara seriju novih pitanja koja se odnose na uravnoteenje ciljeva i donoenje stavova o njihovom uspjehu ili propasti. Naprimjer, ta se deava kada modeli proizvodnje hrane zahtijevaju da se nain obrade i koritenja zemljita promjeni na nain koji e smanjiti biodiverzitet? Ili, ta e se desiti ako se sa fosilnih goriva pree na koritenje skupljih, a okolini manje opasnih izvora energije, to moe dodatno opteretiti siromane
15
OECD (2001a).
Glava 1: Uvod
11
slojeve stanovnitva, kojima trokovi nabavke energije i sada odnose najvei dio prihoda? Koji ciljevi e tada biti prioritetniji: proizvodnja okolinski istije energije ili irenje siromatva?
SLIKA SLIKA 1.3. Sistemski pogled na odrivi razvoj

EKONOMSKI CILJEVI Efikasnost Rast Stabilnost Pravinost Puna integracija Parcijalna integracija
SOCIJALNI CILJEVI Smanjivanje siromatva Osposobljenost Kulturni identitet Institucionalno zdravstvo
OKOLINSKI CILJEVI Biodiverzitet Elastinost Integritet ekosistema Prirodni resursi Kontrola polucija
Za bolje razumjevanje razvojnih perspektiva koje se baziraju na odrivom kompromisu izmeu tri glavna podruja odrivog razvoja, moramo malo zaviriti i u njihovu internu logiku. Naime, sva podruja odrivog razvoja se mogu posmatrati kao sistemi (ekonomski sistemi, okolinski sistemi i socijalni sistemi) koji funkcioniraju po svojoj sopstvenoj logici (slika 1.3.): x Iz ekonomske perspektive je konzerviranje prirodnog kapitala esencijalno za postizanje odrive ekonomske proizvodnje i meugeneracijske ravnopravnosti. Ali, postojei trini mehanizmi nemaju interes za efektivno konzerviranje prirodnog kapitala, nego, naprotiv, podstiu njegovo iscrpljivanje i degradiranje; Iz okolinske perspektive se veliina populacije i ukupna potranja resursa moraju limitirati, dok se integritet prirodnih ekosistema i njihov bioloki diverzitet mora odravati; Iz socijalne perspektive socijalna ravnopravnost, zadovoljavanje osnovnih zdravstvenih i obrazovnih potreba, kao i participativna demokracija, su najvaniji elementi humanog razvoja, koji su usko povezani sa okolinskom odrivosti.
x x
Gornji principi trae donoenje novih direktiva za nove razvojne procese, te zahtijevaju znatnu modifikaciju postojeih globalnih ciljeva ekonomskog rasta. Pri tome treba imati u vidu da ekonomski rast, posebno u zemljama sa manjkom esencijalnih potreba, i dalje mora biti prioritetni cilj, ali uz neka ogranienja. Ali, u zemljama sa visokim nivoom potronje, ekonomski rast vjerovatno ne mora biti prioritetni cilj.
12
1.2. POTREBE, RESURSI, BLAGOSTANJE I SIROMATVO Osnovni pojmovi

Predhodna rasprava je pokazala da proces ekonomskog rasta ima svoje kvalitativne i kvantitativne dimenzije. Njihovi meusobni odnosi odreuju kvalitet rasta i stvaraju rast blagostanja. Pri tome se kvalitet rasta blagostanja temelji na tri kljuna principa: (i) - ravnomjernom razvoju svih resursa; tj. svih vrsta kapitala, (ii) - brizi o distributivnim aspektima blagostanja tokom cijelog perioda rasta i (iii) - izgradnji institucionalnog okvira za upravljanje procesima rasta.16 Ali, prije nego to definiramo pojam razvojnih resursa, treba jasnije definirati pojam potreba, koje su jedna od glavnih odrednica odrivog rasta. Koncept potreba (engl. needs) je znatno iri nego to je potronja po stanovniku, koja se danas najee upotrebljava kao mjerilo humanog blagostanja. elja za istom i zdravom okolinom, kao i prioriteti koje se odnose na pravinost i socijalni razvoj, su takoer dio koncepta potreba. Potrebe i elje ljudi variraju u odnosu na vrijeme, vrstu socijalnih grupa ljudi i kulture. Zadovoljavanje socijalnih potreba zavisi od raspoloivosti razliitih vrsta kapitala. Jedan od uslova za postizanje odrivosti u zadovoljavanju potreba jeste da zbir razliitih vrsta kapitala (humani, prirodni, izgraeni, socijalni), koji ine produkcijsku bazu ovjeanstva (slika 1.4.), ne opada u realnom vremenu.17 Blagostanje (engl. well-being) nije ba tako jednostavan pojam kao to to na prvi pogled izgleda. U njegovom srcu se nalazi ekonomsko blagostanje, ali blagostanje se sastoji i od graanskih sloboda, relativnih sloboda od kriminala, uivanja iste okoline i stanja mentalnog i fizikog zdravlja pojedinaca. Nobelovac Amartya Sen razlikuje socijalne sposobnosti ljudi, tj. mogunost pojedinaca da izaberu i dostignu one ivotne ciljeve koji im najbolje odgovaraju (rad, slobodno vrijeme, politike i kulturne aktivnosti), koje dovode u sumnju klasinu filozofiju razvoja da je rast ekonomskih outputa jedini razvojni cilj ovjeanstva.18 Ostvarivanje socijalnih sposobnosti ljudi je vrlo bitna kategorija za ire mjerenje njihovog humanog i socijalnog razvoja. Humano blagostanje je mnogo vee od prostog zbira blagostanja svakog ovjeka, jer ono ukljuuje i individualne i socijalne prioritete ostvarivanja jednakosti, mogunost postizanja civilnih sloboda, pravinu distribuciju resursa i mogunost stalnog uenja. Ekonomsko blagostanje je kao rezultat ekonomskog outputa vrlo vana komponenta blagostanja. Meutim, koncept GDP-a, kao standardnog mjerila za ekonomski output, ima znaajna ogranienja. GDP prikazuje tekuu potronju i investicijske robe i usluge koje su ukalkulirane u nacionalne raune, ali ne i vrijednost netrinih domainskih aktivnosti, rezultate socijalnih preferencijala iz osnova ravnopravnosti polova i aktivnosti koje se vode na konzerviranju prirodnih resursa u cilju omoguavanja ostvarivanja nekog budueg blagostanja za neke budue ljude. Takoer, u koncept GDP-a su ugraene i vrijednosti onih roba i usluga koje u sutini ne proizvode blagostanje (regrettables), kao to su prihodi koji nastaju zbog zagaivanja okoline, korupcije i kriminala kao i trokovi koji direktno ne stvaraju blagostanje, ali su neophodno potrebni za njegovo ostvarivanje (naprimjer nacionalna sigurnost).19
16 17 18 19
Thomas et al. (2000). World Recources Institute (2003). Sen (1987). OECD (2001b).
Glava 1: Uvod
13
SLIKA 1.4. Produkcijska baza ovjeanstva
IZGRAENI (MAN-MADE) KAPITAL (zgrade, tvornice, fizika infrastuktura)
HUMANI KAPITAL (znanje i obuka)
SOCIJALNI KAPITAL (institucije i socijalni odnosi)
PRIRODNI KAPITAL (ivi i neivi resursi)
Izvor: World Recources Institute (2003). str. 43
Za razumijevanje sutine blagostanja potrebno je dobro poznavanje vrijednosti koje variraju izmeu pojedinaca i socijalnih grupa. Takoer treba razumjeti i brojne tehnike potekoe u nainu i metodama mjerenja raznih dimenzija blagostanja, jer je mnoge subjektivne aspekte blagostanja (nivo socijalnog zadovoljstva i nivo linog blagostanja) teko precizno identificirati i izmjeriti. Osim toga, u postupku definiranja socijalnih potreba razliitih grupa civilnog drutva i njihovog vrednovanja je neophodno izvriti neke procjene ili pretpostavke. Naprimjer, neki nivoi nejednakosti u ostvarivanju prihoda su poeljni jer osiguravaju podsticaje za bolji rad, zadovoljavaju prioritete pojedinaca prema odreenom ivotnom stilu, mjestu ivljenja, profesiji i ravnotei izmeu slobodnog vremena i rada. Na kapacitete za zadovoljavanje socijalnih potreba, odnosno ostvarivanja blagostanja, utiu mnogi faktori koji su povezani sa etiri vrste kapitala koji sainjavaju produkcijsku osnovu ovjeanstva, kao i na njihove kompleksne interakcije (slika 1.5.). Ove etiri razliite vrste kapitala mogu se definirati na sljedei nain: x x x Fiziki (proizvedeni, izraeni, man-made) kapital: proizvedena sredstva u proizvodnji, kao to su, naprimjer, strojevi, oprema i graevine, ali i neproizvodna infrastruktura, neopipljiva sredstva i finansijska sredstva koja obezbjeuju upravljanje sadanjim i buduim tokovima outputa; Prirodni kapital: obnovljivi i neobnovljivi prirodni resursi koji ulaze u proizvodne procese i zadovoljavaju potrebe potronje, kao i okolinska sredstva koja pruaju uivanje i produktivnu upotrebu i koja su esencijalna za rad sistema koji podravaju ivot; Humani kapital: znanje, obuka, kompetencije i atributi koje posjeduju ljudi, to olakava stvaranje linog, socijalnog i ekonomskog blagostanja;20
20
OECD (2001b). str. 18.
14 x
Socijalni kapital: mree raspodjeljenih normi, vrijednosti i razumijevanja koje olakavaju saradnju unutra i izmeu pojedinih socijalnih grupa.21
SLIKA 1.5. Humano blagostanje i njegovi kljuni inputi

Prirodni kapital Proizvedeni kapital (fiziki kapital i netjelesna znanja
Humane i socijalne sposobnosti

Humani
Humano blagostanje
kapital
Socijalni kapital
GDP
Politiko, institucionalno i pravno ureenje
Ekonomsko blagostanje
Socijalno nepoeljni trokovi (regrettables)
Izvor: OECD (2001b).
Ekonomisti koji se bave problemima stvaranja blagostanja se uglavnom slau da blagostanje obuhvata osnovne materijalne potrebe za dobar ivot, slobodu, zdravlje, linu sigurnost i dobre socijalne odnose, to, zajedno, obezbjeuje uslove za postizanje fizikih, socijalnih, psiholokih i duhovnih zadovoljstava ljudi. Neki vodei teoretiari blagostanja prave razliku izmeu sredstava za postizanje blagostanja i njegovih sastavnih elemenata. Po njima je blagostanje doivljaj, ljudska vrijednost.22 Determinante sredstava za postizanje blagostanja se najee pojavljuju u obliku inputa roba i usluga koje obezbjeuju ekosistemi (hrana, vlakna, goriva, ista voda, graevinski materijali, etve, iva stoka, umski proizvodi i minerali). Nedostatak determinanti blagostanja i njegovih sastavnih elemenata prouzrokuje siromatvo. Blagostanje i siromatvo su dva ekstremna pola kontinuuma. U svom godinjem izvjetaju o razvoju za 2000/01. godinu Svjetska banka definira siromatvo kao prononsirano liavanje blagostanja.23 Ispoljavanje i doivljavanje blagostanja i siromatva zavisi od situacije ili konteksta lokalnih, socijalnih i linih faktora kao to su geografija, ekologija, starost, rasa i kultura ljudi. Iako su koncepti blagostanja, odnosno siromatva, kompleksni, neki njihovi elementi su toliko raireni da su postali ak i univerzalni. Ova univerzalnost se posebno ispoljava u glasu siromanih, pomou kojeg siromani ljudi iz mnogih
21 22 23
OECD (2001b). Dasgupta (2001). World Bank (2001).
Glava 1: Uvod
15
zemalja pokuavaju da osvijetle, analiziraju i izraze svoje ideje o loem i dobrom ivotu. 24 Glavne dimenzije, odnosno meusobno povezane komponente blagostanja i siromatva su (slika 1.6.): x x x x materijalna dobra potrebna za ivot (sigurno i adekvatno izdravanje, prihodi i sredstva, dovoljno hrane za cijeli ivot, krov nad glavom, namjetaj, odjea i pristup dobrima); zdravlje (snaga, dobar osjeaj i zdravo fiziko okruenje); dobre socijalne relacije (socijalna kohezija, zajedniki respekt, dobri polni i familijarni odnosi, sigurnost djece i sposobnost pruanja pomoi drugim ljudima; sigurnost (siguran pristup do prirodnih i drugih resursa, sigurnost lica i imovine i ivot u predvidivom i kontrolirajuem okruenju koje je sigurno od prirodnih i ljudskih katastrofa i sloboda i mogunost izbora (kontrola nad deavanjima i sposobnost za afirmaciju svoga rada i linih vrijednosti).
SLIKA 1.6. Glavne dimenzije blagostanja (well-being) i siromatva (ill-being)

ILL-BEING
Doivljaj ivota i ivljenja Bezuticajnost Sloboda izbora i akcije
WELL-BEING
Slabi socijalni odnosi
Ranjivost
Dobri socijalni odnosi
Sigurnost
Materijalna neobezbjeenost
Slabo zdravlje
Materijalna obezbjeenost
Dobro zdravlje
Izvor: UNEP 2003
Ovih pet dimenzija blagostanja, odnosno siromatva se meusobno, bilo pozitivno bilo negativno, ojaavaju. Promjene u jednoj dimenziji esto prouzrokuju promjene i u drugim dimenzijama. rafirane povrine na slici predstavljaju doivljaj ivota i ivljenja (engl. livelyhood), ukljuujui stres, bol, zabrinutost za lo ivot, spokoj i duhovni doivljaj u dobrom ivotu. U ovoj multidimenzionalnoj formulaciji blagostanja i siromatva umreene su sve meusobne pozitivne ili negativne interakcije. Naprimjer, na jednoj strani,
24
Narayan et al. (2000).
16
siromani ljudi su ranjivi na bolesti, koje ih ine jo siromanijim, a loe socijalne relacije ine ljude ranjivijim na okove koji produbljuju materijalno siromatvo; to sve skupa vodi ka daljem siromaenju. Na drugoj strani posjedovanje materijalnih dobara ojaava fiziku snagu, koja omoguava bolji ivot, dobre socijalne relacije obezbjeuju sigurnost kod stresova i okova, a ta sigurnost poveava materijalno blagostanje, to sve skupa jaa slobodu izbora i slobodu djelovanja. Zato se ekonomski rast i ekonomski razvoj mogu posmatrati i kao postepeno unapreenje blagostanja.
Okvir za rast
Sistemski pogled na stvaranje blagostanja prikazan na slici 1.5. pokazuje da se na ulaznoj strani blagostanja nalaze prirodni i fiziki kapital, kao i humane i socijalne sposobnosti humanog (znanje, obuka i zdravlje pojedinaca) i socijalnog kapitala, koji su u stalnoj interakciji sa politikim, institucionalnim i pravnim ureenjem zemlje. Sa jedne strane postoje direktni odnosi humanog i socijalnog kapitala sa prirodnim i fizikim kapitalom, a sa druge strane postoji jaka komplementarnost izmeu humanog kapitala, socijalnog kapitala i politikog, institucionalnog i pravnog ureenja. Dobre i kvalitetne institucije, visokoobrazovana i obuena radna snaga povezana u mree koje olakavaju socijalnu saradnju podstiu jae investiranje u fiziki kapital i ojaavaju procese obnove naruene prirodne okoline. Za postizanje blagostanja i dobrih ekonomskih performansi je zdravlje ljudi takoer vrlo vaan input, jer su i blagostanje i dobre ekonomske performanse vezane za starost ljudi, njihov stil ivota, socijalni status, uenje, socijalne veze i interpersonalnu podrku. Generalno, resursi koji su direktno odgovorni i povezani za ekonomski rast su fiziki, humani i prirodni kapital, dok je njihova efikasnost koritenja odreena tzv. totalnim faktorima produktivnosti (Total Factor Productivity TFP). Iz dosadanje ekonomske historije svijeta se moe vidjeti da je ovjek sve do industrijske revolucije, kao i u njenim prvim decenijama, za ubrzanje stopa rasta najvie koristio prirodni i fiziki kapital. Ali, najnovija svjetska iskustva su pokazala da su za eliminiranje siromatva i izgradnju odrivog blagostanja u mnogim zemljama i ostala dva resursa (humani i socijalni kapital) bila veoma vana. Slika 1.7. objanjava nain na koji humani (H), prirodni (R) i fiziki (K) kapital utiu na ekonomski rast i kako tri vrste kapitala uz pomo etvrte vrste kapitala - socijalnog kapitala - stvaraju odrivo blagostanje. Fiziki kapital direktno utie na ekonomski rast i direktno doprinosi poveanju blagostanja. Humani i prirodni (okolinski) kapital imaju dvostuku ulogu: (i) kao direktne komponente blagostanja, oni utiu na ostvarivanje nekog njegovog nivoa i (ii) oni, takoer, utiu na akumulaciju fizikog kapitala, jer njihov kvalitet moe da povea prinos i akumulaciju fizikog kapitala i obrnuto. Investicije u fiziki, humani i prirodni kapital, zajedno sa odgovarajuim sektorskim politikama, doprinose rastu totalnih faktora produktivnosti, tj. ukupnom ekonomskom rastu.25 Meutim, distorzija generalnih i sektorskih politika, korupcija, slabo upravljanje, trine nesavrenosti i eksternaliteti (negativne komponente socijalnog kapitala) prouzrokuju neravnomjernu i neizbalansiranu akumulaciju fizikog, prirodnog i humanog kapitala (resursa), to smanjuje stope ekonomskog rasta i sniava potencijal za ostvarivanje blagostanja. U takvim uslovima dolazi do smanjivanja nivoa totalnih faktora produktivnosti, podinvestiranja u sve vrste kapitala (smanjivanje profitabilnosti investicija,
25
Thomas at al. (2000).
Glava 1: Uvod
17
promaaji alokacije fizikih investicija, favoriziranje podruja kao to su odbrana i bazina infrastruktura, regresivna alokacija javne potronje, potcjenjivanje poreza, renti, rojaliteta i slabe regulative za odravanje kvaliteta prirodnih resursa), preinvestiranja u fiziki ili podinvestiranja u humani i prirodni kapital itd.
SLIKA 1.7. Okvir za produktivni rast blagostanja

TFP H Humani kapital
Uklanjanje neznanja vladanja i korupcije, redukcija distorzije zbog favoriziranja K, korekcije nedjelovanja trita zbog povreda H i R, jaanje regulacija
K Fiziki kapital
RAST
Blagostanje
R Prirodni kapital TFP
Izvor: Thomas at al (2000).
Razlike u ostvarenom stepenu razvoja izmeu zemalja su ustvari razlike u strategijama koritenja resursa koje im stoje na raspolaganju, kao i razlike u kvalitetu njihovih generalnih i sektorskih politika. U odnosu na te razlike, mogue je diferencirati tri modela ekonomskog rasta: x Model 1 - neodrivi rast: U poetku ekonomija raste po visokim stopama, koje zatim opadaju, to vodi prvo ka stagnaciji, a zatim i ka gubicima blagostanja. Ovaj model se pojavljuje u kontekstu slabog upravljanja i korupcije, premalog investiranja u humani i prirodni kapital i u uslovima neefikasne alokacije javne potronje.26 Model 2 - stani-kreni rast: Kolebljivi rast je posljedica pogoranja stanja prirodnih resursa, nedovoljnih investicija u humani kapital i subvencija koje su date fizikom kapitalu (poreski izuzeci, dozvoljeni poreski dugovi, finansijski grantovi za privlaenje specifinih investicija, povlastice za investicijske kredite itd.). Model 3 - odrivi rast: On se moe obezbijediti neometanom ili izbalansiranom akumulacijom svih resursa, javnom podrkom razvoju edukacije, poboljanjem javnog zdravlja i zatitom prirodnog
26
Ovaj model je tipian za BiH: poetne visoke godinje stope rasta od 86% u 1996. i 40% u 1997. godini su kasnije znatno opale: na 6% za period 2000-01. Generirana je i velika neformalna ekonomija, koja se procjenjuje na 20-40% GDP-a.
18
kapitala, ime se spreava opadanje prinosa privatnih resursa i poveava nivo humanog kapitala, potrebnog za ubrzavanje tehnolokih inovacija i rast totalnih faktora produktivnosti. Naalost, samo mali broj zemalja je sposobno da povee sve vrste kapitala u logian okvir, u okviru kojeg se kreira klima neophodna za odrivi rast. U nekim drugim zemljama, koje su robusnim reformama (liberalizacija trgovine, trita kapitala, rada i ostalih trita) masovno privlaile privatne domae i inostrane direktne investicije (Foreign Direct Investment - FDI), investicije su bile vitalni instrument za poveanje prinosa, posebno fizikog kapitala. Meutim, u odsustvu komplementarnih investicija u humani i socijalni kapital, ovakav nain ekspanzije fizikog kapitala je, po pravilu, vodio ka opadanju prinosa i konsekventno ka smanjivanju dinamike rasta. Takoer, mjere za privlaenje FDI su na globalnom tritu kapitala pojaavale meusobnu konkurenciju zemalja i iscrpljivale domai privatni preduzetniki sektor, to se, dugorono, pokazalo kontraproduktivnim.
1.3. RAZLIITOST DINAMIKE RASTA IZMEU POJEDINIH ZEMALJA Mjerenje ekonomskog rasta i razvoja
Sve zemlje nemaju isti potencijal za ostvarivanje blagostanja i za ekonomski rast. One se meusobno razlikuju po posjedovanju tri vrste kapitala (fiziki, humani i prirodni kapital), a i kvalitet etvrte vrste kapitala (socijalni kapital) je esto vrlo razliit. Naprimjer, neke zemlje ostvaruju beneficije zbog obilja plodne poljoprivredne zemlje, dok druge zemlje moraju ulagati ogromna sredstva kako bi vjetakim melioracijama poboljale prinose na svojoj manje plodnoj zemlji. Neke zemlje posjeduju bogate rezerve nafte i prirodnog plina, dok ostale zemlje veinu potrebnih fosilnih goriva moraju uvoziti. Dosadanja ekonomska historija svijeta je pokazala da je u veini zemalja nedostatak ili bogatstvo prirodnog kapitala znatno uticalo na postignuti nivo ekonomskog rasta. Ali, aktuelni razvoj svjetske ekonomije je pokazao da obilje prirodnog kapitala nije obavezno i najvanija determinanta ekonomskog rasta. Najbolju potvrdu te teze pruaju iskustva nekih zemalja, naprimjer June Koreje, Japana ili Singapura, iji je visok nivo ekonomskog rasta poslije Drugog svjetskog rata posljedica upotrebe svojih ogranienih prirodnih resursa na znatno produktivniji nain. Teorijski je najispravnije da se u analizama ekonomskog rasta pojedinih zemalja koriste indikatori totalnih faktora produktivnosti, tj. nain na koji pojedine zemlje koriste svoje produktivne resurse. Ali, takve raunice su ekstremno komplicirane, a rezultati relativno sumnjivi, u prvom redu zbog nerazvijene metodologije mjerenja i izraunavanja doprinosa pojedinih elemenata prirodnog, humanog, izgraenog i socijalnog kapitala. Zbog toga se za prikazivanje ekonomskog stanja pojedinih zemalja najvie upotrebljavaju klasini pokazatelji ekonomskog rasta kao to su bruto nacionalni prihod (GNI) po stanovniku ili bruto domai proizvod (GDP) po stanovniku. Ove indikatore je mnogo lake izraunati, a osim toga, oni daju priblino tanu sliku produktivnosti sa kojom neke zemlje koriste svoje resurse. Oni su takoer i mjerilo relativnog materijalnog blagostanja, u kojima je blagostanje proizvod dobre klime, kvalitetnih prirodnih resursa ili superiorne produktivnosti njihove upotrebe.
Glava 1: Uvod
19
GDP je mjerilo vrijednosti finalnog outputa svih roba i usluga koji su proizvedeni u jednoj godini u okviru granica neke zemlje. GDP je, dakle, output ili nacionalni prihod neke zemlje. Bruto nacionalni prihod - GNI je GDP uvean za prihode koji su ostvarili rezidenti te zemlje u inostranstvu i umanjen za prihode koje potrauju nerezidenti iz drugih zemalja. GDP i GNI su indikatori veliine ekonomije neke zemlje (ili regije). Meutim, za ocjenu nivoa ekonomskog rasta neke zemlje ovi indikatori se moraju adaptirati u odnosu na broj njenih stanovnika. GDP po stanovniku i GNI po stanovniku pokazuju priblian iznos roba i usluga koji svaki stanovnik neke zemlje moe da kupi u odreenoj godini, naravno pod pretpostavkom da su svi prihodi zemlje distribuirani ravnomjerno prema svakom stanovniku. Zbog toga se ova mjerila esto zovu i prihodi po glavi stanovnika odnosno prihodi per capita. Kod uporeenja prihoda izmeu pojedinih zemalja susreemo se sa problemima razliitih valuta, a kod uporeenja prihoda neke zemlje u razliitim vremenskim periodima sa problemima fluktuacije cijena. Zato je najbolje, ukoliko je to mogue, upotrebljavati zajedniku valutnu jedinicu izraunatu na bazi njene vrijednosti u nekoj godini, naprimjer vrijednost USD za 2.000. godinu. Za preraunavanje iznosa iz drugih godina i drugih zemalja, upotrebljavaju se vjetaki konstruirani faktori koji se zovu paritet kupovne moi. U dodatku 1a. se detaljnije objanjavaju naini izraunavanja GDP-a, GNI-a i PPP-a, kao i njihovi meusobni odnosi. Gornja mjerila, iako odraavaju prosjene prihode u nekoj zemlji, imaju brojna ogranienja, koja proizilaze iz naina mjerenja performansi humanog blagostanja. Oni ne pokazuju nain kako je izvrena distribucija prihoda, niti sadre efekte zagaenja, degradacije okoline i iscrpljivanja resursa. Oni takoer ne registriraju neplaeni rad obavljen u okviru porodice ili zajednice, ili rad obavljen u sivoj ekonomiji. Takoer, ti pokazatelji pridaju jednaku vanost dobrim (medicina) i loim (cigarete, hemikalije) faktorima, te ignoriraju vrijednosti slobodnog vremena i ljudskih sloboda. Za objektivniju presudu relativnog kvaliteta ivota u nekim zemljama, treba voditi rauna i o mnogim drugim pokazateljima, koji pokazuju, naprimjer, distribuciju prihoda i obim siromatva, stanje ljudskog zdravlja i dugovjenosti, pristup obrazovanju, kvalitet okoline itd. Dobitinik Nobelove nagrade za ekonomiju u 1998. godini Amartya Sen je prvi tvrdio da nivo dostignutog razvoja ne treba vie predstavljati mjerilima materijalnog outputa kao to su GNI per capita, nego sposobnostima i mogunostima koje ljudi uivaju.27 Prema Senu, razvoj se moe posmatrati kao proces irenja stvarne slobode koju ljudi uivaju. Ovakav razvoj zahtijeva uklanjanje glavnih prepreka slobodama kao to su siromatvo, tiranija, slabe ekonomske mogunosti, sistematska socijalna liavanja, zanemarivanje javnih sredstava i netolerancija represivnih drava. Po Senovom vienju, koje je postalo posebno popularno 1990s, razvoj nije samo ekonomski proces; on je i politiki proces koji zahtijeva demokratizaciju politikih zajednica kako bi se graanima omoguilo da uestvuju u akcijama drutva koje su usmjerene prema poboljanju ivota kojim oni ive i unapreenju sloboda koje uivaju. Ove Senove teze su inspirirale Ujedinjene nacije da razviju novo mjerilo humanog razvoja: Indeks humanog razvoja (Human Development Index - HDI) koji mjeri kvalitet humanog razvoja u pojedinim
27
Sen (1999).
20
dravama. Indeks humanog razvoja, kojeg je za potrebe UNDP-a razvio Senov prijatelj Mahbub ul Haq 1990. godine, bazira se na tri mjerila: (i) - oekivanoj duini ivota pri roenju (funkcija zdravstvene brige), (ii) obrazovnim dostignuima (mjeri se kombinacijom stope pismenosti odraslih i prosjenim godinama kolovanja u primarnom, sekundarnom i tercijarnom obrazovanju) i (iii) ivotnom standardu (da li su prosjeni prihodi, prikazani na PPP osnovi, dovoljni za zadovoljavanje osnovnih ivotnih potreba u zemlji). U svom godinjem Izvjetaju o humanom razvoju UNDP rangira sve zemlje svijeta na skali od 0 (najnii humani razvoj) do 1 (najvii humani razvoj). Zemlje koje imaju indeks manji od 0,5 klasificiraju se kao zemlje koje imaju nizak humani razvoj; zemlje koje imaju indeks izmeu 0,5 i 0,8 klasificiraju se kao zemlje koje imaju srednji humani razvoj, dok se zemlje kod kojih je indeks vei od 0,8 klasificiraju se kao zemlje koje ostvaruju visok humani razvoj. U dodatku 1b se detaljnije prikazuje nain izraunavanja HDI i stanje HDI za 2004. godinu.
Razliitost prihoda
Razlike u prihodima izmeu pojedinih zemalja su toliko velike da ih je vrlo teko i shvatiti i razumjeti, pa zato ovu sekciju i poinjemo uz pomo imaginacije. Zamislimo, naime, da je na prelazu iz drugog u trei milenij organizirana sveana jednosatna smotra, na kojoj ispred sveane milenijske tribine prolaze svi ljudi iz svih drava svijeta.28 Pri tome je visina svakog ovjeka proporcionalna prosjenom PPP prihodu njegove zemlje, prosjena visina svih uesnika iznosi 1,82 metara, brzina kretanja ljudi je ravnomjerna (za 15 minuta ispred tribine proe jedna etvrtina svjetskog stanovnitva, dok je redoslijed prolaska odreen visinom ljudi od najmanjih ka najviim. I kako izgleda ova smotra (slika 1.8.)?
SLIKA 1.8. Distribucija svjetskih prihoda, PPP, 2000

GDP per capita 40.000
30.000
20.000 Svjetski prosjek 7.944 USD 10.000
0 0 20 40 60 80 100
Procenat svjetske populacije

Izvor: Heston, Summers, and Aten (2002).
28
Weil (2005).
Glava 1: Uvod
21
Najveim dijelom je to smotra kepeca. U prvih est minuta ispred tribine e proi stanovnici zemalje Podsaharske Afrike, ija prosjena visina iznosi 30 santimetara. U devetom minutu e se na sceni pojaviti stanovnici Indije, iji e nastup trajati punih 11 minuta, i ija prosjena visina iznosi 61 cm. Nakon pola sata svoju 13-minutnu smotru poee stanovnici Kine, sa prosjenom visinom od 91 cm. Stanovnici Gruzije, sa prosjenom visinom od 122 cm e nastupiti tek u etrdesetom minutu, a stanovnici Kazahstana prosjene visine 180 cm u etrdesetpetom minutu. U posljednih 15 minuta smotre se visina prolaznika zastraujue poveava. Grci, prosjeno visoki 3,66 metara, e proi pored tribine u 50-tom minutu, Japanci visoki 6,1 metara u 55-om minutu, dok su zadnja tri minuta rezervirana za prolaznike visoke 8,23 metara iz SAD. Smotru e zavriti stanovnici Luksemburga koji su visoki 10,98 metara,i iji e prolaz trajati manje od jedne sekunde. Imaginacija odnosa izmeu nivoa prihoda po glavi stanovnika i njegove distribucije je dobra ilustracija stanja prihoda svijeta i njegove distribucije. Na slici 1.8. prosjeni svjetski nivo PPP prihoda po glavi stanovnika ostvaren u 2000. godini od 7.944 USD odgovara prosjenoj visini od 182 cm. Slika takoer pokazuje kako i koliko je svjetski prihod neravnomjerno distribuiran - 20% svjetske populacije koja ivi u bogatijim zemljama prisvaja 62% svjetskog prihoda.
SLIKA 1.9. Distribucija GDP-a po broju zemalja, 2000, u PPP USD

20
Kina Peru Brazil Rusija Francuska Japan V. Britanija
16
Broj zemalja
12
Kolumbija Iran Nigerija Uganda Banglade Haiti Indonezija Filipini Malavi Zambija Portugal J. Koreja
Meksiko Poljska Hong Kong Singapur SAD
4
Etiopija Tanzanija
Honduras Pakistan Kenija Mozambik
Izrael panija
Bolivija Indija
Argentina Urugvaj
Luksemburg
500
1000
2500
5000
10000
20000
40000
GDP per capita, 2000
U dananjem svijetu izmeu pojedinih zemalja postoje ogromne razlike u prihodima per capita. Zemlje koje se nalaze na vrhu svjetske distribucije prihoda su trideset puta bogatije nego zemlje sa dna. Naprimjer, u SAD je 2000. godine GDP per capita u PPP dolarima iznosio 32.500 USD (adjustiran na nivo
22
iz 1995. godine), dok je u drugim zemljama bio mnogo manji: 9.000 USD u Meksiku, 4.000 USD u Kini, 2.500 USD u Indiji i 1.000 USD u Nigeriji, te mnogo manji u drugim zemljama Podsaharske Afrike kao to su ad, Etiopija, Mali. Slika 1.9. prikazuje te razlike grupirane po broju zemalja svijeta. Ove razlike postaju mnogo vee kada se uzmu u obzir realne vrijednosti GDP-a (vrijednost GDP-a po tekuim cijenama). Iako su bogate zemlje mnogo bogatije nego ostatak svijeta, to su razlike u prihodima izmeu pojedinih zemalja prilino zamagljene. Gledano sa nivoa SAD (GDP per capita je u 2000. godini iznosio 35.587 USD), razlike u prihodima per capita izmeu Argentine (11.765 USD), Indonezije (3.893 USD) i Benina (1.297 USD) moda i ne izgledaju tako enormne. Ali, ako se pogleda malo bolje, vidjee se da je Argentina tri puta bogatija od Indonezije i tri puta siromanija od SAD, a da je Indonezija tri puta bogatija od Benina i tri puta siromanija od Argentine. Ovo, ustvari, znai da, iako siromane zemlje gledane sa visine SAD izgledaju kao dosta jedinstveni monolitni blok, meu njima postoje velike razlike. Isto kao to postoje i ogromne razlike u realnom GNI-a per capita izmeu glavnih geografskih regija svijeta (sl. 1.10.).29 GDP per capita nije uvijek i najbolje mjerilo stanja bogatstva u nekoj zemlji. Naprimjer, vlada zemlje iji budet zavisi od visine prikupljenih poreza je vie zaiteresirana za ukupni obim nacionalnih prihoda nego za nivoe prihoda per capita. Takoer, ako se eli saznati realna veliina trita potronih proizvoda, podaci o ukupnom broju stanovnika su mnogo znaajniji nego podaci o ukupnim prihodima. Tabela 1.1 pokazuje razlike koje postoje izmeu 10 prvorangiranih zemalja svijeta u 2000. godini u odnosu na tri razliita pokazatelja: GDP per capita, ukupni GDP i broj stanovnika.
SLIKA 1.10. Realni GNI po stanovniku, 2005, u USD

Juna Azija Podsaharska Afrika Istona Azija i Pacifik Srednji Istok i Sjeverna Afrika Evropa i Centralna Azija Latinska Amerika i Karibi Zemlje gornjih srednjih prihoda Zemlje donjih srednjih prihoda Zemlje visokih prihoda Zemlje srednjih prihoda Zemlje niskih prihoda Svijet 0 5000 585 7011 10000 15000 20000 25000 30000 35000 40000 2647 692 746 1630 2198 4143 4045 4769 1923 35264
Izvor: World Bank (2007).
29
World Bank (2007).
Glava 1: Uvod
23
TABELA 1.1. Deset prvih zemalja, tri razliita mjerila, 2000

Rang 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Najvii GDP per capita GDP per Zemlja capita ($) Luksemburg 47.020 SAD 35.587 Norveka 28.925 Kanada 28.758 Hong Kong 28.538 Danska 28.442 vicarska 28.234 Irska 28.198 Australija 27.320 Island 26.484 Najvee ekonomije Ukupni GDP Zemlja (milijardi USD) SAD 9,80 Kina 5,04 Japan 3,35 Indija 2,69 Njemaka 2,01 Francuska 1,44 Velika Britanija 1,42 Italija 1,34 Brazil 1,31 Ruska Federacija 1,25 Najmnogoljudnije zemlje Populacija Zemlja (milioni) Kina 1.259 Indija 1.016 SAD 275 Indonezija 210 Brazil 170 Ruska Federacija 146 Pakistan 138 Banglade 131 Japan 127 Nigerija 127
Izvor: Weil (2005). str. 7.
Razliitost stopa rasta

Sljedee krupno pitanje se odnosi na zabrinutost zbog ovih ogromnih razlika. Odgovor je, bez sumnje pozitivan, jer se ove razlike svakodnevno odraavaju na kvalitet ivota, ivotni standard ljudi i nivo zdravlja. Ustvari, razumjevanje zato su neke zemlje bogate, a druge siromane je jedno od najvanijih pitanja (moda i najvanije), koje stoji pred sve discipline socijalnih nauka.
SLIKA 1.11. Rast GDP per capita, SAD, 1870-2000

GDP per capita (2000 dolara) 40.000 35.000 30.000 25.000 20.000 15.000 10.000 5.000 0 1900 1890 1920 1880 1930 1950 1960 1970 1910 1980 1870 1940 1990 2000
Izvor: Weil (2005). str. 9.
24
Mnogi analitiari ekonomskog rasta trae uzroke koji neke zemlje prave bogatim. Meutim, bogatstvo nije mogue uvijek jednostavno definirati samo sa ukupnim prihodima neke zemlje ili prihodima po glavi stanovnika. Slike 1.8., 1.9. i 1.10., koje prikazuju nivoe ukupnih prihoda i prihoda per capita u pojedinim zemljama, otvaraju mnoga nova pitanja o uzrocima razliitog ostvarivanja bogatstva. U traenju odgovora mogu pomoi nova mjerila, koja nam pokazuju dinamiku rasta prihoda, odnosno stopa rasta, tj. brzinu rasta prihoda neke zemlje. Ove stope rasta su u ekonomskim i socijalnim analizama veoma vane, jer pokazuju da e zemlje iji prihodi bre rastu od drugih zemalja, vremenom imati i vee nivoe prihoda.
Boks 1.1.: Izraunavanje stopa rasta

Ako se neka ekonomska koliina X promjeni u dvije susjedne godine, onda je stopa rasta X promjena koliine X od prve do druge godine, podjeljeno sa iznosom za X u prvoj godini. Ako sa t oznaimo prvu godinu, a sa t+1 drugu godinu, stopu rasta g moemo izraunati pomou SLIKA 1.12. Grafiko predstavljanje rasta sljedee jednaine: X (linearna skala) 400 X t 1 X t g 350 Xt 300 250 Naprimjer, ako je Xt = 100, a Xt+1 = 105, godinja stopa 200 rasta iznosi: g = (105-100)/100 = 5/100 = 5%. 150 Kod izraunavanja prosjene stope rasta za nekoliko 100 50 godina, gornju jednainu moramo modificirati: 0 Xt+1 = Xt x (1 + g) 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 0 Zamislimo da X raste po istoj stopi dvije godine. Ako Godina X (logaritamska skala) jednainu prilagodimo za godine t+1 i t+2, te zatim 1.000 izvrimo supstituciju za Xt+1 , dobiemo: Xt+2 = Xt+1 x (1+g) = >Xt x (1+g)@ x (1+g) = Xt x 100 (1+g)2. Na isti nain moemo napisati jednainu za 10 izraunavanja stope rasta g za n godina kako slijedi: Xt+n = Xt x (1+g)n 1 Ako su nam Xt i Xt+n poznati, prethodnu jednainu 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 0 moemo rearanirati tako da nam g pokazuje prosjenu Godina stopu rasta (tehniki, ovo je geometrijska prosjena stopa rasta) za poznati period: g = (Xt+n/Xt)1/n 1. Naprimjer, ako je vrijednost za Xt = 100, a za Xt+20 = 200, prosjena stopa rasta iznosi: G = (200/100)1/20 1 = 1,035 1 = 0,035 = 3,5% Za grafiko predstavljanje varijabila koje rastu sa vremenom, moe se upotrebljavati ili linearna ili logaritamska skala (slika 1.11.). Na oba dijagrama je prikazan primjer u kojem kvantitet X ima vrijednost 1 u nultoj godini i raste po prosjenoj godinjoj stopi rasta od 3% u sljedeih 200 godina. Kod raunanja stopa rasta pravilo 72 moe biti vrlo korisna matematika aproksimacija. Pravilo je ustvari formula za odreivanje vremena koje je potrebno da se neto to raste po odreenoj stopi rasta udvostrui: duplirano vrijeme = 72/g, gdje je g procenat godinjeg rasta. Naprimjer, ako neto raste po stopi od 2% godinje, njemu e biti potrebno priblino 36 godina da se udvostrui.
Adaptirano prema Weil (2005).
Glava 1: Uvod
25
Primjer dinamike stopa GDP-a per capita u SAD od 1870. godine (prve godine za koju postoje vjerodostojni podaci) do 2000. godine dobro ilustrira taj fenomen (slika 1.11.).30 Najubjedljivija pouka koju moemo izvui iz ovog primjera je ta da ljudi u SAD danas ive mnogo bolje nego ranije - 2000. godine je GDP per capita bio 11 puta vei nego GDP per capita u 1870. godini. Ovo ogromno poveanje je rezultat kompaundiranog rasta, u kojem je prosjena godinja stopa rasta GDP-a per capita za posmatrani period iznosila 1,9%. Naime, prosjena stopa rasta od 1,9% godinje je u sutini veoma mala promjena (ako se posmatra samo jedna godina u odnosu na predhodnu godinu), ali ako se posmatra period od 130 godina, ova stopa rasta moe prouzrokovati dramatine efekte (o izraunavanju stopa rasta vidi boks 1.1.). Zato nije teko razumjeti nain na koji Amerikanci prilaze pitanjima ekonomskog rasta.
SLIKA 1.13. Distribucija stopa rasta, 1960-2000

Prosjena godinja stopa rasta
7,0%-7,5% 6,5%-7,0% 6,0%-6,5% 5,5%-6,0% 5,0%-5,5% 4,5%-5,0% 4,0%-4,5% 3,5,0%-4,0% 3,0%-3,5% 2,5%-3,0% 2,0%-2,5% 1,5%-2,0% 1,0%-1,5% 0,5%-1,0% 0,0%-0,5% -0,5%-0,0% -1,0%- -0,5% -1,5%- -1,0% -2,0%- - 1,5% -2,5%- -2,0% 0 5 10 15
Primjeri Singapur Tajvan Juna Koreja Hong Kong Bocuana Tajland Japan, Kina, Irska Rumunija, Portugal, Malezija Norveka, Grka, panija SAD, Francuska, Indija, Izrael, Brazil, Italija Velika Britanija, vedska, Kanada, Turska, Australija Alir, Nepal, Zimbabve, Kolumbija, Meksiko Filipini, Argentina, Kenija, Ekvador, Jordan Tanzanija, Burkina Faso, Jamajka, Peru Benin, Bolivija, Etiopija, Kamerun
Venecuela, Senegal, Ruanda, Burundi, Mali
Nigerija, ad, Madagaskar, Zambija Nikaragva, Mozambik Nigar Centralna Afrika Republika
20
Broj zemalja
30
Maddison (1995).
26
Stope rasta variraju od zemlje do zemlje. Mada emo se o ovim pitanjima detaljnije baviti u sljedeim glavama, za sticanje predstave o razliitim iskustavima rasta prikazaemo ostvarene stope rasta 107 zemalja u periodu od 1960. do 2000. godine, koje obuhvataju skoro itavu svjetsku populaciju (slika 1.13.). Slika 1.13. demonstrira velike razlike u dinamici prosjenih stopa rasta. Na vrhu se nalaze zemlje udesnog rasta ili tigar ekonomije Juna Koreja, Tajvan, Singapur i Hong Kong, koje su u zadnjih 40 godina rasle preko 5% godinje. Na dnu su zemlje sa katastrofalnim rastom, meu kojim se nalaze i Venecuela, Senegal, Mozambik i Nigerija, iji su prihodi per capita u posmatranom periodu ak i opadali. Prosjena godinja stopa rasta svih zemalja svijeta je u etrdesetgodinjem periodu iznosila 2,8%. Zadravanje razlika u prosjenim stopama rasta izmeu dvije zemlje e dovesti do velikih meusobnih razlika u relativnim nivoima prihoda. Naprimjer, 1960. godine su Juna Koreja i Filipini imali priblino jednake nivoe prihoda po stanovniku (1.598 USD odnosno 2.153 USD), ali su se u sljedee etiri decenije njihove stope rasta drastino razdvojile: Juna Koreja je rasla po prosjenoj stopi od 6,1% godinje, a Filipini po prosjenoj stopi od samo 1,3% godinje. Razlike u dinamici rasta su u 2000. godini dovele do enormnih razlika u nivou prihoda dvije zemlje: Juna Koreja 16.970 USD, a Filipini 3.661 USD. Iako je na poetku posmatranog perioda Juna Koreja bila siromanija od Filipina, ona je 2000. godine postala etiri puta bogatija. Ironino, poetkom 1960s su mnogi razvojni ekonomisti tvrdili da e Filipini biti ekonomski mnogo uspjeniji od June Koreje.31
Grupiranje zemalja po nivou razvijenosti

esto je potrebno, bilo kod istraivanja fenomena ekonomskog rasta, bilo kod planiranja i donoenja globalnih politika, zemlje svijeta grupirati po nekom od univerzalno dogovorenih kriterija ekonomske snage. Meutim, u praksi vlada pravo arenilo, jer u grupiranju mnoge meunarodne razvojne organizacije upotrebljavaju svoje vlastite kriterije ili metodologije. Naprimjer, u odnosu na ostvareni GNI po stanovniku Svjetska banka sve zemlje klasificira u tri iroke grupe: (i) - zemlje niskih prihoda, (ii) - zemlje srednjih prihoda (ove dalje dijeli na zemlje niih srednjih prihoda i zemlje viih srednjih prihoda) i (iii) - zemlje visokih prihoda. Svake godine Svjetska banka objavljuje granine vrijednosti GNI-a po stanovniku, po kojima je sve zemlje svijeta razvrstala u pojedine grupe (tabela 1.2. i mapa 1.1.).
TABELA 1.2. Kriteriji razvrstavanja zemalja, GNI USD per capita, 1995 i 2004
Zemlje niskih prihoda Zemlje srednjih prihoda Zemlje niih srednjih prihoda Zemlje viih srednjih prihoda Zemlje visokih prihoda
Izvor: World Bank (1997) i (2006).
1995 do 765 766 do 9.385 766 do 3.035 3.036 do 9.385 9.386 i vie
2005 manje od 875 875 do 10.725 825 do 3.465 3.266 do 10.725 10.726 i vie
Mnogo popularniji, ali i mnogo diskutabilniji pristup, se odnosi na podjelu zemalja na zemlje u razvoju i razvijene zemlje, to je, terminoloki, netano, jer se i najrazvijenije zemlje nalaze u procesu razvoja. Podjela zemalja na manje razvijene i vie razvijene takoer ne moe puno pomoi, jer je nejasno na
31
Lucas (1993); Easterly (1995)
Glava 1: Uvod
27
kojoj granici treba podvui liniju razdvajanja izmeu manje razvijenih i vie razvijenih zemalja. U odsustvu jedinstvenih kriterija, podjela na razvijene zemlje i nerazvijene zemlje se moe bazirati samo na opeusvojenim konvencijama. Naprimjer, u Svjetskoj banci je na snazi konvencija kojom se sve zemlje niskih i srednjih prihoda tretiraju kao zemlje u razvoju, a sve zemlje visokih prihoda tretiraju kao industrijske ili razvijene zemlje. Ali, klasifikacija zemalja na zemlje u razvoju i razvijene zemlje prema prihodu po stanovniku se kod nekih zemalja ne poklapa sa dogovorenim graninicima. Neke zemlje visokih prihoda po stanovniku (Izrael, Kuvajt, Singapur i Ujedinjeni Arapski Emirati) same sebe oficijelno deklariraju kao zemlje u razvoju, iako su po visini prihoda te zemlje de facto razvijene zemlje. Drugi izazov klasifikacije predstavljaju mnoge zemlje u tranziciji ili zemlje bivih planskih ekonomija. Sa jedne strane, velika veina tranzicijskih zemalja nije dostigla prag prihoda po stanovniku, koji bi ih svrstao u red razvijenih zemalja, ali, sa druge strane, mnoge od tih zemalja su sutinski visoko industrijalizirane. Ovo je jedan od kljunih razloga to je ove zemlje Svjetska banka klasificirala kao zemlje pod revizijom.
Mapa 1.1. Svijet, GNI per capita, 2004
nema podataka $825 i manje od $826 do $3.255 od $3.256 do $10.066 preko $10.066
Izvor: World Bank (2006)
Meutim, ono to je nesporno je injenica da je jaz izmeu nivoa prihoda glavnih grupa zemalja zaista ogroman i da nema tendenciju smanjivanja (tabela 1.3. i slika 1.14.), Naprimjer, 2004. godine je 15,8% svjetskog stanovnitva zemalja visokih prihoda ostvarilo 80,0% svjetskog GNI-a i imalo 55,1% kupovne moi, dok je 84,2% preostalog svjetskog stanovnitva zemalja srednjih i niskih prihoda ostvarilo 20,0% svjetskog GNI-a i imalo 44,9% svjetske kupovne moi.
28
TABELA 1.3. Veliina ekonomija, glavne grupe zemalja po prihodima, 2004

GNI Popul. (milion) 6.365 2.343 3.018 2.442 576 5.361 1.004 Povrina 000 km2 133.941 30.276 69.070 39.173 29.897 99.346 34.595 Gustina ljudi/km2 49 80 45 63 20 55 30 $mlrd 40.282,3 1.187,7 6.862,7 4.116,0 2.748,2 8.050,1 32.245,3 $ per capita 6.329 507 2.274 1.686 4.769 1.502 32.112 PPP GNI $per $ mlrd capita 56.289 8.844 5.291 2.258 20.051 6.644 14.233 5.829 5.859 10.168 25.334 4.726 31.138 31.009 Rast GDP-a % % per rasta capita 4,1 2,9 6,5 4,6 7,2 6,3 7,6 6,6 6,6 6,0 7,1 5,8 3,4 2,6
Svijet Niski prihodi Srednji prihodi Nii srednji prihodi Vii srednji prihodi Niski i srednji prihodi Visoki prihodi Izvor: World Bank (2006)
SLIKA 1.14. Distribucija broja stanovnika, GNI i PPP GNI, glavne grupe zemalja, 2004
Broj stanovnika PPP GNI GNI
2,9%
9,4%
15,8% 36,8%
35,5% 55,1%
17,0%
47,4%
80,0%
Zemlje niskih prihoda

Zemlje srednjih prihoda
Zemlje visokih prihoda
Glava 1: Uvod
29
REFERENCE
Baumol, William J., and Alan S. Blinder. 1997. Economics: Principles and Policy. 7th ed. New York: Dryden Press. Bearse P., Vaughan R. 1981. Federal Economic Development Programs: A Framework for Design and Evaluation. In Friedman R. and Schweke W. (eds.) Expanding the Opportunity to Produce: Revitalizing the American Economy Through New Enterprise Development. Washington: U.S. Department of Commerce, Economic Development Administration Costa, Dora. 2000. "American Living Standards 18881994: Evidence from Consumer Expenditures." NBER Working Paper 7650 (April). Cox, Michael W., and Richard Alm. 1999. Myths of Rich and Poor: Why We 're Better Off than We Think. New York: Basic Books. Dasgupta, Parta. 2001. Human Well-Being and the Natural Environment. Oxford: Oxford University Press. Easterly, William. 1995. "Explaining Miracles: Growth Regressions Meet the Gang of Four." In Growth Theories in Light of the East Asian Experience, edited by Taka Ito and Anne O. Krueger. Chicago: University of Chicago Press. Federal Reserve Bank of Dallas. 1997. Time Well Spent: The Declining Real Cost of Living in America. Annual Report.Dallas: Federal Bank Gleick, Peter H. 2002. "Dirty Water: Estimated Deaths from Water-Related Diseases 2000-2020." Research report, Pacific Institute (August 15). Harris Jonathan M. 2000. Basic Principles of Sustainable Development. G-DAE Working Paper No. 00-04. Tufts University.http://ase.tufts.edu/gdae. Heston, Alan, Robert Summers, and Bettina Aten. 2002. Penn World Table Version 6.1. Center for International Comparisons at the University of Pennsylvania (October). International Energy Agency. 2002. World Energy Outlook 2002. Paris: IEA Lucas, Robert E. 1993. "Making a Miracle." Econometrica 61 (March): 251-272. Maddison, Angus. 1995. Monitoring the World Economy 1820-1992. Paris: Development Center of the Organization for Economic Cooperation and Development. Narayan, D., R. Chambers, M.K. Shah, and P. Petesch. 2000. Voices of the Poor: Crying Out for Change. New York: Oxford University Press. Organization for Economic Cooperation and Development. 2001a. Sustainable Development: Critical Issues. Paris: OECD. _______________ 2001b. The Well-being of Nations: the Role of Human and Social Capital. Paris: OECD. Rostow, W. Walt. 1960. The Stages of Economic Growth: A Non-Communist Manifesto. London: Cambridge University Press. Sen, Amartya. 1987. The Standard of Living. Cambridge: Cambridge University Press. _______________ 1999. Development as Freedom, New York: Knopf Soubbotina, Tatyana, P. 2004. Beyond Economic Growth: An Introduction to Sustainable Development. Second Edition. Washington: The World Bank. Streeten, P., Burki S., Ul Haq M., Hicks N. and Stewart F. 1981. First Things First: Meeting Basic Human Needs in the Developing Countries. New York: Oxford University Press. United Nations Conference on Trade and Development. 2002. Trade and Development Report, 2002 (UNCTAD/TDR/2002), New York: United Nations publication. United Nations Development Program. 1996. Human Development Report: 1996. New York: Oxford University Press. World Bank. 1997. World Development Indicators 1997. Washington, DC: World Bank _______________ 2001: World Development Report 2000/2001: Attacking Poverty. Oxford: Oxford University Press. _______________ 2002. Globalization, Growth, and Poverty: Building an Inclusive World Economy. New York: Oxford University Press. _______________ 2003. World Development Report 2003. Washington, DC: World Bank.
30
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj World Commission on Environment and Development. 1987. Our Common Future. Oxford: Oxford University Press. World Resources Institute. 2003: Ecosystems and Human Well-being: a Framework for Assessment. Washington DC: World Resources Institute.
_______________ 2006. World Development Indicators 2006. Washington, DC: World Bank _______________ 2007. World Development Indicators 2007. Washington, DC: World Bank
WEB STRANICE
1. http://devdata.worldbank.org/wdi2006/ Web stranica Svjetske banke na kojoj se mogu nai glavni
razvojni indikatori za 2006 godinu
2. http://www.wri.org/ Web stranica Svjetskog instituta za resurse na kojoj se mogu nai brojni podaci o
resursima kao i ekstenzivni izvjetaji o stanju okoline.
3. http://hdr.undp.org/ Web stranica razvojnog programa Ujedinjenih nacija, na kojoj se mogu nai izvjetaji
o humanom razvoju za tekuu i prole godine.
4. http://pwt.econ.upenn.edu/ Web stranica Centra za meunarodna poreenja proizvodnje, prihoda i cijena

Univerziteta Pennsylvania, sa brojnim uporednim analizama svjetske ekonomije i uvenim Pen tabelama.
Glava 2: Ekonomska historija svijeta
31
Kada govorimo o historiji ovjeanstva, najee priamo o vojnim uspjesima i porazima, pobjednicima i poraenima. Meutim, najvanija poglavlja velike knjige historije ovjeanstva su napisale historijske prekretnice, koje su pomogle da ovjeanstvo ivi bolje, udobnije i sitije. Hronoloki pregled humane historije (dodatak 2a) je, ustvari, pregled prekretnica koje su gradile temelje dananje civilizacija.
TABELA 2.1. Determinante proizvodnih potencijala est glavnih ekonomskih epoha

Epohe Predagrarna (lov, skupljanje) Output kao funkcija (N, L) Funkcije N = prirodni resursi L = sirovi rad N' = prisvojeni i odravani prirodni resursi L' = radna snaga sa vrlo malom obukom, defanzivno orijentiranom elitom nesposobnom da generira ili usvoji nove tehnologije K = umjereni fondovi obrtnog kapitala, investicije dovoljne za brigu o zamjeni i irenju (obezbjeenje fondova za dodatne radnike) L'' = rad sa malom obukom plus efikasna birokratska vojna elita K* = kao kod K, ali sa veim investicijama u ceste i gradove p = pljaka (neuzvraeni nameti na proizvode i radnu snagu koloniziranih podruja) K' = kao kod K, sa vrlo postepenom ekspanzijom fiksnog kapitala po glavi (irenje u dubinu - deepening) K'' = kao kod K', osim to je irenje kapitala u dubinu znaajnije p' = zarade iz monopolnih trgovinskih privilegija N'' = prisvojeni i razvijeni prirodni resursa L''' = radna snaga sa formalnim obrazovanjem i sa obukom na poslu (on-the-job training), nauno-tehnoloka i vojno-birokratska elita K''' = umjereni fondovi obrtnog kapitala zamijenjeni mnogo veim fondovima fiksnog kapitala. Investicije u sve vrste kapitala (zamjena, irenje i produbljivanje) su glavna sredstva za prenos tehnolokog progresa. Tehnoloki progres je opipljiv i vidljiv u uporeenju sa K' i K'', u kojima je prisutan, ali neprimjetan s = ekonomije obima i specijalizacije, posebno meunarodne trgovine p'' = rezidualne zarade iz kolonijalizma
Agrarna epoha
(N', L', K)
Drevni imperijalizam Napredni agrarizam Merkantilni kapitalizam
(N', L'', K*) + p
(N', L', K') (N', L'', K'') + p'
Kapitalizam
(N'', L''', K''')s + p''
Izvor: Maddison (1982).
U prikazivanju historijskih tokova postoje brojni pristupi, poev od hronolokog slijeda dogaaja, uvaavanja geografskih faktora, pa do kategoriziranja historijskih trendova po glavnim socijalnim prelomnicama. Sa aspekta koncepta knjige je najprikladnije ekonomsku historiju svijeta posmatrati kroz prizmu proizvodnih faktora. Jedan od najveih savremenih ekonomskih historiara Angus Maddison ekonomsku historiju svijeta dijeli u est glavnih historijskih epoha (tabela 2.1.), koje su karakteristine po kvalitetu i kvantitetu tri faktora: prirodnih resursa, rada i kapitala. Za napredak su bili najodgovorniji
32
tehnoloki progres, obrazovanje i bolja podjela rada, dok ostali faktori, kao to su pljaka ili eksploatacija, posebno u nekim periodima historije (drevni imperijalizam i merkantilni kapitalizam), nisu bili odluujui.1
TABELA 2.2. Performanse glavne etiri epohe, godinje stope rasta

Epoha Agrarizam (4a) Napredni agrarizam (4b) Merkantilni kapitalizam Kapitalizam
Izvor: Maddison (1982)
Period 500-1500 1500-1700 1700-1820 1820-1980
Stanovnitvo 0,1 0,2 0,4 0,9
GDP/stanovniku 0,0 0,2 0,2 1,6
GDP 0,1 0,4 0,6 2,5
Posmatrano kroz prizmu zapadne civilizacije, napredak ovjeanstva je poeo u etvrtoj epohi, od kada poinje da raste i broj stanovnika i njihovi prihodi (tabela 2.2.). Iako se sa aspekta dananje dinamike rasta ini da je u epohi naprednog agrarizma (1500.-1700. godine) napravljen mali skok, ipak je on bio mnogo kvalitetniji nego u svim prethodnim periodima. Naime, sprijeene su mogue demografske katastrofe (crna smrt ili kuga), poeo je eksplozivniji rast stanovnitva, kao i konstantni rast GDP-a. Merkantilni kapitalizam je, zahvaljujui irenju kolonizacije i meunarodne trgovine, te tehnolokog i institucionalnog napretka, horizonte napretka pomakao dalje. Kapitalizam je, zahvaljujui ideji progresa koja je nosila industrijsku revoluciju, bio odgovoran za vrtoglavi uspon, brzo irenje i kasniju dominaciju zapadne civilizacije, razvoj i uvrivanje nacionalnih drava, razvoj nauke i obrazovanja, industrijalizaciju mnogih zapadnih nacija, raanje novog imperijalizma, svjetske ratove, hladne ratove, dekolonizaciju, te od 1980s za ubrzavanje procesa politike harmonizacije i ekonomske globalizacije. Saimajui ogromnu grau o ekonomskom razvoju ovjeanstva na nekoliko desetina sljedeih stranica, nemogue je izbjei precjenjivanje ili potcjenjivanje nekih vanih dogaaja koji su ubrzavali ili usporavali evoluciju blagostanja. Uostalom, svaka do sada napisana historija, bilo da se radi o opoj, socijalnoj, ekonomskoj ili tehnolokoj, nosi subjektivan peat, pa tako i ovaj kratak pregled ekonomskih dogaanja.
2.1. PREDINDUSTRIJSKE EPOHE Poeci ovjeanstva i stari vijek Ekonomija raanja civilizacije
Sve do pojave genetike, pekulacije o nastanku ivota na zemlji, odnosno ovjeka kao vrste, oslanjale su se na ture i nesigurne arheoloke nalaze. Tek je genetika krajem 20. stoljea obezbijedila vjerodostojne dokaze da je ivot nastao prije 2 milijarde godina, a da su njegovom evolucijom nastali primati, koji su se prije 8-6 miliona godina poeli granati u granu majmuna i granu hominida. Genetiar Allan Wilson je utvrdio da se prva humana vrsta homo sapiensa razvila u Africi prije 200.000 godina i da je njeno irenje na druge kontinente poelo prije 100.000 godina. Bez obzira na mnoge teorije, neto je sasvim sigurno: poetak humane civilizacije se moe povezati za prvu uspjelu vrstu afrikog homo sapiensa u starijem kamenom dobu (paleolitu). Ovladavi vatrom, upotrebljavajui peine za zatitu od divljai i prirode, kao i koe divljai za zatitu od zime, sluei se
Maddison (1982).
33
kamenim orujem i oruem koje je sam izraivao, ovjek je nauio kako da lovom i sakupljanjem plodova obezbjeuje svoj ekonomski opstanak. Krajem paleolita humana vrsta se proirila po cijelom kontinentu, a najvie u tropskim i suptropskim dijelovima. Ali, ona je iznosila samo 10-20 miliona ljudi. Prve krupne promjene su se desile na prelazu iz srednjeg u mlae kameno doba (prije 10.000 12.000 godina), kada su drastine klimatske promjene posebno pogodile sjevernu hemisferu. Zadnje ledeno doba, u kojem su nestali mnogi sisari koji su bili baza opstanka paleolitskih lovaca primorao je ovjeka da se bori za goli opstanak. Otkriem sofisticiranijih alata, pripitomljavanjem domaih ivotinja, sijanjem i uvanjem poljoprivrednih plodova, te seobama u toplije i plodnije krajeve, ovjek je postajao nezavisniji od prirode. Sijanjem vie sjemena, obraivanjem vie zemlje i uzgajanjem vie ivotinja ovjek je poeo proizvoditi vikove hrane i mijenjati ih za druge proizvode. To mu je otkrilo specijalizaciju i socijalnu mo. Neolitska civilizacija je prvo procvjetala u Mesopotamiji (plodni polumjesec), gdje su, zbog obilja vode, sunca i plodne zemlje, postojali najbolji uslovi za razvoj poljoprivrede. Ratarstvo i stoarstvo su zahtijevali veu koncentraciju ljudi, pa su poela nicati prva naselja i urbane sredine. Vlasnitvo nad zemljom i ljudima je postalo krupno socijalno pitanje, koje je generiralo podjelu rada i ekonomsku diferencijaciju. Po posljedicama ove promjene su bile sline promjenama koje je u 18. stoljeu izazvala industrijska revolucija. Zahvaljujui clusteru istovremenih inovacija (opeka i sklopovi od opeke i kamena, koritenje fizike energije ivotinja i vjetra, izum pluga, toka i kola, kanua i brodova na jedra, otkrie metalurgije, te sunanog kalendara), ovjek je iz homogenog statikog stanja ranog varvarstva poeo da stvara heterogenu socijalnu i ekonomsku strukturu, veliku po sadanjim rezultatima i eksponencijalno brzu po ekonomskim, tehnolokim, kulturolokim i socijalnim dogaajima.2 Promjene su zahtijevale novu socijalnu organizaciju ivota ljudi. Sada to nisu bile mala, prostorno razbacana sela od pedesetak porodica, niti sluajne aglomeracije lovaca, nego vee urbane cjeline; nisu to bile "demokratske seoske zajednice, zasnovane na jednakosti i bliskosti socijalnih i kulturolokih obiaja, ve autoritarne zajednice pod upravom dominantne manjine. Nova socijalna organizacija je bila usmjerena na irenje kolektivne moi, kako bi se na proirenim teritorijama obezbijedile sirovine, potinili ljudi, sakupljali porezi i uspostavio sistem upravljanja. Pojavom klinastog pisma 3.000 godine p.n.e., zadnjeg otkria neolitske civilizacije, prvi put u historiji humanog bia je integrirana fizika snaga i snaga uma. Promjene su podsticale urbanizaciju. Nicali su naseljeni gradovi, koji su ivjeli od sekundarne proizvodnje i trgovine. Uspon civilizacije je donio veu podjelu rada i novi sistem ekonomske organizacije. Pojavile su se zanatlije specijalizirane za proizvodnju tekstila, grnarije, metalnih predmeta; roene su nove profesije u arhitekturi, ininjerstvu, medicini; sistematizirane su mjere za duinu i teinu, otkrivena je matematika i primitivni oblici nauke. Nedostatak kamena za gradnju je promovirao bakar i bronzu, to je metalurgiju uinilo primamljivom profesijom. Ekonomija, organizacija i upravljanje su postali posao elite, koja je prisvojila funkcije planiranja, zatite i vlasti. Rad je postao obaveza ostalih, pa je ropstvo postalo novi oblik socijalnog poretka. Velike javne zgrade simbolizirale su vlast, pa su nastajali gradovi-drave, prvo u Sumeru, a zatim i dalje. Kapital u obliku zemlje i ljudi je postao nova ekonomska osnova. Potrebe za finansiranjem upravljakog i vojnog aparata generirale su instituciju ratova, koji su se vodili radi pridobijanja
Mumford (1967).
34
nove zemlje i robova. Ostvarenje novih ciljeva je zahtijevalo mijenjanje obiaja, uvjerenja, etike i psihologije ljudi. Stvoreni su novi instrumentariji vladanja: mnogoboaka religija, ideologija, institucije i tehnologija. Antika civilizacija je usmjerila dalje tokove humane historije. Sumer je bio promotor bakarnog doba, velikih graevina, klinastog pisma, toka i gradova. Stari Egipat je sistemima brana i kanala za vjetako navodnjavanje unaprijedio poljoprivredu, te razvio hijeroglifsko pismo, to je stvorilo dravnu upravu sa obrazovanim inovnicima-pisarima, dravnom statistikom, brojanjem godina i datuma, javnim ustanovama za uvanje zapisa i knjiga. Egipat je takoer unaprijedio graevinarstvo (piramide), uveo instituciju javnih radova i afirmirao umjetnost kao vanu determinantu ovjeanstva. Vavilon i mesopotamska carstva su uveli sistem zakonodavne vlasti (Hamurabijev zakonik), promovirali trgovinu, radioniku izradu stakla i vunenih tkanina. Feniani su unaprijedili pomorstvo i trgovinu, a Persijanci, Hetiti i Kikladi ratnu tehniku, te inagurirali bronzano i eljezno doba. Stara Grka je utvrdila temelje zapadne civilizacije. Nakon razaranja minojske i mikenske kulture na Kritu i Kipru i seljenja moi na Grko poluostrvo, grka kultura je procvjetala. Grci su imali superiornu ratnu tehnologiju i vojnu taktiku baziranu na organiziranim polisima-dravama. Grka superiornost je nastala postepenim formiranjem grkog duha i grkog pisma, koje je standardiziralo jezik i sistem bogova, razvilo zakonodavstvo, poeziju, literaturu i nauku, te otvorilo put za razvoj slobodnih grkih gradova. Izgradnja Akropolja i Pantenona i pojava atinske demokracije je stvorila uslove za pojavu velikih dramskih pisaca, filozofa, matematiara, naunika, dravnika i vojskovoa, bez ega ne bi bilo dananje zapadne civilizacije. U treem stoljeu p.n.e. je poeo uspon Rima. Rim je preuzeo temelje grke klasine kulture, na kojima je gradio svoje ogromno centralizirano carstvo. Veliki rimski imperij je traio novu organizaciju ekonomskog ivota i povezivanje sa drugim imperijima izvan Evrope. Sve do pada, Rim je zajednikom valutom, mreom rimskih puteva i vojnom mornaricom kontrolirao cijelo podruje Mediterana i trgovao sa Indijom, Kinom i Sjevernom Afrikom. Trgovinske rute su bile prve globalne veze preko kojih je vrena razmjena sirovina, hrane, luksuzne robe i ideja na velikom prostoru Euroazije. Kopneni put svile je bila najstarija trgovinska ruta koja je povezivala dvije najvee svjetske civilizacije: rimsku i kinesku.3 Vrhunac antike civilizacije je dostignut u prvom i drugom vijeku nove ere pod dominacijom Rima. Rim je uspostavio pax romana, dugi period mira i reda u Mediteranskom bazenu, to je omoguilo razvoj trgovine. Snane rimske legije su odravale red na trgovakim putevima, suzbijale piratsvo i razbojnitvo, a uvene rimske ceste su imale i strategijski i komercijalni karakter. Jedna od glavnih konsekvecija pax romana je rast populacije, koja je za vrijeme Marka Aurelija iznosila skoro 100 miliona. Jedan od veih fenomena antike civilizacije se odnosio na uspon i pad carstava od uspona prvog velikog Akadskog carstva (2350.-2300. godina p.n.e) do pada Rimskog carstva 476. godine. Objanjenje ovih fenomena treba potraiti u ekonomskim dostignuima i ogranienjima antikih civilizacija. Ogromni birokatski i vojni aparat potreban za upravljanje imperijama, eksplozivan rast stanovnitva i gradova, posebno Rima (preko milion stanovnika) je postepeno slabio dva glavna stupa imperije: poljoprivredu i trgovinu. Narasle napetosti su razarale duhovne i ekonomske temelje antikog imperijalizma. Hiljadu godina nakon idovskog Starog testamenta i 500 godina nakon stvaranja budizma u
Changan (sada Xian), kineski grad na kraju puta svile, na svom vrhuncu (700 p.n.e.) je bio jedan od najveih gradova na svijetu: imao je preko dva miliona stanovnika, od ega na hiljade stranaca.
35
Indiji na Bliskom Istoku je roeno kranstvo, a u 622. godini nove ere i islam. Ove etiri velike religije su stvarale idejne, kulturoloke i socijalne podloge za nadolazee promjene. Slom antikog robovlasnitva je poeo dugotrajnom ekonomskom krizom. Agrar nije vie proizvodio zalihe hrane, koje su hranile armiju, imperijalnu birokraciju i rastue stanovnitvo. Slobodno stanovnitvo je bilo demotivirano za ekonomski rast, jer su se njihove korporacije pretvorile u sklerotine organizme lokalnog birokratsko-vojnog upravljaa. Nedostatak kreativnosti je unitio temelje ekonomske samoodrivosti, a nove monoteistike religije, nakon pobjede nad mnogoboakom elitom, su se vie bavile uvrivanjem osvojenog poloaja, nego ekonomskim rastom. Ironino, drutvo bazirano na robovlasnitvu je bilo u stanju da proizvodi izuzetnu umjetnost i literaturu, ali ne i da obezbjedi odrivi ekonomski rast.
Srednji vijek Srednjevjekovna Evropa

Srednjevjekovna Evropa je po svojoj agrarnoj orijentaciji predstavljala unikatan primjer u tadanjem svijetu. U starim dravama-gradovima, kao i u Rimskom carstvu, urbane institucije su odreivale karakter ekonomije i drutva, ak i onda kada je najvei dio stanovnitva bio angairan u poljoprivredi. Meutim, u srednjovjekovnoj Evropi, iako je urbana populacija rasla i po broju i po uticaju, agrarne i ruralne institucije su diktirale dogaaje. Razumjevanje ovog fenomena trai objanjenje politikih i socijalnih uslova. Rastui porezi, narasla neefikasnost i korupcija koji su zajedno sa varvarskim hordama sruili Rimsko carstvo su delegitimirali autoritet centralnih vlasti i proizvele anarhiju. To je dalje generiralo rast velikog broja samozadovoljavajuih i meusobno neprijateljskih drava i smanjilo ulogu gradova i meuregionalne trgovine. Stalni upadi novih hordi, posebno u osmom stoljeu (saracenska invazija na Francusku, vikinki upadi u Englesku i Normandiju, maarski upadi u Evropu) su traili adekvatne odgovore. Kako male dravice stvorene nakon pada Rimskog carstva nisu bile u stanju da odravaju red bez uspostavljanja regularnog sistema poreza, to se izlaz traio u formiranju feudalizma - novog vojnikog, politikog i ekonomskog sistema. Feudalizam kao sistem se prvo razvio u Francuskoj, koja je svoju egzistenciju odravala lojalnou plemstva i njihovih vazala prema kralju u zamjenu za beneficije u obliku vlasnitva nad zemljom i pravom na iskoritavanje rada seljaka. Novonastala socijalna struktura je bila sastavljena iz tri reda, od kojih je svaki red imao svoje obaveze i dunosti. Plemstvo je bilo zadueno za obezbjeenje zatite (vojska), svjetenstvo se brinulo o duhovnom blagostanju, dok su kmetovi proizvodili hranu i druge potreptine za dva via reda. Ekonomski ivot je bio organiziran ili u okviru feuda sa dominantnom poljoprivredom ili u okviru gradova u kojima su dominirale esnafske manufakture, ili u okviru velikih posjeda kojim su upravljale lokalne crkve. Apsolutiziranjem organizacije feudalna organizacija je pokuala da ovjekovjei datost hijerarhijskih statusa. Identifikujui mistino kraljevsko tijelo sa ljudskim organizmom, ona je pomou vjere ozakonila diferencirane uloge u organizaciji i kao u udovima ljudskog tijela opredjelila ulogu kralja kao glave, svjetenstva kao due, plemstva kao ruku, a seljaka kao nogu organizma, tj. organizacije.4 U ovoj hijerarhiji nije bilo gradskog stanovnitva, iako je krajem 11. stoljea njihov broj premaivao broj plemstva i svjetenstva. Feudalni sistem postepeno razvijan u toku od nekoliko stoljea je bio karakteristian po politikoj neizvjesnosti, estim periodima nasilja i ratova, opadajuim komercijalnim aktivnostima i specijalizacijom,
4
Chaunu (1977).
36
te primitivnim tehnikama proizvodnje. Iako mu to nije bio prvenstveni cilj, on je ipak odravao socijalnu stabilnost i kontinuitet populacije na niskom, ali tolerantnom nivou. Iako odbojan prema inicijativama pojedinaca, sistem nije mogao sprijeiti nadolazak krupnijih tehnolokih promjena, koje e poveati produktivnost i stimulirati ekonomski rast. Najznaajnije inovacije srednjovjekovne agrarne prakse su bile zamjena dvorotacijske mediteranske poljoprivrede novom trorotacijskom poljoprivredom (jesenja setva), uvoenje tekih elinih plugova sa tokovima i koritenje konja za njihovu vuu. Te inovacije su unaprijedile plodnost tla i produktivnost etvi, to je smanjilo opasnost od gladi. Unapreenja u metalurgiji su poboljale kvalitet oruja i orua iz elika, to je oivilo zanate u srednjevjekovnim gradovima. Oivljavanje gradova je poelo prvo u lukim gradovima, a zatim i u unutranjosti, posebno u Italiji (Lombardija, Firenca i Toskana), junoj Njemakoj, Nizozemskoj, Belgiji, Francuskoj, Kataloniji, Flandriji i Brabantu. Specijalizacija zanimanja je poela uzimati maha, razvijala se i trgovina, kako izmeu evropskih gradova, tako i sa drugim dijelovima svijeta, nastajale su brojne italijanske i njemake trgovinske kolonije u mnogim gradovima, a iznikli su i prvi pupoljci bankarskog sistema. Iako je historijski zaostajala za poljoprivredom i graevinarstvom, procvjetala je i preraivaka industrija, posebno industrija odjee. Sredinom 11. stoljea se proizvodnja odjee poela lokacijski specijalizirati (Flandrija i sjeverni dijelovi Francuske, sjeverna Italija i Toskana, juna i istona Engleska, muslimanska panija). Otkrie vodenog toka kao izvora mehanike energije je ne samo poboljao efikasnost industrije, nego je zbog kompliciranih mehanizama prenosa napravilo put proizvodnji mehanikih satova i drugih mehanikih naprava. Dalji rast je zaustavilo brzo irenje epidemije kuge, famozne crne smrti, koja je 1348. godine dola iz Azije. Kuga je zahvatila itavu Evropu i zbog svog endemskog karaktera (pojava nove epidemije svake desete ili petnaeste godine) postala najdramatinija epizoda srednjovjekovne Evrope, koja je pokosila skoro jednu treinu stanovnitva, posebno gradskog, i poveala socijalne tenzije i konflikte.
Ostale vanije ekonomije

Zapadna Evropa je od 16. do 20. stoljea doivjela najdinaminiji rast. Ona je bila najvie odgovorna za oblikovanje moderne svjetske ekonomije, za interakciju sa drugim svjetskim regijama i za nain njihovog ukljuivanja u svjetsku ekonomiju. Ali, prije 16. stoljea, Evropa je bila samo jedna od mnogih manje ili vie izoliranih regija svijeta. Dvije velike civilizacije, islamska i kineska, su imale svoje velike uspone i padove, a i u drugim dijelovima svijeta cvetale su i venule civilizacije potpuno drugaije od evropske (dodatak 2b). Islam, najmlaa velika svjetska religija, je bio podloga za eksplozivni rast islamske civilizacije, koja je za samo nekoliko vijekova nakon smrti tvorca islama Muhameda a.s. 632. godine stvorila ogromno carstvo koje se je prostiralo od centralne Azije, preko Srednjeg Istoka i Sjeverne Afrike do panije. Iako su Arapi bili nomadi, usvojene tekovine dvije velike kolijevke civilizacije (doline Tigra i Eufrata i dolina Nila) su bile zaslune to su muslimani, bilo gdje da su doli, navodnjavali poljoprivredne povrine, to im je obezbjedilo visok nivo sofisticiranosti i produktivnosti. Islam se predominantno razvijao kao urbana civilizacija. Islam, za razliku od kranstva, nije tretirao trgovinu kao drugorazrednu aktivnost. Naprotiv, trgovina je smatrana za astan i hvale vrijedan posao. Uostalom i sam Muhamed a.s. je bio trgovac. Muslimanski trgovci su razvili nove mehanizme kreditnih i platnih aranmana, kao i beskamatno poslovanje, to je znatno olakavalo trgovinu i tokove roba sa jednog kraja svijeta na drugi. Ti novi mehanizmi su arapske trgovce pretvorile u glavne trgovake posrednike izmeu Evrope i Azije. Arapska (i muslimanska) civilizacija je jo u ranim fazama svog uzleta usvojila napredne kineske tehnologije, ukljuujui kompas i tehniku proizvodnje papira, antiku algebru, medicinu i naune metode istraivanja, te uvela nove vrste
37
usjeva kao to su ria, eer iz trske, pamuk, citrusi. Zahvaljujui tome, u periodu od 8. do 10. stoljea je arapska civilizacija brzo napredovala. Arapi su putovali i kopnom i morem, upotrebljavali rijene tokove ako je to bilo mogue, gradili kanale, te organizirali trgovake karavane. Visok stepen tolerancije prema jevrejima i kranima je unaprijedio trgovinu i transferirao antike nauke, umjetnost i knjievnost u Evropu, najee preko Kordobe i drugih muslimanskih intelektualnih centara. Od mnogih naroda koji su usvojili islam, Turci su pokazali najvie dinamizma i pokretljivosti svojih vojnih potencijala. Najuspjeniji osvajai bili su Otomani, koji su irili svoju imperiju od sjeverozapadne Anadolije na zapad, jug i istok. Ali, ogromna turska imperija koja je u 16. stoljeu obuhvatala sve arapske afrike i bliskoistone teritorije, Grku, Balkan, dio Maarske, Transilvanije i ugroavala Be, nije stvorila jedinstvenu ekonomiju ili zajedniko trite uglavnom zbog velikih razdalja i visokih transportnih trokova. Svaka regija je obavljala one ekonomske aktivnosti koje su bile razvijene i prije otomanskog osvajanja, uz malu regionalnu specijalizaciju. I u turskoj imperiji je agrar bio od kljunog znaaja, a uspostavljen je i ravnomjeran i dosta pravian sistem poreza, kojim je finansiran dvor, birokracija i armija. Kontrolu i red su odravali turski zvaninici stacionirani u provincijama na slian nain kao to je to radio feudalizam u zapadnoj Evropi (sistem spahija, aga i begova). Turska carevina je takoer tolerirala kranstvo, a primila je i veliki broj Jevreja koji su 1492. godine protjerani iz Izabeline katolike panije. Kineska civilizacija, koja datira od poetka drugog milenija stare ere, je imala najzatvoreniji razvoj. Dinastije su se uspinjale i padale, ponekad razdvojene periodima anarhije i ratnog stanja, ali je konfuijanizam, uveden jo u petom stoljeu prije nove ere, omuguavao stalan napredak kineske civilizacije. U ranim godinama carstva je uspostavljena birokratska tradicija upravljanja, iji su nosioci, mandarini, striktno slijedili konfuijansku filozofiju i kreirali carske elje i htijenja. Kolijevka kineske civilizacije je srednji tok ute rijeke gdje je plodna zemlja omoguila lako kultiviranje prosa, autohtone kineske itarice. Ponuda je kasnije dopunjena penicom i jemom iz Male Azije i riom iz jugoistone Azije. Kineski agrar je oduvijek bio radnoekstenzivan, uz intenzivnu upotrebu navodnjavanja, to je omoguavalo dvije godinje etve rie. Produktivna poljoprivreda je dosta brzo podstakla urbani rast i razvoj zanata, ukljuujui izradu predmeta od bronze, proizvodnju svile i svilene odjee, porcelana, papira i tampe. Generalno, Kina je relativno brzo dostigla visok nivo tehnolokog razvoja, mnogo prije Zapada. Zahvaljujui napretku agrara i tehnologije, kinesko stanovnitvo se brzo irilo na druge dijelove Kine, prvo nizvodno du ute rijeke, a zatim dolinom rijeke Jang Ce i dalje. Izgradnja Velikog kanala, koji je povezao utu rijeku i Jang Ce, dvije najvee kineske rijeke, ne samo to je poboljala sistem upravljanja, nego je unaprijedila regionalnu trgovinu i odvela ka geografskoj specijalizaciji proizvodnje. Velike pretumbacije naroda na Euroazijskoj kopnenoj masi u 13. stoljeu nisu mimoile ni Kinu. Erupcija Mongola pod vostvom Dingiskana je za ciglih pola stoljea stvorila najvee carstvo koje je zemlja ikada vidjela, koje se je prostiralo od Pacifike azijske obale na istoku do Poljske i Maarske na zapadu. Ali, Mongoli su u osvojenim zemljama, kao i uostalom svi drugi varvarski osvajai, brzo postali doseljenici koji su brzo usvajali civilizaciju osvojenih zemalja. I u Kini su napravili slino: u kineskom maniru su osnovali svoju Yuan dinastiju (1260.-1368. godine), ali uz zadravanje svojih etnikih posebnosti. Vijek kasnije je Yuan dinastija svrgnuta. Nova kineska Ming dinastija je povratila tradicionalne kineske obiaje, posebno konfuijanski i mandarinski sistem organizacije, rehabilitirala ekonomiju te premjetanjem prestonice iz Nankinga u Peking stimulirala razvoj sjevera zemlje. Kina je poela uzgajati pamuk, proizvoditi pamunu odjeu i otvarati se prema svijetu.
38
2.2. USPON ZAPADNE CIVILIZACIJE Dinamika uspona Evrope

Srednji vijek je zapoeo uruavanjem robovlasnitva, a zavravao se pojavom renesanse u Italiji (1325. godine), reformacije u Njemakoj (1517. godine), procvatom bankarstva (1407. godine), tampanjem prve Gutenbergove Biblije (1455.), razvojem manufakture i otkriima novih kontinenata.
TABELA 2.3. Svjetski GDP per capita, zemlje i regije, 1-2001, 1990 USD
1 1000 1500 1600 1700 1820 1870 1913 1950 1973 2001 Zapadna Evropa 12 zemaljaa 798 908 1 033 1 245 2 088 3 688 5 018 12 156 20 024 Italija 1100 1 100 1 100 1 117 1 499 2 564 3 502 10 634 19 040 Holandija 761 1 381 2 130 1 838 2 757 4 049 5 996 13 082 21 722 V. Britanija 714 974 1 250 1 706 3 190 4 921 6 939 12 025 20 127 Portugal 606 740 819 923 975 1 250 2 086 7 063 14 229 panija 661 853 853 1 008 1 207 2 056 2 189 7 661 15 659 Ostali 472 525 584 711 1 027 1 840 2 538 7 614 15 989 Ukupno 450 400 771 890 998 1 204 1 960 3 458 4 579 11 416 19 256 Istona Evropa Istona Evropa 400 400 496 548 606 683 937 1 695 2 111 4 988 6 027 SSSR 400 400 499 552 610 688 943 1 488 2 841 6 059 4 626 Zapadni izdancib SAD 400 400 527 1 257 2 445 5 301 9 561 16 689 27 948 Ostali 400 400 408 761 2 245 4 752 7 425 13 399 21 718 Ukupno 400 400 400 400 476 1 202 2 419 5 233 9 286 16 179 26 943 Latinska Amerika Meksiko 425 454 568 759 674 1 732 2 365 4 845 7 089 Ostali 410 431 502 663 683 1 424 2 536 4 426 5 508 Ukupno 400 400 416 438 527 692 681 1 481 2 506 4 504 5 811 Japan 400 425 500 520 570 669 737 1 387 1 921 11 434 20 683 Azijac Kina 450 450 600 600 600 600 530 552 439 839 3 583 Indija 450 450 550 550 550 533 533 673 619 853 1 957 Ostali 450 450 565 565 565 584 643 882 926 2 049 3 998 Ukupnoc 450 450 572 575 571 577 550 658 634 1 226 3 256 Afrika 430 425 414 422 421 420 500 637 894 1 410 1 489 Ukupno svijet 445 436 566 595 615 667 875 1 525 2 111 4 091 6 049 a - Austrija, Belgija, Danska, Finska, Francuska, Njemaka, Italija, Holandija, Norveka, vedska, vicarska i Britanija; b - SAD, Kanada, Australija i Novi Zeland; c - bez Japana. Izvor. Maddison (2001)
Mnogi ekonomski historiari uzimaju drugi milenij nove ere kao prelomnicu, u kojem je dolo do definitivne supremacije zapadne civilizacije. U njemu se svjetska populacija poveala 22 puta, prihod po stanovniku 13 puta, a GDP skoro 300 puta. Ovi trendovi su u otrom kontrastu sa prvim milenijem nove ere, u kojem je svjetska populacija porasla samo 6 puta, dok je prihod po stanovniku ostao praktino isti (tabela 2.3.).5 Neosporno je da je do sredine 1800s ekonomski rast bio glacijalno spor. Angus Maddison procjenjuje da je prosjena godinja stopa rasta GDP-a per capita u periodu od 1000. do 1820. godine iznosila samo 0,07%,
5
Maddison (2001).
39
te 0,04% u periodu od 1500. do 1700. godine. ak i u Zapadnoj Evropi, koja je u periodu 1500-1820. godine preuzela svjetsku dominaciju, prosjeni godinji rast je iznosio samo 0,14%. Ovo ne znai da je ivotni standard ljudi bio uvijek konstantan. Naime, predindustrijska ekonomija je bila karakteristina po dugoronim ciklusima rasta i pada, koji su, ponekad, trajali i po stotinu godina. John Maynard Keynes opisuje to na sljedei nain: Od najranijih vremena otkako imamo zapise, recimo od dvije hiljade godina prije Krista pa do poetka 18. stoljea, nije bilo vrlo velikih promjena u ivotnom standardu prosjenog ovjeka koji je ivio u civiliziranim centrima zemlje. Zasigurno nabolje i nagore. Posjete kuge, glad i ratovi. Zlatni intervali. Ali, bez progresivnih i violentnih promjena. Neki periodi moda 50% bolji nego drugi najvie 100% bolje u etiri hiljade godina koje su se zavrile (recimo) 1700. godine. 6 Razlike u prihodima izmeu pojedinih drava su bile veoma male. Ekonomski historiari procjenjuju da su razlike u ivotnom standardu izmeu bogatih i siromanih dijelova svijeta bile samo 1,5 ili 2,0, a da je ivotni standard bio isti i u Rimu u 1. stoljeu, i u Kini u 11. stoljeu, i u Indiji u 17. stoljeu i u Evropi poetkom 18. stoljea.7 Ako bi neki posmatra sa strane pogledao svijet 15. stoljea, bio bi vie impresioniran ogromnim kolonijalnim carstvima Otomana, Inka i Acteka nego dostignuima Evropljana.8 1790. godine su od svih kolonija najbogatiji bili Haiti, danas jedna od najsiromanijih zemalja na svijetu. Najdramatinije prie o ekonomskom opadanju su napisane o Kini. U periodu od 8. i 12. stoljea Kina je imala buran ekonomski rast i na komercijalnom i na industrijskom podruju, nezabiljeen u svjetskoj ekonomskoj historiji, sve do sredine 18. stoljea. Izumima baruta, tampe, vodom pokretanih predilica, koritenjem uglja u topljenju eljeza, kopanjem rjenih kanala i njihovim povezivanjem u veliku mreu plovnih puteva (48.280 kilometara),9 putovanjima otkria (poetkom 15. vijeka je velika flota admirala Zheng Hea doplovila do istonih obala Afrike) Kina je tehnoloki bila spremna da krene na put na koji se je Evropa uputila sredinom 18. stoljea. Ali, ona je radije izabrala regresiju nego rast. I, dok se je Evropa industrijalizirala i irila svoj uticaj na ostatak svijeta, Kina je postajala sve usamljenija. Dinamika razvoja Evrope je ubrzana od 1820. godine, kada je prihod po stanovniku povean 8 puta, a stanovnitvo 5 puta. Ovaj dramatian napredak je rezultat djelovanja tri meusobno povezana procesa:10 x x x Osvajanje ili naseljavanje relativno praznih podruja sa obiljem plodne zemlje; uvoenje novih biolokih resursa i visoki potencijal za prihvatanje transfera populacije, usjeva i ive stoke; Razvoj meunarodne trgovine i tokova kapitala; Tehnoloke i institucionalne inovacije.
Osvajanje i naseljavanje prostora

Prvi evidentiran sluaj ovih procesa je naseljavanje relativno praznog i movarnog podruja juno od rijeke Jang Ce i uvoenje multietvi vijetnamske rie, to je u periodu izmeu 8. i 13. stoljea povealo prihode po stanovniku i transformiralo distribuciju ekonomskih aktivnosti i stanovnitva. Mnogo dramatiniji procesi su se odvijali nakon Kolumbovog otkria amerikog kontinenta 1492. godine. Ova otkria su evropskim
6 7 8 9 10
Keynes (1930). Bairoch (1993). Fernandez-Armesto (1995). Pomeranz (2000); Kelly (1997). Maddison (2001).
40
osvajaima otvorila enormne prazne prostore nastale poslije pomora tri etvrtine domorodakog stanovnitva Meksika i Perua evropskim zaraznim bolestima. Zauzvrat, novi kontinenti su osvajaima dali njima do tada nepoznate usjeve: kukuruz, krompir, manioku, ili, paradajz, kikiriki, ananas, kakao i duhan, koji su unaprijedili potencijal rasta evropske populacije. Reciproni genetski transfer iz Evrope na nove kontinente (penica, ria, eerna trska, vina, salata, masline, banane i kafa, te goveda, svinje, kokoi, ovce, koze, konji i magarci) je jaao funkcije ishrane i preivljavanja osvajaa i kasnijih doseljenika. U poetku su bogati meksiki i peruanski rudnici srebra, kao i plantae na kojima su radili afriki robovi11 bili glavna ekonomska snaga. Neoevropske ekonomije u Sjevernoj i Junoj Americi su razvijene kasnije. Njihova desetkovana autohtona populacija nije povratila nivo stanovnitva iz 1500. godine sve do prve polovine 18. stoljea, a puni potencijal nove zemlje je doao do izraza tek masovnim useljavanjem Evropljana u 19. stoljeu i njihovim irenjem u unutranjost kontinenata, to je omoguila eljeznica i istrebljenje lokalnog stanovnitva.12 Relativno mala domorodaka populacija je i u Sjevernoj Americi i u Brazilu marginalizirana ili istrijebljena, a u panskim kolonijama pretvorena u niu klasu.
Rast trgovine i tokova kapitala

Za zemlje zapadne Evrope je meunarodna trgovina bila mnogo vanija nego za zemlje Azije ili Afrike. Korijeni potiu jo iz davnih antikih vremena, kada je Rimsko carstvo efektivno povezivalo cijelo podruje Mediterana i trgovalo sa Indijom, Kinom i Sjevernom Afrikom. Vanost trgovine je poveavalo i brzo irenje islama i njegovo uspostavljanje afrikih trgovinskih ruta, koje su povezivale islamski svijet sa Evropom i razvijenim afrikim carstvima. Vikinke rute su stimulirale rast sjevernih evropskih carstava od Kijeva do Dublina, dok je indijska pomorska trgovinska ruta bila velika dugogodinja inspiracija svih evropskih kraljeva, trgovaca i pomoraca, koja je na kraju i dovela do otkria novih kontinenata (vie o razvoju meunarodne trgovine i poecima globalizacije u dodatku 2c.)
Boks 2.1. Uspjeh malih pomorskih zemalja u trgovini

Pria o liderstvu malih pomorskih zemalja je, ustvari, pria o izgradnji konkurentskih prednosti malih zemalja u odnosu na mnogo vee zemlje (Francuska, panija, Njemaka i Engleska). Mletaki trgovci, portugalski gusari i ukleti Holanani su evropskom trgovinom dominirali cijelih 8 stoljea. Pogledajmo zato. Svoju ekspanziju Venecija duguje specifinom prirodnom poloaju, bogatom agrarnom zaleu doline rijeke Po, bogatim umama koje su davale dobro drvo za izgradnju galija, te obilju veslakog rada. U svom javnom brodogradilitu Arsenal Venecija je unaprijedila tehniku izgradnje brodova, poveala njihov kapacitet i sigurnost, a koritenje kompasa i drugih navigacijskih sprava je galijama omoguavalo da plove i nou i po loem vremenu. Pored toga Venecija je institucionalnim inovacijama u bankarstvu, sistemu mijenjanja i obrauna stranih valuta, razvojem kreditnih trita, solventnom sistemu javnih finansija, kompetentnom diplomatskom mreom, koja je promivirala razvoj trgovine, te podsticanjem intelektualnog stvaralatva (biblioteke, tampanje knjiga, transfer grke kulture na Zapad, podrka univerzitetima u Padovi i Bologni, tada vodeim centrima sticanja znanja) utvrivala svoju lidersku politiku, materijalnu i duhovnu poziciju. Za relativno kratko vrijeme je Portugal ostvario velike prednosti u prekomorskoj trgovini koritenjem strategijskih prednosti svoje lokacije na junoevropskim obalama Atlantika i blizinu Mediterana. Ribolovom u dubokim morima su njegovi ribari igrali znaajnu ulogu u ishrani stanovnitva, a, pored toga, razvili su i neprocjenjiva pomorska
11
12
4% (400.000) od ukupno 9,4 miliona afrikih robova koji su u periodu od 1500. do 1870. godine dovedeni na ameriki kontinent je zavrilo u SAD, 40% u zemljama Kariba, a 39% u Brazilu. Kolaps domorodakog stanovnitva u Sjevernoj Americi je bio jo dramatiniji. Ono je smanjeno sa 2 miliona u 1500. godini na 750.000 u 1700. godini (3/4 ukupne tadanje populacije), te na 325.000 u 1820. godini (3% ukupne amerike populacije).
41
znanja o atlantskim vjetrovima, klimi i valovima. Ta iskustva su uspjeno primjenjena u izgradnji brodova u velikim brodogradilitima u Lisabonu i Portu, a razvoj naprednih pomorskih znanja koji je sponzorirala portugalska kruna, je unaprijedio navigaciju, obuku pomorskih kapetana i oficira, pomorsku dokumentaciju, upotrebu kompasa i drugih instrumenata, kartografiju, to je portugalske karavele napravilo najkonkurentnijim laama na svijetu. Drugi vaan element portugalskog uspjeha je asimilacija protjeranih panskih Jevreja, koji su u islamskoj Andaluziji igrali znaajnu trgovinsku, bankarsku i poslovnu ulogu, i to ne samo na Iberijskom poluostrvu. Do 1580. godine je Holandija bila dio politikog entiteta, koji je obuhvatao Flandriju i Brabant, tada najdinaminija industrijska podruja Evrope i centre bankarstva, finansija i meunarodne trgovine. Cijelo podruje je bilo pod kontrolom Burgundaca, nakon ega je krajem 15. stoljea preao u ruke Habsburgovaca. panski ratovi i panska osvajanja su stalno poveavala poreze, a inkvizicija je guila politike i religijske slobode periferije. 1580. godine je izbila holandska pobuna, nakon ega su Holanani stvorili modernu republiku, koja je titila imovinska i ostala prava trgovaca i preduzetnika, promovirala sekularno obrazovanje i prakticirala religijsku toleranciju. Zahvaljujui tim slobodama najvei dio finansijske i preduzetnike elite, te obuenih zanatlija je emigriralo iz Flandrije i Brabanta u Holandsku Republiku. Dvjestogodinja blokada rijeke Scheldte i Antwerpena, unitavanje iberijskog monopola u trgovini sa Azijom, Afrikom i Amerikom, te stvaranje Dutch East India kompanije je Holandiju pretvorilo u najbogatiju naciju Zapada. Kapacitet holandskih trgovinskih brodova je 1570. godine bio isti kao i ukupni kapacitet trgovinskih flota Engleske, Francuske i Njemake.
Adaptirano prema: Maddison (2004).
Skoro pola milenija Venecija je igrala kljunu ulogu u evropskoj trgovini, nakon ega su primat preuzeli Portugal i Holandija (boks 2.1.). Venecija je razvijala i odravala trgovinu izmeu Evrope (Flandrija, Francuska, Njemaka), Balkana i Mediterana; od crnomorskih luka dalje je karavanskim rutama obavljala trgovinu sa Kinom, preko Sirije i Aleksandrije trgovala sa Indijom i drugim azijskim zemljama, te transferirala kineske tehnologije u Veneciju i mletake kolonije na Kipru i Kritu. etrnaesto stoljee je bilo zadnje stoljee vievjekovnog liderstva italijanskih sjevernih gradova u svjetskoj trgovini. Portugalska otkria su unitila njihov monopol u trgovini zainima, dok je serija invazija, ratova i okupacija gradova smanjila potencijal za trgovinu i tokove novca. Opadanje Italije nije bilo naglo i drastino, jer su Italijani predhodno akumulirali rezerve kapitala, preduzetniki talenat i imali visokosofisticirane ekonomske institucije graene nekoliko stoljea. U odnosu na veliko poveanje obima evropske trgovine, opadanje Italije je bilo vie relativno nego apsolutno. panija i Portugal su zajedniki preuzeli ulogu vodee ekonomske evropske sile. Lisabon je zamijenio Veneciju kao glavnu lokaciju za trgovinu zainima, dok je panija, djelomino finansirana prilivom ogromne koliine zlata i srebra iz svojih amerikih kolonija, postala najjaa evropska monarhija. Ali, ipak, u irenju evropske trgovine Portugal je odigrao glavnu ulogu. Zahvaljujui svojoj superiornoj mornarici i velikim moreplovcima Magellanu i Da Gami, Portugal je u 16. stoljeu postao glavni evropski trgovac zainima, kolonizator Brazila i organizator proizvodnje eera, prvo na atlantskim ostrvima Madeira i So Tome, a kasnije i u Brazilu. Portugal je i inagurirao trgovinu robovima. Smatra se da je izmeu 1500. i 1870. godine na obalama Afrike Portugal uhvatio, transportirao i prodao polovinu svih crnih robova svijeta. Centralna, Istona i Sjeverna Evropa nisu u znaajnom obimu participirale u rastu evropske trgovine. Njemaka Hansa je procvjetala u 15. stoljeu, ali je zbog jaanja komercijalne snage engleskih i holandskih gradova brzo stagnirala. Francuska i Centralna Evropa su esto upadale u religiozne i dinastike ratova koji su oduzimali energiju potrebnu za ekonomske aktivnosti. I dok se Portugal orijentirao na prekookeansku trgovinu, trgovinske relacije izmeu zemalja sjeverne Evrope je razvijala brzorastua
42
holandska mornarica. Brz razvoj mornarice i napredne brodogradnje, transformacija holandskog agrara u specijaliziranu poljoprivredu (iva stoka i mlijeni proizvodi) te hortikulturu, izgradnja velike mree kanala, koritenje energije vjetra i treseta su Holandiju pretvorili u najdinaminiju evropsku ekonomiju. Holandija je ostvarila meunarodnu specijalizaciju rada mnogo ranije nego druge evripske zemlje. Mornarica i komercijalne usluge su obezbjeivale najvei dio prihoda, a 1700. godine je samo 40% radne snage bilo zaposleno u poljoprivredi. Ali, poetkom 18. stoljea je Holandija poela gubiti supremaciju. U periodu od 1720. do 1820. godine je obim njene trgovine smanjen za 20%, dok je obim trgovine njenih glavnih atlantskih konkurenata znatno povean Engleske 7 puta, a Francuske skoro tri puta. U periodu od 1680.-1820. godine je Engleska ostvarivala najbri rast prihoda po stanovniku u svijetu. Ovo je posljedica nekoliko faktora, od kojih su najznaajniji poboljanje bankarskih, finansijskih i poreskih institucija, promjene u poljoprivrednoj strukturi (po uzoru na holandska iskustva), rast industrijske produktivnosti, te porast komercijalne, vojne i politike hegemonije u odnosu na susjedne atlantske zemlje. esdeset godina oruanih sukoba sa susjedima i restriktivni akti o plovidbi doneseni nakon engleskih vojnih pobjeda su istisnuli konkurente sa trita i obezbjedili brojne trgovinske monopole. Engleska je preuzela vodeu ulogu u prevozu robova iz Afrike na Karibe i do 1820. godine kreirala veliku prekomorsku imperiju sa preko 100 miliona ljudi. U britanskoj borbi za supremaciju, Holandija je izgubila sve azijske teritorije osim Indonezije; Francuska je reducirala svoje kolonijalno prisustvo u Aziji i izgubila glavna imanja na Karibima; Brazil je izvojevao nezavisnost od Portugala; panija je izgubila veliko kolonijalno carstvo u obje Amerike i zadrala samo Kubu, Portoriko i Filipine u Aziji, Britanija je preko East India Company proirila kontrolu nad Indijom te ostvarila privilegovani poloaj u Latinskoj Americi.
Tehnoloke i institucionalne inovacije

Trei proces koji je omoguio supremaciju Zapada se odnosi na tehnoloke i institucionalne inovacije. Te inovacije, iako su se raale znatno sporije nego inovacije u kasnijem periodu, bile su vana komponenta rasta. Naime, bez inovacija u agraru se ne bi mogla obezbijediti ishrana za poveanu populaciju, pa bi se populacijski kolapsi, slini onim nakon pada Rimskog carstva i dalje dogaali. Bez poboljavanja pomorskih tehnologija i komercijalnih institucija ne bi se otkrili novi kontinenti i otvarala svjetska ekonomija; bez unapreenja naunih metoda, eksperimentalnog testiranja tipa proba-greka i bez sistematske akumulacije i publikacije novih znanja ne bi se desio eksplozivni tehnoloki razvoj u 19. i 20. stoljeu. Proces kumulativnog napretka se dobro uoava kroz razvoj pomorskih tehnologija. 1000. godine evropske lae i navigacijski sistemi nisu bili nita bolji od laa Rimskog carstva. Tehnoloki napredak je poela Venecija u svom Arsenalu 1104. godine izgradnjom poboljanih galija, a uvoenje kompasa i pjeanog sata je udvostruilo produktivnost venecijanske mornarice. Portugalske pripreme za pomorsku ekspediciju u Indiju je ustvari bio veliki istraivaki projekat, u kojem su se godinama obavljali eksperimenti u gradnji brodova, unapreenju navigacijskih instrumenata i karata, primjenjenoj astronomiji, te razvijalo znanje o vjetrovima, morskim strujama i alternativnim putevima. Holanani su kreirali novi tip brodova-tvornica za preradu ulovljenih haringi i razvili masovnu proizvodnju jeftinih univerzalnih trgovinskih brodova (the fluyt). Britanska vlada je finansirala istraivanja u astronomiji i magnetizmu, proizvodnju realnog pomorskog kronometra i nautikih almanaha, te otkrila da kiseli kupus i limun sprjeavaju skorbut - veliku moriju dugih okeanskih plovidbi. Krajem 18. stoljea jedrenjaci su sa mnogo manje posade i uz znatno poboljanu sigurnost prevozili 10 puta vie tereta nego jedrenjaci 14. stoljea.
43
Inovacije, iako su bile manje revolucionarne nego inkrementalne, su umnogome promjenile ustaljeni ivot i nain proizvodnje. Izum strojeva za pletenje arapa i izradu odjee je znatno poveao produktivnost. Veliki izum 15. stoljea Gutembergova tamparska presa ne samo to je poveala produktivnost izrade knjiga, nego je demokratizirala drutvenu scenu. Druge inovacije, kao naprimjer navigacijski instrumenti, puke i artiljerija, mehaniki sat su takoer proizvele drastine efekte. Naprimjer, uvoenje artiljerije je zahtijevalo rekonstrukciju odbrambenih struktura gradova, te rekonstrukciju brodova za prijem velikih topova. Zahvaljujui razvoju vatrenog oruja unaprijeen je nain proizvodnje elika, posebno u Njemakoj i vedskoj. Visoka potranja za drvetom (izgradnja brodova, gorivo u metalurgiji, graevinski materijal, gorivo u domainstvima) je traila novi energetski supstitut, to je promoviralo ugalj kao uspjenu zamjenu. 16. i 17. stoljee je donijelo revolucionarne promjene u zapadnoj nauci. U kratkom vremenskom razmaku se pojavila plejada velikih mislilaca i naunika (Kopernik, Erasmus, Bacon, Galileo, Hobbes, Descartes, Leibnitz, Huyghens, Newton). Osnivanjem naunih akademija su ohrabrivane spekulativne rasprave i konkretna istraivanja te publicirali rezultati rada akademika . Promjene intelektualnog evropskog horizonta su bile zaista duboke, to je stvorilo uslove za eksploziju nauke u drugoj polovini 17. stoljea. Krajem 17. stoljea tehnoloko liderstvo Evrope nije vie bilo upitno. Istovremeno, dolo je i do znaajnog institucionalnog poboljanja u bankarstvu, kreditiranju, finansijskom i fiskalnom managementu, osiguranju i korporacijskom rukovoenju, to je sve zajedno doprinijelo rastu evropske i svjetske ekonomije.
2.3. RAANJE KAPITALIZMA I INDUSTRIJALIZACIJA Industrijska revolucija Glavni faktori

Za preuzimanje vodee uloge, kapitalizmu je trebalo nekoliko stoljea priprema. Najvaniji faktori koji su odgovorni za pobjedu i uvrivanje kapitalizma su sljedei: x x x x x Pojava reformacije u Njemakoj i njena pobjeda u Engleskoj, koja je uspostavila nove odnose prema radu, nauci i kapitalu; Otkrie tampe i njen uticaj na sekularizaciju i razvoj pismenosti, nauke i kulture; Zamjena zanatskog naina rada industrijskom proizvodnjom i stvaranje alijansi trgovinskog, industrijskog i bankarskog kapitala; Formiranje nacija i kolonijalna osvajanja, koja su vodeim nacijama obezbijedila nove izvore sirovina, nova trita za industrijske robe i nove vojne i civilne tehnologije; Utvrivanje prava ovjeka politiko-pravnim aktima, od kojih su najvaniji engleski Zakon o pravima (Bill of Right) iz 1689. godine, koji je ograniio prava kralja i formalizirao pobjedu protestantizma nad katolianstvom; amerika Deklaracija o nezavisnosti i Deklaracija o ljudskim pravima od 4. jula 1776. godine, koje su otvorile put ekonomskom liderstvu SAD i francuska Deklaracija o pravu ovjeka i graanina iz 1789. godine, kao temelja slobodnog kapitalizma.
Prelomnice u razvoju tehnologije su otvorile put za Industrijsku revoluciju, koja je poela u Engleskoj (boks 2.2.). Definitivna pobjeda protestantizma, imigracija velikog broja manufakturi vjetih Hugenota iz Francuske, uspjean zavretak ratova za pansku sukcesiju, preuzimanje francuskih i panskih posjeda u Americi, kontrola Gibraltara, te ujedinjenje Engleske, kotske i Velsa u Ujedinjeno Kraljevstvo 1707.
44
godine je uvrstilo lidersku poziciju Britanske imperije. Nakon toga je Britanija mogla poeti transformaciju iz seljako-agrarnog u industrijsko-trgovinsko drutvo.
Boks 2.2. Zato Kina, lider 14. stoljea, nije postala predvodnik Industrijske revolucije
Razvoj Kine u periodu od 14. i 18. stoljea je klasina ilustracija uticaja tehnologije na ekonomski rast. Pod dinastijama Sung (960.-1126. godine) i Juan (1127.-1367. godine) Kina je postala tehnoloki napredna ekonomija, koja je rijeila probleme produktivnosti poljoprivrede, efikasno proizvodila tekstilne proizvode, eksploatirala kinetiku i termalnu energiju ze proizvodila jeftino eljezo i visokokvalitetna orua. Kina je, dakle, bila na pragu Industrijske revolucije. Ali, ona se nije dogodila u Kini, nego u Velikoj Britaniji etiri stoljea kasnije. Nekoliko fakata ilustrira ogromnu tehnoloku prednost Kine u odnosu na Evropu. Kina je topila eljezo u visokim peima 200 godina p.n.e., dok je Evropa to osvojila krajem 14. stoljea. Kineske visoke pei su punjene koksom poetkom 11. stoljea, a u Evropi tek u 18. stoljeu. Kineska proizvodnja eljeza per capita u 1078. godini je bila ista kao proizvodnja eljeza per capita itave Evrope u 1700. godini ili Britanije 1788. godine. U Kini su relativni odnosi cijena eljeza i itarica pali sa 6,3 u 997. godini na 1100 u 1078. godini, to je u Engleskoj dostignuto tek 1700. godine. Barut u prahu je otkriven krajem 10. stoljea, a u Evropi tek krajem 13. ili poetkom 14. stoljea. Kolovrat za predenje je razvijen istovremeno kao u Evropi, ali su kineski kolovrati bili bri i pouzdaniji. I kineske predilice iz 1100 godine su bile tehnoloki naprednije od evropskih predilica 18. stoljea. Proizvodnja papira je otkrivena u Kini jo u prvom stoljeu, a zapadnoj civilizaciji je bilo potrebno 1.000 godina da je otkrije, i to onda kada su u bici kod Samarkanda neki kineski proizvoai papira pali u tursko zarobljenitvo. Kina je upotrebljavala blok-tampu u kasnom 7. stoljeu, a porcelanske ablone 1045. godine, etiri stoljea prije Gutenberga. Otkrie kompasa 960. godine je kineske dunke uinilo najnaprednijim laama na svijetu, dok su kineske lae 400. godine imale vodene komore za niveliranje, koje je Zapad usvojio tek u 19. stoljeu. Ovako veliki cluster tehnolokih otkria je moralo u Kini, 400 godina prije Evrope, zapaliti iskru Industrijske revolucije. Ali, Opijumski rat 1842. godine, kada je nadmona britanska vojna tehnologija brzo skrila zastarjelu odbranu kineske imperije je otkrio pravo stanje efekata tehnologije u dvije zemlje. Pitanja izviru sama po sebi. Naprimjer, zato su tehnoloke inovacije poele kopniti slabljenjem Yuan dinastije? Ako je tehnoloko znanje kumulativno i ako njegov put zavisi od dotadanjih tehnolokih uspjeha, zato Kina nije postala tehnoloki lider scijeta? I najzad, zato Kina, kada je ve zaostala u znanju, nije kopirala superiorniju zapadnu tehnologiju, nego je nijemo posmatrala njene efekte? Kulturoloka i socioloka objanjenja nisu dovoljna, moraju se uzeti i promjene ponude i potranje tehnologije. Za razliku od evropskih drava, Kina je kod generiranja ponude igrala znaajnu ulogu. Prije dolaska Mongola, kineska vlada je osnivala dravne topionice eljeza i promovirala upotrebu eljeza za izradu niza proizvoda. Naprimjer, Han dinastija je seljacima obezbjeivala eljezna orua i stoku, Yuan dinastija je promovirala proizvodnju finijih tekstilija. Ali, kada su Mongoli pregazili Kinu, ponuda tehnologije se iz temelja promijenila: neeljezna mongolska vojna tehnologija je reducirala potranju za eljezom. Rudnici uglja su se poeli zatvarati i preusmjeravati sa naprednih tehnologija (jamski kop, pumpanje, ventilacija) ka primitivnim tehnologijama (povrinski kop). U Evropi je bilo drugaije. Vlade su bile glavni potroai tehnologije, a tehnoloke promjene su se odvijale pod otkriljem privatne potranje. Za svije parne strojeve su Watt i Boulton odmah nali kupce u tekstilnoj industriji, Cornish rudnicima kalaja i industriji eljeza. Primjer Kine iz 14. stoljea pokazuje da je potranja znanja i tehnologije izuzetno vano sredstvo za rast i razvoj. Iako je ponuda tehnologije bila razvijena, promjena modela potranje je ponudu odvelo u stagnaciju i regresiju.
Adaptirano prema Quah (1999).
Poetak eksplozivnog rasta stanovnitva, raspoloivost kapitala, geografska izoliranost, razvoj imperijalnog nacionalizma, urbanizacija i sposobne vlade su neki od najzaslunijih faktora za raanje Industrijske revolucije u Britaniji. Velika kolonijalna trita i njihove sirovine te destrukcija konkurencije evropskih zemalja su jaale britanske trgovinske i manufakturne strukture, to je izazivalo nove promjene.
45
Raanje moderne industrije

Poetkom 18. stoljea su mnoga podruja u Engleskoj dostigla znaajnu koncentraciju ruralne industrije, preteno tekstilne. Ove disperzne industrije, koju neki nazivaju proto industrijom13, su organizirali urbani preduzetnici (proizvoai ili trgovci), koji su ruralne radnike snabdjevali potrebnim materijalom i prodavali njihove proizvode na udaljenim tritima. Razmah protoindustrije je ohrabrivala brza modernizacija i komercijalizacija poljoprivrede, te brzi razvoj cestovnih i kanalnih komunikacija. Rast potranje proizvoda protoindustrije je traio nove inovacije koje bi poveale proizvodnju i smanjile trokove. Prve vee invencije su se dogodile u najmasovnijim protoindustrijama koje su imale najvee potrebe za mehanizacijom. Kada je 1733. godine John Kay izumio letei unak, 1764. godine Hargreaves sprinning jenny, te 1785. godine Edmund Cartwright mehaniki razboj, zapaljena je baklja moderne industrije. Ove prve male invencije, relativno jeftine, prenosive i brzo savladive, su pokrenule gigantski ciklus industrijalizacije. Ranije invencije u prozvodnji mehanike energije (Watt-ov parni stroj), su omoguile da se 1785. godine u Popplewicku otvori prva mehanizirana tvornica pamuka na svijetu. Ovaj dogaaj se najee uzima kao datum raanja moderne industrije.14 Industrijsku revoluciju je ubrzavao nagli rast stanovnitva, narasla dravna potranja, ubrzana izgradnja vojnih i trgovinskih brodova, te ekspanzija trgovinskih luka. irenje ekonomskih aktivnosti je zahtijevalo izgradnju boljih cesta i rijenih kanala za transport robe, dok je uvoenje novih tehnologija povealo potranju kapitala i potrebu za boljom kontrolom trokova. Kako su samo bogatiji pojedinci mogli da kupe nove tehnologije, i kako se kontrola trokova mogla vriti maksimiranjem kapaciteta, tj. centraliziranjem strojeva i ljudi, poeo se stvarati sistem proizvodnje pod jednim krovom, tj. tvorniki sistem proizvodnje. Razmah preraivake industrije je posljedica novih inovacija, eksplozivnog poveavanja stanovnitva i rasta njihovih potreba. Nove potrebe su zahtijevale koncentraciju industrijske proizvodnje, to je stvaralo nove industrijske centre i nove industrijske gradove, locirane na bogatim i ureenim vodotokovima kao glavnim izvorima energije i glavnim transportnim komunikacijama. Novi nain organizacije i lokacije proizvodnje je traio razvoj jeftinih i efikasnih transportnih sistema. Odgovori su doli vrlo brzo. 1807. godine je Amerikanac Robert Fulton na rijeci Hudson pokrenuo prvi parabrod, novi revolucionarni skok u pomorskoj tehnologiji, koji je poveao transportne kapacitete i drastino skresao trokove transporta ljudi i roba . Drugi kljuni izum je bila parna lokomotiva Georga Stephensona koja je transportne i komunikacijske mogunosti drastino proirila. Parni stoj, parobrod i parna lokomotiva su definitivno utrli put Industrijskoj revoluciji, a irenje industrijske proizvodnje, rast trgovine, kolonizacija i pojeftinjenje transporta je definitivno oznaio poetak procesa povezivanja planete u jednu cjelinu.
Devetnaesto stoljee: uvrivanje industrijalizacije Prevlast Britanije i poeci globalnog businessa

U periodu od 1820. do 1913. godine je britanski GDP per capita rastao bre nego ikad ranije, tri puta bre nego u periodu od 1700-1820. godine. Ovaj rast je promijenio dotadanje liderske pozicije u svjetskoj ekonomiji (slika 2.1.). Naime, do sredine 1500s, Italija je bila najbogatija zemlja na svijetu. Holandija je
13 14
Cameron and Larry (2003). Bairoch (1993).
46
1564. godine pretekla Italiju i zadrala se na liderskoj poziciji sve do 1836. godine, nakon ega je lidersku poziciju preuzela Velika Britanija. 1904. godine je ekonomsko liderstvo prelo u ruke SAD.
SLIKA 2.1. Svjetsko ekonomsko liderstvo, 1500-1998

10,5 Realni GDP per capita (prirodni log) 10,0 9,5 9,0 8,5 8,0
Holandija Velika Britanija
Italija
Holandija
Velika Britanija
SAD
7,5 7,0 6,5 6,0 5,5 1500 1564

Sjedinjene Drave Italija
1836
1904
1998
Izvor: Maddison ( 2001).
Osnovni razlozi za prerastanje Velike Britanije u svjetskog ekonomskog i politikog lidera su bili ubrzanje tehnolokog progresa tokom Industrijske revolucije, brzi rast fondova fizikog kapitala, unapreenje obrazovanja i obuke radnika, te naputanje merkantilizma. 1846. godine je Britanija ukinula zatitne carine na uvoz agrarnih proizvoda, 1849. godine okonala Akt o plovidbi, do 1860. godine odstranila sve trgovinske i carinske restrikcije, a 1860. godine sklopila sporazume sa Francuskom i ostalim evropskim zemljama o slobodnijoj trgovini. Sa Indijom i drugim britanskim kolonijama je uveden sistem slobodne trgovine, dok je ostalim zemljama (Kina, Persija, Tajland, Otomansko carstvo) nametnut sistem niskih carina, ime je praktino reduciran njihov suverenitet u komercijalnim pitanjima. Britanska politika slobodne trgovine i njena sposobnost za uvoz velikih koliina hrane i sirovina iz kolonija su imali pozitivne efekte na razvoj svjetske ekonomije. Demontaa merkantilizma i smanjivanje transportnih trokova su nastojali da proizvedu globalno trite industrijskih roba i da lansiraju globalni Pax Britannica. Stalno opadanje transportnih trokova je otvorilo trinu utakmicu tamo gdje je nikada nije ni bilo, pa je integracija svijeta postajala sve vea. Za samo etiri decenije se udio izvoza u svjetskom GDP-u udvostruio: sa 4% u 1870. godini na 8% u 1913. godini. Nova proizvodnja na novim lokacijama je traila nove ljude, pa je do 1910. godine iz Evrope u Ameriku i Australiju imigriralo 60 miliona ljudi. Poto su evropski investitori bili uvjereni u snani rast businessa u bivim i aktuelnim kolonijama, poelo se stvarati globalno trite kapitala, moda ak i vee nego dananje. I prosjene godinje stope rasta GDP-a su dinamino porasle: sa 0,5% na poetku Industrijske revolucije na 1,3% 1914. godine.15
15
Skoro polovina ukupne britanske tednje je investirana u inozemstvo. Akumulirane inozemne investicije su narasle sa 9% svjetskog GDP-a u 1870. godini na 32% svjetskog GDP-a u 1914. godini ( Dollar, 2001).
47
Industrijalizacija je napravila novu globalnu podjelu rada i promijenila geografske modele specijalizacije. Neke regije i neke zemlje su se specijalizirale za pojedine vrste ekonomskih aktivnosti, naprimjer za proizvodnju elika, za brodogradnju, za tekstilnu industriju, za strojogradnju itd. Na globalnom planu je dolo do generalne podjele rada na industrijske zemlje, koje su proizvodile industrijske (engl. manufactured) robe i neindustrijalizirane zemlje, koje su snabdijevale industrijske nacije sirovinama i poljoprivrednim proizvodima i koje su kupovale industrijske proizvode. Ova geografska specijalizacija, strukturirana oko industrijskog jezgra (engl. core), semiperiferije i sirovinske periferije, formirala je model po kojem se decenijama odvijala meunarodna trgovina. U takvoj podjeli rada su sve tvornice, kompanije i industrije postale iskljuivi nacionalni fenomeni.
Rani industrijalizeri
Proces industrijalizacije u 19. stoljeu je uglavnom bio evropski fenomen, jer se i eksplozivni rast SAD krajem 19. stoljea moe posmatrati u svijetlu njene evropske kulture. Ali, u osnovi, industrijalizacija je bila regionalni fenomen, koji se moe posmatrati ili lokalno (podruje u okviru neke drave), ili regionalno (podruja koja se proteu na teritorijama vie drava, kao to su naprimjer polja uglja koja se prostiru od Engleskog kanala u sjevernoj Francuskoj, preko Belgije do Rurske oblasti u Njemakoj). Industrijalizacija se nije odvijala istovremeno u svim zemljama i na svim podrujima. Prve zemlje koje su se industrijalizirale su bile zemlje koje su raspolagale bogatim zalihama kvalitetnog uglja i eljezne rude (Britanija, Belgija, SAD, Francuska i Njemaka). Drugi talas industrijalizacije se proirio na njihove atlantske i evropske susjede (Holandija, skandinavske zemlje, vicarska, Austrougarska monarhija), dok su ostale zemlje zaostajale (dodatak 2d). Dinamiku industrijalizacije moemo dobro pratiti potronjom uglja per capita, glavnim energentom tadanjih ekonomija (slika 2.2.).
SLIKA 2.2. Industrijalizacija, potronja uglja per capita, 1820-1913

Rani pobjednici
8 7 6 5 4 3 2 Belgija Francuska Njemaka Velika Britanija
Kasniji dolaznici
1,2 Danska Italija vicarska vedska panija
1,0
0,8 Tona per capita

1850 1860 1870 1880 1890 1900 1910 1920
Tona per capita
0,6
0,4
0,2
1 0 1820 1830 1840
0 1820 1830 1840
1850
1860
1870 1880
1890 1900
1910 1920
Izvor: Cameron and Larry (2003).
Britanija je bila prva industrijska nacija, koja je na kraju Napoleonovih ratova proizvodila etvrtinu ukupne industrijske proizvodnje svijeta. Iako je krajem 19. stoljea poela gubiti snagu (SAD su je nadmaile 1880s, a Njemaka 1910s) ipak je sve do Prvog svjetskog rata Britanija bila najjaa trgovinska sila, sa skoro treinom ukupne svjetske trgovine. Tekstil, ugalj, elik, strojevi i inenjering su bili nosei industrijski sektori koji su prednjaili nad konkurencijom. 1980s je britanska proizvodnja pamune pree i odjee bila
48
vea nego proizvodnja svih ostalih evropskih zemalja, proizvodnja eljeznih ingota je premaivala polovinu svjetske proizvodnje, a u engleskim brodogradilitima je izraivano 80% svih brodova svijeta. Britanija je vrhunac supremacije dostigla u periodu od 1850. do 1870. godine, sa prosjenim rastom GDP-a od 2,5%, nakon ega je, zbog preduzetnikih neuspjeha i rigidnog sistema obrazovanja, rast poeo da stagnira. Sjedinjene Amerike Drave su najspektakularniji primjer brzog ekonomskog rasta. U periodu od 1790. do 1870. godine je populacija porasla sa 4 miliona na 40 miliona, da bi 1915. godine dostigla 100 miliona, uglavnom zahvaljujui useljavanju Evropljanja i visokim stopama prirodnog prirataja ranijih generacija evropskih useljenika. Zahvaljujui obilju zemlje i prirodnih resursa, brzom rastu industrijske proizvodnje, dinaminoj izgradnji mree rjenih kanala, puteva i eljeznikih pruga, te ranoj regionalnoj specijalizaciji ekonomskih aktivnosti, SAD su 1980s postale najnaprednija industrijska nacija svijeta. Belgija je bila prva kontinentalna zemlja koja je usvojila britanski model industrijalizacije. Blizina Britanije, duga industrijska, trgovinska i bankarska tradicija (Flandrija je jo u srednjem vijeku bila vaan evropski centar proizvodnje odjee i metalnih proizvoda, a Bruges i Antverpen vane luke); obdarenost zalihama kvalitetnog uglja, eljeza, olova i cinka, te dobre lokacijske i politike veze sa Francuskom, Holandijom i Njemakoj su faktori koji mogu objasniti zato je Belgija bila prva atlantska zemlja koja je slijedila Britaniju, posebno u proizvodnji uglja, eljeza, nemetala, lanenih i pamunih tekstilija, hemikalija, te metalnih proizvoda. 1840. godine je Belgija bila najindustrijalizirana zemlja na kontinentu, koja je jako zavisila od meunarodne trgovine (preko 50% GDP-a se ostvarivalo izvozom, posebno u Francusku).16 Od svih ranih industrijalizera Francuska je imala najnetipiniji model rasta. Njen model industrijalizacije vie slii modelu kasnijih dolaznika, jer se odvijao u uslovima niih stopa demografskog rasta, manje raspoloivosti ugljem i ostalim prirodnim resursima, te veem osloncu na poljoprivredu. Ali, Francuska je prednjaila u nekoliko industrija, ukljuujui hidroenergiju, elik, aluminij, automobile, te u 20. stoljeu avijaciju). Napoleonova era je izgradila mnoge institucije, koje su promovirale ekonomski rast. Krajem 20. stoljea je Francuska dostigla Britaniju kako po ukupnom outputu tako i po outputu per capita. Njemaka se zadnja prikljuila ranim industrijalizerima. Siromanija od Britanije, Francuske i Belgije, politiki razjedinjena i predominantno ruralna i agrarna, Njemaka se, iako je postojala znatna koncentracija industrije u rurskom i sarskom podruju, Saksoniji i leziji, u prvoj polovini 19. stoljea nalazila u fazi protoindustrije. Slabe komunikacijske veze, brojne politike podjele sa separatnim monetarnim sistemima, komercijalnim politikama i drugim preprekama za trgovinu su sprijeavale razmah industrijalizacije. Ali, samo nekoliko decenija kasnije, u zoru Prvog svjetskog rata, Njemako carstvo je bilo najjaa evropska industrijska nacija sa najveom i najmodernijom proizvodnjom eljeza i elika (ukljuivo municiju i oruje), elektrine energije i strojeva, hemikalija, uglja, stakla, optikih instrumenata, nemetala, tekstila, sa gustom eljeznikom mreom i visokim stepenom urbanizacije. Gigantska transformacija Njemake u 19. stoljeu se moe podijeliti na tri razliite faze. Prva faza, od poetka 19. stoljea do stvaranja carinske unije i zajednikog trita (Zollverein) 1833. godine je karakteristina po postepenom buenju, otvaranju prema promjenama u susjedstvu, te stvaranju pravnih i institucionalnih uslova za industrijsku tranziciju. U drugoj fazi, od 1983. do 1870. godine, Njemaka je izgradila temelje moderne industrije, edukacije, eljeznikog i drugog transporta i finansiranja, da bi u treoj
16
Cameron and Larry (2003).
49
fazi, nakon pobjede u Prusko-Francuskom ratu, pripojila industrijski napredne pokrajine Alzas i Lorenu, stvorila drugo njemako carstvo i postala vodea industrijska sila u kontinentalnoj Evropi.
Kasniji dolaznici
Iako su prije 1850. godine u drugim dijelovima Evrope postojala podruja sa modernom industrijom (Bohemija i lezija), ipak je proces industrijalizacije u ostalim evropskim zemljama dosta kasnio. Napredak industrijalizacije u drugoj polovini 19. stoljea je prvo ostvaren u vicarskoj, Holandiji, skandinavskim zemljama i austrougarskom carstvu, a zatim u Italiji, iberijskim dravama i Rusiji, dok su sve nove balkanske nacije i ostarjela Otomanska imperija bile sasvim izvan procesa industrijalizacije. Nain industrijalizacije i njeni modeli su se znatno razlikovali u odnosu na naine i modele ranih industrijalizera (slika 2.2.). Najuspjeniji kasniji dolaznici su poetkom 20. stoljea imali 5 puta manju potronju uglja per capita od Britanije ili 3 puta manju od Belgije i Njemake, dok su veinu potrebnog uglja uvozili. vicarska je bila prvi kasniji dolaznik. 1850. godine je njena ekonomska struktura bila preteno predindustrijska. Veliki dio radne snage je bio zaposlen ili u svojim kuama ili u malim radionicama. eljeznica je bila tek u povoju, a nedostajala je i infrastruktura za podsticanje ekonomskog rasta (carinska unija, efektivna monetarna unija, centralizirani potanski sistem, standardi mjera itd). Iako je vicarska mala planinska zemlja, bez konvencionalnih prirodnih resursa, sa malo stanovnika, ona je neposredno prije Prvog svjetskog rata ostvarila najvei ivotni standard u Evropi, a u zadnjoj etvrtini 20. stoljea i u cijelom svijetu. Ovaj fantastian skok svakako zasluuje mali komentar. Zbog oskudice obradive zemlje i male gustine stanovnitva, vicarska je jo od davnina forsirala kohabilitaciju industrije i farmerstva, a zbog neophodnog uvoza sirovina i hrane je jako zavisila i od meunarodnih trita. vicarski kasniji uspjeh na meunarodnom tritu je proizvod jedinstvene kombinacije naprednih tehnologija i radnointenzivnih industrija, koja moe da proizvodi visokokvalitetne i skupe proizvode sa visokom dodanom vrijednosti (tradicionalni vicarski satovi, modni tekstil, specijalizirani strojevi, sirevi i okoladni proizvodi). Njena visokoobuena i relativno skromno plaena radna snaga je bila obuena da kombinira zanatske procese i visoku tehnologiju (pamuna industrija i industrija svile), proizvodi specijalizirane strojeve i proizvode, te razvije sofisticiranu hemijsku i farmaceutsku industriju. Holandija i skandinavske zemlje su imale sline modele industrijalizacije, sa zaostajanjem u prvoj polovini 19. stoljea i ubrzanom industrijalizacijom u zadnjih nekoliko decenija 19. stoljea. Uzroci rasta su slini kao u vicarskoj: mala gustina populacije (izuzetak je Holandija), najvei stepen pismenosti stanovnitva na svijetu, specijalizacija proizvodnje, odlian pristup morskim putevima (vicarska je zatvorena zemlja), pametne i nekorumpirane politike institucije koje podupiru industrijalizaciju i ekonomski rast, relativno duge periode mira, sposobnost adaptiranja na meunarodnu podjelu rada i visoku zavisnost od trgovine. Austrougarsko carstvo je bilo karakteristino po velikom stepenu regionalnih razlika, sa naprednim zapadnim provincijama (Bohemija, Moravska i srednja Austrija), zaostalim istonim provincijama i oteanim i skupim komunikacijama. U ekim i austrijskim provincijama se industrija razvijala na tradicionalan nain od proto industrije do mehanizirane tekstilne proizvodnje (1840s je Austrougarska bila drugi proizvoa pamunih proizvoda u Evropi). Crno-crvena monarhija je patila od mnogih politikih i institucionalnih problema koji su sputavali industrijalizaciju - nerazrjeena agrarna pitanja, u prosjeku nizak nivo edukacije i pismenosti, carinska unija koja je jaala nacionalizam glavnih regija, trgovinska politika visokih zatita, to je ograniavalo izvoz i uvoz i onesposobljavalo industriju za konkurenciju na svjetskim tritima. Poetkom 20. stolea je mala Belgija i apsolutno vie trgovala sa svijetom nego velika Hasburka monarhija.
50
Prevlast SAD i Pax Americana

Zadnje decenije 19. stoljea su protekle u ubrzanoj industrijalizaciji Sjedinjenih Drava. Za nju su bila ponajvie zasluna tri nova i vana faktora. Prvi je vezan na osnivanje istraivakih laboratorija u velikim korporacijama, to je vodilo ka sistematskom industrijskom istraivanju i razvoju. Otkrie i primjena elektrine energije je bio sljedei vaan faktor. Masovna elektrifikacija je omoguila izranjanje novih industrija. Mali elektrini motori su bili univerzalni pokretai svih strojeva, to je omoguilo racionalizaciju i prostornu disperziju kapaciteta. Elektrina arulja u komunikacijskim i proizvodno-uslunim sistemima omoguila razvoj gradova kao savremenih metropola, te lokalna trita pretvarala u nacionalna trita.17 Trei, moda i najzaajniji faktor, je bilo raanje sistemskog preduzetnitva. Novi preduzetnici su bili agenti kapitalizma koji su krajem 19. stoljea izgradnjom nacionalnih kompanija unitavali lokalne kompanije. Ameriki sistem proizvodnje, kojeg je idejom o isporuivosti, uniformnosti dijelova i preciznosti obrade vojnikih puaka zamislio Eli Whitney, a koju su kasnije uveli njegovi sljedbenici u velikom broju civilnih proizvoda (satovi, ivai strojevi), je otvorio put amerikoj ekonomskoj dominaciji. Bez obzira na vrstu proizvodnje, njegovi osnovni elementi su bili uvijek isti. Relativno neobueni radnici su koristili specijalizirane, elektrinom energijom pokretane strojeve za izradu standardiziranih dijelova, iz kojih e se izraditi uniformni proizvodi, namijenjeni za zadovoljavanje vrlo visoke (potroni proizvodi), ili vrlo zahtjevne (vojni proizvodi) potranje. Ameriki sistem proizvodnje je, zajedno sa razvojem velikih tehnolokih sistema, utemeljio ono to se danas zove masovna poizvodnja za masovna trita.18 Period od 1870. do 1920. godine se u SAD esto oznaava kao period herojskog doba inovatora i zlatne ere preduzetnitva, period sistemskog rjeavanja problema, period izrastanja tehnolokih sistema i novih industrija. Telegrafski, eljezniki, cestovni, elektrini, automobilski, komunikacijski sistemi su efektivno saimali prostor, inei svijet sve manjim, a ljude sve zavisnijim. Ubrzana urbanizacija gradova, masovna elektrifikacija, proizvodnja mnotva industrijskih proizvoda, automobila, transportnih sredstava, kuanskih aparata i sredstava masovne kulture zaotrili su zahtjeve za kvantitetom i kvalitetom prozvoda. Pod uticajem novih potreba, materijali su se poeli mijenjati kvalitativno, kvantitativno i strukturno. Otkriveni su brojni novi materijali (aluminij, bakelit) i energenti (nafta), pa je proces supstitucije klasinih ekstrahiranih materijala novim proizvedenim materijalima zapoeo. Za samo trideset godina (od 1869. do 1899. godine) je udio industrije u GDP-u porastao sa 33% na 50%, iako je zbog migracije ljudi na zapad povrina obradivog zemljita drastino poveana. Centri ekonomske i politike moi su se preselili u gradove, industrijske hale, trgovine i banke. Gradovi su, zahvaljujui prilivu ruralnog stanovnitva i migraciji useljenika brzo rasli. Zahvaljujui ogromnim prirodnim resursima, prostranstvu, velikom domaem tritu u ekspanziji, efikasnom rjeavanju unutranjih sukoba, liberalnom poretku, ambicioznim doseljenicima, velikim inovatorima i businessmenima, preduzetnitvo je procvjetalo. Ono ima najvee zasluge to su SAD ve na poetku 20. stoljea postale novi ekonomski i politiki lider svijeta. U periodu od 1895. do 1900. godine amerika proizvodnja uglja je nadmaila britansku; pet godina ranije se to dogodilo i sa proizvodnjom elika, a izmeu 1900.-1913. godine je i liderstvo u proizvodnji baznih hemikalija definitivno prelo iz britanskih u amerike ruke.
17 18
Thurow (1999). Cowan (1997).
51
2.4. DVADESETO STOLJEE Ratovi i ekonomska dezintegracija

Razdoblje od 1870. do 1914. godine je bilo razdoblje brzog tehnolokog progresa i brzog rasta prihoda. Nije bilo velikih oruanih konflikata ili velikih razlika u ekonomskim reimima. Sve zemlje su prihvatile zlatni standard, a internacionalna mobilnost rada i kapitala je dostizala zenit. Vlade su zagovarale liberalne slobode, monetarnu i finansijsku stabilnost; porezi i javna potronja su bili mali i izbalansirani, a nije bilo ni meunarodnih organizacija da rukovode svjetskim ekonomskim sistemom. Oivljavanje zapadnog imperijalizma i podjela interesnih sfera izmeu vodeih industrijskih nacija su bili dodatni faktori rasta. Njihove performanse su bile vrlo blizu stvarnim potencijalima.
Ekonomske posljedice Prvog svjetskog rata

Prvi svjetski rat je imao ogromne ekonomske posljedice na ovjeanstvo. U njemu je ubijeno 10, a ranjeno 20 miliona vojnika, ubijeno 10 miliona civila, a od posljedica gladi i bolesti je umrlo jo 20 miliona civila. Procjenjuje se da je na finansiranje rata utroeno izmeu 180 i 230 milijardi tadanjih dolara, a da su indirektne ratne tete iznosile preko 150 milijardi dolara. Poslije rata su izrasle nove politike barijere, koje su spreavale siromane svjetske populacije da svoje jadno stanje zamjene neto manje jadnijim.19 Visoke trgovinske barijere su anulirale zarade iz trgovine,20 proirile jaz izmeu atlantskih ekonomija, reducirale investicije u nove tehnologije i smanjile udio inostranog kapitala u GDP-u na 1,2%. U periodu od 1913. do 1950. godine svjetska ekonomija je rasla mnogo sporije nego u periodu od 1870. do 1913. godine, svjetska trgovina je rasla mnogo manje nego svjetski output, a stepen nejednakosti je znatno povean.21 Rat je, pored fizikog razaranja, razorio ili dislocirao predratne ekonomske odnose koji se nakon rata nisu tako brzo uspostavljali. Njemaka je potpuno izbaena sa svjetskog trita. Britanski izvoz se 1918. godine prepolovio, a mnoge latinskoamerike i azijske zemlje koje nisu bile zahvaene ratom su izgradile sopstvenu industriju i preusmerile uvoz na druga vanevropska podruja. SAD i Japan, koji su neposredno pred rat razvili najvanije industrijske grane, su proirili trgovinu na dijelove svijeta koji su ranije bili ekskluzivno podruje evropske industrije, te enormno poveale svoj izvoz u zemlje saveznice i neutralne zemlje. Enormno poveana potranja hrane i sirovina je stimulirala rast agrara u SAD i zemljama Latinske Amerike, ija je hiperprodukcija zbog poslijeratnog pada cijena prouzrokovala kasnije niz velikih problema. Pariski mir je okonao Prvi svjetski rat, ali je zaboravio da rijei ekonomske probleme. Iz mira su proizile dvije glavne kategorije ekonomskih ogranienja: rast ekonomskog nacionalizma i uslonjavanje finansijskih problema. Francuskoj su vraene Alzas i Lorena, a kao zamjenu za ratne tete dobila je pravo da 15 godina okupira i eksploatira Rursku i Sarsku oblast. Poljskoj je dodjeljena zapadna Pruska i ugljem bogata gornja lezija. Njemaka je izgubila sve kolonije u Africi i Pacifiku. Austrougarska monarhija se raspala, Italija je dobila Trst i juni Tirol, a Otomanska carevina je potisnuta iz Evrope i arapskih teritorija. Jaanjem ekonomskog nacionalizma je slobodna trgovina padala u zaborav. Oktobarska revolucija je izolirala Rusiju sa svjetske ekonomske scene, zapadne zemlje su uvele zatitne carine, fizike uvozne kvote i zabrane uvoza, dok je Britanija proirila ratne zatitne carine i ozvaniila protekcionistiku politiku.
19 20 21
Udio stranaca koji nisu roeni u SAD je samo za nekoliko godina pao sa 14,6% iz 1913. godine na 6,9%. Mundell (2000). Maddison (2001). str. 22.
52
SAD, koje su i prije rata imale relativno visoke carine, su Smooth-Hawley aktom 1930. godine podigle carine na najvii nivo u svojoj ekonomskoj historiji. Monetarni i fiskalni nered prouzrokovan ratom i pogoran mirovnim sporazumima je vodio ka slomu meunarodne ekonomije, pri emu je problem ratnih reparacija, ukljuujui ratne dugove izmeu saveznika (najvie prema SAD), te mehanizam meunarodnog finansiranja bili u centru panje. Nepriznavanje uzronih veza izmeu ovih problema i insistiranje na izoliranom rjeavanju problema, posebno sa amerike strane, su, uz zidanje trgovinskih barijera, bila dva osnovna uzroka kasnijeg debakla svjetske ekonomije. Nametnute visoke ratne reparacije, koje su pored reparacija civilinih teta ukljuivale i naplatu svih trokova rata zemalja pobjednica i nespremnost SAD da oprosti ratne dugove saveznicima su bile uvod u ekonomsku katastrofu. U Njemakoj, koja ekonomski nije bila sposobna da vraa reparacije, buknula je gigantska inflacija,22 nezabiljeena u ekonomskoj historiji svijeta. Ona je ostavila duboke tragove na cjelokupno njemako drutvo, posebno na srednju klasu, dravne inovnike i penzionere, to je na izborima 1924. godine komunistima i nacionalsocijalistima donijelo najvie glasova.
Velika kontrakcija 1929-1933

SAD su izale iz rata jae nego ikada - iz neto dunika pretvorile su se u neto kreditora, nale su nova trita, osvojile su prijeratna evropska trita i uspostavile povoljan trgovinski bilans. Sa masovnim domaim tritem, rastuom populacijom i brzim tehnolokim napretkom su SAD oekivale kontinuirani rast prosperiteta. ak ni evropska finansijska kriza u 1920. i 1921. godini nije ih upozorila na katastrofu koja se pribliava, jer je u amerikim glavama predstava o amerikom snu bila duboko usaena. U ljeto 1928. godine ameriki investitori su prestali da kupuju njemake i evropske vrijednosne papire kako bi investirali u brzorastuu New York berzu. Ubrzo su ih poeli slijedili ljudi srednje klase, najee kupijui dionice bankarskim kreditima. Pregrijani balon je morao eksplodirati. Crni etvrtak (24. oktobar 1929. godine) i crni utorak (29. oktobar 1929. godine) su rasprili nade o brzim i lakim zaradama. Krahom berze su mnogi ljudi izgubili sav imetak, a panika se brzo proirila i na Evropu. Zlatni standard u meunarodnom plaanju je suspendiran, dok su cijene primarnih proizvoda drastino opale. Krajnji rezultat je bila ekonomska katastrofa. U periodu od 1929. i 1932. godine je meunarodna trgovina smanjena za 75%, kontrakcije industrijske proizvodnje, prihoda per capita i zapoljavanja su bile tek neto manje, a uvoenjem visokih carina i uvoznih kvota se raniji ekonomski sistem raspao u paramparad. Velika kontrakcija je, pored ekonomske depresije, donijela i dvije krupne promjene. Prvo, uloga vlade u ekonomiji i kreiranju ekonomske politike (Keynesijanska revolucija) je irom svijeta drastino porasla. I drugo, narasle patnje i nesigurnost ljudi su dovele do rasta ekstremistikih politikih pokreta, to je kulminiralo pobjedom faizma u Italiji, paniji i Njemakoj, te uvrivanjem komunizma u SSSR-u.
Rekonstrukcija ekonomskih sistema i pripreme na novi rat

Kada je nakon izborne pobjede predsjednik Franklin Roosevelt objavio program ekonomskog oporavka, amerika nacija se nalazila u najveoj krizi nakon graanskog rata. Skoro polovina industrijske radne snage je bilo nezaposleno, industrija i bankarski sistem su bili na rubu kolapsa, nezakonje je poelo da uzima iroke razmjere, a nasilje u gradovima je raslo. Rooseveltov New Deal" je uveo mnoge promjene,
22
Kurs njemake zlatne marke prema dolaru je 1914. godine iznosio 4,2, na kraju rata 14,0, jula 1922. godine 493, januara 1923. godine 17.792, a 15. novembra 1923. godine 4,2 biliona za jedan dolar (4,200,000,000,000).
53
posebno na sektorima poljoprivrede, monetarnog sistema, trgovine vrijednosnim papirima, rada, socijalne sigurnosti, zdravlja, transporta, komunikacija, prirodnih resursa. Ali, iako je u mnogim sektorima imao uspjeh, new deal nije mogao da izlijei depresiju kao to su to uinili neke ideologije u Evropi.23 Nacistika Njemaka je bila prva velika evropska industrijska nacija koja je pobjedila recesiju. Njemaka ekonomija je nakon kolapsa i velike depresije 1939. godine dostigla vrhunac: imala je vie radnih mjesta nego zaposlenih. Uspjeh je ostvaren velikim programom javnih radova, koji se postepeno pretakao u program naoruavanja. Njemaka je bila prva evropska zemlja koja je razvila moderni sistem autoputeva, ojaala i proirila svoje industrije, suspendirala sindikate i osnovala nacionalni front rada koji se brinuo za plae i uslove rada, te tjerao poslodavce na ispunjavanje istih. Ali, za razliku od totalitarnog reima u Rusiji, nacisti nisu izvrili nacionalizaciju ekonomije, ona je poivala na prinudi i kontroli postizanja njihovih ciljeva. Neuspjesi u oivljavanju meunarodne ekonomije i realizaciji programa poslijeratne obnove, povratak protekcionizma, raanje i pobjeda mranih ideologija u Njemakoj, Italiji i paniji i Sovjetskom Savezu, nerijeena pitanja koja su dovela do Prvog svjetskog rata, nedostatak kompetentnih vlasti u dravama Centralne Evrope, krvavo uvrivanje komunizma u SSSR-u (dodatak 2e), kulturna i ekonomska izolacija Japana koja je generirala rasistiki ultranacionalizam, su pripremali pozornicu za novi veliki svjetski rat.
Ekonomski aspekti Drugog svjetskog rata

Drugi svjetski rat je bio najkrvaviji, najmasovniji i najrazorniji rat u historiji ovjeanstva. U nekim aspektima on je izgledao kao nastavak Prvog svjetskog rata, kao to su poveano naslanjanje na nauku kao bazu za razvoj vojnih tehnologija, stepen discipliniranja i planiranja ekonomije, te sofisticirano koritenje propagande. U drugim aspektima ovo je bio potpuno novi tip rata. Kao prvi pravi globalni rat, on je direktno ili indirektno ukljuio stanovnitvo svih kontinenata ili skoro svih zemalja svijeta. Za razliku od predhodnog rata, koji je bio rat za poloaje, ovo je bio rat pokreta na zemlji, zraku i moru. Zrani rat je bio kritini element drugog rata, a morske operacije, posebno koritenje nosaa aviona, postale su puno vanije nego prije. Tehnologije bazirane na nauci su bile odgovorne za razvoj mnogih novih ofanzivnih i defanzivnih oruja, od radara i raketnih bombi do aviona i atomskih bombi. Ekonomski i industrijski kapaciteti zaraenih strana su dobili novu vanost i postali su jednako vani kao prva borbena linija. Uostalom, zadnje tajno oruje pobjednika Drugog svjetskog rata su bili enormni proizvodni kapaciteti amerike ekonomije. Novani trokovi rata su iznosili preko 1 bilijarde dolara direktne vojne potronje, bez vrijednosti unitene imovine, koja iznosi vie bilijardi, bez kamata na ratne nacionalne dugove, penzija za ratne veterane i invalide rata, te vrijednosti izgubljenih civilnih i vojnih ivota. Po grubim procjenama u ratu je samo u Zapadnoj Evropi pobijeno 15 miliona ljudi (6 miliona vojnika i 8 miliona civila, ukljuujui i 6 miliona Jevreja ubijenih u holokaustu); 15 miliona u Rusiji, od ega preko polovine civila; vie miliona vojnika i civila u Kini, 1,5 miliona japanskih vojnika i nekoliko miliona civila u bombardovanjima atomskim i obinim bombama. Razaranje imovine je bilo mnogo vee nego u prethodnom ratu. Mnogi gradovi, transportni putevi, eljeznike pruge, pristanita, mostovi su bili potpuno razoreni. Na kraju rata je ekonomsko stanje Evrope izgledalo ekstremno mrano. Industrijski i poljoprivredni output u 1945. godini je bio upola manji nego 1938. godine, milioni ljudi su razdvojeni od svojih porodica i rastjerani sa svojih ognjita, institucionalni okvir ekonomije je ili uniten ili razoren, pa poslijeratna obnova ivota u Evropi nije bila nimalo laka stvar.
23
54
Obnova svjetske ekonomije

Kraj rata je Evropa doekala paralizirana, sa velikim problemima u snabdjevanju stanovnitva osnovnim ivotnim potrebama, odjeom i krovom nad glavom. Urgentna pomo je dolazila ili preko saveznikih trupa, koje su stanovnitvu na osloboenim i osvojenim teritorijama obezbjeivale urgentne potrebe u hrani i odjei i lijekovima ili preko UNRRA (the United Nations Relief and Rehabitation Administration), koja je u periodu od 1945. do 1946. godine na programe urgentne pomoi potroila 1 milijardu dolara. Pri kraju rata je postalo jasno da saveznici moraju uspostaviti novi svjetski poredak. Nova institucionalna baza je postavljena na meunarodnoj konferenciji u Bretton Woodsu, New Hampshire, 1944. godine, kada su formirane dvije meunarodne finansijske institucije: Meunarodni monetarni fond (the International Monetary Fund-IMF) i Meunarodna banka za obnovu i razvoj (the International Bank for Reconstruction and DevelopmentIBRD). Prvi stup Bretton Woods sistema je bila stabilizacija finansijskih transakcija izmeu drava preko fiksnih valutnih kurseva sa dolarom kao sidrom, te obezbjeenje dugoronih kredita za rekonstrukciju svjetske ekonomije i razvoj siromanih ekonomija. Drugi stub poslijeratnog meunarodnog ekonomskog poretka je bila slobodna trgovina. Shvatanje da se devizom protekcionistikih politika osiromai svog susjeda iz 1930s ne moe da obezbijedi poslijeratni oporavak je vodilo ka naporima za stvaranje Svjetske trgovinske organizacije, to nije ostvareno. Kao njen surogat je 1947. godine kreiran Opi sporazum o carinama i trgovini (the General Agreement on Tariffs and TradeGATT), sa mandatom da reducira carinske barijere i zabrani druge vrste diskriminacije trgovine.24
Marshallov plan i ekonomski uzlet

U prve dvije poslijeratne godine su amerika pomo i rehabilitacijski grantovi pomogli da se premosti nedostatak dolara, ali se ubrzo uvidjelo da to nije dovoljno za oporavak Evrope. Pojava i irenje hladnog rata, kao i narasla uloga komunistikih partija u nekoliko velikih evropskih zemalja, posebno u Francuskoj i Italiji, su inspirarali tadanjeg dravnog sekretara SAD generala Georgea Marshalla da predloi plan rekonstrukcije evropskih ekonomija. 1948. godine je ameriki Kongres usvojio Evropski program obnove, kojim je poela obnova Zapadne Evrope. Do kraja 1952. godine, kada je plan zavren, u evropske zemlje je u obliku dugoronih kredita ili poklona usmjereno 13 milijardi dolara amerike ekonomske pomoi. U prvoj godini Marshalovog plana fokus je bio usmjeren na hranu, sjemena, vjetako ubrivo, nakon ega se teite preusmjerilo na kapitalna dobra, sirovine i gorivo. Generalno, Marshalov plan je postigao neoekivano dobre rezultate. Atlantska Evropa je brzo obnovljena, brzo je dostignut i premaen predratni nivo proizvodnje, kreirane su nove evropske institucije (EEC - Organizacija za evropsku ekonomsku kooperaciju i EPU - Evropska platna unija), koje su omoguile slobodnu multilateralnu trgovinu i postepeno odlijepljivanje Evrope od ogromnog amerikog uticaja. Godine obnove ili kako ih neki jo zovu i zlatne godine razvoja svijeta (od 1950. do 1973. godine) su bile godine nezapamenog prosperiteta. GDP po stanovniku je rastao 4,9% godinje, a svjetska trgovina 7% godinje, ime se obim meunarodne trgovine krajem 1970s popeo na nivo trgovine krajem 19. i poetkom 20. stoljea. Ali, glavni efekti su ipak bili kontroverzni. U zemljama u razvoju je restauriran stari trgovinski model Sjever-Jug, dok su razvijene zemlje, prvi put u svojoj historiji, izvrile specijalizaciju u proizvodnji industrijskih proizvoda, to im je donijelo znatne beneficije po osnovu geografske aglomeracije i ekonomije obima.25
24 25
Stubbs and Underhill (1994). Fujita, Krugman and Venables (1999).
55
Termin ekonomsko udo je prvi put upotrijebljen da ilustrira brzi oporavak razruene Njemake. Ekonomski rast industrijskih zemalja je bio najvii u njihovoj historiji. Investiranjem u opremu je smanjivano tehnoloko zaostajanje evropskih ekonomija za SAD. Poslijeratne vlade su ili direktno ili indirektno mnogo vie uestvovale u ekonomskom ivotu nego prije. Neke bazine industrije su nacionalizirane, vlade su izraivale i sprovodile ekonomske planove, obezbjeivale itav spektar socijalnih usluga. Ekonomski sistem poslijeratne zapadne Evrope je bio podjednako udaljen kako od starog stereotipnog kapitalizma 19. stoljea tako i od doktrinarnih socijaliziranih ekonomija Istone Evrope. U mjeovitoj ekonomiji zapadnih demokracija, u kojoj je dravni sektor obezbjeivao treinu ili etvrtinu GDP-a, uloga drave se sastojala u obezbijeivanju stabilnosti i klime za rast te zatitu ekonomski slabijih i neprivilegiranih slojeva ljudi, dok je proizvodnju roba i usluga za potrebe stanovnitva ostavljana privatnom sektoru.26 Ali, za spektakularan rast Evropa treba prvenstveno da zahvali humanom kapitalu, visokim stopama pismenosti i specijaliziranim obrazovnim institucijama, od djejih vrtia do visokoh kola, univerziteta i istraivakih instituta.
Raanje sovjetskog bloka i hladni rat

Sovjetski Savez je u apsolutnom smislu pretrpio najvea razaranja. U ratu je ubijeno 20 miliona ljudi, 25 miliona ljudi je ostalo bez krova nad glavom, velika podruja najplodnije zemlje i neke najindustrijalizirane regije su bile potpuno razorene, a 30% cjelokupnog predratnog bogatstva je uniteno. Ali, uprkos ovim ogromnim razaranjima, SSSR je u poslijeratnom periodu izrastao u drugu svjetsku supersilu. Odmah poslije zavretka rata je SSSR u cilju obnove razruene ekonomije objavio etvrtu petoljetku, sa naglaskom na razvoj teke industrije, naoruanja i atomske energije. Jai nego ikada ranije, Staljin je preuzeo potpunu vlast u svoje ruke. Portsdamskim mirovnim ugovorom je SSSR instalirao svoj sistem u svim zemljama Istone Evrope, dok je Baltike zemlje ponovo reintegrirao. Nakon sukoba sa Jugoslavijom i njenog izlaska iz sovjetskog zagrljaja, januara 1949. godine je kao odgovor na poetne uspjehe Marshallovog plana stvoren Savjet za uzajamnu ekonomsku pomo (the Council for Mutual Economic Assistance - COMECON) Kada je 1953. godine Staljin umro, sovjetski blok u Evropi je bio monolitna jedinica, sa malim razlikama meu pojedinih drava, a pod vojnikom dominacijom Varavskog pakta. Iako je poslije Staljinove smrti Hruov pokuao da smanji komunistiku torturu i destaljinizira zemlju, osnovna priroda ekonomskog sistema nije pretrpila znaajne izmjene. Teka industrija je nastavila da poveava svoje outpute, proizvodnja potroakih roba, koja je i ranije imala mali prioritet, je nastavila da zaostajaje za potrebama ljudi, to je vodilo ka nestaicama roba i njihovom slabom kvalitetu, Sovjetska poljoprivreda je, uprkos ogromnim naporima za poveanjem produktivnosti i dalje bila neefikasna. Rusija, historijski izvoznik ita, je od 1960s morala da uvozi ito iz Australije, Kanade i SAD i da ga plaa zlatom. Nakon pobjede komunistike partije predvoene Mao Ce Tungom, Kina je uspostavila komunistiki reim koji je po svom centralizmu premaivao aki i stari kineski despotizam. Podravljenje industrije i kolektivizacija poljoprivrede su nakon poetnih uspjeha ubrzo pokazali svoje neproduktivno i nehumano lice. Kasniji pokuaji hvatanja zapadnog svijeta, kao, naprimjer veliki skok naprijed iz 1958. godine i kulturna revolucija iz 1966. godine su proizveli katastrofalne rezultate - masovnu glad, ope siromatvo i partijski terorizam i nasilje. Nakon Maove smrti i reformi Deng Ksijao Pinga, stanje je poelo da se mijenja.
26
56
Dekolonizacija i ekonomika dekolonizacije

Kraj Drugog svjetskog rata je bio i kraj evropskog imperijalizma. Odmah nakon rata su neke kolonije proglasile nezavisnost, dok su druge sticale nezavisnost ustancima i borbom protiv kolonijalnih sila i pravila (dodatak 2f). Ratni slogani zapadnih saveznika, koji su pozivali na slobodu i demokraciju cijelog svijeta su bili u kontrastu sa eljama Evropljana za dominacijom, to je jaalo pokrete za nezavisnost. Kako je kolonijalizam umirao, on je bivim kolonijama ostavljao svoje alosno nasljee. Uz neke izuzetke, uglavnom na prostorima gdje su ivjeli evropski naseljenici, nove drave su bile oajno siromane. Samo ponegdje su kolonijalne vlasti pokuavale da obrazuju svoje podanike i da ih pripreme za kasnije odgovorno vladanje. U najveem dijelu biveg kolonijalnog svijeta socijalna i ekonomska baza za razvoj stabilne demokracije nije postojala. Mnoge bive kolonije su brzo pale u ake jednopartijskim vladama, esto pod uticajem komunista, dok su neke kolonije postale rtve anarhije i graanskih ratova. Veina vlada novih drava su ubrzo oboljele od neefikasnosti i korupcije, to je sputavalo ekonomski rast.
Stvaranje Evropske unije

San o ujedinjenoj Evropi je star koliko i sama Evropa. Rimsko carstvo je ostvarilo zajedniko trite u okviru svojih granica; Napoleonovo carstvo je obuhvatalo skoro itavu Evropu; koncept Evrope tokom Bekog kongresa 1815. godine je predstavljao pokuaj koordinacije politika na visokim nivoima vlasti; Liga naroda je bila koncept evropskih pobjednika u Prvom svjetskom ratu, a i Hitler je bio vrlo blizu da ostvari nacistiki Festung Europa. Ali, svi pokuaji su propali zbog ideje nacionalizma, koja je bila duboko usaena u evropskim glavama, pogotovo poslije Francuske revolucije i pobjede filozofije suvereniteta naroda. Evropa je po zavretku Drugog svjetskog rata bila razapeta izmeu ideja o stvaranju meunarodnih organizacija koje svoje djelovanje zasnivaju na dobrovoljnoj saradnji i supranacionalnih organizacija, koje podrazumijevaju odricanje dijela suvereniteta. I Liga naroda i UN i OEEC i mnoge druge organizacije stvorene poslije rata su bile meunarodne organizacije bez veeg prisustva supranacionalnosti. Prijedlozi o stvaranju supranacionalnih organizacija su uestali poslije 1945. godine, motivirani uvjerenjima da je zako mogue trajno sprijeiti nove ratove. I ekonomski motivi su bili jasni - vea trita e promovirati veu specijalizaciju i poveati konkurentnost, produktivnost i ivotni standard evropskih naroda. Benelux - carinska unija koja je omoguila slobodno kretanje roba i usluga izmeu Belgije, Holandije i Luksemburga je bila najbolji advokat zagovornika supranacionalizacije. 1950. godine je francuski ministar vanjskih poslova Robert Schuman predloio integraciju francuske i njemake industrije uglja i elika i pozvao i ostale nacije da uestvuju u ovom projektu. Njemaka je odgovorila entuzijazmom, kao i zemlje Beneluxa i Italija, dok se Britanija sa nacionaliziranom industrijom uglja i elika drala rezervirano. Povelja kojom je 1951. godine stvorena Evropska zajednica za ugalj i elik (the European Coal and Steel Community) je eliminirala carine i kvote u meusobnoj trgovini lanica elikom, rudom, koksom i ugljem, uvela zajednike eksterne carine na uvoz iz drugih zemalja, te kontrolirala proizvodnju i prodaju. Za upravljanje su stvorene i supranacionalne institucije kao to su Visoki autoritet sa izvrnom moi, Savjet ministara za uvanje interesa lanica, Zajednika skuptina sa savjetodavnom ulogom i Sud pravde. Paralelno sa osnivanjem zajednice za ugalj i elik su napravljeni novi krupni koraci na putu ka evropskoj integraciji.1949. godine je stvoren odbrambeni sistem NATO (the North Atlantic Treaty Organization), kojeg su Francuzi dugo osporavali, nakon ega se teite preusmjerilo ka ekonomiji. 1957 godine su u Rimu potpisane dvije povelje, kojima je stvorena Evropska zajednica za atomsku energiju (the European Atomic Energy Community - EURATOM) i Evropska ekonomska zajednica (the European Economic Community -
57
EEC), sa ciljem da se u roku od 12 do 15 godina postepeno eliminiraju uvozne carine i kvantitativne restrikcije na meusobnu trgovinu. lanovi Zajednice su takoer pozivali za zajedniku politiku u oblasti transporta, poljoprivrede, socijalnog osiguranja i drugih kritinih podruja ekonomskih politika. Krajnji cilj je bio precizno definiran: slobodno kretanje roba, usluga, ljudi i kapitala izmeu zemalja-lanica zajednice. Obje organizacije su imala i supranacionalna tijela. Zajedniko trite je postalo efektivno 1. januara 1958. godine. Ono je u roku od samo nekoliko godina razorualo brojne pesimiste. Jula 1968. godine su sve carine bile potpuno eliminirane. U sljedeem valu integracije, 1972. godine, nakon ostavke generala de Gaullea, koji je u dva navrata vetom sprijeavao ulazak Britanije u Zajednicu, Zajednici su pristupili Britanija, Irska i Danska. Proponenti evropskog jedinstva su u glavama imali neto vie od zajednikog trita ili carinske unije. Za njih je zajedniko trite bio samo preludij za Ujedinjene Drave Evrope, slino kao to je Zollverein bio prethodnik Njemakog carstva. Poslije potpisivanja Rimske povelje se sve vie govorilo o drugim formama integracije. Spajanjem zajednikih skuptina evropskih organizacija je stvoren Evropski parlament, prvo sa indirektnim, a zatim i sa direktnim nainom izbora poslanika. Evropska zajednica je poela voditi i zajedniku trgovinsku politiku prema treem svijetu, te zajedniku politiku pomoi i preferencijalne trgovine prema bivim britanskim, francuskim i holandskim kolonijama, te zemljama u razvoju.
Svjetska ekonomija na poetku 21. stoljea

Prelaz u novi milenij je oznaio novi zamah globalne ekonomije. Kada je predsjednik Rusije Boris Jelcin 1991. godine proglasio da je Sovjetski Savez mrtav, on je zapravo proglasio definitivni neuspjeh eksperimenta sa planskom samozadovoljavajuom ekonomijom. Poslije definitivnog kolapsa Sovjetskog Saveza 1991. godine, skoro sve nacije svijeta su prihvatile politike prilagoavanja svojih ekonomskih politika i struktura zahtjevima izranjajueg globalnog svjetskog trita. Krila novih promjena su sada pokretale inovacije u informacijskim i komunikacijskim tehnologijama, koje su brzo i jeftino informirale milione ljudi o novim mogunostima za investicije i rast, o novim ansama za zapoljavanje i potronju. esto se ljudi pitaju ta je bilo najzaslunije za nastanak globalne ekonomije. Prije svega, to je brza poslijeratna obnova Zapadne Evrope. Ali, i druge zemlje u drugim regijama svijeta su iznalazile svoje vlastite metode za ponavljanje evropskog uspjeha. Stopama Evrope je prvi krenuo Japan, ija je stopa rasta nekoliko prvih poslijeratnih decenija iznosila preko 10%. Japansko udo se ne odnosi samo na ekonomski rast, ono je vie paradigma fenomenalnog tehnolokog sustizanja lidera i sofisticiranog japanskog managementa. I druge azijske zemlje, predvoene Junom Korejom, Tajvanom, Singapurom i Hong Kongom su ostvarivale ekstremno visoke stope rasta outputa i trgovine. 1990. godine su prikljuili Tajvan i Malezija, pa i Indonezija. Primjena japanskog modela (visoke stope tednje, dobro obrazovano stanovnitvo, stabilne vlade koje podupiru rast generiran izvozom, elastina ponuda rada i ubrzana urbanizacija brzorastueg stanovnitva) je bila uspjena. Pacifiki bazen, ukljuujui Kinu, Australiju i Novi Zeland, koji je u prvoj polovini 20. stoljea bio marginalni uesnik u svjetskoj ekonomiji, u zadnjoj etvrtini 20. stoljea je postao glavni akter na svjetskoj ekonomskoj sceni. I dok su u svijetu kao cjelini trgovina i output rasli prema rekordnim visinama, Afrika je ostala crna rupa. Nove afrike nacije nisu imale dovoljno ni prirodnih ni humanih resursa da se uhvate u kotac sa kompleksnostima moderne ekonomije. Politike okolnosti su sprjeavale ekonomski razvoj, a etnika neprijateljstva i koritenje nasilja u frakcijskim borbama su obeshrabrivale napore za izgradnju institucija
58
potrebnih za trini kapitalizam. Najsiromanije i najmanje rastue zemlje na svijetu su i dalje imale svoje boravite u Africi, kolijevci ovjeanstva, ali i kontinentu koji je najvie pogoen graanskim ratovima, genocidima i nestabilnim vladama. Krajem 1989. godine je poelo definitivno razmontiranje komunistikih reima u Istonoj Evropi (dodatak 2g). Poljska i Maarska su prve probile led, a zatim su na red doli ehoslovaka, Albanija, Istona Njemaka, Bugarska i Rumunija. Ekonomske tranzicijske reforme od komunizma ka kapitalizmu su prvo poele u Poljskoj, kada je sindikalni pokret Solidarnost preuzeo vlast. Strategijom ok terapije, iji je planer bio finansijski ministar Lescek Balcerowitz, se pokuavalo da deflacijom, liberalizacijom cijena i otklanjanjem trgovinskih barijera napravi brzi preokret. Meutim, pokazalo se da je za tranziciju trebalo puno vie vremena. Privatizacija velikih, neefikasnih i tehnoloki zaostalih dravnih preduzea u primarnom sektoru je bila previe rizina za strane investitore, a nedostatak trinih institucija je usporavao reformske procese. Poljska je, tek nakon deset godina bolnih tranzicijskih reformi, postala prva tranzicijska zemlja koja je obnovila nivo outputa iz 1989. godine i tako stvorila uslove za odrivi rast. U ostalim zemljama Centralne i Istone Evrope tranzicija se odvijala sa istim problemima i u razliitim varijacijama i komplikacijama. Iako su imale sline ekonomske strukture, teke industrije i kolektivizaciju agrara, tranzicijski putevi su bili razliiti. Maarska, eka, Slovaka, Estonija, Litvanija i Latvija su bre hvatale prikljuak i odmah nakon Poljske oporavile svoj output, dok je Slovenija, koja je i u bivoj Jugoslaviji bila najtrinija republika, poetkom 21. stoljea postala ampion tranzicije. 2004. godine je ovih 8 tranzicijskih zemalja integrirano u EU. Na istom putu su se nale Bugarska i Rumunija, koje su postale lanice EU 1. januara 2007. godine, te Hrvatska, najvjerovatnije prva sljedea lanica. Ostale zemlje tzv. Zapadnog Balkana nastoje da prevaziu unutranje etnike probleme, koji usporavaju tranziciju, dok je tranzicijski put Rusije i ostalih istonoevropskih i azijskih zemalja prilino krivudav. Demokratizacija Kine je plod pokuaja uvoenja slobodnog trita i slobodnih preduzea u 1980s. Velike studentske demonstracije na Tiananmenu u Pekingu 1989. godine su definitivno usmjerile Kinu prema mirnoj tranziciji. Koristei politiku otvorenih vrata, slobodnih industrijskih i izvoznih zona, te ulogu Hong Konga kao medijatora razvoja i specijalne ekonomske zone, Kina je nastavila progres prema trinoj ekonomiji, koristei se ekspanzijom izvoza na zapad i prednostima infuzije kapitala iz Hong Konga i Tajvana. Poslije viegodinjih pregovora sa SAD i EU, Kina je 2000. godine primljena u WTO. U meuvremenu je njena ekonomija nastavila visok rast, slino kao i Japan 1960s i 1970s. Evropska Zajednica je nastavila svoju dalju transformaciju. Pod rukovodstvom Jacquesa Delorsa, monog proponenta evropskog jedinstva, Savjet Evrope je 1986. usvojio Jedinstveni evropski akt (the Single European Act SEA), kojim je bilo predvieno usvajanje preko 300 mjera za uklanjanje fizikih, tehnikih i fiskalnih barijera u cilju kompletiranja unutranjeg trita do 31. decembra 1992. godine i uspostavljanja zajednice bez granica. Decembra 1991. godine u Maastrichtu je usvojena nova povelja sa ciljem da se stvori to tjenja unija izmeu naroda Evrope. Ova povelja, koja je stupila na snagu 1. novembra 1993. godine je Evropsku zajednicu pretvorila u Evropsku Uniju (EU), poveala mo Evropskog parlamenta, pozvala na zajedniku akciju u inostranoj i odbrambenoj politici i uvela principe supstidijarnosti. Sljedei vaan korak je napravljen 1993. godine formiranjem Evropskog ekonomskog prostora (the European Economic Area - EEA) i pridruivanjem tri EFTA lanice (Austrija, Finska i vedska) 1. januara 1994. godine. 1999. godine je u Frankfurtu formirana Evropska centralna banka i uvedena jedinstvena valuta.
59
Iza historije
Pria o ekonomskoj historiji ovjeanstva nas inspirira da malo zavirimo i u budunost. Mada su prognoze budunosti veoma nesigurne (glava 18), ini se da e u budunosti dva faktora imati veliku vanost. Prvi se odnosi na granice rasta ljudske civilizacije, dok je drugi povezan sa rastuom nejednakosti. Ljude odavno mue spekulacije o granicama rasta ljudske civilizacije na ogranienoj planeti. Pri tome se najee navode nekoliko globalnih trendova koji stvaraju zabrinutost. To su ubrzavanje industrijalizacije, brzi rast stanovnitva, rasprostranjena neishranjenost, iscrpljivanje neobnovljivih resursa i unitavanje okoline. Problemi su seriozni, neki su dobro poznati iz dosadanje historije (rast populacije), dok se neki tek pojavljuju u svojim ogromnim dimenzijama (globalno zagrijavanje). Trka izmeu resursa i populacije nas vodi prema novim problemima: stepenu koritenja resursa i nejednakosti u distribuciji resursa. Stepen koritenja resursa je u dosadanjoj ekonomskoj historiji svijeta prilino dobro rjeavan. Meutim, nejednakost u distribuciji resursa izmeu pojedinaca, socijalnih grupa i nacija se nalazi u samom srcu problema ekonomskog razvoja. Rjeenja nisu nimalo laka, jer zahtijevaju prouavanja, istraivanja i iroke institucionalne promjene. To e pogoditi kako razvijeni, tako i nerazvijeni svijet. Ekonomska historija izloena u ovoj glavi pokazuje na mogue puteve rjeavanja tih izazova.
SLIKA 2.3. Nejednakost u svijetu, 1820-1992

1,0 0,9 0,8 0,7 Nejednakost 0,6 0,5 0,4 0,3 Nejednakost izmeu zemalja Ukupna nejednakost u svijetu
Iz dosadanje ekonomske historije svijeta se moe uoiti da je dinamika razvoja u pojedinim periodima i pojedinim regijama bila vrlo razliita, to je vodilo ka regionalnim divergencijama ekonomskog rasta (dodatak 2h). Ali, dinamika rasta je samo dio prie koji moe da objasni uspjeh Zapada i zemaljapratilaca. Ona ne moe da objasni razliitost iskustava nacija ili razliitost podjele prihoda.
Nejednakost u distribuciji resursa moe se ispoljavati kao nejednakost izmeu pojedinih Nejednakost u zemlji 0,1 zemalja i kao nejednakost u nekoj zemlji. Ove 0,0 dvije vrste nejednakosti trae odgovor na pitanje koja je nejednakost vanija. Slika 2.3. na kojoj je prikazana opa nejednakost u Izvor: Bourguignon and Morrison (2002). periodu od 1820. do 1992. godine, kao i nejednakost izmeu zemalja i u zemalja prua dobar odgovor.27
0,2 1860 1880 1920 1940 1820 1840
Prvo, iako od 1820. godine ukupna nejednakost stalno raste, ipak je najvea nejednakost ostvarena prije Drugog svjetskog rata. Naprimjer, rast nejednakosti u periodu od 1820. i 1950. godine je bio sedam puta vei nego u periodu od 1950. i 1992. godine. Drugo, nejednakost izmeu zemalja danas sainjava 60% ukupne svjetske nejednakosti. I tree, ranije je nejednakost izmeu zemalja bila mnogo vea. 1820. godine je, naprimjer, nejednakost izmeu zemalja sainjavala 87% ukupne svjetske nejednakosti.
27
Bourguignon and Morrison (2002).
1900
1960
1980
60
REFERENCE
Bairoch, Paul. 1993. Economics and World History: Myths and Paradoxes. Chicago: University of Chicago Press. Bourguignon, Francois, and Christian Morrison. 2002. "Inequality Among World Citizens: 1820-1992." American Economic Review 92 (September): 727744. Braudel, Fernand. 1984. The Perspective of theWorld, Civilization and Capitalism 15th-18th Century. Vol. 3. New York: Harper and Row. Cameron, Rondo and Neal Larry. 2003. A Concise Economic History of the World: From Paleolithic Times to the present. New York: Oxford University Press. Chaunu, P. 1977. Civilizacije klasine Evrope. Beograd: Jugoslavija. Cowan, Ruth. 1997. A Social History of American Technology. New York: Oxford University Press. ulahovi, Besim. 2001. Tehnoloki razvoj i okolina: 1. dio. Sarajevo: Ekonomski fakultet. Dollar, David. 2001. Globalization, Inequality, and Poverty since 1980. Washington: World Bank Economist. 2000. The Human Genome: The Proper Study of Mankind, London: The Economist, 01.07.2000. Fernandez-Armesto, Felipe. 1995. Millennium. New York: Bantam. Fujita, M., P. Krugman, and A. J. Venables. 1999. The Spatial Economy: Cities, Regions, and International Trade. Cambridge (MA): MIT Press. Global Policy Forum. 2004. Retrieved July 16, 2004, from http:www.globalpolicy.org Keynes, John Maynard. 1930. "Economic Possibilities for Our Grandchildren." Repr. in The Collected Writingsof John Maynard Keynes, vol. 9, Essays in Persuasion. London: Macmillan, 1972. Maddison, Agnus. 1982. Phases of Capitalist Development. Oxford: Oxford University Press. ____________ 2001. The World Economy: A Millennial Perspective. Paris: OECD. ____________ 2004. Contours of the World Economy and the Art of Macro-measurement 1500-2001. Ruggles Lecture, Cork (Ireland): IARIW 28th General Conference, August 2004. Mokyr, Joel. 1990. The Lever of Riches:Technological Creativity and Economic Progress. New York: Oxford University Press. Mumford, L. 1967. The Myth of the Machine. New York: Harcourt, Brace & World, Inc. Mundell, R. 2000. A Reconsideration of the Twentieth Century, American Economic Review, 90(3), 327 340. Pomeranz, Kenneth. 2000. The Great Divergence: China, Europe, and the Making of the Modern World Economy. Princeton, NJ: Princeton University Press. Quah, Danny. 1999. The Weightless Economy in Economic Development, LSE Working Papers London: LSE, Economics Department. Stubbs, R. and Underhill, G.R.D. 1994. Political Economy and the Changing Global Order. London: MacMillan. Thurow, Lester C. 1992. Building Wealth. The Atlantic Monthly, June 1999 Volume 283, No 6: 57-69.
WEB STRANICE
1. http://www.ehs.org.uk/ Web stranica drutva za ekonomsku historiju (the Economic History Society) i
revije za ekonomsku historiju
2. http://eh.net/ Web stranica Udruenja za ekonomsku historiju (Economic History Association). 3. http://cepa.newschool.edu/het/index.htm Web stranica historije ekonomske misli The New School for 4.
Social Research, New York, sa mnogo korisnih informacija i lanaka o tokovima ekonomske misli i vodeim ekonomskim teoretiarima. http://www.ggdc.net/maddison/ Web stranica Angusa Maddisona, emeritus profesora Univerziteta u Groningenu, sa velikim brojem originalnih radova i podataka iz ekonomske historije svijeta.
Glava 3: Ekonomska mapa svijeta
61
SLIKA 3.1. Predglobalna meunarodna podjela rada
Ekonomska mapa svijeta je sve do prije nekoliko decenija bila jednostavna struktura sastavljena od srca i periferije Materijali itd Core Periferija Core Periferija (slika 3.1.). Vremenom je ta jednostavna Proizvodnja manufakturnih Izvor Proizvodnja manufakturnih Izvorsirovina sirovinai ihrane hrane roba Trite struktura postajala sve kompleksnija, roba Triteza zamanufakturne manufakturnerobe robe Industrijske robe kako u detaljima tako i u kompoziciji. Tokom 18. stoljea su neke core ekonomije progresivno padale sve do ivice semi-periferije, dok su se neke nove napredne ekonomije, posebno krajem 19. stoljea, uvrtavale u grupu core zemalja. 1870. godine je Velika Britanija jo uvijek bila dominantna ekonomska sila svijeta, koja je proizvodila preko 30% ukupnog svjetskog outputa, dok su novoindustrijalizirane Sjedinjene Amerike Drave proizvodile 25%, a Njemaka 13% svjetskog outputa. Ali, 1913. godine je udio Britanije u svjetskoj proizvodnji pao na 14%, dok se udio SAD poveao na 36%.
Ove grube konture globalne ekonomske mape su se zadrale sve do poetka Drugog svjetskog rata. Manufakturna proizvodnja je ostala visokokoncentrirana u core podrujima: 71% svjetske manufakturne proizvodnje je bilo koncentrirano u samo etiri drave, a skoro 90% u samo 11 zemalja (Japan je proizvodio samo 3,5% svjetskog outputa). Grupa core industrijskih zemalja je prodavala 65% svog manufakturnog izvoza periferiji, a apsorbirala 80% primarnih proizvoda periferije.1 Meunarodne direktne investicije brzorastuih transnacionalnih korporacija core zemalja su se koncentrirale u zemlje u razvoju, koje su udomile 65% stranih direktnih investicija. Drugi svjetski rat je razorio svjetsku ekonomiju, jer je veina industrijskih kapaciteta izvan Sjeverne Amerike bila unitena. Istovremeno, za rat su kreirane nove tehnologije, a veina starih tehnologija je poboljana i unapreena. Novi ekonomski sistem, koji je izranjao iz ruevina Drugog svjetskog rata, je bio, ustvari, novi poetak. On je reflektirao i nove politike realnosti postratnog perioda, posebno otru podjelu Zapad-Istok, kao i ekonomska i socijalna iskustva iz 1930s. Glavna politika podjela svijeta poslije 1945. godine je bila ona izmeu kapitalistikog Zapada (SAD i njeni saveznici) i komunistikog Istoka (Sovjetski Savez i njegovi saveznici). Izvan ova dva bloka se poraao tzv. Trei svijet, heterogena i generalno siromana grupa drava, od kojih je veina bila pod kolonijalnom dominacijom. Trei svijet nije bio imun na konfrotacije Zapad-Istok, jer su obje velike sile inile velike napore da tamo proire sfere svog uticaja. Sovjetski Savez i njegovi istono-evropski sateliti su ubrzo kreirali svoj separatni ekonomski sistem planske ekonomije, dok je Zapad gradio svoj ekonomski sistem na
League of Nations (1945).
62
ekonomskom i politikom liderstvu SAD-a, koje su imale i ekonomske i tehnoloke kapacitete, te politiku mo da preuzmu izgradnju novog poretka. Poslije pada Berlinskog zida, tj. kolapsa planskih privreda, ukazale su se realne konture dananjeg svijeta. On je daleko kompleksniji nego ikad ranije: na djelu je fundamentalna transformacija svjetske ekonomije. Ucrtava se nova geo-ekonomska mapa svijeta, u kojoj su vidne mnoge konture iz prolosti. Za bolje itanje nove mape, kao i za bolje razumijevanje uloge etiri osnovne vrste kapitala u ekonomskom rastu, potrebno je izvriti analizu globalnih ekonomskih trendova u zadnjih nekoliko decenije. Analiza u ovoj glavi, obuhvata glavne materijalne tokove svjetske ekonomije (proizvodnja i trgovina, poglavlje 3.1.), finansijske i investicijske tokove (poglavlje 3.2.) i geografske alokacije ekonomskih aktivnosti (poglavlje 3.3.).
3.1. OSNOVNE KARAKTERISTIKE SVJETSKE EKONOMIJE Agregatni trendovi

U zadnjih pola stoljea performanse svjetske ekonomije su bile bolje nego ikada ranije. U periodu od 1950. do 1998. godine je GDP porastao est puta, sa prosjenom godinjom stopom rasta od 3,9%, za razliku od prethodnih perioda, u kojima je stopa rasta bila znatno nia.2 Meutim, u pojedinim razdobljima je esto dolazilo do dramatinih promjena. Ponekad je rast bio relativno blag i umjeren, a ponekad toboganski, sa periodima naglog padanja i periodima naglih uspona punih nade i uzbuenja (slika 3.2.). Dinamika rasta svjetske ekonomije u prvim poslijeratnim godinama je bila logina. 1950s su bile godine strmog rasta proizvodnje i trgovine, nastalog zbog obnove i oporavka vodeih svjetskih ekonomija od Velike depresije iz 1930s i samog rata. Prognoze da e se stope rasta umiriti 1960s nisu ostvarene - stope rasta su nastavile svoje penjanje sve do naftnog oka 1973. godine. Period izmeu ranih 1950s i ranih 1970s je bio period najkontinuiranijeg rasta svjetske ekonomije. Ljudi su poeli vjerovati da su dani uspona i padova prolost. Ekonomski rast, posebno u industrijaliziranim zemljama, je bio oekivanje, a ne nada, iako je on bio prilino neravnomjeran, kako u pojedinim zemljama, tako i u pojedinim dijelovima neke zemlje. Ali, zlatni vijek je bio samo djelimino zlatan - bio je zlatniji u nekim mjestima nego u drugim, za neke ljude zlatniji nego za druge. 3 Poetkom 1970s je dotadanji boom zamijenjen promaajima ili krahom, a zlatni vijek je bio negdje vie a negdje manje tamniji. Od tada, pa do danas, stope rasta i proizvodnje i trgovine u pravilu padaju svake sljedee decenije (tabela 3.1.). Prve analize kraja kontinuiranog rasta su tvrdile da je na kraj perioda rasta uticala odluka Organizacije zemalja izvoznika nafte o uetvorostruenju cijena nafte. Ali, iako je enorman skok cijena energije bio veliki ok za svjetski ekonomski sistem, ubrzo je postalo jasno da se radi o neem drugome. Produbljivanje ekonomske recesije tokom druge polovine 1970s godina i ranih 1980s je otkrilo da su nove promjene ustvari rezultat nedostatka dubinskih i fundamentalnih procesa. Ili, kao to je Eric Hobsbawm zapazio, svaki ekonomski historiar koji glavne negativne promjene u svjetskoj ekonomiji posmatra u kontekstu
2 3
Maddison (2001, str. 125). Webber and Rigby (1996, str. 6).
63
loe sree i neizbjegnutih incidenata treba da se duboko zamisli.4 Panja se poela usmjeravati na stare ideje: odvijanje globalnih ekonomskih aktivnosti u seriji dugoronih valova, koji traju priblino 50 godina.
SLIKA 3.2. Kolebanja stopa rasta proizvodnje i izvoza, 1980-2005

12 Obim proizvodnje 10 Godinja stopa promjene (%) Obim izvoza
0 1980 -2 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004
Izvor: WTO International Trade Statistics, razna godita
TABELA 3.1. Godinje stope rasta, izabrani period i ekonomska podruja, 1950-2003
Svijet GDP 1950-1960 1960-1973 1973-1980 1980-1990 1990-2003 Per capita 1950-1960 1960-1973 1973-1980 1980-1990 1990-2003
Izvor: ECLAC (2004).
Razvijene zemlje 4,1 5,0 3,1 3,2 2,3 2,8 4,1 2,3 2,4 1,7
Zemlje u razvoju 5,1 5,5 5,1 3,7 4,4 2,8 3,0 2,9 1,7 2,7
Latinska Amerika 4,9 5,5 5,1 1,6 2,7 2,2 3,3 2,4 -0,4 1,0
Afrika 4,5 5,0 3,5 2,6 2,8 2,0 2,5 0,3 0,1 0,4
Azija 5,7 5,2 6,2 7,0 6,0 3,6 2,9 4,3 5,1 4,5
Srednji Istok 5,7 7,7 4,4 1,6 3,3 2,9 4,8 1,4 -1,6 1,1
Istona Evropa 9,2 6,7 4,6 2,4 -0,3 8,2 5,5 3,7 1,7 -0,4
4,4 5,1 3,4 3,2 2,6 2,8 3,1 1,6 1,5 1,2
Hobsbawm (1994, str. 286).
64
1980s su stope rasta ekstremno varirale, od negativnih stopa 1982. godine do stopa jakog oporavka (1984. i 1988. godine). U periodu od 1990. i 2003. godine nastavljeno je slabljenje ekonomskog dinamizma: prosjena stopa rasta je iznosila 2,6% godinje, to je najnia stopa u poslijeratnim periodima (tabela 3.1.).
SLIKA 3.3. GDP, razvijene zemlje i zemlje u razvoju, 1981-2005

6
Zemlje u razvoju
Realni stepen promjene, %
5
Kriza dugova ranih 1980s Recesija ranih 1980s
Istonoazijska finansijska kriza Recesija ranih 1990s
2001 globalni preokret

2000 2005
1998 2000 2002 2004
1981
1985
1990
SLIKA 3.4. GDP per capita, razvijene zemlje i zemlje u razvoju, 1981-2005
Godinja stopa rasta prihoda per capita, %
4,5 4,0 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0 1970 1976 1982 1988 1992 1978 1980 1984 1986 1990 1994 1972 1974 1996
1995
Zemlje u razvoju
Svijet
65
itav poslijeratni ekonomski rast odlikuju dvije glavne karakteristike. Prva se odnosi na inherentnu nestalnost rasta. Nakon perioda brzog rasta slijede periodi sporog, ili ak i negativnog rasta (slika 3.3.). Pri tome je uoljivo da je dinamika rasta zemalja u razvoju neto vea od dinamike rasta razvijenijih zemalja,
SLIKA 3.5. Divergencija rasta proizvodnje i trgovine, 1950-2003

Obim proizvodnje 2100 Indeks (1950 = 100) Obim izvoza
1600
1100
600
kao i to da su zemlje u razvoju znatno osjetljivije na posljedice globalnih ili regionalnih finansijskih i politikih kriza u svijetu. Ova neravnomjernost i nestalnost svjetskog ekonomskog rasta ukazuje na stalne potekoe svjetske ekonomije da ponovo ue u ono stanje koje je 1960s izgledalo kao arobni krug rasta. I dugoroni trendovi rasta per capita pokazuju kolebljivost (slika 3.4.), ali je ona znatno manja nego kolebljivost dinamike rasta outputa.5 Osim toga, ovi globalni agregati ne pokazuju tako jasno poznate svjetske ekonomske krize kao to su latinskoamerika kriza dugova, pad Berlinskog zida, azijska finansijska kriza, kriza prouzrokovana terorizmom i sl. Ali, uprkos kolebljivosti rasta su stope rasta GDP-a per capita zemalja u razvoju dostigle nivo od 3,4%.
1950
1965
1975
1980
1985
1995
1960
1970
Druga karakteristika globalne svjetske ekonomije je znatno bri rast trgovine nego proizvodnje, to je Izvor: WTO International Trade Statistics, 2005, tabela II.1 jasna indikacija za rast meupovezanosti svjetske ekonomije. Ova divergencija dinamike rasta stalno iri jaz izmeu rasta trgovine i proizvodnje (slika 3.5.). Naime, u periodu izmeu 1950. i 2003. godine se svjetska trgovina trgovakim robama (engl. merchandise trade) poveala 22 puta, a svjetska proizvodnja trgovakih roba samo 7 puta.6
Promjene kontura globalne ekonomske mape

Agregatni podaci su vani indikatori promjena u globalnoj ekonomiji. Oni pokazuju da je svjetska ekonomija poela progresivno da se mijenja - od nacionalnih ekonomija meusobno povezanih trgovinom, investicijama i finansijskim tokovima u set globalnih trinih i proizvodnih mrea koje prelaze nacionalne granice. Iako je dolo do usporavanja globalnog rasta, meunarodna trgovina je u periodu od 1990. do 2003. godine rasla po stopama oko 6%; direktne inostrane investicije u 2000. godini su dostigle iznos od 1,4 bilijardi USD, to je sedam puta vie od nivoa iz ranih 1990s, trine valutne transakcije su poetkom ovog stoljea dostigle iznos od 1,5 milijardi USD na dan, dok su inovacije i tehnoloke promjene, ranije iskljuivo koncentrirane u razvijenim zemljama, poele svoju laganu disperzuju.7 Ali, globalni agregatni pokazatelji maskiraju postojanje vrlo krupnih geografskih razlika. Kako promjene variraju od lokacije do lokacije na svjetskoj ekonomskoj mapi, to je ekonomska geografija postala izuzetno kompleksna.
6 7
Stope rasta reflektiraju prosjene stope rasta za svaku godinu u desetogodinjem period. Naprimjer, stopa rasta u 1970. godini se odnosi na prosjenu godinju stopu rasta u period od 1960. i 1970. godine itd. Svjetska proizvodnja trgovakih roba se razlikuje od GDP-a, jer ne ukljuuje vrijednost usluga i graevinskih radova. ECLAC (2004).
1955
1990
2000
100
66
Proizvodnja
Svaka od tri glavne kategorije proizvodnje manufakturna proizvodnja, proizvodnja usluge i poljoprivreda imaju vrlo neravnomjernu i visokokoncentriranu globalnu geografiju (slike 3.6, 3.7. i 3.8.). Priblino jedna petina globalne proizvodnje roba i usluga, kao i skoro dvije treine svjetske poljoprivredne proizvodnje je koncentrirano u samo 15 zemalja svijeta. Slika je slina i u sektorima trgovine i inostranih investicija.
SLIKA 3.6. Mapa svjetske manufakturne proizvodnje, 2004
Manufakturna proizvodnja (milijardi USD)
Izvor: Dicken (2007).
SLIKA 3.7. Mapa svjetske proizvodnje usluga, 2004
Proizvodnja usluga (milijardi USD)
67
SLIKA 3.8. Mapa svjetske poljoprivredne proizvodnje, 2004
Agrarna proizvodnja (milijardi USD)
Uprkos znaajnom poveanju znaaja usluga (dodatak 3a.), ipak je u zadnjih 50 godina primarni pokreta ekonomskog rasta bila manufakturna proizvodnja, a posebno manufakturni izvoz. To je naroito bilo vano za tzv. novoindustrijalizirane zemlje, koje su se eksplozivnim rastom proizvodnje i izvoza brzo integrirale u globalnu ekonomiju. Ali, iako nema zemlje bez bar neke proizvodne aktivnosti, geografska distribucija svjetske manufakturne proizvodnje (tabela 3.2.) pokazuje da je velika veina manufakturne proizvodnje koncentrirana u vrlo malom broju zemalja. Naime, samo 10 zemalja proizvodi 73% svjetskog manufakturnog outputa, a samo tri zemlje: Sjedinjene Amerike Drave, Japan i Njemaka skoro 50%. Od 10 najveih drava-manufakturnih proizvoaa, samo dvije zemlje spadaju u grupu zemalja u razvoju, dok se veina ostalih zemalja u razvoju nalazi na manufakturnom repu, sa malom manufakturnom bazom.8 Ako se promjene alokacije manufakturnih kapaciteta pogledaju iz due vremenske perspektive, mogu se uoiti neki generalni trendovi, koji nisu uoljivi na kratkim vremenskim distancama. Naprimjer, u periodu od 1953. do 2000. godine je udio industrijaliziranih zemalja u svjetskom manufakturnom outputu smanjen sa 95% na 72%. U okviru svjetskog proizvodnog sistema je dolazilo do velikih varijacija u stopama rasta manufakturne proizvodnje izmeu zemalja i irih regija i u razvijenim zemljama i u zemljama u razvoju. Kod industrijski razvijenih zemalja se mogu uoiti etiri glavna trenda. Prvo, lavovsko uee SAD u svjetskoj manufakturnoj proizvodnji od 40% u 1963. godini, je u 2000. godini palo na 24%, ali, SAD su jo uvijek svjetski industrijski lider. Drugo, zapadnoevropske industrije su imale neujednaene performance. Kao cjelina, one su od 1970s imale najnie stope rasta manufakturnog outputa, a neke zemlje su u pojedinim periodima ostvarivale negativne stope rasta (Britanija, Francuska i Njemaka). Tree, uoljiv je
8
Dicken (2004).
68
brzi uspon Japana, koji je u itavom poslijeratnom periodu ostvarivao bolje industrijske performanse nego ostale industrijalizirane nacije, a naroito do ranih 1990s.9 I zadnje, od 1989. godine je, kao posljedica politikog kolapsa sovjetskog bloka dolo do veih strukturnih promjena u svjetskom manufakturnom outputu. Sovjetski Savez je, naprimjer, 1985. godine u svjetskom manufakturnom outputu uestvovao sa skoro 10%, da bi samo deset godina kasnije njegovo uee palo na minornih 1,5%. I kod ostalih zemalja Centralne i Istone Evrope, mada su posljedice tranzicijskog pada bile mnogo blae, je dolo do smanjenja njihovog uea u svjetskom manufakturnom outputu: sa 3,5% na samo 1,6%.10
TABELA 3.2. Manufakturna dodana vrijednost, ekonomske grupacije i regije, 1980, 2000
Grupa, regija ili zemlja Svijet Industrijalizirane zemlje Zapadna Evropa Sjeverna Amerika Druge industrijalizirane zemlje Tranzicijske ekonomije Evropa Centralna Azija Zemlje u razvoju Podsaharska Afrika Latinska Amerika i Karibi Latinska Amerika i Karibi bez Meksika Meksiko Srednji Istok i Sjeverna Afrika Juna Azija Istona Azija Istona Azija bez Kine Kina
Izvor: UNIDO (2004)
1980 Vrijednost (milijarde USD) 3 709,2 2 863,7 1 424,8 883,9 555,6 318,9 304,0 14,9 525,8 37,1 246,8 206,3 40,5 57,0 31,2 153,5 99,3 53,5
Udio (%) 100,0 77,2 38,4 23,8 15,0 8,6 8,2 0,4 14,2 1,0 6,7 5,6 1,1 1,5 0,8 4,1 2,7 1,5
2000 Vrijednost (milijarde USD) 6 225,2 4 469,6 1 892,6 1 626,9 951,1 257,3 244,4 12,8 1 497,3 51,2 325,8 248,5 77,2 147,3 109,7 863,2 423,8 438,2
Udio (%) 100,0 71,8 30,4 26,1 15,3 4,1 3,9 0,2 24,1 0,8 5,2 4,0 1,2 2,4 1,8 13,9 6,8 7,1
1980-2000 Stopa rasta (%) 2,6 2,3 1,4 3,1 2,7 1,1 1,1 0,7 5,4 1,6 1,4 0,9 3,3 4,9 6,5 9,0 7,5 11,1
Dinamika rasta manufakturnog outputa u zemljama u razvoju je bila znatno neravnomjernija. Iako su one kao cjelina poveale svoje udjele u ukupnom manufakturnom outputu sa 5% u 1953. godini na 24% u 2000. godini, za ogromnu veinu zemalja u razvoju je industrija i dalje ostala samo pusta nada. Najvei rast industrijske proizvodnje je ostvaren u Jugoistonoj Aziji, a najmanji u zemljama Podsaharske Afrike. Tabele 3.3. i 3.4. ilustriraju promjene koje se deavaju u svjetskoj strukturi manufakturne dodane vrijednosti. Ono to se moe odmah uoiti je relativno spora dinamika promjena udjela po glavnim grupama zemalja. U periodu od 1990 do 2002. godine su zemlje viskokih prihoda samo neznatno smanjile svoju visoku industrijsku dominaciju (sa 80,1% na 78,7% udjela u ukupnoj manufakturnoj proizvodnji.
9
10
1960s su prosjene stope rasta industrijskog outputa iznosile 13,6%, dva i po puta vie nego SAD i etiri puta vie nego u Velikoj Britaniji. Iako su se kasnije stope rasta znatno smanjile, one su i tada bile znatno vee nego kod drugih industrijaliziranih zemalja, i to sve do kraja 1980s, kada se japanska bubble ekonomija definitivno umirila. UNIDO (1996).
69
Meutim, promjene koje se deavaju u zemljama u razvoju su dinaminije. Jaz izmeu novoindustrijaliziranih zemalja istone i jugoistone Azije te Latinske Amerike, June Azije i Jugoistone Evrope se sve vie iri. Naprimjer, 1980. godine su Brazil, Argentina, Meksiko i biva Jugoslavija bili najvaniji centri industrijske proizvodnje, koji su, zajedno sa Kinom, proizvodili 52% manufakturnog outputa svih zemalja u razvoju. 2000. godine se stanje drastino promijenilo: Kina, Juna Koreja, Brazil, Indija i Tajvan su proizveli ak 60% manufakturnog outputa zemalja u razvoju. Ve nekoliko decenija etiri tigar ekonomije (Juna Koreja, Tajvan, Singapur i Hong Kong) dominiraju industrijskom scenom zemalja u razvoju. Ali, i druge Jugoistone azijske zemlje rastu brzo (Malezija, Tajland, Indonezija i Kina). Meutim, velika veina ostalih zemalja u razvoju je industrijski potpuno marginalizirana. Naprimjer, 2000. godine je 30 najnerazvijenih zemalja svijeta uestvovalo u svjetskom manufakturnom outputu sa samo 0,0095%, a u manufakturnom outputu zemalja u razvoju sa samo 0,03%, to je manje nego u 1980. godini.
TABELA 3.3. Manufakturna dodana vrijednost, 1990, 2002, u milionima USD i %

Svijet Od toga: Zemlje niskih prihoda Zemlje donjih srednjih prihoda Zemlje gornjih srednjih prihoda Zemlje visokih prihoda
Izvor: World development indicator 2006
1990 Milioni USD 4.528.705 83.631 552.493 265.244 3.627.337
% 100,0 1,9 12,2 5,8 80,1
2002 Milioni USD 5.446.980 123.365 650.426 386.586 4.286.603
% 100,0 2,3 11,9 7,1 78,7
TABELA 3.4. Udjeli prvih deset zemalja u manufakturnoj proizvodnji, 1980, 2000, u %
Sve zemlje 1980 Rg Zemlja 1 SAD 2 Japan 3 Njemaka 4 Italija 5 Francuska 6 Britanija 7 Rusija 8 Brazil 9 panija 10 Kanada Prvih 10 Zadnjih 30
Izvor: UNIDO (2004).
Zemlje u razvoju Udio 24,1 14,0 8,5 7,0 4,6 4,5 3,5 2,6 2,0 2,0 72,9 0,0095 1980 Rg Zemlja 1 Brazil 2 Kina 3 Argentina 4 Meksiko 5 SFRJ 6 Tajvan 7 J. Koreja 8 Indija 9 Turska 10 Filipini Prvih 10 Zadnjih 30 Udio 20,0 10,0 8,6 7,6 5,4 4,8 4,7 4,6 3,1 1,9 70,7 0,05 2000 Rg Zemlja 1 Kina 2 J. Koreja 3 Brazil 4 Indija 5 Tajvan 6 Meksiko 7 Turska 8 Argentina 9 Indonezija 10 Tajland Prvih 10 Zadnjih 30 Udio 29,4 10,8 7,9 6,1 5,9 5,2 3,3 3,3 3,1 3,0 77,9 0,03
Udio 21,9 13,6 10,6 5,7 5,6 5.0 3,9 2,9 2,5 1,9 73,6 0,0083
2000 Rg Zemlja 1 SAD 2 Japan 3 Njemaka 4 Kina 5 Italija 6 Francuska 7 Britanija 8 J. Koreja 9 panija 10 Kanada Prvih 10 Zadnjih 30
70
Meunarodna trgovina
Jedna od najznaajnijih karakteristika perioda poslije Drugog svjetskog rata je veoma brz rast meunarodne trgovine, posebno od 1960s. Globalni izvoz je porastao od 1 bilijarde USD (adjustirano na 2000 dolare) na preko 10 bilijardi USD godinje, to predstavlja godinju stopu rasta od 5,5% (slika 3.9.) . Rast izvoza je bio znatno vei od rasta globalnog outputa, koji je u istom periodu rastao po stopi od 3,1% godinje. Rast izvoza se naroito poveao u periodu od 1970. i 2004. godine, kada se udio izvoza u globalnom outputu udvostruio i sada iznosi preko 25%. U ranom dijelu ovog perioda je elastinost izvoza (stopa rasta izvoza u odnosu na output) iznosila oko 1,5, ali od 1986. godine se elastinost izvoza se znatno poveala - na preko 2,5.11 Ovo ubrzano irenje jaza izmeu rasta svjetske trgovine i svjetskog outputa moe se objasniti poveanom liberalizacijom trgovine robama i uslugama, rastom zona slobodne trgovine, kao i rastuim obimom intrakompanijske trgovine zbog poveanog dinamizma globalnih proizvodnih sistema i mrea.12
SLIKA 3.9. Stope rasta izvoza i GDP-a, 1950-2003, procenti (%)

Izvoz prema GDP elastinosti GDP-a
3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 1970 1976 1978 1982 0,0 1988 1992 1994 1980 1984 1986 1990 1996 1998 1972 1974 2000 2002 2004
Izvoz prema udjelu GDP-a, %

30
Elastinost
Udio
25 20 15 10 5 0
Odnosi izmeu dinamike rasta vanjske trgovine i ekonomskog rasta su esto bili centralna taka razvojnih strategija zemalja u razvoju. Mnoge komparativne studije su pokazale da su agresivne trgovinske politike imale ogromne efekte na ekonomski rast, ali, one su, takoer, pokazale da ne postoje neka univerzalna pravila koja se mogu primijeniti na sve zemlje svijeta ili na sve periode razvoja neke zemlje. 13 Mnogi dananji teoretiari brzi ekonomski rast povezuju sa uspjehom u izvozu. Mnoge studije koje su traile uzroke uspjeha brzog rasta zemalja Istone Azije su pokazale da je njihov brzi rast bio udruen sa sistematskim intervencijama drava na podrujima vanjske trgovine, finansijskog sektora i tehnologije.14 Izgleda da je taj brzi rast koindicirao sa kombinacijama ekonomske ortodoksije i lokalnih hereza.15 Globalni izvoz roba i usuga u 2005. godini je iznosio 12.574 milijarde USD, od ega se na izvoz roba odnosi 10.150 milijardi USD ili 80,8%, a na izvoz komercijalnih usluga 2.415 milijardi dolara ili 19,2%
11 12
13 14 15
World Bank (2007). Neto slino se deavalo izmeu 1960. i 1973. godine, kada je veliki rast intra-industrijske trgovine u Zapadnoj Evropi prouzrokovao bri rast meunarodne trgovine u odnosu na rast svjetskog outputa. Helleiner (1994). Akyz (1998); Amsden (1989 and 2001); Chang (1994); Jomo (1998); Wade (1990). Rodrik (1999 and 2001).
71
(tabela 3.5.). Manufakturne robe nisu uvijek bile najvea komponenta totalnog svjetskog izvoza. Rast njihovog izvoza je poeo jednu deceniju nakon kraja Drugog svjetskog rata, kada je 1960. godine dostigao 20% ukupnog izvoza. Krajem 1970s, prvi put u ekonomskoj historiji svijeta, je vrijednost izvoza manufakturnih proizvoda iz zemalja u razvoju premaio njihov izvoz hrane i sirovina. Od ranih 1970s, ukupan izvoz manufakturnih proizvoda iz zemalja u razvoju raste dva puta bre nego izvoz sirovina (slika 3.10.). To je jedan od dokaza da se klasina meunarodna podjela rada na core zemlje i periferiju zamjenjuje nekom novom.
TABELA 3.5. Struktura globalnog izvoza, 2005

Ukupan izvoz Merkantilna roba Agrarni proizvodi Goriva i minerali Manufakturne robe Komercijalne usluge Transport Putovanja Druge komercijalne usluge
Izvor: WTO
Milijarde USD 12.574 10.159 852 1.748 7.312 2.415 570 685 1.160
Udjeli (%) 100,0 80,8 100,0 8,4 19,6 72,0 19,2 100,0 23,6 28,4 48,0
Geografija meunarodne trgovine je znatno kompliciranija nego geografija proizvodnje, jer je trgovina odnos meusobnih tokova roba i novca izmeu pojedinih regija i pojedinih zemalja. Teorijski, jedna nacija moe trgovati sa bilo kojom drugom nacijom, ali, u praksi, trgovinski tokovi uvijek nastoje da se kanaliziraju na nekoliko dominantnih ruta. Podatke o meunarodnoj trgovini ne treba posmatrati izolirano od ostalih ekonomskih fakata. Meunarodna trgovina je mnogo vanija za male nego za velike ekonomije (dobar primjer je uporeenje SAD sa Singapurom ili Hong Kongom). Iako, generalno, postoje neke relacije izmeu manufakturne proizvodnje i trgovine, te relacije nisu ni univerzalne, ni svugdje tane. Neke zemlje koje su znaajni proizvoai su manje znaajni kao izvoznici (SAD i Brazil su dobar primjer). Slika 3.11. prikazuje globalnu mapu robnog izvoza. Iako se ini da je ova mapa u osnovi slina mapi svjetske proizvodnje (slika 3.6.), ipak se mogu uoiti znaajne razlike. Naprimjer, istonoazijske zemlje su znaajnije kao izvoznici manufakturnih roba nego kao njihovi proizvoai, to je potpuno suprotno
SLIKA 3.10. Rast izvoza, glavne grupe, 1950-2005

10000 Logaritamska skala
Indeksi obima, 1950 = 100
Manufakturni proizvodi 1000 Rude i goriva
Poljoprivredni proizvodi
100 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985
1990 1995 2000
Izvor: WTO, International trade statistics 2006.
kod Sjedinjenih Amerikih Drava i drava Latinske Amerike. Komparacija trendova proizvodnje i trgovine (tabela 3.3. vs tabela 3.6.) pokazuje neke vane razlike. Prije svega, uoava se da su izvori manufakturnog izvoza manje koncentrirani nego izvori manufakturne proizvodnje (69% prema 84%). Naprimjer, tri najvea manufakturna proizvoaa (SAD, Japan i Njemaka) su u 2000. godini ostvarivali 47% svjetske manufakturne proizvodnje, te samo 29% svjetskog manufakturnog izvoza. Iako su i u 1963. i u 2000. godini SAD i Njemaka bili dva najvea izvoznika, njihov
72
zajedniki udio u ukupnom izvozu je u posmatranom periodu pao sa 33% na 21%.16 To je u skladu sa generalnim trendovima uvoza, koji pokazuju da je u posmatranom periodu udio svjetskog manufakturnog uvoza 15 najveih svjetskih uvoznika dramatino porastao sa 46% na 71%;
SLIKA 3.11. Mapa svjetske robne trgovine, 2004
Robna trgovina (milijardi USD)
Uvoz
Izvoz
Izvor: (Dicken 2007).
Takoer se uoavaju razlike i u strukturi 15. najveih svjetskih proizvoaa i izvoznika. Dok se 1963. godine na listama najveih proizvoaa, izvoznika i uvoznika nalazila samo jedna zemlja u razvoju (Hong Kong), u 2000. godini su se na listama 15 najveih proizvoaa nale 4 zemlje u razvoju, a na listama svjetskih izvoznika ak 6 zemalja u razvoju. Strukturne promjene kompozicije izvoza i uvoza se u zadnjih nekoliko godina veoma brzo mijenjaju i demokratiziraju. Udio 15 najveih izvoznika je za samo pet godina (2000-2005. godine) u ukupnom izvozu smanjen sa 68,8% na 65,1% i u ukupnom uvozu sa 71,0% na 68,1%. Za samo 5 godina je Kina postala trea zemlja izvoznik i uvoznik sa udjelom od 7,3% u ukupnom svjetskom izvozu i 6,1% u ukupnom svjetskom uvozu.17
16
17
Njihov udio u manufakturnom uvozu je povean sa 15% u 1963. godini na skoro 27% u 2000. godini, uglavnom zahvaljujui enormom poveanju manufakturnog uvoza u SAD, iji je udio u ukupnom uvozu manufakturnih roba povean sa 9% u 1963. godini na 19% u 2000. godini. WTO (2006).
73
TABELA 3.6. Svjetska liga manufakturne trgovine, 1963, 2000

Izvoz 2000 1963 % Rang % Rang 1 2,3 1 1 5,6 2 8,7 2 1 7,4 1 7,5 3 n.a. n.a. 4,7 4 6,1 5 4,5 5 7,0 4 4,3 6 3,3 9 3,9 7 11,4 3 3,7 8 4,7 6 3,3 9 2,6 12 3,2 10 4,3 7 2,9 11 0,9 15 2,7 12 0,0 n.a. 2,6 13 n.a. n.a 2,3 14 0,4 n.a. 2,2 15 n.a. n.a. 68,8 76,7 Uvoz 2000 % Rang 18,9 1 7,5 2 5,7 3 5,1 4 4,6 5 3,7 6 3,5 7 3,4 8 3,4 9 3,0 10 2,7 11 2,7 12 2,4 13 2,3 14 2,1 15 71,0 % 8,6 6,2 n.a. 1,9 4,6 4,7 4,1 4,3 5,0 n.a. n.a. 1,2 0,3 n.a. n.a. 46,1 1963 Rang 1 2 n.a. 13 6 5 8 7 4 n.a. n.a. n.a. n.a. n.a. n.a.
SAD Njemaka Japan Francuska V. Britanija Kanada Kina Italija Nizozemska Hong Kong Belgija Juna Koreja Meksiko Tajvan Singapur Ukupno
SAD Njemaka Japan V, Britanija Francuska Kanada Italija Kina Hong Kong Nizozemska Meksiko Belgija Juna Koreja panija Tajvan Ukupno
Izvor: WTO (2001 i 2006)
SLIKA 3.12. Mapa suficita i deficita u robnoj trgovini, 2004
Neto bilans robne trgovine (milijarde USD)
Suficit Deficit
Izvor: (Dicken 2004)
74
Vrlo vaan aspekt u meunarodnoj trgovini je neto trgovinski bilans, tj. odnos izmeu izvoza i uvoza. Ovdje je stanje vrlo kontrasno: na jednoj strani su veliki suficiti Njemake, Kine i Japana, a na drugoj strani veliki trgovinski deficiti Sjedinjenih Amerikih Drava i Velike Britanije.18 Na slici 3.12. se jasno vide veliki kontrasti izmeu velikih trgovakih suficita Japana i Njemake i velikog trgovinskog deficita SAD. Konstatirali smo da je geografija trgovine manufakturnim robama znatno kompleksnija nego geografija proizvodnje. Iako postoji jaka tendencija da zemlje najvie trguju sa svojim susjedima, ipak je jo uvijek znaajan udio svjetske trgovine intraregionalni. Tri najvee trgovinske regije svijeta su u 2005. godini imale prilino raznolike geografske strukture svoje vanjske trgovine. Zapadna Evropa je najvea trgovinska regija svijeta. Skoro tri etvrtine ukupnog izvoza se odnosi na meusobnu trgovinu izmeu zemalja Zapadne Evrope, 9,1% ukupnog izvoza ide u zemlje Sjeverne Amerike, a 7,6% u zemlje Azije. Azija je drugo po veliini izvozno trite, kod kojeg se preko polovine ukupnog izvoza (51,2%) usmjerava na interregionalnu trgovinu, 21,9% na trita Sjeverne Amerike i 17,9% na trita Evrope. Tree po veliini izvozno trite su zemlje Sjeverne Amerike, ija meusobna trgovina iznosi 55,8%, izvoz u zemlje Azije 18,3%, Evrope 16,1% i zemlje Kariba i June Amerike 5,9%.
SLIKA 3.13. Mapa svjetske trgovine poljoprivrednim proizvodima, 2004
Trgovina agrarnim proizvodima (milijardi USD)
Uvoz
Izvoz
Izvor: (Dicken 2007)
Novoindustrijalizirane ekonomije (NIEs), koje su u zadnje dvije decenije postale vrlo vane u globalnoj manufakturnoj proizvodnji su dobile svog pandana u poljoprivrednoj proizvodnji i industriji agrikultivizirane zemlje (NACs). Kao i kod manufakturne proizvodnje, mali broj zemalja u razvoju (Argentina, Brazil, Kina,
18
U 2005. godini je Njemaka ostvarila izvoz roba od 970 milijardi USD, a uvou roba od 774 milijarde USD. Podaci za ostale zemlje su: SAD 904:1732), Kina - 762:660 i Velika Britanija 383-510 (WTO (2006).
75
Kenija, Meksiko) uestvuju disproporcionalno u globalnoj agrarnoj proizvodnji i izvozu (slike 3.13. i 3.14.). Naprimjer, Brazil je u poljoprivredi isto to i Indija u outsourcingu usluga i Kina u industrijskoj proizvodnji snani stroj iju veliinu i efikasnost konkurenti mogu teko dostii.19
SLIKA 3.14. Mapa trgovinskih suficita i deficita u agrarnoj trgovini, 2004
Trgovinski bilans agrarne trgovine (milijarde USD)
Suficit Deficit
Izvor: (Dicken 2004).
Ovaj vrlo irok prikaz trgovinskih tokova i trendova ne bi bio kompletan bez sagledavanja najosnovnijih injenica koje se odnose na strukturne promjene kvalitativne strane svjetske proizvodnje i trgovine. Ako sve manufakturne robe grupiramo po osnovu njihovog sadraja tehnologije na etiri kategorije: (i) resursno-bazni proizvodi, (ii) nisko tehnoloki proizvodi (naprimjer tekstilije, odjea, obua, jednostavni inenjering proizvodi), (iii) proizvodi srednje tehnologije (industrijski strojevi, automobili, hemikalije itd) i (iv) proizvodi visoke tehnologije, i ako po tako izabranim grupama analiziramo izvozne trendove u zadnjih petnaestak godina, primjetiemo da izvoz resursno-baznih proizvoda raste najsporije, da zatim slijedi izvoz proizvoda niske i srednje tehnologije, a da izvoz proizvoda visoke tehnologije raste najbre (slika 3.15.). Trine udjele su prvo poeli da gube primarni proizvodi (1976. godine), zatim resursno-bazni proizvodi (rane 1980s), niskotehnoloki proizvodi (1993. godine) te srednjetehnoloki proizvodi (1998. godine). Jedino su proizvodi sa sadrajem visoke tehnologije popravili svoje izvozne udjele, to ukazuje na promjenu razvojnih paradigmi koje su se poele deavati i ubrzavati krajem 1970s i 1990s. Ovaj tehnoloki model brzog rasta manufakturnog izvoza zemalja u razvoju je neoekivan sa aspekta klasinih pogleda na ekonomski rast i razvoj. Naime, najvei trendovi rasta izvoza zemalja u razvoju se ostvaruju u izvozu tehnoloki naprednijih proizvoda, a ne, kako se to po klasinim razvojnim teorijama moralo deavati, u izvozu primarnih i resursno-baznih proizvoda. tavie, u zemljama u razvoju je izvoz
19
Beattie (2005).
76
proizvoda visoke tehnologije najvea pojedinana komponenta u njihovom ukupnom manufakturnom izvozu. Naprimjer, 2000. godine je ukupan izvoz visokotehnolokih proizvoda iz zemalja u razvoju iznosio 445 milijardi USD, to je za 60 milijardi USD vie od izvoza primarnih proizvoda, za 210 milijardi USD vie od izvoza resursno-baznih proizvoda, za 39 milijardi USD vie od izvoza proizvoda niske tehnologije i za 140 milijardi USD vie od izvoza proizvoda srednje tehnologije.20 Uostalom, tehnoloki i inovacijski progres sve vie zapljuskuje obale naprednijih i brzorastuih zemalja u razvoju (dodatak 3b.).
SLIKA 3.15. Udjeli manufakturnih proizvoda po sadraju razliite tehnologije u svjetskom izvozu zemalja u razvoju, 1976-2000
35
30
25
20
15 Resursni proizvodi Proizvodi niske tehnologije 5 Proizvodi srednje tehnologije Proizvodi visoke tehnologije 0 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000
10
Izvor: Lall (2003)
3.2. FINANSIJSKI I INVESTICIJSKI TOKOVI Transnacionalne korporacije i inostrane direktne investicije

Iako se u dosadanjoj ekonomskoj historiji mogu uoiti periodi znaajnog rasta i irenja direktnih inostranih investicija (engl. Foreign Direct Investment - FDI), posebno u zadnjim decenijama 19. stoljea i prvoj deceniji 20. stoljea, ipak je spektakularni ples FDI, koji je poeo sredinom 1980s jedinstven po svom intenzitetu i veliini (slika 3.14.).21 Naime, iako je odmah poslije Drugog svjetskog rata rast FDI bio integralni dio zlatne razvojne ere, u kojoj je 1960s stopa rasta FDI rasla dva puta bre od rasta GDP-a i 40% bre od rasta trgovine, ipak je, zbog prethodno niske osnove, njihov realni obim bio relativno mali. Tokom 1970s i u prvoj polovini 1980s su trendovi rasta izvoza i FDI bili manje-vie paralelni, da bi nakon toga zapoeo vratolomni uspon FDI: u periodu od 1968. do 1990. godine uloene (engl. outflows) FDI su rasle po stopi od 26%, a kumulativni fondovi FDI po stopi od 20% godinje. Recesija ranih 1990s je znatno usporila tokove FDI, ali od sredine 1990s je ples FDI opet nastavljen, sve do recesije poetkom 2000s.
20 21
Lall (2003). Obstfeld and Taylor (2002).
77
SLIKA 3.16. Finansijska integracija svijeta mjerena tokovima kapitala, 1960-2000

Visoki Zlatni standard 1880-1914 1900 Plivajui kurs 1971-2000 1929 1880 1860 1925 1918 Meuratno doba 1914-45 1945 1880 1900 1920 1940 1960 1971 Bretton Woods 1945-71 1914 2000
1980
Niski 1860
1960
1980
2000
Ova divergencija rasta izmeu FDI, svjetske trgovine i GDP-a je vrlo uoljiva. injenica da su od sredine 1980s FDI rasle mnogo bre nego meunarodna trgovina navodi na zakljuak da se primarni mehanizam integracije meunarodne ekonomije premjeta sa meunarodne trgovine na meunarodnu proizvodnju, odnosno direktne strane investicije. Pri tome treba imati u vidu da se trendovi rasta GDP-a, meunarodne trgovine i FDI ne odvijaju nezavisno jedni od drugih. Zajedniki element koji ih povezuje su transnacionalne korporacije (TNC).22,23
Izvor: Obstfeld and Taylor (2002).
Pojava novih noseih tehnologija i brzina promjena tradicionalnih tehnologija, opa liberalizacija meunarodne trgovine i investiranja su iz temelja promijenili nain organiziranja proizvodnje u okviru kompanija, proizvodnih sektora, nacionalnih i regionalnih ekonomija te svjetske ekonomije kao cijeline. Nove forme obavljanja i organizacije businessa, ukljuujui subcontracting, virtuelnu i mrenu kooperaciju i nove oblike vertikalne integracije su dovele do ogromnih promjena u dinamici transakcijskih trokova i njihovom uticaju na lokaciju proizvodnih granica izmeu hijerarhijskih koordinatora i trinih koordinatora.24 Ove granice su se, u zavisnosti od mjesta redukcije transakcijskih trokova, povlaile ili prema rastu veliine kompanija ili prema trinim transakcijama (outsourcing).
Iako globalni konglomerati i oligopoli nisu neka nova stvar u svjetskoj ekonomiji, ove nove pojave su poveale broj sektora gdje su novi naini organizacije proizvodnje postali standardni, posebno u industrijama koje trae visok obim tehnolokih i razvojnih aktivnosti i u manufakturnim proizvodnjama koje trae visoku ekonomiju obima.25 U tom kontekstu je koordinacija ukupnog proizvodnog lanca postala kljuni izvor konkurentskih prednosti, pri emu se stvaranje business mrea koristilo kao glavno strategijsko sredstvo. Informacijski tokovi su bili oni mehanizmi pomou kojih je neka kompanija mogla poboljati ili konsolidirati svoj poloaj u proizvodnom lancu, dok su naini sticanja beneficija bili zavisni od liderske snage kompanija u razliitim segmentima, tj. od onog to se tokom vremena prirodno mijenja.26 U kreiranju globalnih oligopola u skoro svim ekonomskim sektorima i aktivnostima su najdinaminiji ekonomski agenti bili transnacionalne korporacije, jer su samo one mogle da odgovore nastalim
22 23
24 25 26
Dicken (2004). Transnacionalna korporacija (TNC) je kompanija koja u proizvodnji i prodaji roba i usluga u vie od jedne zemlje. Njihovu pojavu nisu mogle da predvide klasine teorije meunarodne trgovine. Hilbert and Katz (2002). Chesnais (1993). Gereffi (2000).
78
promjenama, da organiziraju sistem meunarodno integrirane proizvodnje i da kapitaliziraju svoje stvorene konkurentske prednosti. Ekspanzija TNC je znaila i ekspanziju tokova inostranih direktnih investicija, koje su bile razliitog intenziteta i obima u zavisnosti od ekonomskih sektora i regija svijeta, te obima spajanja i kupovine firmi (tabela 3.7.). Ekspanzija FDI tokova je posebno uoljiva krajem 1990s, kada je u 2000. godini dostigla apsolutni maksimum od 1.388 milijardi USD, kada su poele naglo opadati.27
TABELA 3.7. Regionalna distribucija primljenih FDI, 1991-2005, milijardi USD

Svijet ukupno Razvijene zemlje SAD Japan EU (15) Ostali Zemlje u razvoju Afrika Lat. Amerika i Karibi Azija i Pacifik Tranzic. ekonomije a godinji prosjek Izvori: UNCTAD (2004, 2006), 19911996a 254,3 154,6 46,8 0,9 87,6 19,3 91,5 4,8 27,2 59,5 8,2 1997 481,9 269,7 103,4 3,2 127,9 35,2 193,2 10,7 73,4 109,1 19,0 1998 690, 9 472,5 174, 4 3,2 249, 9 45,0 194,0 9,1 82,4 102,4 24,3 1999 1.086,7 828, 3 283, 3 12,7 479, 3 53,0 231, 8 11,5 107,4 112,8 26,5 2000 1.387,9 1.107,9 314, 0 8,3 671, 4 114,2 252, 4 8,7 97,5 146,1 27,5 2001 817,4 571, 4 159, 4 6,2 357, 4 48,4 219, 7 19,6 88,1 111,9 26,3 2002 678,7 489, 9 62, 8 9,2 374, 0 43,9 157, 6 11,7 51,3 94,4 31,2 2003 557,9 358,5 53,1 6,3 240,5 58,6 175,1 18,5 46,1 110,4 24,3 2004 710,7 396,1 122,3 7,8 185,2 80,8 273,0 17,1 100,5 157,3 41,6 2005 916,2 542,3 99,4 2,8 387,8 52,3 334,3 30,6 103,6 199,9 39,6
Ekspanzija FDI i TNC tokom 1980s i 1990s je, kao to smo ve potcrtali, posljedica politikih, tehnolokih, regulatornih i ekonomskih sila koje su radikalno izmijenile globalno konkurentsko okruenje. Kratka lista nekih od ovih sila bi, vjerovatno, obuhvatila masovnu deregulaciju, kolaps planskog ekonomskog sistema i komunizma, prodaju stotinama milijardi vrijednih firmi u dravnom vlasnitvu i masovnu privatizaciju dizajniranu u cilju suavanja javnog sektora, revoluciju u informacionim i komunikacionim tehnologijama, uspon trinih transakcija u preuzimanju, kupovini i spajanje firmi, prelazak na trine principe kod veine zemalja Treeg svijeta te veliki broj nacija opredjeljenih za primjenu rigoroznih standarda gobalnog trita i brutalne konkurencije cijena. Najdramatinija promjena u zadnjoj deceniji 20. stoljea je, moda, uspon Kine kao globalnog konkurenta. Od 1978. godine, kada je Deng Xiaoping lansirao svoj ekonomski program, do 2003. godine kineski GDP je porastao 700%. Od 1991. godine Kina je privlaila najvie FDI u nerazvijenim svijetu, sa prosjenim godinjim iznosom od preko 50 milijardi USD. 400 od 500 najveih svjetskih kompanija ima svoje FDI u Kini, a 84% kineskog izvoza u 2003. godini su ostvarile inostrane podrunice TNC.28 Geografija FDI je znatno neravnomjerna nego geografija proizvodnje ili trgovine (slika 3.17.). Ona odraava historijske tokove globalizacije i evolucije FDI, u kojima su i kod uloenih (outflows) i primljenih (inflows) inostranih investicija dominirale razvijene zemlje.
27
28
Razlozi naglog pada FDI su viestruci: makroekonomski (spor rast svjetske ekonomije i pad trita dionica), mikroekonomski (pad korporacijskih profita, manje zaduivanje izmeu matinih kompanija i podrunica i spor tempo restrukturiranja nekih kompanija) i institucionalni (manje privatizacije i vie nepovjerenja zbog nekih korupcijskih skandala). Shapiro (2006).
79
SLIKA 3.17. Mapa inostranih direktnih investicija (FDI), 2004
FDI fondovi (milijarde USD)
Uloene
Primljene
Evolucija FDI se odvijala u skladu sa promjenama ope ekonomske slike svijeta. Prve TNC su stvorene kao korporacije iji je strategijski cilj bio usmjeren na eksploataciju sirovina (raw-materials seekers). To su uglavnom bile firme (Istonoindijske kompanije u Engleskoj, Francuskoj i Holandiji, the Hudsons Bay Trading Company, the Union Miniere Haut-Katanga) koje su djelovale ispod kiobrana kolonijalnih carstava. Njihovi savremenici, velike TNC naftne i rudarske kompanije su bile prve koje su jo poetkom 20. stoljea poele masovna ulaganja u eksploataciju fosilnih goriva i minerala, te velikih plantaa za proizvodnju komercijalnih poljoprivrednih proizvoda za izvoz. To je nastavljeno sve do danas, posebno u sektorima istraivanja i eksploatacije nafte i strategijskih metala (Shell, British Petroleum, Standard Oil, International Nickel, Anaconda Copper itd). U nekim aktivnostima, gdje su nacionalne vlade preuzele kontrolu eksploatacije prirodnih resursa, TNC najee kontroliraju marketinke kanale. Arhetip modernih TNC su dananje kompanije koje proizvode i prodaju robe i usluge na inostranim tritima (market seekers). Primjeri takvih kompanija su IBM, Volkswagen, Unilever, Nestl, Levi Strauss, MacDonalds, Procter & Gamble, Coca-Cola. Iako i ovdje ima ranih TNC (Colt, Singer, Coca-Cola, Philips, ICI) ogromna veina FDI se pojavila nakon Drugog svjetskog rata. U poetku su to primarno bile jednostrane investicije na relaciji SAD Evropa, da bi poslije 1960s zapoele i reversne FDI. Do ranih 1980s, velika veina FDI je bilo usmjereno u tri iroka manufakturna sektora: (i) - tehnoloki napredniji sektori kao naprimjer farmaceutici, kompjuteri, nauni instrumenti, elektronika, sintetika vlakna; (ii) industrije potroake robe visokog obima proizvodnje i srednje tehnologije kao, naprimjer, motorna vozila, gume, televizori, friideri i (iii) - industrije masovne proizvodnje potroakih roba koje proizvode brand proizvode kao, naprimjer, cigarete, bezalkoholna pia, toaletni preparati, cerealije. Sve ove industrije zahtijevaju visok nivo tehnolokog znanja i kvaliteta resursa (humanih i finansijskih), u kojima je potranja
80
strogo elastina u odnosu na prihode i za ije operacije su TNC jako prikladne. Ustvari, uoljivo je postepeno kretanje FDI od radno intenzivne, nisko obuene proizvodnje prema kapitalom, znanjem i obukom intenzivnijim industrijama. Trei tip modernih FDI i TNC se odnosi na firme kod kojih je strateki cilj usmjeren na minimiziranje transakcijskih trokova (cost minimizers). Ove firme investiraju na lokacijama i u zemljama koje imaju najnie proizvodne trokove sa ciljem da ostanu konkurentne kako na domaim, tako i na inostranim tritima. Mnoge od ovakvih firmi (Texas Instruments, Intel, Seagate Technology) su iz elektronske industrije, koje su svoje operacije premjestile u zemlje sa niom cijenom rada (Hong Kong, Tajvan i Irska). U zadnjim godinama je premjetanje usluga u zemlje sa niim trokovima procvjetalo. Politike liberalizacije i privatizacije koje su se tokom 1990s sprovodile u zemljama u razvoju su generirale velike tokove FDI u sektore finansijskih usluga, telekomunikacija i u druge infrastrukturne sektore. Mnoge transnacionalne firme su premjestile svoje call centre i raunovodstvene i obraunske funkcije u Indiju, Jamajku, Maarsku, Maroko i Filipine. Uoava se da se FDI koncentriraju u nekoliko najvanijih sektora kao to su finansijske usluge (bankarstvo, osiguranje, raunovodstvo), trgovinske usluge (veleprodaja, marketing, distribucija), telekomunikacijske isluge, business usluge (konsulting, oglaavanje, hotelijerstvo, transport, graevinarstvo) i neke specifine potroake usluge (maloprodaja, brza hrana). Ove offshore usluge se obavljaju ili interno - preko sopstvenih inostranih podrunica ili eksterno vanjskom dobavom (engl. outsourcing). Tabela 3.8. kategorizira i definira razliite varijante offshoring i outsourcing operacija, te daje dobro razjanjenje esto upotrebljavanih pojmova offshoring i outsourcing. Trendove na podruju FDI nije mogue objektivno sagledavati bez uvida u fondove (engl. stock) inostranih direktnih investicija, koji stalno rastu. Ukupni svjetski fondovi FDI su 2005. godine iznosili 10.129 milijardi USD, ili za 8.340 milijardi USD vie u odnosu na 1990. godinu ili 4.326 milijardi USD vie nego u 2000. godini (slika 3.18.). Razvijene zemlje posjeduju 70,3% ukupnih fondova FDI, a zemlje u razvoju 27,2% (ostatak su tranzicijske ekonomije). Ali, fondovi zemalja u razvoju su koncentrirani na mali broj zemalja (80% ukupnih FDI fondova se nalazi u sedam zemalja Istone i Jugoistone Azije, od ega samo Hong Kong ima dvije treine).
TABELA 3.8. Offshoring i outsourcing, definicije pojmova

Lokacija proizvodnje Vlastita zemlja Internalizirana ili eksternalizirana proizvodnja Internalizirana Eksternalizirana (outsourcing) Proizvodnja je zadrana u firmi i Proizvodnja je eksternalizirana isporuiocu u svojoj svojoj zemlji zemlji Proizvodnja je eksternalizirana isporuiocu u Proizvodnja u inostranoj podrunici inostranstvu koji moe biti ili neka lokalna kompanija (Infeon centar u Dublinu, DHL IT centar u Pragu, British Telecom call (naprimjer outsoorcing razvoja software-a Bank of centar u Bangaloru i Hyderabadu) ili America kod Infosysa, Indija) ili neka inostrana podrunica druge TNC (outsourcing usluga obrade offshoring u okviru firme (intrafirm podataka amerike firme kod firme ACS u Gani) (captive) offshoring)
Inostrana zemlja (offshoring)
Izvor: UNCTAD, World Investment Report 2004: The Shift Towards Services, Table IV.1.
Dananju globalnu integraciju proizvodnje i trgovine roba i usluga pokree preko 77.000 transnacionalnih korporacija koje kontroliraju preko 773.000 svojih podrunica u inostranstvu, od ega 55.490 korporacija sa
81
256.155 inostranih podrunica je registrirano u razvijenim zemljama. Veina meunarodne proizvodnje se odvija u okviru relativno malog broja TNC. Uoljiv je rast FDI kompanija iz zemalja u razvoju. Naprimjer, 1985. godine, zemlje u razvoju su u ukupnim uloenim FDI fondovima uestvovale sa samo 3%, da bi se to uee u 2000. godini popelo na 12%. Zemlje u razvoju su 2005. godine imale 20.238 korporacija sa 407.000 podrunica, od ega u Junoj i Jugoistonoj Aziji 14.527 korporacija sa 350.576 podrunica.29
SLIKA 3.18. Ukupni fondovi FDI, u zemljama u razvoju

12000
10000
8000 Milijarde USD
6000
4000
2000
0 1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004
Izvori: Shapiro (2006), UNCTAD (2006).
Vanost FDI za ekonomiju zemlje-primaoca FDI varira od zemlje do druge zemlje, a u zavisnosti od stepena njihovog razvoja i upotrijebljenih politika. U zadnjih desetak godina se relativna vanost primljenih FDI na ekonomiju neke zemlje, koju mjerimo udjelima primljenih FDI u GDP-u, u osnovi poveala i kod razvijenih zemalja i kod zemalja u razvoju. U nekim zemljama je poveanje relativne vanosti bilo spektakularno, naprimjer, u Irskoj i Nizozemskoj (razvijene zemlje) te Singapuru, Maleziji, ileu, Indoneziji i Kini (zemlje u razvoju). Uloga TNC je posebno vana u razvoju meunarodne trgovine. Procjenjuje se da oko dvije treine ukupne svjetske robne trgovine realiziraju meunarodni proizvodni i distribucijski sistemi transnacionalnih korporacija i njihovih pripadajuih podrunica. Njihova uloga je, takoer, jasna i kod nekih ostalih indikatora globalizirane proizvodnje i investicija (tabela 3.9.). Izmeu 1982. i 2005. godine podrunice TNC su poveale svoj prihod 8,5 puta, bruto proizvod sedam puta, izvoz 6,5 puta, te zaposlenost 3,2 puta. Posebno jako poveanje je zabiljeeno kod vrijednosti sredstava podrunica, koje je poveano 21,6 puta.
29
UNCTAD (2006).
82
TABELA 3.9. Izabrani indikatori FDI i meunarodne proizvodnje, 1982-2005

Vrijednost (milijarde dolara) 1982 Transnacionalne korporacije Primljene FDI Uloene FDI Zalihe primljenih FDI Zalihe uloenih FDI Prekogranina spajanja i kupovine Prodaje stranih podrunica Bruto proizvod stranih podrunica Ukupna sredstva stranih podrunica Izvoz stranih podrunica Zaposlenost stranih podrunica Svijet GDP (tekue cijene) Stvoreni bruto fiksni kapital Primanja (rojaliteti i licence) Izvoz roba i non-faktor usluga
Izvor: UNCTAD (2006).
Godinja stopa rasta (procenti) 19861990 21.7 24.6 16.8 18.0 25.9 19.7 17.4 18.1 14.3 5.4 11.1 12.7 21.2 12.7 19911995 21.8 17.1 9.3 10.7 24.0 8.9 6.9 13.8 8.4 3.2 5.9 5.6 14.3 8.7 19962000 40.0 36.5 17.3 18.9 51.5 10.1 8.8 21.0 4.8 11.0 1.3 1.1 7.8 3.6 2005 28.9 -4.2 6.1 3.4 88.2 5.6 5.4 6.4 12.9 4.4 9.1 8.3 -17.9 12.9
1990 202 230 1 789 1 791 151 6 045 1 481 5 956 1 366 24 551 21 898 4 925 30 4 261
2005 916 779 10 130 10 672 716 22 171 4 517 45 564 4 214 62 095 44 674 9 420 91 12 641
59 28 647 600 .. 2 620 646 2 108 647 19 537 10 899 2 397 9 2 247
Dominacija finansijskog kapitala i nestalnost finansijskih tokova SLIKA 3.19. Finansijski tokovi prema zemljama u razvoju, 1990-2004
Milijarde USD
1.200 Bruto tokovi privatnog kapitala ka zemljama u razvoju
% GDP-a
12 10 8
1.000 800
600 400 200 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Neto ulazni tokovi FDI zemalja u razvoju
6 4 2
83
Ekspanzija meunarodne trgovine i FDI ne bi bila mogua bez pratee ekspanzije meunarodnih finansijskih tokova. Jedan od najboljih indikatora te ekspanzije je rast FDI i plasman banaka razvijenih drava u zemlje u razvoju (slika 3.19.). FDI, koje su posebno atraktivne za zemlje u razvoju, jer su manje kolebljive nego ostali kapitalni tokovi, su porasle sa niskog poetnog nivoa od 22 milijarde USD u 1990. godini na 200 milijardi godinje, to iznosi 2,5% GDP-a zemalja u razvoju. Ukupno finansiranje zemalja u razvoju privatnim kapitalnim tokovima je iznosilo 1.000 milijardi USD, pet puta vie nego 1990. godine.
SLIKA 3.20. Rast finansijskih derivata, 1990-2003

1000 900 Godinje transakcije (blrd USD) 800 700 600 500 400 300 10 200 100 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 0 5 0 Godinje transakcije Bilansi krajem godine 30 25 20 15 40 Bilansi krajem godine (blrd USD) 35
Izvor: Bank for International Settlements (BIS), Basel.
Globalno, sadanji trendovi kretanja kapitala sugeriraju da se globalizirani finansijski kapital poinje postepeno odvajati od realne ekonomije, mada je njegova funkcija finansiranja ostala ista. Finansiranje nefinansijskih agenata kreira bazu razliitih derivata koja nudi mnoge investicijske opcije koje nemaju direktne veze sa realnim investiranjem ili komercijalnim transakcijama (slika 3.20.). Naime, ukupne transakcije na organiziranom tritu kapitala koje pokriva Banka za meunarodna poravnanja su 2003. godine iznosile 900 bilijardi USD, dok su fondovi finansijskih derivata premaili 35 bilijardi USD.
Znatno bri rast finansijskih derivata od emitiranja meunarodnih dionica, internacionalnih ekonomskih transakcija, meunarodne trgovine i GDP-a, su stvorile dvije nove karakteristike savremenih finansijskih trita: nestalnost i grozniavost. Nestalnost, koja u zadnje tri decenije preovladava na meunarodnim finansijskim tritima, nije sasvim nova karakteristika, jer je te nestalnosti bilo i ranije. Ali, ova nestalnost na savremenim finansijskim tritima se moe znatno poveati. Ovo se naroito odnosi na neadekvatnu regulaciju aktivnosti banaka, institucionalnih investitora i agenata koji djeluju na tritu derivata, kao i na procikliku prirodu sadanjih regulacija, seriozne probleme zbog grozniavosti, povezane sa neadekvatnim informacijama iz izranjajuih trita i koritenje istih sistema za procjenu rizika bez obzira na razliite realne okolnosti.30 Za razliku od FDI, kratkoroni, srednjoroni i dugoroni privatni izvori finansiranja bili su kolebljivi, a njihovi finansijski uslovi vrlo osjetljivi na rast i suavanje meunarodnih trita. Pri tome su tokovi portfolio investicija i plasiranje depozitnih instrumenata na meunarodnom tritu bili najnestabilniji. Vea otvorenost prema tokovima kapitala nije preduslov za vei ekonomski rast. Dok vea finansijska integracija svjetskih trita nastoji da smanji nestalnost rasta u razvijenim zemljama, ona u zemljama u razvoju moe dosta brzo da povea njihovu nestalnost ekonomskog rasta.31
30 31
ECLAC (2004). Prasad at al. (2003).
84
3.3. GEOGRAFSKO LOCIRANJE EKONOMSKIH AKTIVNOSTI

U mnogobrojnoj literaturi o globalizaciji se esto moe uti tvrdnja da su se ekonomske aktivnosti poele deteritorijalizirati. Ali, lokacijska komponenta businessa je jo uvijek fundamentalna, jer je svaka komponenta proizvodnog lanca, svaka firma, svaka ekonomska aktivnost utemeljena na nekoj odreenoj lokaciji. Ovo utemeljenje se manifestira fiziki kao opipljivo, a kroz lokalizirane socijalne relacije kao neopipljivo. I ne samo to se svaka ekonomska aktivnost mora locirati negdje, nego se uoava jaka sklonost za stvaranjem geografski lokaliziranih ekonomskih aglomeracija ili grozdova (engl. cluster).32 Kako emo se sa ovim pitanjima detaljno susresti u sljedeim glavama, na ovom mjestu komentiraemo samo neke preovlaujue naine organizacije ekonomskih aktivnosti koje se deavaju na makro, mikro i mezo geografskim nivoima.
Makro nivo i globalna trijada

Prije 30 godina je japanski guru managementa Kenichi Ohmae, analizirajuci makro trendove u globalnoj ekonomiji, uoio da je svjetska ekonomija organizirana u vidu tripolarne makroregionalne strukture, iji su nosei stupovi Sjeverna Amerika, Evropa i Istona i Jugoistona Azija.33 Ovu ekonomsku makrostrukturu je Ohmae nazvao globalna trijada.
SLIKA 3.21. Globalna trijada - proizvodnja i trgovine, 2000

$317 mlrd $188 mlrd
Evropa GDP: $11.526 milijardi (31,6% svjetskog GDP-a) Ukupan izvoz: $3337 milijardi (45,7% svjetskog izvoza)
Sjeverna Amerika
GLOBALNA TRIJADA
GDP: $12.431 milijardi (34,1% svjetskog GDP-a) Ukupan izvoz: $1162 milijardi (15,9% svjetskog izvoza)
$278 mlrd
Istona i Jugoistona Azija GDP: $7369 milijardi (20,2% svjetskog GDP-a) $219 mlrd $428 mlrd
$351 mlrd
Ukupan izvoz: $1742 milijardi (23,9% svjetskog izvoza)
32
33
Termin cluster (imenica) se moe prevesti kao sveanj, grupa, grozd, jato ili kao (zamjenica) sakupljati se. Kako na bosanskom jeziku ne postoji etabiliran prevod za ovaj izraz, u daljem tekstu e se kombinirano koristiti bosanski i engleski izraz, i to u cilju promocije bosanskog izraza. Ohmae (1985).
85
Statistiki podaci o proizvodnji i trgovini Ohmae-ovu tezu potvruju (slika 3.21.). Globalna trijada je 2000. godine ostvarivala 85% svjetskog manufakturnog outputa i 81% svjetskog robnog izvoza. Dominacija Globalne trijade je uoljiva i na podruju FDI, jer je 80% fondova FDI koncentrirano u ove tri makro regije. Trendovi pokazuju da Globalna trijada sve vie uranja u svjetske proizvodne aktivnosti, trgovinu i direktne inostrane investicije. Izgleda da na mapi svjetske ekonomije Trijada stoji na slian nain kao to je u antikom Mediteranu stojao mitski Kolos. Trijada konstriuira svjetski megamarket, i to mnogo vie nego to to statistiki pokazatelji pokazuju. Dva od tri stuba Trijade Evropa i Sjeverna Amerika, su manje-vie formalno organizirani politiki u regionalne trgovake blokove (Evropska unija i NAFTA). Trei, i najdinaminiji, stup Trijade Istona i Jugoistona Azija jo nema neke sline formalne politike organizacije, ali na raspolaganju ima mnogo drugih dobrih mogunosti. Za slinosti u proizvodnim, trgovinskim i investicijskim vezama izmeu zemalja Trijade je odgovorno nekoliko glavnih faktora. U cilju zatite svojih investicija, lanovi Trijade agresivno promoviraju bilateralne trgovinske sporazume sa zemljama u koje investiraju, jer partnerske zemlje ele da im zemlje Trijade budu glavni izvor FDI. U nekoj sljedeoj fazi se ovi trgovinski sporazumi kompletiraju (ili pretvaraju) u sporazume o promociji i zatiti investicija i sporazume o izbjegavanju dvostrukog oporezivanja. Na taj nain se stvara iri sistem u kojem TNC mogu poslovati bez ogranienja koje nameu multilateralni sporazumi. Svijet se ubrzano kree prema globalnoj ekonomiji. Ali, ako Trijada postane funkcionalna realnost, koja ima interno organiziran proizvodni i trgovinski sistem, onda e ta realnost stvoriti velike probleme onom dijelu svijeta koji jo nije integriran u Trijada sistem.
Mikro novo: zrnasta struktura SLIKA 3.22. Glavni urbani centri u svijetu
Populacija (milioni)
Preko 10 miliona
86
Iz ovakvih i slinih slika je uoljiv najfundamentalniji faktor ekonomskog ivota neke zemlje ili regije: lokacijska specifinost i clusterska priroda najznaajnijih ekonomskih aktivnosti. Najiri mogui nain prikazivanja lokalnog rojenja (clusteriranja) ekonomskih aktivnosti je bez sumnje mapa svjetskih gradova (slika 3.22.). Naime, u svim zemljama su skoro sve industrijske i uslune business aktivnosti locirane u urbanim mjestima. U nekim zemljama ekonomski ivot se odvija u samo jednom ili dva velika grada, od kojih je jedan naee i prijestonica, dok u drugim zemljama i regijama postoji ravnija urbana hijerarhija i ravnomjernije irenje ekonomskih aktivnosti.
Mezo nivoi: transgranini clusteri

Izmeu makro nivoa Globalne trijade i visokolokaliziranih aglomeracija ekonomskih aktivnosti na mikro nivou postoji i veliki broj ekonomsko-geografskih organizacijskih formi koje se prostiru preko nacionalnih granica ili su u nekim sluajevima lokalizirani paralelno sa nacionalnim granicama. Ponegdje je ovakav nain organiziranja definiran (i stvaran) samim postojanjem politike granice. U drugim primjerima su ekonomske aktivnosti (i prostori) razvijeni na obe strane granice ili se jednostavno ire preko granice na funkcionalno organiziran nain. Sljedea tri primjera ilustriraju fenomene organiziranja business aktivnosti koje se deavaju na mezo nivou. Model ekonomskog rasta u Evropi (slika 3.23.) je bio geografski ekstremno neujednaen, kako izmeu pojedinih zemalja Evrope, tako i unutra samih zemalja. Ali, uprkos tome, mogu se uoiti karakteristine osovine rasta od sjeverozapada do jugoistoka Evrope, koje sjeku mnoge nacionalne granice.34
SLIKA 3.23. Glavne ose ekonomskog rasta u Evropi
Evropske vitalne osovine Podruja razvoja sa neto migracijom i novim aktivnostima
Podruje velike koherencije Glavne osovine budunosti

Izvor: Dunford and Kafkalas (1992).
34
Dunford and Kafkalas (1992).
87
SLIKA 3.24. Urbani koridori u Pacifikoj Aziji

Sjeveroistona azijska ekonomska zona Pan-japanskomorska ekonomska zona Pan-utomorska ekonomska zona
Junokineska ekonomska zona Moreuska trgovinska zona Podruje delte rijeke Zhujiang
Indokineska ekonomska zona Rastui trougao Singapura, Johora i Batama
Evropske osovine rasta su nastale u dijelu svijeta koji je ve nekoliko stoljea industrijaliziran i koje su na kraju rezultirale nastankom jake politike manifestacije - Evropske unije. Na drugom kraju svijeta u Pacifikoj Aziji - se uoava raanje slinih fenomena, koji se sada nalaze u embrionalnoj formi. Tamo se ve formiralo nekoliko ekonomskih vorova koji koriste prednosti transgranine komplementarnosti ponude rada. Ovi rastui trouglovi rasta (Singapur Batam - Johor i Juna Kina - Hong Kong Tajvan) se uglavnom formiraju oko velikih gradova (slika 3.24.).35
Gornja dva primjera ilustriraju razvoj mezo nivoa kada transgranine Jabotabek zona ekonomske aktivnosti stvaraju transnacionalne regije. Ali, postoje i primjeri kod kojih se oblici ekonomskog Izvor: Yeung and Lo (1996) i urbanog razvoja mogu stvoriti dogovorima dvije susjedne zemlje. Najoitiji primjer je dravna granica izmeu SAD i Meksika, du koje su razvijene jake business veze izmeu ekstremno bogate ekonomije Sjedinjenih Drava i znatno siromanije meksike ekonomije. irenje graninih aglomeracija je poelo nakon to je 1965. godine meksika vlada inagurirala program industrijalizacije graninih podruja da bi ublaila velike ekonomske i socijalne probleme u pograninim gradovima. Program je inagurirao niz povlastica za razvoj montaerskih (maquiladora) pogona, koji su iz SAD uvozili potrebne komponente, a izvozili asamblirane gotove proizvode. Program je bio koristan i za industrijalce iz SAD, jer im je proizvodnja u maquiladorama omoguavala koritenje vrlo jeftine meksike radne snage, uz manju okolinsku kontrolu proizvodnje. Ubrzo nakon promocije programa, nastao je spektakularan rast zaposlenosti sa obje strane granice, a posebno meksike (slika 3.25.). Naprimjer, u gradovima du granice je 1988. godine radilo 310.000 radnika, a samo 8 godina kasnije, 1996. godine, broj radne snage je udvostruen: 643.500. Ako na kraju sumiramo glavne geografsko-ekonomske trendove moemo zakljuiti da je ukupna trajektorija svjetskog ekonomskog rasta postala vrlo promjenljiva. Iako je u svjetskom ekonomskom sistemu i dalje nastavljena dominacija male grupe core ekonomija, manufakturna proizvodnja, a posebno meunarodna trgovina robama i uslugama, nisu vie isti ekskluzivitet core regija. Najspektakularnije stope rasta, pored Japana, su imale azijske novoindustrijalizirane zemlje, dok su tradicionalni modeli finansijskih i investicijskih tokova postali ekstremno kompleksni, kolebljivi i nestalni.
35
Yeung and Lo (1996).
88
SLIKA 3.25. Zaposlenost u glavnim meksikim maquiladorama

San Dijego Tecate Mexicali Calexico Nogales SJEDINJENE AMERIKE DRAVE Agua Prieta El Paso Ciudad Juarez Tijuana Nogales Ciudad Acuna Chihuahua Nuevo Laredo Laredo McAllen Brownsville MEKSIKO 150 Broj zaposlenih (hiljade) 10 50 1 Piedras Negras
Monterrey Toreon Reynosa
Matamoros
Gravitacijski centri svjetskog ekonomskog sistema su se poeli pomicati sa Atlantika ka Pacifiku. Ali, iako novoindustrijalizirane azijske zemlje postiu bolje performanse nego razvijene trine ekonomije, ipak je njihov broj jo uvijek veoma mali. Samo mali broj zemalja u razvoju je doivio znaajan ekonomski rast, dobar broj zemalja se susree sa velikim finansijskim potekoama, dok se najvei broj zemalja nalazi na granici, a esto i iza granice preivljavanja. Meutim, postalo je sasvim jasno da vie ne postoji meunarodna podjela rada organizirana oko tri komponente: core podruja, semiperiferije i periferije. Ona se zamjenjuje mnogo kompleksnijom strukturom. Globalna ekonomija se ne sastoji iz sloenih i upakovanih nacionalnih boksova; ona je vie nalik onome to Storper naziva mozaik neujednaenosti u kontinuiranom stanju toka36 na razliitim, ali meusobno povezanim prostorskim nivoima.
REFERENCE
Akyz, Yilmaz. 1998. The East Asian financial crisis: back to the future?, Tigers in Trouble: Financial Governance, Liberalisation and Crises in East Asia, Jomo Kwame Sundaram (ed.), Hong Kong: Hong Kong University Press. Amsden, Alice. 1989. Asia's Next Giant, South Korea and Late Industrialization, New York: Oxford University Press. ____________. 2001. The Rise of The Rest: Challenges to the West from Late Industrializing Countries, New York: Oxford University Press. Beattie, A. (2005). Top of the crops: Brazil's huge heartland is yielding farms that can feed the world. Financial Times, 23 june: 17. Chang, Ha-Joon. 1994. The Political Economy of Industrial Policy, London: Macmillan/Saint Martins Press.
36
Storper and Walker (1984).
Glava 3: Ekonomska mapa svijeta Chesnais, Franois. 1993. Globalization, world oligopoly and some of their implications, The Impact of Globalization on Europes Firms and Industries, Marc Humbert (ed.), London: Pinter. Dicken, Peter. 2004: Global Shift: Resharping the Global Economic Map in the 21th Century. London: Sage ____________ 2007: Global Shift: Mapping the changing contours of the World Economy. London: Sage. Dunford, M. and Kafkalas, G. 1992. Cities and Regions in the New Europe: The Global-Local Interplay and Spatial Development Strategies, London: Belhaven Press, Chapter 1. ECLAC. 2004. Productive development in open economies, (LC/G.2247). Santiago: ECLAC. Gereffi, Gary. 2000. "The transformation of the North American apparel industry: is NAFTA a curse or a blessing?", Desarrollo productivo series, No. 84 (LC/L.1420-P/I), Santiago, Chile: ECLAC. Helleiner, Gerald K. (ed.) 1994. Trade Policy and Industrialization in Turbulent Times, New York: United Nations University, Routledge. Hilbert, Martin and Jorge Katz. 2003. Building an Information Society: A Perspective from Latin America and the Caribbean. Santiago, Chile: ECLAC. Hobsbawn, Eric. 1994. Age of Extremes: The Short Twentieth Century, 1914-1991. London: Machael Joseph. Jomo, K.S. (ed.). 1998. Tigers in Trouble Financial Governance, Liberalization and the Crises in East Asia, London: Zed Books Ltd. Lall, Sanyaya. 2003. Industrial success and failure in a globalizing world. ICES Conference: From Transition to Development. Sarajevo: Faculty of Economics League of Nations. 1945. Industrialization and Foreign Trade. New York: League of Nations. Maddison, Angus. 2001. The World Economy: A Millennial Perspective. Paris: Development Center of the Organization for Economic Cooperation and Development. Obstfeld, Maurice, and Alan M. Taylor. 2002. Globalization and Capital Markets. In M. D. Bordo, A.M. Taylor and J. G. Williamson, (eds). Globalization in Historical Perspective. Chicago: University of Chicago Press.
89
Ohmae, Kenichi. 1985. Triad Power: The Coming Shape of Global Competition. New York: Free Press. Prasad, Eswar and others. 2003 Effects of financial globalization on developing countries: Some empirical evidence, Occasional Papers, No. 220, Washington, DC: International Monetary Fund (IMF), March. Rodrik, Dani. 1999. The new global economy and the developing countries: making openness work. Policy Essay, No. 24. Washington, D.C: Overseas Development Council (ODC). ____________ 2001. Development Strategies for the Next Century, Washington, D.C., World Bank. Romer, P.M. 1986. Increasing Returns and Long-run Growth, Journal of Political Economy, Vol. 94, No. 5. Shapiro, Alan. 2006. Multinational Financial management. Hoboken, NJ: John Wiley &Sons, Inc. Storper, M. and Walker, R. 1984. The spatial division of labour: labour and the location of industries, in L. Sawers and W.K. Tabb (eds) Sunbelt/Snowbelt: Urban Development and Regional Restructuring, New York: Oxford University Press. UNCTAD. 2001. World Investment Report 2001: Promoting Linkages, United Nations, New York and Geneva. ____________ 2002. Trade and Development Report, 2002 (UNCTAD/TDR/2002), New York: United Nations publication. ____________ 2004. World Investment Report 2004: The Shift Towards Services. New York and Geneva: UNCTAD ____________ 2006. World Investment Report 2006, FDI from Developing and Transition Economies. Geneva: UNCTAD UNIDO. 1996. Industrial Development: Global Report 1996, Oxford: Oxford University Press. ____________ 2004. Industrial Development Report 2004. Vienna: UNIDO Wade, Robert. 1990. Governing the Market: Economic Theory and the Role of Government in East Asian Industrialization. Princeton, New Jersey: Princeton University Press. Webber, M.J. and Rigby, D.L. 1996. The Golden Age Illusion: Rethinking Postwar Capitalism. New York: Guilford.
90
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj ____________ 2006. International Trade Statistics 2005. Geneva: WTO Yeung, Y.M. and Lo, F.C. 1996. Global restructuring and emerging urban corridor in Pacific Asia, in Y.M. Yeung and F.C. Lo (ed) Emerging World Cities in Pacific Asia, Tokyo: United Nations University Press.
World Bank. 2005. Global Economic Prospects 2005. DC: World Bank. ____________ 2007. Global Economic Prospects 2005. DC: World Bank. World Trade Organization. 2001. International Trade Statistics 2000. Geneva: WTO ____________ 2005. International Trade Statistics 2004. Geneva: WTO
WEB STRANICE 1. http://www.wto.org/ Web stranica svjetske organizacije za trgovinu sa najkompletnijom trgovinskom statistikom, trgovinskim studijama, esejima i lancima. 1. http://www.unido.org/ Web stranica Organizacije za razvoj Ujedinjenih nacija sa najkompletnijom statistikom proizvodnjem industrijskim studijama i esejima. 2. http://www.unctad.org/ Web stranica Konferencije za trgovinu i razvoj Ujedinjenih nacija sa najkompletnijom statistikom i informacijama o TNC, FDI i lancima. 3. http://www.elac.org/ Web stranica Ekonomske komisije UN za Latinsku Ameriku i Karibe, sa mnotvom informacija i studija o ovim regijama. Sline web stranice UN ima i za druge regije svijeta.
Glava 4: Populacija i demografske promjene
91
Iako ukupna humana populacija sainjava samo 0,0002% ivog svijeta na planeti, ovjek je jedina iva vrsta koja je u stanju da mijenja prirodne sisteme i oblikuje socijalne sisteme. Njegovi antropoloki sistemi naruavaju milionima godina uspostavljenu ravnoteu na planeti. To naruavanje je posljedica tri megatrenda: (i) - rasta populacije i njene urbanizacije, (ii) - rasta industrijskih i drugih povezanih outputa i (iii) - poveane potranje za materijalnim blagostanjem. Mnogi veliki globalni ekonomski, socijalni i okolinski problemi su posljedica pritiska rastue humane populacije na ograniene prirodne resurse. Naglim poveavanjem broja stanovnika, posebno u dva zadnja stoljea, ovaj pritisak je eskalirao na dramatian nain. Zato je dobro poznavanje demografskih pravila postalo neophodno, ne samo sa aspekta planiranja razvoja, nego i sa aspekta poboljanja kvaliteta humanog kapitala i poveanja njegovog doprinosa humanom razvoju. Sredinom 2006. godine je broj stanovnika na planeti Zemlji iznosio 6,55 milijardi. Evidentno je da se svake godine stanovnitvo poveava za 76 miliona ljudi, ali evidentno je i to da su dananje stope rasta populacije znatno ispod stopa rasta historijskih vrhunaca, i da e se rast populacije morati nekad zaustaviti na nekoj taki. Takoer je evidentno da humana rasa dominira planetom i da se blizu 40% neto primarne proizvodnje prirodnih ekosisema usmjerava na potrebe ljudi.1 Ovaj visoki nivo potronje upozorava da je katastrofalan okolinski prekid mogu i mnogo prije nego to ovjeanstvo dostigne svoj puni potencijal. Ali, takoer je evidentno da neke nove tehnologije pruaju dobre anse za spreavanje te katastrofe. Populacijske probleme moemo posmatrati iz mnogo uglova. Sa ekonomskog aspekta se populacija uobiajeno posmatra kao faktor proizvodnje (rad) i kao faktor rasta (per capita). Populacija moe biti determinanta prihoda na dva naina - kao apsolutna veliina i kao stopa rasta. Kada se razmilja o odnosima populacije i limitiranih prirodnih resursa, vrlo vaan aspekt je broj stanovnika, jer, ukoliko su ostali faktori konstantni, drave, koje imaju vie ljudi u odnosu na limitiranu koliinu resursa bie siromanije. Meutim, ako razmiljamo o interakciji izmeu populacije i produktivnih inputa, kao to je, naprimjer, kapital, onda je stopa rasta za nas relevantni aspekt. Zemlje se meusobno razlikuju i po broju stanovnika i po stopama rasta. Zemlje mogu imati spore stope rasta stanovnitva i veliki broj stanovnika u odnosu na resurse i obratno, brze stope rasta stanovnitva i malu populaciju u odnosu na resurse. Japan i Kenija su dva tipina primjera. U periodu od 1960. i 2000. godine je japanska populacija rasla po godinjoj stopi od samo 0,8%, ali je gustina stanovnitva u 2000. godini bila jedna od najveih u svijetu: 131 ljudi po km2. U istom periodu je kenijska populacija rasla po stopi od 3,3%, dok je gustina stanovnitva u 2000. godini iznosila 20 ljudi po km2 . Izmeu prihoda per capita i stopa rasta populacije postoji jaka negativna korelacija (slika 4.1.). Ali, dok je tu negativnu korelaciju statistiki lako uoiti, nju je u ivotu teko objasniti i razumjeti. Naprimjer, u nekim
1
Vitousek and Ehrlich (1986).
92
zemljama je brzi rast populacije glavni razlog za njihovo siromatvo, u drugim zemljama siromatvo ohrabruje brzi rast populacije, u treim zemljama se dogaa i jedno i drugo. Postoje zemlje kod kojih rast populacije i prihod per capita nisu u meusobnoj relaciji, ali postoje i zemlje kod kojih neki sasvim drugi faktori utiu i na rast populacije i na prihode per capita.
SLIKA 4.1. Odnos izmeu prihoda per capita i rasta populacije

Stope rasta populacije, 1960-2000 (% godinje) 5,0 4,5 4,0 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0 100 1.000 Rumunija 10.000 100.000 GDP per capita, 2000 Indija Kina Obala Slonovae Nigerija Honduras Meksiko Izrael Singapur Hong Kong Juna Koreja SAD Jordan
Izvor: Heston et al. (2002).
Problematika koja se odnosi na veze izmeu populacije i ekonomskog rasta je izuzetno sloena i kompleksna. Ona je vrlo vana za razumjevanje problema koji se tretiraju u ovoj knjizi. Zato smo ukupnu tematiku populacije podijelili na dvije glave. U ovoj glavi se razmatraju pitanja historijskih odnosa izmeu rasta populacije i ekonomskog rasta, neki teorijski aspekti rasta populacije, glavne determinante rasta populacije, te prognoze rasta populacije. Sljedea 5. glava je posveena najktupnijim i najizazovnijim posljedicama sadanjih demografskih promjena - starenju i radnoj snazi, migracijama i urbanizaciji, dok e se najvanije veze izmeu populacije i okoline tretirati u glavama 9., 10. i 11.
93
4.1. POPULACIJA I OUTPUT Historijski pregled

U dosadanjoj historiji humanog bia ekonomske sile su, izuzimajui dva posljednja stoljea, drale dinamiku rasta populacije pod svojom kontrolom. Meutim, u dva zadnja stoljea su se dogodile brze i dramatine promjene, koje su iz temelja promijenile prirodu rasta populacije. Slika 4.2. pokazuje rast populacije od poetka humane civilizacije do danas. U velikom dijelu historije ovjeanstva rast populacije je bio veoma spor, a naroito do prahistorijske agrarne revolucije. Vjerovatno, tada na itavoj planeti nije bilo vie od nekoliko miliona ljudi koji su preivljavali lovom i skupljanjem plodova. Nakon agrarne revolucije je broj stanovnika na zemlji poeo da raste. Zahvaljujui istovremenim tehnolokim pronalascima (plug, navodnjavanje, toak, skladitenje zaliha), koji su se dogodili oko 5.000. godine p.n.e., proizvodnja hrane je tehnoloki uznapredovala, pa su poveani kapaciteti za proizvodnju hrane omoguavali preivljavanje oko 50 miliona ljudi.
SLIKA 4.2. Rast populacije kroz historiju

Staro kameno doba Novo kameno doba Moderno doba
150 6
Bronzano doba
eljezno doba
Srednji vijek
Stanovnitvo (milijarde)
Poeci agrarne revolucije
Lovci i skupljai
Obrada metala
Plug i irigacija
Poetak kranstva
500.000
10.000
8.000
6.000
4.000
2.000
Kuga
450
godine (od danas)
Izvor: ulahovi (2002), str. 64.
Spor rast populacije ilustruju niske stope rasta, koje su u periodu od 10.000 godine p.n.e do poetka nove ere iznosile 0,04% godinje, to znai da se svakih 25 godina populacija uveavala za samo 1%. Na prelazu iz stare u novu eru je ukupan broj stanovnika u svijetu iznosio oko 200 miliona. U srednjem vijeku (1.1.300 godine n.e.) se, kao posljedica srednjevjekovne ekspanzije poljoprivrede, broj stanovnika postepeno poveavao. Krajem srednjeg vijeka je humana populacija brojala oko 400 miliona ljudi, ime je dostignut limit tadanjih okolinskih kapaciteta za proizvodnju hrane potrebne za preivljavanje ljudi. Ali,
Milijarda
200 mio
500 mio
5 mio
94
krajem srednjeg vijeka je stanovnitvo postalo mnogo ranjivije na faktore gustoe stanovnitva, posebno na pojavu gladi i bolesti. Naprimjer, u periodu od 1348. do 1650. godine je humana civilizacija zbog estih i masovnih epidemija zaraznih bolesti, a posebno kuge, u nekoliko navrata masovno desetkovana, 2 da bi, nakon posljednje velike epidemije kuge 1650. godine, zahvaljujui uvoenju novih poljoprivrednih kultura, broj ljudi narastao na skoro 600 miliona. Od 1600. godine dalje je humana civilizacija ubrzavala rast, da bi u zadnja dva stoljea eksplodirala. Naprimjer, u prvih 1.800 godina nove ere populacija je rasla prosjenom stopom od 0,09% godinje, da bi se u 19. stoljeu stopa rasta popela na 0,9%, u prvoj polovini 20. stoljea na 0,9% i u drugoj polovini 20. stoljea na 1,8%.3 Ovaj dramatian rast je rezultat tehnolokih unapreenja u zdravstvu i medicini, poboljanja sanitarne higijene, te poveanja proizvodnje hrane, kua i stanova i odjee. Posebno dramatine promjene su se dogodile u 20. stoljeu, koje je poelo sa 1,6 milijardi ljudi, a zavrilo sa 6,1 milijardi ljudi, koje su uglavnom bile rezultat eksplozivnog rasta stanovnitva poslije 1960. godine.
Modeli rasta populacije Malthuzijanski model

U svom uvenom djelu Principi populacije objavljenom 1798. godine je Thomas Malthus (1766-1834), engleski pastor i ekonomist, prvi istraivao bitna pitanja rasta populacije. Ta pitanja je otvorio tvrdnjom da se ljudi, pod odreenim okolnostima, mogu umnoavati po ogromnim stopama rasta (boks 4.1.). Jedina sila koja moe da ogranii njihovu plodnost (engl. fertility) su limitirane koliine raspoloivih resursa, a posebno zemlje. to manje stanovnika ivi na raspoloivoj zemlji, to je njihovo blagostanje vee. im populacija pone rasti, koliina raspoloive zemlje na pojedinca pada, pa zato ljudi postaju sve siromaniji. Nastalo siromatvo e, zauvrat, limitirati rast populacije, pa e drutvo, ukoliko eli da i dalje ivi u blagostanju, morati ostvarivati svoje prihode u srazmjerno konstantnoj veliini populacije. Ovako opisana dinamika rasta populacije (Malthusov model) ima puno slinosti sa istim biolokim modelima rasta. Ali, Malthus je uoio postojanje krucijalnih razlika izmeu ljudi i drugih oblika ivota. U razmnoavanju su ivotinje i biljke ograniene samo sa oskudicom resursa, dok ljudi, pored resursnih ogranienja, imaju i dodatne mogunosti za ograniavanje rasta populacije namjerno smanjivanje plodnosti u cilju smanjivanja siromatva. Prvo univerzalno ogranienje tasta populacije je Malthus nazvao pozitivnim nadzorom, a drugo, specifino samo za ljude, preventivnim nadzorom.4 Poto ljudi mogu svojom voljom da primjene preventivni nadzor, oni mogu izbjei da ive u traginim okolnostima kao to ive duge ive vrste. Ali, ako se ovaj preventivni nadzor srui, na scenu e stupiti pozitivni nadzor, koji e ovjeanstvu donijeti velike patnje, glad, nestaice, ratove, bolesti itd. Po Malthusu rast produktivnosti nije faktor koji moe ljude uiniti bogatijim, ve je to moralna uzdranost, koja je, praktino, jedini nain na koji neko drutvo moe sprijeiti prekomjerno raanje i tako poboljati ivotni standard. Zemlje koje prihvate politiku moralne uzdranosti imae nie stabilno stanje populacije, ali i vie stabilno stanje nivoa prihoda per capita.
2 3
Na vrhuncu (oko 1400. godine) epidemija crne kuge je za samo pedeset godina ubila 25% evropske populacije. Za prvu milijardu stanovnika ljudskoj rasi je trebalo dva miliona godina, za drugu milijardu 123 godine, za treu milijardu 33 godine; 15 godina za etvrtu milijardu, a po 12 godina za petu i estu milijardu stanovnika. Izmeu 1980. i 1990. godine je broj ljudi povean za 923 miliona, to je bila ukupna populacija u Malthusovim vremenima (1800. godine). Malthus (1798).
95
Boks 4.1. Snaga populacije

Kao ilustraciju velike sposobnosti razmnoavanja ljudske rase demografi esto navode Hutterite, neku komunalnu kransku sektu koja je 1970s migrirala iz Rusije u Dakotu i Kanadu. Njihov ivotni stil je bio usmjeren na postizanje maksimalne plodnosti ljudi. ene su se udavale mlade, a iz religijskih razloga nikada nisu prakticirale metode kontrole raanja. Za razliku od dananjih grupacija siromanih i neishranjenih ljudi sa visokim fertilitetom iz zemalja u razvoju, Hutteriti su bili uhranjeni i zdravi, stopa smrtnosti se nije razlikovala od stope smrtnosti u SAD. Rezultati visokog fertiliteta su bili dramatini. Kako je u prosjeku jedna ena do 45 godina starosti raala 10,4 djece, to je kolonija Hutterita brzo rasla: sa 215 ljudi u 1880. godini na 5.450 ljudi u 1960. godini. U tom istom periodu prosjena stopa rasta je iznosila 4,1%, to znai da se broj Hutterita udvostruavao svakih 17. godina. Iako i danas neke nerazvijene zemlje imaju hutteritske stope rasta, nijedna od njih nije u stanju da visoke stope rasta stanovonitva odrava tako dugo kao to su to radili Hutteriti. Drugi primjer sposobnosti ljudi za brzo irenje u uslovima dobre raspoloivosti resursima su francuski Kanaani, koji su u 17. stoljeu naselili pokrajinu Quebec. Prvih 3.380 doseljenika koji su emigrirali iz Francuske 1680. godine je u 1950. godini, uz vrlo malu dodatnu imigraciju, proizvelo 2,5 miliona ljudi. Danas 68% quebecke populacije genetski vodi porijeklo od prvih francuskih doseljenika.5
Adaptirano prema Larsen and Vaupel (1993), Livi-Bacci (1997).
Malthuzijanski model rasta populacije su sruila tehnoloka unapreenja koja su u zadnja dva stoljea dramatino podigla ivotni standard ljudi. Malthusov model se sruio i u odnosima izmeu prihoda per capita i rasta populacije. Naime, jedna od kljunih pretpostavki Malthuzijanskog modela je dejstvo da vei prihodi poveavaju rast populacije. Meutim, u savremenom svijetu su ti odnosi negativni - najbogatije zemlje svijeta imaju najnie stope rasta populacije (slika 4.1.). Raspad Malthuzijanskog modela se, ironino, poeo dogaati upravo u trenucima kada je Malthus objavio svoja gledita o rastu populacije. Tehnoloke promjene su sruile dva kljuna stupa njegovog modela prvog, da e fiksirana ponuda zemlje u uslovima rasta populacije voditi ka opadanju ivotnog standarda, i drugog, da e populacija uvijek rasti kada rastu prihodi per capita. Slika 4.3. prikazuje stope rasta outputa per capita i stope rasta populacije u Zapadnoj Evropi, gdje je Industrijska revolucija sruila Malthuzijanski model. Na slici se jasno uoava da se veze izmeu rasta prihoda i rasta populacije nisu prekinule odjedanput. Kako je Evropa postajala bogatija, to je njena populacija rasla po, do tada, nezapamenim stopama rasta. Do 1700. godine je populacija rasla po stopi od samo 0,2%, u periodu od 1700. do 1820. godine po stopi od 0,4% godinje, a u periodu od 1820. do 1870. godine po stopi od 0,7% godinje. Ali, kada je u jeku industrijske revolucije ekonomski rast premaio rast populacije, poelo je opadanje rasta populacije. Raskid sa Malthuzijanskim modelom je od 1929. godine postao jo dramatiniji. U mnogim zemljama Zapadne Evrope rast populacije je postao negativan. Ovaj mehanizam raspada Malthuzijanskog modela se danas deava u mnogim drugim dijelovima svijeta, kao, naprimjer, u zemljama Istone i Srednje Evrope i Japana.
Solow model
Mehanizmi Malthuzijanskog modela su sve do dva stoljea unazad odravali stabilne odnose izmeu veliine populacije i nivoa prihoda per capita. U zadnja dva stoljea su se naglim rastom populacije i prihoda po stanovniku ti mehanizmi jednostavno raspali. Da li to sada znai da veliina populacije ne proizvodi efekte na prihode per capita?
5
Larsen and Vaupel (1993), Livi-Bacci (1997).
96
SLIKA 4.3. Prekid Malthuzijanskih modela u Zapadnoj Evropi

2,5 Populacija Output per capita 2 Stope rasta (% godinje)
1,5
0,5
0 500-1500 1500-1700 1700-1820 1820-1870 1870-1929 1929-1990
Vremenski periodi
Izvor: Galor and Weil (2000)
Odgovor je negativan zbog dva krupna razloga. Prvo, Malthuzijanski mehanizam, gdje vea populacija znai nedostatak resursa je jo uvijek vaan faktor koji odreuje prihode neke zemlje, iako resursi vie ne igraju raniju ulogu. Drugo, postoje potpuno razliiti kanali, koje Malthus tada nije prepoznao, preko kojih populacija moe da utie na prihode per capita. To se, prije svega, odnosi na efekte populacije na fiziki kapital, kao i na ostale faktore proizvodnje. I dok se Malthuzijanski model fokusira na veliinu populacije, novi kanali se fokusiraju na stope rasta populacije i mogu se bolje razumjeti pomou proirenog Solow modela rasta (analiza Malthuzijanskog modela i proirenog Solow modela je prikazana u dodatku 4a.) Generalno, ako se u standardni Solow model rasta (rad i kapital) ukljui jo i rast populacije, onda se moe objasniti nain kako preko kanala razblaivanja kapitala vei rast populacije moe da snizi prihod per capita, te objasni negativne korelacije izmeu stope rasta populacije i prihoda per capita.
Dinamika i struktura sadanjeg rasta populacije

Sadanja enormna razliitost demografskog stanja (osnovne definicije vezane za populaciju su prikazane u boksu 4.2. i u dodatku 4b.) u pojedinim zemljama, a naroito izmeu razvijenog i nerazvijenog svijeta, je posljedica dejstva populacijskih trendova iz 19. i 20. stoljea, a posebno trendova iz druge polovine 20. stoljea. Dvadeseto stoljee se moe posmatrati kao stoljee trijumfa tehnologije i znanja, te kao stoljee trijumfa zdravstva, u kome su stope mortaliteta i stope nataliteta znatno reducirane - prvo u razvijenim zemljama, a zatim i u nerazvijenim zemljama. Naprimjer, 2000 godine se populacija u razvijenim zemljama u odnosu na 1900. godinu udvostruila i premaila broj od milijardu ljudi, dok se u istom periodu u nerazvijenim zemljama populacija uetvorostruila i dostigla cifru od 5 milijardi ljudi (slika 4.4.). Ovaj model asimetrinog rasta je udio razvijenog svijeta u ukupnoj svjetskoj populaciji smanjio sa jedne treine u
97
1900. godini na jednu petinu 2000. godini. 6 Najvie je smanjen relativni udio Evrope u svjetskoj populaciji: sa jedne etvrtine u 1900. godini na jednu osminu u 2000. godini (tabela 4.1.).
TABELA 4.1. Populacija, po razvojnim grupama i glavnim regijama, 1950, 2005 i 2050
Razvojne grupe i glavne regije Svijet Vie razvijene regije Manje razvijene regije Najmanje razvijene zemlje Ostale manje razvijene zemlje Afrika Azija Evropa Latinska Amerika i Karibi Sjeverna Amerika Okeanija Populacija (milioni) 1950 2005 2050 2.519 6.465 9.076 813 1.211 1.236 1.707 5.253 7.840 201 759 1.735 1.506 4.494 6.104 224 906 1.937 1.396 3.905 5.217 547 728 653 167 561 783 172 331 438 13 33 48 Udjeli (procenti) 1950 2050 2050 100,0 100.0 100.0 32,3 18,7 13,6 67,7 81,3 86,4 8,0 11,7 19,1 59,8 69,5 67,3 8,9 14,0 21,3 55,4 60,4 57,5 21,7 11,3 7,2 6,6 8,7 8,6 6,8 5,1 4,8 0,5 0,5 0,5
Izvor: UN Population Division, World Population Prospects: The 2004 Revision, Volume III: Analytical Report
SLIKA 4.4. Rast populacije, glavne regije, 1900-2000

7 6 5 Milijarde 4 3 2 1 0 1900 1910 Nerazvijene zemlje Razvijene zemlje
1920 1930
1940 1950 1960
1970 1980
1990 2000
Izvor: Population Bulletin, Vol. 59, No 1, March 2004
Statistika populacije, koja se bazira na UN metodologiji i definicijama iz 1950s, se razlikuje od ostalih globalnih statistika po teritorijalnom obuhvatu. Ona sve zemlje svrstava u dvije grupe: razvijene (vie razvijene, razvijene ili industrijalizirane zemlje), u koje spadaju Australija, Kanada, Japan, Novi Zeland, SAD i itava Evropa, i nerazvijene zemlje (manje razvijene ili zemlje u razvoju), u koje spadaju sve preostale zemlje.
98
Boks 4.2. Osnovni demografski pojmovi

Apsolutni broj populacije - broj ljudi u nekom specifinom podruju u nekom specifinom vremenskom periodu Srednje doba starosti (Median Age) je doba u kojoj je ukupna populacija sastavljena od polovine starijih ludi i polovine mlaih ljudi. Stopa raanja (Birth Rate ili Crude Birth Rate) pokazuje broj ivoroenih na 1.000 stanovnika u datoj godini. Generalna stopa fertiliteta (General Fertility Rate) je broj ivoroenih na 1.000 ena starosti od 15-49 godina u datoj godini. Ponekad se ova stopa zove i stopa fertiliteta). Totalna stopa fertiliteta (Total Fertility Rate ili TFR) je prosjean broj djece koje bi jedna ena rodila pretpostavljajui da e sadanje stope nataliteta za specifinu starosnu dob ostati konstantne kroz godine kada moe roditi dijete - od 15 do 49 godina starosti. Stopa smrtnosti (Death Rate), koja se esto naziva i sirova stopa smrtnosti (the crude death rate) je broj umrlih na 1.000 ljudi u datoj godini. Oekivana doba ivota pri roenju (Life Expectancy) je procjena prosjenog broja dodatnih godina ivota koje neka osoba u trenutku roenja moe da oekuje ako se stope smrtnosti za datu godinu ne budu mijenjale u periodu njegovog/njenog ivota. Migracija je geografsko kretanje ljudi preko specifine granice u cilju osnivanja novog stalnog ili polustalnog (privremenog) bivalita. Izrazi imigracija i emigracija oznaavaju pravce kretanja izmeu zemalja (meunarodna migracija). Stopa imigracije (Immigration Rate) je broj imigranata koji dolaze na neko odredite na 1.000 ljudi u destinaciji u datoj godini. Stopa emigracije (Emigration Rate) je broj emigranata koji je otputovao sa podruja porijekla na 1.000 ljudi podruja porijekla u datoj godini. Urbanizacija je poveanje u odnosu populacije koja ivi u urbanim podrujima ili process kretanja ljudi prema gradovima ili gue naseljenim podrujima. Definicije urbanosti se razlikuju od zemlje do zemlje. Gustina populacije (Population Density) se uobiajeno izraava kao broj ljudi na jedinicu povrine zemlje Prirodni prirataj (Natural Increase) je viak (ili manjak) raanja nad umiranjem u populaciji u datom vremenskom periodu. Stopa prirodnog prirataja (Rate of Natural Increase) je stopa po kojoj populacija raste (ili opada) u datoj godini zbog vika (ili deficita) raanja nad umiranjem, izraena kao procenat na bazi populacije. Ona ne obuhvata efekte imigracije ili emigracije. Stopa rasta (Growth Rate) je stopa po kojoj se poveava (ili smanjuje) populacija u datoj godini zbog prirodnog prirataja i neto migracije, izraena kao procenat populacije. Stopa rasta uzima u obzir sve komponente rasta populacije: roenja, smrti i migraciju. Vrijeme (ili stopa) udvostruenja (Doubling Time) je broj godina koje su potrebne da populacija nekog podruja udvostrui svoju sadanju veliinu, datu sa tekuom stopom rasta populacije.
Pogledajmo sada neto detaljnije stanje svjetske populacije na pragu treeg milenija. 2000. godine je stopa nataliteta iznosila 22, a stopa mortaliteta 9, to znai da je svjetska populacija rasla po godinjoj stopi od 1,3%. Meutim, u pojedinim zemaljama su stope rasta populacije bile vrlo razliite (mapa 4.1.). Visokoindustrijalizirane zemlje imaju niske stope nataliteta i mortaliteta, pa se godinja stopa promjene stanovnitva kree od -0,1 do 0,5; novoindustrijalizirane zemlje i velike zemlje u razvoju (Juna Koreja, Indija, Meksiko i Kina) imaju umjerene stope nataliteta i mortaliteta i godinje stope promjene populacije u intervalu od 1,0 do 2,0, dok zemlje sa ogranienim industrijskim razvojem (Pakistan, Etiopija i Uganda) imaju visoke stope nataliteta i umjerene stope mortaliteta i godinje stope promjene populacije od 2,0 pa navie. U pravilu, najsiromanije zemlje svijeta imaju i najvee stope rasta populacije.
99
Mapa 4.1. Stope rasta populacije, 2001
4.2. TRANZICIJA RASTA POPULACIJE

I Malthuzijanski i proireni Solow model objanjavaju uticaj populacije na nivo prihoda per capita. Pri tome Malthuzijanski model tretira populaciju kao endogenu varijabilu (odreenu modelom), a proireni Solow model kao egzogenu varijabilu (odreenu izvan modela). Malthuzijanski model, sa izuzetkom dva zadnja stoljea, za koje model ne vai, moe dati dobra objanjenja odnosa izmeu prihoda i stanovnitva, dok Solow model moe pokazati da se razlike izmeu stopa rasta populacije nekih zemalja mogu objasniti samo sa razlikama u prihodima. U savremenom prouavanju fenomena rasta populacije esto se koristi ideja demografske tranzicije, tj. proces kojim se demografske karakteristike neke zemlje transformiraju u skladu sa njenim razvojem. Demografska tranzicija se odvija kao rezultat meusobne interakcije promjene modela smrtnosti i raanja, tj. tranzicije umiranja (mortaliteta) i tranzicije plodnosti (fertiliteta). Ovaj proces tranzicije se u bogatim zemljama i siromanim zemljama nalazi u razliitim fazama. Dok su u razvijenim zemljama procesi demografske tranzicije uglavnom zavreni, u nerazvijenim zemljama se tranzicijski procesi odvijaju u punom jeku. Visoke stope rasta populacije u nerazvijenom svijetu se mogu objasniti nezavrenom tranzicijom, u kojoj stope mortaliteta padaju bre nego stope fertiliteta.
Demografska tranzicija
Dugorone statistike serije o populaciji pokazuju da postoji visoka negativna korelacija izmeu nivoa prihoda i stepena rasta populacije (slika 4.1.). Istraivanja ovih relacija su rezultirala teorijom demografske
100 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj

tranzicije, koja objanjava veze izmeu fertiliteta, mortaliteta i ekonomskog razvoja (slika 4.5.). Po teoriji, dinamika rasta svjetske populacije se odvija u etiri tipine faze.7 U prvoj fazi demografske tranzicije populacija ima visoke stope nataliteta i visoke stope mortaliteta. U nekim zemljama te visoke stope mortaliteta reflektiraju uticaj okolinskih kapaciteta na stabiliziranje broja stanovnika. U najveem broju zemalja visoke stope nataliteta prate visoke stope mortaliteta, koje se poveavaju u periodima ratova, gladi i pandemija. Naprimjer, u 14. stoljeu je kuga reducirala populaciju Kine i Evrope za jednu treinu,8 dok su kasnije hronine infekcije i neishranjenost bili odgovorni za visoku smrtnost djece i visoke fluktuacije stopa nataliteta i mortaliteta. U drugoj fazi demografske tranzicije rastui prihodi poboljavaju ishranu i stanje javnog zdravstva, to strmo obara stope mortaliteta. Poto stope nataliteta i dalje ostaju visoke, to populacija raste vrlo brzo po stopama od 2,5% do 3,0% godinje. U treoj fazi demografske tranzicije ekonomske sile, kao to su poveani trokovi odgoja djece i izdravanja porodice, reduciranje ekonomskih prednosti velikih porodica i promjene ekonomske i socijalne uloge ene utiu na smanjivanje stopa fertiliteta. Na poetku ove faze stope nataliteta su visoke, ali se na kraju pribliavaju stopama mortaliteta. Broj starijih osoba raste, a stanovnitvo se koncentrira u visokoproduktivnim zanimanjima i u gradovima.
SLIKA 4.5. Teorija demografske tranzicije

Faza 1 Faza 2 Faza 3 Faza 4
Stope nataliteta/mortaliteta
Stopa nataliteta Prirodno poveanje
Stopa mortaliteta
Vrijeme
Izvor: Population Reference Bureau (2004)
U etvrtoj fazi stope nataliteta su blizu ili jednake stopama mortaliteta, tj. dostie se nulta stopa rasta populacije, nakon ega stope nataliteta padaju na nivo ispod nivoa stopa mortaliteta. Ukupni broj stanovnika poinje postepeno opadati.
7 8
Todaro (1989). McNeil (1976).
101
Teorijom demografske tranzicije se moe objasniti dinamika demografskih promjena u razvijenim zemljama. Kada su se kod njih u 17. i 18. stoljeu poboljali materijalni uslovi, broj novoroenih je premaio broj umrlih, pa je populacija poela da raste. Bolja higijena i javne sanitarije su unaprijedili ope stanje zdravstva, a rast i irenje trgovine su poboljali ponudu hrane i enormno unaprijedili ishranu stanovnitva. Ranije visoke fluktuacije smrtnosti su prestale, pa se oekivano ivotno doba ljudi postepeno poveavalo. Zbog kasnijih enidbi i udaja, ubrzane industrijalizacije, poveanih aspiracija i elja ljudi, urbanizacije i ostalih faktora, stope nataliteta su se, takoer, smanjile. U industrijski razvijenim zemljama se demografska tranzicija, tj. pomak sa visokih stopa nataliteta i mortaliteta ka niskim stopama nataliteta i mortaliteta, odvijala u 19. i na poetku 20. stoljea, dok je u mnogim zemljama u razvoju poela tek sredinom 20. stoljea. Iako su u zemljama u razvoju brzina i putevi opadanja nataliteta i mortaliteta jako varirali od zemlje do zemlje, i kod njih je demografska tranzicija postala dominantan model demografskih promjena.9 Danas su mnoge zemlje kompletirale svoju demografsku tranziciju. Natalitet i mortalitet su na niskim nivoima, a prirodni prirataj stanovnitva je mali, ako ga uope i ima. Mnoge zemlje u razvoju se nalaze u drugoj fazi tranzicije ili na prelazu iz druge u treu fazu, u kojoj natalitet i mortalitet opadaju po razliitim stopama, ali su te stope jo uvijek visoke u odnosu na Evropu i druge razvijene regije (slika 4.6.). Mnoge zemlje sa niskim natalitetom su ule u drugu demografsku tranziciju, u kojoj su stope nataliteta ispod nivoa prirodne stope zamjene stanovnitva (dva djeteta). Ovaj oblik tranzicije je vezan za vee mogunosti obrazovanja i zapoljavanja ena, opu raspoloivost kontracepcijskih sredstava, rast neformalnih brakova i materinstava bez brakova, te rast individualizma i materijalizma.10
SLIKA 4.6. Stope nataliteta i mortaliteta, 1850-2000

Roenja/smrti na 1.000 ljudi 50 Stopa mortaliteta u zemljama u razvoju 40 Prirodno poveanje populacije 30 Prirodno poveanje populacije
Stopa nataliteta u zemljama u razvoju
20 Stopa mortaliteta u razvijenim zemljama
10
Stopa nataliteta u razvijenim zemljama
0 1850
1875
1900
1925
1950
1975
2000

9 10
Lee (2003). Van de Kaa (1987).

U diskusijama o demografskoj tranziciji treba napraviti razliku izmeu spontane i inducirane tranzicije. Spontana tranzicija se odvija u razvijenim zemljama u okvirima njihovog ukupnog razvoja, dok je inducirana tranzicija, koja se odvija u zemljama u razvoju prije pojave njihovog snanijeg socioekonomskog razvoja, rezultat dravnih politika i programa planiranja porodica. Ruska federacija, kao i neke druge zemlje Centralne i Istone Evrope, su glavni izuzeci od teorije demografske tranzicije. Tamo se krajem 1980s i tokom 1990s stopa mortaliteta ak i poveala. Naprimjer, sredinom 1990s je u Ruskoj federaciji stopa smrtnosti iznosila 15 ljudi na 1.000 stanovnika (kao u zemljama Podsaharske Afrike), dok je stopa smrtnosti u najveem broju zemalja u razvoju iznosila 9, a u razvijenim zemljama 8. Ovaj dramatini, u dosadanjoj historiji nezabiljeen, reverzibilni trend mortaliteta se djelimino moe objasniti veim mortalitetom odraslih mukaraca - poveanim brojem kardiovaskularnih oboljenja starijih te incidentnim ivotnim situacijama, suicidima, ubistvima mlaih slojeva populacije. Mnogi od ovih faktora su posljedice nesigurnosti, stresova, loih ivotnih uslova, prekomjernog konzumiranja alkohola i duhana.
Tranzicija mortaliteta SLIKA 4.7. Oekivana doba ivota u razvijenim zemljama

Oekivana doba ivota pri roenju (godine) 70 vedska 70 60 Sjedinjene Drave 50 40 Japan 30 20 1800 1850 1900 1750 1950 2000 Francuska Engleska
Izvor: Livi-Bacci (1997).
Opadanje smrtnosti je jedna od najznaajnijih transformacija u dosadanjoj humanoj historiji. Gledano sa dananjeg aspekta ponekad je teko razumjeti ivotnu nesigurnost sa kojom su se nai preci sretali tokom cijele historije ljudskog bia, pa ak i prije 50 godina. Slika 4.7. prikazuje evoluciju oekivanog doba ivota u razvijenim zemljama u zadnja dva stoljea. I u velikom broju zemalja u razvoju statistika pokazuje znatno poveanje ivotne dobi, jer se tamo tranzicija mortaliteta odvija ak i bre nego u zemljama razvijenog svijeta. Naprimjer, u Indiji se oekivano doba
103
ivota povealo sa 26,9 godina u 1930. godini na 55,6 godina u 1980. godini, dok je Francuskoj za isti obim promjena trebalo tri puta vie godina: sa 27,9 godina u 1755. godini na 56,7 godina u 1930. godini.11 Pored toga, u nerazvijenom svijetu se tranzicija deava na dosta niim nivoima prihoda per capita. Naprimjer, Indija je dostigla oekivano doba ivota od 55,6 godina u 1980. godini na nivou prihoda per capita od 1.239 USD, dok je Francuska dostigla oekivano doba ivota od 56,7 godina u 1930. godini sa prihodom per capita od 4.998 USD. Za reduciranje mortaliteta su najzaslunija tri faktora. Prvo, postignuto je znaajno poboljanje ivotnog standarda, prije svega kvantiteta i kvaliteta ishrane. Kako je predindustrijska populacija bila esto hronino neishranjena, ljudi su umirali i od onih bolesti koje bi u uslovima bolje ishrane bile lako savladive. Vremenom su ljudi postajali bogatiji, sitiji i otporniji na bolesti. Pored toga, i ostala poboljanja ivotnog standarda, kao, naprimjer, bolji uslovi stanovanja i pranje odjee, su reducirali bolesti. Drugi faktor sniavanja smrtnosti se odnosi na poboljanje funkcije javnog zdravstva, te obezbjeenje iste vode i drenae movara. Trei faktor koji je smanjivao smrtnost je bio dramatini napredak u lijeenju bolesti. U zemljama koje su prve doivjele ekonomski boom, ova tri faktora su, manje ili vie, dolazila jedan iza drugog - prvo bolja ishrana i stanovanje, zatim poboljanje javnog zdravstva, a tek onda medicinska unapreenja. uveni ekonomski historiar Robert Fogel je zakljuio da se sa unapreenjem prehrane u Engleskoj i Francuskoj u periodu od 1775. do 1875. godine moe objasniti 90% pada mortaliteta.12 U drugoj polovini 19. stoljea je u velikim gradovima razvijenih zemalja dolo do uvoenja modernih sistema za otpadne i pitke vode, to je dodatno reduciralo mortalitet zbog suzbijanja kolere i tipoidne groznice. Poboljanje medicinskog tretmana je dalo znaajniji doprinos samo u 20. stoljeu. Brzo opadanje mortaliteta u zemljama u razvoju je posljedica injenice da su mnoga unapreenja koja su se sporo akumulirala u razvijenim zemljama dola u nerazvijeni svijet u paketu. Zemlje u razvoju i meunarodne razvojne i nevladine organizacije su neposredno prije, te odmah nakon Drugog svjetskog rata, brzo i masovno primjenjivale moderne tehnike javnog zdravstva i medicine. Ovo objanjava zato su zemlje u razvoju smanjivale mortalitet na znatno niem nivou prihoda per capita nego razvijeni svijet.
Tranzicija fertiliteta
Kao ilustracija za tranziciju fertiliteta13 posluie nam kretanje ukupne stope fertiliteta u SAD u periodu od 1860. godine do 2000. godine (slika 4.8.). Iz slike se vidi da je u posljednjih 140 godina fertilitet u SAD dramatino smanjen - sa preko petero djece po eni na dvoje djece po eni. Ali, za razliku od promjena mortaliteta, promjene fertiliteta ne teku ba tako glatko - uoljive su vidne, privremene interupcije u trendovima fertiliteta. Isti model, posebno mali fertilitet u toku Velike depresije i Drugog svjetskog rata, kojeg je naslijedila poslijeratna baby-boom euforija fertiliteta u periodu od 1946. do 1964. godine, se odvijao irom razvijenog svijeta.
11 12 13
Kalemli-Ozcan (2002). Fogel (1997). Demografi mjere plodnost indikatorom koji se zove ukupna stopa fertiliteta (Total Fertility Rate ili TFR), koja prikazuje prosjean broj djece koju bi ena rodila pretpostavljajui da e sadanje stope nataliteta za specifinu starosnu dob ostati konstantne kroz godine kada moe raati djecu; od 15 do 49 godina starosti. Naprimjer, ako su ene stare izmeu 20-39 godina raale prosjeno 0,2 djece godinje, a ene izvan te grupe nisu imale djece, onda TFR iznosi 4 (20 godina pomnoeno sa 0,2 djece godinje).
104 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj SLIKA 4.8. Ukupna stopa fertiliteta u SAD, 1860-2000
Ukupna stopa fertiliteta 6,0 5,5 5,0 4,5 4,0 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 1890 1910 1920 1950 1940 1970 1960 1880 1870 1900 1930 1860 1980 1990 2000
Izvori: Coale and Zelnik (1963); Wade (1989).
Promjene fertiliteta u nerazvijenim zemljama, slino kao kod mortaliteta, su se dogaale u kraem vremenskom intervalu nego promjene fertiliteta u razvijenim zemljama. Naprimjer, sniavanje TFP u SAD sa 5 na 3 je trajalo 63 godina (od 1862. do 1925. godine), dok se to u Indoneziji desilo za samo 15 godina, od 1975. do 1990. godine. Iz gornje slike se moe uoiti da je TFR u SAD prije 150 godina bila isto toliko visoka kao to sada iznosi u nerazvijenom svijetu. Isto se deavalo i u Evropi - u 18. stoljeu je i u Engleskoj i u Francuskoj i u paniji TFP bila vea od 5. Ali, u nerazvijenim zemljama i mortalitet i fertilitet su opadali bre u odnosu na razvijene zemlje, pri emu je pad mortaliteta bio bri od pada nataliteta. Osim toga, u mnogim nerazvijenim dravama tranzicija fertiliteta je jo dosta daleko od svog zavretka. Zbog toga se, u cilju boljeg razumijevanje buduih demografskih dogaanja, moraju ire elaborirati raspoloivi mehanizmi sa kojima se moe uticati na tranziciju fertiliteta.
4.3. MEHANIZMI TRANZICIJE FERTILITETA

Ako se paljivije pogleda dinamika populacijskih promjena, moe se lako uoiti da dinamika promjena zavisi od promjena nataliteta i mortaliteta te starosne strukture stanovnitva. Broj novoroenih zavisi od broja ljudi koji se nalaze u plodnim godinama i broja djece koje moe roditi mogua majka, tj. od stope fertiliteta. Stopa fertiliteta jako varira, kako u pojedinim zemljama ili grupama zemalja, tako i u pojedinim vremenskim periodima (slika 4.9.). Prije pedeset godina je prosjena totalna stopa fertiliteta u nerazvijenim zemljama iznosila 6,2, a u razvijenim zemljama 2,8. Visoka plodnost i smanjena smrtnost su 1960s izazvale eksplozivni rast populacije, posebno u nerazvijenim zemljama, to je pokrenulo mnoge akcije za smanjivanje fertiliteta. Zahvaljujui tome, fertilitet je poeo opadati, ali sa razliitim intenzitetom u razliitim podrujima svijeta. U
105
odnosu na 1950. godinu, u 2003. godini je totalna stopa fertiliteta u Aziji pala sa 5,9 na 2,6,14 u Africi sa 6,7 na 5,2, u Latinskoj Americi sa 5,9 na 2,7, dok je u Sjevernoj Americi i Evropi pad TFR bio ispod granice prirodne zamjene stanovnitva od 2,1 (sa 3,5 na 2,0 odnosno sa 2,7 na 1,4).
SLIKA 4.9. Nivoi fertiliteta u glavnim regijama svijeta, 1950 i 2003

8 7 6
5,2 6,7 5,9 5,9
1950-55 2003
Djece po eni
5 4 3 2 1 0 Af rika Azija Lat. Am erik a i Karibi Sjev erna Am erik a Ev ropa

2,6 2,7 2 1,4 3,5 2,7
Izvor: Haub (2003)
Ekonomska teorija fertiliteta Slika 4.10. Mikroekonomija plodnosti

Tranzicija mortaliteta se moe ekonomski dosta jednostavno objasniti. to ljudi postaju bogatiji, oni poinju troiti vie korisnih stvari, kao to su hrana, stanovanje, rekreacija itd, koje im omoguavaju kvalitetniji i dui ivot. Kako veina ljudi eli da ivi due i zdravije, njihova drutva bre usvajaju nove tehnike za reduciranje i lijeenje bolesti. Ali, tranziciju fertiliteta je ekonomski mnogo tee objasniti. U svakoj porodici su djeca poeljna i dobrodola na isti nain kao to je poeljno zdravlje i dugovjenost. Zato, dakle, graani onih zemalja koje postaju bogatije ele da imaju mnogo manje djece nego graani siromanih zemalja? Kod ekonomskog objanjavanja fertiliteta su vane dvije determinante - broj djece koje e
Trokovi (cijena) djece Prirodno poveanje populacije Broj djece u jednoj porodici
Izvor: Perman (1996).

14
Regionalni prosjeci maskiraju razliite nivoe i trendove u pojedinim zemljama u razvoju. Naprimjer, TFR Kine od 1,7 u 2003. godini je znatno ispod TFR ostalih azijskih zemalja. Azijski TFR bez Kine iznosi 3,1.

jedna ena roditi u svojim reproduktivnim godinama te oekivano trajanje ivota djeteta pri roenju. Prva determinanta uglavnom zavisi od izbora roditelja, dok je druga vezana za unapreenje zdravstva. Ekonomska teorija fertiliteta (slika 4.10.) polazi od premise da izbor veliine porodice zavisi od marginalnih trokova i koristi od broja djece u porodici. Marginalni trokovi zavise od trokova trudnoe, odgoja djece i njihovog obrazovanja, ukljuujui i oportunitetne trokove koji se odnose na uloeno vrijeme roditelja u ove aktivnosti. Pretpostavka je da rastom veliine porodice ovi trokovi blago rastu. Na marginalne beneficije porodice utiu fizike beneficije djece, doprinos djece porodinim prihodima i granica do koje se veom porodicom pojaava starosna sigurnost lanova porodice. Pomou mikroekonomske teorije fertiliteta mogu se objasniti razlozi zbog ega je poveano blagostanje povezano sa redukcijom fertiliteta. Takoer, ova teorija se moe upotrijebiti kod odgovora na glavna pitanja kontrole veliine populacije. Naprimjer, pomou ove teorije vlasti mogu donijeti odgovarajue mjere za ohrabrivanje smanjivanja veliine porodice.
Reduciranje fertiliteta Sredstva

I prije nego to je Malthus otvorio pitanje smanjivanja fertiliteta kao vanog naina da se ovjeanstvo spasi od sirotinje, ljudi su znali kako da izbjegnu stvaranje djece, a da pri tome ne zapostave arolije seksa. Prvi pisani tragovi o kontroli raanja je pronaen u tzv. Kahun medicinskom papirusu (1850 p.n.e.), na kome su napisana tri uputstva za pravljenje vaginalne blokade, ukljuujui krokodilski izmet i fermentirano tijesto. I Biblija preporuuje koritenje nekih metoda za sprijeavanje zaea, a i mnogi grki medicinski tekstovi raspravljaju o kontracepcijskim napicima, fizikim preprekama i epiima, kao i tehnikama izvoenja abortusa. U ljudskoj historiji su brojne kulture prakticirale infanticid kao sredstvo za kontrolu veliine porodice. Grci su djecu roenu iz akata silovanja ili branih preljuba ostavljali na milost i nemilost prirodi, ali su poznavali i brojne tehnike ograniavanja broja djece.15 Praksa odricanja od raanja je nastavljena u Evropi, a ponekad je ohrabrivana i akcijama katolike crkve uzimanja nahoadi.16 Za spreavanje fertiliteta se u 17. stoljeu preporuivao model relativno kasnih enidbi - 28. godina za mukarce i 27 godina za ene (ovo je jedini metod kontrole raanja kojeg je Malthus, inae visoki vjerski dunosnik, preporuivao). U mnogim kulturama je fertilitet spreavan dugim periodom dojenja. Naprimjer, 1999. godine, u Indoneziji je prosjeno vrijeme dojenja iznosilo 24 mjeseca.17 U zadnja dva stoljea su tehnologije za kontrolu raanja znatno uznapredovale. Kondomi, koji postoje hiljade godina, su poslije pronalaska vulkanizirane gume 1844. godine, znatno poboljali kvalitet i smanjili cijenu; cervikalna kapa je izmiljena 1838. godine, dijafragma 1882. godine, intrauterijske naprave 1909. godine, a pilule za kontracepciju 1960s. Paralelno sa tehnolokim promjenama odvijale su se i socijalne promjene percepcije raanja, te kreirale dravne politike kontrole plodnosti. Naprimjer, kada je pionir kontrole raanja u SAD Margaret Sanger (1879-1966) 1916. godine otvorila prvu kliniku za kontrolu raanja, odmah je bila zatvorena, uz osudu
15 16 17
McLaren (1990); Riddle (1992). Kertzer (1993). Berg and Brems (1989); Population Reference Bureau (1999).
107
tadanjeg amerikog predsjednika Theodora Roosevelta: ena koja izbjegava trudnou se ne razlikuje od vojnika koji baci svoju puku i napusti bitku. Tek su 1965. godine usvojeni odgovarajui zakoni koji su omoguavali kontracepciju. I mnoge evropske zemlje su skoro itavo 20. stoljee prakticirale politike koje su bile neprijateljske prema kontroli raanja. Poslije Drugog svjetskog rata su u nerazvijenom svijetu, zbog narasle zabrinutosti za posljedice brzog rasta populacije, naklonosti prema politikama koje ohrabuju ogranienje raanja rasla. Do 1990. godine 85% stanovnitva svih zemalja u razvoju je ivjelo u zemljama u kojima su vlasti shvatile da je stopa fertiliteta u njihovim zemljama isuvie visoka.18 Da li se poveanim mogunostima upotrebe kontracepcijskih sredstava i promjenama politika prema fertilitetu moe objasniti tranzicija fertiliteta? Za Evropu je odgovor negativan, jer se glavno smanjivanje stopa fertiliteta dogodilo prije nego to su se pojavila moderna kontracepcijska sredstva. U Velikoj Britaniji je, naprimjer, 1910. godine, u sredini perioda glavnog pada fertiliteta, samo 16% branih parova uporebljavalo neko od mehanikih sredstava kontracepcije.19 U nerazvijenom svijetu je bilo potpuno drukije, jer opadanje fertiliteta nije bilo u skladu sa poveanom upotrebom sredstava za kontrolu raanja. Naprimjer, u periodu od ranih 1960s do 1998. godine je udio branih partnera starosti izmeu 15-49 godina, koji su upotrebljavali jedan od vidova kontracepcije porastao sa 9% na 55%, ali ovo naraslo interesiranje za upotrebu kontracepcijskih sredstava nije proizvelo pad fertiliteta.20 Studije efektivnosti programa planiranja porodica (boks 4.3.) su potvrdile da se programima moe objasniti samo 10% do 40% pada fertiliteta,21 dok se preostali dio pada objanjava promjenom prioriteta, tj. brojem djece koje eli da ima jedna porodica.
Boks 4.3. Programi planiranja porodice i njihovi efekti

Smatra se da je od brojnih programa za redukciju plodnosti najefikasniji program bio kineska politika jednog djeteta, kojeg je Kina poela sprovoditi 1979. godine, uz znatna ogranienja ljudskih prava. Politike su instrumentima beneficija i kazni podsticale smanjivanje fertiliteta. Naprimjer, brani parovi koji su se obavezivali da e imati samo jedno dijete, primali su vee plae, imali prioritet u dodjeli stanova i preferencijalne stanarine, dok su brani parovi koji su imali previe djece ponekad plaali trokove socijalne obaveze kao protivteu trokova koje su svojim vikom djece prouzrokovali drutvu. Obaveza porodica u planiranju veliine porodice je ak inkorporirana u kineski ustav. Ove politike su imale dramatian efekat: u 1995. godini je TFP pala na 1,76 u odnosu na 5,99 u periodu od 1965. do 1970. godine. Procjenjuje se da su do 2000. godine, kada je politika planiranja porodice znatno ublaena, ukupni efekti neraanja iznosili 70 miliona djece. 1970s je indijska vlada upotrijebila drakonske mjere za smanjivanje fertilliteta. Ljudi su bukvalno hvatani na ulici i nasilno sterilizirani, nakon ega su kao nagradu za dobrovoljno uee dobijali tada popularne tranzistorske radioaparate. Samo u 1976. godini je tako sterilizirano preko 8 miliona ljudi. Zbog svoje brutalnosti i ekstremne nepopularnosti, ovaj program je brzo zaustavljen. Nasuprot ovim programima vrste ruke, veina programa za planiranje porodica u siromanom svijetu se bazirala na obrazovanju i ubjeivanju. Meksika vlada na nacionalnoj televiziji od 1974. godine emitira jingle male porodice ive bolje. U Indiji je kampanja za ohrabrivanje porodica sa dvoje djece imala slogan "nas dvoje i nae dvoje. 1970s i 1980s je Indonezija sprovodila vrlo irok program pomou kojeg je distribuirala besplatna
18 19 20 21
Bongaarts (1994). McLaren (1990). Sadik (1991), United Nations (1998). Keyfitz (1989).

kontracepcijska sredstva i edukacijske materijale u 40.000 seoskih centara. Program kontrole raanja se sprovodio uporno i tvrdoglavo: davanjem 5 rupija porodici sa dva djeteta sa porukom planiranje porodice: put prosperiteta, emitiranjem nacionalnog jingla o planiranju porodice, dok su se irom zemlje svakog dana u 17 sati oglaavale sirene podsjeajui ene da je dolo vrijeme za uzimanje kontracepcijskih pilula. Broj porodica koje su uestvovale u programima kontrole raanja se poveao sa 400.000 u 1972. godini na 18,6 miliona u 1989. godini, dok je u istom periodu TFR pala sa 5,6 na 3,4 djece po eni.22 Ali, neke zemlje u razvoju nisu ohrabrivale smanjivanje plodnosti, a neke su ak radile i protiv. U Etiopiji se, naprimjer, nekoliko vlada protivilo planiranju porodica, prvenstveno iz religioznih razloga, a pored toga, ti programi su esto bili posmatrani kao programi koji imaju za cilj limitiranje rasta jedne etnike grupe na raun druge etnike grupe. Rezultat je bio odgovarajui: u periodu od 1975. do 1995. godine je TFR porasla sa 5,2 na 7,4.23 Istraivai programa kontrole raanje nisu jedinstveni u ocjeni njihove efikasnosti i efektivnosti. Neki procjenjuju da su dravni programi prouzrokovali samo trivijalne efekte, dok drugi smatraju da se programima moe pripisati 40% redukcije fertiliteta u periodu od 1960s do 1990s. Zagovornici efikasnosti vladinih programa smatraju da jaki programi planiranja porodice mogu smanjiti ukupnu stopu fertiliteta ak za jedno dijete po eni.
Adaprirano prema Weil (2005) str. 109.
Slika 4.11. Poeljne vs stvarne stope fertiliteta

Ukupna stopa fertiliteta 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Poeljni fertilitet Bolivija Nigerija Togo Pakistan Mali Jemen
Izvor: Pritchett (1994).
Ali, ini se da ova promjena prioriteta ide dosta sporo, posebno u nekim zemljama i regijama. Slika 4.11. pokazuje rezultate istraivanja relacija izmeu stvarne plodnosti i poeljne plodnosti kod veeg broja zemalja u razvoju (poeljni fertilitet je utvren za svaku zemlju posebno na osnovu ankete u kojoj su se ene izjanjavale o idealnoj veliini porodice). Ako bi poeljna plodnost bila jednaka stvarnoj plodnosti, onda bi podaci leali na kosoj liniji od 45 stepeni. Meutim, skoro u svim nerazvijenim zemljama poeljna plodnost se nalazi iznad te linije, to znai da je stvarna plodnost vea nego poeljna. Ali, u skoro svim zemljama je poeljna plodnost vrlo blizu stvarnoj
22 23
Keyfitz (1989). Berhanu and Hogan (1997).
109
plodnosti, sa razlikom od samo 0,86 djece po eni. Samo kod nekoliko zemalja je aktuelna plodnost mnogo vea nego poeljna plodnost (Bolivija, Pakistan i Togo). Ove injenice ukazuju da su kod mnogih zemalja mogunosti smanjivanja plodnosti klasinim metodama limitirane, pa zato treba traiti i neke druge mogunosti i neke druge motive.24
Motivi
Ideja da je ekonomski rast najbolji put za smanjivanje plodnosti je dobro promovirana na godinjoj konfereciji UN 1975. godine sloganom Razvoj je najbolje kontracepcijsko sredstvo. I mikroekonomska teorija fertiliteta objanjava zato je put do veeg blagostanja povezan sa redukcijom fertiliteta. Ta teorija nam pomae da uoimo nekoliko pravaca na kojima se odgovarajuim politikama ohrabrivanja smanjivanja porodica moe sniziti plodnost. Prvi pravac se odnosi na efekte koje donosi redukcija mortaliteta. Prethodno smo vidjeli da opadanje mortaliteta prouzrokuje i opadanje fertiliteta. Prije svega, savremene porodice se vie ne brinu o broju djece koje e imati, nego o broju djece koja e preivjeti djetinjstvo, a u nekim drutvima i kada e dobiti preivjelog sinanasljednika. Ukoliko mortalitet padne, sasvim je mogue da porodica ima isti broj preivjele djece i sa niim fertilitetom, tj. pad smrtnosti eliminira potrebu za dodatnim fertilitetom. Drugi pravac vodi ka poveanju nivoa obrazovanja ena i djevojica. Obrazovanija ena ima vee anse da dobije bolje plaen posao, to dalje utie na smanjivanje elje za djecom. Edukacija ena i djevojica unapreuje efektivnost upotrebe kontracepcijskih sredstava i poveava efikasnost ostalih programa planiranja porodica. Vee uee ena u obrazovanju, takoer, moe poboljati njihov socijalni status i nezavisnost. Empirijski je dokazano da su u zemljama gdje se ene due obrazuju stope plodnosti nie nego u zemljama u kojima je vrijeme obrazovanje ena krae. 1970s u Latinskoj Americi ene sa sedam ili vie godina obrazovanja su imale ukupnu stopu fertiliteta 3,2, a ene do tri godine obrazovanja 6,2.25 Trei pravac se odnosi na efekte prihoda i supstitucije. Logika efekata je vrlo prosta - ljudi vrednuju djecu ba kao to vrednuju i drugu robu za koju troe resurse. Kada ljudi postaju bogatiji, oni vie troe drugih normalnih roba. Poto sa porastom prihoda raste i cijena djece (djeca zahtijevaju vie roditeljskog vremena, vie sredstava za ivot, obrazovanje itd.), raste i potreba da se trokovi odgoja djece supstituiraju i preusmjere na vee koliine normalne robe, ime se sniava prag poeljne plodnosti. Posebne efekte proizvodi rast relativnih plaa ena u odnosu na mukarce. Naprimjer, u SAD je u periodu od 1890. do 1988. godine relativna plaa ena u odnosu na mukarce poveana sa 46% na 67%, to je povealo cijenu rada ena i cijenu odgoja djece, to je sve skupa uticalo na pad fertiliteta.26 etvrti pravac je povezan sa resursnim tokovima koji mse odvijaju izmeu roditelja i djece. Kada se neka zemlja bre razvija, ekonomske beneficije koje ostvaruju djeca opadaju, a trokovi odgoja djece rastu. U najnerazvijenim zemljama i danas se djeca posmatraju kao produktivni faktor, jer su u stanju da obavljaju jednostavne seoske poslove. U nekoj studiji o ruralnim podrujima u Bangladeu je zakljueno da dijete preko 12. godina starosti moe zaraditi toliko novaca sa kojima se mogu kompenzirati svi trokovi koje je u dosadanjem njegovom odgoju imala porodica (hrana, odjea, smjetaj). Slina iskustva su zabiljeena i u
24 25 26
Pritchett (1994). Schultz (1997). Galor and Weil (1996).

Evropi u 19. stoljeu. Francuska vlada je porodicama koje su se brinule o naputenoj djeci dodjeljivala nadoknadu koja je opadala sa godinama starosti djeteta sve do 12. godine ivota.27 U zemljama u razvoju se djeca uglavnom brinu o starim roditeljima. Ako pri tome drugi izvori za podrku starijih nisu na raspolaganju, raanje djece (posebno sinova) postaje ekonomska potreba porodice. U razvijenim zemljama se ovaj problem rjeava starosnim shemama tednje i sistemima starosnih penzija, to reducira potrebu porodica za raanjem nove djece. Peti pravac se odnosi na kompromise izmeu kvaliteta i kvantiteta. Roditelji smatraju da e resursi koje su usmjerili na uzgoj i edukaciju djece obezbjediti djeci bolje zdravlje, vee zarade u ivotu i, generalno, bolji ivot. Ove investicije su ustvari investicije u kvalitet ivota djece. Ovaj kvalitet se moe vrednovati na vie naina. Naprimjer, ako roditelji oekuju da e im u starosti njihova djeca biti glavni oslonac, oni e nastojati da im djeca budu zdravija i obrazovanija, kako bi to vie zaraivala i pruila im u starosti veu panju. Ali, ukoliko to nije sluaj, roditelji mogu biti motivirani samo sreom i uspjesima svoje djece.
Programi
Kontrola populacije je postala vrlo vaan faktor za poveanje blagostanja, dok su programi za reduciranje stopa nataliteta bili i ostali vrlo popularni u mnogim zemljama nerazvijenog svijeta. Ti programi se, pored kontrole migracije, oslanjaju na strategije ekonomskog razvoja, metode planiranja porodica, na sprovoenje socioekonomskih promjena i na njihove kombinacije. Programi koji su preteno usmjereni na ekonomski razvoj ele da smanje stopu rasta nacionalne populacije. Ovo smanjenje moe biti rezultat niza razliitih faktora koji su vezani za ekonomski prosperitet. Naprimjer, vii ivotni standard smanjuje elju za veim brojem djece, jer su oba roditelja radno aktivno angairana; ili su penzijski sistemi i sheme povoljni, ili su trokovi odgoja djece visoki ili njihovo obrazovanje i obuka skrauju vrijeme koje se posvjeuje djeci. Programi koji imaju prvenstveni cilj planiranje porodice obezbijeuju porodicama obrazovne i tehnoloke usluge, to im pomae kod planiranja raanja djece. Sistemi planiranja porodica se razlikuju od zemlje do zemlje u odnosu na njihov ekonomski razvoj, religiju i kulturu. U mnogim zemljama u razvoju su ovi programi bili od velike koristi, kao naprimjer u Kini, Indoneziji, Brazilu, Barbadosu, Kubi, Kolumbiji, Kostariki, Fidiju, Hong Kongu, Jamajci, Mauricijusu, Meksiku, Tajlandu, Singapuru, Junoj Koreji, Tajvanu i Venezueli. Meutim, u nekim zemljama zbog ekonomskih, religioznih ili kulturolokih razloga ovi programi nisu imali ba puno uspjeha. Indija je bila prva zemlja na svijetu koja je jo 1952. godine, kada je imala 400 miliona stanovnika, poela sprovoditi program planiranja porodica. Ali, zbog loeg planiranja, socijalne nesigurnosti, nejednakosti polova i podinvestiranja, programi su bili odreda bili neuspjeni. Indija je 2002. godine poveala broj stanovnika na 1 milijardu ljudi. Programi koji su se bazirali na socio-ekonomskim promjenama najee podrazumjevaju donoenje niza povlastica za reduciranje stopa fertiliteta. Naprimjer, kineska politika jednog djeteta je obezbjeivala ekonomske nagrade porodicama sa manje djece, kao to su, naprimjer, razni bonusi na plae, dodaci za ishranu i kupovinu hrane, vee penzije, poboljani uslovi stanovanja, vea zdravstvena zatita i plaanje kolarine za jedno dijete.
27
Cain (1977); Fuchs (1984).
111
Iskustva su pokazala da je najefikasniji nain za redukciju veliine porodice ekonomski razvoj, a posebno prelazak sa intenzivne poljoprivredne proizvodnje na moderni farmerski nain rada, u kojem radnici zaposleni na farmi osvaruju svoje prihode na tritu rada. Time se najbre prevazilazi tradicionalno shvatanje o broju djece kao sredstvu za ostvarivanje porodinih prihoda. To, ustvari, znai da se prilikom stvaranja trita rada u agrarnom sektoru moraju mnogo jasnije definirati imovinska prava, mora se lokalnim zajednicama dati vea kontrola koritenja lokalnih resursa, a treba kreirati i takve sisteme povlastica koji e na odriv nain obezbijediti funkcioniranje trita rada. Pri tome set finansijskih povlastica moe biti veoma irok. Naprimjer, porodicama sa puno djece se mogu uvesti finansijski penali, ili, alternativno, ako postojee poreske i socijalne povlastice kreiraju finansijske kompenzacije za porodice sa puno djece, one se mogu reducirati ili ukinuti. Kreatorima populacijskih politika su na raspolaganju brojne mogunosti: od sistema poreskih olakica i djeijih beneficija, kofinansiranja ishrane, trokova pristupa zdravstvenim i obrazovnim institucijama itd. Iskustva Kine pokazuju da sistem dravnih povlastica i dravnih destimulacija moe biti vrlo moan instrument za kontrolu broja stanovnika.
4.4. PROGNOZE RASTA POPULACIJE

Pri odreivanju nivoa prihoda per capita neke zemlje rast populacije igra vrlo bitnu ulogu. Zemlje u kojima je populacija vea u odnosu na raspoloive resurse su siromanije. I zemlje u kojima populacija raste brzo, zbog efekta razblaivanja kapitala, su, takoer, siromanije. Pored toga je niska plodnost usko povezana sa poveavanjem iznosa kapitala koji roditelji investiraju u kvalitet svoje djece, koji e kasnije donijeti bri ekonomski rast. Pored efekata koje populacijski problemi prouzrokuju na nivou zemlje, vrlo je vano prouiti i djelovanje rasta populacije u svijetu kao cjelini. Naime, neka zemlja e nedostatak vlastitih resursa prevazii njihovim uvozom iz drugih zemalja, meutim nedostatak resursa za svijet kao cjelinu nije mogue rjeavati na takav nain, ako se rjeenja mogu uope i nai. Planeta Zemlja je zatvoreni sistem u kojem su uspostavljeni i uravnoteeni kruni resursni tokovi. Zato je veliina globalne populacije relevantno pitanje za svaku zemlju, za globalne okolinske probleme i za globalnu ekonomiju, koja se sve vie iri. Budunost mnogih stvari o kojima smo do sada raspravljali e zavisiti od toga ta e se u budunosti deavati sa populacijom. Rast populacije je vrlo krupno pitanje, jer on see mnogo dalje nego to je to njen uticaj na ekonomski rast. Razmiljajui o budunosti populacije, mi ustvari razmiljamo o buduim ljudima - koliko e ih biti, gdje e ivjeti, kako e ivjeti i zato e ivjeti? Gledajui u budunost humane populacije, mi ustvari istraujemo najfundamentalnije aspekte budunosti planete.
Prognoziranje populacije
Slika 4.12. prikazuje rast svjetske populacije u proteklih 150 godina na osnovu koje se daje prognoza rasta za sljedeih 150 godina. Po toj prognozi, svijet ulazi u period usporenog rasta populacije. Poslije rasta po prosjenoj godinjoj stopi od 1,8% u periodu od 1950. do 2000. godine, pretpostavlja se da e svjetska populacija u periodu od 2000. do 2050. godine rasti po godinjoj stopi od 0,9%, a u periodu od

2050. do 2100. godine po godinjoj stopi od 0,2%. UN prognoziraju da e se svjetska populacija oko 2200. godine stabilizirati na nivo od 11 milijardi.28 U prognozama rasta populacije demografi najee upotrebljavaju postojea saznanja o veliini populacije, podatke o starosnim strukturama, derivate funkcije preivljavanja kao to su stopa fertiliteta i mortaliteta, migracije, kao i pretpostavke po kojoj brzini e se deavati promjene stopa rasta. Projekcije rasta se odnose na razliita geografska podruja, razliite vremenske horizonte, razliite karakteristike populacije. Period od 15 godina se uzima kao kratkorona projekcija, period od 15 do 50 godina kao srednjorona projekcija, a period preko 50 godina kao dugorona projekcija.
SLIKA 4.12. Svjetska populacija, 1850-2150
10 Populacija (milijarde) 8
6 4 2 0 1950 2050 2100 1850 1900 2000 2150
Izvor: United Nations Population Division (2000).
Projekcije se meusobno razlikuju po vrsti outputa u odnosu na njihove korisnike. Poslovni ljudi te projekcije koriste za istraivanja trita, pa su one jednostavne prognoze kretanja populacije i njene strukture klasificirane po pojedinim socioekonomskim kategorijama, kao, naprimjer, po prihodima ili po navikama potroaa. Planere rasta vie interesira staranje populacije i njen socijalni i ekonomski uticaj. Vlade i nevladine organizacije se vie interesiraju za prognoze koje se odnose na scenarije potencijalnog uticaja odreenih politika. Okolinska udruenja, koja su zabrinuta za okolinske efekte rasta populacije, zanimaju kako politike koje reduciraju fertilitet mogu uticati na buduu veliinu populacije. Neke istraivae globalnih okolinskih fenomena, kao to je, naprimjer, globalno zagrijavanje, najvie zanimaju projekcije koje imaju duge vremenske horizonte, itd. Dok se nacionalne institucije i istraivai bave razvojem metoda za projekciju rasta populacije na nacionalnom nivou (ili niim nivoima), globalnim projekcijama populacije se bavi mali broj institucija Ujedinjene nacije, Biro za popis SAD, Svjetska banka i austrijski Meunarodni institut za primjenjene sistemske analize (the International Institute for Applied Systems Analysis - IIASA). Ove institucije upotrebljavaju razliite metodologije, koriste razliite pretpostavke o buduim stopama fertiliteta,
28
United Nations Population Division (2000).
113
mortaliteta i trendova migracija itd. Iako u poetnim premisama polaze sa priblino istih pozicija, razlike izmeu njihovih rezultata prognoza se irenjem vremenskog horizonta sa kratkoronog na dugoroni period znatno poveavaju.29 Glavne potekoe prognoziranja populacije su vezane na prognoziranje mortaliteta i fertiliteta u pojedinim zemljama ili regijama. Pri tome mortalitet igra mnogo manju ulogu, jer se u svakom kraju svijeta znaajno smanjivanje smrtnosti ve dogodilo. Naprimjer, novoroena djevojica u SAD ima 97% ansi da doivi 45. godinu ivota, dok je u mnogim zemljama u razvoju, kao, naprimjer, Indiji, vjerovatnoa iznosi 82%. Potekoe u prognoziranju mortaliteta najbolje ilustrira aktuelna epidemija AIDS-a. Prostor koji je zahvatila epidemija AIDS-a je zapanjujui. Procjenjuje sa da je 2000. godine 36 miliona ljudi bilo inficirano HIV virusom, a da je 3 miliona ljudi umrlo. Preko 90% inficiranih ljudi ivi u zemljama u razvoju, sa glavnim aritem u Africi. Nekoliko zemalja, u kojima stopa sklonosti prema HIV-u iznosi iznad 14%, su posebno kritine (Bocuana, Kenija, Lesoto, Malavi, Namibija, Juna Afrika, Svazilend, Zambija i Zimbabve). AIDS reducira ekonomski rast ovih zemalja i regije kao cjeline. Svjetska banka procjenjuje da u Africi AIDS epidemija reducira rast GDP-a per capita za 0,5% godinje.30 Prognoziranje fertiliteta zadaje mnogo vee potekoe. Prognoze se temelje na prognozama fertiliteta koji je konzistentan sa dugoronom prognozom rasta populacije (slika 4.13.). Kako i u najrazvijenijim zemljama nije mogue izbjei umiranje djece i kako se raa neto vie djeaka nego djevojica, to je ukupna stopa fertiliteta (TFR) na nultoj stopi rasta populacije (prosta reprodukcija) vea od 2,0. Za mnoge razvijene zemlje nivo proste reprodukcije iznosi 2,1 djeteta po eni, dok je u nerazvijenom svijetu, gdje je mortalitet znatno vei, nivo proste reprodukcije mnogo vei.
Slika 4.13. Fertilitet i broj ena sposobnih za raanje, 1950-2050

3
ene 15 do 49 Prosjean broj djece po eni
1,3 0,9 0,6
0 1950-1955 1970-1975 1990-1995 2010-2015 2030-2035 2045-2050
Izvor: UN (2003).
29 30
O'Neill, (2001). Wehrwein (1999/2000).
Djece po eni
2 Milijarde
2,0 1,8
2,0 4

Najvanije pitanje koje mui prognozere fertiliteta je vrijeme kada e se fertilitet pribliiti nivou proste reprodukcije, tj. kada e stopa rasta populacije biti blizu nule. Ovo pitanje ima vrlo razliite konotacije za bogate i siromane zemlje (tabela 4.2.). Naime, 2000. godine je TFR u razvijenim zemljama iznosila 1,56 djece po eni, ali sa velikim varijacijama izmeu pojedinih zemalja (SAD 2,1, Kanada 1,6, Japan 1,4, Njemaka 1,4, Italija 1,2, panija 1,1). U odsustvu vee imigracije niske stope fertiliteta e prouzrokovati smanjivanje populacije. Da li to znai da su razvijene zemlje krenule na put kolektivnog suicida?31 Prognoziranje fertiliteta za zemlje u razvoju je jo kompliciranije. U posljednjih nekoliko decenija je dolo do vrlo visokih i neravnomjernih stopa rasta populacije. Za manje razvijene zemlje kao cjelinu, TRF je pala sa 5,4 (period od 1970. do 1975. godine) na 2,9 (period od 2000. do 2005. godine). Izmeu zemalja i regija postoje velike razlike - od smanjivanja plodnosti ispod nivoa proste reprodukcije u Kini, do vrlo malog smanjivanja TFR u Podsaharskoj Africi. To prognoze fertiliteta ini vrlo osjetljivim na greke. Kod prognoza rasta populacije se pretpostavlja da e se u svim zemljama svijeta u sljedeih 50 godina TFR smanjiti od sadanjih 2,6 na 2,1, to, ustvari, znai da e u mnogim nerazvijenim zemljama doi do otre redukcije fertiliteta, a u mnogim razvijenim zemljama svijeta do znaajnog smanjenja fertiliteta. Ali, ako se pretpostavi da e stope fertiliteta u svim regijama ostali na sadanjem nivou, svijet e 2050. godine imati 14,9 milijardi ljudi, a 2100. godine 57,1 milijardi ljudi, od ega e samo u Africi ivjeti 30 milijadi ljudi.
TABELA 4.2. Kretanje ukupnog fertiliteta u pojedinim periodima

Razvojne grupe ili glavne regije Svijet Vie razvijene regije Manje razvijene regije Najmanje razvijene zemlje Druge manje razvijene zemlje Afrika Azija Evropa Latinska Amerika i Karibi Sjeverna Amerika Okeanija
Izvor: UN Population division (2006).
19501955 5.02 2.84 6.17 6.64 6.11 6.72 5.89 2.66 5.89 3.47 3.87
Procjene 19701975 4.49 2.12 5.44 6.61 5.28 6.72 5.08 2.16 5.05 2.01 3.23
20002005 2.65 1.56 2.90 5.02 2.58 4.97 2.47 1.40 2.55 1.99 2.32
Prosjena stopa god. promjene 1950-1955 do 1970-1975 do 1970-1975 2000-2005 -10.6 -41.0 -25.4 -26.4 -11.8 -46.7 -0.5 -24.1 -13.6 -51.1 -26.0 -13.8 -51.4 -18.8 -35.2 -14.3 -49.5 -42.1 -1.0 -16.5 -28.2
Skeptinost prognoze bazne linije fertiliteta dobro ilustrira analiza odnosa izmeu nivoa prihoda per capita i ukupne stope fertiliteta (slika 4.14.). Ako, naprimjer, za Nigeriju, najmnogoljudniju zemlju Afrike, koja je 2000. godine imala 114 miliona stanovnika, GDP per capita 755 USD i TFP 5,3, procjenimo da e 2050. godine TFR iznositi 2,1 i da e GDP per capita imati realnu stopu rasta od 2% godinje (2050. godine e GDP per capita dostii 2.032 USD, to za taj nivo prihoda per capita odgovara vrijednost za TFP od 3,5), onda se moe opravdano sumnjati da je prognoza o nivou TFP u 2050. godini vrlo nerealna.
31
Drucker (1997)
115
Slika 4.14. Prihod per capita vs ukupna stopa fertiliteta, 2000

Ukupna stopa fertiliteta, 2000 8 7 Kongo 6 5 Nigerija 4 3 2 1 0 100 Kenija Indija Vijetnam Nigerija 2050 po prognozi UN 1.000 Francuska SAD Luksemburg Moldova Kina Italija 10.000 Kanada Japan Oman Saudi Arabija
100.000 GDP per capita, 2000
Izvor: Weil (2005).
Prognoze 50-godinjih trendova Slika 4.15. Prognoze dinamike svjetskog stanovnitva do 2050. godine
12 11 10 Populacija (milijarde) 9 8 7 6 5 4 3 2 1950 1955 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 TFR u 2050 godini: Niska 1,5 Srednja 2,0 Visoka 2,5 Konstantna
116 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj TABELA 4.3. Populacija i projekcija populacije, po varijantama
Razvojne grupe i glavne regije Svijet Vie razvijene regije Manje razvijene regije Najmanje razvijene zemlje Druge manje razvijene zemlje Afrika Azija Evropa Latinska Amerika i Karibi Sjeverna Amerika Okeanija
Izvor: UN Population division (2006).
1950 2.519 813 1.707 201 1.506 224 1.396 547 167 172 13
Populacija (milioni) 1975 2005 4.074 6.465 1.047 1.211 3.027 5.253 356 759 2.671 4.494 416 906 2.395 3.905 676 728 322 561 243 331 21 33
Populacija u 2050. godini (milioni) Nizak Srednji Visoki Stalni 7.680 9.076 10.646 11.658 1.057 1.236 1.440 1.195 6.622 7.840 9.206 10.463 1.497 1.735 1.994 2.744 5.126 6.104 7.213 7.719 1.666 1.937 2.228 3.100 4.388 5.217 6.161 6.487 557 653 764 606 653 783 930 957 375 438 509 454 41 48 55 55
SLIKA 4.16. Stope rasta populacije vs poveavanje njenog broja, 1950-2050

100 Godinje poveanje broja stanovnika (milioni) Godinje poveavanje stanovnitva (milioni) Godinje stope rasta (%) 2,5
80
2 Godinje stope rasta (%)
60
1,5
40
20
0,5
0 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050
Najpopularnija projekcija, koju svake druge godine objavljuje Divizija za populaciju Ujedinjenih nacija, je 50-godinja projekcija populacije za sve zemlje svijeta, napravljena za etiri razliita scenarija rasta populacije. Scenariji se razlikuju po prognoziranim stopama fertiliteta: srednjoj stopi rasta fertiliteta, niskoj stopi rasta fertiliteta (pola djeteta manje nego kod srednje stope rasta), visokoj stopi rasta fertiliteta (pola djeteta vie nego kod srednje stope rasta) i sadanjoj stopi fertiliteta. Rezultati revizija za 2004. godinu, koja daje prognozu dinamike rasta populacije za etiri scenarija su prikazani na slici 4.15. i u tabeli 4.3. Najrealniji i za nas najinteresantiji je srednji scenario (boks 4.4), koji
117
podrazumijeva sniavanje stope fertiliteta do 1,85, koji uzima u obzir postojeu dinamiku rasta AIDS-a, te koji prognozira umjerene stope rasta populacije u 2050. godini od 0,5% godinje Ono to je, moda, najinteresantnije je dejstvo da godinji apsolutni prirast stanovnitva jo od 1985. godine, kada je dostigao vrhunac, konstantno opada (slika 4.16.)
Boks 4.4. Prognoza rasta populacije do 2050. godine: glavni trendovi

2004 Revision je devetnaesta runda zvaninih UN procjena i projekcije populacije, koju je pripremila Populacijska divizija Odjeljenja za ekonomska i socijalna pitanja sekretarijata Ujedinjenih nacija. Ona se zvanino upotrebljava u cijelom sistemu UN kao osnova za sve aktivnosti koje se odnose na populaciju. 2004 Revision je ugradila rezultate nacionalnih popisa stanovnitva iz 2000. godine. Ona, takoer, uzima u obzir rezultate najnovijih specijalnih analiza koje obezbjeuju demografske i druge informacije vane za ocjenu napretka globalnih ciljeva zemalja u razvoju, ukljuujui i Milenijske razvojne ciljeve. Prema 2004 Revision najvaniji trendovi za srednji scenario rasta populacije su sljedei: x Zbog smanjivanja stope fertiliteta i poveanih smrtnih rizika stanovnitvo e se poveavati niim stopama rasta. Broj stanovnika e 2050 godine iznositi 9,1 milijardi; x Budui rast populacije je jako zavisan od buduih puteva fertiliteta. Ako se stopa fertiliteta smanji sa sadanjih 2,65 na 2,05 u 2005. godini, prosjena stopa rasta promjene ukupne populacije za period od 2005. do 2050. godine e iznostiti 0,75, to znai da e se u prosjeku svake godine broj stanovnika poveati za 34 miliona. x U razvijenim zemljama ne treba oekivati rast populacije (ona e ostati nepromjenjena na nivou od 1,2 milijarde ljudi). Populacija nerazvijenih drava e u 2050. godini porasti na 7,9 milijardi, od ega se na 50 najnerazvijenijih drava odnosi 1,7 milijardi (slika 4.17.) x U mnogim nerazvijenim zemljama e se populacija utrostruiti. Devet zemalja (Indija, Pakistan, Nigerija, Demokratska Republika Kongo, Banglade, Uganda, SAD, Etiopija i Kina) e dati polovinu nove populacije. U 51 razvijenu zemlju populacija e biti manja nego danas (Njemaka, Italija, Japan, baltike drave i veina drava-nasljednica biveg SSSR-a) i one e imati najvei pad stanovnitva; x Fertilitet e u globalu pasti sa 2,65 na 2,05 djece po eni. Oekuje se da e u razvijenim zemljama fertilitet porasti sa 1,56 na 1,84; u najmanje razvijenim zemljama pasti sa 5 na 2,57, a u ostalim nerazvijenim zemljama sa 2,58 na 1,92. x Globalna oekivana doba ivota pri roenju e se u 2050. godini poveati sa 65 godina na 75 godine. Pri tome e se u razvijenim dravama ona poveati sa 76 godina na 82 godina. U grupi najmanje razvijenih zemalja, koje su najpogoenije epidemijom AIDS-a, oekivana ivotna dob pri roenju, koja sada iznosi 51 godinu, e se poveati na 67 godina, dok e se u ostatku nerazvijenih drava ivotna dob pri roenju poveati sa 66 na 76 godina; x Primarna konsekvencija redukcije fertiliteta e biti dalje staranje stanovnitva.Globalno, broj starijih osoba starijih od 60 godina e se utrostruiti - sa 672 miliona u 2005. godini na blizu 1,9 milijardi u 2050. godini, dok e se broj najstarijih ljudi (80 godina i vie) poveati sa 86 miliona u 2005. godini na 394 miliona u 2050. godini. U razvijenim zemljama e udio populacije starije od 60 godina, koji sada iznosi 20%, u 2050. godini poveati na 32%, a u nerazvijenim regijama sa sadanjih 8% na 20%. Starenje svjetske populacije imae nekoliko vanih socioekonomskih uticaja. Ekonomska produktivnost mladih ljudi e biti znatno reducirana, poveae se godine penzioniranja, sniziti plaanja penzionim fondovima, a mnoge zemlje e imati potekoe u finansiranju zdravstvene zatite stanovnitva; x Znatno poveanje srednje godine ivota reflektira starenje populacije. U periodu od 1950. do 2000. godine je srednja godina ivota porasla sa 23,6 godina na 26,4 godine, uglavnom zbog toga to je veina stanovnitva u nerazvijenim zemljama mlada. U 2050. godini srednja godina ivota e se u globalu poveati na 37 godina.
118 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj x

Meunarodna migracija e ostati i dalje visoka. Neto migracije u razvijene zemlje e iznositi 98 miliona ili u prosjeku oko 2 miliona migranata godinje, u emu e prednjaiti SAD, Njemaka, Kanada, Velika Britanija, italija i Australija, dok e glavni neto davaoci biti Kina, Meksiko, Indija, Filipini, Indonezija, Pakistan i Ukrajina.
Adaptirano prema UN Population division (2006).
SLIKA 4.17. Rast i projekcija populacije,1950-2050

10 9 8 Milijarde 7 6 5 4 3 2 1 0 1950 Nerazvijene zemlje Razvijene zemlje
1970
1990
2010
2030
2050
REFERENCE
Berg, Alan, and Susan Brems. 1989. A Case for Promoting Breastfeeding in Projects to Limit Fertility. World Bank Technical Paper 102. Berhanu, Betemariam, and Dennis P. Hogan. 1997. "Women's Status and Contraceptive Innovation in Urban Ethiopia." Population Studies Training Center Working Paper 97-03, Brown University. Bongaarts, John. 1994. "Population Policy Options in the Developing World." Science 263 (February): 771-776. Cain, Mead. 1977. "The Economic Activities of Children in a Village in Bangladesh." Population and Development Review 3 (September): 201-227. Coale, Ansely J., and Melvin Zelnik. 1963. New Estimates of Fertility and Population in the United States. Princeton, NJ: Princeton University Press. ulahovi, Besim. 2002. Tehnoloki razvoj i okolina, 2. dio. Sarajevo: Ekonomski fakultet. Drucker, Peter F. 1997. "The Future That Has Already Happened." Harvard Business Review 75 (September-October): 20-24. Fogel, Robert W. 1997. "New Findings on Secular Trends in Nutrition and Mortality: Some Implications for Population Theory." In Handbook of Population and Family Economics, IA. Amsterdam: North Holland. Fuchs, Rachel. 1984. Abandoned Children, Foundlings, and Child Welfare in Nineteenth Century France. Albany: State University of New York Press. Galor, Oded, and David N. Weil. 2000. "Population, Technology, and Growth: From Malthusian Stagnation to the Demographic Transition and
Glava 4: Populacija i demografske promjene Beyond."American Economic Review 90 (September): 806-828. Haub, C. 2004. 2003 World Population Data Sheet. Washington, DC: Population Reference Bureau. Heston, Alan, Robert Summers, and Bettina Aten. 2002. Penn World Table Version 6.1. Center for International Comparisons at the University of Pennsylvania (October). Kalemli-Ozcan, Sebnem. 2002. "Does Mortality Decline Promote Economic Growth? " Journal of Economic Growth. 7 (December): 411-439. Kertzer, David I. 1993. Sacrificed for Honor: Italian Infant Abandonment and the Politics of Reproductive Control. Boston: Beacon Press. Keyfitz, Nathan. 1989. "The Growing Human Population." Scientific American 261 (September): 119-126. Larsen, Ulla, and James W. Vaupel. 1993. "Hutterite Fecundability by Age and Parity: Strategies for Frailty Modeling of Event Histories." Demography 30 (February): 81-102. Lee, Roland. 2003. The Demographic Transition: Three Centuries of Fundamental Change, Journal of Economic Perspectives 17, No. 4 (2003): 167-90 Livi-Bacci, Massimo. 1997. A Concise History of World Population. 2nd ed. Translated by Carl Ipsen. Malden, MA: Blackwell Publishers. Malthus, Thomas R. 1798. An Essay on the Principle of Population, as It Affects the Future Improvement of Society with Remarks on theSpeculations of Mr. Godwin, M. Condorcet, and Other Writers. London: Printed for J. Johnson in St. Paul's Church-Yard. O'Neill, Brian, and Balk, Deborah. 2001. World Population Futures, Population Bulletin 56, No. 3. Washington, DC: Population Reference Bureau. Perman, Roger, McGilvray James and Ma, Yue. 1996. Natural Resource and Environmental Economics. London: Addison Wesley Longman. Population Reference Bureau. 1999. " Breastfeeding Patterns in the Developing World." Wall chart. _______________ 2004. Transition in World Population. Population Bulletin, Vol. 59, No. 1. Washington, DC: Population Reference Bureau.
119
Pritchett, Lant. 1994. " Desired Fertility and the Impact of Population Policies. " Population and Development Review 20 (March): 1-55. Riddle, John M. 1992. Contraception and Abortion from the Ancient World to the Renaissance.Cambridge, MA: Harvard University Press. Sadik, Nafis, 1991. Population Policies and Programs: Lessons Learned from Two Decades of Experience. New York: United Nations Population Fund. Schultz, T. Paul. 1997. "The Demand for Children in Low Income Countries." In The Handbook of Population and Family Economics, edited by Mark Rosenzweig, and Oded Stark. Amsterdam: Elsevier. Soubbotina, Tatyana, P. 2004. Beyond Economic Growth: An Introduction to Sustainable Development. Second Edition. Washington: The World Bank. Todaro, Michael P. 1989. Economic Development in the Third World. New York: Longman. United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division 1998. "World Contraceptive Use 1998." Chart ______________ 2000. World Population Prospects: The 2000 Revision. New York: United Nations. ______________ 2003. Population, Education and Development, New York: UNDESA. ______________ 2006. World Population Prospects: The 2004 Revision, Volume III: Analytical Report, New York: UNDESA Van de Kaa, K. 1987. Europes Second Demographic Transition, Population Bulletin 42, No. 1, Washington: PRB van den Bergh, Jeroen C. J. M. 1999. Handbook of Environmental and Resource Vitousek, P.M., Ehrlich, P.R. 1986. Human Appropriation of the Products of Photosynthesis. Bioscience 36: 368-373. Wehrwein, Peter. 1999/2000. "The Economic Impact of AIDS in Africa." Harvard AIDS Review (Fall/Winter). Weil, David N. 2005. Economic Growth. New York: Pearson-Addison-Wesley. World Bank. 2003. World Development Indicators 2003. Washington, DC: World Bank.
120 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj WEB STRANICE

1. http://www.un.org/esa/population/ Web stranica Odjeljenja za ekonomske i socijalne poslove, Divizije za populaciju, na kojoj se mogu nai vrlo opirni podaci i analize o stanju svjetske populacije i njenim problemima. 2. http://www.prb.org/ Web stranica The Population Reference Bureau na kojoj se mogu nai brojne informacije i analize o populaciji, zdravlju i okolini, te pristup asopisu Population Bulletin . 3. http://www.census.gov/ Web stranica Ureda za popis SAD sa brojnim informacijama i publikacijama o populaciji u SAD i svijetu. 4. http://www.iiasa.ac.at/ Web stranica Meunarodnog instituta za primjenjene sistemske analize sa brojnim podacima, analizama i lancima o populaciji, te interdisciplinarnim naunim studijama o okolinskim, ekonomskim, tehnolokim i socijalnim pitanjima u kontekstu humane dimenzije globalnih promjena.
Glava 5: Efekti demografskih promjena
121
Slika 5.1. prikazuje ono to je Walt Rostow nazvao "veliki iljak" svjetske populacije. 2,5 Lijeva strana slike nam je dobro poznata. 2,0 Tokom cijele humane historije stope rasta svjetske populacije kretale su se oko nule, 1,5 da bi se u zadnja dva stoljea popele na 1,0 nezapamene visine, sa vrhom u 1970. godini. Desna strana slike je rezultat 0,5 pretpostavki i spekulacija. Naime, Rostow 0,0 pretpostavlja da e nakon dostizanja vrhunca nastupiti simetrina redukcija stopa -0,5 rasta populacije, koja e, dugorono gledano, voditi prema nultoj vrijednosti. Ako Izvor: Weil (2005) se rast populacije posmatra u kontekstu velikog vremenskog raspona, sadanja kretanja rasta populacije zaista izgledaju kao otri iljak.1
SLIKA 5.1. Veliki iljak rasta svjetske populacije

Stope rasta populacije (% godinje)
1000
1500
2000
2500
500
3000
3500
Argumenti koji ne idu u prilog ostvarivanju visokih stopa rasta populacije u dalekoj budunosti se nalaze i u nainu interpretiranja brojeva. Naprimjer, ako populacija nastavi da raste stopom od 1% godinje, (to je manje od sadanje stope rasta), na zemlji e 2200. godine biti 44 milijardi, a 2515. godine 1. bilijarda ljudi. Iako su ove brojke matematiki tane, one su zaista apsurdne i nikada nee biti ostvarljive (boks 5.1.).
Boks 5.1. Koliko ljudi moe da odrava planeta zemlja?

uveni biolog Paul Ehrlich je 1968. godine objavio knjigu Populacijska bomba u kojoj je analizirao opasnost prekomjerne populacije.2 Po njegovom vienju, tadanja populacija (3,5 milijardi) je bila vea nego to je planeta moe odrivo podravati. Kao posljedicu prekomjerne populacije Ehrlich je predvidio velika i masovna stradanja i blisku ekoloku katastrofu u svim zemljama svijeta, i ne samo u zemljama u razvoju. Od tada, pa do danas, je proteklo skoro etiri decenije, a Ehrlichova predvianja se jo nisu poela ispunjavati. Naprotiv, od 1968. godine do danas se svjetska populacija udvostruila, ivotni standard irom svijeta poveao, a predvieno blisko okolinsko uruavanje je prolongirano na neko drugo vrijeme. Ehrlichova procjena je dio duge tradicije u kojoj su se ekonomisti, demografi, naunici i javni radnici muili sa pitanjem koliko ljudi planeta Zemlja moe da izdrava? Nekoliko sljedeih primjera ilustrira raznovrsnost procjena: x 1679. godine je Antony van Leeuwenhoek (izumitelj mikroskopa) izraunao da, pod uslovom da je itava Zemlja naseljena kao Holandija, maksimalna populacija moe iznositi 13,4 milijardi; x 1931. godine je H.G. Wells tvrdio da je svjetska populacija (1,9 milijardi) prela prag sigurnosti i da je
1 2
Rostow (1998). Ehrlich (1968).
4000
122
vea nego to iznosi odrivi bioloki ekvibrilijum... zemlja moe nositi na jedva dovoljnom nivou egzistencije ... enormno veu populaciju degradiranih humanih bia nego sadanjih 1.900 miliona. Neki autoriteti raunaju i do 7.000 miliona. Ali, ko to eli?3 x U nekom lanku objavljenom 1976. godine u Scientific Americanu tvrdi se da ukupni potencijal agrarnih prinosa moe podrati ivot 40 milijardi ljudi na reimu ishrane od 2.500 kalorija na dan. x 1998 godine je Worldwatch Institute izraunao da maksimalna populacija moe iznositi 11 milijardi.4 Demograf Joel Cohen je iz 65 procjena o broju ljudi koji se mogu odravati na planeti, publiciranih od 1679. do 1994. godine, a koje se kreu od milijarde do bilijarde, doao do sljedeih zakljuaka:5 x Broj ljudi zavisi od standarda ivota ljudi. Zemlja moe podrati vie ljudi u malim nego u veim kuama; ako ima vie vegetarijanaca nego mesodera; ako ima vie ljudi koji ive sa kineskim nego sa amerikim ivotnim standardom. x Otvoreno je i pitanje odrivosti. Vie ljudi se moe podrati ako oni koriste fondove obnovljivih prirodnih resursa. Pod tim uslovima je sasvim mogue da na dui rok zemlja podri 6,4 milijardi ljudi. x Vaan je i novo tehnologije. Sadanja populacija se ne moe odrati ni na sadanjem nivou ako nastavi da koristi tehnologiju staru 200 godina. Malthuzijanski model implicira da je tadanja populacija od 900 miliona bila maksimum koji je bilo mogue oravati pomou tadanjih tehnologija. Veliina populacije koja se u bliskoj ili srednjeronoj budunosti moe podrati, zavisi od budueg tehnolokog progresa. Cohen tvrdi da je pitanje koliko ljudi moe da podri Zemlja pogreno postavljeno pitanje, jer se za traenje odgovora ne isplati uope truditi.
Adaptirano prema Weil (2005), str. 139.
Veliki iljak namee neka vrlo ozbiljna pitanja vezana za dugoronu budunost ovjeanstva. Neka pitanja e se sama otvoriti u daljim glavama ove knjige. Ovdje nas zanimaju prvenstveno konsekvencije rasta populacije na ekonomski rast. To se, prije svega, odnosi na izazove koje otvara starenje svjetskog stanovnitva, promjene demografske strukture radne snage, migracije ljudi te urbanizacija i promjena odnosa izmeu ruralnog i urbanog naina ivota. Ove promjene, uz promjene koje nastaju zbog sve veeg pritiska populacije na ograniene prirodne resurse i prirodne ekosisteme, a koje emo obraditi u glavama koje se bave prirodnim kapitalom, postepeno mijenjaju populacijsku demografiju.
5.1. STARENJE POPULACIJE

Starenje populacije koje nastaje kao posljedica opadanja mortaliteta i nataliteta je jedna od najkrucijalnijih aktuelnih demografskih promjena. Dok opadanje mortaliteta ima direktne efekte na poveanje ivotnog doba, efekti opadanja fertiliteta su mnogo suptilniji. Oni prouzrokuju sporiji rast populacije, to sniava odnos izmeu sada roenih ljudi i ranije roenih ljudi, i to poveava prosjenu starost ukupne populacije. Starenje i stanje zdravlja Stanje zdravlja populacije neke zemlje se prikazuje sa nekoliko standardnih pokazatelja: (i) - oekivanim dobom ivota pri roenju, (ii) - mortalitetom djece ispod 5 godina starosti i (iii) prosjenom starosti populacije. Ovi indikatori su, usvari, mjerilo kvaliteta ivota, jer ukazuju na mnoge aspekte blagostanja (pristup do zdravstvene zatite, iste vode i sanitarija, stanje okoline itd.).
3 4
Wells (1931), p. 190. Worldwatch Institute (1998). Cohen (1995).
123
Indikatori oekivanog doba ivota pri roenju su u cijelom 20. stoljeu bili u tijesnoj korelaciji sa stopama ekonomskog rasta. Po pravilu, to je u nekoj zemlji prihod per capita vei to je vea i oekivana doba ivota pri roenju. Na poveanje oekivanog doba ivota, pored ekonomskog rasta, utiu jo i unapreenje medicinske tehnologije i bolji pristup javnim zdravstvenim uslugama, a posebno pristup istoj vodi, sanitarijama i ishrani. Takoer, i edukacija djevojaka i ena ima odreeni uticaj, jer obrazovanije ene i majke promoviraju zdraviji stil ivota. Zato su se indikatori zdravlja populacije veine zemalja u razvoju popravili u odnosu na indikatore zdravlja razvijenih zemalja? Naprimjer, u periodu od 1950. do 2000. godine je u zemljama u razvoju oekivana doba ivota pri roenju porasla sa 41 na 63 godine, dok je stopa mortaliteta djece ispod 5 godina starosti pala sa 180 na 61.6 Napredak u medicinskim tehnologijama, javnim zdravstvenim uslugama i obrazovanju je omoguio da zemlje u razvoju iz iste trokove ostvare vie zdravlja nego ikada ranije. Ovaj spektakularni rast oekivanog doba ivota je zasluga mnogo nie stope mortaliteta djece ispod 5 godina starosti ostvarene zbog bolje kontrole bolesti kao to su diareja i razne infekcije. Pored toga, vei prihodi per capita su ljudima obezbijedili bolju ishranu i bolje uslove stanovanja.
SLIKA 5.2. Starosna piramida, razvijene i nerazvijene zemlje, 2005, u milionima

Manje razvijene regije Godine 80+ 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 17-19 10-16 5-9 0-4 Vie razvijene regije
Mukarci
ene
Mukarci
ene
300
200
100
0
Milioni
100
200
300
300
100
100
Milioni
300
Izvor: UNDESA (2003).
Iako su u mnogim zemljama u razvoju nacionalne vlade implementirale robusne programe unapreenja javnog zdravstva (sigurna ista voda, sanitarije, masovne vakcinacije i imunizacije, obuka medicinskog osoblja, izgradnja klinika i bolnica i obezbjeenje medicinske njege), ostalo je jo mnogo problema koje treba rijeiti. Pothranjenost i glad, posebno ena i djece, je jo uvijek veliki svjetski problem. Zarazne
United Nations Population Division (2006b).
124
bolesti koje se mogu lako sprijeiti i lijeiti, i danas odnose na milione ivota. Svake godine preko 2 miliona ljudi umire od malarije i slinih, sa njom povezanih, bolesti i to najvie u zemljama niskih prihoda. Zdravlje i dugovjenost ljudi se odraava na starosnu strukturu populacije, tj. na poveanje udjela starijih grupa ljudi u ukupnoj populaciji. Starosna struktura populacije se uobiajeno prikazuje populacijskom piramidom (ona se esto naziva i starosno-polna piramida), u kojoj je populacija neke zemlje podjeljena na mukarce i ene i na starosne intervale pojedinih starosnih grupa (naprimjer petogodinje starosne grupe). U fazu starenja stanovnitva razvijene zemlje su ule poetkom 20. stoljea. 1950. godine je udio djece mlae od 15 godina u ukupnoj populaciji iznosio 27%, a ljudi starijih od 60 godina 12%, dok je 2000. godine udio starijih osoba u ukupnoj populaciji premaio udio djece (slika 5.2.). U zemljama u razvoju je starenje populacije dolo kasnije. Udio djece u ukupnoj populaciji je pao sa 38% u 1950. godini na 33% u 2000. godini, dok je udio osoba starijih od 60 godina porastao sa 6% na 8%. Najstariju populaciju u 2000. godini su imale Italija, Grka, Japan, panija i Njemaka. Polna i starosna distribucija populacije vie razvijenih i manje razvijenih zemalja pokazuje da manje razvijene zemlje imaju mnogo mlau populaciju. U njima ivi preko 2 milijarde ljudi mlaih od 20. godina. Starenje populacije i ekonomski rast Poveavanje oekivanog doba ivota pri roenju i opadanje fertiliteta je znatno povealo prosjenu starost humane populacije. Naprimjer, u periodu od 1950. do 2000. godine je prosjeno doba ivota poveano sa 23,5 na 26,5 godina. Procjenjuje se da e u sljedeih 50 godina doi do produavanja srednjeg doba ivota za 10 godina, tj. na 36,2 godine. Za utvrivanje relacija izmeu starenja populacije i ekonomskog rasta, gornji podaci nisu sasvim dovoljni. Mora se pogledati detaljnije ta se dogaa sa radnim dijelom populacije koja ostvaruje veinu prihoda. Slika 5.3. pokazuje promjene strukture populacije razvijenih, najmanje razvijenih i ostalih nerazvijenih zemalja u zadnjih 50 godina 20. stoljea i prognoze promjena za sljedeih 50 godina za tri osnovne starosne kategorije populacije: djecu (0-14 godina starosti), radno sposobno stanovnitvo (15-64 godina starosti) i starije osobe (65 godina starosti i vie). Nije teko uoiti da je u svim dijelovima svijeta udio djeije populacije u ukupnoj populaciji smanjen, a da je udio starije populacije povean. Meutim, period starosnog restrukturiranja stanovnitva je u irokim grupama zemalja razliit. U razvijenim zemljama je udio djeije populacije znaajnije pao upravo u sadanjem periodu, uz prognozu daljeg laganog opadanja u sljedeih 50 godina, dok je udio starije populacije dramatino porastao. Procjenjuje se da e u razvijenim zemljama 2050. godine ivjeti 1,5 puta vie starijih osoba nego djece. U nerazvijenim zemljama e u sljedeih 50 godina udio djeije populacije u ukupnoj populaciji opadati, a udio starije populacije poveavati, ali ne tako brzo. Tamo e 2050. godine, najvjerovatnije, ivjeti vie djece nego starijih osoba. U najmanje razvijenim zemljama, u kojima je udio djeije populacije u 2000. godini bio vrlo visok (42%), predvia se brzo opadanja udjela djeije populacije u ukupnoj populaciji, uz rast udjela starijih osoba. Udio starijih osoba u ukupnoj populaciji u 2050. godini iznosie samo 8%, to je, ustvari, isti nivo kojeg su razvijene zemlje imale 1950. godine. Odgovor na pitanje zato je starenje populacije relevantno za ekonomski rast je direktno vezano za udjele radne snage u ukupnoj populaciji. Te odnose moemo prikazati sljedeom jednainom: GDP per capita = GDP po radniku x broj radnika/ukupna populacija)
125
Potencijal za rast sainjava i dio radno sposobnog stanovnitva u ukupnoj populaciji. Poto je doprinos djece i starijih ljudi u ostvarivanju GDP-a objektivno mali, to je udio radne populacije u ukupnoj populaciji krucijalno za ekonomiju neke zemlje. Starenje populacije moe proizvesti znaajne efekte. Naprimjer, u veini razvijenih zemalja e udio radne populacije u ukupnoj populaciji u sljedeih 50 godina pasti sa 67% na 59%, dok e se u najmanje razvijenim zemljama udio radne populacije poveati sa 55% na 68%.
SLIKA 5.3. Promjene starosne strukture populacije, 1950-2050

(a) Razvijene zemlje
80 70
(b) Nerazvijene zemlje
Procenat populacije (%)
60 50 40 30 20 10 0 1950 2000 2050
70
60 50 40 30 20 10 0 1950 2000 2050
(c) Najmanje razvijene zemlje

80 70 60 50 40 30 20 10 0 1950 2000 2050 0-14 godina 15-64 godine 65 godina i v ie
Za izraunavanje efekata promjene udjela radne populacije u ukupnoj populaciji na stope rasta prihoda per capita, gornju jednainu moemo transformirati na sljedei nain: Stopa rasta GDP per capita =stopa rasta GDP po radniku + stopa rasta udjela radne populacije
126
Visoke varijacije starosne strukture stanovnitva su izuzetno vane za budui ekonomski i socijalni razvoj svijeta kao cjeline, kao i pojedinih zemalja (socijalne teorije starenja su prikazane u dodatku 5a.). Treba imati na umu da promjene u prosjenoj starosti populacije imaju velike posljedice na zdravstvenu zatitu, odgoj djece, obrazovanje, ponudu i potranju radne snage, obezbjeenje socijalne zatite, penzija itd. Od navedenih podruja pogledaemo detaljnije samo podruje trita rada, koje je najrelevantnije za probleme ekonomskog rasta, kao i neke najvanije posljedice procesa starenja stanovnitva. Tabela 5.1. prikazuje najvanije elemente svjetskog trita rada i trita rada glavnih regija za 1993. i 2003. godinu (stopa nezaposlenosti i odnos zaposlenih prema ukupnoj radnoj populaciji) te relevantne godinje stope rasta radne snage, produktivnosti rada i GDP-a.
TABELA 5.1. Trite rada i ekonomski indikatori, svijet i regije, 1993, 2003, %
Stopa nezaposlenosti 1993 1993 Odnos zaposlenih prema populaciji 1993 63,3 59,3 78,1 68,0 57,0 45,4 65,6 58,8 55,4 2003 62,5 59,3 76,6 67,1 57,0 46.4 66,0 53,5 56,1 % promjena produktiv. rada 1993 2003 10,9 1,2 75,0 21,6 37,9 0,9 1.5 25,4 14,9 Godinja stopa rasta Produktivnost 1993 2003 1,0 0,1 5,8 2,0 3,3 0,1 0,2 2,3 1,4 Radna snaga 1993 2003 1,8 2,3 1,3 2,4 2,3 3,3 2,8 0,1 0,8 GDP 1993 2003 3,5 2,6 8,3 4,4 5,5 3,5 2,9 0,2 2,5
Regija
Svijet 5,6 6,2 Latinska Amerika i Karibi 6,9 8,0 Istona Azija 2,4 3,3 Jugoistona Azija 39 6,3 Juna Azija 4,8 4,8 Srednji Istok i Sjev. Afrika 12,1 12,2 Podsaharska Afrika 11,0 10,9 Tranzicijske zemlje 6,3 9,2 Industrijalizirane zemlje 8,0 6,8 Izvor: International Labour Office (2005).
Iako se na prvi pogled ini da je globalno stanje na podruju zaposlenosti relativno dobro, realnost je daleko od zadovoljstva. Meunarodna organizacija rada (the International Labour Office ILO) procjenjuje da je u itavom svijetu 2003. godine bilo zaposleno 1,39 milijardi ljudi koji svojim zaradama nisu mogli da prebace liniju siromatva od dva dolara na dan, a da ak 550 miliona ljudi nije bilo u stanju da dostigne liniju siromatva od jednog dolara na dan. 49,7% svih radnika (ili 58,7% svih radnika u zemljama u razvoju) nisu dostigla granicu siromatva od dva dolara na dan, a 19,7% radnika (ili 23,3% radnika u zemljama u razvoju) nije dostiglo granicu siromatva od jednog dolara na dan.7 U zadnjih deset godina (od 1993. do 2003. godine) su se relativni odnosi u distribuciji radne snage izmeu glavnih svjetskih regija promijenili. Stope zapoljavanja su rasle ili ostale stabilne u svim glavnim regijama, osim u industrijaliziranim zemljama, u kojima su stope zaposlenosti pale sa 8% na 6,8%. Meutim, udio zaposlenih u radno sposobnom stanovnitvu je neznatno pogoran, osim u grupi industrijaliziranih zemalja i zemalja Srednjeg Istoka i Sjeverne Afrike. Ti trendovi, u sutini, znae da, posmatrano globalno, ne postoji potranja za nekom velikom dodatnom radnom snagom. Glavni problem lei u injenici da rast radne snage premauje rast radnih mjesta.
7
International Labour Office (2005).
127
Iako je u zadnjih nekoliko decenija struktura zaposlenih u zemljama u razvoju pretrpjela znaajne promjene, jo uvijek su mnoge zemlje u razvoju predominantno agrarne ekonomije. Ali, u svim regijama su uoljivi pomaci od poljoprivrede ka industriji i uslugama. Ove makrosektorske promjene zaposlenosti se moraju posmatrati u kontekstu brzog rasta radne snage i u uporeenju sa iskustvima industrijaliziranih zemalja iz 19. stoljea. Naime, u ranom periodu industrijalizacije se evropska radna snaga poveavala po stopi manjoj od 1% godinje, dok se danas u zemljama u razvoju radna snaga poveava po stopi veoj od 2% godinje. Praktino, danas se u zemljama u razvoju radna snaga udvostruava svakih 30 godina, dok je u razvijenim zemljama u 19. stoljeu vrijeme udvostruavanja iznosilo 90. godina. Ovakav brzi rast radne snage proizvodi brojne probleme, jer ekonomije velikog broja zemalja u razvoju ne mogu ni izdaleka apsorbirati ovako brzi rast radne snage. Izmeu razvijenih zemalja i zemalja u razvoju postoje i znatne razlike u oficijelnom tretmanu radne snage (boks 5.2.). Zemlje sa brzim rastom populacije su izloene najveem pritisku. Naprimjer, da bi zaposlili nadolazeu mladu radnu snagu, Meksiko, Turska i Filipini moraju otvoriti izmeu 500.000 i milion novih radnih mjesta godinje. Osim toga, u mnogim zemljama u razvoju (Kina) je ve sada 40% radne snage nezaposleno ili podzaposleno.
Boks 5.2. Formalni i neformalni sektori trita rada u siromanom svijetu

Izuzetno teko je kvantificirati aktuelne probleme zapoljavanja u nerazvijenom svijetu. Tri faktora ograniavaju precizniju kvantifikaciju: (i) - nedostatak odgovarajue statistike, (ii) sama priroda nezaposlenosti, koja se znatno razlikuje od prirode nezaposlenosti u razvijenom svijetu i (iii) - struktura ekonomije nerazvijenog svijeta i njena podjela na dva razliita i meusobno tijesno povezana ekonomska sektora: formalni i neformalni. Oficijelno, nerazvijene zemlje imaju vrlo visok stepen nezaposlenosti, koji je znatno vii od stepena nezaposlenosti u industrijaliziranim zemljama. Meutim, te visoke razlike mogu znaiti da metodoloki podaci o nezaposlenosti u nerazvijenim i razvijenim zemljama nisu uporedivi. Za razumijevanje tog problema moramo pogledati u prirodu segmentiranja trita rada. Formalni sektor je sektor u kojem se zaposlenost prikazuje u obliku plaenog rada, gdje je radno mjesto relativno sigurno i gdje su radno vrijeme i uslovi rada jasno definirani. Ovaj nain zapoljavanja se, uglavnom, prakticira (i statistiki prikazuje) u razvijenim trinim ekonomijama. Ali, u veini zemalja u razvoju formalni sektor nije dominantni poslodavac, ak i u sektorima u kojima dominiraju moderni oblici ekonomskih aktivnosti. Neformalni sektor obuhvata legalne i ilegalne aktivnosti, koje nisu potpuno odvojene od formalnog sektora i koje su meusobno jako prepletene. Neformalni sektor je posebno razvijen u urbanim podrujima, u kojima se apsorbira 40% do 70% ukupne urbane radne snage. Obim neformalnog sektora je nemogue izmjeriti, jer je on po svojoj prirodi kaleidoskopski fenomen, koji se kontinuirano mijenja u odnosu na promjene okruenja. U situaciji gdje je samo minorni dio radno sposobne populacije zaposlen u formalnom smislu (rad za nadnicu ili plau), definiranje nezaposlenosti je vrlo razliito u odnosu na definiranje nezaposlenosti u razvijenim ekonomijama. Glavni problem zemalja u razvoju je, ustvari, podzaposlenost, jer ljudi obavljaju razliite poslove koji imaju privremeni karakter (sezonska poljoprivreda, privremeni rad u radionicama ili uslunim djelatnostima). Adaptirano prema: Dicken (2004), str. 557.
Novo crtanje svjetske demografske mape Starenje populacije je jedna od najvanijih demografskih promjena, koja donosi krupne i dalekosene posljedice. Starenje mijenja postojei nain distribucije svjetske populacije izmeu glavnih regija ili zemalja. Slika 5.4. pokazuje sadanje udjele populacije u etiri glavne geografske regije (Azija, Afrika, dvije Amerike i Evropa), kao i dugoronu prognozu promjena relativnih udjela regija u svjetskoj populaciji.
128
Sredinom 17. stoljea su Evropa i Afrika imale isti broj stanovnika. U sljedeih 250 godina su se odnosi drastino promijenili - 1900. godine je evropska populacija bila tri puta vea od afrike. 20. stoljee je donijelo nove promjene. Fertilitet u Evropi se znatno smanjio, a oekivana doba ivota pri roenju u Africi se poveala, pa su se 2000. godine oba kontinenta po broju stanovnika ponovo izjednaila. Ali, projekcije rasta stanovnitva pokazuju da e 2050. godine Afrika imati tri puta vie stanovnika od Evrope.8 U periodu od 1560. do 1800. godine je, zahvaljujui demokratskoj katastrofi nakon evropskih otkria, populacija u obje Amerika drastino smanjena. Masovna migracija i snaan ekonomski rast obje Amerike u 19. stoljeu su njihove udjele u ukupnoj svjetskoj populaciji znatno popravile. Uee Azije u ukupnoj svjetskoj populaciji je manje-vie bilo konstantno - izmeu 54% i 67%.
SLIKA 5.4. Distribucija svjetske populacije, 1500-2150

80 70 Procenat svjetske populacije Azija 60 50 40 30 Evropa 20 10 Sjeverna i Juna Amerika 0 1800 1600 2100 1500 1700 1900 2000 2200 Afrika
Izvori: Livi-Bacci (1997), UNDESA (2000).
Paralelno sa interkontinentalnom redistribucijom stanovnitva, odvijale su se i velike promjene relativnih udjela pojedinih zemalja u svjetskoj populaciji. Naprimjer, 1950. godine je populacija Pakistana (40 miliona) bila upola manja nego populacija Japana (84 miliona); 2000. godine je populacija Pakistana bila malo vea nego populacija Japana (141 prema 127 miliona), a 2050. godine e Pakistan imati tri puta vie stanovnika nego Japan (344 prema 109 miliona). Ovakvi pomaci velikih dimenzija prouzrokuju enormne politike i ekonomske posljedice. Zemlje u kojima se oekuje najbri rast populacije su, po pravilu, i najsiromanije zemlje. To znai da e udio populacije u razvijenim zemljama vremenom opadati - sa 20% u 2000. godini na 13% u 2050. godini. Ovaj model redistribucije populacije moe imati vrlo velike efekte na stope rasta prihoda u razvijenim, nerazvijenim i najmanje razvijenim zemljama (tabela 5.2.). Za razumijevanje matematike logike podataka o populaciji, analiziraemo jednostavan scenario rasta za period od 2000. do 2050. godine, po kojem e rast prihoda per capita za sve zemlje svijeta iznositi 2%
8
Predpostavlja se da e se do 2050. godine fertilitet na oba kontinenta dostii nivo proste reprodukcije stanovnitva. Ako fertilitet ostane na sadanjem nivou, Afrika e 2050. godine imati sedam puta vie stanovnika od Evrope.
129
godinje. Na prvi pogled se moe zakljuiti da e stopa rasta prosjenih prihoda iznositi takoer 2%, to nije tano -prosjena stopa rasta e iznositi samo 1,55%. Razlog je prost: ravnoteno stanje svjetske populacije se pomjera prema siromanijim zemljama, to reducira prosjene stope rasta prihoda u svijetu. injenica da udio razvijenih zemalja u svjetskoj populaciji opada ne znai da e udio svjetske populacije, koja ivi u bogatim zemljama opadati istom dinamikom. Razlog je, takoer, jednostavan: sve vei broj zemalja vremenom postaje bogatije. Opa ravnotea izmeu bogatih i siromanih zavisi od sila koje e biti dominirajue ili vee stope rasta populacije siromanih zemalja ili rast prihoda siromanih zemalja.
TABELA 5.2. Prihodi i populacija

2000 2050 Ukupni Ukupni Popula GDP per PopulaGDP GDP cija capita cija (milijardi (milijardi (milioni) (USD) (milioni) USD) USD) Razvijene zemlje 1.191 23.921 20.084 1.181 63.845 Nerazvijene zemlje 4.207 17.601 4.184 6.312 71.077 Najmanje razvijene zemlje 658 800 1.216 1.830 5.990 Svijet 6.056 42.322 6.988 9.323 140.912 Izvori: UNDESA (2000), United Nations Development Program (2002). GDP per capita (USD) 54.060 11.261 3.273 15.114 Stopa rasta GDP per capita, 2000-2050 2,00% 2,00% 2,00% 1,55%
5.2. MIGRACIJE
Meunarodne migracije su jedna od najvanijih demografskih dimenzija. Migracijski tokovi, podrani poboljanim transportnim i komunikacijskim sistemima i stimulirani velikim ekonomskim i socijalnim nejednakostima u svijetu, stalno rastu. U potrazi za veim linim i porodinim blagostanjem ljudi sve ee prelaze granice nacionalnih drava. U zadnjih nekoliko decenija 20. stoljea su se meunarodni tokovi ljudi u svim dijelovima svijeta enormno poveali. Poveana migracijska mobilnost ne pogaa samo migrante, nego i ivote i blagostanje mnogih ljudi i drutava, te utie na funkcioniranje drava ili grupa drava. Iako su politike barijere za migracije znatno vie nego prije nekoliko decenija, migranti sainjavaju 2-3% svjetske populacije, a njihov broj se svake godine uveava za 2-4 miliona. Ove okvirne cifre su tipine dimenzije za migracije ljudi, koje je, inae, teko izmjeriti, a, osim toga, pored legalnih, postoji i veliki broj ilegalnih migranata. Uzroci i pojave Postati migrant je, zapravo, krupna individualna ili porodina odluka, koja se ne donosi ni lako ni brzo. Postoje dvije iroke kategorije migranata: migranti koji odlaze u druge zemlje iz ekonomskih razloga i migranti koje pokreu neekonomski razlozi (tabela 5.3.). Faktori koji ohrabruju migracije se mogu grupirati u tri kategorije: (i) - one koje vue (pull) potranja, (ii) one koje gura (push) ponuda i (iii) one koje su rezultat faktora povezivanja ili umreavanja. Ekonomska migracija se moe ohrabrivati potranjom privremenog rada, dok neekonomska migracija moe biti motivirana eljom za spajanjem porodica. Faktori migracija nemaju istu teinu, a osim toga, uticaj pojedinih faktora se vremenom moe i promijeniti. Faktori ponude i potranje su jai na poetku, dok faktori povezivanja postaju mnogo vaniji kada
130
migracijski tokovi postanu zreli. Jedan od najvanijih neekonomskih faktora migracija je spajanje porodica. Ali, mnogi migranti su primorani da napuste nacionalne granice zbog ratova ili politikih progona, pa se neki od njih tretiraju kao azilanti ili kao izbjeglice.9
TABELA 5.3. Determinante migracija

Vrste migranata Ekonomski Neekonomski Pull potranje Zapoljavanje, bolje plae Spajanje porodica Faktori ohrabrivanja migracija Push ponude Povezivanje/ostalo Nezaposlenost ili Tokovi informacija o poslu i zaradama podzaposlenost; niske plae Komunikacije; transport; pomaue Rat i progoni organizacije; elja za novim iskustvom
Izvor: Martin and Widgren (2002).
Savremena globalizacija prua migracijama znatno vee mogunosti. Turizam je danas postao velika globalna industrija. Mnogi mladi ljudi odlaze u inostransvo radi kolovanja, rada ili linog usavravanja, dok je jedan dio tekuih migracijskih tokova odnosi i na tradicionalne tokove ljudi izmeu bivih kolonija i zemalja-kolonizatora. Meunarodne migracije su jedan od veih izazova 21. stoljea. Procjenjuje se da je 2000. godine izvan granica drava roenja ivjelo 168 miliona ljudi, to po broju stanovnika, poslije Kine, Indije, SAD, Indonezije i Brazila, virtuelno ini estu dravu na svijetu.10 Iako je migracija stara koliko i ljudska civilizacija, ipak je ona savremeni fenomen. Naime, kontrola prekograninih tokova ljudi pomou sistema pasoa i viza se poela razvijati i uvoditi poetkom 20. stoljea, da bi danas ti sistemi bili uvedeni u 190 nacionalnih drava. Procjenjuje se da je 1965. godine 75 miliona ljudi ili 3% populacije ivjelo izvan svoje domovine. Mnogi analitiari savremenih migracijskih tokova tvrde da su dananje migracije, ustvari, neki izuzetak, a ne neko ope pravilo. Prvi razlog za ovu tvrdnju je psiholoka inercija, jer veina ljudi ne voli da naputa svoje porodice i prijatelje. Drugi razlog se odnosi na visok kapacitet drava za kontrolu migracija. Veina zemalja ne podrava useljavanje i naturaliziranje stranaca, to obeshrabruje i usporava migracijske tokove. Zvanino, samo pet zemalja ohrabruje imigracije (SAD, Kanada, Australija, Izrael i Novi Zeland).11 Meutim, njihova ukupna imigracijska kvota (1,2 miliona godinje) je samo manji dio realne globalne imigracije, koja se pojavljuje u obliku izbjeglica, privremenih radnika ili ilegalnih boravaka. Migracije treba posmatrati i kao logian odgovor ljudi na vladajuu nejednakost izmeu zemlje-porijekla i zemlje-destinacije migranata u resursima i radnim mjestima, u demografskom rastu, u sigurnosti i u humanim pravima. Prvi veliki val svjetske migracije, kojeg su pokretali ekonomski razlozi, dogodio se u 19. stoljeu (boks 5.3), dok e drugi veliki val migracije, koji e se, vjerovatno, dogoditi u 21. stoljeu, biti pokretan razlikama u starosnoj strukturi populacije.
10 11
enevska konvencija iz 1951. godine definira izbjeglice kao osobe koje borave izvan zemlje svoga dravljanstva i koje se nerado, ili im je to nemogue, vraaju zbog osnovane bojazni da e biti proganjani iz rasnih, religijskih, nacionalnih razloga ili zbog pripadnosti odreenoj socijalnoj grupi ili politikoj opciji. International Organization for Migration (2001). SAD 800.000, Kanada 200.000, Australija 75.000, Izrael 65.000 i Novi Zeland 35.000.
131
Boks 5.3. Prvi val migracije

Period izmeu Napoleonovih ratova i Prvog svjetskog rata, tj. od 1820. do 1914. godine je karakteristian po slobodnom meunarodnom kretanju roba, kapitala i rada. Inovacije u prekookeanskom prevozu i transkontinentalnim eljeznicama su omoguile velike meunarodne tokove ljudi koji su u prekookeanskim ekonomijama traili bolji ivot. Najvaniji migracijski tokovi tog perioda su se odvijali izmeu dva dijela tadanjeg razvijenog svijeta. Brzi ekonomski rast obje Amerike i Okeanije je privukao evropske radnike u broju koji ni do danas nije prevazien. Raspoloivi podaci pokazuju da je izmeu 1920. i 1932. godine 52 miliona Evropljana emigriralo u glavne zemlje dvije Amerike, od ega u SAD 32 miliona, a 3,5 miliona u Australiju i Novi Zeland. Migracijski tokovi su se ubrzavali u zadnjim decenijama 19. i poetkom 20. stoljea, kada su novi izvori migracija (Juna, Centralna i Istona Evropa) poeli zamjenjivali stare izvore migracijskih tokova (Sjeverna Evropa). Ovi veliki tokovi ljudi su odigrali glavnu ulogu u rastu populacije zemalja destinacije. U Argentini je izmeu 1870. i 1910. godine migracija poveala stanovnitvo za 60% i radnu snagu za 90%. Evropa je izgubila 11% populacije i 13% radne snage, a neke zemlje (Irska i Italija) su izgubile ak 30% radne snage. Ove migracije su uvrstile veze izmeu Zapadne Evrope, dvije Amerike i Okeanije, to je kreiralo tzv. veliku atlantsku ekonomiju. Migracije su bile glavni razlog za konvergenciju plaa u velikoj atlantskoj ekonomiji. Od 1870. do 1910. godine su migracije podigle realne plae u zemljama porijekla za 9% i snizile plae u zemljama destinacije za 8%. 19. stoljee je, takoer, bilo svjedok velikih migracijskih tokova u zemljama u razvoju, a posebno tokova ugovornog rada iz Kine i Indije. Veina indijskih migracijskih tokova su bili ugovoreni ili na drugi nain kontrolirani, dok su kineske emigracije preteno bile tzv. kuli migracije, sa pojedinanim eksploatatorskim ugovorima. Meutim, migracije izmeu zemalja u razvoju su bile sputavane visokim trokovima u odnosu na prihode: prihodi migranata u Indiji i Kini su bili toliko mali da je samo mali broj neobuenih radnika mogao da plati trokove migracije. Osim toga, migracije su sputavale i relativna imobilnost rada. Potranja za radom na plantaama je, zahvaljujui napretku trgovine tropskim primarnim proizvodima, bila stabilna vie od pola stoljea. Meutim, kada su se izvozne cijene ovih proizvoda smanjivale, regrutiranje ugovornog rada je opadalo, pa su se migracije zavravale, uglavnom, iz ekonomskih razloga. Ova dva paralelna toka migracija su stvarala diskriminacijske probleme. Visoka segmentacija evropskih i neevropskih migracijskih tokova je postala glavni izvor suprotnosti na relaciji Sjever-Jug. U glavnim zemljama destinacije evropskih migranata su krajem 19. stoljea uvedene restriktivne imigracijske politike, dok su poslije Prvog svjetskog rata te mjere postale jo restriktivnije. Naprimjer, u SAD su restriktivne mjere usmjerene prema imigrantima iz novih izvora migranata (zemlje June, Centralne i Istone Evrope), uglavnom zbog odbrane radnih mjesta svoje neobuene radne snage. Iako su se transantlantske migracije tokom 1920s pojaale, one su u godinama velike ekonomske depresije pale na izuzetno nizak nivo. Adaptirano prema: UNDESA (2004.)
Savremeni migracijski tokovi U zadnjim decenijama 20. stoljea su meunarodne migracije ponovo oivjele, a naroito poslije 1970. godine (tabela 5.4.). Udio migranata iz zemalja visokih prihoda i nerazvijenih zemalja u razvijenim zemljama se u periodu od 1960. do 2050. godine skoro utrostruio, od 4,4% do 11,4%. To, ustvari, iznosi 112 miliona migranata od ukupno 190 miliona migranata (slika 5.5.).12 Nivo migracija u nerazvijene zemlje, iskljuujui Sovjetski Savez, je ostao na konstantnom nivou od 4045 miliona ljudi, to znai da je njen udio u ukupnoj populaciji nerazvijenih zemalja realno smanjen. Procjenjuje se da je 2000. godine 175
12
World Bank (2007).
132
miliona ljudu ivjelo izvan zemlje svog roenja, od ega se 158 miliona ljudi odnosi na meunarodne migrante, 16 miliona na izbjeglice i oko 900.000 ljudi na azilante.
SLIKA 5.5. Migracije u razvijene zemlje i zemlje u razvoju, 1960-2005

120 100 Milioni migranata 80 60 40 20 0 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 Migranti u zemlje u razvoju, bez Evrope i centralne Azije Migranti u zemlje visokih prihoda 12 10 8 6 4 2 0 % domae populacije
Savremeni migracijski tokovi (slika 5.6.) se znatno razlikuju od migracijskih tokova prvog globalnog migracijskog vala. Izmeu 1950. i 2000. godine je samo est zemalja (SAD, Kanada, Novi Zeland, Australija, Argentina, Urugvaj) imalo neto pozitivnu migraciju, neke zemlje emigracije su postale zemlje destinacije migranata, dok su ekonomski i politiki dogaaji u nekim zemljama i njihov raspad prouzrokovali velike fluktuacije trendova imigracije (zemlje biveg SSSR-a i bive SFRJ).
TABELA 5.4. Savremeni migracijski tokovi

Glavne regije Svijet Razvijene zemlje Zemlje u razvoju Afrika Azijaa Latinska Amerika i Karibi Sjeverna Amerika Okeanija Evropab Bivi SSSR
a b
Broj meunarodnih migranata (milioni) 1960 75,9 32,1 43,8 9,0 29,3 6,0 12,5 2,1 14,0 2,9 1970 81,5 38,3 43,2 9,9 28,1 5,8 13,0 3,0 18,7 3,1 1980 99,8 47,7 52,1 14,1 32,3 6,1 18,1 3,8 22,2 3,3 1990 154,0 89,7 64,3 16,2 41,8 7,0 27,6 4,8 26,3 30,3 2000 174,9 110,3 64,6 16,3 43,8 5,9 40,8 5,8 32,8 29,5
Migranti kao dio populacije (%) 1960 2000 2,5 2,9 3,4 8,7 2,1 1,3 3,2 2,0 1,8 1,2 2,8 1,1 6,1 12,9 13,4 18,8 3,3 6,4 1,4 10,2
Regionalna distribucija migranata (%) 1960 2000 100,0 100,0 42,3 63,1 57,7 36,9 11,8 9,3 38,6 25,0 8,0 3,4 16,5 23,3 2,8 3,3 18,5 18,7 3,9 16,8
bez Armenije, Azerbejdana, Gruzije, Kazahstana, Kirgizije, Tadikistana, Turkmenije i Uzbekistana. Bez Bjelorusije, Estonije, Latvije, Litvanije, Moldove, Ruske Federacije i Ukrajine. Izvor: UNDESA (2004)
133
SLIKA 5.6. Glavni tokovi savremenih migracija
Izvor: Castles and Miller (1993)
Iako su migracijski tokovi u zadnjim decenijama 20. stoljea u odnosu na rast populacije oslabili, oni su odigrali znaajnu ulogu u demografskim promjenama razvijenih drava. Bez priliva migranata bi Evropa imala vei pad populacije, posebno od 1990. godine,13 dok je u Sjevernoj Americi u rastu populacije neto migracija uestvovala sa 43%. Ali, u zemljama u razvoju su negativni neto migracijski tokovi na populacijske trendove imali vrlo male efekte. Naprimjer, u periodu od 1995. do 2000. godine je neto godinja migracijska stopa iznosila 0,6 na hiljadu stanovnika, to je veoma malo u odnosu na prirodni prirataj stanovnitva od 16,7 na hiljadu. Nezvanina migracija nije uope mala. Procjenjuje se da je 2000. godine u SAD ivjelo najmanje 7 miliona neprijavljenih migranata, pored 31 miliona ljudi ije se mjesto roenja nalazilo u inostranstvu. Meunarodna organizacija za migracije (the International Organization for Migration - IOM) procjenjuje da je krajem 1990s u Evropi bilo preko 3 miliona neprijavljenih migranata. Izbjeglice su kategorija migranata koju je teko statistiki pratiti. Broj izbjeglica pod mandatom Visokog komesara UN za izbjeglice (the Office of the United Nations High Commissioner for Refugees - UNHCR) je porastao sa 2 miliona u 1975. godini na 6 miliona u 1990. godini, da bi se u 2000. godini smanjio na 2 miliona. Pored ovih izbjeglica, jo uvijek ima 4 miliona palestinskih izbjeglica, o kojima vodi rauna Agencija UN za izbjeglice iz Palestine (the United Nations Relief and Works Agency for Palestine Refugees in the Near East - UNWRA).
13
Od 1995. do 2000. godine je populacija u Evropi porasla samo za 600.000, iako je u nju dolo oko 5 miliona imigranata.
134
Ekonomski efekti migracija

Prije svega, migracije najvie pogaaju pojedince koji su izabrali da ive u inostranstvu. Poto su njihove odluke u osnovi line prirode, one ukljuuju mnoge elemente koji se ne nalaze na podrujima koje zanimaju njihove vlade. Uprkos injenici da se mnogi imigranti susreu sa brojnim predrasudama i da esto zbog nepriznavanja kvalifikacija i obuke u zemlji prijema rade ispod svog kapaciteta, oni nastoje da migracijama unaprijede svoje blagostanje i obezbjede bolje anse za ostale lanove svojih porodica. Agregatna rezultanta kretanja ljudi je kompleksna mjeavina individualnih osjeanja i izbora, te beneficija i trokova zemalja porijekla i zemalja prijema migranata. Ova kompleksnost uslonjava odgovor na pitanje kome i kako treba pripisati trokove ili beneficije migracija. Za razumijevanje nacionalnih i globalnih politika koje utiu na donoenje individualnih odluka aktuelnih ili potencijalnih migranata, kao i za lociranje trokova i beneficija imigracije na pojedince i drave su potrebne delikatne analize i istraivanja. Naprimjer, migracija visokoobuenog rada donosi koristi zemljama prijema, ali, istovremeno, i brige zemljama porijekla, jer ono to je za zemlju prijema brain gain, to je za zemlju porijekla brain drain. Za zemlje porijekla su to gubici uloenih javnih investicija u obrazovanje i obuku migranata, kao i gubici poreza koje su plaali obueni migranti. Meutim, indirektni gubici su mnogo vei. Gubici visokoobrazovanog humanog kapitala impliciraju da se u svom razvoju zemlja porijekla mora oslanjati na poluobueni i neobueni rad, to umanjuje anse za vei ekonomski rast. Odlazak visokoobrazovanih radnika ne predstavlja samo gubitak znanja nego i pad produktivnosti zemlje kao cjeline. I migracije poluobuenog i neobuenog rada su vane za zemlju porijekla. Prvo, nivo obuke i obrazovanja takvih migranata je ispod nacionalnog prosjeka, to stvara odreene strukturne probleme na tritu rada. Drugo, mnogi migranati su prije migriranja imali neki od oblika zaposlenja. Ako je broj ovakvih migranata veliki, njihov odlazak predstavlja gubitak poreskih prihoda kao i uloenih javnih investicija u njihovo obrazovanje i zdravstvenu zatitu. Emigracije radnika mogu imati i pozitivne posljedice. Prvo, obueni migranti, koji u razvijenim zemljama obavljaju dobro plaene poslove, mogu sebi i lanovima porodice obezbijediti beneficije visokog obrazovanja. Drugo, doznake migranata, posebno doznake siromanim porodicama, mogu donekle reducirati siromatvo u zemlji porijekla. Dosadanja iskustva su pokazala da su pojave siromatva u emigrantskim domainstvima koja primaju doznake iz inostranstva (ili iz bogatijih regija u siromanije regije neke zemlje) manje, da je vjerovatnoa da e djeca iz takvih domova pohaati kole mnogo vea nego djeca iz nemigrantskih domova, to ima multiciplirajue efekte na ekonomiju zemlje porijekla. Uticaj migracija na zemlju domaina je isto tako jako uoljiv. Migracijski tokovi prema domaem tritu rada mogu umanjiti prihode domaeg stanovnitva, kao i poveati prihode korisnika imigrantskog rada. Veliina ovih uticaja prvenstveno zavisi od toga koliko nivo plaa obuenih i neobuenih lokalnih radnika odgovara tokovima imigranata, kao i od udjela obuenih radnika u radnoj snazi. Meutim, i u primjerima kada su neto efekti imigracije na domau ekonomiju mali, uticaj imigracije na nekim lokacijama ili na neke radnike sa specifinom obukom moe biti veoma jak, pa zbog toga neki lokalni ekonomski i specifini sektori mogu biti znatno pogoeni migracijama. Na imigracijsku politiku neke zemlje moe uticati veliki broj faktora, ak i onda kada je neto uticaj migracije mali ili on uope ne postoji. Sa jedne strane, lokalno stanovnitvo od svojih vlasti zahtijeba da im obezbjedi niz kvalitetnih socijalnih usluga, kao to su adekvatna zaposlenost ili obrazovanje, socijalna i
135
medicinska sigurnost i briga za siromane. Sa druge strane, esto se kod lokalnog stanovnitva stvara percepcija da imigranti koriste ove usluge mnogo vie nego to doprinose stvaranju fondova za njihovo finansiranje. Zato dravne migracijske politike najee balansiraju izmeu nacionalnih potreba za imigrantima i elja glasaa za restriktivnijim imigrantskim politikama.
Uticaj migracija na zemlje porijekla migranata

Migracije mogu imati brojne opipljive pozitivne i negativne ekonomske efekte i na zemlje porijekla i na zemlje destinacije (tabela 5.5.). U nekim sluajevima su beneficije migranata jednake trokovima zemlje destinacije (porijekla) migranata. Ali, ak i u tim sluajevima, krajnji efekti ne moraju biti isti po dimenzijama i suprotni po znaaju, jer se isti finansijski resursi mogu usmjeravati u vrlo razliite namjene. Ove razlike su najuoljivije kod meunarodnih migracijskih transfera humanog kapitala: posljedice gubitka obuenih ljudi za zemlju porijekla mogu biti mnogo vei nego to iznosi dobitak zemlje destinacije.
TABELA 5.5. Ekonomski efekti migracija na zemlje porijekla

x x x x x x x Pozitivni efekti Obezbjeenje onih mogunosti koje radnicima nisu na raspolaganju u zemlji porijekla; Ublaavanje negativnih efekata vika ponude rada na domaem tritu; Ulazne doznake i strana valuta; Transfer tehnologije, investicije i venture kapital preko dijaspore; Doprinos poveanju trgovinskih tokova izmeu zemlje porijekla i zemlje primaoca migranata; Stimulans za investicije u domae obrazovanje i investicije u humani kapital pojedinaca; Povratak obuenih radnika moe poveati lokalni humani kapital, transfer obuke i veze do inostranih mrea. Negativni efekti x x x x x x Gubitak visoko obuenih radnika i reduciranje kvaliteta esencijalnih usluga; Reduciranje rasta i produktivnosti zbog sniavanja fondova visokoobrazovanih radnika i njihovih eksternaliteta; Sniavanje povrata iz javnih investicija u javno obrazovanje; Selektivne migracije mogu poveati disparitete u prihodima zemlje porijekla; Gubitak fiskalnih prihoda zbog poreza radnika; Doznake se mogu vremenom smanjivati.
Izvor: UNDESA (2004)
Od brojnih efekata migracija na zemlje porijekla i destinacije (dodatak 5b), ovdje emo ukratko komentirati samo neke efekte doznaka, koje su jedan od najvanijih elemenata rasta i odravanja platnog bilansa u mnogim zemalja porijekla migranata. Iako su podaci o doznakama nekompletni i potcjenjeni, jer ne obuhvataju finansijske transfere obavljene preko neformalnih kanala, raspoloivi podaci pokazuju da se obim doznaka kree u skladu sa brojem migranata. Procjenjuje se da je u 2002. godini obim doznaka iznosio 130 milijardi USD, od ega se na zemlje u razvoju odnosi 60% ili 79 milijardi USD. Obim doznaka migranata u zemlje u razvoju je po veliini druga grupa finansijskih tokova: oni su manji od FDI, ali i vei od razvojne pomoi (slika 5.7.). Doznake su najstabilniji izvor eksternog finansiranja. Nain njihovog koritenja je vrlo razliit. Naprimjer, u Turskoj se 80% doznaka troi za podmirenje dnevnih potreba stanovnitva, dok u drugim zemljama doznake ohrabruju investicije u humani kapital (Meksiko) ili se znatan dio pretvara u tednju i investicije (Meksiko, Filipini, Sri Lanka, Tajland).
136
SLIKA 5.7. Finansijski tokovi ka zemljama u razvoju, 1980-2003

200 180 160 140 Milijarde USD FDI tokovi 120 100 80 60 40 20 0 1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002
Tadikistan Gvatemala
ODA tokovi Doznake
Izvor: UNDESA (2004)
SLIKA 5.8. Udio doznaka u GDP-u, neke zemlje, 2002

30 25 20
Udio doznaka u GDP-u (%)
15 10
5 0 Lesoto
Nikaragva
Jamajka
Sri lanka
Honduras
Salvador
Moldova
Albanija
Dominik. R.
Doznake su najznaajnije za zemlje malih prihoda, za zemlje niih srednjih prihoda i za tranzicijske zemlje kod kojih su doznake vrlo vaan izvor deviznih sredstava plaanja i vrlo vaan elemenat za uspostavljanje platne ravnotee (slika 5.8.). Naprimjer, 1980s je doznakama finansirano 80% tekueg platnog deficita
Kape Verde
Uganda
Maroko
Sudan
Jordan
Jemen
Gijana
Filipini
B&H
2004
137
Bocuane, one su iznosile skoro 75% izvoza Sudana te skoro polovinu prihoda stranih sredstava Lesota. U mnogim zemljama Srednjeg Istoka su doznake pomogle da se finansira tekui platni deficit.14
Uticaj na zemlje domaine migranata

U zemljama prijema imigracije otvaraju tri glavna pitanja. Prvo pitanje se odnosi na uticaj migracija na trite rada, gdje je zabrinutost domaeg stanovnitva za gubitak radnih mjesta ili potroake snage velika. Drugo pitanje je vezano na uticaj imigracije na ekonomski rast, dok se tree pitanje, koje u svijetlu starenja populacije razvijenih zemalja postaje sve vanije, odnosi na fiskalne konsekvencije migracija. U veina debata o efektima migracijskih politika na trite rada se zanemaruje injenica da su prethodne migracije razvijenim zemljama pomogle da popune nedostatak radne snage u donjim segmentima trita rada i to u periodima najveeg industrijskog i postindustrijskog rasta (tabela 5.6.). Ukupni efekti migracija na rast razvijenih zemalja su bili pozitivni. Naprimjer, u SAD, 1% poveanje neto migracijske stope je povezano sa 0,1% poveanja stope rasta; u dugoronoj stopi rasta Velike Britanije od 2,75% na efekte neto migracije otpada 0,4%; dok je 1992. godine u Njemakoj, zahvaljujui migraciji, kreirano 30.000 radnih mjesta i ostvaren viak prihoda u javnom sektoru od 14 milijardi maraka.15 Drugi faktor koji utie na politiku migracije su fiskalni efekti posmatrani u svijetlu demografskih trendova. Naime, bez imigracije e se u mnogim evropskim zemljama populacija smanjivati. Naprimjer, 2001. godine je 67% poveanja populacije EU zaradila migracija, a u paniji, zemlji sa najmanjim fertilitetom u EU, ak 80%. Kako se u zemljama EU i Japanu udio starijih ljudi brzo poveava, kao i odnos radne snage u odnosu na broj penzionera, to u sutini znai da e migrantska radna snaga podravati stariju populaciju.
TABELA 5.6. Stranci i strani radnici u Zapadnoj Evropi, 1998.

Zemlja Ukupno/prosjek Austrija Belgija Danska Francuska Njemaka Irska Italija Luksemburg Holandija Norveka panija vedska vicarska Velika Britanija
Izvor: OECD (2001).
Stanovnitvo Ukupno Stranci (000) (000) 361 005 19 918 8 099 737 10 253 892 5 333 256 57 095 3 597 82 247 7 320 3 700 111 59 524 1 250 430 153 15 762 662 4 459 165 40 000 720 8 929 500 7 095 1 348 58 079 2 207
Udio stranaca u populaciji (%) 6 9 9 5 6 9 3 2 36 4 4 2 6 19 4
Radna snaga Ukupno Stranci (000) (000) 145 748 7 835 3 303 327 4 261 375 2 938 94 26 016 1 587 27 714 2 522 1 500 48 19 529 332 234 135 7 172 208 2 233 67 15 917 191 4 294 219 3 994 691 26 641 1 039
Udio stranaca u radnoj snazi (%) 5 10 9 3 6 9 3 2 58 3 3 1 5 17 4
14 15
Sander and Maimbo (2003). Borjas (1995); Gieseck, Heilemann and von Loeffelholz (1995).
138
Napredak i budua uloga migracija Mnoge razvijene zemlje e se zbog prirodnog pada prirataja i starenja stanovnitva, te poveane socijalne podrke starijim slojevima stanovnitva, vrlo brzo suoiti sa ozbiljnijim nedostatkom radne snage. On e naroito biti akutan u brojnim specifinim oblastima, kao to su visokoobueni rad u informacijskim i komunikacijskim tehnologijama, obueni rad u uslunim djelatnostima i manuelni rad u poljoprivredi, manufakturi i graevinarstvu. U mnogim sektorima se potranja rada bez poveane migracije nee moi zadovoljiti, to e poeti smanjivati output i blagostanje. Osim toga, potranja za obuenim radom se brzo iri i na nova podruja (novoindustrijalizirane azijske zemlje i naftom bogate zemlje Srednjeg Istoka.) Trendove migracija je puno tee predvidjeti nego neke druge determinante rasta nacionalne populacije, jer, kao to se vidjelo u prvoj polovini 20. stoljea, migracijski tokovi se mogu direktno ugroziti promjenom imigracijskih politika. ak i sada, kada su trendovi opadanja i staranja populacije u razvijenim zemljama oigledni, nema bitnijih pomaka i u kreiranju novih politika anticipiranja i promocije migracije. Obzirom na oekivani rast populacije i trendove iz prolosti, ne treba oekivati da e neto imigracije uticati na stope rasta populacije u zemljama u razvoju. Naime, do 2050 godine e se stanovnitvo u zemljama u razvoju poveati za 3 milijarde, ali e migracija to poveanje reducirati na 2,8 milijardi. Prirodni rast stanovnitva u razvijenim zemljama e biti negativan. Ne raunajui neto migracije, broj stanovnika e pasti sa 1,2 milijarde u 2000. godini na 1,0 milijardu u 2050. godini. Najakutnije e biti u Evropi, gdje e se populacija smanjiti za 139 miliona. To znai da e pozitivna neto migracija igrati znaajnu ulogu u prevazilaenju problema prirodne redukcije ili starenja stanovnitva. Migracije nisu protivotrov za problem starenja stanovnitva. Ali, nivoi novih migranata koji su potrebni za odravanje sadanjeg demografskog stanja, su jako visoki i sada nisu ni socijalno ni politiki prihvatljivi za bilo koju razvijenu zajednicu. Naprimjer, broj novih migranata za odravanje demografskog potencijala EU(15) u periodu od 2003. do 2050 godine iznosi 13,5 miliona ljudi godinje, to je 20 puta vie od sadanjig migracijskih tokova. Za odravanje sadanjeg nivoa radne populacije trebae 1,6 miliona novih migranata godinje, to je tri puta vie od sadanjeg nivoa migracije. Emigracijske i imigracijske zemlje e se susretati sa dvije vrste neizvjesnosti. U industrijaliziranim zemljama ni danas niko ne zna da li e novi imigranti postati integrirani i korisni graani ili e postati dio neasimilirane nie klase. Emigracijske zemlje, takoer, ne trae odgovor na pitanje ta moe zamijeniti ulogu emigracije kao sigurnosnog ventila za mnoge probleme nerazvijenosti. Ove neizvjesnosti zahtijevaju temeljito redizajniranje postojeeg naina managementa migracija. Pri tome treba imati u vidu neke vane historijske lekcije dosadanji napredak humane rase je obezbjedila jaka srednja klasa, a ne jaanje divergencije izmeu pojedinih socijalnih klasa.
5.3. URBANIZACIJA
U ekonomskom smislu rije urbanizacija oznaava kvalitativni i kvantitativni prelazak iz ruralnih anglomeracija ljudi u urbane aglomeracije ljudi, te kvantitativne i kvalitativne promjene stanovnitva koje se deavaju u ruralnim i urbanim sredinama. Urbanizacija je i proces irenja ivljenja u gradove, teritorijalno irenje gradova, nastanak novih gradova, pretvaranje seoskih naselja u gradska naselja i, uope, irenje gradskog naina ivota, zauzimanja i koritenja zemljita. Urbanizacija oznaava i proces
139
naputanja sela i preseljavanja seoskog stanovnitva u gradove, pretvaranje seoskog stanovnitva u gradsko, te naputanje primarnog tj. poljoprivrednog sektora i prelazak na sekundarni i tercijarni sektor, uz pratee promjene koje se deavaju u socijalnoj sferi. Sadanji trendovi rasta populacije imaju svoje geografske, lokacijske, okolinske i ekonomske dimenzije. Prvo, geografska distribucija rasta populacije je vrlo neravnomjerna, jer se 90% ekonomskog rasta deava u zemljama u razvoju, i to, po pravilu, u najsiromanijim zemljama svijeta. Drugo, lokacijska distribucija rasta populacije je, takoer, vrlo neravnomjerna, jer se najvei rast stanovnitva odvija u urbanim sredinama. Tree, urbane koncentracije ljudi prouzrokuju mnoge okolinske probleme vezane za koritenje resursa i odlaganje otpada. I etvrto, urbane aglomeracije mijenjaju modele ekonomskog razvoja i kompoziciju osnovnih ekonomskih aktivnosti. Ne samo to su razlike u materijalnom blagostanju izmeu pojedinih zemalja u razvoju mnogo vee od tih razlika u razvijenim zemljama, nego su i razlike izmeu urbanih i ruralnih podruja jedne te iste zemlje mnogo vee. Iako su zemlje u razvoju niskih i donjih srednjih prihoda predominantno ruralne zemlje, u njima su trendovi poveane urbanizacije posebno izraeni. Posebno pada u oi dejstvo da je krajem 1990s u zemljama gornjih srednjih prihoda tri etvrtine stanovnitva ivjelo u urbanim podrujima. Nasuprot starijim industrijaliziranim zemljama, u kojima su trendovi deurbanizacije uoljivi ve nekoliko decenija, u veini zemalja u razvoju se urbanizacija ubrzava.16 Najvei rast urbane populacije imaju zemlje u razvoju kod kojih se broj vrlo velikih gradova enormno poveava. Naprimjer, Latinska Amerika i Karibi imaju 77% gradskog stanovnitva. Do 2015. godine Azija e imati 153 grada sa preko milion stanovnika (itav svijet 358 gradova), te 15 megagradova preko 10 miliona stanovnika (svijet 27 megagrada). Tri etvrtine globalnog rasta populacije se odvija u urbanim podrujima zemalja u razvoju. Urbani procesi koji se deavaju u nerazvijenim zemljama nisu u skladu sa proteklim iskustvima razvijenih zemalja. Naime, sadanja urbanizacija se odvija u uslovima mnogo veeg rasta populacije, na mnogo manjim nivoima prihoda, sa mnogo manje institucionalnih i finansijskih kapaciteta, te sa mnogo manjim mogunostima irenja granica gradova. Pored toga, industrijski rast je preteno koncentriran u velikim gradovima, to stvara mnoge probleme, posebno okolinske. Eksplozivni rast gradova u zemljama u razvoju prouzrokuje veliku koncentraciju siromatva u urbanim podrujima. Ova urbana patologija Treeg svijeta punog prenaseljenih slumova sa malo radnih mjesta, uz nedostatak pitke vode, medicinskih usluga, drenae i socijalnih beneficija, je u otrom kontrastu sa urbanim podrujima razvijenog svijeta. Gradovi zemalja u razvoju su centri siromatva i privilegija.17
Dinamika urbanizacije
Urbanizacija je zapoela onog trenutka kada su poljoprivredne farme u rijenim dolinama Mesopotamije prerasle u prve gradove, iz kojih su se, neto kasnije, formirale drave sa svojim hramovima, socijalnim klasama, tehnologijom, trgovinom, vojskom i upravnom administracijom. Nekoliko stotina godina prije nove ere slobodni grki polisi su postali osnovne dravne jedinice, sa Atinom kao paradigmom slobodnog grada-drave, otvorenog za ruralno stanovnitvo. U srednjem vijeku su se gradovi opasavali zidinama,
16 17
United Nations Centre for Human Settlements (2001). Gilbert and Gugler (1982).
140
kako bi se odvojili od ruralnih sredina. Trgovinskim umreavanjem su se srednjevjekovni gradovi pretvarali u centre novog svjetskog trgovinskog sistema. Industrijska revolucija je zapoela dramatine ruralno-urbane transformacije kada je veinsko ruralno stanovnitvo, traei posao u industriji, navalilo u gradove. U 18., 19. i ranom 20. stoljeu su industrijalizirani gradovi Evrope i SAD poeli izlaziti iz postojeih administrativnih granica. Poslijeratna obnova je jo vie irila gradove, a masovna proizvodnja automobila, jeftino gorivo i politike regionalnog razvoja su ubrzavale irenje gradova i urbanih podruja. Mijenjanjem gradova mijenjao se i sam pojam urbanog podruja. Danas su gradovi porasli, ne samo zbog stvarnog rasta gradske populacije i priliva novih stanovnika, nego i zbog administrativne reklasifikacije ruralnih podruja. Naime, u zavisnosti od zemlje do zemlje, administrativna podruja sa urbanom populacijom se klasificiraju u skladu sa politikim granicama starih gradskih centara ili ona obuhvataju i podruja ire (metropoliten) urbane regije. Generalno, urbane aglomeracije obuhvataju populaciju u gradu, kao i populaciju u okolnim suburbanim rubovima.18 Treba imati u vidu i injenicu da preko 50% svjetskog stanovnitva ivi u irim priobalnim podrujima (200 km od obale) gdje su trendovi urbanizacije mnogo dinaminiji nego trendovi urbanizacije kontinentalnih urbanih podruja.19 Rast obalne populacije i gustina populacije po jedinici povrine je rezultat historijskih silnica razvoja industrije i prekomorske trgovine, posebno u zemljama velikih aglomeracija stanovnitva (mapa 5.1.).
Mapa 5.1. Gustina populacije i najvei gradovi, 2000

Deset najgue naseljenih zemalja Singapur Monako Maldivi Malta Bahrein Banglade Barbados Mauricijus Juna Koreja Holandija Gustina populacije (kvadratne milje) Nema podataka
i vie Urbana podruja preko 6 miliona stanovnika
18 19
UNCHS (1996). WRI (2001).
141
Za sadanje promjene uloge gradova su odgovorne ekonomske sile. Industrijalizacija je urbanim sredinama donijela napredak, ali je istovremeno degradirala mnoga ruralna podruja. Gradovi su velika trita hrane i drugih humanih potreptina proizvedenih u okolnim regijama, ali je i veina velikih gradova postala globalno trite. Telefoni i kompjuterske mree omoguavaju umreavanje globalnih gradova i njihovo odvajanje od zalea. Dananje nove elite u Seulu i Stokholmu imaju vie zajednikih interesa nego to ih obje elite imaju sa svojim ruralnim zemljacima. Svjetska urbana populacija je 2005. godine iznosila 3,2 milijarde ljudi, a predvia se da e do 2030. godine ona porasti na skoro 5 milijardi (tabela 5.7.). Ti trendovi utiu na promjene koncentracije stanovnitva. U urbanim regijama je 1950. godine ivjelo 30% svjetske populacije, 2000. godine je taj udio povean na 47%, dok e 2030. godine ovaj udio porasti na 60%. Po sadanjoj dinamici rasta stanovnitva, broj ruralnih i urbanih stanovnika se 2007. godine izjednaio (slika 5.9.)
TABELA 5.7. Urbana i ruralna populacija po irim regijama, 1950-2030

Grupe zemalja Svijet ukupno Razvijene regije Nerazvijene regije Urbana populacija Svijet Razvijene regije Nerazvijene regije Ruralna populacija Svijet Razvijene regije Nerazvijene regije Izvor: UNDESA (2006) 1950 2,52 0,81 1,71 0,73 0,42 0,31 1,79 0,39 1,40 Populacija (milijarde) 1975 2000 2005 4,07 6,09 6,46 1,05 1,19 1,21 3,03 4,89 5,25 1,52 0,70 0,82 2,56 0,34 2,21 2,84 0,87 1,97 3,24 0,32 2,92 3,15 0,90 2,25 3,31 0,31 3,00 2030 8,20 1,25 6,95 4,91 1,01 3,90 3,29 0,24 3,05 Prosj. godinja stopa rasta (%) 1950-2005 2005-2030 1,71 0,95 0,73 0,13 2,04 1,12 2,65 1,37 3,61 1,12 -0,40 1,39 1,78 0,47 2,20 -0,03 -1,08 0,06
itav prognozirani rast populacije e se ostvariti u urbanim podrujima nerazvijenih regija, ija e se urbana populacija poveati za 2,3 milijarde u 2005. godini na 3,9 milijardi u 2030. godini. U razvijenim regijama e se urbana populacija poveavati sporije: sa 0,9 milijardi 2000. godine na 1 milijardu 2030. godine (tabela 5.8.).
TABELA 5.8. Urbana i ruralna populacija, glavne regije, 1950-2030

Grupe zemalja Svijet Afrika Azija Evropa Latinska Amerika i Karibi Sjeverna Amerika Okeanija Izvor: UNDESA (2006a) Procenti urbanog stanovnitva (%) 1950 1975 2000 2005 2030 29.0 37.2 46.7 48.7 59.9 14.7 25.4 36.2 38.3 50.7 16.8 24.0 37.1 39.8 54.1 50.5 65.6 71.7 72.2 78.3 42.0 61.2 75.4 77.4 84.3 63.9 73.8 79.1 80.7 86.7 62.0 71.5 70.5 70.8 73.8 Stopa urbanizacije 1950-2005 2005-2030 0.94 0.83 1.75 1.12 1.57 1.23 0.65 0.33 1.11 0.34 0.42 0.29 0.24 0.17
142
SLIKA 5.9. Stope rasta populacije i urbanizacije, 1950-2030

6000 Urbana populacija 5000 Stanovnitvo (milioni) Ruralna populacija
4000 3000 2000
1000 0 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030
SLIKA 5.10. Rast populacije u 6 najveih gradova u 2005. godini, 1950-2030

40 35
Tokio
30 Stanovnitvo (milioni)
Bombaj
25 20
New York - Newark
15 10
Mexico City Sao Paulo
Delhi
5 0 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 1955 1960 1970 1950 1965 2015 2020 2025 2030
Izvor: UNDESA (2006a).
Veina problema koji proistiu iz procesa urbanizacije je vezana za gradove. Naime, sadanja urbana infrastruktura je posljedica humanog odgovora na probleme industrijalizacije 19. stoljea. 1800. godine su samo tri od deset najveih gradova svijeta bila smjetena u Evropi, a samo vijek kasnije, 9 od 10 najveih svjetskih gradova se nalazilo u Evropi ili SAD. Sredinom druge polovine 20. stoljea je dolo do preokreta.
143
Azija, koja je u periodu izmeu 800. i 1800. godine predvodila svjetsku urbanizaciju, ponovo preuzima primat. 2000. godine na listi 10 najveih svjetskih gradova pet gradova bilo iz Azije.20 Udio svjetske populacije koja ivi ili koja e ivjeti u vrlo velikim urbanim aglomeracijama ili megasitijima (10 miliona i vie) je mali - 3,7% 2000. godine ili 4,7% 2015 godine. 2005. godine je Tokio bio najvei grad na svijetu (35 miliona), a zatim slijede Siudad Meksiko (18,7), Njujork (18,3), Sao Paolo (17,9) i Bombaj (17,4). Predvia se da e 2015. godine Tokio i dalje biti najvea svjetska urbana aglomeracija (36 miliona), ali e se redoslijed ostalih gradova promijeniti (slika 5.10.).
Urbanizacija i ekonomski rast Dinamika rasta

injenica da se industrijske robe i usluge proizvode efikasnije na gue naseljenim podrujima, koja im obezbjeuju pool obuenih radnika, veze sa komplementarnim firmama i kritinu masu kupaca, je odgovorna to je odrivi ekonomski rast povezan sa urbanizacijom (slika 6.14.). Globalizacija i lokalizacija nisu umanjili vanost procesa urbanizacije. Iako su savremene komunikacijske i informacijske tehnologije omoguile firmama da svoje robe mogu prodavati i u udaljenim zemljama i da mogu u svoje proizvodne lance ukljuivati firme locirane na bilo kojem kraju svijeta, ipak je urbanizacija onaj faktor koji znatno poveava ekonomske prednosti blizine.
SLIKA 5.11. Urbanizacija i ekonomski rast, 1970, 1995

Urbana populacija (% ukupne populacije) 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 100 1.000 GDP per capita (1987 USD) 10.000 100.000 1970 1995
Rast urbane populacije stvara potranju za veom lokalizacijom politike moi, to vri pritisak na nacionalne institucije vlasti i tjera ih ka decentralizaciji (dodatak 5.3.). Kada urbane vlasti dobiju politiku snagu i izgrade sposobnosti za upravljanje lokalnim razvojem, one svojim graanima mogu pomoi da se uhvate u kotac sa savremenom globalizirajuom ekonomijom.
20
O'Meara (1999).
144
Zdravi i dinamini gradovi su integralni dio odrivog ekonomskog rasta. Urbana podruja generiraju 55% GNP-a u zemljama niskih prihoda, 73% u zemljama srednjih prihoda i 85% u zemljama visokih prihoda. Izranjajui i rastui ekonomski sektori su preteno koncentrirani u gradovima, u kojima ostvaruju prednosti aglomeracije ekonomije, prostranog trita inputa i outputa i rada, te brzo irenje ideja i znanja.21 Zato se ekonomske aktivnosti radije koncentriraju u urbanim podrujima, gdje su cijene zemljita 50 do 100 puta vee, nego na lokacijama koje se nalaze samo 30 ili 50 kilometara dalje? Zato se toliko pojedinaca i firmi nastanjuje u velikim metropoliten podrujima, u kojima su trokovi ivota dva puta vei nego u manjim gradovima? Odgovor na ova pitanja je prilino jednostavan: vei trokovi se mogu pokriti beneficijama koje se ostvaruju aglomeracijom ekonomija.22 U urbaniim podrujima aglomeracija poveava produktivnost velikog broja ekonomskih aktivnosti. Njihova produktivnost raste kada i grad raste, pa, ukoliko se veliina grada i veliina lokalne industrije udvostrui, neka tipina firma moe poveati produktivnost za 5% do 10%. U zemljama srednjih prihoda plae urbanih radnika su dva do etiri puta vee od plaa ruralnih radnika, to je rezultat vee produktivnosti nastale po osnovu aglomeracije ekonomija.23 Urbana podruja su historijski bila ekonomski znatno efikasnija nego ruralna podruja jer su gradovi imali dovoljno velika trita za inpute i outpute roba, to je stvaralo beneficije ekonomije obima. U manjim gradovima su te beneficije znatno suene visokim transportnim trokovima do kupaca i do izvora snabdijevanja. Meutim, savremene inovacije su odnose izmeu veliine proizvodnih kapaciteta i veliine grada relativizirale, posebno kada su usluge i lake industrije poele da dominiraju u svjetskoj ekonomiji. U savremenoj ekonomiji blizina urbanih podruja omoguava beneficije koje izviru iz ekonomije prostora i ekonomije obima. Prisustvo zajednikog poola rada, materijala i usluga malim i velikim firmama omoguava koritenje beneficija ekonomije obima. Ekonomija prostora stupa na scenu onda kada prisustvo jedne ekonomske aktivnosti stvara uslove za razvoj jeftinijih komplementarnih aktivnosti putem diverzifikacije ponude i specijalizacije unutar firmi.24 Blizina firmi potstie difuziju znanja. Firme koje posluju u blizini drugih firmi koriste beneficije spillovera informacija, koje u nekim primjerima dolaze i iz posmatranja naina rada susjednih firmi. Evidencija patenata pokazuje da se poveavanjem distance informacijski tokovi slabe. Koncentriranjem firmi u gradovima padaju i njihovi transakcijski trokovi.25 Aglomeracija ekonomija (ponekad se mogu sresti i izrazi lokalizacija ekonomija, urbanizacija ekonomija) donosi niz beneficija. Naprimjer, ako se lokacija neke firme premjesti sa lokacije koju dijeli 1.000 radnika na lokaciju koju dijeli 10.000 radnika, output se moe poveati u zavisnosti od poola specijaliziranih radnika i produbljivanja inputa i do 15%.26 Meutim, da li e neka industrija (odnosno firma) iskoristiti beneficije urbanizacije i lokalizacije prvenstveno zavisi od toga koliko je ona inovativna. Nove dinamine industrije e se vjerovatno locirati u velikim urbanim centrima gdje se beneficije stvaraju unakrsnom
21 22 23 24 25 26
Glaeser and Rappaport (1998). Richardson (1987). Shukla (1996); Mills (1998). Krugman (1993). Dumais, Ellison, and Glaeser (1997). Henderson (1998); Henderson, Lee, and Lee 1998.
145
fertilizacijijom razliitih aktera. Starije, zrele industrije e se koncentrirati u malim, specijaliziranijim gradovima, gdje su trokovi transportnih i informacijskih zaguenja manji, a ekonomija lokacije vea. Beneficije aglomerizacije nastaju i zbog diverzificirane ekonomske baze koja je manje osjetljiva na ekonomske fluktuacije. Naprimjer, zaposlenost se moe pomicati sa jednog mjesta aglomeracije prema drugom mjestu aglomeracije, to u cjelini odrava visoku zaposlenost.27 Veliki broj razliitih kupaca prua neku vrstu zatite jer im ta raznolikost omoguava bolji management zaliha, to donosi znaajne utede. Veliki gradovi takoer obezbjeuju brojne usluge i mogunosti kupovine i zabave.
SLIKA 5.12. Dinamika rasta urbanih podruja

5 4,5 Prosjeni godinji rast populacije (%) 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 1970-75 1975-80 1980-85 1985-90 Mali gradovi Gradovi srednje veliine Veliki gradovi Megapolisi
Meutim, iako je u metropoliten podrujima produktivnost vea, skoro 65% urbanih rezizdenata nastavlja da ivi u malim i srednjim gradovima (slika 5.12.). Procjenjuje se da e i u budunosti veina urbane populacije ivjeti u malim i srednjim gradovima, jer i sada oni bre rastu nego velika urbana poduja.28 Iako neke industrije po osnovu beneficija velikih metropoliten podruja mogu pokriti vee trokove rada i zemljita, efekti beneficija iz veliine grada su esto minimalni. Tipian radnik je u manjem gradu zadovoljniji manjom plaom i niim trokovima ivota nego tipian radnik iz velikog urbanog podruja, gdje su plae i trokovi ivota dvostruko vei.29
27
Lucas (1998).
28
29
Veliina gradova je relativan pojam. 1970. godine su srednje veliki gradovi bili definirani kao gradovi sa populacijom od
250.000 do 500.000, dok se danas gradovi srednje veliine definiraju kao gradovi ija populacija iznosi 1 milion. Thomas (1980).
146
Velika metropoliten podruja predstavljaju veliku i raznovrsnu ekonomsku bazu za moderne usluge i inovativne industrije, to daje vane beneficije. Manja i srednja metropoliten podruja se specijaliziraju za proizvodnju roba za izvoz i fokusiraju se na monokulturne standardizirane proizvodne kao to su, naprimjer, primarni metali, prerada hrane, tekstilni proizvodi, papir, strojevi ili transportna oprema. Odnosi izmeu organizacije industrije i sistema gradova pomae nam da bolje objasnimo izranjajue modele urbanizacije. Naime, u prvim fazama industrijalizacije, industrije, a posebno one koje su osjetljive na lokaciju kupaca, se esto clusteriziraju (roje) na jednom ili dva velika metropoliten podruja. Prva lokacija za ovakve aglomeracije je uobiajeno glavni grad drave (Bangkok, Bogota, Dakarta, Meksiko Siti, Seul) ili neki veliki grad na obali (Kalkuta, Sao Paulo, angaj, Istanbul). Ovaj nain rojenja firmi i industrija tedi oskudne resurse i pomae da se prevaziu poetni manjkovi obuenog rada, tehnikog znanja, business i finansijskih usluga i nedostatak moderne komunikacijske i transportne infrastrukture. Glavni grad je i za strane investitore i izvoznike primarna lokacija i najbolje mjesto za razvijanje modernih usluga. Osim toga, glavni gradovi drava su i mjesta donoenja politika i utvrivanja regulativa.30 Napretkom industrijalizacije se manufakturne aktivnosti sele prema manjim gradovima. Ovaj pomak je rezultat poveanja trokova zaguenosti, kao i smanjivanja beneficija aglomeracije kod standardizirane proizvodnje zrelih tvornica. Prenos industrija iz prestonica i velikih gradova takoer podrava irenje efektivnih telekomunikacija i transprotnih tehnologija, prenos birokratskih procedura na lokalne vlasti i otvaranje trita kapitala.
Ruralno-urbani odnosi i regionalni ekonomski razvoj

U zadnjih 50 godina se priroda odnosa izmeu urbanog i ruralnog razvoja iz osnova promijenila. 1950s se urbanizacija posmatrala kao poeljna alternativa za rjeavanje problema ruralne prenaseljenosti, posebno u gusto naseljenim podrujima. Industrija se, takoer, tretirala kao klju ekonomskog rasta. Ali, ubrzo je postalo jasno da industrija sama nije mogla da otvara dovoljno radnih mjesta za ruralne migrante koji su se slijevali u gradove. U principu, urbane i ruralne ekonomije imaju simbiotine odnose. Gradovi imaju koristi od poveavanja produktivnosti u poljoprivredi. Bogatija ruralna podruja obezbjeuju nova trita za urbane usluge i industrijske robe; mehanizacija i upotreba vjetakih ubriva, pesticida i herbicida pokree potranju za tim proizvodima; boom komercijalne poljoprivrede poveava potranju za marketingom, transportom, graevinarstvom i finansijama, koje obezbjeuje urbani sektor. Na drugoj strani, i ruralna podruja imaju koristi od rasta gradova. Najblii gradovi su prirodna trita za poljoprivredne proizvode i za ruralne nepoljoprivredne outpute. Ruralne industrije isporuuju dijelove i komponente za susjedne urbane proizvoae. Urbanizacija pomae da preko tehnolokih transfera, obrazovnih usluga i obuke ruralna produktivnost permanentno raste. Meutim, ruralno-urbani odnosi su puni politikih, socijalnih i ekonomskih suprotnosti i kontroverzi, ije rjeavanje moe biti usjeno ili, to je ee, neuspjeno. Dva primjera (disperzija industrije u Junoj Koreji i iskustva regionalnog i lokalnog razvoja u Evropi) ilustriraju kompleksnost rjeavanja tih kontroverzi. Iako u procesu urbanizacije June Koreje stanovnitvo Seula stalno raste, njegov primat u sistemu korejskih gradova i u industrijskoj strukturi opada. Naime, Seul zaista raste, ali drugi korejski gradovi rastu
30
Ades and Glaeser (1995).
147
jo bre, uz dramatini egzodus manufakturnih radnih mjesta iz metropolitanskog Seula u podurbana podruja. Naprimjer, 1970. godine je tri etvrtine metropolitenske manufakturne zaposlenosti bilo koncentrirano u Seulu, dok je 1993. godine ovaj udio smanjen na samo jednu treinu. Od sredine 1980s industrija se poela seliti iz korejskih metropoliten podruja (Seul, Pusan i Taegu) i njihovih satelitskih gradova na druge lokacije. Izmeu 1983. i 1993. godine je udio ostalih gradova i ruralnih podruja u ukupnoj zaposlenosti porastao sa 26% na 42%.31 Za ovu veliku seobu radnih mjesta su bile najodgovornije promjene razvojnih politika. 1970s je korejska vlada lansirala politike ohrabrivanja decentralizacije industrije iz metropolitanskog Seula. Kljuni elementi ovih politika su bili finansijske povlastice za realokacije, naredbe za direktne realokacije, te izgradnja industrijskih parkova. Meutim, uprkos visokim plaama i rentama ove prve mjere nisu proizvele neke naroite efekte. Jake centralne vlasti i nain birokratskog odluivanja u centralnoj vladi su spreavale procese seljenja na distance vee od 45. minutne vonje od glavnog grada. Politike koje su nakon tih prvih neuspjeha uslijedile su zaista podstakle selidbu industrije iz Seula, Pusana i Taegua. Prvo, ranih 1980s je Koreja liberalizirala svoju ekonomiju i debirokratizirala snage koje su vezivale industriju za Seul. Drugo, centralna vlast je 1988. godine lokalnim vlastima vratila autonomiju, to im je omoguilo organiziranje izbora i sakupljanje poreza. I tree, centralna vlast je velikim investicijama izgradila komunikacijsku i saobraajnu strukturu i na prostorima izvan Seula i Pusana. Tokom 1980s je Evropa bila prisiljena da napusti centralno usmjeravanje industrijskih politika i njenih prostornih korelata regionalnih ekonomskih razvojnih politika. Sve do ranih 1990s u cijeloj Zapadnoj Evropi nije bilo nekih posebnih inicijativa za donoenjem nacionalnih industrijskih politika, a nacionalne razvojne regionalne politike su bile vrlo rijetke. Naputanje centralnog naina donoenja regionalnih razvojnih politika se moe objasniti uz pomo dva faktora. Prvo, deindustrijalizacija u Evropi je uzimala maha i drugo, lokalne vlade su sve jae optuivale centralne vlasti za neuspjehe razvoja lokalnih ekonomija. Nastale promjene su prouzrokovale pad potronje resursa koji su ranije bili locirani za lokalne razvojne inicijative, te obezbjedile vei regionalni uticaj na koritenje razvojnih fondova. Poveana uloga regija je vodila do neke vrste ratova za privlaenje firmi, ali je, takoer, vodila prema znaajnim strategijskim unapreenjima. Irska je odlina ilustracija takvih promjena. Naime, irski razvojni program je nastao iz ekonomske krize sredinom 1980s, karakteristine po visokoj dugoronoj nezaposlenosti i prateim socijalnim slabostima. Napori centralne vlade da eliminira ili ublai krizu godinama nisu uspijevali, a i budetska sredstva su se usmjeravala na rjeavanje socijalnih potekoa. Izlaz iz krize je pronaen u novom socijalnom partnerstvu i u uspostavljanju decentraliziranih centara za upravljanje nezaposlenosti, koji su bili sastavljeni iz predstavnika lokalnih vlada, agencija za obuku i Ureda premijera centralne vlade.32 Centri su sluili kao poluge za preusmjeravanje ciljeva socijalne pomoi na najranjivije socijalne grupe, te kao sredstvo za poveavanje resursa potrebnih za ekonomski razvoj. Komplementarno, vlada je jaala partnerstvo na nekim podrujima (zemljite i ruralna podruja) sa ciljem jaanja konkurentnosti lokalnih firmi. Konano, uz ogromnu podrku EU, vlada je osnovala Nacionalni
31
32
Henderson (1998); Henderson, Lee, and Lee 1998. Cooke and Morgan (1988); Sabel (1998).
148
savjet preduzea, koji je alocirao grantove za pojedine lokalne projekte u skladu sa nacionalnim kriterijima. Uprkos nekim slabostima irsko partnerstvo je, generalno, bilo vrlo uspjeno. Kljuni elementi tog uspjeha su naroito bili: x x x sposobnost direktnog oslonca na lokalne resurse, iskustva lokalnih businessmana u stvaranju novih firmi te kreiranje programa usmjerenih za zapoljavanje nezaposlenih; sposobnost za prilagoavanje ciljeva i resursa dravnih agencija prema stvarnim lokalnim potrebama; kapacitet za preusmjeravanje socijalnog blagostanja i efikasnost obezbjeivanja pokrivanja trokova.
Iako se dio uspjeha irskog lokalnog partnerstva moe pripisati i injenici da je program realiziran u periodima ekonomske ekspanzije, ipak su postignuti uspjesi neosporni dokaz da lokalizirano programiranje razvoja i partnerstvo javnog i privatnog sektora mogu funkcionirati dobro i efikasno. Snage globalizacije e i u budunosti nastaviti da ojaavaju vanost aglomeracije ekonomija. Poto TNC i investitori stalno trae lokacije sa niskim trokovima, lokalizirane proizvodne mree e biti vrlo vane.33 Otvorenost e poveati nestalnost urbanih ekonomija i pojaati konkurentnost gradova kao mjesta za stvaranje i eksploataciju konkurentskih prednosti. U svijetu dananjih tehnolokih dostignua geografska blizina je jo uvijek jedan od najefektivnijih mehanizama za prenos znanja i razvoj businessa.34
33 34
Gertler 1997. Gaspar and Glaeser (1998).
149
REFERENCE
Ades, Alberto, and E. Glaeser. 1995. "Trade and Circuses: Explaining Urban Giants." Quarterly Journal of Economics 110(1): 195-258. Borjas, George. 1995. The economic benefits from immigration. Journal of Economic Perspectives, vol. 9, No. 2. Castles, S. and Miller, M.J. 1993. The Age of Migration: International Population Movements in the Modern World. New York: Guilford Press. Cohen, Joel. 1995. How Many People Can the Earth Support? New York: W. W. Norton. Cooke, Philip, and Kevin Morgan. 1998. The Associational Economy. Firms, Regions, and Innovation. Oxford: Oxford University Press. Dicken, Peter. 2004: Global Shift: Resharping the Global Economic Map in the 21th Century. London: Sage Dumais. Guy, Glenn Ellison, and Edward L Glaeser. 1997. "Geographic Concentration as a Dynamic Process." National Bureau of Economic Research, Cambridge, Mass. Ehrlich, Paul R. 1968. The Population Bomb. New York: Ballantine Books. Gaspar, Jess, and Edward L. Glaeser. 1998. "Information Technology and the Future of Cities." Journal of Urban Economics43 (136 ). Gertler, Meric S. 1997. "Globality and Locality: The Future of 'Geography' and the Nation-State." In Pacific Rim Developoment: Integration and Globalisation in the Asia-Pacific Econonomy, edited by Peter Rimmer. Canberra City, Australia: Aussie Print. Gieseck, A., U. Heilemann and H.D. von Loeffelholz. 1995. Economic implications of imigration into the Federal Republic of Germany, 1988-1992. The International Migration Review, vol. 29, No. 3. Gilbert, A. and Gugler, J. 1982. Cities, Poverty and Development: Urbanization in the Third World. Oxford: Oxford University Press. Glaeser, Edward L., and Jordan Rappaport. 1998. "Cities and Governments." Background Paper for World Development Report 1999/2000 , Washington, D.C.: World Bank. Henderson, J. Vernon. 1998. Urban Development: Theory, and Illusion. New York: Oxford University Press. Henderson. J. Vernon, T. Lee, and J-Y Lee. 1998. "Externalities, Location, and Industrial Deconcentration in a Tiger Economy." Department of Economics, Brown University. International Labour Office. 2005. World Employment Report 2004-05. Geneva: ILO International Organization for Migration. 2001. World Migration Report. New York: IOM Krugman, Paul. 1993. "On the Number and Location of Cities." European Economic Review 37: 293-28. Livi-Bacci, Massimo. 1997. A Concise History of World Population. 2nd ed. Translated by Carl Ipsen. Malden, MA: Blackwell Publishers. Lucas. Robert. 1998. "Internal Migration and Urbanization: Recent Contributions and New Evidence." Background Paper for World Development Report 1999/2000. Washington. D.C.: World Bank Martin, Philip, and Widgren, Jonas. 2002. International Migration: Facing the Challenge, Population Bulletin 57, No.1. Washington, DC: Population Reference Bureau. Mills, Edwin S. 1998. "Internal Functioning of Urban Areas." Kellogg Graduate School of Management. OMeara, M. 1999. Reinventing Cities for People and the Planet, Washington: Worldwatch Institute. Organisation for Economic Co-operation and Development. 2001. Trends in International Migration. Paris: OECD. Richardson, Harry W. 1987. "The Costs of Urbanizarion: A Four-Country Comparison." Economic Development and Cultural Change 35: 561 -80. Rostow, W. Walt. 1998. The Great Population Spike and After: Reflections on Population and the Economy in the 21st Century. New York: Oxford University Press. Sabel, Charles. 1998. Local Develoment in Ireland: Patnerhip, Innnovation and Social Justice. Paris: OECD Sander, M and S.M. Maimbo. 2003. Migrant Labour Remittances in Africa: Reducing Obstacles to Developmental Contributions. World Bank Group Africa Region Working Paper Series, No. 64. Washington, D.C.: World Bank
150
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj ________________ 2006a. World Urbanization Prospects: The 2005 Revision, New York: UNDESA ________________ 2006b. World Population Prospects: The 2004 Revision, Volume III, New York: ODESA United Nations Development Program. 2002. Human Development Report: 2002. New York: UNDP. Weil, David N. 2005. Economic Growth. New York: Pearson-Addison-Wesley. Wells, H. G. 1931. The Work, Wealth, and Happiness of Mankind. Garden City, NY: Doubleday, Doran & Co. World Bank. 2000a. World Development Report 1999/200. New York: Oxford University Press. World Resourse Institute. 2001. Tomorrow's Markets: Global Trends and Their Implicationss, Washington DC: WRI Worldwatch Institute. 1998. "A Matter of Scale." World Watch 11 (May/June): 39.
Shukla. Vibhotti. 1996. Urbanizationz and Delhi: Himalaya Publishing House. Thomas, Vinod. 1980. "Spatial Differences in the Cost of Living." Journal of Urban Economics 8: 108-22. United Nation Centre for Human Settlements 1996. An Urbanizing World: Global Report on Human Settlements 1996. Oxford: Oxford University Press. ________________ 2001. Cities in a Globalizing World: Global Report on Human Settlements, London: Earthscan. United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division. 1998. World Population Prospects: The 1998 Revision. New York: UNDESA. ________________ 2000. World Population Prospects: The 2000 Revision. New York: UNDESA. ________________ 2003. Population, Education and Development, New York: UNDESA. ________________ 2004. World Economic and Social Survey 2004: International Migration. New York: UNDESA
WEB STRANICE
1. http://www.un.org/esa/population/ Web stranica Odjeljenja za ekonomske i socijalne poslove, divizije za populaciju. 2. http://www.prb.org/ Web stranica The Population Reference Bureau na kojoj se mogu nai brojne informacije i analize o populaciji, zdravlju i okolini. 3. http://www.unhabitat.org/ Web stranica programa UN za ljudska naselja, UN-HABITAT, koja promovira socijalno i okolinsko odrive gradove i naselja. 4. http://www.iom/int Web stranica internacionalne organizacije za migracije sa mnogo dokumenata i analiza migracija. 5. http://www.unhcr.org/, http://ilo.org/, http://oecd.org Web stranice organizacija koje se bave izbjeglicama, radnicima migrantima i migracijama u zemljama OECD-a.
Glava 6: Fiziki kapital Glava 7: Humani kapital Glava 8: Tehnoloke promjene Glava 9: Prirodni kapital Glava 10: Ekonomija resursa Glava 11: Rast, resursi i okolina Glava 12: Kultura i socijalni kapital Glava 13: Vlasti, drava i ekonomski rast
Glava 6: Fiziki kapital
151
SLIKA 6.1. GDP i kapital po radniku, 2000

1.000.000 SAD Japan Kapital po radniku (2000 USD) 100.000 Meksiko Kina 10.000 Nigerija Indija 1.000
Kapital je ekonomski pojam za alate koji ire ljudske sposobnosti za obavljanje rada. To nije samo pojam koji se odnosi na strojeve i na zgrade u kojima se obavlja rad, to je pojam koji se odnosi i na fiziku infrastrukturu kao to su ceste, eljeznike pruge, kanali, luke, aerodromi, transportna sredstva, neproizvodnu infrastrukturu i neopipljiva sredstva, kao i na finansijska sredstva kojima se upravljaju sadanji i budui tokovi outputa.
Obavljanje bilo kojeg posla nije mogue bez upotrebe kapitala. Radnik koji posjeduje vie kapitala ili radnik koji ima bolji kapital e proizvesti 100 vie outputa. Razlikama u posjedovanju kapitala 1.000 10.000 100.000 se moe lako objasniti zato postoje razlike u GDP po radniku (2000 USD) prihodima izmeu pojedinih zemalja. Iz slike 6.1. Izvor: Weil (2005) se moe uoiti da postoje jasne relacije izmeu ostvarenog nivoa outputa i posjedovanja kapitala po radniku. Naprimjer, 2000. godine je prosjeni ameriki radnik raspolagao sa 148.091 USD kapitala, meksiki sa 42.991 USD kapitala, a indijski sa samo 6.270 USD kapitala. Ali, prije nego to zakljuimo da su SAD bogatije od Meksika ili Indije samo zato to imaju vie kapitala, ili vie kapitala po radniku, ovaj problem moramo analizirati znatno serioznije. Za razumijevanje uloge kapitala u ekonomskom rastu moramo detaljnije razmotriti pet kljunih karakteristika kapitala. Naime, kapital je produktivan, on se proizvodi, njegovo koritenje je ogranieno, on moe davati povrate (engl. retourns) i on se iscrpljuje, troi, haba (engl. wears out). Prvo, kapital je produktivan jer njegovo koritenje poveava iznos outputa koji radnik moe da proizvede. Ovim pitanjima emo se baviti neto kasnije. Drugo, kapital se moe proizvoditi on se moe izgraditi ili napraviti. Proces proizvodnje kapitala je investiranje. injenica da se kapital moe proizvoditi razlikuje ga od prirodnih resursa, jer proizvedeni kapital omoguava radniku da proizvodi vie outputa. Poto se proizvodi, kapital zahtijeva rtvovanje dijela potronje jer se resursi koji se koriste za proizvodnju dijela kapitala mogu upotrijebiti i u druge namjene. Napredne ekonomije troe veliki dio svog proizvoda na izgradnju novih dijelova kapitala. Naprimjer, 2000. godine su Sjedinjene Amerike Drave potroile 1,76 bilijardi USD ili 18% bruto domaeg proizvoda na investicije. Druge zemlje koje sniavaju svoje investicije, na raspolaganju imaju vie resursa za potronju.

Odluke da se izgradi novi kapital mogu biti privatne ili dravne. U oba sluaja odgovornost za stvaranje novog kapitala lei na inu investiranja, odnosno inu tednje. Ali, neko ko kontrolira resurse moe ih danas usmjeriti na potronju umjesto na izgradnju dijela kapitala koji e biti uposlen u buduoj proizvodnji. Tree, kapital ima karakter rival robe. Naime, samo ogranieni broj ljudi moe istovremeno da koristi konkretni dio kapitala. Naprimjer, jedan eki istovremeno moe koristiti samo jedan ovjek. Ali, druge vrste kapitala, naprimjer ceste, mogu istovremeno da koriste veliki, ali ipak ogranien broj ljudi. Rivalstvo u koritenju kapitala je jedna od njegovih karakteristika koja, na prvi pogled, moe da izgleda trivijalna jer je teko zamisliti da mnoge proizvodne alate istovremeno moe koristiti proizvoljni broj ljudi. Meutim, takvi alati postoje - oni imaju oblik neke ideje. Slino kapitalu i ideja moe napraviti radnika produktivnijim. Ideja i kapital dijele istu vrijednost jer su i ideja i kapital proizvod investiranja (kod ideja je to istraivanje i razvoj). Ali, za razliku od kapitala, neku ideju moe istovremeno koristi neogranieni broj ljudi. etvrto, poto je kapital produktivan i poto je njegovo koritenje limitirano, on, najee, zarauje povrate. Ako e koritenje nekog dijela kapitala napraviti radnika produktivnijim, onda e radnik biti u stanju da njegovo koritenje plati. Naprimjer, neki radnik (zanatlija) moe investrirati sopstvena sredstva u neki potrebni alat, te zadrati vee povrate iz zarada koje su nastale njegovim koritenjem. Ili moe, ako nema dovoljno sredstava, nedostajua sredstva posuditi. Kod obavljanja kompleksnijih ekonomskih aktivnosti, kao to je, naprimjer, proizvodnja automobila, veliku koliinu kapitala (tvornica) moe koristiti i nekoliko hiljada radnika. Ali, u ovim sluajevima radnici ne kupuju ili posuuju potrebni kapital. Umjesto njih, vlasnici kapitala unajmljuju radnike, a profit koji ostaje nakon to se unajmljeni radnici isplate, predstavlja povrat vlasnika kapitala. Povrat koji kapital moe da zaradi je esto podsticaj za njegovo stvaranje. Naprimjer, ako odluimo da ove godine ne potroimo dio ostvarenih prihoda nego da ga investiramo u kapital neke korporacije, na motiv za donoenje takve odluke je mogua zarada, koja, ustvari, predstavlja naknadu korporacije za korienje naeg kapitala u nekim sljedeim godinama. Ali, kapital nije samo privatni, on moe biti i dravni. Transportna infrastruktura (ceste, luke) je tipian primjer dravnog vlasnitva kapitala. I peto, kapital se iscrpljuje (haba). Ekonomski izraz za proces habanja je amortizacija. Koritenje dijela kapitala uobiajeno prouzrokuje malo habanje. ak i kada njegovo koritenje ne proizrokuje habanje, kapital se obezvreuje zbog vremena - on e zahrati ili istruhnuti, ili e se njegova vrijednost vremenom smanjivati. Amortizacija je rutinski dio ekonomskog ivota u kojem niko nee da kupi dio kapitala bez zaraunavanja amortizacije. Veliki dio investicija u realnoj ekonomiji se potroi na zamjenu postojeeg kapitala kojem se iz raznih razloga vremenom smanjuje vrijednost. Iz glave 1. smo vidjeli da je ekonomski rast proizvod odreene kombinacije etiri vrste kapitala i njihovog produktivnog koritenja. Teorijski model rasta koji je baziran na samo jednoj vrsti kapitala ne moe da objasni fenomene ekonomskog rasta, ali moe da otkrije granice do kojih je model upotrebljiv. Zato ve na poetku ove glave moramo analizirati i prikazati najvanije teorije ekonomskog rasta, kako bi kasnije mogli bolje shvatiti izuzetnu kompleksnost samog fenomena ekonomskog rasta i identificirati glavne faktore koji utiu na ekonomski rast. Tek nakon toga moemo bolje shvatiti realnu prirodu i funkciju fizikog kapitala u ekonomskom rastu, te ulogu i funkciju investicija i tednje u ekonomskom rastu. Glavu emo zavriti najvanijim pitanjima koja optereuju bri razvoj nerazvijenih zemalja, a koja se odnose na kapital u obliku razvojne pomoi i suavanje pristupa inostranom kapitalu zbog optereenosti dugovima.
153
6.1. KRATAK PREGLED DOKTRINA I TEORIJA EKONOMSKOG RASTA I RAZVOJA Teorijski model SLIKA 6.2. Teorijski okvir razvojnih doktrina
Razvojni ciljevi i definicija razvoja Razvojne politike i strategije
Razvojne teorije i hipoteze
Sistemi baza podataka i mjerenje performansi
Poslijeratna iskustva su pokazala da je za mnoge zemlje ekonomski rast bio mogu, ali da nije bio brz. U periodu od 1960 do 1997. godine je globalni GDP per capita rastao po stopi od 2,1%, to znai da se GDP per capita udvostruava svakih 35 godina.1 Ali, ti agregirani podaci prekrivaju velika kolebanja koja su se deavala u pojedinim vremenskim razdobljima i u pojedinim dravama. Naprimjer, 1960s i 1970s su stope rasta rasle veoma brzo, da bi se 1980s umirile, a 1990s postale izrazito kolebljive.
Mnogi teoretiari rasta su ulagali velike napore da otkriju uzroke zbog ega zemlje sa niskim stopama rasta imaju potekoe kada ele da Izvor: Thorbecke (2006). primjene uspjene modele razvoja drugih zemalja. Brojne studije su pokuavale dokazati da e zemlje niskih prihoda rasti bre nego zemlje visokih prihoda ukoliko primjene mjeavinu politika koje ohrabruju rast. Ali, arolikost ostvarenih rezultata ilustrira visoku kompleksnost procesa rasta i multislojnost pristupa u ostvarivanju rasta.2
Razvojni modeli, tehnike, empirijske aplikacije
Dizajniranje, selekcija i usvajanje strategija rasta i razvoja, tj. skup manje ili vie meuzavisnih i konzistentnih politika, zavise od: (i) preovladajuih razvojnih ciljeva koji proizilaze iz preovladajueg gledanja na definiciju procesa rasta i razvoja; (ii) koncepcijskog okvira u odnosu na postojee stanje teorija, hipoteza, modela, tehnika i empirijskih aplikacija i (iii) raspoloivog sistema podataka za dijagnozu postojeeg stanja, mjerenje performansi i testiranje hipoteza. Slika 6.2. pokazuje meusobne relacije i meuzavisnosti izmeu razvojnih teorija i modela, ciljeva, sistema podataka i mjerenja performansi, te razvojnih politika, institucija i strategija. Ova etiri razliita elementa nalaze se u meusobnoj interakciji u bilo kojoj vremenskoj dimenziji. Tako su, naprimjer, dananje razvojne teorije, hipoteze i modeli rezultat preovladujuih razvojnih ciljeva i obratno, dok se sistemi podataka koje potiu iz postojee zbirke teorija i modela koriste za testiranje preovladujuih razvojnih hipoteza i razvoj novih hipoteza i teorija. Izbor razvojnih politika i strategija je determiniran i uslovljen sa preostala tri elementa - ciljevima, teorijama i podacima. Ovaj analitiki okvir nam moe posluiti da sistematiziramo mnogobrojne teorije rasta i razvoja koje su nastajale i dominirale u zadnjih est decenija. Okvir nam takoer omoguava da sistematski potcrtamo glavne koncepcije razvojnih procesa od Drugog svjetskog rata do danas (tabela 6.1.). Pri tome treba imati u vidu da je izbor relevantnog vremenskog perioda, tj. decenije, arbitraran, jer su, ipak, sve dosadanje razvojne teorije i procesi nastajali u nekom odreenom vremenskom kontinuitetu.
1 2
World Bank (2000). Mankiw, Romer, and Weil (1992); Sala-i-Martin (1997); Aziz and Wescott (1997); Stiglitz (1998).
154 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj TABELA 6.1. Evolucija razvojnih doktrina, 1950-2005
Ciljevi
1950s Rast GNP-a
Politike i strategije
Supstitucija uvoza, industrijalizacija, socijalni opi kapital (SOC) i investicije u infrastrukturu urbanog sektora Fino podeavanje i odgovarajue cijene, balansirani rast izmeu poljoprivrede i industrije, promocija izvoza, strana pomo, regionalne integracije, poreske reforme, sektorski planovi
Teorije i modeli
Veliki prasak, Take-off i faze rasta, teze kritinih minimalnih napora, kriteriji agregatnih investicija. Harrod-Domarov model Ekonomski dualizam, balansirani vs nebalansirani rast, intersektorske veze, efektivna zatita, humani kapital, shadow cijene, izbor tehnika, modeli rasta, uloga agrara. Modeli dva jaza, jednostavna opa jednaina, linearno programiranje Paket pristup u tradicionalnim ruralnim podrujima, uloga neformalnog sektora, urbane-ruralne migracije, odgovarajua tehnologija, odnosi i kompromisi izmeu outputa, zapoljavanja, distribucije prihoda i siromatva, socio-ekonomski kriteriji investiranja, teorija zavisnosti, multipli ciljevi. Model raunanja generalne ravnotee (Computable General Equilibrium - CGE), sektorski modeli Endogeni rast, veze izmeu trgovine i rasta, meurelacije izmeu humanog kapitala i transfera tehnologije, nova institucionalna ekonomija, blokirajui faktori trita, oslanjanje na trite. Modeli: analiza politika i mjerenje uticaja fiskalnih i trgovinskih politika, CGE modeli primjenjeni na strukturno prilagoavanje Uloga institucija u razvoju-zavisnost od puta i endogenost politika, uloga trita i vlasti, ekonomika korupcije, socijalni kapital kao komplementarnost humanom kapitalu, uzroci rasta. Modeli: totalni faktori produktivnosti, regresije rasta, CGE modeli za istraivanje uticaja politika prilagoavanja Politika ekonomija razvoja i uloga institucija, veza rast-nejednakost, siromatvo, multidimenzionalno siromatvo. Model multiple ravnotee, eksperimenti kontrole i stohastinosti, kritika regresija rasta
Sistem podataka
Rauni nacionalnih prihoda (NIA National income accounts) NIA, inputoutput, statistika zaposlenosti, socijalni nacionalni rauni (Social National Accounts (SNA) NIA, inputoutput (inter- i intra-sektorski), statistika zapoljavanja, potronja domainstva, integrirani ruralni pregledi, pregledi neformalnog sektora, demografski podaci Socijalna matrica (Social Accounting Matrix - SAMs) i podaci iz 1970s, disagregirani pregledi prihoda i rashoda domainstava (LSMS) SAMs i podaci iz 1970s, LSMS, multipli godinji pregledi (ukljuivo sa subjektivnom procjenom siromatva), demografski i zdravstveni pregledi Isto kao gore, vie mikro i panel izvora podataka, banke podataka
1960s
Rast GNP-a, jednaina ravnotee bilansa, zaposlenost
1970s
Rast GNP-a, zapoljavanje, distribucija prihoda, eliminiranje siromatva, eksterna ravnotea
Integrirani ruralni razvoj, obuhvatne strategije zapoljavanja, redistribucija sa rastom, osnovne potrebe, reformisti (redistribucija sredstava), radikalni kolektivisti
1980s
Stabilizacija, eksterna ravnotea, interna (budetska i monetarna) ravnotea, strukturno prilagoavanje, efikasnost
Stabilizacija i strukturno prilagoavanje, izvozna orijentacija, oslanjanje na trita, privatizacija, minimiziranje uloge vlade Stabilizacija i strukturno prilagoavanje, izvozna orijentacija, irenje uspjenih elemenata istonoazijskog uda na druge ZUR, deregulacija i liberalizacija, eliminiranje siromatva i unapreenje socioekonomskog blagostanja, odgovarajua regulacija finansijskih kriza Globalizacija kao razvojna strategija, traganje za razvojnim strategijama za rast siromanih
Prilagoavanje, dobro vladanje i izgradnja institucija, reurgencija eliminiranja siromatva kao cilj, umirivanje 1990s efekata finansijske krize, limitiranje globalnog kapitalizma, liberalizacija i deregulacija Isti ciljevi kao gore, humani razvoj (obrazovanje i zdravlje, 2000s redukcija siromatva i nejednakosti, milenijski razvojni ciljevi Izvor: Thorbecke (2006).
Historijski tok
Prije nego to razmotrimo ulogu fizikog kapitala u ekonomskom rastu, korisno je historijski prikazati najvanije teorije rasta (dodatak 6a). Te teorije su imale, a neke imaju ak i danas, veliki uticaj na kreatore politika i strategija rasta u meunarodnim razvojnim organizacijama, koje su uticale na globalni razvoj svijeta i usmjeravale finansijske i druge resurse prema pojedinim zemljama i regijama.
155
Razvojni koncepti do 1980s

Prije Drugog svjetskog rata ekonomski i socijalni razvoj zemalja treeg svijeta nije previe zanimao tadanje kolonijalne sile, jer je razvoj kolonija bio nekonzistentan sa tadanjom meunarodnom podjelom rada. O njihovom razvoju se poelo razmiljati tek krajem 1940s i u 1950s, kada se dekolonijalizacija zahuktavala. Kada je odmah poslije Drugog svjetskog rata na svjetsku scenu izaao veliki broj drava u razvoju, razvojni ekonomisti industrijaliziranih zemalja su bili zateeni. Naime, njihov dotadanji teorijski instrumentarij nije posjedovao instrumente kojim bi bilo mogue analizirati procese ekonomskog rasta u dominantno agrarnim drutvima novonastalih drava. Na raspolaganju su imali samo svjea iskustva Marschallovog plana, kojim je, uz pomo visokih investicija i tehnike pomoi iz SAD, obnovljena ekonomija Zapadne Evrope u ciglih nekoliko godina. Naglasak na velike invesiticije je bio pod jakim uticajem relativno uspjenog modela razvoja Sovjetskog Saveza u periodu od 1928. do 1940. godine, kao i analitikih jednosektorskih modela koji su, zbog njihove agragatne i jednostavne proizvodne funkcije, sa investicjama kao jedinim elementom, mogli dokazati implicitnost investicija u infrastrukturu i industriju. Ove preovladavajue teorije i strategije rasta i razvoja su bile direktna i logina posljedica teorijskog shvatanja da je industrijalizacija motor rasta koji e za sobom povui ostalu ekonomiju, koja e ponuditi zapoljavanje ruralne i agrarne polulacije i koja e poveati potranju za hranom i sirovinama. Industrijski sektor je bio sinonim za visoku produktivnost investicija, pa je ogroman dio investicija bio usmjeravan u industrijske aktivnosti i projekte ope socijalne infrastukture. Usvajanje rasta GNP-a kao glavnog cilja i mjerila razvoja je bila direktna posljedica tadanjih ekonomskih doktrina, koje su tvrdile da je ekonomski rast funkcija akumuliranog kapitala. Pri tome je najvanije teorijsko i praktino pitanje bilo kako i na koji nain treba kombinirati faktore akumulacije fizikog kapitala da bi se postigle visoke stope rasta u nekom agregatnom okviru i ostvarile visoke invesicije u moderne ekonomske aktivnosti. Tadanji razvojni modeli su se bazirali na teorijama kao to su veliki proboj (engl. big push), balansirani rast, uzlet u odrivi rast i teze kritikog minimuma napora.3 Predlagani koncepcijski okvir, posebno u popularnim verzijama, je traio jedinstvene i univerzalne kljueve razvoja, a kada neki odreeni klju nije otvarao razvojna vrata u nekim vremenskim periodima i na nekim mjestima, on bi bio odbaen kako bi se potraio novi. Popularni razvojni modeli su se koncentrirali na prepreke koje nastaju zbog limitirane akumulacije kapitala i neefikasne alokacije resursa. Pri tome je poveanje investicija (transferi iz inostranstva ili domaa tednja) bio glavni cilj. Ali, iskustva su pokazala da je fokus na investicije zanemarivao druge vane aspekte procesa rasta. Naprimjer, stope investicija i stope rasta kod 160 zemalja svijeta u periodu od 1950. do 1990. godine su znaajno varirale (slika 6.3.).4 Neke zemlje koje su imale male investicije su rasle bre, dok su mnoge zemlje koje su imale visoke investicije ostvarile niske stope rasta. Ove teorije faznog i linearnog rasta, koje su trvdile da zemlje koje tede vie svog GDP-a mogu da rastu mnogo bre nego zemlje koje tede manje, su u uslovima hladnog rata bile oportunistika podloga za usmjeravanje masivnih transfera kapitala i tehnike pomoi iz razvijenih zemalja u zemlje u razvoju. Ove politike su trebale biti neka nova vrsta Marshallovog plana za zemlje u razvoju. Meutim, mehanizmi teorija faznog i linearnog rasta nisu proizvodili rezultate. Razlozi nisu leali u nedostatku dovoljnih iznosa domae i inostrane tednje, nego u nepostojanju odgovarajuih uslova.
3 4
Leibenstein (1957); Nurkse (1953); Rostow (1956); Rosenstein-Rodan (1943). Kenny and Williams (1999).

Marshallov plan je mogao biti uspjean u Evropi zato to su evropske zemlje posjedovale potrebne strukturne, institucionalne i prostorne uslove (dobro integrirano trite roba i novca, visoko razvijenu transportnu infrastrukturu, dobro obuenu i obrazovanu radnu snagu, motivaciju za uspjeh, te efikasnu dravnu birokraciju) za pretvaranje novopristiglog kapitala u vei output.
SLIKA 6.3. Investicije i stope rasta, neke zemlje, 1950-1990

14 12
Stope rasta GDP-a (procenti)
10 8 6 4 2 0 -2 -4 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45
Investicije kao procenat GDP-a
Izvor: Kenny and Williams (1999).
Fazni i linearni modeli, koji su se primjenjivali u zemljama u razvoju, su odreda bili neuspjeni. Oni nisu uzimali u obzir krucijalnu injenicu da nerazvijeni svijet nema skoro nijedan od uslova, koje su imale razvijene zemlje, kao ni injenicu da su nacije u razvoju dio visokokompleksnog meunarodnog sistema u kojem zemlja koja upranjava i najinteligentije strategije rasta moe, zbog niza eksternih sila na kojima nema efektivnu kontrolu, ostvarivati minorne rezultate. Osim toga, politikama cijena je veliki dio potrebnog kapitala za industrijalizaciju ispumpavan iz tradicionalnog agrara kako bi se obezbjedila jeftina hrana za industrijske radnike, politikama supstitucije uvoza, posebno industrijskih proizvoda, su izgraene brojne neefikasne industrije, a i problemi platnog bilansa su se sve vie uslonjavali. Pod pritiskom brojnih neuspjeha, razvojne doktrine su se 1960s poele mijenjati. Jednosektorski modeli su poeli ustupati mjesto analitikim okvirima koji su uvaavali ulogu dualizma u razvojnom procesu. Prvi, prilino naivni dvosektorski modeli la Lewis su nastavili da poljoprivredi kao potencijalnom izvoru nelimitiranog rada i agrarnih vikova za moderni sektor dodjeljuju esencijalno pasivnu ulogu Ali, kako su dualni ekonomski modeli postajali sve sofisticiraniji, to se je sve vie uvaavala meusobna uzronost vidljive uloge modernog sektora i pozadinske uloge agrarnog sektora u procesu ekonomskog rasta.5 Ovo je bio vaan korak naprijed u odnosu na raniju slijepu opijenost industrijalizacijom. Postepeni pomak u priznavanju agrara kao faktora rasta je postao vidljiv u drugoj polovini 1960s, kada su se razvile mnoge debate o balansiranom, odnosno nebalansiranom rastu. Oba ova pristupa su naglaavala ulogu intersektorskih veza u razvojnom procesu, a u odreenom smislu je okvir dualne ekonomije prerastao u multisektorski okvir, ali bez uvaavanja esencijalnih razlika u tehnologiji i oblicima
5
Fei and Ranis (1964).
157
organizacije izmeu modernih i tradicionalnih aktivnosti. Kasnih 1960s su se razvile mnoge intersektorske (input-output) analize tipa teorije efektivne zatite, historijske analize uticaja ponude i potranje velikog broja zemalja na ekonomski rast i regresijske analize strukturnih fenomena procesa rasta.6 Najpoznatiji model strukturnih promjena je model koji je u empirijskim istraivanjima modela razvoja velikog broja zemalja u razvoju razvio Hollis Chenery sa svojim harvardskim kolegama. Njihova istraivanja su identificirala nekoliko karakteristinih osobina razvojnog procesa - pomak od agrarne prema industrijskoj proizvodnji, stabilnu akumulaciju fizikog i humanog kapitala, promjene potranje kupaca od naglaska na hranu i osnovne potrebe ka potranji kupaca za raznolikom industrijskom robom i uslugama, rast gradova i urbanih industrija zbog migracije ljudi sa farmi i iz malih gradova, opadanje veliine porodice i opeg rasta populacije zbog smanjivanja ekonomske vrijednosti djeijeg rada i poveanja kvaliteta djece (obrazovanje) itd. Zagovornici ovog modela esto tvrde da injenicama treba pustiti da govore same za sebe namjesto da se upliemo u zamrenost i tajanstvenost teorija rasta. Glavne komponente razvoja nerazvijenog svijeta od 1950s do kasnih 1970s i ranih 1980s je jedan od vodeih teoretiara globalne proizvodnje John Dunning generalno oznaio kao staru razvojnu paradigmu, ija precizna forma varira u odnosu na specifine faktore neke zemlje, nekog sektora ili nekih firmi.7 Njene kljune pretpostavke su se bazirale na premisi da su ciljevi i karakteristike zemalja u razvoju kao cjeline slini onim koje su razvijene zemlje imale u ranim fazama svog razvoja. Vjerovalo se da replikacija institucija i ekonomskih politika bogatijih nacija najbolji nain za podizanje ivotnog standarda siromanih zemalja, pri emu se mala panja poklanjala socijalnim ciljevima i humanom razvoju.
Razvojni koncepti od 1980s do danas

Sredinom 1960s je postalo jasno da se samo akumulacijom fizikog kapitala ne mogu objasniti razlozi zato neke zemlje ostvaruju bolje performanse od drugih, ili objasniti injenicu zato se stope rasta industrijskih zemalja meusobno znatno razlikuju. Empirijski radovi Solowa, Kendricka, Denisona, Jorgensona i Grilichesa, kao i mnogih drugih autora8 su potvrdili da se veliki dio poveanja rasta ne moe pripisati samo faktorima kapitala i rada, nego i tzv. rezidualnim faktorima kao to su, naprimjer, investicije u zdravstvo, obrazovanje, obuku, istraivanje i javnu infrastrukturu, nabavka i transmisija know-how-a itd. Poetkom 1970s su nastale dramatine promjene prirode konkurentnosti. Globalna trita se vie nisu irila na raniji nain, pa su strategije ekonomije obima postale nedovoljne. Konkurentnost nije vie podrazumijevala samo irenje na nova trita, nego i grozniavu borbu za poveavanje trinih udjela na etabiliranim tritima. Mnoge firme su svoje aktivnosti morale diverzificirati poveavanjem fleksibilnosti inputa (fiziki i intelektualni kapital, organizacijska struktura, istraivanje i razvoj i drugi oblici know-howa). Teorijski odgovori su se kretali u varijantama neoklasinih kola, pa su nastali mnogi njeni derivati. Stara razvojna paradigma je poela ustupati mjesto novoj paradigmi. Prvo se fokus pomjerio prema humanom kapitalu, koji se najee mjerio kroz stepen pohaanja kola (kao mjera obrazovanja) i kroz oekivano doba ivota (kao mjera stanja zdravlja), a zatim i na ostale faktore nove konkurentnosti. U zadnje dvije decenije 20. stoljea investicije u humani kapital su dale impresivne rezultate: stope povrata
6 7 8
Kuznets (1966); Chenery (1960); Chenery and Taylor (1968). Dunning (2006) Solow (1956); Kendrick (1956); Denison (1962), Jorgenson and Griliches (1967); OECD (1964).

investicija u primarnu edukaciju kod zemalja niskih prihoda su iznosile preko 23% godinje.9 Ali, slino investicijama u fiziki kapital, investicije u zdravlje i obrazovanje nisu mogle da garantiraju rast i razvoj. Naprimjer, u zemljama Podsaharske Afrike su i oekivana dob ivota i stepen upisa na kole dramatino porasli, ali su sve zemlje te regije od ranih 1970s imale vrlo spor, ponegdje ak i negativni rast. Ubrzo je tradicionalni koncept komparativnih prednosti, po sugestijama Paqueta, Starra i Portera,10 bio zamijenjem konceptom konkurentskih prednosti. Iz kontroverzi komparativnih i konkurentskih prednosti su nastale nove terorije rasta, koje su se uskoro razdvojile u dva glavna pravca na endogene teorije rasta i na evolucijske teorije rasta. Teorije endogenog rasta, iji su glavni zagovornici Romer, Lucas, Grossman, Helpman, Barro i Sala-i-Martin,11 su modelirale tehnoloke promjene i faktore akumulacije, ukazujui i na ulogu ostalih podruja ekonomije (industrijska organizacija, humani kapital, ekonomika tehnolokih promjena), fokusirajui endogeni rast na akumulaciju znanja koja je osnovni izvor rasta i na ekonomske mehanizme koji ga ine endogenim.12 Evolucijski pristup teorijama rasta se ne odnosi samo na objanjavanje rasta, nego i na podruja ukupnih procesa promjena, inovacija i tehnolokog progresa. Osnovna razlika izmeu endogenih i evolucijskih teorija rasta lei u injenici da prve posmatraju alokaciju limitiranih resursa, dok druge, kao centralnu temu, posmatraju procese uenja i otkrivanja.13 Neoklasina teorija rasta, koja proizvodnom funkcijom opisuje proces transformacije inputa u output, i koja nastoji da ralanjivanjem reziduala na pojedine komponente utvrdi izvore rasta, otvorila je prostor za otkrivanje tajni rasta koje su sakrivene u rezidualu. To je postavilo temelje za teorijsko obrazloenje onoga to je kasnije nastalo pod pojmom nova ekonomija. Poetkom 1980s je kombinacija ekstremno visokih inostranih dugova, platno-bilansnih potekoa, visokih kamata i recesije u bogatim zemljama-kreditorima radikalno izmjenila okolinu za razvoj treeg svijeta. Meksika finansijska kriza iz 1982. godine se brzo proirila na ostale zemlje u razvoju, a dinovske dimenzije dunike krize su dovele u pitanje preivljavanje meunarodnog finansijskog sistema. Dunika kriza je 1980s pretvorila u dekadu izgubljenog razvoja. Meutim, iako je razvojni proces bio privremeno blokiran, a razvojna zajednica bila preusmjerena na pitanja prilagoavanja, ipak su se razvile mnoge nove teorije rasta. Prije svega, teorijski i empirijski je znatno obogaeno razumjevanje uloge humanog kapitala kao primarnog pokretaa savremenog razvoja. Razne kole endogenog rasta su identificirale injenicu da je nizak nivo humanog kapitala osnovna prepreka za postizanja mogueg obima ekonomije industrijalizacije.14 Novi koncept humanog kapitala je pomogao da se tehnoloki progres pretvori iz esencijalno egzogenih determinirajuih faktora u djelomino endogene determinirajue faktore. Sljedei vaan doprinos teorijskom razvoju, baziran na velikom broju kvantitativnih i kvalitativnih empirijskih studija, je bilo otkrivanje veza izmeu trgovine i rasta. Brojne studije su pokazale da je izvozna
9 10 11 12 13 14
Psacharopoulos (1994). Paquet (1990); Starr (1988): Porter (1990). Romer (1990, 1994); Lucas (1988); Grossman and Helpman (1991); Barro and Sala-i-Martin (1995). Nelson and Winter (1982); Dosi (1988); Dosi and Orsenigo (1988); Amendola i Gaffard (1988): Carlsson and Taymaz (1991) Dosi (1992). Lucas (1988); Romer (1990).
159
orijentacija drava povezana sa rastom, i da su zemlje, koje su liberalizirale i ohrabrivale trgovinu, rasle mnogo bre nego zemlje koje su primjenjivale strategije zatvaranja.15 I trei set doprinosa se odnosi na ono to se moe generalno klasificirati u novu institucionalnu ekonomiju i kolektivne akcije.16 Ovaj neoinstitucionalni okvir se kasnije pokazao kao esencijalni faktor za obezbjeenje pro-razvojnih i antikorupcijskih povlastica, te posluio kao dobar vodi za izgradnju institucija koje reduciraju prostor oportunistikih ponaanja. 1980s su, takoer, bile godine napora za bolje razumjevanje koncepta siromatva i njenog mjerenja. Pionirsku ulogu, kao i operativno korisni pristup analizi siromatva je razvio nobelovac Amartia Sen u svom teorijskom pristupu siromatvu i slobodi izbora.17 Ogromne dimenzije krize dugova i masivne interne i eksterne neravnotee koje su pogodile veinu zemalja u Africi i Latinskoj Americi i neke zemlje Azije su, ustvari, znaile da je prolagoavanje postalo neophodan uslov za povratak rastu. Dizajniran je itav set politika za reduciranje platnih (devalvacija) i budetskih deficita (kresanje) prezaduenih zemalja, odstranjivanje vjetakih distorzija cijena, za liberalizaciju trgovine i izvoenje institucionalnih promjena na sektorskom nivou. Komplementarni elementi strategija prilagoavanja su bili otvaranje prema inostranstvu, vee oslanjanje na trine mehanizme i minimiziranje uloge vlasti. Otvaranje prema inostranstvu je znailo ohrabrivanje izvoza i industrijalizaciju u radno intenzivnim sektorima proizvodnje potroakih roba u zamjenu za uvoz savremenih tehnologija, to je pokrenulo endogene procese rasta, investicije u humani kapital i znanje radnika i inenjera, te spillover efekte. Pod uticajem ideolokih promjena u zapadom svijetu (reganizam i taerizam) zemlje u razvoju su prisiljavane da se vie oslanjaju na trine sile i da na veini podruja minimiziraju aktivnosti svojih vlasti. Ali, kontradikcije izmeu irokih strategija prilagoavanja i konkretnih ciljeva stabilizacije su prouzrokovali brojne konflikte. Naprimjer, implementacija politika prilagoavanja je zahtijevala jaku vladu; vea uloga vlade je bila potrebna u sferi obrazovanja i generiranja socijalnih spillovera, te kod redukcije platne neravnotee i smanjivanja trgovinskih debalansa. U prvoj polovini 1990s strategije stabilizacije i prilagoavanja su jo uvijek bile dominirajue. Dok je veina latinskoamerikih zemalja i azijskih zemalja pogoenih dunikom krizom prolazilo kroz bolne procese prilagoavanja, dotle je u ostalim podrujima nerazvijenog vladala stagflacija, posebno u Podsaharskoj Africi i veini tranzicijskih zemalja Istone Evrope. Postajalo je sve jasnije da su za reduciranje korupcije i olakavanje tranzicije iz komandne ekonomije na kapitalistiku ekonomiju potrebne fundamentalne institucionalne promjene. Smatralo se da institucije i politike zemalja koje su ostvarile istonoazijsko udo mogu ponuditi odgovarajui model. Ali, u drugoj polovini 1990s je azijska finansijska kriza pogodila i Istonu i Jugoistonu Aziju, a skoro simultano, socioekonomski uslovi su se drastino pogorali i u bivim sovjetskim republikama. Velika finansijska kriza je dovela u pitanje Washingtonski i IMF konsenzus deregulacije finansijskog sistema i liberalizacije trgovine. I danas brojne zemlje jo pate zbog ekstremne deregulacije bankarskog sektora i divljih tokova kapitala. Koncepcijski, teorije iz 1990s su, generalno, produbljivale ranije koncepte. To se posebno odnosilo na ulogu drave i trita, kao i na identificiranje institucija koje su najprijemivije za ubrzanje procesa ekonomskog rasta i socijalnog i ekonomskog razvoja. Debata o tome koja je prava mjeavina izmeu
15 16 17
Winters (2004). North (1990); Williamson (1991); Nabli and Nugent (1989). Sen (1985).

stepena dravne intervencije i oslanjanja na trite je jo uvijek vrlo iva, a neoinstitucionalne kole i kole javnog izbora su pomogle da se razjasni kako drava moe da utie na razvojne rezultate. To se prvenstveno odnosilo na: (i) obezbjeenje makroekonomskog i mikroekonomskog okruenja koje je prijemivo za efikasnije obavljanje ekonomske aktivnosti; (ii) obezbjeenje institucionalne infrastrukture za zatitu imovinskih prava, mira, zakona i reda i (iii) osiguranje osnovne edukacije, brige o zdravlju i infrastrukture za efektivno obavljanje ekonomskih aktivnosti.18 Razvojne strategije iz 1990s su zadrale osnovne strategijske elemente iz prethodne decenije, posebno u prvoj polovini decenije, nakon ega su, poslije azijske finansijske krize, znatno modificirane. 1990s su nastala i dva nova teorijska pristupa. Prvi se odnosio na koncept socijalnog kapitala kao faktora koji je komplementaran humanom kapitalu. Drugo, spektakularni rast istonoazijskih zemalja prije 1997. godine je obnovio interes za teorijskom identifikacijom, objanjavanjem i mjerenjem izvora rasta, to je vodilo ka boljem objanjenju reziduala i totalnih faktora produktivnosti. Kako je vrijeme odmicalo i kako je, posebno u Podsaharskoj Africi veliki broj zemalja imao i dalje teke probleme u prilagoavanju, razvila se iroka diskusija da li politike prilagoavanja iz 1980s per se mogu obezbjediti potrebne uslove za dostizanje odrivog rasta i ublaavanje siromatva. Iz diskusija su se profilirala dva pogleda - ortodoksni pogled, koji je naroito zagovarala Svjetska banka, koji je insistirao na postojeim paketima prilagoavanja i heterodoksni pogled prilagoavanja sa humanim licem, kojeg je artikulirao UNICEF.19 Ali, azijska finansijska kriza, koja je napravila pusto u velikom dijelu istone i jugoistone Azije, je traila kritiko preispitivanje trgovinskih i finansijskih sistema baziranih na ekstenzivnoj liberalizaciji trgovine i kapitala, te finansijskoj deregulaciji. Veliko poveavanje siromatva je natjeralo razvojnu zajednicu da se jo jedanput usmjeri na smanjivanje siromatva. Krajem 20. stoljea je Svjetska banka jasno deklarirala da je redukcija siromatva primarni cilj kojem ona tei. Danas se esto moe uti tvrdnja da je razvojna zajednica na poetku novog milenija ostala bez velikih ideja. Prve godine novog milenija su protekle u kritikom preispitivanju i konsolidaciji ranijih koncepata i tehnika rasta i u daljem razvoju analitikih i ekonometrijskih tehnika. Novi iskorak je napravljen samo na podrujima irih koncepata politike ekonomije razvoja i uloge institucija. Takoer je razvijena mnogo opirnija i multidimenzionalnija definicija humanog blagostanja, pa je raireni koncept humanog razvoja (zdravlje, obrazovanje, ishrana, stanovanje, pristup informacijama, uestvovanje, priroda reima sa aspekta stepena demokracije i sloboda itd.), sve vie postajao krajnji cilj razvoja.
Neke nauene lekcije

Sredinom 1980s je povjerenje u dravno planiranje rasta dramatino poljuljano. Kako su trine imperfekcije bile mnogo rairenije nego to se vjerovalo, to se lijek za neefikasnost javnog sektora traio u rjeenjima bliskom tritu eliminiranju uticaja drave u odnosu na protekcionizam, povlastice i javno vlasnitvo. Reduciranje distorzija, vea strogost i prilagoavanje su postali centralni elementi razvojne agende u 1980s i 1990s. I lekcije o ulozi drave su bile manje jasnije nego to se to oekivalo. Naprimjer, prelazak sa centralnog planiranja i dravnog vlasnitva na decentralizirane trine mehanizme i privatno vlasnitvo je teorijski u Ruskoj Federaciji trebao poveati output, uz lagano poveavanje nejednakosti. Ali, u stvarnosti, ruska ekonomija se suzila za skoro jednu treinu, dok se nejednakost dramatino poveala.
18 19
Commander et al. (1996). Cornia et al. (1987).
161
Neke druge zemlje su ostvarile suprotna iskustva. Istonoazijske zemlje, koje su u ranim fazama razvoja propustile da implementiraju mnoge principe liberalizacije, su 1980s i 1990s svoje ekonomije potpuno transformirale. U promociji odreenih sektora su njihove vlasti esto primjenjivale specifine industrijske politike, esto intervenirale u trgovini, agresivno promovirale izvoz, strogo kontrolirale finansijska trita, pojedincima i sektorima otvarale investicijske mogunosti, ohrabrivale tednju, smanjivale kamate, poveavale profitabilnost banaka i firmi itd. Njihove politike su, takoer, davale visok prioritet obrazovanju, nauci i tehnologiji i u suavanju ili zatvaranju tehnolokog i inovacijskog jaza sa razvijenim zemljama. Okolnosti pod kojima se deavaju razvojni uspjesi i neuspjesi pojedinih zemalja se meusobno toliko razlikuju da se njihova iskustva ne mogu koristiti kao neke odreene, univerzalno primjenljive pouke. Nekoliko faktora, najodgovornijih za najimpresivniju razvojnu priu nekih zemalja Istone Azije u zadnjih 50 godina, su, in general, bili visoka tednja, visok povrat investicija, obrazovanje, trgovina i vrsta makroekonomska politika. Istovremeno, razvojni neuspjesi mnogih zemalja su ukazali na vanost institucionalnih struktura, konkurencije i kontrole korupcije (boks 6.1.).
Boks 6.1. Pouke iz istone Azije i istone Evrope

Razvojni uspjeh zemalja istone Azije prua nekoliko vanih pouka o strategijama rasta: x tednja. Istonoazijske zemlje imaju mnogo vee stope tednje nego ostale zemlje u razvoju. Naprimjer, u periodu od 1990. do 1997. godine je njihova bruto domaa tednja iznosila 36%, u Latinskoj Americi i Karibima 20%, a u Podsaharskoj Africi 17%. x Investicije. Istonoazijske zemlje su tednju investirale produktivno, pa su njihovi investicijski povrati bili vei nego investicijski povrati drugih zemalja u razvoju. x Obrazovanje. Ove ekonomije su snano investirale u obrazovanje, ukljuujui i obrazovanje ena, to je imalo znaajne efekte na ekonomski rast. x Znanje. Ove zemlje su suavale jaz u znanju sa visokorazvijenim zemljama visokim investicijama u nauku i obrazovanje inenjera, te ponegdje i ohrabrivanjem inostranih investicija. x Globalne integracije. Iskustva istonoazijskih ekonomija pokazuju da zemlje u razvoju imaju mnogo veu sposobnost izlaska na globalno trite proizvodnje i izvozna trita manufakturnih roba nego to se smatralo prije nekoliko decenija. x Makroekonomske politike. Istonoazijske zemlje su upotrebljavale jasne i vrste ekonomske politike koje su pomogle da se kontrolira inflacija i izbjegne recesija. Naprimjer, od 1970. do 1996. godine Indonezija i Tajland su stalno imale realan rast GDP-a, dok su Malezija i Juna Koreja imali negativan rast samo u jednoj jedinoj godini. I iz razvojnih neuspjeha se mogu izvui dobre lekcije. Moda su najpouniji primjeri neuspjeh Rusije, nekih tranzicijskih zemalja Centralne i Istone Evrope, te nekih istonoazijskih zemalja pogoenih ekonomskom i finansijskom krizom sredinom 1990s. Njihova iskustva ukazuju i na druge faktore koji utiu na ekonomski rast, ukljuujui korporacijsko i javno upravljanje i konkurenciju: x Pravni okvir. vrsti pravni okvir pomae da se manageri i veinski dioniari u korporacijskom carstvu usmjere na izgradnju firmi, a ne na njihovu pljaku. x Korupcija. Reduciranje korupcije u javnom sektoru ini zemlju atraktivnijom za inostrane investicije. Mnogi privatizacijski napori su korupcijom bili uniteni, a ona je uticala i na smanjenje opeg povjerenja graana u demokratske vlade i trinu ekonomiju. x Konkurencija. Konkurencija je za ekonomski rast esencijalna jer ohrabruje veu efikasnost i obezbjeuje potreban milje za stvaranje inovacija.
Adaptirano prema: World Bank (2000), str. 17.
162 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj 6.2. ULOGA FIZIKOG KAPITALA
U prvoj glavi smo fiziki kapital (proizvedeni, izraeni, man-made) definirali kao proizvedena sredstva u proizvodnji kao to su, naprimjer, strojevi, oprema i graevine, ali i neproizvodna infrastruktura, neopipljiva sredstva i finansijska sredstva koja obezbjeuju upravljanje sadanjim i buduim tokovima outputa.
SLIKA 6.4. Proizvodna funkcija

f (k) Output po radniku (y)
MPK 2
MPK 1 MPK - marginalni proizvod kapitala
Najvanija osobina fizikog kapitala je njegova produktivnost koja omoguava radnicima da proizvedu vie outputa. Kako su odnosi izmeu kapitala i outputa vrlo vani za ekonomski rast, to se njima, kao to smo vidjeli iz predhodnog poglavlja, bave mnoge teorije. Veina teorija kao osnovu koristi koncept proizvodne funkcije, kojom se mogu objasniti zato se zemlje meusobno razlikuju po nivou prihoda, naravno sa aspekata elemenata koji su ukljueni u proizvodnu funkciju (slika 6.4.).
Koncept proizvodne funkcije omoguava utvrivanje stopa ekonomskog rasta u zavisnosti od osnovnih faktora proizvodnje, kao i ocjenu njihovih doprinosa ostvarenoj stopi ekonomskog Kapital po radniku (k) rasta. Proizvodna funkcija se pojavljuje u obliku neke jednaine koja pokazuje zavisnost proizvedenog outputa od inputa, tj. faktora proizvodnje. Proizvodne funkcije pruaju preciznije odgovore na tri pitanja: (i) - kolika je efektivnost pojedinih proizvodnih faktora; (ii) - kakve su mogunosti i kakvi su efekti zamjene pojedinih faktora drugim faktorima proizvodnje (naprimjer supstitucija izmeu rada i kapitala) i (iii) - kakvo je dejstvo ostalih faktora (naprimjer tehnolokog progresa) na proizvodnju, tj. na stopu rasta. Kod analize uloge kapitala u formiranju outputa najee se koristi proizvodna funkcija sa dva inputa u proizvodnji - kapital i rad. Tu proizvodnu funkciju, koju su razvili ameriki ekonomista P. Douglas i matematiar C. Cobb,20 moemo izraziti na sljedei nain:
AK D L1D
U gornjoj jednaini Y predstavlja bruto nacionalni proizvod (GDP), K fondove kapitala (koji mogu ukljuivati i humani i fiziki kapital), L rad, A mjerilo za produktivnost rada koja raste na egzogeni nain, dok je D elastinost outputa u odnosu na kapital i uobiajeno se mjeri statistiki kao udio kapitala u nacionalnom bruto proizvodu. U ovoj raspravi o rastu nas posebno zanimaju parametri A i D. Parametar A treba shvatiti kao mjerilo produktivnosti. Za datu koliinu kapitala K i rada L, zemlja koja ima vii A e proizvoditi vei obim outputa. Parametar D, koji ima vrijednost izmeu 0 i 1, odreuje kako je u proizvodnju outputa kombiniran kapital i rad.
20
Cobb and Douglas (1928).
163
U analizama performansi neke zemlje se esto namjesto mjerila outputa po stanovniku koristi mjerilo output po radniku, to daje mnogo realniju sliku naina koritenja rada i kapitala. Naime, svi stanovnici neke zemlje nisu radnici, a osim toga, odnosi broja radnika i ukupnog broja stanovnika su vrlo razliiti kod veine zemalja svijeta. Cobb-Douglasova proizvodna funkcija izraena u proizvodnji po radniku glasi:
AK D
Kao to povrati zaraeni kapitalom motiviraju investicije koje stvaraju novi kapital, tako i povrati zaraeni radom, tj. plae, motiviraju ljude da svoj rad ponude ekonomiji. U kasnijim glavama vidjeemo da i drugi faktori proizvodnje zarauju povrate. Analiza faktora povrata nam koristi da utvrdimo visinu uea pojedinih parametara kao to je, naprimjer, D. Udio kapitala u nacionalnom prihodu D je dio nacionalnog prihoda Y koji je isplaen kao renta kapitala. Poto se analiziraju samo dva faktora proizvodnje (kapital i rad), udio rada u nacionalnom prihodu iznosi 1-D, to znai da udjeli koliine kapitala i rada u nekoj ekonomiji variraju od 0 do 1. Ovo, jednostavno, znai da visinu (udio) kapitala u nacionalnom prihodu D moemo samo procijeniti. Empirijske procjene govore da ovaj udio iznosi oko jedne treine. U analizi ekonomskog rasta je udio kapitala u nacionalnom prihodu, tj. udio nacionalnog prihoda koji su zaradili vlasnici kapitala jedan od najvanijih podataka. Veliina tog dijela nacionalnog prihoda dae nam parametre za procjenu vrijednosti za D, naravno pod uslovom da se ekonomija jedne zemlje moe prikazati Cobb-Douglasovom proizvodnom funkcijom. Slika 6.5. prikazuje udjele kapitala u nacionalnom prihodu ekonomija 53 zemalja.21 Prosjena vrijednost udjela kapitala tih zemalja u 2000. godini je iznosila 0,35 ili oko jedne treine nacionalnog prihoda. Iz slike se, takoer, moe zapaziti da ne postoje sistemske relacije izmeu udjela kapitala u nacionalnom prihodu i nivoa GDP per capita. Bogate zemlje, u pravilu, nemaju vee ili manje udjele kapitala u svom prihodu od siromanih zemalja. Naprimjer, u periodu od 1935. do 2000. godine se udio kapitala u SAD kretao u granicama od 25% do 35%.22 Ne postoji neka validna teorija kojom se mogu objasniti zbog ega se udjeli kapitala u nacionalnom prihodu razlikuju od zemlje do zemlje. Jedno od moguih objanjenja se odnosi na nedostatak standardnih i harmoniziranih procedura mjerenja u svim zemljama. Jer, uoava se da su varijacije rezultata mnogo manje kod razvijenih zemalja, koje imaju sigurnije podatke i ureeniju statistiku. Pomou proizvodne funkcije, koja pokazuje koliko se rada i kapitala transformira u output, se mogu razviti jednostavni modeli ekonomskog rasta pomou kojih se moe objasniti uloga fizikog kapitala u nastajanju razlika u visini prihoda per capita izmeu pojedinih zemalja. Jedan od takvih modela je pojednostavljeni Solow model, pomou kojeg se mogu objasniti razlike u prihodima po radniku izmeu pojedinih zemalja, kao i neke razlike u stopama rasta izmeu pojedinih zemalja (dodatak 6b.). Ali, Solow model, zbog svoje nekompletnosti, ne moe objasniti zato se deavaju znatna odstupanja od modela, kao ni ukazati na izvore tih odstupanja ili pojava. To znai da se model mora proiriti i na druge faktore proizvodnje, na razlike proizvodnih funkcija izmeu zemalja, te na tehnoloke promjene tokom vremena.
21 22
Bernanke and Grkaynak (2002). Gollin (2002).
164 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj SLIKA 6.5. Udio kapitala u prihodu, neke zemlje, 2000
100 0,9 Udio kapitala u nacionalnom prihodu 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0,0 0 5.000 10.000 15.000 20.000 25.000 30.000 35.000 40.000 Sri Lanka Juzna Koreja SAD Grka panija Kanada Bocuana Prosjek = 0,35 Ekvador
GDP per capita u 2000 (USD)
Izvor: Bernanke and Grkaynak (2002).
I nabolji teorijski modeli, kao to je to, naprimjer, Solow model, ne mogu da objasne sve injenice koje se deavaju u realnom svijetu ekonomije. Uloga i znaaj kapitala kao faktora proizvodnje su se historijski mijenjali (boks 6.2.), pa se zato modeli rasta moraju stalno prilagoavati praksi.
Boks 6.2. Uspon i pad uloge kapitala

Analiza rasta u ovoj glavi je izvrena sa samo dva faktora: kapitalom i radom. Ovaj pristup je u ovoj fazi logian iz dva razloga. Prvi se odnosi na injenicu da je analizu rasta mnogo lake razumjeti sa dva faktora, dok se drugi odnosi na dejstvo da ostale faktore proizvodnje (humani, prirodni i socijalni kapital) za sada jo ne poznajemo. Sve do sredine 19. stoljea najznaajniji faktor proizvodnje je, pored rada, bila zemlja. Svi klasini ekonomisti, kao naprimjer David Ricardo (1772-1823) i Thomas Malthus (1766-1834), su polazili od izuzetne vanosti zemlje kao faktora proizvodnje. Meutim, promjena historijski uspostavljene ravnotee izmeu zemlje i kapitala, koja se moe pratiti odnosima njihovih udjela u nacionalnom prihodu (zemlja i kapital se mogu kupiti ili prodati, pa se njihova vrijednost moe lako utvrditi), je poela napretkom industrijalizacije. Te promjene se najbolje mogu vidjeti na primjeru Velike Britanije kod koje je u zadnja tri stoljea dolo do dramatinog pada udjela zemlje u nacionalnom bogatstvu. Naprimjer, udio zemlje u ukupnom bogastvu u 1688. godini je iznosio 64%, da bi 1798. godine iznosio 55%, 1885. godine 18%, 1927. godine 4%, a 1958. godine samo 3%. Ove promjene demonstriraju uspon kapitala kao faktora proizvodnje. Zato je kapital zamijenio zemlju kao kljuni input u proizvodnji? Najvaniji razlog su, bez sumnje, tehnoloke promjene. Industrijska revolucija, koja se zahuktavala 1760s, je pokazala da tehnoloke invencije, naprimjer, parni stroj, prave kapital znatno produktivnijim. Takoer, napredak u agrarnoj tehnologiji je omoguavao drugim inputima, naprimjer, vjetakim ubrivima, da supstituira koliinu zemlje. Tehnoloke promjene su dramatino mijenjale kompoziciju outputa - od hrane, za iju proizvodnju je potrebna zemlja, prema robama, za iju proizvodnju je potreban kapital. Uvjerenje da je akumulacija kapitala klju za ekonomski rast je dostiglo vrhunac odmah poslije Drugog svjetskog rata. Arthur Lewis, dobitnik Nobelove nagrade za ekonomiju, je 1954. godine glorificirao ulogu kapitala na sljedei nain: "Centralni problem teorije ekonomskog razvoja je razumijevanje procesa kojim se drutvo koje tedi i
165
investira 4% do 5% svog nacionalnog prihoda ... pretvara u ekonomiju u kojoj se dobrovoljna tednja kree oko 12% do 13%. Ovo je centralni problem jer je centralni problem ekonomskog razvoja brza akumulacija kapitala. I Rostow je u svojoj uticajnoj teoriji faza ekonomskog rasta tvrdio da je poveanje stope investicija neophodan dio uzleta do odrivog rasta. Oevidan ekonomski uspjeh Sovjetskog Saveza (za kojeg se sada zna da je bio velika iluzija) je utvrivao pogled da je akumulacija kapitala klju ekonomskog rasta. U svojoj uvenoj knjizi Ekonomija, Paul Samuelson, navodei neefikasnost sovjetskog sistema, tvrdi da je uspjeh u proizvodnji rasta nastao jednostavno zbog "odluka o nemilosrdnom kresanju tekue potronje u cilju poveanja tokova stvaranja kapitala i ekonomskog razvoja." Ovi pogledi najuticajnijih ekonomista na ulogu kapitala u proizvodnji rasta su imali veliki uticaj na politike promocije ekonomskog rasta koje su sprovodile zemlje u razvoju i meunarodne razvojne agencije. U prvim poslijeratnim decenijama zemljama u razvoju je savjetovano da svoj fokus usmjere na stope investiranja, dok je meunarodna pomo bila usmjeravana na nabavku to vie kapitala. Ove politike su se pokazale kao neuspjene. U skoro svim sluajevima injekcije kapitala nisu proizvele znaajan rast zemalja u razvoju. Bivi Sovjetski Savez, sa svojim zahralim i nekorisnim tvornicama, prua najubjedljivije kontraargumente tvrdnjama onih ekonomista koji glorificiraju akumulaciju kapitala. Naprimjer, izmeu 1960. i 1989. godine je Sovjetski Savez usmjeravao 29% svog GDP-a u investicije, a SAD samo 21%. Posmrtna analiza Sovjetskog Saveza pokazuje da masovnu akumulaciju kapitala nije pratio rast produktivnosti, to je odvelo SSSR u ekonomsku stagnaciju i na kraju u raspad. U zadnjih nekoliko decenija su pogledi na razvoj, koji su akumulaciju kapitala postavljali na centralno mjesto, odbaeni. Panja je usmjeravana na druge faktore; kao to su obrazovanje, tehnoloke promjene i ekonomske institucije. Svrgavanje kapitala sa njegove centralne pozicije ne znai da je njegova uloga sada mala. Savremena razvojna misao smatra da je akumulacija kapitala jedan od mnogih aspekata ekonomskog rasta. Da li je rast kapitala, kao faktora proizvodnje, permanentna karakteristika ekonomskog rasta? Ne uvijek i ne obavezno. U mnogim razvijenim zemljama na djelu je postindustrijska ekonomija, kod koje su znanje i obuka potisnuli fiziki kapital kao kljuni input u proizvodnji. Ako je arhetipski radnik u 1950s radio u tvornici sa velikim brojem strojeva, arhetipski radnik u 2000. godini koristi laptop. Ali, neki drugi analitiari rasta smatraju da je reducirana vanost zemlje (ili uopenije prirodnih resursa) kao najvanijeg faktora proizvodnje samo privremeni fenomen. Po njihovom miljenju, skori nedostatak prirodnih resursa e omoguiti da udio nacionalnog prihoda, koji se plaa vlasnicima prirodnih resursa, vremenom raste.
Adaptirano prema Weil (2005) str. 58. i 76.
6.3. INVESTICIJE I TEDNJA

Svaki akt investiranja odgovara nekom aktu tednje jer izgradnja novog kapitala zahtijeva koritenje resursa koji se mogu iskoristiti i za neto drugo. Neki entitet (osoba, porodica ili vlada) koji tednju koristi za izgradnju kapitala se, ustvari, odrie mogunosti da tednju iskoristi za potronju, oekujui da e u budunosti svojom tednjom postati vlasnik novih dijelova kapitala. Zato, ako elimo saznati zato se stope investiranja izmeu pojedinih drava meusobno razlikuju, moramo prvo poeti analizirati tednju. Vjerovatno, stope investiranja se meusobno razlikuju, jer se razlikuju njihove stope tednje. Ali, pri tome moe iskrsnuti jedan dodatni problem. Naime, iako svaki akt investiranja odgovara nekom aktu tednje, ipak iznos investicija u nekoj datoj zemlji ne odgovara nivou njene tednje. Razlog je prilino jednostavan investicije, odnosno tednja, mogu prelaziti dravne granice, jer vlasnik tednje u nekoj zemlji moe odluiti da dio svog uteenog kapitala investira u neku drugu zemlju. To znai da preispitivanje razloga zato su kod pojedinih zemalja stope investiranja razliite mora obuhvatiti i preispitivanje razloga zbog ega se stope tednje izmeu pojedinih zemalja razlikuju kao i preispitivanje izvora tednje, tj. da li

meunarodni tokovi investicijskog kapitala u ukupnom iznosu investicija ine iznos tednje u nekoj zemlji relevantnim (ili nerelevantnim).
Inostrani kapital SLIKA 6.6. Ukupni finansijski tokovi u zemlje u razvoju, 1970-2002
200
150
Direktne strane investicije
Milijardi USD
100
Doznake
50 Oficijelna razvojna pomo Portfolio investicije 0
-50
1970 1972 1974 1976 1978 19801982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002
Izvor: Goldin and Reinert (2006).
Kada neka drava nije u stanju da finansira investicije iz vlastitih izvora tednje, ona je prinuena da razne oblike inostrane tednje (grantovi, zajmovi, investicije, inostrane doznake) investira u fiziki ili humani kapital. Izvori ovog inostranog kapitala mogu biti dravni ili privatni. Dravna ili javna pomo za razvoj moe imati ili bilateralne ili multilateralne izvore. Bilateralna pomo za razvoj se sastoji od grantova ili vrlo jeftinih kredita koje bogate zemlje daju siromanim zemljama. Mnoge zemlje u razvoju, takoer, primaju multilateralnu razvojnu pomo od meunarodnih i regionalnih razvojnih institucija kao to su Svjetska banka, Evropska banka za obnovu i razvoj, Islamska banka, razvojni programi Ujedinjenih naroda (UNDP) itd. Pored toga, zemlje mogu posuivati novac i od IMF-a, naroito u trenucima finansijske krize. Privatne inostrane investicije se odnose na one investicije koje obavljaju privatne kompanije ili pojedinci. Inostrane direktne investicije (FDI) se dogaaju kada kompanije ili pojedinci kupuju ili kreiraju sredstva za vlastite business operacije (naprimjer, kada neka inostrana kompanija izgradi tvornicu koe u Bosni i Hercegovini). FDI mogu, a i ne moraju, poveati kapitalne fondove u zemlji prijema investicija, jer se one mogu upotrijebiti za kupovinu ve postojeeg kapitala ili portfelja. Privatni finansijski tokovi mogu obuhvatiti i kredite privatnih banaka.
167
U snabdijevanju zemalja u razvoju potrebnim kapitalom su tokovi privatnog kapitala, naroito u posljednje dvije decenije, postali od velike vanosti (slika 6.6.). Neto privatni tokovi kapitala prema zemljama u razvoju su porasli jer su investitori oekivali visoke povrate iz izranjajuih trita (engl. emerging markets). Takoer, uoava se i znatno poveanje vanosti radnikih doznaka, koje postaju vrlo vaan izvor, kako za investiranje, tako i za odravanje platnog bilansa. Brojne studije su pokazale da se ove doznake esto troe na investicije domainstava u obrazovanje, zdravlje i malo preduzetnitvo. Generalno, tokovi oficijelne razvojne pomoi imaju tendenciju pada, pri emu se bilateralni grantovi i oficijelna pomo zadravaju na ranijim nivoima, dok su multilateralni investicijski tokovi u padu. Empirijske evidencije o doprinosu javnih i privatnih inostranih kapitalnih tokova ekonomskom rastu su vrlo kontroverzne. Neke zemlje koje se jo uvijek nalaze u grupi najsiromanijih zemalja su i najvei primaoci pomoi. U nekim sluajevima ova pomo se pretvara u korupciju. Mnoge siromane zemlje su sada visoko zaduene, i troe vie novaca na servisiranje dugova nego na zdravstvenu zatitu svog stanovnitva. Zbog toga e biti neophodno ovu problematiku posebno tretirati.
Domaa tednja SLIKA 6.7. Udio investicijskog kapitala u prihodu, neke zemlje, 1990-2003
Razvijene zemlje
6000 5000 Milijardi USD 4000 3000 2000 1000 0 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 Domae investicije Ulazni FDI tokovi
Milijardi USD 1800 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002
Zemlje u razvoju
Domae investicije Ulazni FDI tokovi
Izvor: UNCTAD (2005).
Iako meunarodni finansijski i investicijski tokovi za neke zemlje mogu u nekom vremenu biti vani, ipak su domae investicije, koje potiu iz domae tednje, najznaajnije determinante investicija neke zemlje. To pokazuje prilino nisko uee FDI u ukupnim investicijama, kako kod razvijenih zemalja, tako i kod zemalja u razvoju (slika 6.7.). Naprimjer, 2003. godine je udio FDI u formiranju bruto fiksnog kapitala u razvijenim zemljama iznosio 7,7% (5.100 milijardi USD prema 400 milijardi USD), a u zemljama u razvoju 13,8% (1.300 milijardi USD prema 180 milijardi USD). Zbog toga i neemo napraviti kardinalnu greku ako u analizi uticaja stope tednje na output za sada zanemarimo komponentu inostranog investiranja. Empirijska istraivanja odnosa izmeu stopa tednje i prihoda po glavi, koja su vrena na uzorku od 150 zemalja, su pokazala da postoji jaka korelacija izmeu stopa tednje i prihoda per capita. Naime, odnosi izmeu prosjenih stopa tednje za jednu desetinu zemalja (najsiromanijih 10% zemalja, sljedeih siromanih 10% zemalja itd.) pokazuju da je prosjena stopa tednje u 10% najsiromanijih zemalja

svijeta za jednu estinu manja nego kod 10% najbogatijih zemalja svijeta.23 To i nije neko iznenaenje jer i analiza po neoklasinom modelu rasta pokazuje da zemlje koje imaju vee stope investicija imaju vee nivoe prihoda. Ali, ta je to to zaista odreuje stope tednje u nekoj dravi?
Boks 6.3. Dravne politike i stope tednje

Pomou Solow modela se moe objasniti zato zemlje koje imaju veu tednju imaju vee prihode po stanovniku. To znai da i dravne politike koje stimuliraju tednju mogu biti dobar alat za poveavanje nacionalnog prihoda. Najdirektniji nain dravne intervencije za podizanje nivoa tednje je dravni budet. Naime, nacionalna tednja ima dvije komponente: privatnu tednju, koju vre domainstva i kompanije, te dravnu tednju, tj. razliku izmeu onoga to drava prikupi iz raznih taksi i poreza i onoga to drava potroi. Budetski deficit, koji predstavlja negativnu stopu tednje, reducira nacionalnu stopu tednje, ime reducira investicije i smanjuje ekonomski rast. Drava moe uticati i na nivo privatne tednje. Jedan od najboljih naina stimuliranja je preko nacionalnog penzijskog plana. Programi kojima se penzijske i druge beneficije starijem stanovnitvu obezbjeuju preteno oporezovanjem ljudi koji rade, ne potstiu tednju (prema tome ni investicije). Ali, programi preko kojih namjenskom tednjom pojedinci tokom svoje radne karijere sami sebi obezbjeuju penzije, akumuliraju ogromne koliine kapitala. Naprimjer, ranih 1980s, ile je uveo novi penzijski sistem u kojem su radnici deponirali dio svojih zarada na raune privatne penzijske kompanije. Zahvaljujui, djelimino, rezultatima ovog programa, ile je tednju, koja je poetkom 1980s bila praktino na nuli, do 1991. godine popeo na 17% GDP-a. Uspjeh ileanskog programa je inspirirao Argentinu, Boliviju, Kolumbiju, Meksiko, Peru i Urugvaj da 1990s primjene sline planove. Mnogo ekstremnija politika podsticanja tednje je upotrijebljena u Singapuru. Poetkom 1950s je singapurska vlada usmjeravala dio plaa svih radnika u Centralni tedni fond, preko kojeg su finansirane penzije, te pokrivali trokovi lijeenja i stanovanja. Stopa tednje, koju je odreivala vlada je ranih 1980s iznosila 40% plaa radnika. Ovakav nain forsiranja tednje je bio jedan od najvanijih razloga za fenomenalan rast tednje u Singapuru, odnosno za fenomenalan rast singapurske ekonomije. Politike podsticanja tednje u nekim drugim zemljama nisu bile tako prisilne. Naprimjer, japanska vlada je svoje graane ubjeivala da dobrovoljno tede. Kampanja za ohrabrivanje marljivosti i tedljivosti (1924-1926) je poruke za veu tednju agresivno i masovno promovirala svuda: u vozovima, hramovima, novinama, filmovima, radioemisijama, pa ak i u bolnicama i oporavilitima. Nakon Drugog svjetskog rata je japanski Centralni savjet za promociju tednje lansirao poslijeratnu seriju publicistikih kampanja za podsticanje tednje, ukljuujui i programe za edukaciju djece o prednostima tednje, te otvaranje posebnih djejih banaka u okviru kola. Rezultati su bili fascinantni. Poslije Drugog svjetskog rata, u itavom svijetu je Japan imao najveu stopu tednje.24
Adaptirano prema Weil (2005), str. 73.
Jedan od moguih pristupa u analizi razlika u stopama tednje izmeu zemalja je tretiranje tednje kao egzogene varijabile. Po toj interpretaciji se zemlje meusobno razlikuju u stopi tednje zbog toga to one nisu u relaciji sa njihovim nivoom prihoda per capita. Razlike u tednji vode ka razlikama u stopama investicija, koje dalje vode do razlika u nivou prihoda per capita.25 Ovaj pristup nam moe pomoi da shvatimo da izmeu zemalja postoje razlike u prihodima, ali, pored toga, moramo pronai i odgovor zato se stope tednje razlikuju izmeu zemalja. Na tednju mogu
23 24 25
Weil (2005). Garon (1998). U ekonomskim modelima ekonomisti razlikuju dva tipa varijabila. Endogene varijabile su one varijabile koje su odreene unutra modela, dok su egzogene varijabile one koje se kod analize modela uzimaju kao dane, tj. varijabile koje su odreene izvan modela. Naprimjer, kod modela ponude i potranje na tritu hljeba, cijena hljeba i prodana koliina su endogene varijabile, dok su faktori koji pomiu krivulju ponude i potranje, kao to su cijene brana ili butera, egzogene varijabile.
169
djelovati mnoge fundamentalne determinante ekonomskog rasta. Naprimjer, dravne politike (boks 6.3.), nejednakost u raspodjeli prihoda, kultura i geografija mogu znatno uticati na stope tednje neke zemlje. Pored toga, moramo razmotriti i sluajeve kada stope tednje odreuju i sami prihod, tj. sluajeve kada je tednja endogena. Ako tednju posmatramo na takav nain, onda jaka korelacija izmeu stope tednje i prihoda poinje biti upitna. Naprimjer, neko ko ne smatra da je kapital vaan input u proizvodnji moe zagovarati tezu da endogenost tednje odreuje da bogatije zemlje tede vie, ali i da ta via tednja zemlju ne pravi bogatijom. Objanjenje za niske stope tednje u siromanim zemljama se esto svodi na tvrdnju da ljudi jednostavno ne mogu podnijeti da tede. Kako tamo ljudi ive na rubu preivljavanja, oni jednostavno nisu u stanju da svoju sadanju potronju reduciraju u korist tednje za budunost. Jedna od varijanti ovih argumenata se ne bazira samo na svakodnevnim opasnostima preivljavanja, nego i na mogunostima izbora. Ideja da se radije tedi nego troi, ustvari, predstavlja izbor izmeu sadanjeg i budueg zadovoljstva, tj. ovjek koji se ne brine o svojoj budunosti nee ni tedjeti, i obratno, siromatvo tjera ljude da se manje brinu o svojoj budunosti. Ovu ideju je efektno sublimirao George Orwell, kada je u knjizi Down and Out in Paris and London napisao da siromatvo ubija budunost.26
6.4. INOSTRANA POMO, DOZNAKE I DUGOVI Inostrana pomo

Termin pomo ili zvanina razvojna pomo (the Official Development Assistance - ODA) podrazumijeva iroki spektar finansijskih i nefinansijskih komponenti pomoi. Finansijski transferi su od sutinske vanosti za zemlje u razvoju, ali, trenutno, u ovom obliku se usmjerava manje od polovine ukupne pomoi. Nefinansijske forme pomoi podrazumijevaju donacije opreme i postrojenja, kao i nematerijalne oblike pomoi u vidu tehnikih analiza, savjeta i izgradnje kapaciteta. Mnogi donatori u pomo ukljuuju i vlastite administrativne trokove, kao i druge oblike finansijskih alokacija koja nikada ne doe u zemlje korisnice pomoi. Za zemlje koje se nalaze u post-ratnom periodu, u kojima su institucije izrazito slabe i gdje postoji visoki stepen korupcije, tehnika pomo proizvodi pozitivnije efekte nego finansijska pomo. Meutim, u veini zemalja gotovinski transferi koji slue kao podrka reformskih programa lokalnih vlasti su praktino najefikasniji nain za ekonomski rast i suzbijanje siromatva. Tokovi inostrane pomoi se ne mogu posmatrati odvojeno od razvoja meunarodnog finansijskog sistema i uloge meunarodnih institucija kao to su, naprimjer, Svjetska banka, Meunarodni monetarni fond, itd. Historijski posmatrano, kolonijalna i savremena pomo su meusobno jako sline. Kolonijalna politika je bila voena idejom stimuliranja, a zatim eksploatiranja ekonomskih aktivnosti. To je podrazumijevalo investiranje kapitala, tehnologije i tehnike pomoi u kolonijama. Naprimjer, Belgija je izgradila eljezniku mreu u Kongu da omogui eksploataciju rudnog bogatsva, dok su druge kolonijalne sile iz istih namjera izgradile Suecki i Panamski kanal. Kljuno obiljeje ovih ranih oblika razvojne pomoi je njihova povezana priroda, to podrazumijeva da drava koja prima pomo nju uvozi iskljuivo iz zemlje donatora pomoi. Obzirom na ovakav nain
26
Weil (2005).

uslovljavanja, zemlje primaoci pomoi su najee imale potekoe u ostvarivanju koristi u skladu sa lokalnim prioritetima. Naizgled velikodune donacije su, zapravo, imale tetne posljedice za razvoj domae industrije i endogenih faktora rasta.
SLIKA 6.8. Veliina i starost glavnih organizacija za pomo, 1910-2005

Finansiranje privatnog sektora USAID IMF Multilateralna pomo IBRD EHK Izvozni krediti USExim 1910 1930 OPIC IFC OECF FMO Proparco AusAID MCC IFU EBRD
Bilateralna pomo
EIB
CAF
MIGA IsDB i drugi GFAT
IDB IDA Francuska Njemaka Kanada Japan 1950
ADB
1970
1990
2010
Agencije su prikazane u godini osnivanja, sa povrinom koja je proporcionalna njihovim zadnjim godinjim doprinosom pomoi u USD. Kratice za agencije: ADB- Asian Development Bank; AusAID-Austrailian Agency for International Development; CAF-Corporation Andina de Fomento; EHKEuier Hermes Kreditversicherungs; EIB-European Investment Bank; FMO-Netherlands Development Finance Company; GFAT- Global Fund to Fight Aids, Tuberculosis, and Malaria; IBRD-International Bank for Reconstruction and Development; IDA-International Development Association; IDS-Inter-American Development Bank; IFC-International Finance Corporation; IFU-Industrialisation Fund for Developing Countries; IMFInternational Monetary Fund; MCC-Millenium Challenge Corporation; MIGA-Multilateral Investment Guarantee Agency; OECF-Overseas Economic Corporation Fund; OPIC-Overseas Private Investment Corporation; and USEx'Im-Export-Import Bank of the United States. "IsDB and others" ukljuuju the Islamic Development Bank, the OPEC Fund i the Arab Monetary Fund. Organizacije sa pomoi ispod 1,75 miliona nisu oznaene
Pojava savremenijih vidova strane pomoi poklapa se sa Marshallovim planom bilateralne pomoi SAD razruenoj atlantskoj Evropi, kao i osnivanjem stalnih multilateralnih institucija za obezbjeivanje meunarodne pomoi i saradnje. Od 1944. godine Svjetska banka i IMF su svoju pomo usmjeravali na obnavljanje razruene Evrope i na osiguranje stabilnosti svjetskog finansijskog sistema, pri emu razvoj siromanih zemalja nije bio prioritet. Meutim, brzim progresom obnove i poveanim zahtjevima za pomo drugim zemljama svijeta, strategijama pridobijanja saveznika i satelitskih drava u hladnom ratu, stanje se brzo mijenjalo, pa su i zemlje malih i niskih prihoda poele dobijati sve vee iznose meunarodne pomoi. Zajedno sa mnogo manjom, ali jako znaajnom pomoi privatnih fondacija, kombinirana bilateralna pomo i pomo multilateralnih institucija su bili, sve do danas, dominirajua paradigma meunarodnih tokova pomoi (slika 6.8. i tabela 6.2.).27
27
Goldin and Reinert (2006).
171
TABELA 6.2. Prosjeni tokovi pomoi per capita, 1960-2003, realni 2000 USD
Kategorije primalaca Zemlje niskih prihoda Zemlje srednjih prihoda Zemlje visokoh prihoda
1960-69 14.72 6.86 3.38
1970-79 16.85 9.43 4.16
1980-89 16.23 8.52 3.94
1990-99 13.82 10.78 2.94
2000-03 11.41 8.34 1.50
Tabela 6.3. prikazuje promjenjenu prirodu agencija za pomo, od agencija koje su bile ekskluzivno usmjerene na promociju izvoza do agencija za podrku privatnog sektora. Evropska banka za obnovu i razvoj (EBRD), osnovana 1991. godine nakon pada Berlinskog zida sa ciljem da podri proces tranzicije zemalja Srednje i Istone Evrope, je najmlaa i najsavremenija meunarodna razvojna banka koja kombinira pozajmljivanje javnom i privatnom sektoru sa ili bez garancije vlade.
Tabela 6.3. Historijski razvoj inostrane pomoi

Decenija 1940s 1950s 1960s 1970s 1980s 1990s Dominantne institucije
Marshallov plan, Bretton Woods i UN sistem SAD i SSSR Bilateralni programi Ekspanzija multilateralnih organizacija (Svjetska banka i IMF) Nevladine organizacije
Ideologija donatora
Planiranje Anti- ili pro-komunistika, izgradnja kapaciteta reima Anti- ili pro-komunistika, izgradnja kapaciteta reima Izgradnja kapaciteta drave, ispunjavanje osnovnih potreba Strukturno prilagoavanje Strukturno prilagoavanje, a zatim kapacitet drave Efektivnost pomoi, partnerstvo, koherencija
Fokus donatora
Rekonstrukcija Razvoj zajednice Produktivni sektori (napr. zelena revolucija), infrastruktura Siromatvo i osnovne potrebe Makroekonomske reforme Makroekonomske reforme i institucije Mjerenje rezultata, vladanje, post konflikti
Vrste pomoi
Program pomoi Pomo u hrani i finansiranje projekata Tehnika pomo, podrka budetima Podrka uvozu Programska, oslobaanje Humani razvoj i sektorski fokusirana pomo Podrka budetu, globalni programi (napr. HIV/AIDS)
Istona Evropa i zemlje biveg SSSR-a Sigurnost i G-8, agenda 2000s MDGs Izvor: Goldin and Reinert (2006).
Iako su motivi obezbjeenja pomoi neposredno poslije Drugog svjetskog rata bili pokretani potrebama rekonstrukcije, oni su brzo preusmjereni prema potrebama hladnog rata. Od sredine 1950s pa sve do pada Berlinskog zida 1990. godine, pomo se intenzivno koristila kao sredstvo za pomo prijateljskim zemljama. Kao posljedica uticaja inostrane politike SAD iz prvih godina hladnog rata, ekonomska i vojna pomo su bile jako povezane, pa je pomo bila vie geopolitika nego humanitarna. Kada se pomo daje iz politikih ili vojnih razloga, uz podrku izvoza zemlje donatora, ili kada se usmjerava na tranziciju ili podrku post-konfliktne stabilizacije, pozitivni efekti za siromano stanovnitvo dolaze sa velikim zakanjenjem. Kraj hladnog rata i napredak tranzicijskih zemalja je omoguio direktnije usmjeravanje pomoi na ciljeve smanjivanja siromatva. Ali, naalost, poveavanje efektivnosti pomoi od 2001. godine nije praeno poveanjem njene raspoloivosti. Poslije brzog rasta od 1945. do ranih 1960s, pomo je poela opadati. Naprimjer, pomo izraena u odnosu na prihod razvijenih drava je pala sa 0,35% u 1960. godini na 0,25% u 2001. godini. Meutim, poslije odravanja meunarodne konferencije o
monetarnim finansijama za razvoj, obim pomoi se poeo znatno poveavati (u periodu od 1997. do 2005. godine ukupna ODA pomo je udvostruena, sa godinjom stopom rasta od 11,6%).28
28
Milijarde dolara
10 15 20 25 30 0 5 SAD Japan Britanija Njemaka Francuska Holandija Italija Kanada vedska panija Norveka Danska Belgija vicarska Australija Austrija Finska Irska Grka
2,11 1,96 1,77 1,68 1,57 0,9 0,72 0,38 2,79 3,02 3,36 3,76 5,09 5,11 10,03 10,08 10,77 13,15 27,62
% GN I 0,2 0,4 0,6 0,8 0 0,94 0,94 0,84 0,82 0,82 0,53 0,52 0,47 0,47 0,46 0,44 0,42
Cilj UN 0,7
Chuhan and Bhargava (2005). Izvor: Chuhan and Bhargava (2005).
Izvor: Chuhan and Bhargava (2005).

Portugal 0,38 Novi Zeland 0,27
106,28
SLIKA 6.10. Neto ODA pomo, lanice DAC-a, % GNI, 2005
Prosjeni iznos pomoi 0,47
SLIKA 6.9. Neto ODA pomo, lanice DAC-a, milijarde USD, 2005
0,36 0,34 0,29 0,28 0,27 0,27 0,25 0,22 0,21 0,17 0,33
Luksemburg 0,26 Ukupno DAC
v eds k a N orv e k a Luk s em burg H olandija D ans k a Belgija Aus trija F ranc us k a Britanija F ins k a v ic ars k a Irs k a N jem a k a Kanada Italija J apan panija N ov i Z eland Aus tralija SAD Portugal Gr k a U k upno D AC
173
Obim pomoi, koju su pojedine zemlje DAC-a usmjerile kao razvojnu pomo u 2005. godini je prikazan na slici 6.9. Dogovoreni cilj lanica DAC-a je izdvajanje 0,7% GNI-a za pomo zemljama u razvoju. Ali, iako se obim pomoi poveava, samo pet zemalja je izvrilo dogovoreni cilj i to Danska, Luksemburg, Holandija, Norveka i vedska (slika 6.10.). I privatne doznake biljee porast. Donacije nevladinih organizacija su u periodu od 2001. do 2004. godine rasle, uglavnom zbog velikih prirodnih katastrofa koje su se dogodile u pomenutom periodu.
Boks 6.4. OECD i ekonomska pomo

Zemlje OECD-a inostranu pomo tretiraju kao jedan od vanih stupova meunarodne saradnje svojih lanica. Prema OECD-u, osnovni vokabular razvojne pomoi je: x Obavezujua pomo (engl.aid commitment). Obaveza firmi izraena u pismenom obliku i poduprta potrebnim fondovima, koju preduzima oficijelni donator u cilju obezbjeenja specifine pomoi ili direktno zemlji primaocu ili nekoj multilateralnoj organizaciji. x Restrukturiranje duga (engl. debt restructuring). Svaka oficijelno dogovorena akcija promjene prethodno dogovorenih uslova vraanja duga izmeu kreditora i dunika. To podrazumijeva otpisivanje duga ili definiranje novog otplatnog plana koji se moe odnositi na vremensko prolongiranje vraanja ili davanje novog zajma (refinansiranje). x Element granta (engl. grant element). Mjera pogodnosti zajma koja predstavlja razliku izmeu trine kamatne stope i kamatne stope datog zajma. x Donacija (engl. grant). Nepovratni (jednosmjerni) transfer izvren u novcu, dobrima ili uslugama. x Zajam ili kredit (engl. loan or credit). Transfer sredstava koja se vraaju zajmodavcu (kreditoru). x Zvanina razvojna pomo (engl. official development assistance). Donacije ili zajmovi odobreni pod pogodnim finansijskim uslovima (sa grant elementima od najmanje 25%) od stane javnog sektora (vlade i vladine institucije) za promoviranje ekonomskog razvoja i blagostanja kao glavnog cilja. x Vezana pomo (engl. tied aid). Zvanina razvojna pomo koja se moe koristiti iskljuivo za nabavke dobara ili usluga iz zemlje donatora ili grupe zemalja koje ne ukljuuju nuno sve zemlje u razvoju. Najorganizovanija i najvea organizacija za pruanje razvojne pomoi jeste Vijee za razvojnu pomo (the Development Assistance Committee DAC) pri OECD-u, koja ima 23 zemlje lanice. Meutim, i zemlje nelanice DAC-a obezbjeuju znaajne iznose pomoi, kao to su Saudijska Arabija, Juna Koreja, Kuvajt, Tajvan, Turska, kao i Kina i Rusija.
Adaptirano prema Chuhan and Bhargava (2005).
Pomo i ekonomski rast

Teorijski, razvojna pomo moe sniziti siromatvo, jer generira ekonomski rast. Ona moe mnogim siromanim zemljama omoguiti prijeko potrebne investicije u infrastrukturu, produktivne sektore i socijalne usluge. Takoer, tehnika pomo moe ubrzati transfer novih tehnologija i znanja, te poboljati kvalitet postojeih institucija te pomoi da se izgrade nove institucije za podrku ekonomskom rastu. Meutim, brojne empirijske studije su pokazale da, generalno, postoje tri grupe razliitih miljenja o efektima pomoi na ekonomski rast. Prva grupa studija je pokazala da su veze izmeu razvojne pomoi i ekonomskog rasta pozitivne, odnosno da pomo pozitivno utie na razvoj, ali su, takoer, konstatirale da poveanjem obima pomoi rast opada zbog granica apsorpcijskih kapaciteta i drugih ogranienja. Naime, pomo nije homogena. Jedan dio pomoi kratkorono ne pojaava ekonomski rast, jer se vei priliv pomoi usmjerava u projekte koji su vezani za humanitarne potrebe, odnosno za obrazovanje, zdravstvenu zatitu, promoviranje

demokracije i slino, tj. na faktore koji dugorono djeluju na ekonomski rast. Naprimjer, iako je u Africi od 1973. do 2001. godine ostvaren razoaravajui rast, on bi bez usmjerene pomoi bio mnogo gori.29 Druga grupa studija smatra da efekti pomoi zavise od kvaliteta politika i institucija ili od nekih drugih karakteristika zemalja koje primaju pomo. Jedna od najuticajnijih studija tvrdi da pomo moe da ima najznaajniji uticaj na ekonomski rast ako zemlje ve imaju izgraene dobre politike i institucije.30 l najzad, trea grupa studija smatra da ne postoje direkne veze izmeu pomoi i rasta, nego, naprotiv, da postoje mnogi dokazi o negativnim efektima pomoi na rast. Ovo naroito vai u sluajevima kada se preko pomoi finansiraju neproduktivni projekti, kada u zemljama koje primaju pomo postoji korupcija i kada se potrebne reforme sporo provode. Pomo moe takoer da prouzrokuje i holandsku bolest.31 Ova mjeovita empirijska evidencija je otvorila ustre debate o korisnosti i efikasnosti razvojne pomoi. estoki kritiari sadanjih modela pomoi smatraju da pomo koristi samo korumpiranim vladama i vjeitim birokratama, a nikako siromanim ljudima.32 Meutim, ipak je mogue nai zemlje u kojima je oficijelna pomo pomogla da se generira ekonomski rast i razvoj. Kina, Indija, Mozambik, Poljska, Uganda i Vijetnam su zemlje koje su u posljednje dvije decenije doivjele ubrzani rast uz pomo razvojne pomoi, ali i zemlje koje su se jako oslanjale na reforme politika i institucija. Analize historijskih modela rasta i efekata razvojne pomoi iz 1990s moe posluiti da se identificiraju i utvrde injenice, koje mogu pomoi u definiranju novog pristupa problemima oficijelne pomoi. Kraj hladnog rata je smanjio geopolitiki pritisak na agencije za pomo, to im prua veu nezavisnost u procjeni prioriteta. Takoer, prepoznat je razvojni uspjeh Indije, Kine i drugih zemalja u razvoju koje su promjenjujui sopstvene modele rasta i razvoja postigle makroekonomsku stabilnost i odrivi rast. Kruti modeli prilagoavanja, koji su masovno primjenjivani u afrikim zemljama i drugim visoko zaduenim zemljama su odreda bili neuspjeni. Za razliku od njih, obuhvatniji pristupi pitanjima rasta i jasnije shvatanje siromatva, koji su se fokusirali na humani kapital (zdravlje, obrazovanje), fiziki kapital (infrastruktura), kao i na dravne institucije, su bili mnogo uspjeniji. U nekoliko poslijednjih godina novi, redefinirani ciljevi pomoi, obuhvataju smanjenje siromatva u svim aspektima (mali prihodi, nepismenost, nedovoljna zdravstvena zatita, nesigurnost prihoda i nemo). Takoer, postignut je meunarodni konsenzus da rast i razvoj zapravo znae poveanje kontrole siromanih ljudi nad svojim ivotima, kako kroz edukaciju, zdravstvo i participaciju tako i preko poveanja prihoda. Ovaj stav je potvdio koncepcijska shvatanja razvoja izraena kroz Milenijske razvojne ciljeve.
Doznake Definicije, faktori i trendovi

U predhodnoj glavi smo konstatirali da je obim doznaka migranata u zemlje u razvoju druga grupa finansijskih tokova po veliini - one su manje od FDI, ali su vee od razvojne pomoi (slika 6.6.). Njihov visok obim i strategijski znaaj zahtijeva preciznije definiranje termina i neto iri prikaz.
29 30 31 32
Clemens, Radelet, and Bhavnani (2004). Burnside and Dollar (2000). Rajan and Subramanian (2005). Easterly (2006).
175
Prema definiciji Svjetske banke, doznake migranata (engl. migrants remittances) su suma doznaka od radnika, kompenzacija radnika i transfera migranata. Doznake radnika su tekui privatni transferi radnika iz inostranstva, koji se smatraju rezidentima zemlje domaina, u zemlju porijekla radnika. Radnik se smatra rezidentom zemlje domaina ukoliko u njoj boravi vie od godinu dana. Ukoliko je boravak krai od godinu dana, prihod radnika u inostranstvu klasificira se kao kompenzacija. Transferi migranata su neto vrijednost transfera migranata jedne zemlje sa ostalim zemljama u periodu od godinu dana. Za razliku od doznaka i kompenzatornih plaanja kao tekuih transfera, transferi migranata registriraju se u okviru kapitalnih transfera platnog bilansa. Identifikacija i klasifikacija doznaka je znaajna naroito zbog injenice da se one esto klasificiraju kao prihodi od izvoza, turizma, nerezidentni depoziti ili FDI.33 Generalno, tokovi doznaka su se u poslijednjih nekoliko godina znatno poveali zbog kombinacije mnogih faktora kao to su bolje prikupljanje podataka, shvatanje uticaja doznaka na rast, nii trokovi transakcija, irenje proizvodnih mrea u industrijama koje podstiu doznake, poveanje broja migranata i njihovih prihoda i drugih faktora (bolja kontrola pranja novca i finansiranja teroristikih aktivnosti). Politike vlade usmjerene na jaanje bankarskog sistema i poboljanje usluga novanih transfera su, takoer, znatno uticale na poveanje tokova doznaka i njihovih transfera preko formalnih kanala. U mnogim zemljama su tokovi doznaka vei od tokova privatnog kapitala, kao i od ukupnog obima izvoza roba (Albanija, Bosna i Hercegovina, Haiti, Gaza, Liban, Srbija, Crna Gora itd).34 Tokovi doznaka po irim regijama u periodu od 1990. do 2005. godine su prikazani u tabeli 6.4. Meutim, iako su doznake u ekonomskim istraivanjima sve znaajnija tema, jo uvijek se malo zna o tome koliko iznose transferi iz jedne zemlje u drugu. Ali, na osnovu praenja migracije radne snage se ipak moe procjeniti da se skoro 30% ukupnih tokova doznaka odvija izmeu pojedinih zemalja u razvoju. Tokovi doznaka se mogu prikazivati i u iznosima per capita i kao udio doznaka u ukupnom GDP-u.
Tabela 6.4. Radnike doznake, ire regije, 19902005, milijarde USD

1990 Svijet (ukupno) Industrijalizirane zemlje Zemlje u razvoju Zemlje donjih srednjih prihoda Zemlje gornjih srednjih prihoda Zemlje niskih prihoda Izvor: World Bank (2006). 68.6 37.4 31.2 13.9 9.1 8.1 1995 101.6 44.2 57.8 30.0 14.5 13.3 2000 131.5 45.9 85.6 42.6 20.0 22.8 2001 147.1 51.4 96.5 47.4 22.3 26.8 2002 166.2 52.8 113.4 57.3 23.0 33.1 2003 200.2 58.1 142.1 72.5 27.8 41.8 2004 225.8 65.4 160.4 83.5 33.0 43.9 2005 232.3 65.4 166.9 88.0 33.8 45.0 2005/ 2001 58 27 73 86 52 68
Makroekonomski efekti
Visok obim i dinamika rasta tokova doznaka proizvode mnoge pozitivne makroefekte na zemlje primaoce doznaka. One se direktno odraavaju na devizne teajeve lokalne valute, na domae kamatne stope i na ravnoteu platnog bilansa, a indirektno na pojedine makroekonomske varijable. Njihova relativna stabilnost i usmjerenost na domainstva donosi pozitivne efekte, ali mogui su i neki negativni efekti.
33 34
World Bank (2006). U Meksiku su tokovi doznaka vei od FDI; u Sri Lanki su vei od izvoza aja, a u Maroku su vei od prihoda od turizma.

Jedna od dobrih osobina doznaka jeste da se njihov obim poveava kada ekonomija stagnira uslijed makroekonomskih okova, finansijskih kriza, prirodnih katastrofa, politikih sukoba i sl. U tim sluajevima migrantski tokovi novca prema porodicama doprinose stabilizaciji opeg stanja poboljavajui naruene odnose u meunarodnoj trgovini u vrijeme okova. Visoki obim doznaka u pojedinim zemljama ima znaajne makroekonomske implikacije. Generiranje ravnomjernog toka doznaka doprinosi poboljanju kreditnog rejtinga zemlje, to im moe, preko inovativnih finansijskih mehanizama, olakati pristup meunarodnom kapitalu i sniziti trokove njegovog posuivanja. Naprimjer, visok iznos doznaka u GDP-u u 2004. godini je poveao Standard and Poors kreditni rejting Srbije sa B+ na BB-. Jedan od ugodnijih makroekonomskih efekata doznaka jeste olakani pristup meunarodnom tritu kapitala putem takozvane sekuritizacije buduih tokova doznaka. Naime, sekuritizacija doznaka predstavlja posuivanje kapitala stavljanjem buduih tokova doznaka u zalog. Meksiko je 1994. godine napravio jednu od najveih transakcija ove vrste.35 Pozitivan efekat priliva doznaka ostvaruje se ukoliko se one usmjeravaju u finansiranje obrazovanja, zdravstvene zatite i investiranje uope. Obzirom da se poveava potronja, na indirektan nain se poveava dohodak per capita i smanjuje siromatvo i nejednakost. Na drugoj strani, odliv radne snage, naroito visoko-kvalificirane, moe znatno usporiti razvoj. Veliki i stalni prilivi doznaka mogu biti uzrok aprecijacije deviznog teaja i pojedine djelatnosti uiniti manje profitabilnim. Iako ne postoje pouzdani podaci o tetnosti visokih priliva doznaka, injenica je da je u malim ekonomijama ovaj efekat dosta izraen. Ali, vlade mogu ublaiti tetne efekte poveanjem ulaganja u infrastrukturu, primjenom liberalnije trgovinske politiku, poveanjem izvoza i poboljanjem produktivnosti i konkurentnosti.
Dugovi
Akumulacija domaih i vanjskih dugova je standardni problem zemalja u razvoju koji nastaje u onoj fazi ekonomskog rasta kada je priliv domae tednje nizak, a deficit platnog bilansa visok. Kada mali dunik ne moe da vrati dug, onda je to iskljuivo njegov problem, ali, kada veliki dunik ne moe da vrati dug, onda to postaje problem i onoga koji mu je posudio novac. Finansijska nestabilnost neke zemlje nije samo njen problem, jer njena nestabilnost moe da proiri zonu nestabilnosti i na njene susjede, pa i ire.
Inostrani dugovi
Svjetske dunike krize se smatraju jednim od najveih ekonomskih problema savremenog svijeta. Iako se sve zemlje svijeta zaduuju u inostranstvu preko razliitih aranmana, ovdje se problem dugova odnosi na grupu visokozaduenih zemalja koje ne mogu, ili koje teko otplauju dospjele kreditne rate. Finansiranje vraanja dugova je stoljeima bio vaan dio ukupnih finansija zemalja u razvoju. Prva savremena velika kriza dugova je nastala na vrhuncu naftne krize i globalne recesije kasnih 1970s i ranih 1980s. Distorzija relativnih cijena izmeu uvoznih cijena nafte i izvoznih cijena ostalih roba je onemoguila mnoge zemlje u razvoju da istovremeno finansiraju uvoz potrebnih energenata, materijala i potroake robe i da servisiraju otplate dugova. Uz to, rast kamatnih stopa na tritu kapitala je povealo oficijelno zaduivanje namjenjeno ublaavanju efekata eksternih okova, dok je alternativno finansiranje iz komercijalnih izvora za mnoge zemlje postalo nedostupno.
35
World Bank (2006).
177
Kod svih zemalja, ukljuivo i zemlje u razvoju, se svi deficiti tekuih nacionalnih rauna, kao i trgovinski deficiti, koji se ne mogu pokriti iz neto primanja po osnovu inostrane pomoi, FDI ili smanjivanja deviznih rezervi, moraju pretvoriti u inostrane dugove. Njih je mogue pokriti ili prodavanjem dravnih finansijskih obveznica ili kratkoronim pozajmicama koje pokrivaju kratkorone finansijske deficite. U zlatnom periodu poslijeratnog razvoja su zemlje u razvoju imale kvalitetan pristup dugoronim zajmovima koji su dobro pokrivali njihove potrebe. Meutim, u zemljama gdje takva zaduivanja nisu upotrijebljena za produktivne investicije koje su poveavale outpute trgovinskih sektora ekonomije (tj. koje su poveavale izvoz u odnosu na uvoz), platni deficiti su vrlo brzo porasli do neodrivih visina. U mnogim prezaduenim zemljama planirane performanse nisu bile materijalizirane, bilo zbog nedovoljne aktivnosti zajmodavaca, bilo zbog nepoklanjanja dovoljno panje politikim i ekonomskim reformama, slabog kvaliteta vladanja, visoke korupcije ili netraenja odgovora na narasle socijalne prijetnje. U drugim zemljama su se reforme implementirale na pogrean nain, pa one nisu vodile ka poveanju ponude i rasta. Krajnji rezultat je bio prilino katastrofalan. Naprimjer, u periodu od 1980. i 1987. godine su 33 najzaduenije zemlje svijeta ostvarile prosjene stope rasta GDP-a od samo 1,9%, to je zbog brzog rasta populacije brzo reduciralo nivoe prihoda per capita. Kumulativni efekat eksternih okova i ekonomske distorzije se odrazio na neodrivost vraanja dugova, pa je u periodu od 1982. i 1992. godine odnos dugova i izvoza 33 najzaduenije zemlje povean sa 266% na 620%.
Kriza dugova SLIKA 6.11. Eksterni dugovi zemalja u razvoju

600 Eksterni dugovi per capita Eksterni dugovi (tekui USD) 3.000
500
2.500
Tekui US dolari per capita
400
2.000 Milijarde USD
300
1.500
200
1.000
100
500
0 1970 1974 1978 1982 1986 1990 1994 1998 2002
Izvor: World Development Indicators (2005).
Tendencije kretanja eksternih dugova zemalja u razvoju su prikazane na slici 6.11. Znatnije poveavanje nivoa dugova, kako u ukupnom obimu (desna ordinata) tako i u obimu dugova per capita (lijeva ordinata) je poelo sredinom 1970s, uprkos upozorenjima IMF-a na neodrivost vraanja dugova zemalja u razvoju komercijalnom bankarskom sistemu. Upozorenja IMF su postala oigledna u prvoj velikoj meksikoj krizi

dugova 1982. godine, kada je vlada Meksika javno objavila da mora prestati vraati svoje inostrane dugove. Nakon toga se za samo nekoliko mjeseci kriza dugova preselila u Brazil i Argentinu. 1982 su ukupni eksterni dugovi zemalja u razvoju iznosili 750 milijardi USD ili 200 USD per capita, a ve 1999. godine su oni narasli na 2.400 milijardi USD ili 470 USD per capita. Kontinuirani rast dugova, posebno u zemljama srednjih prihoda, je usporio njihov rast i rairio siromatvo u svim dimenzijama. Naime, otplaivanje prevelikih nivoa dugova ostavlja vrlo malo, a esto nimalo, resursa za investiranje u infrastrukturu, tehnologiju, istraivanja i industriju uope. Prezaduenim vladama nedostaju sredstva za odravanje osnovnih elemenata socijalnog standarda. Mnoge zemlje ubrzano iscrpljuju svoja prirodna bogatstva kako bi servisirale otplatu kredita, umjesto da ih usmjeravaju za razvoj sopstvene ekonomije. Procjenjuje se da su zemlje Podsaharske Afrike na raun otplate kredita razvijenim zemljama vratile mnogo vee iznose nego to su ih dobile preko oficijelne pomoi. Programi stabilizacije u pravilu pogaaju najsiromanije slojeve stanovnitva, a esti nemiri i plemenski ratovi probleme jo vie produbljuju. Prezaduenost najsiromanijih zemalja svijeta je danas postao globalni problem (slika 6.12.). U periodu od 1970. do 2000. godine je eksterni dug zemalja u razvoju porastao sa 68,4 milijardi USD na 2,14 bilijardi USD ili preko 3.000%.36 Krajem 1980s su pokrenute mnoge inicijative, prijedlozi i planovi za prevazilaenje problema dugova visokozaduenih siromanih zemalja (the Heavily Indebted Poor Countries - HIPC), od kojih je najznaajnija inicijativa Svjetske banke iz 1996. godine, koja urgentne izlaze iz sadanjeg tekog ekonomskog i socijalnog stanja najsiromanijih zemalja vidi u otpisivanju dugova.
SLIKA 6.12. Dugovi u visokozaduenim zemljama, 1979-2001, %

1.000 Odnos dugovi-bruto nacionalni prihod (desna osa) Odnos dugovi-izvoz (lijeva osa) Odnos servisiranje dugova-izvoz (desna osa) 180 160 140 120 600 100 80 400 60 200 40 20 0 1978 1980 1982 1984 1986 0 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000
800
Izvor: World Development indicators (2005).
36
Todaro and Smith (2005).
179
REFERENCE
Amendola, M. and J.L. Gaffard. 1988. The Innovative Choice, Oxford: Oxford University Press. Aziz, Jahangir, and Robert F. Wescott. 1997. "Policy Complementarities and the Washington Consensus. " Working Paper 97/118. International Monetary Fund, Washington, D.C. Barro, Robert J. and Xavier Sala-I-Martin. 1995. Economic Growth, Advanced Series in Economics, New York: McGraw-Hill. Bernanke, Ben S., and Refet S. Grkaynak. 2001. "Is Growth Exogenous? Taking Mankiw, Romer, and Weil Seriously." In NBER MacroeconomicsAnnual 16, edited by Bernanke and Rogoff. Cambridge, MA: MIT Press. Burnside, Craig, and David Dollar. 2000. "Aid, Policies, and Growth. " American Economic Review 90(4): 847-68. Carlsson, B. and E. Taymaz. 1991. The Role of Technological Progress and Economic Competence in Economic Growth, Working Paper, IUI, Stockholm. Chenery, HL, .B. 1960. Patterns of Industrial Growth, American Economic Review 50 (4): 624-54. Chenery, H.B., and L. Taylor. 1968. Development Patterns: Among Countries and Over Time, Review of Economics and Statistics 50(4): 391-416. Chuhan, Punam, and Bhargava, Vinay. 2005. Global Issues for Global Citizens, Washington D.C.: World Bank Clemens, Michael, Steven Radelet, and Rikhil Bhavnani. 2004. "Counting Chickens When They Match: The Short-Term Effect of Aid on Growth." Working Paper 44, Center for Global Development, Washington, DC. Cobb, C.W and P.H. Douglas. (1928). A Theory of Production, American Economic Review, Vol. XVIII, pp. 139-165. Cornia, G., R. Jolly, and F. Stewart (1987). Adjustment with a Human Face: Protecting the Vulnerable and Promoting Growth, Clarendon Press: Oxford. Commander, S., H. Davoodi, and U.J. Lee (1996). The Causes and Consequences of Government for Growth and Wellbeing, background paper for World Development Report 1997, World Bank: Washington DC. Denison, E.F. 1962. The Sources of Economic Growth in the United States and the Alternatives Before Us, New York: UN, Committee for Economic Development, Supplementary Paper No. 13. Dosi, Giovanni. 1988. Sources, Procedures and Microeconomic Effects of Innovation, Journal of Economic Literature, Vol. XXVI, September, pp. 11201171. ___________ 1992. Industrial Organisation, Competitiveness and Growth, Revue dconomie Industrielle, No. 59. Dosi, Giovanni and L. Orsenigo. 1988. Coordination and Transformation: An Overview of Structures, Behaviours and Change in Evolutionary Environments, in Dosi, G., Freeman, C., et al. (eds.), Technical Change and Economic Theory, London: Pinter Publishers. Dunning, John (2006) Towards a new paradigm of development: implications for the determinants of international business. Transnational Corporations, Vol. 156, No 1 Easterly, William. 2006. The White Man 's Burden: Why the West 's Efforts to Aid the Rest Have Done So Much Ill and So Little Good. London: Penguin Press. Fei, John C.H. and Gustav Ranis. (1964). Development of theLabor Surplus Economy: Theory and Policy. Homewood, Ill.: Irwin. Garon, Sheldon. 1998. "Fashioning a Culture of Diligence and Thrift: Savings and Frugality Campaigns in Japan, 190031?' In Japan's Competing Modernities: Issues in Culture and Democracy, 1900-1930, edited by S. Minichiello. Honolulu: University of Hawaii Press. Goldin, Ian, and Reinert Kemmeth. 2006. Globalization for Development. New York: Palgrave Macmillan (2006). Gollin, Douglas. 2002. "Getting Income Shares Right." Journal of Political Economy 110 (April): 458- 474. Grossman, Gene and Elhanan Helpman. 1991. Innovation and Growth. Technological Competition in the Global Economy, Cambridge, MA: MIT Press. Jorgenson, D.W. and A. Griliches. 1967. The Explanation of Productivity Change Review of Economic Studies, July Kendrick, J.W. (1956), Productivity Trends: Capital and Labour, Review of Economics and Statistics, May. Kenny, Charles J., and David Williams. 1999. "What Do We Know about Economic Growth? or Why Don ' t We Know Very Much?" Lady Margaret Hall, Oxford University. Processed. Kuznets, Simon. 1966. Modern Economic Growth, Yale University Press: New Haven. Leibenstein, H. 1957. Economic Backwardness and Economic Growth, Wiley: New York. Lucas, Robert. 1988. On the Mechanics of Economic Development, Journal of Monetary Economics, Vol. 22, No. 2. Mankiw, Gregory, David Romer, and David N. Weil. (1992) A contribution to the empirics of economic growth, Quarterly Journal of Economics 107 (May 1992): 407437. Nabli, M.K., and J.B. Nugent. 1989. The New Institutional Economics and Its Applicability to Development, World Development 17(9): 1333-48.

Nelson, R.R. and S.G. Winter. 1982. An Evolutionary Theory of Economic Change, Cambridge (Ma): Harvard University Press. North, Douglas, (1990). Institutions Institutional Change and Economic Performance (Cambridge: Cambridge University Press). Nurkse, R. 1953. Problems of Capital Formation in Underdeveloped Countries, Oxford University Press: New York. Organization for Economic Cooperation and Development. 1964. The Residual Factor and Economic Growth, Paris: OECD. Paquet, G. 1990. Internationalization of Domestic Firms and Governments: Anamorphosis of a Palaver, Science and Public Policy Vol. 17, No. 5, October pp. 327-332. Porter, Michael. E.1990. The Competitive Advantage of Nations, London: Macmillan. Psacharopoulos, George. 1994. " Returns to Investment in Education: A Global Update," World Development 22(9): 1325-43. Rajan, Raghuram, and Arvind Subramanian. 2005. "What Undermines Aid 's Impact on Growth?" Working Paper WP/05/126, International Monetary Fund, Washington, DC. Rosenstein-Rodan, P.M. 1943. Problems of Industrialization of Eastern and South-Eastern Europe, Economic Journal 53(210): 202-11. Romer, Paul M. 1990. Endogenous Technical Change, Journal of Political Economy, Vol. 98, pp. 71-102. ___________ 1994. The Origins of Endogenous Growth, The Journal of Economic Perspectives, Vol. 8. Rostow, W.Walt. 1956. The Take-Off into Self-Sustained Growth, Economic Journal 66: 25-48. Sala-i-Martin, Xavier. 1997. " I Just Ran Four Million Regressions. " Working Paper Series 6252. National Bureau of Economic Research, Cambridge, Mass. Sen, Amartia, K. 1985. Commodities and Capabilities, North Holland: Amsterdam. Solow M. Robert. 1956. A contribution to the theory of economic growth, Quarterly Journal of Economics 70 (1956): 6594. Starr, M.K. .1988. Global Competitiveness, New York: Norton. Stiglitz, Joseph E. 1998. "More Instruments and Broader Goals: Moving toward the Post-Washington Consensus." The 1998 WIDER Annual Lecture. Helsinki, January 7. Todaro, Michael P. and Stephen C. Smith. 2005. Economic Development, 9/e, New York: Addison-Wesley. Thorbecke, Erik. 2006. The Evolution of the Development Doctrine, 1950-2005, Research Paper No. 2006/155, Helsinki: UNU World Institute for Development Economics Research (UNU-WIDER) UNCTAD .2005. World Investment Report 2005. Geneva: UNCTAD. Williamson, O. 1991. Comparative Economic Organization: The Analysis of Discreet Structural Alternatives, Administrative Science Quarterly 36(2): 269-96. Winters, L.A. 2004. Trade Liberalization and Economic Performance: An Overview, Economic Journal 114: F4-F21. Weil, David N. 2005. Economic Growth. New York: PearsonAddison-Wesley. World Bank. 2000. World Development Report 1999/2000: Entering 21st Century. New York: Oxford University Press. ___________ 2006. Global Economic Prospects 2006. New York: Oxford University Press.
WEB STRANICE
1. http://worldbank.org/ Web stranica Svjetske banke na kojoj se mogu nai svi izvjetaji o stanju svjetskog razvoja i njihovi bazini papiri (World Development Report). 2. http://hdr.undp.org/ Web stranica razvojnog programa Ujedinjenih nacija, na kojoj se mogu nai izvjetaji o humanom razvoju za tekuu i prole godine. 3. http://www.bris.ac.uk/ Web stranica Univerziteta u Bristolu koja omoguava uvid u brojnu literatutu o ekonomskom rastu. 4. Web stranice o vanjskim dugovima: http://www.development-finance.org; http://www.eurodad.org; http://www.cidse.org; http://www.jubileedebtcampaign.org.uk; http://www.jubileeusa.org; http://vvww.netaid.org; http://www.unmillenniumproject.org; http://wvvw.worldbank.org/debt.
Glava 7: Humani kapital
181
SLIKA 7.1. Gana, Juna Koreja, trendovi rasta GDP po stanovniku

8 Realni GDP/capita (hiljade 1985 dolara) 7
Republika Koreja
6 5 4 3 2 1 Gana 0 1958 1962 1966 1970 1974 1978 1982 1986 1990 Razlike u sposobnostima za akumulaciju fizikog i humanog kapitala Razlike u sposobnostima za stvaranje, sticanje i koritenje znanja
U prethodnoj glavi smo vidjeli ulogu rada u ekonomskom rastu sa aspekta humanog inputa u proizvodnju. Meutim, rad nije konstantna determinanta u vremenu i prostoru, a njegov kvalitet se moe enormno razlikovati. Radnik moe biti slab ili jak, zdrav ili bolestan, neobrazovan ili obrazovan, neobuen ili obuen, nezainteresiran ili inovativan, neiskusan ili iskusan. Zato rad u obliku humanog kapitala moe imati mnoge komponente koje razliito utiu na proizvodnju blagostanja. Znanje je najvanija i najsloenija komponenta humanog kapitala. Ono je kao svjetlost - neopipljivo je i bez teine, nesmetano se iri cijelim svijetom i modelira ljudske ivote. Meutim, jo uvijek milijarde ljudi ive u tami neznanja. Siromane zemlje i siromani ljudi se razlikuju od bogatih zemalja i bogatih ljudi ne samo to posjeduju manje fizikog i prirodnog kapitala, nego i zbog toga to imaju manje znanja. Stvaranje i proizvodnja znanja su vrlo skupe operacije, pa se zato i najvei dio znanja stvara u bogatim i razvijenim zemljama. Meutim, i zemljama u razvoju su na raspolaganju brojne mogunosti stvaranja ili nabave znanja. U tome su neke zemlje uspjenije od drugih. Naprimjer, prije pola stoljea Gana i Juna Koreja su imale isti nivo prihoda po stanovniku, ali je ve poetkom 1990s Juna Koreja ostvarivala 7 puta vei prihod po stanovniku od Gane (slika 7.1.). Dio tih razlika se moe empirijski objasniti razliitim
182
sposobnostima akumulacije fizikog i humanog kapitala, ali veina razlika proistie iz injenice da je u posmatranom periodu Juna Koreja imala mnogo vie uspjeha u sticanju i koritenju znanja nego Gana.1 Ova i sljedea glava se preteno bave onom komponentom humanog kapitala, koju smo u glavi 1. definirali kao znanje, obuka, kompetencije i atributi ukljueni u pojedince koji olakavaju stvaranje linog, socijalnog i ekonomskog blagostanja. Ovako definiran humani kapital ima nekoliko vanih analogija sa ostalim vrstama kapitala, a posebno sa fizikim kapitalom. Prvo, akumulacija humanog kapitala i njegov uticaj na proizvodnju dobara i usluga je u veini primjera analogan sa akumulacijom fizikog kapitala. Drugo, sredstva koja se troe na obrazovanje, koje proizvodi veinu humanog kapitala, su i po obimu i po funkciji slina sredstvima koja se investiraju u proizvodnju fizikog kapitala. Tree, humani kapital, isto kao i fiziki kapital, proizvodi povrate (engl. returns), iji se obim razlikuje kod pojedinih ljudi, pojedinih preduzea i pojedinih drava. I etvrto, isto kao i fiziki kapital, i humani kapital se amortizira. Ali, izmeu humanog kapitala i fizikog kapitala postoje i neke znaajne razlike. Glavni razlog za investiranje u fiziki kapital je ekonomski. Ako se od investicija u fiziki kapital ne ostvaruju povrati, niko nee htjeti da svoja sredstva investira u proizvodnju fizikog kapitala. Kod humanog kapitala je stvar znatno drugaija. Naprimjer, humani kapital koji se ispoljava u obliku zdravlja ljudi uglavnom se vrednuje neekonomskim kategorijama. Odluka o investiranju u sticanje humanog kapitala putem obrazovanja je samo djelomino utemeljena na ekonomskim kriterijima, jer ljudi obrazovanje vrednuju i kao sredstvo pomou kojeg mogu ostvariti vee prihode i kao nain za obogaivanje svog intelektualnog i duhovnog ivota. I najzad, humani kapital u obliku znanja omoguava ljudima koji ga posjeduju vee zarade samo onda kada ga tokom rada i koriste, dok fiziki kapital svojim vlasnicima zarauje povrate i onda kada spavaju ili se relaksiraju na plai i rekreacijskim terenima. Postoji mnogo vrsta znanja, obuke, kompetencije i atributa, koji utiu na stvaranje humanog blagostanja. Sve te raznolikosti humanog kapitala je nemogue obraditi samo u jednoj glavi. Zato e u ovoj glavi fokus biti usmjeren na objanjavanje klasinih i tradicionalnih oblika humanog kapitala, kao to su humani kapital u obliku zdravlja, humani kapital u obliku obrazovanja, kao i na objanjavanje osnovnih pojmova koji se odnose na znanja, naine njihovog sticanja i apsorbiranja, kao i na glavna pitanja uticaja humanog kapitala na ekonomski rast. Uticaj tehnologije, tehnolokih promjena i tehnolokih znanja, kao najvanijih determinanti savremenog ekonomskog rasta, detaljnije e se obraditi u sljedeoj glavi. Ovim pitanjima znanja i tehnologije baviemo se i u drugim glavama, ali u onim oblicima i u onom obimu koji su dovoljni za objanjavanje savremenih fenomena znanja i tehnologije.
World Bank (1999).
183
7.1. HUMANI KAPITAL U OBLIKU ZDRAVLJA

Stanje zdravlja predstavlja opu vrijednost svakog pojedinca. Ali, zdravlje ima i svoju produktivnu stranu: zdraviji ljudi mogu raditi napornije i due, zdraviji studenti mogu uiti vie i due. Zato se produktivna strana zdravlja moe posmatrati i kao jedna od komponenti humanog kapitala. Ekonomskim napredovanjem neke zemlje napreduje i ope stanje zdravlja njenog stanovnitva. Empirijski je dokazano da sa razvojem blagostanja ljudi postaju vii. Naprimjer, u Velikoj Britaniji je izmeu 1755. i 1975. godine prosjena visina ljudi poveana za 9,1 centimetara, a u Junoj Koreji izmeu 1962. i 1995. godine za 5 centimetara. Osnovno objanjenje ovih fenomena je bolja ishrana. Naime, u Velikoj Britaniji je u navedenom periodu dnevna potronja kalorija porasla sa 2.944 kalorija na 3.701 kaloriju, a u Junoj Koreji sa 2.214 kalorija na 3.183 kalorije.2 Neishranjeni ljudi su manje zdravi i manje sposobni za obavljanje rada. Ekonomski historiar Robert Fogel je analizirajui uticaj poboljane ishrane na ekonomski rast Velike Britanije ustanovio da je 1780. godine najsiromanijih 20% slojeva odraslog stanovnitva bilo toliko loe hranjeno da u prosjeku nije mogli raditi niti jedan sat dnevno. 1980. godine, kada je neishranjenost bila potpuno eliminirana, svi radno sposobni ljudi su bez problema mogli da obavljaju rad u propisanom radnom vremenu. Ovo enormno poboljanje ishrane je, po Fogelu, doprinijelo poveanju GDP-a per capita za skoro jednu treinu.3 U razvijenom svijetu su problemi neishranjenosti davno rijeeni. Ali, u veini zemalja u razvoju je neishranjenost svakodnevna bolna realnost. Slika 7.2. pokazuje odnos izmeu GDP-a per capita i broja kalorija koje su raspoloive za dnevnu potronju (najbogatije zemlje imaju na raspolaganju izmeu 3.000 i 3.500 kalorija na dan, a najsiromanije zemlje manje od 2.000 kalorija na dan). Pri tome nikako ne treba smetnuti sa uma injenicu da nivo ishranjenosti, prikazan na slici, u mnogim zemljama potcjenjuje stvarne dimenzije neishranjenosti, jer nacionalni prosjek ne pokazuje nejednakost u distribuciji hrane. Naprimjer, u Latinskoj Americi, najbogatijih 20% stanovnika ima 50% veu potronju hrane nego 20% najsiromanijih stanovnika. U itavom svijetu je 1999. godine zbog neishranjenosti patilo 774 miliona ljudi.4 Razlike u ishranjenosti su analogne razlikama u zdravlju. Jedan od naina mjerenja prosjenog stanja zdravlja je oekivano doba ivota pri roenju. Slika 7.3. pokazuje jake relacije izmeu oekivanog doba ivota i GDP-a per capita. U veini najsiromanijih zemalja svijeta oekivano doba ivota je ispod 60 godina, dok se kod najbogatijih zemalja ono kree od 75 do 80 godina. I druga mjerila zdravlja pokazuju sline odnose. To ukazuju da u svijetu postoji ogromna razlika u stanju zdravlja bogatih i siromanih zemalja, to proizvodi jo i dodatne razlike u prihodima.
2 3
Weil (2005). Ova promjena modela ishrane sama po sebi moe poveati output po odraslom stanovniku po faktoru 1,25. Kod odraslih radnika poveanje kalorine vrijednosti omoguava 56% poveanje radnog optereenja, to znai da bolja ishrana podie output za 1,25 x 1,56 = 1,95, odnosno da se za posmatranih 200 godina zbog bolje ishrane radna sposobnost poveala za 0,33% godinje. Kako se u istom periodu prihod po glavi poveavao po stopi od 1,15% godinje, znai da je poboljana ishrana doprinjijela poveanju GDP per capita za skoro jednu treinu (Fogel, 1997). Rosen and Shapouri (2001).
184
SLIKA 7.2. Ishrana vs GDP per capita

Dnevna per capita potronja kalorija, 1997 4.000 Portugal SAD 3.500 Egipat 3.000 Nigerija 2.500 Nikaragva 2.000 Etiopija 1.500 100
Kina Juna Koreja
Japan
1.000
10.000
100.000
GDP per capita (2000 USD)
Izvor: Weil (2005).
SLIKA 7.3. Oekivano doba ivota vs GDP per capita

Oekivano doba pri roenju, 2000. godine 90 Kostarika 80 Kina 70 60 Indija 50 Gabon Juna Afrika 40 Etiopija 30 100 1.000 10.000 100.000 GDP per capita, 2000 Kenija Bocuana Japan SAD Danska
Izvor: Weil (2005).
Bolja ishrana ne samo to doprinosi poveanju prihoda per capita, nego je ona i posljedica veih prihoda, jer bogatiji ljudi mogu da kupe vie kvalitetnije hrane. Takoer, bogatiji ljudi mogu sebi priutiti bolje inpute u svoje zdravlje, kao naprimjer vakcine, istu vodu i sigurnije uslove rada. Naprimjer, zemlje OECD-a kao
185
cjelina imaju 2,2 ljekara na 1000 stanovnika, dok prosjek u zemljama u razvoju iznosi 0,8, a u Podsaharskoj Africi samo 0,3.5 A dokazano je da su zdraviji ljudi i bolji i produktivniji radnici. Za bolje razumijevanje odnosa izmeu humanog zdravlja i prihoda treba svakako dovesti u vezu ove dvije endogene varijabile (dodatak 7a.).
7.2. HUMANI KAPITAL U OBLIKU EDUKACIJE Obrazovanje i ekonomski rast

Stvaranje humanog kapitala se vri na mnogo naina - formalnom edukacijom, formalnim programima obuke, neformalnim interakcijama sa drugim ljudima, nizom razliitih procesa samoobrazovanja itd. Iako su sve forme obrazovanja vane, ipak se najvie humanog kapitala izgradi kroz formalno obrazovanje i obuku, koja poveava linu produktivnost ljudi i omoguava im ostvarivanje veih prihoda. Iako su beneficije iz edukacije usmjerene prema pojedincima, njihovo obrazovanje proizvodi mnoge javne beneficije (vei porezi, efektivnije preduzetnitvo, vea ukupna dodana vrijednost, demokratinije drutvo). Naprimjer, novoindustrijalizirane azijske zemlje su u periodu enormnog rasta mlade populacije investirale ogromna sredstva u njihovo obrazovanje, to je u znatnoj mjeri uticalo na kasnije dogaanje ekonomskog uda.6 Kvalitetom njihovog humanog kapitala akumuliranih vjetina obrazovanih radnika se moe objasniti 38% njihovog ekonomskog rasta tokom 1980s.7 Drave, poslodavci i pojedinci investiraju u proizvodnju humanog kapitala iz razliitih motiva. Drave usmjeravaju javne fondove u obrazovanje stanovnitva jer vjeruju da e bolje obrazovana populacija obezbijediti bri razvoj zemlje. Poslodavci oekuju da e obueni radnici ostvariti veu produktivnost, koja e pokriti trokove njihove obuke i obezbijediti dodatni profit. Pojedinci su spremni da potroe i vrijeme i novac u obrazovanje i obuku, koje e im omoguiti vee zarade i obezbijediti bolja i sigurnija radna mjesta. Ali, ekonomski prinosi iz obrazovanja nisu uvijek isti. Oni mogu biti smanjeni ako je: x x x kvalitet edukacije nizak ili ako steena obuka nije u skladu sa trinom potranjom. U ovim primjerima investicije u humani kapital nisu dovoljno efikasne; potranja za humanim kapitalom zbog sporog ekonomskog rasta u zemlji mala. U ovom sluaju humani kapital radnika moe biti neiskoriten i vrijednosno potcijenjen; napravljena sistemska jednakost plaa radnika sa niom i radnika sa veom edukacijom i obukom, kao to je to bio sluaj u bivim socijalistikim dravama.
Visina nacionalnih fondova humanog kapitala i stopa njegovog uveavanja je kritina za ekonomski rast svake zemlje, jer je humani kapital najvanija determinanta sposobnosti neke zemlje da proizvodi i usvaja tehnoloke inovacije. Mnoge empirijske studije su potvrdile da je relacija izmeu prosjenog vremena kolovanja i nivoa prihoda po stanovniku vrlo jaka (slika 7.4.). Meutim, samo investiranje u humani
5 6 7
United Nations Development Program (2000). OECD (2000b). Bhargava (2006).
186
kapital nije dovoljno za ekonomski rast. Takve investicije moraju biti praene odgovarajuim politikama i strategijama (slika 7.5.). Nedavne studije su potvrdile da kvalitet i pravovremenost tih akcija podravaju i ojaavaju kapacitete zemalja za stvaranje jakog nacionalnog liderstva i nacionalne vizije, obezbjeuju stabilan i omoguavajui makroekonomski okvir koji promovira investicijsku klimu i otvara radna mjesta, stvara kapacitete za isporuku kvalitetnih usluga za sve graane, generira resurse i alocira ih efektivno, te prati i mjeri rezultate efikasnosti i konkurentnosti.8
SLIKA 7.4. Prosjene godine kolovanja vs GDP-a per capita, 2000

14 Prosjene godine kolovanja, 2000 12 10 8 Kina 6 4 2 0 100 Kongo Kenija Indija Brazil Gvatemala Portugal Juna Afrika Juna Koreja SAD Japan
1.000
10.000 100.000 GDP per capita (2000, log. skala)
Izvor: Weil (2005).
Izmeu bogatih zemalja i siromanih zemalja postoji veliki jaz u obrazovanju. Finski i britanski petogodinjaci mogu oekivati da e u budunosti obrazovati 20 godina, dok njihovi vrnjaci u Kambodi, Maliju i Mozambiku nee zavriti vie od pet ili est razreda kole. Od 100 djevojica, koje upiu neku osnovnu kolu u Maliju, samo 30 djevojica e je i zavriti, za razliku od djevojica iz bilo koje razvijene zemlje, u kojim stepen zavravanja osnovnih kola iznosi 100%. Ove geografske razlike se ire kako se penjemo po ljestvicama obrazovanja. U SAD se 83% srednjekolske generacije upisuje na neki od oblika tercijarne edukacije, a u Indoneziji samo 16%, u Mozambiku 0,9% i 9% u Republici Jemen.9 Obrazovni jaz izmeu razvijenih zemalja i zemalja u razvoju se sporo suava (tabela 7.1.). U veini drava u razvoju je u prvim decenijama nakon zavretka Drugog svjetskog rata obrazovanje bilo visoki prioritet, pa su obrazovni sistemi doivjeli brzu ekspanziju. Ali, poev od ranih 1970s, zbog energetskih kriza, krize dugova i programa strukturnih prilagoavanja, budeti za obrazovanje su znatno skresani. Sredinom 1980s je dolo do novog preokreta jer je u veini drava u razvoju javno finansiranje obrazovanja ponovo
8 9
Bhargava (2006). Bhargava (2006)
187
poelo da igra aktivniju ulogu. Ali, velike razlike su i dalje ostale. 2000. godine 34% odrasle populacije zemalja u razvoju nije imalo nikakvo obrazovanje, dok je taj udio u razvijenim zemljama iznosio 3,7%, a u SAD samo 0,8%. Sa druge strane, samo 3% odraslog stanovnitva zemalja u razvoju je zavrilo neko tercijarno obrazovanje, u uporeenju sa 13,0% u razvijenim zemljama i 24,5% u SAD.10
SLIKA 7.5. arobni krug edukacije i razvoja

PRIMARNA EDUKACIJA Utemeljenje SEKUNDARNA EDUKACIJA Vjetine i obuka TERCIJARNA EDUKACIJA Uenje za inovacijska drutva
OMOGUUJUE OKRUENJE Makroekonomske politike Politika ekonomija Pravni i regulatorni sistemi Kultura i vrijednosti Fizika i nauna infrastruktura
KVALITET EDUKACIJE
NAUKA, TEHNOLOGIJA I INOVACIJE Adaptivna R&D ICT Inovacije
SOCIJALNA I EKONOMSKA TRANSFORMACIJA
KVALITET EDUKACIJE
MIKROEKONOMSKO OKRUENJE Infrastruktura Firme FDI Konkurencija
Izvor: Bhargava (2006).
TABELA 7.1. Promjene u nivoima obrazovanja, 1960-2000

Grupe zemlja Godine 1960 2000 1960 2000 1960 2000 Prosjene godine kolovanja 2,05 5,13 7,06 9,76 8,49 12,05 bez kole 64,1 34,4 6,1 3,7 2,0 0,8 Udio odrasle populacije sa kompletnom kompletnom primarnom sekundarnom edukacijom edukacijom 17,1 2,5 43,0 14,8 72,9 20,2 84,6 44,7 78,4 31,0 94,9 68,1 kompletnom visokom edukacijom 0,4 3,0 3,0 13,0 7,0 24,5
Zemlje u razvoju Razvijene zemlje SAD

Izvor: Weil (2005).
10
Weil (2005).
188
Obrazovanje je investicija kojom se proizvodi humani kapital. Razlike u visini javne potronje koje pojedine drave troe na obrazovanje, reflektiraju razlike u politikama poveavanja nacionalnih fondova humanog kapitala. Iako zemlje u razvoju danas troe vei udio svog GDP-a na obrazovanje nego u 1980s, ti udjeli su znatno manji nego relevantni udjeli razvijenih zemalja. Ovaj jaz je vana manifestacija "zaaranog kruga siromatva - mali prihodi usporavaju investicije u humani kapital, to dalje usporava rast produktivnosti, ne dozvoljava poveavanje prihoda, rast tednje i investicija. Pored toga, unutar pojedinih zemalja se uoava i znatna obrazovna nejednakost, koja je u odnosu na porast prosjenog broja godina obrazovanja stanovnitva u stalnom padu (slika 7.6. i boks 7.1.).
SLIKA 7.6. Obrazovni Gini koeficijent, 1990

1,0 Mali
0,8 Obrazovni Gini koeficijent
Indija
0,6
0,4
Hong Kong
Juna Koreja
0,2 Sri Lanka Poljska 0,0 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Prosjene godine obrazovanja SAD
Izvor: Thomas (2000)
Statistika evidencija investicija u obrazovanje ne daje kompletnu sliku investicija u humani kapital jer ne sadri privatnu potronju za obrazovanje, niti oportunitetne trokove obrazovanja. Ako se uzmu u obzir svi ti trokovi, investicije u humani kapital, slino investicijama u fiziki kapital, mogu biti vrlo visoke. Naprimjer, SAD su 2000. godine na obrazovanje potroile 443 milijarde dolara, dok su privatne investicije pojedinaca za obrazovanje iznosile 164 milijardi dolara. Ako se tome dodaju jo i oportunitetni trokovi obrazovanja (izgubljeni prihodi lica u toku kolovanja), koji iznose oko 600 milijardi dolara, nije teko izraunati da su ukupni trokovi obrazovanja u 2000. godini iznosili 12,4% GDP-a. Te iste godine su investicije u fiziki kapital iznosile 17,9% GDP-a.11
11
Weil (2005).
189
Boks 7.1. Nejednakost u obrazovanju: Gini koeficijent obrazovanja

Lorenzova krivulja, standardni alat za analizu nejednakosti prihoda, se moe upotrijebiti i za mjerenje nejednakosti u obrazovanju. Obrazovni Gini koeficijent se izraunava iz podataka o upisu, finansiranju ili zavravanju kolovanja razliitih generacija populacije koja se obrazuje. Empiriske studije o distribuciji obrazovanja su pokazale da izmeu pojedinih zemalja postoje drastine razlike. Naprimjer, Juna Koreja je imala najbru ekspanziju pokrivanja kolovanja i najbre opadanje obrazovnog Gini koeficijenta, koji je za samo 20 godina pao sa 0,51 na 0,22.
SlIKA 7.7. Obrazovni Gini koeficijent, Indija i Juna Koreja

Kumulativni udio kolovanja, Indija (%) 100 80 60 40 20 0 0 0 20 40 60 80 100 23,8 10,9 0 0 0,2 0 20 63,3 100 91,0 83,8 Kumulativni udio kolovanja, Juna Koreja (%) 100 80 60 40 20 9,4 40 60 80 100 24,9 100 89,2 78,3
Kumulativni udio populacije (15 i vie) (procenata) Sredina = 2,95 godina Obrazovni Gini = 0,69
Kumulativni udio populacije (15 i vie) (procenata) Sredina = 10,04 godina Obrazovni Gini = 0,22
Uporedna analiza obrazovne Lorenzove krivulje Indije i June Koreje za 1990 godinu pokazuje velike meusobne razlike (slika 7.7.). Uprkos ekspanziji primarnog i sekundarnog obrazovanja u Indiji, vie od polovine populacije starije od 15 godina nije dobilo nikakvo obrazovanje, dok je 10% populacije dobilo 40% akumuliranih godina kolovanja. Obezbjeenje pristupa osnovnom obrazovanju je ostao veliki izazov. Juna Koreja je osnovno obrazovanje irila mnogo bre, sa znatno ravnomjernijom distribucijom obrazovanja, to se vidi iz ravnije Lorenzove krivulje i manjeg Gini koeficijenta. ak i onda kada je GDP per capita u Junoj Koreji bio blizak GDP-u Indije, korejski obrazovni Gini koeficijent (0,55) je bio mnogo manji nego indijski u 1990. godini. Pri tome treba imati u vidu da je u Koreji distribucija obrazovanja mnogo ravnomjernija nego distribucija prihoda, dok je u Indiji stanje obrnuto. Neravnomjerna distribucija obrazovanja implicira na teke socijalne gubitke koji nastaju zbog neiskoritenosti potencijala humanog kapitala.
Adaptirano prema: Thomas (2000),
Vrlo vano pitanje proizvodnje humanog kapitala se odnosi na kvalitet obrazovanja. Kvalitet obrazovanja se moe mjeriti kvallitetom inputa u obrazovanje, naprimjer brojem nastavnika i knjiga po ueniku, i outputom obrazovanja, naprimjer znanjem studenata. Postoji jasna evidencija da bogatije zemlje imaju kvalitetnije inpute u obrazovanje. Naprimjer, 1997. godine je u osnovnom obrazovanju razvijenih zemalja odnos uenik/uitelj iznosio 16,7; u zemljama u razvoju 29,7, a u Africi samo 34,2. Pored toga, u zemljama u razvoju su uitelji manje obueni, udbenici su nedovoljni i rijetki, a zbog slabijeg kvaliteta zdravlja,
190
uenici su manje sposobni za uenje. Mnogi empirijski testovi su pokazali da uenici i studenti iz bogatijih zemalja ostvaruju bolje kolske rezultate nego njihovi vrnjaci iz zemalja u razvoju. Nekvalitetno kolovanje najvie pogaa siromane i limitira njihove mogunosti za bijeg iz siromatva. Ako siromani moraju da idu u nekvalitetne kole, njihove mogunosti za dobijanje bolje plaenih poslova su male, pa ih roditelji esto ispisuju iz kola. Najbolja solucija je efektivno kombiniranje politike kvantiteta i kvaliteta edukacije. Naprimjer, programi reduciranja rada djece i zadravanja djece u kolama sadre kombinaciju plaenih kolskih rukova i cash stipendija i obuku uitelja za unapreenje kvaliteta rada.
Mapa 7.1. Pismenost odraslih, u procentima (%), 2001
Izvor: World Bank Atlas 2003
Nepismenost odraslih je jedan od velikih problema nerazvijenog svijeta. Iako se u zadnjih trideset godina smanjila, nepismenost je, jo uvijek, zajednika karakteristika velikog broja nerazvijenih zemalja. Naprimjer, 2000. godine je 862 miliona ljudi iz zemalja u razvoju i polovina stanovnitva najnerazvijenih zemalja bilo nepismeno (mapa 7.1.). Broj nepismenih odraslih osoba se praktino ne smanjuje, a ponegdje se ak i poveava (Podsaharska Afrika, arapske zemlje i Sjeverna Afrika, Juna i Zapadna Azija imaju 70% nepismene svjetske populacije, od ega je veina ena). Nepismenost mlade populacije je neto manja ona iznosi oko 13%.
191
Edukacija i zarade
Humani kapital u obliku edukacije ima mnogo slinosti sa fizikim kapitalom, Za stvaranje obje vrste kapitala su potrebne investicije, a, kada se stvore, obje vrste kapitala imaju neku ekonomsku vrijednost. Ali, za razliku od fizikog kapitala, kod kojeg je izraunavanje stope povrata relativno jednostavno, izraunavanje stope povrata humanog kapitala je mnogo kompliciranije, jer je humani kapital uvijek ugraen u svoje vlasnike.
SLIKA 7.8. Efekat edukacije na plae

Plae u odnosu na nekolovane (log. skala) 4 3
Izraunavanja stope povrata humanog kapitala je mogue znatno pojednostaviti ako se povrati iz investicija za stvaranje humanog kapitala veu za zarade pojedinaca. Naime, vee zarade, koje ostvaruju ljudi sa viim nivoom obrazovanja, se mogu smatrati kao trina vrijednost humanog kapitala. Zato se i povrati investicija uloenih u obrazovanje mogu izjednaavati sa poveanjem plae koju radnik dobija svakom dodatnom godinom kolovanja.
1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Godine kolovanja
Slika 7.8. ilustrira primjer empirijskih rezultata istraivanja odnosa izmeu plaa i kolovanja u razvijenim zemljama i Izvor: Barro and Lee (2000). zemljama u razvoju.12 U konkretnom primjeru je povrat investicija iz prve etiri godine edukacije iznosio 13,4% godinje; iz sljedeih etiri godine kolovanja 10,1% godinje, a iz edukacije od preko 8 godina 6,8% godinje. Analizom odnosa izmeu nivoa obrazovanja i nivoa plaa se moe procijeniti koliko iznosi udio humanog kapitala, a koliki je udio sirovog, tj neobuenog rada u trokovima rada. Iz slike 7.8. se moe izraunati da e radnik sa, naprimjer, 5 godina obrazovanja imati 1,82 puta veu plau nego radnik koji nema obrazovanje. To praktino znai da e, u uslovima kada neobrazovan radnik zaradi 1,00 USD, a radnik sa pet godina obrazovanja 1,82 USD, plaa obrazovanog radnika biti sastavljena iz 1,00 USD sirovog rada i 0,82 USD humanog kapitala (odnos 45/55). Ako podatke o obrazovanju apliciramo na cjelokupnu radnu snagu ekonomije neke zemlje, moemo doi do grube procjene visine povrata humanog kapitala steenog edukacijom, te izvriti relevantna uporeenja izmeu razvijenih zemalja i zemalja u razvoju (tabela 7.2. i slika 7.9.).
12
Barro and Lee (2000).
192
SLIKA 7.9. Udio humanog kapitala u plaama

Razvijene zemlje
5 Plae u odnosu na nekolovane
Plae u odnosu na nekolovane 5
Zemlje u razvoju
4 Plae 3 Plae za humani kapital (65%) Plaa za radnika bez kole 1 Plae za sirovi rad (35%) 0 0 20 40 80 60 Procenti radne snage 100
3 Plae Plae za humani kapital (49%)
Plaa za radnika bez kole 1 Plae za sirovi rad (51%) 0 0 20 40 60 80 100 Procenti radne snage
Izvor: Weil (2005).
TABELA 7.2. Odnos izmeu populacije, godina kolovanja i plaa

Najvei nivo edukacije Bez kole Nekompletna primarna Kompletna primarna Nekompletna sekundarna Kompletna sekundarna Nekompletna viskoka Kompletna visoka
Izvor: Barro and Lee (2000).
Godine kolovanja 0 4 8 10 12 14 16
Primanja u odnosu na nekolovane 1,00 1,65 2,43 2,77 3,16 3,61 4,11
Udio populacije Zemlje u Razvijene razvoju zemlje 34,4 3,7 22,6 11,7 11,9 13,4 16,3 26,5 8,3 16,6 3,5 15,1 3,0 13,0
U nerazvijenim zemljama je udio nacionalnog prihoda koji se odnosi na humani kapital jednak udjelu nacionalnog prihoda koji se odnosi na fiziki kapital, dok je u razvijenim zemljama udio prihoda steenog iz humanog kapitala znatno vei nego udio steen iz fizikog kapitala. Drugim rijeima, obrazovani radnici igraju ulogu kapitaliste, jer ostvaruju povrate iz svojih investicija u humani kapital. Kako se irom svijeta nivo edukacije stalno poveava, ova mjeavina radnika i kapitaliste postaje sve uticajnija. Narasla snaga humanog kapitala je, kako smatraju mnogi, uzrok opadanja vanosti klase politiara. Jer, ako su sada radnici i kapitalisti zdrueni u jednoj te istoj osobi, to klasna borba skoro da i nema smisla.13
13
Weil (2005).
193
Tranzicija obrazovanja za 21 vijek

Sadanje dinamine promjene socio-ekonomske strukture svijeta ukazuju da e u treoj deceniji 21. stoljea svakodnevni ivot biti radikalno drugaiji nego to je bio u zadnjoj deceniji 20. stoljea.14 Mnoge anse i mnogi rizici koje donose brze tehnoloke i ekonomske promjene su glavni pokretai budue tranzicije naina sticanja humanog kapitala. Sadanje tehnoloke promjene imaju potencijal proimanja koji nimalo nije manji nego to su u prolosti bili potencijali proimanja parnih strojeva, elektrine struje ili automobila. Moderne informacijske i komunikacijske tehnologije (Information and Communication Technologies - ICT) oblikuju kontinuirani sistem globalnog dijeljenja znanja na svim podrujima ljudske aktivnosti. Umreenost, velike baze podataka i razvoj inteligentnog softwarea e zasigurno transformirati nain kada, gdje i kako ljudi rade, zabavljaju se i odmaraju. Biotehnologije poinju obezbjeivati nove alate za borbu protiv bolesti i redukciju ekolokog otiska (engl. footprint) mnogih industrija i poljoprivrede. Razvoj novih materijala i novih naina graenja, proizvodnje i transporta dramatino unapreuje efikasnost i upotrebljivost mnogih proizvoda, od zgrada i vozila do odjee i pribora. Rastua raznolikost sastava socijalnih tkiva humanih drutava je vaan peat tranzicije 21. stoljea. Ona donosi krucijalne promjene u demografskoj strukturi stanovnitva, distribuciji prihoda, migracijama i erodira tradicionalne kulturne vrijednosti. U takvim uslovima sadanji oblici i naini upravljanja (engl. governance) javnim dobrima i javnim sektorima postaju manje efektivni. Savremena tranzicija zahtijeva odgovarajue promjene, posebno kod alokacije moi, koja je ugraena u strukture i stvaranje mnogih novih socijalnih i interesnih organizacija. Sadanji univerzalni obrazovni sistemi nisu u stanju da odgovore izazovima tranzicije 21. stoljea. Stvoreni u 19. stoljeu i razvijani za potrebe industrijskog drutva 20. stoljea, ti sistemi se moraju postaviti u novom kontekstu, koji e odgovarati potrebama 21.stoljea. Pomak ka globalnoj ekonomiji i globalnom drutvu trai temeljitu reviziju sadanjih ciljeva, uloge, finansiranja, organiziranja i metoda obrazovanja. Tranzicija ka novom, ueem drutvu (engl. learning society), znai pomak sa sadanjeg naina stvaranja masovnog identiteta i donoenja odluka ka novom nainu stvaranja indetiteta. Naime, kroz itavo 20. stoljee su ljudi nastojali da budu velika, jasno definirana grupa, koja ima jasne moralne, politike i vrijednosne kodove. Nacionalni, klasni i religijski indentiteti su bili jasno artikulirani i iroko dijeljeni i zbog uticaja sadanjeg sistema i naina kolovanja. Socijalizacija e ostati jedan od glavnih ciljeva obrazovanja i u 21. stoljeu. Ali, izranjanje ueeg drutva e traiti znaajne izmjene sadanjeg konteksta socijalizacije. Novi ciljevi osnovnog obrazovanja bie usmjereni ka pripremi djece za svijet u kojem e njihov indentitet biti odreen postojanjem velikog broja specifinih (a ne opih, kao do sada) drutava, koja e omoguavati iroke mogunosti izbora. Nova drutva e biti radikalno drugaija od sadanjih drutava u kojima vlada prvenstvo normi nacionalne pripadnosti, pripadnost zajednikoj kulturi i poslunost prema hijerarhiji.
14
OECD (2001)
194
SLIKA 7.10: Uloga edukacije u ueem drutvu
Posao
Kua i zajednica
Za to postoje najmanje dva razloga. Prvo, u kontekstu gdje se cjeloivotno uenje razvija i koristi nezavisno od prirode njegovog Istraivanje Obrazovanje sticanja, javlja se potreba za formalnim priznavanjem kompetencija, znanja, vjetina, certifikata i diploma od svih izvora edukacije (lekcije nauene na ulici, prodavnicama, Izvor: OECD (2001). radionicama ili iskustva neuspjeha ili uspjeha tek stvorenih preduzea, kao i lekcije nauene u tradicionalnim akademskim dvoranama). Drugo, u ueoj ekonomiji e sticanje prednosti nad konkurencijom biti odreeno vrlo preciznim kompetencijama ljudi koji mogu da kreiraju zajednike supply-side mree, sposobne da brzo odgovore na zahtjeve aktivnih kupaca, koji e radije eljeti da uestvuju u koproizvodnji proizvoda koji e zadovoljiti njihove line elje, nego da budu pasivni sudionici ili samo obini potroai. U tranziciji obrazovanja za 21. stoljee su vana sva mjesta na kojima se moe sticati potrebna znanja, obuke i kompetnecije. To zahtijeva razvoj novih institucija i novih metoda vrednovanja ljudskog znanja, koje vie nee imati prethodne i unaprijed steene interese, i koje nee imati zauvijek steena prava za izdavanje certifikata o bilo kakvom obliku edukacije.
Nove institucije i metode za vrednovanje ta ljudi znaju
Izranjajue uee drutvo ve sada zahtijeva prekid sa kolama masovne ere. Za razliku od dosadanjeg naina obrazovanja, kada su dobijeni certifikati i diplome znaili zavretak obaveznog kolovanja i bili precizan nain iza indentifikaciju osnovnih kompetencija neke osobe, u ueem drutvu je uloga edukacije postavljena na novim, potpuno drugaijim temeljima (slika 7.10.)
7.3. HUMANI KAPITAL U OBLIKU ZNANJA

Koncepcijski okvir Kapital u obliku znanja je najvaniji i najkritiniji dio i oblik humanog kapitala. Za odravanje ekonomskih aktivnosti i proizvodnju blagostanja se raspoloivi resursi moraju pretvoriti u korisne stvari, a to moemo napraviti samo ako posjedujemo relevantna znanja o transformaciji resursa. A ako elimo da sutra ivimo bolje nego danas ili ako elimo poveati ivotni standard, unaprijediti zdravlje, kvalitetnije i bolje obrazovati djecu ili zatititi zajednika dobra i okolinu, moraemo namjesto jednostavne transformacije vie resursa u vie proizvoda raspoloive resurse koristiti produktivnije. Za ovo nam je potrebno mnogo vie znanja nego to nam je to bilo potrebno kod transformacije resursa.
195
esto se u akademskim krugovima, a pogotovo u realnoj svakodnevnici, brkaju ili zamagljuju pojmovi kao to su znanje, tehnologija i proizvodnja. Prirodu odnosa izmeu znanja, tehnologije i proizvodnje moemo najbolje razumjeti ako osnovne komponente znanja posmatramo u sklopu nekog loginog koncepcijskog okvira. Prva komponenta znanja je nauka, tj. evolucija spekulativne misli, koja proizvodi znanja razumijevanjem prirodnih zakona i socijalnih fenomena i koja nudi objanjenja o smislu ovjekovog postojanja i o njegovoj misiji. Druga komponenta znanja je tehnologija, koja omoguava korisnicima da vrstom organiziranih odgovora (tehnika) nau rjeenja za izazove fizikog i socijalnog okruenja, kao i da uspostave kriterije za selekciju tih odgovora. Trea komponenta znanja je nain proizvodnje roba i usluga za zadovoljavanje potreba pojedinaca i drutava i irenje tih aktivnosti irom svijeta. Ove tri komponente su prepletene setom institucionalnih dogovora (drutveno ureenje) u okviru socijalnog, kulturolokog i politikog konteksta, u kojem djeluju humana drutva (slika 7.11)15
SLIKA 7.11. Odnosi izmeu nauke, tehnologije i proizvodnje

Zemlje sa endogenom naunom i tehnolokom bazom (industrijalizirane zemlje)
N
Jake veze Slabe veze Vrlo slabe veze
P
N nauka T tehnologija P - proizvodnja
Moderna
Moderna
Moderna
N tradicionalna
T tradicionalna
P tradicionalna
Zemlje sa egzogenom naunom i tehnolokom bazom (nerazvijene zemlje) Izvor: Sagasti (1979)
Sa aspekta zapadne vizije progresa, koja je, nakon nekoliko stoljea uspona, danas postala univerzalni razvojni standard, mogue je identificirati dvije grupe zemalja: x zemlje kod kojih je evolucija naunih aktivnosti direktno uticala na unapreenje proizvodnih tehnika i
15
Sagasti (1979).
196
x zemlje kod kojih aktivnosti generiranja znanja nisu vezane na proizvodne aktivnosti. Prvu grupu zemalja sa endogenom naunom i tehnolokom bazom ine industrijski razvijene zemlje, dok u drugu grupu zemalja sa egzogenom naunom i tehnolokom bazom spadaju zemlje u razvoju. Koncepcijski okvir za analiziranje odnosa izmeu nauke, tehnologije i proizvodnje je sastavljen iz nekoliko elemenata i komponenti: x x x tri glavne matice humanih aktivnosti (evolucija spekulativne misli, transformacija tehnoloke baze i modifikacija proizvodnih i uslunih aktivnosti); socijalni, kulturoloki i politiki kontekst i institucionalno ureenje u kojem se ire ove tri glavne matice humanih aktivnosti; interakcije izmeu tri glavne matice, kao i interakcije izmeu njih i njihovog konteksta i njih i njihovih partnera u drugim drutvima; globalno usmjeravanje dalje evolucije matica, konteksta i interakcija (koncepti potvrivanja i razvoja) te instrumenata za razvoj endogene naune i tehnoloke baze.
Dosadanji historijski tokovi humane civilizacije karakteristini su po nainima kako su tekle glavne matice humanih aktivnosti, kako su se vrile promjene odnosa izmeu komponenti znanja i kako su se stvarale konkretne forme tih odnosa. Naime, iz historijske analize evolucije procesa stvaranja znanja i institucija koje su to stvaranje omoguavale, moe se nauiti jedna od najvanijih lekcija o endogenosti znanja. Ako neke zemlje ele ostvariti prednosti iz sadanje eksplozije znanja i informacija, one moraju izgraditi vlastite kapacitete za proizvodnju i sticanje znanja, te kreirati i konsolidirati odgovarajue institucionalno ureenje za diseminaciju i koritenje tih znanja.
Znanje i humani kapital

Mada je znanje, kao jedna od najvanih odlika ljudskog bia, oduvijek igralo vanu ulogu u ekonomskom razvoju, njegova uloga je dugo bila nejasna. Ona je preciznije sagledana i definirana tek u zadnjim decenijama 20. stoljea (boks 7.2. i dodatak 7c). U prvim godinama puta ka priznanju, humani kapital se, najee, definirao i mjerio referencama steene kognitivne obuke i eksplicitnog znanja. Njegova kasnija ira definicija, koja ukljuuje kompetencije i atribute, mnogo adekvatnije odraava nain na koji razliite nekognitivne obuke i ostali atributi doprinose blagostanju, te bolje objanjava njegove promjene, koje se deavaju pod uticajem eksternog okruenja, ukljuujui i sam proces uenja. Obrazovanje i sticanje znanja se vri od roenja do smrti. Pri tome treba imati u vidu da se humani kapital moe sticati i razvijati u mnogim kontekstima, kao to su: x x uenje u porodici i organiziranim formama brige o maloj djeci; formalno obrazovanje i obuka, ukljuujui djetinjstvo, obrazovanje u zakonima propisanom kolskom i obrazovnom sistemu, postkolsko usmjereno ili generalno obrazovanje i obuka, tercijarna edukacija, javna obuka, obrazovanje odraslih itd.;
197
x x
obuka na radnom mjestu, kao i neformalno obrazovanje putem specifinih aktivnosti, kao to su istraivanja i inovativnost, ili saradnja u raznim profesionalnim mreama; Neformalno obrazovanje pri poslu, u svakodnevnom ivotu i uestvovanjem u raznim socijalnim aktivnostima.
Boks 7.2. irenje znanja i smrtnost djece

U zadnjih nekoliko decenija je irom svijeta smrtnost djece dramatino sniena. Glavni faktor su bili vii prihodi, ali oni nisu potpuno 250 zasluni za ovaj visoki pad. Naprimjer, zemlja sa prihodima per capita od 8.000 USD u 1950. godini je imala stopu smrtnosti djece od 200 45 na 1.000 ivoroenih; zemlja sa istim prihodima u 1970. godini od 30 na 1.000, a 1995. godine samo 15 na hiljadu (slika 7.12). 150 ta je to to moe objasniti ovaj pomak 1900 odnosa izmeu smrtnosti djece i realnih prihoda? Narasla snaga i bogatsvo znanja i 100 praktinog know-how-a su, posmatrano dugorono, najvaniji faktor. Pronalazak antibakterijskih lijekova i vakcina 50 u 1930s, uz kontinuirani progres razvoja 1950 lijekova, vakcina i epidemiolokog znanja su 1970 pomogli da se savlada veina zaraznih 1995 bolesti. Edukacija, vitalna za usvajanje i 0 10 20 25 15 5 efektivno koritenje znanja o zdravlju, se Realni prihod per capita rairila u skoro svim zemljama. Mnoge (hiljade 1985 internacionalnih dolara) studije su potvrdile da je koliina znanja Primjedba: podaci za 10 zemalja (1900), 59 zemalja (1950), 125 preneena djevojkama i enama znaajna zemalja (1970) i 144 zemalja (1995). determinanta djeijeg zdravlja. Naprimjer, studija o stanju zdravlja u 45 zemalja u razvoju je pokazala da je prosjena stopa smrtnosi djece mlae od 5 godina bila 144 na 1.000 ivoroenih kod neobrazovanih majki, 106 na 1.000 kod majki koje su imale samo osnovno obrazovanje i 68 na 1.000 kod majki koje sui male sekundarno obrazovanje. Napredak informacijskih tehnologija je ubrzao diseminaciju medicinskog znanja i sanitarnih informacija, to je medicinske savjete irilo znatno bre nego ranije. Tradicija i drugi socijalni faktori su, takoer, imali odreeni uticaj na usvajanje medicinskog znanja. Ljudi ne prihvataju moderna medicinska znanja sve dok se ne razvije lokalno znanje i osjetljivost na kulturoloke norme. Pored toga, znanje ne moe automatski nai svoj put do ljudi i mjesta kojima je potrebno. Za njegovo irenje i usvajanje su potrebne odgovarajue javne ili privatne institucije.
SLIKA 7.12. Smrtnost djece vs prihodi per capita
Adaptirano prema: World Bank (1999).
Gornji pristup problemima humanog kapitala pomae da se shvati da humani kapital ima puno lica. Obuka i kompetencije mogu biti uopene (slino kao kapaciteti itanja, pisanja i govora) ili visokospecijalizirane i prilagoene za razliite kontekste. Specifine obuke i znanja, potrebna za obavljanje specifinih poslova u
Umrli na 1.000 ivoroenih
198
preduzeima, se stiu putem uenja na poslu. Mnoga znanja i mnoge obuke su mnogo vie tacit16 (mirno, tiho, preutno, podrazumjevajue znanje), nego kodificirana i na drugi nain, dokumentirana, pa ih je zato mnogo tee mjeriti, dijeliti ili razmjenjivati. Za razumijevanje prirode znanja je bitno napraviti distinkciju izmeu podataka, informacija i znanja. Podaci su set izolovanih objektivnih fakata o dogaajima. U organizacijskom kontekstu su podaci, ustvari, strukturalni zapisi transakcija koji ne obezbjeuju presuivanja, ili interpretaciju, ili osnovu za preduzimanje akcija. Informacija je poruka, uobiajeno u obliku ili dokumenta, ili ujne, ili vidljive komunikacije. Ona ima poiljaoca i primaoca i, za razliku od podataka, ima neko znaenje. Podaci postaju informacije kada stvaraoci informacija podacima daju znaenje. Rije znanje je vrlo teko definirati jer treba prvo definirati ta znai znati neto. Vodei teoretiati znanja Davenport i Prusak ak se i ne trude da nam daju definiciju znanja, nego insistiraju na njegovoj radnoj definiciji: Znanje je fluidna mjeavina uokvirenih iskustava, vrijednosti, kontekstualnih informacija i unutranjih vjetina koja obezbjeuje okvir za procjenjivanje i inkorporiranje novih iskustava i informacija. U organizacijama znanje esto postaje ugraeno ne samo u dokumente ili arhive, nego i u organizacijske rutine, procese, prakse i norme.17 Znanje proistie iz informacija, a informacije proistiu iz podataka. Znanje se protee u nekom kontinuumu od eksplicitnog do tacit znanja. Na jednom kraju tog kontinuuma je eksplicitno znanje, tj. znanje koje vodi ka procedurama, koracima i provjerama i kojeg je relativno lako zahvatiti i pohraniti u bazama podataka i dokumentima. Ono moe biti ili strukturirano, kod kojeg su pojedini elementi organizirani na odreeni nain za budue koritenje (naprimjer, dokumenti, baze podataka i preglednice), ili nestrukturirano, kod kojeg informacije nisu pogodne za budue koritenje (naprimjer, e-mail poruke, slike, kursevi obuke i audio i video selekcije). Na drugom kraju kontinuuma je znanje koje se prvenstveno nalazi u glavama ljudi tacit znanje. Ovom znanju je teko pristupiti jer ljudi ne znaju koliko ga posjeduju i da li e ono biti korisno za druge. Smatra se da je tacit znanje vrednije, jer obezbjeuje kontekst za ljude, mjesta, ideje i iskustva. Transfer ovog znanja generalno podrazumjeva ekstenzivni lini kontakt i povjerenje. Obzirom na mnoga lica, Lundvall i Johnson sva znanja klasificiraju na etiri ire kategorije (slika 7.13.):18 x Know-what (znati to) znanje, koje se odnosi na znanje injenica. Tipini primjeri ove vrste znanja su odgovori na pitanja: Koliko ljudi ivi u Sarajevu; koji su sastojci bureka i kada je eljezniar bio prvak drave u fudbalu? Ova znanja su blizu pojmu koji se oznaava kao tana informacija. Za obavljanje svojih poslova, eksperti u nekim podrujima (advokati, medicinski radnici) moraju akumulirati mnogo ovakvih vrsta znanja. Know-why (znati zato) znanje, koje se odnosi na znanja o principima i zakonima prirode. Ovim znanjima se moe objasniti tehnoloki progres u veini industrija. Proizvodnja i reprodukcija ovih
16
17 18
Polanyi je bio prvi autor koji je ovaj izraz uveo u moderni rijenik oznaavajui ga kao komponentu humanog znanja koja se razlikuje, ali i koja je komplementarna) eksplicitnom znanju u konciznim procesima spoznaja (Polanyi, 1962). Davenport and Prousak (1990). Lundvall and Johnson (1994).
199
znanja je organizirana u specijaliziranim organizacijama kao to su istraivake laboratorije i univerziteti. Za pristup ovoj vrsti znanja, firme moraju razviti saradnju sa tim organizacijama ili moraju zapoljavati naune radnike. Know-how (znati kako) znanje, koje se odnosi na obuku ili sposobnost da se iz nje napravi neki proces ili proizvod. Naprimjer, marketing manager svoje know-how znanje upotrebljava kada procjenjuje trine anse novog proizvoda, ili manager kadrova kada selektira i obuava osoblje, ili obueni radnik kada upravlja kompliciranim strojevima i alatima. Know-how znanje je tipina vrsta znanja koje je razvijeno unutar neke organizacije. Posjedovanje know-how znanja je postalo izuzetno vano jer je to ulaznica za rad u savremenim industrijskim mreama, u kojima veliki broj firmi svoja know-how znanja dijele ili kombiniraju sa drugim firmama. Know-who (znati ko) znanje, koje obuhvata posjedovanje informacija o tome ko neto zna i ko zna neto da radi. Ova vrsta znanja, koja omoguava pristup ekspertima i efikasno koritenje njihovih znanja, je posebno vana za ekonomska podruja u kojima su znanja i obuke iroko dispergirani. Poveano koritenje ove vrste znanja je savremeni managerski i organizacijski odgovor na akceleracije tehnolokih promjena.
SLIKA 7.13. Taksonomija znanja

KNOW-HOW: Obuke ili kapaciteti da se izvri zadatak KNOW-WHAT: Informacije ili znanja o injenicama
WETWARE: Tacit znanje pohranjeno u ljudskim glavama (vjerovanja, telenti, obuke)
SOFTWARE: Kodificirajue znanje (knjige, CDROMs, programi)
KNOW-WHO: Znati ta ko zna (naprimjer eksperti)
HARDWARE: Materijalizirane stvari (oprema, zgrade, zamlja)
KNOW-WHY: Znanje o naunim principima i objanjavajuim teorijama
Izvor: OECD (1999).
Sticanje pojedinih vrsta znanja se moe vriti preko razliitih kanala. Dok se know-what i know-why znanje moe sticati itanjem knjiga, pohaanjem predavanja i posjedovanjem baza podataka, dotle je sticanje know-how i know-who znanja oslonjeno na praktina iskustva. Know-who znanje se, uglavnom, stie u socijalnoj praksi, a tek ponekad u specijalnom edukativnom okruenju. Ono se, takoer, razvija u svakodnevnom kontaktu sa kupcima, dobavljaima, kooperantima i nezavisnim organizacijama, te pristupom mreama akademskih eksperata, to je posebno vano za razvoj inovativnih sposobnosti u
200
preduzeu. Know-who znanje je, ustvari, socijalno znanje, koje se ne moe transferirati preko formalnih kanala obrazovanja.
SLIKA 7.14. Osnovne razlike izmeu stare i nove ekonomije

Stara ekonomija
Obuka Rad vs management Business vs okolina Sigurnost Monopoli Ouvanje radnih mjesta Plae Pogon, oprema Nacionalno Status quo Standardizacija Od vrha ka dolje Hijerarhijski Regulacije Nulti zbir Traenje mira Ostati na nogama
Nova Ekonomija
Cjeloivotno uenje Uslovi Ohrabrivanje rasta Preuzimanje rizika Konkurencija Kreiranje radnih mjesta Vlasnitvo, opcije Intelektualno vlasnitvo Globalno Brzina, promjene Po elji,izbor Distribuirano Umreeno Javno/privatno Win-win Investiranje Ii naprijed
Humani kapital je ugraen u pojedince. Kvalitet i kvantitet humanog kapitala raste upotrebom i iskustvom. Ali, ukoliko se ne koristi, humanom kapitalu opada vrijednost. Pored toga, neka znanja i obuke starenjem ljudi opadaju. Humani kapital se ne moe konceptualizirati kao homogeni i statini skup obuka ili kompetencija, koje se jedanput stiu i koje traju do groba. Neke kljune obuke i neki kljuni atributi pojedinaca se mogu kategorizirati na sljedei nain:19 x x x x x Komunikacija (ukljuujui kompetencije znanja stranih jezika u razumijevanju, govoru, itanju i pisanju); Raunanje; Intrapersonalna obuka (motivacija i istrajnost, uenje kako se ui, samodisciplina, kapacitet donoenja presuda baziranih na setu etikih vrijednosti i na ivotnim ciljevima); Meupersonalna obuka (rad u timu, liderstvo); Druge obuke i atributi relevantni za mnoga gornja podruja (vjetina koritenja informacija, tacit znanje, sposobnost rjeavanja problema).
19
OECD (2001b).
201
Ali, humani kapital se ne odnosi samo na pojedince. Francis Fukuyama tvrdi da se sve ekonomske aktivnosti izvode ne sa pojedincima nego sa organizacijama, to zahtijeva visoki stepen socijalne kooperacije.20 Ovaj organizacijski kapital reflektira podjeljeno znanje, timski rad, norme ponaanja i interakcije unutar neke organizacije. Ustvari, humani kapital na nivou neke organizacije je neka verzija socijalnog kapitala. Management znanja i dijeljenje znanja postaju centralna odlika nove ekonomije (slika 7.14., dodatak 7c.). Mnogi autori veu novu ekonomiju za ueu ekonomiju, kod koje se kapaciteti mrea, firmi i pojedinaca za uenjem mijenjaju a sposobnost komuniciranja postaje sve znaajnija.21
Mjerenje i prikazivanje znanja

Standardni ekonomski indikatori izvedeni iz nacionalnih rauna, su mjerila koja pokazuju nain na koji neki ekonomski sistem funkcionira. Ali, oni nisu precizno mjerilo jer ne registriraju ekonomske performanse koje se ostvaruju izvan sfere proizvodnje roba i usluga. Feministkinje osporavaju koncept GDP-a jer on ne uzima u obzir uloeni rad u domainstvima; borci za zatitu okoline tvrde da tradicionalni indikatori ignoriraju cijenu posljedica sve veeg zagaivanja okoline, unitavanja ozonskog omotaa i iscrpljivanja prirodnih resursa, a sociolozi, kao predmet svog nezadovoljstva, navode jaz izmeu tradicionalnih ekonomskih performansi i ostalih aspekata ljudskog blagostanja. Mjerenje performansi ekonomije znanja predstavlja mnogo vei izazov jer postoje brojne prepreke za njegovo objektivno vrednovanje. Znanje je teko izmjeriti i odrediti mu realnu cijenu. Koliina znanja koja je pohranjena u glavama ljudi je nepoznata i nemjerljiva, a pojmovi kao to su fondovi i tokovi znanja, distribucija znanja i odnos izmeu stvaranja znanja i njegove upotrebe su jo uvijek nerazjanjeni. Znanje nije tradicionalna ekonomska sirovina kao to su, naprimjer, eljezo ili rad. Vie rada moe do neke granice poveati GDP, to zavisi od produktivnosti rada; vie eljeza moe da povea obim proizvodnje automobila, ali samo do granice koja zavisi od trinog i ekonomskog stanja. Ali, za razliku od eljeza ili rada, vie znanja enormno moe poveati ekonomske performanse. U osnovi, znanje mijenja postojee recepte, tj. vie znanja stvara nove opcije u proizvodnim i poslovnim procesima, koje su prije toga bile nepoznate i nedostupne. Dok nova znanja mogu poveati proizvodnju i output, njihov kvantitet i kvalitet nikada nisu unaprijed poznati. U zavisnosti od vrste businessa, konkurencije i ekonomskih prilika, neka nova ideja moe prouzrokovati ogromne, srednje ili nikakve promjene. Zbog toga je vrlo teko iz standardnih proizvodnih funkcija preciznije utvrditi odnose izmeu sredstava, znanja i proizvodnje, kao i standardizirati cijenu znanja. Stvaranje novih znanja ne znai automatski i poveavanje fondova postojeih znanja, jer esto nova znanja zamjenjuju stara i zastarjela znanja. Ima mnogo razloga zbog ega indikatori znanja, ma koliko oni bili paljivo konstruirani, ne mogu zamijeniti sistematinost tradicionalnih ekonomskih indikatora. Problem razvoja indikatora znanja pokazuje svu kompleksnost ekonomije znanja. Ali, ipak, u dananjoj praksi moemo sresti niz koncepata i teorija koji se bave mjerenjem doprinosa znanja ekonomskom rastu. Pored ve uvedenih indikatora znanja, kao to su
20 21
Fukuyama (1995). OECD (2000a).
202
trokovi razvojnog sektora, broj zaposlenih inenjera i tehnikog osoblja, broj patenata i meunarodni platni bilans tehnologije, razvijaju se i novi indikatori, kojima se pokuava preciznije izmjeriti ulaganja u znanje, te izmjeriti fondove znanja, tokove znanja, mree znanja itd.22 Sve metode i teorije mjerenja humanog kapitala koji se pojavljuje u obliku znanja se mogu svrstati u etiri grupe i to: (i) metode trine kapitalizacije; (ii) direktne metode; (iii) metode pokazatelja dohodovnosti sredstava i (iv) metode zbirki indikatora.23 Neke od njih vrednuju znanje u novanom obliku i upotrebljavaju se za vrednovanje trine vrijednosti firme, dok su druge mnogo kompleksnije.
7.4. HUMANI KAPITAL U OBLIKU TEHNOLOGIJE

Tehnologija je druga komponenta humanog kapitala iz naeg koncepcijskog okvira (slika 7.11.). Danas su proizvodi naunih istraivanja i tehnolokih inovacija postali dio ljudske svakodnevnice. Poveana meuzavisnost i meusobna proetost naunih istraivanja, tehnolokih inovacija i transformacija proizvodnih aktivnosti su promijenili tradicionalno shvatanje uloge nauke i tehnologije u ljudskim aktivnostima. U savremenom svijetu nauka se sve vie transformira u tehnologiju, dok tehnologija sve vie postaje nauka.24 Mada emo ova pitanja detaljnije razmatrati u sljedeoj glavi, ovdje emo pogledati glavne promjene koje se odnose na promjenu mjesta izvoenja naunih istraivanja, afirmaciju sistemskog karaktera tehnolokih inovacija i izranjanje nove tehno-ekonomske paradigme. Potraga za znanjem uvijek poinje saznanjem da se znanje ne moe kupiti u trgovini ili samoposluzi. Njegov marketibilitet limitiraju dvije karakteristike, koje se ne mogu sresti kod tradicionalnih trgovinskih roba. Prva se odnosi na injenicu da, ako jedna osoba koristi neki komadi znanja, to ne znai da i druga osoba istovremeno ne moe koristiti taj isti komadi znanja (tzv. non-rival robe).25 Druga karakteristika se odnosi na ekskluzivitet znanja. Kada jednom neki komadi znanja pree u javno vlasnitvo, njegov tvorac vie ne moe sprijeiti druge osobe da ga koriste. Naprimjer, kada se javno objave, nova matematika teorema ili novo razumijevanje povrinske fizike su dostupni svima onima koji su sposobni da na osnovu publiciranih znanja naprave novi software ili da na trite lansiraju novu vrstu deterdenta. Ove dvije karakteristike znanja unose nove momente u stare sheme proizvodnje i sticanja znanja, koji se, zbog implikacija na budui razvoj, moraju detaljnije sagledati. Promjenjeni karakter naunih istraivanja Za eksplozivni rast znanja je najzaslunije omasovljenje naunih istraivanja, koje je omoguilo fantastian napredak informacijskih i komunikacijskih nauka i tehnologija. Pored toga, znaajne efekte su
22 23 24 25
Smith (1995). Sveiby (2002). Petrella (1983). Rival robe su robe kod kojih se za njihovo koritenje bori nekoliko korisnika (isti objekat istovremeno ne mogu koristiti dvije osobe). Non-rival robe su one robe u ijem koritenju nema rivalstva (tvoje koritenje ne sprjeava moju sposobnost koritenja). Naprimjer, non-rival robe su iste informacije, ASCII kodovi, digitalno kodiranje muzike na CD-ovima, koncept tene (engl. lean) proizvodnje, matematiki zapisi itd.
203
imali i jae povezivanje naunih istraivanja i tehnolokih inovacija i brza komercijalna eksploatacija rezultata istraivanja. U novim okolnostima je tehnoloki progres poeo dobijati mnogo vaniju ulogu. Industrije visokih tehnologija, kao i brojne inovacije u medicini, poljoprivredi, energiji, biotehnologiji i nanotehnologiji su stalno nametale nove izazove, koje je trebalo rjeavati novim istraivanjima. U takvim oklnostima je vrijeme tranzicije od naunih otkria do ekonomske eksploatacije rezultata istraivanja drastino reducirano (boks 7.3.).26 Pod pritiskom novih promjena, tradicionalni nacionalni nauni sistemi, bazirani na velikim dravnim laboratorijima i univerzitetima, su se morali mijenjati (boks 7.4.). Te promjene, koje su ukljuivale inoviranje institucionalnih okvira za obavljanje bazinih istraivanja, primjenjenih istraivanja i razvoja novih proizvoda i procesa, su nastale, ne samo kao posljedica smanjivanja dravnih fondova za finansiranje istraivanja, nego i kao posljedica narasle uloge privatnog sektora. Veze izmeu univerziteta i industrije su znatno ojaane, a u nekim najnaprednijim podrujima zajednika istraivanja i tehnoloke alijanse su postale imperativ. Pored toga, kod obezbjeivanja kapitala za nove tehnoloke businesse, rizini kapital i specijalizirane dravne agencije su poele igrati znaajnu ulogu. Promjene su poele prvo u razvijenim zemljama, ali su ih ubrzo poele slijediti novoindustrijalizirane zemlje.
Boks 7.3. Ubrzavanje tehnolokog razvoja

Jedna od najvanijih osobina savremenog tehnolokog razvoja je njegovo ubrzavanje. Period od datuma otkria do praktinih inovacija je znatno ubrzan (slika 7.15.). Upotrebu vodene Software (4 i manje godine) pare u praktine svrhe je prvi sugerirao Godina pronalaska Huyghens 1666. godine, ali je Watt patentirao Laser (8 godina) Godina eksploatacije 1958 1965 prvi parni stroj stoljee kasnije (1769. godine), a Tranzistor (10 godina) Stephenson proizveo parnu lokomotivu 1825. 1948 1958 godine, sa 159 godina kanjenja. Ampere i Volta Kompjuter (19 godina) 1925 1944 su razvili teoriju elektriciteta 1800. godine, ali je Atom. energija (45 godina) 79 godina kasnije Edison izumio prvu elektrinu 1900 1945 Radio (47 godina) arulju. Maxwellove teorije elektromagnetnih 1873 1920 valova su objavljene 1873. godine, ali je prva Elektricitet (79 godina) 1800 1879 komercijalna radiostanica otvorena 1920. Para (159 godina) godine, a prva televizijska stanica 1939. godine. 1825 1666 Radovi Plancka i Einsteina o teoriji nuklearne Godine fisije su objavljeni izmeu 1900. i 1905. godine, Izvor: ulahovi (2001). ali se prva atomska eksplozija desila 1945. godine. Prvi analogni kompjuter je sagraen 1925. godine, ali je prvi digitalni kompjuter napravljen 1944. godine, poslije zaostatka od 19 godina. 20 godina je proteklo od Watson i Crickovih otkria strukture DNA u 1953. godini do prve transplatacije gena 1973. godine, te 6 godina od Esakijevog otkria tunel efekta elektrona 1957 do prve komercijalne aplikacije poluprovodnikih dioda 1963. godine. Tranzistorima je trebalo 10 godina do komercijalne
SLIKA 7.15. Vrijeme otkria inovacije vs vrijeme njene komercijalne aplikacije
26
Godine
Mowery and Rosenberg (1989); Rosenberg (1982).
204
eksploatacije - od 1948. do 1958. godine, laserima 9 godina - od 1958. do 1965. godine, a prvim software tehnologijama samo nekoliko godina. Periodi udvostruavanja fondova znanja se SLIKA 7.16. Ubrzavanje znanja stalno skrauju. Za prvo dupliranje znanja, od Broj patenata nove ere do sredine 18. stoljea, je trebalo skoro 8.000 18. stoljea; za sljedee novo udvosruavanje je trebalo 150 godina, za sljedee 50 godina, a 6.000 danas periodi udvostruavanja nisu dui od 4 do 4.000 Trend linija 5 godina. Vie novih inovacija je proizvedeno u zadnjih trideset godina nego u prethodnih 5.000 2.000 godina. Periodi udvostruavanja znanja zavise 1990 1997 1985 od tehnologija koje u datom momentu predvode 1977 1980 tehnoloki napredak. Oliver predvia da e se znanje u biotehnologiji, kada bude na vrhuncu 8 Udvostruavanje znanja svoje moi, udvostruavati svakog dana. To znai da e ciklus tehnologija biomaterijala biti 6 jako kratak i preteno vertikalan u trajektoriji, za razliku od duih i horizontalnijih stopa rasta u 4 industrijskim i informacijskim tehnologijama. Ove procjene se temelje na analizi prijavljenih 2 patenata u patentnom uredu SAD (slika 7.16.). Iz podataka koji se odnose na broj i strukturu izdatih patenata od 1977. do 1997. godine, 1977 1980 1990 1985 1995 moe se vidjeti da je u tom periodu broj Izvor: ulahovi (2002). patenata, koji se odnosi na biotehnike nauke i tehnologije porastao sedam puta (prosjena godinja stopa rasta od 10%), a da je ukupan broj patenata porastao samo za 60% (od 130.553 u 1977. godini na 203.410 u 1997. godini). Istovremeno, broj izdatih patenata iz oblasti elektrine energije se smanjuje, dok trendovi broja patenata informacijskih i komunikacijskih tehnologija imaju tendenciju ravne linije. Ako se dinamika udvostruavanja znanja nastavi, fondovi znanja o biotehnologijama i biomaterijalima e se 2005. godine udvostruavati mjeseno, 2010. godine nedeljno, a 2016. godine dnevno. 27 I to bez efekata koji e biti naslonjeni na rezultate Human Genome projekta.
Adaptirano prema: ulahovi (2001) i ulahovi (2002).
Godine
Promjena modela finansiranje i izvoenje naunih i tehnolokih aktivnosti je zahtijevala veu koncentraciju nauno-istraivakih kapaciteta, jer su skupa i dugotrajna istraivanja novih tehnologija i proizvoda traila vee nauno-istraivake kapacitete i skuplju i sofisticiranu opremu. Ovi trendovi su imali izvjesne negativne efekte na univerzitetske laboratorije i istraivake kapacitete zemalja u razvoju. Ali, napredak u mikroelektronici, informacijskim i komunikacijskim tehnologijama je smanjio cijenu istraivanja, to je otvorilo mogunosti za aktivnije uee istraivaa iz svih dijelova svijeta, ak i na podrujima koja su za njih bila potpuno zatvorena.28
27 28
Dahlman (1994); Oliver (2000). Salam (1991).
205
Boks 7.4. Nauka i tehnologija - glavne razlike

Do sredine 19. stoljea nauka i tehnologija su obuhvatale razliite socijalne grupe ljudi, koje su se meusobno jasno razlikovale. Naukom (bolje reeno razvojem spekulativne misli) su se bavili obrazovani ljudi, koji su radili na koledima, univerzitetima i u muzejima, dok su tehnologiju prakticirali majstori, koji su u radionicama i tvornicama sticali praktina znanja o mogunostima tehnologije na principu proba-greka. Razlika izmeu nauke i tehnologije je u sutini bila socijalna razlika - jedna grupa ljudi je u okviru svoje vjekovne tradicije obavljala tehnike poslove, dok je druga grupa ljudi proglaavana za naunike. Kako se je 19. stoljee bliilo svom kraju, poelo se vjerovati da e, ukoliko majstori naue naune principe, tehnoloki progres dobiti na kvalitetu i kvantitetu. S takvim pretpostavkama su osnovani mnogi novi koledi i univerziteti. Formirana je nova socijalna i intelektualna hijerarhija - i nauka i tehnologija su vrlo vane, ali je nauka bolja ili fundamentalnija nego tehnologija, a istraivai bolji i pametniji nego inenjeri. Ovaj stereotip odnosa, u kojoj nauka otkriva, a tehnologija primjenjuje, bilo je preovladujui na prelazu iz 19. u 20. stoljea. Nakon 1945. godine, kada su nauna istraivanja postala skuplja i kada su naunici na univerzitetima postali zavisniji od privatih fondova za finansiranje istraivanja, linija koja je dijelila nauku i tehnologiju je postajala sve nejasnija. Istraivanja su sada zavisila od kompleksnih strojeva i ureaja (linearni akcelerator i elektronski mikroskop) i strojnih procesa (gel elektrofereza, probne linije ili kompjutersko modeliranje). Tehnologija je sve vie postajala sastavni dio nauke. Novi materijali, informacijske i komunikacijske tehnologije i biotehnologije su klasini primjeri preplitajuih i nejasnih granica izmeu nauke i tehnologije. Pri tome nauni, tehnoloki i inovacijski sistemi neke zemlje su poeli igrati veoma vanu ulogu u njenom razvoju. Ekonomija znanja je tu ulogu jo vie potencirala. Srce modernog nacionalnog naunog i inovacijskog sistema su postali javni istraivaki laboratoriji i institucije za visoko obrazovanje, a pored njih nacionalni nauni i inovacijski sistem obuhvata ministarstva za nauku i tehnologiju, razne dravne specijalizirane agencije, istraivake centre u preduzetnikim firmama, ostala javna i preduzetnika tijela, kao i prateu infrastrukturu. U strunim krugovima vlada razmimoilaenje oko pitanja da li se moe precizno povui granica koja dijeli nauku od tehnologije, kao i oko pitanja da li je nacionalni nauni i inovacijski sistem jedini ili glavni izvor sticanja novih saznanja. Pojam nauno znanje se upotrebljava za iri spektar ljudskih napora, dok se pojam tehnoloko znanje upotrebljava vie u smislu preiavanja i upotrebe naunog znanja kod rjeavanja praktinih problema. Naukom se smatra onaj dio znanja koji ne moe i ne smije prisvajati ni pojedinac, niti grupa ljudi, nego ono mora biti svima na raspolaganju. Nauka je fundamentalna baza znanja, koja slui kao osnova za tehnoloki razvoj. Zbog toga se dobar dio nauke smatra javnim dobrom, kojeg mogu koristiti svi za poboljanje opeg socijalnog blagostanja.
Adaptirano prema: ulahovi (2001).
Sistemski karakter tehnolokih inovacija

U zadnjih nekoliko decenija se promijenila i priroda inovacijskih procesa, posebno u industrijama koje su intenzivne znanjem. Istraivanja su zahtijevala primjenu novih tehnika istraivanja; pojavile su se nove forme prisvajanja tehnolokog znanja; intenzivirana je meunarodna saradnja i konkurencija, a transformirana je i uloga drave u finansiranju inovacija. Inovacije su postale izvangranine, tj. postale su vie fuzija razliitih vrsta tehnologija nego serija tehnikih prodora u samo jednoj tehnologiji. Fuzija je vie nego kombinacija razliitih tehnologija: ona je sinergija u kojoj je jedan plus jedan tri.29 Sistemska priroda inovacija se manifestira na dva naina. Prvo, novi, komplementarni karakter tehnolokih unapreenja zahtjeva da se odreene inovacije u raznim tehnologijama efektivno materijaliziraju. I drugo,
29
Kodama (1995).
206
da bi se to dogodilo, potrebno je izgraditi znatno veu i kompleksniju mreu potrebnih institucija te potpornih industrija i usluga. Naprimjer, razvoj proizvodnje hrane u farmaceutskim industrijama je zahtijevao konvergenciju kompetencija niza razliitih tehnologija, kao to su biotehnologija, molekularna biologija i napredni elektronski instrumenti.30 Sistemski karakter inovacija se ogleda i kroz veliki broj aktera koji uestvuju u procesu stvaranja i lansiranja inovacija na trite. Pored preduzea, koja su direktni nosioci, u ovom procesu uestvuju i brojni podugovarai (engl. subcontractors), dobavljai inputa i opreme, laboratorije, organizacije koje obezbjeuju tehnoloke usluge, management konsultanti, obrazovne i istraivake institucije, jedinice za istraivanje trita, distributeri i trgovake kompanije, finansijske institucije i firme za investiranje rizinog kapitala. Ovu iroku mreu dananjih aktera dopunjuju mnoge razliite dravne agencije i odjeljenja ministarstava koja su angairana u formulaciji i implementaciji politika koje direktno ili indirektno utiu na proces inovacija. Novi koncept nacionalnih sistema inovacija mora raunati na rastuu kompleksnost institucionalnih aranmana za ubrzavanje inovacijskih procesa.31 Posljedice sistemskog karaktera inovacija su viedimenzionalne. Multidisciplinarna istraivanja su izbacila mnoge nove proizvode na trite; vei trokovi inovacija i vei rizici kojima su firme ispostavljene, su poveale barijere za ulazak na mnoga industrijska podruja. Poveani konkurentski pritisak je generirao ogroman broj ugovora o zajednikoj industrijskoj saradnji; nove tehnologije su omoguile trokovno efektivnu proizvodnju diferenciranih proizvoda; fleksibilna automatizacija je u mnogim industrijama snizila minimalnu veliinu efikasne tvornice, napredak u komunikacijskim i informacijskim tehnologijama je promovirao just-in-time itd. Krajnji rezultat je disperzija kapaciteta za proizvodnju mnogih industrijskih roba i usluga irom svijeta. Promjene prirode inovacijskih procesa su imale razliite efekte na zemlje u razvoju. Zbog uspjenog inkomporiranja naprednih tehnolokih komponenti u tradicionalne i konvencionalne tehnologije (technology blending), mnoge zemlje u razvoju su dole do primjerenih (odgovarajuih) tehnologija.32 Ali, njihove komparativne prednosti su se poele preusmjeravati sa podruja niih trokova rada i prirodnih resursa na podruja vieg nivoa obrazovanja, industrijalizacije i savremenih okolinskih politika. Najnoviji razvoj debata o nauci i tehnologiji je rezultat naraslog spekticizma zbog masovne poplave novih naunih i tehnolokih fenomena (nove bolesti, klimatske promjene, genetiki modificirana hrana, kloniranje ljudi itd). Javna debata o savremenoj ulozi nauke i tehnologije je sve ivlja i trai uspostavljanje veza izmeu civilnog drutva, vlasti i businessa. Naime, odluke o nauci i tehnologiji su se do sada skoro uvijek donosile u ekskluzivnoj konverzaciji izmeu naunika i njihovih institucionalnih, vladajuih i industrijskih impresarija. Uloga drutva se svodila na adaptiranje prema odlukama tih visokih autoriteta. Sadanja narasla uloga nauke i tehnologije u svakodnevnom ivotu trai manje linearni, manje autoritarni i kompleksniji nain organiziranja povezanosti nauke, donoenja odluka i civilnog drutva (slika 7.17.). Kriza
30 31 32
Mowery and Rosenberg (1989). Dosi et all (1988); Nelson (1993). Ernst and O'Connor (1989); Bhalla and Reihner (1993).
207
naune etike i neodgovornih vlada i korporacija trai uspostavljanje novog dijaloga o socijalnoj odgovornosti nauke i tehnologije, mnogo veu transparentnost istraivanja i njihovu javnu potvrdu.33
SLIKA 7.17. Novi oblici upravljanja naukom?

Tradicionalni model (linearno donoenje odluka)
Naune institucije (laboratorije, univerziteti, eksperti)
Institucionalne organizacije Dravne organizacije
Civilno drutvo
Javni model (dijeljeno donoenje odluka)
Institucionalne organizacije Dravne organizacije
Naune institucije (laboratorije, univerziteti, eksperti)
Civilno drutvo
Izvor: UNESCO (2005).
Promjena tehnoekonomske paradigme

Interakcija nauke, tehnologije i ekonomskog rasta su u toku zadnjih 200 godina vodile prema konceptu dugoronih valova ekonomskog rasta, iji su glavni teorijski promotori bili Nikolaj Kondratjev i Joseph Schumpeter.34 Carlota Perez i Christopher Freeman su krajem 1980s predloili novu interpretaciju koncepta dugoronih valova, koja tvrdi da se u procesu tranzicije sa jednog na drugi dugoroni val dogaaju sutinske promjene u do tada dominirajuoj tehno-ekonomskoj paradigmi).35 Naime, u svim dosadanjim tehno-ekonomskim paradigmama odreeni input ili set inputa je morao da ima: x x niske i rapidno opadajue relativne trokove u realnom vremenu; vidljivu i skoro neogranienu dugoronu sposobnost generiranja ponude, to je bio esencijalni uslov za sticanje povjerenja investitora i
33 34 35
UNESCO (2005). Freeman (1983); Freeman and Peres (1988) Pod pojmom tehno-ekonomska paradigma se podrazumjeva kombinacija meusobno povezanih proizvoda i procesa, tehnikih, organizacijskih i managerskih inovacija, koja omoguava znatan skok u produktivnosti ekonomije i otvorenost za znatno vee investiranje. Glavna karakteristika difuzije nove tehno-ekonomske paradigme je njeno irenje sa inicijalnih industrija na ekonomiju kao cjelinu
208
x
jasan difuzijski potencijal novog seta inputa u iroku paletu razliitih proizvoda i procesa u cijelom ekonomskom sistemu, koji reducira trokove, mijenja kvalitet kapitalne opreme i inputa.
U zadnjoj tehnoekonomskoj paradigmi kljuni faktor je bila energija (posebno nafta), iji su opadajui trokovi, neograniena ponuda i iroka lepeza koritenja, poev od 1930s, iz temelja reorganizirali proizvodnju roba i usluga. Transportne industrije (automobili, kamioni, traktori, avioni), potroaka roba i na nafti bazirani proizvodi (petrokemikalije, sintetiki materijali), zajedno sa ekspanzijom fizike i institucionalne infrastrukture, koja omoguava efikasno koritenje ovih proizvoda (autoputevi, aerodromi, distrubucijski sistemi, potroaki krediti), su omoguili ekonomski rast u kondratjevskom dugoronom valu, koji se u literaturi oznaava pod imenom fordistika masovna produkcija. Ovaj val se irio sve do 1980s i ranih 1990s, ukljuujui i zlatne godine ekonomskog rasta (1950.-1973. godine). Nova tehno-ekonomska paradigma, koja je poela da izranja 1980s i 1990s, temelji se na mikroipu kao kljunom faktoru i pripadajuim proizvodima (kompjuteri, elektronski kapital i elektronska potrona roba, robotika, telekomunikacijska oprema, optika vlakna, keramika, software i informacijske usluge). Sateliti, digitalne telekomunikacijske mree i kompjuteri specijalne namjene su stvorili novu infrastrukturu potrebnu za dalju ekspanziju informacijskih i komunikacijskih usluga kroz 21. stoljee. Prema Perezovoj, tranzicija sa jedne paradigme na drugu, te preklapanje zrele faze stare paradigme i poetne faze nove paradigme otvara ogroman prostor za sticanje konkurentskih prednosti. U tom prostoru sve firme i sve zemlje se susreu sa prozorom dvostrukih ansi u kojem se moe ostvariti pristup do onoga to je bilo staro primjenjeno znanje kao i do onoga to e u novoj paradigmi postati novo znanje. Pored toga, zaostajanje difuzije tehnolokih inovacija, na prelazu iz jedne paradigme u drugu, produuje prozor dvostrukih ansi na vremenski interval od najmanje jedne decenije. Sve ovo omoguava firmama i zemljama da istovremeno ulaze u paljivo selektirana podruja novih proizvoda i tehnologija i da uspjeno konkuriraju sa podmlaenim proizvodima stare tehno-ekonomske paradigme. Ova tranzicija prua dobre anse srednje razvijenim i nerazvijenim zemljama, koje su dobro pozicionirane, ne samo u odnosu na tehniko-tehnoloke sposobnosti, nego i u odnosu na managersku obuku, institucionalnu prilagodljivost i kreativnost. Zemlje, koje e iskoristiti prednosti prozora dvostrukih ansi, moda nee biti tehnoloki najnaprednije, ali e morati ostvariti najbolje slaganje tehnolokog potencijala, institucionalnog okvira i socijalnog konsenzusa. Uspjeh Japana i ostalih novoindustrijaliziranih zemalja Jugoistone Azije je proizvod njegovih socio-ekonomskih karakteristika na podruju znanja. Centralno pitanje tehnoloke politike Japana nije bilo pitanje kako napraviti najbolje tehnoloke sposobnosti, nego pitanje kako razviti sposobnosti da se postojea tehnologija iskoristi na najbolji mogui nain.36 Zbog ogromne brzine naunog napretka i novih tehnolokih inovacija, u sada vodeim tehnologijama, prozor dvostrukih ansi e, najvjerovatnije, biti mali za sve zemlje, a moe se i brzo zatvoriti za mnoge zemlje u razvoju. Ukoliko ele da prekinu svoje mnoge zaarane krugove, zemlje u razvoju e morati poveati napore na mobiliziranju nauke i tehnologije i na unapreenju opih humanih uslova.
36
Kodama (1995).
209
REFERENCE
Barro, Robert. J., and Jong-Wha Lee. 2000. International Data on Educational Attainment: Updates and Implications. CID Working Paper, No. 42. Cambridge, Massachusetts: Harvard University. Bhargava, Vinay. 2006. Global Issues for Global Citizens, eds. Washington, D.C.: World Bank Bhalla, Agit and Lynne Rienner. 1993. Technology Choice and Development, in Jean-Jacques Salomon, Francisco Sagasti and Celine Sachs (eds.) The Uncertain Quest: Science, Technology and Development, Tokyo: The United Nations University Press ulahovi, Besim. 2001. Tehnoloki razvoj i okolina: prvi dio. Sarajevo: Ekonomski fakultet. __________________ 2002. Tehnoloki razvoj i okolina, drugi dio. Sarajevo: Ekonomski fakultet. Dahlman, Carl. 1994) The Third Industrial Revolution: Trends and Implications for Developing Countries. The Foro International Conference on the New International Order, Rio de Janeiro. Davenport, Thomas H., Laurence, Prusak. 1990. Working knowledge: how organizations manage what they know. Boston,Mass.: Harvard Business school press. Dosi, Giovanni, Freeman, Christopher, Nelson, Richard. Silverberg, Gerald and Soete, Lutz (eds.) 1988. Technical Change and Economic Theory, London: Frances Pinter Ernst, Dieter and O'Connor, David. 1989. Technology and Global Competition: The Challenge for the Newly Industrialized Economies, Paris: OECD Development Center. Fogel, Robert W. 1997. "New Findings on Secular Trends in Nutrition and Mortality: Some Implications for Population Theory." In Handbook of Population and Family Economics, edited by Mark R. Rosenzweig and Oded Stark. Vol. IA. Amsterdam: North Holland. Freeman, Christopher and Perez, Carlota. 1988. Structural Cycles of Adjustment, Business Cycles and Investment Behavior, in Giovanni Dosi, Christopher Freeman, et. all (eds). Technical Change and Economic Theory, London: Frances Pinter. Fukuyama, Francis. 1995. Trust: The Social Virtues and the Creation of Prosperity, New York: The Free Press. Kodama, Fumio. 1995. Emerging Patterns of Innovation: Sources of Japans Technological Edge. Harvard: Harvard Business School Press Lundvall, B. and Johnson, B. 1994. The Learning Economy, Journal of Industry Studies, Vol. 1, No. 2. Mowery, David, and Rosenberg, Nathan. 1989. Technology and the Pursuit of Economic Growth, London: Cambridge University Press. Oliver R.W. 2000. The Coming Biotech Age: The Business of Bio-materials, New York: McGraw-Hill. Organisation for Economic Co-operation and Development. 1999. The Future of the Global Economy: Towards a Long Boom?, Paris: OECD __________________ 2000a. Knowledge Management in the Learning Society. Paris: OECD. __________________ 2000b. The Creative Society of the 21st Century, Paris: OECD __________________ 2001. Schooling for Tomorrow: What Schools for the Future? Paris: OECD. Petrella, Ricardo. 1983. Le Changement dans l Environement Externe a la R&D: la Dimension Europeene, Forecasting and assessment of technology (FAST) occasional paper No. 64. Polanyi, Michael. 1962. Personal Knowledge: Towards a Post-Critical Philosophy. New York: Harper Torchbooks. Rosenberg, Nathan. 1982. Inside the Black Box: Technology and Economics. London: Cambridge University Press. Sagasti, Francisco. 1979. Towards Endogenous Science and Technology for Another Development, Development dialogue, mimeo Salam, Abdus. 1991. Science, Technology and Science Education in the Development of the South, Trieste, The Third World Academy of Sciences Smith K. 1995. Interactions in Knowledge Systems: Foundations, Policy Implications and Empirical Methods, STI Review, No. 16, Paris: OECD. Sveyby, Karl Erik. 2002. Methods for Measuring Intangible Assets.
210
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj United Nations Educational,Scientific and Cultural Organization (UNESCO). 2005. Towards Knowledge Societies. Paris: UNESCO Weil, David N. 2005. Economic Growth. New York: Pearson-Addison-Wesley. World Bank. 1999. World Development Report 1998/99: Knowledge for Development, New York: Oxford University Press.
www.sveiby.com/articles/IntangibleMethods.html), downloaded 20. 04. 04 Thomas V., Dailami M., Dhareshwar A., Kaufmann D., Kishor N., Lpez R., Wang Y. 2000. The Quality of Growth. New York: Oxford University Press. United Nations Development Program. 2000. Human Development Report: 2000. New York: UNDP.
WEB STRANICE 1. http://www.who.int/ Web stranica Svjetske zdravstvene organizacije na kojoj se mogu nai izvjetaji o stanju zdravlja u svijetu kao cjelini, regijama i zemljama. 2. http://www.worldbank.org/hnp/ Web stranica Svjetske banke koja tretira probleme zdravstva i ekonomskog razvoja. 3. http://www.unesco.org/ Web stranica Agencije UN za obrazovanje, nauku i kulturu koja omoguava uvid u stanje nauke u svijetu 4. http://www.oecd.org/. Web stranica Organizacije za ekonomsku saradnju i razvoj sa brojnom literaturom i informacijama o stanju obrazovanja, nauke i tehnologije u svijetu i OECD zemljama. Na stranici su dostupne i mnoge elektronske knjige (preteno samo za itanje) i brojna literature iz ovih oblasti. 5. http://www.unido.org/ Web stranica Agencije UN za industrijski razvoj sa velikim brojem informacija i lanaka iz oblasti industrije i tehnologije. 6. http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/TOPICS/EXTEDUCATION/ Web stranica Svjetske banke koja tretira probleme obrazovanjava i ekonomskog razvoja.
Glava 8: Tehnoloke promjene
211
SLIKA 8.1. Univerzalna krivulja razvoja proizvoda

4
3.000 sirovih ideja (nenapisanih) 3 Log broja ideja 300 ideja podneenih 125 malih projekata
Ali put do novog proizvoda, od poetnog koncepta do uspjenog lansiranja proizvoda, je teak, kompliciran i skup. Empirijska Izvor: Stevens and Burley (2003). istraivanja su pokazala da je za lansiranje jednog uspjenog proizvoda potrebno generirati 3.000 sirovih, nenapisanih ideja. Kako sirove ideje, korak po korak, prolaze kroz proces transformacije, one se transformiraju, razjeavaju se neizvjesnosti, gradi se povjerenje u uspjeh, da bi se na kraju komercijalizirala jedna jedina ideja (slika 8.1.).
0 1 4 2 3 5 6 Faze procesa razvoja novih businessa 7
9 razvoja u ranim fazama 4 glavna razvoja 1,7 lansiranja 1 uspjeh
Za razumjevanje uloge i znaaja tehnologije u ekonomskom rastu dovoljno je osvrnuti se oko sebe. Rast ivotnog standarda je toliko prepleten sa tehnolokim progresom da ih je ponekad nemogue rastaviti. Savremene invencije su iz osnova promijenile nain na koji se proizvode robe i pruaju usluge, a radnicima omoguile da proizvode znatno vie roba i usluga nego nekoliko ranijih generacija. Tehnoloki progres je, takoer, omoguio proizvodnju i potronju novih roba i usluga koje nisu postojale prije 100 godina.
Slino kao i u gornjem primjeru, gdje tehnologija igra odluujuu ulogu u transformaciji 3.000 ideja u jedan proizvod, tehnologija je u itavoj historiji humane civilizacije imala presudan uticaj na rast mnogih humanih civilizacija i njihov napredak, odnosno nazadak. Za mnoge ljude je tehnologija bila misteriozna sila koja upravlja ekonomskim i socijalnim aktivnostima svijeta i koja iz temelja mijenja ljudske sudbine. Zato je oduvijek bilo komplicirano postaviti definiciju ta je to zaista tehnologija. Osim toga, shvatanje tehnologije se mijenjalo sa globalnim socijalnim i ekonomskim promjenama (dodatak 8a.). Zato je i logino da poetak ove glave posvetimo samim definicijama tehnologije. Tehnologija se moe definirati kao sva znanja, proizvodi, procesi, alati, metode i sistemi koji se primjenjuju u stvaranju roba ili pruanju usluga. Tehnologija je nain na koji pravimo stvari i nain na koji ostvarujemo ciljeve. Tehnologija je praktina primjena znanja, odnosno sredstvo koje olakava ljudske napore.1 Tehnologija se tradicionalno vezuje za neku stvar, kao naprimjer stroj, kompjuter ili neku naprednu elektronsku napravu. Meutim, tehnologija je mnogo vie od toga. Postoji jo niz drugih vanijih entiteta
Khalil (2000).

koji su sastavni dio tehnologije. Naglaavajui tu kompleksnost, Zelenyi tvrdi da se svaka tehnologija sastoji od etiri meusobno zavisne i podjednako vane komponente:2 x x x x Hardware: fizika struktura i raspored (engl. layout) opreme ili strojeva koji e se upotrijebiti da se obave zahtijevani zadaci; Software: znanje kako se upotrebljava hardware u cilju obavljanja zahtijevanih zadataka; Brainware: rezoni za upotrebu tehnologije na odreeni nain; Know-how: naueno ili nabavljeno znanje ili tehnika obuka u odnosu na to kako stvari radimo dobro. Know-how moe biti produkt iskustva, transfera znanja ili prakse.
Basant i Chandra konceptualiziraju tehnologiju kao znanja koja su ugraena u tri P- proizvode, procese i praksu.3 U svakom od ova tri entiteta su prisutna i tacit i kodificirana znanja. Pri tome proizvodi sadre znanja o tome kako stvar djeluje, njihov dizajn i njihovo sadejstvo sa drugim proizvodima; procesi sadre znanja o zakonima transformacije, kao i znanja o odnosima koji vladaju izmeu razliitih komponenti koji sastavljaju proces, a prakse se sastoje od gramatike (pravila) ili jezika (rutina) koje su potrebne za upravljanje kombinacijom proizvod-proces i znanja potrebnih za regeneraciju procesa. Naprimjer, u bankarskom sektoru proizvodi su razliiti instrumenti kreditiranja i tednje, razliite investicijske sheme, usluge pruene klijentima; procesi su software za management sredstava koji je razvijen za odjeljenje investicijskog bankarstva, razliite bankarske norme, procedure prognoziranja itd, dok su prakse pravila rada, planiranje, zapoljavanje i alociranje blagajnika, dizajniranje kvaliteta usluga, istraivanje novih investicijskih opcija za podrku razvoja. Neka pitanja tehnologije smo osvijetlili u prethodnoj glavi. U ovoj glavi prikazaemo najvanije aspekte tehnolokog progresa i tehnolokih promjena koje imaju uticaje na ekonomski rast. To se, u prvom redu, odnosi na prirodu inovacija, prirodu i dinamiku tehnolokih promjena, kao i prirodu tehnolokog progresa. Fokus e takoer biti usmjeren na kreiranje tehnologija u nacionalnim inovacijskim sistemima.
8.1. TEHNOLOKE PROMJENE I INOVACIJE

Tehnoloke promjene su srce svih procesa ekonomskog rasta. Joseph Schumpeter, jedan od glavnih teoretiara tehnolokih promjena, je ukazao da temeljni impulsi koji postavljaju i odravaju kapitalistiki motor u kretanju dolaze od novih potroakih roba, novih metoda proizvodnje ili transporta, novih sila organizacije industrije koje kreira kapitalistiko preduzee.4 Tehnoloka promjena je prvi motor kapitalizma i veliki brekui motor promjena;5 fundamentalna sila u oblikovanju modela transformacije ekonomije;6 hronini uznemiriva komparativne prednosti.7 Iako tehnologije u obliku invencija i inovacija vode porijeklo iz nekog specifinog mjesta, one nisu ograniene na ta mjesta. One se, pod odreenim
2 3 4 5 6 7
Zeleny (1986). Basant and Chandra (1999). Schumpeter (1943). Toffler (1971). Freeman (1987). Chesnais (1986).
213
okolnostima, velikom brzinom ire u okolinu, dok neke tehnologije, kao, naprimjer, telekomunikacije, po svojoj prirodi ubrzavaju difuziju. Tehnoloke promjene su najznaajniji faktor koji potstie razvoj, internacionalizaciju i globalizaciju ekonomskih aktivnosti. Svojim uticajem na ekonomiju one su bile glavni faktor uspostavljanja odreene strukture industrije na nacionalnim nivoima. Dugoroni tehnoloki valovi i tehnoloki napredak su odgovorni za dananje redefiniranje pojma i sutine lokacije, vlasnitva i managementa raznih vrsta produktivnih aktivnosti na lokalnom, dravnom, regionalnom i globalnom nivou. Tehnoloke promjene su omoguile brzi rast transnacionalnih korporacija i njihovih podrunica u mnogim zemljama. Ali, nacionalne business strategije (industrijske politike) se jo uvijek odreuju u okvirima nacionalne drave.8 Tehnologija, sama po sebi, ne prouzrokuje neku posebnu vrstu promjena. Ona je omoguavajui ili olakavajui agent koji nove strukture ini moguim, te omoguava nove geografske aranmane ekonomskih aktivnosti, nove proizvode i procese. Ali, pod specifinim okolnostima, tehnologija moe biti i imperativ. Naprimjer, ako u visokokonkurentnom okruenju neku odreenu tehnologiju koristi neka vodea firma, ostalim firmama ne preostaje nita drugo nego da brzim usvajanjem te tehnologije i one stvore uslove za preivljavanja. Ili, reeno univerzalnije, za sve busines firme je neinoviranje ustvari umiranje.9
Vrste i prostor inovacija

Tehnoloka promjena je jedan od oblika uenja kako se rjeavaju specifini problemi u visokodivezificiranom i nestabilnom okruenju. Ona je vie od usko definiranog pojma tehniki progres. Tehnologija nije nezavisna i autonomna i nema svoj vlastiti ivot; ona je i socijalni proces i institucionalni proces, nju kreiraju i (ne) usvajaju humani agenti: pojedinci, organizacije, drutva. Nain njenog koritenja je uslovljen njenim socijalnim i ekonomskim kontekstom i pod uticajem je profita, akumulacije kapitala i investicija, poveanja trinog udjela itd. Freeman i Perez razlikuju etiri tipa tehnolokih promjena i to:10 x Inkrementalne inovacije: male, progresivne modifikacije postojeih proizvoda i procesa. Ove inovacije su vie plod invencija i unapreenja inenjera i radnika angairanih u proizvodnom procesu ili prijedloga i elja korisnika (learning by doing i learning by using) nego organiziranih istraivakih i razvojnih aktivnosti (research and development R&D). Iako je njihov efekat na rast produktivnosti jako vaan, nijedna inkrementalna inovacija ne proizvodi dramatine efekte; Radikalne inovacije: diskontinuirani dogaaji koji dramatino mijenjaju postojee proizvode i procese. Pojedinana radikalna inovacija nee prouzrokovati iroke efekte, a njen uticaj ostae mali i lokaliziran sve dok se ne stvori itav grozd (engl. cluster) radikalnih inovacija koje e pokrenuti stvaranje novih industrija i usluga; Promjene tehnolokih sistema: ove inovacije vre dalekosene promjene, koje pogaaju nekoliko grana ekonomije i iz kojih izviru novi ekonomski sektori. Ove inovacije kombiniraju radikalne i inkrementalne inovacije, organizacijske i managerske inovacije. Naprimjer, pet generikih tehnologija (informacijske tehnologije, biotehnologije, tehnologije materijala, energetske tehnologije i svemirske tehnologije) kreiraju dananje savremene tehnoloke sisteme;
8 9 10
Brooks and Guile (1987). Freeman (1982). Freeman i Perez (1988).

x Promjene tehno-ekonomske paradigme: masovne revolucionarne promjene koje su kreativna tornada destrukcije i koje su u srcu teorija dugoronih business ciklusa. Primjeri ovakvih tehnologija su parni strojevi, elektrina energija ili elektronski kompjuteri, koji su, svaka u svoje vrijeme, direktno ili indirektno proimali sve grane ekonomije.
Prije nego to otvorimo druga pitanja, neophodno je definirati ta su to inovacije, koje, ustvari, proizvode tehnoloke promjene. ta mi zaista podrazumijevamo pod pojmom inovacija? Stvaralatvo je uvijek tijesno povezano sa procesom invencija i inovacija. Pri tome, u irem smislu, termin invencija znai neto totalno novo, neto to do sada nije postojalo (ideja, teorija, princip ili zamisao neke naprave), dok se termin inovacija odnosi na modifikaciju neke invencije, koja je preduzeta sa ciljem da se ona napravi korisnom, primjenljivom ili ekonominom.
Boks 8.1. Definicija inovacija

Rije inovacija potie iz latinske rijei innovare, koja znai napraviti neto novo. Ustvari, inovacija je proces pretvaranja ansi u nove ideje i njihovo uvoenje u iroku upotrebu. Nekoliko sljedeih definicija najpoznatijih teoretiara inovacija odraavaju sutinu savremenog shvatanja pojma inovacija: x Freeman: Industrijska inovacija obuhvata tehnike, dizajn, proizvodne, management i komercijalne aktivnosti ukljuene u marketing novih (ili poboljanih) proizvoda ili je to prva komercijalna upotreba novih (ili poboljanih) procesa ili opreme;11 x Rothwell i Gardiner: ... inovacija ne znai implikaciju komercijalizacije samo glavnih prednosti tehnolokog vrhunca (radikalna inovacija), nego ona ukljuuje takoer iskoritavanje ak i malih promjena u tehnolokom know-howu (unapreenje ili inkrementalna inovacija);12 x Drucker: Inovacija je specifini alat preduzetnika, stvar sa kojom oni koriste promjene kao mogunosti za razliiti business ili usluge. Ona je u stanju da bude predstavljena kao disciplina, u stanju je da bude nauena i u stanju je da bude prakticirana;13 x Porter: Kompanije stiu konkurentske prednosti putem akata inovacija. One pristupaju inovacijama u njihovom irem znaenju, ukljuujui, kako nove tehnologije, tako i nove naine za izradu stvari;14 x Morton: Inovacija nije samo jedan jednostavan akt. Ona nije samo novo razumijevanje ili otkrie novog fenomena, niti samo bljesak stvaralake invencije, niti samo razvoj novog proizvoda ili proizvodnog procesa, niti jednostavna kreacija novog kapitala i trita. Inovacija ukljuuje odgovarajue kreaktivne aktivnosti na svim tim podrujima. To je povezan proces u kojem su mnogi i dovoljno kreativni akti, od istraivanja do servisiranja, na integrativni nain povezani zajedno radi ostvarenja zajednikog cilja.15
Adaptirano prema: Tidd, Bessant and Pavitt (2005).
Inovacije, odnosno tehnoloke promjene se pojavljuju u etiri oblika (4Ps inovacije):16 x x x x

11 12 13 14 15 16
inovacija proizvoda promjene u stvarima (proizvod/usluge) koje nudi neka organizacija; inovacija procesa promjene u nainima na koji su one stvorene i isporuene; inovacija pozicije promjene u kontekstu u kojem se proizvodi/usluge uvode; inovacija paradigme promjene u preovladujuim mentalnim modelima.
Freeman (1982). Rothwell and Gardiner (1985). Drucker (1985). Porter (1990). Morton (1971). Francis and Bessant (2005).
215
Naprimjer, novi dizajn automobila, ili novi paket osiguranja su klasini primjeri za inovaciju proizvoda; promjene u proizvodnim metodama ili opremi koja se koristi u proizvodnji automobila su primjeri inovacije procesa; repozicioniranje percepcije nekog ve uvedenog proizvoda ili procesa u kontekstu posebne primjene je primjer inovacije pozicije,17 dok je Fordova fundamentalna promjena svrhe i socijalizacije transporta tipian primjer za inovaciju paradigme.
SLIKA 8.2. Prostor za inovacije

PARADIGMA (MENTALNI MODEL)
Inkrementalne ... Radikalne
PROCES
Inkrementalne ... Radikalne
INOVACIJA
Inkrementalne ... Radikalne Inkrementalne ... Radikalne
PROIZVOD (USLUGA)
POZICIJA
Izvor: Tidd, Bessant and Pavitt (2005).
Stepen uvedenih novina je sljedea dimenzija promjene. Naprimjer, redizajniranje sadanjeg koncepta automobila sa unutranjim sagorjevanjem nije isto kao izlazak potpuno novog koncepta automobila sa elektrinim ili hibridnim motorom i kompozitnim materijalima namjesto elika i stakla. Stepen uvoenja noviteta moe biti postepen, poevi od minornih, inkrementalnih poboljanja, do radikalnih promjena koje transformiraju nain naeg miljenja i koritenja. Ponekad su te promjene zajednike za odreeni sektor ili aktivnosti, ali ponekad su one toliko radikalne i dalekosene da mogu promijeniti i samu osnovu drutva (naprimjer, para u Industrijskoj revoluciji ili informacijske i komunikacijske tehnologije danas. Svaka od gornjih 4Ps inovacija moe zauzeti bilo koje mjesto na osovinama kontinuuma, na ijim se polovima nalaze inkrementalne i radikalne inovacije (slika 8.2.). Podruja unutar kruga su prostori za inovacije u okviru u kojem se neka organizacija moe kretati. Da li se ti raspoloivi prostori istrauju i eksploatiraju zavisi od inovacijskih politika i strategija. Pri tome treba imati u vidu i razliitost percepcija
17
U Velikoj Britaniji je Lucozade, pie na bazi glukoze, koriten kao lijek za bri oporavak bolesne djece i invalida. Njegovu povezanost sa bolestinma je prekinuta oodmah kada je isti proizvod lansiran kao energetsko pie za rastue fitness trite.

prema inovacijama. Naprimjer, u gigantskim tehnoloki naprednim organizacijama, kao to su IBM, napredni umreeni informacijski sistemi su standardni business alati, dok je za malog preduzetnika ak i najjednostavnija konekcija raunara na Internet velika promjena.
Inovacije kao proces baziran na znanju

Inovacija je proces baziran na znanju u kojem se nove mogunosti stvaraju kombiniranjem razliitih vrsta znanja. Ta znanja mogu ve postojati u naim prethodnim iskustvima (bazirana na onome to smo ve vidjeli ili napravil) ili mogu rezultirati iz procesa traenja znanja (istraivanja tehnologije, trita, akcija konkurenata i sl.). Ona mogu biti ili u eksplicitnom obliku, kodificirana kako bi i drugi mogli pristupiti, raspravljati, transferirati itd, ili u tacitnom obliku, u kojim spoznaja nije ukalupljena u obliku neke formule.18 Proces tkanja razliitih vrsta znanja u neku uspjenu inovaciju se, kao to smo vidjeli na samom poetku glave, odvija u uslovima visoke neizvjesnosti. U tom procesu tkanja mi zapravo i ne znamo kako e zavrna konfiguracija inovacije izgledati. Zato se kae da je management inovacije sam po sebi pretvaranje brojnih neizvjesnosti u znanje kojim reduciramo broj neizvjesnosti. Posmatrano sa tog aspekta, moe se zakljuiti da su, iako nema inovacija koje su osloboenje rizika, inkrementalne inovacije najlake za upravljanje. Kod njih poinjemo sa neke osnove u kojoj posjedujemo neka izvjesna znanja, od nje poinjemo razvijati dalja unapreenja.19
SLIKA 8.3. Krivulja uenja
Vrijeme rada
Usvajanje Uenje i usvajanje Usvajanje Uenje i usvajanje
Ova dinamika ima svoje utemeljenje u mehanizmima procesa uenja koje postoje u firmama (slika 8.3.). Ovaj proces uenja proizilazi iz modela u kojem se novi produkcijski faktori uvode u sistem, a firma ih usvaja i ui kako da ih iskoristi na najbolji nain. Ovi mehanizmi ponavljajuih ciklusa adaptacije i uenja usmjeravaju funkciju trokova nadolje i poboljavaju produktivnost.
Usvajanje
Ali, to se vie kreemo prema radikalnijim opcijama, neizvjesnost se poveava jer ulazimo u podruja za koja nemamo unaprijed odreene ideje ta da razvijamo i Vrijeme kako emo to razvijati. Pri tome treba imati u vidu da se kod ovih vrsta inovacija vrlo rijetko Izvor: Cimoli and della Giusta (1998) koriste znanja koja se odnose samo za jednu tehnologiju ili samo za jedno trite, jer na ovom podruju inovacija su potrebni snopovi razliitih znanja, pomou kojih se mogu konfigurirati ovakve inovacije (arhitektura inovacija).20
18 19 20
Nonaka, Keigo and Ahmed (2003). Cimoli and della Giusta (1998). Henderson and Clark (1990).
217
8.2. DINAMIKA TEHNOLOKIH PROMJENA

Evoluciju dosadanjeg tehnolokog progresa nikako ne smijemo ocjenjivati sa aspekta vanosti inovacija jer je nemogue presuditi redosljed vanosti neke velike invencije u odnosu na drugu veliku invenciju. Uvid u listu najvanijih invencija-prelomnica (boks 8.2.) pokazuje da se veina invencija-prelomnica dogodila u zadnjih nekoliko stoljea. Ali, ne treba zanemariti niti efekte tehnolokog progresa prije 18. stoljea (dodatak 8b.), niti efekte subjektivne procjene vanosti pojedinih inovacija-prelomnica.
Boks 8.2. Tehnoloke prelomnice

x x x x x x Proizvodnja hrane (8500 godina p.n.e.) vaan korak od lovakog i skupljakog naina ivota ka sijanju usjeva i uzgoju stoke, to je omoguilo veu gustou populacije i uspon kompleksnih socijalnih drutava; Toak (3400 godina p.n.e.) izumljen na podruju Crnog mora, toak se u nekoliko stoljea proirio irom Evrope i Azije. Toak je izumljen prije invazije panaca i u Meksiku, ali nije imao praktinu aplikaciju; Pismo izumljeno je u Mesopotaniji oko 3000 godine p.n.e.; ono je, takoer, nezavisno razvijeno i u Centralnoj Americi 600 godina p.n.e. Konjski jaram izumljen u Kini oko 250 godine p.n.e. i nezavisno u Evropi u 9. stoljeu, jaram je omoguio vuu tekih tereta i produktivno koritenje ivotinjske snage. Mehaniki sat (oko 1275. godine) - ova invencija je revolucionizirala organizaciju ekonomskih aktivnosti i omoguila koordinaciju ljudskih akcija; Pokretna slova (1453. godine) - ova Gutenbergova invencija je omoguila proizvodnju knjiga i drugih tampanih materijala na tamparskoj presi. Samo 50 godina nakon izuma u Evropi je otampano vie knjiga nego u svim prethodnim milenijima. est stoljea prije Gutembergovog izuma pokretna slova su izumljena i u Kini, ali bez praktinog efekta; Parni stroj (1768. godine) ova inovacija je bila prva praktina metoda konverzije hemijske energije u mehaniku energiju; Prerada tekstila (druga polovina 18. stoljea) serijom invencija je mehanizirano predenje i tkanje pamunih tekstilija, ime je roena prva industrija Industrijske revolucije. Izmeu 1780. i 1850. godine cijene pamune odjee su pale za 85%. Elektrina mrea (zadnja etvrtina 19. stoljea) ova serija invencija (dinamo, arulja, transformator i elektromotor na naizmjeninu struju) je revolucionirala prenos i koritenje energije; Masovna proizvodnja automobila (1908. godine) - Henry Ford nije izumio automobil nego je standardizirao konstrukciju, uveo tekuu proizvodnju i drastino skresao cijene, ime je automobil napravio dostupnim prosjenoj amerikoj porodici; Tranzistor (1947. godine) ovaj tanki elektrini prekida je ubrzo postao baza za moderne kompjutere i telekomunikacije; ARPANET (1969. godine) ovaj prethodnik interneta je kreiran u Ministarstvu odbrane SAD, kako bi spojio 4 vojna host kompjutera. Deceniju kasnije internet je spajao 188 host kompjutera, a 2002. godine 147 miliona internet host kompjutera; Polimerazna lanana reakcija (1985. godine) ova tehnika, kojom se dijelovi DNA molekule brzo reproduciraju, je kljuni alat za eksplozivni rast genetskog inenjeringa.
x x x x x x
Adaptirano prema Weil (2005).
Dugoroni valovi
Teorija da se globalni ekonomski rast u zadnja dva stoljea odvija u seriji pedesetogodinjih dugoronih valova se vee na radove ruskog ekonomiste Nikolaja Kondratjeva iz 1920s. Iz slike 8.4. i tabele 8.1., u

kojima su prikazani Kondratjevi dugoroni valovi ekonomskog rasta, se prilino jasno uoava da su etiri vala, odnosno ciklusa, ve zavrena, a da je poela rana faza petog ciklusa. Svaki val je trajao priblino 50 godina i svaki val je proao kroz etiri tipine faze: fazu prosperiteta, fazu recesije, fazu depresiju i fazu oporavka. Svaka faza je karakteristina po tipinim tehnolokim promjenama oko kojih su se sakupljale ostale inovacije u proizvodnji, distribuciji i organizaciji, koje se brzo irile kroz ekonomiju. Ova difuzija je stimulirala ekonomski rast i zaposlenost. Tehnologija, sama po sebi, nije jedini potrebni uzronik ekonomskog rasta za rast su potrebni i drugi demografski, socijalni, industrijski, finansijski i drugi faktori. Na nekoj taki se rast usporava - potranja postaje zasiena ili povrati poinju opadati zbog intenzivne konkurencije. Krajnji rezultat - nivo novih investicija poinje opadati, firme su prinuene da racionaliziraju i restrukturiraju svoje operacije, a nezaposlenost poinje da raste. U toku depresije poinje izranjanje novih kljunih tehnologija, koje e u sljedeem dugoronom valu pokrenuti nove ekonomske aktivnosti.
SLIKA 8.4. Kondratjevi dugoroni valovi

K1 Rana modernizacija Prosperitet Indeksi ekonomskih aktivnosti K2 Parni pogon i eljeznica K3 Elektrika i teka industrija K4 K5 Fordistika mas- Informacije i proizvodnja komunikacije
Oporavak
Recesija
Depresija 1770s/80s 1830s/40s 1880s/90s 1930s/40s 1980s/90s
Izvor: Freeman and Perez (1988).
Iako ne postoje precizni vremenski intervali raanja i umiranja dugoronih valova, meu analitiarima dugoronog rasta postoji generalni konsenzus da su dugoroni valovi vezani za tehnoloke promjene. Ustvari, svaki dugoroni val je povezan sa promjenama tehno-ekonomske paradigme (glava 7.), te sa zamjenom jednog seta tehnoloke prakse drugim setom tehnoloke prakse. Ovo, naravno, nije proces koji se odvija naglo, nego proces koji se odvija postepeno na putu prema krajnjoj kristalizaciji nove paradigme. Svaki val ima svoje karakteristine forme ekonomskog organiziranja i specifinu geografiju. Tehnoloko liderstvo u jednom valu ne znai i zadravanje liderstva u sljedeem valu. Naprimjer, u prvom valu tehnoloki lideri su bili Britanija, Francuska i Belgija; u drugom valu su se njima prikljuili Njemaka i SAD; u treem valu Njemaka i SAD su preuzele liderstvo, a njima su se prikljuili Holandija i vicarska; u etvrtom valu tehnolokim liderima su se prikljuili jo i Japan, vedska i druge industrijalizirane zemlje, dok je u petom valu Japan poeo igrati prominentniju ulogu, a ranijim liderima su se prikljuila i dva nova istonoazijska tigra Juna Koreja i Tajvan.
219
TABELA 8.1. Kondratjevi dugoroni valovi i njihove osnovne karakteristike

Glavne nosee grane Infrastruktura Ogranienja prethodne tehnoekonomske paradigme. Rjeenja ponuena novom paradigmom Organizacija firmi i oblici kooperacije i konkurencije Geografski fokus Glavne nosee grane Infrastruktura Ogranienja prethodne tehnoekonomske paradigme. Rjeenja ponuena novom paradigmom Organizacija firmi i oblici kooperacije i konkurencije Geografski fokus Glavne nosee grane Infrastruktura Ogranienja prethodne tehnoekonomske paradigme. Rjeenja ponuena novom paradigmom Organizacija firmi i oblici kooperacije i konkurencije Geografski fokus Glavne nosee grane Infrastruktura Ogranienja prethodne tehnoekonomske paradigme. Rjeenja ponuena novom paradigmom Organizacija firmi i oblici kooperacije i konkurencije Geografski fokus Glavne nosee grane Infrastruktura Ogranienja prethodne tehnoekonomske paradigme. Rjeenja ponuena novom paradigmom Organizacija firmi i oblici kooperacije i konkurencije Geografski fokus K1: Rana mehanizacija, 1770s/80s Tekstil, tekstilne hemikalije, tekstilni strojevi, prerada eljeza, vodeni toak, grnarija Meugradski kanali, nasipani putevi Ogranienja obima, kontrole porocesa i mehanizacije u domaem putting out sistemu, rune operacije alatima i procesima. Rjeenja su napredak u veoj produktivnosti i profitabilnosti preko mehanizacije i organizacije tvornica kod vodeih industrija Konkurencija individualnih preduzetnika i malih firmi. Partnerska struktura olakava kooperaciju tehnikih inovatora i finansijera. Lokalni kapital i individualno bogatstvo. Britanija, Francuska, Belgija K2: Parni pogon i eljeznica, 1830s/40s Parni strojevi, parobrodi, strojni alati, eljezo i elik, oprema za eljeznicu eljeznica, brodovi Ogranienja vodenog kola: nefleksibilnost lokacije, obim proizvodnje, pouzdanost i obim aplikacija, restriktivan razvoj mehanizacije i proizvodnje tvornica za ekonomiju kao cjelinu. Parni strojevi i novi transportni sistemi su uvelike prevazili ove probleme Visoka konkurencija malih firmi, ali sada velike firme zapoljavaju hiljade radnika. Kako firme i trita rastu, drutva sa ogranienom odgovornou i dionika drutva dozvoljavaju nove modele investiranja, preuzimanja rizika i vlasnitva Britanija, Francuska, Belgija, Njemaka, SAD K3: Elektrika i teka industrija; 1880s/90s Elektrini inenjering, elektrini strojevi, kablovi i ice, teki ininjering, oruje, elini brodovi, teke hemikalije, sintetike boje Ponuda i distribucija elektrine energije Ogranienja eljeza kao inenjering materijala prevaziena univerzalnom dostupnou jeftinog elika i legura. Ogranienja nefleksibilnih pogonskih remenova pokretanih jednim velikim parnim strojem prevaziena pojedinanim ili grupnim pogonom elektrinih strojeva, kranovi, poboljanje layouta i tednje kapitala. Standardizacija kao pokreta. Izrastanje gigantskih firmi, karteli, trustovi, monopoli i oligopoli kao tipine forme. Regulacija dravnog vlasnitva prirodnih monopola i javnih preduzea. Koncentracija bankarskog i finansijskog kapitala. Izranjanje middle managementa u velikim firmama Njemaka, SAD, Britanija, Francuska, Belgija, Holandija, vicarska K4: Fordistika masovna proizvodnja, 1930s/40s Automobili, tenkovi, avioni, potrona roba, oprema, sintetiki materijali, petrokemikalije Autoputevi, aerodromi i avioprevoz Ogranienja obima radionike proizvodnje prevaziena tekuim procesima i montaom na tekuim trakama, puna standardizacija komponenti i materijala i obilje jeftine energije. Novi modeli industrijske lokacije i urbanog razvoja sa fleksibilnou automobilskog i zranog transporta. Pojeftinjenje proizvoda masovne potronje Oligopolna konkurencija, TNC bazirane na FDI i multipogonskim lokacijama. Konkurentsko podugovaranje na bliskoj saradnji ili vertikalnim integracijama, poveana koncentracija, divizionalizacija i hijerarhijska kontrola. Tehnostrukture u korporacijama SAD, Njemaka, zapadnoevropske zemlje, Japan, vicarska, vedska, Kanada, Australija K5: Informacije i komunikacije, 1980s/90s Kompjuteri, elektronske kapitalne robe, software, telekomunikacije, optika vlakna, keramike, robotika, baze podataka, informacijske usluge Digitalne mree, sateliti Deekonomija obima i nefleksibilnost specijaliziranih montanih linija djelimino prevaziena fleksibilnim proizvodnim sistemima, umreavanje i ekonomija prostora. Ogranienja zbog intenziteta energije i materijala djelomino prevaziena elektronskim kontrolnim sistemima. Ogranienja hijerarhijske organizacije djelomino prevaziena sistemizacijom, umreavanjem i integracijom dizajniranja, proizvodnje i marketinga Mree velikih i malih firmi bazirane na kompjuterskim mreama i tijesnoj saradnjom na tehnologijama, kontroli kvaliteta, obuci, planiranju investicija i proizvodnom planiranju (just in time). Keiretsu i sline strukture nude interno trite kapitala Japan, SAD, Njemaka, zapadnoevropske zemlje, Tajvan, Juna Koreja, Kanada i Australija

Pored ovih promjena, u pojedinim zemljama su se desile i promjene geografskog podruje Berlina i koridor Boston-New York, koji su bili glavni centri inovacija dugoronom valu, su u etvrtom valu bili ili potisnuti ili zamjenjeni novim urbanim juna Kalifornija, Silikonska dolina, Zapadni polumjesec oko Londona, koridor Tokaido Megapolis.21 liderstva. Naprimjer, u drugom i treem centrima kao to su Stuttgart-Munchen i
Kljune generike tehnologije

Svaki dugoroni val ima svoje generike (bazine ili general-purpose) tehnologije, koje imaju dvije vane karakteristike: (i) - u mnogim ekonomskim sektorima one mijenjaju nain proizvodnje i (ii) - one pokreu lananu reakciju komplementarnih invencija sa ciljem da se iskoriste prednosti nove tehno-ekonomske paradigme. Ali, zbog vremenskog zaostajanja komplementarnih invencija, period rasta, koji je nastao kao posljedica nosee generine tehnologije, moe trajati i po nekoliko decenija (boks 8.3.).
Boks 8.3. Dalekoseni efekti generikih tehnologija

Elektrini motor je korisna ilustracija za dugosene promjene nastajale zbog kljune nosee tehnologije. Iako je elektrini motor prvi put bio upotrijebljen 1883. godine, njegova difuzija je bila vrlo spora. Naprimjer, poetkom 20. stoljea parni strojevi su u SAD obezbjeivali 80% mehanike snage, dok su ostatak snage obezbjeivali vodeno kolo i parne turbine. Ali, ve 1929. godine su elektrini motori obezbjeivali 79% mehanike snage. Poveanje energetske efikasnosti je bio prvi efekat primjene elektrine struje. A, to je bilo mnogo vanije, elektricitet je mijenjao prirodu proizvodnih procesa. U tvornicama sa parnim strojevima velikcascatusi parni stroj je pokretao centralnu osovinu smjetenu uzdu cijele tvornice, dok su pojedinani strojevi dobijali pogonsku energiju preko pogonskih remenica i remenova spojenih sa centralnom osovinom. Zbog takvog sistema napajanja energijom, svi strojevi su morali biti montirani blizu centralne pogonske osovine, koja se morala okretati ak i kada je samo jedan stroj bio u pogonu. U poetku primjene je elektrini motor jednostavno zamijenio centralni parni stroj, ali su inenjeri kasnije ipak shvatili da elektromotor nosi velike potencijale za radikalne promjene layouta tvornica. Naime, kada mali nezavisni eletromotori pokreu pojedine strojeve, tvornica se moe sa aspekta potronje kapitala, rada i repromaterijala organizirati na mnogo efikasniji nain. Rastom primjene elektromotora je rasla i produktivnost. Naprimjer, u periodu od 1899. do 1929. godine je industrijski output po satu rastao po stopi od 2,6% godinje. Pojedinani motori su tedjeli i energiju, jer vie nije bilo potrebno pokretati centralni motor kada je radio samo mali dio opreme. Dananja kljuna nosea tehnologija su poluprovodnici (tranzistori i integrirani krugovi, koji su srce kompjuterskog ipa), koji su baza moderne informacijske i komunikacijske tehnologije. I kod njih je, slino kao i kod drugih vodeih tehnologija u prolosti, poetna difuzija bila spora (prvi proizvod koji je ranih 1950s koristio tranzistore su bili sluni aparati za nagluhe). Vremenom su kompjuteri izraeni na bazi poluprovodnika penetrirali u apsolutno svaki sektor ekonomije. Ali, kada se upotreba kompjutera tokom 1980s naglo irila, rast produktivnosti je i dalje bio nizak. Produktivnost je poela rasti tek u drugoj polovini 1990s, kada su kompjuteri definitivno uli u ljude, tj. kada su ljudi shvatili da su oni instrument produktivnosti. Ustvari, kompjuterima se desilo isto ono isto to se desilo elektromotorima tadanjim businessima su trebale decenije da naue kako da upotrijebe elektromotore za redizajniranje svojih proizvodnih procesa, a i dananjim businessima su trebale decenije da naue kako treba eksploatirati potencijale poluprovodnika.
Adaptirano prema Weil (2005) i Dicken (2004).
21
Hall and Preston (1988).
221
SLIKA 8.5. Konvergencija komunikacijskih i kompjuterskih tehnologija

E us Po Tr Ko Dig lek ne lu m Pa ve i an ob m ita tro n P m ro ke s u l n iln T n e m ko P e d ers zan nik e sk ikr t e n O e C L i i u o e l sij M o ek ok e u ri git n ac ko o p p ko an Kab ota gra V v p t a ik id on al lula mr va aln aln ide ob ov Vi ijs mu re m ob je lo las ds Vid f ak iln e de Te a eo fe ne rn e tn e i t k un k o n iln na vs e i n ke so i r ziv ot le vl di re m i r av i s m ele us sa ika lap ot e ika Ra i r k ek te ak sk nc re ad an ate re fo v l tra a ra a v a a v t u c i e e e d cij n n dio ad k m ge liti ije je ku TV ze ze ke io e a io je st st na ovi ije e io je liti e ni Sn im M Di re kt In te gr ira ne Pe rs on aln e
Vo jn im
1940
1950
1960
1970
Komunikacijske tehnologije
1980 1990 On-line zahjevi Profesiionalne baze podataka Management informacioni sistemi Integrirani tekstovi i obrada podataka Klirinki transakcijski sistemi Profesionalno rjeavanje problema
2000
Informacijske tehnologije
Planiranje materijala, kontrola zaliha i vremensko planiranje Elektronska pota i telekonferencije Dizajniranje pomou kompjutera Proizvodnja pomou kompjutera Dijagnosticiranje pomou kompjutera Daljinski osjetljivi ureaji
Kompjuterske tehnologije
1940 1950
e jen
1960 1980 1990 2000 1970 i ri ka SI cija ori aze etsi SI teri ovi mi sa ka ovi nje nja ika vi vi vi ri teri ori je i v a e r n t t a o a e a s u L e t o e o t te j u pj is ira oda L likaoce ke b she V pju disk sist e gl dat ip esir t u jez ip ip troje m ug ju p r m j o id c pju mp om ranz ih i io m i kr p s i p na s i a p ijs ad ko tik rtn van a p sen pro no odn tik B tni ni kom ogra om i ko inik T za e a or ro ac re k r i p r i n i l at Mik Rel Sp able Op spe zna kov ij-ar lno sob prir Op en r in ba M o p n r a i l g g i j i r o rt te M ne Ek epo ri to al rale Spo nje el na erci te rn tem In G a Po int a Ge cio pju ktu t sis Pr eso P av m nk Kom tra ru c l t n o n u o f z U S r e K o o P m dn ep ge Pr Je na a M
Peti Kondratjev ciklus, koji je poeo sredinom 1980s, se naslanja na prvu od pet savremenih generikih tehnologija: na informacijsku i komunikacijsku tehnologiju (ICT). Ova savremena paradigma je bazirana na tehnologijama jeftinih inputa informacija razvijenih napretkom mikroelektronike i telekomunikacijskih tehnologija. ICT, same po sebi, nisu neka nova stvar. Hiljadama godina, poev od prvih slika u peinama i izuma pisma, ljudi su koristili alate i tehnike da saberu, proizvedu i zapiu podatke. Hall i Preston indentificiraju tri glavne faze razvoja informacijskih i komunikacijskih tehnologija: 1. jednostavna slikovna prezentacija i pisani jezik, koji je prerastao u tampanje - njeni osnovni elementi su bili papir, alati za pisanje, tinta i prese za tampanje; 2. mehanike, elektromehanike i rane elektronske tehnologije razvijene krajem 19. i poetkom 20. stoljea - njeni osnovni elementi su bili telefon, pisai stroj, gramofon, kamera, tabularni stroj za raunanje, radio i televizija; 3. mikroelektronske tehnologije, koje su se pojavile u drugoj polovini 20. stoljea njeni osnovni elementi su kompjuteri, roboti i druga informatika, komunikacijska i uredska oprema. Hall i Preston su prvu fazu nazvali stara ICT, a drugu i treu fazu nova ICT. Pored toga, oni su uveli i novi izraz konvergentna ICT za unapreenja iz 1970s i 1980s, kad su se kompjuteri i telekomunikacije poeli integrirati u sisteme za obradu i razmjenu informacija (slika 8.5.). Ova konvergencija dvije razliite tehnologije je bila od ogromne vanosti za razvoj internacionalinih i globalnih ekonomskih aktivnosti.
222 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj 8.3. PRIRODA TEHNOLOKOG PROGRESA
Koritenje nekog softwarea je klasina ilustracija tehnolokog progresa. Kada software instaliramo na kompjuter, na kapital (kompjuter) i na rad (korisnik), koji su ukljueni u proizvodnu funkciju, se ne mijenjaju. Ali, kada radimo sa instaliranim softwareom, on moe podii koliinu proizvedenog outputa. Kako tehnologija mijenja nain na koji se proizvodni faktori meusobno kombiniraju u proizvodnji outputa, to i promjene u tehnologiji utiu na proces ekonomskog rasta. Ono to je krucijalno kod uticaja tehnolokih promjena u procesu ekonomskog rasta je injenica da tehnoloki progres omoguava nekoj ekonomiji da prekorai ogranienja koja nastaju iz osnova opadajuih prinosa. Naime, to je u Cobb-Douglasovoj proizvodnoj funkciji (y = Ak h1-) parametar A vei, to e prihod per capita nastaviti svoj rast. To jednostavno znai da produktivnost neke nacije (ili nekog ekonomskog subjekta) zavisi od njene sposobnosti stvaranja i usvajanja znanja i tehnologije.
Kreiranje znanja i tehnologije i nacionalni inovacijski sistemi

Za stvaranje i usvajanje novih tehnologija su potrebne investicije. Slino kao i kod formiranja fizikog kapitala, i ovdje neko, ako eli da unaprijedi i uvede neku novu produktivnu ideju, mora upotrijebiti resurse koji su moda bili namijenjeni neem drugom. Priroda investicija u znanje i tehnologiju je u dosadanjoj historiji varirala i u prostoru i vremenu, to je modeliralo sadanju naunu i tehnoloku sliku svijeta. Za razliku od prolosti, u kojoj su sve do sredine 19. stoljea tehnoloka unapreenja bila prvenstveno proizvod mislilaca-inovatora, sadanji sistem proizvodnje znanja i tehnologije se bazira na organiziranim naporima drutva neke zemlje na stvaranju sistema pomou kojeg e raditi nauku i tehnologiju i razvijati svoje tehnoloke sposobnosti. Dosadanja iskustva tehnolokog razvoja su pokazala da zemlje, koje nisu bile u stanju da na nacionalnom nivou razviju tehnoloke sposobnosti i smanje jaz u produktivnosti sa razvijenim zemljama, zaostaju u kreiranju blagostanja. Te zemlje su kasnile i u diseminaciji (irenju) nove tehnoekonomske paradigme. Na signale iz svoje okoline firme odgovaraju nabavkom i usvajanjem tehnologije, te njenim unapreenjem, ime ojaavaju svoje tehnoloke kapacitete i poboljavaju svoje konkurentske prednosti. Njihove odluke su pod uticajem nacionalnih sistema povlastica, faktora i resursa trita (obuka, kapital, tehnologija, dobavljai) i institucija (na podruju obrazovanja i obuke, finansija itd). Stvaranje novih znanja, tehnologija i inovacija je interaktivni proces, koji povezuje agente koji reaguju na povlastice sa trita, druge institucije koje djeluju na bazi strategija i pravila koji su nezavisni od trinih mehanizama. Kombinacija agenata, institucija i pravila, na kojima se bazira proizvodnja i apsorpcija znanja i tehnologija, se naziva nacionalni inovacijski sistem, koji odreuje stepen stvaranja i diseminacije znanja i tehnolokog know-howa u svim proizvodnim aktivnostima u nekoj zemlji (slika 8.6.).22 Glavne komponente nacionalnog inovacijskog sistema su meusobno povezane i djeluju na tri razliita nivoa, od kojih svaki nivo prua poseban i razliit okvir u kojem se moe formulirati i promovirati odgovarajua nauno-tehnoloka i ekonomska politika:23
22 23
Nelson (1988). Freeman (1987); Nelson (1993); Cimoli and Dosi (1995).
223
SLIKA 8.6. Nacionalni naunotehnoloki i inovacijski sistem

Potranja
Kupci (krajnja potranja) Proizvoai (intermedijarna potranja)
Okvir uslova
Finansijsko okruenje, porezi i povlastice, naklonost prema inovacijama i preduzetnitvu, mobilnost
Industrijski sistem
Velike kompanije Intermedijari Istraivaki instituti, brokeri
Obrazovanje i istraivanje
Profesionalno obrazovanje i obuka Visoko obrazovanje i istraivanje Istraivanje javnog sektora
Politiki sistem
Vlada
Zrela SMEs
Upravljanje
Nove tehnoloki bazirane firme
Politike istraivanja, tehnologije i razvoja
Infrastruktura
Bankarstvo, investicijski kapital IPR i informacije Podrka inovacijama i businessu Standardi i norme
Izvor: Andersson et al (2004).
Prvo, firme i njihovi proizvodni sistemi su krucijalni (iako ne i ekskluzivni) recipijenti know-howa, koji je veim dijelom apsorbiran u operacijske rutine i vremenom modificiran na bazi pravila prenosa i strategija na viem nivou (istraivake aktivnosti, odluke o vertikalnim integracijama i horizontalnim diverzifikacijama itd.); Drugo, firme se sa drugim firmama povezuju u mree, a te mree sa drugim firmama i neprofitnim institucijama, dravnim agencijama, univerzitetima i organizacijama za promoviranje proizvodnih aktivnosti. Ove mree i politike, ija svrha je poboljanje okruenja za stvaranje i izvoenje naunih i tehnolokih aktivnosti, igraju fundamentalnu ulogu u jaanju tehnolokih kapaciteta. Tree, na irem nacionalnom nivou naini ponaanja (engl. behaviour) na mikroekonomskom nivou stvaraju mree u kojima se proizvode razne kombinacije makroekonomskih efekata, socijalnih odnosa, pravila i politikih ogranienja.
Stvaranje i usvajanje znanja i tehnologije (konsekventno, i poboljanje meunarodne konkurentnosti) su sistemski procesi, u kojima performanse nekog inovacijskog sistema zavise od vrste sinergija i eksternaliteta mnogih razliitih stvari. Tehnoloke anse i prepreke, zajedno sa iskustvima i steenom obukom razliitih agenata inovacijskog sistema, predstavljaju specifian kontekst za svaku zemlju, grupaciju zemalja ili regiju.

Jedinstvena priroda nauke i tehnologije je bila glavni razlog zbog kojeg su dravne vlasti bile jako involvirane u stvaranje nauke i tehnologije. Iako je veliki dio sredstava za istraivanje i razvoj bio usmjeravan u razvoj vojnih tehnologija, ipak je u mnogim ekonomskim sektorima u promociji bazinih i primjenjenih istraivanja i izgradnji relevantnih institucija javni sektor imao vodeu ulogu. Ove strategije su bile posebno uoljive u poljoprivredi, atomskoj energiji i telekomunikacijama (razvoj interneta se odvijao pod direktnom kontrolom drave), irokom spektru zdravstvenih disciplina (ukljuivo razvoj humanih genoma) itd. Isto, ili vrlo slino, se deavalo i na podrujima koja su jako osjetljiva na meunarodnu konkurentnost, u kojima su vlade mnogih razvijenih drava nastojale da izgrade institucionalnu bazu i nacionalne tehnoloke kapacitete pomou kojih e privatni sektor konsolidirati svoje konkurentske prednosti i izgraditi nove. Dravne politike igraju, takoer, vrlo vanu ulogu u pravnoj zatiti inventora i njihovih patenata, licenci i drugih oblika intelektualnog vlasnitva.
Ko finansira stvaranje nauke i tehnologije?

Tradicionalni pogled na ulogu javnog sektora u razvoju naunih i R&D aktivnosti je zavisio od vrste i podruja aktivnosti. Za aktivnosti u kojima je drava jedini akter, kao, naprimjer, odbrana, vrijeme, neke transportne i komunikacijske aktivnosti, drava je prava adresa za sponzoriranje tih aktivnosti. Uloga drave je, takoer, dosta jasna i kod razvoja fundamentalnih naunih disciplina, kao to su ista matematika, okeanografija, fizika, hemija itd, kod kojih su mogui rezultati ope ljudske vrijednosti koje su prilino udaljene od moguih komercijalnih aplikacija. U ovu grupu spadaju i ona istraivanja koja se odnose na imperfekcije trita, energetska pitanja zatite ivotne sredine koja predstavljaju dio nacionalne sigurnosti (naprimjer globalno zagrijavanje, biodiverzitet), obrazovanje i unapreenje infrastrukture. Uloga drave postaje problematina u razvoju civilnih tehnologija. Pri tome se otvaraju vana pitanja kao to su: koliko je za neku zemlju dovoljno R&D, sa koliko sredstava e drava uestvovati u finansiranju, ko donosi i kako se donose odluke o alokaciji dravnih resursa, ko e raditi R&D projekte (dravne laboratorije, univerziteti, industrijske laboratorije), kojim e se mjerama podravati R&D (depresirane cijene, trgovake restrikcije, dobiti i trokovi koji ne reflektiraju trine cijene, neprisvojivost (engl. nonappropriability) rezultata, politika indukcija neizvjesnosti itd.). Ova pitanja su prilino teka, jer se svako mogue pitanje mora ocjeniti sa aspekta izbora alternativa koje se odnose na nefiziku prirodu tehnologije i na vlasnitvo tehnnologije. Razlika izmeu tehnologije i konvencijalnih faktora proizvodnje (fiziki i humani kapital) je u tome to su konvencionalni faktori proizvodnje objekti, dok su tehnologije esencijalno ideje koje nemaju konkretni fiziki oblik. Jedan od glavnih rezultata nefizike prirode tehnologije je taj to su, za razliku od konvencijalnih faktora proizvodnje, tehnologije nonrival robe. Rival robe su robe kod kojih se nekoliko korisnika bori za njihovu upotrebu (isti objekat istovremeno ne mogu koristiti dva ovjeka), a non-rival robe su one robe kod kojih nema rivalstva u njihovom koritenju (tvoje koritenje te robe ne sprjeava moju sposobnost da je i ja istovremeno koristim). Naprimjer, non-rival robe su iste informacije, ASCII kodovi za obradu teksta, digitalno kodiranje muzike na CD-ovima, koncepti lean proizvodnje, matematiki zapisi itd. Nonrivalna priroda tehnologije znai da se tehnologija moe mnogo slobodnije kretati izmeu firmi ili drava nego tradicionalni faktori proizvodnje. Meutim, ova udesna ideja nonrivalstva je jako ograniena sa onim to se zove prisvojivost tehnologije, koja sprjeava druge da nonrival robe koriste bez dozvole. Tipian primjer je snaga vlasnikog prava. Za mnoge vrste roba je odravanje kontrole vlasnitva vrlo lako
225
(automobil, zemlja, odjea), ali kod drugih roba je odravanje kontrole mnogo tee ili je esto nemogue (ribe u moru). Neke vrste non-rival roba je lako zatititi, kao to su, naprimjer, satelitske TV stanice, ije kodirane programe mogu gledati samo pretplatnici. Ali, kod muzikih i video snimaka, zbog mogunosti piratskog kopiranja, vlasnika prava nisu suvie jaka. Osim toga, prisvojivost ili neprisvojivost nisu vlasnitva koja su sama po sebi inherentna, jer o njima odluuje i drava. Izbor izmeu nonrival i rival stanja, kao i izmeu prisvojivosti i neprisvojivosti je vrlo kontroverzan, jer ga prate brojni pro et contra argumenti. Naprimjer, da li e socijalne beneficije biti vee ako je znanje dobijeno iz ulaganja u R&D dostupno svim ljudima, ili e to znanje biti korisnije i efikasnije upotrijebljeno ako ga prisvoji privatni sektor. Kompliciranost postaje mnogo jasnija ako se ta pitanja detaljnije pogledaju u kontekstu odnosa izmeu bazinih i primjenjenih istraivanja na tzv. Stokesovoj matrici (slika 8.7.).
SLIKA 8.7. Matrica R&D aktivnosti i vlasnitva

Istraivanja vode ka primjenjenoj upotrebi Istraivanja vode ka razumjevanju principa Ne Da PASTEUR polje: Bazina istraivanja inspirirana primjenom
BOHR polje: ista bazina istraivanja
Gornji lijevi kvadrant matrice odgovara fundamentalnim istraivanjima, iji je cilj irenje granica ljudskih spoznaja koja sada nemaju neku praktinu aplikaciju. Tipian primjer je istraivanje strukture atoma, koje je poetkom 20. stoljea obavio veliki danski fiziar Niels Bohr. Ta istraivanja su tada bila ista nauna otkria, koja su nekoliko decenija kasnije proizvela enormne praktine efekte.
Donji desni kvadrant matrice se odnosi na istraivanja koja se izvode samostalno, sa vrlo praktinim ciljevima, i bez namjere da se unaprijedi ope znanje na odreenom naunom i tehnolokom podruju. Tipian primjer su eksperimenti Thomasa Alve Edisona, koji su postojea nauna znanja pretvarali u praktine komercijalne inovacije. U istu kategoriju spadaju i industrijska istraivanja.
EDISON polje: ista primjenjena istraivanja
Gornji desni kvadrant matrice se odnosi na bazina istraivanja, koja su stimulirana potrebom za praktinim rezultatima. Tipian primjer su istraivanja Louisa Pasteura, kojeg su vrlo praktini ciljevi lijeenja zaraznih bolesti ljudi i ivotinja i spreavanja kvarenja mlijeka i drugih namirnica odveli do fundamentalnih istraivanja na podruju mikrobiologije. Pogledajmo i pitanje kako locirati vlasnitvo za tehnologije koja se kreiraju R&D aktivnostima? Odgovor se nalazi izmeu dva mogua izbora - znanje je dostupno svim ljudima i cjelokupno znanje zahvata privatni sektor. Odgovor zavisi od pozicije vrste znanja u Stokesovoj matrici: x Edisonov kvadrant: Izbor je jasan - privatno vlasnitvo. Preduzetnici e investirati u R&D aktivnosti ako je znanje blizu trita, ako je oekivani povrat investicija srazmjeran rizicima (trinim, tehnolokim, rizicima intelektualnih prava) i ako se moe obavljati njegov management (tajnost, brzina, patentni i copyright sistem). Javno finansiranje ovih istraivanja i opa difuzija rezultata moe prouzrokovati nesagledive probleme.
Ne
Da

x x Bohrov kvadrant: Izbor je takoer vrlo jasan - javno vlasnitvo. Investiranje u R&D aktivnosti je javno (dravno), irenje rezultata istraivanja je nerestriktivno i besplatno, ali uz plemiku ulogu vladinih birokrata kod odluivanja o prioritetima I&R. Pasteurov kvadrant: Kod nekih fundamentalnih istraivanja koja su usmjerena prema misiji drave je izbor jasan - javno finansiranje. Ali, u ovom kvadrantu neka istraivanja nisu u skladu sa misijom drave, nego su orijentirana na komercijalne aplikacije (naprimjer hemijski ininjering, industrijske tehnologije, novi kompjuterski jezici). Ako ta istraivanja prepustimo samo preduzetnicima, ona e biti ili podinvestirana ili e znanje koje je vano za ukupno drutvo i njegov ekonomski rast, zbog jake zatite intelektualnih prava, biti vrlo usko distribuirano. Sa druge strane, ako se ta istraivanja prepuste samo dravi, ona e odreivati prioritete, to zahtijeva posjedovanje mnogo vie znanja o tritu,nego to ga tipina dravna birokracija ima. Mogue rjeenje je svakako u zajednikom finansiranju R&D djelatnosti (javni fondovi i preduzetnike istraivake laboratorije).
Inovativni sistemi: glavni trendovi

Sadanja struktura i veliina nacionalnih inovacijskih sistema u svijetu vue duboke korjene iz prolosti, a posebno iz perioda ubrzane industrijalizacije, kada su se ogromna javna sredstva usmjeravala u R&D laboratorije, firme, institute i univerzitete. Javne razvojne banke su, takoer, bile u funkciji razvoja i irenja proizvodne i tehnoloke infrastrukture, obuke humanih resursa, stvaranja inovativne infrastrukture i velikih javnih kompanija i konglomerata, u kojima su se koncentrirala industrijska istraivanja.
TABELA 8.2. Svijet, kljuni indikatori (GDP, populacija i GERDa, 2002.

GDP (milijardi) Svijet Razvijene zemlje Zemje u razvoju Najmanje razv. zemlje Neke vanije zemlje Brazil Kina Francuska Njemaka Indija Japan Ruska federacija Velika Britanija SAD Ekonomske regije OECD zemlje Evropska unija Novoindustrijaliz. Azija
a
Populacija % 100,0 59,4 39,1 1,5 2,7 12,2 3,4 4,7 5,8 7,3 2,4 3,3 21,9 60,0 22,5 4,8 (milioni) 6.176,2 1.195,1 4.294,2 686,9 174,5 1.280,4 59,5 82,5 1.048,6 127,2 144,1 59,2 288,4 1.144,1 453,7 374,6 % 100,0 19,3 69,5 11,1 2,8 20,7 1,0 1,3 17,0 2,1 2,3 1,0 4,7 18,5 7,3 6,1
GERD (milijardi) 829,9 645,8 183,6 0,5 13,1 72,0 35,2 56,0 20,8 106,4 14,7 29,0 290,1 655,1 195,9 53,5 % 100,0 77,8 22,1 0,1 1,6 8,7 4,2 6,7 2,5 12,8 1,8 3,5 35,0 78,9 23,6 6,4
47.599,4 28.256,5 18.606,5 736,4 1.300,3 5.791,7 1.608,8 2.226,1 2.777,8 3.481,3 1.164,7 1.574,5 10.414,3 28.540,0 10.706,4 2.305,5
% GERD/ GDP 1,7 2,3 1,0 0,1 1,0 1,2 2,2 2,5 0,7 3,1 1,3 1,8 2,8 2,3 1,8 2,3
GERD per capita 134,4 540,4 42,8 0,7 75,0 56,2 591,5 678,3 19,8 836,6 102,3 490,4 1005,9 572,6 431,8 142,8
- GERD (Gross Expenditure on R&D) Bruto potronja na istraivanja i razvoj. Izvor. UNESCO (2005).
227
Stoga ne udi to su nauni i tehnoloki kapaciteti izmeu razvijenih zemalja i zemalja u razvoju distribuirani neravnomjernije nego to je distribuirana ekonomska snaga (tabela 8.2, i slika 8.8.). Naime, svijet je u 2002. godini na R&D izdvojio 1,7% GDP-a, ili 830 milijardi USD, ali distribucija ulaganja reflektira enormne podjele svijeta u odnosu na razvoj, prosperitet, zdravlje i participaciju u svjetskoj ekonomiji, kao i u svjetskim poslovima. U ukupnim svjetskim ulaganjima u nauku i tehnologiju udio zemalja OECD-a iznosi 78,9%, Indije, Kine i novoindustrijaliziranih istonoazijskih zemalja 17,4%, a itavog ostatka svijeta samo 3,7%.24 Ili, prosjena potronja za nauku i tehnologiju po stanovniku zemalja OECD-a je 818 puta vea nego prosjena potronja 52 najsiromanije zemlje svijeta.
SLIKA 8.8. Regionalni udjeli ulaganja u R&D

Latinska Amerika 2,6% Okeanija 1,1% Afrika 0,6%
Zemlje OECD-a, a posebno zemlje Trijade (SAD, Japan, EU), su najvei svjetski investitori u znanje. Zbir njihovih investicija u nauna istraivanja, software i visoko obrazovanje je u 2000. godini iznosio oko 4,8% GDP-a. Meutim, ako se uzmu u obzir trokovi svih nivoa kolovanja, ukupna potronja iznosi ak 10% GDP-a.25 Regionalne razlike u potronji za naunoistraivake aktivnosti u odnosu na GDP, takoer, ukazuju na veliinu jaza izmeu naune i tehnoloke baze siromanih i razvijenih zemalja (najmanje razvijene zemlje troe samo 0,1% GDP-a na GERD, Zemlje u razvoju 1,0%, dok je taj iznos u razvijenim zemljama 2,3%. Jedini pozitivni trendovi su se dogodili u Aziji, gdje je udio ukupnog azijskog GERD-a u ukupnom svjetskom GERD-u porastao sa 27,9% u 1997. godini na 31,5% u 2002. godini.
Azija 31.5 %
Sjeverna Amerika 37.0%
Evropa 27.3%
Izvor: UNESCO (2005)
Poslije Drugog svjetskog rata (a negdje i prije) irenjem ideja slobodnog trita je dolo do krupnih promjena u nacionalnim inovacijskim sistemima. Tradicionalni nacionalni nauni sistem sa svojom trostrukom ulogom: proizvodnja znanja (istraivanja), transmisija znanja (obrazovanje i obuka) i transfer znanja na preduzea i preduzetniki sektor, koji se bazirao na velikim dravnim laboratorijima i univerzitetima se pod pritiskom smanjivanja dravnih fondova i jaanjem uloge privatnog sektora znatno promijenio, prvo u razvijenim zemljama, a zatim i u novoindustrijaliziranim zemljama Jugoistone Azije. U zadnje dvije decenije se u razvijenim zemljama udio ukupnih naunoistraivakih aktivnosti, koje finansira industrija, znatno poveao u odnosu na udio koje finansira drava (slika 8.9.). U zemljama OECD-a je business sektor bio glavni izvor finansiranja domaih nauno-istraivakih aktivnosti, sa udjelom u 2001. godini od 63,6%. Njegov doprinos u ukupnim trokovima istraivanja je poeo da raste od
24
25
UNESCO (2005). OECD (2004)

sredine 1990s, a u 2001. godini je potroio preko 70% istraivakih fondova, dok su univerziteti i dravne laboratorije potroile ostalih 30%. Business sektor je bio i najvei finansijer javnih naunoistraivakih aktivnosti, to je znatno unaprijedilo saradnju sa univerzitetima, povealo broj zajednikih patenata i ohrabrilo ekspanziju javno/privatnog partnerstva.
SLIKA 8.9. Dinamika ulaganja u R&D aktivnosti, OECD zemlje, 1990-2001

75
9000 8000 Javni sektor Business sektor
65
Milioni PPP USD
7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000
Procenti (%)
55
Business sektor Javni sektor
45
35
25 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001
0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001
Izvor: OECD (2004)
TABELA 8.3. Broj istraivaa u svijetu, 2002

Svijet Razvijene zemlje Zemje u razvoju Najmanje razvijene zemlje Neke vanije zemlje Brazil Kina Francuska Njemaka Indija Japan Ruska Federacija Velika Britanija SAD Ekonomske regije OECD zemlje Evropska Unija Novoindustrijalizirana Azija
Izvor. UNESCO (2005).
Istraivaa (hiljade) 5.521,4 3.911,1 1.607,2 3,1 54,9 810,5 177,4 264,7 117,5 646,5 491,9 157,7 1.261,2 3.414,3
% 100,0 70,8 29,1 0,1 1,0 14,7 3,2 4,8 2,1 11,7 8,9 2,9 22,8 61,8
Istraivaa na milion stanovnika 894,0 3.272,7 374,3 4,5 314,9 633,0 2.981,8 3.208,5 112,1 5.084,9 3.414,6 2.661,9 4.373,7 2.984,4
GERD po istraivau (000 USD) 150,3 165,1 114,3 153,7 238,0 88,8 198,4 211,4 176,8 164,5 30,0 184,2 230,0 191,9
1.106,5 291,1
20,0 5,3
2.438,9 777,2
177,0 183,7
229
Distribucija humanih resursa na podruju nauke i tehnologije je neto ravnomjernija (tabela 8.3.). U 2002. godini je 61,8% svjetske ponude istraivaa bilo koncentrirano u zemljama OECD-a, 11,2% u zemljama biveg socijalistikog bloka, 22,5% u Indiji i Kini i novoindustrijaliziranim zemljama Istone Azije. U odnosu na veliinu populacije, jaz izmeu razvijenih zemalja i zemalja u razvoju je opet vrlo veliki: 4,5 istraivaa na milion stanovnika u najmanje razvijenim zemljama, 374 istraivaa na milion stanovnika u zemljama u razvoju i 3.273 istraivaa na milion stanovnika u razvijenim zemljama. Distribucija svjetskih naunih i tehnolokih outputa, mjerena naunim publikacijama i brojem patenata, pokazuje ekstremni stepen koncentracije moderne nauke i tehnologije. U 2002. godini je 87,6% svih naunih publikacija proizvedeno u razvijenim zemljama, od ega 32,7% u SAD, 40,3% u EU, 10,8% u Japanu. Slina koncentracija je i u broju patenata: 93,4% patenata je registrirano u razvijenim zemljama, od ega 54,0% u SAD, 17,5% u EU i 20,3% u Japanu. Najvie patenata po glavi stanovnika imaju vicarska i vedska (119 odnosno 107), a zatim Japan (81), Finska (75), Njemaka (70) i SAD (52).
SLIKA 8.10. OECD trgovina po tehnolokom intenzitetu, 1994-2003

200 190 180 170 160 150 140 130 120 110 100 90 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Srednjeniska tehnologija Niska tehnologija Srednjevisoka tehnologija Visoka tehnologija
Ukupno manufaktura
Izvor: OECD (2004).
Ekonomije visokoindustrijaliziranih zemalja su danas vie nego ikada zavisne od proizvodnje, dustribucije i upotrebe znanja, jer output i zaposlenost u visokotehnolokim proizvodnim i uslunim sektorima raste znatno bre nego u ostalim ekonomskim sektorima. U zemljama OECD-a je 2000. godine proizvodnja visokih i srednjevisokih tehnolokih proizvoda, zajedno sa uslugama koje se baziraju na znanju, obrazovanju i zdravstvu ostvarivala 57,5% ukupne vrijednosti. Izvoz tehnoloki naprednih proizvoda, takoer, raste bre nego ukupan izvoz (slika 8.10.). Izvoz visokotehnolokih industrija uestvuje sa etvrtinom u ukupnom izvozu OECD zemalja, a zajedno sa industrijama srednje visoke tehnologije (automobili, hemikalije, strojevi i oprema) uee je prilino visoko i iznosi oko 65%.

Sposobnost zemalja u razvoju da se uhvate u kotac sa brojnim izazovima ekonomskog napretka, socijalnog progresa i okolinske stabilnosti su vrlo limitirane.26 Uz izuzetak nekoliko velikih zemalja (Indija, Kina, Brazil, Meksiko) i nekih novoindustrijaliziranih zemalja (Juna Koreja, Singapur, Tajvan, Malezija), koje imaju respektabilnu i prepoznatljivu naunu i tehnoloku bazu, sve ostale zemlje niskih i srednjih prihoda nemaju sposobnosti za generiranje vlastitog tehnolokog znanja, te selektiranja, apsorbiranja, adaptiranja i koritenja uvezenih znanja.
Mapa 8.1. Tehnoloka podjela svijeta
Tehnoloki inovatori Tehnoloki adapteri Tehnoloki iskljuene zemlje

Izvor: Sachs (2000)
Iz podataka o stvaranju znanja i tehnologije nije teko uoiti da se sve vei broj nerazvijenih zemalja nalazi u zaaranim krugovima nauke i tehnologije. Meunarodne inicijative, dizajnirane da ohrabre formiranje endogenih naunih i tehnolokih sposobnosti u zemljama u razvoju, se nisu pokazale efektivnim. Naprimjer, Generalna skuptina Ujedinjenih naroda je 1980. godine usvojila Beki program akcija nauke i tehnologije za razvoj, iji su ciljevi bili usmjereni na kreiranje endogenih naunih i tehnolokih sposobnosti u zemljama u razvoju. Dvadeset godina kasnije se moe konstantirati da su postavljeni ciljevi bili samo pusta elja.
26
Abdus Salam, jedan od malobrojnih dobitnika Nobelove nagrade iz zemalja u razvoju, kada se zalae za ravnomjerniju distribuciju svjetskih naunih i tehnolokih napora, ukazuje na supkritinu veliinu nauke i tehnologije na Jugu. Salam (1989).
231
Inovacijske aktivnosti, koje su izvor novih tehnologija, su koncentrirane u malom broju industrijski razvijenih zemalja (mapa 8.1.).27 15% cjelokupnog svjetskog stanovnitva, koje ostvaruje oko 55,5% svjetskog GDP-ja, uestvuje u stvaranju skoro svih svjetskih tehnolokih inovacija. Drugi dio svijeta, u kojem ivi polovina svjetskog stanovnitva, moe prihvatiti nove tehnologije i upotrijebiti ih u proizvodnji i potronji. Preostali dio, skoro treina svjetskog stanovnitva, je potpuno iskljuen iz svijeta tehnolokih inovacija, bilo da se radi o proizvodnji ili o sposobnosti prihvatanja. Tehnoloki iskljuene regije se ne podudaraju sa dravnim granicama. Veina tih regija, kao to su, naprimjer, juni Meksiko, dijelovi srednje Amerike, Andske zemlje, vei dio Brazila, tropski saharski dijelovi Afrike, veina zemalja biveg Sovjetskog Saveza, izuzev dijelova blizu evropskim i azijskim tritima, Laos i Kamboda i kineske provincije u dubokoj unutranjosti su, izgleda, definitivno uhvaene u zamku tehnolokog siromatva.
8.4. TEHNOLOKI PROGRES I EKONOMSKI RAST SLIKA 8.11. Trendovi inovacija u Evropskoj uniji, 2000-2003
0,9 0,8 Indeks inovacija , 2003 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 Italija Bugarska
Gubljenje momenta
SAD
Japan vedska Finska Island Norveka Maarska vicarska V. Britanija Njemaka Danska Belgija Austrija Luksemburg eka Irska Slovaka
Napredovanje
Holandija Francuska
panija
Dalje padanje
0,0 0 5 10
Rumunija 15
Slovenija Litvanija Poljska Grka Kipar Portugal 20 25
Estonija Latvija
Turska 30 35
Hvatanje
40 45
Prosjena promjena u indikatorima trendova (%)
Stvaranje i nain pridobivanja i koritenja nauke i tehnologije utie na ekonomski rast. Prethodno smo vidjeli da zemlje sa razliitim stepenom tehnoloke razvijenosti imaju razliite faktore drutvenog bogatstva i ekonomsko-politike moi. Kako je tehnoloki progres sistemski neutralan (detaljnija rasprava o ovome, kao i o pitanjima produktivnosti i efikasnosti vodie se u sljedeim glavama), to neka drava, ako hoe da raste, mora da stvara i razvija nove tehnologije i inovacije, da podstie ugraivanje tehnolokog progresa u aktivnost firmi i da svoju ukupnu ekonomsku i socijalnu strukturu usmjerava prema tehnolokom progresu.
27
Sachs (2000).

Pri tome je uoljiv napor mnogih zemalja da zahvate i izmjere, ne samo inpute u nauku i tehnologiju i output istraivanja, nego i inovacije kao takve i mehanizme preko kojih se nauka i tehnologija isporuuje. Ovaj napor mjerenja efekata inovacija se, naprimjer, u Evropskoj uniji pokuava ostvariti mjerenjem tzv. indeksa inovacija. Ovaj indeks je sastavljen iz razliitih indikatora za mjerenje humanih resursa (broj diplomiranih studenata prirodnih i tehnikih nauka, investicije u cjeloivotno uenje i zaposlenost u visokotehnolokim sektorima); transmisije i primjene znanja (broj inovativnih malih i srednjih preduzea) i finansiranja inovacija, outputa i trita (raspoloivost rizinog kapitala i udjela visoke tehnologije u manufakturnoj industriji). Ako se tome dodaju jo i prosjene godinje promjene u svim navedenim indikatorima u zadnjih tri godine, moemo dobiti dinaminu sliku pozicije zemalja u odnosu na inovacije. Slika 8.11. ilustrira poziciju 25 lanova EU i nekih drugih zemalja, ukljuujui i SAD i Japan. Pri tome treba imati u vidu da je zbog jakog tehnolokog zaostajanja u ovu vrstu dijagrama nije racionalno ukljuivati i mnoge zemlje u razvoju, ali treba svakako napomenuti da smanjivanje zaostajanja za razvijenim, na znanju baziranim drutvima, zahtijeva primjenu razvojnog puta prikazanog na slikama ovog tipa.
Transfer tehnologije
Nakon uspjeha tehnolokog booma, koji je zapoeo 1950s, poela se kristalizirati vrlo vana dimenzija tehnologije, danas poznata pod imenom transfer, odnosno prenos tehnologije. Neopipljiva i komplementarna sredstva, tj. razliita tehnoloka znanja potrebna za zadovoljavanje razliitih socijalnih potreba, su jedna od najbitnijih komponenti tehnologije. Ove komponente se mogu pojaviti u obliku roba koje se kupuju, u obliku koji se moe vie puta prodati, a da pri tome ne izgube svoju upotrebnu vrijednost, i u obliku roba kod kojih njen prodavac i nakon prodaje ostaje njen vlasnik. Obzirom na razna lica tehnologije, njen transfer se odnosi na sve oblike njenog prenosa: od mjesta gdje ona nastaje do mjesta gdje se ona koristi. Transfer tehnologije je proces u kojem se nauka i tehnologija ire kroz sve sfere humane djelatnosti. To moe biti transfer iz bazine nauke u primjenjenu tehnologiju ili adaptiranje postojee tehnologije za nova podruja koritenja. Transfer tehnologije se razlikuje od transfera informacija, jer transfer tehnologije podrazumjeva neki od oblika stvarne aktivnosti. U literaturi se mogu sresti razliiti pristupi u definiranju pojma transfera tehnologije, poev od pristupa koji posmatra zajednike efekte generiranja i transformacije tehnologije, do pristupa koji te pojave tretiraju izolirano. Takoer se uoavaju i dva naina gledanja transfera u odnosu na nivo posmatranja: nivo meunarodnih odnosa i nivo konkretnih preduzea. Generalno, pod pojmom transfer tehnologije se podrazumijeva proces prenoenja tehnolokih znanja iz jedne zemlje u drugu ili u okviru jedne zemlje prijenos tehnolokog znanja sa jednog podruja na drugo, odnosno iz jedne radne sredine u drugu. Pri tome tehnoloka znanja mogu, pored proizvodnih, obuhvatati i informacije i metode o razvoju, projektiranju, komercijalizaciji, managementu i drugim business elementima, koji istovremeno obezbeuju uslove za stvaranje vlastite tehnologije i njenu difuziju. Karakter tehnolokog transfera je uvijek dvosmjeran. On treba prodavcu radi sticanja profita ili novih trita, ali treba i kupcu radi boljeg koritenja svojih resursa i stvaranja uslova za razvoj vlastitih R&D aktivnosti, inovacija i difuzije inovacija. Zato se transfer tehnologije moe posmatrati i kao jedna od najvanijih determinanti rasta nacionalnih ekonomija.
233
Ne postoji jedinstvena metodologija klasifikacije razliitih oblika tehnolokog transfera, ali se, najee, mogu sresti principi klasifikacije oblika tehnolokog transfera: x x x x prema predmetu razmjene: patenti, proizvodna rjeenja i znanja, usluge vezane za tehnike i upravljake aktivnosti, tehnika dokumentacija, patetna literatura i dr; prema nainu primanja informacija: razmjena naunika i specijalista, tehniki podaci u vezi sa nabavom resursa, industrijska kooperacija, saradnja i dr; prema karakteru uzajamnih veza: zajednika proizvodnja, naune konferencije, zajednike R&D aktivnosti i inenjersko-konstrukcijski poslovi, mjeovite organizacije i dr; prema kanalima primanja informacija: meunarodni ugovori, povezanost meu organizacijama iz razliitih zemalja i unutar samih organizacija, tj. povezanost kooperativnih formi u razliitim sistemima i mreama.
U dananjoj globaliziranoj ekonomiji se veliki dio potrebnih tehnolokih inputa nabavlja iz inostranstva putem globalne proizvodnje, direktne nabave, ili prenosa know-howa, dizajna proizvoda, prava na upotrebu patentiranog znanja ili zatienih znakova i dizajna. Dananje svjetsko trite tehnologije je karakteristino po potpunoj dominaciji industrijski razvijenih zemalja, kao i po tehnolokim aktivnostima TNC, koje dominiraju u mnogim industrijskim granama. Meunarodni sistem reguliranja trgovine tehnologije je stvaran na valovima tehnonacionalizma i tehnolokog protekcionizma industrijaliziranog svijeta. Meunarodni model generiranja tehnologije je usvajanjem Sporazuma o trgovini sa intelektualnim pravima (Agreement on Trade Related Intellectual Property Rights - TRIPs) kao dijela Urugvajske runde o liberalizaciji svjetske trgovine, harmonizirao nacionalne sisteme zatite intelektualnih prava i ojaao meunarodni sistem njihove zatite. Dublje ekonomske integracije u Evropi i Sjevernoj Americi su vodile prema restrukturiranju R&D aktivnosti velikih korporacija, a internacionalizacija R&D aktivnosti je postala prepoznatljiv trend u meunarodnim tehnolokim transakcijama. Sloenost pitanja tehnolokog transfera ilustrira injenica da transfer tehnologije izmeu bogatih zemalja daje odgovarajue rezultate ekonomskog rasta, dok u najsiromanijim zemljama ne proizvodi neke vee efekte. To otvara mnoga nova pitanja. Moda tehnologije razvijene u razvijenim zemljama nisu pogodne (engl. appropriate) za siromane zemlje.28 Naprimjer, tehnologije magnetskih lebdeih vlakova (kapitalno vrlo intenzivna forma transporta) nisu prihvatljive za siromane zemlje u kojima se transport putnika obavlja biciklima ili pretrpanim autobusima. Ili, sjemena koja su podigla produktivnost poljoprivrede u razvijenim zemljama, koje se, uglavnom, nalaze u podrujima sa umjerenom klimom, nisu upotrebljiva u siromanim zemljama koje se, preteno, nalaze u predjelima sa tropskom klimom. Moe se postaviti i pitanje: zato R&D laboratorije razvijenog svijeta ne kreiraju tehnologije koje su korisne zemljama u razvoju? Jedan od razloga svakako lei u injenici da su sistemi zatite vlasnikih prava novih tehnologija u zemljama u razvoju prilino komotni. Drugi razlog je injenica to izumitelj i vlasnik tehnologije, koja moe koristiti siromanim zemljama, tamo ne moe da nae proizvoaa koji je dovoljno bogat da mu tu invenciju i plati.
28
Atkinson and Stiglitz (1969); Basu and Weil (1998); Acemoglu (2002).

Gornji primjeri nas navode da potraimo odgovor na pitanje ta je to odgovarajua tehnologija. Odgovarajua tehnologija je ona tehnologija koja odgovara njenom korisniku. To, ustvari, znai da je, u principu, svaka tehnologija, koja se koristi u bogatim zemljama, raspoloiva za koritenje u siromanim zemljama, pri emu je neke siromane zemlje mogu samo upotrebljavati, dok druge siromane zemlje nisu sposobne da je koriste. Teorijsku raspravu o odgovarajuoj tehnologiji moemo grafiki ilustrirati pomou proizvodne funkcije koja analizira odnose izmeu fizikog kapitala po radniku i outputa po radniku (slika 8.12.). Ako zamislimo neku situaciju u kojoj je tehnoloki progres neutralan, tj. da se ne razlikuje u razliitim odnosima faktora proizvodnje, onda e neko tehnoloko unapreenje proporcionalno poveati output po radniku du cijele proizvodne funkcije, i to i u siromanim i u bogatim zemljama. To, ustvari, znai da e, naravno ako tehnoloka promjena ima neutralan oblik, siromana zemlja profitirati isto kao i bogata zemlja, ak i kada se invencija dogodi u bogatoj zemlji (slika 8.12. lijevo). Meutim, ako je tehnika promjena nakoena prema kapitalu, ona e biti od koristi samo bogatoj zemlji (slika 8.12. desno). To znai da e nakoena tehnika promjena u zemlji sa viim kapitalom po radniku voditi ka poveanju outputa po radniku, dok e u zemlji sa niim kapitalom po radniku doi do malog ili nikakvog poveanja outputa. Zato tehnoloki progres moe biti nakoen prema viem nivou kapitala po radniku? Razlog je dosta banalan - zemlje koje obavljaju vie R&D aktivnosti imaju vie nivoe kapitala po radniku pa njihove firme izvode R&D aktivnosti kako bi poboljale produktivnost mjeavine faktora sa kojim rade. Uostalom, bruto potronja za R&D u razvijenim zemljama u 2002. godini je iznosila 540 USD per capita, u zemljama u razvoju 43 USD per capita, a u najmanje razvijenim zemljama svijeta samo 0,7 USD per capita.
SLIKA 8.12. Neutralni i nakoeni tehnoloki progres

Proizvodna funkcija Proizvodna funkcija Output po radniku
Siromana zemlja
Bogata zemlja
Kapital po radniku
Output po radniku Siromana zemlja
Bogata zemlja
Kapital po radniku
Izvor: Weil (2005).
235
Brojne barijere spreavaju transfer tehnologija izmeu bogatih i siromanih zemalja. Prvo, tu su vremenska ogranienja transfera tehnologije. Naprimjer, vanost patenata prestaje za 15 ili 20 godina, nakon ega su te tehnologije univerzalno i slobodno dostupne. To, ustvari, znai da vrijeme prenosa nekih tehnologija iz bogatih u siromane zemlje traje i po nekoliko decenija. Drugo, transfer tehnologije uslonjava njena tacitnost. Iskustva transfera tehnologije iz bogatih u siromane zemlje su pokazala da je transfer tehnologije mnogo sloeniji nego to je to samo prenos skica za nove proizvodne procese preko nacionalnih granica. Pored kodificiranog znanja, koje je ugraeno u skice, postoji i nagomilano tacitno znanje koje se nalazi u glavama inenjera i koje se sastoji od hiljadu malih detalja o tome kako tehnologija radi. Zato samo goli transfer skica i uputstava u nerazvijene zemlje moe voditi ka velikim neuspjesima. Michael Polanyi, koji je prvi promovirao ideju o tacit znanju, je tacitnost tehnologije ilustrirao razliitim iskustvima zemalja koje su proizvodile elektrine arulje. Naprimjer, strojevi za proizvodnju arulja uvezeni u Maarsku 1950s u prvoj godini rada nisu proizveli niti jednu ispravnu arulju, dok su, istovremeno, identini strojevi u Njemakoj proizvodili najkvalitetnije arulje. 1960s je amerika kompanija Cummings Engine u Japanu i Indiji osnovala dvije identine mjeovite firme za proizvodnju kamionskih motora. I dok je japanska tvornica vrlo brzo postigla isti nivo kvaliteta i produktivnosti kao u Cummingsovim pogonima u SAD, indijski pogon je imao tri puta vee trokove proizvodnje od amerikog pogona, te nisku produktivnost i nizak kvalitet. Ove drastine razlike u performansama pogona u SAD i Indiji nisu bile posljedica razlika u kvalitetu fizikog kapitala i formalne obuke radnika, nego posljedica razlika u iskustvima kljunih inenjera i managera.29 Tacit znanje znatno komplicira tehnoloke transfere. Prvo, tacit znanje prelaz tehnologije iz razvijene u nerazvijenu zemlju ini mnogo teim nego to je prelaz tehnologije iz jedne razvijene u drugu razvijenu zemlju, jer mnoga tacit znanja nisu specifina za neku datu tehnologiju nego za neki dati tip tehnologije. Drugo, ako je sadraj tacit znanja u nekoj tehnologiji vaan, to uspjean transfer neke pojedinane tehnologije u neku zemlju u razvoju moe proizvesti velike eksternalitete, jer se u procesu transfera stvaraju fondovi tacit znanja, koji omoguuju lake transfere sljedeih tehnologija. Ova kumulacija tacit znanja objanjava uspjeh nekih zemalja (Juna Koreja i Tajvan) koje su za samo nekoliko decenija uhvatile korak sa najaktuelnijim dananjim tehnologijama. Na transfer tehnologije utie i injenica da su kod mnogih proizvoda nove tehnologije ugraene u specifine kapitalne robe. Ova povezanost tehnologije i specifinih dijelova kapitala se esto naziva ugraeni tehnoloki progres (embodied technological progres). Ovo se odnosi i na tehnoloki progres koji je ugraen u humani kapital, koji se stie kolovanjem ili obukom. injenica da je tehnologija ugraena u fiziki i humani kapital znai da se faktori akumulacije ne mogu ba tako jednostavno odvojiti od tehnolokog progresa. Zemlje sa visokim stopama investicija u prosjeku imaju kapitalne robe koje su mlae i tehnoloki savremenije. Takoer, zemlje koje imaju stariju populaciju imaju vie problema sa tehnolokom efikasnou. Efekti ugraene tehnologije se mogu lako uoiti na primjeru usvajanja tehnologije bazinih kisinih konventora (jedna od najvanijih inovacija u industriji elika, lansirana ranih 1950s) u SAD i Japanu.
29
Polanyi (1962); Acemoglu and Zilibotti (2001).

Poslije Drugog svjetskog rata se industrija elika u SAD irila vrlo sporo pa je i difuzija nove tehnologije proizvodnje elika tekla vrlo sporo, dok je u Japanu industrija elika rasla veoma brzo, pa su nove japanske eliane novu tehnologiju ugradile vrlo brzo. Razlike irenja nove tehnologije su bile drastine. 1968. godine je u Japanu 75% elika bilo proizvedeno po novoj tehnologiji, a u SAD samo 40%.30 Ugraenost tehnologije u kapitalna dobra otvara prostor za brze tehnoloke skokove. U zemljama gdje je savremena tehnologija inkorporirana u kapitalne robe, firme, vjerovatno, nee baciti postojee kapitalne robe u staro eljezo samo zato da bi usvojile nove inovacije. Meutim, zemlje koje tehnoloki zaostaju to mogu uiniti mnogo lake. Telefonski sistem je prilino dobar primjer. U zemljama gdje su telefoni bili uvedeni mnogo ranije, izgraena je ekstenzivna fiksna telefonska mrea koja povezuje praktino svaki dom i svaki business. Realnost ovih velikih fiksnih mrea je u 1990s reducirala potranju za novom celularnom telefonskom tehnologijom. Meutim, mnoge zemlje, koje su imale nerazvijenu fiksnu mreu, su celularne tehnologije usvojile brzo. Naprimjer, 1995. godine je srednje razvijena Malezija imala vie celularnih telefona (49 na 1.000 stanovnika) nego visokorazvijena Holandija (35 na 1.000 stanovnika). 31
Implikacije za budunost SLIKA 8.13. Broj R&D istraivaa u G5 zemljama, 1950-1999

Istraivaa (hiljada) 3.000 2.500 2.000 1.500 1.000 500 1985 1995 1955 1975 1960 1970 1980 1950 1965 1990 2000 0
Izvor: Jones (2002).
Koncept tehnoloke proizvodne funkcije moe da objasni odnose izmeu outputa novih tehnologija i inputa potrebnih za njihovo kreiranje na slian nain kao to poizvodna funkcija objanjava odnose izmeu koliine inputa (faktora proizvodnje) i koliine outputa. Inputi u tehnoloku proizvodnu funkciju su rad i humani kapital istraivaa, zajedno sa kapitalom koji se pri tome koristi (laboratorije, kompjuteri i sl.). Kod tehnoloke proizvodne funkcije inpute moemo mjeriti brojem istraivaa koji su angairani na R&D aktivnostima (slika 8.13. prikazuje te podatke za G-5 zemlje za period od 1950. do 1999. godine).32 Za mjerenje outputa je mnogo tee nai odgovarajue mjerilo, jer ne postoji neko posebno mjerilo za
30 31
Ruttan (2001). International Telecommunication Union statistics Web site.
32
G-5 zemlje:SAD, Velika Britanija, Francuska, Njemaka i Japan.
237
tehnoloke promjene (moda je najpriblinije mjerilo rast produktivnosti). Osim toga, kumulativna priroda tehnolokog progresa ima i pozitivne i negativne efekte na rezultate R&D aktivnosti. Pozitivni efekti se odnose na dejstvo da dananji istraivai imaju mnogo veu naunu bazu i daleko sofisticiraniju opremu, to im omoguuje veu produktivnost istraivanja. Ali, sa druge strane, efekat izribljavanja pokazuje da je danas mnogo tee otkriti neku inovaciju jer su sve lake inovacije ve davno otkrivene. Obzirom na gornja ogranienja, tehnoloku proizvodnu funkciju moemo opisati na sljedei nain: (i) poveavanjem nivoa tehnologije pronalaenje novih otkria postaje sve tee, i (ii) poveavanjem napora usmjerenih na R&D se efektivnost svakog novog istraivaa smanjuje. To znai da e za odravanje sadanje dinamike tehnolokog progresa i u budunosti e trebati poveati inpute u R&D aktivnosti. To znai i sljedee: ako su G-5 zemlje u periodu od 1950. godine do 1999. godine broj istraivaa poveale 10 puta (sa 251.000 na 2,5 miliona), one e za odravanje iste dimanike tehnolokog progresa u sljedeih 49 godina morati angairati 25 miliona istraivaa, a u 2097. godini 250 miliona istraivaa. Jesu li ove procjene zaista realne?
TABELA 8.4. SAD patenti i patenti na milion stanovnika, 2001.

Zemlja Tajvan Japan vedska vicarska Izrael Finska Njemaka Kanada Luksemburg Danska Holandija Hong Kong Patenti 6.545 34.891 1.935 1.557 1.031 769 11.895 4.063 48 556 1.494 620 Patenti na milion stanovnika 298,9 274,7 217,4 216,3 161,1 147,9 144,5 130,6 120,0 103,0 93,4 92,5 Zemlja Juna Koreja Austrija Belgija Francuska Singapur Velika Britanija Island Norveka Australija Irska Novi Zeland Italija Patenti 3.763 632 796 4.456 304 4.356 21 283 1.031 166 160 1.978 Patenti na milion stanovnika 79,6 78,0 77,3 75,3 74,1 74,1 70,0 62,9 53,1 43,7 42,1 34,2
Izvor: U.S. Patent and Trademark Office (2002).
Prvo, istraivaka radna snaga e i dalje rasti. Opi rast populacije u drugoj polovini 20.stoljea, a posebno udio ena u populaciji, je omoguio sadanji rast broja R&D istraivaa. Meutim, u razvijenim zemljama se u sljedeih nekoliko decenija ne oekuje rast populacije, a, osim toga, udio ena u aktuelnom broju R&D istraivaa je blizu 50%. Ovi trendovi e imati odgovarajue posljedice na distribuciju istraivaa izmeu bogatih zemalja i zemalja u razvoju, kao i na migracije ljudi i R&D kapaciteta . Drugo, udio radne snage koja je angairana na istraivanjima e i dalje rasti. Naprimjer, udio istraivaa u radnoj snazi SAD je povean sa 0,25% u 1950. godini na 0,90% u 1999. godini. Slini trendovi preovlauju i u ostalim tehnoloki naprednim zemljama. Ali, posmatrano dugorono, ovi trendovi se u nee moi odrati u razvijenim zemljama. Tree, dananjem spisku tehnoloki naprednih zemalja treba dodati nove zemlje. Mnoge zemlje, koje 1950s nisu bile na spisku tehnoloki naprednih zemalja (Japan, Tajvan, Izrael, Juna Koreja, Singapur),

su danas postale tehnoloki inovatori (tabela 8.4.). Dodavanje novih zemalja e biti neminovno jer se dananji mali broj istraivake radne snage u zemljama u razvoju mora poveati, a, osim toga, i vrlo mali udio svjetske populacije ivi u zemljama-tehnolokim liderima. To, jednostavno, znai da e u budunosti zemlje u razvoju imati puno prostora za poveanje broja istraivaa i dalji rast tehnolokog progresa. I etvrto, tehnoloki progres u uslunim sektorima e rasti znatno bre nego u industrijskim sektorima. Danas se kod razliitih ekonomskih sektora dinamika tehnolokog progresa radikalno razlikuje. Proizvodni sektori su se jako promijenili, to je imalo veliki odraz na relativne cijene roba, a, u meuvremenu, su se pojavili i potpuno novi sektori, posebno na podruju usluga. Naprimjer, 1927. godine je jedan megavatsat elektrine energije kotao skoro isto kao i fino muko odijelo (55 USD prema 43 USD), da bi 1997. godine ista koliina elektrine energije kotala samo 16% odijela (84 USD prema 525 USD). Ili, 1927. godine je Levi's jeans bio 13 puta skuplji od enske trajne frizure, da bi 1997. godine jeans bio skuplji samo tri puta.33 To znai da e jedno od vanijih pitanja u budunosti biti vrijeme premjetanja tehnolokog progresa sa sektora proizvodnje roba, gdje je historiski bio mnogo bri, na sektor usluga, gdje je tehnoloki progres bio znatno sporiji.
REFERENCE
Acemoglu, Daron. 2002. "Directed Technical Change." Review of Economic Studies 69 (October): 781-810. Acemoglu, Daron, and Fabrizio Zilibotti. 2001. "Productivity Differences." Quarterly Journal of Economics 116 (May): 563-606. Andersson, Thomas, Sylvia Schwaag-Serger, Jens Srvik and Emily Wise Hansson. 2004. The Cluster Policies Whitebook, Malm: IKED - International Organisation for Knowledge Economy and Enterprise Development Atkinson, Anthony B., and Joseph E. Stiglitz. 1969. "A New View of Technological Change." Economic Journal 79 (September): 573-578. Basant, R and Chandra, P. 1999. Building Technological Capabilities in a Liberalising Developing Economy: Firm Strategies and Public Policy. United Nations University International Workshop: The Political Economy of Technology in Developing Countries, Brighton, October Basu, Susanto, and David N. Weil. 1998. "Appropriate Technology and Growth." Quarterly Journal of Economics 113 (November): 1025-1054. Brooks, H.E. and Guile, B.R. 1987. Overview, in B.R. Guile and H.E. Brooks (eds) Technology and Global Industry: Companies and Nations in the World Economy, Washington (DC): National Academy Press. Chesnais, Franois. 1993. Globalization, world oligopoly and some of their implications, The Impact of Globalization on Europes Firms and Industries, Marc Humbert (ed.), London: Pinter. Cimoli, Mario and Giovanni Dosi. 1995. Technological Paradigms, Patterns of Learning and Development: An Introductory Roadmap, Journal of Evolutionary Economics, vol. 5, No. 3. Cimoli, Mario and Marina della Giusta. 1998. The Nature of Technological Change and Its Main Implications on National and Local Systems of Innovation, Laxenberg: International Institute for Applied Systems Analysis. ulahovi, Besim. 2001. Tehnoloki razvoj i okolina: 1. dio. Sarajevo: Ekonomski fakultet. Dicken, Peter. 2004: Global Shift: Resharping the Global Economic Map in the 21th Century. London: Sage
33
Federal Reserve Bank of Dallas (1997); U.S. Department of Energy (2001).
Glava 8: Tehnoloke promjene Federal Reserve Bank of Dallas. 1997. Time Well Spent: The Declining Real Cost of Living in America. Francis, D. and J. Bessant 2005. Targeting innovation and implications for capability development, Technovation, 25(3), pp 171183. Freeman, Christopher. 1982. The Economics of Industriai Innovation, London: Pinter. ___________ 1987. Technology Policy and Economic Performance: Lessons From Japan, London: Pinter. Freeman, Christopher and Perez, Carlota. 1988. Structural Cycles of Adjustment, Business Cycles and Investment Behavior, in Giovanni Dosi, Christopher Freeman, et. all (eds). Technical Change and Economic Theory, London: Frances Pinter. Hall, P. and Preston, P. 1988. The Carrier Wave: New Information Technology and the Geography of Innovation, 1846-2003, London: Unwin Hyman. Henderson, Rebeca and Keneth Clark .1990. Architectural innovation: the reconfiguration of existing product technologies and the failure of established firms, Administrative Science Quarterly, 35, 930. Jones, Eric L. 1987. The European Miracle: Environments, Economies and Geopolitics in the History of Europe and Asia. 2nd ed. Cambridge: Cambridge University Press. Khalil, Tarek. 2000. Management of Technology: the Key to Competitiveness and Wealth Creation. New York: McGraw-Hill. Morton J.A. 1971. Organizing for Innovation, New York: McGraw-Hill. Nelson, Richard. 1988. National systems of innovation, in Giovanni Dosi and others (eds.) Technical Change and Economic Theory, London: Pinter Publishers. ___________ 1993. National Innovation Systems: A Comparative Analysis, Oxford: Oxford University Press. Nonaka, I., S. Keigo and M. Ahmed. 2003. Continuous Innovation: The power of tacit knowledge, in
239
Shavinina, L. (ed.), International Handbook of Innovation. New York: Elsevier. Organisation for Economic Co-operation and Development. 2004a. Science and Technology Statistical Compendium 2004, Paris: OECD Polanyi, Michael. 1962. Personal Knowledge: Towards a Post-Critical Philosophy. New York: Harper Torchbooks. Porter, Michael. E.1990. The Competitive Advantage of Nations, London: Macmillan. Rothwell, Roy and Paul Gardiner. 1985. Invention, innovation, re-inovation and the role of the user, Technovation, 3, 168. Ruttan, Vernon W 2001. Technology, Growth, and Development: An Induced Innovation Perspective. New York: Oxford University Press. Sachs, Jefrey. 2000. A New Map of the World, The Economist, 24 june Salam, Abdus. 1989. Notes on Science, Technology and Science Education in the Development of the South, Trieste, Third World Academy of Sciences. Schumpeter, Joseph. 1943. Capitalism, Socialism and Democracy, London. Allen & Unwin. Stevens and Burley 2003. Plotting the rocket of radical innovation, mimeo. Tidd, Joe, John Bessant and Keith Pavitt. 2005. Managing Innovation: Chichester: John Wiley & Sons, Ltd. Toffler, A. (1971) Future Shock. London: Pan. United Nations Education, Scientific, and Cultural Organization. 1998. World Science Report 1998, Paris: UNESCO. ______________ 2005. UNESCO Science Report 2005. Paris: UNESCO. U.S. Department of Energy. 2001. Annual Energy Review. Washington, DC. U.S. Patent and Trademark Office. 2002. "Patent Counts by Country/State and Year, All Patents, All Types." Washington, DC. Weil, David N. 2005. Economic Growth. New York: Pearson-Addison-Wesley.
240 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj WEB STRANICE 1. http://www.unesco.org/ Web stranica UN Agencije za kulturu i nauku koja omoguava uvid u
stanje nauke u svijetu i relevantnu statistiku.
2. http://www.oecd.org/. Web stranica Organizacije za ekonomsku saradnju i razvoj sa brojnom

literaturom, informacijama i statistikama o stanju obrazovanja, nauke i tehnologije u svijetu i zemljama OECD-a.. 3. http://www.unido.org/ Web stranica UN Agencije za industrijski razvoj sa velikim brojem informacija i lanaka iz industrije i tehnologije.
Glava 9: Prirodni kapital
241
Za proizvodnju bilo koje vrste outputa je, pored fizikog i humanog kapitala, potreban jo i prirodni kapital, kao to su zemlja, ume, minerali, hrana, klima, geografija itd. Na prvi pogled se ini da su zemlje koje imaju bolji pristup prirodnom kapitalu i koje imaju vie prirodnog kapitala po glavi stanovnika bogatije nego zemlje koje su siromanije prirodnim resursima. Meutim, relacije izmeu prirodnog kapitala i prihoda per capita su mnogo kompleksnije nego to to na prvi pogled izgleda. U prvoj glavi smo utvrdili da prirodni kapital sainjavaju obnovljivi i neobnovljivi prirodni resursi, koji ulaze u proizvodne procese i zadovoljavaju potrebe potronje, te okolinska sredstva koja pruaju uivanje i produktivnu upotrebu i koja su esencijalna za funkcioniranje sistema koji podravaju ivot. Iz te definicije nije teko uoiti da se prirodnim kapitalom proizvode tri kljune stvari koje su najvanije za blagostanje ljudi: hrana, materijalne robe i energija. Meutim, sutina prirodnog kapitala otvara i mnoga teka pitanja. Da li globalna ekonomija moe da raste neogranieno na sistemski ogranienoj planeti? Kako populacija stalno raste i kako se ekonomija stalno iri, prirodni resursi se vie iscrpljuju, to e, po zakonima ponude i potranje, dovesti do rasta njihovih cijena. Posljedice mogu biti teke jer e sada siromane generacije, kao i sve budue generacije, biti izloene velikim patnjama. Zato je za pesimiste neophodna radikalna akcija, koja e promijeniti sadanji model ekonomskih, tehnolokih i socijalnih aktivnosti ovjeanstva. Optimisti tvrde da sadanja dinamika ekonomskog rasta, u kojoj vie ne dominira prirodni kapital, ne daje ubjedljive dokaze da e sadanji modeli potronje prirodnog kapitala ograniiti budui ekonomski rast. Po njima, kada ponuda nekog resursa postaje manja od potranje, njegova cijena se poveava, to reducira njegovu potronju i stimulira njegovu supstituciju. To znai da u postojeim modelima ekonomskog rasta ne treba vriti drastine promjene, jer e se one dogoditi same, kao to su se dogaale i u dosadanjoj ekonomskoj historiji svijeta. Ekonomski rast utie na okolinu iz koje se crpi prirodni kapital. Degradacija okoline i ekosistema koji su odgovorni za proizvodnju prirodnog kapitala i odravanje ivota, namee drugu vrstu problema koja je vezana za odrivost ivota. Zagaivanje okoline, sniavanje proizvodnih kapaciteta globalnih ekosistema, te iscrpljivanje resursa su problemi koji su vrlo tijesno povezani sa ekonomskim rastom. Neka od ovih najvanijih pitanja se obrauju u okviru tri glave. U ovoj glavi se razmatraju pitanja koja se odnose na prirodne resurse, relacije izmeu prirodnih resursa i ekonomskog rasta, uticaj klimatskih i geografskih faktora na obdarenost resursima i na efekte te obdarenosti. Sljedea, 10. glava se bavi konkretnim aspektima prirodnog kapitala u proizvodnji hrane, materijala i roba i energije, ili, ukratko, resursnom ekonomijom, dok se 11. glava bavi najvanijim odnosima izmeu resursa, ekonomskog rasta i okolinskih pitanja, koja sve vie zabrinjavaju itav svijet.
242 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj 9.1. PRIRODNI SISTEMI I RESURSI
Pojam resursi se upotrebljava u razliitim kontestima. Ekonomisti taj pojam upotrebljavaju kada opisuju faktore proizvodnje. Naprimer, pojam fiziki resursi upotrebljavaju kada ele vrednovati doprinos prirodnih sirovina u proizvodnji energije, hrane ili materijala; pojam finansijski resursi kada ele prikazati potrebe za investicijama u nove kapacitete i nove tehnologije, a pojam humani resursi kada ele ukazati na potrebe za stvaranjem inovacija ili managementom business procesa. Pod ovim pojmom environmentalisti podrazumijevaju robe i usluge koje se proizvode u prirodnim ekosistemima, a, esto, taj pojam upotrebljavaju i kada vrednuju uticaj antropolokih sistema na produktivnost prirodnih ekosistema. Rije resursi tehnolozi upotrebljavaju u kontekstu izvoenja operacija ekstrakcije prirodnih materijala iz prirodnih ekosistema ili u kontekstu njihove prerade u poluproizvode, materijale ili gotove proizvode. U ekonomskom ivotu se pojam resursi simultano upotrebljava sa faktorima proizvodnje.1 Naprimjer, klasina proizvodna funkcija: Q = f (L, K, D, E) u kojoj je Q maksimalna koliina outputa za date vrijednosti faktora proizvodnje, L koliina utroenog rada, K koliina utroenog kapitala, D koliina utroene zemlje i E koliina potroene energije, sadri prirodni kapital u obliku zemlje i to ne samo izraeno kroz njenu povrinu, nego i kroz njenu plodnost i bioloki potencijal za rast. Meutim, ovakvo prikazivanje prirodnog kapitala nije dovoljno iz najmanje dva razloga. Prvo, vrijednosti za povrinu zemlje mogu sadravati zalihe neobnovljivih i obnovljivih prirodnih resursa koje uestvuju u raznim inputima proizvodnih procesa na podrujima koja su dosta udaljena od njihovih nalazita. Drugo, konvencionalna interpretacija zemlje i energetskih resursa ignorira itav niz proizvodnih usluga koje obavljaju okolinski resursi, i koji, bez posebnog finansijskog zaraunavanja, vre: (i) asimilaciju otpada i njihovo procesiranje u ekosistemima, (ii) direktno obezbjeivanje okolinskih inputa (isti zrak, voda za pranje i kuhanje) i (iii) odravanje procesa koji obezbjeuju isti zrak, reguliraju plodnost tla, podravaju fondove odrivih resursa (ribe, drvo) i reguliraju tokove vode u rijenim slivovima i akvatorijama. Ako se resursi posmatraju samo kao sinonim koji je vezan za faktore proizvodnje roba i usluga za zadovoljavanje potronje, onda dobijamo restriktivnu definiciju resursa, koja ne prikazuje mnoge njihove korisne aspekte. Naprimjer, ako se pojam zemlja interpretira ire, vidjeemo da zemlja kreira mnoge korisnosti kao to su klima, ugodan ivot, rekreacija, lijep pogled itd. Svi prirodni resursi kreiraju vrijednosti direktno (potronja okolinskih prijatnosti) i indirektno (proizvodnja roba i usluga). Zbog njihove multifunkcionalne uloge i nemogunosti da se preciznije definiraju, izmjere i vrednuju njihovi doprinosi ekonomskom rastu, njihovi trokovi i korisnosti se ne mogu prikazati potpuno objektivno. Jedan dio odnosa trokovi/beneficije se svakako mogu prikazati trinim cijenama, ali je drugi, vei dio, potpuno slobodan u monetarnom smislu. Neuraunavanje te slobode je logino ako je u pitanju neograniena ponuda resursa ili ako su u pitanju non-rival usluge. Meutim, kako ekonomske aktivnosti rastu sa vremenom, najvei broj resursa poinje biti sve oskudniji, kako sa aspekta direktnih, tako i sa aspekta indirektnih korisnosti. Oni, ustvari, postaju ili preeksploatirani ili degradirani.
Dobra i usluge prirodnih sistema

Blagostanje humane civilizacije se ne moe zamisliti bez prirodnih sistema planete (dodatak 9a.). Oni ovjeanstvu pruaju brojna dobra i usluge, kao to su, naprimjer, hrana, ista voda, ogrijevno drvo, vlakna, spreavanje epidemija bolesti, poplava, sua, lokalnih i globalnih klimatskih promjena. Oni ljudima obezbjeuju i duhovna, rekreacijska, obrazovna i ostala nematerijalna dobra. Promjene u raspoloivosti tih
1
Perman at al. (1996).
243
dobara i usluga mogu ugroziti mnoge aspekte humanog blagostanja, poev od ekonomskog rasta, zdravlja, sigurnosti i smanjivanja siromatva. Rastom ljudske populacije i standarda rastu i potrebe ljudi za dobrima i uslugama prirodnih sistema. Ali, istovremeno, svojim aktivnostima ljudi prekrajaju sposobnost prirodnih sistema i produktivnost stvaranja dobara i usluga. Mnogi signali neodrivosti sadanjih modela rasta upozoravaju da je management odnosa izmeu ljudi i prirodnih sistema postao vrlo bitan, kako sa aspekta participacije prirodnih sistema u poveanju ljudskog blagostanja, tako i sa aspekta spreavanja ugroavanja kapaciteta prirodnih sistema za proizvodnju dobara i usluga. Sve ekonomije svijeta zavise od isporuenih dobara i usluga prirodnih sistema. Naprimjer, vrijednost proizvodnje i prerade proizvoda iz drveta je 1990s iznosila 400 milijardi USD godinje; ribarstvo je u 2000. godini izvezlo 55 milijardi USD proizvoda; globalna poljoprivreda, umarstvo i ribarstvo raspolau sa 50% svih globalnih radnih mjesta, a samo poljoprivredni sektor proizvodi hrane i vlakana u iznosu od 1,3 bilijardi USD godinje.2 Prirodni sistemi su posebno vani za ekonomije zemalja u razvoju. U periodu od 1996. do 1998. godine je poljoprivredni sektor obezbjeivao jednu etvrtinu njihovog ukupnog GDP-a.3 Neka dobra i usluge, naprimjer, domae ribarstvo i proizvodnja ogrijevnog drveta, su posebno vane za najsiromanije slojeve stanovnitva. Ribarstvo je primarni izvor animalnih proteina za jednu milijardu ljudi,4 a vie od dvije milijarde ljudi direktno zavisi od energije biomase. Pored toga, siromani su jako osjetljivi na zdravstvene rizike koji su povezani sa ekosistemima - svake godine nekoliko miliona ljudi umire od malarije, od ega 90% u Africi, gdje je inae problem siromatva najei. U velikom broju usluga ekosistema jo uvijek se nije prepoznala njihova globalna vanost ili vodea uloga koju igraju u obezbjeenju potreba pojedinih zemalja ili regija. Naprimjer, terestrijalni i okeanski ekosistemi obezbjeuju ovjeanstvu ogromne usluge apsorbiranjem skoro 60% humanih emisija ugljika, ime se usporava dinamika globalnog zagrijavanja. Mnogi gradovi svijeta imaju niske trokove tretmana otpadnih voda zbog dobrih usluga lokalnih ekosistema, dok se doprinos polinacije svjetskoj proizvodnji 30 glavnih vrsta voa ocjenjuje na 54 milijardi USD. Dakle, prirodni kapital, tj. njegovi ivi i neivi resursi, su jedna od kljunih determinanti ljudskog blagostanja. ovjeanstvo je, zahvaljujui obilnoj ponudi prirodnog kapitala i novim tehnologijama za poveanje proizvodnje kljunih dobara i usluga prirodnih sistema, do sada uspijevalo da zadovolji potranju sve veeg broja stanovnika. Naprimjer, u periodu od 1967. do 1982. godine je novim tehnologijama poljoprivredne proizvodnje ostvarena prosjena godinja stopa rasta proizvodnje itarica od 2,2%, to je omoguilo ishranu poveanog obima populacije.5 Meutim, poveana ponuda nekih roba, naprimjer hrane, esto znai i smanjenu ponudu drugih roba i usluga kao, naprimjer, kvalitetne pitke vode. Tekua potranja za robama i uslugama prirodnih sistema raste vrlo brzo i esto potranja premauje njihovu ponudu. Predvia se da e u periodu od 1993. do 2020. godine svjetska potranja itarica porasti za 40%, a mesa za 60%. Kako ve sada ljudi zahvataju 20% svih rijenih tokova i kako je u 20. stoljeu zahvatanje vode raslo dva puta bre od svjetske
2 3 4 5
ulahovi (2002). Wood et al. (2000). WRI (2000); Matthews et al. (2000); WHO (1997). Pinstrup-Andersen et al. (1997).

populacije,6 te kako e do 2020. godine potronja industrijskog drveta premaiti nivo potronje u 1998. godini za 23-55%, to se prognozirana potranja itarica u 2020. godini nee moi zadovoljiti daljom konverzijom umskog i panjakog zemljita u poljoprivredno i poveanim navodnjavanjem. Osim toga, u posljednjih 50 godina je 40% poljoprivrednog zemljita jako degradirano erozijom, salinizacijom, kompaktizacijom, biolokom degradacijom ili zagaenjem.7 Veze izmeu dobara i usluga ekosistema i determinanti i konstituenti blagostanja su prostorno i vremenski vrlo sloene. Neke relacije su trenutne, dok se druge odvijaju sa zakanjenjem. Naprimjer, pogoranje sistema za proizvodnje hrane odmah proizvodi glad i neishranjenost, to smanjuje vrijednost humanog kapitala. Historijske emisije ugljika u atmosferu dugorono djeluju na izvore globalnog zagrijavanja. Pojedini veliki okolinski stresovi poveavaju tenzije izmeu drava i vode do otrih i krvavih sukoba. 40% svjetske populacije iz 80 zemalja svijeta pati od nestaice vode.8 Izgradnja visokih brana, pored koristi za navodnjavanje i proizvodnju struje, moe stvoriti nove stresove poveanje obima parazitskih i infektivnih bolesti i masovne migracije ljudi sa podruja koja e se potopiti.9
Klasifikacija prirodnih resursa SLIKA 9.1. Klasifikacija resursa

Neobnovljivi Kemijske sirovine za mnoge procese Obnovljivi Kemijske sirovine i mediji za procese
Izvori materijala
Metali, kamen, cement
Guma, drvo, tekstil, papir
Fosilna ugljikova jedinjenja
Minerali
Biljke, ivotinje itd.
Zrak i voda
Solarna svjetlost
Izvori energije
Ugalj, nafta, prirodni plin
Geotermalna energija, uranij Ekstraktivni
Alkohol, izmet, drvo
Energija vjetra Energija valova Energija plime
Solarna energija
Neekstaktivni
Izvor: ulahovi (2002)
Ovaj kratki uvid u prirodne sisteme je bio neophodan zbog jasnijeg definiranja sutine i pojma prirodnih resursa. Naime, pod ovim pojmom podrazumijevamo sve okolinske resurse planete, bez kojih je nemogue odvijanje ivota ljudi, te proizvodnja roba i usluga. Prirodni resursi su sve zalihe ili sve koliine svih organskih i neorganskih materija ive i mrtve prirode, koje se nalaze u okolinskim sferama planete, a koje su sada, ili e biti u budunosti, raspoloivi za humanu direktnu ili indirektnu upotrebu (slika 9.1.).
6 7 8 9
Shiklomanov (1997). WRI et al. (2000). Gleick (2000). World Commission on Dams (2000).
245
Prirodni resursi slue ili za dobijanje energije ili za dobijanje materijala. Njih moemo klasificirati u dvije kategorije: (i) - obnovljive resurse, koji su rezultat funkcioniranja prirodnih procesa koji se mogu fiziki ili bioloki regenerirati u relativno kraem vremenskom periodu (naprimjer voda, biljke i ivotinje) i (ii) neobnovljive resurse, koje je nemogue regenerirati sa aspekta normalnih vremenskih dimenzija. Pored toga, sve resurse moemo klasificirati i po nainu dobijanja na: (i) - ekstraktivne tj. resurse koji se izvlae iz biolokih (biljke i ivotinje) ili fizikih (fosilna goriva, mineralne strukture tla itd.) struktura i (ii) neekstraktivne, tj. resurse iji su tokovi direktno na raspolaganju (zrak, voda, sunana svjetlost).
Obnovljivi prirodni resursi

Obnovljivi prirodni resursi se obnavljaju prirodnim procesima. Njihova koliina u datom trenutku zavisi od protekle potronje. Zalihe biolokih resursa kao to su, naprimjer, populacije riba i ivotinja, ume i druge biomase su obnovljive, ali mogu biti i iscrpljive. Ako je obim resursnih zaliha ili nivo resursne populacije dovoljno veliki, a okolinski uslovi benigni, potroeni resursi se mogu regenerirati biolokim procesima rasta. Meutim, ako se ti resursi troe iznad svojih granica rasta, mogue je smanjivanje njihovih zaliha. Kao ilustraciju ovog procesa regeneracije upotrijebiemo jednostavan matematiki okvir. Ako sa St definiramo zalihe resursa na poetku perioda t, sa Ht koliinu resursa potroenu u periodu t, i sa Gt novoproizvedenu koliinu resursa u periodu t, moemo izraunati promjenu zaliha od jednog do drugog vremenskog perioda sljedeom jednainom: St = St-1 - St = Gt - Ht Rast prirodnih resursa je funkcija dvije promjenljive: postojeih zaliha resursa i noseih kapaciteta (engl. carrying capacity) okoline, tj. najvee koliine resursa koja postoji u prirodi i koju ovjek nikada nije troio. Ako je zaliha resursa jednaka noseem kapacitetu okoline, rast e biti jednak nuli, jer ne postoji prostor za dodatni rast. Ako je odreeni nivo zaliha resursa blizu noseeg kapaciteta okoline, nii nivo zaliha e voditi ka veem rastu. Ali, ako su zalihe resursa suvie niske, onda e stopa rasta zaliha zavisiti od koliine zaliha. Naprimjer, kod riba ili ivotinja, ukoliko zbog izlovljavanja ili prevelikog lova i potronje ostane samo mali broj vrsta, smanjie se njihova reproduktivna sposobnost i nee doi do regeneracije zaliha.
SLIKA 9.2. Rast obnovljivih resursa

Rast resursa za period, G Maksimalni odrivi prinos
Optimalne zalihe, S*
Nosei kapacitet Zalihe resursa, S
Slika 9.2. prikazuje rast obnovljivih resursa kao funkciju njihovih zaliha. Taan oblik krivulje zavisi od vrste resursa. ive vrste koje se mogu reproducirati brzo, mogu dostii vrh krivulje (maksimalni odrivi prinos) kada su zalihe vrlo male u odnosu na nosei kapacitet. Za vrste koje se reproduciraju vrlo sporo, maksimalni rast e se dogoditi na najviem nivou zaliha u odnosu na nosei kapacitet (vrh krivulje je pomjeren udesno). Vrh krivulje ili maksimalni odrivi prinos, je najvea koliina resursa koja se moe proizvesti za odreeni vremenski period bez umanjivanja resursa za budue koritenje. Ovom maksimalnom odrivom prinosu

odgovara optimalna zaliha resursa S*. Za resurse koji nikada nisu bili koriteni, zalihe su jednake noseem kapacitetu. Ako se zatim resursi koriste po maksimalnom odrivom prinosu, zalihe e se privremeno smanjiti prije stabiliziranja na optimalnom nivou S*. Ako je u duem vremenskom periodu koritenje resursa vee nego to je maksimalni odrivi prinos, zalihe e pasti ispod take S* i ii prema nuli. To znai da se u toj zoni zalihe resursa ne mogu obnavljati jednostavnim reduciranjem koritenja do nivoa maksimalnog odrivog prinosa. Za restauraciju zaliha resursa do optimalnog nivoa e biti potreban neki period koritenja ispod maksimalnog odrivog prinosa. Naalost, kod mnogih obnovljivih prirodnih resursa je njihovo koritenje iznad maksimalnog odrivog prinosa. Jedan od najistraenijih sluajeva se odnosi na prekomjerno izlovljavanje riba. Naprimjer, kompanija Georges Bank, sa obala Nove Engleske, SAD, gdje je odrivi rast osnovnih vrsta riba iznosio 99 miliona tona riba godinje, je 1960s ulovila 682 hiljada tona ribe godinje, da bi 1993. godine ulov kompanije, iako su njeni ribari upotrebljavali najmoderniju tehnologiju, pao na svega 30 hiljada tona. Drugi vani obnovljivi resursi koji su osjetljivi na prekomjernu potronju, su podzemni rezervoari svjee vode. Ako se iz njih ispumpava vie vode nego to iznosi njihovo prirodno punjenje, ti rezervoari e ubrzo postati nekorisni. Naprimjer, u pojasu Gaze, ekstenzivno ispumpavanje pitke vode iz podzemnih rezervoara, koji se nalaze blizu morske vode, su prouzrokovali prodor morske vode u rezervoare. Procjenjuje se da e, ukoliko se ispumpavanje vode nastavi sadanjom dinamikom, u sljedee dvije ili tri decenije doi do potpunog kolapsa podzemnih rezervoara pitke vode u itavom pojasu Gaze.10
Neobnovljivi resursi
Neobnovljivi resursi su fiksne koncentracije prirodno nastalih tenih, vrstih ili plinskih materijala u ili na kori zemlje, koji se nalaze u takvom obliku u kojem je njihova ekstrakcija sada ili u budunosti ekonomski izvodljiva. Prema shemi iz tzv. McKelvey matrice, svi resursi se u odnosu na njihovu geoloku dimenziju mogu klasificirati na identificirane i neotkrivene resurse.11 Identificirani resursi su depoziti, koji imaju poznatu lokaciju, koncentraciju, kvalitet i kvantitet ili koji se mogu geoloki pouzdano procijeniti. Identificirani resursi se dalje mogu klasificirati na: (i) - dokazane resurse, koji mogu biti potvreni (njihova lokacija, kvantitet i kvalitet su poznati) ili vjerovatni (njihova lokacija, kvalitet i kvantitet se baziraju na ocjenama postavljenim ispitivanjem uzoraka) i (ii) - mogue resurse, iju je lokaciju, kvalitet i kvantitet vjerovatno mogue utvrditi na osnovu provjerene ocjene bazirane na sadanjim tehnologijama utvrivanja i eksploatacije resursa. Rezerve resursa sainjavaju svi dokazani i vjerovatni resursi, dok su neotkriveni resursi oni resursi za koje se pretpostavlja da postoje pod analognim geolokim uslovima. Sva ostala nalazita su nekovencijalni materijali, koje nije mogue tehniki ili ekonomski ekstrahirati. Granica izmeu rezervi, resursa i ostalih nalazita je postavljena ekonominou eksploatacije. Razvoj novih tehnologija ispitivanja i ekstrakcije resursa, ili promjene relativnih cijena pojedinih resursa zahtijeva reviziju te granice. Naprimjer, proizvodnja materijala bespovratno smanjuje rezerve i iscrpljuje depozite, dok otkrivanje novih nalazita dodaje novoutvrene rezerve i resurse starim. Cijene resursa poveavaju ili smanjuju rezerve ili resurse prekategorizacijom resursa u rezerve i obratno. Tehnoloka unapreenja
10 11
UNEP (2002). US Bureau of Mines and US Geological Survey (1976).
247
kontinuirano prebacuju resurse u kategoriju rezervi, a tehnoloki progres moe znatan dio nekonvencionalnih materijala i materijala sa niskom koncentracijom unaprijediti u resurse. Za ilustraciju odnosa izmeu resursa i rezervi uzeemo primjer nafte, koja u komercijalnoj potronji energije uestvuje sa 40%. Nakon poetnog sporog rasta potronje, proizvodnja nafte se od 1960. godine do danas utrostruila (slika 9.3.). Podaci o rezervama, proizvodnji i novoutvrenim rezervama (tabela 9.1.) za period od 1945. do 2002. godine ukazuju na model koji je est kod neobnovljivih resursa. Iako je proizvodnja u proteklim periodima bila visoka u odnosu na rezerve, obim rezervi je stalno rastao. Ili, drugim rijeima, mnogo vie nafte je otkriveno nego to je potroeno. Naprimjer, u periodu od 1945. do 2002. godine je ispumpano 925 milijardi barela nafte, ali je otkriveno novih 1.922 milijardi barela nafte.
SLIKA 9.3. Svjetska proizvodnja sirove nafte, 1900-2002

30 25 Milijardi barela na dan 20
15 10 5
1900
1980
1940
Izvori: Jenkins (1977); U.S Department of Energy, Energy Information Administration (2003).
TABELA 9.1. Svjetska proizvodnja sirove nafte i rezerve (milijardi barela)

Rezerve na poetku perioda - proizvodnja + dodaci rezervama = rezerve na kraju perioda
Izvori: Adelman (1995), BP (2003).
1920
1945-1960 51 77 318 291
1961-1970 291 119 439 611
1960
1971-1980 611 205 242 648
1981-1990 649 217 577 1.009
2000
1991-2002 1.009 307 346 1.048
Kako je nafta neobnovljivi izvor, pitanje kada e se nafta zaista iscrpiti se namee samo po sebi. Jedna studija, koja je analizirala 40 raznih procjena konanih rezervi nafte, je pokazala da se kod 70% procjena konane rezerve nafte kretale u intervalu od 2,0 do 2,4 bilijardi barela.12 Ako uzmemo u obzir najveu procjenjenu vrijednost kao ukupnu koliinu zaliha nafte prije nego to ju je ovjek poeo troiti, injenicu
12
Woodward (1993); World Resources Institute (2000).

da je do kraja 2002. godine bilo potroeno 40% svih zaliha, da je jo ostalo 11% otkrivenih zaliha i da e se otkriti 16% novih zaliha, moe se izraunati da e, pod uslovima sadanje potronje od 25 milijardi barela godinje, nafte biti jo za 57 godina. Meutim, potronja nafte je u periodu od 1983. do 2002. godine rasla po stopi od 1,2% godinje. To znai da e se zalihe nafte iscrpiti za 43 godina.
TABELA 9.2. Potencijal potronje nekih minerala, godine, baza potronja 1977
Poznate rezerve Bakar eljezo Olovo Cink Aluminij Zlato Uran Ugalj Fosfor Molibden Sumpor
Izvor: Weil (2005)
45 117 10 21 23 9 50 2.736 481 65 30
Ocjenjene krajnje iskoristive rezerve 340 2.657 162 618 68.066 102 8.455 5.119 1.601 630 6.897
Ocjenjena totalna raspoloivost 242 x 106 1815 x 106 85 x 106 409 x 106 38.500 x 106 57 x 106 14.855 x 106 n.a. 870 x 106 422 x 106 n.a.
SLIKA 9.4. eljezo, cijene vs trokovi po jedin.

Trokovi po jedinici Cijena
300 Trokovi po jedinici (USD/toni)
120
250
100 Cijena (USD/toni)
200
80
150
60
100
40
50 0 1890 1910 1930 1950 1970
20
Za procjenjivanje ukupne koliine ostalih minerala se upotrebljava vie mjerila. Totalna raspoloivost minerala je mjerilo koje se odnosi na ukupne koliine nekog minerala u zemljinoj kori. To mjerilo je informativnog karaktera, jer ono obuhvata i rude sa malom koncentracijom minerala, ije iskoritavanje uope nije mogue. Mnogo je realnije mjerilo koje se odnosi na iskoristive rezerve, tj. mjerilo koje pokazuje ukupnu koliinu svih rezervi minerala, koja se moe eksploatirati. Vidjeli smo da je ovo mjerilo okvirno, jer zavisi od kretanja cijena minerala i razvoja tehnologije. Ako se ova dva mjerila uporede, moe se sa velikom vjerovatnoom zakljuiti da rezerve minerala jo dugo nee biti ograniavajui faktor za ekonomski rast (tabela 9.2.). Intenzivna upotreba materijala, koja je procvjetala u 20. stoljeu, ima svoje duboke korijene. Od industrijske revolucije do danas su
Izvor: Brown and Field (1978).
249
tehnoloke, socijalne i ekonomske promjene razvijale ekonomije koje ekstrahiraju, prerauju, troe i odlau u okolinu ogromne koliine materijala.13 Primjer eljeza, simbolnog materijala industrijske revolucije i skoro cijelog 20. stoljea, ilustrira nain na koji tehnoloki napredak vue potronju (slika 9.4.). 1879. godine je otkriven proces izrade elika iz jeftinijih ruda, to je skresalo trokove proizvodnje za 8090%. Jeftiniji elik je proizvodnju elika usmjerio ka vrhuncima. U periodu od 1870. do 1913. godine se proizvodnja elika u Velikoj Britaniji, Njemakoj i Francuskoj poveala 83 puta. Dalje inovacije u metalurgiji i robusna potranja u periodu od 1913. do 1995. godine je ponovo poveala svjetsku proizvodnju elika. Slini trendovi su se odvijali i u proizvodnji drugih metala. Naprimjer, 1900. godine nije bilo ekonomino proizvoditi bakar iz ruda koje su sadravale manje od 3% metala, a danas je, zahvaljujui novim tehnologijama, mogua ekonomina proizvodnja bakra iz ruda sa 0,3% metala, to je rairilo lokacije vaenja rude i povealo proizvodnju bakra u 20. stoljeu za preko 22 puta.14 Razvoj transporta i proizvodnje energije je doveo do jo veeg booma potronje materijala. Ekspanzijom cestovnih, kanalnih, eljeznikih i avionskih mrea je olakana dostava velikih koliina materijala do tvornica i trita. Raspoloivost jeftine nafte je uinilo proizvodnju materijala jo jeftinijom, to je ekspandiralo industriju materijala i odravalo cikluse ekspoatacije i proizvodnje u stalnom pokretu. Ali, vjerovatno, najvee zasluge za eksploziju ekstrakcije i prerade materijala ipak pripadaju ogromnim ekonomskim povlasticama, subvencijama, grantovima i drugim pogodnostima koje su sve drave obezbjeivale rudarima i proizvoaima materijala.
SLIKA 9.5. Proizvodnja materijala u svijetu, 1963-1995
Sintetika 8 Proizvodnja (milijardi tona) Proizvodi iz drveta 6
Metali
4 Minerali 2
0 1963 1970 1980 1990 1995
Izvor: Gardner and Samprat (1998).
13 14
Stearns (1993). Gardner and Samprat (1998).

Rast industrije i uvoenje standardizacije dijelova i novih naina organizacije proizvodnje, prvo u automobilskoj industriji, a zatim i u drugim industrijama (bijela tehnika, radio i druge potroake robe), dali su sline rezultate. Urbanizacija i raanje srednje klase, te kreditno finansiranje potronje je definitivno stvorilo potroako drutvo. Ono je jo vie pospjeilo potronju klasinih materijala, te stvaranje sasvim novih materijala (plastine mase, biomaterijali itd). Vojni faktor je, takoer, bio zasluan za proizvodnju mnogih novih materijala (aluminij, amonijak, poljoprivredne hemikalije) koji su poslije Drugog svjetskog rata nali primjenu u masovnoj proizvodnji. Naprimjer, kao rezultat tzv. zelene revolucije, je proizvodnja vjetakih ubriva poveana sa 4 miliona tona u 1950. godini na 129 miliona tona u 1996. godini.15 Zlatne godine obnove donijele su novu eksploziju proizvodnje i portronje materijala. U mnogim zemljama u razvoju je zapoeo razvoj industrije; odvijala se obnova i rekonstrukcija ekonomije starih industrijskih nacija kao i izgradnja infrastrukture, to je sve zajedno dovelo do snanog rasta potronje materijala (slika 9.5. i dodatak 9b.). Naprimjer, 1995. godine je izvaeno ili proizvedeno 10 milijardi tona industrijskih i graevinskih minerala, metala, drveta i proizvoda iz drveta, te sintetikih materijala, duplo vie nego 1963. godine, i to bez skrivenih tokova materijala, koji su znatno vei.
9.2. PRIRODNI RESURSI I EKONOMSKI RAST Resursi i ekonomski rast

Sve do industrijske revolucije je plodna zemlja bila najvaniji prirodni resurs koji je odreivao dinamiku ekonomskog rasta. Vanost zemlje nije iznenaujua, jer je prije industrijalizacije ona bila mnogo vaniji faktor proizvodnje nego kapital. Novonaseljene, plodnom zemljom obdarene zemlje, su u 19. stoljeu bile najbogatije zemlje svijeta. Naprimjer, 1870. godine su Australija, SAD i Kanada imale vee realne plae nego bilo koja evropska zemlja, dok je od evropskih zemalja samo Velika Britanija imala vee realne plae od Argentine. Ove zemljom bogate zemlje su postale magnet za mnoge migrante: za samo stotinu godina (od 1820. godine) 60 miliona Evropljana je otputovalo u novi svijet.16 Paralelno sa tokovima rada su se poeli globalizirati i finansijski tokovi. Veliki dio razvoja Novog svijeta je finansiran iz Evrope, pa je rast mnogih zemalja zapadne hemisfere bio pokretan resursima, a bogatsvo prirodnim resursima primarna determinanta ekonomskog uspjeha. Meutim, neke zemlje bogate prirodnim resursima nisu imale trajan ekonomski rast. Naprimjer, Meksiko i Peru su, zbog svog bogatstva u srebru i zlatu, bile najvanije panske kolonije, ali, uprkos tome, nisu ostvarili odrivi rast. U 19. stojeu su mnoge resursne zemlje doivjele procvat u proizvodnji pamuka (Egipat), bakra (ile), eera (Kuba), kafe (Brazil, Kolumbija i Kostarika), guana (Peru) i nitrata (ile), ali su te zemlje kasnije izgubile podlogu za utemeljenje faktora koji obezbjeuju dugoroni rast. I nakon Drugog svjetskog rata su odnosi izmeu ekonomskog rasta i obdarenosti prirodnim resursima bili nejasni. Mnoge zemlje su, posebno zemlje izvoznice nafte iz Perzijskog zaliva, zahvaljujui energetskim resursima preko noi postale bogate. Ali, postoje i brojni primjeri gdje su zemlje siromane resursima, ukljuujui i Japan, ostvarile snaan rast, ili primjeri gdje su zemlje izuzetno bogate resursima, kao naprimjer Nigerija i Rusija, ostale i dalje siromane.
15 16
Brown at al. (1998). ORourke and Williamson (1999).
251
Za ocjenu uloge prirodnih resursa u ostvarivanju prihoda, koristiemo metodologiju i podatke Svjetske banke o prirodnom kapitalu. Po Svjetskoj banci, prirodni kapital neke zemlje je vrijednost njene poljoprivredne povrine, panjaka, uma i podzemnih resursa, ukljuujui metale, ugalj, naftu i prirodni plin.17 Za razliku od fizikog i humanog kapitala, prirodni kapital se ne stvara investicijama, nego on predstavlja postojee resurse nezavisno od humanih aktivnosti. Generalno, prirodni kapital i GDP per capita su u pozitivnim relacijama: zemlje sa vie prirodnog kapitala imaju vie prihode (slika 9.6.). Ali, postoje i brojni izuzeci od pravila da resursi ine zemlje bogatijim. Belgija, Japan i vicarska spadaju u grupu zemalja koje su najsiromanije prirodnim kapitalom, ali spadaju i u grupu najbogatijih zemalja svijeta. Mnoge zemlje, meu kojim su Nigar, Gvineja Bisao, Venecuela i Ekvador, su bogate resursima, ali imaju niske prihode.
SLIKA 9.6. Prirodni kapital vs GDP per capita, u USD

100.000 Japan vicarska Belgija GDP per capita, 2000 10.000 Mauricijus Brazil Juna Koreja Peru Egipat Mozambik 1.000 Malavi Tanzanija Australija Venecuela Saudi Arabija Kostarika Ekvador Kolumbija Niger Gvineja Bisao Argentina Meksiko SAD ile Norveka Kanada Novi Zeland
100 100
1.000
10.000
100.000
Prirodni kapital per capita, 1997
Izvori: World Bank (1997); Heston et al. (2002).
Sve to, ustvari, znai da su prirodni resursi korisni za ekonomski rast, ali nisu niti obavezni niti dovoljni faktori za postizanje ekonomskog rasta. Ako se sline analize naprave sa stopama rasta prihoda, moe se doi do zakljuaka koji jo manje favoriziraju prirodne resurse. Neke studije su, istraujui ulogu prirodnih resursa preraunavanjem udjela prirodnog kapitala u ukupnom nacionalnom blagostanju (zbir prirodnog, fizikog i humanog kapitala), dole do zakljuka da su u periodu od 1965. do 1998. godine zemlje u kojima prirodni kapital predstavlja veliki udio nacionalnog blagostanja, rasle sporije nego zemlje u kojima prirodni kapital predstavlja mali udio nacionalnog blagostanja. Neke druge studije su pokazale da su zemlje bazirane na prirodnim resursima u periodu od 1970. do 1990. godine imale sporiji rast izvoza nego zemlje koje se nisu oslanjale na takav izvoz. To znai da zemlje u kojima u izvozu dominira izvoz primarnih proizvoda, u principu spadaju u grupu najsiromanijih zemalja svijeta (slika 9.7.). 18
17 18
World Bank (1997). Gylfason (2001); Sachs and Warner (2001).
252 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj SLIKA 9.7. Primarni izvoz u ukupnom izvozu vs GDP per capita
100.000 GDP per capita, 1995 (USD) Finska Norveka vedska Danska 10.000 Saudi Arabija Venecuela 1.000 Ekvador Kongo Nigerija 100 0,0 Ruanda 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1,0 Obala Slonovae Sejeli Meksiko Novi Zeland Island
Udio primarnog izvoza u ukupnom izvozu u 1995
Izvor: Gylfason (2001).
Resursno prokletstvo
Obilje prirodnih resursa esto podstie ekonomski rast, ali to obilje ponegdje esto daje razoaravajue efekte. U literaturi se ovaj fenomen negativnih iskustava koja efektivno usporavaju ekonomski rast, naziva resursno prokletstvo. Izvori ovog prokletsva se nalaze u kulturolokim i ekonomskim faktorima.
Potronja
Resursno prokletsvo se esto ispoljava u zemljama u kojima se prihodi po osnovu otkria novih koliina resursa ili brzog poveanja njihovih cijena naglo poveavaju. Meutim, pravi problemi tih zemalja poinju kada se resursi poinju iscrpljivati, kada cijene na svjetskom tritu padaju, kada zemlja uvoznik pronae neki odgovarajui supstitut, ili kada na svjetsko trite stupi neki novi proizvoa resursa. Naime, visoki poetni prilivi prihoda ostvareni iz izvoza resursa, se uobiajeno pretvaraju u rast potronje, koja naraste na nivo koji se nakon prestanka resursnog booma ne moe odrati. Takve zemlje imaju nie stope tednje, koje ne obezbjeuju rast koji moe da odrava novostvorenu potronju. U nekim zemljama stanje je jo gore. Tokom resursnog booma se vlade mnogih zemalja u razvoju ponaaju tako kao da se prihodi od izvoza resursa nikada nee ni smanjiti ni presuiti. One se na raun oekivanih buduih prihoda zaduuju na tritima svjetskog kapitala, posuene novce investiraju u sumnjive javne investicijske projekte, a kada se resursni boom zavri, one ne mogu ak ni da servisiraju otplate inozemnih dugova.19 Neki izvori resursnog prokletstva se nalaze u modelima potronje resursa u proizvodnji outputa. Posebno ilustrativna je potronja energije, bez koje je nezamislivo obavljanje bilo kakvih ekonomskih aktivnosti i ivota uope. Generalno, potronja energije raste sa rastom prihoda per capita. Ali, najbogatije zemlje troe deset puta vie energije nego najsiromanije zemlje.20
19 20
Rodriguez and Sachs (1999). Ako pretpostavimo da svi ljudi troe onoliko energije per capita koliko troe ljudi iz grupe najrazvijenijih zemalja svijeta ili SAD, onda bi svjetska potronja energije porasla 3,3 puta, odnosno 4,9 puta.
253
Za ocjenu uloge resursa u proizvodnji korisno je pogledati koncept resursnog intenziteta u proizvodnji, tj. koliinu resursa koja je potrebna za proizvodnju jedne jedinice outputa. Ovaj koncept moe objasniti meusobne relacije izmeu ekonomskog rasta, rasta populacije i rasta potronje resursa. Ako sa y oznaimo GDP per capita, sa L veliinu populacije, sa I resursni intenzitet, i sa R potronju resursa, onda jednaine za resursni intenzitet i potronju resursa moemo napisati u sljedeem obliku: I = R/yL; R = IyL Gornje jednaine znae da, generalno, zemlje koje su bogatije prirodnim resursima troe vie resursa za proizvodnju jedinice GDP-a nego zemlje siromanije resursima. Meutim, treba imati u vidu i injenice da intenzitet koritenja moe porasti ili pasti u zavisnosti od tehnolokih promjena, promjena u kompoziciji outputa (naprimjer robe vs usluge), promjena u cijenama resursa i promjena u cijenama resursa u trenutcima supstitucije resursa. Naprimjer, kao odgovor na poveanje cijena energije u periodima naftnih okova je energetski intenzitet SAD u periodu od 1973. do 2000. godine padao po stopi od 1,9% godinje.
Dinamika industrijalizacije
Sljedei izvori resursnog prokletstva su vezani na distorziju strukture ekonomije koju prouzrokuju kratkorone beneficije i dugoroni trokovi nastali kao rezultat izvoza prirodnih resursa i uvoza industrijskih roba za vlastitu potronju. Ova orijentacija prema uvozu industrijskih roba e prouzrokovati kontrakciju vlastitog industrijskog sektora. Ako su efekti kratkoroni, kontrakcija predstavlja efikasno prilagoavanje konkurenciji. Ali, opasnost vreba na drugoj strani. Preraivake industrije su industrije sa najbrim tehnolokim progresom pa e zemlje koje uvoze industrijske proizvode zakasniti da se prikljue tehnolokom progresu i tehnoloki e sve vie zaostajati za zemljama koje nemaju prirodne resurse. Ovaj proces u kojem domai prirodni resursi ostvaruju dugorone tetne uticaje na domae industrijske sektore, u strunoj literaturi se susree pod nazivom holandska bolest (engl. Dutch disease). Jedan od najeklatantnijih primjera holandske bolesti se odnosi na dogaanja u paniji nakon otkria i osvajanja Novog svijeta. Naime, panija je, zahvaljujui enormnom prilivu srebra i zlata iz Amerike postala jako bogata zemlja. Ovaj priliv je na pansku ekonomiju prouzrokovao iste efekte kao da su izvori resursa bili u samoj paniji - srebro i zlato su razmjenjivani za industrijsku robu iz drugih evropskih zemalja. Ali, kada su se tokovi srebra i zlata umanjili ili presahli, zemlje koje su razvijale industriju ili triagularnu trgovinu (Portugal, Holandija) su napredovale, a panija je poela ekonomski nazadovati. Efekti resursa na ekonomski rast zavise prvenstveno od stepena po kojem eksploatacija prirodnih resursa stimulira ili ometa proizvodnju drugih ekonomskih sektora. Ekstrakcija resursa moe stimulirati proizvodnju u drugim sektorima preko uzvodnih veza (engl. backward linkages), u kojima se lokalno proizvedene robe koriste kao inputi u resursnim industrijama, te preko nizvodnih veza, (engl. forward linkages), u kojima se prirodni resursi koriste za proizvodnju drugih roba. U principu, kada su uzvodne i nizvodne veze razvijene, eksploatacija resursa moe pokretati cijelu ekonomiju i stimulirati rast ostalih ekonomskih sektora. Razvoj uzvodnih i nizvodnih veza, odnosno ekonomski rast ostvaren na ovaj nain, zavisi od niza faktora kao to su priroda resursa, transportni trokovi, ope stanje ekonomije, veliina zemlje itd. U velikim dravama bogatim zemljom, kao to su to, naprimjer, bile SAD u 19. stoljeu, izvoz itarica i resursima intenzivnih proizvoda je ukljuivao veliku gamu uzvodnih i nizvodnih veza. Ekonomija je trebala strojeve za sjetve i etve, eljeznicu za transport do luka, veliki bankarski sistem za finansiranje svih tih operacija itd.

Meutim, rapidno smanjivanje transportnih trokova u zadnjih 200 godina je uticalo da se sve vie prirodnih resursa prerauje u mjestima i dravama gdje se ti resursi ne proizvode. Naprimjer, krajem 19. stoljea su, zahvaljujui raspoloivosti domaih ruda eljeza i uglja, SAD, Velika Britanija i Njemaka imale ogroman rast svojih metalnih sektora. Ali, nekoliko decenija poslije Drugog svjetskog rata Japan i Juna Koreja su postali najvei proizvoai elika u svijetu, iako su uvozile skoro sav repromaterijal i energiju. Ove otre redukcije transportnih trokova su zemljama proizvoaima resursa stavile do znanja da se proizvodnja prirodnih resursa ne moe racionalno kombinirati sa neracionalnim i neefikasnim uzvodnim i nizvodnim vezama.
Politike
U preokretu od resursnog prokletstva do resursnog blagoslova dravne mjere i akcije mogu odigrati znaajnu ulogu. Odgovarajue politike mogu prihode od resursa usmjeriti u korisne investicije ili ih ostaviti za crne dane. Takoer, poto su u veini zemalja industrije za ekstrakciju resursa u vlasnitvu ili pod kontrolom drave, odgovarajuim politikama se moe uspostaviti ili podsticati razvoj uzvodnih i nizvodnih veza izmeu ekstraktivnih i drugih sektora ekonomije. Vlade mogu carinama na izvoz resursa prikupiti dosta sredstava i usmjeriti ih na obezbjeenje javnih dobara (infrastruktura, obrazovanje, zdravstvo). injenica da u mnogim zemljama prirodni resursi ne proizvode ekonomski rast navodi na zakljuak da njihove politike nisu ni efikasne ni efektivne. Mnogi analitiari tvrde da prisustvo prirodnih resursa tjera vlasti da donose loije politike nego to bi to radile da nemaju resurse. Jednostavno, prirodni resursi mogu imati i toksine efekte na politiki sistem i ekonomski rast. Negativni efekti prirodnih resursa na dravne politike se ispoljavaju preko dva kanala. Prvo, prirodni resursi esto vode ka prekomjernom irenju javnog sektora. Napuhavanje dravnih budeta omoguava vlastima da prihode iz resursa legalno ili skriveno raspodjeljuju grupama sa kojima su u politikim ili drugim odnosima, ili sa jakim pojedincima u zemlji. Drugo, poveanjem prihoda, koje e vlasti podijeliti privilegiranim grupama, jaa njihovu mo. Primjer Venecuele u boomu cijena nafte 1970s ilustrira nain na koji se prihodi od prirodnih resursa redistribuiraju u korist favoriziranih grupa: zakljuivanje ugovora bez javne procedure nabavki, transferi velikih iznosa novca preko dravnih agencija bez ikakve kontrole, milionski zajmovi bez regulacija, garancija i osiguranja itd. U periodu od 1970. do 1978. godine se veliina javnog sektora u Venecueli udvostruila, a inostrani dug se poveao devet puta.21 Bitka za kontrolu vlasti u cilju prisvajanja dijela prihoda iz prirodnih resursa moe imati razliite oblike, od politike moi, politike korupcije, graanskih ratova do strane vojne intervencije. Desetogodinji rat koji je 1990s raselio treinu polulacije Sijera Leone-a je imao u pozadini izvoz dijamanata. Stanje je jo mnogo gore u zemljama u kojima su prirodni resursi neravnomjerno rasporeeni uzdu etnikih linija. Naprimjer, dvadesetogodinji graanski rat u Sudanu, koji se vodi izmeu politiki dominantnih muslimana na sjeveru i nemuslimanskog, naftom bogatog juga, je do sada prouzrokovao preko dva miliona rtava. Toksini efekti prirodnih resursa na politiki sistem su najvei u sluaju kada se od prirodnih resursa ostvaruju ogromne ekonomske rente (velike razlike izmeu cijena ekstrakcije i trinih cijena). Naprimjer, u Saudi Arabiji trokovi proizvodnje barela sirove nafte su 2000. godine iznose samo 2,5 USD, dok su
21
Karl (1997).
255
prodajne cijene za saudijsku naftu iznosile oko 24 USD po barelu.22 Resursi proizvode visoke rente i kada ekstrakciju obavljaju stranci. Naprimjer, u Angoli ispumpavanje nafte obavljaju inostrane kompanije i za to, jednostavno, uplauju rojalitete angolskoj vladi. Prisustvo resursa koji proizvode rentu ne vodi uvijek ka problemima. U Norvekoj, naprimjer, veliki izvoz nafte i plina svakodnevno puni prihode vlasti, ali je Norveka ipak zemlja koja je slobodna od traenja renti, korupcije i mismanagementa, to je tipino za skoro sve zemlje-izvoznice nafte. I Bocuana, afrika zemlja u razvoju, ima vlasti koje su prilino imune na toksine efekte prirodnih resursa. Uprkos tekoj zavisnosti od proizvodnje dijamanata (33% GDP-a), Bocuana odrava stabilnu, demokratsku, efikasnu i potenu vladu, i ostvaruje stalan ekonomski rast (u periodu od 1960. do 2000. godine GDP per capita je rastao po stopi od 5,2% godinje).
Imovinska prava
Pitanja imovinskih prava i cijena resursa su vezana kako za odnose resursa i ekonomskog rasta, tako i za odnose izmeu resursa, ekonomskog rasta i okoline. Svi resursi se mogu klasificirati prema nainu i stepenu njihove kontrole (pojedinci, korporacije, drava). Na jednoj strani resursnog spektra se nalaze plodno zemljite i rude, kod kojih su vlasnika prava generalno dobro uspostavljena, dok se na drugoj strani spektra nalaze ribe u morima, koje su vrlo malo ili nikako pokrivene vlasnikim pravima. Resursi koji nisu pokriveni vlasnikim pravima su znatno osjetljiviji na stepen njihovog koritenja. U primjerima previsoke eksploatacije neobnovljivih resursa, krajnji rezultat se ispoljava u isuvie brzom iscrpljivanju, dok je kod previsoke eksploatacije obnovljivih resursa krajnja konsekvencija ekstrakcija iznad maksimalnog odrivog prinosa. U oba primjera odsustvo vlasnikih prava oduzima proizvoau mogunost da ogranii sadanju proizvodnju u cilju poveavanja buduih zaliha. Naprimjer, ribar koji reducira svoj lov na svojoj teritoriji u cilju odravanja ribljih fondova e vrlo brzo sresti druge ribare kako love njegove ribe. Ili, ako vie lica dobije prava na eksploataciju neobnovljivih resursa na nekoj ogranienoj teriroriji, svako takvo lice dobija povlastice da te resurse eksploatira bre nego ostala lica. U literaturi se ove tendencije preeksploatiranja resursa na kojima nisu uspostavljena vlasnika prava nazivaju tragedija zajednica (engl. tragedy of the commons). Ovaj izraz je izronio iz prakse u predindustrijskoj Engleskoj koja je jedan dio seoske zemlje tretirala kao zajednitvo na kojoj su svi stanovnici sela mogli slobodno da vre ispau svoje stoke. 1832. godine je ekonomista William Forster Lloyd uoio jak kontrast izmeu zajednike zemlje i privatne zemlje, jer je stoka koja je pasla na zajednikoj zemlji bila slaba i mrava, dok je stoka koja ja pasla na privatnoj zemlji bila uhranjena i zdrava. Naime, dok su vlasnici zemlje limitirali ispae u cilju sauvanja plodnosti svoje zemlje za budunost, zajednika zemlja je neogranienim ispaama postala neproduktivnom.23 Jedno od rjeenja za tragediju zajednica je uspostavljanje vlasnikih prava, ali, ponekad, to nije mogue napraviti (podzemni akvatoriji koji obuhvataju teritorij nekoliko vlasnika zemlje). Alternativni put privatnim vlasnikim pravima je uspostavljanje kontrole koritenja resursa, koja izima u obzir stvorene eksternalitete iz osnova koritenja resursa. Naprimjer, kod zajednikih panjaka, vlasti svojim odlukama mogu ograniiti broj grla stoke koji mogu dolaziti na ispau.
22 23
International Energy Agency (2000). Lloyd (1883); Hardin (1968).

Meutim, pravini management resursnog zajednitva zahtijeva mudru i potenu vlast koja nije samo u stanju da objektivno odredi koliinu resursa koja se treba iskoristiti, nego koja moe da obezbjedi potrebna sredstva za realizaciju takvih odluka. Naprimjer, u mnogim zemljama u razvoju su ume resursi koji se najvie eksploatiraju. Formalno, vlasti posjeduju veinu umskih resursa, ali su esto nemone da sprijee nelegalnu sjeu. Neka istraivanja su pokazala da je tokom 1990s 80% sjee u brazilskim amazonskim umama obavljano nelegalno.24 Ili, politika ekspeditivnost (elja da se pobijedi na predstojeim izborima ili da se izae u susret uticajnim grupama) esto favorizira preveliku budetsku potronju. Najtei i najkompliciraniji sluajevi tragedije zajednitva se dogaaju u primjerima kada resurse ne kontrolira neka odreena vlast. To se naroito odnosi na okeane i atmosferu. U zadnjih nekoliko decenija su u cilju ostvarivanja prava na ribarenje mnoge pomorske zemlje proirile svoju jurisdikciju daleko od svojih obalnih linija (naprimjer islandska deklaracija o zoni iskljuenja ribolova bakalara na 200 milja ili 320 kilometara od obale Islanda), ali, uprkos tim zabranama i oranienjima, ogromne koliine riba u meunarodnim vodama su ve izlovljene. Procjenjuje se da je ukupna koliina ulovljenjih riba porasla sa 20 miliona tona u 1950. godini na 84 miliona tona u 1998. godini. Prema podacima Svjetske organizacije za hranu i poljoprivredu (the Food and Agriculture Organization FAO), u 2000. godini 47% svjetskih fondova riba se eksploatira na nivou maksimalnog odrivog prinosa, a 28% iznad tog nivoa.25 Kod atmosfere problem nije u iscrpljivanju resursa nego u zagaivanju. I ovdje je problem tragedije zajednitva u osnovi isti. Poto nezagaena atmosfera nema konkretnog vlasnika, to proizvoai polucija neometano isputaju svoje polutanate u atmosferu.
Cijene
Cijene prirodnih resursa nisu samo vane sa aspekta njihovih realnih kalkulacija ili tzv. zelenog GDP-a, nego igraju i vanu ulogu u procesima supstitucije i tehnolokog progresa. Visoke cijene resursa obezbjeuju korisnicima podsticaj za pronalaenje supstituta, dok niske cijene resursa podstiu pronalazak tehnolokih rjeenja koja takvu proizvodnju ini profatabilnom. Pored toga, treba pogledati i aspekt buduih cijena, tj. da li sadanje cijene resursa reflektiraju njihove budue oskudice. Mnogi environmentalisti tvrde da sadanje cijene resursa moraju odraavati njihovu buduu vrijednost. Ako sada neki resurs ima nisku cijenu, ali se oekuje da e zbog oskudice u budunosti imati vrlo visoku cijenu, njegov vlasnik e nastojati da uspori njegovu prodaju kako bi u kasnijim periodima ostvario vie prihode po viim cijenama. Ali, manja ponuda e poveati cijene, to e vlasnika resursa natjerati na veu eksploataciju. Suprotno, ako su dananje cijene resursa visoke, a predvianja govore da e u budunosti one biti nie, vlasnik resursa e nastojati da ekstrahira resurse to bre kako bi iskoristio prednosti trenutno visokih cijena. Ovaj viak ponude e sniziti cijene resursa, to e smanjiti ponudu i podii cijene u budunosti. Kako u oba sluaja vlasnici resursa ele da danas ostvare vie prihode nego u nekoj dalekoj budunosti, to environmentalistika teza da osnovne cijene resursa trebaju da rastu u skladu sa rastom kamatnih stopa izgleda logina.26 Ali, ovaj mehanizam, po kojem tekue cijene resursa reflektiraju njihove budue oskudice, se moe prekinuti iz mnogih razloga (sadanja sebinost, slabo definirana vlasnika prava, diktiranje cijena od strane kartel proizvoaa, trgovinske barijere).
24 25 26
Schemo (1997). United Nations Food and Agriculture Organization (2002). Hotelling (1931).
257
Sljedei problem se odnosi na dejstvo da su mehanizmi koji povezuju tekue cijene i budue oskudice ustvari samo predvianja. Aktuelne cijene ne moraju biti neminovno cijene koje smo imali u nekom prolom vremenu. Stvari se ne odvijaju uvijek na nain koji oekujemo. Kod nekih resursa mogu iskrsnuti novi i neoekivani izvori potranje, dok se kod nekih resursa mogu desiti ili neoekivana otkria ili novi naini njihove supstitucije. Naprimjer, kada je otkriven, cijena aluminija je bila vea od cijene zlata. Ali, otkrie Hall-Heroultovog procesa dobijanja aluminija iz boksita 1886. godine je znatno reduciralo trokove dobijanja aluminija i uinilo ga konkurentnim. I razvoj optikih vlakana je snizio potranju za bakrom. Iz dugoronih trendova cijena prirodnih resursa se mogu nauiti neke lekcije. Ako njihove cijene lagano rastu sa vremenom, mehanizmi koji povezuju budue oskudice i tekuu produkciju resursa e uglavnom funkcionirati. Ali, ako cijene resursa rastu vrlo brzo, onda je to jasan znak da odluke o sadanjoj eksploataciji resursa ne uzimaju u obzir njihove budue oskudice.
SLIKA 9.8. Cijene prirodnih resursa, 1862-1999

160 140 120 Indeks realnih cijena 100 80 60 40 20 1882 1932 1862 1872 1892 1902 1912 1942 0 1962 1922 1972 1982 1952 1992
Izvor: Cashin and McDermott (2002).
Ali, provjera gornjih teorijskih principa na dva primjera pokazuje neke druge tendencije. Slika 9.8. pokazuje jasan trend opadanja cijena prirodnih resursa u periodu od 1862. do 1999. godine, koji se prekida samo u trenucima povezanim sa ratovima, ekonomskim usponima i krizama. U cijelom posmatranom periodu od 137 godina su prosjene cijene korpe prirodnih resursa pale za cijelih 83%. Slini trendovi se uoavaju i kod cijena sirove nafte u periodu od 1861. do 2002. godine. I ovdje su se najznaajnije promjene cijena dogodile u godinama arapskog naftnog embarga (1973), iranske revolucije (1979), prvog zalivskog rata (1990-1991) i irake krize (2005-2006). Iako u itavom periodu cijene nafte pokazuju lagani trend rasta, cijene nafte su bile mnogo vie osjetljive na politike faktore nego na smanjivanje raspoloivih zaliha. Iz gornjih primjera se moe zakljuiti da mehanizmi koji povezuju tekue koritenje resursa sa njihovim buduim cijenama u praksi ne funkcioniraju u skladu sa teorijom. Razvijeni svijet sa visokom potronjom resursa podrava njihove niske cijene jer time nastoje da zatite dostignuti nivo ivotnog standarda i da zadre sadanji model raspodjele svjetskog blagostanja koji radi u njihovu korist.
258 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj 9.3. RESURSI I GRANICE RASTA
U dosadanjim raspravama o budunosti ovjeanstva su evidentirani mnogi pogledi i pristupi, koji sainjavaju neku liniju kontinuuma. Na prvom polu kontinuuma su smjetena uvjerenja da e sadanja dinamika rasta humane populacije i njene potranje ubrzo iscpriti sve osnovne prirodne resurse, to e ovjeanstvo odvesti u resursnu katastrofu. Drugi pol kontinuuma pripada uvjerenjima da dinamika tehnolokog razvoja uope ne daje dokaze za tvrdnju prvih da e sadanji model potronje prirodnih resursa ograniiti budui ekonomski rast. Argumenti kojima se zagovara zatita prirodnih resursa od prevelike potronje su dugo bili religiozni ili moralni. Mnogi ljudi su uvjereni da ovjeanstvo ima obavezu da zatiti sve ono to je stvorio Bog. Kod mnogih naroda je ovjek kao boija kreacija osnovni kulturoloki koncept, iz ega se izvlai etika i duhovna filozofija zatite prirodnih sistema i prirodnih resursa. Prezervacionisti su jo u 19. stoljeu postavili etike i duhovne principe opisa prirode ne kao sistema koji proizvode robe i usluge za humano blagostanje nego kao druga koji je svetinja, bez obzira da li su prirodni resursi oskudni ili ne. Danas se upotrebljavaju neki drugi pristupi i argumenti. Diskusije o odnosima prirodnih resursa i ekonomskog rasta se esto vrte oko koncepta odrivog razvoja (glava 1.), uz estu upotrebu argumenata da se resursi ubrzano iscrpljuju i uz tvrdnju da se paralelno sa ekonomskim rastom odvija i kolaps globalnih prirodnih ekosistema, od kojih zavisi humanitet. Takve tvrdnje, kao i prognoze o definitivnoj iscrpljivosti resursa u postindustrijskom drutvu i virtualnom svijetu interneta izgledaju mnogo ubjedljivije, objektivnije i naunije nego klasini religiozni i moralni argumenti prezervacionista. Ali, vidjeli smo da postoje brojni problemi u implementaciji koncepta odrivog razvoja. Prvo, nejasno je ta su to potrebe (engl. needs), posebno sa stanovita bogatih zemalja, iji nivo sadanjih potreba viestruko nadmauje njihove bioloke potrebe. Drugi problem se odnosi na pitanje da li e uope i koliko e biti budui prihodi vei od dananjih. Obje ove varijante mogu biti odrive, ali kriteriji odrivosti nam nee pomoi u postupku obavljanja sadanjeg ogdovarajueg izbora. I zadnji problem sa odrivim razvojem je taj to ga je mnogo lake primijeniti u ex post smislu nego u ex ante smislu. Ako oskudica resursa prouzrokuje opadanje ivotnog standarda, onda e analitiari korektno zakljuiti da je ekonomski rast, kojeg upravo sada prakticiramo, neodriv. Nasuprot, ako je svjetski prihod per capita u proteklih 200 godina imao stabilan rast, onda je potpuno jasno da je sadanji model ekonomskog rasta odriv. injenice da su resursi vani za proizvodnju i da imaju ogranienu ponudu esto generiraju prognoze da e resursna ogranienja priguiti ekonomski rast. Vidjeli smo da je intelektualni otac ove kole miljenja Thomas Malthus, koji je tvrdio da je mo populacije toliko superiorna u odnosu na mo zemlje za proizvodnju sredstava za ljudski opstanak, da e prijevremena smrt morati u nekom ili drugom obliku posjetiti humanu rasu.27 Ovo Malthusovo proroanstvo je bilo generalno, on, naime, nije utvrdio ni datum ni vrijeme ove prognozirane apokalipse.
27
Malthus (1798), Chapter 7.
259
SLIKA 9.9. Meadows prognoza rasta, 1972

Resursi
Populacija
Hrana per capita
Polucije Output industrije per capita 2050 1950 1900 2000 2100
Izvor: Meadows at al. (1972).
Mnogi Malhusovi nasljednici su o vremenu i prirodi predstojee resursne kataklizme bili mnogo odreeniji. 1865. godine je ekonomista Stanley Jevons prognozirao da e Velika Britanija brzo ostati bez uglja, to e prouzrokovati katastrofalne posljedice. U svojoj procjeni razvoja za 1930s je Englez H. G. Wells tvrdio da je fiksirana ponuda fosfornih ubriva faktor koji e limitirati budui rast.28 Pesimizam o raspoloovosti resursima je dostigla vrhunac 1970s i 1980s, kada su mnogi environmentalisti i meunarodne think thank organizacije objavile tada vrlo uticajne knjige i stavove.29 Ovaj period pesimizma je bio ohrabrivan, nimalo sluajno, valovima rasta cijena, politikog osamostaljivanja Treeg svijeta i kulminacijom hladnog rata. Najtipiniji primjer ovog pesimizma je studija Granice rasta (the Limits to Growth)30, u kojoj su njeni autori pomou kompjuteriziranog modela svijeta prikazali odnose izmeu ekonomskog rasta, stopa nataliteta i mortaliteta, fondova obnovljivih i neobnovljivih resursa i polucije za period od 1900. do 1970. godine, te na osnovu tih trendova izvrili modelsku prognozu deavanja za period od 1970. do 2100. godine (slika 9.9.). Prema ovako razvijenom modelu, proizvodnja hrane i industrijskih roba bi trebala dostii vrhunac oko 2000. godine, nakon ega e, zbog nedostatka neobnovljivih resursa, proizvodnja hrane i industrijskih roba poeti opadati.
28 29 30
Jevons (1865); Wells (1931). Meadows et al. (1972); Ehrlich (1968 i 1974); Barney (1980). Meadows et al. (1972).
260 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj SLIKA 9.10. Meadows prognoza rasta, 1992.
Output industrije per capita Populacija Resursi
Hrana per capita
Polucije 2050 1950 1900 2000 2100
Izvor: Meadows at al. (1992).
Ove pesimistike prognoze su irom svijeta izazvale brojne kritike reakcije, koje su opovrgle glavne postavke pesimista.31 Meutim, ono to je mnogo znaajnije je injenica da su se ovakva pesimistika predvianja u realnom ivotu pokazala sasvim pogrena. Poljoprivredna produktivnost je rasla bre nego populacija, to je omoguilo svijetu da izbjegne masovnu glad, koju je predviao Malthus. Jevons je u svojim analizama potcijenio koliine raspoloivog uglja, sposobnost inenjera za stvaranjem novih tehnologija kao i ulogu koju je nafta odigrala u 20. stoljeu. Meadowsi su potcijenili uticaj tehnolokih promjena i humanog kapitala na proizvodnju resursa i polucije. Njihov pokuaj ponovnog aktueliziranja ranijeg pristupa i novog, optimistinijeg modeliranja (slika 9.10.), nije naiao na neki veliki odjek.32 Meutim, loe raunice proroka propasti ne garantiraju sa e i sadanji zagovornici optimizma biti u pravu. Iako nema znakova za planetarnu resursnu kataklizmu, ipak se dogaaju lokalizirane resursne katastrofe. Arheolozi stalno pronalaze dokaze prolih lokalnih katastrofa, od kojih je, moda, najkarakteristinija ona koja se je dogodila na pacifikim Uskrnjim ostrvima. Ova ostrva, prekrivena gustim umama palmi, je u 400 godini naselilo samo 40 polinezijskih migranata. Naseljenici su imali izuzetne uslove za lako preivljavanje. Na ostrvima je bilo mnogo drveta za izgradnju brodova i naselja, u okolnim okeanskim vodama je riba bilo u izobilju, kao i ptica u umama, a bilo je i obilje plodne zemlje za uzgoj itarica i povra. Uz obilje hrane i laku dostupnost ostalih resursa je doseljenika populacija brzo rasla. Na svom vrhuncu, u periodu od 1100. do 1400. godine, su Uskrnja ostrva mogla podravati lagodan ivot 10.000
31 32
Simon (1981). Meadows et al. (1992).
261
stanovnika. U tom periodu je ostrvsko drutvo bilo toliko bogato da je moglo izdravali posebnu vrstu umjetnika, koji su u ast lagodnog ivota klesali goleme statue, koje su danas glavne znamenitosti ostrva. Ali, rast stanovnika je bio vei nego to su ostrvski resursi to omoguavali. ume su krene bre nego to su se mogle regenerirati, ptice su, kako zbog smanjivanja umskih povrina, tako i zbog prekomjernog lova poele proreivati, pa se je kvalitet drveta za izradu brodova i amaca pogoravao. Tla su se poela erodirati, stanovnici su poeli meusobne ratove za resurse, a izgradnja statua je potpuno prestala. Kada su Evropljani 1722. godine stigli na Uskrnja ostrva, zatekli su samo 3.000 uroenika, koji su bili znatno ispod nivoa civilizacije koja je klesala statue. Ostrva su bila gola, bez drvea, pa nikome nije bilo jasno kako su velike i teke statue mogle da se odkotrljaju na njihove sadanje lokacije. Zatucani uroenici su vjerovali da su kamene statue tamo same odetale. Uskrnja ostrva nisu jedini primjer degradacije civilizacije nastale zbog oskudice prirodnih resursa. Sumerska civilizacija, koja je u treem mileniju stare ere cvjetala u junom Iraku, je bila prva civilizacija na svijetu koja je razvila pismo; prva civilizacija koja je imala produktivne farme za izdravanje velike dravne birokracije i vojske. Ali, sumerska praksa intenzivnog navodnjavanja je napunila tla vodom, prouzrokovala postepeno zasoljavanje tla, pa su prinosi etvi izmeu 2400. i 1700. godine prije nove ere pali za 65%. Danas je sumerska regija uvelike zasoljena i bez vegetacije.33
Faktori sprijeavanja resursne katastrofe

Dosadanji tehnoloki razvoj i uloga humanog kapitala su znatno poljuljali argumente pesimista koji tvrde da priroda postavlja fizike granice ekonomskom rastu i da e vrlo brzo doi do kritinog iscrpljivanja prirodnih resursa, to e drastino poveati cijene hrane, pitke vode, energije, metala, papira i drugih prirodnih sirovina. Meutim, u realnom ivotu cijene sirovina su stalno smanjivane, to je demantiralo teoriju da jeftine sirovine vode ka njihovom brem iscrpljivanju. Paradoksalno, dok su cijene resursa opadale, utvrene rezerve veine prirodnih materijala su se poveavale. Ovaj paradoks je, moda, mogue objasniti na sljedei nain:34 x Svijet je postao vjetiji i u otkrivanju novih i u eksploataciji starih rezervi podzemnih resursa. Naprimjer, istraivanja rezervi nafte tradicionalnim tehnologijama su pokazivala sve vie suhih buotina, dok dananje tehnologije istraivanja zaliha nafte pomou seizmikih talasa i kompjuterske obrade podataka, mnogo preciznije utvruju realnu sliku podzemlja. Naprednijim tehnologijama istraivanja su rezerve postajale vee i obnovljivije, to na neki nain znai da su rezerve i resursi postali funkcija tehnologije. Mnogi novi resursi su zamijenili stare, klasine i oskudne resurse. Tehnologije supstitucije zamjenjuju tradicionalne resurse: keramika umjesto tungstena, staklena vlakna umjesto bakra, polimeri umjesto metala, aluminijske limenke umjesto elinih limenki itd. to su znanja o materijalima vea, to se materijali efikasnije upotrebljavaju. Naprimjer, tehnoloki progres od svijee, preko ugljikovih filamenata do tungstena je viestruko smanjio koliinu energije potrebne za proizvodnju jedne jedinice svjetlosnog toka. Friideri, automobili,
x x
33 34
Ponting (1991). Sagoff (1997).

komunikacije, kompjuteri i kamere su takoer tipini primjeri proizvoda koji su tehnolokim unapreenjima postali laki, manji i bolji. Gornji primjeri ukazuju na trendove smanjivanja intenzivnosti materijala, o kojima smo ve govorili. Nobelovac Robert Solow, tvorac neoklasine teorije rasta, smatra da e budunost prolongirati trajanje resursa, jer e doi do supstancijalne redukcije potreba po prirodnim resursima po jedinici realnog outputa ... Ukoliko je budunost slina prolosti, zato onda u njoj produktivnost najznaajnijih prirodnih resursa ne moe rasti, vie ili manje stabilno, kao to je u prolosti rasla produktivnost rada?. Najvaniji faktori koji spreavaju resursnu katastrofu su supstitucija materijala i tehnoloki progres u proizvodnji hrane (dodatak 9c.). Jedno od najvanijih resursnih pitanja je pitanje je da li su sadanji resursi planete Zemlje dovoljni da 2100. godine ishrane oko 10 milijardi ljudi. Da li e mnogi obnovljivi resursi, koji se i sada nalaze pod intenzivnim pritiskom (ribe, ume, vode, tla) 6,5 milijardi ljudi, biti produktivni za ishranu novih 4 milijarde stanovnika? Ako pretpostavimo da danas svi ljudi ive na vegetarijanskom reimu ishrane, onda se moe izraunati da e i dananja proizvodnja cerealija i uljarica biti dovoljna da prehrani 10 milijardi ljudi. Meutim, ako slinu raunicu napravimo za kombinirani nain ishrane (meso i cerealije), onda se za ishranu 10 milijardi ljudi proizvodnja itarica i uljarica, zbog tova i ishrane riba, peradi i stoke, mora poveati tri puta. Da li je to sa aspekta produktivnosti sadanjih ekosistema zaista mogue? Za proizvodnju hrane koja e u kombiniranom reimu ishrane moi zadovoljiti potrebe 10 milijardi ljudi, farmeri mogu da udvostrue agrarnu povrinu. Bolja sjemena, vii stepen irigacije, multietve i poveana upotreba vjetakih ubriva moe znatno poveati sadanje niske agrarne prinose u zemljama u razvoju, koji su dvostruko manji od prinosa u industrijaliziranim zemljama. Biogenetski je postalo mogue poveati prinose rie i do etiri puta u odnosu na sadanje prinose u zemljama u razvoju, dok je prinos kasave, afrikog korijenja slinog krompiru, mogue poveati ak deset puta. Biolozi uurbano rade na genetski modificiranim sjemenima, koji e, slino kao i kod povra, moi fiksirati vlastiti azot i tako smanjiti upotrebu fertilizera; na razvoju biljaka koje e biti sposobne da se same tite od biljnih bolesti i insekata. Ali, sama biotehnologija ne moe savladati glavne uzronike sadanje gladi - siromatvo, trgovinske barijere, korupciju, nedostatak managementa, etnike antagonizme, anarhiju, lokalne ratove i patrijarhalna drutva. ovjek stie odreena iskustva i u farmerskom nainu kultiviranja ribe. On je putem genetskog inenjeringa ve proizveo ribe koje imaju bolji ukus, boju i bri rast; ribe koje su otpornije na bolesti i druge opasnosti. Kapaciteti akvakulture, koje su u 1993. godini proizvele vie od 16 miliona tona ribe, rastu prosjenom stopom rasta od 10% po obimu, i 14% po vrijednosti. Oko 1/4 svih riba i 90% svih koljki je danas proizvedeno na vodenim farmama, ukljuujui i plemenite i osjetljive vrste ribe kao to je losos. Ali, slina tranzicija u umarstvu se odvija mnogo sporije. Razlog lei u injenici to jo uvijek nema dovoljno upozoravajuih znakova o nedostatku drvene mase. Napredak farmerskog naina proizvodnje drvene mase moe dati fantastine rezultate. Naprimjer, povrina potrebna za plantanu proizvodnju industrijskih stabala, koja moe da podmiri sve sadanje potrebe drvne industrije, iznosi samo 5% dananjih umskih povrina. Plantane industrijske ume mogu postati najefikasniji model zatite prirodnih uma i svih drugih resursa i ekosistema koji se oslanjaju na njih.
263
Najvea zabrinutost za oskudicu resursa vlada u sektoru energije. Ali, jo uvijek nema otrijih znakova upozorenja o globalnom nedostatku fosilnih goriva, jer su njihove dokazane rezerve dovoljne za sljedeih 70-100 godina, bez drugih otkrivenih resursa kao to su, naprimjer, naftni kriljci, teka ulja i nekonvencionalni izvori prirodnog plina. ini se ipak da je zabrinutost za globalne energetske probleme, koji su posljedica ogromnih energetskih polucija, znatno vea nego to je zabrinutost za probleme raspoloivosti resursa. Pod pritiskom environmentalista danas se mnoge tehnologije za proizvodnju novih vidova energije iz obnovljivih izvora nalaze u poodmakloj razvojnoj fazi. Pored obeavajueg razvoja proizvodnje energije iz obnovljivih izvora, na energetskoj sceni su i mnoga nova rjeenja za efikasnije koritenje fosilnih goriva. U razvijenim zemljama se energetski intenzitet proizvodnje (koliina potroenog goriva za dolar ekonomskog outputa) smanjuje po stopi od 2% godinje, posebno od 1973. godine.
9.4. GEOGRAFIJA, KLIMA I PRIRODNI RESURSI SLIKA 9.11. Odnos geografske irine i GDP per capita, 2000
100.000 Singapur GDP per capita, 2000 (USD) SAD Velika Britanija Island Norveka 10.000 Turska
Kina 1.000 Indija Tadikistan
Moldova Mongolija
100 0 10 20 30 40 50 60 70 80 Geografska irina (apsolutni stepeni udaljenosti od ekvatora)
Izvor: Heston at al (2002)
Je li geografija sudbina, kao to je tvrdio slavni Napoleon? Poto geografija, klima i prirodni resursi nisu predodreeni humanim aktivnostima, njihove karakteristike se esto koriste kao glavna objanjenja za razlike u ekonomskim rezultatima izmeu pojedinih zemalja. Naime, intelektualno je mnogo lake tvrditi da je zemlja A razvijenija od zemlje B zbog razlika u geografskim i klimatskim karakteristikama nego traiti suprotne primjere iz ekonomske historije i teorije. U ovom poglavlju vidjeemo da izmeu klimatskih i geografskih karakteristika i ekonomskih rezultata postoje jake veze. Slika 9.11. prikazuje odnose izmeu prihoda per capita neke zemlje i njene geografske irine. Na slici je uoljiva jaka korelacija izmeu ova dva parametra. Generalno, to je zemlja udaljenija od ekvatora, ona je

bogatija. Ali, ta nam te relacije zaista pokazuju? Da li postoje validni teorijski rezoni i dovoljno vrsti empirijski dokazi koji mogu da objasne ovaj fenomen?
Geografija
2003. godine je problino 6,3 milijardi ljudi naseljavalo 150 miliona kvadratnih kilometara kopnene povrine planete, to znai da je prosjena gustina naseljenosti iznosila 42 lica na kvadratni kilometar. Ali, populacija nije ravnomjerno rasporeena na Zemlji. Planine, pustinje i polarni predjeli imaju izuzetno malu gustinu naseljenosti. U stvarnosti, 90% ljudske populacije ivi na samo 10% povrine kopna. To to je u nekim dijelovima gustina populacije niska nije nikakvo iznenaenje - tamo se zaista teko ivi. Veina ljudi ivi tamo gdje postoje dobri uslovi za proizvodnju i ivot, gdje su temperature i padavina umjerene, zemlja ravna a tlo plodno.
Geografija, trgovina i ekonomski rast

Meunarodna trgovina utie na ekonomski rast. Otvorenost ubrzava tehnoloki transfer, vodi do bolje organizacije ekonomije i uveava prihode specijalizacijom u proizvodnji roba koje neka zemlja moe najbolje da proizvodi. Najvanija geografska determinanta koja odreuje sposobnost neke zemlje da uestvuje u meunarodnoj trgovini je njena udaljenost od mora i okeana. Naime, okeanski transport je danas najjeftiniji nain za prevoz robe sa jednog kraja svijeta na drugi. Geografska evidencija ukazuje na uticaj okeanskog transporta na odreivanje mjesta gdje ljudi ive i kakav standard ostvaruju. Naprimjer, na samo 17,4% kopnene povrine, udaljene do 100 km od morskih obala ili plovnih rijeka, ivi 49,4% svjetske populacije koja proizvodi 67,6% svjetskog GDP-a. Na ovim geografskim podrujima je GDP per capita priblino dva puta vei nego na udaljenijim podrujima. Udaljenost od mora moe objasniti velike razike u prihodima izmeu glavnih regija svijeta. Posebno uoljiva je injenica to samo 21% stanovnitva Podsaharske Afrike ima pristup do morskih obala. Za to postoje nekoliko razloga: nedostatak prirodnih luka i odsustvo plovnih rijeka (veliki rijeni sistem Kongo je blokiran velikim vodopadom na samo 120 km od mora). Pored toga, Podsaharska Afrika ima mali odnos morske obale prema povrini kopna (duina obale Zapadne Evrope, koja je velika kao osmina kopna Afrike, je 50% vea od cijele afrike obale). Pored toga, afrika populacija je koncentrirana preteno na visoravnima, na kojima su tropske vruine reducirane. Pored pristupa vodenim putevima, vrlo vana je i lokacija neke drave u odnosu na glavne centre ekonomskih aktivnosti. U prosjeku, 1.000 kilometara udaljenosti od jednog od tri najrazvijenija dijela svijeta (SAD, Evropa i Japan) poveava transportne trokove za 1%. Takoer, poveanje udaljenosti izmeu dvije zemlje za 1% smanjuje obim meusobne trgovine za 0,85%. Razlike u transportnim trokovima su u korelaciji sa razlikama u obimu trgovine i prihodima per capita.35 Pristup svjetskim tritima moe objasniti razlike u prihodima ne samo izmeu zemalja, nego i izmeu regija u istoj zemlji. Kina je dobra ilustracija. 1978. godine je dravna politika kinesku ekonomiju usmjerila na vanjsku trgovinu (politika otvorenih vrata). U sljedeih 25 godina se udio trgovine u GDP-u
35
Gallup (1998); Frankel and Romer (1999).
265
uetvorostruio. Najbri ekonomski rast se dogodio u priobalnim podrujima, to je povealo nejednakost izmeu obalnih i kopnenih kineskih regija.
Geografska koncentracija i spilloveri

Ako se paljivije pogleda ekonomska mapa svijeta, nije teko uoiti da se bogatije zemlje nalaze jedna pored druge. Evropa je najbolji primjer. I u drugim dijelovima svjeta se mogu uoiti snani efekti okupljanja bogatijih zemalja (Kanada i SAD, Japan i Juna Koreja, Australija i Novi Zeland). Mogue objanjenje za ove tendencije clusteriranja se odnosi na spillover efekte zemalja na svoje susjede. Zemlje koje su meusobno blizu, meusobno e vie trgovati. Bogate zemlje nastoje da dislociraju jeftiniji rad kod svojih siromanijih susjeda i tako iskoriste prednosti niih nadnica (meksiki maquiladoras pogoni su klasini primjeri). Bogatiji susjedi takoer slue kao pozitivni primjeri, oni su izvor ideja za kopiranje, one daju dobre mogunosti za obuku. Ali, politiki nestabilni susjed e, najvjerovatnije, biti izvor izbjeglica ili vojnike agresije. Poto su siromane zemlje generalno nestabilnije, to bogatiji susjed moe biti izvor ekonomskog rasta i kasnije stabilnosti. Drugo mogue objanjenje za clustering zemalja je dejstvo da bliske zemlje dijele neke zajednike karakteristike, koje su vane za ekonomski rast. Naprimjer, zemlje koje su blizu, imaju istu ili priblino istu klimu. Susjedne zemlje mogu imati i neke druge zajednike karakteristike koje je teko ekonomski izmjeriti i vrednovati. Naprimjer, brzorastue zemlje Istone Azije dijele istu konfuijansku kulturu, to je ekonometrijski izuzetno teko, moda ak i nemogue, izmjeriti. Meutim, injenica da su zemlje geografski clusterirane moe predstavljati i dodatnu prepreku za razvoj mnogih siromanih zemalja. Specifinije, ako je ekonomski rast clusteriranih zemalja rezultat spillover efekata, onda je to dobra vijest samo za one zemlje u razvoju koje se nalaze u blizini bogatih zemalja (Meksiko, Maroko i Kina), ali i slaba vijest za veliku veinu ostalih zemalja u razvoju, posebno za zemlje Podsaharske Afrike.
Geografski efekti na nain vladanja

Drugi pristup u teorijskom razmatranju efekata geografije na ekonomski rast se odnosi na uticaj geografije na veliinu drava, kao i na nain upravljanja. Podloga ove teorije je komparativna analiza uzroka razliitosti historijskih faktora na formiranje drava u Evropi i drugim dijelovima svijeta, te posebno analiza kineskih uskustava u periodu prije industrijske revolucije. Ono to je bilo karakteristino za Evropu je dugi period nedostatka unificirane vlasti. Podjela Evrope na veliki broj malih nezavisnih drava je bila odlika evropske historije jo od raspada Rimskog carstva. Naprimjer, 1600. godine je u Evropi bilo preko 500 manje ili vie nezavisnih drava. Suprotno tome, Kina je bila mnogo vie centralizirana. Jo od prve unifikacije kineske drave u 221. godini p.n.e. zemljom se upravljalo kao sa jedinstvenom jedinicom, ak i onda kada su Kinu pokorili stranci (Mongoli u 13. stoljeu i Manu dinastija 1644. godine). Je li nedostatak unifikacije u Evropi bio zasluan za njen kasniji ekonomski rast? Apriori, na ovo pitanje bi trebali oekivati negativan odgovor. Naime, velika, jedinstvena zemlja ima veliko trite i visoke potencijale za lokacijske specijalizacije. Proizvodne ideje se lake ire u jedinstvenoj i velikoj zemlji. Osim toga, nejedinstvo esto prouzrokuje napetosti i ratove izmeu susjednih drava, koji unitavaju resurse. I zaista, predindustrijska Evropa je prola kroz velike i krvave sukobe izmeu svojih susjednih drava.

Meutim, historijsko iskustvo ukazuje na brojne primjere kod kojih je nedostatak centralizacije omoguio ekonomski rast. Prvo, bliska konkurencija je sluila za provjeru snage vlastite moi. Iako su vladari esto bili u iskuenju da u cilju odravanja postojeeg stanja nameu politike kojima se gue ekonomske inovacije, uvijek je postojala mogunost da te inovacije prigrle susjedne zemlje i tako ostvare odreene prednosti. Isto se dogaalo sa vlasnicima kapitala, koji su svoje bogatstvo premjetali iz jedne zemlje u drugu uvijek kada su porezi ili neke druge restrikcije postali previsoki. Ove prijetnje su evropske monarhe tjerale da budu manje prijemivi za beskorisne ekstravagancije od svojih kolega u drugim carstvima. U Evropi su inovatori, trgovci i bankari, uvijek kada su lokalne vlastele pokuavale uguiti za njih destabilizirajue ideje ili ekonomske inovacije, masovno bjeali u susjedne drave. Suprotno, u Kini vanjska konkurencija nije postojala, niti je bilo bliskih drava u koje bi se proganjani inovatori mogli skloniti. Opasnosti unificirane kineske vlasti po ekonomski rast su se najvie ispoljile u 15. stoljeu, kada se imperija totalno okrenula protiv okeanskih istraivanja. Ogromna kineska flota, koja je bez problema dolazila do istonih obala Afrike, se poela raspadati, a 1500 godine se izgradnja brodova sa vie od dva jarbola kanjavala smru. Prednost evropske fragmentacije se ispoljavala na suprotan nain. Kada enovski moreplovac Christopher Columbo u Portugalu nije naao finansijere za svoja putovanja otkria, on se obratio portugalskom susjedu i konkurentu paniji. Ali, i Evropljani nisu nimalo zaostajali u uguivanju novih ideja, to se naroito pokazalo na suenju Galileu 1633. godine, na kojem se od velikog astronoma zahtijevalo da se odrekne svojih ideja o okretanju zemlje oko sunca (njegovi spisi su bili u indeksu zabranjenih knjiga katolike crkve sve do 1835. godine). Ali, iako su Galilejevi radovi u katolikom svijetu bili ugueni, njegove ideje su nastavile da se razvijaju na protestantskim teritorijima. Pravila konkurencije se ne ispoljavaju samo izmeu firmi, nego i izmeu drava. Moda je ovdje pravo pitanje zato je Evropa bila politiki fragmentirana, dok su za itavi ostali svijet velika carstva bila univerzalno pravilo. Logian odgovor se moe potraiti u geografiji. Naime, veina evropske plodne zemlje se nalazi na tri glavna podruja - Londonski bazen, Ile de France i Lombardijska ravnica rijeke Po. Ova tri podruja su postala jezgro modernih nacionalnih drava, koje su bile meusobno razdvojene velikim podrujima sa reduciranom plodnosti, brojnim prirodnim barijerama (Pirineji i Alpe, Engleski kanal).36 Iako su ovi razdvojeni dijelovi kontinenta meusobno komunicirali i trgovali, njima se nije moglo upravljati kao sa jednom jedinicom. Suprotno Evropi, Kina je bila sastavljena od samo etiri velike regije, od koje su dvije, orjentirane oko ute rijeke i Yangtze rijeke bile dominirajue.37 Osim toga, ova dva glavna kljuna podruja su bila povezana Velikim kanalom jo u 4. vijeku p.n.e. Dakle, geografija je omoguila kineskim carevima da upravljaju Kinom kao jednom jedinicom. Suprotno iskustvo nam dolazi iz historije indijskog potkontinenta, ija je geografija slina evropskoj geografiji, sa malim podrujima plodne zemlje koja su odvojena pustinjama, planinama i dunglom. Zahvaljujui geografiji, Indija nije bila politiki ujedinjena ni za vrijeme Gupta carstva u etvrtom stoljeu nove ere, niti pod Mogulskom dinastijom u 16. stoljeu. Ali, za razliku od Evrope, politika fragmentacija Indije nije proizvela pozitivne efekte na ekonomski rast. Ovaj primjer je korisno podsjeanje da ipak geografija nije sudbina. Ona moe djelomino objasniti zato se Evropa razvila prije drugih (dodatak 9d.).
36 37
Pounds and Ball (1964); Jones (1987). Chi (1963).
267
Klima
Jedan od najvanijih aspekata geografije neke zemlje je klima tj. sezonski model kretanja tempretature, padavina, vjetra i oblanosti. Ona utie na prinose prirodnog kapitala i na kvalitet humanog kapitala. Na ovom mjestu prikazaemo samo uticaj klime na produktivnost proizvodnje prirodnog kapitala, dok su ostali aspekti klime prikazani u dodatku 9e. Vidjeli smo da postoje direktni odnosi izmeu udaljenosti neke drave od ekvatora i njenog prihoda per capita. Kako je ta udaljenost povezana sa klimom, to jednostavno znai da klima igra vanu ulogu u ostvarivanju visine prihoda per capita. Ali, klima neke zemlje ne zavisi samo od geografske irine, jer i ostali faktori, kao to su preovladavajui vremenski sistem, razdalja od okeana i geografska visina imaju veliki uticaj. Naprimjer, atlantske drave Zapadne Evrope nisu hladne kao zemlje sa drugih kontinenata koje se nalaze na istoj geografskoj irini, jer ih zagrijava Golfska stuja. Geografska visina objanjava zato Kenija, koja se nalazi na visoravni, ima relativno umjerenu klimu, uprkos to je blizu ekvatora. Za procjenu uloge klime u ostvarivanju visine prihoda per capita moraju se uzeti u obzir jo i glavne karakteristike 12 glavnih klimatskih zona.
SLIKA 9.12. Geografska irina vs agrarni GDP po radniku, 2000

100.000 Agrarni GDP po radniku, USD, 2000 Australija Malezija 10.000 Meksiko Velika Britanija Danska Estonija Ruska Federacija Poljska Indija 100 Tanzanija Burundi Kenija 0 10 Kina SAD Japan Belgija Kanada
1.000
Mozambik Eritreja 20 30 40 50 60 70
10 irina (stepeni apsolutne razdalje od ekvatora)
Izvor: United Nations Food and Agriculture Organization (2003).
Poljoprivreda je najvanije zanimanje na svijetu. 2000. godine je poljoprivreda zapoljavala 44% ukupne radne snage i 55% radne snage zemalja u razvoju. Ali, agrarni output po radniku se jako razlikuje u odnosu na geografsku irinu zemalja i proizvodnju po radniku u agraru (slika 9.12).38 Razlike izmeu pojedinih zemalja su ogromne, jer je agrarni output po agrarnom radniku bogatih zemalja sa umjerenom klimom 300 puta vei od agrarnog outputa po radniku siromanih tropskih zemalja. Gornja injenica automatski ne znai da su tropi slabo mjesto za bavljenje poljoprivredom. Pored klime, postoje jo i brojni drugi uzroci: razlike u opremljenosti faktorima proizvodnje kao to su agrarna oprema i
38
United Nations Food and Agriculture Organization (2003).

fertilizeri, humani kapital farmera te koliina raspoloive zemlje po farmeru. Razlike u agrarnoj produktivnosti mogu biti i rezultat razlika u institucionalnom okruenju i kvalitetu vlasti. Istraivanja agrarne proizvodne funkcije, u kojima se upotrebljava standardni analitiki instrumentarij kao kod proizvodne funkcije za zemlju u cjelini, pokazuju da je, ak i kad se uzmu u obzir razlike u poljoprivrednoj opremi, fertilizerima i humanom kapitalu farmera, agrarna proizvodnja u tropima manja nego u umjerenim zonama. Procjenjuje se da e pod istim uslovima koritenja inputa kapitala, rada i fertilizera, zemlja u vlanim tropskim predjelima proizvoditi 27%, zemlja u suhim tropskim predjelima 31%, a zemlja u suhim umjerenim zonama 15% manje outputa nego zemlja u vlanim umjerenim zonama.39 Konstatacije da je tropska klima neugodna za poljoprivredu mogu biti iznenaujue, jer tropska klima proizvodi bujnu vegetaciju. Tropska podruja, takoer, imaju duu sezonu rasta nego regije sa umjerenom klimom. Ali, detaljniji uvid pokazuje da tropska klima ima nekoliko slabosti koje utuu na proizvodnju korisnih usjeva. Iako tropski predjeli nemaju viak padavina, modeli padavina nisu dobri za poljoprivredu. U mnogim tropima kie padaju sezonski, a provalni monsuni se smjenjuju sa dugim suhim sezonama. Tropske kie esto prouzrokuju poplave, koje erodiraju plodno tlo. Naprimjer, na Javi, na kojoj ivi veina indoneanske populacije, etvrtina svih godinjih padavina se deava u obliku olujnih kia sa 60 milimetara padavina na sat. Sezonski sunani modeli u umjerenim zonama dugi ljetlji dani i kratki zimski dani su optimalni za rast itarica kao to su penica i kukuruz. Odsustvo mraza je takoer vaan faktor koji pogaa agrarnu proizvodnju u tropima. Mraz, tj. temperatura tla ispod take smrzavanja, je ustvari veliki ista prirode, jer ubija mnoge tetne organizme. Tropska podruja su bogata insektima, koji su glavni konkurenti za ljudsku ishranu. Mraz ubija mikroorganizme u tlu i tako smanjuje raspad organske materije. Naime, bri raspad organske materije u njene sastavne mineralne komponente je razlog to obradivo zemljite u tropima gubi svoju plodnost bre nego to se to deava u umjerenim podrujima. I na kraju, mraz kontrolira bolesti ivotinja, koje su, zbog njegovog nedostatka, vrlo obimne i burne u tropskoj poljoprivredi.40
39 40
Gallup (1998). Masters and McMillan (2001); Sachs (2000).
269
REFERENCE
BP Statistical Review of World Energy. 2003. (June). Barney, Gerald. O. 1980. The Global 2000 Report to the President, Volumes 1, 2, and 3. Washington: U.S. Government Printing Office and New York: Pergamon Press. Brown, G.M. and Field, B.C. 1978. The adequacy of measures for signalling natural resources scarcity, in Smith, V.K. (carcity and Growth Reconsidered, Baltimore, MD, John Hopkins University ress/Resources for the Future Brown, Lester, Renner, Mickael and Flavin, Christopher. 1998. Vital Signs 1998. New York: W.W. Norton & Company Cashin, P., and C. J. McDermott. 2002. "The Long-Run Behavior of Commodity Prices: Small Trends and Big Variability." IMF Staff Papers 49:175-199. Chi, Chao-Ting. 1963. Key Economic Areas in Chinese History: As Revealed in the Development of Public Works for Water-Control. New York: Paragon Book Reprint Corp ulahovi, Besim. 2002. Tehnoloki razvoj i okolina, 2. dio. Sarajevo: Ekonomski fakultet. Daily, G.C. 1997a. Natures Services: Societal Dependence on Natural Systems (ed). Washington DC: Island Press. Ehrlich, Paul R. 1968. The Population Bomb. New York: Ballantine Books. ______________ 1974. The End of Affluence: A Blueprint for Your Future. Ballantine Books, New York. Jevons, W. Stanley. 1865. The Coal Question: An Inquiry Concerning the Progress of the Nation, and the Probable Exhaustion of our Coal-Mines. London: Macmillan. Frankel, J. and D. Romer. 1999. "Does Trade Cause Growth? " American Economic Review 89 (June): 379-399. Gallup, John L. 1998. "Agricultural Productivity and Geography." Harvard Institute of International Development. Gardner, Gary and Sampat, Payal, 1998. Mind Over Matter:Recasting the Role of Materials in Our Lives, Worldwatch Paper No 144. Danvers, MA: Worldwatch Institute Gylfason, Thorvaldur. 2001. " Natural Resources, Education, and Economic Development? European Economic Review 45 (May): 847-859. Hardin, Garret. 1968. "The Tragedy of the Commons." Science 162 (December): 1243-1248. Heston, Alan, Robert Summers, and Bettina Aten. 2002. Penn World Table Version 6.1. Center for International Comparisons at the University of Pennsylvania (October). Hotelling, H. 1931. "The Economics of Exhaustible Resources." Journal of Political Economy 39 (April): 137175. International Energy Agency. 2000. Oil Prices and Taxes in the Year 2000: An IEA Statistical Fact Sheet. Jenkins, Gilbert. 1977. Oil Economists' Handbook. New York: Applied Science Publishers. Jones, Eric L. 1987. The European Miracle: Environments, Economies and Geopolitics in the History of Europe and Asia. 2nd ed. Cambridge: Cambridge University Press. Karl, Terry Lynn. 1997. The Paradox of Plenty: Oil Booms and Petro-States. Berkeley: University of California Press. Kenmore, P. and R. Krell, 1998: Global perspective and pollination in agriculture and agroecosystem management. International Workshop on the Conservation and Sustainable Use of Pollinators in Agriculture with Emphasis on Bees. FAO, So Paulo, Brazil. Lloyd, William F. 1833. Two Lectures on the Checks to Population. Oxford: Oxford University Press. Masters, William A., and Margaret S. McMillan. 2001. "Climate and Scale in Economic Growth." Journal of Economic Growth 6 (September): 167-186. Malthus, Thomas R. 1798. An Essay on the Principle of Population, as It Affects the Future Improvement of Society with Remarks on theSpeculations of Mr. Godwin, M. Condorcet, and Other Writers. London: Printed for J. Johnson in St. Paul's Church-Yard. Matthews, Emily and Allen Hammond. 1999. Critical Consumption Trends and Implications: Degrading Earths Ecosystems. Wachington, D.C.: The World Resources Institute Meadows, Donella H., Dennis L. Meadows, Jurgen Randers, and William W. Behrens III. 1972. TheLimits to Growth: A Report for the Club of Rome's Project on the Predicament of Mankind. New York: Universe Books. Meadows, Donella H., Dennis L. Meadows, Jurgen Randers. 1992. Beyond the Limits. Post Mill, VT: Chelsea Green Publishing. Perman, Roger, McGilvray James and Ma, Yue. 1996. Natural Resource and Environmental Economics. London: Addison Wesley Longman. Pinstrup-Andersen, P., R. Pandya-Lorch, and M.W. Rosegrant, 1997: The World Food Situation: Recent Developments, Emerging Issues and Long-Term Prospects. Washington, DC: International Food Policy Research Institute. Ponting, Clive. 1991. A Green History of the World: The Environment and the Collapse of Great Civilizations. New York: Penguin. Pounds, Norman J. G., and Sue Simmons Ball. 1964. "CoreAreas and the Development of the European States System." Annals of the Association of American Geographers 54 (1): 24-40.

Rodriguez, Francisco, and Jeffrey D. Sachs. 1999. "Why Do Resource-Abundant Economies Grow More Slowly?" Journal of Economic Growth 4 (September): 277-303. Sachs, Jefrey. 2000. A New Map of the World, The Economist, 24 june Sachs, Jeffrey. D., A. Mellinger, and J. L. Gallup. 2001. The Geography of Poverty and Wealth. Scientific American, 284(3): 7075. Sachs, Jeffrey D., and Andrew Warner. 2001. " The Curse of Natural Resources?' European Economic Review 45 (May): 827-838. Sagoff, M. 1997. Do We Consume Too Much; The Atlantic Monthly; June, Vol. 279, No. 6, pp. 80-96 Schemo, Diana Jean. 1997. "To Fight Outlaws, Brazil Opens Rain Forest to Loggers." New York Times. July 21. Shiklomanov, Igor, A. 1997. Comprehensive Assessment of the FreshwaterResources of the World: Assessment of Water Resources and WaterAvailability in the World. Stockholm: WMO and Stockholm Environment Institute. Simon, Julian L. 1981. The Ultimate Resource Princeton, NJ: Princeton University Press, 1981. Stearns, Peter N. 1993. The Industrial Revolution in World History. Boulder, CO: Westview Press. United Nations Environmental Program. 2002. Desk Study on the Environment in the Occupied Palestinian Territories? New York: UN. United Nation Food and Agriculture Organization 2000. FAO Yearbook 2000: Fishery Statistics. Vol. 91. Rome: FAO. ______________ 2002. The State of the World 's Fisheries: 2000. New York: United Nations. ______________ 2003. FAOSTAT Database. Rome: Food and Agriculture Organization of the United Nations. U.S. Bureau of Mines and the U.S. Geological Survey. 1976. "Principle of the Mineral Resource Classification System of the U.S. Bureau of Mines and the U.S. Geological Survey," Geological Survey Bulletin 1450-A. U.S. Department of Energy. 2003. Annual Energy Review 2002. Washington, DC. Watson, R.T., I. Noble, B. Bolin, N. Ravidranath, D. Verardo, and D. Dokken (eds.). 2000. Land Use, Land-Use Change, and Forestry. Cambridge: Cambridge University Press. Weil, David N. 2005. Economic Growth. New York: PearsonAddison-Wesley. Wood, S.K., K. Sebastian, and S.J. Scherr, 2000: Pilot Analysis of Global Ecosystems: Agroecosystems. Wells, H. G. 1931. The Work, Wealth, and Happiness of Mankind. Garden City, NY: Doubleday, Doran & Co. Washington, DC: International Food Policy Research Institute and World Resources Institute, Woodward, David. 1993. "2020 Vision: A Look at the Oil Industry in the 21st Century." Middle East Well Evaluation Review, November 14. World Bank. 1997. "Expanding the Measure of Wealth: Indicators of Environmentally Sustainable Development." Environmentally Sustainable Development Studies and Monographs Series, no. 17 (June). World Commission on Dams. 2000. Dams and Developmen. London: Earthscan. World Health Organisation. 1997. The World Health Report 1997. Geneva: WHO. World Resource Institute, UNDProgram, UNEP and World Bank. 2000. World Resources 20002001: People and Ecosystems: TheFraying Web of Life. Washington, DC: World Resources Institute.
WEB STRANICE
1. http://www.wri.org/ Web stranica Svjetskog instituta za resurse na kojoj se mogu nai mnogi izvjetaji, dokumenti, statistiki podaci i studije o stanju svjetskih resursa. 2. http://www.worldwatch.org/ Web stranica Worldwatch institute na kojoj se mogu nai mnoge studije i informacije o resursima i okolinskim problemima. 3. http://www.unep.org/ Web stranica okolinskog programa Ujedinjenih nacija sa mnotvom informacija o resursima i okolinskim problemima. 4. http://www.fao.org/ Web stranica organizacije UN za hranu i poljoprivredu sa mnotvom informacija i studija o poljoprivredi, umarstvu, ribarstvu i vodama.
Glava 10: Ekonomija resursa
271
U vrijeme kada su amerike kolonije zavravale borbu za nezavisnost, uveni historiar Edward Gibbon (1737-1794) je zavravao svoj vietomni monumentalni rad Historija opadanja i propasti Rimskog carstva, u kojem je traio uzroke smrti velikog i jakog carstva misterije koja je vijekovima muila mislei svijet zapadne civilizacije. Gibbon je uzroke propasti dokazivao kompleksnim tezama koje su tvrdile da je sjeme svoje destrukcije posijala sama Rimska imperija. Naime, ranjivost Imperije je postajala sve vea kako su jaale njene interne slabosti. Kasniji poari, nedovoljna proizvodnja resursa, kranstvo i invazije varvara su brzo sruile ono to je izgledalo da se praktino ne moe nikada sruiti.1 Rim nije jedini historijski primjer snanog drutva koje je samo krenulo na put samounitenja. Napredna i jaka Maya civilizacija se poela raspadati kada je koncentracija njene populacije postala isuvie visoka za kapacitete podravajuih prirodnih resursa. To isto se desilo i velikoj Sumerskoj civilizaciji u Mesopotamiji, te naprednoj civilizaciji Uskrnjih ostrva.2 Premisa da snana drutva omoguavaju klijanje sjemena svoje vlastite destrukcije dugo zaokuplja mislioce. Na prekretnici 18. i 19. stoljea je Thomas Malthus, britanski svjetenik, ekonomista i mislilac, u svom uvenom djelu Esej o principima populacije upozoravao da eksponencijalni rast populacije vri kontinuirani pritisak na raspoloivu ponudu hrane, to e neminovno dovesti do rasta cijena hrane, ope gladi i velikih patnji.3 Dvjesta godina kasnije, na prekretnici 20. i 21. stoljea, iako je glad est gost mnogih siromanih zemalja, ipak se moe konstatirati da je tokom zadnja dva stoljea u proizvodnji hrane postignut fantastian napredak, koji je pokrio potrebe enormnog rasta stanovnitva. Outputi svjetskih agrosistema prate rast globalne populacije. Oni su 1997. godine proizveli 24% vie hrane per capita nego 1961. godine, iako je u istom periodu svjetska populacija porasla za 89% (slika 10.1. lijevo). Znaajna poveanja produktivnosti svjetskih agrosistema, podstaknuta globalnim ekonomskim okovima sredinom 1970s i u ranim 1980s, su u prosjeku oborila realne cijene agrarnih proizvoda za 40% (slika 10.1. desno). Ovi globalni trendovi su znaajno unaprijedili blagostanje ljudi, posebno najsiromanih slojeva stanovnitva, koji na ishranu troe lavovski dio svojih prihoda; kao i blagostanje seoskih domainstava koja su imala pristup do novih proizvodnih tehnologija. Meutim, iako su u zadnjih 50 godina farmeri utrostruili proizvodnju itarica, 1998. godine je od gladi i neuhranjenosti patilo priblino onoliko ljudi koliko ih je ivjelo u periodu kada je Malthus objavio svoj esej. Ali, od Malthusa do danas, priroda gladi se iz temelja promijenila. Nekada je glad bila vezana za podruja koja su bila siromana etvama, dok je danas glad pratilac siromanih zemalja niskih prihoda i stanovnitva koji nemaju dovoljno novaca da kupe hranu.
1 2 3
Gibbon (2005) Sabloff (1971); Brown (2001). Malthus (1798).
272 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj SLIKA 10.1. Globalni trendovi u proizvodnji hrane, 1961-1998
140 120 100 80 Proizvodnja itarica 60 40 20 0 1961 1971 1981 1991 1996 1980 vrijednosti: 1430 miliona hektara 4450 miliona stanovnika 1550 metrikih tona ita Obradiva i stalna zemlja za etve Populacija
200 180 160 Indeks (1961 = 100) 140 120 100 80 60 40 20 0 1960 1970 1980 1990 1998 Cijene hrane Hrana per capita
Izvor: Matthews (1999).
Indeks (1980 = 100)
Izvori: FAOSTAT (output hrane) i MMF (cijene)
Mnogi ljudi smatraju da su i dananja moderna drutva, slino antikim drutvima, krenula na put koji ih vodi prema samounitenju. Moderni environmentalisti, naprimjer, smatraju da okolina ima fiksni kapacitet za podravanje populacije, i da, kada se taj kapacitet premai, dolazi do katastrofinih posljedica po humanitet. Po njima, fokus vie ne treba usmjeravati na pojedinana drutva, nego na preivljavanje planete. Humana civilizacija se mora uputiti na tranzicijski put koji vodi od prilagoavanja prirodi prema managementu prirode. Management prirode obuhvata veliko podruje ljudskih aktivnosti koje pogaaju ivotne procese planete i njenu resursnu bazu. Proizvodnja hrane, biomase i iste vode su podruja koja su vrlo vana za preivljavanje ljudi, ali i podruja na kojima sadanji modeli ekonomskih aktivnosti ugroavaju odrivost prirodnih resursnih sistema. Zbog izuzetne kompleksnosti tih pitanja ova problematika je podijeljena na dvije glave. U ovoj glavi se razmatraju odnosi izmeu resursne ekonomije i resursnih sistema. Ona poinje razmatranjem najvanijih pitanja proizvodnje i trgovine hranom, nastavlja se analizom funkcioniranja umskih i vodenih resursnih sistema, a zavrava se nekim najbitnijim pitanjima koritenja prirodnih resursa za proizvodnju energije. U sljedeoj glavi su obraena krucijalna pitanja odnosa izmeu stanovnitva, resursne ekonomije, resursnih sistema i okoline, te naznaena najvanija okolinska pitanja koja su jo uvijek otvorena u dosadanjim modelima ekonomskog rasta.
10.1. POLJOPRIVREDA
Uprkos izrazitom optimizmu veine svjetskih razvojnih organizacija o globalnim potencijalima proizvodnje hrane, hronina neishranjenost je jo uvijek prisutna u zabrinjavajuem obimu. Svjetska zdravstvena organizacija (The World Health Organization - WHO) upozorava da svakog dana od neishranjenosti i gladi umire 19.000 ljudi, i to veinom djece. Stanje jo vie pogoravaju epidemije AIDS-a, nedostatak iste vode i sanitarija, te krvavi etniki sukobi. Prema posljednjim FAO analizama, u periodu od 2000. do 2002.
273
godine je u itavom svijetu bilo 852 miliona hronino pothranjenih ljudi, od ega 815 miliona, ili 95,5%, u zemljama u razvoju (slika 10.2.). Najvei broj gladnih i pothranjenih ljudi jo uvijek ive u Aziji i Pacifiku i Africi. U odnosu na ukupan broj stanovnika, najvie gladnih ljudi ivi u Podsaharskoj Africi: 1/3 njene ukupne populacije.4 Postoje jasne korelacije izmeu populacije, poljoprivrede i okoline. Prvo, u nekoliko prvih Zemlje u tranziciji Bliski Istok i Razvijene trine 25 Sjeverna Afrika decenija nakon Drugog svjetskog rata je ekonomije 38 povrina poljoprivrednog zemljita jako 9 Latinska poveana, da bi se u zadnje dvije decenije Amerika i Karibi zbog rasta produktivnosti po hektaru 52 obradive zemlje ti trendovi usporili. Drugo, postojea ponuda hrane se usmjerava prema trinoj potranji, to favorizira Podsaharska Azija i Pacifik Afrika bogatije kupce. Naprimjer, potronja ita per 525 206 capita u SAD je tri puta vea nego potronja ita u zemljama u razvoju (potronja nije vea zbog toga to Amerikanci jedu vie ita, nego zbog toga to se tri etvrtine ukupne potronje ita koristi za uzgoj stoke). Tree, u prosjeku se proizvodi dovoljno Izvor: FAO (2006) hrane za prehranu ukupnog svjetsko stanovnitvo. Meutim, praksa je drugaija: siromane regije pate zbog deficita hrane. I etvrto, to vie se poveavaju obradive povrine i primjenjuje bolja tehnologija, to se sve vie zemlje degradira.
SLIKA 10.2. Pothranjenost, 2000-2002, milioni
Gornji faktori zahtijevaju sofistiraniju percepciju problema ishrane rastueg broja stanovnitva. Nije dovoljno fokusirati samo odnose populacije i hrane, potrebno je ispitati i interakcije izmeu populacije, potronje hrane per capita i okoline. Ako rast populacije automatski ne znai nastup gladi, moda taj rast vri pritisak na postojee poljoprivredne povrine i iscrpljuje poljoprivrednu bazu za sljedee generacije.
Globalna agrarna proizvodnja i trgovina

Tokom itave humane historije rast agrarnog outputa je bio povezan sa pretvaranjem uma i prirodnih panjaka u oranice. Ali, ograniena koliina zemlje koja je bila sposobna za proizvodnju jednogodinjih itarica, poveana koncentracija ljudi i urbanizacija humanih naselja, te rastua konkurencija drugih korisnika te iste zemlje je ograniavala dalje irenje poljoprivrednog zemljita. Ono je jo prije mnogo godina u gusto naseljenim dijelovima Indije, Kine, Egipta, Jave i Zapadne Evrope dostiglo svoj geografski limit. FAO procjenjuje da e 2050. godine u zemljama u razvoju zbog rasta populacije i narasle konkurencije odnos zemlja-ovjek opasti sa dananjih 0,3 hektara po osobi na 0,1-0,2 hektara po osobi.5 U mnogim dijelovima svijeta je intenzifikacija agrarne proizvodnje - dobiti to vie outputa sa date povrine zemlje - postala kljuna agrarna strategija (boks 10.1.). U nekim regijama, posebno u Aziji, ciljevi su
4 5
WHO (1997); FAO (2005). FAO (2000).

postizani viestrukim godinjim etvama, navodnjavanjem i uvoenjem novih sorti itarica. U mnogim zemljama u razvoju je strategija intenzifikacije proizvodnje primjenjivana na zemljitima nieg kvaliteta, na kojima je ivjela velika ruralna populacija, kao i na zemljitima na rubovima velikih gradova, posebno za proizvodnju visokovrijedne i brzokvarljive robe, kao to su sirevi i povre. U zadnjim decenijama su mnoge razvijene zemlje niskokvalitetnu poljoprivrednu zemlju i movarna tla pretvorile u travnjake i ume, bilo zbog trinih faktora (nie realne cijene hrane) i tehnolokog razvoja koji favorizira intenzivnu obradu visokokvalitetne zemlje, bilo zbog politika koritenja manje produktivne zemlje za okolinske prijatnosti. U periodu od ranih 1960s do sredine 1990s su ukupne koliine poljoprivredne zemlje u Zapadnoj Evropi i Sjevernoj Americi, po prvi put u modernoj historiji zapadne civilizacije, znatno smanjene.6
Boks 10.1. Zelena revolucija

Izraz "zelena revolucija" se esto moe sresti u globalnim agrarnim studijama i analizama. On ilustrira spektakularna poboljanja prinosa glavnih vrsta ita (ria, penica, kukuruz), koja su se ostvarivala krajem 1960s i poetkom 1970s godina, a naroito u Aziji. Spektakularna poveanja prinosa su pomogla da se u najnaseljenijim zemljama svijeta pokrije deficit proizvodnje hrane i da se, u roku od samo nekoliko godina, mnoge regije osposobe za zadovoljavanje vlastitih potreba u hrani. Zelena revolucija je sprijeila velike krize hrane u Aziji i postavila temelje za poetak ekonomskog rasta Kine i zemalja Jugoistone i June Azije. Glavne karakteristike zelene revolucije su brza diseminacija visokoprinosnih hibridnih sjemena, brojna tehnoloka unapreenja u navodnjavanju (kontrolirana ponuda vode i poboljano koritenje vlanosti), primjena vjetakih ubriva (fertilizeri) i preparata za suzbijanje tetoina (pesticidi), razvoj managementa obuke i odgovarajuih socioekonomskih i institucionalnih kapaciteta, te aktivnije otvaranje agrarnog internog i eksternog trita. Za samo 20 godina je skoro 50% obradivog zemljita bilo zasijano novim hibridnim sortama penice, kukuruza i rie. U Aziji je ak 90% svih peninih polja plantairano modernim hibridnim sjemenima, dok je plantairanje visokoprinosnih sorti rie poraslo sa 12% na 67%. Najvea poveanja outputa su ostvarena u prvim decenijama zelene revolucije, tj u periodu od 1963. do 1983. godine, kada je u zemljama u razvoju kao cjelini ukupna proizvodnja rie, penice i kukuruza rasla po prosjenim godinjim stopama od 3,1%, 5,1% i 3,8%. U sljedeoj deceniji (1983-1993. godine) su prosjene godinje stope rasta proizvodnje smanjene na 1,8%, 2,5% i 3,4%. Primjena tehnologija zelene revolucije nije prolazila bez velikih problema. Intenzivno koritenje agrohemikalija za kontrolu tetoina i korova su dovele do rasta zabrinutosti za okolinu i zdravlje ljudi; irenje povrine zemlje pod navodnjavanjem i management voda je traio odgovarajuu obuku, koja uvijek nije bila na raspolaganju; gender uloga je premjetena iz dotadanjeg historijskog konteksta, a otvoreni su i mnogi novi izazovi za agrarnu nauku. Potroai su najvei dobitnici zelene revolucije. Zahvaljujui poveanju agrarnih prinosa, masovnoj primjeni tehnologija koje boljom kontrolom odnosa sjeme/fertilizer/kontrola korova sniavaju trokove, realne cijene hrane su u zadnjih tridesetak godina otro reducirane, posebno u Aziji. Nie realne cijene hrane su vie beneficirale siromane nego bogate, jer siromani ljudi veinu svojih prihoda troe na ishranu. Osim toga, tehnologije zelene revolucije su poveavale prihode ruralnog stanovnitva.
Adaptirano prema: FAO: The State of Food and Agriculture: 2000 (2000).
Ekspanzija i intenzifikacija agrara je donijela i dvije velike okolinske brige. Prva briga se odnosi na ranjivost kapaciteta agrarnih sistema na intenzivne agrarne tehnologije. Na mnogim agrarnim lokacijama su zbog loeg upravljanja irigacijskim sistemima evidentirani procesi salinizacije tla, gubici plodnosti tla zbog prekomjerne kultivacije krhkih humusnih slojeva tropskih savana i sniavanje nivoa podzemnih vodenih horizonata zbog intenzivnog ispumpavanja vode za navodnjavanje. Druga briga je vezana za
6
FAOSTAT (1999).
275
negativne uticaje ubrzane erozije tla sa brdskih farmi, zagaenja sistema pitke vode, te gubitke biodiverziteta. Prekrajanjem ugljikovog, azotnog i hidrolokog ciklusa i agrar utie na klimatske promjene.
Proizvodnja
Sadanji model agrarne proizvodnje je rezultat promjene vanosti agrarnog sektora u pojedinim zemljama i regijama. Neposredno nakon Drugog svjetskog rata svijet je proizvodio 5%-15% manje hrane per capita nego pred poetak rata, a u ratu su agrarni, ribarski i umski sektori bili masovno devastirani, posebno u nekim zemljama Centralne i Istone Evrope, evropskom dijelu biveg SSSR-a i na Dalekom Istoku U globalu, veina ljudi se suoavala sa ogromnim nestaicama hrane i sa glau. U prvim godinama nakon rata ulogu svjetskog dobavljaa hrane, slino kao i u periodima nakon Prvog svjetskog rata, preuzele su Kanada, Sjedinjene Amerike Drave, Australija i Argentina. U periodu od 1950. do 2000. godine svjetska proizvodnja itarica se u apsolutnom iznosu utrostruila. Zahvaljujui ogromnom rastu proizvodnje hrane, obezbjeena je ishrana velikog broja ljudi, ali poslije 1984. godine se rast proizvodnje hrane per capita usporio i siao ispod nivoa rasta populacije. U odnosu na najvie dostignute vrijednosti iz prolosti, proizvodnja itarica je 2000. godine pala za 11% (slika 10.3.). Najvei pad je zabiljeen u Africi, gdje proizvodnja itarica nije mogla da prati brzi rast populacije, te u zemljama biveg SSSR-a, gdje se ekonomija prepolovila, a ivotni standard ljudi znatno opao.7 Pored pada proizvodnje itarica per capita, padala je proizvodnja per capita i druge vrste hrane. Poveana potranja ivotinjskih proteina u zadnjoj polovini 20. stolea (dodatak 10a.) je preteno zadovoljavana outputom mesa sa panjaka i okeanskim ribarenjem.
SLIKA 10.3. Svjetska proizvodnja itarica, 1961-2003

2,3 Proizvodnja itarica (Gt - gigatona) 2,1 1,9 1,7 1,5 1,3 1,1 0,9 0,7 0,5 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 kg/capita Gt 475 450 425 400 375 350 325 300 275 250 2000 2005 Proizvodnja itarica (kg/capita
Izvor: FAO (2005)
Da li su gornje promjene u skladu sa promjenama dinamike svjetske ekonomije ili se radi o fundamentalnim promjenama modela proizvodnje hrane, koje e imati velike posljedice na budue generacije? Neki istraivai, kao, naprimjer, Lester Brown iz Worldwatch instituta, smatraju da su na djelu
7
U.S. Department of Agriculture (2001).

ipak drastinije promjene. Naime, rast proizvodnje hrane je mogue obezbijediti ili poveanjem povrine obradive zemlje, ili poveanjem prinosa po sjemenu, ili poveanjem broja etvi godinje ili pretvaranjem etvi u proteine (meso, jaja i mlijeko). Poveanje obradive zemlje je samo po sebi problematino, jer zahtijeva masovniju konverziju uma, panjaka i movarnih tla u oranice. Poveanje poduktivnosti sjemena postaje sve tee. Uzgajivai sjemena su u 20. stoljeu dramatino unaprijedili potencijal genetskih prinosa svih vodeih itarica, pa su mnoga sjemena dostigla svoj teorijski limit sadraja fotosintata potrebnih za rast zrna (60% za rast zrna, ostalih 40% za rast korijenja, stabljike i lia).8 Za poveanje prinosa itarica i za multiple etve potrebne su dodatne koliine vjetakih ubriva, pesticida i vlage, to donosi dodatne okolinske probleme. U mnogim dijelovima svijeta, posebno razvijenog, ogromne akumulacije nitrata u podzemnim vodama prouzrokuju niz potekoa, pa se potronja fertilizera destimulira raznim politikama.9 Osim toga, u mnogim dijelovima svijeta je stanje navodnjavanja vrlo slino stanju etvi krajem 20. stoljea - mogunosti za razvoj novih izvorita vode brzo izezavaju.10 A i pretvaranja biljne hrane u animalne proteine je povezano sa mnogim, vrlo slinim, problemima. U zemljama visokih, srednjih i niskih prihoda agrarni sektori ostvaruju 2%, 9% i 23% GDP-a. Iako u industrijski razvijenim zemljama Zapadne Evrope i Sjeverne Amerike agrarni sektori u nacionalnom GDP-u uestvuju sa 1%-3%, sve razvijene zemlje umjerene klime ostvaruju oko 78% globalnog agrarnog GDP-a. Inae, globalna vrijednost poljoprivrednog outputa iznosi 1,3 bilijardi USD godinje, u emu itarice uestvuju sa 38%, voe sa 12%, uljne itarice sa 11%, te meso sa 39%.11 Za ruralna podruja i siromane zajednice, koje sainjavaju veinu ovjeanstva, poljoprivreda je dominirajui, a ponekad i jedini izvor prihoda i odravanja ivota. FAO procjenjuje da skoro 2,5 milijardi ljudi ivi u domainstvima koja su preteno upuena na poljoprivredu, da je u agrarnim sektorima zaposleno oko 1,3 milijardi ljudi, a da globalna dodana vrijednost agrarne proizvodnje po radniku iznosi 1.027 dolara godinje, sa ogromnim regionalnim razlikama.12
Meunarodna trgovina
U zadnjih nekoliko decenija su se u modelima trgovine agrarnim proizvodima desile krupne promjene. Izvoz mnogih zemalja u razvoju se diverzificirao, pa su one postale manje zavisne od izvoza agrarnih proizvoda. tavie, zemlje u razvoju su same sebi postale najbolje agrarno trite. Izvoz preraenih agrarnih proizvoda se znatno poveao tako da zauzima polovinu ukupne agrarne trgovine. Ove promjene su posljedica demografskih, socijalnih i ekonomskih trendova koji su transformirali globalno agrarno trite i trite hrane, posebno u zemljama u razvoju. Danas su mree supermarketa glavna trina sila. Iako meunarodna trgovina agrarnim proizvodima raste bre nego globalni agrarni GDP, ona znatno zaostaje i za rastom ukupnog outputa i ukupne trgovine robama i uslugama. Sporiji rast agrarne trgovine reflektira opadanje relativne vanosti agrara u svjetskoj ekonomiji i trgovini. Naime, iako se apsolutno
8 9 10 11 12
Evans (1993). Prud'homme (2000). Evans (1993). FAOSTAT, razna godita. World Bank Development Indicators, razna godita.
277
trgovina agrarom poveava, njen udio u robnom izvozu kontinuirano pada - sa jedne treine u 1961. godini na oko 10% u 2004. godini (slika 10.4.).
SLIKA 10.4. Svjetski agrarni izvoz, 1961-2004

30 Agrarni izvoz, vrijednost Agrarni izvoz kao udio ukupnog robnog izvoza (%) 25 500 600
20 Procenti
400
15
300
10
200
100
0 61 63 65 67 69 71 73 75 77 79 81 83 85 87 89 91 93 95 97 99 01 03
Izvor: FAO 2006
SLIKA 10.5. Najsiromanije zemlje: agrarni deficit, 1961-2003

14 12 10 Milijarde USD 8 6 4 2 0 61 65 69 73 77 81 85 89 93 97 01 03 Ukupni agrarni izvoz Ukupni agrarni uvoz
Izvor: FAO 2005
Poveani globalni agrarni izvoz potie iz razvijenih drava. Zemlje Evropske unije (EU15) su zaslune za veinu tog rasta. Njihov udio u ukupnom agrarnom izvozu se poveao sa 20% u ranim 1960s na preko 40% u 2003. godini. Najvei dio poveanja se odnosi na meusobnu trgovinu izmeu zemalja EU, koja
Milijarde USD

iznosi 30% svjetske agrarne trgovine. Zemlje u razvoju su svoj udio u agrarnom izvozu smanjile sa 40% u 1961. godini na 25% u ranim 1990s i na 30% 2003. godine. Ali, u istom periodu su zemlje u razvoju svoj udio u globalnom agrarnom uvozu poveale sa 20% na 30%. U zadnje etiri decenije zemlje u razvoju su se transformirale od velikog neto izvoznika hrane u neto uvoznika hrane. Ono to posebno zabrinjava je injenica da najsiromanije zemlje svijeta svoj agrarni trgovinski deficit stalno produbljavaju (slika 10.5.). U formiranju gornjih trendova su promjene relativnih cijena odigrale znaajnu ulogu. Tokom 1950s i 1960s su cijene hrane i ostalih poljoprivrednih proizvoda bile relativno stabilne i malo su zaostajale za cijenama industrijskih roba. Meutim, poev od 1970s, razlike izmeu cijena poljoprivrednih i industrijskih proizvoda su se poele poveavati na tetu realnih cijena poljoprivrednog izvoza. Pad realnih agrarnih cijena je bio izraajniji u razvijenim nego nerazvijenim zemljama, to reflektira robnu strukturu njihovog izvoza. Poluvjekovno iskustvo funkcioniranja globalnog agrarnog sektora je pokazalo da su dravne politike mnogih zemalja sruile normalno funkcioniranje globalnog trinog sistema cijena. Pri tome su su najee primjenjivale kombinacije tri vrste agrarnih politika: (i) povlastice za specifine farmerske inpute kao to su oprema, vjetaka ubriva i pesticidi, (ii) garantirane cijene za otkup agrarnih outputa i (iii) trgovinske barijere za zatitu domae proizvodnje od uvozne konkurencije.13 Sadanji agrarni modeli proizvodnje i trgovine su odraz globalne zatite, koja se esto sprovodila pod okriljem GATT-a i WTO-a (dodatak 10b.). Granina zatita agrarnog sektora u bogatim zemljama je visoka, netransparentna i antirazvojna, to zemljama u razvoju limitira pristup bogatim tritima preraene hrane. U zemljama u razvoju se skoro sva dravna podrka ostvaruje uz pomo uvoznih barijera.
Izgledi za budunost
Dva glavna pitanja budunosti agrarne proizvodnje se odnose na koliine hrane koje treba proizvesti kako bi se zadovoljile potrebe novog stanovnitva, te na okolinske probleme agrarnog sektora. I faktori vezani za relativne cijene mogu, takoer, imati znaajan uticaj (dodatak 10c.). Projekcija populacije za prvu polovinu 21. stoljea pokazuje da e 2025. godine ukupna svjetska populacija dostii nivo od blizu 8 milijardi ljudi. Da li ovim rastom premaujemo agrarne nosee kapacitete, kao to su to prije nekoliko milenija uinile Maje i sumerska civilizacija? Da li emo, kao i oni, doivjeti one drastine nestaice hrane, koje su unitile stare civilizacije? Proizvodnja itarica, prikazana u tabeli 10.1., implicira neka predvianja. 2003. godine je u itavom svijetu bilo proizvedeno 2 milijarde tona ita ili 337 kilograma itarica per capita ili priblino 1 kilogram itarica na dan. To predstavlja polovinu poljoprivrednih prinosa, dok drugu polivinu prinosa sainjavaju povre, voe, uljarice, korijenja i nejestive etve (pamuk).14 Ve smo konstatirali da je distribucija postojeih agrarnih outputa vrlo neravnomjerna. Naprimjer, godinja potronja ita u SAD iznosi 900 kg per capita, ukljuujui direktnu potronju i ishranu stoke. U zemljama u razvoju potronja iznosi 270 kg per capita, ali je i tamo potronja u poojedinim zemljama vrlo neravnomjerno rasporeena. Ako uzmemo u obzir da e se (po srednjem scenariju rasta) preko 95% rasta populacije ostvariti u zemljama u razvoju, to, ustvari, znai da e se u zemljama u razvoju potronja
13 14
Schiff and Valdes (1992). Harris (2006).
279
itarica skoro udvostruiti. Kako se pri tome obradivo zemljite moe poveati samo neznatno, to e se output itarica po hektaru morati poveati za najmanje 50%-75%.
TABELA 10.1. Projekcija potronje itarica do 2025. godine

Populacija (milioni) Svijet Razvijene zemlje Zemlje u razvoju ZUR (bez Kine) Afrika Latinska Amerika Azija Azija (bez Kine) Kina SAD i Kanada Evropa bez Rusije Rusija Okeanija 6,301 1,329 4,973 3,661 851 543 3,823 2,512 1,312 326 583 143 32 2003 Proizvodnja itarica (Mmt) 2,120 891 1,228 829 125 151 1005 605 400 391 343 75 32 Prinos itarica (Kg/h) 3,153 3,783 2,813 2,325 1,254 3,012 3,221 2,610 4,984 5,339 4,271 1,891 1,748 Populacija (milioni) 7,934 1,257 6,677 5,201 1,323 685 4,778 3,302 1,476 386 585 137 41 Projekcija 2025 Potrebe itarica (Mmt) 2,911 774 2,136 1,534 291 223 1,648 1,026 603 372 319 61 16 Prinosi za samozadov. (Kg/h) 3,940 3,381 4,189 3,618 2,720 4,281 5,119 4,351 7,019 4,384 3,895 1,238 1,258
Mmt = million metrikih tona (1.000 kg.); Mh million hektara; Izvor: Harris (2006).
To jednostavno znai da u uslovima samozadovoljavanja (domaa potronja bez uvoza) prosjeni prinosi itarica u zemljama u razvoju moraju porasti sa sadanjih 2,8 metrikih tona po hektaru na preko 4 metrike tone po hektaru.15 Ali, kako svaka regija ne moe ostvariti proizvodnju itarica koja e zadovoljiti njene potrebe, to znai da e neke zemlje morati proizvoditi trine vikove. Prema nekim novijim studijama neto uvoz itarica zemalja u razvoju e se do 2020. godine udvostruiti sa sadanjih 104 miliona tona na 201 miliona tona.16 Ovo udvostruenje uvoza otvara jedno od tekih globalnih pitanja - odakle e se uvesti ove dodatne koliine itarica? Sadanji glavni izvoznici itarica, prvenstveno Sjeverna Amerika i Evropa, i sada imaju vrlo visoke prinose, pa e tamo dalji rast prinosa biti moda teko ostvarljiv. Osim toga, modeli ishrane u ovim regijama se oslanjaju na proteine, to znai da pritisak na potranju itarica moe dovesti do rasta njihovih cijena, pa e najsiromanije zemlje svijeta upasti u nove probleme u nabavci skuplje hrane iz uvoza. To znai da e morati doi ili do redukcije populacije (to nije vjerovatno), ili do daljeg poveanja prinosa.17 Pored toga, kritino pitanje za budunost postaje okolinska odrivost agrarne proizvodnje.
15 16 17
Pinstrup-Andersen and Pandya-Lorch (2001). Seckler (1994). Wagoner (1994).
280 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj 10.2. UMARSTVO

ume su prvenstveno bioloki sistemi koji ljudima obezbjeuju mnoga dobra i usluge. Njihova prirodna stopa prirasta predstavlja loginu vezu izmeu okolinskih i ekonomskih aspekata rasta. Pri tome je kumulativna priroda prirasta umskih sistema vrlo vaan faktor. Biomasa se akumulira godinama, decenijama, pa ak i vjekovima, da bi tek poslije toga bila raspoloiva za koritenje. Model koritenja umskih sistema se mijenjao kroz historiju u zavisnosti od vrste drutava i njihovih prioriteta. U prethistorijskim i medijevalnim stoljeima ume su, najee, bile povezane sa mrakom i strahom i koristile su se kao izvor ogrjevnog drveta za grijanje i kuhanje, izvor graevinskog materijala i hrane, za lov i za odravanje prestinih religijskih i drugih ceremonija. Poetkom 16. stoljea su rast populacije i ekonomska ekspanzija Evrope promijenili dotadanje modele koritenja uma. uma je postala mnogo vanija zbog stabala koja su se upotrebljavala za izradu graevinskih konstrukcija i brodova trgovake i vojne mornarice, pa su se poele dramatino proreivati. Poetak industrijske revolucije je glad za drvetom jo vie pojaao, jer je na prelazu iz merkantilizma u industrijalizaciju uma postala znaajan izvor komercijalne energije (drveni ugalj). Razvojem i irenjem energetski mnogo efikasnijih fosilnih izvora komercijalne energije pritisak na ume smanjen sa aspekta njene upotrebe kao energenta u industriji, ali je krenje uma i pretvaranje umskog zemljita u agrarno ili urbano zemljite znatno ubrzano. Ovaj model se odravao sve do sredine druge polovine 20. stoljea, kada je, zahvaljujui efikasnom managementu i ekstenzivnoj trgovini drvetom, veina razvijenih zemalja zadovoljila vlastite potrebe za drvetom. Ali, efikasna proizvodnja drvene mase je postignuta na raun drugih umskih roba, a posebno na raun gubitka biodiverziteta. Modeli koritenja umskih sistema u zemljama u razvoju su potpuno drugaiji i vie lie modelima koje su imale industrijalizirane zemlje sredinom industrijske revolucije. Izvoz drveta, drveni elementi i okviri, eljezniki pragovi, telefonski stubovi i rudarska okna su postala najvaniji inputi industrijskog razvoja. Energija biomase, u kojoj je drvo najvanija komponenta, je i sada veini zemalja u razvoju najvei izvor energije (33% ukupne energije) i jedini energetski izvor za skoro 2 milijarde ljudi iz ruralnih podruja. ume u manje razvijenim podrujima su pod znatno veim pritiskom nego to su to ikada bile na industrijaliziranom Zapadu. Siromatvo se ne smanjuje, a rast populacije ubrzava konverziju umskih povrina u poljoprivredna zemljita. Bogata nalazita vanih industrijskih minerala stimuliraju razvoj rudarstva, koje guta ogromne umske povrine. Ponuda industrijskog drveta za izvoz raste, jer su nerazvijenom svijetu devize nuno potrebne za industrijski razvoj i druge namjene. Ovo sadanje preklapanje predindustrijskih, industrijskih i postindustrijskih modela koritenja uma, koji se deavaju, preklapaju i sudaraju istovremeno, donosi velike okolinske probleme, od kojih je najvei gubitak biodiverziteta. O tome emo raspravljati u sljedeem poglavlju, a u sekcijama koje slijede analiziraemo neka pitanja uzgoja i eksploatacije uma, te politike za ublaavanje posljedica ekonomskog i demografskog pritiska na ume.
Rairenost uma i konverzija tla

Poetkom 20. stoljea je ukupna porvrina kopna pod umama iznosila oko 5 milijardi hektara, ali je od tada pa do danas ta povrina smanjena na 3,9 milijardi hektara, to ini 30% ukupne povrine kopna ili
281
oko 0,62 hektara uma per capita. Podruja pod umom su u odnosu na vrstu uma vrlo neravnomjerno distribuirana (slika 10.6.). Naprimjer, 64 zemlje, u kojima ivi 2 milijarde ljudi, imaju ispod 0,1 hektara uma per capita. Povrina ostalog kopna obrasla drveem (makije, poluume, grmlje itd), iznosi 1.376 miliona hektara, to je treina ukupnih povrina pod umama.18
SLIKA 10.6. Geografija uma, 2005
Zatvorene netropske ume Otvorene netropske ume
Zatvorene tropske ume Otvorene tropske ume
Nepoumljena podruja Podruja pod vodom
Izvor: World Conservation Monitoring centre (2006)
TABELA 10.2. Distribucija uma po regijama, 2005

Regija Afrika Azija Evropa Sjeverna i Centralna Amerika Okeanija Juna Amerika Svijet umska povrina (000 ha) 635.412 571.577 1.001.394 705.849 206.254 831.540 3.952.025 % globalnih uma 16,1 14,5 25,3 17,9 5,2 21,0 100,0
Regionalna distribucija umskih povrina je prikazana u tabeli 10.2. Evropa posjeduje etvrtinu svih svjetskih uma, a nakon nje slijede Juna Amerika, Sjeverna i Srednja Amerika sa 21% odnosno 18% uma. Pet najbogatijig drava umama (Rusija, Brazil, Kanada, SAD i Kina) posjeduju preko polovine svjetskih uma, a sama Rusija cijelih 20%.
Protekli procesi industrijalizacije, kao i sadanja eksplozija populacije progutali su Izvor: FAO (2006) ogromne koliine uma. Procjenjuje se da je sjeom, poarima ili na drugi nain za samo dva vijeka povrina pod umama smanjena za 50%. Oko 60% evropskih, 30% sjevernoamerikih i 35% uma zemalja biveg SSSR-a je ve iskreno, uglavnom za potrebe poljoprivrede. Najvee sjee uma se trenutno deavaju u tropskim umama.
18
FAO (2006).
282 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj SLIKA 10.7. Deforestacija i populacija, 1860-1980
Tropske ume 8.2 Populacija Milijarde akri 7.7 4.0 3.5 3.0 2.5 6.7 ume u umjerenom pojasu 6.2 5.7 2.0 1.5 Milijarde ljudi 4.5
7.2
Ekonomske sile koje podstiu sjeu uma su brojne, poev od stabilne potranje drveta i proizvoda drvno-preraivake industrije, preko odnosa relativnih cijena izmeu poljoprivreda i umarstva, pa sve do loeg managementa uma. Meutim, gledano na duge staze, demografski pritisci su ipak glavni uzrok za ubrzanu deforestaciju (slika 10.7.). Svjetska banka procjenjuje da je od 1960. godine naovamo iskreno preko petine tropskih uma, u kojima je, inae, biodiverzitet najrazvijeniji.19
Potvrdu o uzajamnosti odnosa izmeu populacije, povrina pod umama i agrara 1860 1880 1900 1920 1940 1960 moemo nai u aktuelnom poveavanju Izvor: Harris (2006). umskih povrina u razvijenim zemljama, u kojima je aforestacija, reforestacija i prirodni prirast na naputenim agrarnim zemljitima bila vea nego to je bio gubitak umskih povrina zbog urbanizacije i razvoja infrastrukture.
1.0 1980
Management uma SLIKA 10.8. Deforestacija i pokrivenost umama

Vidjeli smo da su u nekim primjerima humane aktivnosti smanjile umske povrine, a u nekim poveale umske povrine. Kako je ljudska populacija rasla, tako su se modeli bezuslovnog krenja uma morali mijenjati. Paralelno sa sjeom starih uma na njihovo mjesto su zasaivane nove ume. Ovaj novi model je donio i nove izvore klasifikacija uma na: (i) - primarne ume (esto se zovu i prirodne, stare ili iskonske ume, zatvorene ume), (ii) sekundarne ume ili poluprirodne ume i (iii) plantane ume. Historijski odnosi izmeu klasificiranih uma, njihovog koritenja i gustine populacije prikazuje slika 10.8.
Procenat zemlje pod drveem
Ukupne ume
Plantane i sekundarne ume Iskonske ume Gustina populacije
Izvor: Harris (2006).
Najvie drvene mase se dobija sjeom zrelih stabala u prirodnim umama. Ovaj nain je veoma rasprostranjen, posebno u ogromnim umskim rezervoarima Amazonije, Kanade ili Sibira. Ovo u sutini vodi ka velikim gubicima tropskih uma. U
19
World Bank Atlas (2003).
283
predjelima sa umjerenom klimom najvie umske mase se proizvodi u sekundarnim umama, tj. prirodnim umama koje su nekada bile iskoritene, ali su kasnije ponovno kultivirane (ponekad i nekoliko puta). Primarne i sekundarne ume daju 78% svjetske ponude industrijskog drveta. Nema znakova za radikalnu promjenu sadanjeg modela ponude, jer su sekundarne ume ve zamijenile skoro sve primarne ume u istonim dijelovima Sjeverne Amerike, Evrope i veeg dijela June Amerike i Azije. Danas sekundarne ume sainjavaju 80-90% svih uma u Evropi, 90% u Australiji, 60% na Novom Zelandu, 85% u SAD i 50% svih uma u Kanadi. Najintenzivniji oblik proizvodnje drvene mase se obavlja na plantanim umama. Treba napomenuti da se razlike izmeu poluprirodnih uma i plantanih uma odnose na vrstu izbora politika i prakse intenzivnog kultiviranja uma. Ovo se posebno odnosi na umska podruja sa umjerenom klimom, u kojim se plantane ume neznatno razlikuju od sekundarnih uma. Plantane ume je mnogo lake identificirati u tropskim i suptropskim dravama, jer su ili relativno mlade ili se najee radi o brzorastuim i egzotinim vrstama drvea. Plantae industrijskog drveta mogu biti visokoprofitabilne i zato se one brzo ire. Naprimjer, od 1980. godine do 1995. godine su povrine pod plantanim umama poveane za 60%. Procjenjuje se da su 1995. godine plantae industrijskog drveta pokrivale priblino 1,03 miliona km 2 zemljita. Iako je ova povrina u odnosu na ukupnu povrinu pokrivenu umama relativno mala, plantae proizvode 22% svjetske ponude industrijskog drveta.20 Pet zemalja - Kina, Rusija, SAD, Indija i Japan posjeduju 65% svih globalnih plantanih resursa. Tradicionalni management umskih resursa, koji se bazira na odravanje ravnotee izmeu prirasta drvene mase i obima sjee, se pod uticajem okolinskih i socijalnih aspekata poeo mijenjati. Proizvodnja drveta se danas posmatra i sa aspekta rekreacije, zatite vodotokova i slivova, konzerviranja divljine i zatite biodiverziteta. I ne sluajno, broj podruja i povrine zatienih uma, u kojima je sjea zabranjena ili limitirana, se irom svijeta poveava.
10.3. SVJEA VODA

Voda je najrairenija supstanca na planeti, ima je na svakom mjestu i igra vanu ulogu u ljudskom ivotu i okolini. Za ovjeka i njegove aktivnosti je najvanija svjea voda jer se ona ne moe niim supstituirati. Hiljadama godina je uticaj ovjeka na vodene resurse bio beznaajan i to uglavnom na lokalnim nivoima. Magina osobina vode da se u hidrolokom ciklusu stalno regenerira i samopreiava je dugo obezbjeivala relativnu istou, kvalitet i kvantitet pitke vode. Ali, ta maginost je stvorila iluziju o neunitivosti i neiscrpljivosti vodenih resursa i bajku o vodi kao besplatnom daru majke prirode. Te iluzije i bajke su izvori tradicionalne nebrige o vodenim resursima i uzroci malih izdvajanja za preiavanje upotrijebljene vode i zatitu vodenih izvora. Kada je u mnogim regijama i zemljama vjekovna nebriga poela da uzima danak, stanje je poelo da se drastino mijenja. Najvei uticaj na promjene je izvrilo drastino poveanje globalnog iscrpljivanja vode od 1950s dalje, koje je bilo posljedica intenzivnog razvoja proizvodnih, a posebno agrarnih kapaciteta, te naglog rasta potreba sve veeg broja stanovnika za istom vodom. Danas se sa svih strana svijeta sve
20
Brown (1999).

glasnije uju prie o vodi kao o jednom od najveih problema dananjice. Mnogi futurolozi predviaju da se budui ratovi nee voditi za naftne resurse, kao to je to sluaj danas, nego za vodene resurse.
SLIKA 10. 9. Globalni bilans svjee vode

68,9 % voda u lednjacima i stalnom snjenom pokrivau
2,5 % svjea voda
97,5 % slana voda

0,3 % svjea voda u jezerima i rijenim bazenima 0,9 % ostalo (vlaga u tlu, movarama i vjeitom ledu 29,9 % svjea podzemna voda
Izvor: Shiklomanov (2002).
Iako na prvi pogled izgleda da su zalihe vode na Zemlji neizmjerne, jer sve koliine vode na Zemlji iznose ogromnih 1,386 milijardi km3, 97,5% svih voda su slane morske vode, dok se samo 2,5% voda odnosi na slatke svjee vode. Ali, veliki dio svjeih voda (68,7%) je zarobljen u obliku leda i stalnih snjenih nanosa na Antarktiku, Arktiku i na visokim planinama, 29,9% se nalazi u podzemnim rezervoarima, a samo 0,26% koliina vode je koncentrirano u jezerima, rezervoarima i rijenim sistemima (slika 10.9.).21 Ove vode su sa aspekta ekonomskih potreba i najvanije. Rijene vode su od najvee vanosti za snabdijevanje ovjeanstva svjeom vodom, jer uloga pojedinih komponenti u vodenom sistemu zemlje zavisi od koliine vode i njene dinamike (perioda potpune obnove u hidrolokom ciklusu). Ti periodi su negdje jako dugi i kod okeanskih voda iznose 2.500 godina, kod trajnog i polarnog leda 10.000 godina, kod dubokih podzemnih rezervoara i planinskih lednjaka 1.500 godina, kod jezera 17 godina i kod rijeka samo 16 dana. To praktino znai da su rijeni tokovi jedini izvori svjee vode koji su obnovljivi u realnom vremenu i da su oni, ustvari, zadueni za obezbjeenje daleko najvee koliine svjee vode.22 Ali, ove relativno skromne koliine svjee vode se nalaze pod rastuim pritiskom sve veeg broja ljudi i njihovih ekonomskih aktivnosti. Sistem svjee vode u rijekama, jezerima i podzemnim rezervoarima, iako sadri jednu stotinku procenta ukupnih koliina vode i zauzima manje od 1% zemljine povrine, godinje
21
22
Shiklomanov (2002). Shiklomanov (1997).
285
isporui ovjeanstvu dobara i usluga u enormnim iznosima. Neki istraivai procjenjuju da vrijednost tih usluga iznosi nekoliko bilijardi USD godinje.23 Zbog ogranienja obima knjige ovu veliku ekonomsku, socijalnu i okolinsku temu moramo suziti na samo dvije oblasti. Prva se odnosi na najvanija pitanja ponude i potranje svjee vode, to, moda, na najbolji nain osvjetljava strategijska pitanja budunosti vodenih resursa i sigurnost snabdijevanja vodom. Druga oblast je vezana za neke ekonomske aktivnosti koje su usko povezane sa vodom.
Ponuda i potranja vode TABELA 10.3. Obnovljivi vodni resursi i raspoloivost vode po kontinentima, 1995
Kontinent Evropa Sjeverna i Centr. Amerika Afrika Azija Juna Amerika Australija i Okeanija Svijet Izvor: Shiklomanov (1997). Povrina 10,46 24,3 30,1 43,5 17,9 8,95 135 Populacija 685 453 708 3.445 315 28,7 5.633 Vodni resursi (km3/g) Prosjek 2.900 7.890 4.050 13.510 12.030 2.404 42.785 Max 3.410 8.917 5.082 15.008 14.350 2.880 44.751 Min 2.254 6.895 3.073 11.800 10.320 1.891 39.775 Raspoloivost (1000m3/g) per 1 km2 per capita 277 4,23 324 17,40 134 5,72 311 3,92 672 38,20 269 83,70 317 7,60
Procjenjuje se da svi obnovljivi globalni resursi pitke vode iznose 42,7 hiljada km3. Tabela 10.3. prikazuje distribuciju vodnih resursa i raspoloivost svjee vode po kontinentima, s tim to treba znati da obim vodnih resursa u odnosu na pojedine godine moe varirati u intervalu od 15-25%. Iz tabele nije teko uoiti da su Evropa, Afrika i Azija u najteem poloaju, jer imaju najmanje vode po stanovniku, a i njihovi udjeli u svjetskoj populaciji su vei nego to su njihovi udjeli u ukupnim vodnim resursima. 2000. godine je udio Evrope u svjetskim resursima slatke vode iznosio 8%, a u svjetskom stanovnitvu 13%, dok su relevantni udjeli Azije iznosili 36%, odnosno 60%, te Afrike 11%, odnosno 13%.24 Zbog rapidnog rasta populacije raspoloivost vodnih resursa se stalno smanjuje. Naprimjer, u periodu od 1970. do 1994. godine je raspoloivost vode smanjena sa 12,9 hiljada km3 per capita na 7,6 hiljada km3 per capita. Meutim, ove raspoloive koliine vode ne znae da e se one moi i potroiti. Najvee koliine vode se pojavljuju tokom poplava, pa su te koliine praktino neupotrebljive. Za odravanje hidrolokog ciklusa, kao i za funkcioniranje akvatinih ekosistema, veliki dio vodnih resursa mora ostati u rijenim koritima i pripadajuim podzemnim rezervoarima. Velike koliine vode su zagaene antropolokim emisijama, a za eliminiranje zagaenja na svaki litar zagaene vode treba imati na raspolaganju 8-9 litara iste vode. Od na prvi pogled velikih globalnih vodnih resursa, de facto je za potronju raspoloivo tek oko 9.000 km3, te oko 3.500 km3 za skladitenje u vodnim rezervoarima. Globalno, 2000. godine je itav svijet
23 24
Postel and Carpenter (1997); Watson et al. (1996). UNESCO (2003).

za potrebe domainstva, industrije i poljoprivrede iscrpio oko 4.000 km3 vode ili oko 20% svih rijenih tokova, dok je realna potronja bila znatno manja: oko 2.200 km3 vode godinje.25 I globalna potranja vode je vrlo neravnomjerno rasporeena po kontinentima. Neka podruja raspolau vodenim izobiljem, dok su druga potpuno suha. Naprimjer, pustinjske i polupustinjske regije primaju samo 2% svjetskih vodnih tokova, iako oni zauzimaju 40% povrine kopna. U mnogim regijama i zemljama oskudice vode nisu nastale samo zbog narasle potranje, nego i zbog rapidnog rasta polucija urbanih centara, industrije i agrarnih sistema. U zemljama u razvoju se 90% otpadnih voda isputa direktno u vodotokove. Ironino, degeneracije svjee vode su mnogo ee u podrujima gdje je voda rijetka stvar. Za razumijevanje mehanizama ponude i potranje svjee vode, kao i za realniju procjenu dugoronih globalnih dimenzija vodosnabdijevanja, nije dovoljno analizirati stanje voda na nivou pojedinih drava ili kontinenata. Problem vodnih resursa se mora posmatrati ex-granino, tj. mora se uzeti u obzir per capita ponuda cjelokupnog rijenog bazena, kao i koliina vodenog toka u suhoj sezoni. Naime, procjene stanja vodosistema koje se baziraju samo na njihovom stanju u pojedinim zemljama ili na prosjenim stanjima, sadre mnoge iskrivljene podatke o strukturi i obimu ponude i potranje.
SLIKA 10.10. Odnos raspoloivosti pitke vode i populacije, 2000
Nestresno Stresno
Malo ili bez
esto se u literaturi moe sresti pojam vodeni stres koji, ustvari, kazuje koliko je ponuda vode u nekom bazenu, zemlji ili regiji daleko od granine vrijednosti ponude vode od 1.700 m3/godinje po osobi, koja se tretira kao minimalni prag za odravanje normalnog ivota, ukljuujui i privredne aktivnosti. Prema nekim analizama, 41% svjetske populacije ili 2,3 milijardi ljudi ive u rijenim bazenima koji se nalaze pod vodenim stresom, sa per capita ponudom vode ispod 1.700 m3/godinje (slika 10.10.). ak 1,7 milijardi ljudi ivi u visokostresnim rjenim bazenima u kojima je ponuda vode ispod 1.000 m3/godinje. Ako se sadanji modeli ponude i potranje vode nastave i u budunosti, i ako se sadanji trendovi rasta
25
Shiklomanov (1997).
287
populacije nastave, vjerovatno e 2025. godine 3,5 milijardi ljudi ili 48% svjetske populacije ivjeti u stresnim vodenim bazenima, dok e 2,4 miljardi ljudi ivjeti u uslovima visokog stresa ponude pitke vode.
Voda i ekonomske aktivnosti

Jo od prvih poetaka ljudske civilizacije ljudi su modificirali prirodne sisteme svjee vode za svoje ekonomske potrebe. Meutim, sve te modifikacije su u odnosu na veliinu sistema bile minorne i bez nekog veeg uticaja. Intenzivne modifikacije su poele na prelazu 19. i 20. stoljea, kada su nastali veliki projekti unapreenja plovidbe, drenae movara, izgradnje brana, ustava i kanala za navodnjavanje i proizvodnju elektrine energije, izgradnje akumulacijskih bazena i vodovodnih mrea, te njihove interkonekcije i transferi vode sa jednog podruja na drugo. Ove promjene su poboljale transport, obezbijedile bolju kontrolu poplava i hidroenergiju, unaprijedile agrarni output i snabdijevanje industrije i stanovnitva potrebnim koliinama vode. Ali, ove krupne promjene u hidrolokom ciklusu su razdvojile rijeke od njihovih prirodnih rezervoara i usporile brzinu vodotokova, to je donijelo mnoge probleme. etiri glavna sektora potronje svjee vode su poljoprivreda, industrija, domainstva i rezervoari (slika 10.11.). Poljoprivreda je daleko najvei potroa vode, koja troi preko 3.000 jedne treine ukupne svjetske potronje 2.500 svjee vode. Iako se 83% svjetskih etvi Svijet ukupno napaja kiom, preostalih 17% etvi, koje 2.000 proizvode 40% svjetske hrane, treba navodnjavati.26 Zemlje sa suhom ili 1.500 polusuhom klimom, od kojih se veina nalazi Poljoprivreda 1.000 u zemljama u razvoju, su u proizvodnji hrane Rezervoari Industrija zavisne od navodnjavanja. Navodnjavanje je 500 Domainstva kljuni kamen temeljac za obezbjeivanje globalne sigurnosti ishrane. Meutim, u 0 1975 1925 2000 1950 2025 1900 mnogim podrujima svijeta je sadanja Izvor: Gleick (2000). potranja vode za navodnjavanje ili pod velikim okolinskim pritiskom ili prevazilazi trenutne kapacitete snabdijevanja svjeom vodom. Jedan od uzroka usporavanja dinamike proizvodnje hrane je smanjivanje ekspanzije irigacijskih sistema.
SLIKA 10.11. Struktura potronje vode, 1900-2000, prognoza do 2025

Potronja vode, kubnih kilometara
Industrijska potranja, takoer, rapidno raste u svijetu u razvoju. Kao posljedica globalizacije se mnogi sektori industrije sele iz razvijenog svijeta u zemlje koje se ubrzano industrijaliziraju, a veina tih industrija je intenzivni korisnik svjee vode. Urbanizacija i unapreenje ivotnog standarda promoviraju rast potronje vode u domainstvima. Naprimjer, izmeu 1900. i 2000. godine potronja svjee vode u domainstvima je porasla est puta, dvostruko vie nego to je raslo svjetsko stanovnitvo.27 Modeli krajnje potronje vode po glavnim korisnicima se u odnosu na nivo dostignutog razvoja jako razlikuju. Te razlike su u prvom redu rezultat razliite uloge poljoprivrede u ekonomijama razvijenih
26 27
Postel (1999). Postel (1992); Gleick (2000).

zemalja i zemalja u razvoju. Naprimjer, 2000. godine su u zemljama OECD-a poljoprivredni sektori potroili 45% ukupne pitke vode, a energetiski sektori 31%, dok su u ostatku nerazvijenog svijeta poljoprivredni sektori potroili 81% ukupne ponude vode. Ono to je u budunosti sasvim izvjesno je dalje uslonjavanje odnosa na relaciji ponude i potranje pitke vode. Projektirani kombinirani rast urbane, industrijske i agrarne potranje vode e znatno poveati potranju vode, posebno u zemljama u razvoju, to e stvoriti nove probleme i napetosti (dodatak 10e.).
10.4. ENERGIJA
Ako se dosadanji humani razvoj posmatra sa aspekta izbora mogunosti koje su ovjeku bile na raspolaganju, nije teko uoiti da je izbor energije bio jedan od glavnih faktora koji je dramatino proirio njegovu mo. Naprimjer, energija ivotinja je ovjeku poveala raspoloivu snagu 10 puta; izum vertikalnog vodenog kola dodatnih 6 puta; izum parnog stroja je koliinu energije poveao u ogromnim razmjerama, dok su motorna vozila reducirala vrijeme putovanja i enormno proirila ovjekove sposobnosti transporta roba do trita. Dananja visoka raspoloivost jeftine energije obezbjeuje mnogim ljudima izuzetni komfor, visoku mobilnost i ogromnu produktivnost. U industrijaliziranim dravama ljudi troe 100 puta vie energije per capita nego praljudi u trenucima kada su nauili da eksploatiraju energetski potencijal vatre. Iako energija u globalnom GDP-u uestvuje sa 5%, preostalih 95% GDP-a nije mogue ostvariti bez energetskih inputa. Energija napaja ekonomski rast. Gledano samo sa ekonomskog aspekta, energija je uvijek bila, i uvijek e to biti, vrlo vrua tema. Ona je najvei business na svijetu, sa godinjim obrtom od 1,7 - 2,0 bilijardi USD. Svjetski savjet za energiju (The World Energy Council - WEC), krovna organizacija razliitih energetskih lobija, procjenjuje da e u periodu od 1990. do 2020. godine ukupne investicije u energiju iznositi 30 bilijardi USD.28 Ali, i narasla okolinska svijest o energiji kao velikom destruktoru prirode, globalnom zagrijavanju, kiselim kiama, radioaktivnim otpadom itd., sve snanije utie na formiranje globalne energetske politike. Razumijevanje energetike znai razumijevanje funkcioniranja energetskog lanca (dodatak 10f.), poznavanje raspoloivosti energetskih resursa na globalnom, regionalnom i lokalnom planu, te sagledavanje njenih okolinskih efekata i posljedica. Od mnogih velikih energetskih tema ovdje emo se baviti samo sa dvije. Za prvu temu (odnos izmeu energije i energetskih resursa) smo teorijski uvod dali u prethodnoj glavi. Druga tema se bavi pitanjima odnosa izmeu energije i ekonomskog rasta, i ona slijedi upotrijebljeni pristup iz prethodnih glava. Trea velika tema - energija, ljudi i okolina e biti predmet sljedee glave.
Energija i energetski resursi

U diskusijama oko energije i energetskih resursa se stalno vrti nekoliko master pitanja. Prvo pitanje se odnosi na cijene po kojima se postojei energetski resursi pomou postojeih tehnologija mogu pretvoriti u ekonomski konkurentne energetske usluge. Drugo pitanje je vezano za dugoronu raspoloivost ponude svih postojeih energetskih resursa (obnovljivih i neobnovljivih). I, najzad, tree pitanje, koje je mnogo vie
28
Economist (2001).
289
vezano za budunost nego za sadanjost, bavi se balansiranjem ekonomskih i okolinskih tokova, kako bi se bolje kontrolirale emisije GHG plinova i internalizirali sadanji eksternaliteti.
Trendovi i projekcije
Od Industrijske revolucije do danas je globalna potronja energije rasla veoma brzo, pogotovo fosilnih goriva, te posebno nafte (dodatak 10g.). Danas se preko 80% potrebne energije dobija iz fosilnih goriva, a od preostalih izvora primarne energije nuklearna energija uestvuje sa 7%, hidroenergija i novi obnovljivi izvori sa 2%, dok tradicionalni (ili nekomercijalni) izvori energije sudjeluju sa 11%.29 Sliku odnosa izmeu ekonomskog rasta i potronje energije daje potronja komercijalne energije i struktura te potronje (tabela 10.4.). Iz tabele se jasno uoava razliitost modela potronje energije po glavnim ekonomskim regijama, kao i razliitost energetskih politika koje su naslonjene na te modele. Modeli potronje energije razvijenih zemalja baziraju se na nafti i prirodnom plinu, dok modeli potronje energije zemalja u razvoju preferiraju ugalj i naftu.
TABELA 10.4. Komercijalna potronja energenata, glavne ekonomske regije, 2005

Nafta Svijet, ukupno (%) Evropska Unija (25)* (%) Ostale zemlje OECD-a (%) Zemlje biveg SSSR-a (%) Ostale zemlje u razvoju (%) 3.836,8 36,4% 700,4 40,8% 2.270,7 40,9% 186,3 18,4% 1.379,9 34,7% Prirodni plin 2.474,7 23,5% 424,1 24,7% 1.275,1 23,0% 536,3 52,9% 663,2 16,6% Ugalj 2.929,8 27,8% 299,0 14,4% 1.168,5 21,1% 178,2 17,5% 1.583,1 39,8% Nuklearna energija 627,2 5,9% 220,9 12,9% 531,3 9,6% 56,9 5,6% 38,9 1,0% Hidroenergija 668,7 6,3% 70,8 4,1% 296,8 5,3% 56,5 5,6% 315,3 7,9% Ukupno 10.537,1 100,0% 1.715,1 100,0% 5.542,4 100,0% 1.014,3 100,0% 3.980,4 100,0%
* - samo komercijalna goriva, bez ogrijevnog drveta i drugih biomasa, u milionima tona ekvivalenata nafte Izvor: BP (2006).
Potronja energije po zemljama i glavnim ekonomskim regijama je vrlo neravnomjerna. Izvori nekomercijalnih izvora energije u industrijaliziranim dravama u ukupnim izvorima energije uestvuju samo sa 2%, meutim, u zemljama u razvoju ti izvori uestvuju sa 30%. U nekim najsiromanijim zemljama tradicionalne biomase sainjavaju preko 90% svih energetskih izvora. U potronji energije po glavi stanovnika izmeu razvijenog i nerazvijenog svijeta postoje ogromne razlike. Naprimjer, u zemljama OECD-a je potronja energije iznosila 4,68 ekvivalentnih tona nafte per capita, dok je u veini zemalja u razvoju potronja bila samo 0,60-0,70 ekvivalentnih tona nafte per capita.30 Iako u mnogim dijelovima nerazvijenog svijeta potronja energije po glavi stanovnika raste, ipak se ogromni zaostaci za razvijenim dravama ne smanjuju. ak i danas, na poetku 21. stoljea, preko jedne treine ovjeanstva jo uvijek nema pristup komercijalnim izvorima energije.
29 30
IEA (2005) IEA (2002)

Jo uvijek nema jasnih signala da e se u budunosti prekinuti sadanji trendovi potranje energije. Potronja energije se u periodu od 1970. do 2000. godine udvostruila. Do 2030. godine treba oekivati novo udvostruenje potronje, koje e se desiti uglavnom u zemljama u razvoju. Da li za ovo novo poveanje imamo dovoljno energetskih resursa? Da li e se zadrati sadanji modeli resursne potronje, bazirani na fosilnim gorivima, koji prouzrokuju velike okolinske probleme? Prognoze poveane potronje otvaraju mnoga pitanja. Da li e se nastaviti sadanja dominacija fosilnih goriva, iji su izvori, uprkos raznim pekulacijama, ipak dovoljno veliki da pokriju oekivanu potronju i poslije 21. stoljea?31 Da li e razvijene zemlje, koje posjeduju tehnologiju i novac, biti u stanju da brzo i efikasno razviju ekonominu proizvodnju energije iz alternativnih nefosilnih izvora (sunce, vjetar, biomase, geotermalna energija)? Kojim e tempom ii razvoj nuklearnih elektrana i kako e napredovati razvoj tehnologija nuklearne fusije? Da li e transfer savremenih energetskih i ostalih tehnologija u zemlje u razvoju biti dovoljno masovan i brz da obezbjedi racionalnije koritenje fosilnih izvora energije?
SLIKA 10.12. Energijska tranzicija globalnog energetskog sistema

100 Drvo i slama 80 Trini udio (%) Ugalj i nuklearke 60 Neodrivi ekonomski rast Centralizirane kapitalno intenzivne tehnologije Nafta i hidro Petrolejsko ulje 20 Gradski plin Kitovo ulje 0 1850 1900 1950 2000 2050 2100 2150 Prirodni plin Prirodni plin Nafta i tekui prirodni plin tenosti Poveano odrivi ekonomski rast Decentralizirane kapitalno manje intenzivne tehnologije vrste tvari 1997 Vodik plinovi
40
Izvor: Economist (2001).
Projekcija poveane potronje energije otvara i mnoga krucijalna okolinska pitanja, od kojih su najsloenija ona koja se odnose na usporavanje emisije ugljendioksida i globalno zagrijavanje. Cjelokupna humana historija potronje energije je, ustvari, historija dekarbonizacije goriva. Naime, kako su humane generacije postajale zdravije i bogatije, one su se sve vie udaljavale od prljavih vrstih goriva sa visokim
31
Iako su procjene nekih organizacija i pojedinaca dosta pesimistike, ipak e se budui intergeneracijski konflikti oko raspoloivosti resursa i trokova uravnoteivati tehnolokim progresom. Naime, sada poznata fosilna resursna baza konvencionalnih i nekonvencionalnih fosilnih goriva je 600 puta vea od trenutne potronje fosilnih goriva, ili 16 puta vea nego to je bila kumulativna potronja fosilnih goriva u periodu od 1860 do 1998. godine. (UNDP 2000).
291
sadrajem ugljika i sve vie pribliavale gorivima koja su imala manji sadraj ugljika (slika 10.12.).32 John McNeill, historiar sa Georgetown univerziteta, analizirajui historiju potronje prirodnih resursa u 20. stoljeu, tvrdi da je u njemu broj stanovnika na zemlji povean 4 puta, a potronja energije 16 puta. Za njega poveana potronja ne samo to predstavlja ogranienje za budui rast, nego je i nemoralna.33 Velika tema 21. stoljea e biti pomirenje velikih apetita ljudi za energijom sa ouvanjem okoline i ljudskog zdravlja. Ako se uzme u obzir injenica da je za trendove dekarbonizacije goriva najodgovornije bilo trite, to okolinski pritisci i deregulacija trita energije mogu znatno ubrzati procese dekarbonizacije u pravcu veeg koritenja prirodnog plina, vodika i obnovljivih izvora energije. Procjenjuje se da e 2050. godine potronja plina i vodika premaiti potronju uglja i nafte, a da e krajem 21. stoljea 75% energetskog trita pokrivati plinska goriva.34
Modeli proizvodnje i potronje

Preispitivanje sadanjih modela proizvodnje i potronje fosilnih goriva je najbolje izvriti na primjeru nafte, najvanijeg i najzastupljenijeg energetskog goriva. Modeli proizvodnje i potronje prirodnog plina su u osnovi vrlo slini, pa ih nema potrebe posebno analizirati, dok su modeli proizvodnje i potronje uglja problematini vie sa aspekta okoline nego aspekta rezervi. Ukupne potvrene rezerve sirove nafte su krajem 2005. Procjene rezervi Rezerve/ (000 miliona barela) krajem godine iznosile 1.200,7 milijardi Udio proizvodnja 1985 1995 2005 barela, to je po sadanjem Svijet 770,4 1.027,0 1.200,7 100,0% 40,6 modelu potronje dovoljno za OECD 118,6 111,3 80,6 6,7% 11,2 sljedeih 40,6 godina (tabela OPEC 535,8 785,1 902,4 75,2% 73,1 10.5.). Iako su rezerve nafte Non-OPEC* 172,0 179,8 175,4 14,6% 13,6 locirane irom svijeta, glavnina Bivi SSSR 62,7 62,1 122,9 10,2% 28,4 potvrenih rezervi se nalazi na * - bez zemalja biveg SSSR-a, 1 barrel (bbl) = 42 galona ili 158,8 litara. Bliskom Istoku, koji posjeduje Izvor: BP (2006). preko 65% svih potvrenih rezervi nafte. Ukupne rezerve i resursi nafte su nepoznati, jer se mnoge neistraene rezerve nalaze u velikim morskim dubinama i utrobi zemlje. Osim toga, postoje i mnogi drugi izvori nafte, ija je eksploatacija po sadanjim tehnologijama ekonomski neracionalna (nafta iz bituminoznih pjeskovitih nalazita u Zapadnoj Kanadi, teko i ekstrateko ulje iz Venecuele, ije se rezerve procjenjuju na 1 milijardu barrela, naftonosni kriljci ije rezerve iznose 15 milijardi barrela).35
TABELA 10.5. Nafta, potvrene rezerve, 1985, 1995, 2005
Proizvodnja i potronja nafte raste i globalno i regionalno. Najvei proizvoai su zemlje OPEC-a,36 koje
32 33 34 35 36
Economist (2001). McNeill (2000). International Institute for Applied Systems and the World Energy Council (1998). UNDP (2000). OPEC (Organization of Petroleum Exporting Countries) je formiran 1960. godine sa ciljem da sistemom proizvodnih kvota utie na ponudu i potranju nafte, tj. na cijene. Uloga OPEC-a je bila naroito izraena u 70-im i 80-im godinama 20. stoljea, kada je naglim porastom cijena (poznati naftni okovi iz 1973. i 1980. godine) dolo do nagle promjene odnosa u relativnim cijenama. lanice OPEC-a su Alir, Ekvador, Gabon, Indonezija, Iran, Irak, Kuvajt, Libija, Nigerija, Katar, Saudijska Arabija, Venecuela i Emirati.

su 2005. godine proizvele 41,7% sirove nafte. Najvei potroai su zemlje OECD-a, koje su u 2005. godini potroile 60% proizvedene nafte. Ove disproporcije izmeu glavnih proizvoaa i glavnih potroaa sirove nafte modeliraju sistem svjetske trgovine naftom i naftinim derivatima. Cijene nafte su, izuzev kratkih perioda stabilnosti, bile vrlo kolebljive i bile su pod stalnom presijom mnogih globalnih politikih faktora, regionalnih dogaaja i otkria novih izvora (slika 10.13.).
TABELA 10.6. Nafta, proizvodnja i potronja po glavnim regijama, 2005

Proizvodnja (000 barela na dan) 2005 2005/ 2004 Svijet 81.088 1,0% OECD 19.763 -4,7% OPEC 33.836 2,5% Non-OPEC 35.408 -1,1% Bivi SSSR 11.844 3,7%
Izvor: BP (2006).
Udio 100,0% 23,8% 41,7% 43,4% 14,8%
Potronja (000 barela na dan) 2005 2005/2004 Svijet 82.459 1,3% EU (25) 14.772 0,7% OECD 49.254 0,4% Bivi SSSR 3.936 1,9% ZUR 29.270 2,6%
Udio 100,0% 18,3% 59,2% 4,9% 36,0%
SLIKA 10.13. Cijene sirove nafte vs historijski dogaaji, 1986-2005

Boom u Pennsyl vaniji Poetak izvoza ruske nafte Poetak proizv. na Sumatri Otkrie nafte u Teksasu Rast proizvodnje u Venecueli Strah od nestaica u SAD Iranska nacionalizacija Otkria u istonom Teksasu Poratna rekonstrukcija Suecka kriza Primjena netback cijena Iranska revolucija Azijska finansijska kriza Irak Iraka okupirao kriza Kuvajt
Yom Kippurski rat
110 100 USD za barel (stalne cijene 2005) 90 80 70 60 50 40 30 20 10

0
1861-69 1870-79 1880-89 1890-99 1900-09 1910-19 1920-29 1930-39 1940-49 1950-59 1960-69 1970-79 1980-89 1990-99 2000-05
Izvor: BP (2006).
Business naftom i njenim derivatima je dugo bio pod neposrednim uticajem sedam velikih multinacionalnih naftnih kompanija: Esso, Shell, BP, Gulf, Chevron, Texaco i Mobil, koje su trita industrijaliziranih zemalja snabdijevale jeftinom naftom. Meutim, poev od kraja 1960s su zemlje-izvoznice nafte, organizirane u OPEC, poele igrati znatno veu ulogu. Njihov uticaj na cijene je posebno pojaan tokom izraelskoarapskog rata i iranske revolucije (prvi i drugi naftni ok). Ali, kasnija ekonomska recesija i mjere supstitucije i tednje energije su dovele do vika ponude, to je, uz pojavu novih proizvoaa (V. Britanija, Norveka, Meksiko), sredinom 1980s stabiliziralo cijene na relativno niskom nivou. Iako su niske cijene
293
sirove nafte i njenih derivata jedan od kljueva stabilnog ekonomskog rasta, one, gledano dugorono, obeshrabruju racionalizaciju njene potronje i razvoj novih tehnologija za proizvodnju energije iz obnovljivih izvora. Naroito su na este promjene cijena nafte osjetljive zemlje u razvoju, u kojima nedostatak deviznih sredstava za uvoz energenata proizvodi nestaice roba i ekonomske recesije.
SLIKA 10.14. Hubertove krive

8 Nafta (milijarde barela godinje) 7 6 5 Proizvodnja (ukupno) 4 3 2 Krivulja proizvodnje 0 1900 1920 1940 1960 1980 2000 2020 2040 2060 1
Nafta (milijarde barela godinje)
40 35 30 25 Svjetska proizvodnja 20 15 10 5 0 1900 1920 1940 1960 1980 2000 2020 20402060
Potronja
Proizvodnju nafte treba pogledati i iz nekih drugih dimenzija. Prema teoriji naftnog geologa Kinga Huberta iz 1956. godine, tipini vremenski model koritenja energijskih resursa ima oblik zvonaste krivulje. U ranoj fazi eksploatacije resursa njihove cijene padaju, otkrivanje novih rezervi ubrzava proizvodnju, a potronja raste eksponencijalno. Nakon nekog vremena zbog ogranienja ponude, stalnog rasta trokova, obnavljanja resursa i pada potronje, proizvodnja opada. Projekcije Hubert krive dobro odgovaraju realnim dogaanjima u proizvodnji sirove nafte u SAD (slika 10.14.). Output je dostigao vrh 1980. godine, nakon ega je poeo da opada. Ako e se budua proizvodnja nafte odvijati u skladu sa Hubertovim modelom, rezerve nafte e se iscrpiti 2040. godine. Isti model se moe primjeniti i kod analize proizvodnje i iscrpivosti prirodnog plina. Slika svjetske proizvodnje sirove nafte je nekoliko drugaija (slika 10.14 desno). Svjetska proizvodnja nafte je sve do 1980. godine slijedila model modificirane Hubertove krivulje. Meutim, poslije otrog skoka cijena u 1970s su se odnosi globalne proizvodnje i globalne potronje poremetili. Prema Hubertovom modelu svjetska proizvodnja sirove nafte je trebala dostii vrhunac 2000. godine na nivou od milijardu barela godinje, ali je usporavanje potronje produilo projektirani ivotni vijek svjetskih rezervi nafte. Ponuda i potranja nafte predstavlja krucijalni element budue energetske slike svijeta. Novije analize obnavljaju brige o buduim ogranienjima potronje nafte. Ako se prognoze Meunarodne agencije za energiju o daljem rastu potronje sirove nafte ostvare, glavno pitanje e biti kada e se ostvariti vrhunac proizvodnje.37 Naftni geolozi Colin Campbell i Jean Laherrere tvrde da, za razliku od krize 1970s, sljedei
37
MacKenzie (1996).

naftni udari nee biti privremeni, jer ponuda konvencionalnih nalazita nafte ve u sljedeoj deceniji nee biti u mogunosti da zadovolji potranju.38
Alternativni izvori energije

Prognoze o buduim energetskim krizama mogu poljuljati samo dva faktora - poveana efikasnost krajnje potronje energije i vee koritenje obnovljivih izvora energije, koji danas obezbjeuju mali dio energetskih potreba. Meutim, za promjene sadanjih modela su potrebne kombinacije trinih i energetskih politika koje promoviraju energetsku efikasnost i vee koritenje obnovljivih izvora energije.
SLIKA 10.15. Obnovljivi izvori i ukupna ponuda primarne energije, 2003

Prirodni plin 21,2% Valovi 0,00005% Nuklearke 6,5% Obnovljivi izvori 13,3% Hidro 2,2% Vjetar 0,051% Solarna 0,039%
Nafta 34,4% Ugalj 24,4%
Biomase za spaljivanje i otpad 10,6%
Geotermalna 0,416%
Ostalo 0,5%
Izvor: IEA (2006).
Svake godine se, uz pomo energije sunca, stvara ogromna koliina obnovljivih energetskih resursa. Potencijal ove energetske osnove utvren na bazi efikasnosti postojeih tehnologija, je 136 puta vei nego to iznosi sadanja potronja energije iz obnovljivih goriva. Ali, mogui potencijal ovih izvora je praktino neogranien.39 U odnosu na nain koritenja, obnovljivi energetski resursi mogu biti hidroenergija, energija biomase, energija vjetra, direktno i indirektno koritenje solarne energije (za grijanje i elektrinu energiju), energija mora (naprimjer, energija valova, energija plime, energija morskih struja) i geotermalna energija (toplota pohranjena u stijenama i prirodni tokovi toplote Zemlje). Svi obnovljivi izvori energije se mogu konvertirati u elektrinu energiju. 2003. godine su svi izvori obnovljive energije obezbijedili 1.400 Mtoe energije, ili 13,3% svjetske potronje primarne energije (slika 10.15.). U ukupnoj ponudi su dominirale komercijalne i nekomercijalne biomase za spaljivanje (80,0%) i energija dobijena iz velikih hidrocentrala (16,2%), dok je uee svih drugih obnovljivih izvora malih hidrocentrala, geotermalne energije, sunane energije, energije vjetra i energije mora bilo samo 3,8%. U periodu od 1970. do 2003. godine ponuda obnovljivih izvora je rasla po godinjoj stopi od 2,3%, neto vie od stope rasta ukupne energetske ponude. Meutim, novi obnovljivi izvori
38 39
Campbell and Laherrere (1998). UNDP (2000).
295
(geotermalna i solarna energija, energija vjetra) su imali znatno bri rast od 8% godinje. Najvee poveanje su imali energija vjetra (49% godinje) i solarna energija (29% godinje). Obnovljivi izvori energije otvaraju brojna pitanja. Zato se ne mogu iskoristiti potencijali i okolinske prednosti obnovljivih izvora? Je li i kako je mogue ostvariti scenario dekarbonizacije energetskih goriva u budunosti? Kako ubrzati rast ponude obnovljivih izvora kada niske cijene nafte i prirodnog plina na svjetskim energetskim tritima kontinuirano smanjuju potencijale za rast obnovljivih izvora energije? Kako obezbijediti efikasnu energetsku budunost?
SLIKA 10.16. Cijene obnovljivih izvora energije

Komercijalna cijena (centi/kwh) 25 20 Vjetar 15 10 5 0 Trini nivo cijena Biomase Solarne elije
Svi odgovori na gornja pitanja moraju uvaavati injenicu da su sadanje cijene energije niske. ak i da se povea energetska efikasnost za dva puta, ne znai da e energija biti ekonomski profitabilna. Sve dok su cijene energije niske, energetski intenzivne metode e biti optimalna business strategija. U uslovima niskih cijena energije, kada nije mogue ostvariti vei povrat, druga business podruja e privlaiti investitore.
Za razvoj obnovljivih izvora energije su cijene energije kljuni faktor. Cijene Izvor: UNDP (2000). energije vjetra i solarne energije, kao i energije biomase, se od 1980. godine rapidno smanjuju (slika 10.16.). Neki alternativni izvori elektrine energije, kao, naprimjer, vjetar i biomase, su dostigli zonu konkurentnosti na tritu energije, ali je jo uvijek obim njihove ponude za masovniju komercijalnu konkurentnost mali. Solarna energija je konkurentna za grijanje prostorija i proizvodnju tople vode, ali se u proizvodnji elektrine energije nalazi dosta daleko od komercijalne zone. Pored cijena, i druga institucionalna pitanja su vrlo zasluna to alternativni izvori energije jo uvijek nemaju vei trini udio (dodatak 10h.)
1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020
Energija i ekonomski rast

Energija je duboko involvirana u ekonomske, socijalne i okolinske dimenzije humanog razvoja. Energija sama nije dovoljna za kreiranje uslova za rast, ali je neophodna za odvijanje ekonomskih aktivnosti kojima se ostvaruje rast. Ekonomski rast uvijek vodi ka poveanju potronje energije, posebno u ranim fazama razvoja. Ekonomske analize pokazuju izuzetnu vanost energije u pokretanju ekonomskog rasta. Doprinos energije ekonomskom rastu neke drave se moe procjeniti ako se u standardnu CobbDouglasovu proizvodnu funkciju ugradi energija. U tom sluaju proizvodna fuknkcija ima sljedei oblik: Yt = At . (Kt)(Lt)1-(Et)1--,

gdje je Y output, K fond kapitala, L radna snaga, E potronja primarne energije, A totalni faktori produktivnosti (TPF) i t vrijeme. Istraivanja tih doprinosa su pokazala da su kombinacije kapitala, rada i energije dale vei doprinos ekonomskom rastu nego poveanje produktivnosti (tabela 10.7.).40
TABELA 10.7. Doprinos faktora proizvodnje i produktivnosti rastu GDP-a, 1980-2001

Prosjeni godinji rast GDP-a, (%) Brazil Kina Indija Indonezija Koreja Meksiko Turska SAD
Izvor: IEA (2004).
2,4 9,6 5,6 5,1 7,2 2,2 3,7 3,2
Doprinos faktora proizvodnje i produktivnosti na rast GDP-a (% rasta GDP-a) Energija Rad Kapital TPF 77 20 11 -8 13 7 26 54 15 22 19 43 19 34 12 35 50 11 16 23 30 60 6 4 71 17 15 -3 11 24 18 47
Energija je dala znaajne doprinose ekonomskom rastu svih zemalja, a posebno Brazila, Turske i June Koreje, dok je njen doprinos u Indiji, Kini i SAD bio manji. Energija igra veu ulogu u zemljama koje se nalaze u intermedijarnoj fazi razvoja, kada industrija igra najznaajniju ulogu. Kako ekonomija sazrijeva, energetski efikasnije tehnologije, koje se mogu tretirati i kao dio totalnih faktora produktivnosti, istiskuju energetski intenzivne tehnologije zbog ega se, posljedino, smanjuje koliina energije koja je potrebna za proizvodnju jedinice GDP-a. Rezultati, takoer, reflektiraju dravne politike i obdarenost resurima. Brazil i Meksiko, gdje energija igra vodeu ulogu u ekonomskom rastu, su se industrijalizirali veoma brzo. U Indoneziji relativno manja vanost energije reflektira politiku uvoza sofisticiranih manufakturnih tehnologija preko direktnih stranih investicija. Koreja jako zavisi od hemijske industrije koja je glavni motor rasta. Nii nivo potronje energije per capita u Indiji sugerira nedostatak energije per capita, to usporava ekonomski rast. Siromatvo je jedno od najteih globalnih pitanja koje mui savremeni svijet. Brojka od 1,3 milijardi ljudi koji ive sa manje od 1 dolara prihoda dnevno ne ilustrira samo opu mizeriju i nedostatak izbora. Modeli potronje energije siromanih prave ih jo siromanijim. Postoje brojne uzrono-posljedine veze izmeu energije i siromatva. Energetsko siromatvo se moe definirati kao nedostatak izbora u zahvatanju adekvatnih, dostupnih, pouzdanih, visokokvalitetnih, sigurnih i okolinski benignih energetskih usluga koje podravaju ekonomski rast i humani razvoj. Statistika zna biti tvrdoglava. Dvije milijarde ljudi nemaju pristup do istih i sigurnih goriva za kuhanje i grijanje i zavise iskljuivo od tradicionalnih izvora biomase, a 1,7 milijardi ljudi nemaju pristup elektrinoj energiji. Siromani slojevi koriste potpuno razliite kombinacije nosilaca energije nego bogati slojevi. Oni proporcionalno koriste vie drveta, baljege i drugih tradicionalnih biomasa nego elektrine energije i tenih petrolejskih goriva (tabela 10.7.). Drvo, baljega i ostala tradicionalna goriva iz biomase se nalaze na najniim energetskim nivoima, drveni ugalj i ugalj, te kerozin na neto veim nivoima, dok se elektrina
40
Ayres and Warr (2003).
297
struja i plin nalaze na najviim energetskim nivoima. Vii energetski nivo znai veu efikasnost i istou energijskog sistema. Naprimjer, termika efikasnost pei za kuhanje na drvo iznosi 15%, na kerozin 50% i na plin 65%, dok se emisije ugljendioksida, sumpordioksida i ai rastom termike efikasnosti smanjuju. Meutim, ljudi vre izbor nosilaca energije ne na osnovu termike efikasnosti i istoe goriva, nego na osnovu socijalno-ekonomskih karakteristika drutava kojima pripadaju, gdje na izbor energenata nivoi prihoda imaju najvei uticaj.
TABELA 10.8. Dominirajue gorivo u zemljama u razvoju po krajnjim korisnicima

Sektor/krajnja upotreba Domainstva Kuhanje Osvjetljenje Grijanje Ureaji Agrar Oranje Navodnjavanje Prerada hrane Industrija Mehanika Procesna Niski prihodi Urbana podruja Visoki prihodi LPG, kerozin, ugalj Elektricitet, LPG Drvo, ugalj, kerozin, LPG Elektricitet Ruralna podruja Niski prihodi Visoki prihodi Drvo, otpaci, baljega Svijee (ili nita) Drvo, otpaci, baljega (ili nita) Nita (ili baterije) Manualno, ivotinje Manualno, ivotinje Manualno, ivotinje Manualno, ivotinje Drvo, ostaci, kerozin Kerozin, bioplin, LPG, drveni ugalj Kerozin, LPG, elektricitet Drvo, ugalj Elektricitet Dizel, ivotinje Dizel, elektricitet Dizel, elektricitet Dizel, elektricitet Ugalj, drveni ugalj, kerozin
Drvo, drveni ugalj, ugalj Svijee, kerozin (ili nita) Drvo, ostaci, ugalj Baterije (ili nita)
Manualno, dizel Drvo, drveni ugalj
Dizel, elektrcitet Ugalj, drveni ugalj, kerozin
Izvor: World Bank/WLPGA (2002).
Siromani ljudi u ruralnim podrujima, posebno ene i djeca, troe mnogo vremena na skupljanje ogrijeva. Generalno, ova praksa vodi ka oskudicama i ekolokim oteenjima u gusto naseljenim podrujima, te visokom potranjom za ogrijevnim drvetom. Ova visoka potronja biomase moe reducirati agrarnu produktivnost, jer spaljeni ostaci i baljega umanjuju prirodnu sposobnost ubrenja obradivih povrina. Neefikasno sagorijevanje biomase proizvodi unutranja zagaivanja dimom. Svjetska zdravstvena organizacija procjenjuje da svake godine ovakva dimna zagaenja ubiju preko 1,6 miliona ena i djece. Brojne studije potronje energije u zemljama u razvoju su utvrdile da se 2,4 milijardi ljudi oslanja na energiju biomase, to zadovoljava preko 80% njihovih energetskih potreba, a da 1,6 milijardi ljudi uope nema elektrine energije. Veina tih ljudi ivi u Junoj Aziji i Podsaharskoj Africi.41 Pristup elektrinoj energiji je posebno vaan za nivo humanog razvoja. Naime, kao to emo vidjeti, korelacija izmeu potronje elektrine struje per capita i indeksa humanog razvoja je vrlo jaka i nelinearna. Poveanje indeksa humanog razvoja je relativno mnogo bre u podruju niskih nivoa potronje energije. To, ustvari, znai da umjerena poveanja potronje elektrine struje per capita moe dovesti do mnogo veeg poveanja indeksa humanog razvoja.
41
IEA (2002).

Elektrina energija je nazamjenljiva za mnoge aktivnosti koje su povezane sa humanim razvojem, kao to su, naprimjer, osvjetljenje, hlaenje, koritenje savremenih kuanskih aparata, te posebno informacijskih i komunikacijskih tehnologija. Indeks humanog razvoja dostie zadovoljavajui nivo na nivou potronje elektrine struje per capita od oko 5.000 kWh godinje. To u praksi znai da se glavna poboljanja na podrujima ublaavanja siromatva mogu postii relativno malim poveanjima inputa iste energije, to moe dramatino poveati ivotni standard ljudi - tzv. razvojni scenario 1 kilovat po glavi stanovnika.42
SLIKA 10.17. HDI i potronja elektrine energije per capita, 2002

1,0 Italija 0,9 Indeks humanog razvoja Brazil 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0 15.000 5.000 10.000 Potronja elektrine energije (kWh per capita) 20.000 Kina J. Afrika Maroko Indija Banglade Zimbabve Zambija Etiopija Argentina SAD Finska UAR vedska Kanada Katar
Izvor: IEA World Energy Outlook (2004).
Za bolje razumijevanje odnosa izmeu potronje energije i razvoja treba detaljnije pogledati tri najvanija aspekta potronje energije: (i) potronju per capita, (ii) udio modernih energetskih usluga u ukupnoj potronji energije i (iii) udio svjetske populacije koja uope nema pristup elektrinoj struji. Historijski, apsolutni iznos energije koju je koristio neki pojedinac, je bio kljuni faktor humanog razvoja. Izmeu potronje energije per capita i indeksa humanog razvoja postoji jaka uzajamnost (slika 10.17.). Veze su posebno jake kod zemalja u razvoju. Kada neka zemlja dostigne odgovarajui nivo indeksa humanog razvoja, njena potronja energije per capita poinje da zavisi od strukturnih, geografskih i klimatskih faktora. U najsiromanijim zemljama svijeta vei indeks humanog razvoja je u tijesnoj vezi sa poveanjem potronje energije per capita. Pristup modernim energetskim uslugama je bitan i neophodan elemenat savremenog razvoja. On ne doprinosi samo ekonomskom rastu i poveanju prihoda domainstava, nego, takoer, utie na unapreenje kvaliteta ivota. Bez adekvatnog pristupa modernim komercijalnim energijama, siromane zemlje e ostati u zaaranom krugu siromatva, socijalne nestabilnosti i razvojnog zastoja. Uee modernih izvora energije u ukupnoj potronji energije jako zavisi od indikatora humanog razvoja i obratno.
42
Goldemberg at al (1985).
299
REFERENCE
Ayres, Robert and Benjamin Warr. 2003. Accounting for Growth: The Role of Physical Work, Centre for the Management of Environmental Resources, INSEAD, Fontainebleau. BP Statistical Review of World Energy. 2006. (June). Brown, C. 1999. Global Forest Products Outlook Study: Thematic Study on Plantations. Working Paper No. GFPOS/WP/03. Rome: FAO Brown, Lester, R. 2001. Eco-Economy: Building an Economy for the Earth. New York: W. Norton & Co. Campbell, Colin, and Jean Laherrere. 1998. "The End of Cheap Oil." Scientific American, March 1998, 78-83. Economist. 2000. The Human Genome: The Proper Study of Mankind, London: The Economist, 01.07.2000. Economist. 2001. Survey: Energy, London: The Economist, 10.02.2001 Evans, L.T. 1993. Crop Evolution, Adaptation and Yield. Cambridge: Cambridge University Press Gibbon, Edward. 2005. The Decline and Fall of the Roman Empire, Phoenix: Phoenix Press. Gleick, Peter H. 2000. The World's Water 2000-2001: The Biennial Report on Freshwater Resources. Washington, D.C.: Island Press. Goldemberg J., Johansson T.B., Reddy A.K.N. i Williams R.H. 1985. Basic Needs and Much Morewith One Kilowatt per Capita, Ambio 14 (4-5) Harris M Jonathan. 2006. Environmental and Natural Resource Economics: A Contemporary Approach, Boston: Houghton Mifflin Company International Energy Agency. 2002. World Energy Outlook 2002. Paris: IEA _____________ 2004. World Energy Outlook 2004. Paris: IEA _____________ 2005. World Energy Outlook 2005. Paris: IEA _____________ 2006. Renewables in global energy supply: an IEA fact sheet, Paris: IEA International Institute for Applied Systems (IIASA) and the World Energy Council ( WEC). 1998. Global Energy Perspectives. Laxenburg, Austria, Available at http:llwww.worldenergy.org. MacKenzie, James J. 1996. Oil as a Finite Resource: When is Global Production Likely to Peak? Washington, D.C.: World Resources Institute. Malthus, Thomas R. 1798. An Essay on the Principle of Population, as It Affects the Future Improvement of Society with Remarks on theSpeculations of Mr. Godwin, M. Condorcet, and Other Writers. London: St. Paul's Church Matthews, Emily and Allen Hammond. 1999. Critical Consumption Trends and Implications: Degrading Earths Ecosystems. Wachington, D.C.: The World Resources Institute McNeill J. 2000. Something New Under the Sun: an Environmental History of the 20th Century, London: Penguin Pinstrup-Andersen, Per, and Rajul Pandya-Lorch. 2001. The Unfinished Agenda: Perspectives on Overcoming Hunger, Poverty, and Environmental Degradation. Washington, D.C.: International Food Research Institute. Postel, Sandra. 1992. Last Oasis: Facing Water Scarcity. Worldwatch Environmental Alert Series, edited by Linda Starke. New York: Norton. _____________ 1999. Pillar of Sand: Can the Irrigation Miracle Last? New York: Norton. Postel, S. and S. Carpenter. 1997. Freshwater Ecosystem Services, pp. 195214 in Natures Services: Societal Dependence on Natural Ecosystems. G. C. Daily, ed. Washington, DC: Island Press. Prudhomme M. and K.G. Soh. 2000. Short Term Prospects for World Agriculture and Fertilizer Use. Paris: IFA Sabloff, Jeremy. 1971. The Collapse of Classic Maya Civilization, in Patient Earth, John Harte and Robert h. Socolow, eds. New York: Holt, Rinehart and Winston. Schiff, M. and Valds, A. 1998. The plundering of agriculture in developing countries. In C.K. Eicher & J. Schaatz, eds. International agricultural development. Third edition, pp. 226233. Baltimore: Johns Hopkins University Press. Shiklomanov, Igor, A. 1997. Comprehensive Assessment of the FreshwaterResources of the World: Assessment of Water Resources and WaterAvailability in the World. Stockholm: World Meteorological Organization.

_____________ 2002. World Water Resources by the Beginning of the 21st Century, Paris: UNESCO Seckler, David.1994. Trends in World Food Needs: Toward Zero Growth in the 21st Century. Winrock International Institute for Agricultural Development, Center for Economic Policy Studies Discussion Paper No. 18, 1994. United Nations Development Program and World Energy Council. 2000. Energy and the Challenge of Sustainability, New York: UNDP UNESCO. 2003. Water for People, Water for Life - UN World Water Development Report . Paris: UNESCO. _____________ 2006. Water: a shared responsibility, Report 2. Paris: UNESCO. United Nation Food and Agriculture Organization 2000. FAO Yearbook 2000. Rome: FAO. United Nations Food and Agriculture Organization. 2005. The State of Food and Agriculture: 2005. New York: UN. _____________ 2006. The State of Food and Agriculture: 2006. New York: United Nations. U.S. Department of Agriculture. 2001. Production, Supply, and Distribution, Electronic database, Washington, DC Waggoner, Paul E. 1994. How Much Land Can Ten Billion People Spare for Nature? Council for Agricultural Science and Technology, Task Force Report No. 121. Watson, R. T., M. C. Zinyowera, and R. H. Moss. 1996. Climate Change 1995, Impacts, Adaptations and Mitigation of Climate Change: Scientific Technical Analyses. Cambridge, U.K.: Cambridge University Press. World Bank and World LP Gas Association (WLPGA). 2002. The Role of LP Gas in Meeting the Goals of Sustainable Development, Paris:WLPGA. World Conservation Monitoring Centre (WCMC). 2006. Analysis of the Protection Status of the Worlds Forests. Cambridge, U.K.: WCMC. World Health Organisation. 1997. The World Health Report 1997: Conquering Suffering, Enriching Humanity. Geneva: WHO.
WEB STRANICE 1. http://www.wri.org/ Web stranica Svjetskog instituta za resurse na kojoj se mogu nai mnogi izvjetaji, dokumenti, statistiki podaci i studije o stanju svjetskih resursa. 2. http://www.worldwatch.org/ Web stranica Worldwatch institute na kojoj se mogu nai mnoge studije i informacije o resursima i okolinskim problemima. 3. http://www.unep.org/ Web stranica okolinskog programa Ujedinjenih nacija sa mnotvom informacija o resursima i okolinskim problemima. 4. http://www.fao.org/ Web stranica organizacije UN za hranu i poljoprivredu sa mnotvom informacija i studija o poljoprivredi, umarstvu, ribarstvu i vodama. 5. http://www.iea.org, http://www.bp.com/, http://www.energy.gov/ - web stranice Meunarodne agencije za energiju, British Petroleuma i Ministarstva energije SAD sa najkompleksnijim statistikim podacima o izvorima i potronji energije.
Glava 11: Rast, resursi i okolina
301
U zadnjih nekoliko zadnjih decenija je zabrinutost o okolinskim problemima kojim su ispostavljene lokalne zajednice, drave i svijet znatno narasla. Kao odgovor na narasle polucije zraka i vode je u SAD 1970. godine osnovana prva agencija za zatitu okoline u svijetu, a u Stokholmu je 1972. godine odrana i prva velika konferencija Ujedinjenih nacija o humanoj okolini. Da li se ekonomski rast, koji zahtijeva prirodne resurse za proizvodnju materijala i energije, kao i okolinu za odlaganje otpada, odvija po visokoj cijeni upropatavanja okoline? Da li je, uprkos tome to ekonomski rast do neke mjere mora pogoditi okolinu, mogu okolini prijeteljski (engl. environment-friendly) razvoj? Ako se mora napraviti neki kompromis izmeu razvoja i okoline, ko i kako treba da odredi pravi balans? Pitanja gornjeg tipa potctavaju vanost odnosa izmeu ljudi, rasta, resursa i okoline. U mnogobrojnoj literatuti koja tretira ove teme se mogu identificirati dva pristupa. Prvi, tradicionalni pristup koristi cijelu vrstu modela i tehnika koji se naslanjaju na standardni neoklasini pristup okolini. Drugi pristup, koji se esto susree pod nazivom okolinska ekonomija, razmatra ekonomske aktivnosti u kontekstu biolokih i fizikalnih sistema koji podravaju ivot, ukljuujui i sve humane aktivnosti. U tradicionalnim ekonomskim pristupima nekoliko modela dotie okolinska pitanja. Analiza alokacije neobnovljivih resursa u odnosu na vrijeme je vrlo vana za probleme iscrpljivanje nafte i mineralnih resursa, a moe se primjeniti i kod podruja koja se odnose na iscrpljivanje nekih obnovljivih resursa, kao, naprimjer, agrarno zemljite. Ekonomskim analizama ovog tipa se mogu objasniti i neka pitanja sa podruja zajednikih dobara kao to su atmosfera i okeani, nacionalni parkovi i ouvanje divljine. Ovdje spadaju i pitanja koja se odnose na eksternalitete, odnosno eksterne trokove i beneficije, jer teorije eksternaliteta pruaju ekonomski okvir za analizu okolinskih teta koje prouzrokuju ekonomske aktivnosti ili analizu socijalnih beneficija koje stvaraju one ekonomske aktivnosti koje unapreuju okolinu. U tretiranju okolinskih pitanja okolinska ekonomija upotrebljava iri pristup koji se bazira na prirodnom zakonima.1 Naprimjer, u traenju uzroka za kolaps okeanskog ribarenja okolinska ekonomija upotrebljava populacijsku biologiju i ekonomiju. Okolinski ekonomisti potcrtavaju vanost fosilnih goriva u sadanjim ekonomskim sistemima, ali je njihovo centralno pitanje ipak usmjereno na obezbjeenje energije i okolinske implikacije potronje energije, kao i na principe ograniavanja ekonomskih aktivnosti u skladu sa noseim kapacitetima okoline. Obzirom na koncep knjige, u naoj analizi upotrijebiemo oba pristupa (ili njihovu kombinaciju) u zavisnosti od problematike koju smo izabrali za analizu. Veliki broj okolinskih pitanja smo suzili na samo
Bromley (1995); Costanza (1991); Grafton et al. (2001); Krishnan et al. (1995) ; Markandya (2001); Markandya and Richardson (1993); Stavins (2000); van den Bergh (1999).
302
nekoliko kljunih pitanja. To se, prije svega, odnosi na relacije izmeu populacije i polucija, agrara i okoline, energije i okoline, kao i na klimatske promjene. Pri razmatranju odnosa izmeu ekonomskih aktivnosti i okoline koristiemo pojednostavljeni model krunih tokova. U njemu se meusobni odnosi izmeu domainstava i business firmi, trita roba i usluga i trita faktora proizvodnje odvijaju u smjeru kazaljke na satu, a njihove ekonomske vrijednosti, izraene u novanim tokovima, u suprotnom smjeru. Uspostavljeni odnosi izmeu ponude i potranje odreuju cijene razmjene i utvruju ravnoteni nivo outputa.
SLIKA 11.1. iri kruni model tokova

Ekoloki ciklus Solarna energija Outputi (polucije i otpad)
Robe i usluge Ekonomski Firme ciklus Faktori proizvodnje Domainstva
Prirodni inputi (tokovi prirodnih resursa i okolinske usluge
Otpadna toplota
Meutim, ukoliko elimo da u ovaj model ugradimo prirodne resurse i okolinu, onda u model moramo ugraditi jo i procese koji se dogaaju u ekosistemima, te efekte koje proizrokuje otpad firmi i domainstava, a koji mora zavriti u ekosistemima. Slika 11.1. prikazuje iri okvir u kojem je ekonomski sistem smjeten u njegov okolinski (ekoloki) kontekst. Ekoloki sistem ima svoj sopstveni kruni tok, koji je odreen fizikim i biolokim zakonima, a ne ekonomskim zakonima. On ima samo jedan neto input solarnu energiju i samo jedan neto output - otpadnu toplotu. Sve ostalo mora biti ili reciklirano ili ugraeno u planetarni ekosistem. To znai da za razumijevanje odnosa izmeu ekosistema, prirodnih resursa i ovjekovih aktivnosti moramo razumjeti i dvije osnovne funkcije prirodnih sistema. Prva funkcija je okolinska funkcija ili sposobnost sistema da obezbjeuje usluge i materijale za ljudsku upotrebu. Degradacija ove funkcije moe nastupiti iz dva razloga: (i) iscrpljivanja resursa (koliina resursa u vremenu opada, jer ih ljudi crpe mnogo bre nego to se mogu regenerirati) i (ii) polucije (kontaminacija resursa reducira njihov kvalitet i korisnost).
303
Druga funkcija je okolinska funkcija taloenja (eng. sink) ili sposobnost sistema da apsorbira i preradi nekodljive otpadne by-produkte ljudskih aktivnosti. Ova funkcija se moe preopteretiti kada je obim otpada isuvie visok u odreenom vremenskom periodu ili kada je otpad toksian. Kada se to dogodi, okolina (najee tlo, voda i atmosfera) postane oteena, zagaena ili zatrovana. Gornje relacije izmeu humanih aktivnosti i okoline odreuju take kontakta izmeu unutranjeg kruga ekonomskih tokova i vanjskog kruga ekolokih tokova. Sljedee sekcije analiziraju meusobne relacije izmeu dva cirkularna toka: ekonomskog i okolinskog.
11.1. EKONOMSKI RAST I OKOLINA

U procesu ekonomskog rasta se koliine inputa, a naroito materijala i energije, poveavaju. Gledano samo sa ovog aspekta, ekonomski rast poveava negativne uticaje na okolinu. Tamo gdje supstitucija nije mogua, prirodni zakoni o odravanju materije e zahtijevati usklaivanje materijalnih i energetskih tokova sa obimom ekonomskih aktivnosti, to e neizbjeno voditi ka pogoravanju stanja okoline. Meutim, u procesu rasta se deavaju kvalitativne i kvantitativne promjene, kao i procesi supstitucije. Zato vei ekonomski rast automatski ne znai i veu potronju inputa. Kako se relativna oskudnost resursa (kao i relativne cijene) mijenja, te promjene pokreu procese supstitucije i na strani ponude i na strani potranje ekonomskih aktivnosti. To, ustvari, znai da ne postoje neki fiksni odnosi izmeu obima ekonomskih aktivnosti, obima potronje inputa i obima odlaganja otpada, odnosno emisija moguih polutanata Miljenja o okolinskim posljedicama ekonomskog rasta se razlikuju u odnosu na to kako se srednjerono i dugorono odreuju granice supstitucije. Neki naunici tvrde da su, dugorono, mogunosti supstitucije vrlo ograniene i da praktino ne postoje, pa su zato tokovi otpada i koliina tetnih polutanata, koji proizilaze iz ekonomskih aktivnosti direktno proporcionalni obimu ekonomskih aktivnosti. Drugi naunici zagovaraju dijametralno suprotne stavove - odgovarajui nivoi relativnih cijena omoguavaju postizanje eljenih odnosa izmeu ekonomskih aktivnosti, potronje resursa i stvaranja polucija. Postoje i mnogi drugi oblici ograniavanja ekonomskog rasta. Hirsch tvrdi da procesi ekonomskog rasta ne mogu zadovoljiti potrebe onih pojedinaca koji su ve zadovoljili svoje prioritetne bioloke potrebe. Po njemu, granice rasta postoje, ali one vie nisu materijalne, nego socijalne prirode.2 Daly smatra da postoje i etiko-socijalne i bio-fizike granice rasta. Prva vrsta ogranienja je povezana sa smanjivanjem rasta zbog trokova (koji e se morati ispostaviti buduim generacijama) izumiranja i redukcije broja ivih vrsta, samodestruktivnih efekata rasta blagostanja i korozije moralnih standarda. Druga vrsta ogranienja je posljedica biofizikih limita. Prvo, konanost sveopih sistema podrazumijeva postojanje apsolutnih granica rasta, jer i male entropije materijala za konverziju inputa u output i visoke entropije otpada negdje moraju imati svoj kraj. Drugo, fiziki zakoni entropije (drugi zakon termodinamike) spreavaju potpuno recikliranje svih materijala. I tree, nered i pretumbacije u sistemu, koji su povezani sa ekonomskim aktivnostima, remete stabilne, sloene i meusobno zavisne operacije ekosistema.3
2 3
Hirsch (1977). Daly (1987).
304
Iz gornjih ogranienja izvire vrlo vano pitanje za budunost ovjeanstva - da li ekonomski rast moe da koristi okolini, a da je pri tome ne ugrozi? Kljuna ideja za odgovor na ovo pitanje se nalazi u premisi da je ista okolina resurs kao i svaki drugi resurs. Poto zagaujemo okolinu, mi je moramo oistiti.4 Za rjeavanje okolinskih pitanja moemo upotrijebiti iste koncepte koje smo koristili kod prouavanja resursa. Polucije moemo tretirati tako da imaju obnovljivu i neobnovljivu komponentu. Naprimjer, odsustvo otplaka u jezeru je obnovljivi resurs. Ako u jezero dovedemo samo male koliine otplaka, jezero e nakon izvjesnog vremena prirodnim putem obnoviti svoju istou. Kapacitet neke okoline za prihvat polucija se moe izraunati na slian nain kao to smo kod obnovljivih resursa izraunavali odrive prinose. Ako se u okolinu uvede manje otpada od kritine koliine, koliina polucija e u nekom vremenu postati stabilna, a ako uvedemo vie otpada, nagomilavanje polucija e unititi sposobnost okoline za samoobnavljanje. Neki polutanti se u nekom okruenju ne mogu preistiti na prirodni nain, pa je njihova akumulacija analogna potronji neobnovljivih resursa. Kljuna razlika izmeu okoline i prirodnih resursa se nalazi u vlasnikim pravima. Kako niko ne posjeduje istu okolinu, to je pristup resursima emiterima polucije besplatan. To znai da je kod okolinskih polucija tragedija zajednitva posebno akutna. I kod okoline je uloga cijena, supstitucije i tehnolokog progresa slina njihovim ulogama kod konvencionalnih resursa. Ako je emitiranje polucija besplatno, proizvoai nemaju motive za ograniavanje polucija. Visoke cijene emitiranja polucija e natjerati emitere polucija na razvijanje naina i metoda za ograniavanje emisija. Druga vana karakteristika polucija je injenica da osobe kojima teti degradacija okoline nisu iste osobe koje ostvaruju koristi od aktivnosti koje stvaraju polucije. Polucije su klasini negativni eksternaliteti. Kada polucija pogodi osobe koje se nalaze blizu mjesta polucije, naprimjer, kada neka tvornica ispusti svoj otpad u lokalno jezero, politiki mehanizmi za prevazilaenje problema eksternaliteta mogu biti dovoljni. Ovo posebno vai za zemlje koje imaju efikasne vlasti. Ali, ako su ljudi koji su pogoeni polucijama isuvie daleko, naprimjer, ako emisije neke termocentrale u Bosni i Hercegovini proizvedu kisele kie u Austriji, politike prepreke za kontrolu negativnih eksternaliteta postaju visoke. Kada su na sceni velike geografske dimenzije ili globalni efekti polucija, naprimjer, globalno zagrijavanje, tekoe postaju veoma ozbiljne. Odnose izmeu polucija i ekonomskog rasta moemo analizirati tzv. okolinskom Kuznets krivuljom, tj. obrnutim U relacijama izmeu nivoa polucija i nivoa ekonomskog razvoja.5 Logika ove krivulje je vrlo prosta. Zemlje na vrlo niskom nivou ekonomskog razvoja nemaju dovoljno sredstava za angaman u proizvodnji dobara, pa zato i ne proizvode znaajne polucije. Rastom prihoda per capita rastu i okolinske tete. Na nekom visokom nivou ekonomskog rasta dolazi do preobrata. Ljudi su ve dovoljno bogati da mogu da preduzimaju korake za smanjivanje polucija. Gledano sa mikroekonomskog aspekta, ista okolina je luksuzna roba koju ljudi, kako im bogatsvo raste, sve vie troe. Slika 11.2. prikazuje jedan konkretan primjer okolinske Kuznets krivulje zagaenja zraka vrstim suspendiranim esticama u atmosferi u 48 gradova iz 31 zemlje u 1986. godini. Iz slike se vidi da
4 5
Perman at al, (2003). Krivulja je dobila ime po nobelovcu-ekonomisti Simonu Kuznetsu, koji je 1960s utvrdio da na poetku svog razvoja mnoge zemlje prolaze kroz period poveanja nejednakosti u prihodima, nakon ega se sa rastom nejednakost poinje smanjivati.
305
koncentracija vrstih estica raste sa poveanjem prihoda do nivoa od 4.717 USD, nakon ega poinje da pada. Zemlje koje, naprimjer, imaju pet puta vei nivo GDP-a od granine vrijednosti, imaju polovinu kritinog nivoa suspendiranih vrstih estica.
SLIKA 11.2. Okolinska Kuznetz krivulja

Suspendirane vrste estice (mikrograma po kubnom metru)
100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 100
Logika okolinske Kuznets krivulje proizvodi znatne implikacije i na bogate i na siromane zemlje. Prvo, kako zemlje postaju bogatije, one postaju spremnije da ulau vie sredstava za smanjivanje polucija (dodatak 11a.). Drugo, razlog niskih polucija u siromanim zemljama nije njihova visoka svijest o istoj okolini, nego injenica to te zemlje nemaju mogunost da prodaju vee polucije u zamjenu za vee prihode.
Razlike u tretiranju polucija u bogatim i siromanim zemljama ukazuju na mogue 1.000 10.000 100.000 dobitke iz meusobne trgovine polucijama. GDP per capita, 1985 (2000 dolara) Potencijal ovakve trgovine je dosada esto Izvor: Shafik (1994). koriten za masovnu i nekritiku migraciju prljavih industrija iz razvijenih zemalja u zemlje u razvoju. Te migracije su esto bile upakovane kao pomo nerazvijenim zemljama u zamjenu za uivanje razvijenih zemalja u itijoj okolini.
SLIKA 11.3. Pucanje veza izmeu rasta i polucija

GDP Indeks kvantiteta
Polucije
Vrijeme
Izvoz prljavih industrija je postalo sporno pitanje u sadanjoj Doha rundi trgovinskih pregovora. Environmentalisti iz razvijenih drava zahtijevaju ista ogranienja za polucije i za siromane i za bogate drave, ime ele sprijeiti da prljave industrije samo promijene dravu polucije, namjesto da potrae druge naine za opu redukciju polucija. Ali, paradoksalno, mnoge zemlje u razvoju se suprostavljaju tim prijedlozima. Njima trebaju radna mjesta, pa makar i po cijenu proizvodnje tekih polucija.
Ponovo se vraamo na pitanje da li je mogue raskinuti veze izmeu polucija i Izvor. Pezzey (1992) ekonomskog rasta (slika 11.3.).6 Tri razloga nas ubjeuju da povjerujemo da se veze izmeu ekonomskog rasta i rasta polucija mogu prekinuti. Prvo, poto ekonomski rast vodi ka poveanju bogatstva, to e stimulansi za bolju zatitu okoline biti sve prioritetniji i sve vaniji. To podrazumijeva bru supstituciju resursa, bre tehnoloke inovacije i promjenu modela potranje u odnosu na promjene relativnih cijena. Drugi razlog se oslanja na empirijske odnose
Uvedene povlastice za zatitu okoline Usvojene istije i efikasnije tehnologije kao odgovor
6
Pezzey (1992).
306
izmeu nivoa dohotka i indeksa polucije u pojedinim zemljama i u odreenim vremenskim periodima, koji pokazuju da do raskida uvijek dolazi u nekom vremenu i na nekom nivou GDP-a. I trei razlog, koji se bazira na rezultatima mnogih stimulacijskih studija, je realna mogunost za ostvarivanje visokih redukcija nekih emisija prekrajanjem postojee strukture relativnih cijena i uvoenjem odreenih povlastica. Iako okolinska Kuznets krivulja nije savren instrument, koji podrava hipotezu o prekidanju veze izmeu ekonomskog rasta i polucija, njena snaga izvire iz premise da je ekonomski rast nain za obezbjeenje zatite okoline, a ne nain za njenu degradaciju. Ona pomae da se identificiraju mnoga otvorena pitanja zatite okoline u nekim najvanijim podrujima ljudske aktivnosti, kao to su proizvodnja hrane i energije.
11.2. AGRAR I OKOLINA

U prethodnoj glavi smo vidjeli da je ovjeanstvo zadovoljavalo svoje potrebe u ishrani intezifikacijom agrarne proizvodnje i niskim cijenama hrane, koje nisu ukljuivale trokove kompenzacije okolinskih teta nastalih kao posljedica upotrijebljenih modela proizvodnje.7 Negativni okolinski eksternaliteti agrarne proizvodnje su najuoljiviji na podrujima gubitka kvaliteta tla, zagaivanja podzemnih rezervoara svjee vode, atmosferskih polucija i gubitka diverziteta.
Agrar i okolinski eksternaliteti Tlo

Cjelokupna agrarna proizvodnja, osim malog dijela akvakulture, zavisi od kvaliteta i sastava tla. Tlo, kao to smo ve ranije rekli, moe biti ili obnovljivi ili neobnovljivi resurs. U idealnom primjeru upotrijebljene agrarne tehnike ne degradiraju tlo i omoguavaju povratak njegove produktivnosti kruenjem hranilaca iz ostataka etvi. U ovom sluaju se moe govoriti o odrivim agrarnim outputima. Meutim, u praksi, u skoro svim osnovnim agrarnim podrujima je stanje sasvim drugaije - erozija tla i njegova degradacija je intenzivna i iroko rasprostranjena. tete prouzrokovane erozijom tla smanjuju produktivnost etvi, jer reduciraju raspoloivost vode, hranilaca i organske materije. Vodeni resursi se, takoer, degradiraju sedimentacijom tla i polucijama povezanim sa erozijom tla. Stope gubitka plodnog tla su najvee u zemljama u razvoju, tj. tamo gdje je hrana i najpotrebnija. U mnogim sluajevima farmeri mogu reducirati eroziju tla rotacijom etvi, alternativnim uzgojem itarica i viegodinjim odmaranjem tla od proizvodnje, pri emu treba izgraditi dugoroni pristup i dugorone ekonomske kalkulacije, dizajnirati i implementirati odgovarajue politike podrke koje e izbalansirati sadanje i budue prihode, te obezbijediti finansijsku fleksibilnost.
Fertilizeri (vjetaka ubriva)

Poveanje prosjenih prinosa etvi jako zavisi od poveanja potronje vjetakih ubriva. Slike 11.4. i 11.5. prikazuju trendove poveanja potronje fertilizera od 1950. godine do danas, kao i modele njihove potronje u glavnim regijama svijeta. Kako je poveana potronja fertilizera jako povezana sa veim
Shortle and Abler (1999).
307
prinosima, to je poveana potronja fertilizera znatno doprinijela da proizvodnja hrane premai rast populacije. Ali, cijenu poveanja proizvodnje je platila, i jo uvijek plaa, okolina. Tranzicija sa tradicionalne agrarne proizvodnje, karakteristine po niskim 160 inputima fertilizera na modernu agrarnu proizvodnju karakteristinu po visokoj 120 upotrebi fertilizera je znatno usloila agrarne okolinske probleme. Naime, veina fertilizera (azotnih, fosfornih i 85 kalijevih ubriva) obezbjeuje biljkama potrebne hranioce preko tla, ali se veliki 40 dio koritenih fertilizera ne potroi na hranjenje biljki, nego migrira u dubinu tla i 0 u podzemne vode. Na taj nain fertilizeri 1960 2000 1950 1990 1970 1980 postaju ozbiljni polutanti, ije su visoke Izvor: Worldwatch Institute (2006). koncentracije opasne po ljudsko zdravlje. Pored toga, nitratni i fosfatni fertilizeri podravaju bujni rast neeljenih algi, koje u rijekama, jezerima i okeanima ugroavaju ivotni prostor drugih biljnih i ivotinjskih vrsta. Trenutno, mnoga agrarna podruja u Americi, Evropi i Japanu pate od velikih problema nastalih intenzivnom upotrebom fertilizera. U Meksikom zalivu, na Mediteranu i na Crnom i Kaspijskom moru postoje velike mrtve zone ogromnih kolonija algi, koje ugroavaju komercijalno ribarstvo, te unitavaju autohtone biljne i ivotinjske vrste.
SLIKA 11.4. Potronja fertilizera, 1950-2000
Miliona tona
SLIKA 11.5. Odnosi izmeu prinosa i fertilizera, glavne regije, 1961-2000

6.000 Japan Sjeverna Amerika Kina
5.000
4.000 Prinos itarica (kg/ha) Zapadna Evropa 3.000 Istona i Jugoistona Azija Juna Azija 1.000 Juna Amerika Supsaharska Afrika 50 100 150 200 250 300 350 400 450 Periodi: 1961-1970 1971-1980 1981-1990 1991-2000
2.000
0 0
Fertilizeri u kg/ha obradive i permanentne zemlje
Izvor: FAOSTAT (2004).
308
Ostali negativni efekti ekstenzivne upotrebe fertilizera su manje vidljivi. Velike koliine nitrata, fosfata i kalijevih soli koje se iz godine u godinu dodaju tlu, isoljavaju ostale hranioce iz originalnog tla, a posebno mikrohranioce, koji su vrlo vani za kvalitet rasta, to postepeno smanjuje i prinose i hranljivu vrijednost etvi. Osim toga, proizvodnja fertilizera je energetski intenzivna, pa fertilizeri, direktno ili indirektno, utiu na rast globalnih okolinskih problema, ukljuujui iscrpljivanje ozonskog omotaa i globalno zagrijavanje.
Pesticidi
Uvoenjem modenih agrarnih tehnologija se potronja pesticida rapidno iri. Naprimjer, u SAD je u periodu od 1960s do 1980s njihova upotreba udvostruena, a i u ostalim dijelovima svijeta njihova potronja stalno raste. Rastom potronje rastu i brojni zdravstveni i okolinski problemi. Naime, pesticidi vrlo direktno pogaaju ljude. Nisu rijetki sluajevi trovanja poljoprivrednih radnika, pogotovu u zemljama u razvoju. I ostaci etvi pogaaju ljude. Visoki nivoi hloriranih pesticida se mogu nai u mlijeku, a njihovo kumulativno dejstvo prouzrokuje mnoge bolesti, ukljuujui i rak, te smanjenje reproduktivne sposobnosti. Pesticidi pogaaju agrosisteme na mnoge naine (dodatak 11b.). Najvei problemi se odnose na polucije podzemnih i tekuih voda, posebno u agrarnim dijelovima Zapadne Evrope i Sjeverne Amerike. Posebna zabrinutost vlada za akumulacije nitrata i pesticida u podzemnim vodama, koje se koriste za snabdjevanje velikih urbanih vodovodnih sistema.8 Efekti polucija nitratima i pesticidima nisu vidljivi samo u bogatim zemljama. Mnoge zemlje u razvoju rapidno poveavaju potronju pesticida, herbicida i neorganskih fertilizera, to je jedna od njihovih osnovnih strategija razvoja agrara. Iako su fertilizeri i pesticidi dali veliki doprinos proizvodnji hrane i spreavanju masovne gladi, ini se da su njihove beneficije uveliane, a opasnosti za okolinu i ljudsko zdravlje umanjene. Agrarna intenzifikacija, u saveznitvu sa dugoronim klimatskim promjenama, postepeno prouzrokuje gubitak plodnosti tla i poveava dezertifikaciju tla.
Navodnjavanje i vodeni resursi

Za poveanje agrarnog outputa irenje navodnjavanja ima isti red vanosti kao to ima poveana upotreba fertilizera i pesticida. U podrujima sezonskih kia je navodnjavanje uvelike unaprijedilo prinose i omoguilo multiple etve, a u mnogim suhim i polusuhim predjelima je omoguilo produktivnije etve. Meutim, slino kao i kod koritenja pesticida i fertilizera, kratkorone beneficije po osnovu navodnjavanja su esto povezane sa dugoronim okolinskim tetama. Loa drenaa tla stvara podzemna polja voda koje su se koristile za navodnjavanje. U tropskim predjelima na povrini tla voda brzo isparava i iza sebe ostavlja nerastvorene soli, koje zasoljavaju i alkaliziraju tla. Navodnjavanje, takoer, poveava emigraciju fertilizera i pesticida, to zagauje lokalne povrine i podzemne vode. Polja koja treba navodnjavati se najee nalaze u podrujima gdje je mala ponuda vode, to vodi do prevelikog ispumpavanja podzemnih rezervoara, koji se u realnom vremenu ne mogu napuniti prirodnim hidrolokim ciklusima. Konani rezultat je stvaranje velikih povrina zasoljene zemlje, koja predstavlja veliki problem. Najgori primjer ekstenzivne irigacije se moe sresti na podruju Aralskog mora, gdje je itavo more isueno zbog crpljenja vode iz rijeka koje su se nekada ulivale u Aralsko more.9
8 9
OECD (2002). Postel (1999).
309
Polucija zraka
I agrarne aktivnosti, mada se to na prvi pogled ne ini, znatno doprinose atmosferskim polucijama. Agrarne aktivnosti utiu na gubitak azota u atmosferi (denitrifikacija i isparavanje), u zemljama koje intenzivno primjenjuju fertilizere one su jedan od vanijih uesnika zakiseljavanja atmosfere i tla, a agrar je i veliki izvor emisija plinova koji pojaavaju efekat staklene bate (engl. greenhouse gases ili GHG). Procjenjuje se da su agrarne aktivnosti odgovorne za 20% ukupnih godinjih GHG emisija.10 Agrarne aktivnosti koje emitiraju ugljik su, naprimjer, krenje uma i drvenastih savana za potrebe agrara, spaljivanje ostataka etvi i panjaka u cilju kontrole irenja tetoina i bolesti, te poboljanje plodnosti tla, izvoenje drenanih radova, kultiviranje i degradacija tla.11 Agrarne emisije ugljika se, poev od 1850s dramatino poveavaju, posebno u zemljama u razvoju. Danas su one postale glavni emiteri agrarnog ugljika, dok se zbog poumljavanja agrarne emisije razvijenih zemalja postepeno smanjuju. Agrarne emisije metana postaju sve vei problem. Iako je metan (CH4) mnogo rjei plin nego ugljendioksid (CO2), njegov uticaj na globalno zagrijavanje je 20 puta vei. Njegova koncentracija u atmosferi se poveala od predindustrijskih 700 ppb (dijelova na milijardu) na 1721 ppb u 1994. godini, a od tada se njegova koncentracija poveava za 4-8 ppb godinje).12 Agrarne aktivnosti su najvei antropogeni izvor metana, koji se oslobaa kod tova ive stoke (44% svih emisija), odlaganja animalnog otpada (25%), kultiviranja rie (13%) i spaljivanja biomase (6%). Slika 11.6. prikazuje rast antropolokih emisija metana po glavnim izvorima GHG emisija od 1860. do 2000. godine.13
SLIKA 11.6. Globalne emisije metana po izvorima, 1860-1994

Emisije metana (Teragrama (10x1012) godinje) 400 350 300 250 200 150 100 50 0 1860 1870 1880 1890 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 Drugo (neagrarno) iva grla Uzgoj rie Spaljivanje biomase
Izvor: Wood and Scherr (2000).
10 11 12 13
Watson et al (1996); IPCC (2000). Lal (2000). IPCC (2000). Delgado et al. (1999).
310
Gubitak biolokog diverziteta

Iako se gubitak diverziteta najee vee za izlovljavanje faune ili berbe pojedinih vrsta flore u rekreacijske ili komercijalne svrhe, ipak najvei gubici diverziteta nastaju zbog generalnih ekonomskih aktivnosti. Drenae movara za poljoprivredu, izgradnja brana i pregradnja dolina za proizvodnju struje, koritenje pesticida, razvoj rezervata i toksine kontaminacije tla su usko povezani sa kolapsima ili izumiranjem biljnih i ivotinjskih vrsta. Uzroka za opadanje diverziteta ima mnogo. Oni mogu biti neposredni i osnovni. Neposredni uzroci se odnose na mehanizme koji pokreu gubitak biolokog diverziteta, neposrednog susjeda u lancu uzroka, dok su osnovni uzroci uslovi (kulturni, ekonomski i institucionalni) koji pokreu i odravaju neposredne uzroke (dodatak 11c.). Poznavanje razlika je vano sa aspekta donoenja politika za zatitu diverziteta.
Agrar i odrivost
Erozije i degeneracija tla su obradivu zemlju pretvorile u iscrpljive resurse i buduim generacijama nametnule trokove koritenja. Izlivi fertilizera i polucije pesticidima su klasini primjeri tih eksternaliteta. Intenzivno ispumpavanje vode iz rijeka i podzemnih rezervoara predstavlja problem prekomjernog koritenja resursa kao zajednikog vlasnitva. Ti problemi, kao i problemi vezani za otporne vrste tetoina i gubitak biodiverziteta prouzrokuju trokove, koje je u monetarnom smislu teko procjeniti. Okolinska ekonomija nudi neto drugaije razumijevanje relacija izmeu poljoprivrede i okoline. Dok klasini ekonomisti agrarnu proizvodnju vide kao proces kombiniranja inputa (tlo, voda, fertilizeri i pesticidi) u cilju maksimiranja outputa, okolinski ekonomisti smatraju da je agrar proces humane intervencije u prirodne geobiofizikalne cikluse (ugljikov, azotni, hidro ciklusi i ciklusi drugih hranilaca), koji su odgovorni za rast biljaka. Tradicionalna poljoprivreda se neznatno udaljava od prirodnih ciklusa, dok se modernizirani agrar oslanja na dodatne inpute energije, vode, azota i sintetikih hemikalija. To daje vee prinose, ali i kreira neravnotee u prirodnim biofizikalnim ciklusima. Degradacija tla, polucije fertilizera i pesticida, te iscrpljivanje vode su posljedice remeenja prirodnih ciklusa. Posmatrano sa aspekta okolinskog koncepta, moderni agrar iri nosei kapacitet zemlje samo na raun trokova ekolokih stresova. Definicija odrivog agrara je kombinacija ekonomskih i ekolokih perspektiva. Odrivi agrarni sistem mora proizvoditi stabilni nivo outputa bez degradiranja podravajuih okolinskih sistema. U ekonomskom smislu to znai izbjegavanje znaajnih neinternaliziranih eksternaliteta, trokova koritenja ili ekstenzivnog koritenja resursa koji su zajedniko vlasnitvo. Sa okolinskog aspekta odrivi sistem minimizira remeenje prirodnih ciklusa, to zahtijeva promjenu supply-side i demand-side tehnika u tehnike koje su odgovarajue odrivom agraru. Proizvodne tehnike, kao to su, naprimjer, organsko ubrivo iz recikliranih biljaka i ivotinjskog otpada, rotacija usjeva i meusobne promjene etvi ita i povra pomau postizanje bolje ravnotee hranilaca tla i minimiziraju potrebu za vjetakim ubrivima. Primjena tehnika reduciranog oranja, terasinga, ugara i agroumarstva (plantairanje stabala oko polja) smanjuje eroziju tla. Integrirani management tetoina primjenom prirodne kontrole kao to su, naprimjer, ptice grabljivice, rotacija usjeva i radno intenzivno rano otklanjanje korova, pomae da se upotreba hemijskih pesticida minimizira. Efikasne tehnike navodnjavanja i uzgajanje biljaka koje su tolerantnije na suu i slani ambijent moe reducirati koritenje vode. Diverzitet vrsta se bolje promovira multiplim usjevima (uzgoj nekoliko razliitih
311
vrsta usjeva na istom polju) nego uzgojem monokultura, to je tipino za savremeni visokoproduktivni agrar. U zadnjih nekoliko godina se na farmama promovira upotreba organskih tehnika, koje sa prilinim uspjehom kombiniraju ekonomske i okolinske pristupe. Ovo je pozitivan indikator da tvrdnje da okolini prijateljske tehnike mogu biti ekonomski isplative i na irem planu (boks 11.1.).
Boks 11.1. Proizvodnja organske hrane

Proizvodnja organske hrane, koja je 2002. godine ostvarila oko 26 milijardi USD prihoda, je najbre rastui agrarni Kanada ($850 mio) sektor. OECD procjenjuje da organska Japan ($350 mio) proizvodnja ini 2% agrarne proizvodnje Ostali ($725 mio) zemalja OECD-a, sa godinjim stopama rasta od 15-30%. Visoki rast je odgovor Njemaka na potranju kupaca u zemljama visokih ($2,8 milijardi) SAD ($11 milijardi) prihoda, koji su spremni da plate vie trokove proizvodnje hrane bez pesticida ili genetskih modifikacija. Proizvodnja organske hrane obezbjeuje mnoge zdravstvene i okolinske beneficije, bolji V. Britanija ($1.6 kvalitet i ukus hrane, obezbjeuje pristup milijardi) Ostala Evropa svjeim proizvodima i prua pomo Italija ($1.2 milijardi) ($3.2 milijardi) malim proizvoaima. Francuska ($1.2 milijardi) Kako su prinosi organske hrane nii, a trokovi rada na organskim farmama vii, Izvor: OECD (2003). obezbjeenje profitabilnost se esto podrava premijama na cijene, a u nekim zemljama i budetskom podrkom. Pristupi trino orijentiranih politika za promociju organske proizvodnje obuhvataju sheme certifikacije i oznaavanja (engl. labeling) koje su uvedene u skoro svim OECD zemljama. Evropska unija je razvila jedinstveni, "harmonizirani" standard za organsku poljoprivredu, a SAD su uvele federalne organske standarde. Neke evropske vlade preduzimaju promocijske kampanje za ohrabrivanje potronje organskih proizvoda. Neke zemlje zahtijevaju od javnih institucija kao to su, naprimjer, kole i bolnice da kupuju organsku hranu. Mnoge zemlje obezbjeuju direktnu finansijsku podrku organskim farmerima, pravdajui te povlastice kao eksterne beneficije zatite okoline (reduciranje nitratnih, fosfatnih i pesticidnih tokova u vodorezervoare). I finansiranje javnih agrarnih istraivanja sadri budete namjenjene podrci razvoja sistema za proizvodnju organske hrane. Adaptirano prema: OECD (2003).
SLIKA 11.7. Globalna prodaja organske hrane, 2002
Politike
Tradicionalno, poljoprivredne politike su bile usmjerene na odravanje i stabiliziranje prihoda farmi (ili poljoprivrednih cijena) i na promociju (ili regulaciju) poljoprivredne trgovine. U zadnjih nekoliko decenija je kontrola okolinskih uticaja postala vrlo vaan dio agrarnih politika. Politike reguliranja agrarnih politika kasne za politikama reguliranja industrijskih polucija. Donedavno, politike polucije su bile koncentrirane na pojedinane (engl. point) izvore polucije, dok su ostali izvori (engl. non-point) bili uvelike ignorirani, Ne udi to je takva praksa bila uglavnom trokovno neefikasna.14
14
Freeman (1990).
312
Dizajniranje, implementacija i monitoring non-point izvora i instrumenata kontrole polucije i uvoenje atraktivnih trokovno-efektivnih politika je vrlo teak i sloen posao. Naime, monitoring pojedinanih izvora agrarnih emisija je zbog njihovog velikog broja izuzetno nepraktian, a odreivanje uticaja polucije na individualne izvore, ak i kada su individualne emisije poznate, je nemogue zbog vrlo kompleksnih puteva i sloenih difuzijskih procesa. Tehnika kontrola polucija, koordinirana mjerama za usvajanje okolinski benignih tehnologija, bez finansijske pomoi ima limitirani uticaj. Instrumenti koji se odnose na kontrolu poljoprivrednih inputa, kao to su, naprimjer, kontrola pesticida, korienje kvota fertilizacije na farmama u Holandiji, shema managementa tetoina itd. u nekim zemljama i pod nekim uslovima mogu biti uspjeni. Narasli okolinski problemi donose ozbiljnu potrebu za dubokim reformama sadanjih agrarnih politika. Pri tome je mogue identificirati najmanje nekoliko prioritetnih strategijskih podruja: (i) koordinacija i integracija agrarnih politika, (ii) odstranjivanje distorzije politika, (iii) razdvajanje trokova i prihoda farmi od ostvarenog obima agrarnog outputa i (iv) kontrola koritenja tla, konverzije i degradacije tla. Najveu zagonetku predstavljaju okolinske komponente agrara i agrarnih politika, te njihova dvostruka uloga u obezbjeenju Bolje politike Bolje tehnologije ekonomskih i okolinskih ugodnosti. Glavni Bolje institucije izazovi buduih politika su u tome kako se Vei prihodi moe obezbijediti poveanje proizvodnje hrane uz istovremeno poveanje okolinskih 2050? prijatnosti i usluga. U tom smislu nekoliko 2020? meusobno povezanih strategijskih ciljeva zasluuju posebnu panju: (i) poveana produktivnost, gdje se produktivnost definira 2000 kao smanjivanje potronje inputa prirodnih Agrarna dobra i usluge iz agroekosistema resursa, kao i reduciranje rada i kapitala; (ii) smanjenje negativnih okolinskih eksternaliteta Izvor: Wood (2000). i (iii) rehabilitiranje okolinskih roba i usluga unutra i izvan agroekosistema, kao to su, naprimjer, svjea voda, stanita za biljke, opraivai i grabljivice. Ali, ovako definiran strategijski pristup zahtijeva vea znanja i mnogo bolju obuku.
SLIKA 11.8. Unapreenje agroekosistema

Okolinska dobra i usluge iz agroekosistema
Raste uvjerenje da se gornji strategijski ciljevi mogu postii poboljanjem tehnologija, managementom sistema prirodnih resursa, planiranjem pejzaa, trgovinskim politikama kao i politikama i institucijama koje pomau integraciji okolinskih vrijednosti u agrarne investicije i odluke. irenje granica agrarno-okolinskih inputa (slika 11.8.) u sljedeim godinama godina predstavlja jedan od najvanijih globalnih izazova za ovjeanstvo. Za mnoge porodice u zemljama gdje je siromatvo endemsko, rast populacije visok, a sigurnost ishrane vezana za sile prirode i okolinske robe i usluge, ovi izazovi su i urgentni i zastaraujui.
313
11.3. ENERGIJA I OKOLINA

Sve globalne i regionalne antropogene emisije mogu se podijeliti na emisije koje su posljedica energetskih aktivnosti (sagorijevanje, ekstrakcija, prerada i distribucija fosilnih goriva i biogoriva) i na emisije koje su proizvod neenergetskih aktivnosti (razni industrijski procesi, deforestacija, savanski poari, spaljivanje poljoprivrednog otpada, nekontrolirano spaljivanje otpada itd.). Energetske aktivnosti su odgovorne za 82% antropogenih emisija sumpordioksida, 76% emisija azotnih oksida, 56% emisija nemetanskih isparljivih organskih jedinjenja, 46% emisija ugljenmonoksida i 34% emisija metana. 15 Polucije se deavaju na mnogim nivoima: nivo domainstva, urbane zajednice, radnog mjesta, ue regije, drave, regije, kontinenta i cijelog svijeta. Neki polutanti kreiraju probleme na svim nivoima, naprimjer, aerosoli. Na nivou domainstava i urbanih zajednica su polutanti iz emisija energetskog sistema glavni izvor ljudskih bolesti; na nivou radnih mjesta aerosoli su glavni uzronici mnogih akutnih, hroninih i profesionalnih bolesti; na regionalnom nivou sekundarne estice sumpornih i azotnih plinova utiu na bolesti respiratornih organa i stvaraju bazu za kisele depozite, dok na globalnom nivou ti polutanti utiu na klimatske promjene. Sve zajednice nastoje da okolinske probleme premjeste sa niih na vee nivoe. U siromanijim dijelovima svijeta dominiraju emisije goriva za domainstvo, dok u gradovima zemalja sa srednjim nivoom prihoda dominiraju industrijske i automobilske polucije. U bogatim zemljama su okolinski problemi domainstava i urbanih zajednica najee premjeteni na globalni nivo zbog emisija GHG plinova. To znai da se tranzicija okolinskog rizika odvija premjetanjem okolinskih problema lokalnog nivoa na probleme globalnog nivoa; premjetanjem okolinskih efekata trenutnog dejstva na okolinske efekte usporenog dejstva i premjetanjem emisija koje ugroavaju zdravlje na emisije koje ugroavaju prirodne ekosisteme. Cilj ovog poglavlja nije analiza svih nivoa polucija i svih polutanata, ili analiza Kuznetsove okolinske krivulje za svaki pojedinani sluaj. Nau panju usmjeriemo samo na dva nivoa i dvije vrste polucija. Prvi se odnosi na regionalni nivo i na efekat kiselih kia, uglavnom zbog problema koje sa njima sada imamo u Bosni i Hercegovini. Glavnu panju usmjeriemo na najvei okolinski problem dananjice klimatske promjene, odnosno globalno zagrijavanje.
Kisele kie
Kisele kie su popularni izraz za suhe i mokre atmosferske depozite supstanci koje poveavaju prirodnu kiselost atmosferskih padavina, povrinskih voda i tla. Fenomen kiselih kia je prvi put uoen 1950s u Skandinaviji, kada su naunici, traei objanjenje za masovni pomor riba u rijekama i jezerima, otkrili da je razlog smrti bila zakiseljena voda. Od kraja 1970s je acidifikacija prepoznata kao jedan od glavnih prijetnji okolini. Veliki istraivaki programi u SAD i Evropi su ovaj efekat dobro izuili, stvorili naunu bazu, otkrili uzroke, posljedice i naine ublaavanja i otklanjanja, a lokalne i meunarodne vlasti su donijele odgovarajue nacionalne i multilatelarne politike za redukciju emisija koje vode ka acidifikaciji okoline. Kisele kie su posljedica emisija sumpordioksida i azotnih oksida koje nastaju spaljivanjem uglja i derivata teke nafte, te posljedice emisije spaljivanja ugljikovodika i azotnih oksida u motorima sa unutranjim sagorijevanjem. Sve do sredine 1960s su dominirale sumporne emisije, nakon ega su dominaciju
15
UNDP and WEC (2000).
314
preuzele azotne emisije. Sumpordioksid i azotni oksidi sa vodom i drugim esticama u srednjem i gornjem sloju atmosfere stvaraju kisele radikale, koje padaju na zemlju u obliku tzv. kiselih kia daleko od mjesta polucije i preko nacionalnih granica.16 Emisije polutanata, nastale spaljivanjem uglja u parnim kotlovima termoelektrana i energana, te sagorijevanjem benzina i nafte u motorima sa unutranjim sagorijevanjem se, zahvaljujui atmosferskim turbulencijama ire na velikom prostoru. Visoki dimnjak, tehnoloko otkrie 19. stoljea, ija je namjena, pored boljeg sagorijevanja, i transportiranje neeljenih emisija sa mjesta njihove proizvodnje, je uzronik mnogih okolinskih problema. Da nema dimnjaka, emisije bi se obarale u vidu suhih depozita oko samog izvora emisija. Ali, transportiranjem okolinskih trokova na udaljenije lokacije se transportiraju i problemi i trokovi sanacije okolinskih posljedica emisija. Naprimjer, termoelektrana u Kaknju, koja nema savremene ureaje za okolinsku zatitu, ne mora plaati trokove otklanjanja posljedica emisija, koje su sa mokrim depozitima stigle iz Kaknja u Sarajevo, jer ne postoje trini mehanizmi, kojima bi se moglo vriti balansiranje beneficija proizvodnje elektrine energije u Kaknju i trokova otklanjanja posljedica zagaivanja okoline u Sarajevu. Problemi se posebno uslonjavaju kada kisele emisije zbog strujanja zraka i vjetrova prelaze dravne granice. Kisele kie i njihove kisele deponije proizvode mnoge negativne reperkusije na prirodne ekosisteme, ljude i okolinu, od kojih su najvee poveavanje kiselosti jezera i rijeka, destrukcija biosfere, ugroavanje graevina i spomenika, te ugroavanje ljudskih ivota. Poveanje kiselosti jezera moe da ubije ivotinjski i biljni svijet. Zakiseljavanje vode je rezultat isoljavanja aluminijskih soli iz tla, to konsekventno poveava trovanje vode, smanjivanje rastvorenog kisika, smanjivanje reproduktivnih kapaciteta i na kraju smrt vodenih biljaka i ivotinja. Na poveanu kiselost su posebno osjetljive plemenite vrste riba kao, naprimjer, pastrmka i losos. Poveanje kiselosti zemljita reducira broj biljnih vrsta i smanjuje prinose usjeva. Osim toga, kisele kie prouzrokuju smetnje u fotosintezi lia, te poveavaju osjetljivost biljaka na bolesti i insekte, to utie na produktivnost poljoprivredne proizvodnje. Isoljavanje hranljivih kalijumovih i natrijumovih soli i njihovo zamjenjivanje sa manganovim i aluminijevim solima smanjuje sposobnost ishrane umske flore, jer te soli usporavaju rast korijena, a osim toga lie umskih biljaka moe biti ugroeno i direktnim trovanjem. Kisele kie, zajedno sa troposferskim ozonom, poveavaju efekte prirodnih stresova na ive vrste, pa je u mnogim umama, naroito planinskim, divlja znatno proreena. Jaka degradacija umske mase je naroito prisutna u Evropi (Francuska, Njemaka, vedska, bive Istona Njemaka i ehoslovaka), sjevernoistonim dravama SAD i jugoistonim djelovima Kanade. Acidifikacija izvora pitke vode, kao i sulfatne polucije, generalno ugroavaju ivot i zdravlje ljudi. Mnoge bolesti disajnih organa, kao to su bronhitis i emfizem su posljedica iritacije sumpornih estica i azotnih oksida. Respiratorni problemi se posebno uoavaju kod djece i astmatiara koji ive u podrujima koja su izloena dejstvu kiselih kia. Drugi mogui zdravstveni problemi nastaju zbog poveanih koncentracija toksinih metalnih soli, posebno aluminija, koje su, kao posljedica isoljavanja, dospjele u vodu za pie.
16
Normalne padavine su umjereno kisele i imaju PH vrijednost oko 5,0 pH (pH 7 vrijednost je neutralna). Kisele kie imaju tipinu vrijednost pH od 3,0-4,5. Najekstremniji sluajevi su se dogodili u kotskoj i Wheelingu, Zapadna Virginija, kada su kie imale pH 1,5 (za uporeenje, kiselost automobilskih akumulatora iznosi pH 1).
315
Pored ekolokih konsekvenci, kisele kie prouzrokuju i neke neekoloke konsekvence. Kiseli depoziti napadaju i razjedaju betonske i asfaltne povrine i postepeno ih unitavaju. Kisele kie oteuju negalvanizirane i galvanizirane eline i eljezne konstrukcije, bronzu i mesing, te obojeno staklo. Kako kisele kie napadaju krenjake i druge karbonatne stijene, blokove i zidove, te mermer, to su mnogi historijski mermerni ili kameni spomenici, monumenti, graevine, oslikani zidovi itd. jako oteeni ili uniteni (Akropolj u Grkoj ili Taj Mahal u Indiji). Polutanti koji prouzrokuju kisele kie se emitiraju iz stacionarnih izvora, kao to su termocentrale na ugalj ili derivate nafte, topionice, industrijski kotlovi, ili iz mobilnih izvora kao to su automobili, teretna vozila, diesel lokomotive itd. Depoziti kiselih kia su povezani sa emisijama iz visokoindustrijaliziranih podruja i regija u Evropi, SAD, Kanadi, zemljama nastalim raspadom biveg SSSR-a, Kini i Indiji. Najvei emiteri su zemlje Istone Evrope i biveg SSSR-a, SAD i Kina, a zbog meteorolokog modela kretanja vjetrova, najvei primaoci polucija su neka podruja Njemake, Holandije, Norveke i vedske (slika 11.9.).17
SLIKA 11.9. Emisije i kritina kisela optereenja, Evropa, 2000

Emisije
Prekoraenja
Prekoraenja kritikih optereenja (kisjelost) (eq/ha godinje) 200025 000 10002000 5001000 200500 0200 <0
Kritina optereenja
Kritika optereenja
Kritika optereena kisjelosti (eq/ha godinje) 200025 000 (najneosjetljivije) 10002000 5001000 200500 0200 (najosjetljivije)
Izvor: EEA (1995).
Negativni uticaji kiselih emisija su natjerale vlade mnogih razvijenih zemalja da donesu propise, kojima su regulirali i ograniavali koliine dozvoljene emisije plinova koji prouzrokuju zakiseljavanje tla i atmosfere, posebno emisija koje nastaju spaljivanjem uglja. Te politike, zakoni i propisi su generirali mnoge tehnologije i strategije redukcije koliine tetnih plinova, koje su kisele emisije svele u okvire okolinske Kuznets krive (slika 11.10.). Prvi korak u tom pravcu je bio ameriki Clean Air Act iz 1970. godine. Prvi programi za redukciju emisija su dizajnirani u SAD poslije donoenja Akta o istom zraku. Tim programima su regulirana kvantitativna ogranienja emisija, kao i mjere i programi podrke odstranjivanju plinskih emisija i tvrdih dijelova praine iz termoelektrana i toplana na ugalj. Obzirom na vrstu predloenih mjera, one se mogu klasificirati na primarne mjere, koje prije spaljivanja uglja spreavaju ili ograniavaju nastanak emisije i sekundarne mjere, koje se sprovode na emisijama poslije spaljivanja. Usvajanjem amandmana na Akt o istom zraku 1990. godine postavljena su nova ogranienja i nova snienja maksimalno dozvoljenih emisija. Aktom se zahtijeva redukcija emisija sumpordioksida za 50%. U prvoj fazi
17
70% britanskih emisija, te veina emisija industrijaliziranih podruja lezije, Bjelorusije i Ukrajine je usmjereno na ta podruja
316
je predviena upotreba seta tehnolokih i drugih mjera za 110 velikih spaljivaa uglja, a u drugoj fazi asanacija 2.400 manjih emitera sumpordioksida. Zemlje Evrope su, polazei od koncepta kritinog optereenja, donijele sline 250 dobrovoljne programe smanjivanja kritinih optereenja, dok su neke zemlje (vedska i 200 Francuska) uvele poreze na emisije sumpordioksida. Na internacionalnom planu 150 razvijen je tzv. sumporni protokol kao 100 integralni dio Konvencije o udaljenim prekograninim zranim polucijama (the 50 Convention on Long-Range Transboundary Air Pollution - LRTAP), koja je potpisana u Helsinkiju 1993. godine i koja poziva 5.000 10.000 20.000 0 15.000 25.000 GNP per capita (USD) potpisnice da reduciraju sumporne emisije najmanje za 30% ispod nivoa emisija iz 1980. Izvor: Panayotou (1993). godine. Novi sumporni protokol o daljoj redukciji emisija sumpora, potpisan 1994. godine, predvia dalje redukcije. Zahvaljujui ovim akcijama, u mnogim evropskim zemljama su znatno reducirane sumporne i azotne emisije, ukljuujui i emisije iz Centralne i Istone Evrope.18
SLIKA 11.10. Okolinska Kuznets kriva za SO2

Kg SO2 per capita
Mnoge razvijene zemlje, posebno evropske, se nalaze na taki gdje dalja redukcija kiselih emisija zahtijeva vrlo velika ulaganja. Naime, najbolje dostupne tehnologije koje hemijskim putem vre odstranjivanje sumordioksida i azotnih oksida (scrubberi) poveavaju investicije u termoelektane za najmanje jednu treinu i cijene elektrine energije za 0,08 USD/kWh (cijena preiavanja scrubberima je 100 USD po toni ukupnog sumpordioksida).19 Visoka cijena preiavanja je limitirajui faktor za ugradnju savremenih ureaja za preiavanje u veini tranzicijskih zemalja i zemalja u razvoju. Rjeenje ovih problema se trai u mehanizmima trgovine emisijama izmeu razvijenih zemalja i zemalja u razvoju.
Globalno zagrijavanje
Od industrijske revolucije do danas su u atmosferu isputene enormne emisije plinskih polutanata. Neki od njih su sposobni da mijenjaju tokove solarne svjetlosti i time mijenjaju globalnu temperaturu Zemlje. Naime, ako ona poraste za samo nekoliko stepeni, na scenu stupaju ogromne klimatske promjene, koje e dovesti do ireverzibilnih ekolokih promjena, sa enormnim ekonomskim i socijalnim posljedicama. Iako je apsolutna koliina plinova koje ljudske aktivnosti emitiraju u atmosferu u uporeenju sa ukupnom koliinom plinova u atmosferi ili u uporeenju sa tokovima tih plinova u globalnim prirodnim biohemijskim ciklusima mala, ove vjetake pretumbacije prirodnih tokova imaju visok potencijal razaranja suptilne ravnotee globalnog energetskog bilansa, koja odrava sadanju temperaturu povrine Zemlje.
18
19
EEA (1995). MIT kurs: Aplication of Technology, www.mit.edu).
317
Globalno zagrijavanje je, moda, najkompleksnije socijalno, okolinsko, ekonomsko i tehnoloko pitanje koje mui savremeno ovjeanstvo. Prvo, razumijevanje pretpostravki o uticaju emisije plinova koji prouzrokuju efekte staklene bate (GHG plinovi) na klimu je vrlo izazovno, a nauno verificiranje tih pretpostavki je jo tee. Drugo, nepovoljni okolinski efekti su globalni i prevazilaze jednu lokaciju, dravu, pa ak i regiju, to izuzetno komplicira postojee probleme balansiranja interesa zemalja o vanim okolinskim pitanjima. I tree, kao i mnoga druga savremena okolinska pitanja, i pitanje globalnog zagrijavanja je vrlo mlado pitanje koje se tek nalazi u fazi razvoja.
ta je globalno zagrijavanje?
U analizi okolinske Kuznets krive smo konstatirali da zemlje kada postaju bogatije, postaju sposobnije da proizvode vie polucija, ali postaju i spremnije da za poboljanje svoje prirodne okoline potroe vie novaca. Predhodno smo vidjeli da rtvovanje za iu okolinu zavisi od beneficija koje se mogu ostvariti. to je polucija globalnija, redukcija emisija beneficira manji broj ljudi. Najekstremnija verzija ovog fenomena je globalno zagrijavanje (boks 11.2.), koje je proizvod akumuliranih emisija GHG plinova koji poveavaju efekat staklene bate, od kojih je po koliini najznaajniji ugljendioksid (CO2). Odnosi izmeu emisija CO2 per capita i GDP per capita, prikazani na slici 11.11., su jaki i pravolinijski, pa se u takvim uslovima okolinska Kuznets kriva ne moe uspostaviti. Ova injenica je konzistentna sa opservacijom da e se, za razliku od efekata drugih oblika polucija, teta napravljena emisijama iz neke zemlje usmjeravati na ljude koji ive u drugim, vrlo dalekim zemljama. Odsustvo Kuznetsove okolinske krive implicira da e sadanje emisije CO2, ukoliko se ne dese neke promjene, znatno pogorati ekonomski rast siromanih zemalja.
SLIKA 11.11. GDP per capita vs CO2 emisije per capita, 1999
100 Juna Koreja Emisije ugljendioksida per capita, 1999 Rusija Meksiko Azerbejdan Kina Indija 1 Kenija Egipat Gvineja 0,1 Tanzanija Namibija Pakistan Banglade ad 1.000 10.000 100.000 Brazil Grka Izrael Velika Britanija SAD Australija Kanada Japan
10
0,01 100
GDP per capita, 1999, stalne cijene
Izvor: Weil (2004).
318
Boks 11.2. Mehanizam globalnog zagrijavanja

Solarna energija koja dolazi na Zemlju je proizvod energijskog zraenja Sunca. Istovremeno, Zemlja reemitira u svemir svoju energiju zraenja. Da Zemlja nema atmosferu i da ne postoji efekat staklene bate, sva reemitirana energija bi otila u svemir, pa bi, shodno fizikim zakonima o energiji crnih tijela, temperatura Zemlje iznosila oko -18 0C. Na sreu ivih bia Zemlja ima atmosferu. Jedan dio solarne emisije se reflektira od povrine Zemlje i njene atmosfere, dok se drugi, najvei dio, apsorbira na povrini Zemlje i tako je zagrijava. Jedan dio zemaljske radijacije se reemitira u svemir, dok se drugi dio zbog efekata staklene bate reemitira na Zemlju i tako je dodatno zagrijava. Za efekat staklene bate su najzasluniji GHG plinovi. Koliina GHG plinova u atmosferi ima vaan efekat na ravnoteu radijacije, a time i na globalnu temperaturu Zemlje. Kljuni GHG plinovi su ugljendioksid, metan, ozon, azotni oksidi i freoni. Njihov efekt na balans radijacije zavisi od mnogih faktora, kao to su njihova koncentracija u atmosferi, relativna sposobnost apsorpcije, prisustvo drugih reaktivnih materija itd. Najznaajniji i najvaniji GHG plin je ugljendioksid, ija koliina u atmosferi varira u odnosu na dogaanja u prirodnom biohemijskom ciklusu ugljika. Ugljendioksid u atmosferi uspostavlja vrlo vaan sistem za odravanje globalne energetske ravnotee Zemlje. Mogunost poveanja efekata staklene bate zbog SLIKA 11.12. Mehanizam humanih aktivnosti prvi je uoio vedski fiziar Svante Arrhenius 1896. godine, kada je postavio hipotezu da e intenzivno spaljivanje uglja, koje tee paralelno sa procesom industrijalizacije, voditi ka poveanoj koncentraciji ugljendioksida u atmosferi i zagrijavanju zemlje. Od tada pa do danas su emisije GHG plinova dramatino narasle. Pored toga, poveano spaljivanje fosilnih goriva, vjetakih hemijskih supstanci, kao i emisije metana i azotnih oksida iz poljoprivrede i industrije, doprinose rastu efekata staklene bate. 1988. godine su osnovani UNEP (the United Nations Environment Programme) i Svjetski meteoroloki panel o klimatskim promjenama (the Intergovernmental Panel on Climate Change - IPCC), sa ciljem da se obezbjede autorativna meunarodna stajalita naunih opcija o klimatskim promjenama. IPCC je 2001. godine zakljuio da postoji nova i jaka evidencija da je veina zatopljavanja koje je identificirano u zadnjih 50 godina rezultat humanih aktivnosti. Postojei trendovi emisija e do 2050. godine voditi ka udvostruenju koncentracije GHG plinova od predindustrijskog nivoa. Koristei opi cirkulacijski matematiki model atmosfere, pomou kojeg je mogue simulirati efekte poveanja koncentracije GHG plinova, IPPC je projektirao poveanje temperature od 1 do 6 stepeni, to e imati znaajan uticaj na klimu u svijetu.
Adaptirano prema: Cline (1992); Fankhauser (1995); IPCC (1996) ; IPPC (2001a).
Evidencija
Mjerenja sadraja ugljika u ledenoj kori, kao i redovna mjerenja njegovog sadraja u atmosferi, koja su uspostavljena 1958. godine, su pokazala da se od 1800. godine koliina ugljendioksida u atmosferi konstantno poveava. Naime, prije 1800. godine je koncentracija ugljika u zraku iznosila 267-290 dijelova na milion volumenskih jedinica, dok je krajem 20. stoljea koncentracija iznosila 355 dijelova ugljika na milion volumenskih jedinica. Vjeruje se da je ovo 31% poveanje, koje sada raste po stopi od 0,5%
319
godinje, rezultat poveanog obima spaljivanja fosilnih goriva (80%), a da je za ostalih 20% zasluna intenzivna deforestacija te ostale promjene u nainu koritenja tla.20 I rast populacije ima znaajne efekte na emisije ugljika. Slika 11.13. prikazuje odnose izmeu emisija ugljika i rasta populacije u periodu od 1860. do 1990. godine. Iz nje se moe uoiti da su do 1950s vladale bliske korelacije izmeu populacije i emisija, nakon ega se rast emisija ugljika znatno ubrzao. Odnose izmeu populacije i emisija ilustriraju i neka druga uporeenja. Naime, da postoje bliski odnosi izmeu populacije i emisija onda bi zemlje sa velikom populacijom, naprimjer, Kina i Indija, dominirale u emisijama. Meutim, SAD, koje imaju samo 4% svjetske populacije uestvuju sa 23% u globalnim GHG emisijama. To znai da na nivoe emisija mnogo vie utiu drugi faktori kao to su dohodak per capita, klima, lokacija, socioekonomski sistemi, cijene energije, stepen urbanizacije, obdarenost energijom itd.
SLIKA 11.13. Populacija vs emisije ugljendioksida, 1860-1990

6 5 Populacija (milijarde) Populacija CO2 (milijarde tona) 4 3 CO2 emisije 2 1 0 1890 1900 1910 1960 1980 1920 1930 1940 1950 1860 1870 1880 1970 1990 8 4 0 16 12 24 20
Izvor: Panayotou (2000).
Za odreivanje doprinosa rasta populacije emisijama GHG plinova, Holdren je uz pomo jednostavne matematike formule: I = P x A x T, gdje je I okolinski uticaj, tj, emisije ugljendioksida, P populacija, A bogatstvo ili nivo potronje per capita (potronja/populacija), T polucija per capita (emisije/potronja) izraunao da je u dva zadnja stoljea rast populacije bio odgovoran za 40% potronje energije, ukljuujui i tradicionalna goriva.21 Bongaarts je
20 21
IPCC (2001b); Lomborg (2001). Holdren (1991).
320
razvio mnogo iri pristup, uzimajui u obzir jo i strukturu ekonomije neke drave, njen energijski miks i emisije ugljika iz neto deforestacije: T = P x G x E x C+D, gdje je T ukupna godinja ugljikova emisija, P veliina populacije, G GDP per capita, E energijski intenzitet GDP-a (po jedninici GDP), C ugljikov intenzitet potronje energije (po jedinici energije) i D emitirani ugljik iz deforestacija. Uz pomo gornje jednaine, Boongarst je na osnovu projektiranog rasta populacije sa 4,8 milijardi u 1985. godini na 10,5 milijardi u 2100. godini, projektiranog rasta GDP per capita sa 3.000 USD na 36.000 USD, opadanja energetskog intenziteta za 50%, stalnog intenziteta ugljika, opadanja emisija ugljika zbog deforestacije sa 12% na 3%, izraunao da e do 2100. godine emisije ugljika iz zemalja u razvoju porasti sedam puta, a iz razvijenih zemalja tri puta. Rast populacije, koji e do 2100. godine biti odgovoran za treinu globalnog poveanja emisija, e u zemljama u razvoju biti odgovoran za 53% CO2 emisija, dok e doprinos razvijenih zemalja iznositi samo 16%.22
SLIKA 11.14. Njihanja temperature povrine zemlje u zadnjih 140 godina

Otklon od temperature od prosjeka za period 1961-1999 (0C)
Izvor: IPCC, COP-7 (2001)
Globalno zagrijavanje poveava prosjenu temperaturu zemlje. U periodu od 1860. godine, kada je poelo organizirano mjerenje temperature zemlje, pa do 1990. godine, prosjena temperatura zemlje je poveana za oko 0,8 0C, a samo u 20. stoljeu za 0,6 0C (slika 11.14.). I drugi indikatori potvruju realnost klimatskih promjena. Nivo mora u 20. stoljeu je povean izmeu 10 i 20 cm. Od poetka sistematskog satelitskog snimanja 1960s do danas je globalna povrina zemlje pod snijegom smanjena za 10%. irom svijeta je uoljivo suavanje lednika na visokom planinama (Himalajski masiv, Alpi, Andski masiv, Kilimandaro),
22
Bongaarts (1992).
321
stanjivanje naslaga polarnog leda, te produavanje sezone rasta biljaka na sjevernoj hemisferi za jedan do etiri dana.
Predvianja
Fenomen globalnog zagrijavanja do danas jo uvijek nije potpuno nauno razjanjen, jer na njega utiu mnogi komplicirani i promjenljivi faktori kao to su golfske struje, oblanost, snijeg, aerosoli, padavine, morski led i vegetacija. Velika meunarodna zabrinutost o moguim posljedicama globalnog zagrijavanja je dovela do uspostavljanja meunarodne koordinacije u okviru meunarodnih klimatskih panela, sa ciljem da se ovaj okolinski globalni fenomen pokua modelirati. Svrha modela globalnog zagrijavanja je stimulacija klimatskih promjena koje nastaju promjenom koliine emisija GHG plinova u atmosferi, sa ciljem da se otkriju kljuni faktori koji utiu na mehanizme globalnog zagrijavanja, utvrde i kvantificiraju socijalne, ekonomske i okolinske posljedice globalnog zagrijavanja i definiraju globalne i nacionalne politike i strategije za smanjivanje emisija GHG plinova. Gledano sa aspekta moguih socijalnih, ekolokih i ekonomskih posljedica globalnog zagrijavanja, regionalne varijacije porasta temperature e biti mnogo vanije od globalnog poveanja temperature. Generalno, poveavanjem koncentracije ugljendioksida u atmosferi se oekuju vlanija i kiovitija klima, suvlja tla, povean nivo mora i okeana, te smanjenje povrine i volumena morskog leda i polarnih ledenih kapa. Jaina uticaja klimatskih promjena e zavisiti od izabranog puta i vremena koje je potrebno da klimatski sistem Zemlje dostigne novo, stabilno stanje. Ako te promjene budu postepene u nekom dugom vremenskom periodu, vjerovatno e se antropoloki i prirodni sistemi bolje prilagoditi nastupajuim promjenama. Ali, ako one budu nagle, nee biti mogunosti za njihovu postepenu tranziciju, pa e uticaj klimatskih promjena biti vrlo jak. Iako su sadanji modeli klimatskih promjena jo uvijek nesavreni, posebno sa aspekta regionalnih posljedica i preciznijih kvantitativnih procjena, ipak se mogu postaviti preliminarni rezultati i procjene klimatskih promjena i njihovih uticaja: x Dosadanji uslovi koji su odreivali ta e i gdje e neto rasti na Zemlji, su rezultat dugovjekovne koevolucije tla, vegetacije i klime. Prilagoavanje klimatskim promjenama ne znai da e se sadanji modeli etvi i umske karakteristike zadrati u novim klimatskim uslovima, jer su za dostizanje nove ravnotee potrebna stoljea. Zima je najbolji pesticid, to objanjava injenicu da su u tropima etve najosjetljivije na tetoine, zarazne bolesti i patogene faktore. To jednostavno znai da e toplije zime u netropskim podrujima biti problematine sa aspekta proizvodnje hrane i irenja zaraznih bolesti. Toplija i vlanija klima u umjerenim klimatskim zonama proirie broj i vrstu bolesti (malarija, kolera i uta groznica). Sadanji tehnoloki i bioloki naini odbrane protiv ovih bolesti mogu biti neefikasniji, jer otpornost mikroorganizama prema lijekovima jaa. U nekim podrujima e se poljoprivredna proizvodnja poveati, a u drugim, posebno u tropima i suptropima, smanjiti. Dananja populacija, koja ivi u ruralnim poljoprivrednim sistemima u polusuhim i suhim podrujima bie posebno ugroena. Zbog posljedica promjena reima podzemnih voda, najmanje 1/3 postojeih umskih podruja e doivjeti drastine promjene sastava i vrste vegetacije. Najvee promjene treba oekivati u tropskim predjelima i u podrujima na visokim geografskim irinama.
x x x x
322
Klimatske promjene e imati niz negativnih uticaja na ljudsko zdravlje. Promjena geografske distribucije prenosioca zaraznih i infektivnih bolesti (malarini komarci) i promjene u dinamici ivotnih ciklusa virusa, bakterija i infektivnih parazita e poveati prenos mnogih bolesti na nova podruja. Takoer e se poveati broj ljudi koji e oboljeti od bolesti koje se ire zbog vee temperature i vlanosti (kolera, salmoneloze). Klimatske promjene i poveanje nivoa mora i okeana mogu imati brojne negativne posljedice na energetsku, industrijsku i transportnu infrastrukturu, ljudska naselja, industriju osiguranja imovine, turizam te na kulturoloki sistem vrijednosti.
Management globalnog zagrijavanja

Loe prognoze posljedica globalnog zagrijavanja, posebno na sjevernoj hemisferi, su natjerale Kanadu i male evropske zemlje na vrenje intenzivnog pritiska za donoenje meunarodnih sporazuma, kojim bi se plafonirali ili reducirali postojei nivoi emisija ugljendioksida. Za bolje razumijevanje kasnijih dogaaja, kao i shvatanje prirode otpora prema ratifikaciji i implementaciji globalnih meunarodnih sporazuma o emisijama ugljika, treba detaljnije pogledati sadanje stanje emisija ugljika, kao i u samu prirodu tzv. prirodnog duga ugljika.23
TABELA 11.1. Regionalne emisije CO2, 1973, 2003

Regija/zemlja Svijet OECD Srednji Istok Bivi SSSR Kina Azija Latinska Amerika Afrika Ostalo
Izvor: IEA (2005)
Populacija (milioni) 6.268 1.154 177 286 1.295 2.018 432 851
2003 GDP CO2 (milijarde per USD) capita (t) 33.391 3,99 26.792 11,08 679 6,25 454 7,99 1.550 2,90 1.697 1,16 1.443 1,97 641 0,90
Kg CO2/ GDP (USD) 0,75 0,48 1,63 5,03 2,43 1,38 0,59 1,19
2003 CO2 emisije (mio t % CO2) 24.983 100,0 12.794 51,2 1.107 4,4 2.285 9,1 3.760 15,0 2.342 9,4 850 3,4 763 3,1 817 3.3
1973 CO2 emisije (mio Mt % CO2) 15.662 100,0 10.321 65,9 157 1,0 2.255 14,4 893 5,7 470 3,0 423 2,7 297 1,9 579 3,7
Emisije ugljendioksida se razlikuju od zemlje do zemlje i od regije do regije u zavisnosti od mnogih faktora, prvenstveno energetskog intenziteta, strukture energetskih resursa i strukture sektorske potronje (tabela 11.1.). Globalne emisije ugljendioksida iz fosilnih goriva su 2003. godine iznosile 25 milijardi tona ugljendioksida, dok su 1973. godine ukupne emisije iznosile 16,6 milijardi tona ugljendioksida. Vie od polovine ukupnih emisija su proizvele razvijene zemlje OECD-a. Najvei svjetski emiter su bile SAD (5.728 miliona tona ugljendioksida ili 19,68 tona per capita) i Kina (3.760 miliona tona ili 2,9 tona per capita). Kako je fenomen klimatskih promjena po svojoj prirodi globalni problem, on se moe rjeavati samo opom globalnom redukcijom ukupnih emisija ugljika. Sve racionalne politike globalnog zagrijavanja moraju biti usmjerene ka minimiziranju emisija ugljika, uz minimalne efekte na remeenje rasta GDP-a. To
23
Kaya (1989).
323
podrazumijeva zamjenu postojeih tehnologija proizvodnje i potronje energije tehnologijama koje imaju manji energetski intenzitet i efikasnije koritenje energije, te tranziciju na energentska goriva sa manje ugljika, to iziskuje ogromna kapitalna ulaganja i tehnoloke rtve.24 Drugi problem koji oteava meunarodni management GHG plinova se odnosi na filozofiju prirodnog duga industrijaliziranih zemalja. Naime, mnoge zemlje su tokom svog historijskog razvoja isputale polutante u atmosferu mnogo bre nego to se brzina polucija trebala ostvariti na prirodan nain, ime su od okoline posudile kapacitete za asimilaciju polucija. Rezultat tih dugova je dananje stanje globalnog optereenja atmosfere ugljendioksidom i ostalim GHG plinovima. Prema tome, ovaj ukupni iznos dodatnog optereenja atmosfere GHG plinovima, umanjen optereenjem iz predindustrijskog vremena, predstavlja globalni prirodni dug, koji je i glavni uzrok sadanjih klimatskih promjena. Najvei prirodni dug u proteklom stoljeu imaju visokoindustrijalizirane zemlje, koje su u globalnoj emisiji ugljika uestvovale sa 75%. Filozofija prirodnog duga, koja je mnogo relevantnija za tekue klimatske promjene od tekuih emisija ugljika, nije po volji mnogih industrijaliziranih zemalja, a posebno SAD, najveeg emitera ugljika i najveeg prirodnog dunika. Njihovi argumenti odbrane od obaveza buduih redukcija se svode na tvrdnju da njihovi oevi nisu znali da e emitiranjem GHG plinova danas napraviti ovako velike probleme, pa zbog njihovog neznanja njihovi sadanji potomci nisu duni da plaaju njihove dugove. Te tvrdnje se mogu lako oboriti sa dva snana kontraargumenta. Prvi se odnosi na princip da prirodni dug nije neka vrsta kazne, nego utvrivanje aktive i pasive kod primjene principa zagaiva plaa, jer sadanje bogate populacije uivaju koristi iz ranijih aktivnosti koje su proizvodile GHG plinove, pa stoga, na osnovu steenih koristi, one moraju prihvatiti te dugove. Drugi argument je vezan za ohrabrivanje ignorancije, jer tvrdnja da neko nije odgovoran zato to nije znao da radi neke stvari koje e biti rizine u budunosti, je, ustvari, put prema neodrivom razvoju.25 Promocija meunarodnog managementa klimatskih promjena je poela na Prvoj meunarodnoj konferenciji o svjetskoj klimi 1979. godine, kada je utvreno da klimatske promjene predstavljaju ozbiljan problem i kada su pozvane vlade da predvide i sprijee potencijalne promjene klime uzrokovane ljudskom aktivnosti, a koje bi mogle imati snaan negativan uticaj na dobrobit ovjeanstva. Na konferenciji je uspostavljen Svjetski klimatski program pod zajednikim vostvom Svjetske meteoroloke organizacije, Programa UN za okolinu (UNEP) i Meunarodnog vijea naunih ustanova. Od tada do danas je odran veliki broj konferencija i radnih tijela sa ciljem da se uspostavi efikasan management klimatskih promjena. Okvirna Konvencija o klimatskim promjenama, lansirana u Riu de Janeiru 1992. godine, je temeljni dokument kojim se nastojalo sprijeiti dalje globalno zagrijavanje zemlje. Konvencija je postavila principe ponaanja koji su poivali na naelu zajednike, ali diferencirane odgovornosti. Potpisivanjem konvencije su zemlje-potpisnice prihvatile brojne ope obaveze (sistem izvjetavanja o GHG emisijama, usvajanje nacionalnih programa za ublaavanje klimatskih promjena i razvoj strategija prilagoavanja). Od industrijaliziranih zemalja je zatraeno da 2000. godine smanje emisije GHG plinova na nivo iz 1990.
24
25
Energetski intenzitet je odnos ukupnog outputa neke ekonomije u zavisnosti od njenog energetskog inputa. On zavisi od energetske efikasnosti kapitalnih dobara (kapaciteti i struktura opreme za proizvodnju i krajnju potronju elektrine energije) i broja motornih vozila. Intenzitet ugljika u energetskoj ponudi je mjerilo za koliinu ugljika koja je upotrebljena za jedinicu proizvedene energije. Izbor energetskog goriva je kljuni faktor za koliinu atmosferskih emisija CO2. Stiglitz, Aldy and Orszag (2001).
324
godine, dok je zemljama u razvoju ostavljen neki stepen fleksibilnosti. Formirano je i izvrno tijelo Konferencija lanica (Conference of Parties - COP), sa dvije podorganizacije za naune i tehnoloke savjete i implementaciju. Od tada do danas je odrano osam sesija COP-a, a njihov glavni rezulat je potpisivanje Protokola o klimatskim promjenama decembra 1997. godine u Kyotu.
Kyoto protokol
Glavni cilj Kyoto Protokola UN Okvirne konvencije o klimatskim promjenama je jaanje meunarodnog odgovora na klimatske promjene kako bi se postigao konani cilj konvencije: spreavanje opasnog antropolokog uplitanja u klimatski sistem planete. Usvojen konsenzusom na treoj sjednici COP-a u decembru 1997. godine, Protokol sadri pravno obvezujue ciljeve smanjenja emisije GHG plinova za zemlje iz Aneksa 1. (industrijske zemlje). Prema Protokolu, razvijene zemlje se obavezuju smanjiti kolektivnu emisiju est GHG plinova u prosjeku za najmanje 5%.26 Ciljano smanjenje emisija zemlje trebaju ostvariti najkasnije u periodu od 2008. godine do 2012. godine. Za zemlje u razvoju nije predviena specifina redukcija emisija zbog niskih nivoa emisija per capita. Potpisnicama Protokola je dozvoljena odreena fleksibilnost u nainu redukcije emisije. Mehanizam istog razvoja (Clean Development Mechanism) omoguava izvoenje kooperativnih projekata izmeu dvije zemlje, naprimjer, finansiranje izgradnje visokoefikasnih energetskih postrojenja u zemljama u razvoju, ime bi industrijalizirane zemlje, kao zamjenu za finansiranje takvih projekata, dobile kredite za redukciju svojih emisija. Ostali kooperativni ili zajedniki implementirajui mehanizmi se odnose na programe konzervacije i reforestacije uma u zemljama u razvoju. Iako Protokolom nije uspostavljen globalni sistem za trgovinu emisijama, omogueno je trgovanje kreditima za emisiju GHG plinova izmeu zemalja koje imaju utvrene limite emisija. Protokol sadri i niz preporuka o nainima smanjivanja emisija u okviru novih energetskih i transportnih tehnologija i politika, te preporuka za novi pristup umarstvu i poljoprivredi. Pored toga, Protokol istie potrebu promocije tehnolokih transfera, unapreenja obrazovanja i obuke, te osiguranja novih i dodatnih finansijskih izvora kako bi se pokrili trokovi onih zemalja u razvoju koje izvravaju svoje obaveze iz Protokola. Nakon usvajanja Protokola, uslijedili su brojni problemi u njegovoj ratifikaciji. Naime, Protokol je trebao stupiti na snagu 90 dana nakon ratifikacije najmanje 55 lanica COP-a, ukljuujui i razvijene zemlje koje su 1990. godine bile odgovorne za najmanje 55% ukupnih emisija. Politike nesuglasice tokom 2000. i 2001. godine, koje su ublaene ratifikacijom Protokola u Rusiji i Japanu, kao i odbijanje i odustajanje SAD od ratificiranja sporazuma su znatno usporili implementaciju Kyoto protokola. Glavna pitanja koja su sada aktuelna se odnose na nain ukljuivanja velikih emitera, koji nisu ukljueni u Protokol - SAD, Kine i Indije - kao i na poveanje realtivno umjerenih ciljeva 5% redukcije emisija, to oigledno nije dovoljno za dobijanje bitke protiv globalnog zagrijavanja. Naime, 2003. godine su SAD, Kina i Indija emitirale ukupno 10.538 (5.728+3.760+1.050) miliona tona ugljendioksida, to predstavlja 42,2%
26
Specifini ciljevi smanjenja emisija za pojedine zemlje iznose 8% (vicarska, veina zemalja Srednje i Istone Evrope, zemlje EU i SAD 7%, te 6% Kanada, Maarska, Poljska i Japan. Za Rusiju, Novi Zeland i Ukrajinu je predvieno stabiliziranje emisija,dok je nekim zemljama dozvoljeno poveanje emisija (Norveka 1%, Australija 8% i Island 10%). Svaka zemlja moe kreirati svoju sopstvenu kombinaciju est GHG plinova pomou ekvivalenata za CO2.
325
svih globalnih emisija.27 Pri tome treba imati u vidu da od 1999. godine emisije CO2 u SAD imaju tendenciju stabilnog rasta, da je Bushova administracija odbacila Kyoto Protokol, a da Kina i Indija zbog vrlo dinaminog rasta i energetske politike koja se bazira na uglju, imaju jako visok potencijal buduih emisija. ta uraditi poslije Kyota je pitanje koje zaokuplja velili broj ljudi, poev od Alla Gore-a, Clintonovog potpredsjednika, do Nicolasa Sterna, donedavno glavnog ekonomiste Svjetske Banke.
ta iza Kyota?
Potekoe u implementaciji Kyoto protokola, kao i narasla evidencija opasnosti od klimatskih promjena su natjerale mnoge ljude i nevladine organizacije da razmiljaju o alternativnim pristupima i predlau mjere za smanjivanje emisija i stabilizaciju klime. Neke od predloenih mjera imaju restriktivni karakter prema onim zemljama koje ignoriraju ili loe sprovode svoje obaveze iz meunarodnih pollitika smanjivanja emisija ugljika, dok bi neke mjere podrazumijevale nagraivanje zemalja koje svoj zadatak dobro obavljaju.28 Restriktivne mjere mogu obuhvatati socijalne i ekonomske sankcije. Socijalne sankcije bi bile, naprimjer, iskljuivanje zemalja iz sudjelovanja u meunarodnim aktivnostima kao to su Olimpijske igre, iskljuivanje iz meunarodnih vladinih i nevladinih organizacija, bojkotiranje proizvoda i usluga porijeklom iz takvih zemalja, itd. Ekonomske sankcije se uglavnom odnose na meunarodnu trgovinu. Pri tome je otvoreno pitanje kako uskladiti ovaj vid predloenih mjera sa odredbama WTO-a o nediskriminaciji proizvoda po osnovu procesa i proizvodnih metoda. Ali, WTO ne zabranjuje uvoenje sankcija po osnovi zabrinutosti od ekolokih pitanja (20. lan GATT-a iz 1994. godine). Nagrade za dobro ponaanje bi se, naprimjer, mogle dati zemljama u razvoju kao pomo za efikasnije koritenje energije. Nadalje, sredstva prikupljena iz poreza na ugljik se mogu davati kao nagrada onim zemljama koje u smanjivanju GHG emisija postiu najbolje rezultate. U diskusijama oko budunosti globalnog zagrijavanja uoljiva su dva pristupa, koji se najdrastinije odraavaju u zakljucima dvije velike studije koje su se bavile cost/benefit analizama globalnog zagrijavanja. Prema studiji Williama Nordhausa, ekonomski optimum se nalazi u maloj redukciji emisija GHG plinova, tj. na nivou emisija neznatno manjem od nivoa emisija koje nastaju u standardnim, odnosno uobiajenim ekonomskim aktivnostima (eng. business-as-usual). To zahtijeva male promjene dosadanjih, na ugljiku baziranih, energetskih modela.29 Studija Williama Clinea preporuuje svjetski iroke agresivne akcije ograniavanja globalnog zagrijavanja, to ukljuuje znatno kresanje emisija ugljika ispod sadanjeg nivoa, a zatim nihovo zaleivanje na nekom dostignutom nivou. To zahtijeva velike promjene u sadanjem modelu potronje energije.30 Iako su obje studije koristile sline metode izraunavanja beneficija i trokova, glavna razlika je u vremenskoj dimenziji efekata globalnog zagrijavanja. U bilansiranju sadanjih i buduih trokova Cline je analizirao dugorone efekte globalnog zagrijavanja, kod kojih se trokovi agresivnijih mjera zatite postepeno diskontinuiraju u toku sljedeih nekoliko decenija u vidu veih dugoronih beneficija.
27
28
29 30
IEA (2005). Stiglitz, Aldy and Orszag (2001). Nordhaus (1993); Nordhaus and Boyer (2000). Cline (1992) i (2004).
326
Okolinski ekonomisti smatraju da je osnovno pitanje dostizanje stabilnosti fizikih i ekolokih sistema kao planetarnih mehanizama za kontrolu klime. To znai da stabilizacija klime treba biti vii cilj u odnosu na ekonomsku optimizaciju trokova i beneficija. Samo stabiliziranje GHG emisija je nedovoljno, jer e sadanji stepen emisija GHG plinova nastaviti njihovu akumulaciju u atmosferi. Stabilizacija akumulacije GHG plinova u atmosferi zahtijeva njihovo kresanje ispod sadanjeg nivoa emisija. Mjere za sprjeavanje globalnih klimatskih promjena proizvode ekonomske efekte na GDP, potronju i zaposlenost, to objanjava sadanje protivljenje vlasti za primjenu drastinih mjera za redukciju emisija ugljika. Meutim, efekti i ne moraju biti ba negativni, oni mogu zavisiti od mnogih drugih faktora:31 x x x x x efikasnost ili neefikasnost ekonomskih odgovora na promjene cijena energije, raspoloivost ili neraspoloivost nekarbonskih energetskih tehnologija, mogunost ili nemogunost trgovanja emisijama i obezbjeenje najniih trokova redukcije emisija ugljika, politike koje omoguavaju ili neomoguavaju da se prihodi od poreza na fosilne energente koriste za snienje ostalih poreza, mogunosti ili nemogunosti ostvarivanja eksternih beneficija redukcije ugljika, koje ukljuuju i redukcije zranih polucija na tlu.
Politike redukcije ugljika mogu se kretati u kontinuumu od minimalistikih redukcija emisija do dramatine redukcije ugljendioksida do iznad 50% sadanjih emisija. Veina ekonomista se slae da su neke akcije neophodne, ali da pri tome postoji i itav niz opcija veliine drastinosti i vremena njihove primjene. Naprimjer, u odgovoru na klimatske promjene se mogu koristiti preventivne politike i mjere, koje pokuavaju da smanje ili eliminiraju efekte staklene bate i adaptivne politike i mjere koje pokuavaju da minimiziraju efekte staklene bate i njihov uticaj. Preventivne mjere mogu biti: x x reduciranje emisija GHG plinova ili reduciranje nivoa emisija koje se odnose na ekonomske aktivnosti ili preusmjeravanje prema energetski efikasnijim tehnologijama koje dozvoljavaju isti nivo ekonomskih aktivnosti na niem nivou CO2 emisija, Poveanje rezervi ugljika. Poto ume recikliraju CO2, to uvanje poumljenih povrina ili reforestacija tla imaju znaajne efekte na emisije ugljika.
Adaptivne mjere mogu biti: x x Konstrukcija nasipa i valobrana u cilju borbe protiv poveanja nivoa mora i ekstremnih vremenskih uslova kao to su poplave i uragani, Promjena modela kultiviranja usjeva u agraru u cilju adaptiranja na promjene vremenskih uslova u razliitim podrujima.
Primjeri drugih prirodnih resursa sugeriraju da se klju za brzo i odrivo opadanje intenziteta ugljika nalazi u cijenama, posebno cijenama emitiranja CO2. Sada je emitiranje CO2 besplatno. Uvoenje cijena za emisije e ohrabriti firme i potroae da potrae supstitute i da tehnoloki progres usmjere prema
31
Repetto and Austin (1997).
327
tehnologijama koje imaju manje emisije. Mjere iz dosta jednostavnih politika kao to su porezi na ugljik, tj. porezi na emisije CO2, bi mogli ispuniti dio tih ciljeva. Prema nekim procjenama, uvoenje poreza na emitiranje ugljika bi moglo dovesti SAD na nivo predvienih obaveza iz Kyoto protokola, to bi u 2010. godini smanjilo GDP per capita za iznos od 0,45% do 1,96%.32 Vjerovatno e se uskoro morati mijenjati i pristup prema emisijama pojedinih zemaljama koje su utvrene Kyoto obavezama i pristup u mehanizmima implementacije. Filozofija historijskog duga zanemaruje sadanje, a posebno budue trendove rasta emisija nekih zemalja, posebno velikih mnogoljudnih zemalja kao to su Kina i Indija. I pristupi emisijama per capita, odnosno prihodima per capita, koji realnije tretiraju sadanje emisije, imaju brojne manjkavosti. One, naprimjer, ne sagledavaju realne potrebe zemlje za energijom (hladnije zemlje imaju veu potrebu za energijom po glavi stanovnika, pa samim tim i potrebu po veim emisijama), nivo proizvodnje i nivo GDP-a (zemlje s veim nivoom GDP-a trebaju vie energije za odravanje postojeih nivoa outputa), te lociranje emisija na zemlje sa velikim brojem stanovnika, ne vodei pri tome rauna o stvarnim potrebama zemlje.
Budunost politika klimatskih promjena

Da li su konzervativne politike i mjere za kontrolu emisija GHG dovoljne za zaustavljanje globalnog zagrijavanja? Sadanja evidencija ubrzavanja klimatskih promjena sugerira da kumulativni uticaj emisija moe biti mnogo ozbiljniji nego to se nekada predvialo, sa znaajnim rizicima ili ozbiljnijim klimatskim promjenama. Zbog rasta globalne temperature arktiki ekosistemi pokazuju oigledne znakove raspada, to otvara mogunost topljenja tundri, to e dodatno ubrzati globalno zagrijavanje. Neki izvjetaji pripremljeni za ministarstvo odbrane SAD navode mogunost izbijanja velikih sua u kritinim poljoprivrednim regijama, kolaps sjeveroatlantskog kraka Golfske struje, to e prouzrokovati mnogo nie temperature u Evropi i sjevernim dijelovima SAD, te prouzrokovati nerede i masovne migracije stanovnitva zbog smetnji u snabdijevanju pitkom vodom i hranom. Trokovi ovakvog scenarija e sigurno biti jako visoki, i, najvjerovatnije, e biti vei od nekoliko stotina milijardi USD godinje.33 IPCC procjenjuje da e stabiliziranje atmosferskog nivoa CO2, odnosno discipliniranje emisija i njihovo utjerivanje u okolinsku Kuznets krivu, zahtijevati otre redukcije emisija ugljika na veoma mali dio postojeeg nivoa emisija. Pod takvim, vrlo radikalnim, pretpostavkama za stabilizaciju emisija CO2 bie potrebno najmanje 100-300 godina; za stabilizaciju temperature planete nekoliko stoljea, a za stabizaciju nivoa mora od nekoliko stoljea do jednog milenija (slika 11.15.). Ove alarmantne injenice zahtijevaju brzo i veliko preusmjeravanje svjetske ekonomije prema nekarbonskim energetskim izvorima. IPCC smatra da je 30-70% smanjenje GHG emisija mogue postii sa neto trokovima ispod 100 USD po toni ekvivalentnog ugljika, uz niske marginalne trokove. Prema procjenama IPCC-a, redukcija od 5 milijardi tona emisija ugljendioksida prouzrokovae neto trokove od nekoliko stotina milijardi USD, to predstavlja vrlo veliku sumu. Ali, ta suma je, moda, znatno manja od iznosa moguih teta. Ekonomske analize sugeriraju primjenu mnogo agresivnije politike klimatskih promjena. Meutim, u nekim zemljama, posebno u SAD, postoje znaajne politike barijere prema agresivnijim politikama. Panja se
32 33
Nordhaus (1994). Richard B. Alley, "Abrupt Climate Change," Scientific American, November 2004; Clifford Kraus, "Eskimos Fret as Cliate Shifts and Wildlife Changes, " New York Times, September 6, 2004; Peter Schwartz and Doug Randall, "An Abrupt Climate Change Scenario and Its Implications for National Security," 2003, www.ems.org/climate/pentagon_climate_change.html.
328
sve vie pomjera na politike iza Kyota, to jednostavno znai da e mjere ekonomske politike postati ona centralna orua pomou kojih e se pokuavati postii izabrani ciljevi.
SLIKA 11.15. Globalno zagrijavanje - problemi za budunost

Vrijeme potrebno za postizanje ravnotee Dizanje nivoa mora zbog topljenja leda: nekoliko milenija Dizanje nivoa mora zbog temperaturne ekspanzije: nekoliko stoljea do nekoliko milenija Stabilizacija temperature: nekoliko stoljea Stabilizacija CO2: 100-300 godina
Magnituda odgovora
Vrh CO2 emisija 0-100 godina
Emisije CO2 100 godina 1000 godina
Izvor: IPCC (2001a)
REFERENCE
Bongaarts, John. 1992. Population Growth and Global Warming. Population and Development Review, vol. 37, pp. 289-319. Bromley, Daniel W., ed. 1995. The Handbook of Environmental Economics. Blackwell Handbooks in Economics series. Oxford, U.K., and Cambridge, U.S.: Basil Blackwell. Cline, William R.1992. The Economics of Global Warming. Washington, D.C.: Institute for International Economics, 1992. _______________ 2004. "Climate Change. " Chapter 1 in Bjorn Lomborg, ed., Global Crises, Global Solutions. Cambridge, U.K.: Cambridge University Press, 2004. Costanza, Robert, ed. 1991. Ecological Economics: The Science and Management of Sustainability.New York: Columbia University Press, 1991. Daly, Herman. 1987. The economic growth debate: what some economists have learned but many have not. Journal of Environmental Economics and Management, December, Vol. 14, 4. Delgado, C., M. Rosegrant, H. Steinfeld, S. Ehui, C. Courbois. 1999. Livestock to 2020: The Next Food Revolution. Food, Agriculture, and the Environment Division Discussion Paper No. 28. Washington, D.C.: IFPRI. European Environment Agency (EEA). 1995. Europes environment: The Dobris assessment. Luxemburg: Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg.
Glava 11: Rast, resursi i okolina Fankhauser, Samuel.1995. Valuing Climate Change: The Economics of the Greenhouse. London, U.K.: Earthscan. Freeman, A.M. 1990. Water pollution policy. In P.R. Portney (ed) Public Policies for Environmental Protection. Washington D.C.: Resources for the Future Grafton, R. Quentin, Linwood H. Pendleton, and Harry W. Nelson. 2001. A Dictionary of Environmental Economics, Science, and Policy. Cheltenham, U.K.: Elgar. Harris M Jonathan. 2006. Environmental and Natural Resource Economics: A Contemporary Approach, Boston: Houghton Mifflin Company Hirsch, F. 1977. Social Limits to Growth. Routledge & Kegan Paul, London. Holdren, J.P. 1991. "Population and the Energy Problem." Population and Environment, vol. 12, no3. Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC). 1996. Climate Change 1995, Volume 1:The Science of Climate Change. Cambridge, U.K.: Cambridge University Press. _____________ 2000. R.T. Watson, I. Noble, B. Bolin, N. Ravidranath, D. Verardo, and D. Dokken (eds.). Land Use, Land-Use Change, and Forestry. Cambridge: Cambridge University Press. _______________ 2001a. Climate Change 2001, Volume 1: The Scientific Basis. Cambridge, U.K.: Cambridge University Press. _______________ 2001b. Briefing on the IPCC Synthesis Report at COP-7, Conference of the Parties to the UNFCCC, Sixth Session part two. July 2001 International Energy Agency. 2005. World Energy Outlook 2005. Paris: IEA Kaya Y., Yamaji K., Matsuhashi R. 1989. A Grand Strategy for Global Warming, Tokyo Conference on the Global Environment, September 11-13 Krishnan, Rajaram, Jonathan M. Harris, and Neva R. Goodwin, eds. 1995. A Survey of Ecological Economics. Washington, D.C.: Island Press. Lal, R. 2000. Soil Management in the Developing Countries. Soil Science 165. No 1: 57-72. Lomborg, Bjorn. 2001. The Skeptical Environmentalist: Measuring the Real State of the World. Cambridge: Cambridge University Press.
329
Markandya, Anil. 2001. Dictionary of Environmental Economics. London, U.K.: Earthscan. Markandya, Anil, and Julie Richardson. 1993. Environmental Economics: A Reader. New York: St. Martin's Press. Nordhaus, William. 1993. "Reflections on the Economics of Climate Change." Journal of Economic Perspectives 7 (Fall 1993): 11-25. _______________ 1994. Managing the Global Commons: The Economics of Climate Change.Cambridge, MA: MIT Press. Nordhaus, William D., and Joseph Boyer. 2000. Warming the World: Economic Models of Global Warming. Cambridge, Mass.: MIT Press, 2000. OECD (Organisation for Economic Cooperation and Development) 2002. Agricultural Policies in OECD Countries: Monitoring and Evaluation. Paris: OECD. _____________ 2003. Organic Agriculture: Sustainability, Markets, and Policies. Wallingford, U.K.: CABI, 2003. Panayotou, Theodore. 1993. "Empirical Tests and Policy Analysis of Environmental Degradation at Different Levels of Development." Geneva, Switzerland: International Labour Office Working Paper WP238. ____________ 2000. Population and Environment, CID Working Paper No. 54, Boston: Harward University. Perman, Roger, McGilvray James, Ma, Yue and Common, Michael. 2003. Natural Resource and Environmental Economics. 3rd ed. London: Addison Wesley Longman Pezzey, John. 1992. Sustainable Development Concepts: An Economic Analysis.Washington D.C. World Bank Postel, Sandra. 1999. Pillar of Sand: Can the Irrigation Miracle Last? New York: Norton. Repetto, Robert, and Duncan Austin. 1997. The Costs of Climate Protection: A Guide forthe Perplexed. Washington, D.C.: World Resources Institute. Rijsberman, Frank R., and Andre van Velzen. 1996. "Vulnerability and Adaptation Assessments of Climate Change and Sea Level Rise in the Coastal Zone: Perspectives from the Netherlands and Bangladesh? ' In Adapting toClimate Change: An International Perspective,edited by Joel B. Smith et al. New York: Springer.
330
Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj United Nations Food and Agriculture Organization. 2004. FAOSTAT Database. Rome: FAO. van den Bergh, Jeroen C. J. M. 1999. Handbook of Environmental and Resource Watson, R. T., M. C. Zinyowera, and R. H. Moss. 1996. Climate Change 1995, Impacts, Adaptations and Mitigation of Climate Change: Scientific Technical Analyses. Contribution of Working Group II to the Second Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Cambridge, U.K.: Cambridge University Press. Weil, David N. 2005. Economic Growth. New York: Pearson-Addison-Wesley. Wood, S.K., K. Sebastian, and S.J. Scherr, 2000: Pilot Analysis of Global Ecosystems: Agroecosystems. Washington, DC: International Food Policy Research Institute and World Resources Institute, Worldwatch Institute. 2006. Vital sign 2006. New York: W.W. Norton & Company, Inc.
Shafik, Nemat. 1994. "Economic Development and Environmental Quality: An Econometric Analysis." Oxford Economic Papers 46 (October): 757-773. Shortle, J.S. and Abler, D.G. 1999. Agriculture and the Environment, in van den Bergh (edited): Handbook of Environmental and Resource Economics. Cheltenham: Edward Elgar. Stavins, Robert N., ed. 2000. Economics of the Environment: Selected Readings, 4th ed. New York: Norton. Stiglitz, Joseph E., Joseph E. Aldy, and Peter R. Orszag. 2001. Climate Change: An Agenda for Global Collective Action. Conference on The Timing of Climate Change Policies Pew Center on Global Climate Change. United Nations Development Program and World Energy Council. 2000. Energy and the Challenge of Sustainability, New York: UNDP
WEB STRANICE
1. http://www.wri.org/ Web stranica Svjetskog instituta za resurse na kojoj se mogu nai mnogi izvjetaji, dokumenti, statistiki podaci i studije o stanju svjetskih resursa. 2. http://www.worldwatch.org/ Web stranica Instituta za posmatranje svijeta (Worldwatch institute) na kojoj se mogu nai mnoge studije i informacije o resursima i okolinskim problemima. 3. http://www.unep.org/ Web stranica okolinskog programa Ujedinjenih nacija sa mnotvom informacija o resursima i okolinskim problemima. 4. http://www.fao.org/ Web stranica organizacije UN za hranu i poljoprivredu sa mnotvom informacija i studija o poljoprivredi, umarstvu, ribarstvu i vodama. 5. http://www.ipcc.ch/ Web stranica Meuvladinog panela o klimatskim promjenama (IPCC) sa najkompletnijim informacijama o klimi i globalnom zagrijavanju
Glava 12: Kultura i socijalni kapital
331
Hipoteza da kultura proizvodi znaajne efekte na ekonomske performanse i ekonomski rast je jedno od krupnijih ekonomskih pitanja, koje jo uvijek nije dovoljno osvjetljeno. Moderni neoklasini ekonomisti potcjenjuju vanost kulture. Standardni Solow model razmatra samo inpute kapitala i rada, a noviji endogeni modeli naglaavaju i ulogu tehnologije. Kod njih se kultura nalazi u rezidualnim faktorima koji se ne mogu ralaniti. Sociolozi vjeruju da kulturne norme proimaju ekonomski ivot, koji se ne moe razumjeti bez dubljeg sagledavanja kulture.1 Naime, kultura utie na donoenje mnogih ekonomskih odluka (kako raditi, koliko tediti, koje obrazovanje obezbijediti djeci, kako saraivati sa vlastima, kako birati vlasti, kakvu socijalnu i business strukturu stvoriti itd). Kako se zemlje ili regije meusobno razlikuju po vrsti i snazi uticaja kulturolokih faktora, te razlike mogu imati enormne efekte na njihov rast. ak i danas uticaj kulture na razvoj je vie predmet interesiranja sociolokih nego klasinih ekonomista. Izuzetak su samo razvojni ekonomisti koji su se specijalizirali za rast manje razvijenih nezapadnih drutava ili ekonomisti koji se bave kulturom organizacije, kroskulturnim managementom i ponaanjem. Kamen temeljac za prouavanje odnosa kulture i ekonomije je 1904. godine poloio njemaki sociolog Max Weber knjigom Protestantska etika i duh kapitalizma, kojom je otvorio pitanja uticaja religije i kulture na ekonomski rast. Polovinom 20. stoljea je interes za kulturu porastao. Analitiari su razvijali teze da nedostatak kulturnih karakteristika u manje razvijenim drutvima stvara brojne prepreke za ekonomski rast; neomarksistike doktrine su dokazivale da je kapitalistika struktura svjetske ekonomije izvor nerazvijenosti, dok su ortodoksni ekonomisti i dalje tvrdili da su kulturoloki faktori metodoloki vrlo teki za mjerenje i izoliranje od drugih mjerljivih varijabila i da se zato ne moe napraviti standardni model rasta. 1980s i 1990s su u kulturoloke interpretacije u ekonomskim analizama ponovo oivjele. Dio zasluga pripada institucionalnim ekonomistima na elu sa nobelovcem Douglasom Northom, koji su, priznavajui vanost normi u ekonomskom ivotu, tvrdili da su institucije kritine za reduciranje transakcijskih trokova i za promoviranje ekonomske efikasnosti.2 Drugi razlog za oivljavanje interesa je bio razliitost iskustava tranzicijskih ekonomija krajem 1980s i 1990s, kao i izazovi azijskog ekonomskog uda. Pod tim pritiscima su mnogi ekonomski praktiari u meunarodnim razvojnim i finansijskim institucijama poeli posmatrati kulturne faktore kao jedne od kljunih varijabila za postizanje uspjenih tranzicijskih strategija i strategija rasta. Iz obimne literature o odnosima kulture i ekonomije se mogu izdvojiti najmanje etiri vrste djelovanja kulturolokih faktora na ekonomsko ponaanje: (i) - preko uticaja na organizaciju i proizvodnju, (ii) preko naklonosti prema potronji i radu; (iii) preko sposobnosti za kreiranje i upravljanje institucijama i (iv) preko stvaranja socijalnih mrea. Danas postoji obimna literatura o organizacijskoj kulturi koja prouava karakteristike normi i ponaanja pojedinih organizacija. Ona znatno varira unutar nacionalnih kultura, ali i izmeu religija, sektora pa ak i
1 2
Granovetter (1985). North (1990).

izmeu kompanija u pojedinim sektorima. Socijalne klase su, takoer, karakteristine po posebnim socijalnim normama koje utiu na stavove i ponaanja prema klasnoj solidarnosti, ekonomiji, businessu, obrazovanju. Postoji i obimna literatura o etici rada, kulturi siromanih i kulturi bogatih, kod kojih razliite elite imaju razliite vrijednosti o radu i zadovoljstvu, to vodi ili ka potronji ili ka tedljivosti i reinvestiranju. Mnogi ekonomisti tvrde da se razlike u ekonomskim performansama izmeu drutava mogu bolje objasniti razlikama u institucijama i politikama koje te institucije preduzimaju nego kulturolokim faktorima. Ali, kultura takoer pogaa sposobnost drutava da izgrade te institucije i da upravljaju njima. Naprimjer, u poslijeratnom periodu su Japan, Juna Koreja i druge azijske zemlje primjenjivale industrijske politike kojima su alocirale resurse za ohrabrivanje ekonomskog rasta drave, a ne trita. Nisu sva drutva sposobna da izgrade birokracije za ekonomsko planranje istonoazijskog stila. Sline institucije formirane u Latinskoj Americi, Africi i drugim djelovima svijeta su pokazale mnogo manju efektivost i efikasnost. Zadnji nain na koji kultura pogaa ekonomsko ponaanje je stvaranje socijalnih mrea. Razliiti uticaj kulturolokih vrijednosti na mree socijalnih relacija je, ustvari, baza za koncept socijalnog kapitala. Jedno od najvanijih podruja analize uticaja kulture na razvoj u 1980s i 1990s je bila promocija socijalnog kapitala. Socijalni kapital je sastavljen iz normi ili vrijednosti koje dijeli grupa ljudi i koje promoviraju saradnju i povjerenje izmeu ljudi; socijalni kapital je, kao fiziki i humani kapital, izvor blagostanja.3 Izraz socijalni kapital u opu upotrebu je uveo sociolog James Coleman 1980s4, ali, sam koncept ima dugu historiju. Savremene studije socijalnog kapitala su pokazale da je u nekoj ekonomiji veoma vano razumjeti tokove informacija, jer socijalne mree ire informacije o mogunostima zapoljavanja, relativnim cijenama i ostalim ekonomskim parametrima. Logino je da se pitanje odnosa izmeu kulture i ekonomije otvori tek sada, nakon to smo pregledali i razumjeli ostala tri faktora proizvodnje blagostanja (fiziki, humani i prirodni kapital). Ova glava se bavi odnosima izmeu kulture, socijalnog kapitala, ekonomskog rasta i naina obavljanja businessa, tj. najizazovnijom i najintrigantnijom temom savremene ekonomske analize. Razmatranja emo poeti irim predstavljanjem pojmova i determinanti kulture i socijalnog kapitala, to je neophodno za kasnije razumijevanje uticaja kulturolokih faktora i socijalnog kapitala na ekonomski rast i blagostanje, te uticaja vrijednosti i normi na obavljanje businessa i obrnuto, uticaja businessa na kulturu i vrijednosne norme.
12.1. KULTURA Definiranje i osnovni pojmovi

Kultura je osnovna karakteristika humanih bia koja ih odvaja od drugih ivih vrsta. Mada pojam kulture sadri i pojam geografije (naprimjer zapadnoevropska kultura), materijalne objekte i artefakte, ona je prvenstveno sredstvo kojim ljudi komuniciraju i razvijaju svoje znanje o ivotu i utvruju stav prema njemu. Kultura je prtljag kojeg uvijek nosimo sa sobom, ona je skup ciljeva i subjektivnih elemenata koji oblikuju nau percepciju i definiraju na pogled na svijet.
3 4
Putnam (1992). Coleman (1988).
333
Antropolog Edward Tylor je 1871. godine definirao kulturu kao cjeloviti kompleks koji obuhvata znanje, vjerovanje, umjetnost, moral, zakon, obiaje i druge sposobnosti koje posjeduje ovjek kao lan drutva.5 Do danas je ponueno na stotine definicija kulture. Geert Hofstede, guru kroskulturnog managementa je definirao kulturu kao kolektivno programiranje miljenja koje razlikuje lanove jedne grupe ljudi od drugih. Kultura obuhvata sisteme vrijednosti; a vrijednosti su jedan od konstruktivnih blokova kulture.6 Vana definicija kulture dolazi i od Zvi Namenwirtha i Roberta Webera, koji kulturu vide kao sistem ideja koje konstituiraju dizajn za ivot.7 Iz gornjih ideja se moe postaviti praktina definicija kulture kao sistema vrijednosti i normi koje se dijele izmeu grupa ljudi i koje zajedno konstituiraju dizajn za ivljenje. Pod vrijednostima podrazumijevamo apstraktne ideje o onome ta naa grupa vjeruje da je dobro, pravino i poeljno, dok pod normama podrazumijevamo socijalna pravila i uputstva koji obezbjeuju odgovarajue vrijednosti u odreenoj situaciji. Pri tome se pojam drutvo odnosi na grupu ljudi koji dijele zajedniki skup vrijednosti i normi (ostali pojmovi koji su povezani sa kulturom, i koji se ponekad zamjenjuju, su prikazani u dodatku 12a). Izmeu drutava i nacionalne drave ne postoje striktno odreene relacije. Nacionalne drave su politike kreacije, koje se mogu sastojati iz jedne ili vie kultura. Naprimjer, francuska drava je politiko utjelotvorenje francuske kulture, dok je Kanada sastavljena od tri kulture: engleske, francuske quebeck kulture i autohtone amerike kulture. Mnoge afrike drave su sastavljene iz veeg broja plemena vrlo razliitih kultura, to proizvodi brojne lokalne i graanske sukobe i ratove. Indija je sastavljena iz mnotva razliitih kulturnih grupa. Ali, postoje i kulture koje su nosee u nekoliko drava, kao, naprimjer, islamska kultura u mnogim dravama svijeta. Razumijevanje ekonomskog uspjeha ili neuspjeha neke zemlje zahtijeva i dobru dozu kulturoloke pismenosti. Naprimjer, u nekim zemljama su kulturoloki faktori sniavali trokove obavljanja businessa, to im je obezbjeivalo bri rast, dok su u drugim zemljama kulturoloki faktori poveavali trokove obavaljanja businessa, to je te zemlje inilo manje konkurentnim. Treba imati u vidu i injenicu da kultura nije statian fenomen. Ona se mijenja pod uticajem mnogih faktora, pa brzina i kvalitet promjena moe sniavati, odnosno poveavati ekonomski rast. U mnogim savremenim ekonomskim pitanjima kultura igra znaajnu ulogu. Naprimjer, je li euro, zajednika valuta mnogih evropskih zemalja, simbol politike unifikacije Evrope? Ili, hoe li trendovi suavanja javnih usluga prema privatnim firmama, kao to je zdravstvo, potkopati dosadanju etiku javnih usluga? Sa ekonomskog aspekta definicija kulture treba da sadri elemente koji su zajedniki u gornjim ili slinim pitanjima. Kulturu moemo definirati kao dijeljene vrijednosti i vjerovanja koje se odnose na fundamentalna pitanja, skupa sa formama u kojima se oni izraavaju.8 Ova definicija sugerira da kultura ima: (i) - vrijednosti koje predstavljaju moralne aspekte kulture; (ii) - vjerovanja, koja predstavljaju tehnike aspekte kulture i (iii) oblike ispoljavanja, koji predstavljaju simbolike i artistike aspekte kulture.
5 6 7 8
Tylor (1871). Hofstede (1984). Namenwirth and Weber (1987). Casson (2006).

Kultura je neopipljivo dobro. Kulturna dobra i uvjerenja se mogu dijeliti, to ukazuje da kultura, slino kao i znanje, ima karakter javnog dobra. injenica da neka osoba koristi neka vjerovanja ne iskljuuje druga lica da koriste ta ista vjerovanja. Dakle, ne postoji rivalstvo u potronji kulture.9 Kultura moe biti roba ili zato to ima sutinsku vrijednost ili zato to je instrument za ostvarivanje nekih namjera. Ljudi mogu vrednovati neka uvjerenja jer ih ona ine sretnim.10 Oni mogu vrednovati i druga uvjerenja, jer e uz njihovu pomo eliminirati neke greke i poboljati materijalni dio svog ivotnog standarda. Ali, kultura moe biti i slaba, tj. neka uvjerenja mogu ljude napraviti nesretnim. Gledano sa ekonomske perspektive, eliminiranje slabih kulturolokih stvari je isto toliko vano kao i proizvodnja dobrih kulturolokih stvari. Determinante kulture Sistemi vrijednosti i kulturne norme se nikada ne pojavljuju potpuno formirani. Oni su Religija evolucijski proizvod brojnih faktora kao to su preovladujue politike i ekonomske filozofije, socijalne strukture, dominantne religije, jezik i Socijalna Politika obrazovanje (slika 12.1.). Neke politike i struktura filozofija Kulturne ekonomske filozofije mogu znatno uticati na norme i sisteme vrijednosti. Naprimjer, vrijednosti koje sistemi vrijednosti Ekonomska su uspostavljene u Sjevernoj Koreji koje se Jezik filozofija odnose na slobodu, pravdu i individualizam su potpuno razliite od vrijednosti koje su uspostavljene u Junoj Koreji. Iako se radi o Obrazovanje istom narodu, oba drutva imaju razliite politike i ekonomske filozofije. Od svih Izvor: Hill (2007). faktora koji utiu na formiranje kulturnih formi i sistema vrijednosti i obratno na ovom mjestu razmotriemo religiju, jezik i obrazovanje, dok emo osnovne pojmove vezane za socijalnu strukturu i obrazovanje prikazati u dodatku 12b.
SLIKA 12.1. Determinante kulture
Religije i etiki sistemi

Religija se najee definira kao sistem dijeljenih vjerovanja i rituala koji se odnose na carstvo svetih, dok se etini sistemi definiraju kao skup moralnih principa ili oblikovanih vrijednosti.11 Veina svjetskih etikih sistema proistiu iz religije. Naprimjer, esto se govori o kranskoj ili islamskoj etici. Ali, postoje i izuzeci od pravila da religije proizvode etike sisteme. Naprimjer, konfuijanizam i konfuijanska etika kreiraju vrijednosti i ispoljavaju kulturu u velikom dijelu Azije, iako sam konfuijanizam nema karakter religije. Odnosi izmeu religije, etike i drutva su vrlo suptilni. Od nekoliko hiljada religija koje danas postoje na svijetu, po broju svojih pristalica dominiraju etiri religije - kranstvo sa 2,0 milijardi pristalica, islam sa 1,2 milijarde pristalica, hinduizam sa 811 miliona pristalica i budizam sa 360 miliona pristalica (mapa 12.1 i tabela 12.1). Iako neke male religije u nekim dijelovima svijeta imaju znatan uticaj (naprimjer judaizam sa
9 10 11
Reisman (1990). Easterlin (1998); Easterlin (2001). Goodman (1991).
335
14,4 miliona pristalica), u odnosu na etiri dominantne religije je njihov broj vrlo mali. Ali, kao prethodnica kranstva i islama, indirektni uticaj judaizma znatno premauje njegov direktan uticaj.
Mapa 12.1. Geografija religija
Kranstvo Preteno katolici Preteno protestanti Preteno pravoslavci Islam Suniti iiti Hinduizam Judaizam Budizam Kineske religije into i budizam Tradicionalne i plemenske Plemenske i kranstvo Plemenske, kranstvo i islam
Izvor: http://www.wadsworth.com/religion_d/special_features/popups/maps/maps_f.html
TABELA 12.1. Rast broja pristalica glavnih svjetskih religija

Krani Muslimani Hindusi Budisti Jevreji Nereligiozni 1900 Milioni 558,1 199,9 203,0 127,0 12,3 3,0 % 34,5 12,3 2,5 7,8 0,8 0,2 1970 Milioni 1,236 553,5 462,5 233,4 14,7 532,0 % 33,5 15,0 12,5 6,3 0,4 14,4 1990 Milioni 1,747 962,3 685,9 323,1 13,1 707,1 % 33,2 18,3 13,0 6,1 0,3 13,4 2000 Milioni 1,999 1,188 811,3 359,9 14,4 768,1 % 33,0 19,6 13,4 5,9 0,2 12,7
Izvor: Barett, D, Kurian, G. and Johnson, T (eds). 2001. World Christian Encyclopedia. New York: Oxford University Press.
Mnogi ekonomisti i sociolozi su pokuavali pronai veze izmeu osnovnih karakteristika glavnih religija i njihovih implikacija na ekonomski rast. Iako mnogi autori tvrde da u nekim drutvima postoje jasne relacije izmeu religije i ekonomskog rasta, dosta je opasno praviti generalizacije te vrste. U cijelom svijetu mnoge drave sa pretenim katolicima, protestantima, muslimanima, hindusima i budistima ohrabruju preduzetnike aktivnosti i ostvaruju odrivi ekonomski rast. Izgleda da je uticaj religije na ekonomski rast manji u odnosu na uticaj ekonomskih politika. Novija istraivanja Roberta Barroa i Rachel McClearyjeve sugeriraju da jaka religiozna uvjerenja, bez obzira na religiju, imaju pozitivne efekte na ekonomski rast12.
12
Barro and McCleary (2003).

Smatra se da u cijelom svijetu ima preko 15.000 razliitih religija i religijskih pokreta. Sve religije pozivaju svoje sljedbenike da slijede propisana moralna pravila i potuju religijsku mo. Religija moe imati znaajnu sekularnu i politiku mo, moe biti glavna unificirajua sila u drutvu, ali, religiozne podjele mogu biti znaajan uzrok napetosti u drutvu. Najvei broj savremenih drava potuju prava svojih graana na religijske slobode i dozvoljavaju slobodno upranjavanje vie religija. Ali, postoje i drave u kojima je prakticiranje neke odreene religije zabranjeno. Neke drave imaju dominirajuu ili pak oficijelnu religiju, iako po pravilu veina modernih drava slijedi princip odvajanja crkve od drave. Religiozna pripadnost moe koindicirati sa osjeajem pripadnosti naciji, kao to je to, naprimjer, sluaj u Poljskoj. Dvije najvee svjetske religije islam i kranstvo su monoteistike, ali postoje i velike politeistike religije, naprimjer, hinduizam. Poev od 1970. godine broj muslimana raste bre nego broj krana. Najvei broj krana i muslimana ivi u zemljama u razvoju. Osnovne karakteristike glavnih religioznih grupa su prikazane u dodatku 12c.
Jezik Mapa 12.2. Geografija najrasprostranjenijih govornih jezika
Regionalni Engleski panski Francuski
Arapski Ruski Kineski Portugalski
Danski Turski Malajski Svahili
Njemaki Holandski Italijanski Korejski
Izvor: http:www.udon.de/sprachk.htm
Jezik, kao osnovno sredstvo komunikacije izmeu ljudi, unapreuje socijalne interakcije i uvruje sistem dijeljenih vrijednosti i normi. Jezik je znatno vie od vokabulara i gramatike, koji omoguavaju pismeno i usmeno izraavanje; on je sastavni dio kulture i sistema normi. Nain upotrebe jezika se razlikuje u
337
odnosu na vrstu kulture.13 U nekim kulturama komunikacija je jasna i direktna (SAD); u drugim kulturama pored govornog jezika se upotrebljava i jezik tijela i nain izraavanja koji podrazumijeva itanje izmeu redova i gdje je dvosmislenost standardizirana norma izraavanja, u kojoj se direktnost izbjegava (naprimjer, tradicionalne azijske kulture). Lingvistika porodica kineskog mandarinskog maternjeg jezika je najvea jezika porodica na svijetu, sa 885 miliona ljudi ili 14,8% ukupne svjetske populacije. Druga jezika grupa po veliini je grupa panskog maternjeg jezika (332 miliona ili 5,4% svjetske populacije), dok je grupa engleskog maternjeg jezika tek trea grupa sa 322 miliona ljudi ili 5,4% ukupne svjetske populacije (mapa 12.2.).14 U veini zemalja jedan ili vie slubenih jezika dominira nad jezicima manjina koje su najee koncentrirane u specifinim geografskim regijama. Naprimjer, Kanada ima dva zvanina jezika: engleski i francuski, ali manjina kanadskih graana iji je maternji jezik francuski jezik je koncentrirana u pokrajini Qeuebek, koja ima dugu historiju separatistikog aktivizma. Nasuprot, vicarska ima etiri zvanina jezika (njemaki, francuski, italijanski i retroromanski) koji se prakticiraju u odreenim kantonima, ali svi jezici koegzistiraju u meusobnoj harmoniji. Jezika raznolikost u nekoj dravi moe nastati na vie naina. Prvo, manjinski jezik moe predstavljati jezik ranije autohtone kulture, koju su osvajanjima, protjerivanjima i etnikim ienjem potisnule druge, na tim prostorima sada dominirajue kulture. Tipini primjeri su autohtone kulture indijanskih naroda koji su prije dolaska evropskih osvajaa i naseljenika naseljavali Sjevernu i Junu Ameriku. SAD, Australija i Juna Afrika su tipina useljenika drutva, u kojima su visoke tenzije izmeu doljaka i autohtonih kultura dovele do drastinog smanjenja autohtonih kultura. Ove tenzije su uoljive i danas, kao to pokazuje sadanji status drugorazrednih graana autohtonih amerikih indijanaca i australijskih aboriana. Drugo, kolonijalne sile su pokorenim zemljama, kao jedno od najefikasnijih oruja za osvajanje, nametale svoje jezike (panija, Portugal, Britanija, Francuska, Holandija, Belgija), koji su postali jezici kolonijalnih elita, vlada i administracije. U takvim uslovima su maternji jezici autohtonih uroenikih naroda skoro potpuno izezli. U veini zemalja June Amerike se danas govori panski (Brazil sa portugalskim jezikom je izuzetak). Veliki dio Afrike pripada ili francuskom govornom podruju ili engleskom govornom podruju. Kulturno naslijee nekih afrikih zemalja, kao, naprimjer, Zaira i Nigerije, je sastavljeno iz mnotva plemenskih kultura koje imaju sopstvene jezike, pa su takve zemlje prisiljene da, u cilju prevazilaenja problema interkulturne komunikacije izmeu plemena, kao jezik sporazumijevanja koriste engleski jezik. Isti sluaj se moe nai u nekim azijskim zemljama (Indija, Pakistan, Indonezija, Malezija itd). Tree, u nekim zemljama imigracija moe stvoriti znaajne kulturne raznolikosti. U novim kulturama se imigranti susreu sa brojnim potekoama prilagoavanja, to utie na zadravanje ili jaanje svog originalnog identiteta. Na podrujima u kojima su imigranti geografski koncentrirani, imigranti esto stvaraju svoju supkulturu ili infrastrukturu (trgovine, restorani, kole, socijalne ustanove, komunikacijska sredstva itd.), ija je podloga vlastiti maternji jezik. U nekim zemljama i u velikim imigracijskim skupinama ove pojave imaju tendenciju rasta. Naprimjer, hispanska populacija u SAD, koja je 2003. godine sainjavala 13,3% ukupne populacije, e 2050. godine poveati svoje uee na ak 24,4%.
13
14
Hall and Hall (1960). Summer Institute of linguistics (2000) Ethnoloque, na www.sil.org/lethnologue/.
338 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj SLIKA 12.2. Jezike paralele
Jezici po roenju
Kineski mandarinski 14,8% panski 5,4% Engleski 5,4% Bengali 3,2% Ostali 57,6% Hindi 3,0% Portugalski 2,8% Ruski 2,8% Japanski Njemaki 2,1% 1,6%
Kineski Wu 1,3%
Jezici weba
Italijanski Portugalski 1,6% 1,4% Ruski 1,9% panski 2,4% Francuski 3,8% Kineski 3,9% Njemaki 5,7% Korejski 1,3% Ostali 4,6%
Snaga jezika kao kulturoloke sile se esto reflektira kroz politike nacionalnih vlada prema manjinama. Skoro sve vlade svijeta zagovaraju neki zvanini jezik i nastoje da kontroliraju upotrebu drugih jezika, posebno u kolstvu, nacionalnoj tampi i medijima. Politike dominacije nacionalnog jezika u osnovi imaju dva cilja: (i) - guenje razarajuih efekata koji nastaju upotrebom manjinskih jezika i (ii) potiskivanje manjinskih jezika. Meutim, ove politike, posebno ako su rigidne, su ma sa dvije otrice - jezike manjine mogu promovirati jak separatistiki identitet i mogu biti destabilizirajui faktor. Naprimjer, Baski i u paniji i u Francuskoj dugo promoviraju svoj vlastiti kulturni identitet, a njihove zahtjeve za autonomijom ponekad prati i estoka sila. Korzika je teritorijalni dio Francuske, ali njen separatistiki identitet i posebni jezik, te jake historijske i kulturne veze sa Italijom, francuskoj vladi prouzrokuju znatne potekoe. Vanost engleskog jezika kao globalnog jezika znatno nadmauje vanost ostalih maternjih jezika. Engleski je najraireniji jezik globalnih medija i interneta i najraireniji drugi jezik. Za mnoge ljude koji putuju i borave u inostranstvu je engleski jezik osnovno sredstvo komuniciranja, i to, ne samo za businessmene i diplomate, nego i za turiste, sportiste, akademski svijet i studente. U tom kontekstu je engleski jezik interkulturalno sredstvo komunikacije. U mnogim zemljama engleski jezik je sredstvo komunikacije izmeu grupa koje govore razliitim jezicima. Naprimjer, iako je u Indiji Hindu zvanini jezik, engleski jezik je drugi nacionalni jezik komunikacije izmeu mnogih grupa koje ne govore Hindu (Indija je jedna od najmultijezikih zemalja svijeta, sa 14 velikih jezika i mnogo manjih lokalnih jezika). Preko 50% indijske populacije govori engleski jezik, to Indiji, u savremenom boomu informacijskih i komunikacijskih industrija obezbjeuje znaajne lokacijske prednosti.
Japanski 5,8% Engleski 67,7%
On-line jezici Interneta

Italijanski 3,3% Portugalski 3,5% Francuski 3,8% Korejski 4,1% Njemaki 7,3% Ruski 2,5% Ostali 7,0%
Engleski 35,8%
Svijet interneta je predominantno svijet engleskog jezika (slika 12.2.). Procjenjuje se da je od 313 milijardi web Japanski Kineski 9,6% 14,1% stranica u 2004. godini 68,4% stranica bilo na Izvor: Global Reach 2004. engleskom jeziku. Ovo ne znai da isti odnosi vladaju i kod on-line svijeta. Istraivanja su pokazala da kod svih glavnih jezikih grupa postoji jaka on-line
panski 9,0%
339
populacija, a da mnogi ljudi pristupaju internetu u dva jezika, od kojih je prvi jezik najee maternji jezik. Naprimjer, od 204,3 miliona on-line Amerikanaca, 177 miliona pristupa internetu na engleskom jeziku. U itavom svijetu samo 35,8% ljudi pristupa Internetu na engleskom jeziku, to je znatno manje od broja engleskih web stranica.15
12.2. SOCIJALNI KAPITAL Definiranje socijalnog kapitala

Termin socijalni kapital se prvi put pojavio 1916. godine, kada ga je Hanifan okarakterizirao kao: aktive koje se u svakodnevnom ivotu ljudi najee raunaju kao dobra volja, prijateljstvo, drutveno i uzajamno razumijevanje izmeu pojedinaca i porodica koji sastavljaju drutvenu jedinicu. U iru upotrebu je pojam uao 1960s i 1970s, kada je Jacobs njime objasnio vanost povezivanja ljudi u gradovima i kada ga je Loury upotrijebio za objanjenje ekonomskih prilika mlade generacije u kontekstu njihovih socijalnih veza.16 Sredinom 1980 je zanimanje ekonomista i sociologa za socijalni kapital poelo naglo rasti. Prvo su Coleman, Putnam i Fukujama teorijski rasvjetlili ovaj fenomen, nakon ega su se i meunarodne razvojne organizacije i agencije angairale na prouavanju ovog fenomena, posebno OECD i Svjetska banka. Coleman smatra da je socijalni kapital odreen njegovim funkcijama, koje imaju niz zajednikih karakteristika, jer sadravaju neke aspekte socijalne strukture i olakavaju sigurnost postupaka uestvujiih pojedinaca ili grupa uesnika u tim stukturama. Socijalna organizacija konstituira socijalni kapital zbog postizanja ciljeva koji se ne mogu postii bez socijalnog kapitala ili se mogu postii samo sa viim trokovima.17 Robert Putnam, bivi rektor Harvardskog univerziteta, koji je i najzasluniji za promociju socijalnog kapitala, definira socijalni kapital na sljedei nain: socijalni kapital se odnosi na karakteristike socijalne organizacije kao povjerenje, norme i mree koji mogu poveati efikasnost drutva. Socijalni kapital je tip pozitivnih eksternaliteta koji izviru iz socijalne organizacije. U svojim kasnijim istraivanjima Putnam definira socijalni kapital kao veze izmeu pojedinaca socijalne mree i norme reciprociteta i povjerenje koje izviru iz njih.18 Francis Fukuyama smatra da se socijalni kapital moe jednostavno definirati kao prisutnost nekog skupa neformalnih pravila ili normi, koje dijele lanovi grupe, to omoguava saradnju izmeu njih. Dijeljenje vrijednosti i normi samo po sebi ne proizvodi socijalni kapital jer vrijednosti mogu biti pogrene.19 Za kompletiranje slike treba pogledati i pristup meunarodnih organizacija socijalnom kapitalu. Za OECD socijalni kapital predstavljaju zajednike mree sa zajednikim normama, vrijednostima i shvatanjima koje olakavaju saradnju unutar ili oko grupa.20 Socijalni kapital moe rasti saradnjom pojedinaca i grupa sa
15 16 17 18 19 20
Global Reach (2004). Global Internet Statistics (by Language), httpi/glreach.com/globstats/. Loury (1977, 1981). Coleman (1988, 1990). Putnam (1993, 2000). Fukuyama (1999). OECD (2001).

formalnim institucijama. Socijalni kapital se izgrauje na nivoima porodice, zajednica, preduzea te nacionalnih i lokalnih administrativnih jedinica. Po Svjetskoj banci, socijalni kapital se odnosi na norme i mree koje omoguavaju kolektivnu akciju. Socijalna kohezija i socijalni kapital su kritini za ublaavanje siromatva i za odrivi humani i ekonomski razvoj.21 Iz gornjih definicija se mogu izvui tri glavne ideje koje definiraju socijalni kapital: (i) socijalni kapital generira pozitivne eksternalitete za lanove grupe; (ii) ti eksternaliteti se mogu postii dijeljenjem povjerenja, normi i vrijednosti, te njihovim konsekventnim efektima na oekivanja i ponaanja i (iii) dijeljenje povjerenja, normi i vrijednosti izvire iz neformalnih oblika organizacije koje se zasnivaju na socijalnim mreama i asocijacijama.22
Elementi socijalnog kapitala

Kljuni elementi socijalnog kapitala su socijalne norme, mree i povjerenje. Socijalne norme predstavljaju zajednika shvatanja, neformalna pravila i sporazume koji odreuju, zabranjuju ili oblikuju odreena ponaanja u razliitim prilikama. Ope socijalne norme mogu ukljuivati potenje, pravnu stabilnost, radnu etiku, uvaavanje ostalih, toleranciju i prihvatanje razliitosti, kao i pomo drugima kada im je potrebna. One esto olakavaju predvidljivije ili korisnije ponaanje pojedinaca u drutvu. Mnoge socijalne norme su ustvari Izvor: Fukuyama (1995). koncept reciprociteta, koji moe biti ili poseban ili opi.23 Razliita drutva imaju razliite norme. Neke norme djeluju u granicama socijalnih nivoa, druge grupe ljudi unutar jednog istog drutva mogu imati svoje norme. Neslaganje sa normama moe biti podstaknuto psiholokim sankcijama, kao to je krivica, ili eksternim sankcijama kao to su sram i izolacija. U nekim grupama ili drutvima norme su grupirane kroz fizike sankcije ili prijetnje. Neformalne drutvene norme mogu biti komplementarne pravnim normama i zakonima.
Socijalne norme SLIKA 12.3. Mree povjerenja
Mree
Mrea kao element socialnog kapitala predstavlja grupu meusobno povezanih aktera koji imaju neki zajedniki atribut. Jedan akter moe istovremeno djelovati u vie mrea. Slino kao u porodici, pojedini akteri mogu biti dio razliitih odnosa u mrei koji se baziraju na susjedstvu, rekreaciji, spolu, statusu, politici, religiji, rasi i/ili nacionalnom grupiranju (slika 12.3.). Svaki oblik grupiranja moe imati aktere sa razliitim normama i nivoima zajednikih obaveza ili oekivanja, te moe generirati razliite nivoe opeg povjerenja u odnosu na druge grupe u mrei.
21 22 23
http://www1.worldbank.org/prem/poverty/scapital/index.htm Durlauf and Fafchamps (2004). Hechter and Opp (2001).
341
Postoje dvije vrste mrea: zbijene i razuene. Zbijene mree imaju viecirkularne ili isprepletene veze izmeu lanova u mrei. Meupovezanost je slabija u razuenim mreama, jer su kontakti slabiji i udaljeniji. lanstvo u mreama prua odreene beneficije, a posebno iru socijalnu podrku, bolji pristup informacijama i vee mogunosti.
Povjerenje
Povjerenje je nivo vjerovanja ljudi jednih u druge, posebno u pogledu sprovoenja oekivanih namjera ili akcija. Iako se pojam povjerenja najee odnosi na pojedince, on se moe odnositi i na povjerenje prema grupama i institucijama unutar nekog drutva, ukljuujui i vlasti. Mnogi autori tretiraju povjerenje kao jedan od najvanijih elemenata socijalnog kapitala i kao vaan izvor socijalnog kapitala.24 Ekonomske interakcije se esto zasnivaju na povjerenju. Radnik vjeruje da e mu na kraju mjeseca njegov ef isplatiti zaradu; trgovac oekuje da e kupac ispuniti svoje obeanje i platiti raune za isporuenu robu; investitor vjeruje da e za uloeni novac nakon dogovorenog vremena dobiti svoj dio zarade. Bez povjerenja ekonomske aktivnosti bi se srozale na sirove forme, koje zahtijevaju ogromne resurse, a drutva bi izgubila prednosti kompleksnih organizacija, koje omoguavaju specijaliziranje i podjelu rada. Drutva bez povjerenja su siromanija od drutava sa povjerenjem. Posmatrano iz gornje perspektive, nije teko uoiti da povjerenje ima mnogo dimenzija, ukljuujui vjerovanje u dobre namjere drugih, kao i u njihove kompentencije i pouzdanost. Odnosi koji se baziraju na meusobnom povjerenju uesnika u ekonomskim procesima mogu biti dio strategija konkurentskih prednosti, to to su pokazale mnoge firme u Njemakoj, Japanu i Treoj Italiji.25 U socijaliziranim odnosima, u kojima jaa povjerenje i umreavanje, dobavljai i kupci lake ostvaruju dugoronu kooperaciju i lake ispunjavaju zajednike obaveze. U nekim industrijama, kao to su, naprimjer, razvoj softvera ili tekstilna industrija, umreena preduzea mogu ostvariti prednosti ekonomije vremena i bre se prilagoditi zahtjevima kupaca. Neki istraivai socijalnog kapitala razlikuju ope i specijalizirano povjerenje. La Porta je, naprimjer, utvrdio da dvadeset najveih svjetskih firmi postiu bolje rezultate u drutvima gdje vlada vee ope povjerenje nego u drutvima koja se baziraju na porodinom povjerenju i etnicitetu. Ovdje je, ustvari, rije o povjerenju kao egzogenom faktoru koji je oblikovan serijom historijskih i kulturolokih faktora koji olakavaju kolektivne akcije i saradnju, ukljuujui veu angairanost civilnog drutva i veu efikasnost vlasti.26 Istraivanja socijalnog kapitala su pokazala da unutranje mree i norme mogu olakati timski rad, poveati efikasnost i kvalitet, te poboljati unutranji protok informacija i znanja. Povjerenje i reciprocitet obligacija izmeu radnika i managementa su glavni razlozi za visoku meunarodnu konkurentnost japanske automobilske industije. Regionalni industrijski sistemi bazirani na lokalnim mreama uenja su fleksibilniji i dinaminiji od mrea u kojima je proces uenja ogranien samo na pojedine firme. Uspjeh Silikonske doline je uspjeh u irenju horizontalnih mrea neformalne i formalne saradnje izmeu vodeih kompanija u ovoj oblasti.27 Sline primjere moemo sresti u svim dijelovima svijeta.
24 25 26 27
Fukuyama (1995). Humprey and Schmitz (1998). La Porta (1997). Putnam (2000).
342 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj SLIKA 12.4. Odnosi izmeu povjerenja i investicija
Investicije kao procenat GDP-a (prosjek 1960-2000) 35 30 25 20 15 10 Nigerija 5 0 0 10 20 30 40 50 60 Procenat populacije koja ima povjerenje Brazil Meksiko Turska Indija Argentina SAD Italija Japan vicarska panija Norveka Finska
Danska Kanada vedska
Izvor: Knack and Keefer (1997).
Pored koristi na mikronivou, socijalni kapital moe proizvesti koristi i na makronivou. Makroekonomski efekti socijalnog kapitala se mogu pojaviti u nekoliko oblika. Interpersonalno povjerenje je u pozitivnim relacijama sa rastom GDP-a i poveanjem stopa tednje (slika 12.4.).28 Jedan od najznaajnijih efekata socijalnog kapitala se odnosi na poboljanje funkcioniranja vlasti. Ljudi koji se brinu o lanovima svoje zajednice ostvaruju vee uee na glasanju, a politiari koji djeluju tamo gdje je socijalni kapital visok, manje zloupotrebljavaju svoj poloaj. Putmanova studija o odnosima izmeu stepena socijalnog kapitala i efikasnosti vlasti u nekim regijama u Italiji (socijalni kapital mjeren brojem ljudi koji participiraju u radu raznih grupa kao to su, naprimjer, klubovi i horovi), je zakljuila da u regijama sa viim socijalnim kapitalom lokalne vlasti funkcioniraju bolje.29 U svojoj popularnij knjizi Kuglati sam (Bowling alone) Putnam je utvrdio da socijalni kapital u SAD opada ve etiri decenije. Naprimjer, broj Amerikanaca koji su bili povezani u religiozne ili sindikalne mree ili asocijacije je u 2000. godini prepolovljen u odnosu na 1960. godinu. Amerikanci su smanjili lanstvo u klubovima, kao i broj i obim dobrotvornih donacija. ak i kod kuglanja, najpopularnijeg masovnog takmiarskog sporta u SAD, je broj kuglaa smanjen. Iako je kuglanje i danas vrlo popularno, Amerikanci sada vie kuglaju u manjim grupama prijatelja nego u organiziranim timovima. Ove promjene Putnam objanjava mnogim faktorima, ukljuujui i rast gradova, izblijedjela sjeanja na Drugi svjetski rat i rast televizije i interneta. Logina manifestacija ovih trendova je opadanje uea biraa na izborima.30
28 29 30
Knack i Keefer (1997). Putnam (1993). Putnam (2000).
343
Oblici socijalnog kapitala

Socijalni kapital ima tri glavna obika ili funkcije: (i) - uvezujui (engl bonding) , (ii) - premoavajui (engl. bridging) i (iii) - povezujui (engl. linking). Uvezujui socijalni kapital se odnosi na udruenja i mree formalnih asocijacija. On slui kao kolektivni mehanizam za upravljanje rizikom u situacijama kada ne postoje fiziki resursi i mree socijalne zatite. Ovaj oblik socijalnog kapitala predstavlja odnose izmeu relativno homogenih etnikih, religijskih ili socioekonomskih grupa. Kako homogene grupe karakterizira jae unutranje povjerenje i saradnja, te slabije povjerenje i saradnja sa ostatkom drutva, to uvezujue funkcije mogu biti i prepreka za socijalnu koheziju drutva i lini razvoj pojedinaca. Premoavajui socijalni kapital predstavlja mree i formalne asocijacije koje povezuju pojedince i grupe nezavisne od glavnih socijalnih kategorija i podjela. Ovaj kapital omoguuje pristup siromanim grupama ka novim resursima, jaa ope povjerenje i reciprocitet. On igra kljunu ulogu u odrivom razvoju, u smanjivanju razlika izmeu etnikih grupa, u iznalaenju novih radnih mjesta i novih oblika zapoljavanja. Povezujui socijalni kapital predstavlja veze koje pojedinci imaju sa nivoima na kojima se donose odluke i alociraju resursi, to omoguava pristup dodatnim resursima i politikoj relevantnosti. Povezujui socijalni kapital je posebno vaan za rast i razvoj, jer bez uspostavljenih veza sa institucijama lokalne zajednice se ne moe odgovarajue uticati na javne politike.
Izvori i determinante socijalnog kapitala Izvori

Na formiranje ili destrukciju socijalnog kapitala utie osam izvora. To su porodica, kola, lokalna zajednica, firma, civilno drutvo, javni sektor, pol i etnicitet. Porodica kreira norme i socijalne veze. Ona je primarni izvor uenja i mogui stimulator za uspjeh njenih lanova u opem obrazovanju. Posebno roditelji imaju odgovarajui intenzitet panje prema djeci. Ali, ovaj izvor socijalnog kapitala se moe smanjiti manjom porodicom, nedostatkom roditelja, estim mijenjanjem mjesta prebivalita, razvodom roditelja itd. kole i institucije obrazovanja igraju jaku ulogu. One mogu ohrabrivati jaanje socijalne saradnje i biti mjesto spajanja razliitih sudionika u procesu kolovanja. Institucije obrazovanja, pismenost odraslih i profesionalna udruenja mogu ohrabrivati stvaranje i funkcioniranje mrea kroz razliite naine uenja, udruivanja i kreiranja volonterskih inicijativa. To ohrabruje timski rad na stvaraju novih ideja i spajanja kulturolokih razliitosti, to vodi ka rastu socijalnog kapitala. Lokalne zajednice i susjedstva, te drutvene interakcije izmeu susjeda, prijatelja i grupa pospjeuju stvaranje socijalnog kapitala i zajedniki rad u korist opeg dobra. Socijalni kapital je, ustvari, lokalno javno dobro koje proizvodi sama zajednica. Dok finansijski i humani kapital odreuju sposobnost neke firme da proizvodi neki proizvod ili uslugu, socijalni kapital odreuje obim i vrstu relacija unutra firme, te relacije firme sa njenim okruenjem. Tipini primjeri su inovativni i industrijski clusteri, koji mogu znatno poveati i svoje konkurentske prednosti i konkurentske prednosti regije i drave kao cjeline.

Civilno drutvo je jo jedan izvor socijalnog kapitala. Civilno drutvo se sastoji od formalnih i neformalnih grupa i organizacija koje prema dravi promoviraju razliite interese. Kako se ova dva pojma esto poistovjeuju, treba napomenuti da je socijalni kapital priroda i sutina socijalnih odnosa u zajednici, a da je civilno drutvo institucionalna manifestacija tih relacija. Socijalni kapital ne proizvodi samo bolje javno upravljanje i efikasnije politike institucije, nego utie na stvaranje komplementarnih mrea i jaanje povjerenja. Diskriminacija u pogledu spola, naroito prema enama, proizvodi negativne efekte na stvaranje glavnih formi socijalnog kapitala. Etnike veze su klasian primjer kako se zajednike vrijednosti i kultura mogu uvezati u cilju stvaranja opeg blagostanja.
Determinante
Jedna od najvanijih determinanti socijalnog kapitala je njegova sposobnost. Ovaj termin je prvi upotrijebio Moses Abramovitz da oznai socijalne i kulturne kvalitete koji omoguavaju nekoj zemlji da iskoristi raspoloive ekonomske anse.31 Naime, nerazvijene zemlje koje su socijalno sposobne mogu preko transfera tehnologije, trgovine ili tokova kapitala iskoristiti interakcije sa razvijenim svijetom i bre se razvijati, dok e zemlje bez socijalne sposobnosti biti osuene na stagnaciju. Socijalne sposobnosti obuhvataju sljedee elemente: x x x x iskustvo u organiziranju i managementu velikih preduzea, sposobnost iskoritavanja prednosti trine ekonomije, specijalizacije rada i trgovine, perspektive kompatibilne sa empirijskom naukom, tj. vjerovanje u uzroke i njihove efekte namjesto vjerovanje u praznovjerje ili magiju, socijalni pogled fokusiran na zemaljski ivot namjesto na duhovni ivot.
Meutim, iako postoje dobri razlozi za vjerovanje da socijalne sposobnosti mogu prouzrokovati velike efekte na ekonomski rast, problemi nastaju kada se te sposobnosti pokuaju izmjeriti. Naime, prvo treba nai neko mjerilo socijalne sposobnosti koje vai za prethodnu godinu prve godine perioda kojeg analiziramo. Da bi prevazili taj poetni problem, istraivai koriste tzv. Adelman-Morrisov indeks, konstruiran 1961 godine na bazi socijalnih i kulturolokih kvalitativnih i kvantitativnih elemenata 74 zemlje koje su se tada posmatrale kao zemlje u razvoju (naprimjer perspektiva modernizacije i karakter osnovne socijalne organizacije). Analiza odnosa izmeu Adelman-Morrisovog indeksa socijalog razvoja i novoa prihoda per capita u 1960. godini pokazuje da meu njima postoji jaka meusobna korelacija. Meutim, te odnose treba posmatrati u datom vremenu, kada su kulture bogatih zemalja bile uzor mnogim zemljama u razvoju. Zato se ti odnosi moraju prevesti na sadanje stanje. Ako se naprave odreene korekcije koje uzimaju u obzir deavanja u posmatranom periodu, posebno one koja se odnose na mjerenje jaza izmeu aktuelnog nivoa socijalne sposobnosi i predvienog nivoa socijalne sposobnosti (taj jaz se esto naziva i rezidual) i uporede se sa ostvarenom stopom ekonomskog rasta, mogu se dobiti prilino objektivne ocjene odnosa izmeu socijalne sposobnosti i ekonomskog rasta (slika 12.5.). Zemlje koje imaju visok nivo socijalnog kapitala u odnosu na prihode (Juna Koreja, Japan i Tajland) ostvaruju bri rast, a zemlje u kojima su socijalne sposobnosti nie u odnosu na prihode (Kamerun, Madagaskar i Venecuela), rastu znatno sporije.32
31 32
Abramovitz (1986). Temple and Johnson (1998).
345
SLIKA 12.5. Socijalne sposobnosti vs ekonomski rast

7% Stopa rasta GDP per capita (1960-2000) 6% 5% Japan 4% 3% 2% 1% 0% -1% -2% -2,0 -1,5 ad Kamerun Peru Venecuela Madagaskar Zambija -1,0 -0,5 0,0 0,5 1,0 1,5 Rezidual socijalne sposobnosti, 1960 Gabon Indonezija Maroko Meksiko Egipat Paragvaj J. Koreja Tajland
Izvor: Temple and Johnson (1998).
12.3. KULTURA, SOCIJALNI KAPITAL I EKONOMSKE PERFORMANSE

Kultura i socijalni kapital mogu da proizvedu brojne direktne i indirektne efekte na ekonomski rast. Ovim problemima smo se poeli baviti jo u 1. glavi, kada smo analizirali ulogu razliitih vrsta kapitala na proizvodnju humanog blagostanja (slika 1.5.). Iz voene diskusije smo vidjeli da postoji jaka obostrana komplementarnost izmeu humanog i socijalnog kapitala, te politikih institucija i zakonodavstva. Dobar kvalitet institucija, uz postojanje odgovarajuih vrijednosti, normi i socijalnih mrea, olakavaju saradnju, to dovodi do viih nivoa investiranja u fiziki kapital i ojaava strategije obnove prirodnog kapitala (odnosi izmeu drave i socijalnog kapitala su dati u dodatku 12d.). Prethodno razjanjavanje pojmova i koncepta kulture i socijalnog kapitala moe nam pomoi da bolje razumijemo glavne aspekte uticaja kulture i socijalnog kapitala na ekonomski rast i obratno. Kako je literatura sa ovog podruja jako difuzna, to emo se ovdje baviti samo sa nekoliko specifinih pitanja. To se u prvom redu odnosi na relacije izmeu gustine populacije i socijalne sposobnosti, efekte otvorenosti za nove ideje, religije i etnike fragmentacije na ekonomski rast, kao i na odnos kulturnih promjena i ekonomskog rasta i obrnuto. Ostali efekti kulture na ekonomski rast su pirikazani u dodatku 12e.
Gustina populacije i socijalna sposobnost

Nerazvijene zemlje koje imaju visok nivo socijalne sposobnosti, tj. vii nivo socijalnih i kulturnih kvaliteta koji omoguavaju bolje koritenje mnogih ekonomskih mogunosti (transfer tehnologije, trgovina itd.), u principu imaju bolje mogunosti za smanjivanje jaza sa razvijenim svijetom. Ali, ta je to to nekim dravama omoguava socijalnu sposobnost? Jedan od vanih faktora je gustina stanovnitva, tj. broj ljudi koji ivi na kvadratni kilometar (mapa 12.3.). Gusto naseljene zemlje u razvoju mogu posjedovati brojne aspekte socijalne sposobnosti. Naime, vea gustina populacije rastom broja potroaa u neposrednom susjedstvu proizvoaa ohrabruje podjelu rada.

Suprotno, u rijetko naseljenim podrujima samodovoljnost postaje pravilo, jer ljudi nemaju dovoljno iskustava sa ekonomskim transakcijama izvan njihove vlastite porodice ili sela.
Mapa 12.3. Gustina stanovnitva, 2000
Broj ljudi na kvadratnu milju Nenaseljeno Manje od 2 2-25 26-50 51-150 151-300 Preko 300
Izvor: Rourke and Boyer (2002).
Gue naseljena podruja e, vjerovatno, imati ekstenzivnije vlasti i vie historijskih iskustava u upravljanju dravom nego rijetko naseljena podruja. To stanovnitvu omoguava lake shvatanje uloge i snage formalne organizacije, zakona, pisanih ugovora i drugih institucija, to pomae u sticanju prednosti koje prua ekonomska saradnja sa inostranstvom. Zemlje koje imaju duu historiju centraliziranih vlasti (kraljevine, carevine ili drave sa velikim brojem domainstava) se najee mogu nai u Evropi, Aziji i na Srednjem Istoku. Ali, kod mnogih afrikih i junoamerikih drava historije vlasti su vrlo kratke.33 Ako je tano da vea gustina populacije poveava socijalnu sposobnost, onda e zemlje kod kojih je gustina populacije visoka, u povoljnim ekonomskim okolnostima rasti bre. Naprimjer, ako neka zemlja ima gustu populaciju, ali je zbog nedostatka obradive zemlje siromana, ona na raspolaganju ima bre otvaranje prema meunarodnoj trgovini, to moe omoguiti premotavanje resursnih ogranienja i bri ekonomski rast. Slika 12.6., koja prikazuje odnose izmeu gustine populacije i ekonomskog rasta za period od 1960. do 2000. godine, je dobra ilustracija za gornji sluaj. Posmatrani period je bio period uspona globalizacije, u kojem su mnoge nerazvijene zemlje imale ansu da iskoriste prednosti ekonomske saradnje sa inostranstvom. Iz slike se moe uoiti upadljiva korelacija izmeu gustine populacije zemalja i stopa rasta prihoda per capita. Zemlje koje su imale najbri rast potiu iz Istone Azije; one imaju gustu populaciju, dugu tradiciju komercijalne kulture, ekonomske specijalizacije i jaku ulogu centralizirane vlade.
33
Burkett, Humblet, and Putterman (1999).
347
Mnoge spororastue rijetko naseljene zemlje iz Afrike i June Amerike imaju visoko uee poljoprivrede u GDP-u, niske nivoe ekonomske specijalizacije i kratku historiju centraliziranih vlasti.34
SLIKA 12.6. Gustina stanovnitva vs ekonomski rast

Stepen rasta GDP-a per capita (1960-2000) 8% Singapur 6% Bocuana 4% Gabon 2% 0% Bolivija Mauritanija ad Nigerija -2% -4% 0,001 Zambija Kongo 0,01 0,1 1 10 100 Banglade Meksiko Kipar J. Koreja Kina Izrael Barbados Hong Kong
Populacija po kvadratnoj milji u 1960
Izvor: Burkett, Humblet, and Putterman (1999).
Gustina stanovnitva kao vaan faktor za postizanje socijalne sposobnosti otvara pitanja uzroka stvaranja te gustine. Jedan od vanih faktora je geografija. Kvalitet tla, koliina padavina i duina sezone etve odreuju veliinu populacije koja se moe ishraniti na datoj koliini zemlje. Drugi faktori su iz domena tehnologije (koliina hrane koja se moe proizvesti na datom komadu zemlje), otvorenosti prema trgovini (koja omoguava uvoz hrane) i kvalitet vlasti.
Otvorenost za nove ideje

Analitiari historijskih procesa ekonomskog rasta esto ukazuju na povezanost uticaja socijalne otvorenosti za nove ideje na ekonomski rast. Ali, historija je puna institucija, poev od Rimske imperije, katolike crkve pa do Komunistike partije SSSR-a koje su inile sve da u nove ideje sasjeku u korijenu. Ustvari, kulture koje su bile iroko otvorene za nove ideje su historijski raritet. Razlike izmeu renesansne atlantske Evrope i feudalne Kine daju odlian pregled funkcioniranja glavnih sila koje su uticale na otvorenost Evrope, odnosno zatvorenost Kine. Evropljani su pokazali veliku spremnost i entuzijazam za kopiranje stvari koje su poticale iz drugih zemalja, dok su Kinezi svoje kontakte sa Evropljanima koristili za iskazivanje superiornosti kineske kulture i organizacije nad evropskom. Te razlike dobro ilustriraju pogledi tadanjih uticajnih ljudi. Evropski pogled je najbolje sublimirao njemaki matematiar Gottfried Leibniz svojim savjetom evropskim trgovcima koji su putovali u Kinu: Nemojte se mnogo brinuti za evropske proizvode koje nosite u Kinu, radije se pobrinite da nam donesete znaajne kineske invencije. Odlina ilustracija tipinih kineskih stavova o drugim kulturama je pismo kineskog cara Qian Longa iz 1793. godine engleskom kralju Georgu III, kojim je odbio britanski zahtjev za otvaranje
34
Burkett, Humblet, and Putterman (1999); Chanda and Putterman (1999).

trgovake misije u Kini rijeima velianstvene vrline nae dinastije su dosegle svaku zemlju pod nebesima. ... Kao to va ambasador moe i sam vidjeti, mi posjedujemo sve stvari. Ja odreujem da nema cijene za nae udesne ili genijalne stvari i da se ne mogu koristiti za proizvoae iz vae zemlje.35 Ove razlike su bile kljune za zatvaranje tehnolokog jaza izmeu napredne Kine i zaostale Evrope. I paralela izmeu prihvatanja stranih ideja, koje su bile zaslune za rast Japana, i odbacivanja novih ideja, koje su islamski svijet napravile siromanim, moe ilustrirati te razlike. Japan, danas ekonomski najuspjenija azijska zemlja, iji su socijalni i kulturni korjeni potpuno drugaiji od evropskih, je sredinom 19. stoljea, nakon 230 godina stroge izolacije od zapadnog svijeta i posveenosti tradicionalnim vrijednostima, sa velikim entuzijazmom prihvatio evropske tehnologije i ideje. Svjestan velike zaostalosti za najnaprednijim evropskim zemljama, Japan je agresivno poeo sa tehnolokom emulacijom, koja po obimu i entuzijazmu ni do danas nije prevaziena. Japanske delegacije su se razmiljele irom Evrope i Amerike i donosile u Japan ne samo proizvodne tehnologije, nego i institucije, pravne sisteme, zakone i vojnu organizaciju. Za samo dva vijeka se Japan od zaostale tradicionalne feudalne drave pretvorio u drugu ekonomsku silu svijeta. Jedno od kulturolokih objanjenja za ovaj dramatini uspjeh se odnosi na prethodna iskustva tradicionalnog japanskog posuivanja socijalnih i kulturolokih vrijednosti iz Kine. Islamski svijet je sasvim suprotan primjer - u njemu je odbacivanje stranih ideja zaustavilo ekonomski rast (boks 12.1.). Dok je Evropa spavala, islamska civilizacija je cvjetala. Ali, razlike su se poele smanjivati od onog trenutka kada su islamske vlasti poele kanjavati novitete istom strau kojom su ih zapadne kulture nagraivale. U novoj islamskoj tradiciji inovacije ili noviteti su smatrani zlom, bilo da su ih izmislili vjernici, bilo da su ih napravili nevjernici. Uostalom, i arapska rije bid'a ima dvosmisleno znaenje: novitet ili hereza. Najgora vrsta bid'e je imitiranje puteva nevjernika, jer ko imitira te ljude postaje jedan od njih.36 Otpor idejama iz inostranstva potie iz 13. i 14. stoljea. Pet vijekova ranije, kada je Evropa spavala u mraku, arapski naunici su usvojili i unaprijedili klasinu antiku nauku, matematiku i filozofiju, uveli decimalni sistem raunanja iz Indije, usvojili kinesku tehnologiju izrade papira i izmislili ideju o eksperimentima, koja je nekoliko vijekova kasnije promovirala evropsku nauku, na kojoj poiva dananja civilizacija. Razlog drastine promjene prema novitetima jo nije ubjedljivo objanjen. Neki historiari tvrde da islamska izoliranost vodi porijeklo iz trauma velike vojne katastrofe, kada su Mongoli 1258. godine sravnili sa zemljom Bagdad, najvei arapski komercijalni i kulturni centar i poklali preko 800.000 ljudi. Jedan od simbola islamskog otpora prema novitetima je odbacivanje Gutenbergove prese za tampanje kao instrumenta svetogra. Prva tamparska presa je dola u Otomansku imperiju tek 1728. godine, 275 godina nakon njenog pronalaska, i to za potrebe nekih istambulskih kranskih kolonija. Praksa odbacivanja stranih ideja je nastavljena i danas. Naprimjer, vie od 200 miliona ljudi na svijetu govori arapski jezik, ali se na arapski jezik prevede samo 330 stranih knjiga godinje. Za uporeenje, na grki jezik, kojeg govori samo 12 miliona ljudi, se godinje prevede pet puta vie knjiga.37
35 36 37
Mokyr (1990); Backhouse and Bland (1914). Lewis (1982). United Nations Development Program (2002).
349
Boks 12.1. Da li je islam prepreka za rast?

Dananje siromatvo velike veine islamskih zemalja je predmet mnogih ustrih rasprava koje pokuavaju nai odgovor na pitanje da li je islam prepreka za ekonomski rast. Postoji duga lista autora koja zaostajanje islamskih drava pripisuje islamu samom, kao i duga lista autora koji to oponiraju.38 Nekoliko faktora su, naroito, predmet tih diskusija: zabrana kamata, fatalizam, zatvorenost za inovacije, nejednakost polova, institucije itd. Neki autori su na bazi Pregleda vrijednosti svijeta ak i zakljuili da je islam u negativnim odnosima sa faktorima koji su prijemivi za rast i da su izmeu pristalica svih glavnih religija muslimani ostali najvie antitrini.39 Gornja miljenja predstavljaju neku vrstu slagalice (engl. puzzle). Historijska istina je da je islamski svijet u 10. stoljeu bio razvijeniji nego Zapadna Evropa; da je Zapad poeo da ga sustie u 16. ili 17. stoljeu; da je nakon toga Zapadna Evropa napredovala mnogo bre nego islamski svijet. Islam je u dugom periodu bio konzistentan, kako po relativno brzom rastu, tako i po sporijem rastu i zaostajanju. Za razvojno zaostajanje islamskog svijeta se mogu nai najmanje tri objanjenja - intelektualni korijeni, socioloki razlozi i institucionalni razlozi. Prvo objanjenje se bazira na ideji prekida, tj. teolokog prekida slinog protestantskoj reformaciji koja je promijenila modele ponaanja i napravila prelomnu taku izmeu dugog perioda relativno neuspjenog razvoja i relativno uspjenog razvoja. U muslimanskom svijetu se taj prelom desio retrogadno. Bernard Lewis tvrdi da su se u nekom periodu izmeu 9. i 11. stoljea vrata nezavisnog razmiljanja (the gate of ijtihad) zatvorila, tj. svi odgovori su ve raspoloivi, pa zato nema potrebe za propitkivanjem, treba samo slijediti i sluati.40 Muslimanski sistem obrazovanja se pod tim uticajima potpuno izmijenio. On je radije zagovarao konanost informacija nego to se uputao u uenje kako da koristi svoje sopstvene presude, kako da vjeba svoje kritike duhovne moi i kako da donosi sopstvene stavove. Po Weberu niti sufizam niti iitizam, kao dva najprominentnija otklona od islamske ortodoksije, nisu bila u stanju da stvore osnovu za rigoroznu asketsku kritiku dominantne prakse, kao to je to bio sluaj sa protestantskim kranstvom. Socioloke razloge za promjenu islamskih performansi Weber, sljedei ideje islamskog pisca iz 14. stoljea Ibn Khalduna, vidi u ponaanju osnivaa muslimanskih drutava. Naime, ta drutva su osnovala nomadski ratnici, ije druine je karakterizilala intenzivna grupna lojalnost. Kada su se naselili u osvojene gradove, njihov prezir prema gradskim arima je vrlo brzo zamjenjen oduevljenjem i novim, jo veim valom plemenske socijalne kohezije. Niti ranija ratnika tradicija zasnovana na pljakakoj etici, niti gradska dinastijska birokracija nije mogla da odgovori na nove izazove i intenzivira ve primjetno usporavanje rasta. I najzad, institucionalna analiza islamskog drutva moe pokazati kako je islamska praksa, naprimjer nasljedno pravo, usporavala razvoj komercijalnih institucija uporedivih sa institucijama koje su tokom renesanse razvijene na Zapadu. Ova institucionalna klopka, legat islamskog klasinog sistema, je onemoguavala ili usporavala institucionalne reforme, ukljuujui i one koje su se odnosile na razdvajanje drave od religije ili jaanje prava graana. Konsekvencije su bile neumoljive: zaostajanje islamskih trgovaca u odnosu na njihove zapadne kolege, slom islamske nauke i tehnologije itd.41 Ova tri naina objanjavanja mogu posluiti da se objasni razvojno zaostajanje islamskih drutava u dugom periodu. Ali, ako se pogledaju empirijski rezultati ekonomskog rasta islamskog svijeta u zadnjih 50 godina, stvari postaju malo drugaije. Empirijski podaci o prihodima per capita u periodu od 1950. do 1972. godine sugeriraju da su, ako nita drugo, islamske zemlje Srednjeg Istoka imale neto bri rast nego zemlje u razvoju kao cjelina, ali da su poslije naftnih okova, zbog posljedica holandske bolesti i drugih razloga, stope rasta poele da stagniraju i zaostaju.
Adaptirano prema Noland (2003).
38 39 40 41
Said (1978); Kuran (1997); Nafissi (1998) daju dobar pregled tih rasprava. Guiso, Sapienza, and Zingales (2002). Lewis (1982), Lewis (1993). Lal (1998); Kuran (2002).
350 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Kulturoloka homogenost i socijalni kapital
Etniki sukobi su vana deternimanta politike ekonomije mnogih drava i lokacija. Ti sukobi vode ka politikoj nestabilnosti, slabom kvalitetu institucija, slabo dizajniranim ekonomskim politikama i razoaravajuim ekonomskim preformansama. Nas, naime, ne zanima da li su neke kulture bolje za rast od drugih kultura, nego nas zanima da li je za neku zemlju bolje da svi njeni stanovnici dijele istu kulturu ili, ipak, postoji neki stepen kulturolokih razliitosti koje promoviraju ekonomski rast. Ako ljudi u nekoj zemlji govore dva ili vie razliitih jezika, njihova meusobna komunikacija je oteana, to e, vjerovatno, smanjiti dobitke iz ekonomske saradnje. Ako ljudi govore isti jezik, uloga kulturnog ili etnikog homogeniteta u ostvarivanju efikasnijeg funkcioniranja ekonomije e biti izraenija. Socijalni kapital i snaga socijalnih mrea su vei u zemljama u kojima stanovnitvo pripada istoj etnikoj grupi. I povjerenje izmeu ljudi je vee tamo gdje vlada vea etnika homogenost, jer e se ljudi, vjerovatno, ponaati nepotenije prema lanovima drugih etnikih grupa nego prema ljudima iz svoje etnike grupe. Historijska i novija iskustva pokazuju da se meunarodne trgovinske mree najee organiziraju du etnikih linija (naprimjer kineske trgovinske mree u Jugoistonoj Aziji ili indijske trgovinske mree u Istonoj Africi). Neke studije su pokazale da je ak i stepen degradacije okoline manji u etniki homogenim selima i gradovima nego u etniki heterogenim selima i gradovima.42 U analizama uticaja etnike homogenosti neke zemlje na ekonomski rast se najee koristi tzv. indeks etnike fragmentacije, tj. vjerovatnost da dvoje nasumice izabranih ljudi ne pripadaju istoj etnikoj grupi,43 koji se zatim komparira sa prihodom po stanovniku. Slika 12.7. pokazuje empirijske odnose izmeu indeksa etnike fragmentacije i nivoa GDP per capita.44 Iz slike se moe uoiti da, generalno, izmeu stepena fragmetacije i nivoa prihoda postoji negativna korelacija. Veliki dio razvijenih zemalja je smjeten u gornjem lijevom dijelu dijagrama (visoki prihodi per capita, mali indeks etnike fragmentacije). Nasuprot, 15 najfragmentiranijih drava, koje su smjetene u donjem desnom dijelu dijagrama, potiu iz Afrike. Ali, postoje i brojni izuzeci iz tih generaliziranih relacija. Naprimjer, SAD, Kanada, Belgija i vicarska imaju relativno visok stepen fragmentacije, ali su bogate zemlje, dok su Banglade, Haiti i Armenija siromane zemlje, iako su etniki homogene. Negativne korelacije izmeu etnike fragmentacije i prihoda per capita pokazuju da fragmentacija neke zemlje moe usporiti njen ekonomski rast. I neki drugi pokazatelji podravaju ovu teoriju. Zemlje sa visokim stepenom etnike fragmentacije imaju loije vlade, korumpiranije zvaninike i inovnike, a esto nisu u mogunosti da stanovnitvu obezbijede mnoga javna dobra. Ali, ovi i slini podaci ne znae da je etnika fragmentacija jedino odgovorna za siromatvo, nego da postoji i neki drugi faktor koji je prouzrokovao i fragmentaciju i siromatvo. Najvei kandidat je historijska
42
43
Ahuja (1998). Indeks etnike fragmentacije se definira kao izraz
I ni
i 1
44
gdje je I broj etnikih grupa u zemlji, a ni dio populacije koja pripada grupi i. Naprimjer, zemlja kod koje svi stanovnici pripadaju istoj etnikoj grupi ima indeks 0, zemlja koja ima dvije jednake etnike grupe ima indeks 0,5; zemlja sa 10 jednakih etnikih grupa ima indeks 0,9, dok zemlja kod koje svaki stanovnik pripada drugoj etnikoj grupi ima indeks 1. Alesina et al. (2003).
351
kolonizacija, kada su evropske kolonijalne sile ucrtavale granice svojih kolonija, kasnije nezavisnih drava, a da pri tom nisu vodile rauna ni o geografiji ni o distribuciji etnikih grupa. Drugi legat kolonizacije su slabe postkolonijalne vlade i institucije.
SLIKA 12.7. Etnika fragmentacija vs GDP per capita, 2000

100.000 Japan J. Koreja Norveka Bocuana Njemaka SAD Luksemburg vicarska Kanada Belgija GDP per capita, 2000 10.000 Tajland J. Afrika
Haiti 1.000 Armenija Banglade Ruanda 100 0,0 Indija Butan Etiopija Sijera Leone
Kenija Uganda Nigerija Kongo
0,1
0,2
0,3
0,4
0,5
0,6
0,7
0,8
0,9
1,0
Stepen etnike fragmentacije
Izvor: Alesina et all. (2003).
Ekonomski analitiari su prouavali i dvije ostale mjere heterogenosti: lingvistiku fragmentaciju i religioznu fragmentaciju. Lingvistika fragmentacija je vrlo slina etnikoj fragmentaciji. Obje fragmentacije su visoke u istim zemljama, dok siromanije zemlje imaju vee nivoe lingvistike fragmentacije nego bogatije zemlje. Bogatije zemlje su religiozno fragmentiranije nego siromanije zemlje, to je, najvjerovatnije, znak vee tolerancije vlasti prema pravima manjina.
Kulturne promjene i ekonomski rast

Nakon to smo vidjeli kako kulturni faktori mijenjaju ekonomski rast, red je da pogledamo kako se relevantni aspekti kulture mijenjaju pod uticajem preduzetih akcija, ekonomskog rasta ili nekih drugih dogaaja. Historije Japana i islamskog svijeta demonstriraju vanost kulturnih promjena. Naklonost za prihvatanje, odnosno odbacivanje ideja iz inostranstva je kulturoloki atribut, ali i atribut koji je promjenljiv.
Dravne politike i kulturne promjene

Vlasti su jedna od sila koja moe da mijenja kulturu. Ponekad su dravne politike eksplicitno usmjerene na mijenjanje kulture, bilo za postizanje nekih neekonomskih ciljeva (jaanje nacionalnog jedinstva) bilo da se kreira kultura koja je povoljnija za ekonomski rast. Klasini primjer politika koje imaju neekonomske ciljeve je lingvistika unifikacija. Francuska je jeziki ujedinjena samo zbog politika suzbijanja regionalnih bretanjskih i provansalskih jezika u 19. stoljeu. Danas mnoge zemlje u razvoju upotrebljavaju sline politike promocije nacionalnog jezika (Svahili u Tanzaniji i Bahasa u Indoneziji) u cilju jaanja nacionalnog identiteta i spreavanja separatistikih pokreta.

Klasini primjer za politike koje su kombinirale ekonomske i neekonomske ciljeve je kolosalna kampanja Mustafe Kemala Ataturka (1881-1938) modernizacije i sekularizacije Turske. Poev od 1920s, Ataturk je sistematski pribliavao tursku kulturu evropskoj kulturi (zamjena arapskog alfabeta latinskim alfabetom, zamjena islamskog kalendara gregorijanskim kranskim kalendarom, promoviranje politikih prava i obrazovanje ena, evropski nain oblaenja i zabrana noenja tradicionalne turske nonje i fesa itd.). Ove duboke promjene su imale dalekosene posljedice na tursku kulturu, ekonomiju i politiku. Naprimjer, pismenost odraslih ena je znatno vea, a demokracija, uloga zakona i kontrola korupcije mnogo bolja nego u susjednim islamskim zemljama, koje su skupa sa Turskom sainjavale Otomansku imperiju. Japanske i singapurske kampanje tednje, kao i brojne kampanje planiranja porodice, su klasini primjeri eksplicitno usmjerenih politika na promjene kulturnih atributa za ostvarenje ekonomskih ciljeva. Ali, decenije sovjetskih napora za unapreenje vee radne etike (masovne propagandne kampanje sa posterima, filmovima, knjigama i pjesama koje su slavile uspjehe udarnika i heroja rada) su proizvele potpuno suprotne efekte.
Ekonomske i drutvene slobode

I ovo podruje je vrlo bitno za procjenu uticaja kulturolokih promjena na rast i mogunosti obavljanja businessa. Postoje brojni dokazi o uzajamnosti tih veza, posebno sa aspekta razmaha preduzetnitva, ekonomskih i socijalnih sloboda i sekularizma. Ekonomista Eric Jones je, preispitivajui uzlet komercijalizma u Zapadnoj Evropi, doao do zakljuka da je preduzetnitvo prirodno ljudsko ponaanje koje ohrabruje ljude na pokretanje inicijativa za preivljavanje i zadovoljenje materijalnih potreba. Preduzetnitvo se moe lako unititi ili politikim tiranijama koje se zasnivaju na kolektivizmu i proceduralizmu, to je pokazalo iskustvo centralnih planskih ekonomija, ili monopoliziranjem poreskih prihoda u cilju podrke lagodnog stila ivota vladajuih elita, to je pokazalo iskustvo mnogih zemalja u razvoju. Gledano iz ove perspektive reformacija je bila protestni pokret koji je ruenjem parazitske vjerske elite oslobodio preduzetniku naklonost ljudi. Kina i druge azijske sile nisu se nikada oslobaale na ovaj nain. Kada je jedna elita bila svrgnuta, druga je samo zauzela njeno mjesto.45 Ovo objanjenje moe biti kulturoloko - moda su zapadna drutva bila netolerantna na politika ugnjetavanja za razliku od drugih drutava, posebno azijskih. Pod tim stavovima su zagovarane i poslijeratne politike rasta nerazvijenih zemalja i politike hvatanja lidera. Moderniziranje postkolonijalnih drutava i planska industrijalizacija 1960s je bio sekularni ekvivalent protestantske etike, isto kao to je to bila privatizacija i liberalizacija bivih planskih ekonomija 1990s.46 Meutim, glavna prepreka za ekonomski razvoj najsiromanijih zemalja je, ipak, bila slaba interna komunikacija izmeu celularnih socijalnih struktura baziranih na lojalnosti prema lokalnim porodicama i plemena, to je proizvodilo nesretnu kombinaciju visokog nivoa lokalnog povjerenja i niskog nivoa nacionalnog povjerenja. To se posebno uoava u velikom broju afrikih drava, ije korumpirane nacionalne vlasti nisu uspjevale (niti su htjele) da obezbjede transparentne i pravine tokove fondova izmeu nacionalnih agencija i lokalnih zajednica.
45 46
Jones (1981; 1988). Bardhan (2000).
353
Dezintegracija komunizma sovjetskog tipa je pokazala da sloboda dri kljueve ekonomskih performansi. Pri tome se tvrdi da je liberalni ustav a la SAD garant ekonomskih sloboda, koje imaju znatan uticaj na ivotni standard ljudi i ekonomski rast. Upotrjebljene metodologije i regresije potvruju da, ukoliko su sve ostale stvari jednake, konkurentski individualizam promovira ekonomski rast.47 Historijska vanost kulturolokih faktora ima slian historijski znaaj kao i druga javna dobra (naprimjer tehnoloki know-how). Ne iznenauje to moderni istraivai konvergencije nacionalnih stopa rasta sve vie pokazuju interes za kulturoloka pitanja. Naime, ne postoje razlozi da se, paralelno sa fokusiranjem difuzije tehnologije, ne ukljue i faktori difuzije kultura. Brzo irenje ideologije slobodnog trita u 1990s, uz jake redukcije carina, privatizaciju i deregulaciju komunalne infrastukture (engl. utilities), je oigledan primjer kulturne difuzije, koja vodi prema konvergenciji institucija i dinamici ekonomskog rasta.
Ekonomske sile i kulturne promjene

Kultura nije neka konstanta, ona se, kao to smo vidjeli, vremenom mijenja. Ove promjene mogu biti spore i bolne. 1960s su se amerike vrijednosti u odnosu na ulogu ena, ljubav, seks i enidbu znaajno promijenile, to se prvo reflektiralo kroz velike socijalne nemire tog vremena. Poetkom 1960s ideja da ena moe zauzeti seniorsku management poziciju u velikim korporacijama nije bila iroko prihvaena, ali je danas ta ideja postala realnost i uope nije upitna. I vrijednosni sistemi bivih komunistikih drava se znaajno mijenjaju - vrijednosti koje naglaavaju kolektivizam se ekspresno zamjenjuju vrijednostima koje naglaavaju individualizam. I u tradicionalnoj japanskoj kulturi su uoljivi pomaci prema individualizmu.48 Model japanskog inovnika ili salarimana, lojalnog efu i organizaciji za koju ivi, zamjenjuje se gaijian modelom prozapadnog inovnika koji vie ne ivi za kompaniju, koju e napustiti kada dobije bolju ponudu. Nekoliko novijih studija sugerira da su ekonomski napredak i globalizacija vaan faktor socijalnih promjena. Postoje jasni dokazi da je ekonomski progres povezan sa pomakom vrijednosti od kolektivizma prema individualizmu.49 Bogatija drutva, u kojima su ljudi spospobniji da se brinu o svojim vlastitim potrebama, umanjuju vrijednosti socijalne i materijalne podrke koju omoguava kolektivizam, produena porodica ili paternalistika kompanija. Kako drutva postaju bogatija, njihova kultura se sve vie mijenja, jer ekonomski progres dotie brojne faktore koji utiu na kulturu. Naprimjer, ubrzana urbanizacija i poboljanje kvaliteta i raspoloivosti obrazovanja kao klasine funkcije ekonomskog progresa, smanjuje naglasak na tradicionalne vrijednosti siromanih ruralnih drutava. Popularna studija Pregled vrijednosti svijeta (the World Values Survey), koja prati i analizira stanje vrijednosti u 78 zemalja, jasno dokumentira kako se kulturoloke vrijednosti ljudi mijenjaju u skladu sa nivoom ekonomskog razvoja zemlje.50 Pregled vrijednosti svijeta se bazira na opsenom mjerenju glavnih podruja humane zainteresiranosti, od religije, politike, ekonomije pa do socijalnog ivota. U svojoj poznatoj kulturnoj mapi svijeta (slika 12.8.) Ronald Inglehart tvrdi da je veliki broj bazinih vrijednosti meusobno tijesno povezan i da se zato mogu prikazati u samo dvije glavne dimenzije kros-kulturalnih varijacija vrijednosti: (i)- tradicionalne/sekularno-
47 48 49 50
Gwartney and Lawson (2003). Inglehart ( 2000). Namenwirth and Weber (1987). Hofstede (1983); Inglehart (2000).

racionalne i (ii)- preivljavajue/samoizraavajue vrijednosti. Pomou ove dvije dimenzije se moe objasniti preko 70% kros-nacionalnih varijacija u faktorskoj analizi deset glavnih indikatora kulture.
Slika 12.8. Kulturoloka mapa svijeta

Sekularno-racionalne vrijednosti
2,0
Japan
1,5
Rusija Bugarska Estonija Bjelorusija Litva Kina
n Ko
ske i j an u f
eka
Protestantska vedska Evropa Norveka I. Njemaka

Z. Njemaka Finska Danska Holandija
1,0
Ukrajina
J. Koreja Slovenija Grka
0,5
Crna Gora Tajvan Latvija Albanija Srbija Slovaka Moldova Maarska
Tradicionalne vrijednosti
Bive Makedonija komuniGruzija stike Azerbejdan Jermenija

Rumunija
vicarska Francuska Luksemburg Austrija Island Belgija Izrael Italija V. Britanija BiH Hrvatska Novi Zeland panija Katolika Evropa Englesko Kanada Poljska Indija Turska Vijetnam Portugal
-0,5 -1,0
govorne
N. Irska
Australija
-1,5
-2,0 -2,0
Urugvaj Irska Indonezija ile Argentina Filipini Banglade Iran Domin. Rep. Latinska Peru Pakistan J. Afrika Brazil Amerika Jordan Meksiko Uganda Gana Nigerija Venecuela Zimbabve Alir Egipat Maroko Tanzanija Kolumbija Portoriko Afrika Salvador
Juna Azija
SAD
-1,5
-1,0
-0,5
0,5
1,0
1,5
2,0
Vrijednosti preivljavanja
Izvor: www.worldvaluessurvey.org.
Vrijednosti samoizraavanja
Dimenzija tradicionalno/sekularno-racionalnih vrijednosti odraava kontrast izmeu drutava u kojim je religija vrlo vana i drutava u kojima religija nije vana. Sa ovom dimenzijom je povezana iroka lepeza drugih orijentacija. Drutva koja se nalaze blizu tradicionalnih polova naglaavaju vanost veza roditeljidjeca i priklanjanje autoritetima kao apsolutni standard, tradicionalnim porodinim vrijednostima, te odbacuju razvod, abortus, eutanaziju i suicid. Ova drutva imaju visok stepen nacionalnog ponosa i nacionalistike perspektive. Drutva sa sekularno-racionalnim vrijednostima imaju suprotne preferencije. Druga glavna dimenzija kros-kulturnih varijacija je vezana na tranziciju od industrijskog ka postindustrijskim drutvima, to prouzrokuje polarizaciju izmeu vrijednosti preivljavanja i vrijednosti samoizraavanja. Nezamislivo bogatstvo, koje je u naprednim drutvima akumulirano u proteklim generacijama, ustvari znai da je vei dio populacije rastao u uslovima dodjeljenog (obezbjeenog) preivljavanja. Ovdje su se prioriteti pomakli sa naglaska prema subjektivnoj ekonomskoj i fizikoj sigurnosti ka naglasku prema subjektivnom blagostanju, samoizraavanju i kvalitetu ivota. Dakle, u skoro svim industrijskim drutvima se orijentacija pomakla od tradicionalnih prema sekularno-racionalnim
355
vrijednostima. Ali, modernizacija nije linearna. Kada je neko drutvo zavrilo industrijalizaciju i poelo se kretati prema drutvu znanja, ono se poelo kretati u novom pravcu sa preivljavanja ka veem naglasku na samoizraavajue vrijednosti. Centralna komponenta novih izranjanjuih dimenzija ukljuuje polarizaciju izmeu materijalistikih i postmaterijalistikih vrijednosti, to reflektira kulturni pomak iznikao u generacijama koje su rasle uz pomo poklonjenog preivljavanja. Nove samoizraavajue vrijednosti daju visok prioritet zatiti okoline, toleranciji diverzirteta i rastuoj potranji za ueem u procesu donoenja odluka u ekonomskom i politikom ivotu. Ove vrijednosti, takoer, reflektiraju masovnu polarizaciju prema toleranciji vanjskih grupa, ukljuujui strance, homoseksualce i lezbejke, kao i gender ravnopravnost. Ovaj pomak od vrijednosti preivljavanja ka vrijednosti samoizraavanja takoer obuhvata pomak u vrijednosti odgoja djece, od naglaska ka napornom radu prema naglasku ka imaginaciji i toleranciji.
Kultura i konkurentske prednosti

Tema koja se namee sama po sebi je tema o odnosima izmeu kulture i nacionalnih konkurentnih prednosti. Naime, vrijednosni sistemi i norme koje dominiraju u nekoj zemlji utiu na trokove obavljanja businessa, a ti trokovi utiu na izgradnju konkurentskih prednosti na globalnom tritu. Iz prethodnih izlaganja smo vidjeli da su i saradnja managementa i rada, i odnos prema radu i zabrana kamata uslovljene socijalnom strukturom i religijom pojedinih drutava, da klasni sukobi u drutvima koja su klasno strukturirana poveavaju trokove businessa, da izvanzemaljska etika hinduizma ne podupire kapitalizam na nain kako ga podupiru protestantizam i konfuijanstvo, a da islamski zakoni o kamatama mogu poveati trokove obavljanja businessa. Japan je klasian primjer za dokaz da kultura utie na smanjivanje trokova obavljanja businessa. Japanski sistem vrijednosti naglaava grupnu afilijaciju, lojalnost, recipronost, obligacije i obrazovanje, to, sve zajedno, podie konkurentnost japanske ekonomije. Naglasak na grupnu afilijaciju i lojalnost usmjerava pojedince na identifikaciju sa kompanijama, to ojaava etiku napornog rada i saradnje izmeu managementa i radnika za dobro kompanije. Reciprone obligacije i potenje pojaavaju povjerenje izmeu kompanije i njenih dobavljaa, to omoguava zajedniki rad na smanjivanju zaliha, kontroli kvaliteta i dizajnu, i tako poboljava konkurentnost organizacije. Raspoloivost poola visokoobuenog rada, posebno inenjera, je unaprijedilo inovativnost, smanjilo trokove i povealo njihovu produktivnost. Ali, japanska kultura podrava preduzetnike aktivnosti slabije od amerikog drutva. Preduzetnitvo je proizvod individualistikog naina razmiljanja, to nije klasina karakteristika japanske kulture. Ovo objanjava zato amerike korporacije dominiraju u industrijama gdje su inovacije vrlo bitne, naprimjer u industrijama kompjutera i biotehnologija. Ali, postoje i mnogi izuzeci od ovih pravila. Dinamini japanski preduzetnici-pojedinci su svojevremeno osnovali dananje najvee japanske kompanije Sony i Matsushita. U globalnoj ekonomiji i meunarodnom businessu su veze izmeu kulture i konkurentskih prednosti vane iz najmanje dva razloga. Prvo, one sugeriraju koje e zemlje najvjerovatnije, proizvesti najvee konkurente. Naprimjer, kompanije iz SAD svoje najvee konkurente vide u agresivnim, trokovno efikasnim konkurentima iz drava Pacifikog Rima, u kojima preovladava dobra kombinacija trine ekonomije, konfuijanske ideologije, grupno orjentirane socijalne strukture i naprednih obrazovnih sistema. Drugo, veze izmeu kulture i konkurentskih prednosti imaju vane implikacije na izbor zemalja u kojima e se alocirati proizvodni kapaciteti i business mree.
356 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj 12.4. KULTURA, BUSINESS I EKONOMSKI RAST Opi i historijski kontekst
Iz prethodnih izlaganja smo vidjeli da kulturu treba posmatrati kao neko ekonomsko sredstvo. Ona je neopipljivo javno dobro, koje dijele lanovi socijalnih grupa. Pri tome kultura nije samo instrument za ostvarivanje materijalnih nagrada, ona je i direktan izvor emocionalnih nagrada. Ona je, ustvari, instrument pomou kojeg se stvara javna podrka za investicije u druga javna dobra (naprimjer vizuelna prijatnost, sigurnost na ulicama, ista okolina itd.). Iz dosadanjih razmatranja se mogu uoiti glavne dimenzije kulture: individualizam, kolektivizam, pragmatizam, proceduralizam, stepen povjerenja i nivo tenzija.51 Pri tome individualizam naglaava personalnu anatomiju; kolektivizam tvrdi da je prirodno to su ljudi socijalno organizirani u vee grupe; pragmatizam favorizira improvizaciju i talenat u procesima donoenja odluka; proceduralizam naglaava oslonac na pravila; povjerenje odraava stepen vjerovanja koliko su drugi ljudi poteni i radni, dok nivo tenzija reflektira nivo tenji ljudi i njihovo opredjeljenje za uspjeh. Neoklasini ekonomisti posmatraju zapadnu kulturu kao konkurentski individualizam kod kojeg preovladava nizak stepen povjerenja. Kolaps komunizma i trijumf slobodnog trita se interpretira kao dominacija individualne nad kolektivnom kulturom. Kasnija globalizacija je donijela velike promjene koje su vodile prema kulturi preduzea, koja je u procesu donoenja kljunih odluka vie cijenila pragmatine improvizacije od rutinskih procedura. U takvim uslovima je glavni uzrok za nadmonost Zapada bila superiornost individualizma nad kolektivizmom i pragmatizma nad proceduralizmom. Takoer, i uspjesi novoindustrijaliziranih azijskih zemalja u dirigiranim izvoznim programima i programima rasta sugeriraju na zakljuak da je mogue da se u uslovima kada je drava vie pragmatina nego proceduralna ostvare znaajni rezultati. Zemlje zapadnog kapitalizma i sovjetskog komunizma su bile kulture sa visokom tenzijom, dok su zemlje u razvoju kao cjelina bile kulture sa niskim tenzijama. U njima su kulture sa visokim povjerenjem ostvarivale bolje preformanse nego kulture sa niskim povjerenjem.52 Kombinirajui gornja iskustva moe se stei dojam da je za rast najobeavajua individualistika i pragmatika kultura u kojoj je stepen povjerenja visok, a i tenzije visoke. Ova mjeavina kultura se esto naziva preduzetniki asocijacizam, tj. kultura koja ohrabruje ljude da se slobodno posvete ambicioznim, pragmatinim i na timu baziranim projektima. Ali, nema zemlje na svijetu koja moe dugorono da odrava preduzetniki asocijacizam, pa je zato konkurentski individualizam druga najbolja solucija.
Pristupi kulturi
Razlike u nacionalnim vrijednostima i stavovima su bile predmet brojnih istaivanja. Pri tome su razvijeni mnogi razliiti pristupi i taksonomije, od kojih emo navesti one najuticajnije.
Hallove kulture niskog i visokog konteksta

U knjizi Iza kulture je jedan od vodeih amerikih antropologa Edward Hall razvio hipotezu da su sve kulture svijeta smjetene u kontinuumu od niskog do visokog konteksta. 53 Naprimjer, u kulturama niskog
51 52 53
Casson (2006). Sherman (1997). Hall (1976).
357
konteksta informacije i pravila koriste linearnu logiku i direktni stil komuniciranja, dok se u kulturama visokog konteksta one naslanjaju na intuiciju i indirektni stil komuniciranja. U kulturama visokog konteksta odanost ljudi je vrlo jaka, a odgovornost prema drugom u odnosu na linu odgovornost ima pravo prvenstva, dok se u kulturama niskog konteksta naglasak daje pojedincu, labavim vezama izmeu ljudi i niim opredjeljenjima za dugoronost odnosa. Klasini primjeri kultura visokog konteksta su azijske, latinoamerike i afrike zemlje, dok kulture niskog konteksta obuhvataju SAD i zapadnoevropske zemlje.
Hofstedeove dimenzije kulturnih razliitosti SLIKA 12.9. Distanca moi vs individualizam

100 Malezija 80 Indonezija Latinoevropska Hijerarhijska/Individualistika
Distanca moi
60
Meksiko Arapske zemlje Indija Singapur Francuska Brazil Tajland Hong Kong Japan panija Tajvan Italija Kanada SAD Australija
40
Azijska/Latinoamerika Hijerarhiska/Kolektivistika
UK Njemaka
20
vedska Danska Anglo-Saksonska/Skandinavska Eqalitarna/Individualistika 60 80 100
0 0 20 40
Individualizam
Izvor: Hofstede (1980).
Popularne Geert Hofstedeove studije kulturnih i sociolokih razlika pojedinih zemalja koriste drugi pristup.54 Na osnovu empirijske analize ponaanja pojedinaca u 50 zemalja, Hofstede je identificirao etiri razliite dimenzije kulturnih razliitosti: distanca moi, izbjegavanje neizvjesnosti, individualizam vs kolektivizam i maizam vs feminizam. U kasnijim istraivanjima Hofstede je dopunio svoj raniji teorijski okvir petom dimenzijom: vremenskom orijentacijom (dodatak 12f). U cilju utvrivanja korelacija izmeu pojedinih dimenzija kulture Hofstede je sve analizirane zemlje grupirao u odnosu na distancu moi i stepen individualizma na tri glavna clustera (slika 12.9.).
Ostali pristupi
Hofstedeovi kulturni modeli su podstakli brojne autore na dalja istraivanja odnosa izmeu kulture, ekonomije i businessa. Najvie panje su izazvali Trompenaars i Hampden-Turnerova klasifikacija, Ronen i Shenkarova teorija clustering kultura i Huntingtonova teorija clusteriranja religija i sukoba civilizacija
Fons Trompenaars je kod definiranja svojih pet dimenzija, odnosno orijentacija kulture, koristio metode kontunuuma ponaanja. Kasnije je Trompenaars u saradnji sa Hampden-Turnerom znatno proirio podruje i metodologiju istraivanja i identificirao sedam osnovnih dimenzija kulture: (i) - univerzalizam vs. partikularizam (ta je vanije pravila ili odnosi); (ii) - individualizam vs. komunitarizam (da li funkcioniramo u grupi ili kao pojedinac); (iii) - specifine vs. difuzne kulture (koliko duboko smo involvirani); (iv) - afektivne vs. neutralne kulture (da li pokazujemo nae emocije); (v) - dostignua vs. pripisivanje (da li trebamo da dokaemo sebi da dobijemo status ili je on nama dat); (vi) - sekvencijalne vs sinhrone kulture
54
Hofstede (1980, 2001, 2005).

(da li imamo jednu misao u vremenu ili nekoliko misli odjednom) i (vii) - interna vs eksterna kontrola (da li kontroliramo nau okolinu ili radimo sa njom).55
Ronen i Shenkar su sve zemlje grupirali po njihovoj kulturolokoj slinosti u osam kulturnih clustera i to: bliskoistoni (Iran, Turska, Grka), nordijski (Finska, Norveka, Danska, vedska), germanski (Austrija, Njemaka, vicarska), anglo (SAD, Kanada, Australija, Novi Zeland, Velika Britanija, Irska, Juna Afrika), latinskoevropski (Francuska, Belgija, Italija, panija, Portugal), latinskoameriki (Argentina, Venecuela, Meksiko, ile, Peru, Kolumbija), dalekoistoni (Singapur, Malezija, Hong Kong, Filipini, Vijetnam, Indonezija, Tajvan, Tajland) i arapski (Bahrein, Abu Dabi, Ujedinjeni Arapski Emirati, Kuvajt, Oman, Saudijska Arabija). Pored ovih 8 clustera predvien je i nezavisni cluster (Brazil, Izrael, Japan i Indija). Samuel Huntington je na bazi historijskih i politikih opservacija u svom kontroverznom i intrigantnom
lanku Sudar civilizacija itav svijet podjelio na devet civilizacija: kinesku, japansku, hindu, islamsku, zapadnu, pravoslavnu, japansku, latinskoameriku i afriku (slika 12.10.). Po njemu, osnovni uzroci sukoba u novom svijetu nee vie biti primarno ideoloki ili primarno ekonomski, nego e dominantni izvori buduih konflikata biti kulturni i religiozni, tj. konflikti izmeu drava i grupa razliitih civilizacija. U globalnoj politici e dominirati sudari civilizacija, dok e granice izmeu civilizacija biti podruja najveih sukoba.56
SLIKA 12.10. Clusteri civilizacija
Zapadni Pravoslavni Islamski Afriki Latinskoameriki Kineski Hindu Budistiki Japanski
Izvor: Huntington (1993).
55 56
Trompenaars (1994); Trompenaars and Hampden-Turner (1997). Huntington (1993).
359
REFERENCE
Abramovitz, Moses. 1986. "Catching Up, Forging Ahead, and Falling Behind." Journal of Economic History 46 (June). Ahuja, Vinod. 1998. "Land Degradation, Agricultural Productivity, and Common Property: Evidence from Cote d'Ivoire." Environment and Development Economics 3 (February): 7-34. Alesina, Alberto, Arnaud Devleeschauwer, William Easterly, Sergio Kurlat, and Romain Wacziarg. 2003. "Fractionalization." Journal of Economic Growth 8 (June): 155-194. Backhouse, E., and J. O. P. Bland. 1914. Annals and Memoirs of the Court of Peking. Boston: Houghton Mifflin. Bardhan, P. 2000. The Nature of Institutional Impediments to Economic Development, in M. Olson and S. Kahkonen (eds), A Not-so-Dismal Science: A Broader View of Economies and Societies, Oxford: Oxford University Press. Barett, D, Kurian, G. and Johnson, T (eds). 2001. World Christian Encyclopedia. New York: Oxford University Press. Barro, Robert and McCleary, Rachel. 2003. "Religion and Economic Growth across Countries", American Sociological Review, October 2003, pp. 760-82. Burkett, John, Catherine Humblet, and Louis Putterman. 1999. "Pre-Industrial and Post-War Economic Development: Is There a Link? " Economic Development and Cultural Change 47 (3): 471-495. Casson, Mark. 2006. Culture and Economic Performance in Ginsburgh, Victor and Throsby, David (eds): Handbook of the economics of art and culture, 1, Amsterdam: Elsevier. Chanda, A. and L. Putterman. 1999. The Capacity for Growth: Society's Capital. Working paper, Brown University. Coleman, J. 1988, Social Capital in the Creation of Human Capital, American Journal of Sociology, 94, S95-S121. __________. 1990. The Foundations of Social Theory. Cambridge: Harvard University Press. Durlauf, Steven, Fafchamps, Marcel. 2004. Social Capital. NBER Working Paper 10485, May, Cambridge, NBER. Easterlin, Richard A. 1998. Growth Triumphant, Ann Arbor: University of Michigan Press. __________. 2001. Income and Happiness: Towards a Unified Theory, Economic Journal, 111, 465-484 Fukuyama, Francis. 1995, Trust: The Social Virtues and the Creation of Prosperity, Free Press, New York. __________. 1999. Social capital and civil society, IMF Conference on Second Generation Reforms, Washington. Goodman, N. 1991. An Introduction to Sociology. New York: HarperCollins. Granovetter, M .S. 1985. Economic action and social structure: The problem of embeddedness. American Journal of Sociology, 91: 481-510 Guiso, Luigi, Paola Sapienza, and Luigi Zingales. 2002. Peoples Opium? Religion and Economic Activities, NBER Working Paper 9237. Cambridge, MA: National Bureau of Economic Research. Gwartney, J. and Lawson, R. 2003. Economic Freedom of the World: 2003 Annual Report, Vancouver: Fraser Institute. Hall Edward T. 1976. Beyond Culture. New York: Doubleday. Hall, M.R. and Hall, E.T. 1960. The silent language of overseas business Harvard Business Review, 38(3): 8795. Hechter, M. and Opp, K. 2001, Social Norms, Russell Sage Foundation, New York Hofstede, Geert. 1983. "National Cultures in Four Dimensions," International Studies of Management and Organization 13, no. I, pp. 46-74 ___________. 1984. Cultures Consequences: International Differences in Work-Related Values. Beverly Hills: Sage. ___________. 1980.Culture's consequences: International differences in work-related values. Newbury Park: Sage. ___________. 2001. Culture's Consequences: Comparing Values, Behaviors, Institutions and Organizations Across Nations, 2nd Edition, Thousand Oaks CA: Sage Publications, 2001, ___________. 2005. Cultures and Organizations: Software of the Mind, 2nd Edition, New York: McGraw-Hill. Humprey, J. and Schmitz, H. 1998, Trust and Inter-firm Relations in Developing and Transition Economies, The Journal of Development Studies, 34 (4), pp. 32-45 Huntington, Samuel. 1993. The Clash of Civilizations?, Foreign Affairs, vol. 72, no. 3, Summer Inglehart. R. 2000. " Globalization and Postmodern Values, " The Washington Quarterly, Winter 2000, pp. 215-28. Knack, Stephen, and Philip Keefer. 1997. "Does Social Capital Have an Economic Payoff? A Cross-Country Investigation." Quarterly Journal of Economics 112 (November): 1251-1288. Jones, Eric L. 1981. The European Miracle, Cambridge: Cambridge University Press. ___________. 1988. Growth Recurring: Economic Change in World History, Oxford: Oxford University Press. Knack, Stephen, and Philip Keefer. 1997. "Does Social Capital Have an Economic Payoff? A Cross-Country Investigation." Quarterly Journal of Economics 112 (November): 1251-1288. Kuran, Timur. 1997. Islam and Underdevelopment: An Old Puzzle Revisited, Journal of Institutional and Theoretical Economics 153: 4171.

___________. 2002. The Islamic Commercial Crisis: Institutional Roots of Economic Underdevelopment in the Middle East, Los Angeles: USC Center for Law, Economics, and Organization Research Paper No. C0112. Lal, Deepak. 1998. Unintended Consequences: The Impact of Factor Endowments, Culture, and Politics on Long-Run Economic Performance. Cambridge, MA: MIT Press. La Porta, R. 1997. , Trust in Large Organizations, American Economic Review, Papers and Proceedings, Vol. 87 (2). Lewis, Bernard. 1982. The Muslim Discovery of Europe, New York: Norton ___________. 1993. Islam in History (second edition). Chicago: Open Court. Loury, G., (1977), A Dynamic Theory of Racial Income Differences, in Women, Minorities, and Employment Discrimination, P. Wallace and A. LeMund, eds., Lexington: Lexington Books. Loury, G., (1981), Intergenerational Transfers and the Distribution of Earnings, Econometrica, 49, 843-867. Mokyr, Joel. 1990. The Lever of Riches:Technological Creativity and Economic Progress. New York: Oxford University Press. Nafissi, Mohammad. 1998. Reframing Orientalism: Weber and Islam, in Ralph Schroeder ed. Max Weber, Democracy, and Modernization. New York: St. Martins Press. Namenwirth, J. Zvi and Robert Philip Weber. 1987. Dynamics of Culture. London: Unwin North, Douglas. 1990. Institutions, Institutional Change, and Economic Performance. New York: Cambridge University Press. OECD. 2001. The Wellbeing of Nations: the Role of Human and Social Capital, Paris: OECD. Putnam, Robert. 1992. , Making Democracy Work, Princeton University Press, Princeton. ___________. 2000. Bowling Alone, New York: Simon and Schuster. Putnam, R. with R. Leonardi and R. Nanetti, (1993), Making Democracy Work: Civic Traditions in Modern Italy, Princeton: Princeton University Press. Reisman, David. 1990. Theories of Collective Action: Downs, Olson and Hirsch, London: Macmillan Said, Edward. 1978. Orientalism. New York: Pantheon Books. Sherman, Andy L. 1997. The Soul of Development: Biblical Christianity and Economic Transformation in Guatemala, New York: Oxford University Press Temple, Jonathan, and Paul A. Johnson. 1998. "Social Capability and Economic Growth." Quarterly Journal of Economics 113 (August): 965-990 Trompenaars, Fons. 1994. Ruling the Waves of Culture. New York: Irwin. Trompenaars, Fons and Charles Hampden-Turner. 1997. Riding the Waves of Culture: Understanding Cultural Diversity in Business. London: Nicholas Brealey Publishing. Tylor, Edward. 1871. Primitive Culture. London: Muray United Nations Development Program. 2002. Arab Human Development Report. 2002, New York: UNDP.
WEB STRANICE
1. http://www1.worldbank.org/prem/poverty//poverty/scapital/index.htm. Web stranica Svjetske banke o socijalnom kapitalu. 2. http://www.ethnologue.com/ Web stranica na kojoj se mogu nai resursi o jezicima i kulturi. 3. http://www.clearlycultural.com/geert-hofstede-cultural-dimensions. Web stranica koja prezentira Hofstedeove teorije pet dimenzija kulture sa odgovarajuim mapama. 4. Religije:http://islam.org; http://www1.christianity.net/; http://buddhanet.net; http://hindu.org; http://judaism.com; http://www.adherents.com. 5. www.worldvaluessurvey.org Web stranica na kojoj se moe nai Pregled svjetskih vrijednosti.
Glava 13: Vlasti, drava i ekonomski rast
361
Jedan od praktinih naina za ocjenu uticaja vlasti na ekonomski rast je komparacija historijskih iskustava dvije vrlo sline zemlje koje se meusobno razlikuju u nainu organizacije vlasti. Historija hladnog rata za analizu nudi dva para takvih drava - Sjevernu i Junu Koreju, te Istonu i Zapadnu Njemaku. Nakon zavretka Korejskog rata 1953. godine, Sjeverna Koreja i Juna Koreja su bile vrlo sline zemlje. Obje zemlje su bile u ratu jako razorene, imale su slinu obdarenost prirodnim resursima, slian nivo obrazovanja i sline prihode per capita, a uz to, obje zemlje su dijelile zajedniku kulturu i jezik, graenu u trinaestvjekovnoj dravotvornoj tradiciji Koreje. Ali, Sjeverna Koreja je pod diktaturom Kim Il Sunga (poslije njegove smrti 1994. godine njegovog sina Kim Il Jonga) otila na put komunizma, centralnog planiranja i ekonomske izolacije, dok se Juna Koreja opredjelila za relativno slobodnu trinu ekonomiju, jaku orijentaciju prema meunarodnoj trgovini i postepeni rast demokracije. Ostvarene ekonomske performanse dvije Koreje su bile veoma razliite. Od 1960. godine je Juna Koreja postala jedna od najbre rastuih zemalja svijeta, dok je rast Sjeverne Koreje bio razoaravajui. Ona se od 2000. godine susrela sa nedostkom hrane, a zastarjela i neproduktivna industrija je na izdisaju. 2000. godine su prihodi per capita u Junoj Koreji bili 16 puta vei od prihoda per capita u Sjevernoj Koreji. I dvije Njemake - Istona i Zapadna - su dijelile istu hiljadugodinju kulturu i historiju, posjedovale sline prirodne resurse i imale slian stepen razorenosti u Drugom svjetskom ratu. Ali, ubrzo nakon rata je Istona Njemaka pristupila Varavskom paktu i Savjetu za zajedniku ekonomsku saradnju, dok je Zapadna Njemaka postala lanica NATO-a i osniva Evropske ekonomske zajednice. Uz pomo Marshalovog plana je Zapadna Njemaka brzo povratila status jedne od najbogatijih zemalja svijeta. Iako je Istona Njemaka bila jedna od najuspjenijih zemalja komunistikog bloka, ona je za svojim zapadnim susjedom jako zaostajala. Razvojni uspjeh Zapadne Njemake simboliziraju blistavi i snani MercedesBenz i BMW automobili, dok je simbol razvojnog neuspjeha Istone Njemake bio Trabant, skueni, buni, zagaujui automobil iz plastike i fiberglasa, sa maksimalnom brzinom od 97 kilometara na sat, na kojeg se godinama ekalo u redu za kupovinu. Ogromni kontrasti ekonomski uspjenog Zapada i depresivnog Istoka su 1990. godine sruili Berlinski zid, nakon ega se Istona Njemaka brzo raspala. Kina je, takoer, dobar primjer kako razliite politike mogu uticati na ekonomski rast. 1958. godine je generalni sekretar Komunistike partije Kine Mao Ce Tung lansirao veliki skok paket politika kojima se nastojalo da Kina za samo nekoliko godina dostigne najnaprednije zemlje svijeta. Poljoprivreda je organizirana u okviru velikih komuna, dok je industrija napustila tradicionalne oblike organizacije (preduzea) i reorganizirana o oblike dvorinih visokih pei. Ove politike su se ubrzo pokazale kao jako pogrene. Politiki upravljai komuna su bili nekopetentni, seljaci nisu imali nikakav podsticaj za efikasniji rad, dvorine visoke pei su proizvodile nekvalitetan i neupotrebljiv elik, a izvjetaji o radu komuna i industrije su se pretjerano falsificirali. Lokalni monici su izvjetavali centralnim vlastima namjesto o ogromnim neuspjesima o velikom poveanju proizvodnje hrane, to je navelo centralne planere da reduciraju povrine za sjetvu itarica i preusmjere 100 miliona seljaka na industrijske projekte i javne radove. Naprimjer, iako su prinosi etvi od 1958. do 1960. godine

realno smanjeni za 25%, lokalni monici su izvjetavali Peking o udvostruenju proizvodnje. Rezultat je bio katastrofalan. Kina je poveala izvoz ita, to je prouzrokovalo glad, od kojeg je umrlo 30 miliona ljudi.1 Dramatine promjene su se dogodile 1978. godine, kada je Deng Ksijao Ping poeo sprovoditi liberalne reforme. Kolektivizirana zemlja u komunama je iznajmljivana domainstvima, kojima je bilo dozvoljeno prodavati vikove proizvodnje. Vlasti su olabavile sistem centralnog planiranja, smanjile restrikcije za rad privatnih preduzea i kreirale specijalne ekonomske zone, koje su ohrabrivale inostrane investicije. Efekti promjena politika su bili kolosalni - od 1978. do 1998. godine je udio outputa dravnih firmi u ukupnom outputu smanjen sa 78% na 27%, uee vanjske trgovine u GDP-u je poraslo etiri puta, kao i prihod per capita. Rast Kine je jedan od najspektakularnijih primjera brzog rasta u dosadanjoj humanoj historiji.
SLIKA 13.1. Institucije, organizacije i razvoj

POJEDINCI Politiki pojedinci Ekonomski pojedinci INSTITUCIJE Politike institucije Ekonomske institucije
Gornji primjeri pokazuju veliki uticaj vlasti na ekonomski rast. U ovoj glavi razmotriemo neke najvanije interakcije izmeu vlasti i njenih institucija i ekonomskog rasta. Naime, pojedinci, ekonomske organizacije (firme i trita) i politike organizacije (interesne grupe, politike partije i vlasti) su u svakodnevnoj vezi koja kreira i podrava institucije koje odreuju model ekonomskog razvoja (slika 13.1.).2
Uticaj vlasti na ekonomski rast se moe povezati preko faktora akumulacije. Vlasti direktno utiu na akumulaciju fizikog kapitala investiranjem u dravni kapital (infrastruktura i ceste) ili ORGANIZACIJE indirektno preko budeta (budetski deficiti apsorbiraju tednju koja se moe investirati u Ekonomski fiziki kapital). One, takoer, igraju ogromnu razvoj ulogu u akumulaciji humanog kapitala, jer Izvor: Borner, Bodmer and Kobler (2004). finansiraju veliki dio obrazovanja i istraivanja; utiu na rast populacije, brzinu tehnolokog progresa (preko fondova za R&D, administracije patenata i licenci i povlastica za inovacije). Vlasti igraju vanu ulogu u ostvarivanaju efikasnosti drutva preko poreza, regulacija, zakona, sudstva itd, a drava igra veoma znaajnu ulogu u odravanju i koritenju prirodnog kapitala, kao i u proizvodnji i odravanju socijalnog kapitala. Postavljanjem pravila igre drava utie na ekonomski razvoj, meunarodnu trgovinu, FDI, regionalne politike i ekonomske integracije itd.
Drava Trite i firme
Ovaj izuzetno vaan kompleks pitanja, koji se odnosi na ono ta drava radi, odnosno zato to drava radi ili ta drava ne treba da radi, zapoeemo raspravom o ulozi savremene drave. Poslije toga pogledaemo najvanija pitanja institucija i njihove uloge u ekonomskom rastu, pozitivne i negativne uticaje dravnih politika na ekonomski rast, te pitanja zato, u principu, siromane zemlje imaju loe vlasti.
1 2
Ashton et at. (1984); Chen and Galenson (1969). Borner, Bodmer and Kobler (2004).
363
13.1. DRAVA I NJENA ULOGA U EKONOMIJI

U globalizacijskoj literaturi se esto moe sresti tvrdnja da ivimo u svijetu bez granica, u kojem drava vie nije vaan akter. Ovo nije neki novi pogled, on se prvi put pojavio jo prije 200 godina kada se raao industrijski kapitalizam. Savremeni uspon globalizacije je ove poglede znatno pojaao, to trai redefiniranje mjesta i uloge drave, odnosno upravljanja (engl. governance). Vie od trista godina, tj. od njene pojave sredinom 17 stoljea, je nacionalna drava u meunarodnim ekonomskim relacijama bila kljuni igra. Upravljanje svjetskom ekonomijom je bilo zapravo upravljanje odnosima izmeu suverenih nacionalnih drava, koje su samostalno regulirale svoje ekonomske sisteme. Iako je u savremenim globalizacijskim trendovima klasina uloga nacionalne drave reducirana, proces njene redukcije nije tekao linearno. Drava je jo uvijek znaajna sila u svjetskoj ekonomiji, a, implicitno ili eksplicitno, drava igra vanu ulogu u ekonomskom rastu. U dananjem svijetu, u kojem se stepen meupovezanosti drastino poveao, i u kojem je stvorena mrea nacionalnih vlada, meunarodnih organizacija (UN, IMF, Svjetska banka, WTO) i transnacionalnih organizacija (korporacije, trgovake komore, okolinske grupe, nevladine organizacije), uloga drave je postala jo znaajnija. Ali, ta se danas podrazumjeva pod pojmom drava? Kako se taj pojam mijenjao tokom humane istorije? Ukoliko se ele razumjeti sadanji trendovi, ova pitanja se moraju razmotriti u historijskom kontekstu. Naime, iako se na dravu gleda kao na neku prirodnu instituciju, jer je ona uvijek postojala, ipak je nacionalna drava relativno novi fenomen. Svaka drava se zasniva na konceptu upravljanja, koje se moe definirati kao primjena autoriteta ili distribucija vlasti. U sutini upravljanje se odnosi na pojam poretka ili donoenja odluka. Suprotan pojam upravljanju je anarhija ili odsustvo reda. Ali, autoriteti ili vlasti nisu monolitni i homogeni koncepti, jer se moe mjeriti stepenom kontrole moi, to je dosta blizu ideji uticaja. Pomou koncepta autoriteta moemo prepoznati tri glavna globalna sistema upravljanja. Prvi sistem se odnosi na hegemoniju jedne sile. Ovaj model ili pax, kao naprimjer pax romana ili pax britannica, vodea sila (ili alijansa sila) koja namee apsolutnu vlast (imperiju) i diktira red mira po svojim uslovima. Koncept pax se razlikuje od pojma mir (engl. peace, arapski selam, hebrejski shalom ili indijski shanti), koji, ustvari, znai drueljubiv mir postignut harmonijom, prijateljstvom i podudarnou ciljeva. Pax oznaava zakon i red koji je striktno nametnut nekom dominantnom silom. Naprimjer, instrument za pax romana su bile rimske legije, a za pax britannica iz 19. stoljea nadmo britanske mornarice. Drugi sistem je vezan za ravoteu moi. Mo je ograniena meusobno suprotstavljenim silama, pri emu univerzalni arbitar ne postoji. Demokracija je tipian primjer za sistem ravnotee moi, u kojoj prava jednog igraa prestaju u sudaru sa pravom i prerogativima drugih igraa. U demokratskim sistemima se konflikti rjeavaju pravilima majoriteta. Drugi primjer za ravnoteu moi je trite, kod kojeg sile ponude i potranje u meusobnoj konfrontaciji postiu ravnoteu, pri emu je krajnji arbitar mehanizam cijena. Trei sistem se odnosi na preureenje distribucije moi. Dobar primjer je federalizam, u kojem su nadlenosti centralne vlasti i lokalnih jedinica (drava ili provincija) paljivo definirane, mada u praksi esto dolazi do preklapanja nadlenosti. Distribuciju moi arbitrira i odreuje pravni sistem, koji se zasniva na ustavu, i koji je kljuni element za prearaniranje distribucije sistema moi. Predwestphalska Evropa je u ranom periodu moderne ere bila mjeavina opadajuih carstava, povlaenja feudalnih gospodarstava i izranjanja klase trgovaca i kapitalistikih preduzetnika, pri emi je crkva, kao jedan od glavnih instrumenata upravljanja evropskim poslovima, i dalje ostala vrlo uticajna. Westphalskom

poveljom 1648. godine je zaustavljen tridesetogodinji rat (prvi panevropski rat u evropskoj historiji), te postavljeni temelji za izgradnju poretka koji je baziran na sistemu drava. Kasnije je ova vrsta globalnog poretka zahvatila itavu planetu i dostigla kulminaciju 1945. godine. Evolucija Westphalskih principa, koja je trajala od 1648. do 2000. godine, je promovirala pet osnovnih karakteristika nacionalnih drava: x x Primat suvereniteta. Ovdje se radi o ekvivalentu za najviu mo, koja je data suverenu ili narodu kao krajnjem vlasniku suvereniteta, koji mogu delegirati mo upravljanja nacionalnim vladama; Vanost kontrole geografske teritorije. Suverenitet nacije se ispoljava preko kontrole geografske teritorije, to je, ustvari, nasljee feudalnih principa nema zemlje bez vlasnika po kojim ekonomska i politika mo potie iz zemlje kao osnovnog proizvodnog faktora. Ovaj princip je naroito doao do izraza nakon Berlinskog kongresa, kada su u jagmi za Afrikom velike kolonijalne sile podijelile njene terirorije ne obazirajui se na etnike ili historijske injenice; Glavni igrai su nacionalne vlade. Pojava nacionalnih drava je vezana sa apsolutnom moi, to je definitivno poslalo u ropotarnicu historije sve predwestphalske aktere moi. Najvei gubitnici su bili feudalni plemii, te papa i katolika crkva. Mo je prela u ruke izabranih demokratskih vlada, koje su nacionalne ekonomije posmatrale kao nastavak politike promocije nacionalne drave; Pojava meunarodnog zakonodavstva baziranog na poveljama i ugovorima sklopljenim izmeu suverenih drava. Kako su se meunarodne aktivnosti u 18. i 19. stoljeu intenzivirale, to je obim meunarodnog zakonodavstva rastao, bilo na osnovu ugovora izmeu suverenih drava, bilo na osnovu zakona o univerzalnim vrijednostima (ljudska prava i slobode itd.); Rat je priznat kao instrument za rjeavanje meunarodnih odnosa. uvene Clausewitzeve rijei rat je nastavak politike drugim sredstvima su postale logini nastavak primata suvereniteta, a rat po pravilima enevske konvencije legitimno sredstvo za rjeavanje tekih sporova.
Nakon potpisivanja Westphalske povelje su se granice nacionalnih drava kontinuirano mijenjale, ponekad miroljubivo i postepeno, ali najee nasilno i revolucionarno. Pri tome se moe uoiti nekoliko faza:3 x x x x x krajem 18. stoljea su amerika i francuska revolucija kreirale potpuno nove politike strukture, koje su imale ogroman uticaj na dalje politike promjene; sredinom 19. stoljea su ujedinjenjem slobodnih gradova-drava stvorene, prvo, moderna Njemaka, a zatim i Italija; u prvoj polovini 20. stoljea je svjetska geopolitika mapa drastino izmjenjena, posebno nakon raanja boljevikog carstva nakon zavretka dva svjetska rata; ogromni valovi dekolonizacije koji su 1960s preplavili Afriku i Aziju, su stvorili veliku grupu novih nacionalnih drava; kolapsom biveg SSSR-a 1982. godine i raspadom SFRJ 1991. godine je dolo do stvaranja velikog broja nezavisnih drava.
Kao posljedica gornjih dogaaja je sredinom jula 2006. godine broj nacionalnih drava strmoglavo narastao na 192 (mapa 13.1.). Ali, to nije kraj. Jedna od karakteristika dananjeg svijeta su tenzije koje se stvaraju izmeu nacija, drava i nacionalizma. Ali, ini se da je danas sve vie nacija bez drava.4 Prisutne tenzije u prvim godinama 21. stoljea nas podsjeaju na taj problem.
3 4
Valaskakis (2001). Guibernau (1999).
365
Mapa 13.1. Politika mapa svijeta, juni 2006. godine
Izvor: http://www.lib.utexas.edu/maps/world_maps/world_pol_2006.pdf
Sadanja globalizacija je, bez sumnje, najvaniji aspekt savremene faze naina organiziranja nacionalnih drava. Danas smo svjedoci uspona transnacionalnih korporacija, koje nameu globalnu proizvodnju, koja forsira i ubrzava prekogranino kretanje skoro svih proizvodnih faktora, ukljuujui preduzetnike, neobueni i obueni rad, finansijski i realni kapital i, prije svega, tehnologiju. Stare teorije komparativnih prednosti, koje su se bazirale na nemobilnim faktorima proizvodnje preputaju mjesto novim teorijama dinamikih komparativnih prednosti, koje su fleksibilne, pomjerljive i osjetljive na ekonomske politike. Druga vana karakteristika savremene globalizacije je njen asimetrini i neravnomjerni geografski karakter, koji kreira pobjednike i gubitnike i ugroava socijalno tkivo mnogih zemalja i stvara velike razlike u prihodima, koje zatim kompliciraju probleme raspodjele prihoda i u okviru nacije i izmeu drava. Zato se kod procjene efekata globalizacije na ulogu vlasti i drava naroita panja mora posvetiti smanjivanju kapaciteta nacionalnih vlada za donoenje politika i smanjivanje politikog legitimiteta nacionalnih vlada. Dosta faktora utie na redukciju uloge klasine westphalske drave (slika 13.2.). Narasla mo TNC polako pomjera teite donoenja odluka sa politike sfere na ekonomsku sferu, pa se sve vie politikih odluka donosi pod pritiskom trinih sila. Odnos u ekonomskoj snazi kompanija i vlada (mjeren godinjim obimom prodaja, odnosno visinom budeta) se pomjera u korist korporacija. Naprimjer, krajem 2000. godine, od 100 najveih ekonomskih entiteta 52 entita su bile korporacije, a 48 entiteta drave. Osim toga, mnoge lanice UN su mikrodrave, suverene samo na papiru i vrlo ranjive na meunarodne finansijske tokove. Stvaranje meuvladinih organizacija kao to su UN, EU, OECD, WTO je preusmjerilo jedan dio moi originalnih Westphalskih drava ka supranacionalnim entitetima. Dogovorena globalna jurisdikcija tih entiteta ograniava kapacitete pojedinih nacionalnih vlada u donoenju mnogih odluka. Danas su mnogi izazovi sa kojima su se borile nacionalne drave postali globalni. Stara izreka misli globalno, djeluj lokalno, elokventni slogan iz 1980s, izgleda da vie ne vrijedi, jer se u mnogim podrujima zamjenjuje

novim sloganom misli globalno, djeluj globalno.5 Globalni mediji esto dovode u pitanje legitimnost politika nekih vlada, jer su ljudska prava i meunarodna pravila postala jako oruje u kreiranju globalnog mnjenja, to pokazuju primjeri Bosne i Hercegovine, Kosova, Hakog tribunala, Iraka, Sjeverne Koreje itd.
SLIKA 13.2. Model savremenog svjetskog ekonomskog sistema

MEUNARODNE INTERVLADINE INSTITUCIJE
Meunarodne neprofitne nevladine organizacije
REGIONALNE INTERVLADINE INSTITUCIJE
Meunarodni preduzetniki sektor
NACIONALNA DRAVA
Lokalne neprofitne nevladine organizacije INSTITUCIJE LOKALNIH VLASI Domai preduzetniki sektor
Izvor: Geri (2003).
U susretu sa rastuom globalnom meuzavisnosti drava i nesposobnosti Westphalskog poretka da sprijei Drugi svjetski rat, svjetska zajednica se okrenula multilateralizmu i multilateralnim organizacijama kao nainu za rjeavanje globalnih problema. U tu svrhu su formirane brojne regionalne i globalne organizacije kao to su multilateralne intervladine organizacije, iji su lanovi suverene vlade; nevladine organizacije, iji su lanovi ljudi iz privatnog sektora i hibridne organizacije sa privatnim i javnim elementima pomjeanim na razliite naine. Dalja razmatranja savremene uloge drave koncentriraemo na etiri klasine uloge drave: (i) drave kao kontejnera karakteristinih institucija i praksi; (ii) drave kao regulatora specifinih podruja politika, gledano kroz prizmu globalizacije; (iii) drave kao konkurenta na svjetskom tritu drava i (iv) drave kao saradnika, angairane u bilateralnim i multilateralnim aranmanima sa drugim dravama.
Drava kao kontejner

Sve ekonomske aktivnosti su ugraene u ire kulturoloke strukture i obiaje, koji utiu na ekonomski rast. Pri tome je nacionalna drava jedan od primarnih kontejnera koji dri na okupu njene kulturoloke strukture i obiaje, tj. nain obavljanja stvari. Termin kontejner ovdje ne treba shvatiti u bukvalnom smislu. Mi ga ovdje upotrebljavamo kao metaforu za objanjavanje ideje da je nacionalna drava jedan od glavnih naina zajednikog povezivanja institucija i obiaja. Takoer, treba razumjeti i to da kontejneri nisu hermetiki zatvoreni prema vanjskom svijetu, nego da su do nekog odreenog stepena propusni.6
5 6
Hirst and Thompson (1999). Dicken (2004).
367
U prethodnoj glavi smo vidjeli da, posmatrano sa ekonomske perspektive, kultura varira od zemlje do zemlje, pri emu smo posebno akcentirali nacionalne razliitosti u kulturolokim karakteristikama i kulturolokim orijentacijama. Te razlike su posebno uoljive ako pogledamo kako su konstituirane razliitosti kapitalizma u tri vodee ekonomske nacije svijeta. Tokom vremena i pod specifinim historijskim okolnostima su neka drutva u okviru univerzalne ideologije kapitalizma razvila specifine naine organiziranja svojih ekonomija. Iako se kapitalizam moe odvijati na mnogo razliitih naina, ipak se sve njegove pojedinane forme mogu grupirati u nekoliko karakteristinih modela. Sa aspekta savremene ekonomske prakse, uoavaju se jasne razlike izmeu neoliberalnog trinog kapitalizma, iji su vodei predstavnici SAD i Velika Britanija, socijalno-trinog kapitalizma, kojeg upranjavaju Njemaka, skandinavske drave i mnoge evropske zemlje i razvojnog kapitalizma, iji su predstavnici Japan, Juna Koreja, Tajvan, Singapur i mnoge druge junoazijske drave (tabela 13.1.).
TABELA 13.1. Tri glavne razliice modernog kapitalizma

Dominirajua ideologija Politike institucije SAD model Liberalizam slobodnog preduzetnitva Liberalna demokracija Podijeljene vlade Liberalizam interesnih grupa Decentralizirano, otvoreno trite Nekoncentrirano fluidno trite kapitala Antitrustna tradicija Njemaki model Socijalno partnerstvo Socijalna demokracija Slaba birokracija Korporacijski legitimitet Organizirano trite Povezivanje firmi Na bankama usmjereno trite kapitala Malo kartelizirano trite Japanski model Tehnonacionalizam Razvojna demokracija Jaka birokracija Reciprocitet izmeu drave i firmi Voeno, zatvoreno ravasto trite Na bankama usmjereno trite kapitala Tijesne business mree Karteli u naprednim industrijama
Ekonomske institucije
Izvor: Doremus et al. (1998).
Sutina razlika se nalazi u konceptima prave uloge drave u reguliranju ekonomije. U neoliberalnom trinom kapitalizmu za reguliranje ekonomskih aspekata se koriste trini mehanizmi; individalizam je dominantna kategorija, preovladavaju kratkoroni business ciljevi, a drava ne eli da strategijski planira ekonomiju. Dominanta filozofija je vrijednost dioniara, koja zagovara maksimalne povrate vlasnicima kapitala. U socijalno-trinom kapitalizmu vie panje se posveuje saradnji izmeu razliitih aktera u ekonomiji, uz iru identifikaciju dioniara u odnosu na vlasnike kapitala. U razvojnom kapitalizmu drava igra mnogo znaajniju ulogu, posebno na podrujima industrijskih politika i meunarodne konkurentnosti.
Drava kao regulator

Bez obzira na nain i dubinu integriranja u globalni svijet, kao i na ulogu faktora kao to su kultura i socijalno-ekonomski sistem, nacionalna drava u nacionalnoj ekonomiji obavlja dvije kljune uloge sistemsku i operativnu.7 U okviru sistemske uloge drava uspostavlja, nadzire i upravlja vlastiti ekonomski sistem, te rjeava suprotnosti koje nastaju unutra njega. Operativna uloga drave se odnosi na djelovanje sistema kao takvog i na obim do kojeg drava intervenira u rad pojedinih trita (rada, kapitala, roba itd). Veina analiza uloge drave u nacionalnoj ekonomiji se odnosi na njenu kljunu ulogu u razvoju ekonomije, bez obzira da li se radi o dravama koje se zaklinju na mehanizme slobodnog trita ili o
Dunning (1999).

dravama koje su sklone estim intervencijama.8 Po Michaelu Porteru, kljune uloge neke drave su: (i) postizanje makroekonomske i politike stabilnosti, (ii) poboljanje opih mikroekonomskih sposobnosti ekonomije, (iii) uspostavljanje cjelovitih mikroekonomskih pravila i podsticaja za razvoj konkurentske okoline koja usmjerava ekonomiju na rast produktivnosti i (iv) - oblikovanje dugoronog ekonomskog programa promjena koji aktivira dravu, preduzea, institucije i dravljane. Guru marketinga Philip Kotler smatra da drava jako utie na svakodnevne poslovne i line odluke ekonomskih subjekata mjerama na podruju fizike i socijalne infrastrukture, fiskalne i monetarne politike, trgovinske politike itd.9
SLIKA 13.3. Kljune politike nacionalne drave u globalizaciji

Globalizacija MIKRO EKONOMSKA POLITIKA Politika Politika konkurencije preduzet. clustera Politika Trgovinska politika Globalizacija stranih ulaganja
Druge mikro politike
Upravljanje preduzeima Globalizacija
MAKRO EKONOMSKA POLITIKA Socijalna politika
Monetarna politika
Fiskalna politika
INSTITUCIJE I INFRASTRUKTURA Globalizacija
Izvor: Geri (2003).
Iako se drave meusobno jako razlikuju, ipak se mogu uoiti neke pravilnosti u osnovnim politikim stavovima, koje reflektiraju vrstu kulturnih, socijalnih i politikih struktura, institucija i obiaja u kojima je drava ugraena. Precizna mjeavina politika koje donosi drava zavisi od mnogih faktora kao to su: x Nacionalne politike i kulturne kompleksnosti i snage institucija i interesnih grupa. Generalno, konzervativne vlade su manje sklone da primjenjuju intervencionistike politike nego liberalne ili socijalistike vlade. Naravno da mnogo zavisi i od snage institucija i interesnih grupa u nacionalnoj ekonomiji kao to su business i finansijske grupe, sindikati, okolinske grupe, odreene forme centraliziranih ili federalnih politikih struktura itd. Posebno znaajan faktor je stepen konsenzusa ili konflikta izmeu institucija i interesnih grupa. Veliine nacionalne ekonomije, posebno domaeg trita. Ovo je posebno relevantno za trgovinske politike: to je domae trite vee, to su eksterne trgovinske relacije manje vane. Nacionalne obdarenosti fizikim i humanim resursima. Mala obdarenost resursima prouzrokuje uvoz esencijalnih materijala, za koje treba obezbijediti potrebna sredstva, dok visoka obdarenost
x x
8 9
Porter (2000). Kotler at al. (1997).
369
pojedinim vrstama sirovina i materijala moe stvoriti i negativne efekte (holanska bolest). Takoer veliina, sastav i nivo obuke nacionalne radne snage moe uticati na vrstu primjenjenih politika. Relativne pozicije nacije u svjetskoj ekonomiji, ukljuujui njen nivo ekonomskog razvoja i stepen industrijalizacije. Stepen sloboda nacije jako zavisi od njene pozicije u svjetskoj ekonomiji, a posebno od irenja njene zavisnosti od eksterne trgovine i investicija. Takoer, i vrsta industrije i trgovinskih politika mogu uticati na vrstu upotrijebljenih politika .
U analizi odnosa savremene drave, globalnih integracijskih sila i regulacijske uloge drave koristiemo analitiki okvir djelovanja razliitih politika nacionalne drave u globalnoj svjetskoj ekonomiji (slika 13.3.). 10 U tom se okviru u globalnom okruenju odvijaju aktivnosti drave u uzajamnom sadejstvu tri grupe politika: makroekonomskih politika (monetarna politika, fiskalna politika i socijalna politika), mikroekonomskih politika (trgovinska politika, politika stranih ulaganja i industrijska politika) i politika razvoja institucija i infrastrukture (dodatak 13a). Pri tome se industrijska politika moe posmatrati i kao politika razvoja preduzetnikih clustera, i kao politika upravljanja (engl. governance) preduzetnikim sektorom.
Drava kao konkurent

Da li drave konkuriraju meusobno? Da li je korektno tvrditi da nacije meusobno konkuriraju na isti nain kao to firme konkuriraju sa drugim firmama? Uprkos miljenju gurua meunarodne ekonomije Paula Krugmana da je sama ideja o konkurentnosti drave opasna opsesija11, ipak se ogromna veina ekonomista slae da se transformacija nacionalne drave u konkurentsku dravu nalazi u srcu politike globalizacije.12 Angairanje u ekonomskoj konkurenciji je manifestacija upranjavanja soft moi drave. Vladini izvjetaji, novinski lanci, televizijske emisije i knjige u svim zemljama svijeta su danas puni izvjetaja i imaginacije konkurentske bitke izmeu drava za to vei komad globalne ekonomske pite. Razliiti pristupi su proizveli mnoge definicije konkurentnosti. Neki istraivai su se usmjerili na resursnu stranu ekonomske konkurentnosti, drugi na efikasnost organizacijskih procesa, a trei na konkurentske performanse. Neki ekonomisti gledaju na konkurentnost kao na generalno blagostanje, dok faktore, ukljuujui i pitanja trgovine, posmatraju kao glavne izvore konkurentnosti.13 Konkurentnost nacija, kao i korporacija, je i odreena i uslovljena efikasnou nacionalnih ekonomskih politika, dok se uloga dravnih vlada vidi u obezbjeivanju potrebnih uslova za ulazak na trite. Konkurentnost odraava sposobnost nacije da osigura vii standard ivota za svoje graane. Ultimativni cilj drave je maksimiziranje funkcije socijalnog blagostanja u koju su ukljueni prihodi, socijalni uslovi i ouvanje okoline. I meunarodne organizacije su jako aktivne u definiranju konkurentnosti. Konkurentnost je "stepen do kojeg neka zemlja, pod uslovima slobodne trgovine i fer trinih uslova moe proizvoditi robe i usluge koje zadovoljavaju test meunarodnog trita, uz simultano odravanje i irenje realnih prihoda svojih ljudi na dugi rok.14 Ne postoji neka jedinstvena teorija kojom se moe objasniti konkurentnost neke nacije. Michael Porter posmatra aspekte koji su esto udrueni sa konkurentnou: obdarenost prirodnim resursima, jeftin i obilan rad, superiorne management sposobnosti, dravne politike (makroekonomske,
10 11 12 13 14
Geri (2003). Krugman (1994). Cerny (1991). Buckley et al. (1990); Hatzichronoglou (1996); Kitzmantel (1995); Thurow (1992); Fagerberg (1996). OECD (1996).

industrijske, trgovinske), ali zakljuuje da nijedan od tih aspekta ne prua zadovoljavajue objanjenje, jer na konkurentnost djeluje mnogo iri i kompleksniji set sila.15 Porterova analiza konkurentskih prednosti nacija (dodatak 13b) je izazvala veliku panju. Njegove recepte su prihvatile mnoge zemlje, kako na nacionalnom, tako i na lokalnom nivou. Ali, koncept je doivio i brojne kritike, kako zbog redukcionistikog pristupa izuzetne kompleksnosti u jednostavni etvorougaoni konkurentski dijamant, potcjenjene uloge drave, kao i zanemarivanja uticaja transnacionalizacije business aktivnosti.16 Porterove ideje su inspirirale mnoge ekonomiste, posebno iz podruja meunarodnog businessa, da razviju vlastite koncepte konkurentnosti (boks 13.1.)
Boks 13.1. Konkurentnost gledana oima business ekonomista

Konkurentnost je relativna mo koja je potrebna da se pobijedi u konkurenciji sa industrijskim rivalima. Konkurentnost zemlje je granica do koje je neka zemlja sposobna da generira bogatstvo, mjereno u odnosu na druge zemlje, na svjetskom tritu. Ako neka zemlja eli da bude konkurentna, ona mora kreirati i odravati domae i meunarodno konkurentsko okruenje koje favorizira business operacije i produktivnost u jednoj ili vie industrija.
SLIKA 13.4. Faktori konkurentnosti

Determinante konkurentnosti zemlje
Determinante na nivou zemlje
a k liti Po
Determinante konkurentnosti na nivou zemlje

a in ol ok
Ekonomsko zdravlje
Pr a
vn a
ok oli
na
Determinante na nivou individue
Konkurentnost zemlje
Konkurentnost zemlje
Determinante na nivou industrije
Produktivnost
Nauka, obrazovanje i inovacije

So cij al na
Produktivnost Ekonomski rast i stabilnost

ok oli na
Finansije
Determinante na nivou firme
Internacionalizacija
ro ltu Ku
a k lo
a in ol ok
Konkurentnosti neke zemlje naroito doprinose politike vlasti, nacionalne vrijednosti, nacionalna kultura, ekonomske strukture, ekonomske i vladine institucije i nacionalna historija. U meunarodnim business operacijama nacije postaju sve uticajnije, a veina vlada ima institucije koje promoviraju ekonomski razvoj i marketiraju svoje konkurentske faktore, posebno prema TNC. Zemlja moe poboljati svoju konkurentnost ako povea svoje produktivne sposobnosti na nivou zemlje, na nivou industrije, na nivou firme i na nivou pojedinaca (slika 13.4.). Faktori (engl. fundamentals) na nivou zemlje obuhvataju: (i) - nauku, obrazovanje i inovacije; (ii) - ekonomsko zdravlje, (iii) finansije i (iv) internacionalizaciju. Zemlje promoviraju tehnoloke inovacije uspostavljanjem odgovarajuih institucija u cilju razvoja bazinih naunih sposobnosti i R&D, podrke obrazovnim institucijama koje istrauju, ue i podupiru ekonomski razvoj, te podravaju tehnoloke inovacije preko odgovarajuih politika. Postizanje ekonomskog zdravlja je, takoer, vrlo vaan faktor. U tom cilju zemlje pokuavaju da razviju potencijal za odrivi ekonomski rast kreiranjem odgovarajuih politika koje promoviraju investicije, potronju, rast realnih prihoda, performanse uslunih i proizvodnih sektora i razvoj infrastrukture. Esencijalno, one promoviraju potronju, investicije, dravnu potronju i neto izvoz u cilju da izgrade ekonomsku stabilnost koja favorizira meunarodni ekonomski rast. Zemlje pokuavaju izgraditi finansijski sektor koji e omoguiti inostrane investicije. U tom cilju se najee upotrebljavaju politike managementa kursa lokalne valute (aprecijacija ili deprecijacija), promocija solventnosti
15 16
Porter (1990). Dicken (2007); Dunning (1992).
371
bankarskog sistema i management odgovarajueg nivoa kratkoronih eksternih dugova. Internacionalizacija se odnosi na granicu do koje zemlja participira u meunarodnoj trgovini i investicijama. Promocija internacionalizacije se vri stvaranjem pozitivne trgovinske bilanse, uspostavljanjem funkcionirajueg sistema deviznih kurseva, privlaenjem finansijskih i direktnih investicija, odravanjem visokih deviznih rezervi zemlje i promoviranjem ekonomske i kulturoloke otvorenosti. Pri tome se otvorenost odnosi na lakou prekograninih tokova resursa, roba, usluga, ljudi, rada, tehnologije, informacija i kapitala. Poboljanje konkurentnosti na nivou industrije je vezano za poboljanje etiri iroka atributa nacionalnih prednosti. Prvi se odnosi na faktore, tj. poziciju nacije u faktorima proizvodnje, ukljuujui rad, kapital, zemlju i prirodne resurse, kao i poziciju nacije u sofisticiranijim faktorima kao to su obuena radna snaga, nauna baza, infrastruktura i informacije. Drugi atribut je vezan na uslove potranje, tj. na prirodu trita potranje za industrijske proizvode i usluge. Trei atribut su odgovarajue i podravajue industrije, koji se odnosi na prisustvo i podrku nacionalnih dobavljaa ili drugih povezanih industrija, kao i na prisustvo razvijenih clustera i zrelih cluster inicijativa. I najzad, etvrti atribut se odnosi na rivalstvo i business praksu, tj. na prirodu domaeg rivalstva, na uslove pod kojima je business organiziran i izvravan. Konkurentnost na nivou firmi se odnosi prvenstveno na razlike u strategijama, principima ili pristupima domaih firmi u odnosu na firme iz drugih zemalja, tehnoloke inovacije i principe organizacije. Konkurentnost na nivou pojedinaca se odnosi na ljude ili humane resurse povezane sa konkurentnosti zemlje, i to radnika, preduzetnika, managera, inenjera, edukatora, politiara i uzajamnog dejstva determinanti etiri nivoa konkurentnosti. Uloga drave u jaanju konkurentnosti je nezaobilazna. Naime, drava moe uticati na konkurentnost oblikovanjem odgovarajuih politika i posebnim intervencijama, liberalizacijom trgovine i prilagoavanjem deviznih kurseva. Vrlo vana uloga drave je u donoenju industrijskih politika, tj. svih formi koordiniranih dravnih intervencija koje promoviraju industrijski razvoj, kao to su zatita uvoza, finansijske povlastice, regulatorne promjene, politike obuke i infrastrukture itd. Drava moe odigrati podravajuu ulogu u jaanju nacionalne konkurentnosti ukoliko naglaava infrastrukturu konkurentnosti, striktno forsira proizvodne, sigurnosne i okolinske standarde, deregulira konkurenciju, usvoji svoje vlastite antitrustne politike i poveava ciljeve koje vode ka odrivim investicijama
Adaptirano prema: Shenkar and Yadong (2006).
Drava kao saradnik i proliferator regionalnih aranmana

Dok postoje brojne kontroverze oko pitanja da li zemlje meuusobno konkuriraju ili ne, to ne postoje sumnje o tome da drave sarauju sa drugim dravama u cilju postizanja specifinih ekonomskih ciljeva ili poveanja blagostanja. Ova saradnja moe imati mnoge oblike, od kojih se, na ovom mjestu, bavimo samo tendencijama razvoja politiko-ekonomskih relacija izmeu veeg broja drava na regionalnom nivou. Naime, regionalizam je jedna od najvanijih karakteristika savremene globalne ekonomije, ali i nije neki novi fenomen. U ovoj sekciji baviemo se generalnim trendovima i procesima regionalizacije, dok su najvaniji modeli regionalizma, te najvanija regionalna povezivanja, prikazana u dodatku 13c. Uprkos rairenom uvjerenju da su regionalni blokovi relativno nov fenomen, oni su, de facto, bili vana karakteristika globalne ekonomske scene jo u 19. stoljeu. Meutim, od tada se njihova osnova i priroda mijenjala. Danas se mogu identificirati etiri vala regionalizma:17 x U drugoj polovini 19. stoljea je sklopljen veliki broj trgovakih sporazuma, posebno regionalnih trgovinskih blokova u Evropi. Najklasiniji primjeri su njemaki Zollverein, koji je stvorio zajedniko njemako trite, te njemaka trgovinska unija sa austrougarskim dravama i nekoliko nordijskih drava. Velika Britanija je u prvoj deceniji 20. stoljea zakljuila bilateralne trgovinske aranmane sa 46 drava, Njemaka sa 30 zemalja, a Francuska sa 20 zemalja;
17
Mansfield and Milner (1999).

x Poslije razarajuih efekata Prvog svjetskog rata dolo je do novog vala regionalnih aranmana, ali u diskriminatorskoj formi. Neki su bili kreirani da konsolidiraju snagu kolonijalnih carstava, kao, naprimjer, carinska unija izmeu Francuske i njenih kolonija 1928. godine i Commonwealth sistem preferencijala, kojeg je Velika Britanija uspostavila 1932. godine. SAD su sredinom 1930s zakljuile preko 20 bilateralnih trgovinskih aranmana, uglavnom sa zemljama Latinske Amerike. Nakon Drugog svjetskog rata mogu se uoiti dva, dosta razliita vala regionalizma. Prvi se odvijao kasnih 1950s i tokom 1970s, kada su osnovane EEC, EFTA, CMEA. Drugi val je donio veliki broj regionalnih trgovinskih blokova izmeu zemalja u razvoju, koji su nastali kao rezultat dekolonizacije, hladnog rata i multilateralnog trgovinskog okvira.
SLIKA 13.5. Rast preferencijalnih trgovinskih aranmana, 1958-2004

Broj regionalnih trgovinskih sporazuma (RTAs)
RTAs na snazi februara 2005, godina stupanja na snagu (lijeva skala) i kumulativno (desna skala)
Robe
Usluge
Pristup
Kumulativ
Izvor: Crawford and Fiorentino (2005).
Iako se drave meusobno jako razlikuju, ipak se u osnovnim politikim stavovima mogu uoiti neke pravilnosti, koje reflektiraju vrstu kulturnih, socijalnih i politikih struktura, institucija i obiaja u kojima je drava ugraena. Precizna mjeavina politika koje usvaja drava zavisi od mnogih faktora kao to su:18 x Nacionalne politike i kulturne kompleksnosti i snage institucija i interesnih grupa. Generalno, konzervativne vlade su manje sklone da primjenjuju intervencionistike politike nego liberalne ili socijalistike vlade. Naravno da mnogo zavisi i od snage institucija i interesnih grupa u nacionalnoj ekonomiji kao to su business i finansijske grupe, sindikati, okolinske grupe, odreene forme centraliziranih ili federalnih politikih struktura itd. Posebno znaajan faktor je stepen konsenzusa ili konflikta izmeu institucija i interesnih grupa. Veliine nacionalne ekonomije, posebno domaeg trita. Ovo je posebno relevantno za trgovinske politike: to je vee domae trite, to su manje vane eksterne trgovinske relacije.
18
Dicken (2004).
373
Nacionalne obdarenost fizikim i humanim resursima. Mala obdarenost resursima prouzrokuje uvoz esencijalnih materijala, za koje treba obezbijediti potrebna sredstva, dok visoka obdarenost pojedinim vrstama sirovina i materijala moe stvoriti i negativne efekte (holanska bolest). Takoer veliina, sastav i nivo obuke nacionalne radne snage moe uticati na vrstu primjenjenih politika. Relativne pozicije nacije u svjetskoj ekonomiji, ukljuujui njen nivo ekonomskog razvoja i stepen industrijalizacije. Stepen sloboda nacije jako zavisi od njene pozicije u svjetskoj ekonomiji, a posebno od irenja njene zavisnosti od eksterne trgovine i investicija. Takoer, vrsta industrije i vrsta trgovinskih politika mogu uticati na vrstu upotrijebljenih politika .
U analizi odnosa savremene drave, globalnih integracijskih sila i regulacijske uloge drave koristiemo analitiki okvir djelovanja razliitih politika nacionalne drave u globalnoj svjetskoj ekonomiji (slika 13.3.). 19 U njemu se u globalnom okruenju odvijaju aktivnosti drave u uzajamnom sadejsvu tri grupe politika: makroekonomskih politika (monetarna politika, fiskalna politika i socijalna politika), mikroekonomskih politika (trgovinska politika, politika stranih ulaganja i industrijska politika) i politika razvoja institucija i infrastrukture (dodatak 13a). Pri tome se industrijska politika moe posmatrati i kao politika razvoja preduzetnikih clustera, i kao politika upravljanja (engl. governance) preduzetnikim sektorom.
13.2. INSTITUCIJE I EKONOMSKI RAST Vanost institucija

Objanjavanje uzroka velikih razlika u prihodima izmeu najbogatijih i najsiromanijih drava svijeta je jedno od velikih i intrigantnih pitanja koje mui razvojne ekonomiste. Mnogi misle da danas uope ne znamo kako smanjiti ovaj ogroman jaz i sagledati naine kako se mogu siromane zemlje pribliiti bogatim.20 Za traenje mogueg odgovora je potrebno pogledati na tri savremene ekonomske misli. Prvo, postoji duga i prilino etabilirana teorijska linija koja zagovara nadmonost geografije. Po zagovornicima ove misli, geografija je kljuna determinanta klime i obdarenosti prirodnim resursima, koja moe odigrati fundamentalnu ulogu u pojavi i irenju bolesti, visini transportnih trokova i granicama irenja difuzije tehnologije iz najnaprednijih zemalja. Ona takoer utie na agrarnu produktivnost i kvalitet humanih resursa. Nedavna obimna istraivanja su nastavila tradiciju ovog pravca ekonomske misli.21 Drugi pogled naglaava ulogu meunarodne trgovine kao pogonske sile za promjenu produktivnosti i rasta prihoda. Ovaj integrirajui pogled se odnosi na participaciju neke zemlje u velikoj globalnoj ekonomiji (kao i smetnje za uestvovanje u njoj), te ulogu trgovine u jaanju ekonomske konvergence izmeu bogatih i siromanih regija svijeta. Globalizacijska debata u velikoj mjeri potvruje dominaciju ovog pogleda. Trei pogled je usmjeren na institucije, posebno na ulogu imovinskih prava i ulogu zakona. Po zagovornicima ovog pogleda, pravila igre u nekom drutvu su definirana preovladajuim eksplicitnim i impicitnim normama ponaanja i njegovoj sposobnosti da kreira odgovarajue povlastice za poeljno ekonomsko ponaanje. Ovaj pogled je najtjesnije povezan sa nobelovcem Douglassom Northom, ocem nove institucionalne ekonomije, i testiran je u brojnim ekonometrijskim studijama.
19 20 21
Geri (2003). Easterly (2001). Sachs (2001); Diamond (1997).
374 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj SLIKA 13.6. Glavne determinante prihoda
Nivo prihoda
tre ba za pra dobr im v ai Efikasnost i Potranja za stranim ulo instit uc diseminacija g az ijam robama i uslugama ak tehnologije a on a Otvorenost i transparentnost Institucije Integracija Kapacitet za trgovinu ta e tri d tucij o ti s t si i in nos r u e j s l e a dni r Ud Priro
ost
ov i ns ka Im
Po
Ideja da samo jedan ili svi navedeni pogledi, odnosno determinante rasta, mogu adekvatno objasniti velike razlike u nivou prihoda izmeu zemalja, se na prvi pogled ini besmislenom. Ali, ako se uporede rezultati uticaja pojedinanih determinanti na rast, moe se doi do frapantnih zakljuaka. Dani Rodrik je regresijskim analizama odnosa tri navedene determinante rasta i GDP-a per capita pokazao da uticaj kvaliteta institucija na ekonomski rast prevazilazi uticaje ostale dvije determinante.22
Analitiki okvir za analizu odnosa geografije, trgovine i institucija je prikazan na slici 13.6. Izvor: Rodrik and Subramanian (2003). Iz kompleksne mree uzronosti odnosa tri osnovne determinante i prihoda neke zemlje se moe uoiti da je geografija jedina varijabila koja se moe tretirati kao egzogena ili koja nije uslovljena prihodom. Geografija moe djelovati na prihod direktno (ona odreuje agrarnu produktivnost) kao i indirektno, preko svog uticaja na granice integracije trita ili na kvalitet institucija. Izmeu integracije trgovine i institucija uzronost je obostrana. Integracija moe poveati prihode, ali i trgovina je rezultat poveane produktivnosti ekonomije. I dok bolje institucije i bolja zatita imovinskih prava poveavaju investicije i hrane tehnoloki proges, tj. poveavaju nivoe prihoda, bolje institucije mogu biti i rezultat ekonomskog razvoja, i to ne samo zbog toga to se potrebe za boljim institucijama poveavaju kako zemlja i njeni graani postaju bogatiji.
Geografija
Institucije: definicija i vrste Definicije

U dananjem svijetu institucije, ljudski smiljena ogranienja koja oblikuju humanu interakciju23 odreuju formalna pravila i neformalne konvencije ili norme ponaanja, kao i njihove glavne karakteristike. Formalne institucije su uspostavljene na tri nivoa (slika 13.7.). Na prvom nivou su fundamentalna pravila koja se izvode iz osnovnih ljudskih prava i koja poivaju na ustavu zemlje. Na drugom nivou se nalaze pravni sistem, koji sadri zakone o vlasnitvu i ugovorima, kao i pravila o strukturi drave i procesima donoenja politikih odluka. Politike institucije ovog nivoa odreuju stepen demokratinosti, odnosno autarhinosti drave. Fundamentalna pravila prvog nivoa i pravni sistem drugog nivoa konstituiraju institucionalnu okolinu. Na treem nivou se nalaze pojedinci i organizacije koje ulaze u meusobne kontakte ili institucionalne aranmane kojima koordiniraju svoje aktivnosti. Vrijednost aranmana izmeu pojedinca ili organizacija zavisi od kvaliteta institucionalnog okruenja. Institucije su neophodne za dobro funkcioniranje trita. Prvo, fakt oskudice ini neophodnim institucije koje se odnose na imovinska prava. U raju izobilja i bezkonfliktne atmosfere institucije nisu potrebne. Ali, u svijetu oskudica u kojem nisu uspostavljena imovinska prava razmjena se ekskluzivno vri preko sukoba
22 23
Zd r a vl
je p
Rodrik, Subramanian and Trebbi ( 2002). North (1990).
opu lac
ije i
agr arn ap rod u kt i vn
375
u kojima preivljavaju najjai. Ili, ako su uspostavljena imovinska prava, ali bez snage ugovora, normalne trine transakcije se nee deavati, iako su one mogue. Drugo, kako trita nisu savrena, to se deavaju ili njihovi neuspjesi, ili djelovanje takvih trita vodi do socijalno neeljenih rezultata. I eksternaliteti koje koristi neki uesnik na tritu da bi ostvario koristi ili proizveo INSTITUCIONALNA trokove drugim uesnicima, mogu biti jedan od izvora OKOLINA neuspjeha trita. Institucije kao to su, naprimjer, odreivanje imovinskih prava, internaliziraju takve INSTITUCIONALNI ARANMANI eksternalitete i ublaavaju ili odstranjuju neuspjehe. I stvoreni od pojedinaca javna dobra ija je potronja nonrivalna i ije je obezbjeenje neekskluzivno (engl. nonexcludable) Pravni sistem predstavljaju drugi izvor neuspjeha trita. Takva javna stvoren od drave dobra trae institucije koje e im omoguiti socijalno Fundamentalna pravila Izvedena iz osnovnih efikasnije obezbjeenje. Neizvjesnost, nepotpune ljudskih prava informacije i ograniene racionalnosti pojedinaca mogu, takoer, biti izvor neuspjeha. Naime, humano bie nije u Izvor: Borner, Bodmer and Kobler (2004). stanju predvidjeti sva mogua stanja svijeta u budunosti, pa je pojava neizvjesnosti logina posljedica. Poto obezbjeenje informacija nije besplatno, to pojedinci mogu odluiti da budu nepotpuno informirani. Institucije su te koje reduciraju neizvjesnosti, smanjuju trokove obezbjeenja informacija i omoguavaju donoenje opih naela za razliite vrste problema.
SLIKA 13.7. Tri nivoa institucija
Organizacije nisu institucije i njih valja razlikovati od institucija. Naime, institucije predstavljaju pravila igre, a organizacije predstavljaju igrae (i arbitre).24 Pojedinci, ekonomske organizacije (firme i trita) i politike organizacije (interesne grupe, politike partije i drava) su svakodnevno u meusobnim relacijama. Oni kreiraju i primjenjuju institucije, koje e im odrediti modele budueg ekonomskog razvoja (slika 13.1.).25
Ekonomske institucije
Najvie istraivane ekonomske institucije su institucije koje se odnose na imovinska prava i prava ugovora, kojima se koordiniraju sve ekonomske interakcije u proizvodnji, razmjeni i distribuciji roba i usluga. Ove institucije kreiraju trite, jer u njihovoj odsutnosti trite ili ne postoji ili funkcionira vrlo slabo. Ali, za dugoroni ekonomski rast nisu potrebne samo vee investicije i razvijeno preduzetnitvo. Za njega je potrebno izgraditi i ostale institucije koje e odravati dinamiku rasta, izgraditi elastinost na okove i olakavati socijalno prihvatljiva optereenja u odgovoru na okove. Takve institucije su prvenstveno: x x institucije za reguliranje trita: institucije koje se bave eksternalitetima, ekonomijom obima i neperfektnim informacijama. Primjeri takvih institucija su regulatorne agencije u sektorima komunikacija, energije, transporta i finansijskih usluga. institucije za stabiliziranje trita: institucije koje osiguravaju nisku inflaciju, minimiziraju makroekonomsku nestabilnost i spreavaju finansijske krize. Primjeri ovakvih institucija su centralne banke, reimi valutnih kurseva, budetna i fiskalna pravila.
24 25
North (1990). Borner, Bodmer and Kobler (2004).

x institucije za legitimiranje trita: institucije koje obezbjeuju socijalnu zatitu i osiguranje, ukljuuju redistribuciju i institucije koje upravljaju konfliktima. Primjeri ovakvih institucija su penzijski sistemi, sheme osiguranja nezaposlenih i ostali socijalni fondovi.
Politike institucije
Politike institucije definiraju strukturu drave, kao i politike procese. One oblikuju stvaranje i uvoenje ekonomskih institucija, posebno donoenje ekonomskih politika i njihovu administrativnu implementaciju. One utiu na ponaanje politiara, politikih partija, glasaa i interesnih grupa, odreuju koliko institucija treba kreirati ili prekrojiti. Urgentnost i evolucija pravila potie iz motivacije i odluka individualnih aktera, to ukazuje na nain nastanka institucije (spontano ili kao rezultat namjerne kolektivne akcije). Vrsta institucija koje treba stvoriti i podrati zavisi od vrste i strukture politika i od prirode politikih institucija. Institucije ee nameu vladajue elite nego to se one stvaraju u demokratskoj proceduri. Ovaj nain stvaranja institucija proizilazi kako iz naina na koji nastaju drave, tako i od nasljeene moi interesnih grupa i politikih agenata. Prije nego to razmotrimo pitanja vezana za kvalitet institucija, posebno politikih, u odnosu na njihov rad, poeljno je definirati i interpretirati pojam drave. Douglas North definira dravu kao: neku organizaciju ije su granice definirane njenom moi oporezivanja konstituenti. ... (neka) organizacija koja ima komparativne prednosti u snazi se nalazi u poloaju da specificira i primjeni imovinska prava.26 Ova Northova karakterizacija drave sadri najmanje tri elementa. Prvo, njen zadatak je da specificira i primjeni imovinska prava. Drugo, za ispunjenje tog zadatka ona u okviru svojih geografskih granica moe upotrijebiti silu. I tree, za finansiranje svojih aktivnosti ona svoje graane moe oporezovati. Ti poreski prihodi se investiraju u kapacitet drave za specificiranje i uvoenje imovinskih prava i prava ugovora, kao i za objekte koji odravaju pravni sistem preko sudova i policijske sile.
Kvalitet institucija
Definiranje efikasnosti ekonomskih i politikih institucija normativno nije teko, ali je objanjavanje njihovog kvaliteta skopano sa brojnim potekoama, jer literatura jo uvijek nije obezbijedila preciznu definiciju determinanti institucionalnog kvaliteta. North ili Umbeck, naprimjer, smatraju sistem vlasnikih prava efikasnim tek onda kada se ta prava mogu potpuno specificirati i uvesti pod svim okolnostima.27 U literaturi o ovim pitanjima se esto pravi otra distinkcija izmeu ekonomskih i politikih institucija, dok ih empirijske analize esto oznaavaju oznakama politika nestabilnost ili dobro upravljanje. Pri tome treba imati u vidu da svako kreiranje i uvoenje institucija prouzrokuje transakcijske trokove. Politike institucije definiraju proces kreiranja i uvoenja ekonomskih institucija, koje su time postale njihov proizvod. Ova danost naina kreiranja i proizvodnje transakcijskih trokova je razlog to ekonomske institucije nikada ne mogu u potpunosti biti specificirane i uvedene, tj. nikada ne mogu biti potpuno (paretto) efikasne. Jer, zakon je kao jorgan za jedan krevet koji se koristi na duplom krevetu na kojem spavaju tri osobe u hladnoj noi. Zakon je uvijek suvie kratak i suvie tijesan za rast ljudske vrste.28 Ali, efikasne ekonomske institucije nisu puste kule u oblacima, jer se one ne stvaraju samo iz racionalnih samointeresa. Veliki broj ekonomskih institucija je kreirano i historijski i kolektivno. Iz te kompleksnosti
26 27 28
North (1981). North (1981, 1990); Umbeck (1981). Warren (1996).
377
kreiranja izvire vano pitanje zato neke zemlje imaju dobre institucije, a druge nemaju. Kako je drava odgovorna za kreiranje i sprovoenje velikog dijela zakona o imovinskim i ugovornim pravima, to bi bilo logino da je njeno ponaanje, uglavnom, najodgovornije za institucionalni kvalitet. Za stvaranje dobrog institucionalnog okruenja drava mora biti i sposobna i posveena (engl. commitment). Ona mora biti dovoljno jaka da specificira dobre imovinske i ugovorne zakone i da ih uvede na cijeloj svojoj teritoriji. Ona, takoer, mora biti posveena, tj. sama po sebi mora biti opredjeljena za donoenje pravila. Njena sposobnost i posveenost su meuzavisni. Ovaj pristup nam moe pomoi da otkrijemo koje su institucije neefikasne zbog slabosti drave, a koje zbog nedostatka opredjeljenja za kreiranje i uvoenje institucija. U irem kontekstu je drava organizacija pojedinaca, politikih grupa i politikih institucija koja oblikuje njihove interakcije. Pri tome je njen potencijal za upotrebu fizike sile esencijalan. Istovremeno, dravni monopol na silu nas vodi prema fundamentalnoj dilemi: ako je drava dovoljno jaka da zatiti imovinska prava i primjeni ugovore, ona je takoer dovoljno jaka da konfiskuje bogatstvo svojih graana.29 Ako se eli osigurati njeno vlastito opredjeljenje prema institucijama i izbjei gornje dileme, onda ovu monopolsku snagu drave treba kontrolirati. To nas vodi do kompletnije redefinicije potrebnih uslova za uspostavljanje determinanti institucionalnog kvaliteta. Jaka (sposobna) drava mora biti dovoljno jaka da specificira efikasan set imovinskih i ugovornih prava, kao i da ih uvede na cijeloj svojoj teritoriji. Posveena drava, sama po sebi, mora biti posveena da kreira i uvede najbolji set ekonomskih institucija i da sprijei njihovo ugroavanje sebinim namjenama. Iako se koncept moi esto ne koristi u ekonomskim analizama funkcioniranja drave, neki autori su okarakterizirali meku dravu kao dravu kojoj nedostaju socijalne discipline, to prouzrokuje jake nedostatke u legislativi, uvoenju i pridravanju zakona. Drugi autori su uspjeh novoindustrijaliziranih azijskih drava pripisivali njihovim jakim dravama, trei jako politiko liderstvo posmatraju kao vanu determinantu ekonomskog razvoja, dok etvrti intrerpretiraju hard ili jaku dravu kao sposobnost vlade da disciplinira svoju sopstvenu birokraciju i privatne grupe za pritisak.30 Jaka drava je u stanju da krerira i uvede dobre institucije, da ih efektivno prati i odrava putem svoje kompetentne birokracije.
13.3. VLASTI I UPRAVLJANJE

Ekonomski rast zavisi od mnogih razliitih aspekata institucionalnog ureenja. Iako razvoj privatnih institucija moe biti vaan (agrarni radni ugovori, ruralne banke i kooperative), ipak drava kreira najvie formalnih institucija. U osiguranju imovinskih prava baziranih na pravnom sistemu drava ima komparativne prednosti. Na pozitivnoj strani svog djelovanja vlasti obezbjeuju javna dobra (infrastrukturu, sigurnost) i usluge koje imaju pozitivne eksternalitete (obrazovanje, zdravlje). Ali, na negativnoj strani svog djelovanja vlasti moraju preko poreza finansirati svoje trokove, to vodi do distorzije ekonomskih aktivnosti i sniavanja bogatstva. Neki porezi iskrivljuju ekonomiju vie od drugih; iroko koritenje carina, proizvodnih poreza i povlastica, to je tipino za zemlje u razvoju, posebno kode proizvodnji blagostanja. Mnoge vrste javne potronje ili malo ili nikako doprinose razvoju.
29 30
Weingast (1993). Myrdal (1968); Wade (1990); Krueger (1993); Shleifer and Vishny (1993); Rodrik (1996).

Shodno neoklasinoj proizvodnoj funkciji, ekonomski rast se dogaa kada rastu inputi ili kada raste produktivnost: (Y = A * f (K,L). Iz prethodnih glava smo vidjeli da rast inputa (L i K) predstavlja samo mali dio rasta , dok se veliki dio rasta moe pripisati rastu produktivnosti A ili Solow rezidualu. Ako se zna da rezidual sadri brojne politike i kulturoloke varijabile koje utiu na ekonomski rast, ne udi to se fokus istraivanja rasta pomjerio sa faktora inputa na druge faktore, u prvom redu na podruja politika. Podsticaj za promjenu fokusa istraivanja su bile analize efekata stabilizacijskih programa IMF-a i strukturalnih programa Svjetske banke. Istraivanja tih efekata su jasno pokazala da su politiki i institucionalni uslovi bili presudni za uspjeh ili propast tih programa. Iskustva istonoazijskih tigrova, koji su primjenjivali snane dravne intervencije, su pobudila dalji interes za istraivanje uticaja politikih preduslova na ekonomski rast. Uspjenost tih dravnih intervencija su bili u jakom kontrastu sa neuspjehom politika supstitucija uvoza u Latinskoj Americi i drugim zemljama u razvoju. Neki autori tvrde da su razliiti kulturoloki temelji i ravnomjernija distribucija prihoda omoguili istonoazijskim vlastima da primjenjuju politike koje su vie fokusirale generalne nego posebne interese. I druga tigar tema, koja je istraivala zasluge produktivnosti, je za nau priu o institucijama takoer pouna. Rast Hong Konga se prvenstveno moe pripisati rastu produktivnosti, dok je rast ostalih tigar zemalja bio vie baziran na akumulaciji kapitala. Performanse Hong Konga su bile rezultat njegovih liberalnijih trino orijentiranih politika, dok su performance ostala tri tigra bile rezultat upotrebe instrumenata dravne intervencije, posebno visokih stopa tednje i resursima intenzivnijih razvojnih modela sa veom potronjom.31 Institucionalne varijable utiu na rast na dva naina. Prvo, one utiu na produktivnost, tj. na Solow rezidual. Drugo, one modificiraju stepen investiranja i indirektno utiu na nivo prihoda preko akumulacije kapitala. Pri tome se u regresijskoj analizi moraju upotrijebiti mnogi novi indikatori koji obuhvaju politike faktore, kao to su varijabile u obliku politikog sistema (demokracija ili autokracija, politika stabilnost, poreski ili drugi indikatora) kao i mjerila imovinskih prava.
Politike varijabile Intervencije politike u ekonomiju

Pitanje uloge vlasti u ohrabrivanju rasta je jedno od najstarijih ekonomskih pitanja. Sa njim se primarno bavio i Adam Smith u Bogastvu nacija, kao i mnogi drugi veliki ekonomisti. Njihovi odgovori se kreu od zagovaranja minimalne vladine intervencije (laissez-faire) do zagovaranja potpunog dravnog vlasnitva nad sredstvima za proizvodnju. Polazna taka svih zagovornika dravnih intervencija u ekonomiju je neuspjeh trita, tj. ideja da pod nekim okolnostima slobodna trita ne proizvode efikasne rezultate. Iako neuspjesi trita mogu imati mnoge oblike, najee se sreu neuspjesi koji su vezani za javna dobra, eksternalitete, monopole i neuspjehe u koordinaciji. Najuoljiviji oblik neuspjeha trita se moe sresti kod javnih dobara, koje privatno trite ne moe isporuiti, jer ne postoji praktian nain za optereivanje onih aktera koji e po osnovu njihove upotrebe ostvariti odreene beneficije. Klasian primjer je nacionalna odbrana, kao i uloga zakona, transportna infrastruktura, standardizacija mjera i stabilna valuta. Drugi razlog za dravne intervencije su eksternaliteti, tj. incidentni rezultati nekih ekonomskih aktivnosti koji pogaaju ljude koji ne kontroliraju aktivnosti koje proizvode eksternalitete. Naprimjer, nove tehnologije esto donose velike eksterne beneficije ljudima koji ih nisu stvorili (beneficije inovatora su uobiajeno
31
Young (1995)
379
manje nego to iznosi njihov optimalni socijalni iznos). Ovi eksternaliteti tjeraju dravu da podrava i finansira R&D aktivnosti i da ih patentno titi. Drugi primjer politika koje su motivirane eksternalitetima je obrazovanje. Naime, kada neka osoba bira vrijeme i nain svoje edukacije, ona uvijek uporeuje privatne trokove edukacije sa beneficijama koje e nakon edukacije ostvariti. Ali, obrazovanija osoba unapreuje kvalitet ivota i drugih ljudi, to se uobiajeno ignorira. Kako je kvantitet edukacije koju pojedinac odreuje uvijek manji od njenog socijalno optimalnog iznosa, drava preuzima ulogu ohrabrivanja obrazovanja. Monopoli, takoer, motiviraju dravne intervencije, posebno ako postoje firme koje su jedini isporuioci odreenih roba i usluga. Neke industrije (transmisija elektrine struje) se esto posmatraju kao prirodni monopol koji se ograniava regulatornom ulogom drave u odreivanju cijena. etvrti razlog za dravne intervencije se odnosi na neuspjeh trita u sluajevima kada je nemogue koordinirati aktivnosti velikog broja firmi ili ljudi. Naprimjer, ni najzagrienije pristalice slobodnog trita se nee buniti kada drava donese odluku o reimu saobraaja koji su korisni za sve. Ali, uzroci za koordinaciju mogu biti puno suptilniji. Naprimjer, neke firme nisu voljne da investiraju u tvornicu bicikla, jer se boje da joj potrebni materijali nee biti na raspolaganju, dok se druge firme plae da investiraju u industriju elika, jer pretpostavljaju da nee imati trita za svoje proizvode. Oito se nije teko sloiti da je u ovakvim sluajevima potrebna neka uloga drave u planiranju. Drugi motiv za uplitanje drave u ekonomske poslove se odnosi na nain distribucije outputa izmeu stanovnitva, posebno na transfer prihoda od bogatih ka siromanim ili od radnosposobnog stanovnitva ka starijim. Veina ekonomista smatra da se kod dravnih intervencija u ekonomiju pravo pitanje odnosi na stepen intervencije, tj. na granicu koja reducira ekonomsko blagostanje. Naprimjer, kada drava pokuava da bude preduzetnik, njena preduzea e, vjerovatno, poslovati neefikasnije od privatnih firmi, jer im nedostaju one povlastice (posebno profit) koje motiviraju privatne firme. Generalno, uspjeh bilo koje intervencije vlasti zavisi od sposobnosti i potenja zvaninika koji ih izvravaju. Ako tih sposobnosti nema, neuspjeh intervencija moe biti mnogo gori nego neuspjeh trita kojeg su vlasti intervencijama htjele korigirati. Ove potekoe i neuspjesi intervencija vlasti u ekonomiji sugeriraju da, uvijek kada je to mogue, ulogu drave treba definirati to je mogue ue. Kritiari uloge drave u ekonomiji tvrde da ima mnogo manje neuspjeha trita nego to to tvrde zagovornici dravnih intervencija. U zadnje vrijeme se mnogo raspravlja o tome da li privatni sektor moe isporuivati neka javna dobra. U mnogim zemljama su isporuke javnih dobara, ukljuujui izgradnju cesta, telefonskih i drugih uslunih (engl. utitities) mrea, privatizirane ili deregulirane. U SAD, naprimjer, je deregulacija telefonskih usluga, aerotransporta i kamionskog transporta vodila ka opadanju cijena. Redistribucija prihoda je jedno od najteih pitanja. Kod veine drugih intervencija se trokovi i benefiti dravnih intervencija mogu izmjeriti u istim jedinicama (neefikasnost monopola prema neefikasnosti dravne regulacije). Kod redistribucije prihoda beneficije tih politika (vei stepen jednakosti) su razliite prirode nego trokovi tih politika (nii stepen efikasnosti). Vjerovatno se meu ekonomistima kao i meu kreatorima i upravljaima dravnih politika, nikada nee postii konsenzus o vrsti i stepenu uloge vlasti u ekonomiji. Dogaanja u 20. stoljeu su pokazala dva suprotstavljenja trenda u intelektualnoj analizi i praksi dravnih intervencija. Ideja da drava treba da igra znaajnu aktivnu ulogu u ekonomskom razvoju se nakon Prvog svjetskog rata brzo irila itavim svijetom. Najekstremniji primjer je bio Sovjetski Savez, gdje su serija petoljetki,

dravno vlasnitvo tvornica i forsirana kolektivizacija agrara tokom 1920s i 1930s obezbijedile impresivan ekonomski rast. Ekonomski kolaps u velikoj depresiji je prouzrokovao masivne dravne intervencije u rad ekonomije. Faistike drave Njemaka i Italija su uvele strogu kontrolu trita, koja im je omoguila bre prevazilaenje posljedica velike depresije od svojih susjeda. ak i u SAD, gdje su politiari tradicionalno neprijateljski raspoloeni prema dravnom uplitanju u ekonomiju, je Rooseveltov New Deal program za promociju ekonomske obnove bio primjer kolosalnog dravnog mjeanja u ekonomiju, ukljuujui kontrolu cijena, kupovinu poljoprivrednih vikova te kreiranje radnih mjesta preko javnih radova. Velika depresija je inspirirala Johna Maynarda Keynesa da postavi intelektualne temelje za dizajniranje monetarnih i fiskalnih politika za odravanje pune zaposlenosti. Drave Zapadne Evrope su poslije Drugog svjetskog rata masovnim dravnim intervencijama promovirale drave blagostanja i obezbjeivale visok stepen zdravstvene zatite, javne stanove, osiguranje od nezaposlenosti i obezbjeenje penzija. U zemljama u razvoju su skoro sve nove nezavisne drave primjenjivale dravom voene modele industrijalizacije i ekonomskog planiranja. U zadnje dvije decenije 20. stoljea je dolo do postepenog naputanja dravne kontrole ekonomije. Ovaj pomak je bio najizraeniji u bivim komunistrikim i postkomunistikim dravama, koje su krenule prema sistemu slobodnog trita, kao i u veini zemalja u razvoju, koje su se poele udaljavati od dravnog rukovoenja industrijalizacijom. U industrijaliziranom svijetu je na scenu stupio val deregulacije i privatizacije nekih funkcija vlade, kao i redukcija beneficija drave blagostanja (engl. welfare-state).
Poreska politika i javna potronja

Poreska politika i javna potronja su, iako nisu institucije, dobar indikator institucionalnog ureenja. Poreska politika moe uticati na stope rasta na dva naina. Prvo, potronja se moe finansirati preko poreza, to iskrivljuje ekonomske odluke i vodi prema gubicima rasta. Drugo, traenje rente moe predstavljati problem u svakom vidu vladine potronje. Renta u osnovi djeluje kao drugi porez, koji usmjerava aktivnosti ka neproduktivnom koritenju. Osim toga i veliina vlasti je znaajan faktor potronje. Velika vlada, tj. vlada koja troi mnogo novaca, trai velike dravne prihode. Iz literature o javnim finansijama se moe vidjeti da neke vrste poreza prouzrokuju veu distorziju od drugih. Najee, to su indirektni porezi (carine i proizvodni porezi) koji pogoravaju uslove za postizanje produktivne efikasnosti. Naalost, ove vrste poreza su za zemlje u razvoju jako znaajne, jer se mogu sakupiti jednostavno. U mnogim zemljama vlasti imaju i alternativni put za sakupljanje prihoda: inflaciju. Ako centralna banka nije nezavisna, vlada moe finansirati budetski deficit ili prodajom svojih obveznica centralnoj banci ili direktno tampanjem novca. Ovaj nain sakupljanja poreza je tetan za ekonomski rast. Dugorono, porezi imaju tendenciju rasta. 1883. godine je njemaki sociolog Adolph Wagner postavio tezu da se veliina vlade poveava kada zemlje postaju bogatije, jer razvijenije ekonomije trae kompleksniju regulaciju i veu potronju javnih dobara. Wagnerov zakon je dobio svoju punu potvrdu u drugoj polovini 20. stoljea (slika 13.8.). U SAD je dravna potronja porasla sa 3,9% GDP-a u 1870. godini na 33,3% GDP-a u 1996. godini; u vedskoj je dravna potronja u 1996. godini dostigla dvije treine GDP-a, dok je u svim zemljama OECD-a prosjeni udio dravne potronje u GDP-u iznosio 48%. Analize efekata poreza otvaraju neka nova realna pitanja. Koliko su neefikasni aktuelno nametnuti porezi? Iako rezultati brojnih studija, koje su raene na ovu temu, daju razliitu sliku veliine poreskih distorzija, ipak je generalno jasno da su one znaajne. Neka istraivanja u SAD pokazuju da je jedan marginalni
381
dolar prihoda vlade povezan sa jednim dolarom gubitka outputa. Ovo, ustvari, znai da cijena jednog dolara vladine potronje iznosi dva dolara - jedan dolar poreza i jedan dolar gubitka outputa.32
SLIKA 13.8. Rast dravne potronje, 1870-1996

70 Javna potronja kao procenat GDP-a vedska 60 50 40 30 20 Velika Britanija 10 0 SAD Japan Francuska
1900
1960
1880
1920
1940
1980
Izvor: The Economist, 20. septembar 1997
injenica da porezi prouzrokuju neefikasnost u ekonomiji ne znai da ih treba ukinuti. Vlade obezbjeuju javna dobra bez kojih ekonomija ne moe da funkcionira, a ova javna dobra se plaaju porezima. ak i u primjerima kada je vlada usmjerena na maksimiranje GDP, optimalni izbor javnih roba i poreza je vezan na kompromis trokova i benefita. Pri tome treba imati u vidu da je funkcija drave i transfer prihoda.
Oblik politikog sistema

U ekonomskim krugovima se vodi dinamina debata o tome koji je oblik politikog sistema bolji za ekonomski rast. Demokracije mogu biti blagonaklone prema pritiscima za trenutnu potronju i druge partikularistine potranje koje ometaju dugorone investicije. Sa druge strane, autoritarne voe, koje imaju kapacitet da se suprotstave tim pritiscima, imaju i kapacitet da u line svrhe opustoe dravne prihode. Zato je najbolje ekonomske slobode posmatrati u kontekstu politikih sloboda. Naime, dok se ekonomski rast kratkorono moe ostvariti i pod autokratskim reimima, dugoroni ekonomski rast zahtijeva razvoj pravne drave i zatitu civilnih i politikih sloboda.33 U tom kontekstu izgleda sasvim logino da brojna istraivanja ekonomskog rasta nisu mogla nai vste i sigurne pozitivne ili negativne relacije izmeu demokracije i ekonomskih performansi. Neki autori na osnovu empirijske evidencije tvrde da su diktatorski reimi prikladniji za rast zemalja u razvoju, a da je demokracija prikladnija za ekonomski rast naprednijih zemalja.34 Slika 13.9. pokazuje rezultate istraivanja organizacije Freedom House koji se odnose na veze izmeu prihoda per capita i mjerila politikih prava. Nivo demokracije je ocjenjen po skali od 1 (najnedemokratske zemlje) do 7 (nademokratskije zemlje). Iz slike se vidi da su politika prava graana najvea u bogatijim
32 33 34
Feldstein (1997). Bardhan (1993); North (1995). Brunetti (1997); Durham (1999).
2000

zemljama. Ali, kao i kod drugih mjerila vladanja, ovi podaci nam ne pokazuju izvore odnosa izmeu prihoda per capita i politikih prava, kao to i ne odgovaraju na pitanje da li demokracija ini zemlje bogatijim ili je demokracija posljedica bogatstva zemlje. Evidentno je da demokratinije zemlje imaju bolje vlade i manje korumpirane dravne inovnike. Takoer, evidentno je i to da su demokracije sklonije politikoj nestabilnosti. Osim toga, da bi zadrali svoje funkcije, demokratski politiari ee upranjavaju politike koje proizvode kratkorone efekte nego politike koje ohrabruju dugoroni rast.
SLIKA 13.9. Demokracija i GDP per capita, 2000

100.000 Saudi Bahrein Arabija Singapur Oman 10.000 Kuba Kina Iran Rusija Maroko Jordan Pakistan Angola Burundi Etiopija Nigerija Malavi Tanzanija Banglade Indija Mongolija Madagaskar Turska Kuvajt Kolumbija Brazil Kostarika Bolivija Juna Koreja Meksiko SAD
GDP per capita, 2000
Argentina
1.000
Vijetnam
Demokratska Republika Kongo 100 1 2 3 4 5 6 7
Nivo demokracije
Izvor: Freedom House (2001).
Interesantan primjer efekata demokracije na ekonomski rast se moe nai u studijama koje kompariraju ekonomske performanse Kine i Indije, dvije najmnogoljudnije zemlje svijeta. Indija je funkcionirala kao demokratska drava nakon sticanja nezavisnosti 1947. godine, dok je Kina pobjedom komunista 1949. godine postala nedemokratska zemlja. Sve do 1980s je Indija bila bogatija i uspjenija i u liberalizaciji drutva i u ekonomskom rastu, nakon ega se stanje promijenilo: prosjene godinje stope rasta za period od 1980. do 2000. godine su iznosile u Kini 6,5%, a u Indiji 3,9%. Postoje brojni primjeri koji ukazuju na uzroke ovog obrata. Naprimjer, izgradnja velike elektrane u Dabholu, blizu Bombaja, je bila najvea inostrana investicija u Indiji (3 milijarde USD). Njen zavretak je bio planiran 1997. godine, ali je zavretak vie puta kasnio zbog estih i estokih svaa izmeu nacionalnih i lokalnih vlasti koje su pripadale konkurentskim politikim partijama. 2003. godine je projekat obustavljen, mada je bilo zavreno 90% svih predvienih radova i mada je Indija imala hronine nestaice elektrine energije. Incidenti poput ovoga su strane investitore odvele u zagrljaj nedemokratskih, ali politiki stabilnih vlasti.35 Harvardski profesor Robert Barro, analizirajui praksu velikog broja zemalja, zakljuio je da je do izvjesnog nivoa demokracija dobra za ekonomski rast, ali da je iza tog nivoa dodatna demokracija slaba za rast. Barro tvrdi da se optimalni nivo demokracije nalazi oko sredine sedmolane skale iz slike 13.9.36
35 36
Kux (2002). Barro (1997).
383
Ekonomske varijabile Imovinska prava i uloga zakona

Slabo tiena imovinska prava poveavaju transakcijske trokove i ometaju ekononomski razvoj. Iako je ovaj argument jednostavan, odreivanje mehanizama i iznalaenje indikatora koji zahvataju kvalitat imovinskih prava je znatno tei. U postojeoj literaturi se moe sresti nekoliko pristupa, od mjerenja distorzije trita inostranih valuta (crno trite), visine javnih depozita (povjerenje u bankarski sistem i stabilnost monetarne politike), korupcije do indikatora za sigurnost ugovora i imovinskih prava.37
SLIKA 13.10. Produktivnost u odnosu na SAD

1,2
Produktivnost u odnosu na SAD
Francuska 1,0 Italija 0,8 Brazil 0,6 Indonezija Niger Indija Kenija 0,0 -1,5 -1,0 -0,5 0,0 0,5 1,0 1,5 ile
SAD Kanada vicarska
0,4
0,2
2,0
2,5
Indeks vladavine zakona
Izvor: Kaufmann, Kray, and Zoido-Lobaton (2002).
Uloga zakona nije univerzalna za cijeli svijet. U mnogim zemljama pravni sistem je slab, pa se pravna praksa obavlja u korist strane koja ima bolje politike veze. Nesposobnost drutava da razvije efektivnu i jeftinu primjenu ugovora je najvaniji izvor i historijske stagnacije i podrazvijenosti u Treem svijetu38. Zemlje biveg Sovjetskog Saveza, kao i neke tranzicijske zemlje, pruaju dobru ilustraciju za vanost snage zakona. Padom komunizma, pravne strukture koje su regulirale bazine ekonomske aktivnosti su postale nelegitimne. Linija izmeu legitimnog naina obavljanja businessa i organiziranog kriminala je postala zamagljena, pa su proizvodna sredstva, iji je formalni vlasnik (u ime svih graana) bila drava, brzo prela u ruke malog broja lica povezanih sa vlastima (oligarsi). Ruski slang biznesman ili hrvatski slang tajkun nosi konotaciju za one ljude koji su stekli imovinu poluilegalnim i muljavim transakcijama. U okolini u kojoj je uloga zakona slaba treba oekivati da se faktori proizvodnje nee akumulirati i da e se ekonomske aktivnosti obavljati neefikasno. Ako se uloga zakona, mjerena kompozitnim indeksom primjenljivosti ugovora, efektivnosti, predvidljivosti pravosua i incidentima kriminala, uporedi sa kompozitnim mjerilima produktivnosti u odnosu na SAD, uoiemo da je produktivnost u pozitivnoj relaciji sa ulogom zakona. to je uloga zakona jaa to su i akumulacija kapitala i produktivnost vei (slika 13.10.).
37 38
Borner, Bodmer and Kobler (2004). North (1990).
384 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Planiranje i druge industrijske politike
Ekonomsko planiranje nastaje kada neka vlada eli da preuzme odgovornost za neke ili sve ekonomske odluke. Ekonomsko planiranje je doivjelo svoj vrhunac u decenijama nakon Drugog svjetskog rata, kada su vlasti novih nezavisnih drava pokuavale da planiranjem zaustave svoje razvojno zaostajanje. Pri tome se moe identificirati nekoliko zajednikih instrumenata politika planiranja kao to su dravna preduzea, marketing odbori i trgovinske restrikcije. U skoro svim dravama su ove politike pretrpjele velike neuspjehe. Dravna preduzea su bila neuspjena. Njihovi manageri su imali male povlastice za postizanje efikasnosti u proizvodnji. Politike zapoljavanja su bile ili pod zahtijevom vlasti za punom zaposlenou ili netransparentne. U mnogim zemljama je poveanje efikasnosti dravnih firmi bio kljuni motiv za njihovu privatizaciju. Naprimjer, u 170 meksikih firmi, koje su privatizirane 1980s i 1990s su trokovi poslovanja po jedinici outputa u prosjeku smanjeni za 23%, prosjean broj zaposlenih je prepolovljen, uz rast obima outputa.39 Marketing odbori, kojima se eljelo poveati prihode farmera, su zbog korupcije vladinih inovnika ostvarili potpuno suprotne ciljeve. I trgovinske restrikcije su najee bile kontraproduktivne. U praksi, vlasti su titile ili one industrije koje su imale politiku snagu, ili, nediskriminatorno, sve industrije. Osim toga, veina infant industrija je tiena na nain koji nikada nije omoguavao njihovu meunarodnu konkurentnost. I najzad, centralni problem upotrijebljenih industrijskih politika je bio taj to su u ekonomskom okruenju sa dominirajuom dravnom kontrolom privatni preduzetnici smatrali da je najjednostavniji nain za pravljenje profita obezbjeenje naklonosti dravnih birokrata koji su odluivali o alokaciji investicija i uvoza. Ali, ima i suprotnih primjera koji pokazuju uspjeh dravnih intervencija (boks 13.2.).
Boks 13.2. Planiranje nije uvijek osueno na neuspjeh

Ekonomisti koji zagovaraju slobodno trite su intelektualno najzadovoljniji kada vide neuspjeh planiranja. Na njihovu alost, nekoliko primjera pokazuje da je u nekim zemljama planiranje jako dobro funkcioniralo. Sistem planiranja je uspio u svim tigar ekonomijama, a posebno u Junoj Koreji i Tajvanu, iako se upotrijebljene politike sutinski nisu razlikovale od ve pomenutih politika. Korejska vlada je osnivala dravna preduzea u industriji elika i u petrohemiji kako bi lansirala nove industrije u sektorima u kojima se privatni preduzetnici nisu angairali i u izabrane industrijske sektore. Tajvanska vlada je inostranim firmama dozvoljavala prodaju svojih proizvoda samo ako su tajvanskim firmama obeavale transfer tehnologije. Obje zemlje su titile svoje infant industrije liberalnijim sistemom carina. Ali, Juna Koreja i Tajvan su se razlikovali od ostalog svijeta ne samo po sprovoenju ovih politika, nego i po njihovom karakteru. Korejska javna preduzea su poslovala kao autonomni i profitno usmjereni entiteti i u mnogim primjerima su vrlo brzo privatizirana. I u zatiti svojih infant industrija su Koreja i Tajvan bili drugaiji od ostalog svijeta u razvoju. Naprimjer, u Junoj Koreji su u zamjenu za zatitu svog domaeg trita, zatiene industrije morale da izvoze rastui udio svog outputa, to je zatiene industrije tjeralo na rast produktivnosti do svjetski konkurentskog nivoa u relativno kratkom vremenskom periodu. Slino, u Tajvanu je vlada beskompromisno eliminirala carinsku zatitu kod svih industrija koje nisu uspjele da dignu produktivnost i kvalitet proizvoda na konkurentski nivo. U jednom primjeru tajvanski birokrati ne samo to su odstranili carinske zatite za domau industriju arulja, nego su javno unitile 20.000 nekvalitetnih arulja. Zato je sistem ekonomskog planiranja uspio u tigar dravama, a propao u drugim dravama? Planiranje je bolje ako sa njim upravlja efikasna i potena birokracija. Ali, oni ekonomisti koji sa skepsom gledaju na planiranje, istiu da i Juna Koreja i Tajvan imaju i druge prednosti kao to su visoka stopa tednje i akumulacije humanog kapitala, relativno egalitarna distribucija prihoda, pa zato i nije sasvim jasno koliko je planiranje doprinijelo njihovom uspjehu.
39
La Porta and Lopez-De Silanes (1999).
385
13.4. VLADANJE I UPRAVLJANJE

U prethodnim sekcijama smo vidjeli da vlasti i njihove institucije mogu uticati na rast outputa. Vidjeli smo da vlasti esto ne djeluju na nain koji e poveati ekonomski rast. U ovoj sekciji razmotriemo dva pitanja koja su relevantna za gornje tvrdnje: (i) - zato vlasti rade stvari koje su loe za ekonomski rast? i (ii) zato siromane zemlje imaju loe vlasti? Dodatak 13.d. pokazuje indikatore vladanja i njihovo mjerenje.
Zato vlasti rade stvari koje su loe za ekonomski rast? Drugi ciljevi
Jedan od razloga zato vlasti ine stvari koje su loe za ekonomski rast lei u opredjeljenju vlade za neke druge ciljeve. Potronja poreskih prihoda na nacionalnu odbranu, umjetnost i sport, ili na inostranu pomo, naprimjer, mogu sniziti ekonomski rast, ali se ovi trokovi, na neki nain, mogu tretirati kao nacionalni interes. Jedan od ciljeva koji moe da snizi ekonomski rast je redukcija polucije. Naime, tokom proteklih nekoliko decenija su doneseni mnogi nacionalni propisi i meunarodne konvencije kojima se reguliraju koliine dozvoljenih polucija. Ovi propisi su zahtijevali ili e zahtijevati stotine milijardi ili miliona dolara za nabavku opreme i tehnologije za smanjivanje polucije, to e reducirati ekonomsku efikasnost. Ali, kao to smo vidjeli, ovu redukciju ne treba posmatrati kao cijenu za zatitu ovjekove okoline, nego kao jedan od naina vraanja prirodnog duga za koritene ili potroene resurse. Najvaniji primjer politikih ciljeva koji mogu da snize ekonomski rast je jednakost prihoda. Vlade koje vre redistribuiraju prihoda od bogatih ka siromanim se, ustvari, bave traenjem kompromisa izmeu pravinosti i efikasnosti. Reduciranje nejednakosti (dizanjem pravinosti) sniava ekonomsku efikasnost i reducira ekonomski rast. To je cijena koju su mnoge vlade spremne da plate.
Korupcija i kleptokracija
Drugi razlog lei u injenici da lanovi vlade i vladini inovnici radije rade za svoj vlastiti interes nego za interes drave kojom vladaju. Korupcija ima mnoge oblike, poev od poreskih inspektora, koji primaju mito za neprijavljene prihode, preko gradonaelnika koji uzimaju novce za dodjeljivanje gradskih poslova, pa do ministara i predsjednika vlada i drava koji lanovima svoje porodice obezbjeuju lukrativne poslove. Kada korupcija doe na najvie nivoe vlasti, ona se zove kleptokracija ili pravilo lopova. Iako je korupcija stara koliko su stare i vlasti, ekonomisti su tek nedavno usmjerili svoj fokus na korupciju kao faktora vanog za ekonomski rast. Naprimjer, 2000. godine se rije korupcija u apstraktima publiciranih ekonomskih lanaka spominje tri puta vie nego u itavim 1980s. Apsurdno ili ne, neki ekonomisti su tvrdili da izvjestan nivo korupcije moe biti ak i koristan za ekonomski rast. Naime, mnoge vladine politike su same po sebi tetne za ekonomski rast, pa korupcija zvaninika, koji sprovode te politike, moe prouzrokovati manje tete. Po njima, i kleptokracija moe biti prijemiva za ekonomski rast, jer suzbija korupciju na niim nivoima (kako bi ostalo vie sredstava za njih). U zadnjoj deceniji prolog stoljea su razvojni ekonomisti poeli glasno da tvrde da je korupcija jedna od najvanijih prepreka za bri razvoj. U svom izvjetaju za 2002. godinu, Svjetska banka je identificirala korupciju kao "pojedinano najveu prepreku za ekonomski i socijalni razvoj, jer slabi institucionalne temelje od kojih zavisi ekonomski rast. Korupcija direktno rasipa novac poreskih obveznika. Korumpirane vlasti troe vie nego to je potrebno, jer se ugovori dodjeljuju firmama koje daju najvei mito, a ne firmama koje imaju najbolju ponudu. Neki porezi se direktno usmjeravaju u depove dravnih zvaninika.
386 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj SLIKA 13.11. Korupcija vlasti vs GDP per capita, 2000
10 Niska korupcija 9 8 ile R2 = 0,7184 Svazilend Novi Zeland Singapur Australija Austrija Hong Kong panija Portugal Maarska Tunis 5 4 Indija 3 2 1 Visoka korupcija 0 100 Kina Tajland Rusija Ukrajina Malezija Poljska Tajvan Finska Danska Island vedska UK Norveka
Indeks percepcije korupcije
7 6 Bocuana
SAD Njemaka Japan Francuska Belgija
Italija Slovenija
Grka Argentina
Senegal Pakistan Tanzanija Indonezija Nigerija Banglade 1.000
Venecuela
10.000
100.000
Prosjeni GDP/cap 1980-2000 u USD (log skala)
Izvor: Transparency International
Ovo isparavanje dravnih prihoda je samo dio neefikasnosti koje prouzrokuje korupcija. esto se deava da vlade svjesno kreiraju politike koje im pruaju vee mogunosti za pljaku. Naprimjer, vlada moe uvesti uvozne kvote i uvozne dozvole kojima e zvaninici trgovati i primati mito. Korupcija potkopava ulogu zakona koji su jedno od najvanijih javnih dobara. Konstruiranje i sakupljanje podataka o rairenosti korupcije je prilino komplicirano, a, pored toga, ne udi to i mnoge vlade ne sakupljaju i obrauju informacije o ovoj temi. Podaci na slici 13.11., koja prikazuje odnose izmeu korupcije i ekonomskog rasta, su sakupljeni i obraeni u think-thank organizaciji Transarency International, iji eksperti ve due vrijeme pokuavaju izmjeriti i uporediti indekse korupcije za veliki broj zemalja. Iz slike se vidi da postoji direktna veza izmeu korupcije i nivoa prihoda per capita.
Samoodravanje
Vlade rade stvari koje su loe za ekonomski rast i zbog elje da se to due zadre na vlasti. Naime, mnoge promjene socijalne strukture koje su povezane sa ekonomskim rastom predstavljaju opasnost za vladajue garniture. Naprimjer, nove tehnologije mogu redistribuirati ekonomsku mo na grupe koje ne podravaju postojee vlastodrce; poveavanje nivoa edukacije moe donijeti nove destabilizirajue ideje; seljenje ljudi sa farmi u gradove kreira potencijalnu revolucionarnu klasu, a trgovina sa vanjskim svijetom moe biti povezana sa opasnim stranim idejama. Nekoliko historijskih paralela su prikazane u boksu 13.3.
Boks 13.3. Vlasti i ekonomski rast

injenica da ekonomski rast moe djelovati destabilizirajue ne znai da e vlade uvijek biti protiv njega. Nedostatak ekonomskog rasta moe, takoer, predstavljati opasnost, jer razvojni neuspjeh moe izazvati nezadovoljstvo populacije i ugroziti sigurnost zemlje od naprednijih susjeda. Naprimjer, japanska vlada je u toku Meiji perioda (od 1868. do 1912. godine), ideju neophodnosti napretka promovirala sloganom: bogata zemlja jaka armija. Mnoge
387
vlade se nalaze pred izborom kompromisa izmeu politika koje ohrabruju rast i politika koje zavise od vanjskih okolnosti. Slabe vlade e inklinirati ka politikama koje odravaju status quo, uz uzdravanje od politika koje promoviraju rast, dok e jake vlade biti u mogunosti da toleriraju socijalnu dislokaciju koja je povezana sa ekonomskim rastom. Takoer, vlade koje su izloene prijetnjama iz inostranstva e inklinirati ka preduzimanju rizika povezanim sa rastom, to inae ne bi inile da nema pritisaka iz inostranstva. Historija Rusije je puna kompomisa izmeu prijetnji koje prouzrokuje rast i neuspjeha rasta. U ranom 19. stoljeu Rusija je jako zaostajala za industrijaliziranom Evropom i SAD. Naprimjer, 1850. godine je Rusija imala ukupno 501 km eljeznikih pruga, dok je Velika Britanija imala 9.979 km, a SAD 14.518 km. I industrijalizacija je donijela dvije velike brige apsolutistikoj feudalnoj ruskoj monarhiji. Prvo, ruski vlastodrci su se bojali koncentracije industrijskih radnika u gradove, koja bi stvorila uslove za izbijanje revolucije onog tipa koja se dogodila u Evropi 1848. godine. Drugo, industrijalizacija bi znatno umanjila bogatstvo feudalnih elita steeno po osnovu zemlje, koje su inae podravale ruskog cara. Poraz Rusije u Krimskom ratu (1854-1856) je pokazao katastrofalan stepen ruskog zaostajanja u industrijalizaciji ekonomije. Britanske i francuske puke su bile tri puta efikasnije od ruskih puaka, a i druga zapadna vojna tehnologija je bila daleko superiornija od ruske. Nakon Krimskog rata je ruski car morao pokrenuti opseniji program industrijalizacije i izgradnje eljeznica, uprkos zabrinutosti da e stranci u nekim buduim ratovima moi bre zauzeti vie ruskih teritorija. Ubrzo se careva bojazan o destabilizirajuim efektima industrijalizacije ostvarila: poslije dvije revolucije 1905. i 1917. godine je ruska monarhija definitivno zbaena sa vlasti.40 Iste brige, koje su krajem 19. stoljea morile ruskog cara, su krajem 20. stoljea morile i Mihaila Gorbaova, generalnog sekretara komunistike partije SSSR-a. Politike perestrojke (restrukturiranja) i glasnosti (politiko otvaranje), koje je Gorbaov promovirao 1986. godine kako bi oivio sovjetsku ekonomiju na umoru, su proizvele iste efekte kao carska zabrinutost industrijalizacijom. Cijena ekonomske modernizacije se pokazala jako visokom - za samo pet godina Gorbaov je ostao bez vlasti, a Sovjetski Savez se raspao.
Adaptirano prema Weil (2005)
Zato siromane zemlje imaju slabe vlasti?

Dobre i mudre vlade imaju i bogate i siromane zemlje, ali slabe vlade imaju siromane zemlje. Ova konstatacija otvara jedno vrlo sloeno pitanje. Jesu li zemlje siromane zato to imaju loe vlade ili su loe vlade posljedica siromatva? Najvjerovatniji odgovor na gornje pitanje je poneto od oboje. Tvrdnje analitiara da prihodi prvenstveno pogaaju kvalitet vladanja se baziraju na dvije injenice: (i) loe vlade ne znae automatski i prepreku za ekonomski rast i (ii) kvalitet vladanja esto poboljava rast prihoda. Historija razvijenih drava je puna primjera da loe vlade po automatizmu ne predstavljaju prepreke za ekonomski rast. Mnoge prakse koje se danas osuuju su u nekim drugim vremenima bile primjerene. Naprimjer, historija New Yorka prua primjer brzog rasta uprkos loim i korumpiranim vlastima. Izmeu 1825. godine, kada je Erie kanal spojio New York sa Velikim jezerima, i 1900. godine, stanovnitvo grada je poraslo 17 puta. 1890. godine je New York imao 3,7 miliona stanovnika i bio drugi grad po veliini i vanosti u svijetu, odmah iza Londona. Ali, po mnogim mjerilima on je bio i leglo korupcije. Jedna od najintrigantnijih pria iz tih vremena je izgradnja centralne sudnice. Kada je 1880. godine sudnica zavrena, cijena njene izgradnje je iznosila 15 miliona tadanjih USD (267 miliona USD iz 2000. godine) dva puta vie nego to su upravo tada SAD kupile Aljasku od Rusije. Preko dvije treine ukupnog iznosa je ukrao Tammany Hall politiko-poslovni krug kojim je upravljao ozloglaeni William Marcy "Boss" Tweed. Koliko je bila jaka Tweedova mo govori i injenica da je specijalni komitet, formiran da ispita tvrdnje o korupciji, izvjestio gradske vlasti da nema razloga za zabrinutost, te utroio polovinu
40
Acemoglu and Robinson (2002).

svog budeta na tampanje izvjetaja u nekoj tampariji koja je bila Tweedovo vlasnitvo.41 Novinar koji je ove korupcijske afere gradskih vlasti objelodanio u knjizi Sramota gradova (The Shame of the Cities, 1904), rezignirano je zakljuio da je duh korupcije i nezakonje ameriki duh. Primjer brzog rasta New Yorka, u uslovima iroko rasprostranjene korupcije, nikako nije usamljen. Period nakon Drugog svjetskog rata je, takoer, bio svjedok mnogih sluajeva kada se ekonomski rast nije usporio ni u Japanu zbog "prisnog kapitalizma" i business kulture bazirane na vezama izmeu zvaninika vlasti i firmi, ni u Indoneziji, u kojoj je porodica predsjednika Suharta akumulirala bogatstvo od 15 milijardi USD. U oba sluaja ekonomski rast nije bio usporen zbog loih vlasti, nego iz drugih razloga. Kao to postoji bogata evidencija da loe vlasti ne usporavaju ekonomski rast, tako postoje i brojni dokazi koji trvde da poveanje nacionalnog prihoda unapreuje kvalitet vlasti. Bogatije zemlje su u mogunosti da svoje slubenike dobro plate i tako smanje mogunost za korupciju. Kod njih je i prihodovni kola mnogo vei, to smanjuje destruktivnu konkurenciju izmeu interesnih grupa. I najzad, javno dobro, koje vodi ka potenoj vladi moe biti "luksuzno dobro" koje je dostupno samo ljudima u relativno bogatim zemljama. Druga vrsta argumenata u kojima se tvrdi da loe vlasti nemaju ba puno veze sa malim prihodima, se moe nai u legatu kolonijalizma. Naime, najvei broj danas loe voenih zemalja su bive evropske kolonije. Naprimjer, od 30 najkorumpiranijih drava 22 drave su bive evropske kolonije, a 5 drava su dijelovi biveg Sovjetskog Saveza. Uzroci visoke korumpiranosti bivih kolonija su dvostruki. Prvo, u mnogim bivim kolonijama kolonijalne sile su instalirale sistem vladanja koji je bio dizajniran da maksimizira kolonijalne prihode, a ne da ohrabruje ekonomski i socijalni razvoj kolonija. Naprimjer, u Latinskoj Americi su u 17. i 18, stoljeu tadanje kolonijalne sile (panija i Portugal) uvele sistem dravnih monopola i trgovinskih restrikcija za ekstrakciju resursa od tamonje populacije. U Africi, koja je uglavnom kolonizirana u drugoj polovini 19. stoljea, kolonijalne vlasti su bile i brutalnije i efikasnije. Evropska eksploatacija Afrike je dostigla kulminaciju u belgijskoj koloniji Kongo, u kojoj je u periodu od 1880. do 1920. godine izmeu 5 i 10 miliona domorodaca umrlo zbog kolonijalne brutalnosti. Kada su evropski kolonizatori ili otili ili otjerani, oni su jednostavno zamjenjeni lokalnim monicima ili vodeom nativnom elitom. Ali, Evropljani nisu uvijek iza sebe ostavljali loe vlasti. Sjedinjene Amerike Drave, Kanada i Australija su bive evropske kolonije u koje se naselio veliki broj Evropljana, koji su u novim zemljama bukvalno prekopirali evropski sistem vladanja. Drugo, kolonijalne sile su, posebno u Africi, stvorile etniki mjeovite drave, to je oteavalo formiranje dobrih vlada. Evropski kolonizatori su, najee, uspostavljali granice izmeu kolonija (koje su kasnije postale granice izmeu nezavisnih drava) mehaniki (crtanje granica na karti lenjirom), bez obzira na etniki sastav populacije. One su esto suprotstavljale jednu etniku grupu protiv druge kao dio strategije zavadi pa vladaj, koja im je omoguavala odravanje kontrole. U veini bivih kolonija je period poslije sticanja nezavisnosti bio karakteristian po estokim sukobima za prevlast, kao i po koritenju dravnih mehanizama za preusmjeravanje prihoda prema favoriziranim etnikim grupama. Danas se ekonomisti uglavnom slau da je kolonijalno nasljee najvanija determinanta slabog kvaliteta vlasti. Ako je to miljenje korektno, onda korelacija izmeu vladanja i prihoda se odvija od vladanja ka prihodima, a ne obratno - od prihoda ka vladanju.42
41 42
Kolbert (2002). Acemoglu, Johnson, and Robinson (2001).
389
REFERENCE
Acemoglu, Daron, Simon Johnson, and James A. Robinson, 2001, The Colonial Origins of Comparative Development: An Empirical Investigation, American Economic Review, Vol. 91 (December), pp. 13691401. Acemoglu, Daron, and James A. Robinson. 2002. "Economic Backwardness in Political Perspective." MIT. Ashton, Basil, Kenneth Hill, Alan Piazza, and Robin Zeitz. 1984. "Famine in China, 1958-61." Population and Development Review 10 (December): 613-645. Bardhan, P. 1993. Symposium on Democracy and Development, Journal of Economic Perspectives, 7, 4549. Barro, Robert. 1997. Determinants of Economic Growth: A Cross-Country Empirical Study. Cambridge: MIT Press. Borner, Silvio, Frank Bodmer and Markus Kobler. 2004. Institutional Efficiency and its Determinants. Paris: OECD Brunetti, A. 1997. Politics and Economic Growth: A CrossCountry Data Perspective, Paris: OECD. Buckley, P.J., Pass L.C., Prescott, K. 1990. Measures of International Competitiveness: Empirical Finding from British Manufacturing Companies, Journal of Marketing Management, 6 (1), pp. 1-13. Cerny, P.G. 1991. The limits of deregulation: transnational interpenetrations and policy change, European Journal of Political Research, 19: 173196. Chen, Nai-Ruenn, and Walter Galenson. 1969. The Chinese Economy Under Communism. Chicago: Aldine Crawford, Jo-Ann and Fiorentino, Roberto. (2005). The Changing Landscape of Regional Trade Agreements, Geneva: WTO Diamond, Jared, 1997, Guns, Germs, and Steel (New York: W.W. Norton & Co). ____________ 2007: Global Shift: Mapping the Changing Counturs of the World Economy. London: Sage Doremus, P.N., Keller, W.W., Pauly, L.W. and Reich, S. 1998. The Myth of the Global orporation. Princeton, NJ: Princeton University Press. Dunning, John. 1992. The competitive advantages of countries and the activities of transnational corporations, Transnational Corporations, 1: 135168. ____________ 1999. Governments, Globalization, and International Business. Oxford: Oxford University Press. Durham, J.B. 1999. Economic Growth and Political Regimes, Journal of Economic Growth, 4, 81111 Easterly, W. 2001. The Elusive Quest for Growth, Cambridge: MIT Press. Feldstein, Martin. 1997. "How Big Should Government Be?" National Tax Journal, no 2 (June): 197-213. Geri, Metka. 2003. Ekonomska vloga in mo nacionalne drave v globalnem gospodarstvu. Magistarski rad. Ljubljana: Ekonomska fakulteta Guibernau, M. 1999. Nations Without States: Political Communities in a Global Age. Cambridge: Polity Press. Hatzichronoglou, T. 1996. Globalisation and Competitiveness, STI Working Paper. Hirst, P. and Thompson, G. 1999. Globalization in Question: The International Economy and the Possibilities of Governance, 2nd edn. Cambridge: Polity Press. Kaufmann, Daniel, Aart Kraay and Pablo Zoido-Lobatn. 1999. Governance Matters. World Bank Policy Research Working Paper No. 2196, Washington, D.C. Kaufmann, Daniel, Aart Kraay and Massimo Mastruzzi. 2007. Governance Matters VI: Aggregate and Individual Governance Indicators for 1996-2006. World Bank Policy Research Working Paper No. 4012. Washington, D.C. Kitzmantel, E. 1995. A Multi-Faceted Concep: 35 Years of Free Trade in Europe, Messages for the Future, Proceedings of EFTAs 35th Anniversary Workshop, Geneva, pp. 106-112. Kolbert, Elizabeth. 2002. "Fellowship of the Ring: Boss Tweed's Monument Just Can't Stay out of Trouble." New Yorker, May 6. Kotler, Philip et al. 1997. The Marketing of Nations: A Strategic Approach to Building National Wealth. New York: The Free Press. Krueger, Anne O. 1993. Political Economy of Policy Reform in Developing Countries, Cambridge: MIT Press.

Krugman, Paul. 1994. Competitiveness: a dangerous obsession, Foreign Affairs, March-April: 28-44. Kux, Dennis. 2002. "India's Fine Balance." Foreign Affairs 81 (May/June): 93-106. La Porta, Rafael, and Florencio Lopez-De-Silanes. 1999. " The Benefits of Privatization: Evidence from Mexico." Quarterly Journal of Economics 114 (November): 1193-1242. Mansfield, E. and Milner, H.V. 1999. The new wave of regionalism, International Organization, 53: 589-627. Myrdal, G. 1968. Asian Drama, An Inquiry into the Poverty of Nations, New York: Pantheon Books, North, Douglas. 1981. Structure and Change in Economic History, New York: Norton. ____________ 1990, Institutions, Institutional Change and Economic Performance, Cambridge: Cambridge University Press. ____________ 1995. The New Institutional Economics and Third World Development, in J. Harriss, J. Hunter and C.M. Lewis (eds.) London: Routledge, 1726. Organisation for Economic Cooperation and Development. 1996. Industrial Competitiveness: Benchmarking Business Environments in the Global Economy. Paris: OECD. Porter, Michael. 2000. Location, Competition, and Economic Development: Local Clusters in a Global Economy. Economic Development Quarterly, Volume 14, Issue 1. str. 15-34. Rodrik, Dani. 1996. Understanding Economic Policy Reform, Journal of Economic Literature, 34, 941. Rodrik, Dani and Subramanian, Arvind. 2003. The Primacy of Institutions (and what this does and does not mean), Finance & Development, June 2003 Rodrik, Dani, Subramanian, Arvind and Trebbi, Francesco. 2002. Institutions Rule: The Primacy of Institutions over Geography and Integration in Economic Development, NBER Working Paper 9305, October 2002, Cambridge,Massachusetts: National Bureau of Economic Research. Sachs, Jeffrey D., 2001, Tropical Underdevelopment, NBER Working Paper 8119 (Cambridge,Massachusetts: National Bureau of Economic Research). Shenkar, Oded and Yadong, Luo, 2006. International Business, 2nd edition, London: Sage Shleifer, A. and Vishny, R.W. 1993. Corruption, Quarterly Journal of Economics, 108, 599618. Thurow, Leslie. 2000. Globalization: The Product of a Knowledge-Based Economy. Annals of the American Academy of Political & Social Science, July 2000, Volume 570. Umbeck, J.R. 1981. A Theory of Property Rights with Applications to the California Gold Rush, Iowa State University Press, Ames. Valaskakis, Kimon. 2001. Long-term Trends in Global Governance: From Westphalia to Seattle, in Governance in the 21st Century. Paris: OECD. Wade, R. 1990. Governing the Market. Economic Theory and the Role of Government in East Asian Industrialization, Princeton: Princeton University Press. Warren, R.P. 1996. All the Kings Men, Harcourt Brace & Company, San Diego. Weil, David N. 2005. Economic Growth. New York: Pearson-Addison-Wesley. Weingast, B.R. 1993. Constitutions as Governance Structures: The Political Foundation of Secure Markets, Journal of Institutional and Theoretical Economics, 149, 286311. Young, A. 1995. The Tyranny of Numbers: Confronting the Statistical Reality of the East Asian Growth Experience, Quarterly Journal of Economics, 110, 641680.
WEB STRANICE
1. http://worldbank.org/wbi/governance/ Web stranica Svjetske banke na kojoj se mogu nai rezultati istraivanja i metodologija Svjetske banke o problemima vladanja i korupcije. 2. http://www.fraserinstitute.com i http://www.freedomhouse.org. Web stranice Fraser instituta i Freedomhouse koje se bave pitanjima vladanja i ekonomskih sloboda. 3. http://www1.transparency.org/index.html Web stranica organizacije Transparency International koja omoguava uvid u brojnu literatutu o korupciji i borbi protiv nje.
Glava 14: Otvorenost i globalizacija Glava 15: Globalizacija i lokalizacija Glava 16: Produktivnost i efikasnost Glava 17: Nejednakost i siromatvo
Glava 14: Otvorenost i globalizacija
391
SLIKA 14.1. Globalizirajui procesi kao sistem meusobno povezanih elemenata i razmjera
GLOBALNA EKONOMIJA
Globalni pomak u proizvodnji roba i usluga; pojava novih centara proizvodnje; intenzifikacija globalne konkurencije Pojava novih globalnih finansijskih sistema koji pokreu nezamislive tokove i transakcije preko nacionalnih granica
REGIONALNA EKONOMIJA NACIONALNA EKONOMIJA

Kulturne, socijalne, politike strukture i institucije. Ekonomski sistem; stukture firmi, institucionalni i regulatorni okviri. Prirodne i stvorene komparativne prednosti (resursi, obuka, nauna baza, infrastruktura) itd. Nacionalne drave Makroekonomske, trgovinske, industrijske i investicijske politike nacionalnih drava; trgovinski konflikti, regionalne ekonomske integracije
Transnacionalne korporacije Proliferacija, irenje i restrukturiranje transnacionalnih korporacija obuhvata razliitije mrene forme organizacije; strategije globalizacije i lokalizacije
LOKALNA EKONOMIJA
Lokacijsko specifine asamblae kulturnih, socijalnih, politikih i ekonomskih atributa. Lokalne ekonomske strukture; naune i obrazovne baze; lokalne institucionalne strukture; kvalitet infrastrukture itd.
Tehnologija Promjenljivo tehnoloko okruenje; inkrementalne i revolucionarne tehnoloke promjene; nove generike tehnologije; tehnologije koje suavaju vrijeme; novi fleksibilni procesi proizvodnje i organizacije
U dosadanjoj raspravi smo, uglavnom, zanemarivali ekonomske interakcije izmeu glavnih uesnika u procesu ekonomskog rasta. Pri tome smo preskoili ideje i procese koji su mijenjali ekonomsku mapu svijeta i koji su imali veliki uticaj na ekonomsko blagostanje ljudi na lokacijama tih interakcija. Slika 14.1. prikazuje glavne interakcije u globalnoj ekonomiji, glavne procese koji kreiraju modele promjena i, ono to je najvanije, dinamiku interakcija izmeu razliitih prostora u kojima se odigravaju te promjene - globalnog, regionalnog i lokalnog prostora. Centralna poruka gornje slike je da interakcije izmeu pojedinih prostora nisu jednosmjerne (naprimjer, sa globalnog na lokalni nivo), nego su to meusobno povezani procesi koji se proimaju, proizvode i reproduciraju u posebnom kontekstu. Specifini set karakteristika pojedinih drava i lokalnih zajednica ne samo to zavisi od uticaja globalizacijskih procesa ili odnosa sa nekim drugim dravama, nego utie na prirodu samih procesa. Pri

tome ne treba zaboraviti da svi globalni procesi nastaju, odnosno poinju, na nekim specifinim mjestima i na nekim specifinim krajevima. Ova i sljedea glava se bave odnosima izmeu globalnog i lokalnog konteksta. U ovoj glavi analiziraemo fenomene otvorenosti, koji populariziraju i promoviraju globalizaciju. Glava poinje objanjenjem evolucije globalizacije i analizira njen napredak, prikazuje glavne sile globalizacije i njene uzroke, posljedice, te objanjava veze izmeu globalizacije, otvorenosti i ekonomskog rasta. Glava 15 se bavi problemima lociranja ekonomskih aktivnosti na lokalnim nivoima, pitanjima lokalne business strukture i njene organizacije, te pitanjima geografskih i prostorskih dimenzija nacionalnih inovacijskih sistema.
14.1. GLOBALIZACIJA ta je globalizacija?

Globalizacija je rije koja je u zadnje dvije decenije bila najzaposlenija u business okruenju. Ovom savremenom mantrom se bave sve dnevne i nedeljne novine, elektronski mediji i politiki skupovi, akademski asopisi i konferencije, jer je uticaj globalizacije na politika, ekonomska i socijalna dogaanja postao fascinantan. Veinu ljudi rije globalizacija asocira na dobre vile koje e napaenom svijetu donijeti blagostanje i omoguiti mu bijeg iz zaaranog kruga siromatva. Ali, istovremeno, za rastuu agresivu manjinu ona je sinonim za veliko zlo koje je napalo humanu rasu, kojeg treba to prije obuzdati i savladati. Ove suprotnosti zahtijevaju da se preciznije definira ta je to globalizacija, koje sile je pokreu i koje su njene najvanije socijalne i ekonomske posljedice. Obzirom na krajnje efekte, globalizacija se moe definirati na razliite naine. Kako ona eksplicitno ne pripada niti jednom specifinom ili ogranienom podruju humanog djelovanja, kao to su, naprimjer, sociologija, ekonomija, politika, kultura, okolina, i kako ona istovremeno proima sva ta podruja, ne udi to se mogu susresti razliite, a ponekad i otro suprotstavljene definicije globalizacije. Veliki broj razliitih definicija globalizacije proizilazi iz injenice to globalizacija pripada svim disciplinama socijalnih nauka, meu kojima se nalaze i brojne ekonomske discipline kao to su ekonomija, raunovodstvo, finansije, marketing i management.1 Popularno, globalizacija se opisuje kao odsustvo granica i barijera za trgovinu izmeu drava;2 ili kao pomak u tradicionalnim modelima meunarodne proizvodnje, trgovine i investicija;3 ili kao interkonekcija izmeu preklapajuih interesa businessa i drutava.4 Ove razlike u definicijama nisu samo semantike prirode, jer svaka definicija trai specifine organizacijske zahvate, koje treba preduzeti u odgovoru na globalizaciju. Tako e business lider, koji vjeruje da je nacionalna otvorenost esencija globalizacije, usmjeriti energiju na praenje ekonomskih i politikih promjena u nacionalnoj dravi i okruenju, dok e socijalni lider, koji globalizaciju vidi kao konvergenciju izmeu businessa i socijalnih interesa, panju usmjeriti na socijalne promjene.
1 2 3 4
Pieterse (1995). Ohmae (1995). Dicken (2004). Brown (1992).
393
Mada nas ovdje prvenstveno zanimaju ekonomski aspekti globalizacije, ne smijemo zanemariti i druge aspekte. Za razvoj sociolokog koncepta globalizacije su najzasluniji Roland Robertson i Anthony Giddens. Robertson definira globalizaciju kao proces prekomjernog irenja socijalnih, kulturnih, politikih, poslovnih, ekonomskih i pravnih povezanosti. Pri tome je globalizacija koncept koji se odnosi kako na saimanje cijelog svijeta, tako i na doivljavanje svijeta kao cjeline.5 Anthony Giddens globalizaciju vidi kao neposrednu posljedicu modernizacije, koja obuhvata potpuno preureenje vremena i prostora unutar socijalnog ivota, tj. vremensko-prostorno razgraniavanje. On globalizaciju definira kao jaanje svjetskih socijalnih odnosa, koji povezuju udaljene krajeve na taj nain da dogaaji, koji su se dogodili na jednom odreenom kraju svijeta, utiu na lokalne dogaaje na drugom odreenom kraju svijeta i obrnuto.6 O globalizaciji moemo razmiljati kao o procesu, ili vrsti procesa, koji ukljuuje promjene u prostornom organiziranju socijalnih transakcija i odnosa, koje stvaraju transkontinentalne ili meuregionalne tokove i mree aktivnosti, interakciju i ispoljavanje vlasti. Ova definicija omoguava da se globalizacija razdvoji od drugih prostornih formi kao to su lokalizacija, nacionalizacija, regionalizacija i internacionalizacija.7 Sa ekonomskog aspekta globalizacija se moe definirati kao produbljivanje povezanosti izmeu ekonomskih subjekata, tj. kao irenje mrenih povezanosti, tokova, transakcija i odnosa koji prelaze granice drava i drutava u savremenom meunarodnom ekonomskom sistemu.8 Globalne veze i tokovi roba, novca, ideja, predstava, informacija, zagaivanja itd. predstavljaju materijalnu povezanost izmeu zajednica, ekonomija i drutava razliitih regija svijeta. Ova povezanost je podloga za irenje socijalnih, politikih i ekonomskih uticaja preko politikih granica nacionalnih drava. Zato se globalizacija moe definirati kao irenje, produbljivanje i ubrzavanje procesa svjetskog povezivanja. Pri tome treba paziti da se ne pomijeaju koncepti suzavisnosti, povezanosti ili pribliavanja. Dok se pojam suzavisnosti (engl. interdependence) temelji na pretpostavci simetrije snaga izmeu socijalnih, odnosno dravnih aktera, koncept globalizacije obuhvata predstave o hijerarhinosti i nejednakosti, koji je temelj globalne stratifikacije. Ideja globalizacije ne predstavlja jedinstveno svjetsko drutvo, jer svi pojedinci tu povezanost ne osjeaju u jednakoj mjeri i na jednak nain. U skladu sa tim se termin globalizacija mora odvojiti od termina pribliavanje (engl. convergence), koji se temelji na homogenizaciji ili skladnosti.9 Podruja globalizacije Osnovne karakteristike savremenog svijeta su stare globalizirane veze, koje su izgraivane stoljeima i nove globalizirajue veze, koje se pod uticajem novih sila upliu u ve stvorene mree meusobnih odnosa razliitih aktera. Svjedoci smo da postoje jaki elementi globalne kulture, velikih komunikacijskih i informacijskih mrea i globalnih politikih ideja. Takoer sve vie postajemo dio globalnog ekonomskog sistema, u kojem se proizvodnja i trita koordiniraju na globalnom nivou. Pored globalnih trita, u mnogim oblastima humanih aktivnosti djeluju jo i brojne globalne institucije. Savremena globalizacija ima
5 6 7 8 9
Robertson (1995). Giddens (2000). Held et al (1999). McGrew (1998). Geri (2003).

vie autonomnih logika, koje ive jedna sa drugom ili jedna pored druge, pri emu se pod autonomnim logikama podrazumijevaju politika, ekonomska i kulturna globalizacija u globalnom kontekstu.10
Politika globalizacija
Politika globalizacija se odnosi na procese promjene globalnog konteksta politike svijesti, politikih procesa i politikog djelovanja u smislu naraslih tendencija da se problemi posmatraju u globalnom mjerilu i da se njihova rjeenja trae na globalnom nivou. Globalizam znai svijest da su socijalni, ekonomski i okolinski problemi po svojoj prirodi transnacionalni i da zahtijevaju usklaeno razmatranje na nivou meunarodnih institucija, organizacija i agencija. Politika globalizacija je i oblikovanje nevladinih transnacionalnih i meunarodnih organizacija, kao to su, naprimjer, dobrotvorne ustanove, dobrovoljne organizacije, trgovinska udruenja, profesionalna udruenja i sindikati. Pri tome etiri kljuna elementa politike globalizacije mijenjaju meunarodne politike odnose:11 x x x Svoju politiku mo nacionalne drave sve vie dijele sa ostalim politikim akterima i agencijama na nacionalnom, regionalnom i meunarodnom nivou, Suvereno politiko odluivanje se vie ne odvija iskljuivo u granicama neke nacionalne drave. Neke kljune sile i procesi, koji odreuju uslove lanstva u pojedinim politikim zajednicama, su izvan zone uticaja pojedinih nacionalnih drava, Meusobna povezanost sudbina ljudi unutra razliitih nacionalnih drava stvara odnose u kojima odluke doneene u jednoj dravi imaju uticaj i izvan te drave, Kako vie ne postoje jasne granice izmeu unutranjih i vanjskih poslova i unutranje i vanjske politike, to dolazi do deteritorijalizacije politikog autoriteta.
Gornji procesi preoblikuju postojee odnose izmeu pojedinih aktera globalne igre i mijenjaju njihove meusobne odnose moi. Poveava se broj aktera koji sudjeluju u procesu politikog odluivanja; raste uticaj i nadlenost pojedinih grupa nevladinih aktera i na nacionalnom i na multinacionalnom nivou; ire se podruja politikog djelovanja koja imaju meunarodne dimenzije; na razliitim podrujima se politike eksternalije prelivaju preko nacionalnih granica; kolektivno rjeavanje problema je sve intenzivnije, kao i oblikovanje meunarodnih reima i meunarodnih institucija. Pored nacionalnih drava, dravni akteri su postali i meunarodne vladine organizacije (engl. intergovernmental organization), meunarodne agencije i reimi na razliitim prostorskim nivoima, te regionalne nadnacionalne institucije, kao, naprimjer, Evropska unija (EU). Kao nedravni akteri se pojavljuju transnacionalne korporacije (TNC) i nevladine organizacije. Meunarodne vladine organizacije i institucije su nastale meudravnim dogovorima o ureenju odreenih zajednikih podruja djelovanja. Neke kljune meuvladine organizacije, koje suoblikuju globalne politike akcije su, naprimjer, Ujedinjene nacije i pripadajue agencije, meunarodne finansijske organizacije i institucije kao to su Meunarodni monetarni fond, Svjetska banka, Evropska centralna banka, Banka za meunarodna izravnavanja, mnoge razvojne banke kao to su Evropska banka za obnovu i razvoj; meunarodna trgovinska udruenja kao to je Svjetska trgovinska organizacija; organizacije za podsticanje ekonomske saradnje kao naprimjer Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj, kartelna udruenja kao naprimjer OPEC; vojne i sline organizacije kao to su NATO, INTERPOL itd. Drugi aspekt meunarodnog povezivanja na niim nivoima se odnosi na regionalno povezivanje drava, koje se moe
10 11
Beck (2000). Held at al (1999).
395
oblikovati kao trgovinska, carinska ili monetarna unija. Nevladine organizacije (engl. non-governmental organization - NGO) su kao kategorija politikog povezivanja nastale tokom osnivanja UN-a kao poseban oblik odnosa izmeu organizacija civilnog drutva i meuvladinih povezivanja u okviru UN-a. One u sutini predstavljaju posrednika u pregovorima izmeu drava i pojedinaca, doprinose demokratizaciji, uvaju dravljane od zloupotrebe dravne moi i obezbjeuju politiku odgovornost dravnih predstavnika. Ove organizacije se meusobno jako razlikuju u odnosu na podruje i vrstu svog djelovanja, kao i u odnosu na obim sredstava kojima raspolau. Transnacionalne korporacije i njihova rastua politika snaga naruavaju ravnoteu izmeu faktora proizvodnje i suverenosti nacionalnih drava u voenju ekonomske politike. Poveana mobilnost proizvodnje je poboljala preduzetnike mogunosti i poveala pregovaraku snagu TNC u odnosu na ostale socijalne partnere sindikate i dravu.
Ekonomska globalizacija
Mnogi ljudi su postali svjesni da se u svijetu dogaa neto to ucrtava obrise novog svjetskog ekonomskog poretka. Ali, ta je ono to se zaista dogaa je predmet brojnih ustrih i kontroverznih rasprava. Zagovornici globalizacije tvrde da procesi globalizacije imaju univerzalne potencijale za ekonomski rast, da obezbjeuju praviniju podjelu rada izmeu pojedinih drava i ekonomskih blokova, koja omoguava nerazvijenim zemljama da se specijaliziraju u radnointenzivnim djelatnostima, a razvijenim zemljama da svoju visokoplaenu radnu snagu koriste na produktivniji nain. Osim toga, procesima globalizacije se tokovi kapitala preusmjeravaju iz razvijenih zemalja prema nerazvijenim zemljama, koje investitorima nude vee povlastice (poreske koncesije, reparacije dobiti, subvencije za izgradnju pogona i instaliranje opreme u odreenim razvojnim zonama, jeftiniju radnu snagu za operacije sasatavljanja materijala itd.). Ponekad se pod pojmom globalizacije misli i na procese globalne zatite intelektualne svojine, te na trgovinske ili robne marke, koje kupcima irom svijeta pruaju odreenu garanciju kvaliteta. Naime, sve dok je kvalitet marke na svom mjestu, potroau zaista nije vano gdje je odreeni proizvod odreenog dizajna proizveden, naravno ukoliko moe da ga plati. Kritiari globalizacije ove procese oslikavaju tamnijim tonovima. Oni tvrde da rastua konkurencija zemalja sa niskim plaama unitava radna mjesta u razvijenim zemljama, sniava plae, reducira stepen socijalne zatite, rui visoke standarde zatite okoline, te erodira kapacitete nacionalnih vlada za voenje vlastitih ekonomskih politika. Njih zabrinjavaju injenice da narasla snaga globalnih finansijskih trita moe prouzrokovati ekonomski haos, kao to se to ve nekoliko puta desilo u novijoj ekonomskoj historiji svijeta. Prirodu globalizacijskih debata koje se vode u ekonomskim i akademskim krugovima moemo najbolje uhvatiti analizom pitanja koja se nalaze na dnevnom redu rasprava o globalizaciji. Ova pitanja se odnose na meusobnu integraciju tri najvanije dimenzije globalnog trita: trita roba i usluga, trita rada i trita kapitala. Akademske debate su mnogo kompleksnije i ustrije. One su polarizirane oko etiri glavne globalizacijske teze (dodatak 14a) i to: (i) globalistike teze (globalizacija je ovdje i ona e ostati); (ii) skepticistike teze (ona ne postoji); (iii) transformacijske teze (ona postoji, ali je puno kompleksnija) i (iv) antiglobalistike teze (ona je ovdje, ali mi je ne volimo).12
12
Kirkbride (2001).
396 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Ostale vrste globalizacije

Pojam globalizacije je mnogo iri, jer obuhvata i mnoge druge stvari. Globalizacija je i ubrzani prenos bolesti izmeu zemalja, kao to je, naprimjer, epidemija AIDS-a, koja poetkom 21. stoljea pogaa Afriku i Aziju skoro na isti nain kao to je kuga, koja je u 14. vijeku u Evropu dola trgovinskim brodovima sa azijskih trgovinskih ruta, opustoila mnoga podruje stare dame, ili kao to su u 15. i 16. stoljeu male boginje, sifilis i druge evropske bolesti pomele starosjedilaku ameriku populaciju. Globalizacija pridaje premalo panje transmisiji tehnologije kao najvanije determinante ekonomskog rasta. Ona takoer ignorira velike okolinske tete, koje nastaju kao posljedica globalizacije, izbjegava valoriziranje posljedica iezavanja mnogih prirodnih jezika i iskonskih kultura. Tvrdnje da ti dogaaji nisu povezani sa procesima globalizacije, ili trvdnje da oni uope nisu vani za budunost ovjeanstva postaju tragine. Ekonomija nije univerzalan lijek za sve dileme ili bolesti savremenog ovjeanstva. Jedan od najvidljivijih oblika globalizacije humanih aktivnosti je globalizacija kulture. Iako se, na prvi pogled, ini da je na lokalnim tritima prisutan sve vei broj lokalnih robnih marki, rastue prisustvo globalnih kulturnih simbola, ikona i proizvoda, poplava inostrane muzike, emisija, filmova, serija i emisija u domaim medijima je svakako jedna od krupnijih posljedica globalizacije ekonomskih aktivnosti. Posljedice te poplave na nacionalne kulture i nacionalni identitet su, dugorono, razarajue. Rane teorije kulturne globalizaciji su se bazirale na tezi o kulturnom imperijalizmu, tj. na miljenju da odreene dominantne kulture prijete da unite druge, ranjivije kulture. Kulturna globalizacija je stanje kompleksne povezanosti, koje stvara osjeaj da svijet postaje jedan socijalni i kulturni ustroj, u kojem dominiraju dvije utopistike vizije kulture: (i) globalne kapitalistike kulture kao jedine kulture i (ii) vesternizacije svjetske kulture, ukljuujui jezik i potroaku kulturu.13 Danas se odvija proces drobljenja nacionalnih kultura u korist savremene kulturne globalizacije. Pri tome krucijalnu ulogu igraju:14 x x x x nova globalna infrastruktura (komunikacijske i informacijske mree), koja ima visoku sposobnost prekogranine i prekokontinentalne penetracije, i koja je u prostorno-vremenskom zgunjavanju znatno jeftinija i efikasnija; poveavanje intenziteta, obima i brzine kulturne razmjene te komunikacija svih vrsta i uspon zapadne popularne kulture kao primarnog koncepta globalne kulturne interakcije; promjena u geografiji globalnih kulturnih interakcija; prevlast TNC kod osnivanja i vlasnitva infrastrukture i organizacija za proizvodnju i distribuciju kulturnih dobara.
14.2. UZROCI I GLAVNE SILE GLOBALIZACIJE

U brojnoj literaturi o globalizaciji najee pominjani faktori globalizacije su tehnoloke promjene i liberalizacija trita, ali se esto navode i mnogi drugi faktori koji utiu na globalizacijske procese i njihov intenzitet, kao to su, naprimjer, stepen zrelosti politikih odnosa, nivo teorijskog znanja i praktinih ekonomskih vjetina,15 ekonomska politika pomou koje drave odstranjuju prepreke za meunarodnu
13 14 15
Tomlinson (1999). Held at al (1999). Kolodko (2001).
397
trgovinu, inostrani finansijski tokovi,16 preduzea, koja su se sredinom 1980s masovno odazvala na politike deregulacije i liberalizacije meunarodne ekonomije17 i oivljavanje trine ekonomije u nekadanjim socijalistikim dravama.18 Historijski trendovi evolucije globalizacije (dodatak 14b.) pokazuju da su najvei doprinos rastu globalizacije odigrala dva glavna makro faktora. Prvi se odnosi na sniavanje barijera za tokove roba, usluga i kapitala, dok se drugi faktor odnosi na tehnoloke promjene, a posebno na dramatian razvoj produktivnosti u komunikacijama, obradi informacija i tehnologijama transporta.
Sniavanje trgovinskih i investicijskih barijera

Napredne industrijske nacije su se odmah nakon zavretka Drugog svjetskog rata dogovorile da u cilju bre obnove razruene ekonomije i spreavanja novih ekonomskih depresija otklone barijere slobodnim tokovima roba, usluga i kapitala.19 Ovaj cilj je ugraen u povelju o osnivanju GATT-a (General Agreement on Tariffs and Trade) 1949. godine, pod ijim je kiobranom, sve do njegovog prerastanja u Svjetsku trgovinsku organizaciju, odrano 8 rundi multilateralnih pregovora o sniavanju carinskih i necarinskih barijera za tokove roba, usluga i kapitala (slika 14.2.).
SLIKA 14.2. Trgovinske runde i smanjivanje carina

enevska runda 1947 Annecy runda 1949 Torquau runda 1950-51
40
Prosjene carine (%)
30
enevska runda 1955-56 Dillon runda 1960-61
20
Kennedy runda 1963-67
10
Tokyo runda 1973-79
Urugvajska runda 1986-94
1940
1950
1960
1970
1980
1994
Izvor: Hoekman and Kostecki (1995)
U zadnjoj Urugvajskoj rundi GATT-a, koja je zavrena decembra 1993. godine, i u kojoj je uesvovalo 130 drava, reducirane su visine carinskih stopa kod velikog broja carinskih linija, proirena pravila GATT-a i na sektor usluga, dogovoren nain i prelazni period pune integracije u GATT nekih osjetljivih sektora
16 17 18 19
Palley (1999). Reinicke i Witte (1999). Lipsey (999). Bhagwatti (1989).

(tekstil i odjea, poljoprivredni proizvodi), proiren sistem zatite intelektualnih prava i osnovana Svjetska trgovinska organizacija kao multilateralna institucija koja se brine o meunarodnom trgovinskom sistemu.20 U prve dvije decenije GATT-a napori su bili usmjeravani na razvoj trgovine izmeu razvijenih nacija, da bi se kasnije fokus preusmjerio na zemlje u razvoju. 1964. godine je osnovan UNCTAD (the United Nations Conference on Trade and Development), sa ciljem da promovira trgovinske interese zemalja u razvoju. U historiji GATT-a je posebno osjetljivo bilo pitanje pristupa zemalja u razvoju tritima razvijenih zemalja. 1965. godine je pod pritiskom zemalja u razvoju, usvojen generalizirani sistem preferencijala (Generalized system of preferences - GSP), koji je omoguavao da izvoz roba iz ZUR u razvijene zemlje ima preferencijalni tretman, ali uz brojne izuzetke (tekstil, odjea), za koje su zakljuivani posebni sporazumi (tzv. MFA ili Multifibre Arrangements, kojih je sve do integracije tekstilne trgovine u WTO bilo ukupno 4).
SLIKA 14.3. Evolucija bilateralnih sporazuma o inostranim investicijama

Bilateralni investicijski aranmani (BIT) Aranmani o izbjegavanju dvostrukog oporezivanja (DTT)
250
Kumulativno BIT Kumulativno DTT
2500
Broj zakljuenih sporazuma/godinu
200
2000
150
1500
100
1000
50
500
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
Izvor: UNCTAD (2006)
Sniavanje carinskih stopa za uvoz industrijskih proizvoda u najrazvijenije industrijske zemlje koje je izvedeno u okviru GATT-a, je bilo intenzivno naroito od 1950. godine. Uoljiva je i jaka tendencija rasta broja bilateralnih i multilateralnih aranmana o liberalizaciji trgovinskih tokova. Mnoge zemlje su zajedno sa sniavanjem trgovinskih barijera otklanjale i restrikcije za inostrana ulaganja. Naprimjer, u periodu od 1991. do 2002. godine je 165 zemalja sa 1.551 promjena djelimino ili potpuno liberaliziralo zakone i propise koje se odnose na podruje inostranih ulaganja. Nastojanja da se ubrzaju tokovi FDI su se, takoer, reflektirala ogromnim poveanjem broja bilateralnih meudravnih sporazuma o zatiti FDI i
20
Hoekman and Kostecki (1995); Sampson (2001).
2004
Kumulativni broj zakljuenih sporazuma
399
izbjegavanju dvostrukog oporezivanja. Naprimjer, krajem 2002. godine je bilo sklopljeno 2.181 bilateralnih sporazuma o zatiti investicija i 2.256 sporazuma o izbjegavanju dvostrukog oporezivanja (slika 14.3.).21 Glavna organizacijska promjena u meunarodnom sistemu reguliranja meunarodne trgovine je nastala januara 1995. godine, kada je, 50 godina nakon prvog prijedloga o formiranju svjetske trgovinske organizacije, u Marakeshu osnovana Svjetska trgovinska organizacija (World Trade Organisation - WTO). Danas je WTO organizacija koja uspostavlja pravila igre u meunarodnoj trgovini i koja pokuava da napravi generalni konkurentski okvir uslova pod kojima se odvija meunarodna trgovina. Osnova funkcioniranja WTO-a (kao i GATT-a) je nediskriminacija. Ona ima dvije glavne komponente: (i) princip najpovlatenije nacije (the most favoured nation principle), koji podrazumijeva da se trgovinske koncesije date nekoj zemlji moraju u istom obimu primjenjivati i na druge zemlje kojima je data takva koncesija i (ii) pravilo nacionalnog tretmana koje zahtijeva da se roba iz uvoza tretira na isti nain kao i roba iz domae proizvodnje. Novembra 1999. godine je na WTO sumitu u Seattlu inicirana nova runda o trgovini, sa ciljem da se promovira razvoj najnerazvijenijih zemalja svijeta, ali je zbog masovnih nereda antiglobalista odloena do kraja 2001. godine, kada je definitivno lansirana na summitu u Dohi (Doha runda). Ali, WTO je i dalje predmet kritika raznih interesnih grupa. Naprimjer, unilateralne grupe u SAD gledaju na WTO kao na glavnog kritelja nacionalnog suvereniteta, mnoge zemlje u razvoju gledaju na WTO kao na instrument razvijenih zemalja, dok antiglobalistiki pokreti smatraju WTO kao nedemokratino, samoivo tijelo koje je iskljuivo u slubi globalnih korporacija. No, bez obzira na brojne kritike, kao i na brojne probleme (naprimjer, ulazak Kine u WTO, problem poljoprivrede nakon donoenja nove poljoprivredne politike u EU, trgovake tenzije izmeu dva najvea trgovinska bloka - SAD i EU), na WTO treba gledati kao na intervladinu organizaciju od preko 140 suverenih drava koja radi u ime svojih osnivaa u skladu sa multilateralnim pravilima koja su usvojena konsenzusom. Ocjenjujui ukupne efekte liberalizacije svjetske trgovine moe se zakljuiti da je liberalizacija ubrzala globalizaciju trita i globalizaciju proizvodnje. Sniavanje trgovinskih i investicijskih barijera je omoguavalo da firme svoju proizvodnju organiziraju na optimalnim lokacijama, da dizajniraju proizvod u jednoj zemlji, proizvode njegove komponente u drugoj zemlji, sastavljaju komponente u treoj zemlji i da tako napravljen proizvod prodaju irom svijeta. Postoji brojni empiriski dokazi da sniavanje trgovinskih barijera ubrzava globalizaciju proizvodnje. Poev od 1950. godine obim vanjske trgovine raste bre nego output. Naprimjer, u periodu od 1950. do 2000. godine, svjetski izvoz se poveao 21 puta, a svjetski output samo 6,5 puta. Ovi trendovi ukazuju na dvije generalne tendencije. Prvo, sve vie firmi internacionalizira svoje proizvodne lance i mree, a sve vie lokalnih firmi se ukljuuje u globalne proizvodne lance i mree. I drugo, irenjem trgovine nacionalne drave postaju meusobno zavisnije. Tehnoloke promjene Sniavanje trgovinskih barijera je globalizaciju napravilo moguom, a tehnoloke promjene su globalizaciju uinile opipljivom. Promjene u transportnim tehnologijama, telekomunikacijama, procesiranju informacija,
21
UNCTAD (2003).

te promjene nastale izranjanjem Interneta i WWW portala (World Wide Web) su globalizacijske procese znatno ubrzale (tabela 14.1.).22
TABELA 14.1. Izabrana mjerila napretka globalne integracije

Tokovi kapitala
Inozemna sredstva/ GDP (%)
Trgovinski tokovi
Trgovina/GDP (u procentima)
Trokovi transporta i komunikacija (konstantni USD)

Morski prevoz (trokovi prevoza i lukih usluga po toni) Zrani transport (prosjeni prihodi po putnikoj milji) Telefonski poziv (3 min New York/London) Kompjuteri (index 1990=100)
1820 1870 1890 1900 1914 1920 1930 1940 1945 1950 1960 1970 1980 1990 1995
6,9 18,6 17,5 8,4 4,9 6,4 17,7 56,8
2 10 12 18 18 14 16 22,4 26 -
95 60 63 34 27 27 24 29 -
0,68 0,46 0,3 0,24 0,16 0,1 0,11 -
245 189 53 46 32 5 3 -
12.500 1.947 362 100 -
Izvor: Dollar (2001)
Transportne tehnologije
Tokom itave humane historije, transport i komunikacije su bile jedna te ista stvar; informacije su se kretale brzinom kojom se kretala i ostala roba, odnosno ljudi. Izum elektrinog telegrafa je razbio tijesne veze izmeu transporta i komunikacija, pa su komunikacije i transport postale posebne discipline. Gledano sa aspekta ekonomskih efekata, najznaajnije tehnoloke promjene u transportnom sektoru su se dogodile razvojem komercijalnog transporta mlaznim avionima, supertankerima i teretnim brodovima, te uvoenjem kontejnerizacije, koja je enormno pojednostavila i pojeftinila prelazak robe sa jednog naina transporta na drugi. Napredak komercijalnog zranog transporta je reducirao vrijeme putovanja od jedne lokacije do druge, to je efektivno suavalo svijet (slika 14.4.). U odnosu na vrijeme putovanja, sada je New York postao znatno blii Tokiju nego to mu je bila Philadelfija u kolonijalnom periodu. Tokom skoro cijele historije ljudske civilizacije je brzina i efikasnost transporta bila mala, a trokovi isuvie veliki za masovniji transport roba i ljudi. Zbog toga je meunarodna trgovina bila profitabilna samo tada ako su postojale velike razlike u cijeni roba izmeu zemalja uvoza i zemalja izvoza ili tada kada je roba imala visok odnos izmeu cijena i teine robe, kao u sluaju zlata, srebra i zaina. Glavni prekid sa prolou je nastao u ranom 19. stoljeu, kada su se pojavile dvije blisko povezane inovacije: primjena snage pare kao sredstva za pokretanje i upotreba eljeza i elika za ine, vagone i
22
Dollar (2001).
401
okeanske i rijene brodove. eljeznice i parobrodi su prvo poeli integrirati nacionalna trita, a zatim regionalna i interkontinentalna trita. Izgradnjom rijenih i velikih pomorskih kanala (Suec i Panama) poelo je suavanje geografske distance.
SLIKA 14.4. Globalno saimanje

1500-1840
Nekoliko primjera dobro ilustriraju ovaj gigantski skok. 1850. godine su SAD imale samo 9.021 milja eljeznikih pruga, a 1910. godine 249.902 milja. 1780. godine je prevoz koijama od Pariza do Calaisa (283 kilometara) trajao tri dana, a 1905. godine eljeznicom samo tri sata i 24 minuta.23 Regularni transatlantski parabrodski prevoz je poeo 1838. godine, iako su poetni trokovi prevoza mogli da pokriju samo transport visokovrijedne robe. Meutim, serijom tehnolokih unapreenja cijene transporta su sniavane po stopi od 0,88% godinje u prvoj polovini 19. stoljea, te po stopi od 1,5% u drugoj polovini 19. stoljea. Najbri okeanski parobrod je 1842. godine mogao da razvije maksimalnu brzinu od 10 vorova, a 1912. godine je maksimalna brzina poveana na 18 vorova. Otvaranje Sueckog kanala 1869. godine je znatno reduciralo vrijeme putovanja izmeu Evrope i Azije, naprimjer, put iz Londona u Bombay za 41%. Izmeu 1920. i 1913. godine su brodski transportni kapaciteti porasli 29 puta.24
Najvea brzina konjskih koija i jedrenjaka 10 mph
1850-1930
Parna lokomotiva 65 mph; parabrod 36 mph
1950s
Elisni avioni 300-400 mph
U ovom kontekstu treba pogledati i kretanje cijena istih roba na razliitim svjetskim Putniki mlazni avioni 500-700 mph tritima. Po ekonomskim zakonima, ukoliko Izvor: McHale (1969) ne postoji razlike u transportnim trokovima, ili ne postoje neke druge trgovinske barijere, onda e se na razliitim tritima iste robe prodavati po istim cijenama i obrnuto, ako postoje visoki transportni trokovi ili barijere, robe e imati razliite cijene. Naprimjer, 1870. godine je cijena penice bila 58% vea u Londonu nego u Chicagu, a cijena rie 93% vea u Londonu nego u Rangoonu. Ali, zbog pada cijena transporta, u 1913. godini je ova razlika drastino smanjena: kod penice na 16%, a kod rie 26%. Ove visoke redukcije razlika cijena roba odraavaju efekte ekonomske integracije u prvom valu globalizacije.25
23 24 25
1960s
Braudel (1984); Dauzet (1948). Harley (1988); Maddison (2001). O'Rourke and Williamson (2002c).

Trokovi transporta su nastavili pad i u 20. stoljeu. Naprimjer, izmeu 1920. i 1990. godine je prosjena cijena brodskog prevoza jedne tone robe smanjena sa 95 USD na 29 USD.26 Tehnologije kontejnerskog transporta koji je razvijen 1953. godine, koje neki autori svrstavaju u 10 najuticajnijih tehnologija koje su se pojavile u zadnjih 30 godina,27 su poveale brzinu ukrcavanja i izkrcavanja brodova dvadeset puta i eliminirale radnointenzivne, dugotrajne i skupe pretovare kod prelaska sa jednog naina transporta na drugi. Tankeri za prevoz nafte od 10.000 tona nosivosti su zamjenjeni supertankerima sa 500.000 tona nosivosti, bez poveanja posade, a trgovinski brodovi od 5.000 do 8.000 tona nosivosti su zamjenjeni kontejnerskim brodovima nosivosti 100.000 do 150.000 tona.28 Od 1980s do danas je ukupna kontejnerska flota uetvorostruena, a zahvaljujui razvoju eljeznikog i kamionskog transporta kontejnera cijena prevoza po jedinici teine na jedinicu razdaljine je jako smanjena. Krajem 1990s se preko 90% svjetske trgovine obavljalo putem kontejnerskog transporta ili posebno graenih brodova.29 Druga vana tehnologija transporta robe je uvoenje komercijalnog transporta mlaznim avionima i njegov vrtoglavi uzlet od kraja 1950s naovamo, to je otvorilo vrata svjetske trgovine mnogim robama. Naprimjer, izvoz rezanog cvijea iz Kenije, koji ranih 1960s nije bio uope mogu, je zahvaljujui cargo avionskom transportu u 2002. godini narastao na 153 miliona USD.
Boks 14.1. Moorov zakon

Velike potekoe u prognoziranju brzine tehnolokog razvoja je dosta jednostavno razumjeti. Naime, jedini nain da saznamo da li e biti mogue neto raditi u budunosti je da saznamo kako se to sada radi. 1965. godine je Gordon Moore, jedan od osnivaa Intel Corporation, postavio prognozu, danas poznatu pod imenom Moorov zakon, kojoj je tvrdio da e se snaga mikroprocesorskih ipova udvostruavati svakih 18 mjeseci. Moore pri tome nije objasnio kako i odakle e doi te promjene, jer je nain na koji e se postavljena prognoza ostvariti njemu tada bio nepoznat. Ali, Moorova prognoza je bila skoro potpuno tana. Intel 4004 ip, lansiran 1971. godine je sadravao 2.300 tranzistora, Intel Itanium 2, lansiran 2002 godine je imao 220 miliona tranzistora (slika 14.5.). Poveanje kapaciteta za 95.652 puta za samo 31 godinu odgovara periodu udvostruenja od 22,5 mjeseca, to ukazuje na izuzetnu tanost Moorove prognoze. Morova prognoza je postala neka opeprihvaena vrsta zakona, jer je prognozirani i ostvareni rast snage kompjuterske snage ostvario ogroman uticaj na globalnu ekonomiju.
Adaptirano prema: Weil (2005).
I ne samo to su trokovi transporta kod svih proizvoda dramatino skresani, nego se i sastav outputa pojedinih zemalja promijenio u korist roba koje su lake za transport. Promjene odnosa vrijednost/teina u outputu su bile odgovorne za pomake kako u koritenju laganijih materijala i izradi laganijih proizvoda (vakuumske cijevi su zamijenjene tranzistorima, optiki kablovi i sateliti su zamijenili bakarne kablove i ice), tako i u smanjivanju teih fizikih (opipljivih) roba bezteinskim (neopipljivim) robama u kompoziciji outputa kao to su, naprimjer, zabava, komunikacije i specijalizirano znanje.
Informacijske i komunikacijske tehnologije

Velika dostignia u transportnim tehnologijama ne bi bila mogua bez paralelnog razvoja informacijskih i komunikacijskih tehnologija, bez poveanja snage obrade podataka i njihovog drastinog pojeftinjenja
26 27 28 29
International Monetary Fund (1997). The Economist (2 June 2001); The Independent (30 August 2000). Mussa (2001). Hill (2000).
403
(dodatak 14.c.). Slika 14.6. pokazuje promjene cijena kompjutera u zadnje dvije decenije. Naprimjer, u periodu od 1984. i 2001. godine je indeks cijena kompjutera (iznos koji treba platiti za kompjuter sa konstantnom snagom procesiranja) padao sa prosjenom stopom od 16% godinje. Meutim, udio potronje za kompjutere i periferije u GDP-u je ostao konstantan, to znai da se difuzija nove tehnologije odvijala veoma brzo.
SLIKA 14.5. Moorov zakon

Tranzistora po mikroprocesoru (hiljadu, log. skala) 1.000.000 Itanijum 2 100.000 Pentium 4 10.000 Pentium 1.000 80286 100 8086 10 1 1970 4004 1975 1985 1990 1995 1980 2000 2005 8000 486 386DX Pentium 3 Pentium 2 Pentium Pro
Godina lansiranja mikroprocesora
SLIKA 14.6. Opadanje cijene kompjutera, 1982-2002

1.000 Indeks cijena (1997 = 100, log. skala) 500
100 50
10 1992 1996 1994 1984 1990 2000 1982 1986 1988 1998 2002
Izvor: U.S. Department of Commerce, National Income and Product Accounts
Tehnoloki razvoj i cijene mikroprocesora su omoguili brzi rast visokoproduktivnog, snanog i jeftinog manipuliranja informacijama. Mikroprocesori su vrlo brzo postali bazina tehnologija za mnoge tehnoloke inovacije u komunikacijskim tehnologijama, satelitskim komunikacijama, beinim tehnologijama prenosa

digitalnih zapisa, interneta i WWW, jer sve te tehnologije poivaju na kodiranju, prenosu i dekodiranju ogromne koliine informacija u vrlo kratkom vremenu. Za razvoj globalnog komunikacijskog sistema su posebno bile zaslune dvije tehnoloke inovacije: satelitske komunikacije i tehnologije optikih vlakana. Satelitske tehnologije su poele mijenjati globalne komunikacije od sredine 1960s, kada je satelit Rana Ptica ili Intelsat I, sa 240 telefonskih linija i dva televizijska kanala lansiran u geostacionarnu orbitu iznad Atlantika. Od tada je kapacitet komunikacijskih satelita rastao eksponencijalno. Intelsat IV je omoguavao 6.000 simultanih telefonskih razgovora, Intelsat V 12.000, Intersalt VIII 22.500 dvokanalnih telefinskih linija i tri televizijska kanala,30 a najnoviji Intersalti ak 112.500 viekanalnih linija.31 Do 2000. godine je u orbitu lansirano preko 100 geostacionarnih satelita. U zadnje tri decenije su satelitske komunikacje dobile velikog konkurenta: tehnologiju optikih vlakana. Prvi komercijalno znaajniji sistem je razvijen u SAD (firma Corning) ranih 1970s. Od tada su se brzina, prenosni kapaciteti i trokovi transmisije preko kablova sa optikim vlaknima poveavali zaista dramatino. Krajem 1990s je, naprimjer, Gemini, transatlantski podmorski kabel sa optikim vlaknima imao vei kapacitet nego svi do tada postojei transatlantski kablovi.32 Istovremeno sa tehnolokim razvojem optikih kablova, irila se i njihova geografska mrea. Naprimjer, privatni FLAG (fibre link around the globe) sistem je imao tri transokeanska sistema koji su povezivali Evropu, Aziju i Sjevernu Ameriku. FLAG Europe-Asia 27.000 km sistem povezuje sjevernu Evropu i Japan preko 11 zemaljskih taaka u junoj Evropi, Srednjem Istoku, Indiji i Jugoistonoj Aziji. Tehnoloki razvoj u satelitskim i kablovskim tehnologijama je transformirao relacije izmeu geografske distance i trokova transmisije i primanja informacija. Sljedei primjeri demonstriraju ove transformacije: x 1960s su godinji trokovi Intelsat telefonskih veza, koji su povezivali jednu taku na kopnu zemlje sa drugom takom, iznosili preko 60.000 USD. Kasnih 1980s su trokovi pali na samo 9.000 USD. U periodu od 1973. i 1993. godine je cijena 3-minutnog razgovora na relaciji LondonNew York pala za skoro 90% u realnim iznosima.33 x 1970. godine je cijena prenosa Encyclopaedia Britannica od istone do zapadne obale SAD iznosila 187 USD. 2000. godine se cjelokupni sadraj Kongresne biblioteke mogao poslati sa jedne na drugu obalu SAD za samo 40 USD. irenjem komunikacijskih kanala trokovi opadaju.34 Razvoj komunikacijskih medija je revolucionirao potencijal velikih organizacija za organizaciju operacija na velikom geografskom prostoru, to je ubrzalo irenje meunarodne proizvodnje i meunarodnog trita. To je omoguilo ekspanziju masovnih medija, posebno elektronskih (televizija i radio), koji su postali posebno vani za oglaavajuu industriju i management brand proizvoda.
30 31
32 33 34
Baylin (1996). Intelsat sistem je multinacionalni konzorcij 122 zemlje iji su sateliti pozicionirani na nain koji im obezbjeuju globalno pokrivanje svijeta. Pored Intelsalta postoje i regionalni sistemi (Eutelsat) i drugi sistemi u Aziji, Latinskoj Americi i Srednjem Istoku, kao i privatni satelitski sistemi. Stanje u ovoj oblasti se vrlo brzo mijenja. The Financial Times (28. juli 1998) The Financial Times (17. septembar 1994). The Economist (23. september 2000).
405
Elektronski mediji, a posebno radio i televizija, su najznaajniji globalni mediji. Njihovo irenje je pored jasnosti, osjeaja pravovremenosti i nezahtijevanja pismenosti ubrzao razvoj jeftinih prenosivih tranzistorskih prijemnika, koji su, posebno u zemljama u razvoju, imali revolucionarne efekte. Danas tu ulogu igra televizija, koja ima dramatian uticaj na ljudsku svijest i percepciju svijeta. Iako ovi mediji prenose poruke svih vrsta, ipak se najvei dio poruka odnosi na komercijalne i ekonomske poruke. Ovi trendovi su na sceni ve nekoliko decenija. U 1980s se desio glavni fazni pomak prema kablovskoj i satelitskoj transmisiji i prema deregulaciji medija. Tokom 1980s je samo u SAD broj nezavisnih TV stanica porastao sa 62 na 330. U glavnim metropoliten podrujima kablovski sistemi, koji imaju i do 60 kanala, kombiniraju javne TV mree, nezavisne stanice, specijalizirane kablovske mree i plaenu TV. U zemljama EU je sredinom 1990s broj TV mrea povean sa 40 (iz 1980. godine) na 150, od ega je jedna treina emisija emitirana preko satelita.35
Nejednak pristup do komunikacijskih tehnologija

Tehnoloki razvoj u komunikacijama je transformirao odnos prostor-vrijeme izmeu svih dijelova svijeta. Sada ivimo u digitalnom dobu, kojeg karakterizira nekoliko glavnih trendova:36 x x x x x konvergencija izmeu kompjuterskih tehnologija i komunikacijskih tehnologija; kontinuirano poveanje brzine i kapaciteta tehnologija i kontinuirano opadanje trokova; poveana lakoa povezivanja izmeu razliitih dijelova globalnog internet sistema; stalni rast irine pojasa komunikacijskih tehnologija; rast mobilne telefonije.
Iako sa oprezom moramo gledati na esto koritenje izraza informatika revolucija, vie ne postoji sumnja da se u razvoju, primjeni i difuziji digitalne tehnologije deavaju epohalne promjene. Ali, sva mjesta na zemlji nisu jednako povezana, a proces konvergencije prostora i vremena je geografski vrlo neravnomjeran. Generalno, lokacije koje su imale najvie koristi od novih informacijskih i komunikacijskih tehnologija su i prije bile najvanije svjetske lokacije. Naprimjer, iako zemlje u razvoju imaju oko 75% svjetskog stanovnitva, one posjeduju samo 12% instaliranih telefonskih linija. Tabela 14.2. i slika 14.7. prikazuju globalne neravnomjernosti u posjedovanju savremenih ICT. Razlike su zaista enormne. Naprimjer, po broju telefonskih prikljuaka na 1.000 stanovnika visokorazvijene zemlje imaju 552 linije, a zemlje niskih prihoda samo 32 linije, dok je u mnogim afrikim i azijskim dravama broj linija ak i jednocifren. Razlike su mnogo vee na podrujima mobilne telefonije, personalnih kompjutera i interneta. Naprimjer, zemlje visokih prihoda u prosjeku imaju 470 internet hostova na 10.000 stanovnika (SAD 1.131), dok zemlje sa niskim prihodima samo 0,17 hostova na 10.000 stanovnika. Ove brojke reflektiraju ekstremnu nejednakost u pristupu komunikacijskim tehnologijama. Meutim, razvoj mobilne telefonije pomae da se prevaziu vrlo skupe fiksne zemaljske mree koje imaju visoke fiksne trokove. Jo jedan dodatni faktor limitira univerzalno irenje novih komunikacijskih tehnologija. U skoro svim zemljama svijeta se rad i djelovanje komunikacijskih industrija regulira u okviru dravnih granica. Danas su na sceni vrlo jaki trendovi deregulacije telekomunikacija. Osim toga, postojea konstituirana i geografski
35 36
Castells (1996). Govindarajan and Gupta (2000).

neravnomjerna komunikacijska povrina ima i svoje socijalne dimenzije: nejednak pristup prema firmama i pojedincima. Uprkos generalnom opadanju cijena komunikacija, one su jo uvijek daleko od trivijalnosti.
TABELA 14.2. Neravnomjeran pristup komunikacijskim medijima, (broj/1000 stan.)

Region Zemlje visokih prihoda SAD Velika Britanija Njemaka Japan vedska Zemlje srednjih prihoda Donji srednji Gornji srednji Zemlje niskih prihoda Zemlje niskih i srednjih prihoda Istona Azija i Pacifik Evropa i Centr. Azija L. Amerika i Karibi Sred. Istok i Sjev. Afrika Juna Azija Podsaharska Afrika Svijet Izvor: World Bank (2000) Radio aparata 1.300 2.115 1.445 946 957 907 383 327 469 147 218 206 412 414 265 99 172 380 TV aparata 664 847 641 570 708 531 272 247 302 162 194 237 380 263 1 40 69 44 280 Telef. linija 552 644 540 550 479 679 136 1 08 179 32 65 60 189 110 71 18 16 144 Mobilnih telefona 188 206 151 99 304 358 24 11 43 5 11 15 13 26 6 1 4 40 Personalnih kompjutera 269,4 406,7 242,4 255,5 202,4 350,3 32,4 12,2 45,5 4,4 12,3 11,3 17,7 31,6 9,8 2,1 7,2 58,4 Internet hostova 470,12 1.131,52 240,99 1 60,23 133,53 487,13 10,15 4,91 19,01 0,17 3,08 1,66 13,00 9,64 0,25 0,14 2,39 75,22
SLIKA 14.7. Odnos povezanosti na internet i GDP-a, 2000

Prirodni logaritam internet hostova na 10.000 stanovnika 9 8 Novi Zeland 7 6 Meksiko 5 Brazil 4 Kuvajt 3 2 1 0 0 5.000 10.000 20.000 15.000 25.000 GDP per capita (1999 PPP USD) 30.000 35.000 Venecuela 20 10 5 Saudi Arabija Argentina Estonija Izrael Finska 2.000 SAD 1.000 vicarska 400 Francuska 150 50 y=0,0002x + 1,5278 R2=0,7781 Broj internet hostova na 10.000 stanovnika
Singapur
Izvor: UNDP (2001).
407
14.3. EFEKTI GLOBALIZACIJE NA EKONOMSKI RAST

Faktori koji su zadnjih nekoliko decenija ubrzavali globalizaciju i stvarali globalizirajuu ekonomiju su doveli do niza promjena. Te promjene su najuoljivije u sektorima proizvodnje, trgovine, prirode TNC-a, finansija i svjetskog poretka. Kako su te globalne promjene ve predhodno analizirane, ovdje e nas detaljnije zanimati efekti globalizacije, odnosno otvorenosti, na ekonomski rast, produktivnost i efikasnost.
Otvorenost i ekonomski rast

Da li je otvorenost prema vanjskoj trgovini i drugim faktorima akumulacije dobra za ekonomiju zemlje je, takoer, jedno od starih ekonomskih pitanja. Meutim, dileme kako i na koji nain treba mjeriti otvorenost neke zemlje prema njenom okruenju, odnosno, uope, ta je to otvorenost, jo uvijek nisu raiene. Kako neka zemlja ima mnogo naina da ogranii trgovinu i prekogranino kretanje faktora proizvodnje, to mjerenje stepena otvorenosti zahtjeva neka pojednostavljenja i pretpostavke.
SLIKA 14.8. Ekonomska otvorenost vs GDP per capita

Prosjeni realni GDP per capita, 1999, USD
20.000 18.000 16.000 14.000 12.000 10.000 8.000 6.000 4.000 2.000 0 Zemlje koje nisu bile nikada otvorene Zemlje otvorene nekoliko godina, ali manje od pola vremena Zemlje otvorene vie od pola vremena, ali nikada itavo vrijeme Zemlje koje su bile uvijek otvorene
Otvorenost, 1965-1990
Izvor: Sachs and Warner (1995)
U analizi uticaja otvorenosti koristiemo nalaze opsene studije Jeffreya Sachsa i Andrewa Warnera, koji su analizirali brojne aspekte otvorenosti sa aspekta nivoa carinskih tarifa, manipulacije valutnim kursevima, dravnih monopola na izvoz itd.37 U studiji koja analizira dogaanja u periodu od 1965. do 1990. godine, se za svaku analiziranu zemlju i za svaku posmatranu godinu otvorenost zemlje oznaava sa 1, a zatvorenost sa 0. Slika 14.8. prikazuje odnos izmeu oznaenih nivoa otvorenosti i nivoa ostvarenog GDP-a per capita u 1990. godini. Na osnovu dobijenih rezultata su sve analizirane zemlje grupirane u etiri kategorije: (i) zemlje koje u datom periodu nisu bile nikada otvorene, (ii) zemlje koje su bile otvorene nekoliko godina, ali nikada vie od polovine posmatranog perioda, (iii) zemlje koje su
37
Sachs and Warner (1995),

otvorene vie od pola posmatranog perioda i (iv) zemlje koje su uvijek bile otvorene. Iz slike se jasno uoava da su zemlje koje su bile vie vremenski otvorenije, po pravilu bogatije. Naprimjer, zemlje koje su bile otvorene tokom cijelog posmatranog vremena, su sedam puta bogatije od zemalja koje nikada nisu bile otvorene. Zemlje koje su bile otvorene vie od polovine posmatranog perioda su 1,5 puta bogatije od zemalja koje su bile otvorene manje od polovine posmatranog perioda. I rezultati istraivanja drugih autora potvruju da postoje jasne veze izmeu otvorenosti i ekonomskog rasta (slika 14.9.).38
SLIKA 14.9. Otvorenost i ekonomski rast

GNP per capita, 1995 (USD)
100.000 Japan Australija 10.000 ile Malezija Cape Verde 1.000 Central. Afrika Rep. 100 Gijana Azerbejdan Mongolija Bugarska V. Britanija Danska vedska Singapur
10 -100%
-50%
0%
50%
100%
150%
Otvorenost (aktuelni izvoz minus predvieni izvoz u % GNP, 1994)
Izvor: Gylfason (1999).
Iako zakljuci doneseni na osnovu predhodnih razmatranja izgledaju dovoljno ubjedljivi, ne znai da otvorenost automatski donosi i bogatstvo. Moda je otvorenost luksuz koji sebi moe da priutiti samo nekoliko bogatih zemalja, ili je moda neka druga karakteristika zasluna to su te zemlje otvorene i bogate. Kod utvrivanja vremena u kojem otvorenost prema svjetskoj ekonomiji moe poboljati blagostanje treba uzeti u obzir jo i stope rasta u uporeenju sa prihodom otvorenih i zatvorenih zemalja, promjene stopa rasta kada zemlja postaje otvorena i uticaj geografskih faktora koji utiu na otvorenost. Slika 14.10. prikazuje odnose izmeu GDP-a per capita u 1965. godini i prosjenih stopa rasta za period od 1965. do 1990. godine kod otvorenih (romboid) i zatvorenih (krug) zemalja. Pri tome se mogu uoiti dvije vane injenice. Prvo, prosjena stopa rasta prihoda kod grupe zatvorenih zemalja od 1,1% godinje je znatno manja nego kod grupe otvorenih zemalja, koja iznosi 3,4% godinje. Drugo, kod ekonomija koje su bile cijelo vrijeme, ili neko vrijeme zatvorene, nema vidljivijih relacija izmeu poetnih nivoa GDP-a i stopa rasta. Ali, kod zemalja koje su bile stalno otvorene za trgovinu postoji jaka konvergencija: siromanije zemlje, koje su otvorenije prema svjetskoj trgovini, rastu bre nego bogatije zemlje i obratno, siromanije zemlje koje su zatvorenije prema trgovini rastu mnogo sporije nego bogatije zemlje.
38
Gylfason (1999).
409
SLIKA 14.10. Rast u zatvorenim i otvorenim ekonomijama

Stope rasta GDP per capita, 1995-1990 8% 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% 0% -1% -2% -3% 100 1.000 Niger 10.000 100.000 Jordan Argentina Venecuela Indija Kenija Bocuana Tajvan Juna Koreja Singapur Japan Irska Italija SAD Izrael vicarska Novi Zeland Otvorene zemlje Zatvorene zemlje
Tajland Malezija
GDP per capita u 1965 (2000 USD, log. skala)
Izvori: Sachs and Warner (1995), Heston et al. (2002)
Ako promjene u trgovinskoj politici (liberalizacija trgovine ili uvoenje novih trgovinskih restrikcija) utiu na promjene rasta outputa, onda se moe identificirati i nain na koji trgovina utie na prihode. Jedan od najeklatantijih primjera uticaja liberalizacije trgovine je iskustvo Japana iz 19. stoljea. Naime, 1958. godine, samo nakon 12 godina nakon to je Japan izaao iz svoje dobrovoljne ekonomske izolacije, je obim japanske trgovine sa ostatkom svijeta porastao 70 puta, to je u sljedee dvije decenije povealo prihod za 65% i usmjerilo zemlju na hvatanje evropskog nivoa prihoda. Iste efekte liberalizacije moemo sresti i u 20. stoljeu. Naprimjer, kada je u periodu od 1964. do 1965. godine Juna Koreja liberalizirala sistem vanjske trgovine, njen prihod se u sljedeih 11 godina udvostruio. I druge zemlje su, kao naprimjer Uganda i Vijetnam, ostvarile ubrzani rast prihoda nakon integracije u svjetsku ekonomiju. U svim navedenim primjerima je poveana otvorenost vodila ka veem ekonomskom rastu. I u primjerima kada se otvorenost smanjuje, smanjuju se i stope ekonomskog rasta. Naprimjer, kada su u periodu od 1807. do 1809. godine SAD uvele embargo na uvoz roba, irom SAD je nastao veliki val besposlenosti i bankrotstava. Opi rast carinskih tarifa 1930s je pokrenuo i odravao veliku depresiju, koja je do temelja sruila prvi val globalizacije i odvela svijet u Drugi svjetski rat.39 Prirodne prepreke razvoju trgovine, odnosno geografske barijere, su imale sline efekte na ekonomski rast. Ovo pitanje je prvi put uoeno u 19. stoljeu, kada je u uslovima tadanjih transportnih tehnologija i transportne infrastukture ta hipoteza i nauno utemeljena.40 Ova pitanja su mnogo detaljnije osvijetlile i neke nove studije. Jeffrey Frankel i David Romer su pomou gravimetrijske analize preispitali ulogu geografskih faktora u odreivanju obima i rasta trgovine i utvrdili da je obim trgovine izmeu bilo koje dvije zemlje djelomino predodreen razdaljinom izmeu te dvije zemlje, povrinama zemalja, brojem njihovih stanovnika i drugim korekcijskim faktorima. Raunice gornjeg tipa su, naprimjer, pokazale da Lesoto,
39 40
Huber (1971); Irwin (2002); Dollar and Collier (2001). George (1886).

kopnena afrika zemlja koja se nalazi daleko od trita, teorijski moe ostvariti samo 40% obima trgovine Belgije, zemlje sline veliine koja se nalazi na atlantskim obalama Evrope.41
Otvorenost, produktivnost i efikasnost

Vidjeli smo da je otvorenost neke zemlje prema svjetskoj ekonomiji dobra za njen ekonomski rast. Ova konstatacija otvara nova pitanja koja tretiraju odnose izmeu otvorenosti i faktora akumulacije, te produktivnosti i ekonomskog rasta. Fiziki kapital, kao najmobilniji faktor akumulacije, se preliva preko granica zemalja na nekoliko naina. Najvei kanal su, bez sumnje, direktne inostrane investicije, kojima inostrane firme kupuju ili izgrauju kapacitete u drugim zemljama. Drugi po obimu su portfolio tokovi, kojim investitori iz inostranih drava kupuju obveznice ili dionice, dok se ostali tokovi sastoje iz dravnih grantova ili grantova meunarodnih razvojnih organizacija, i bankarskih komercijalnih kredita. Naprimjer, od 330 milijardi USD finansijskih resursa, koji su 2004. godine usmjereni u zemlje u razvoju, udio FDI je iznosio 51% (slika 14.11.).42
SLIKA 14.11. Tokovi finansijskih resursa prema ZUR-u, 1990-2004

350 300 250
Ukupni resursni tokovi
Milijarde USD
200 150 100 50 0
Tokovi ulaznih FDI Portfolio tokovi Oficijelni tokovi
Zajmovi komercijalnih banaka

-50 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
Izvor: UNCTAD (2005)
Nema empirijskih dokaza za tvrdnje da su, iako se svijet kree prema veoj otvorenosti trita kapitala, zatvorenije zemlje neatraktivnije za kapitalne tokove nego otvorenije zemlje. Takoer, postoji empirijska evidencija da su siromane zemlje, koje bi inae trebale da imaju najvee koristi od FDI, generalno manje otvorene za kapitalne tokove nego bogate zemlje. Naprimjer, ukupne FDI u siromane zemlje June Azije su 1988. godine iznosile 60 USD per capita, dok su za Australiju komparabilni podaci iznosili 5.598 USD.
41
42
Dugoroni izvozni potencijal zemalja u odnosu na njihovu veliinu i ekonomske mogunosti se ekonometrijski mjeri gravitacijskim modelima. Model se bazira na ideji da je trgovina izmeu dvije zemlje, slino gravitacijskim silama izmeu dva objekta, funkcija mase tih zemalja (veliina populacije i GDP) kao i njihove meusobne razdalje. Za korekciju se mogu upotrijebiti i niz parametara kao to su geografski (more, luke, putevi itd), integracijski (stepen regionalne integracije ili lanstvo u regionalnim trgovinskim asocijacijama) - Frankel and Romer (1999). UNCTAD (2005).
411
U periodu od 1990. do 1997. godine je samo 6% ukupnih kapitalnih fondova zemalja u razvoju bilo u rukama stranaca, to znai da je velika veina investicija finansirana iz lokalne tednje.43 Otvorenost ima najvei uticaj na produktivnost, jer poveana trgovina omoguava nekoj zemlji da produktivnije proizvodi i izvozi neke robe i da, u zamjenu, uvozi robe koje ne moe da proizvodi produktivno. To znai da je trgovina, ustvari, jedan od oblika tehnologije. Iako trgovina ne pretvara jednu robu u drugu, kao to, naprimjer, tkalaki razboj pretvara preu u tkanine, ona u sutini meusobnom razmjenom roba izmeu dvije zemlje proizvodi iste efekte. Prihodi i dobici iz trgovine proizilaze iz komparativnih prednosti u proizvodnji nekih roba u odnosu na druge zemlje, iz obdarenosti resursima ili iz faktora proizvodnje koji omoguuju laku proizvodnju (naprimjer tropsko voe u Gvatemali ili usoljena haringa u Islandu), iz specijalizacije u nekim vrstama proizvodnje za koju faktora proizvodnje ima u izobilju (odjea u mnogim zemljama ili bruenje malih dijamanata u Indiji) ili iz ekspertnih znanja (filmovi u SAD, moda u Francuskoj). Mogunosti za poveanje prihoda uvijek nastaju kada se trgovinske barijere (fizike ili zakonske) sniavaju. Neke studije su, naprimjer, procijenile da je sniavanje carinskih stopa izvedeno u okviru Urugvajske runde podiglo kupovnu mo svjetskog stanovnitva za 73 milijarde USD godinje, to predstavlja 0,2% svjetskog GDP-a. Druge studije procjenjuju da 33% sniavanje svih barijera kod svih roba i usluga moe podii kupovnu mo svjetskog stanovnitva za 574 milijardi USD, to iznosi 1,7% svjetskog GDPa.44 Ili, trokovi siromanih zemalja koji nastaju zbog protekcionizma bogatih zemalja iznose 100 milijardi USD godinje, to je, ustvari, dva puta vie nego to iznosi ukupna oficijelna inostrana pomo bogatih zemalja siromanim zemljama.45 Otvorenost utie i na tehnologiju. Zemlje koje su otvorenije imaju bolje tehnologije za proizvodnju outputa. Ekonomska otvorenost utie na vei nivo tehnologije na dva naina. Zemlje koje su otvorene prema trgovini su spremnije za uvoz postojeih tehnologija. Ovaj tehnoloki transfer se odvija preko mnogih kanala. Naprimjer, investitor koji preko FDI kanala gradi tvornicu u nekoj drugoj zemlji tehnologiju transferira zajedno sa kapitalom. Neto slino se deava i u primjerima kada tehnoloki zaostala zemlja kupuje kljune inpute ili kapitalne robe koje imaju ugraenu novu tehnologiju. Pored toga, veze izmeu zemalja omoguavaju transfer mekih tehnologija kao, naprimjer, inovativnih organizacijskih tehnika. Kao mjerilo doprinosa tehnologije u poveavanju nivoa tehnolokog progresa u nekoj zemlji se mogu tretirati i odnosi izmeu inovacija razvijenih u inostranstvu i inovacija razvijenih u zemlji. Neke studije koje su raene na ovu temu su pokazale da su u svim zemljama, sa izuzetkom SAD, ideje proizvedene u inostranstvu bile dominantan izvor tehnolokog progresa. U Japanu, naprimjer, samo 27% tehnolokog progresa vodi porijeklo iz domaih ideja, a u Kanadi samo 3%. SAD su jedina zemlja na svijetu u kojoj majoritet tehnolokog progresa potie iz domaih ideja (82%).46 Postoji obimna evidencija da inostrana konkurencija proizvodi pozitivne efekte na domae firme. Dvije decenije poslije Drugog svjetskog rata su na amerikom tritu automobila dominirala etiri velika domaa
43 44 45 46
Maddison (2001); Kraay et al. (2000). Brown, Deardorff, and Stern (2002). Dollar and Collier (2001). Eaton and Kortum (1996).

proizvoaa automobila. 1970s se slika poela temeljito mijenjati kada je vrtoglavi porast cijena benzina poeo preusmjeravati kupce ka manjim i energetski efikasnijim automobilima iz uvoza. Potroai su vrlo brzo prepoznali kvalitet i energetsku efikasnost japanskih automobila, iji je udio u prodaji automobila krajem 1980s porastao sa 6% u 1965. godini na 27%. U sudaru sa japanskom (a kasnije i evropskom) konkurencijom, amerika automobilska industrija je morala ubrzati tehnoloke promjene, usvojiti nove proizvodne metode i znatno unaprijediti kvalitet. U periodu od 1980. do 2000. godine je amerika automobilska industrija uspjela zatvoriti jaz u kvalitetu i drugim potronim performansama za japanskim i evropskim proizvoaima automobila.47
Mjerenje efekata globalizacije TABELA 14.3. Najglobalnije drave, 2006-2001

Drava Singapur vicarska SAD Irska Danska Kanada Nizozemska Australija Austrija vedska Novi Zeland Velika Britanija Finska Norveka Izrael eka Slovenija Njemaka Malezija Maarska Rang 2006 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 Rang 2005 1 3 4 2 7 6 5 12 8 10 11 13 9 14 17 17 20 21 19 23 Rang 2001 1 4 12 6 11 10 2 24 7 3 21 8 5 9 19 22 23 14 20 25
Nacionalne drave su u globalne procese upletene sa razliitim stepenom i na razliiti nain, pa su zbog toga na razliit nain ispostavljene pozitivnim ili negativnim uticajima globalizacije. Za ocjenu efekata globalizacije na pojedine drave se pokuava razviti adekvatna metodologija mjerenja efekata i uinaka globalizacije. Meutim, kako su definicije globalizacije neprecizne, to se u literaturi mogu sresti vrlo razliite metode i postupci posmatranja, mjerenja i procjene stepena uticaja globalizacije na neku dravu.
UNCTAD-ova metodologija mjerenja i ocjene globalizacije neke zemlje se bazira na izraunavanju indeksa transnacionalnosti nacionalnih ekonomija kao prosjeka etiri pojedinana indeksa transnacionalnosti i to: (i) ulaznih FDI kao udjela stvorenog bruto fiksnog kapitala u zadnje tri godine, (ii) udjela akumuliranih ulaznih FDI investicija u GDP-u, (iii) udjela dodane vrijednosti Izvor: A.T. Kearney: Globalization Index 2001, 2005, 2006. inozemnih podrunica TNC u GDP-u i (iv) udio zaposlenih u inozemnim podrunicama TNC u ukupnoj zaposlenosti. Prema UNCTAD-u, u 2003. godini su najglobalnije razvijene zemlje bile Irska (63,7%), Belgija (62,1%), Luksemburg (59,4%), Estonija (47,0%), Holandija (34,4%), Novi Zeland (32,0% i Slovenija (30,8%); najglobalnije zemlje u razvoju Hong Kong (85,5%), Singapur (59,3%), Trinidad i Tobago (52,2%) i ile (32,1%); a najglobalnije tranzicijske zemlje Makedonija (54,1%), Bugarska (23,4%), Hrvatska (20,3%) i Moldova (19,8%).48 UNCTAD-ova metodologija ima mnoge nedostatke, jer uzima u obzir samo ekonomsku dimenziju globalizacije. Mnogo bolji i cjelovitiji pristup je izraunavanje globalizacijskog indeksa kojeg su razvili firma
47 48
"Are Today's Cars More Reliable?" Consumer Reports 66(4) (April 2001) UNCTAD (2006).
413
A.T. Kearney i asopis Foreign Policy. Ovaj indeks prati promjene kljunih elemenata globalizacije na politikom i ekonomskom podruju, kao i na podruju prekograninih kretanja ljudi, ideja i informacija. Stopa ekonomske integracije se mjeri pokazateljima meunarodne trgovine, FDI, portfeljnih finansijskih tokova i prihoda koji se prelivaju preko dravne granice. Meunarodni kontakti ljudi se mjere obimom meunarodnog turizma, telefonskog prometa i novanih transfera. Indeks mjeri i tehnoloku povezanost brojem korisnika interneta, internet servera i hostova u business podruju, a politiku integraciju mjeri lanstvom u meunarodnim organizacijama, misijama UN te brojem uspostavljenih ambasada.
TABELA 14.4. Najotvorenije zemlje, 2006-2003

Rang 2006 1 2 3 4 5 5 7 8 9 9 9 12 12 14 15 16 16 18 19 20 Zemlja Hong Kong Singapur Irska Luksemburg Island Velika Britanija Estonija Danska Australija Novi Zeland SAD Kanada Finska ile vicarska Kipar Holandija Austrija Njemaka vedska 2006 1.28 1.56 1.58 1.60 1.74 1.74 1.75 1.78 1.84 1.84 1.84 1.85 1.85 1.88 1.89 1.90 1.90 1.95 1.96 1.96 Rezultat 2005 2004 1.35 1.34 1.60 1.61 1.70 1.79 1.63 1.76 1.81 2.05 1.75 1.84 1.65 1.76 1.76 1.85 1.84 1.93 1.75 1.70 1.90 1.85 1.91 1.98 1.90 2.00 1.86 1.91 1.85 1.84 2.13 2.00 1.95 2.09 2.09 2.13 2.00 2.08 1.89 1.95 2003 1.44 1.61 1.73 1.68 1.98 1.88 1.68 1.71 1.95 1.68 1.86 2.00 1.85 2.06 1.88 2.14 2.00 2.08 2.03 1.88
Ovaj indeks je prvi put izraunat 2001. godine za 50 razvijenih i brzorastuih drava. Sljedee godine se broj drava proirio na 62 drave, koje obuhvataju 85% svjetske populacije. U tabeli 14.4. su prikazani rangovi 20 najglobaliziranijih drava u 2001., 2005. i 2006. godini. Iz tabele se uoava da su, u principu, male drave najglobalnije drave, jer im njihova vea otvorenost omoguava laki pristup do dobara, usluga i kapitala.49 The Heritage Foundation i Wall Street Journal dugi niz godina razvijaju Indeks ekonomskih sloboda. Pri tome se ekonomska sloboda definira kao odsustvo prinude vlasti ili prijetnji na proizvodnju, distribuciju ili potronju roba i usluga koje je vie od stepena potrebnog za zatitu graana u odravanje slobode same. Drugim rijeima, ljudi su slobodni da rade, proizvode, troe i investiraju na nain za kojeg misle da je za njih najproduktivniji.
Izvor: Miles at al (2006).
Ovaj indeks nije samo zbir podataka baziranih na empirijskim studijama, on je i paljiva analiza faktora koji najvie utiu na institucionalne okvire ekonomskog rasta. Indeks ekonomskog rasta mjeri kako se 161 zemalja svijeta rangira na listi 50 nezavisnih varijabila podjeljenih na 10 irih faktora ili kategorija koje obuhvataju trgovinsku politiku, fiskalno optereenje, dravne intervencije u ekonomiju, monetarnu politiku, tokove kapitala i FDI, bankarstvo i finansije, plae i cijene, imovinska prava, regulacije i neformalne aktivnosti na tritu. to vei je zbir tih faktora, to je vei nivo dravnih intervencija u ekonomiji i manji nivo ekonomskih sloboda. Sve zemlje se svrstavaju u etiri ire kategorije ekonomskih sloboda. U zemlje koje su slobodne, spadaju zemlje koje imaju prosjean zbir ekonomskih sloboda 1,99 ili manje; u zemlje koje su preteno slobodne zemlje spadaju zemlje koje imaju zbir od 2,00 do 2,99; u zemlje koje spadaju u kategoriju preteno neslobodne su zemlje koje imaju zbir od 3,00 do 3,99, a u represivne zemlje spadaju
49
Foreign Policy (2003, 2006).

one zemlje kod kojih je zbir 4,00 ili vie. Slika 14.12. i tabela 14.4. prikazuju zbirne rezultate indeksa ekonomskih sloboda za 2005. godinu, odnosno 20 ekonomski najslobodnijih zemalja.50
SLIKA 14.12. Ekonomske slobode i prihodi per capita

70.000 Sjeverna Amerika i Evropa Azija i Pacifik Latinska Amerika i Karibi Sjeverna Afrika i Srednji Istok Podsaharska Afrika
60.000
50.000
2004 per capita GDP u PPP
40.000
30.000
20.000
10.000
5.00
Represivne
4,00
2,00 Preteno neslobodne 3.00 Preteno slobodne
Slobodne
1,00
Indeks ekonomskih sloboda, 2006

Izvor: Miles at al (2005).
14.5. ZATVORENOST I ANTIGLOBALIZAM

Prethodno smo konstantirali da otvorenost prema svjetskoj ekonomiji vodi ka bogaenju zemlje, a da je glavni kanal za to bogaenje rast produktivnosti. Ova konstatacija otvara novo pitanje - ako je otvorenost toliko dobra za ekonomski rast, zato joj se ljudi toliko suprotstavljaju? Dobar dio odgovora na gornje pitanje lei u injenici da je slobodna trgovina, kao glavni pokazatelj otvorenosti, slina nekom obliku tehnologije koja transformira robu koja je za neku zemlju zgodna za proizvodnju u robu koja joj nije zgodna za proizvodnju. Meutim, neke tehnologije su odgovarajue za neke zemlje, za neke industrije i za neke ljude, a za neke nisu. Za one zemlje koji su povrijeene novom tehnologijom ponekad se ini se da je najbolje da se njeno uvoenje blokira. Ista logika se moe primijeniti i kod trgovine. Radnici i firme u industrijama koje u nekoj zemlji nemaju komparativne prednosti, su prirodni saveznici trgovinske zatite. Takoer, domae firme koje gube monopol su estoki protivnici otvorenosti. U oba primjera je ono to je dobro za zemlju, loe za odreene grupe stanovnika te zemlje.
50
Miles at al. (2005).
415
Historija trgovinskih politika pokazuje da se najsnaniji zagovornici trgovinskih restrikcija, iako esto govore da zastupaju nacionalne interese, ustvari iskljuivo zalau za vlastite interese. Naprimjer, britanski zakon o itu iz 19. stoljea, kojim su uvedene carine na uvoz ita, je doneen pod pritiskom zemljoposjednika, mada su mu se suprotstavljali industrijalci i industrijski radnici. Iako liberalizacija trgovine nudi velike beneficije ekonomiji kao cjelini, beneficije koje dobija krajnji kupac su dosta male. Trokovi otvorenije trgovine esto padaju na malu grupu firmi ili radnika. Naprimjer, uvozna ogranienja u SAD dre domae cijene eera na nivou koji je dva puta vei od svjetskog nivoa. Takoer, 1990. godine carine na uvoz kofera su titile samo 226 radnih mjesta, to je iz depova potroaa isisalo 211 miliona USD ili 934.000 USD po svakom zatienom radnom mjestu.51 Mogue je navesti brojne primjere suprotstavljanja veoj otvorenosti. Naprimjer, ukoliko zemlja sa relativno oskudnim kapitalom svoje trite kapitala otvori meunarodnim finansijskim tokovima, strani kapital e brzo ui u zemlju, sniziti kamatne stope domaih banaka i poveati plae. Prosjeni nivo prihoda per capita e porasti, ali e prihodi vlasnika domaih banaka pasti. To isto e se dogoditi i sa humanim kapitalom. Zemlja koja je bogata visokoobuenim radom e bez otvorene trgovine imati visoke plae za neobueni rad. Za takvu zemlju je bolje da se koncentrira na izvoz roba i usluga koje zahtijevaju visokoobuene radnike i na uvoz roba i usluga proizvedenih niskoobuenim radnicima. U zadnjoj deceniji je narasla i druga vrsta suprotstavljanja otvorenosti koju zagovaraju ljudi koji globalizaciju posmatraju kao opu tetu i za razvijene i nerazvijene zemlje. Nevladine organizacije i studentski aktivisti su na elu brojnih antiglobalistikih pokreta. Iako su zahtijevi antiglobalista legitimni, veina ne posjeduje valjane argumente. Zato i vrijedi pogledati njihove najtipinije stavove i argumente.
Eksploatacija radnika
Kritiari globalizacije esto ukazuju na niske plae, loe uslove rada i zapoljavanje djece u pogonima stranih vlasnika (ili domaih pogona koji rade za izvoz) u zemljama u razvoju. Oznaeni terminom sweatshops, ovi pogoni, koji proizvode robe za izvoz u razvijene drave, zapravo ne bi ni postojali da nema globalizacije. Meutim, od svih argumenata antiglobalista je eksploatacija radnika najslabija karika. Da nema globalizacije ti radnici bi bili nezaposleni ili bi radili i za nie plae i u znatno loijim uslovima. Ne samo to izvozne firme obezbjeuju bolje poslove od lokalnih firmi, nego one jaanjem potranju rada podiu opi nivo plaa. I kod zapoljavanja djece se mogu nai neki kontraargumenti. Istraivanja britanske organizacije Oxfam iz 1995. godine su utvrdila da je zahvaljujui kampanji amerikih organiziranih grupa za humana prava za bojkot robe proizvedene djeijim radom, u tekstilnoj industriji Bangladea izgubljeno 30.000 do 50.000 radnih mjesta. Velika veina djece koja su izgubila posao su natjerana da rade u drugim industrijama na puno opasnijim poslovima ili ak da se bave prostitucijom.52
Nesposobnost siromanih zemalja za konkurenciju

Sljedea kritika antiglobalista se odnosi na injenicu da otvorenost tjera male farmere i firme iz zemalja u razvoju u bespotednu utakmicu sa velikim TNC, u kojoj nemaju nikakvih ansi. Po njima, globalizacija stvara sve veu nejednakost. Prije industrijske revolucije je izmeu glavnih regija svijeta vladala relativna jednakost. Njenim poetkom su procesi, kao to su ropstvo, kolonijalizam i globalizacija postepeno vrili
51 52
Hufbaur and Eliott (1994). Irwin (2002); Ethical Shopping: Human Rights, The Economist, June 3, 1995, pp. 58-59.

prenos blagostanja sa Juga na Sjever. Danas najbogatijih 20% stanovnika ostvaruju 83% svjetskih prihoda, troe 70% svjetske energije, 75% svjetskih metala, 85% svjetske vune i 60% svjetske hrane, te proizvode 75% svjetske polucije. Po antiglobalistima, ekonomski rast nije arobni lijek za bijeg iz siromatva. U periodima najveeg rasta svjetske trgovine (od 1960. do 1989. godine) se nejednakost znatno pogorala (odnos GDP-a 20% najbogatijih i 20% najsiromanijih ljudi je porastao sa 30:1 na 59:1). Ovi argumenti atiglobalista zanemaruju razmjenu, koja je esencija svake trgovine. Ako se zemlje meusobno takmie, bilo u sportu, bilo u ratu, uvijek e slabija strana izgubiti. Ako zemlje meusobno razmjenjuju robu, zemlja koja je slabija (u smislu nie produktivnosti ili niih faktora proizvodnje) ima priliku da iz razmjene zaradi isto kao i jaa zemlja. Takoer, ako se neka zemlja, bilo siromana bilo bogata, otvori prema svjetskoj konkurenciji, neki ekonomski sektori e biti zaista nekonkurentni u odnosu na uvoznu robu, ali e neki drugi sektori postati konkurentniji, ne samo na domaem tritu, nego i u izvozu. Transmisija faktora proizvodnje iz sektora u kojim ekonomija ima komparativne nedostatke u sektore u kojima ima komparativne prednosti je sutina dobitaka iz trgovine. Takoer se i u siromanim i u bogatim zemljama mogu odgovarajuim politikama prilagoavanja ublaiti problemi realokacije rada iz jednog sektora u drugi.
Eksploatacija okoline
Globalizacija moe poveati destrukciju okoline na nekoliko naina. Prvo, bogate zemlje mogu izvoziti svoje polucije ili bukvalnim izvozom svog otpada, ili, ee, ohrabrivanjem migracije industrija koje jako zagauju okolinu u druge zemlje. Ako siromana zemlja ne regulira industrije koje zagauju okolinu na adekvatan nain, ili ako ne uzme u obzir interese stanovnika koji e biti pogoeni takvim polucijama (najei sluaj), onda prenos industrija koje zagauju okolinu moe biti tetan. Drugi nain povrede okoline je otvaranje trita bogatijih zemalja za uvoz proizvoda iz siromanih zemalja koji se proizvode na okolinski tetan nain. Naprimjer, u nekim tropskim zemljama farmerski uzgoj rakova i njihov izvoz u razvijeni svijet moe razoriti priobalske movare i mangrove. Mnoge druge dislocirane ekonomske aktivnosti su, takoer, okolinski tetne. Destrukciju amazonskih prauma su, naprimjer, prvo poeli mali farmeri pod pritiscima niskih ruralnih prihoda i rasta stanovnitva. 77% sjee uma u Aziji i 89% sjee uma u Africi zavri kao gorivo za vlastitu upotrebu.53 Otvaranjem novih izvora energije (naprimjer politika rasta od 1 kWh per capita) i novih izvora proizvoda, globalizacija moe reducirati neke okolinske tete. Ali, oito je da su sve dosadanje globalne razvojne politike odvele trei svijet u prekomjernu eksploataciju prirodnih resursa.
Gubitak nacionalnog suvereniteta

Otvorenost, takoer, otvara pitanja naina ponaanja vlada pojedinih drava u trenucima prijetnji. U takozvanim footloose industrijama (industrije koje vrlo lako realociraju proizvodnju iz jednog mjesta na drugo), globalne firme e najvie zanimati koje su to najjeftinije zemlje za njihove operacije. Nastojanja siromanih zemalja da privuku ili zadre ove firme pokree trku do dna u kojoj vlasti konkuriraju sa ponudama koje sadre najmanje restrikcije za poluciju okoline, najslabije zakone o pravima radnika itd. Drugi oblik gubitka suvereniteta koji je povezan sa otvorenosti, posebno otvorenosti za tokove kapitala, se odnosi na poreske povlastice. U strahu da inostrani vlasnici kapitala ne odnesu svoje faktore proizvodnje u
53
Irwin (2002).
417
druge (susjedne ) zemlje, vlasti mnogih zemalja u razvoju prakticiraju tzv. tax holiday sheme ili sheme znatno snienih poreza. Tako se breme finansiranja javne potronje pomjera sa korporacijskih poreza na poreze na rad ili poreze na potroake robe. Takve prakse uobiajeno vode pogoravanju nejednakosti u ostvarivanju prihoda.
Skrivena cijena stranog kapitala

Iako veina ekonomista preferira to slobodniju trgovinu robama i uslugama, njihovi stavovi se meusobno znatno razlikuju u odnosu prema tokovima kapitala. Inostrane investicije u zemljama u razvoju mogu znatno ubrzati njihov rast obezbjeenjem brze ekspanzije kapitalnih fondova (SAD su najvei dio svog industrijskog progresa u 19. stoljeu ostvarile zahvaljujui ogromnom prilivu inostranog kapitala). Tokovi kapitala, posebno FDI, uobiajeno sa sobom nose i transfer tehnologije iz razvijenih zemalja. Ali, kapitalni tokovi donose i neke krupne probleme. Prvo, zemlja koja uvozi kapital iz inostranstva postaje potencijalna rtva prevrtljivih meunarodnih investitora. pekulacije i strategija opora dvije sile koje kreiraju promjenljivost trita kapitala, mogu prouzrokovati divlje kretanje kapitalnih tokova i valutnih kurseva, to moe proizvesti visoku makroekonomsku nestabilnost. Ovaj problem postaje posebno akutan kada se uvoz kapitala usmjerava na kratkorone investicije, koje se mogu povui vrlo brzo. Iskustvo ilea, koji je prije svojih susjeda regulirao meunarodne kapitalne tokove i time izbjegao kasnije udare junoamerike makroekonomske krize, navodi na zakljuak da potpuno otvoreno trite kapitala nije uvijek poeljno. Drugo, mobilnost kapitala omoguava zemljama u razvoju da se neodgovorno prekomjerno zaduuju. Neki dugovi (naprimjer za graevine ili infrastrukturu) mogu biti koristan razvojni alat, ali, lideri nekih siromanih zemalja esto posuuju novac za svoje odravanje na vlasti ili za uivanje u raskonom ivotu. Kada ti lideri napuste vlast (silom ili milom), za sobom ostavljaju pusto, dugove, visoke novane nivoe potrebne za servisiranje dugova itd. Otpis dugova najsiromanijim zemljama svijeta je jedna od urgentnih slamki za njihovo spaavanje.
Hipokrizija bogatog svijeta

Mnogi kritiari globalizacije tvrde da su bogate zemlje, koje najvie pritiskaju siromane zemlje da otvore svoja trita za uvoz roba, duboko involvirane u trgovinski protekcionizam. Najupeatljiviji primjer ovakog protekcionizma je poljoprivredna politika Evropske unije koja se sastoji iz sistema uvoznih restrikcija, subvencioniranih cijena i shema izvoznih povlastica. Ovakav protekcionizam bogatih zemalja teti zemljama u razvoju jer zatvara njihove izvozne potencijale na profitabilnim tritima. Ali, protekcionizam teti i razvijenim zemljama. Naprimjer, zajednika poljoprivredna politika EU skoro polovinu budeta EU troi na zatitu sektora koji zapoljavaju samo 5% radne snage, to poveava cijene hrane u potronji i poveava okolinske tete intenziviranjem poljoprivrednih etvi. To u osnovi znai da protekcionizam bogatih vie teti njima samima, jer sniava prosjeni nivo blagostanja itavog stanovnitva na raun obezbjeenja beneficija za malu, dobro povezanu grupu ljudi. Drugi eklatantan primjer hipokrizije bogatih se odnosi na ekonomski razvoj. Ekonomski rast nije arobni lijek za sve probleme svijeta, posebno njenog nerazvijenog dijela. Kljune meunarodne razvojne organizacije (WB, IMF, WTO) i transnacionalne korporacije nisu, kako to tvrde zagovornici globalizacije,

promovirale razvoj, nego su, po miljenju antiglobalista, rukovodee elite Treeg svijeta inkorporirale u svoj globalni sistem nagrada i kazni. Po njima, WB, IMF i WTO predstavljaju institucije novog kolonijalizma, i to, paradoksalno, u eri kada je kolonijalizam starog stila postao meunarodno netolerantan ili nemoderan. Po njima, ove institucije proizvode dunike krize, u kojima nameu svoje politike i pravila igre. Takoer, politike tranzicije prema slobodnim tritima, koje su posebno promovirale Svjetska banka i IMF, te neke institucije UN-a, su za mnoge zemlje bile katastrofalne. Nametnute politike strukturnog prilagoavanja su, dodue, osigurale da zemlje treeg svijeta vraaju svoje dugove, ali na raun poveavanja siromatva, eksploatacije lokalne radne snage, redukcije socijalnih usluga i reduciranja sposobnosti za bri razvoj svoje ekonomije. Dakle, te politike su, po miljenju antiglobalista, mravile siromane da bi udebljale bogate. Jer, ekonomski model slobodnog trita, koji je nametnut treem svijetu, nije model kojeg, u cilju svog sopstvenog razvoja, upotrebljava prvi svijet. Naime, najbogatije svjetske ekonomije, kao i ekonomije novoindustrijaliziranih zemalja, su u izgradnji i razvoju svojih ekonomija primjenjivale intenzivne modele intervencionizma, a tek kada su se dovoljno razvile, poele uvoditi principe slobodne trgovine i slobodna trita.
REFERENCE
Baylin, F. 1996. World Satellite Yearbook, 4th edn. Boulder, CO: Baylin Publications. Beck, Ulrich. 2000. What is Globalization? Cambridge: Polity Press. Bhagwatti, Jagdish. 1989. Protectionism. Cambridge (MA): MIT Press Braudel, Fernand. 1984. The Perspective of theWorld, Civilization and Capitalism 15th-18th Century. Vol. 3. New York: Harper and Row. Brown, Drusilla K., Alan V. Deardorff, and Robert M. Stern. 2002. Computational Analysis of Multilateral Trade Liberalization in the Uruguay Round and Doha Development Round. Discussion Paper 489, Research Seminar in International Economics, University of Michigan (December 8). Brown, Juanita. 1992. Corporation as Community: A New Image for a New Era. In John Rensch (eds.), New Traditions in Business, pp. 123-139. San Francisco, CA: Berrett-Koehler. Castells, M. 1996. The Information Age: Economy, Society and Culture, 3 vols. Oxford: Blackwell. Dauzet, Pierre. 1948. Le Siecle des Chemins de Fer en France (1821-1938). Fontenay-aux-Roses, Siene: Imprimeries Bellenand. Dicken, Peter. 2004: Global Shift: Resharping the Global Economic Map in the 21th Century. London: Sage Dollar, David. 2001. Globalization, Inequality, and Poverty since 1980. Washington: World Bank Dollar, David, and Paul Collier. 2001. Globalization, Growth, and Poverty: Building an Inclusive World Economy. Washington, DC: World Bank. Eaton, Jonathan, and Samuel Kortum. 1996. " Trade in Ideas: Patenting and Productivity in the OECD." Journal of International Economics 40 (May): 251278. Frankel, Jeffrey, and David Romer. 1999. "Does Trade Cause Growth? " American Economic Review 89: 379-399. Geri, Metka. 2003.Ekonomska vloga in mo nacionalne drave v globalnem gospodarstvu. Magistarsko delo, Ljubljana: Ekonomska fakulteta. Govindarajan, Vijay and Gupta, Anil. K. 1999. Setting a Course for the New Global Landscape. In George Bickerstaffe (eds), Mastering: Global business. London: Financial Times and Prentice Hall. Gylfason, Thorvaldur. 1999. Principles of Economic Growth, Oxford: Oxford University Press.
Glava 14: Otvorenost i globalizacija Harley, C. Knick. 1988. "Ocean Freight Rates and Productivity 1740-1913: The Primacy of Mechanical Invention Reaffirmed." Journal of Economic History 48 (December): 854-876. Held, David et al. 1999. Global Transformations: Politics, Economics and Culture. Oxford: Polity Press. Heston, Alan, Robert Summers, and Bettina Aten. 2002. Penn World Table Version 6.1. Center for International Comparisons at the University of Pennsylvania (October). Hill, Charles W.L. 2000. International Business: Competing in the Global Marketplace, Third Eds. New York: Irvin. Hoekman, B. and Kostecki, M. 1995. The Political Economy of the World Trading System: From GATT to WTO. Oxford: Oxford University Press Huber, Richard J. 1971. "Effect on Prices of Japan's Entry into World Commerce After 1858." Journal of Political Economy 79 (May): 614-628. Hufbauer, Gary Clyde, and Kimberly Ann Eliott. 1994. Measuring the Costs of Protection in the United States. Washington, DC: Institute for International Economics. International Monetary Fund. 1997. World Economic Outlook. Irwin, Douglas A. 2002. Free Trade Under Fire. Princeton: Princeton University Press. Kirkbride, Paul. 2001. Globalization: The External Pressures, Chichester: John Wiley & Sons, ltd. Kolodko, Grzegorz, W. 2001. Globalisation and Transformation: Illusions and Reality. Paris: OECD Technical Papers, No. 176, http://www.oecd.org/dev/publication/tpla.html Kraay, Aart at al. 2000. "Country Portfolios?' NBER Working Paper 7795. Lipsey, Richard G. 1999. Globalization and National Government Policies: An Economist's View. In Dunning John H. (eds): Governments, Globalization, and International Business. Oxford: Oxford University Press. Maddison, Angus. 2001. The World Economy: A Millennial Perspective. Paris: OECD. McGrew, Anthony G. 1998. The Globalization Debate: Putting the Advanced Capitalist State in its Place. Global Society: Journal of Interdisciplinary
419
International Relations, September, Volume 12, Issue 3. pp. 299-322. McHale, J. 1969. The Future of the Future. New York: George Braziller. Miles, Edwin, J. Feulner, Mary Anastasia OGrady at all. 2005. Index of Economic Freedom, Washington: The Heritage Foundation and Dow Jones & Company, Inc. Mussa, Michael. 2001. Factors Driving Global Economic Integration. Symposium on 'Global Opportunities and Challenges'. Wyoming: August 25, www.imf.org/external/np/speeches/20001082500.ht ml. Ohmae, Kenichi. 1995. The End of the Nation State: The Rise of Regional Economies. New York: Free Press. ORourke, Kevin H. and Jeffrey G. Williamson. 2002c."From Malthus to Ohlin: Trade, Growth, and Distribution Since 1500." Mimeo. Palley Thomas I. 1999. The Economics of Globalization: Problems and Policy Responses. Washington: AFLCIO Pieterse, Jan N. 1995. Globalization as Hybridization. In Mike Featherstone, Scott Lash, and Roland Robertson (eds), Global modernities, pp. 45-68. London: Sage. Reinicke, Wolfgang H. and Witte. Jan Martin. 1999. Globalization and Democratic Governance: Global Public Policy and Trisectoral Networks. Lankowski Carl (eds): Governing Beyond the Nation-State: Global Public Policy, Regionalism or Going Local? Washington: AICGS, 1999, AICGS Research Report No.11. Robertson, Roland. 1995. Globalization: Time Space and Homogeneity-heterogeneity. In Mike Featherstone, Scott Lash, and Roland Robertson (eds), Global Modernities, pp. 25-45. London: Sage. Sachs, Jeffrey D., and Andrew Warner. 1995. "Economic Reform and the Process of Global Integration" Brookings Papers on Economic Activity 195 (1): 1-118. Sampson, G.P. (ed.) 2001. The Role of the World Trade Organization in Global Governance. Tokyo: United Nations Tomlinson, John. 1999. Globalization and Culture. Cambridge: Polity Press.

United Nations Conference on Trade and Development. 2003. World Investment Report 2003. Geneva: UNCTAD ______________ 2005. World Investment Report 2005, Geneva: UNCTAD ______________ 2006. World Investment Report 2006, Geneva: UNCTAD United Nations Development Program. 2001. Human Development Report 2001, New York: Oxford University Press. Weil, David N. 2005. Economic Growth. New York: Pearson-Addison-Wesley. World Bank. 1999. World Development Report 1998/99: Knowledge for Development, Washington, DC.: World Bank. ___________ 2000. World Development Report 1999/2000: Entering 21st Century. Washington, DC.: World Bank
WEB STRANICE
1. http://worldbank.org/ Web stranica Svjetske banke na kojoj se mogu nai brojne studije i informacije o globalizaciji. 2. http://www.heritage.org/ Web stranica Heritage fondacije, sa brojnim analizama i informacijama o ekonomskim slobodama i globalizaciji. 3. http://www.atkearney.com/ Web stranica A.T. Carney organizacije na kojoj se nalazi indeks globalizacije. 4. http://www.globalpolicy.org/ Web stranica Global Policy Foruma UN, sa mnogim informacijama i lancima o globalizaciji.
Glava 15: Globalizacija i lokalizacija
421
U itavom 20. stoljeu su makroekonomske politike bile glavni instrumenti kojima su se usmjeravali ekonomski rast i proizvodnja blagostanja. Meutim, irenjem globalnih procesa krajem 20. stoljea je vanost mikroekonomskih uslova za jaanje efikasnosti, odnosno kvaliteta ekonomskog, rasta znatno porasla. Strukturne promjene koje su nastajale pod pritiskom tehnolokih promjena i liberalizacija kretanja roba i kapitala su irom svijeta lansirale nove pojmove kao to su informacijsko drutvo, ekonomija bazirana na znanju ili nova ekonomija. Uloga lokacijskih faktora je dola do izraaja posebno tokom zadnje dvije decenije 20. stoljea. Stvaranje ogromnih trita slobodne trgovine, hipermobilnost finansija, rast TNC i tranzicija prema novoj ekonomiji su za mnoge ekonomske analitiare bili jasni signali za nadolazak neeg novog, kojeg su oznaavali sa terminima kao to su kraj geografije, smrt distance ili delokalizacija ekonomskih i socijalnih odnosa.1 Drugi analitiari su ove signale razumjevali kao dokaz da globalizacija poveava vanost lokacije, promovira regionalne ekonomske vrijednosti, pa su za njih regionalne ekonomije postale ekonomije koje su zaduene za stvaranje blagostanja i za ekonomski rast.2 Poveana globalna ekonomska integracija je naglaavala regionalne i lokalne specijalizacije, to je omoguavalo da se pojedine firme aglomeriraju sa drugim, slinim firmama, kako bi zajedniki iskoristile beneficije lokalnih ili regionalnih ekonomija. Aglomeracija je omoguavala ostvarivanje koristi iz razliitih trinih ili netrinih prelivanja (engl. spillover), nastalih zbog lokalnog irenja lokalnih endogenih inovacija i rasta produktivnosti. Zbog ovih ili slinih razloga je krajem 1990s postalo jako popularno govoriti o uskrsnuu regionalnih ekonomija, o lokalizaciji svjetske ekonomije i o usponu globalnog mozaika regionalnih ekonomija.3 Cluster koncepti su postali svjetski ekonomski hit, akademska i politika moda. Meutim, realni ivot je, ipak, puno kompleksniji. Ekonomija neke zemlje je kombinacija djelovanja razliitih organizacija: transnacionalnih i domaih, velikih i malih, javnih i privatnih, koje se meusobno nalaze u vrlo razliitim odnosima (slika 15.1.). One mogu djelovati na razliitim geografskim podrujima sa vrlo razliitom ulogom, one se, takoer, mogu nalaziti u razliitim fazama internacionalizacije i globalizacije, te nalaziti se u plitkim i dubokim oblicima integracije. Svi ti odnosi se deavaju neravnomjerno, kako u prostoru i vremenu, tako i u pojedinim ekonomskim sektorima. Neke industrije su samo lokalne, neke su samo globalne, dok se mnoge industrije nalaze na putu globaliziranja. Pitanje je kako razmrsiti ovu sadanju dinaminu kompleksnost? Mnogi razvijeni analitiki koncepti pokuavaju dati odgovor na gornje pitanje. U analizi geografske organizacije proizvodnih sistema Walker upotrebljava koncept filire (nit koja povezuje tehnoloki
1 2 3
Cairncross (1997). Coyle (2001); Porter (1998a); Scott (1998). Sabel (1989); Scott (1998).

relevantne aktivnosti); Storper kao osnovu za analizu tehnolokih distrikta upotrebljava koncept lanca roba; Porter u analizi business performansi internacionalnih korporacija upotrebljava koncept lanaca vrijednosti, Johnson i Lawrence upotrebljavaju termin lanac dodane vrijednosti, dok Gereffi upotrebljava koncept globalni lanac roba.4
SLIKA 15.1 Glavni organizacijski segmenti nacionalnog ekonomskog sistema

JAVNI SEKTOR PRIVATNI SEKTOR
DRAVNA PREDUZEA
NACIONALNA PREDUZEA
TRANSNACIONALNE KORPORACIJE
Direktne transakcije MALA (solo pogoni) Licenciranje Podugovaranje VELIKA (multi pogoni) MALE TNC
Direktne transakcije Licenciranje Podugovaranje GLOBALNE KORPORACIJE
Direktne transakcije Podugovaranje
Direktne transakcije Strateke alijanse Podugovaranje
Zajednika ulaganja, sporazumi o industrijskoj saradnji, licenciranje, podugovaranje
Bolji nain za traenje odgovora na postavljeno pitanje prua koncept koji povezuje igrae ili agente (firme, vlasti, pojedinci, socijalne grupe itd) u mrene strukture na razliitim organizacijskim i geografskim nivoima. Polazei od gornjih koncepata, u ovoj glavi se razmatra i koncept lanaca i koncept mrea, kao i sile koje utiu na njihovo stvaranje, funkcioniranje i irenje. To se posebno odnosi na organizacijske i geografske mree. Organizacijske mree su najee oblikovane kao proizvodne mree, dok su geografske mree najee oblikovane kao mree lokaliziranih cluster aktivnosti. U poglavljima koja slijede se objanjava koncept proizvodnih mrea i lanaca, uticaj tehnolokih promjena na umreavanje procesa i proizvoda, nain na koji firme sarauju, te koncept clusteriranja ekonomskih i drugih agenata.
15.1. PROIZVODNE MREE I LANCI Koncept

Proizvodni lanac opisuje sve aktivnosti koje je potrebno napraviti da se dobije neki proizvod, odnosno usluga. Ovaj lanac je predstavljen na slici 15.2. u svom najjednostavnijem obliku. Unutranji dio slike je ogoljela verzija proizvodnog lanca u kojem se svi procesi odvijaju u etiri osnovne operacije povezane vrstom transakcija izmeu prethodnog i sljedeeg elementa: inputi se transfomiraju u proizvode koji se distribuiraju i konzumiraju. Svi procesi u lancu se odvijaju obostrano - tokovima materijala, poluproizvoda i
Walker (1988); Storper (1992); Porter (1988); Gereffi (1994).
423
gotovih proizvoda u jednom pravcu i tokovima informacija (potranja kupaca) i novca (plaanje roba i usluga) u drugom pravcu.
SLIKA 15.2. Koncept osnovnog proizvodnog lanca

FINANSIJSKI SISTEM (investicijski kapital, krediti, bankarske usluge)
Tehnoloki inputi: istraivanje, dizajn, kontrola kvaliteta, proizvodne i procesne tehnologije Usluni inputi: nabavka, raunovodstvo, osiguranje, pravo, humani resursi, oglaavanjem marketing, prodaja, odravanje
Inputi materijala i nematerijala
Transformacija inputa u poluproizvode ili gotove robe ili usluge
Distribucija roba ili usluga
Potronja roba ili usluga
Logistike usluge (kretanje materijala, proizvoda, ljudi i informacija)
REGULIRANJE, KOORDINACIJA, KONTROLA Tokovi materijala i proizvoda Tokovi informacija (ukljuivo narudbe kupaca)
Izvor: Dicken (2004)
Ali, u lancu se deavaju i mnoge druge stvari. Prvo, svaki element lanca zavisi od razliitih tehnolokih inputa. Drugo, u svaki proizvodni lanac je ugraen finansijski sistem, koji mu obezbjeuje investicije i obrtni kapital (krediti), i tree, svaki proizvodni lanac se mora koordinirati, regulirati i kontrolirati. Pored toga, svaki pojedini element u proizvodnom lancu zavisi od mnogo drugih inputa. Ovi inputi, naprimjer, uslune aktivnosti, ne samo to obezbjeuju povezanost pojedinih segmenata u proizvodnom lancu, nego integriraju atomizirane i globalizirane proizvodne procese. Proizvodni lanac je u realnom ivotu mnogo kompleksniji, jer u realnom lancu ima mnogo vie veza. Naprimjer, proizvodni lanac industrije namjetaja poinje obezbjeenjem primarnih inputa (sjemena, hemikalije, oprema, voda) za sektor umarstva. Posjeena stabla se sjeku na trupce, koji se zatim u sektoru rezanja (on dobija primarne inpute iz strojnog sektora) pretvaraju u rezanu grau, koja se transportira do proizvoaa namjetaja. Proizvoa namjetja dobija primarne inpute iz strojnog, hemijskog i tekstilnog sektora (strojevi, adhezivi, boje, tkanine), te sektora usluga (skice, dizajn, marka). U zavisnosti od trita namjetaj prolazi kroz razliite intermedijarne faze dok ne stigne do potroaa, koji ga, poslije upotrebe, alje na recikliranje ili na otpad. Pored mnogostrukih kompleksnih veza u proizvodnom lancu, proizvoai repromaterijala u odreenom proizvodnom lancu mogu isporuivati svoje proizvode i svim drugim proizvodnim lancima. U nekim

sluajevima ovi drugi (alternativni) proizvodni lanci mogu apsorbirati samo mali dio njihovih outputa, ali, u drugim sluajevima, kupci su raspreni mnogo ravnomjernije. Svaki proizvodni lanac je ukljuen u mree meusobnih odnosa firmi u lancu. Ove mree su ekstremno kompleksne strukture sa komplikovanim ekonomskim vezama: horizontalnim, vertikalnim, multidimenzionalnim, multi-nivojnim. Mree se meusobno jako razlikuju u zavisnosti od vrste ekonomske aktivnosti, koordinatora, geografskih i trinih dimenzija itd. U procesima globalizacije i internacionalizacije se mnogi proizvodni lanci ili ire na druge zemlje ili se neke operacije, koje se odvijaju u pojedinim dijelovima lanca, obavljaju u drugim zemljama. Postoji nekoliko krupnih razloga zbog kojih je analiza proizvodnih lanaca postala vana. Prvo, globalna disperzija proizvodnje je u prvi plan izbacila konkurentnost kao preduslov za preivljavanje. Drugo, efikasnost je postala neophodan uslov za penetraciju na globalno trite. I tree, ulazak na globalno trite, koje treba da omogui rast prihoda, trai razumijevanje dinamike djelovanja proizvodnih faktora u itavom proizvodnom lancu, a ne samo u pojedinom segmentu tog lanca.
Glavne dimenzije proizvodnih lanaca

Sa aspekta globalizacije posebno su vana tri aspekta proizvodnih lanaca: (i) upravljanje lancima (nain kako se oni koordiniraju i reguliraju), (ii) - prostornost lanca (kako su lanci geografski konfigurirani) i (iii) teritorijalna uronjenost lanca (dimenzije do koje su dijelovi lanca povezani u posebno omeene politike, institucionalne i socijalne skupove).
Koordiniranje i reguliranje proizvodnih lanaca

U dananjoj ekonomiji proizvodne lance koordinira neka business firma. Pri tome savremene TNC igraju kljunu ulogu. Ova ira uloga TNC ukazuje na potrebu da se konvencionalna definicija TNC, izvedena iz strukture vlasnitva i porijekla osnovnih sredstava, redefinira uvaavanjem diverziteta i kompleksnosti transnacionalnih business mrea. TNC su, dakle, firme koje imaju snagu koordiniranja i kontroliranja business operacija u vie od jedne zemlje, ak i u sluajevima kada nisu njihovi vlasnici. Veze izmeu pojedinih dijelova lanca se sastoje iz serije eksternaliziranih, tritem pokretanih transakcija, i internaliziranih, hijerarhijom upravljanih transakcija, to objanjava izuzetno bogatstvo razliitih regulatornih mehanizama u savremenoj ekonomiji. Granice izmeu internaliziranih i eksternaliziranih transakcija su fleksibilne i mijenjaju se u skladu sa kriterijima po kojima neka firma donosi odluke koje e funkcije obavljati in-house, a koje funkcije u outsoursingu. U zadnjih nekoliko decenija se svjetska ekonomija znatno izmijenila. Pri tome su kljunu ulogu odigrala dva faktora: (i) - globalizacija proizvodnje i trgovine, koje su zaslune za izgradnju ili prenos industrijskih kapaciteta u zemlje u razvoju i (ii) - vertikalna dezintegracija TNC koje su pojaale core kompetencije u inovacijama, strategijama, marketingu i dodanoj vrijednosti, te oslabile vlasnitvo u non-core funkcijama kao to su masovna proizvodnja. Veliki broj faktora, naprimjer historija, institucije, geografski i socijalni konteksti, izranjajua pravila igre, zavisnost od dosadanjeg puta, su uticali na nain povezivanja firmi ili grupe firmi u globalnu ekonomiju (dodatak 15a.). U zavisnosti od gornjih faktora i pokretakih sila aglomeracije, mogu se razlikovati dva osnovna tipa globalnih lanaca proizvodnje (slika 15.3.): 5
5
Gereffi and Korzeniewicz (1994); Gereffi (1994).
425
x x
Lanci u kojima su pokretake sile proizvoai. Oni su najei u industrijama u kojima centralnu ulogu u kontroli proizvodnog sistema igraju TNC (kapitalno i tehnoloki intenzivne industrije, industrija automobila, kompjutera, aviona, elektrinih ureaja itd.); Lanci u kojima su pokretake sile kupci. Oni su najei kod onih industrija, u kojima u organiziranju decentraliziranih proizvodnih mrea u razliitim dravama-izvoznicima centralnu ulogu igraju veliki trgovci, brand-name trgovci i trgovinske kompanije (naprimjer industrije odjee, obue, igraaka i kunih potreptina).
SLIKA 15.3. Osnovni tipovi proizvodnih lanaca

Proizvodni lanac kojeg pokree proizvoa
Domae i inozemne podrunice i podugovorai
Proizvodni lanac kojeg pokree kupac INOZEMNO TRITE Trgovci Brand kompanije DOMAE TRITE
Proizvoai
Trgovci
Primarne relacije Sekundarne relacije
Tvornice Veletrgovci Inozemni kupci
Veletrgovci i malotrgovci
Izvor: Gereffi (1994).
Prostornost proizvodnih mrea

Svaka proizvodnja ima svoju prostornu komponentu, jer proizvodna funkcija moe biti organizirana bilo gdje na geografskom kontinuumu - od koncentriranog do dispergiranog nivoa, od lokalnog, nacionalnog regionalnog i globalnog nivoa. Meutim, geografsko irenje proizvodnih mrea se poveava u pravcu stvaranja globanih proizvodnih mrea.6 Ove razliite nivoe organiziranosti ne treba shvatiti kao vrsto omeene, u kojima su procesi na razliitim nivoima odvojeni i razliiti, posebno ako se stvari posmatraju samo na dva nivoa: globalnom i lokalnom. Ova dva nivoa nisu odvojena, pa je njihova interakcija dvostrana: lokalni i globalni novoi su meusobno prepleteni na sve mogue naine.
Geografska uronjenost proizvodnih mrea

U literaturi se esto mogu sresti miljenja da sile globalizacije zamjenjuju prostor mjesta sa prostorom tokova, jer se neto to proizvodi moe locirati bilo gdje, a, ako to neto tamo ne funkcionira, moe se lako preseliti na drugo mjesto.7 Ali, proizvodne mree ne plutaju ba tako slobodno. Iako su transportne i komunikacijske tehnologije revolucionizirale i geografsku razdalju i lokaciju, ipak je lokacija ostala fundamentalan faktor, jer je svaka komponenta u proizvodnoj mrei (firma, ekonomska funkcija)
6 7
Ernst and Kim (2001). Castells (1996).

zasnovana na nekoj specifinoj lokaciji. Ovo utemeljenje se manifestira fiziki kao opipljivo, a kroz lokalizirane socijalne relacije (institucije, kultura) i kao neopipljivo.8 Iako mnogi zagovaraju tezu da je u savremenoj globalnoj ekonomiji drava ili mrtva ili umire kao vidljiva sila, ona jo uvijek ima uticajnu poziciju. Naime, svi elementi u proizvodnim mreama se reguliraju pomou nekog oblika politike strukture, ija je osnovna jedinica drava, ali koja je, takoer, ukljuena u supranacionalne institucije (IMF ili WTO), ili regionalne grupacije (EU ili NAFTA). Sve drave donose i sprovode itav niz ekonomskih politika i mjera. Sve business organizacije moraju djelovati u nekom nacionalnom i meunarodnom regulatornom sistemu i povinovati se nacionalnim business pravilima i regulama. Pri tome velike firme nastoje da ostvare prednosti koje im nudi konkurencija nacionalnih razliitosti regulatornih reima, dok drave pokuavaju da minimiziraju ulogu regulatorne arbitrae. Krajnji rezultat je nastanak kompleksne situacije u kojoj su firme i drave angairane u razliitim oblicima igara moi na triangularnim spojevima interakcija na relacijama firma-firma, drava-drava i firma-drava.9
SLIKA 15.4. Meusobno povezane dimenzije u globaliziranoj ekonomiji

VERTIKALNA DIMENZIJA HORIZONTALNA DIMENZIJA GLOBALNI SISTEM
Nacija
Lokalna zajednica
Teritorijalni sistemi
Pojedinani industrijski i usluni sektori Globalni proizvodni/robni lanci
Regija
Teritorijalni sistemi na razliitim geografskim nivoima
Globalni proizvodni/robni lanci
Izvor: Humbert (1994).
Globalne i regionalne proizvodne mree nisu samo integrirane firme (ili dijelovi firmi), koje su teritorijalno specifine, nego su to firme koje se provlae kroz ue ili ire granice na vrlo razliite naine. Geoekonomiju zato moemo naslikati kao geografski neravnu, visokokompleksnu i dinaminu mreu proizvodnih mrea, ekonomskih prostora i lokacija koje su zajedno povezane tokovima faktora proizvodnje.10 Slika 15.4. prikazuje dimenzije ovih relacija. Pri tome se pojedini proizvodni lanci mogu tretirati kao vertikalno organizirane strukture svih geografskih nivoa. Presjeci ovih vertikalnih struktura sa teritorijalnim politiko-ekonomskim sistemima se deavaju na razliitim geografskim nivoima, a na tim presjecima se rjeavaju specifini problemi globalne ekonomije.
8 9 10
Clark and Wrigley (1995); Schoenberger (1997). Stopford and Strange (1991). Dicken (2004).
427
15.2. TEHNOLOKE PROMJENE I LOCIRANJE EKONOMSKIH AKTIVNOSTI

Iako smo se problemima tehnolokih promjena detaljnije bavili u nekoliko proteklih glava, ipak se dinamika lokacijskih faktora ne moe dobro razumjeti bez analize uticaja tehnolokih promjena na lociranje pojedinih proizvodnih procesa u proizvodnim lancima. Takoer se bez analize efekata i komponenti nacionalnih inovacijskih sistema (dodatak 15b.) ne moe razumjeti djelovanje sila aglomeracije na pojedinim lokacijskim nivoima (lokalni, nacionalni, regionalni, globalni). U sadanjem globalnom okruenju svaki lan proizvodnog lanca mora obavljati svoj dio proizvodnog procesa to efikasnije, pri emu mora prihvatiti tri glavne vrste povezanih odluka:11 x x x Tehnike proizvodnje. Ova odluka se odnosi na odreenu tehnologiju i na nain kombiniranja razliitih inputa ili razliitih faktora proizvodnje. Obim proizvodnje. Prosjeni trokovi proizvodnje opadaju sa poveavanjem obima proizvodnje. Ovo irenje obima proizvodnje zavisi od vrste industrije. Lokacija proizvodnje. Geografska lokacija proizvodnje zavisi od tehnologije i obima proizvodnje. Visok obim proizvodnje trai velika trita, a radna intenzivnost proizvodnje trai pristup do odgovarajueg poola radne snage. Firma, koja eli da reducira proizvodne trokove, ili da povea efikasnost i produktivnost, trai te mogunosti na razliitim takama proizvodnog lanca.
Pozicioniranje aktivnosti u proizvodnom lancu zavisi od toga u kojem se ivotnom ciklusu nalazi odreeni proizvod (tabela 15.1.). Svaka faza je karakteristina po obimu i mjestu proizvodnje, tehnologiji, vrsti saradnje u lancu, vrsti i obimu inovacija, nainu upravljanja itd. I priroda proizvodnih procesa zavisi od faze ivotnog ciklusa. U ranim fazama ciklusa proizvodna tehnologija je promjenljiva jer se vre este promjene proizvoda. Proizvodnja se odvija u malim serijama ili radioniki; preovladavaju tendencije oslanjanja na specijalistike dobavljae i subcontractore; kapitalna intenzivnost je mala, a najvaniji kritiki faktori su nauka, tehnologija i inenjering. Vremenom proizvod prelazi u fazu rasta. Brzorastua potranja proizvoda omoguava uvoenje tehnika masovne proizvodnje i montanih traka. Tehnologija je manje promjenljiva, kapitalni intenzitet je znatno vei, a kritini faktor rada su management i marketing. Preovladava tendencija organiziranja prema vertikalnim integracijama, esto i kroz operacije spajanja i preuzimanja firmi. U zrelim fazama ciklusa potranja za proizvodom dostie vrhunac, a trita postaju zasiena. Sada je glavni akcenat na redukciji trokova. Tehnologija je stabilna, uz mali broj sitnih promjena, kapitalna intenzivnost industrije se poveava, a radna snaga postaje jako znaajna sa aspekta trokova proizvodnje. Glavna barijera za ulazak u industriju postaju finansije, dok su kupovine i prodaje firmi postale vrlo vani mehanizmi za ulazak i izlazak u business. Svaka faza proizvodnog ciklusa ima znaajan uticaj na prirodu proizvodnog procesa. Pri tome je najvaniji nain na koji se relativna vanost glavnih proizvodnih faktora mijenja. Generalno, kako ciklusi napreduju, akcenat se pomie sa produkt tehnologija na procesne tehnologije. Relativna vanost trokova rada, posebno poluobuenog i neobuenog rada, se poveava, a geografska lokacija postaje vrlo relevantna za pojedine faze ciklusa proizvoda.
11
Smith (1981).
428 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj TABELA 15.1. ivotni ciklus proizvoda i njegove karakteristike
Poetni razvoj Rast Zrelost Opadanje Zastarijevanje
Obim prodaje
Uslovi potranje Tehnologija Intenzitet kapitala
Vrlo malo kupaca Kratki proizvodni ciklusi Mali
Rastui broj kupaca Uvoenje masovne proizvodnje
Vrh potranje
Opadajua potranja
Pad potranje
Dugi proizvodni ciklusi i stabilna tehnologija Manje inovacije su vane Visok zbog velike koliine specijalizirane opreme
Visok zbog visoke stope zastarjevanja Rastui broj konkurentskih firmi. Poveana vertikalna integracija Management, kapital Finansijski resursi kritini za ulaz. Broj firmi poinje da opada
Ulazak je odreen know-how-om. Struktura Brojne firme nude industrije specijalistike usluge. Malo konkurenata Kritini Nauna i proizvodni engineering obuka. faktori Eksterne ekonomije Izvor: Hirsch (1967).
Prvenstveno generalna stabilnost, praena izlaskom nekih firmi
Poluobueni i neobueni rad, kapital
Sistemski pristup proizvodnom ciklusu (dodatak 15a,) navodi na zakljuak da je najvei dio tehnolokog razvoja proizvodnje bio postepen i inkrementalan, i da je nastao kao rezultat procesa uenje radei i uenje upotrebljavajui. Meutim, u toku industrijalizacije se proizvodni proces razvijao na manje ili vie revolucionaran nain. Pri tome se mogu identificirati pet glavnih faza: manufaktura, mainofaktura, nauni management (taylorizam), masovna proizvodnja (fordizam) i fleksibilna proizvodnja (postfordizam). Sadanje stanje se moe opisati kao diverzitet produkcijskih procesa i tehnologija, u kojem se relativna vanost vrste procesa mijenja. Mogu se uoiti trendovi prema: (i) finijoj podjeli specijalizacije, to omoguava njihovu fragmentaciju na veliki broj operacija, (ii) poveanoj standardizaciji i rutinizaciji operacija, to omoguava koritenje poluobuenog i neobuenog rada i (iii) poveanoj fleksibilnost proizvodnih procesa, to mijenja odnose izmeu obima i trokova proizvodnje, omoguava male proizvodne serije, poveava varijetet proizvoda, mijenja nain proizvodnje i organizaciju procesa rada. Sve ove promjene su vodile ka oivljavanju malih, nezavisnih preduzetnikih firmi, fizike i geografske dezintegracije velikih proizvodnih pogona i sistema, deintegriranih organizacijskih struktura, stvaranju horizontalnih mrea specijalistikih firmi, jake geografske lokalizacije firmi u obliku novih industrijskih distrikta ili inovativnih clustera.
429
15.3. SARADNJA IZMEU FIRMI I OBLICI SARADNJE

U dananjem globaliziranom svijetu su firme povezane u interne ili eksterne mree sa bezbroj drugih firmi: transacionalnim i domaim, velikim i malim, javnim i privatnim. U tim savremenim interkonekcijama i neka vrlo mala firma iz neke zemlje moe biti ukljuena u globalnu proizvodnu mreu, iako veina malih firmi normalno moe opsluivati samo usko ogranieno geografsko podruje. Sve ove razliite i bogate relacije izmeu firmi su niti globalne ekonomije. Za razumijevanje tkiva globalne ekonomije se moraju razumjeti motivi, uzroci i vrste veza, odnosno naini saradnje izmeu firmi globalne ekonomije.
Motivi i uzroci saradnje

U procesu obezbjeivanja materijala, tehnologije, poluproizvoda i usluga za svoje operacije, svaka firma se nalazi pred trostukim izborom: (i) - da sama proizvede ove inpute u jednom od svojih pogona; (ii) da te inpute preko konvencionalnih trinih transakcija kupi kod nezavisnih dobavljaa i (iii) da te inpute obezbjedi preko dugorone saradnje sa dobavljaima. Kako se izmeu 50% i 70% trokova proizvodnje troi na obezbjeenje inputa, to je obezbjeenje inputa jedno od najvanijih, ali i najsloenijih pitanja. Uspostavljanje eksternih veza sa kupcima, dobavljaima, konkurentima i ostalim eksternim izvorima inputa ima mnoge rezone, poev od obezbjeenja efikasnosti i fleksibilnosti, pa do lakeg pristupa komplementarnim tehnologijama i tritima. Ove relacije mogu imati mnoge oblike, poev od klasinih trinih aranmana, jednostavnih licencnih aranmana, rastresitih koalicija, pa sve do alijansi i zajednikih ulaganja. Ali, zato firme sarauju? Kako tehnoloki i trini faktori utiu na strukturu te saradnje? Mnogi razlozi tjeraju firme da meusobno sarauju. One ele da zajedniki smanje trokove ulaska na nova trita, reduciraju rizike, postignu ekonomiju obima i reduciraju vrijeme razvoja novih proizvoda i procesa. U svim tim sluajevima, firme imaju viestruke motive za razvoj meusobne saradnje, koji mogu biti tehnoloke, trine ili organizacijske prirode. Posebno su vani tehnoloki motivi, jer je u sadanjem business okruenju funkcija R&D pod velikim pritiskom trokova, rizika i neizvjesnosti. Kako mnogi savremeni proizvodi sadre veliki broj kljunih tehnologija (savremeni automobili sadre sve vie elektronskih sklopova za kontrolu rada motora, transmisija, konica i potronje goriva), ne postoji kompanija koja moe sama da obezbijedi sve potrebe inpute i razvije sve potrebne tehnologije. Kada se donosi odluka o tome da li treba razvijati ili kupiti neki input, poluproizvod ili tehnologiju, uvijek se mora poi od trokova tih transakcija i od strategijskih implikacija tih odluka. Transakcijski trokovi utiu na produktivnost i efikasnost, posebno u primjerima kada transakcije ukljuuju neizvjesnost, to ima odraz na vie cijene kojima se osigurava pokrie rizika. Posebno su osjetljiva pitanja obezbjeenja tehnologije. To zahtijeva tjenje relacije izmeu kupaca i prodavaa tehnologije, to dozvoljava upotrebu razliitih strategija i mehanizama saradnje. Optimalna strategija nabave tehnologije zavisi od zrelosti tehnologije, relativne pozicije firme u odnosu na konkurenciju i strategijske vanosti tehnologije.12
Oblici saradnje
Inputi se mogu stei ili kupiti na vie razliitih naina i u vie razliitih varijanti, pri emu se niti za jednu formu ne moe tvrditi da je sama po sebi optimalna. Neke firme, naprimjer Philips, favoriziraju zajednika
12
Welch and Nayak (1992).

ulaganja, dok druge firme, naprimjer Asea Brown Boveri, vie vole trine transakcije. U praksi tehnoloke i trine karakteristike inputa ograniavaju mogue opcije, dok kultura kompanija i njihovo strategijsko opredjeljenje odreuju koji su transferi mogui, a koji su poeljni. To znai da same firme izabiraju svoje partnere u skladu sa potrebama svojih tehnologija, proizvoda i trita. Oblici saradnje se mogu karakterizirati na mnogo razliitih naina (tabela 15.2.). Naprimjer, transakcije mogu biti horizontalne i vertikalne, pri emu se horizontalne odnose na licenciranje, stvaranje konzorcija i kooperaciju sa potencijalnim konkurentima, dok se vertikalne transakcije odnose na podugovaranje (engl. subcontracting),13 alijanse i fleksibilne business mree sa dobavljaima i kupcima.
TABELA 15.2. Oblici saradnje

Oblici saradnje Subcontracting Licenciranje Konzorcij Strateka alijansa Zajedniko ulaganje Mrea Vrijeme trajanja Kratkorono Fiksiran rok Srednjorono Fleksibilno Dugorono Dugorono Prednosti Redukcija trokova i rizika, redukcija vremena proizvodnje Nabava tehnologije Ekspertize, standardi, podjela finansiranja Niska privrenost, pristup tritu Komplementarni know-how, posveen management Dinamini, uei potencijal Nedostaci Trai trokove, ograniava performanse i kvalitet proizvoda Ugovorni trokovi i ogranienja Curenje znanja, supsekventna diferencijacija Potencijalno zarobljavanje, curenje znanja Strateki pritisak, kulturoloka nadmonost Statika neefikasnost
Izvor: Tidd, Bessant and Pavitt (2005).
Subcontracting
Subcontracting kao oblik saradnje je postao popularan u zadnjih nekoliko decenija. Veina ovih aranmana je bazirana na visokom potencijalu smanjivanja visine trokova. Subcontracting je aktivnost koja se nalazi na pola puta izmeu potpune internalizacije nabavki i istih trinih transakcija. Firma koja plasira narudbu ili ugovor se zove principal, a firma koja izvrava narudbu se zove subcontractor. Razlikujemo dvije vrste subcontractinga: x x Komercijalni subcontracting koji ukljuuje izradu gotovih proizvoda po specifikaciji principala. Subcontractor ne uestvuje u marketingu proizvoda, koji se prodaje pod principalovim brandom i preko njegovih distribucijskih kanala. Principal moe biti ili proizvodna firma ili trgovaka firma. Industrijski subcontracting moe biti razvrstan na tri tipa. Subcontracting specijaliteta obuhvata izvravanje specijalistikih funkcija koje principal nee ili ne moe da radi. Subcontracting tednje trokova se bazira na razlici u proizvodnim trokovima nekih procesa ili proizvoda izmeu principala i subcontractora. Komplementarni ili naizmjenini subcontracting je nain na koji principal savlauje povremene valove potranje bez poveanja svojih proizvodnih kapaciteta. Subcontractor se koristi kao ekstra kapacitet, esto za ogranieni period ili pojedinanu isporuku.
Odnosi izmeu principala i subcontractora mogu se pojaviti u razliitim oblicima, dok vrijeme angairanja moe biti dugoroni i kratkorono. Ukljuivanje principala moe varirati u odnosu na finansiranje, tehnologiju, dizajn, obezbjeenje materijala i opreme, kvalitet, dok je principal sam odgovoran za
13
Bosanski izraz podugovaranje ne odraava sutinu odnosa izmeu firmi, pa zato radije koristimo originalni engleski termin.
431
marketing i distribuciju gotovih proizvoda ili za araniranje dalje prerade ili montae (proizvodnja na originalnoj opremi (original equipment manufacture - OEM). Jedan od najznaajnijih pravaca rasta u zadnjih 40 godina je bilo irenje subcontractinga preko nacionalnih granica, to je dovelo do meunarodnog subcontractinga kao vane globalne aktivnosti. Relativno niski transportni trokovi, kombinirani sa visokom sposobnosti za kontroliranje i koordiniranje operacija subcontractinga na vrlo velikim razdaljama, je omoguavalo firmama iz razvijenih zemalja da koriste prednosti vrlo malih trokova rada u zemljama u razvoju.
Licenciranje
Licenciranje omoguava jednoj firmi da eksploatira intelektualno vlasnitvo druge firme u zamjenu za plaanje trokova ili rojaliteta iz prodaje. Licenca, uobiajeno, specificira podruja primjene i trita na kojima se licencirana tehnologija moe koristiti. Prodava licence zahtijeva od kupca pravo uvida u svako tehnoloko unapreenje koje je koritenjem licence napravljeno. U savremenoj praksi odnos izmeu relativnih trokova i beneficija licenciranja zavise od prirode tehnologija i trita, kao i od strategija i sposobnosti firmi. U mnogim industrijskim sektorima (hemijska i farmaceutska industrija, inenjering) je brzina pristupa licenci mnogo vanija od trokova njene nabave. Kod inovativnih sektora je brza nabava znanja potrebnog za razvoj proizvoda postala izuzetno vana. Franizing je hibridna forma licence u kojoj davalac (franizer) daje korisniku (franizantu) pravo na repliciranje svog tehnolokog sistema i industrijskog vlasnitva uz odgovarajuu naknadu. U savremenoj praksi su se afirmirala tri tipa franizinga: (i) distribucijski franizing, (ii) - sistem poslovanja u lancu i (iii) proizvodni franizing. Kod distribucijskog tipa franizer daje distributerima pravo na ekskluzivnu prodaju svojih proizvoda na odreenoj teritoriji. Sistem poslovanja u lancu podrazumijeva da franizant mora poslovati pod trgovakim imenom franizera i sa njegovom tehnologijom. Kod proizvodnog tipa franizer daje franizantu esencijalne sastojke za proizvodnju proizvoda, pri emu franizant ima pravo ekskluzivne distribucije na odreenom tritu. Ovaj oblik saradnje je est u industriji bezalkoholnih pia (Coca Cola, Pepsi Cola), hotela (Holiday Inn, Intercontinental), prehrambenih proizvoda (Mc Donald's), odjee (Benetton, Lewis) itd.
Istraivaki konzorciji
Istraivaki konzorcij formira nekoliko organizacija za zajedniki rad na jasno specificiranim R&D projektima. Motivi za pristupanje nekom istraivakom konzorciju su u podjeli trokova i rizika istraivanja, u objedinjavanju rijetkih ekspertnih znanja i opreme, u izvoenju prethodnih istraivanja i u uspostavljanju standarda istraivanja. Konzorciji mogu imati razliite oblike - od najcentraliziranijih formi objedinjavanja finansijskih sredstava za izgradnju zajednikih R&D kapaciteta ili poduhvata, pa do koordiniranih istraivanja koja se izvode u firmama-lanicama konzorcija. U SAD preovladuju koordinirana istraivanja, u EU centralizirana istraivanja, a u Japanu hibridne forme istraivanja. Izvore istraivakih konzorcija moemo nai u industrijskim istraivakim asocijacijama, koje su, kombinacijom vladinih fondova i finansijskim kontribucijama lanica, prvi put formirane u Velikoj Britaniji u toku Prvog svjetskog rata. Mnoge od tih asocijacija kao komercijalne istraivake organizacije egzistiraju i danas. Ovaj koncept je 50-ih godina 20. stoljea preneen u Japan, kada je formiran veliki broj konzorcija za razvoj komponenti za industriju automobila.
432 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Strategijske alijanse

Strategijske alijanse, formalne ili neformalne, osnivaju se sporazumom izmeu dvije ili vie firmi, kojim se precizira zajednika proizvodnja ili razvoj nove tehnologije ili proizvoda (dodatak 15c.). Za razliku od istraivakih konzorcija, koji su vie usmjereni ka bazinim istraivanjima, strategijske alijanse fokusiraju projekte koji su bliski tritu. Sporazumi o saradnji firmi iz dvije ili vie drava nisu neka nova stvar. Meutim, ono to je novo je njeno eksplozivno irenje. I, to je jo znaajnije, veina strategijskih alijansi se odnosi na alijanse izmeu konkurenata na tritu. Neke studije su pokazale da se skoro tri etvrtine alijansi odnosi na alijanse izmeu kompanija koje djeluju na istom tritu.14 U zadnje dvije decenije je dolo do dramatinog poveanja broja strategijskih alijansi: Broj novih strategijskih alijansi (domaih i meunarodnih) je u periodu od 1989. do 1999. godine porastao preko est puta (sa 1.200 na 7.000 u 1999. godini). U prosjeku, na jednu domau alijansu dolaze dvije internacionalne strategijske alijanse, to ukazuje da je za stvaranje alijansi globalizacija primarni motiv.15
Fleksibilne business mree

Pod pritiskom globalizacije izranjaju mnoge nove organizacijske forme saradnje, od kojih je najrairenija fleksibilna business mrea, u kojoj su skoro sve funkcije u proizvodnom lancu, osim centralizirane koordinacije i kontrole, koncentrirane u okviru veeg broja nezavisnih firmi, iji se gotov proizvod marketira pod brand imenom neke lider kompanije. Fleksibilne business mree obuhvataju kompleksne relacije izmeu velikog broja nezavisnih firmi, od koja svaka obavlja neku specijalistiku ulogu u koordiniranoj fleksibilnoj mrei. Organizacijski, struktura ovih mrea je relativno ravna i nehijerarhijska. Svi uesnici u mrei su samostalne firme, bez zajednikog vlasnitva. One su kooperativne, relacijske strukture izmeu nezavisnih i kvazi-nezavisnih firmi, koje su bazirane na visokom stepenu povjerenja, i na ijem elu se nalazi neka firma sa jakim brandom i kontrolom distribucije i prodaje (boks 15.1.).
Boks 15.1. Benetton business mrea

Najpoznatija italijanska odjevna kompanija Benetton sebe ne posmatra kao proizvoaa ili trgovca odjee, ve kao kompaniju za usluge odjevanja. Benetton djeluje u 120 zemalja. Njen osnovni business je odjea sa naglaenim italijanskim dizajnom, iji su stil, kvalitet i osobine pretoeni u nekoliko brandova: United Colors of Benetton, Sisley, Playlife i Killer Loop. Grupa prodaje 110 miliona komada odjee godinje i ostvari prihod od 1,7 milijardi eura. Dok je veina evropskih firmi premjestila svoju proizvodnju u Aziju, oko 80% Benettonove odjee se jo proizvodi u Evropi, uglavnom u Italiji, ali ne i u Benettonovim pogonima. Benettonov sistem proizvodnje, koordiniran visokotehnolokim sistemima organizacije iz Castretta (Treviso) kontrolira rad oko 500 subcontractora, od kojih je 90% locirano u pokrajini Veneto. Benetton obavlja funkcije dizajniranja, krojenja, bojenja, kao i centralne logistike, to se pokazalo kao krucijalno za odravanje kvaliteta i kontrole trokova. Umjesto da kao veina vodeih evropskih proizvoaa odjee relocira proizvodnju u drave sa niskim trokovima rada, Benetton je izgradio dva visokotehnoloka pogona u svojoj centrali u Italiji, od kojih je jedan potpuno kompjuterizirani pogon za krojenje, bojenje i kompjuterizirano pletenje, dok se drugi pogon odnosi na visokokomjuteriziranu centralnu logistiku pomou koje ostvaruje totalnu integraciju u svom proizvodnom lancu: od naloga kupca do pakovanja i isporuke. Benettonov
14 15
Gomes-Casseres (1996). Kang and Sakai (2000).
433
logistiki sistem se sastoji od automatskog sistema za sortiranje, koji asamblira individualne narudbe od svih Benetonnovih prodajnih mjesta irom svijeta, pakuje ih u odgovarajue kutije i usmjerava u automatski distribucijski sistem, koji direktno naruene proizvode direktno alju u 5.000 prodavnica u 120 zemalja svijeta, od kojih je veina u sistemu franizinga. Iako Beneton kontrolira prodaju u prodavnicama, on ne snosi direktni rizik. Za razliku od oubiajenih franiznih aranmana, Benetton ne naplauje rojalitete niti vraa nazad neprodane komade odjee. U sutini, svaka prodavnica je totalno nezavisna i sama snosi riziko, a, zauzvrat, Benetton osigurava visok profil i standard prodavnica na najfrekventnijim gradskim podrujima, kao i masovnu, esto i kontroverznu reklamnu kampanju. Kljuna veza izmeu Benettonovog fleksibilnog proizvodnog sistema i krajnje prodaje preko franiznih kapaciteta je visokosofisticirani elektronski sistem prodaje.
Adaprirano prema Dicken (2004) i www.benetton.com
Svaka faza proizvodnog ciklusa ima znaajan uticaj na prirodu proizvodnog procesa. Pri tome je najvaniji nain na koji se relativna vanost glavnih proizvodnih faktora mijenja. Generalno, kako ciklusi napreduju, akcenat se pomie sa produkt tehnologija na procesne tehnologije. Relativna vanost trokova rada, posebno poluobuenog i neobuenog, se poveava, a geografska lokacija postaje vrlo relevantna za pojedine faze ciklusa proizvoda.
15.4. LOKALIZIRANJE EKONOMSKIH AKTIVNOSTI I CLUSTERI

Duboko uvrijeeno miljenje da globalizacija oslobaa ekonomske aktivnosti od zavisnosti od distance je, kako smo vidjeli u prethodnim poglavljima, u osnovi pogreno. Svaka ekonomska aktivnost se mora negdje locirati, a uoava se i jaka sklonost za stvaranje geolokaliziranih ekonomskih grozdova (engl. cluster) ili aglomeracija.16 Te geografske koncentracije raznih aktivnosti ili na lokalnom, ili na regionalnom ili subnacionalnom nivou su u globalnim uslovima postale vie pravilo, a ne izuzetak. Iako je ovaj proces prvenstveno rezultat privatnog sektora, pogonska snaga, obim i implikacije clusteringa esto se podstiu odgovarajuim dravnim politikama. Clustering ili rojenje firmi se generalno definira kao proces kolokacije firmi i drugih aktera na nekom odreenom geografskom podruju, koji sarauju oko neke centralne funkcionalne nie i koji uspostavljaju tijesne veze i radne alijanse u cilju ostvarivanja kolektivne konkurentnosti. Ovaj koncept aglomeracije ili kolokacije odgovarajuih aktivnosti nikada nije egzogen, jer su zajednike strategije i akcije motivirane predvienim zajednikim koristima. U ovom poglavlju elimo razjasniti koncepte i kljune elemente procesa rojenja firmi, te politike i prakse procesa clusteriranja.
Koncepti i kljuni elementi

Podsticaji za prouavanje procesa rojenja firmi su prvo doli od geografa koji su, prouavajui zemljinu rentu, otkrili procese aglomeracije i specijalizacije poljoprivredne proizvodnje oko gradova 19. stoljea.17 U ekonomskoj literaturi se aglomeracija industrijske proizvodnje prvi put sree u terminu marshallijanskih
16
Termin cluster (imenica) se moe prevesti kao sveanj, grupa, grozd, jato ili kao (zamjenica) sakupljati se. Kako na
bosanskom jeziku ne postoji etabiliran prevod za ovaj izraz, u daljem tekstu e se kombinirano koristiti bosanski i engleski izraz, i to u cilju promocije bosanskog izraza. von Thnen (1826).
17

eksternaliteta i prednostima koncentracije specijaliziranih industrija na pojedinim lokacijama. Marshall je karakterizaciju lokalnih koncentracija specijaliziranih ekonomskih aktivnosti modelirao u obliku trijade raspoloivosti obuenog rada, lokalne podrke razvoju trgovine i specijalizacije razliitih lokalnih firmi u razliitim branama proizvodnje (slika 15.5.) i nazvao je industriski distrikti.18
SLIKA 15.5. Marshallova trijada

Lokalni pool specijaliziranog rada Akumulirana obuka Lokalno trite specijaliziranih radnika
Lokalna industrijska atmosfera Lokalizirana akumulacija znanja Stvaranje novih ideja i business metoda Lokalna podrka i pomo trgovini Snabdjevanje inputima Organizacija trgovine Lokalna podjela rada izmeu firmi Specijalizacija u razliitim granama proizvodnje Koritenje specijalizirane opreme
Izvor: Martin and Sunley (2001).
U prvoj polovini 20. stoljea je nekoliko autora dalo znaajan doprinos objanjenju veza izmeu geografske aglomeracije i obima ekonomije. Weber, Christaller i Lsch su objasnili kako odluka proizvoaa o lokaciji proizvodnje zavisi od beneficija obima proizvodnje i trokova isporuke, to podstie aglomeraciju firmi i predodreuje neke lokacije za obavljanje business aktivnosti.19 Odreeni uticaj na razvoj lokacijskih teorija su imali i radovi Petera Schumpetera, koji su potcrtavali ulogu tehnolokih promjena na industrijski razvoj, snagu inovacija i znaaj preduzetnika kao agenata promjena koji igraju vanu ulogu u kreativnoj destrukciji.
Poslije Drugog svjetskog rata su brojni autori posebno osvijetlili ulogu inovacija i znanja u generiranju aglomeracijskih eksternaliteta. Arrow je objasnio ulogu konkurencije u stvaranju povlastica za inoviranje, Kamien i Schwartz, te Nelson i Winter su objasnili evolucijske i meuzavisne relacije izmeu trinih struktura i inovacija, Geroski i Aghion su osvjetlili relacije izmeu snage R&D resursa i rizika koji postoje uslijed dominacije trinih lidera, Nordhaus je utvrdio da inovacijske procese prate eksternaliteti koji se ne biljee u trinim transakcijama, Polanyi je razdvojio ulogu tacit znanja od uloge kodiranih informacija, von Hippel i Cowan su utvrdili da kodificirana znanja imaju ekonomsku vanost kada se kombiniraju sa specifinim sposobnostima njihovog koritenja, dok su Coase i Williamson osvijetlili odnose izmeu prirode trita i organizacijske hijerarhije, te uticaj transakcijskih trokova i specifinosti sredstava na prednosti razliitih organizacijskih formi.20 Veze izmeu regionalnog prostora interakcija ekonomskih aktera i inovacija su objanjavane i u teorijama industrijskih organizacija. Perroux je skrenuo panju na regionalni rast teorijom o rastu polova i saetom ekonomskom prostoru, kao i konceptima eksternih ekonomija, aglomeracije i veza.21 Ove ideje su dostigle vrhunac 1980s rastom interesa za industrijske distrikte tree Italije, tj. za ekonomski uspjeh organizacijskih struktura firmi u sjevernoistonoj i centralnoj Italiji u kontrastu sa stagnacijom siromanog Juga (druga Italija) i ekonomskom recesijom bogatog sjeverozapada (prva Italija). Performanse tree Italije su pobudile interes za prouavanje ekonomskog i socijalnog tkiva regija karakteristinih po
18 19 20
21
Marshall (1890). Weber (1909). Arrow (1962); Kamien and Schwartz (1972); Nelson i Winter (1982); Geroski (1990); Aghion et al. (2002); Nordhaus (1969); Polanyi (1962); von Hippel (1994); Coase (1960); (Williamson, 1985). Perroux (1950).
435
koncentraciji firmi na specifinim lokacijama u specifinim industrijskim sektorima. Ovi distrikti su uspostavili jaku poziciju na svjetskom tritu u brojnim tradicionalnim proizvodnim kategorijama, ukljuujui obuu, odjeu, namjetaj, muzike instrumente, keramiku, podove.22 Dalja istraivanja su se usmjerila na organizaciju industrijske strukture koja olakava i omoguava fleksibilne strukture i specijalizaciju. Fokus je usmjeren na ulogu malih i srednjih preduzea, kao i na ulogu vlada i trgovinskih asocijacija u njihovom stvaranju i razvoju, na historijske, socijalne i ekonomske uslove umreavanja firmi, te studije pojedinih grozdova i politika prema razvoju industrijskih grozdova.23 Glavna prekretnica u razvoju teorija cluster koncepta bila je Porterova knjiga Konkurentske prednosti nacija, u kojoj Porter zagovara specijalizaciju firmi na osnovu historijske specifinosti industrijskih distrikta. Porterov neo-marshallijanski cluster koncept (slika 15.6.) objanjava da izvozni uspjesi firmi iz novoindustrijaliziranih zemalja nisu samo izolirane prie o uspjehu, nego uspjene grupe rivala iz odreenih industrija koji su meusobno povezani razliitim horizontalnim i vertikalnim vezama.
SLIKA 15.6. Porterov koncept konkurentskog dijamanta

Strategija firme i rivalstvo Snana konkurencija lokalno baziranih rivala
Uslovi faktora inputa Lokalni resursi rada, kapitala i prirodnih resirsa; fizika, administrativna i tehnoloka infrastruktura, specijalizirani inputi
Lokalni kontekst Lokalno okruenje koje ohrabruje odgovarajue oblike investicija i odrivo poboljanje
Uslovi potranje Sofisticirani i potrani lokalni kupci; specijalizirana lokalna potranja; potrebe potroaa koje ih anticipiraju drugdje
Sline i potporne industrije Prisustvo sposobnih lokalnih dobavljaa i konkurentnih potpornih i slinih industrija
Izvor: Martin and Sunley (2001).
Prema Porteru, snaga industrijskih grozdova/clustera poiva na interakciji etiri grupe faktora, koje sainjavaju tzv. konkurentski dijamant: (i) - strategija firme, (ii) - struktura i rivalitet, (iii) - uslovi faktora inputa i (iv) - odgovarajue i potporne industrije. Po Porteru, geografska koncentracija firmi iz iste industrije u konkurentnom dijamantu se uoava irom svijeta. Konkurentni dijamant je pogonska snaga razvoja clustera, dok je cluster prostorska manifestacija konkurentnog dijamanta.
22 23
Becattini (1989); Brusco (1990).. Sengenberger et al. (1990); Piore and Sabel (1984); Becattini (1990); Best (1990); Porter (1990) ; Pyke et al. (1990); Humphrey and Schmitz (1995); Nadvi (1995); World Bank (1999) OECD (1999 i 2001a); Commission (2002).

U literaturi se moe sresti veliki broj definicija clustera, od kojih je najpoznatija Porterova iz 1998. godine: Clusteri su geografski bliske grupe meusobno povezanih kompanija i asociranih institucija u odreenom polju povezanih uzajamnostima i komplementarnostima. Clusteri obuhvataju vrstu povezanih industrija i drugih entiteta vanih za konkurentnost ukljuujui vladine i druge institucije, kao univerzitete, agencije za uspostavljanje standarda, istraivake centre, izvoae strune obuke i trgovinske asocijacije.24 Teorije clustera su proirile vidike od ranih analitikih istraivanja funkcionalnih i prostornih fenomena ka izgradnji operacionog orua za regionalni i lokalni razvoj. Performanse i karakteristike najvie prouavanih clustera u treoj Italiji, Baden-Wrttembergu i Silikonskoj dolini su pomogle da se identificira sedam kljunih elemenata funkcioniranja clustera:25 x x x x x x x geografska koncentracija; specijalizacija; multipli akteri; konkurencija i kooperacija; kritina masa; ivotni vijek clustera; inovacije.
Geografska koncentracija
Geografska koncentracija je centralna karakteristika svake cluster ideje i srce svakog cluster koncepta. Prvo, postoje hard aspekti povezani sa beneficijama koje proizilaze iz kolokacije firme na pojedinim podrujima (specifini prirodni resursi, geografska blizina za sniavanje transakcijskih trokova pristupu i transferu znanja, mogunosti za ekonomiju obima i prostora, laka specijalizacija ponude izvora rada, kapitala ili tehnologije, laki pristup i podjela informacija o trinim i tehnolokim promjenama, prepletenost sa lokalnim kupcima). Drugo, jednako vani su i soft aspekti lokalizacije socijalnog kapitala (boks 15.2.). Geografska blizina firmi i istraivakih institucija omoguava neformalnu razmjenu i akumulaciju tacit znanja i svakodnevnu razmjenu iskustava. Atraktivni uslovi rada i ivota esto igraju vrlo vanu ulogu, jer se stvaraju specifine okoline za susret ljudi, u kojima je lake ostvariti dobre socijalne odnose. U italijanskim industrijskim distriktima vanu ulogu igraju lanstva u asocijacijama, sindikatima te lokalnim institucijama.
Boks 15.2. Socijalni kapital i clusteri

Koncept socijalnog kapitala, kome je posveena jedna cijela glava, zasluuje i na ovom mjestu potrebnu panju, jer socijalni kapital moe donijeti kljuna unapreenja u spill-overima znanja, produktivnosti i tritu rada. Socijalni kapital se moe posmatrati kao: (i) produkcijski faktor koji je paralelan sa fizikim i humanim kapitalom; (ii) determinanta transakcijskih trokova i (iii) determinanta trokova nadgledanja. On moe posluiti kao olakiva finansiranja firmi u clusteru, jer mreno povezani preduzetnici mogu udruiti svoje resurse ili dii zajednike kredite. Izvori socijalnog kapitala su: (i) porodica; (ii) kola; (iii) lokalna zajednica; (iv) firme; (v) civilno drutvo; (vi) institucije javnog sektora; (vii) gender i (viii) etnicitet. Ali, mehanizmi za njegovo uspostavljanje variraju, pri emu
24 25
Porter (1998b). Andersson at al (2004).
437
institucionalne i neformalne interpersonalne relacije mogu odigrati znaajnu ulogu. Prema Putnamu, vodeem teoretiaru socijalnog kapitala, centralna ideja je da socijalne mree imaju svoju vrijednost i da te mree rastu ako njeni lanovi sa drugim lanovima uspostavljaju odnose putem normi reciprociteta.26 Norme reciprociteta se baziraju na socijalnim mreama. Povezivajue mree povezuju ljude koji su meusobno slini i podravaju partikulizirane reciprocitete. Premoavajue mree povezuju ljude koji su razliiti i koji gaje generalizirane reciprocitete. Socijalni kapital kreira vrijednost za lanove kroz pozitivne eksterne efekte, diobu znanja, pooling rizika, ohrabrivanjem zatite identiteta i solidarnosti, podrava mi mentalitet. Pri tome treba znati da se, za razliku od humanog kapitala koji se odnosi na pojedinca, socijalni kapital odnosi na socijalno tkivo pojedinaca.27 Treba napomenuti i to da socijalni kapital ne mora biti lokalno povezan, nego moe da se prostire preko vrlo velikih razdaljina, kao na primjeru etnikog socijalnog kapitala. Naprimjer, Indija ostvaruje znatne beneficije iz finansijskih, komercijalnih i naunih tokova koji dolaze iz dijaspore, dok etnike grupe Kineza, koji su dispergirani u skoro sve dijelove svijeta, ostvaruju beneficije iz brojnih meusobnih interakcija (etnike business mree).
Svaka faza proizvodnog ciklusa ima znaajan uticaj na prirodu proizvodnog procesa. Pri tome je najvaniji nain na koji se relativna vanost glavnih proizvodnih faktora mijenja. Generalno, kako ciklusi napreduju, akcenat se pomie sa produkt tehnologija na procesne tehnologije. Relativna vanost trokova rada, posebno poluobuenog i neobuenog, se poveava, a geografska lokacija postaje vrlo relevantna za pojedine faze ciklusa proizvoda.
Specijalizacija
Specijalizacija clustera proistie iz meusobne povezanosti uesnika preko core aktivnosti, koja usmjerava firme prema tritu ili procesu. Meutim, kod savremenih clustera je broj tradicionalnih transakcija na relaciji kupac-dobavlja ogranien, jer se akcenat sve vie pomjera prema spilloveru znanja i dijeljenja iskustava formalno (profesionalna tijela i organizacija) ili neformalno (cafeteria effect i drugi oblici neformalne razmjene). Iako se clusteri ne mogu posmatrati kao rojenje firmi iz iste industrije i iste kategorije proizvoda, ipak je rojenje firmi u tradicionalnim sektorskim granicama vaan izvor inovacija i konkurentnosti. Meutim, efektivni clustering ima jake elemente komplementarne specijalizacije aktera. Na taj nain se u ovako kreiranoj multiploj organizaciji stvara sinergija uenja, koja moe proizvesti potpuno nove inovacije i core proizvode.28 esto se dogaa, pogotovo kod izranjajuih tehnologija, da tradicionalne sektorske granice zastarjevaju, jer se stvorene meuveze ire na razliite manufakturne i uslune industrije. Ove tendencije se mogu ilustrirati sa dva praktina primjera. Kod Telematic Valley Clustera u Gothenburgu, zapadna vedska su meusobne interakcije izmeu GPS, ICT, auto i senzor tehnologija kreirali potpuno novo polje telematik tehnologija. Drugi primjer se odnosi na biotehnologiju, koja je povezana sa razliitim industrijama, naprimjer, industrijom hrane, poljoprivredom, zdravstvom i okolinom. Asimilirano biotehnoloko znanje iz participirajuih industrija se clusterira kao posebno polje clustera, formiraju se nove aktivnosti, koje se zatim kao integrirano znanje vraaju sektorima porijekla. To znai da priroda specijalizacije u clusterima ne mora biti omeena klasinim sektorskim granicama.
26 27 28
Putnam (1993). Coleman (1988). Dunning (2000).
438 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Cluster akteri

U svakom clusteru firme stvaraju prirodne i jasne komponente ili blokove. Clustering je, ustvari, neka vrsta pluralizma, a ne dominacija jedne firme. U odsustvu pluralizma, aglomeracija e najvjerovatnije stvoriti produeno preduzee u kojem e druge kompanije ili pogoni funkcionirati kao subcontractori ili klijenti glavne firme. Slino se dogaa i kod vlasniki unakrsno povezanih firmi, koje u sutini nisu samostalne i ne oslanjaju se na costs-benefit efekte, pa zato takva forma aglomeriranja zapravo i nije cluster, nego je neki oblik proizvodnih mrea. Business firme nisu jedini relevantni akteri u clusterima. Pored velikog broja nezavisnih SMEs, cluster obuhvata i Vlada intenzivne veze i alijanse sa razliitim Kompanije institucijama kao to su univerziteti, istraivaki instituti, javne vlasti, organizacije potroaa itd. Za svaki Institucije za saradnju cluster su vitalne etiri glavne kategorije aktera: kompanije, vlasti, istraivaka zajednica i finansijske institucije (slika Istraivaka Finansijske zajednica 15.7.).29 Pored njih su vrlo vane i institucije institucije za saradnju, koje su ustvari formalni ili neformalni promotori cluster Izvor: Andersson at al (2004). inicijativa. Njihova je uloga vrlo razliita i njih sastavljaju ve organizirani akteri kao to su privredne komore, industrijska udruenja, profesionalne organizacije, sindikati, organizacije za transfer tehnologije, centri za kvalitet, think tanks organizacije, univerzitetske alumni asocijacije itd. U zadnje vrijeme je uloga univerziteta porasla, jer univerziteti nisu vani samo sa aspekta obavljanja svoje uloge u obrazovanju i istraivanju, nego i sa aspekta njihovog potencijala za stvaranje vorova preduzetnitva i za uspostavljanje veza na relaciji nauka-industrija.
SLIKA 15.7. Kategorije cluster aktera
Dinamika i veze clustera: konkurencija i kooperacija

etvrti element se odnosi na povezanost i meusobne odnose izmeu aktera u clusteru na podruju konkurencije i kooperacije. U clusteru firme konkuriraju meusobno, to stvara odreene pritiske za poboljanja. U zavisnosti od karakteristika trita, akteri tee da ostvare prednosti reduciranjem trokova i cijena, poveanjem kvaliteta, pridobijanjem novih kupaca ili ulaskom na nova trita. Ograniavanje konkurencije je esto skupo za drutvo u cjelini, posebno dugorono. Barijere za ulazak ili irenje novih lanova mogu prouzrokovati nezdrave privilegije. Istovremeno, akteri u clusteru kooperiraju oko core aktivnosti, koristei njene kljune kompetencije. Pooliranjem resursa i rizika te zajednikim razvojem komplementarnih funkcija, firme postiu potrebnu ekonomiju obima i prostora. Clusteri nastoje ostvariti zajedniki identitet prema spoljnom svijetu, te istovremeno ostvariti specifian nain funkcioniranja u clusteru. Centralni aspekt ovog cluster elementa je obim do kojeg su firme spremne da se angairaju u razmjeni (i podjeli) tokova informacija i znanja (u odnosu na tehnologiju, management i marketing). Povjerenje i
29
Slvell et al. (2003).
439
prepoznavanje sutine business saradnje je vrlo znaajno za geografski orijentirane clustere. Homogenija populacija olakava razmjenu tacit znanja i povjerenja, a sa visokim nivoom socijalnog kapitala akteri djeluju efektivnije kao grupa.30 U odnosu na neformalne tokove znanja, globalne veze i angaman TNC u clusteru mogu biti vrlo znaajni (dodatak 15.d.). Razliiti clusteri mogu biti razliito povezani u globalni lanac vrijednosti. Naprimjer, automobilski clusteri mogu imati vorove specijalizirane u pojedinim dijelovima lanca vrijednosti: naprimjer dizajn cluster u vedskoj, proizvoaki cluster u Aziji, glavna centrala i R&D cluster u SAD, ili cluster prodaje i montae u Latinskoj Americi, koji je povezan sa finansijskim clusterom u Londonu.
Kritina masa
U cilju ostvarivanja unutranje dinamike, cluster mora angairati brojne aktere i pri tome postii kritinu masu, tj. odreenu minimalnu koncentraciju radnika, managera, eksperata, finansijera, preduzetnika itd. Dostizanje kritine mase moe pokrenuti industrijsko restrukturiranje u clusteru, ona moe posluiti i kao buffer i napraviti cluster otpornim na egzogene okove ili duge vrste pritisaka, ukljuujui gubitnike kompanije, pa ak i kada one pripadaju grupi kljunih kompanija. Odsustvo kritine mase, ili tanje lokalne baze, moe napraviti zemlju ili regiju osjetljivom na gubitke specifinih resursa i obuke, koji su inae gradbeni dio razvoja clustera. Drugi aspekt se odnosi na zavisnost od puta, koja sugerira da budua industrijska snaga zavisi od naina kako su danas na odreenoj lokaciji sredstva i obuka raspoloivi, i da li su dostigla odreenu kritinu masu. Ukoliko to nije sluaj, budue trajektorije rasta e biti vrlo nesigurne. Pri tome treba shvatiti da je pojam kritine mase sam po sebi vrlo fluidan. Kod odreenih tehnologija i industrija, kao, naprimjer, kod nuklearnih tehnologija, farmaceutske industrije, industrije motornih vozila i brodogradnje je postizanje kritine mase izuzetno zahtjevno. U dugim industrijama to nije sluaj.
ivotni ciklus clustera

Clusteri i cluster inicijative ne predstavljaju privremene solucije za akutne probleme, oni se mogu usmjeravati u cilju postizanja unutranje stabilnosti. U toku svog ivotnog ciklusa, svaki cluster prolazi kroz brojne faze u odnosu na inherentnost i dinamiku razvoja, te specifine okolnosti. Generalno, ivotni vijek clustera se moe opisati sa pet faza razvoja (slika 15.8.):31 x x x x x Aglomeracija. Regija stvara brojne kompanije i druge aktere. Izranjanje clustera. Embrion clustera se stvara kada akteri u aglomeraciji poinju kooperirati oko core aktivnosti i poinju ostvarivati skupne mogunosti. Razvoj clustera. Izranjaju ili se prikljuuju novi akteri u istim ili komplementarnim aktivnostima; izmeu aktera se razvijaju nove veze, pojavljuju se (formalno ili neformalno) organizacije za saradnju, zajednika marka, brand, web stranice itd. Sazrijevanje clustera. Cluster dostie kritinu masu potrebnih aktera. On je ve razvio odnose izvan clustera sa drugim clusterima, aktivnostima i regijama. Postignuta je unutranja dinamika formiranja novih firmi preko zajednikih ulaganja, spin-offa itd. Transformacija. Vremenom se deavaju trine, tehnoloke i procesne promjene u clusteru. U cilju preivljavanja, postizanja odrivosti i spreavanja stagnacije i raspada, cluster se mora
30 31
Nahapiet and Goshal (1998). SRI International (2001).

inovirati i adaprirati na nastale promjene. Ovi procesi mogu rezultirati transformacijom u jedan ili nekoliko novih clustera, koji su fokusirani na druge aktivnosti, ili koji mijenjaju nain na koji su isporuivali proizvode i usluge.
SLIKA 15.8. ivotni vijek clustera
Aglomeracija
Izranjanje clustera
Razvoj clustera
Sazrijevanje clustera
Transformacija
Izvor: SRI International (2001).
U literaturi se na temu specijalizacije i ivotnog vijeka clustera esto mogu sresti stereotipi cluster firmi kao firmi sa jakim tehnikim i proizvodnim funkcijama i slabim marketing i razvojnim funkcijama. Ova karakterizacija je rezultat nekoliko faktora: a) - prirode i porijekla industrijskog clustera; b) - dobrih trinih uslova i orijentacije kupaca, koji cluster firmama omoguuju dobar finansijski efekat i bez razvoja marketing aktivnosti; c) - historijskog profila lanica clustera, koje sve aktivnosti, osim tehnikih i proizvodnih, smatraju marginalnim; d) - potekoa koje male firme imaju kod razvoja funkcija istraivanja, razvoja i marketinga i e) - centralne uloge vlasnika-managera, koji najee ima odlinu tehniku i proizvodnu obuku.32 Paljiviji pogled na strukturu industrijskih clustera i na njihovu evoluciju od homogenog do heterogenog modela (slika 15.9.) pokazuje da stereotipi o strukturi industrijskih clustera i vrsti cluster kompanija ne odgovaraju realitetu.33 Naime, industrijski cluster kao cjelina uvijek igra relevantnu ulogu u razvoju business ideja svake pojedinane cluster firme i mijenja njeno prvobitno podruje konkurentnosti. Posebnosti, koje su karakteristine za svaki pojedinani industrijski cluster, stvaraju nevjerovatne raznolikosti u business vrijednostima pojedinih cluster firmi. Ova raznolikost ne znai anarhiju preduzetnikih inicijativa, jer se svaka cluster kompanija uvijek opredjeljuje za razvoj neke svoje, specifine uloge u okviru cjelokupnog clustera, sa kojom e moi igrati dinamiku i sinergijsku ulogu u cjelokupnom clusteru. Gornji aspekt omoguava da se mogu, uprkos ogromnoj raznolikosti firmi, napraviti relativno homogeni profili nekoliko glavnih arhetipova cluster firmi (slika 15.10.) i klasificirati ih na: a) - osnovu njihove
32 33
Alberti (2001); Becattini (1989). Lazerson and Lorenzoni (1999); Piore and Sabel (1984).
441
razliitosti u stepenu slobode formuliranja vlastitih strategija i b) - na osnovu razliite sklonosti u razvoju karakteristinih kompetencija.34
Slika 15.9. Evolucija clustera: homogeni i heterogeni modeli

Klasina cluster firma Velika i vodea firma lokomotiva Subcontracting firma (vagon)
Stuck firma Dobavlja radne snage Specijalizirana firma
Homogeni model
Heterogeni model
Izvori: homogeni model - Piore and Sabel (1984); heterogeni model - Lazerson and lorenzoni (1999)
Slika 15.10. Arhetipi cluster kompanija

Visoka
Strategijska sloboda
Lokomotiva firma
Vagon firma
Specijalizirana firma Niska Difuzirana na svim podrujima
Stuck firma
Fokusirana na jedno specifino podruje
Obzirom na stepen slobode formuliranja strategija, cluster firme mogu biti firme koje imaju visoku i firme koje imaju nisku strategijsku slobodu. Prve firme su situirane na samom kraju lanca vrijednosti ukupnog clustera, to znai da su sposobne da autonomno razvijaju svoju poziciju na krajnjem tritu u odnosu na proizvod, kupca, geografski prostor i distribucijske kanale. Firme druge grupe djeluju na intermedijarnom podruju lanca vrijednosti clustera, to znai da su njihovi kupci zavisni od drugih cluster kompanija, koje djeluju na podrujima nizvodnih aktivnosti. Obzirom na razliitost firmi u razvoju karakteristinih kompetencija, cluster firme mogu biti firme koje razvijaju svoje
Razvoj kompetencija
Izvor: Salvato (2001).
34
Salvato (2001).

kompetencije u nekoliko podruja: R&D, industrijalizacija, proizvodnja, kontrola kvaliteta, marketing, prodaja ili firme koje razvijaju svoje sposobnosti samo u pojedinim podrujima, obino u proizvodnji. U zrelim i razvijenim clusterima je mogue diferencirati etiri osnovna arhetipa cluster firmi, koji se meusobno dopunjuju: a) - vodea ili lokomotiva firma, b) - teglea ili vagon firma, c) - inovativna firma i d) - izvrna ili stuck firma. Ova tipologija igra krucijalnu ulogu u procesima raanja, razvoja i uspjeha regionalnih industrijskih clustera i poslovnih mrea. Lokomotiva firme su lideri u datoj konkurentskoj areni, u kojoj u odnosu na konkurente igraju originalnu ulogu. To su firme koje su sposobne da se suoe sa tritem, jer su razvile karakteristine kompetencije i strukture sa kojima obezbjeuju konkurentske prednosti. Njihove marketinke funkcije se odlikuju po velikoj panji koju daju svojoj prisutnosti na tritu i po razvoju tijesnih odnosa sa kupcima. Ove firme najee osnivaju vlastite komercijalne podrunice u inostranstvu, razvijaju franizne mree ili kontrolirane distribucijske kanale, promoviraju svoje marke, te razvijaju neopipljiva sredstva (image kompanije, inovativna obuka, razvoj odnosa sa vodeim kupcima itd.). Na polju istraivanja i razvoja firme su proaktivne, investiraju znaajna finansijska sredstva, razvijaju mree sa vanjskim istraivakim institucijama i kontinuirano prate tehnoloke i produkt inovacije. Organizacijska struktura i operacijski mehanizmi firmi su usmjereni na marketing, management i mrene aktivnosti. One razvijaju dvije kljune sposobnosti: dizajn proizvoda i koordinaciju kompleksnih proizvodnih faza oko svojih core businessa, ukljuujui selekciju i koordiniranje eksternih subjekata (istraivaki instituti, subcontractori, franizeri). Vagon firme konkuriraju u uim trinim niama nastalim strukturalnim promjenama trita ili njegovom evolucijom. Slabosti u inovacijama i dizajnu proizvoda prevazilaze kopiranjem konkurenata, visokom sposobnou koordiniranja proizvodnih tokova u drugim cluster firmama i niskim cijenama. Te oportunistike vrijednosti im omoguavaju relativno autonoman nastup na tritu. Njihovu komercijalnu filozofiju karakterizira preteno koritenje kanala indirektne prodaje i jednostavnijih izvoznih mogunosti, koritenje trgovakih sajmova za glavne kanale promocije, kao i vidljivo odsustvo inicijativa za kreiranje vlastitih marki. Na podruju R&D vagon firme koriste adaptivne metode i vrijednosti, bez velikih investicija u razvoj ovih kritikih funkcija. Organizacijska struktura je karakteristina po jakim komercijalnim odjeljenjima i odjeljenjima za koordinaciju subcontractora. Prednosti lee na povoljnim eksternim uslovima (nizak trini pritisak prema inovativnim proizvodima) i jakoj podrci ostalih firmi iz clustera. Specijalizirane firme imaju core kompetencije locirane u specifinoj proizvodnoj funkciji i u specifinim tehnolokim sposobnostima. Najee se radi o samo jednoj, ili vrlo malom broju firmi u clusteru koje su sposobne za obavljanje usko odreenog proizvodnog zadatka. Pored sposobnosti kresanja trokova, ove firme moraju imati i sposobnost za razvoj jo neke dodatne specijalnosti, uobiajeno na podruju usluga, standarda kvaliteta ili rjeavanja kompleksnih proizvodnih problema. Osnovu njihovih business ideja sainjavaju efikasnost u proizvodnji, te razvoj karakteristinih znanja i karakteristinih kompetencija za multiple nivoe organizacije ukupnog clustera. Svoju specifinu trinu strategiju specijalizirane firme razvijaju na dva naina: a) - izgradnjom privilegiranih odnosa sa vodeim firmama u clusteru, sa kojima razvijaju stabilne oblike saradnje i time doprinose ukupnoj konkurentnosti clustera i b) - privlaenjem drugih potencijalnih klijenata izvan clustera, koji su zainteresirani za njihove specifine proizvode ili proizvodni rad. Dakle, specijalizirane firme imaju specifine karakteristike, po kojima se razlikuju od prosjenih cluster firmi. Karakteristine kompetencije i znanja koje u pojedinim podrujima imaju ove firme
443
im omoguuju dostizanje onoga to se u businessu zove phase-excellence, ime oplemenjavaju konkurentnost vodeih firmi u clusteru i samog clustera kao cjeline. Stuck firme obavljaju proizvodne i ostale standardne radnje za jednog ili vie kupaca u clusteru, pruajui im na raspolaganju date proizvodne kapacitete i razvijene sposobnosti za smanjivanje trokova i rokova isporuke. Njihovu strukturu karakteriziraju tri aspekta. Prvi, njihova proizvodna funkcija je usko strukturirana i radi na principu optimiziranja efikasnosti i smanjivanja trokova, visoke fleksibilnosti, te minimiziranja otpada materijala i zastoja strojeva. Drugo, njihova komercijalna struktura praktino ne postoji. Ustvari, stuck firma ima samo jednog kupca, koji kupuje cjelokupnu proizvodnju ili je pak kapacitet ogranien nekim konzistentnim prihodom. I tree, njihova organizacijska struktura se zasniva na vlasniku-manageru, koji najee posjeduje tehnike i proizvodne kompetencije.
Inovacije
Prije nego to pogledamo zadnji (sedmi) element clustera, moramo pogledati i kontekst u kojem se deava rojenje firmi ili clusteriranje (slika 15.11.). U njegovom centru lei prostorno koncentrirana kritina masa specijaliziranih multiplih aktera, koji se nalaze u meusobnoj konkurenciji i kooperaciji. Na lijevoj i desnoj strani (ponuda i potranja) kritine mase aktera se nalaze tradicionalni proizvodni faktori, proizvodi i trita kupaca i dobavljaa, kao i intenzivne specifine obostrane relacije. Razmjena informacija i ideja se odvija u svim pravcima, to omoguava participaciju i vremensku adaptaciju razliitih aktera u clusteru.
SLIKA 15.11. Cluster i njegovo okruenje

Faktori proizvodnje Proizvodi i trita
Specifini dobavljai
Kvalificirani kupci
Pravno i regulatorno okruenje
Socijalni kapital
N&T R&D
Transportna i komunikacijska infrastruktura
Izvor: Andersson at al (2004).
Za funkcioniranje clustera je neophodno imati ugradne blokove koji su kritini omoguavajui faktor. Najvaniji blokovi su institucionalno, pravno i regulatorno okruenje koji odreuju okvir uzajamnosti aktera clustera, socijalni kapital koji omoguava meuveze i funkcioniranje konkurencije i saradnje; naune i tehnoloke strukture, koje obezbjeuju input znanja, te transportna i komunikacijska infrastruktura. Obzirom na odnose clustera i njegovog okruenja moemo definirati nekoliko glavnih vrsta clustera. Prema prostornim i funkcionalnim osobinama clusteri mogu biti regionalni i industrijski clusteri.

Industrijski clusteri se fokusiraju na konkurentnost u nekom industrijskom sektoru. Oni su sastavljeni od aktera, resursa i aktivnosti koji ele zajedniki da razviju proizvode i marketiraju razliite vrste roba i usluga. Kritina masa firmi u lancu vrijednosti ini sve firme konkurentnijim jer izvlae beneficije iz dijeljenja trita rada i drugih faktora. Industrijski clusteri ne nastaju samo u urbanim regijama, oni tee da zauzmu prostor u okviru cijele drave (naprimjer finski umski cluster). Regionalni ili lokalizirani cluster je prostorna aglomeracija slinih ili odnosnih ekonomskih aktivnosti, koje formiraju lokalnu bazu, koja moe podravati spill-over znanja i stimulirati razliite oblike uenja i adaptacije. Ovi clusteri se sastoje od veeg broja SMEs, a sr njihovog uspjeha je snaga socijalnog kapitala i geografska blizina. Tipian primjer su italijanski industrijski distrikti. Clusteri se meusobno razlikuju i prema stepenu inputa znanja, odnosno prema visokom i niskom razvojnom putu.35 Cluster baziran na znanju je prostorno odreen i fokusiran na inovacije i tehnoloki progres. Uspjeh ovakvih naina clusteriranja je u koritenju ekonomije obima, ekonomije prostora i poveanja dodane vrijednosti. Cluster moe biti inovativan i baziran na znanju na mnoge naine. Naprimjer, Danska i Norveka, koje po nekim kriterijima spadaju u low-tech ekonomije, su najsofisticiranije tehnologije primjenile upravo u tradicionalnim sektorima.36 Suprotno, visok nivo investicija u R&D u vedskoj i Finskoj je bio povezan sa napretkom velikih internacionaliziranih firmi i stalnim jaanjem spin-off procesa koji su kreirali nove tehnoloke firme.37 Clusteri se mogu centrirati i oko razliitih core aktivnosti u lancu vrijednosti. Naprimjer, turski turistiki cluster je baziran na marketingu i prodaji turistikih kapaciteta u Turskoj, manufakturni cluster u Maarskoj i Austriji je centriran oko proizvodnje u razliitim industrijama, itd. Finalni element clustera su inovacije. Povezanost izmeu clusteringa i inovacija je zasluga lijepljenja znanja u socijalnim interakcijama, pri emu se inovacije tretiraju u irem kontekstu (tehnoloke, komercijalne i organizacijske promjene).38 Kako clusteri podstiu brzinu inoviranja, to se neki clusteri mogu definirati kao inovativni clusteri, u kojima inovacije dolaze iz poboljanja naina na koji su akteri organizirani, proizvodi razvijeni, proizvedeni, komercijalizirani, distribuirani itd. Inovativni cluster se, u principu, stalno mijenja. On ui iz iskustva, on je sposoban da se brzo prilagoava promjenljivim okolnostima, on istrauje nove mogunosti iza svojih postojeih granica, te istovremeno kombinira fleksibilnost sa unutranjom snagom, stabilnosti i osjeajima za pravce budueg razvoja. Aktivnosti koje trae intenzivno istraivanje nastoje da se prostorno koncentriraju i da rastu bre nego to raste ekonomija. Mnogi clusteri nisu high tech prirode, jer inovacije nisu limitirane samo na tehnologiju. To znai da se pojam inovativni cluster ne odnosi samo na industrije visoke tehnologije. Izranjanje bilo kojeg clustera je na prvom mjestu sutinski povezano sa inovacijom (dodatak 15e.). Zato je za sprjeavanje stagnacije i raspada clustera i odravanje uslova za stvaranje i primjenu inovacija od najvee vanosti.
35
36 37 38
Ovo je pojednostavljeno objanjenje ideje da e se industrijski clusteri razviti oko jedne od dvije alterantivne trajektorije: (i) visoki put koji ima sve karakteristike uspjenih evropskih industrijskih distrikta i koji je sinonim za inovacije, visoki kvalitet, funkcionalnu fleksibilnost i dobre uslove rada i (ii) niski put oznaen konkurencijom clustera na bazi niskih cijena, jeftinih materijala, obilne radne fleksibilnosti i jeftinog rada. Lundvall (2002); Andersson et al. (2004). van Beers (2003); Marklund et al. (2004). von Hippel (1994).
445
Cluster politike i prakse Vrste politika

Beneficije koje mogu proistei iz cluster inicijativa nisu dovoljne da objasne intervencije politika u procesima clusterizacije. U cluster procesima su firme i organizacije primarni akteri, pa su, gledano sa tog aspekta, cluster politike poploavanje puta za angairanje ljudi i firmi u izgradnji clustera. U brojnoj literaturi se mogu sresti razna objanjenja uloge politike u razvoju clustera. Veliki broj drava, bez obzira na ideologiju i stepen razvijenosti, kreiraju cluster politike. Takoer, mnogi clusteri prolaze kroz poetne faze spontanog generiranja, poslije ega se pojavljuju elementi koncizne politike podrke. Pri tome se mogu postaviti mnoga pitanja. Naprimjer, ako su clusteri toliko korisni za uesnike i ako oni izviru iz posebnih historijskih, kulturolokih i socijetalnih okolnosti, zato su im potrebne specifine politike? Koje politike? Ko ih preduzima i kako ih preduzima? Koje su oekivane koristi, a koji su trokovi i rizici? Postoji nekoliko motiva za koritenje cluster politika. Primjeri bogatih regija koje imaju dinamine clustere daju neka objanjenja, ali treba imati u vidu da se njihova iskustva ne mogu bukvalno prenijeti na druge zemlje i druge miljee. Narasli interes za cluster politike je takoer dio pitanja kako se najbolje moe prilagoavati globalizaciji, kako se mogu najbolje izvui koristi iz inovacija, kako to initi na proaktivni nain itd. Za ovaj narasli interes prema cluster politikama se mogu nai tri glavna objanjenja: x x x neuspjeh trita (mjere motivirane specifinim trinim inperfekcijama obuhvataju subvencije ili poreske povlastice za stimulaciju R&D ili obezbjeenje venture kapitala, spreavanje podinvestiranja u izgradnju kapaciteta za saradnju); neuspjeh vladinih politika u obezbjeenju javnih dobara kao to su nauka, osnovno obrazovanje, regulacija ili pravni sistem, neuspjeh tradicionalnih industrijskih politika, mala podrka mladim industrijama ili restrukturiranju zrelih industrija, greke agencija u promociji high-tech clustera); sistemski neuspjesi (nekonzistenost izmeu institucija, organizacija, firmi ili pravila igre).39
Prije nego to kategoriziramo cluster politike, moramo raistiti neke pojmove kao to su cluster, cluster inicijativa i cluster politike. Clusteri se mogu posmatrati kao ekosistemi sa meuzavisnim, komplementarnim elementima sastavljenim od aktera koji donose svoje sopstvene, iako meuzavisne, odluke. Cluster inicijative su sistemski napori preduzeti u cilju stvaranja clustera. Cluster politike su politike koje se primjenjuju na javne aktere u namjeri da se preko stvaranja i razvoja clustera poveaju socioekonomske beneficije drutva kao cjeline. Neke politike mogu biti i indirektne (obrazovni sistem, zakoni o konkurenciji, prakse javnih nabavki, javni fondovi za R&D, regulacije koje osposobljavaju univerzitete, itd.). Sve cluster politike se mogu klasificirati na: (i) - broker politike; (ii) - politike potranje; (iii) - politike obuke; (iv) - mjere promocije meunarodnih povezivanja i (v) - okvirne politike (dodaci 15f. i 15g.). Mnoge od ovih politika su komplementarne sa specifinim cluster akcijama. Pravilno osmiljene i upotrijebljene, one mogu da ubrzaju clustering proces i da utiu na odrivost clustera.
Upotrijebljene politike i koncepti

Ne postoje neki zvanini podaci ili druge statistike informacije pomou kojih je mogue izbrojati ili klasificirati clustere. Ali, mnoge zemlje i regije smatraju da imaju veliki broj zrelih clustera ili kandidata za
39
Metcalfe (1995).

formiranje clustera. Global Cluster Initiative Survey identificira 500 cluster inicijativa irom svijeta, uglavnom u Evropi, Sjevernoj Americi, Australiji i Novom Zelandu.40 Cluster politike su se poele iriti ranih 1990s. Danska, Holandija i Finska su bile pioniri cluster politika sa jakim naglaskom na razvoj SMEs; Austrija, Australija, Kanada, Finska, Francuska, Njemaka, Novi Zeland, Norveka, panija, Portugalija, Velika Britanija i SAD su preferirale politike i programe koje su adresirale humani kapital i inovacije povezane sa clusteringom, Kina i Tajvan su upotrebljavale politike koje su se odnosile na izgradnju i razvoj naunih parkova i inkubatora, Tajland je eksplicitno promovirao SMEs kooperacije, Filipini su upotrebljavali tradicionalnu institucionalnu infrastrukturu za podrku SMEs, Japan je svoju podrku R&D aktivnostima SMEs zamijenio mjerama podrke inovacija u clusterima itd. Cluster koncepti i cluster inicijative su trenutno aktuelni u mnogim zemljama Centralne i Istone Evrope, Bliskog Istoka i June Azije u cilju promocije industrijske konkurentnosti, poboljanja industrijske strukture, intenziviranja kooperativnih napora, te izgradnje dinaminijeg preduzetnikog i inovativnog drutva. Paralelno sa poveanim cluster aktivnostima u mnogim zemljama, cluster koncept su poele propagirati i mnoge multilateralne razvojne agencije. Prvi se ovim problemima poeo baviti OECD i njegov Komitet za naunu i tehnoloku politiku. Na Bolonjskoj ministarskoj konferenciji Poveanje konkurentnosti SMEs u globalnoj ekonomiji: strategije i politike, clustering procesi su predstavljali jednu od etiri glavne teme unapreenja uslova za rast SMEs.41 Nakon toga su Svjetska banka i UN institucije, a posebno UNIDO, UNDP i UNCTAD, prihvatile cluster strategije kao operativno orue za bri razvoj zemalja u razvoju.
Clustering
Mnogi clusteri se razvijaju spontano u nekom odreenom vremenu, nakon ega se njihov razvoj, donoenjem odgovarajuih politika podrke, ubrzava. Prve dvije faze u razvoju kreiranje povjerenja i izgradnja veza se oubiajeno razvijaju bez nekih konciznijih cluster inicijativa i politika, posebno u gusto naseljenim podrujima i u podrujima sa historijskim i kulturolokim tradicijama zajednitva. Meutim, u ruralnim i perifernim podrujima, kao i u podrujima pogoenim krizama, gdje preovladava sumnjiavost, je prije pokretanja eksplicitnih cluster inicijativa neophodno izgraditi klimu povjerenja. Pokretaki faktor moe biti akt vlade koji cilja na specifine regije ili sektore, neki pojedinac koji ima viziju odgovora na izazove, ili grupa pojedinaca koje ele bolju budunost za svoju regiju. Za pokretanje procesa clusteriranja ne postoji neki vademecum. Ali, iz dosadanjih iskustava se ipak mogu uoiti i izdvojiti tri glavna alternativna pravca: (i) procesi inenjeringa clusteringa, (ii) - organski procesi clusteringa i iii) procesi reinenjeringa clusteringa (slika 15.12.). Svaka od alternativa prolazi kroz iste generalne faze, ali sa razliitih poetnih taaka. Proces inenjeringa clusteringa upotrebljava top-down pristup u razvoju clustera. U Evropi ga upotrebljavaju kreatori politika, u SAD privatne kompanije, u tranzicijskim ekonomijama su oba izvora podjednako vana, dok je, generalno, u zemljama u razvoju nosilaca cluster inicijativa mnogo manje u odnosu na kreatore politika iz meunarodnih razvojnih i donatorskih organizacija. Generalni pristup se sastoji iz formiranja novog ili razvoja postojeeg socijalnog kapitala, utvrivanja cluster ideja, odravanja ili
40 41
Slvell et al (2003). OECD (2001b).
447
osnivanja novih mehanizama za izgradnju povjerenja, formuliranja vizije i strategije, te na kraju preduzimanja potrebnih konkretnih akcija.
SLIKA 15.12. Clusering procesi i polazne take

Preduzimanje cluster akcija Proces inenjeringa clusteringa Izgradnja socijalnog kapitala Razvoj veza i vizije
Poboljana i nova tehnologija i rast firmi Poboljana kreacija meuakterskih mrea Poboljano formiranje clustera Poboljan faktor trita Poboljana cluster baza
Proces reinenjeringa clusteringa
Proces organskog clusteringa
Izvor: IKED (2004).
Organski proces clusteringa je bottom-up pristup. Glavni faktori koji pokreu organsko formiranje clustera su akteri saradnje, pletenje regionalnih mrea ili stvaranje okvirnih uslova za ohrabrivanje glavnih faktora koji e pokrenuti organsko formiranje clustera. U poetku ovi clusteri pokazuju tendencije spontanog uspostavljanja veza i zajednikih strategija. Kad se takva platforma izgradi, cluster inicijativa se nastavlja u pravcu podravanja strukturiranih i proaktivnih cluster akcija. Proces reinenjernga clusteringa je hibrid prethodna dva procesa. Postojei cluster (inenjering ili organski) se posmatra kao cluster koji ima znaajnu specifinu vanost ili potencijal, ali i kao cluster iji razvoj ometa niz faktora: kljune veze su prekinute ili neizbalansirane, u samom cluateru postoje i neki drugi kritini limitirajui faktori ili njihovo okruenje blokira njihov dinamizam. U ovom primjeru se clustering proces ponovo pokree preko neke korektivne akcije, naprimjer ponovnim uspostavljanjem kljunih veza, demontaom ili prekidanjem rigidnosti, izgradnjom nove vizije i strategije razvoja clustera.
Cluster politike i zemlje u razvoju

Cluster inicijative, kao i sam proces clusteringa, se razlikuju i u odnosu na dostignuti nivo razvoja neke zemlje. Iako se veliki dio Istone Azije, i posebno Kine, kao i nekih drugih zemalja (ile, Bocuana) razvija vrlo brzo, sve druge zemlje u razvoju se susreu sa nedostatkom resursa, a posebno obuke. Nivo razvoja posebno utie na faktore koji odreuju sposobnost cluster inicijativa i odgovarajuih politika, kao to su kvalitet i implementacija regulatornog okvira, fizika infrastruktura i veliina finansijskih trita, kvalitet obrazovnih struktura, zatita intelektualnog kapitala. Osim toga, trine transakcije mogu biti nepouzdane i skupe, mogu favorizirati ekspanziju izabranih firmi ili grupacije firmi. U mnogim zemljama je potrebno izvesti brojne reforme za razvoj SMEs i preduzetnitva. Prioriteti su, svakako, olakavanje i pojednostavljivanje procedure za osnivanje i poetak businessa, omekavanje

rigidnih radnih relacija i uvoenje trita radne snage, poboljanje legislative i snage ugovora, olakavanje pristupa kreditima i poboljanje legislative za zatvaranje i restrukturiranje businessa. Kod stvaranja uslova za generiranje i promociju inovacija se mogu identificirati pet glavnih vrsta sistemskih slabosti koje su zajednike za sve zemlje u razvoju: x x x x x organizacijske rigidnosti i zastarjele institucije koje ometaju prenos i nabavku znanja; suboptimalne mree znanja sa ogranienim interakcijama izmeu kritinih aktera; sistemski neuspjesi zavisnosti od puta i inercija koja proizvodi mree koje se boje promjena; organizacijske neefektivnosti koje su odgovorne za slabe veze izmeu R&D kapaciteta i drutva; nedostatak fundamentalnih institucija i pravila igre.
Ove slabosti kreiraju dubok jaz i jaaju neefikasnost inovacijskih sistema zemalja u razvoju. Stanje u tranzicijskim ekonomijama je neto bolje, iako treba imati u vidu visok stepen heterogenosti stanja u pojedinim zemljama. Kod njih su slabosti posebno uoljive u SMEs sektoru, u pouzdanosti transakcija, u nerazvijenoj ponudi relevantnih profesionalnih usluga, u logistici, apsorpciji tehnologije itd. Razlozi se nalaze u regulatornim uslovima te u nainu odravanja starih ili pronalaenja novih izraaja. Mnogi kreatori politika nemaju odgovarajuu obuku i znanje za efektivne reforme i institucionalnu podrku za razvoj trinih mehanizama, a promjene vlasti esto donose promjene u pravilima igre. U tranzicijskim zemljama Centralne i Istone Evrope, koje su 2004. godine integrirane u EU, kao i u naprednijim zemljama u razvoju, SMEs su jako doprinijele ostvarenim ekonomskim performansama. Ali, oficijelni podaci pokazuju da SMEs jo uvijek imaju ozbiljnija finansijska ogranienja. Zato se jaanje clustering procesa smatra neobino vanim. Slovenija, Maarska i eka Republika su dizajnirale politike razvoja clustera koje u te namjene ukljuuju i javne investicije. Sledee godine e biti godine velikih izazova za mnoga SMEs, koja su sada angairana na otvaranju novih trita u EU.
REFERENCE
Aghion, P., Bloom, N., Blundell, R., Griffith, R. and Howitt, P. 2002. Competition and Innovation: An Inverted U Relationship, IFS Working Paper 02/04, Institute for Fiscal Studies, London. Alberti, F. 2001. Strategic and organizational change in industrial districts firms, The World Bank course for regional competitivness and industrial cluster development, Milano. Andersson, Thomas, Sylvia Schwaag-Serger, Jens Srvik and Emily Wise Hansson. 2004. The Cluster Policies Whitebook, Malm: IKED - International Organisation for Knowledge Economy and Enterprise Development Arrow, K. J. 1962. The Economic Implications of Learning-byDoing, Review of Economic Studies 29, 155-73. Becattini, G. 1989. Modelli Locali di Sviluppo, Bologna: Il Mulino. ___________ 1990. The Re-emergence of Small Enterprises in Italy, in Sengenberger et al. (1990), The Reemergence of Small Enterprises: Industrial Restructuring in Industrialised Countries, Geneva: ILO. Best, M. H. 1990. The New Competition: Institutions of Industrial Restructuring, Cambridge, MA: First Harvard Press. Brusco, S. 1990. The idea of the industrial district: Its genesis, in Pyke, F., Sengenberger, W. and Becattini, G. (eds.), Industrial districts and inter-firm cooperation in Italy, Geneva: International Labour Office. Cairncross, F. 1997. The Death of Distance, London: Orion Business Books. Castells, M. 1996. The Information Age: Economy, Society and Culture, 3 vols. Oxford: Blackwell. Clark, G.L. and Wrigley, N. 1995. Sunk costs: a framework for economic geography, Transactions of the Institute of British Geographers, 20: 204-223. Coase, R. H. 1960. The Problem of Social Costs, Journal of Law and Economics 3, 1-44.

Coleman, James. 1988. Social Capital in the Creation of Human Capital, American Journal of Sociology 94, 95120. Commission of European Communities. 2002. Regional clusters in Europe, Observatory of European SMEs 2002 Coyle, D. 2001. Paradoxes of Prosperity: Why the New Capitalism BenefitsAll, London: Texere Publishing. Dicken, Peter. 2004: Global Shift: Resharping the Global Economic Map in the 21th Century. London: Sage Dunning, J.H. 2000. Regions, Globalization, and the Knowledge-Based Economy, Oxford: Oxford University Press. Ernst, D. and Kim, L. 2001. Global production networks, knowledge diffusion, and local capability formation, Paper presented to DRUID Conference, Aalborg, Denmark. Gereffi, Gary. 1994. The Organization of Buyer-driven Global Commodity Chains. In G. Gereffi and M. Korzeniewitz (eds), Commodity Chains and Global Capitalism, Praeger, Westport, CT, Chapter 5. Gereffi, Gary and Korzeniewicz, M. (eds) 1994. Commodity Chains and Global Capitalism, Westport: Praeger. Geroski, P. 1990. Innovation Technological Opportunity and Market Structure, Oxford Economic Papers 42, 586-602. Gomes-Casseres, B. 1996. The Alliance Revolution: The New Shape of Business Rivalry. Cambridge, MA: Harvard University Press. Hirsch, S. 1967. Location of Industry and International Competitiveness. Oxford: Clarendon Press. Humbert, M. 1994. Strategic industrial policies in a global industrial system, Review of International Political Economy, 1: 445-464. Humphrey, J. and Schmitz, H. 1995. Principles for Promoting Clusters and Networks of SMEs, UNIDO Discussion Papers 1, Vienna. http://www.unido.org/doc/Publications.htmls IKED. 2004. Enabling Trust in the Digital World, Malm, http://www.iked.org/pdf/GlobalTrustCenter.pdf. Kamien, M. and Schwartz, N. 1972. Timing of Innovation under rivalry, Econometrica 40, 43-60. Kang, N-H. and Sakai, K. 2000. International strategic alliances: their role in industrial globalization, Paris: OECD. Lazerson, M. and Lorenzoni, G. 1999. The Firms that Feed Industrial Districts: A Return to the Italian Source, Industrial and Corporate Change, Vol. 8, Number 2, pp. 235-266. Lundvall, B.-. 2002, Innovation, Growth and Social Cohesion, the Danish Model, Cheltenham: Edward Elgar. Marklund, G., Nilsson, R., Sandgren, P., Ullstrm, J. and Thorslund, J.G. 2004. The Swedish National Innovation System 1970-2003, A Quantitative International Benchmarking Analysis, Stockholm: VINNOVA.
449
Martin, R. and Sunley, P. 2001. Deconstructing Clusters: Chaotic Concept or Policy Panacea?, the Regional Studies Association Conference on Regionalising the Knowledge Economy, London, 21 November. Marshall, Alfred. 1890. Principles of Economics, London: Macmillan. Metcalfe, S. 1995. The Economic Foundations of Technology Policy, in Stoneman, P. (ed), Handbook of the Economics of Innovation and Technical Change, Blackwell, Oxford. Nadvi, K. 1995. Industrial Clusters and Networks: Case Studies of SME Growth and Innovation, UNIDO Discussion Paper, Vienna. http://www.unido.org/doc/Publications.htmls Nahapiet, J. and Goshal, S. 1998. Social Capital, Intellectual Capital and the Organizational Advantage, Academy of Management Review 23(2), 242-266. Nelson, R.R. and S.G. Winter. 1982. An Evolutionary Theory of Economic Change, Cambridge (Ma): Harvard University Press. Nordhaus, William. 1969. Invention, Growth and Welfare, a Theoretical Treatment of Technological Change, Cambridge, MA.: MIT Press. Organisation for Economic Cooperation and Development. 1999. Boosting Innovation: The Cluster Approach, Paris. ___________ 2001a. Innovative Clusters Drivers of National Innovation Systems, Paris: OECD. ___________ 2001b. Enhancing SME Competitiveness: the OECD Bologna Ministerial Conference, Paris: OECD Perroux, F. 1950. Economic Space, Theory and Applications, Quarterly Journal of Economics LXIV, 89-104. Piore, M.J. and Sabel, C.F. 1984. The Second Industrial Divide: Possibilities for Prosperity. New York: Basic Books. Polanyi, Michael. 1962. Personal Knowledge: Towards a PostCritical Philosophy. New York: Harper Torchbooks. Porter, Michael. 1988. Competitive Advantage, New York: The Free Press. ___________ 1990. The Competitive Advantage of Nations, London: Macmillan. ___________ 1998a. Location, Clusters and the New Microeconomics of Competition, Business Economics, 33, 1. ___________ 1998b. On Competition, Harvard Business School Press. Putnam, R. 1993. Making Democracy Work: Civic Traditions in Modern Italy, Princeton: Princeton University Press. Pyke, F., Sengenberger, W. and Becattini, G. 1990. Industrial Districts and Inter-Firm Cooperation in Italy (eds.), Geneva: International Labour Office. Salvato, C. 2001. The district companys peculiarities, The WB course for regional competitivness and industrial cluster development, Milano.

Schoenberger, E. 1997. The Cultural Crisis of the Firm. Oxford: Blackwell. Scott, A.J. 1998. Regions and the World Economy, Oxford: Oxford University Press. Sengenberger, W., Loveman, G.W. and Piore, M. J. 1990. The Re-emergence of Small Enterprises: Industrial Restructuring in Industrialized Countries, Geneva: ILO. Smith, D.M. 1981. Industrial Location: An IndustrialGeographical Analysis, 2nd edn. New York: Wiley Slvell, ., Ketels, C. and Lindqvist, G. 2003. The Cluster Initiative Greenbook, Stockholm: Ivory Tower AB. SRI International. 2001. The Illinois Model of Technology Driven Economic Development, Study prepared for the Illinois Department of Commerce, Technology and Industrial Competitiveness. Stopford, J.M. and Strange, S. 1991. Rival States, Rival Firms: Competition for World Market Shares. Cambridge: Cambridge University Press. Storper, M. 1992. The Limits to Globalization: Technology Districts and International Trade, Economic Geography, Vol. 68, pp. 60-93. Tidd, Joe, John Bessant and Keith Pavitt. 2005. Managing Innovation: Chichester: John Wiley & Sons, Ltd. van Beers, C. 2003. The Role of Foreign Direct Investments on Small Countries Competitive and Technological Position, VATT Research Reports, Helsinki. von Hippel, E. 1994. "Sticky information" and the locus of problem solving: Implications for innovation, Management Science 40(4),429-39. von Thnen, J. 1826. The Isolated State, London: Pergamon, London. Walker, R. 1988. The Geographical Organization of Production Systems, Environment and Planning , Vol. 6. Weber, A. 1909. Theory of the Location of Industries, Chicago: University of Chicago Press. Welch J.A. and Nayak P.R. 1992. Strategic Sourcing: a Progressive approach to the make or buy decision, Academy of Management Executive, 6, (1), pp. 23-31 Williamson, Jeffrey. 1985. Did British Capitalism Breed Inequality? Boston: Allen & Unwin. World Bank. 1999. World Development Report 1998/99 New York: Oxford University Press.
WEB STRANICE
1. http://ec.europa.eu/enterprise/entrepreneurship/ Web stranica Evropske komisije za promociju preduzetnitva i SMEs sa mnotvom informacija o SMEs i clusterima. 2. http://www.unido.org/ Web stranica Organizacije za industrijski razvoj UN sa brojnom literaturom o clusterima i SMEs. 3. http://www.iked.org/ Web stranica meunarodne ekonomije za ekonomiju znanja i razvoj preduzea sa brojnom literaturom o clusterima i clusteringu 4. http://www.isc.hbs.edu/ Web stranica Insituta za strategije i konkurentnost Univerziteta u Harvardu (SAD) sa informacijama o cluster inicijativama, clusterima i konkurentnosti.
Glava 16: Produktivnost i efikasnost
451
Iz prethodnih poglavlja smo vidjeli da se zemlje meusobno razlikuju po obimu investicija u fiziki kapital, po nivou humanog kapitala, ukljuujui i nivoe tehnologije, po obdarenosti prirodnim kapitalom, kao i po vrsti i nivoima kulturolokih i socijalnih faktora. Takoer smo vidjeli da se zemlje meusobno razlikuju i po stopama rasta populacije, koje utiu na razvodnjavanje svih vrsta akumuliranog kapitala. Kako svaki faktor akumulacije blagostanja utie na stvaranje razlika izmeu pojedinih zemalja u outputu per capita, to se, na prvi pogled, moe uiniti da se agregiranim faktorima akumulacije mogu objasniti uzroci pojavljivanja tih razlika. To je, ustvari, samo privid, jer se zemlje meusobno razlikuju ne samo po razliitim sposobnostima akumuliranja razliitih faktora proizvodnje, nego, to je daleko vanije, i po efektivnostima upotrijebljenih kombinacija faktora proizvodnje sa kojima proizvode output, tj. po produktivnosti koritenja faktora proizvodnje. Ali, ta su to faktori proizvodnje, odnosno sredstva za proizvodnju outputa? Bez odgovora na ovo pitanje nije mogue jasno razumjeti njihovu sutinu, te zato i kako oni utiu na stvaranje blagostanja. Kapaciteti bilo kojeg drutva za dostizanje potreba blagostanja pojedinaca zavisi od nivoa i kvaliteta sredstava koji su na raspolaganju i od toga kako ih to drutvo koristi. Generalno, ta sredstva se sastoje iz:1 x x x x x humanog kapitala priroene obuke, talenta, kompetencija i sposobnosti pojedinaca, kao i od efekata obrazovanja i zdravlja pojedinaca; prirodnog kapitala obnovljivog i neobnovljivog, koji ima funkciju izvora koji ulaze kao inputi u proizvodnju i usluge ili funkciju prihvatanja nekorisnih outputa iz proizvodnje i potronje i polucija i odpada iz humanih aktivnosti; proizvedenog kapitala fizikih proizvoda stvorenih humanim aktivnostima, posebno onih koji se koriste u proizvodnji, naprimjer, strojevi, oprema, zgrade, fizike mree, kao i finansijska sredstva u svim oblicima; kapitala znanja kodificiranog znanja koje se moe lako prenositi kroz prostor i vrijeme (za razliku od tacit znanja, koje je proizvod iskustava pojedinaca i nauenog presuivanja i koje se ne moe lako prenositi ni kodificirati); socijalnog kapitala interpersonalnog povjerenja i mrea, razumijevanja i dijeljenja vrijednosti, to unapreuje saradnju izmeu ljudi i njihovih grupa.
Vanost managementa humanog, fizikog i finansijskog kapitala je dobro poznata, ali je njihova interakcija sa drugim vrstama kapitala manje poznata. Socijalni i okolinski kapital poveavaju humano blagostanje
World Bank (2003). U odnosu na analitike potrebe, sredstva se mogu klasificirati na razliite naine. Naprimjer, kulturni kapital moe biti vaan faktor koji utie na ljudsko blagostanje. Takoer, u zavisnosti od prirode analize, u ovdje upotrijebljenim kategorijama se moe napraviti i finija podjela, naprimjer kod proizvedenog kapitala izmeu fizikog i finansijskog kapitala.

direktno putem samog postojanja (naprimjer prisustvo povjerenja drugih osoba ili uivanje prirodne okoline) ili indirektno preko doprinosa proizvodnji i materijalnom blagostanju (slika 16.1.).
SLIKA 16.1. Sredstva i blagostanje

Blagostanje
Prijatnosti i ekoloke funkcije
Mree, dijeljene vrijednosti i povjerenje Potronja materijalnih roba
Socijalna sredstva Mree i povjerenje
Prirodna sredstva Direktni inputi i ekoloke funkcije
Output
Zgrade, fizike mree i finansijska sredstva Napravljena sredstva

Direktni kanali
Tacit znanje, obuka,kompetencije i sposobnosti Humana sredstva
Kodificirano znanje
Indirektni kanali
Generalno, u poboljavanju humanog blagostanja su sve vrste kapitala meusobno komplementarne. Naprimjer, humani kapital zajedno sa socijalnim kapitalom moe poveati slobodu pojedinca da ivi i radi. Sredstva takoer mogu biti komplementarna u proizvodnom procesu zato to produktivnost jedne vrste kapitala uobiajeno raste sa dodatnim koliinama drugih vrsta kapitala. Naprimjer, socijalni kapital, kojem se, sve do nedavno, u ekonomskoj literaturi posveivala mala panja, postao je veoma zanimljiva tema za prouavanje njegove uloge u akumulaciji, ouvanju i produktivnosti drugih vrsta kapitala - proizvedenog, okolinskog i humanog kapitala.
Veina sredstava je predmet opadanja marginalnih povrata. Dobici u blagostanju ili produktivnosti dodatne jedinice nekog kapitala opada sa rastom nivoa ili kvaliteta sredstava. Te tendencije se mogu eliminirati samo ako postoji vrlo jak pozitivni spillover povezan sa nekom vrstom kapitala, a posebno sa kodificiranim znanjem.
ta konstituira bogatstvo (engl. wealth)? U tradicionalnim pristupima je panja bila usmjerena na proizvedeni kapital (zgrade, strojevi, oprema, infrastruktura), ali je u modernijim pristupima odavno prihvaeno da se pri procjeni bogatstva moraju ukljuiti jo i prirodni kapital (iscrpljivi resursi, obnovljivi resursi, poljoprivredna zemlja) i neopipljivi (engl. intangible) kapital u obliku sirovog rada, humanog kapitala, socijalnog kapitala i kvaliteta institucija. Milenijska procjena stanja bogatstva 120 razvijenih i nerazvijenih zemalja je pokazala da se bogatstvo pojedinih zemalja jako razlikuje i po agregatnoj veliini i po strukturi bogatstva (tabele 16.1. i 16.2.). 2 Na prvi pogled su rezultati procjene iznenaujui. vicarska predvodi listu 10 najbogatijih zemalja svijeta, nju slijede dvije skandinavske zemlje, te SAD i Japan. Struktura bogatstva je vrlo konzistentna, sa izuzetkom Norveke, koja, zahvaljujui rezervama nafte i prirodnog plina u Sjevernom moru, ima visok udio prirodnog kapitala (12%) i Japana, u kojem je udio proizvedenog kapitala vrlo visok (30%). Na listi 10 najsiromanijih zemalja svijeta dominiraju zemlje Podsaharske Afrike, u kojima su udjeli prirodnog kapitala u ukupnom bogatstvu vii od 25%, uz vrlo niske udjele proizvedenog kapitala.3
2
World Bank (2006). U nekim zemljama neopipljivi kapital ima negativan predznak zbog njegovog empirijskog preraunavanja kao reziduala (razlike izmeu ukupnog bogatstva i zbira prirodnih i proizvedenih resursa).
453
TABELA 16.1. Ukupno bogatstvo, 10 najbogatijih i najsiromanijih zemalja, 2000.

Najbogatije zemlje, USD per capita i % Zemlja Ukupno Prirodni Proiz. Neopipljivi vicarska 648.241 1 15 84 Danska 575.138 2 14 84 vedska 513.424 2 11 87 SAD 512.612 3 16 82 Njemaka 496.447 1 14 85 Japan 493.241 0 30 69 Austrija 493.080 1 15 84 Norveka 473.708 12 25 63 Francuska 468.024 1 12 86 Belg.-Luks. 451.714 1 13 86
Najsiromanije zemlje, USD per capita i % Zemlja Ukupno Prirodni Proiz. Neopipljivi Madagaskar 5.020 33 8 59 ad 4.458 42 6 52 Mozambik 4.232 25 11 64 Gvineja-B. 3.974 47 14 39 Nepal 3.802 32 16 52 Nigar 3.695 53 8 39 Kongo 3.516 265 180 -346 Burundi 2.859 42 7 50 Nigerija 2.748 147 24 -71 Etiopija 1.965 41 9 50
Tabela 16.2. prikazuje procjenu bogatstva tri iroke grupe zemalja svrstanih po visini prihoda per capita. Prosjeni svjetski graanin posjeduje ukupno 90.000 USD bogatstva, to je slino nivoima bogatstva per capita u Brazilu (87.000 USD), Libiji (89.000 USD) i Hrvatskoj (91.000 USD). U strukturi njegovog bogatstva dominira neopipljivi kapital (77%), dok su udjeli prirodnog kapitala (5%) i proizvedenog kapitala (18%) znatno nii.
TABELA 16.2. Agregatno bogatstvo, 2000

Grupe zemalja po nivou prihoda Zemlje niskih prihoda Zemlje srednjih prihoda Zemlje visokih prihoda Svijet
Prirodni kapital 1.925 3.496 9.531 4.011
USD per capita Proizvedeni Neopipljivi kapital kapital 1.174 4.434 5.347 18.773 76.193 353.339 16.850 74.998
Ukupno bogatstvo 7.532 27.616 439.063 95.860
Prirodni kapital 26 13 2 4
Udio (%) Proizvedeni kapital 16 19 17 18
Neopipljivi kapital 59 68 80 78
Vremenom se produktivnost mijenja, kako globalno tako i u nekoj od zemalja svijeta. Veina rasta produktivnosti u razvijenim zemljama je posljedica tehnolokih promjena. Ali, tehnoloki jaz nije uvijek najodgovorniji za ogromne razlike u produktivnosti izmeu bogatih i siromanih zemalja. Veliki doprinos tim razlikama daje efikasnost, tj. efektivnost kombiniranja faktora proizvodnje u proizvodnji outputa. Jednostavnije reeno, efikasnost je neki kiobran koji pokriva sve ono to vodi ka razlikama u produktivnosti, pri emu se podrazumjeva da zemlje imaju isti nivo tehnologije. Ova glava se bavi najvanijim teorijskim i praktinim pitanjima produktivnosti i efikasnosti zemalja, kao i uzrocima i posljedicama razlika u produktivnosti i efikasnosti. Pri tome emo nastojati da brojne i komplicirane teorije prikaemo na razumljiv nain i da uzroke i posljedice razlika u produktivnosti i efikasnosti, u cilju boljeg razumjevanja, potkrijepimo primjerima iz bogate svjetske prakse.
454 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj 16.1. PRODUKTIVNOST

Ako pogledamo detaljnije odnose izmeu outputa po radniku i faktora proizvodnje po radniku, moemo lako uoiti da se agregatne proizvodne funkcije dvije zemlje mogu meusobno razlikovati ili zbog razliitih faktora akumulacije, ili zbog razliite produktivnosti ili zbog razliite produktivnosti i razliitih faktora akumulacije (slika 16.2.). To, ustvari, znai da kod uporeivanja produktivnosti dvije zemlje, nee nam biti dovoljni samo podaci o visini outputa i faktora akumulacije za obje zemlje, nego emo morati imati i podatke o faktorima koji utiu na produktivnost i u jednoj i u drugoj zemlji.
SLIKA 16.2. Mogui izvori razlika u outputu po radniku

a) Razlike u outputu zbog faktora akumulacije
Output po radniku
b) Razlike u outputu zbog produktivnosti

Output po radniku Proizvodna funkcija u zemlji 1
c) Razlike u outputu zbog faktora akumulacije i produktivnosti

Output po radniku Proizvodna funkcija u zemlji 1
Proizvodna funkcija u obje zemlje y1
y2
Proizvodna funkcija u zemlji 2
Proizvodna funkcija u zemlji 2
Zemlja 2
Zemlja 1
Obje zemlje Faktori proizvodnje po radniku
Zemlja Zemlja 1 2 Faktori proizvodnje po radniku
Faktori proizvodnje po radniku
Izvor: Weil (2005).
Mjerenje razlika u produktivnosti

Standardni alat za mjerenje produktivnosti neke zemlje (ili produktivnosti izmeu dva vremenska perioda) je izraunavanje proizvodne funkcije, u koju su ugraeni humani i fiziki kapital. Pri tome proizvodna funkcija ima sljedei oblik: Y = AK(hL)1- gdje je Y ukupni output, A mjerilo produktivnosti, K koliina fizikog kapitala, L broj radnika, h koliina humanog kapitala po radniku i koeficijent koji ima vrijednost od 0 do 1. Ako obje strane gornje jednaine podjelimo sa brojem radnika L, dobiemo proizvodnu funkciju izraenu u odnosima po radniku: y = Akh1- gdje je y output po radniku, a k fiziki kapital po radniku.
455
U gornjoj proizvodnoj funkciji su zbog lakeg raunanja obuhvaena samo dva faktora proizvodnje: fiziki kapital i humani kapital. Ako se ta dva faktora proizvodnje agregiraju u jedan jedini faktor (faktori proizvodnje = kh1-), onda proizvodna funkcija dobija sljedei oblik: output = produktivnost x faktori proizvodnje Ukoliko elimo uporediti produktivnost dvije zemlje, onda moramo izraunati proizvodnu funkciju za svaku zemlju pojedinano, tj. y1 = A1k1h11- i y2 = A2k2h21-. Ako podjelimo njihove proizvodne funkcije, dobiemo meusobne odnose outputa, odnosno produktivnosti dvije zemlje: odnos outputa = odnos produktivnosti x odnos faktora proizvodnje odnos produktivnosti = odnos outputa/odnos faktora proizvodnje Empirijski rezultati istraivanja produktivnosti pojedinih zemalja, sabrani u tabeli 16.3., a koji su preuzeti iz raznih studija koje pokrivaju 71 zemlju sa konzistentnim podacima u periodu od 1960 do 1998. godine, pokazuju realtivne odnose glavnih pokazatelja produktivnosti neke zemlje u odnosu na SAD.
TABELA 16.3. Empirijski podaci o produktivnosti, neke zemlje, 1960-1998.

Zemlja SAD Kanada Japan Finska Velika Britanija Juna Koreja Meksiko Peru Indija Kenija Tanzanija Output po radniku y 1,00 0,76 0,74 0,71 0,70 0,44 0,32 0,20 0,086 0,041 0,015 Fiziki kapital po radniku K 1,00 1,02 1,37 1,14 0,80 0,75 0,36 0,24 0,047 0,021 0,019 Humani kapital po radniku h 1,00 0,98 0,87 0,89 0,82 0,92 0,74 0,77 0,55 0,53 0,45 Faktori proizvodnje k1/3h2/3 1,00 0,99 1,00 0,96 0,81 0,86 0,58 0,52 0,24 0,18 0,16 Produktivnost A 1,00 0,77 0,73 0,74 0,87 0,51 0,55 0,39 0,35 0,23 0,094
Izvori: Output po radniku: Heston, Summers, and Aten (2002); fiziki kapital: Bernanke and Gurkaynak (2001); obrazovanje: Barro and Lee (2000).
Gornja tabela nam omoguava postavljanje zanimljivih paralela. Prvo, izmeu pojedinih zemalja postoje ogromne razlike u nivoima produktivnosti. Naprimjer, Juna Koreja ostvaruje samo 51% produktivnosti SAD, to, ustvari, znai da e SAD, pod uslovom da su u obje zemlje nivoi fizikog i humanog kapitala po radniku isti, proizvoditi dvostruko vie outputa po radniku nego Juna Koreja. Na niim nivoima u tabeli se razlike u produktivnosti znatno poveavaju. Na datom nivou humanog i fizikog kapitala po radniku SAD e proizvoditi tri puta vie outputa po radniku nego Indija, te 11 puta vie nego Tanzanija. U tabeli se takoer uoavaju i mnoge zanimljive razlike u snazi, odnosno u slabostima pojedinih zemalja. Naprimjer, Kanada ima skoro iste nivoe fizikog i humanog kapitala po radniku kao i SAD, ali su faktori akumulacije u Kanadi znatno nii - samo 77% faktora akumulacije SAD. Finska i Velika Britanija imaju skoro isti nivo outputa po radniku, ali Finska vie zavisi od faktora akumulacije, a Velika Britanija od

produktivnosti. Kenija i Tanzanija imaju skoro identine faktore akumulacije, ali je Kenija dva puta produktivnija, to joj omoguava ostvarivanje veih prihoda per capita. Visoke razlike u produktivnosti izmeu pojedinih zemalja su, moda, i najvaniji nalazi brojnih novijih studija o ekonomskom rastu.4 Uzroci tih razlika su djelimino ve osvijetljeni u predhodnim glavama, dok emo njihovo ralanjivanje obaviti u sljedeem poglavlju (teorijski dio dodatak 16a.). Takoer smo u nekoliko prethodnih glava vidjeli porijeklo tih razlika, kao i njihove posljedice. Ne treba zanemariti ni mnoge probleme koje izviru iz nepotpune metodologije prikazivanja pojedinih faktora proizvodnje i naina njihovog mjerenja u pojedinim zemljama. Problemi mjerenja postaju mnogo jasniji ako se uzmu u obzir realne potekoe koje nastaju kod mjerenja pojedinih faktora proizvodnje. Naprimjer, kod mjerenja fizikog kapitala, esto se zaboravlja da u nekim zemljama korupcija moe znatno umanjiti realnu visinu uloenih investicija u fiziki kapital zbog odlivanja jednog dijela investicija u privatne depove. Takoer, dirigirane alokacije investicijskog kapitala mogu znatno umanjiti iznos konverzije potroenih investicija u novi kapital. Neki istraivai procjenjuju da je u periodu od 1960. do 1987. godine stvarna stopa rasta kapitala u zemljama Srednjeg Istoka, Sjeverne Afrike, Podsaharske Afrike i June Azije bila skoro dvostruko manja od oficijelne statistike stope rasta.5 I u mjerenju humanog kapitala nas ekaju brojni problemi. Dok su, naprimjer, podaci o godinama kolovanja relativno lako mjerljivi, kvalitet obrazovanja se jo uvijek ne moe egzaktno mjeriti, iako je dokazano da zemlje sa duim vremenom prosjenog kolovanja imaju kvalitetnije obrazovanje. Zato i ne udi to su razlike u izmerenim vrijednostima humanog kapitala po radniku izmeu razvijenih zemalja i zemalja u razvoju vrlo velike. Iz gornjih razmatranja se moe izvui nekoliko interesantnih zakljuaka. Prvo, u najbogatijim zemljama svijeta je najvanija determinanta prihoda per capita produktivnost, dok su u najsiromanijim zemljama svijeta najvaniji faktori akumulacije. U osnovi to znai da su u bogatim zemljama strategije hvatanja lidera usmjerene ka jaanju faktora produktivnosti, dok su u siromanim zemljama te strategije usmjerene u pravcu jaanju faktora akumulacije (fiziki i humani kapital). I drugo, iako na prvi pogled efekti faktora proizvodnje i produktivnosti izgledaju jednaki ili slini, ipak meu njima postoje izvjesne razlike. Naprimjer, 57% razlika u outputu po radniku izmeu zemalja je rezultat faktora akumulacije, dok se 43% razlika odnosi na produktivnost (boks 16.1.).
Boks 16.1. Dva grada-drave

Razvojna iskustva Hong Konga i Singapura su odavno fascinirali brojne ekonomiste koji se bave problemima ekonomskog rasta. Naime, oba grada-drave spadaju u grupu najbre rastuih zemalja svijeta. U periodu od 1960. do 1996. godine je prosjena godinja stopa rasta GDP-a per capita u Hong Kongu iznosila 6,1%, a u Singapuru 7,0%. Slinost stopa rasta i injenica da su sve do pripajanja Hong Konga Kini 1997. godine, te zemlje bile samostalne, je navodila mnoge ekonomiste na pomisao da su izvori rasta u oba grada-drave bili slini. Kada je opirna studija Alwyna Younga utvrdila da su izvori rasta potpuno razliiti, nastalo je veliko iznenaenje. Upotrebom tehnika raunanja rasta dva grada u periodu od 1966. do 1990. godine je Young utvrdio da je u Hong Kongu rast produktivnosti odigrao kljunu ulogu, dok je u Singapuru rast uglavnom bio posljedica faktora akumulacije. Naprimjer, u posmatranom periodu je u Hong Kongu produktivnost rasla po stopi od 2,3% godinje, a
4 5
Hall and Jones (1999); Klenow and Rodriguez-Clare (1997). Pritchett (2000).
457
u Singapuru samo po stopi od 0,2% godinje. U prvi mah je izgledalo da rezultati Youngove studije predstavljaju slabu vijest za Singapur, jer bi, po tadanjim ekonomskim teorijama, nakon podizanja stope investicija Singapur krenuo prema fazi tranzicijskog rasta, koji bi ga odveo u stabilno stanje. To bi, ustvari, znailo da bi se rast postepeno smirivao i na kraju tranzicijskog perioda prestao, jer za odravanje konstantno visokih stopa rasta stope investicija moraju rasti konstantno. I, zaista, u periodu od 1966. do 1990. godine je udio investicija u GDP-u porastao sa 11% na 40%, dok je nivo obrazovanja radne snage rastao po jako brzim stopama rasta koje nisu izgledale odrivim (udio radne snage sa visokom kolskom spremom je porastao sa 15,8% na 66,3%). Poznati ekonomista Paul Krugman je u vrlo uticajnom asopisu Foreign Affairs Youngova istraivanja pretoio u teorijski logine zakljuke - faktorima voen rast Singapura se mora uskoro usporiti. Pri tome e Singapur, sve dok u zemlji ne procveta produktivnost, slijediti model Sovjetskog Saveza, koji je, zahvaljujui faktorima akumulacije, rastao brzo nekoliko decenija, da bi nakon toga, zbog pada produktivnosti, stagnirao. Kao odgovor na kontroverzne argumente iz Krugmanovog lanka, je singapurska vlada 1996. godine svoj fokus preusmjerila na rast produktivnosti. Lansirana je velika kampanja o neophodnosti usmjeravanja kompanija na meusobnu razmjenu ideja o jaanju produktivnosti, kao i na jaanje svijesti radnika da e vas dobro obavljanje posla napraviti ponosnim. Naprimjer, 46.000 ulinih prodavaca hrane je bilo obuhvaeno programom obuke operacija i managementa kuhanja, centraliziranja kuhinja i programom franiziranja najuspjenijih operatora.
Adaptirano prema: Young (1995); Krugman (1994), McDermott (1996).
Raunanje stopa rasta produktivnosti

Prethodna razmatranja su pomogla da objasne razlike u ostvarivanju nivoa prihoda per capita izmeu pojedinih zemalja. Meutim, analize produktivnosti trae da se objasni kako prihod per capita raste (ili opada) u nekom vremenu, a posebno u odnosu na produktivnost i faktore akumulacije. Tanije, u kojoj mjeri i koliko rast produktivnosti i rast kvantiteta faktora proizvodnje doprinose dinamici rasta. Kod odreivanja tih doprinosa poeemo ponovo sa proizvodnom funkcijom izraenoj po radniku: y = Akh1. Ova funkcija, slino kao ranije, se moe izraziti na sljedei nain: output = produktivnost x faktori proizvodnje gdje je izraz kh1- sastavljen iz dva faktora proizvodnje: fizikog i humanog kapitala. Ovu jednainu moemo transformirati u dvije jednaine koje nam daju stope rasta outputa i stope rasta produktivnosti: stopa rasta outputa = stopa rasta produktivnosti + stopa rasta faktora proizvodnje. stopa rasta produktivnosti = stopa rasta outputa stopa rasta faktora proizvodnje. Ako sa znakom () oznaimo varijabile koje se odnose na stope rasta, to stopu rasta produktivnosti moemo izraunati na sljedei nain: = - k-(1-). Ova jednaina, u kojoj su kompozitni faktori proizvodnje dati izrazom k+(1-) pokazuje kako sa podacima o stopama rasta outputa, fizikog kapitala i humanog kapitala moemo izmjeriti stope rasta produktivnosti. Ova tehnika za raunanje stope rasta produktivnosti se u strunoj terminologiji ekonomskog rasta zove obraunavanje rasta.6
6
Ova jednaina se moe jednostavno objasniti na primjeru neke zemlje kod koje je 1965. godine output po radniku iznosio 1, fiziki kapital po radniku 20, humani kapital po radniku 5, a 2000. godine output po radniku iznosio 4, fiziki kapital po radniku 40, humani kapital po radniku 10. Prvo se moraju za sva tri parametra izraunati prosjene godinje stope rasta za 35 godina, koje iznose 4%, 2% i 2%. Uvrtavanjem godinjih stopa rasta u jednainu i uzimajui da je =1/3, dobiemo: = 0,04-1/3 x 0.022/3 x 0,02=0,02. To znai da e produktivnost u zemlji za dato vrijeme rasti po stopi od 2% godinje.
458 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj 16.2. TOTALNI FAKTORI PRODUKTIVNOSTI SLIKA 16.3. Tehnoloki napredak
Obraunavanje rasta ne daje odgovor na pitanje zato nastaju razlike u produktivnosti izmeu zemalja kao i na pitanje zato produktivnost u nekim zemljama raste brzo, dok u drugim zemljama stagnira ili ak opada. Iako se koeficijent A moe empirijski izmjeriti, jo uvijek se ne zna ta on ustvari predstavlja, jer se on nikada ne vidi direktno, nego se vide njegovi efekti na inpute i outpute proizvodnje. Zato se koeficijent esto i zove mjera nae ignorancije.7
Output po radniku
Q/L3 Q/L2 Q/L1 A
B 2Q 1Q
Q* Q
Za razumijevanje faktora koji utiu na rast, treba prvo indentificirati i izmjeriti same komponente rasta. Pojednostavljeno, rast je ekspanzija 0 K/L2 K/L1 agregatna proizvodne funkcije u kojoj se Kapital po radniku proizvodnja stvara upotrebom razliitih kvaliteta inputa, kao to su neobuena i obuena radna snaga, tvornice i oprema, primjena razliitih tehnolokih i organizacijskih metoda i tehnika itd. (slika 16.3.). Pri tome je rast mogue obezbijediti ili poveavanjem kvantiteta inputa (naprimjer, investicijama u nove pogone i opremu) ili poboljanjem kvaliteta postojee tehnologije i organizacije. Dugorono, poboljanje kvaliteta predstavlja krucijalni faktor kojim se moe sprijeiti opadanje prinosa, koje je karakteristino za svaki proces rasta. Na agregatnom nivou savremene tehnike raunanja rasta mogu da obezbijede argumente za ralanjivanje izvora rasta na glavne komponente koje su odgovorne za uspjeh ili neuspjeh rasta: rast stanovnitva, nain edukacije i obuke, nove investicije u napredne tvornice i opremu, stepen poboljavanja tehnologije i organizacije poslovnih procesa itd. To znai da se kod raunanja rasta moraju razviti tehnike koje identificiraju glavne (ili sve) komponente rasta i opisuju (prije nego zato) kako se rast deava. Ovi doprinosi rastu se dijele na one koje su rezultat dodatnih inputa i na one koje potiu iz unapreenja tehnologija koje transformiraju inpute u outpute. Ovaj koncept raunanja je poznat pod pojmom rast ukupnih faktora produktivnosti (TFP) koji mjeri poveanje u outputu nakon to su ta poveanja prouzrokovala poveanja kvantiteta svakog od faktora koji se koristi u proizvodnji. Rast totalnih faktora proizvodnje je detaljna mjera ostvarene produktivnosti koja uzima u obzir promjene u outputu nastale zbog koritenja kapitala, rada i drugih inputa koji su relevantni za rast, uz upotrebu faktora koji mjere doprinos njihovih udjela u nacionalnom prihodu.8 Pri tome se kod mjerenja rasta inputa nastoje ukljuiti kvalitativne i kvantitativne promjene. Naprimjer, kod mjerenja doprinosa rada ukljuuje se obrazovanje i obuka radne snage. I kod izraunavanja totalnih faktora produktivnosti je polazna osnova proirena Cobb-Douglasova proizvodna funkcija, u koju je ukljuen i doprinos tehnolokih promjena:9
7 8 9
Abramovitz (1956). Oulton and Young (1996). Rosi (2002).
459
Y= KLet U gornjoj jednaini Y predstavlja output, odnosno proizvodnju; je konstanta proporcionalnosti koja pokazuje promjenu obima proizvodnje uz nepromjenjene odnose utroaka faktora; K je kapital; L rad; i parametri koji, pod pretpostavkom da je njihov zbir jednak jedinici, oznaavaju zavisnost proizvodnje od primjenjenog rada i koliine kapitala; e osnova prirodnog logaritma, uticaj tehnolokog progresa i drugih kvalitativnih promjena, a t funkcija vremena. Gornju proizvodnu funkciju moemo napisati u njenoj dinamikoj formi koja nam omuguava izraunavanje pojedinih faktora rasta kako slijedi:
'8 8
'K 'L 'A E K L A
gdje su Y/Y, K/K i L/L procenti stopa rasta outputa, kapitala i rada, i udjeli prihoda i plata u nacionalnom proizvodu, a A/A dio rasta u outputu koji nije rezultat faktora proizvodnje, kapitala i rada. On se esto naziva rezidual koji je, ustvari, ostatak dobijen poslije izraunavanja svih drugih doprinosa i predstavlja doprinos totalnih faktora produktivnosti ekonomskom rastu.10 Ako se kolinik A/A ralani na elemente koji sainjavaju najvanije pokretake snage rasta mogue je konstruirati viefaktorsku proizvodnu funkciju koja ima sljedei izgled:
'8 8 D 'K 'L 'E 'R E U V K L E R
gdje su E/E i R/R procenti stopa rasta obrazovanja i nauno-istraivakog rada, a i udjeli ulaganja u ove djelatnosti. Kod upotrebe tehnika za raunanje rasta moramo biti svjesni mnogih ogranienja. Najbolje je ako se na tehnike raunanja gleda kao na koristan nain iskoritavanja podataka, a ne kao na nain modeliranja rasta. Pri tome valja imati u vidu nekoliko injenica. Prvo, procjene rasta input faktora i njihovih udjela u nacionalnom prihodu je esto teko formirati, pa rezidualni faktori postaju osjetljivi na tehnike, procjene i greke. Drugo, studije koje koriste ovaj pristup mogu biti meusobno neuporedive, jer se primjena metodologije razlikuje u detaljima, a u nekim sluajevima i u ogranienjima izvora podataka. Tree, rezidual je zaista mjerilo nae ignorancije, jer u praksi on reflektira cijeli niz faktora koji se odnose na tehnoloke promjene, kao i na opu neefikasnost u modeliranju procesa, poboljanja u alokaciji resursa, intenzivniju upotrebu postojeih faktora i ekonomiju obima. Sve komponente rasta totalnih faktora produktivnosti su pod jakim uticajem izbora politika i kvaliteta institucija, koje stvaraju okvir u kojem se donose najvanije odluke o investicijama i alokaciji resursa.
Komponente rasta
Poetkom 1960s je nekoliko zemalja u razvoju poelo da suava jaz koji ih je odvajao od razvijenih ekonomija. Istovremeno, druge zemlje u razvoju su i dalje stagnirale. ta je bio uzrok tih razlika? U ranim analizama uticaja razliitih faktora na rast, fiziki kapital je bio modeliran kao jedini specifini faktor ije je akumuliranje bilo potrebno za bolji ivot ljudi. Tehnoloki progres, kao i drugi neopipljivi faktori, su bili posmatrani kao univerzalni faktori, koji su jednako dostupni svim ljudima u svim zemljama,
10
Denison (1967).

pa se pomou njih nisu mogle objasniti razlike u dinamici rasta pojedinih zemalja. Meutim, kao to smo vidjeli, fiziki kapital je samo jedan od mnogih faktora ija akumulacija proizvodi ekonomski rast. Brojne studije, koje su analizirale uzroke razlika u stopama rasta velikog broja zemalja, su pokazale da doprinos akumulacije fizikog kapitala ekonomskom rastu iznosi 30%, a da se sav preostali doprinos moe pripisati direktno ili indirektno neopipljivim faktorima koji proizvode rast TFP (tabela 16.4.).11
TABELA 16.4. Dekompozicija doprinosa stopama rasta u pojedinim zemljama, %

Autori Izvori razlika Rast u kapitalu per capita Neobjanjeni faktori Od toga TFP rast Ko-razlike TFP rasta i kapitala Nehru and Dhareshwar, 1960-88 24 76 60 16 King and Levine, 1960-85 25 75 57 18 King and Levine, 1980s 29 71 79 -8
Izvor: Easterly, Levine and Pritchett (2000).
Kasnije rasvjetljavanje uloge humanog kapitala je djelomino razotkrilo nove tehnike raunanja rasta. Neka studija je utvrdila da je u periodu od 1929. do 1982. godine poveanje godina kolovanja u SAD poveao rast GDP-a per capita za 25%.12 Druge studije su pokuavale pronai nove interpretacije faktora rasta, koji su sakriveni u rezidualu, pomou kojih bi mogli objasniti fenomene rasta. Iz brojnih studija o obraunavanju rasta je izvrena generalna procjena da su periodi odrivog visokog rasta bili mogui zahvaljujui visokim investicijama u kombinaciji sa snanim rastom TFP. Naprimjer, i u zlatnom periodu razvoja Zapadne Evrope i Japana, i u periodu istonoazijskog uda su visoke stope rasta bile rezultat velikog doprinosa faktora akumulacije i produktivnosti (tabela 16.5.). U oba sluaja je u investicijskom boomu udio investicija u GDP-u bio vei od 22%, uz jak rast totalnih faktora produktivnosti (poboljanje upotrebe resursa, afirmacija ekonomije obima i uspjeh inovacija nastalih usvajanjem i adaptacijom inostranih, uglavnom amerikih tehnologija). Iz tabele 16.5. se uoava bitna razlika u modelima rasta zemalja Istone Azije, Evrope i Japana. U zemljama Istone Azije su inputi faktora rada imali poboljani kvalitet, nastao zbog bolje edukacije i obuke, te poveane participacije radne snage i vieg broja sati rada. Visok ekonomski rast zemalja Istone Azije je vie bio posljedica doprinosa akumulacije kapitala i dueg rada nego doprinosa rasta TFP. Ako se stvari posmatraju samo sa aspekta teorija rasta, moe se zakljuiti da je rast TFP indikator doprinosa tehnolokog progresa rastu i da, u kontekstu hvatanja naprednijih ekonomija, njegovo poveavanje odraava uspjeh transfera tehnologije iz tehnoloki razvijenih zemalja. Ali, to je, ipak, samo jedan dio ukupne prie o ekonomskom rastu. U kontekstu modernizacije ekonomije se veliki dio rasta produktivnosti odnosi na poboljanje alokacije resursa, bolje koritenje investicija, eliminiranje neefikasnosti i, u nekim sluajevima, na veu intenzivnost rada. Aspekte napredovanja produktivnosti treba shvatiti tranzicijski - oni ne proizvode rast za neogranieno vrijeme, nego imaju svoje odreeno dejstvo u toku jedne ili dvije decenije.
11
12
Easterly, Levine and Pritchett (2000). World Bank (1999).
461
TABELA 16.5. Stope rasta u Zapadnoj Evropi i Istonoj Aziji (%)

Akumulacija kapitala Francuska Njemaka Italija Japan Velika Britanija Francuska Njemaka Italija Japan Velika Britanija Hong Kong Juna Koreja Singapur Tajvan Kina 1,6 2,2 1,6 3,1 1,6 1,3 0,9 1,0 2,0 0,9 3,0 4,1 5,6 3,2 4,2 Poveani sati rada 1950-73 0,3 0,5 0,2 2,5 0,2 1973-92 0,4 -0,1 0,6 0,6 0,1 1966-90 2,0 4,5 2,9 3,6 1979-94 1,2 Totalni faktori produktivnosti 3,1 3,3 3,2 3,6 1,2 0,6 1,5 1,2 1,2 0,6 2,3 1,7 0,2 2,6 3,9 Output 5,0 6,0 5,0 9,2 3,0 2,3 2,3 2,8 3,8 1,6 7,3 10,3 8,7 9,4 9,3
Izvori: Hu and Khan (1996), Maddison (1996), Rossi et al. (1992) i Young (1995).
Druge studije su pokuavale da ralane izvore rasta TFP na tehnoloke promjene i na poboljanja u efikasnosti koritenja postojeih resursa i tehnologija (tabela 16.6.). Procjenjuje se, naprimjer, da je u periodu najbreg rasta (od 1950. do 1973. godine) doprinos komponente rasta TFP koja se odnosi na efikasnije koritenje postojeih resursa i tehnologija u Francuskoj iznosio 44%, a u Japanu 83%. Ova poboljanja u efikasnosti su nastala zbog liberalizacije trgovine, eksploatacije strategije masovne proizvodnje (vea i integriranija trita) i realokacije resursa iz relativno manje produktivne poljoprivrede. Slabljenjem dinamike rasta apsolutna veliina ove komponente TFP je znaajno pala, posebno u Japanu.
TABELA 16.6. Komponente prosjenih godinjih stopa rasta TFP, (%)

Francuska Rast TFP Poboljanje efikasnosti1 Rezidual2 Rast TFP Poboljanje efikasnosti Rezidual
1 2
3,1 1,3 1,7 0,7 0,7 0,0
Njemaka 1950-73 3,3 1,6 1,6 1973-92 1,5 0,7 0,8
Japan 3,6 3,0 0,6 1,0 0,8 0,2
Velika Britanija 1,3 0,6 0,7 0,6 0,3 0,3
Poboljanje efikasnosti je zbir posebnih efekata oznaenih kao hvatanje, spoljna trgovina, struktura i obim. Rezidual se moe shvatiti kao tehnoloka promjena plus greke u mjerenju. Izvor: Maddison (1996).
462 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj SLIKA 16.4. Inovacije, TFP i ekonomski rast, OECD zemlje
1,5 Promjene TFP, 1980s gdo 1990s Finska 1,0 Australija Norveka 0,5 0 Sjedinjene drave Novi Zeland Holandija Njemaka -0,5 Italija Belgija Austrija Francuska panija V. Britanija -1,5 -0,4 -0,2 0,0 0,2% Japan 0,4 0,6% 0,8 Kanada Danska Irska vedska
-1,0
Promjene prosjenog intenziteta busines R&D, 1980s do 1990s
Pojava i afirmacija ekonomije znanja, koja funkcionira na stvaranju, diseminaciji i koritenju znanja, je otvorila nove prespektive u raunanju rasta. Krajem 1990s je postalo evidentno da faktori koji se zasnivaju na znanju imaju mnogo veu vanost od faktora koji se zasnivaju na fizikom kapitalu i radu i da je doprinos sofisticiranog znanja rastu TFP izuzetno visok. Mnoge novije studije su pokazale da u OECD zemljama postoji jaka korelacija izmeu inovacija, totalnih faktora produktivnosti i ekonomskog rasta (slika 16.4.). 13 Prva zemlja koja je osjetila beneficije novih mogunosti ekonomije znanja su bile SAD, koje su u zadnjih 15 godina ostvarivale visoke stope rasta produktivnosti i visoke stope rasta GDP-a per capita. Male dinamine periferne evropske zemlje (Finska i Irska) su se brzo prikljuile SAD, dok su velike kontinentalne evropske zemlje (Velika Britanija, Francuska, Njemaka, Italija) prolazile kroz teka iskuenja prilagoavanja. Na drugoj strani svijeta je Japan preivljavao teku deceniju sporog rasta pokuavajui da visokim investicijama u istraivanja i razvoj odri konkurentnost svojih globalnih manufaturnih kompanija, dok su Juna Koreja i Tajvan, zahvaljujui brzom prikljuivanju ekonomiji znanja brzo eliminirale posljedice finansijske krize iz 1997-1998. godine. U sudaru sa novom konkurencijom su tranzicijske ekonomije imale brojne potekoe. Male ekonomije, naprimjer, Maarska, Slovenija i Estonija su u brzom prilagoavanju novim izazovima prole najbolje. Zemljekandidati, kao i zemlje biveg SSSR-a, jo uvijek prolaze kroz bolne procese tranzicije. Pri tome treba imati u vidu da, pored faktora vezanih za znanje, veliku ulogu igraju i institucionalne inovacije, koje na rast produktivnosti djeluju na slian nain kao i znanje.
13
World Bank Institute (2007).
463
Determinante rasta
Na rast totalnih faktora produktivnosti mogu uticati brojne determinante. Ali, od svih determinanti najvei uticaj imaju uloga drave, restrukturiranje upotrijebljene kombinacija resursa rasta te tehnoloki transferi. Vanost ove tri determinante rasta zahtijeva poseban komentar.
Uloga drave
Periode odravanja brzog rasta su karakterizirale povoljne strukturne dravne povlastice, koje su ohrabrivale i podravale brzi rast totalnih faktora produktivnosti. Te povlastice su poveale sposobnosti investitora da ostvare vee povrate iz svojih investicija, a vei konkurentski pritisak je preusmjerio aktivnosti managera prema investiranju u nove tehnologije, ka stvaranju inovacija i prema redukciji trokova poslovanja. U mnogim zemljama su dravne politike i institucionalni sporazumi bili osnovni instrumenti za kreiranje raznih shema povlastica, na koje su se firme masovno odazivale. U cijeloj ekonomskoj historiji svijeta je uloga drave bila veoma aktuelna. Iskustva perioda nakon Drugog svjetskog rata su ponovo podsjetila na vanost politikih i institucionalnih struktura u zatiti vlasnikih prava i ugovora, kao i na jaanje meusobnih kontakata izmeu drave i nosilaca ekonomskih aktivnosti. Ovaj koncept meusobnih kontakata posebno precizno ilustriraju primjeri iz faze prvobitne akumulacije amerikog kapitalizma u 19. stoljeu. Naime, u skoro itavom 19. stoljeu je preovladavala opa zabluda da e zemlja bolje i bre procvjetati u vladavini bezakonja i korupcije nego u vladavini i djelovanju visokoprofesionalnih institucija. Bilo je to vrijeme kalifornijske zlatne groznice, Tammany Halla14 i divljeg Zapada, kao i period dominacije nemoralne i neetike prakse u obavljanju politikih i ekonomskih aktivnosti. Iako je ovaj period bio relativno mala vremenska epizoda u amerikom iskustvu izgradnje kapitalizma, taj period je bio svjedok cvjetanja politike korupcije u velikim amerikim gradovima koji su bili karakteristini po masovnim imigracijama.15 Ogromne investicije koje su se usmjeravale u eksplozivno irenje eljeznike mree su hronino bile povezane sa korupcijom generiranom prenosom javnih vlasnikih prava (zemlja) na eljeznike kompanije. Rairena cvjetajua korupcija je, takoer, vodila prema neefikasnijim nainima iskoritavanja raspoloivih resursa. Klasian primjer je namjerno veliko kanjenje izgradnje njujorke podzemne eljeznice, jer je izgradnja jeftine podzemne eljeznice ugroavala profitabilnost drugih naina javnog transpora iji su vlasnici bili politiki ili administrativni lideri.16 Ali, uspjenost amerikog kapitalizma je, ipak, bio rezultat izgradnje i djelovanja protrinih institucija. Prvo, za razliku od drugih kolonija, SAD su naslijedile uspostavljeni pravni okvir utemeljen na opem pravu zatite osnovnih vlasnikih prava, to je fundamentalno za svaku trinu ekonomiju. Drugo, vrlo rano je uspostavljen sistem patentne zatite inovatora i sistem koncesija i mineralnih prava u nekim podrujima. Osim toga, javno zemljite je brzo i efikasno privatizirano, iako su ove procese uglavnom karakterizirali korupcija i nasilje.17 Tree, benevolentnost drave prema privatnim promotorima razvoja eljeznice je
14 Tammany Hall je sinonim za politiki stroj demokratske stranke, koji je dominirao politikom scenom Njujorka od 1854. godine do ranih 1960s i koji je, uz veliku pomo irskih i italijanskih imigranata, birao i postavljao korumpirane gradske vlasti. 15 Benson (1978). 16 Libecap (1978). 17 Atack and Passel (1994); Sokoloff (1988).

ubrzavala realizaciju drugih projekata sa viim stopama povrata, ime su se kompenzirale socijalne beneficije enormnih investicija koje su bile usmjeravane u transkontinentalne eljeznike sisteme. Lekcije koje se mogu nauiti iz ekonomske historije SAD 19. stoljea mogu biti primjerene i za sadanja dogaanja u tranzicijskim zemljama, koje prolaze kroz slian period sticanja prvobitne akumulacije. Naime, brzi rast SAD i preuzimanje liderske pozicije u svjetskoj ekonomiji nije bio posljedica ilegalnih i korumpiranih vrijednosti amerikih businessmana i politiara nego, prije svega, herojskog doba inovatorstva i preduzetnitva. U svim dijelovima svijeta gdje su vlasti bile nesposobne da jaaju osnovna vlasnika prava i zatite ugovore, oportunistike vrijednosti politiara ili mafijake aktivnosti su proizvele tetne uticaje na ekonomski rast. Kvalitet institucija, mjeren u odnosu na ulogu zakona, zatitu vlasnikih prava, potovanje ugovora, efikasnost i potenje birokracije, je bio presudan za razdvajanje brzorastuih od spororasuih zemalja u Istonoj Aziji.18
Otpori restrukturiranju i rastu

Dok su osnivanje institucija i obezbjeivanje povlastica za investicije i inovacije sluile za generiranje rasta, to su za suavanje razvojnog jaza i hvatanje lidera bile potrebne znatno vee promjene sastava i modela ekonomskih aktivnosti, posebno u onim ekonomskim sektorima koji su postajali gubitnici. Ogromne dimenzije tih aktivnosti su esto usporavale procese potrebnih reformi i modernizacije.19 U mnogim zemljama se mogu pronai brojni primjeri u kojima su relativno slabe performanse rasta totalnih faktora produktivnosti bile rezultat neadekvatnih politika kojima su vlasti odravale u ivotu neefikasne proizvoae, neefikasne industrijske grane ili zastarjele institucije. Takvim politikama se, ustvari, gubio raspoloivi potencijal koji se boljom realokacijom resursa mogao mnogo bolje iskoristiti, a, osim toga, te politike su rezultirale i sporim uvoenjem novih tehnologija. Tipian primjer je poslijeratna Indija. Studije rasta su pokazale da je u periodu od 1950. do 1980. godine poveana distrorzija rasta bila povezana sa obimnim i vrstim sistemom uvoznih kvota, sa dravnim odreivanjem cijena javnih usluga, sa donoenjem investicijskih odluka za nacionalizirana preduzea i sa kontrolom trita kapitala. Procjenjuje se da je, kao rezultat tih politika, u posmatranom periodu Indija reducirala rast totalnih faktora produktivnosti sa 3,7% na 1%.20 Takoer, postoji i jasna empirijska evidencija o tome da je indijska industrija izmeu 1959. i 1979. godine ostvarila negativni rast TPF (-0,2% godinje), pri emu su najslabije rezultate ostvarili sektori koje je drava najvie titila i podravala.21 I u Velikoj Britaniji su pogrene intervencije i politike prepreke za sprovoenje potrebnih reformi u velikoj mjeri smanjile rast totalnih faktora produktivnosti. Mnoge analize su pokazale da je Velika Britanija u periodu evropskog zlatnog perioda rasta bila usamljeni sluaj relativnog ekonomskog zaostajanja i sporog rasta TFP. Tabela 16.7. upotpunjuje ovu procjenu, jer pokazuje da je krajem 1970s izmeu Velike Britanije i ostalih G-5 zemalja stvoren veliki jaz u produktivnosti industrije, koji je bio najodgovorniji za slabe ekonomske performanse britanske industrije. Tabela, takoer, pokazuje da se u ranim 1980s ovaj jaz u produktivnosti poeo ozbiljnije suavati.
18 19 20 21
Benson (1978); Rodrik (1997). Abramovitz (1986). Hamilton et al. (1988). Ahluwalia (1991).
465
TABELA 16.7. Relativna produktivnost (V. Britanija = 100)

Njemaka Francuska Japan SAD
Izvor: Weil (2004).
1950 97,5 90,4 45,2 245,7
1973 142,0 130,6 90,5 186,6
1979 163,7 149,1 113,8 179,9
1995 116,8 122,1 104,4 143,5
Oporavak produktivnosti je nastupio nakon slamanja plime velikih paralizirajuih radnikih trajkova, kada je nova britanska vlada 1979. godine izvela seriju radikalnih reformi koje su, ustvari, bile radikalni otklon od dotadanjih supply-side politika svih poslijeratnih britanskih vlada. Kljune reformske poluge su bile privatizacija, deregulacija, naputanje dotadanjih industrijskih politika koje su hranile slabie i podravale nacionalne ampione, redukcija direktnih poreza i prelazak na indirektno oporezivanje, smanjivanje udjela javne potronje u GDP-u, te reforme industrijskih odnosa. Ohrabrivane su i strane investicije, ukljuujui preuzimanje firmi u vlasnitvu Britanaca. Poveani pritisak konkurencije i jake restrikcije su oslabile pregovaraku snagu sindikata i ojaale managerske prerogative, dok su trajkovi uticajnih grupa iz javnog sektora bezobzirno slomljeni.22 Navidniji rezultat ovih krupnih politikih eksperimenata je jak rast industrijske produktivnosti u 1980s, koji je, ustvari, reflektirao procese prilagoavanja i zatvaranja prezaposlenih i neefikasnih firmi, uz jaanje straha od bankrotstva i rasta nezaposlenosti.23 Krajem 1980s su britanske firme postale znatno produktivnije u kresanju trokova, te u brem i hrabrijem eliminiranju neefikasnosti (dodatak 16b.).24 I u brzorastuim ekonomijama su industrijske politike koje su zagovarale povlastice i necarinske trgovinske barijere odigrale usporavajuu ulogu. ak i kod najuspjenijih drava, kao to su Japan i Juna Koreja, postoje brojni dokazi da su takve politike usporavale, a ne stimulirale rast. Studija rasta industrijske produktivnosti u nekim industrijskim sektorima u Junoj Koreji u periodu od 1963. do 1983. godine je pokazala da politike poreza i finansijskih povlastica nisu jaale rast produktivnosti, a da su zatitne politike (posebno vancarinske barijere) reducirale i akumulaciju kapitala i rast totalnih faktora produktivnosti.25 Postoji, takoer, i empirijska evidencija da su u periodu od 1960. do 1990. godine japanske industrijske politike preusmjerile prioritet sa brzorastuih prema opadajuim industrijama, to nije proizvelo pozitivne efekte na rast TFP.26 Iz brojnih primjera otpora prema restrukturiranju i tehnolokim promjenama se mogu nauiti tri glavne lekcije. Prvo, ukoliko ne primjene trino orijentirane politike, zemlje mogu propustiti anse za unapreenje produktivnosti. Drugo, posljedice malih ili slabih performansi produktivnosti ne mogu da ohrabre managere da se upuste u avanturu redukcije trokova i sticanje novih sposobnosti nego ih mogu natjerati na zatitu postojeih interesa, usporavanje restrukturiranja, kanjenje u realokaciji resursa i usvajanju novih tehnologija. Tree, promjene dravnih politika i readresiranje ovih problema su esto izloene jakim politikim otporima onih strana ija je pozicija postala ugroena.
22 23 24 25 26
Crafts (1991). Bean and Symons (1989). Newbery and Pollitt (1996). Lee (1995). Beason and Weinstein (1996).
466 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Transfer tehnologije

Efikasnija upotreba postojeih resursa je krucijalna komponenta TFP u periodima hvatanja lidera. Nakon toga transfer tehnologije iz naprednijih ekonomija postaje glavni izvor za poboljanje produktivnosti. Pri tome treba imati u vidu da tehnoloki transfer ne znai imitaciju, nego proces usvajanja i unapreenja tehnologije u toku njene meunarodne difuzije. Uspjeh rasta istonoazijskih ekonomija reflektira njihov neuobiajeno snaan napor da primjene, unaprijede i dalje razvijaju uvoznu tehnologiju.27 Poto supstancijalna promjena resursa uobiajeno zahtijeva implementaciju tehnolokog transfera, iji je najei nosilac neka direktna strana investicija, to ovaj model slijede i mnoge aktivnosti na podruju istraivanja i razvoja. Tehnoloke transfere ubrzava i ojaava jo i irenje trita, to sniava trokove obezbjeenja i uvoenja tehnolokih promjena. Sposobnost apsorbiranja i adaptacije inostrane tehnologije na domae uslove zahtijeva odgovarajui nivo edukacije i obuke, kao i odreene investicije, to, ponekad, zbog nedostatka vlasnikih prava stvara otpore i rizike.28
16.3. EFIKASNOST Odnosi izmeu produktivnosti i efikasnosti

Produktivnost je, kao to smo vidjeli, odreena tehnologijom, koja predstavlja znanje o tome kako se razliiti faktori proizvodnje kombiniraju za proizvodnju outputa i efikasnou, koja mjeri kako se efektivno koriste data tehnologija i kombinirani faktori proizvodnje. Meusobne relacije izmeu produktivnosti i efikasnosti moemo izraziti na sljedei nain: A = T x E, gdje je A mjerilo produktivnosti, T mjerilo tehnologije i E mjerilo efikasnosti. Odnose izmeu produktivnosti, tehnologije i efikasnosti moemo plastino ilustrirati kompariranjem outputa dva farmera, koji za proizvodnju penice upotrebljavaju istu koliinu zemlje, rada i kapitala, tj. iste koliine faktora proizvodnje. Ali, prvi farmer koristi bolja sjemena (tehnologija), pa zato po svakom hektaru zasijane povrine proizvodi dvije tone ita, tj. dva puta vie ita nego drugi farmer (produktivnost). Meutim, kod vridbe radnici prvog farmera na dvije tone ponjevenog ita razbace jednu tonu ita, dok radnici drugog farmera sakupe itavo ponjeveno ito (efikasnost). Na kraju je rezultat rada oba farmera isti: oba su proizvela istu koliinu ita. Meutim, u realnom svijetu stvari stoje potpuno drugaije. Iz tabele 16.3. se moe vidjeti da je, naprimjer, nivo produktivnosti u Indiji 1998. godini iznosio samo 35% nivoa produktivnosti SAD, to znai da sa datim koliinama kapitala i rada Indija proizvodi samo 35% outputa SAD. Da li su ove oigledne razlike rezultat razlika u tehnologiji ili su rezultat razlika u efikasnosti? Odgovor na gornje pitanje se moe potraiti tehnolokom zaostajanju Indije za SAD. Vidjeli smo, takoer, da je prosjena godinja stopa rasta produktivnosti u SAD u periodu od 1960. do 1998. godine iznosila 0,81%. Ako pretpostavimo da je itav rast produktivnosti bio rezultat unapreenja tehnologije (efikasnost
27 28
Bell and Pavitt (1993). Coe et al. (1997); Benhabib and Spiegel (1994).
467
je konstantna) i ako nam je poznata veliina tehnolokog zaostatka Indije za SAD, onda moemo nai odgovor na postavljeno pitanje. Preraunavanje podataka iz gornjih pretpostavki29 e pokazati da, uprkos velikom tehnolokom jazu izmeu Indije i SAD, glavni uzrok za ogromne razlike u TFP lei u ogromnom zaostajanju Indije u efikasnosti. Naprimjer, ako je tehnoloko zaostajanje izmeu dvije zemlje 30 godina, onda, pod jednakim uticajem tehnologije i efikasnosti, zaostajanje Indije u odnosu na SAD iznosi 65 godina.30
Razlike u efikasnosti
Prethodna sekcija je pokazala da su razlike u efikasnosti najvanija determinanta razlika u outputima izmeu pojedinih zemalja. Razlike su ponekad ak i mnogo vee nego to iznose razlike u efikasnosti tehnologija. Naalost, efikasnost se ne moe sistemski mjeriti na velikom uzorku zemalja (ili u jednoj jedinoj zemlji u odnosu na dva vremenska razdoblja) na isti nain na koji se mjere outputi i faktori akumulacije. Jedan od naina sistemskog mjerenja efikasnosti je mjerenje veliine odstupanja dvije granine funkcije dvije zemlje (ili dvije industrije) i pribliavanje neefikasnije granine funkcije efikasnijem primjeru (boks 16.2.).31 Ali, izgleda da je mnogo bolje da se razlike u efikasnosti izmeu dvije drave objanjavaju na deskriptivan nain, jer se deskripcijom moe jasnije izolirati efikasnost i utvrditi izvori te neefikasnosti. Ako pri tome efikasnost ima jau ulogu nego tehnoloki progres, onda argument da je efikasnost vanija nego produktivnost postaje sasvim validan.
Boks 16.2. Efikasnost tekstilnih industrija dvije zemlje

SLIKA 16.5. Dekompozicija faktora produktivnosti rada
Rad B (K/L)
L3 L2 L1 2
A (K/L) 1 Q
Q*
K2 K3
K1
Kapital
Izvor: Dardis, Kim and Verma (1991).
Analiza totalnih faktora produktivnosti izraunava efikasnost pomou graninih proizvodnih funkcija, tj. izraunavanjem maksimalnog mogueg efekta koji se moe postii odreenom kombinacijom faktora inputa i uporeenjem odstupanja dobijenih rezultata od granine proizvodne funkcije. Maksimalni mogui efekti se nazivaju totalni faktori produktivnosti, a odstupanja od granine proizvodne funkcije neefikasnost. Rastavljanjem TFP na njena dva sastavna dijela - efikasnost i tehnoloki progres se mogu procijeniti mogunosti daljeg rasta ukupne ekonomije neke zemlje, odnosno pojedinih njenih ekonomskih ili industrijskih sektora. Za podsjeanje navedimo da se tehnoloki progres definira kao komponenta totalnih faktora produktivnosti od koje zavisi pomjeranje granine proizvodne funkcije nagore (poveanje maksimalno moguih rezultata je mogue samo poveanjem kvaliteta i kvantiteta inputa ili
29 30 31
AIndija/ASAD = TIndija/TSAD x EIndija/ESAD Weil (2005). Pack (1987); Kebri i Simomi (1986).

uvoenjem efikasnijih tehnologija), dok se efikasnost definira kao prilagoavanje postojeih proizvodnih struktura efikasnijem primjeru. U literaturi moemo nai brojne primjere istraivanja totalnih faktora produktivnosti, od kojih izdvajamo ovaj koji se odnosi na tekstilnu industriju. Slika 16.5. grafiki predstavlja razlike u produktivnosti (matematiko predstavljanje je znatno kompliciranije) izmeu tekstilne industrije SAD i tekstilnih industrija nekih drugih zemalja. Na slici pojedine vrijednosti predstavljaju: Krivulja Q: Output (dodana vrijednost) tekstilne industrije SAD kao eksponencijalna funkcija logaritma inputa; Krivulja Q*: Output (dodana vrijednost) tekstilne industrije neke druge zemlje kao eksponencijalna funkcija logaritma inputa K: Agregatna kapitalna dobra L: Rad (ukupan broj sati rada godinje) Linija OA: Odnos kapitala i rada (K/L) u tekstilnoj industriji SAD Linija OB: Odnos kapitala i rada (K/L) u tekstilnoj industriji neke druge zemlje Du L3-L1: Razlike u potrebama rada izmeu dvije zemlje Du L2-L1: Razlike u faktorima proporcija izmeu dvije zemlje Du L3-L2: Razlike u efikasnosti tekstilnih industrija dvije zemlje Du L2/ L3: Relativna efikasnost tekstilne industrije druge zemlje u odnosu na SAD Taka 1: U njoj tekstilna industrija SAD upotrebljava L1 jedinica rada i K1 jedinica kapitala za proizvodnju Q jedinica outputa Taka 3: U njoj tekstilna industrija neke druge zemlje upotrebljava L3 jedinica rada i K3 jedinica kapitala za proizvodnju Q* jedinica outputa Taka 2: Hipotetiki iznos rada (L2) i kapitala (K2) koji su potrebni tekstilnoj industriji neke druge zemlje da sa potrebnim odnosom kapital/rad proizvede onu jedinicu outputa koja je potrebna za obezbjeenje nivoa efikasnosti tekstilne industrije SAD
Adaptirano prema: ulahovi (2001).
Bive socijalistike zemlje Istone Evrope, predvoene Sovjetskim Savezom, su eklatantan primjer za proizvodnju niskih outputa zbog neefikasnosti. Poreenje historije ekonomskog rasta visokorazvijenih trinih ekonomija i socijalistikih planskih ekonomija u 20. stoljeu (slika 16.6.) pokazuje da period pretene dominacije poljoprivrede nije omoguavao vei rast GDP-a od 1.000 dolara per capita (USD iz 1985. godine) u obje grupe zemalja, dok je period pretene dominacije kapitala tu granicu podigao do 5.000 USD per capita u socijalistikim planskim ekonomijama i do 10.000 USD per capita u razvijenim trinim ekonomijama. Kasniji doprinos rasta totalnih faktora produktivnosti rastu GDP-a po stanovniku je u razvijenim zemljama u sutini imao eksponencijalni efekat. Naprimjer, 1986. godine je GDP per capita u Japanu iznosio 16.000 dolara, a u vicarskoj 22.000 dolara.32 Detaljnija analiza ekonomskog rasta razvijenih trinih ekonomija pokazuje da je sistemska dravna podrka velikim ulaganjima u R&D iz 1960s omoguila velikim kompanijama (one su koristile 80%-90% svih fondova za R&D) da razviju i diseminiraju dananje bazine tehnologije (mikroelektronika, biotehnologija, novi materijali). Razvoj tih tehnologija je, kao to smo vidjeli, odluujue uticao na promjenu strukture proizvodnje i potranje, razvoj i obuku humanih resursa, poboljanje efikasnosti voenja i upravljanja firmama i ekonomijom kao cjelinom. Poveavanjem efikasnosti i efektivnosti velike kompanije su poele svoju specijalizaciju na pojedine nosee tehnologije.
32
Soan (1987).
469
SLIKA 16.6. Kapitalizam vs socijalizam

GDP/capita (000 $) 20 18
vac ije In o
16 14 12
R&D Razvijene trine ekonomije
10 8 6 4
Socijalistike ekonomije Godine 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980
2 0
Izvor: Soan (1987).
Naredna, odluujua faza razvoja ekonomskih sistema trinih ekonomija je poela 1970s ekspanzijom razvoja srednjih i malih inovativnih preduzea i brzom difuzijom naunih rezultata u njihove proizvode i usluge. Osnovni uzroci brzog rasta malih preduzea su rezultat samozainteresiranih preduzetnika, izgradnje kompetencija i potpornih shema za ohrabrivanje mladog SMEs preduzetnikog sektora. Naprimjer, dravnim sistemima podrke su male inovativne firme besplatno dobijale informacije o tehnoloko-razvojnim, proizvodnim i trinim mogunostima svojih programa, informacije o efikasnom upravljanju finansijama, kadrovskim, organizacijskim i drugim pitanjima vezanim za uspjean management firmi i inovacija, a, osim toga, drava je shemama povlastica i nepovratnim suulaganjima u procese i trinu podrku ohrabrivala i podsticala inovacijske napore SMEs. Procjenjuje se da su politike ohrabrivanja rasta malih i srednjih inovacijskih firmi omoguile rast zaposlenosti i obezbjedile visoku konkurentsku sposobnost kako malih i srednjih firmi, tako i cjelokupne ekonomije. Osnovna karakteristika promjena u trinim ekonomijama u 1980s je plansko pripremanje cjelokupnog naroda na informacijski nain proizvodnje i organiziranja drutva. Naprimjer, u Velikoj Britaniji je Open University na svojim opeobrazovnim i specijaliziranim tehnolokim kursevima i programima imao oko 1,5 miliona polaznika, dok je svjetsku izlobu u Tsukubi, Japan, posjetilo vie desetina miliona ljudi, i to preteno omladine. U svim razvijenim zemljama je znatno povean broj tehnolokih, informacijskih, programskih i drugih centara. U takvom okruenju tehnologija i masovnost inovacija vie nisu bili samo privilegija drave, odnosno velikih kompanija. Zahvaljujui masovnoj difuziji opeg tehnolokog znanja (kompjuterska pismenost, masovna primjena tehnolokih medija kao, naprimjer, teleteksta, video i internet

tehnologija, informacije su se distribuirale na veliki broj korisnika. Sve to je drastino povealo konkurentnost ekonomija razvijenih zemalja. Meutim, socijalistike ekonomije su u konkurenciji sa razvojno-naprednim svijetom poele da gube korak i da upadaju u duboku strukturnu razvojnu krizu, to je na kraju dovelo do ekonomskog i socijalnog kolapsa i definitivne propasti svih socijalistikih drutvenih i ekonomskih sistema i drava kao organiziranih formi tih sistema (dodatak 16c). Sovjetska ekonomija je bila relativno dobra sa aspekta akumulacije faktora proizvodnje. Stepen investicija u fiziki kapital je bio vei nego u SAD, a njena radna snaga je bila dobro obrazovana i obuena. U odnosu na tehnologiju SSSR je bio u specifinom poloaju. Na podrujima povezanim sa nacionalnom odbranom SSSR je odravao tehnoloki korak, ali je na podrujima koja nisu bila nacionalni prioritet, naprimjer, proizvodnja potroakih roba, tehnologija jako zaostajala. Uzimajui u obzir sve te injenice, kao i sposobnost usvajanja i diseminacije tehnologija, teko se moglo povjerovati da je Sovjetski Savez tehnoloki puno zaostajao iza bogatih zemalja. Meutim, sa aspekta proizvodnje outputa, SSSR je bio u katastrofalnom poloaju. 1985. godine, kada je Gorbaov preuzeo vlast, sovjetski GDP per capita je iznosio jednu treinu GDP per capita SAD, a rast GDP per capita u 1990s je bio manji od 1% godinje. Kako loe performanse SSSR-a nisu bile posljedica tehnolokog zaostanka ili faktora akumulacije, oigledno je da je njihovo porijeklo bilo u niskoj efikasnosti. Jedan od najveih uzroka neefikasnosti sovjetske ekonomije je bio sistem centralnog planiranja, uspostavljen 1928. godine Staljinovom Prvom petoljetkom. Tim sistemom su dravni birokrati odreivali kako i gdje e se rad, kapital i sirovine alocirati, koja roba e se proizvoditi, koje firme e svojim inputima snabdijevati druge firme itd. Teorijski, centralna planska ekonomija je mogla da proizvodi efikasno, ili ak efikasnije, outpute u odnosu na trinu ekonomiju, ali je realnost bila potpuno drugaija. Naime, centralni planeri nisu mogli igrati onu ulogu koju u trinoj ekonomiji igraju cijene, kao, naprimjer, usmjeravanje produktivnih inputa prema firmama koje proizvode robu za kojom vlada vea potranja ili ujednaavanje ponude i potranje. Rezultat birokratskog centraliziranog planiranja je bio katastrofalan. Velike nestaice roba su se pojavile vrlo brzo, redovi za dostupnim robama su bili ogromni, a mnoge firme nisu bile u stanju da dou do potrebnih inputa. Dravna i politika presija za proizvodnjom zadane koliina robe je tjerala firme da proizvode pogrenu i nekvalitetnu robu. Naprimjer, rukovodstvo neke tvornice eksera je dobilo planski zadatak da godinje proizvede odreenu teinu eksera. Da bi lake ispunili zadani plan, rukovodsvo tvornice je odluilo da proizvodi jako duge eksere, za koje nije bilo potroaa. Drugi izvor neefikasnosti je bio nedostatak povlastica za managere i radnike. Kako tvornice nisu imale vlasnike koji zahtijevaju maksimiziranje profita, manageri nisu bili zainteresirani da minimiziraju proizvodne trokove, uvode nove tehnologije i unapreuju produktivnost. Poto je ponuda mnogih roba bila nedovoljna, preduzea nisu bila zainteresirana da odravaju i poboljavaju kvalitet svojih outputa, jer su kupci kupovali sve ono to se je moglo proizvesti. Manageri nisu imali skoro nikakva prava na otputanje neproduktivnih radnika ili nagraivanje dobrih radnika, pa su odsustva sa posla i pijanstvo na radnim mjestima bila svakodnevna pojava. Ovo alosno stanje dobro odslikava jedna popularna anegdota. Posjetilac neke tvornice pita managera koliko ljudi radi ovdje?, a manager odgovara oko polovine. Raspad Sovjetskog Saveza i kraj komunizma ranih 1990s je centralno planiranje zamijenilo novim setom trinih institucija, to se nije pokazalo ba najuspjenijim. Uvedeno je slobodno trite, ali u punoj mjeri
471
nisu postavljeni najosnovniji okviri za podravanje funkcioniranja trine ekonomije kao to su vladavina zakona i jasno definirana vlasnika prava. Studija iz 1999. godine je pokazala da je u prosjeku ruska produktivnost iznosila samo 19% amerike produktivnosti.33 Ova niska produktivnost je oigledan dokaz da se uzroci razlika vie nalaze u neefikasnosti, a manje u tehnolokom zaostajanju. Sljedei primjer je poreenje efikasnosti nekih industrijskih grana. Novija studija poznate konsultantske kue McKinsey je analizirala produktivnost nekoliko industrija u tri najvee svjetske industrijske ekonomije: SAD, Japanu i Njemakoj. Na osnovu sakupljenih detaljnih informacija o inputima kapitala i rada i o organizaciji proizvodnje, istraivai su za svaku industriju i svaku zemlju izraunali odnose njihovih produktivnosti. Tabela 16.8. pokazuje rezultate prerauna za etiri velike i znaajne industrije, kao i agregatne pokazatelje produktivnosti ukupnih industrija.34
TABELA 16.8. Produktivnost, izabrane industrije, rane 1990s

Industrijski sektor Automobili elik Prerada hrane Telekomunikacije Agregatna produktivnost
Izvor: Baily and Solow (2001).
SAD 100 100 100 100 100
Japan 127 110 42 51 67
Njemaka 84 100 84 42 89
Iz gornje tabele se lako uoava da je japanska industrija elika i japanska automobilska industrija produktivnija od istih industrija u SAD i Njemakoj, ali i da je japanska industrija prerade hrane upola produktivnija nego iste industrije u ostalim zemljama. Produktivnost tri od etiri njemake industrije je vrlo blizu produktivnosti odgovarajuih industrija u SAD, ali je znatno nia u telekomunikacijama. Razlike u ageregatnoj produktivnosti ukupnih industrijskih sektora su mnogo vee nego u agregatnoj produktivnosti posmatranih industrija. Uzroci ovih velikih razlika ne lee u razlikama u tehnologiji, jer se sve tri zemlje nalaze na svjetskom tehnolokom vrhu, a, osim toga, je meusobna razmjena ideja i tehnologije laka. To znai da ako pokuavamo da objasnimo doprinos ovih razlika u produktivnosti razlikama u tehnologiji, teko je shvatiti da japanski businessman moe biti uspjean u uenju i razvoju tehnologija izrade automobilskih dijelova i neuspjean u uenju i razvoju tehnologija zamrzavanja riba.35 Oito je da se razlike u produktivnosti izmeu zemalja moraju objasniti neim drugim, jer i u okviru jedne iste multinacionalne kompanije postoje velike razlike u produktivnosti u pogonima pojedinih zemalja. Naprimjer, Ford Europe je propustio da pravovremeno usvoji japanske just-in-time i kanban proizvodne i business tehnike, ak i onda kada su te tehnike uspjeno usvojene u Fordovoj centralnoj proizvodnji u SAD. U nekim primjerima je produktivnost nia u zemlji koja ima bolju tehnologiju nego u zemljama rivalima. Naprimjer, produktivnost njemake industrije piva je nia nego produktivnost industrija piva u konkurentnim zemljama, iako je najnaprednija tehnologija za proizvodnju piva prvo razvijena i implementirana u Njemakoj, nakon ega se poela intenzivnije izvoziti u zemlje konkurente.
33 34 35
McKinsey Global Institute (1999). Baily and Solow (2001). DeLong(1997).

Mnogo bolja objanjenja razlika u produktivnosti pruaju analize razlika u organizaciji proizvodnje u pojedinim zemljama ili kompanijama. Naprimjer, japanski proizvoai automobila vrlo tijesno sarauju sa svojim isporuiocima dijelova u pravcu usmeravanja poslovnih procedura i poveavanja produktivnosti. Suprotno, i u Njemakoj i u SAD su relacije izmeu proizvoaa automobila i njihovih dobavljaa manjevie antagonistike. Dobavljai stalno strahuju da e, ako unaprijede svoju produktivnost, njihovi kupci jednostrano zahtijevati nie nabavne ciljene, to e reducirati povlastice za postizanje vee efikasnosti. to se tie japanske industrije prerade hrane, koja upoljava vie radnika nego automobilska industrija i industrija elika zajedno, nia produktivnost ovog sektora je rezultat vizantijske mree regulacija i carina koja obuhvata i poljoprivredu i distribuciju."
Vrste neefikasnosti
Gornji primjeri, kao i bezbroj drugih primjera koji se mogu sresti u literaturi, pokazuju da u najveem broju svjetskih ekonomija vlada prilino velika neefikasnost. Generalno, sve te neefikasnosti se mogu kategorizirati na nekoliko razliitih oblika. U nekim primjerima resursi, naprimjer, rad i kapital, se upotrebljavaju za izradu stvari koje nemaju ekonomsku vrijednost, dok u drugim primjerima resursi ostaju neiskoriteni. Resursi koji se koriste za proizvodnji mogu biti usmjereni u pogrene i neefikasne dijelove ekonomije ili u firme koje ih ne znaju dobro iskoristiti. Pored toga, razliite politike i druge sile mogu sprijeiti upotrebu raspoloivih tehnologija koje mogu da proizvode veu koliinu outputa u odnosu na raspoloive inpute faktora proizvodnje.
Neproduktivne aktivnosti
Jedan od estih oblika neefikasnosti nastaje kada se resursi skidaju sa produktivnijih i premjetaju na neproduktivne aktivnosti, tj. kada se koriste za proizvodnju roba i usluga koje nemaju ekonomsku vrijednost. Gledano sa aspekta interesa itavog drutva ovo znai da e se za proizvodnju koristiti manje resursa, da e se proizvoditi manje roba i da e manje roba biti raspoloivo za potronju. Dakle, sa aspekta cjelovitosti drutva, neproduktivne aktivnosti rasipaju resurse. Meutim, posmatrano sa aspekta pojedinca koji uestvuje u rasipanju resursa, neproduktivne aktivnosti mu mogu donijeti mnoge line beneficije, jer e moi zaraditi mnogo vie novca nego to e zaradili u produktivnim aktivnostima. Neproduktivne aktivnosti su, ustvari, neka vrsta redistribucije resursa, odnosno oduzimanje potencijalno moguih outputa od drugih ljudi. Mnoge neproduktivne aktivnosti, kao to su, naprimjer, krae, krijumarenje, reketiranje i sl. su ilegalne. Sve takve aktivnosti iziskuju dalju neproduktivnu potronju (naprimjer, najam uvara za zatitu od kraa ili instaliranje alarmnih ureaja). U mnogim zemljama su trokovi odbrane od ilegalnih djelatnosti vrlo visoki. Naprimjer, 1992. godine su standardni trokovi zatite ruskih trgovaca iznosili 20% vrijednosti prodaje.36 U nekim zemljama, posebno siromanim, neproduktivne aktivnosti obuhvataju kidnapiranje ljudi, banditizam, pa ak i graanske ratove, u kojim su ciljevi usmjereni na kontrolu resursa ili prava na eksploataciju prirodnih resursa. Naprimjer, Angola, koja posjeduje bogata nalazita nafte, dijamanata i drugih minerala, je ogrezla u siromatvu samo zbog 25. godinjeg graanskog rata. Neproduktivne aktivnosti koje se odnose na koritenje zakona ili institucija vlasti u cilju obezbjeenja privatnih beneficija se u ekonomiji tretiraju kao traenje rente. Ovo traenje rente se uobiajeno
36
Aslund and Dmitriev (1999).
473
pojavljuje u sluajevima kada se dravnim politikama stvaraju vjetake ili izfabricirane rente, koje djeluju na slian nain kao to djeluju licence ili zatieni monopoli. Jedan od najeih naina traenja renti je uvoenje kvota koje ograniavaju uvoz nekih roba, to je est sluaj u siromanim dravama. Poto su domae cijene ovih roba mnogo vee nego svjetske cijene, to firme koje su dobile uvozne dozvole mogu napraviti velike profite. Manageri uvoznih preduzea troe dosta vremena i resursa na obezbjeenje ovih beneficija. Oni esto putuju u prestonice da vre pritisak na dravne inovnike kako bi rijeili njihove zahtijeve, zapoljavaju lanove porodica ili roake inovnika koji dijele uvozne dozvole, unajmljuju ih da rade na visokoplaenim poslovima nakon to napuste dravnu slubu, ili, najee i najjednostavnije, koriste razne metode podmiivanja. Ogromna veliina prestonica mnogih zemalja u razvoju je djelomino i rezultat lociranja sjedita firmi koje nastoje da maksimiziraju svoje anse za zahvatanje renti koje su svojim propisima i odlukama generirale centralne vlasti.37 Drugi oblik rasipanja resursa se pojavljuje u sluajevima kada se najbolji i najpametniji radnici zapoljavaju u dravnoj upravi, namjesto da svoje sposobnosti dokazuju u produktivnijim sektorima.
Neuposleni resursi
Sljedei oblik neefikasnosti vue porijeklo iz nepotpunog koritenja rada ili kapitala. Neuposlenost resursa se moe pojaviti u nekoliko oblika. Neefikasnost se pojavljuje u sluajevima kada zaposleni radnici nemaju narudbi ili u sluajevima kada vlada podzaposlenost, tj. kada radnici imaju posao samo za jedan dio svog radnog vremena. Na slian nain kao rad moe biti neuposlen i podzaposlen i kapital (tvornica lei neiskoritena ili tvornica radi umanjenim kapacitetom). Nezaposlenost radnika i kapitala je esto posljedica makroekonomske nestabilnosti. Naprimjer, predsjednik SAD Franklin Roosevelt je opisao veliku depresiju kao period nezaposlenosti ljudi i kapitala. I, zaista, Velika depresija je bila period ogromne neefikasnosti cjelokupne ekonomije SAD. U periodu od 1929. do 1933. godine se GDP smanjio za 30%, a da se nije smanjila raspoloivost tehnologije ili nekog drugog faktora proizvodnje. Naime, 1933. godine je efikasnost ekonomije SAD iznosila 70% nivoa efikasnosti iz 1929. godine. Periodi ekonomske depresije u razvijenim zemljama su poslije Drugog svjetskog rata bili i plii i kratkotrajniji, dok je u mnogim zemljama u razvoju hronina makroekonomska nestabilnost imala znaajan doprinos u proizvodnji niih nivoa outputa. Podzaposlenost moe nastati i iz institucionalnih aranmana koji ohrabruju prekomjerno zapoljavanje radnika. To je notorna injenica kod svih dravnih preduzea ili itave dravne administracije. Naprimjer, Air Afrique, koji je likvidiran 2002. godine, i koji je bio vlasnitvo konzorcija 11 afrikih vlada, je 2001. godine zapoljavao 4.200 radnika na samo 8 aviona, tj. imao je 500 zaposlenih po jednom avionu. Za uporeenje, britanski EasyJet, najefikasnija evropska kompanija, je u istoj godini imala 66 zaposlenih po jednom avionu.38 Ali, ovaj problem nije karakteristian samo za zemlje u razvoju. Naprimjer, sredinom 20. stoljea su amerike i kanadske eljeznice zamjenjivale parne lokomotive na ugalj dizel i elektrinim lokomotivama. Promjena tipa lokomotiva je eliminirala potrebu za loaima uglja, ali je vladinim propisima i ugovorima sa sindikatima nastavljen rad loaa uglja i na dizel lokomotivama.
37 38
Ades and Glaeser (1995). "A New Air Afrique?", The Economist, August 25, 2001.
474 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Pogrena meusektorska alokacija faktora
Navedene vrste neefikasnosti su bile proizvod nedovoljnog koritenja raspoloivih resursa za obavljanje proizvodnih aktivnosti. Drugi oblici neefikasnosti se pojavljuju u primjerima kada se resursi koriste za proizvodnju pogrenih stvari. U ovim sluajevima su neefikasnosti mnogo manje upadljivije nego u sluajevima kada se resursi uope ne koriste. Posmatrano sa aspekta ekonomskog rasta, prilino upadljiv oblik ove vrste neefikasnosti je pogrena meusektorska alokacija resursa, tj. usmjeravanje resursa u pogrene ekonomske sektore. U drugim sluajevima namjesto sektora se pojavljuju i razlilite regije neke zemlje ili u multilateralnim odlukama i razliite zemlje. U mnogim siromanim zemljama urbani sektori posjeduju naprednije naine proizvodnje i organizacije nego ruralni sektori, u kojima su proizvodne tehnologije veinom primitivne. Problem optimalne alokacije resursa je jasno vidljiv iz slike 16.7. U efikasnim trinim ekonomijama se optimalna alokacija resursa izmeu sektora obavlja automatski zbog djelovanja dvije suprostavljene trine sile. Prvo, rad mora naplatiti svoju marginalnu proizvodnju preko plaa. Drugo, ako je marginalna proizvodnja (plaa) za istu jedinicu rada u razliitim sektorima ekonomije razliita, onda e rad imati jak podsticaj da se kree iz sektora koji imaju nii marginalni proizvod u sektore koji imaju vie marginalne proizvode. Ovaj pomak rada e smanjiti plae u sektoru koji ima vii marginalni proizvod i poveati plae u sektoru sa manjim marginalnim proizvodom. Kretanje rada izmeu dva sektora e se nastaviti sve dok se dva marginalna proizvoda meusobno ne izjednae i dok se koliina outputa ne maksimizira.
SLIKA 16.7. Efikasna i neefikasna lokacija resursa izmeu sektora
Jedinica outputa
Marginalni proizvod rada u sektoru 2
Jedinica outputa
Gubitak outputa zbog pogrene alokacije
Rad alociran u sektoru 1
Izvor: Weil (2005)
Ako se optimum ne moe postii, to znai da faktori nisu alocirani u skladu sa njihovim marginalnim proizvodima. Za to postoje dva razloga - ili se faktori ne mogu kretati izmeu sektora u skladu sa razlikama u plaama ili plae ne reflektiraju njihove marginalne proizvode. Ako barijere za mobilnost izmeu sektora zaista postoje, onda jaz u plaama moe potrajati due. to vee su te barijere, to je jaz izmeu marginalnih proizvoda vei, a time su vee i razlike u efikasnosti. Geografska izolacija nekog podruja ili neke zemlje je jedna od vrsta meusektorskih barijera. Poto
475
kretanje rada iz jednog dijela zemlje u druge dijelove zemlje podrazumijeva ekonomske i socijalne trokove, ovaj interregionalni jaz u plaama moe dugo potrajati. Opadanje trokova komunikacija, transporta i socijalnih usluga olakava kretanje radnika, to moe poboljati opu efikasnost. Ako rad ne moe da plati svoj marginalni proizvod, onda se meusektorske razlike u marginalnim proizvodima ne mogu automatski transferirati kroz razlike u plaama, pa rad nema podsticaj za kretanje izmeu sektora. Vrlo rairen primjer ovog fenomena je previsoka alokacija rada na porodinim farmama u zemljama u razvoju. Tamo lanovi porodice, koji zajedno rade na svojoj farmi, formalno ne primaju plae, a output se dijeli na sve lanove porodice podjednako. Ekonomski gledano, radnici su manje plaeni za svoj prosjean proizvod nego za svoj marginalni proizvod. Poto je proizvodnja na farmama, kod kojih je koliina zemlje fiksna, karakteristina po opadanju marginalnog proizvoda rada, plae radnika su vee nego to iznosi marginalni proizvod rada. Suprotno, farmer koji se zaposli u industriji prima plau koja je jednaka njenom marginalnom proizvodu. Sektorska realokacija rada i resursa iz poljoprivrede u industriju je bila jedna od glavnih komponenti rasta Tajvana i June Koreje. Naprimjer, u periodu od 1966. do 1991. godine je u Tajvanu output po radniku rastao po stopi od 5,4% godinje, dok je pomak od poljoprivrede iznosio 0,6% poena godinje stope rasta. U Junoj Koreji je izmeu 1960. i 1990. godine udio radne snage u poljoprivredi pao sa 61% na 18%. Slina transformacija u SAD se odvijala u mnogo duem vremenskom periodu. Naprimjer, 1880. godine je 50% radne snage radilo u poljoprivredi, u kojoj je prosjena plaa iznosila samo 20% prosjene plae u industriji. Sto godina kasnije, 1980. godine, je udio stanovnitva zaposlenog u poljoprivredi smanjen na samo 3%, dok su plae u poljoprivredi porasle na nivo od 69% plaa industrijskog radnika.39 Visoka geografska mobilnost ljudi je jedno od objanjenja visoke efikasnosti ekonomije SAD. Amerikanci se u potrazi za ekonomskim boljitkom esto sele sa jedne lokacije na drugu, a veliina zemlje i jedan jezik znatno olakavaju ove realokacije ljudi. Meutim, geografska mobilnost ljudi u Evropi je tradicionalno mala, djelimino i zbog toga to Evropljani imaju mnogo dublje kulturne i socijalne korijene u mjestima svog roenja nego to ih ima veina Amerikanaca. Naprimjer, 1980s i 1990s je 3% Amerikanaca promijenilo prebivalite (iz jedne savezne u drugu saveznu dravu), dok je stepen realokacije Italijana izmeu italijanskih pokrajina u istom periodu iznosio samo 1%.40 Najdramatiniji i najaktuelniji primjer ogromne realokacije rada je Kina, u kojoj se realokacija rada vri u dva pravca - iz poljoprivrede u industriju i iz siromane unutranjosti na prosperitetnije priobalske regije. Naprimjer, u periodu od 1980. do 2000. godine je udio radnika u poljoprivredi pao sa 69% na 50%, a predvia se da e u sljedeih 10 godina jo 70 miliona kineskih radnika napustiti agrarni sektor. U priobalskim kineskim provincijama su prosjeni prihodi per capita tri puta vei nego prosjeni prihodi per capita u unutranjosti zemlje. Pored toga, pretpostavlja se da broj ljudi koji su ilegalno migrirali na prosperitetna priobalska podruja iznosi ak nekoliko desetina miliona. Iako ova brza i masovna realokacija rada doprinosi brzom rastu kineske ekonomije, ovaj nagli pomak stanovnitva prouzrokuje enormne napetosti u politikoj i socijalnoj strukturi zemlje.41
39 40 41
Young (1995); Caselli and Coleman (2001); Gollin, Parente, and Rogerson (2001). Bertola (1999). OECD (2002).
476 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Pogrena alokacija izmeu firmi
I ovaj faktor znatno utie na neefikasnost. Postoje brojni razlozi zbog ega se firme meusobno razlikuju u nivoima produktivnosti: neke firme imaju inferiorniju tehnologiju, neke imaju slabu organizaciju, a neke slabiji management. U ekonomiji koja dobro funkcionira resursi se kreu od neproduktivnijih firmi ka produktivnim firmama, ime se podie nivo produktivnosti ukupne ekonomije zemlje. Ako postoji konkurencija izmeu firmi, neka visokoproduktivna firma e ostvarivati profit i sa cijenama koje bi niskoproduktivne firme odvele u gubitke, to bi ih natjeralo na povlaenje iz businessa. Tim procesima ustvari poinje apsorbiranje kapitala i rada neproduktivnih firmi u produktivnije firme. Meutim, u praksi se deavaju razliite situacije. Naprimjer, ako se neproduktivne i produktivne firme dogovore da, namjesto meusobne konkurencije odravaju visoke cijene na tritu, niskoproduktivne firme e i dalje biti u businessu i zarobljavati faktore proizvodnje. Takoer, mnoge niskoproduktivne firme e ostati u businessu ukoliko im drava generira niz povlastica u obliku subvencija, favoriziranih nabavki, trgovinske zatite ili na neki drugi nain. Naprimjer, u Rusiji se mali prodavci hrane beneficiraju reduciranim porezima na promet u njihovim neefikasnim prodavnicama kupci plaaju samo 1% poreza, dok su porezi u mnogo efikasnijim supermarketima znatno vii i iznose 8%.42 Pogrena realokacija resursa izmeu firmi je dosta est i masovan sluaj u netrinim ekonomijama i izmeu firmi iji je vlasnik drava. Kod njih plae radnika nisu tijesno povezane sa koliinom proizvedenog outputa, a radnici ili drugi resursi mogu biti realocirani izmeu industrija u odnosu na politiku mo (ili pripadnost) njihovih managera, umjesto u industrije u kojima e angairani resursi biti najproduktivniji. Monopolska mo je jo jedan razlog za pogrenu alokaciju rada. Monopolske firme nastoje da ogranie proizvodnju outputa kako bi zadrale visoke cijene, pa zato ne ele zapoljavati nove radnike, ak i u sluajevima kada je marginalni proizvod rada vei nego to iznose plae. Zbog toga je marginalni proizvod rada vei u monopoliziranim industrijama nego u industrijama koje su izpostavljene dejstvu konkurencije. Monopolistike firme, za razliku od dravnih firmi koje po pravilu zapoljavaju previe rada, nastoje da zaposle to manje rada.
Blokiranje tehnologije
Ova vrsta neefikasnosti se ne odnosi na blokiranje tehnolokog transfera izmeu zemalja (patentna zatita, nedostatak tacitnog znanja), nego na blokiranje tehnolokog napretka ili tehnolokih transfera unutra neke zemlje, tj. na primjere kada se upotreba neke tehnologije namjerno blokira, iako ne postoje barijere patentne zatite ili nedostatka tacitnog znanja. Ovaj oblik blokiranja tehnologije je, ustvari, vie neki oblik neefikasnosti nego neki oblik tehnolokog nazadovanja. Nekoliko primjera iz dosadanje ekonomske historije nam moe objasniti sutinu tehnoloke blokade. Rimski pisac Plinije stariji podario nam je priu o lanom tehnolokom blokiranju. U vrijeme vladavine cara Tiberija (14. do 37. godine n.e.), je neki majstor pronaao novi tip nesalomljivog stakla i pokazao ga caru. Car, impresioniran ljepotom i praktinou potpuno nove vrste stakla, je upitao majstora da li neko drugi posjeduje tajnu izrade tog stakla. Kad je dobio odrian odgovor, car je istog momenta majstoru odrubio glavu, a njegovu radionicu za izradu stakla do temelja razorio. Naime, car se uplaio da e nova vrsta
42
Lewis (1999).
477
nesalomljivog stakla reducirati carske zalihe zlata, koje su preteno poticale iz carskih monopola i poreza na proizvodnju i ugradnju obinog stakla. Gutembergova tamparska presa iz 1453. godine je ugrozila opstanak profesije prepisivaa knjiga. Biblija otampana na Gutembergovoj presi je bila pet puta jeftinija od runo prepisivanih biblija. Da bi odbranili svoj posao, prepisivai biblija su lansirali prie da samo crni avo moe u tako kratkom vremenu proizvesti toliko kopija biblija kao to ih moe da proizvede tamparska presa. Ceh prepisivaa knjiga, koji je djelovao pod okriljem crkve, je bio zasluan to je presa za tampanje u Pariz dola sa 20 godina zakanjenja. Iz istih razloga su irenje presa za tampanje usporavali i islamski kaligrafi i indijska brahmanska kasta.43 Najpoznatiji dogaaj blokiranja irenja tehnologije su Luditi, koji su postali sinonim za otpor prema tehnolokim promjenama. Luditi su, naime, bili visokoobueni majstori u engleskoj tekstilnoj industriji, iji je opstanak uvoenjem mehanizacije u tekstilnu proizvodnju doveden u pitanje. Naprimjer, jedan stroj za zavrnu obradu finih vunenih tkanina, izumljen 1793. godine, je omoguavao jednom ovjeku i dvojici djeaka da obave zavrnu obradu tkanina za samo 12 sati rada, namjesto ranijih 88-100 sati rada. 1811. godine je u nekoj tvornici tekstila, kada je njen vlasnik uveo novu tehnologiju, podignuta velika pobuna Ludita, koji su unitili 800 novih strojeva za tkanje i predenje. Ali, kada je 1812. godine britanski parlament usvojio zakon koji je unitavanje strojeva kanjavao smru, britanska vlada je poslala 12.000 vojnika, koji su objesili 17 Ludita i krvavo uguili njihovu pobunu. Savremeni primjer blokade tehnologije je nastojanje Microsofta da sprijei razvoj novih kompjuterskih tehnologija (Java programski jezik i Netscape browser), koje su poele ugroavati monopol Windows operativnih sistema. Prema pravnom miljenju Ministarstva za pravdu SAD, Microsoft je opstruirao distribuciju tuih inovativnih proizvoda stimulirajui internet providere da ne distribuiraju Netscape browsere, prijetio proizvoaima PC-a i razvojnicima aplikacijskog software-a da e im, ukoliko usvoje ili primjene nove tehnologije, onemoguiti pristup svojim operativnim sistemima. Microsoft je upotrijebio blokadu tehnologije i uvoenjem vlastitih verzija tih tehnologija, nekomapatibilnih sa tehnologijama rivala.44 Iz brojnih primjera tehnolokih blokada se mogu izvui neki opi zakljuci. Prvo, najei razlog za blokadu lei u injenici da nove tehnologije, iako beneficiraju drutvo kao cjelinu, postojee tehnologije i profesije koje se baziraju na tim tehnologijama ine neupotrebljivim. Veliki ekonomista Joseph Schumpeter je izrazom kreativna destrukcija opisao dubinu ekonomskih i socijalnih promjena koje nastaju zbog masovnog uvoenja novih tehnologija. Stoga ne iznenauje to ljudi, ija e budunost novom tehnologijom postala ugroena, smatraju da je blokiranje tehnologije za njih najbolje rjeenje. Posmatrano sa tog aspekta, Luditi nisu bili ba toliko iracionalni u suprostavljanju novoj tehnologiji. Drugo, iako suprostavljanje novim tehnologijama najee potie od radnika, ipak je ovaj fenomen znatno opseniji. Iz Microsoft primjera smo vidjeli da su ak i firme iz naprednih high-tech sektora sklone blokiranju tehnologije. Tree, blokada tehnologije nije vjena kategorija, jer njen uspjeh zavisi od relativne snage ljudi koji su ugroeni novim tehnologijama i ljudi koji iz novih tehnologija ostvaruju benefite. Naprimjer, politika snaga vlasnika tekstilne tvornice je bila mnogo jaa nego politika snaga Ludita, dok je u primjeru nesalomljivog stakla gubitniko lice bio sam car. etvrto, iako su mnogi primjeri neefikasnosti par
43 44
Mokyr (1990); Stern (1937); Brooks (2003). Bresnahan (2002).

excelance problem zemalja u razvoju, ipak su bogate zemlje sklonije blokadama tehnologije nego siromane zemlje. Razlog je vrlo prost za blokiranje nove tehnologije je potrebno saveznitvo snane i dobrofunkcionirajue drave, koje je mnogo ee u bogatim nego siromanim dravama. Iz navedenih primjera smo mogli vidjeli da je efikasnost jako sloen problem i da jo uvijek ne postoji neka kompleksna ekonomska teorija kojom se mogu objasniti uzroci efikasnosti, odnosno objasniti problemi neefikasnosti. Efikasnost neke ekonomije zavisi od mnogih faktora kao to su njena institucionalna struktura koja nagrauje ili kanjava aktivnosti traenja rente ili blokiranje tehnologije. Dravne politike i njihov kvalitet, nejednaka distribucija prihoda, kultura i nain izgradnje socijalnih veza, njena otvorenost prema vanjskom okruenju su podruja koja su veoma vana za efikasnost ekonomije jedne drave.
REFERENCE
Abramovitz, Moses. 1986. "Catching Up, Forging Ahead, and Falling Behind." Journal of Economic History 46 (June): 385-406. Ades, Alberto, and E. Glaeser. 1995. "Trade and Circuses: Explaining Urban Giants", Quarterly Journal of Economics 110(1): 195-258. Ahluwalia, I.J. 1991. Productivity and Growth in Indian Manufacturing, Delhi: Oxford University Press. Aslund, Anders, and Mikhail Dmitriev. 1999. "Economic Reform Versus Rent Seeking." In Russia After Communism, edited by Anders Aslund, and Martha Brill Olcott. Washington, DC: Carnegie Endowment for International Peace. Atack, J. and P. Passel). 1994. A New Economic View of American History, W. W. Norton & Company, New York. Baily, Martin Neil, and Robert Solow. 2001. "International Productivity Comparisons Built from the Firm Level," Journal of Economic Perspectives 15 (Summer): 151-172. Barro, Robert. J., and Jong-Wha Lee. 2000. International Data on Educational Attainment: Updates and Implications. CID Working Paper, No. 42. Cambridge, Massachusetts: Harvard University. Bean, G.C. and J. Symons. 1989. "Ten years of Mrs. T.", NBER Macroeconomics Annual, Cambridge, Mass. Beason, R. and D. E. Weinstein (1996), "Growth, economies of scale, and targeting in Japan, 19551990, Review of Economics and Statistics, Vol. 80, pp. 286-95. Bell, M. and K. Pavitt. 1993. "Technological accumulation and industrial growth: Contrasts between developed and developing countries ", Industrial and Corporate Change, Vol. 2, pp. 157210. Benhabib, J., and M.M. Spiegel. 1994. "The role of human capital in economic development: Evidence from aggregate cross-country data", Journal of Monetary Economics, Vol. 34, pp. 143-73. Benson, G.C. 1978. Political Corruption in America, Teakfield, Farnborough Bernanke, Ben S., and Refet S. Grkaynak. 2001. "Is Growth Exogenous? Taking Mankiw, Romer, and Weil Seriously." In NBER MacroeconomicsAnnual 16, edited by Bernanke and Rogoff. Cambridge, MA: MIT Press. Bertola, Giuseppe. 1999. "Labor Markets in the European Union." Mimeo, European University Institute (September). Bresnahan, Timothy E. 2002. "The Microsoft Case: Competition, Innovation, and Monopoly." Manuscript. Brooks, Daniel J. 2003. The Culture of World Civilizations. http://www.aquinas.edu/homepages/brookdan/CWCt ext/. Caselli, Francesco, and Wilbur J. Coleman II. 2001. "The U.S. Structural Transformation and Regional Convergence: A Reinterpretation." Journal of Political Economy 109 (June): 584-616. Coe, David T., Elhanan Helpman, and Alexander W. Hoffmaister. 1997. "North South R&D Spillovers." Economic Journal 107 (January):134-149
Glava 16: Produktivnost i efikasnost Crafts, Nicholas F.R. 1996. " The First Industrial Revolution: A Guided Tour for Growth Economists." American Economic Review 86 (May): 197-201 ulahovi, Besim. 2001. Tehnoloki razvoj i okolina: 1. dio. Sarajevo: Ekonomski fakultet. Dardis R., Kim Young-Suk, Verma S.: 1991. Laborproductivity Differences in The Textile Industry, Journal of The Textile Institute, Manchester,82, No2, pp. 261-272 DeLong, J. Bradford. 1997. "Cross-Country Variations in National Economic Growth Rates: The Role of Technology.' In Technology and Growth, edited by Jeffrey Fuhrer and Jane Sneddon Little. Boston: Federal Reserve Bank of Boston. Denison, E.F. 1967. Why Growth Rates Differ: Postwar Experience in Nine Western Countries, Washington, DC: Brookings Institution. Easterly, William, Ross Levine, and Lant Pritchett. 2000. "Stylized Facts and the Growth Models Who Love Them." Development Research Group, World Bank, Washington, D.C. : World Bank. Gollin, Douglas. 2002. "Getting Income Shares Right." Journal of Political Economy 110 (April): 458- 474. Gollin, Douglas, Stephen L. Parente, and Richard Rogerson. 2001. "Structural Transformation and Cross-Country Income Differences." Mimeo (December). Hall, Robert, and Charles Jones. 1999. "Why Do Some Countries Produce So Much More Output per Worker than Others? " Quarterly Journal of Economics 114 (February): 83-116. Hamilton, S., Mohammad, et al. 1988. "Applied general equilibrium analysis and perspective on growth performance", Journal of Policy Modelling, Vol. 10, No. 2, pp. 281-97. Heston, Alan, Robert Summers, and Bettina Aten. 2002. Penn World Table Version 6.1. Center for International Comparisons at the University of Pennsylvania (October). Hu, Z. and M. Khan (1997), "Why is China growing so fast?", IMFStaff Papers, Vol. 44, No. 1, Washington DC. Kebri I., Simoni M. 1986. Analiza totalnih faktora ope produktivnosti u tekstilnoj industriji, Ljubljana: Intitut za ekonomska raziskovanja.
479
Klenow, Peter, and Andres Rodriguez-Clare. 1997. "The Neoclassical Revival in Growth Economics: Has It Gone Too Far? " NBER Macro Annual, pp. 73-103. Krugman, Paul. 1994. " The Myth of Asia's Miracle?, Foreign Affairs 73 (November/December): 62-78. Lee J.W. 1995. "Government interventions and productivity growth in Korean manufacturing industries", NBER Working Paper, No. 5060, Cambridge, Mass. Lewis, William W. 1999. " Russia's Survival of the Weakest."Asian Wall Street Journal, November 5. Libecap, G.D. 1978. "Economic variables and the development of the law: The case of Western mineral rights", Journal of Economic History, Vol. 38, No. 2, pp. 338-62. Maddison, Angus. 1996. "Macroeconomic accounts for European countries", in B. van Ark and N. Crafts, Quantitative Aspects of Postwar European Economic Growth, Cambridge University Press, Cambridge, pp. 27-83. McDermott, Darren. 1996. "Singapore Swing: Krugman Was Right." Wall Street Journal, October 23. McKinsey Global Institute. 1999. "Unlocking Economic Growth in Russia." Moscow: McKinsey Global Institute (October). Mokyr, Joel. 1990. The Lever of Riches:Technological Creativity and Economic Progress. New York: Oxford University Press. Newbery D., and M.G. Pollitt. 1996. "The restructuring and privatisation of the CEGB: Was it worth it?", University of Cambridge DAE Working Paper, No. 9607, Cambridge. Organization for Economic Co-operation and Development. 2002. China in the World Economy: Domestic Policy Challenges. Paris: OECD. Pack H. 1987. Productivity, Technology and Industrial Development - a Case Stydy in Textiles, Oxford: Oxford University Press. Pritchett, Lant. 2000. "The Tyranny of Concepts: CUDIE (Cumulated Depreciated Investment Effort) Is Not Capital." Journal of Economic Growth 5 (December): 361-384. Rodrik, Dani. 1997. "TFPG controversies, institutions and economic performance in East Asia", CEPR Discussion Paper, No. 1587, London.

Rosi, Ilija. 2002. Rast, strukturne promene i funkcionisanje privrede: nacionalna makroekonomija. Kragujevac: Ekonomski fakultet Rossi, N., A. Sorgato, et al. 1992. "Italian historical statistics, 1890-1990", University of Venice, Department of Economics, No. 92-18, Venice. Soan, Lojze. 1987. Ciljevi drutveno-ekonomskog razvoja Jugoslavije do poetka 21. veka i njihova veza sa tehnolokim razvojem, Strategija razvoja Jugoslavije do poetka 21. veka, prva knjiga, str. 7276. Beograd: Privredna komora Jugoslavije. Sokoloff, K. 1988. "Inventive activity in early industrial America: Evidence from patent records, 1790-1846", Journal of Economic History, Vol. 48, No. 4, pp. 81350. Stern, Bernhard. 1937. "Resistance to the Adoption of Technological Innovations:' In Technological Trends and National Policy, edited by National Resources Committee. Washington, DC: U.S. Government Printing Office. Weil, David N. 2005. Economic Growth. New York: Pearson-Addison-Wesley. World Bank. 1999. World Development Report 1998/99: Knowledge for Development, New York: Oxford University Press. ____________ 2006. Where is the Wealth of Nations? Measuring Capital for the 21st Century. Washington D.C: World Bank World Bank Institute. 2007. Building Knowledge Economies: Advanced strategies for development. Washington D.C: World Bank. Young, Alwyn. 1995. "The Tyranny of Numbers: Confronting the Statistical Realities of the East Asian Growth Experience." Quarterly Journal of Economics 110 (August): 641-680.
WEB STRANICE
1. http://www.worldbank.org/ Web stranica Svjetske banke na kojoj se mogu nai svi izvjetaji o stanju svjetskog razvoja i njihovi bazini papiri (World Development Report). 2. http://www.oecd.org/ Web stranica Organizacije za ekonomsku saradnju i razvoj gdje se mogu nai studije i podaci o ekonomskom rastu, efikasnosti i produktivnosti. 3. http://www.unido.org/ Web stranica Organizacije UN za industrijski razvoj sa brojnim analizama efikasnosti industrija i zemalja
Glava 17: Nejednakost i siromatvo
481
U zadnja dva stoljea je na itavoj planeti napravljen ogroman skok u rastu blagostanja (slika 17.1.). U odnosu na 1800. godinu je realni GDP per capita u razvijenim zemljama povean za etiri puta, a u nekim brzorastuim azijskim zemljama ak i vie. ak je i najsiromaniji kontinent na svijetu, Afrika, poveala GDP po stanovniku za 70%. Krajnji rezultat je poveanje opih mjerila humanog blagostanja. Tako je, naprimjer, indeks humanog razvoja (Human Development Indicator HDI) dostigao vei nivo od novoa GDP-a per capita.1
SLIKA 17.1. Trendovi GNP per capita, 1900-2000, glavne regije

25.000 Industrijalizirane zemlje Zapada Zapadna Evropa Realni GNP per capita, USD 20.000 Istona Evropa 15.000
Svijet 10.000
Istona Azija
5.000 Azija Afrika 0 1800 1820 1840 1860 1880 1900 1920 1940 1960 1980 2000
Izvor: OECD (2001)
Iz prethodnih glava smo vidjeli da je glavni faktor za poveanje materijalnog blagostanja bio tehnoloki progres. On je zemljama, koje su posjedovale tehnoloka znanja, omoguio veu efikasnost u proizvodnji. Tehnoloka unapreenja su se odvijala u vidu dugoronih valova rojenja slinih i zavisnih tehnologija, koji su stvarali specifine sektore ekonomskih aktivnosti, od kojih je svaki imao svoje prostorne, trine i industrijske dimenzije. Integracija nacionalnih ekonomija je podsticala rast materijalnog blagostanja. irenje trita je omoguilo veu specijalizaciju u proizvodnji i koritenje ekonomije obima. Rastua
1
OECD (2001).

trgovinska integracija je pojaala vanost transnacionalnih kompanija, koje su poele da igraju kljunu ulogu u organizaciji globalnog snabdijevanja (engl. outsourcing). Globalizacija proizvodnje je internacionalizirala finansijske tokove, koji su rasli ekplozivno. Iako se veina tih tokova odvijala izmeu najbogatijih zemalja, ti tokovi su zapljuskivali i obale siromanijih zemalja. Privatni finansijski tokovi iz razvijenih zemalja prema zemljama u razvoju su viestruko nadmaili oficijelne javne finansijske tokove. Meutim, uprkos poveanju blagostanja, ukupni rezultati razvoja humane civilizacije nisu previe ohrabrujui. Nejednakost u distribuciji stvorenog bogatstva i dalje je visoka, razlike u prihodima po stanovniku izmeu razvijenih zemalja i zemalja u razvoju se uporno poveavaju, dok rast globalnog siromatva poinje sve vie da zabrinjava. Ova glava se bavi pitanjima i posljedicama nejednakosti. Prvo poglavlje analizira uzroke nejednakosti na globalnom nivou, te posebno nejednakosti ostvarivanja prihoda na nacionalnom nivou, jer se, za razliku od nejednakosti na globalnom nivou, ova nejednakost moe ublaiti odgovarajuim politikama. U drugom poglavlju se tretiraju problemi globalnog siromatva, ukljuujui njegove izvore i naine njegovog smanjivanja. Tree poglavlje se bavi stanjem u grupaciji zemalja koje se najee nazivaju zemlje u razvoju. Kontrasti izmeu bogatih zemalja i zemalja u razvoju dobro potcrtavaju probleme ekonomskog rasta zemalja u razvoju, u kojima su najvie izraeni fenomeni nejednakosti i siromatva, a posebno u najnerazvijenim zemljama svijeta. Ali, ne treba zaboraviti da su problemi nerazvijenog svijeta, kako smo vidjeli u prethodnim glavama, mnogo iri i kompleksniji nego to je to nejednakost ili siromatvo.
17.1. NEJEDNAKOST ta je nejednakost? Definicija

Pojam nejednakosti, slino kao i kod drugih normativnih koncepata kao to su, naprimjer, pojmovi globalizacija i siromatvo, ima razliito znaenje za razliite grupe ljudi. Za neke ljude je to normalna posljedica ekonomskog razvoja i efikasnosti koritenja etiri osnovne vrste kapitala, dok je za druge ljude nejednakost prvoklasno etiko pitanje. Nejednakost, odnosno jednakost, je intelektualno vrlo zahtijevan koncept, sa velikim brojem razliitih interpretacija koje variraju od zemlje do zemlje i od jedne akademske discipline do druge. Ekonomisti jednakost najee povezuju sa pitanjima distribucije, pravnici smatraju da je to striktna primjena zakona na sve ljude i na sve okolnosti, a i filozofi su postavili mnoge definicije jednakosti. Jednakost je centralna tema svih velikih svjetskih religija, ukljuujui budizam, judaizam, hinduizam, kranstvo i islam. I savremene socijalne teorije izbora i ekonomije blagostanja se bave pitanjima agregiranja preferenci u neki oblik socijalnog optimuma. Sa aspekta koji nas zanima, jednakost se definira u odnosu na dva principa:2 x Jednake mogunosti. ivot neke osobe u mnogim dimenzijama treba da odraava njene napore i talente, a ne njeno porijeklo. Definirajue okolnosti neke jedinke pol, rasa, mjesto roenja, porijeklo i socijalna grupa u kojoj je ta jedinka roena, ne trebaju da odreuju da li su te jedinke ekonomski, socijalno i politiki uspjene.
Roemer (1998); Dworkin (1981a); Dworkin (1981a); Sen (1985).
483
Izbjegavanje apsolutnog siromatva. Averzija do ekstremnog siromatva podrazumjeva interveniranje drutva za zatitu ivota lanova drutva koji ive ispod apsolutnog minimuma potreba, ak i onda kada su drutva usvojila principe jednakih mogunosti.
Gornje definicije otvaraju mnoga pitanja. Ako se ljudi brinu o jednakosti, i ako politiki sistemi agregiraju poglede ljudi u socijalne prioritete, zato onda sadanja distribucija blagostanja ne predstavlja optimalni izbor? Zato postoje nejednake mogunosti, ako su one i nefer i tetne za dugorono prosperitet? Kako se postojee nejednakosti reproduciraju i ire?
SLIKA 17.2. Interakcije politikih, ekonomskih i sociokulturolokih nejednakosti

Politike nejednakosti Institucije Sociokulturoloke nejednakosti Ekonomske nejednakosti
Najjednostavniji odgovor na ova pitanja je da politiki sistemi nejednako rangiraju razne prioritete. Politike i institucije ne odraavaju elje socijalnih planera da maksimiraju postojee vrijednosti socijalnog blagostanja, nego su rezultat politikih i ekonomskih procesa u kojima razliite grupe ljudi ele da zatite svoje vlastite interese. Kako neke grupe imaju vie moi od drugih grupa, to njihovi stavovi preovlauju.
U svim drutvima se intreakcije politikih, ekonomskih i sociokulturolokih nejednakosti uobliavaju pomou institucija i pravila (slika 17.2.). Nain na koji ove institucije funkcioniraju pogaa ljudske mogunosti i njihovu sposobnost da investiraju i prosperiraju.
Nekoliko primjera moe bolje objasniti gornje reenice. Zahvaljujui svom poloaju u patrijarhalnim drutvima, ene i mukarci su predodreeni za unutranje i vanjske sfere aktivnosti. Ove socijalne nejednakosti imaju krupne ekonomske konsekvence. Djevojice imaju manje anse da se koluju nego djeaci, ene su preteno angairane za rad u kui, na istim radnim mjestima i istim poslovima ene zarauju manje od mukaraca. Takoer, nejednaka distribucija moi izmeu bogatih i siromanih omoguava bogatim da zadre kontrolu nad resursima. U mnogim zemljama siromani pojedinci iz geografski izoliranih regija, kao i rasne i etnike manjine, imaju znatno manju politiku mo. Ekonomske i politike nejednakosti su ugraene u socijalne i kulturne institucije. Socijalne mree koje su namjenjene siromanim se u osnovi razlikuju od socijalnih mrea koje stoje bogatim na raspolaganju. Socijalne mree siromanih su usmjerene prema preivljavanju, a siromani imaju limitiran pristup do mrea koje ih mogu odvesti do boljih radnih mjesta i boljih mogunosti. Bogati su okrueni daleko produktivnijim socijalnim i ekonomskim mreama, koje im omoguavaju odravanje ekonomskog nivoa.
Vrste nejednakosti
Iako se u literaturi mogu sresti razliiti koncepti nejednakosti, ipak preovladava uvjerenje da se u osnovi radi o tri vrste nejednakosti: globalnoj, meunarodnoj i nacionalnoj. One se meusobno prepliu i meusobno konkuriraju, a esto postoje i brojne nejasnoe koje izviru ili iz razlika upotrijebljenih podataka,

ili iz razliitih vienja glavnih elemenata, ili iz razliitog pristupa u definiranju i dijeljenju vrijednosti.3 Zbog toga je nuno to preciznije definirati ta je to globalna nejednakost i kako se ona razlikuje od onoga to se naziva nejednakost izmeu zemalja i nejednakost unutra neke zemlje. Globalna nejednakost se temelji na posmatranju realnih prihoda pojedinaca i njihove distribucije. Ovdje je jedinica posmatranja pojedinac, a ne drava. Mjerila globalne nejednakosti se baziraju na nacionalnoj distribuciji prihoda i izraavaju se u logaritmu srednje devijacije (ili Theilovim indeksom). Nejednakost izmeu zemalja mjeri jaz u prihodima izmeu ljudi u razliitim zemljama, podrazumjevai da svaka osoba prima prosjean prihod svoje zemlje. Postoje dva koncepta ove nejednakosti, iji izbor zavisi od svrhe. Nejednakost izmeu zemalja uporeuje njihov srednji prihod per capita, bez obzira na veliinu populacije. Internacionalna nejednakost uzima u obzir i prosjeni prihod per capita i veliinu populacije neke zemlje, te tako izraunate nivoe prihoda koristi kod uporeenja nivoa, odnosno distribucije prihoda izmeu pojedinih drava. Nacionalna nejednakost, ili nejednakost na nacionalnom nivou, se odnosi na nejednakost u distribuciji prihoda u okviru ukupne populacije u nekoj zemlji. Ovaj nivo nejednakosti je vrlo vaan, moda i najvaniji, jer globalna nejednakost moe da bude proizvod i nejednakosti na nacionalnom nivou, a, to je najvanije, nacionalni nivo nejednakosti se moe preko odgovarajuih politika najlake modificirati. Ona se takoer moe standardizirati i izmjeriti pomou Gini koeficijenta (dodatak 17.a.).
Divergencija i konvergencija Dugoroni trendovi

Istraivanja dugorone nejednakosti su pokazala da globalna nejednakost stalno raste, uglavnom zbog brzog rasta meunarodne nejednakosti poslije Drugog svjetskog rata, te zbog neto manjeg poveanja meunarodne nejednakosti i nacionalne nejednakosti u periodu od 1970. i 1992. godine (slika 17.3.). Internacionalna nejednakost bila je posebno mala na prelazu u 2. milenij (12% globalne nejednakosti), ali je nakon toga, sve do Drugog svjetskog rata, rapidno rasla, nakon ega je njen rast nastavljen, ali po umjerenijim stopama. Nejednakost u zemlji je dostigla vrhunac oko 1910. godine, nakon ega je poela padati, a od 1970s je poela ponovo da raste. Kombinirani efekat ovih promjena se reflektira u poveanju dijela meunarodne nejednakosti od oko 10% u 1820. godini na preko 60% u 1992. godini.4 Generalno, to je svijet postajao bogatiji, nejednakost u prihodima, bilo relativna ili apsolutna, meunarodna ili globalna, se poveavala. Ali, pria o nejednakosti je mnogo nejasnija u zadnjih nekoliko decenija, kada se nacionalna nejednakost poveavala, a meunarodna opadala. To je vie posljedica reduciranja efekata nejednakosti zbog dramatinog rasta prihoda u Kini i zemljama June Azije nego relativnog i apsolutnog opadanja prihoda u nekim tranzicijskim zemljama i zemljama Podsaharske Afrike. Iako su stope rasta GDP-a u zemljama u razvoju bile znatno vee nego stope rasta razvijenog svijeta,5 siromane zemlje nisu uhvatile prikljuak sa razvijenim zemljama. Naprotiv, postojei model rasta je pokazao da svijet nije na putu konvergencije, tj. postepenog eliminiranja razvojnog jaza izmeu
3 4 5
Milanovic (2005); Ravallion (2004). Bourguignon and Morrisson (2002). U periodu od 1965. do 1999. godine su godinje stope rasta u zemljama niskih prihoda iznosile 4,1%, u zemljama srednjih prihoda 4,2% i u zemljama visokih prihoda 3,2%.
485
siromanih i bogatih zemalja, nego na putu divergencije, tj. irenja razlika u prihodima i produktivnosti izmeu najbogatijih i najsiromanijih zemalja.
SLIKA 17.3. Dugorono kretanje nejednakosti

1 0,83 0,8 Prosjena log devijacija Globalna nejednakost 0,6 0,42 0,4 0,37 0,2 0,05 Nejednakost izmeu zemalja 0 1820 1850 1870 1890 1910 1929 1950 1960 1970 1980 1992 0,36 0,33 0,33 0,69
Nejednakost u zemlji
0,50
Izvor: Bourguignon and Morrison (2002).
Ova divergencija postaje sve dramatinija. Prije 250 godina su razlike u produktivnosti ili prihodima po glavi izmeu najbogatijih i najsiromanijih zemalja svijeta bile priblino 5:1, dok je danas taj odnos 400:1.6 Iako u mnogobrojnoj literaturi moemo nai i druge procjene, ipak je ova kvalitativna interpretacija vjerodostojna i dokaziva.
Hvatanje lidera
Tokom itavog 19. stoljea je Velika Britanija bila vodea kapitalistika zemlja svijeta, iji je GDP per capita bio 50% vei nego GDP per capita drugih naprednih zemalja. Ovo vostvo je, izmeu ostalog, bilo i rezultat procesa ekonomskih, socijalnih i institucionalnih promjena koje su se odvijale u okviru industrijske revolucije. Ali, sredinom druge polovine 19. stoljea su SAD poele hvatati Veliku Britaniju, da bi je krajem 19. i poetkom 20. stoljea prestigle. U glavi 2. smo vidjeli da je brzi rast SAD bio rezultat razvoja novih tehnolokih sistema, baziranih ne vie na proizvodu, nego na novim nainima proizvodnje i distribucije.7 Evropa je poela zaostajati u koritenju prednosti iz nastanka novih inovacija, bilo zbog manjeg i nehomogenog trita, ili svjetskih ratova, te meuratnog perioda jakog protekcionizma. Liderstvo SAD se sve vie poveavalo i dostiglo vrhunac 1950. godine, kada je GDP per capita u SAD bio dva puta vei nego GDP per capita u zemljama Zapadne Evrope.
6 7
Landes (1998). Chandler (1990); Nelson and Wright (1992).

Dok je period izmeu 1820. i 1950. godine bio period divergencije izmeu vodeih kapitalistikih zemalja, kasnije decenije su donijele periode konvergencije prihoda izmeu industrijaliziranih ekonomija. Jaz u produktivnosti izmeu SAD i ostalih razvijenih zemalja je, zahvaljujui eksploziji rasta proizvodnje i izvoza industrijskih roba i postepenoj redukciji carinskih barijera, prepolovljen, to je u evropskim zemljama podiglo prihode i standard ivota.8 Na putu konvergencije evropske zemlje nisu bile usamljene. Poev od 1950s su, prvo Japan a zatim druge junoazijske zemlje, poele brzi rast. 1970s i 1980s je bilo evidentno da japanski i drugi dobavljai premauju svoje evropske i amerike konkurente, to se nije moglo objasniti samo niim plaama, nego vanim inovacijama u organizaciji proizvodnje i poboljanju kvaliteta, te visokoj produktivnosti.9
SLIKA 17.4. Konvergencija vs divergencija, GDP per capita, 1960s-1990s

Gubljenje momenta
vicarska Novi Zeland Danska Australija vedska V. Britanija SAD
9,3
Log GDP per capita u 1969 (stalni 1996 USD)
8,8
8,3
8,8
7,3
6,8
Luksemburg Kanada Holandija Norveka Austrija Venecuela Finska Argentina Italija Urugvaj Irska Izrael J. Afrika Trin. i Tobago panija Japan Grka Kostarika Portugal Salvador Meksiko ile Nikaragva Peru Namibija Hong Kong Turska Mauricijus Jamajka Alir Angola Cent. Afrika Rep. Brazil Filipini Bolivija Panama Malezija Komori Honduras Juna Koreja Kamerun Ekvador Egipat Dom. Republika Senegal Nigar Obala slonovae Madagaskar Tajvan Sri Lanka Zambija Mauritanija Maroko Tajland Ruanda Mali Gambija Indonezija Nigerija Nepal Indija Togo Burkina Faso Kenija Kina Lesoto
Napredovanje
Singapur
6,3
Dalje padanje
-2,2 -1,1
Burundi Tanzanija
Etiopija
Malavi
Hvatanje
5,8 0,0 1,1 2,2 3,3 4,4 5,5 6,6 7,7
Evropa
Amerika
Azija i Okeanija
Afrika
Realni rast GDP per capita (godinji prosjek u %, 1960-2000
Izvor: UNIDO (2005).
Ono to je u ovoj prii o divergenciji i konvergenciji prihoda moda i najzanimljivije jesu ogromne razlike u performansama produktivnosti i prihoda izmeu pojedinih zemalja svijeta. U odnosu na dinamiku hvatanja ili zaostajanja lidera, sve zemlje se mogu grupirati u etiri iroke grupe (slika 17.4.):10 x zemlje koje su poele rast sa ispodprosjenog nivoa GDP-a per capita i koje su do 2003. godine ostvarile iznadprosjean rast u dugom vremenskom periodu (Japan, Tajvan, Juna Koreja i Singapur);
8 9 10
Abramovitz (1994b); Maddison (1982, 1991). von Tunzelmann (1995). UNIDO (2005).
487
x x x
zemlje iji sadanji rast ukazuje da se nalaze u ranoj fazi hvatanja lidera (Kina, Indija, Indonezija i Tajland); zemlje koje su u prvoj polovini 20. stoljea imale iznadprosjeni nivo GDP-a per capita, a koje su u drugoj polovini 20. stoljea ostvarivale ispodprosjeni rast GDP-a (Argentina, ile i Venecuela), zemlje koje su startovale sa niskog nivoa prihoda i koje su u sljedeim periodima jo vie produbile jaz u prihodima i produktivnosti (preteno zemlje Podsaharske Afrike). Posmatrano sa aspekta zemalja u razvoju, hvatanje lidera zahtijeva dugoroni period iznadprosjenog rasta GDP-a per capita. Vremenski period zavisi od veliine jaza i ciljeva rasta. Naprimjer, umjerene stope rasta su bile dovoljne onim zemljama koje nisu imale veliki jaz (Finska i Norveka, te panija i Portugal), dok su istonoazijske zemlje, kod kojih je jaz za liderima bio mnogo dublji, morale ostvarivati mnogo vee stope rasta.
SLIKA 17.5. irenje jaza u GDP per capita

22 20 GDP per capita (hiljade 1990 USD) 18 16 14 12 10 8 Rang prihoda najbogatijih pet zemalja Jaz prihoda izmeu najbogatijih i najsiromanijih zemalja: 1820: 1913: 1950: 1973: 1992: 3:1 11:1 35:1 44:1 72:1
Kategorizacija iskustava hvatanja lidera u periodu od 1960. do 2000. godine, 6 prikazana na slici 17.4. sve zemlje grupira 4 u etiri kvadranta (prema prosjenim Rang prihoda godinjim stopama rasta za period od 2 najsiromanijih pet zemalja 1960. do 2000. godine i ostvarenim 0 nivoom rasta GDP per capita u 1960. godini). Zemlje koje se nalaze u gornjem lijevom kvadrantu imaju visoki poetni Izvor: UNDP (2000). GDP per capita, ali rastu relativno sporo (gube momenat); zemlje u gornjem desnom kvadrantu imaju takoer visoki poetni GDP per capita, ali imaju kontinuirani rast (napreduju i dalje); zemlje u donjem desnom kvadrantu rastu iznad prosjeka, ali sa niskog startnog GDP-a per capita (uspjeh u hvatanju), dok zemlje u donjem lijevom kvadrantu imaju nizak startni GDP per capita i spor ili negativan rast (dalje zaostajanje).11
1913 1900
Ve smo konstatirali da su danas, zahvaljujui snanom poratnom rastu ekonomskog i socijalnog blagostanja u nekim zemljama, dispariteti u ostvarivanju prihoda izmeu pojedinih zemalja mnogo vei nego na poetku 19. i 20. stoljea. Analiza ostvarivanja prihoda per capita 5 najbogatijih i 5 najsiromanijih zemalja od 1820. godine do 1992. godine je pokazala da se njihov meusobni odnos prihoda per capita od 3:1 u 1820. godini poveao na 11 :1 u 1913. godini, 35:1 u 1950. godini i 72:1 u 1992. godini (slika
11
Formalna provjera tendencije ka apsolutnoj konvergenciji (ili divergenciji) nivoa prihoda se moe izraunati regresijskom analizom GDP-a per capita i utvrivanjem korelacijskog koeficijenta. Negativni odnosi znae da bogate zemlje rastu sporije od prosjeka siromanih zemalja (-konvergencija), a pozitivni odnosi znae da bogate zemlje rastu bre od prosjeka siromanih zemalja (-konvergencija) (Barro and Sala-i-Martin, 1992).
1820
1870
1950
1973
1992

17.5.). Poveavanje divergencije u ekonomskom rastu se moe uoiti i posmatranjem odnosa u prihodima izmeu regija ili kontinenata. U Africi i Evropi, koje su bile relativno najvei gubitnici, veliki broj zemalja je imao ne samo apsolutno, nego i relativno smanjenje ivotnog standarda, a 16 najsiromanijih zemalja, koje imaju 165 miliona stanovnika ostvaruje nie prihode po stanovniku nego prije trideset godina.12 Ovi dispariteti ugroavaju prioritete dugoronih domaih ekonomskih i razvojnih politika i sniavaju spremnost zemalja da se angairaju u meunarodnim akcijama za rjeavanje globalnih izazova.
Globalna distribucija prihoda i siromatvo

Poslije 150 godinjeg rasta, nivo svjetske nejednakosti prihoda je u posljednje dvije decenije 20. stoljea poeo da se izravnjava i da se strukturalno mijenja. Dotadanja relativna konstantnost nejednakosti prihoda je rezultat dvije sile koje djeluju u suprotnim pravcima. Na jednoj strani, superbrzi rast nekih siromanih zemalja suava nejednakost prihoda u svijetu. Pri tome je najveu ulogu odigrala Kina, koja ima jednu petinu svjetske populacije. Naprimjer, kineski GDP per capita je 1980. godine iznosio samo 5% nivoa GDP-a per capita u SAD, a ve 2000. godine on je narastao na 11% nivoa GDP-a per capita. Na drugoj strani, istrajni neuspjesi nekih siromanih zemalja koje sainjavaju 9% svjetske populacije, poveavaju nejednakost prihoda u svijetu. Meutim, u zadnjih dvadesetak godina 20. stoljea je vie ljudi napustilo siromatvo nego ikada ranije. Empirijska literatura o disperziji prihoda per capita po zemljama pokazuje da se razlike u prihodima izmeu zemalja vremenom poveavaju. Razlog za to poveanje je analitika metodologija, koja kao predmet analize uzima zemlje, bez obzira koliko su velike i koliko imaju stanovnika. Meutim, za realnije procjene siromatva su mnogo vanije metodologije koje kao osnovnu jedinicu za analizu uzimaju pojedinca, a ne zemlju. Naprimjer, evolucija rasta prihoda per capita u Kini je mnogo vanija nego evolucija rasta prihoda per capita u Lesotu, jer Kina ima dva puta vie stanovnika nego svih 35 drava Afrike. Prema tome, tradicionalna analiza o konvergenciji ili divergenciji prihoda po zemljama nam ne pomae da odgovorimo na pitanja koliko ljudi u svijetu ivi u siromatvu, kako se stepen siromatva mijenjao u nekoliko proteklih decenija ili da li nejednakost izmeu graana vremenom raste. Bolja metodologija za mjerenje evolucije line nejednakosti je analiza odnosa izmeu varijacija udjela (weighted variances) populacije u prihodima per capita i jednostavne varijacije prihoda per capita koja je ista kod svih zemalja, bez obzira na razliitost broja stranovnika. Ono to je kod ove analize upadljivo je injenica da varijacije udjela ne rastu monotono sa vremenom. Naprimjer, 1960s i 1970s su varijacije rasle sve do vrhunca u 1978. godini, nakon ega su poele padati, zato to je prvo Kina, sa 20% svjetskog stanovnitva jako poveala prihode per capita, a zatim je Indija, sa milijardu stanovnika, 1990s zapoela vlastiti proces brzog ekonomskog rasta.13 Jedan od najpoznatijih savremenih razvojnih ekonomista Xavier Sala-i-Martin je pomou gornje metodologije konstruirao distribuciju svjetskih prihoda (World Distributions of Income - WDI) 138 zemalja svijeta (na bazi PPP). Slika 17.6. prikazuju procjene funkcije gustoe prihoda za sve analizirane zemlje, te za neke najvee zemlje za 1970. i 2000. godinu. Vertikalna linija na dijagramima predstavlja ekvivalent godinjeg prihoda od 1 USD na dan, koja se sada koristi kao standardna mjera siromatva.14
12 13 14
UNDP (2000). Schultz (1998); Dowrick and Akmal (2003). Sala-i-Martin (2006).
489
SLIKA 17.6. Distribucije prihoda u svijetu i nekim zemljama

1970
Populacija (milioni ljudi) 200 160 120 Kina 80 Indija SSSR 40 0 100 Japan SAD 1.000 Prihodi po glavi (USD) dolari 10.000 100.000
0 100 Populacija (milioni) 200 160 120 80 40 Bivi SSSR Indija Kina 280
2000
$1/dan 240 Svijet
$1/dan
Svijet
Japan
SAD 100.000
1.000 10.000 Prihodi po glavi (USD) dolari
Izvor: Sala-i-Martin (2006).
SLIKA 17.7. Poboljavanje svjetske distribucije prihoda, 1970-2000

300
$1/dan 1970 1980 1990 2000
250 200 150 100 50 0 100
Populacija (milioni)
1.000 10.000 Prihodi po glavi (USD) dolari
100.000
Izvor: Sala-i-Martin (2006).
Kompariranje dvije slike pokazuje da se WDI pomakao udesno, to znai da je 2000. godine prosjeni GDP per capita bio mnogo vei nego u 1970. godini. Takoer se moe uoiti da 1970. godine WDI nije bio mnogo disperzniji nego u 2000. godini. Promjene oblika pojedinanih WDI-a ukazuje da su se glavne promjene dogodile u Kini, kod koje se distribucija prihoda dramatino pomjerila udesno i postala mnogo disperznija. To znai da Kina postaje bogatija i da se nejednakosti u prihodima ljudi sve vie poveavaju. Interesantno je pogledati vremensku seriju evolucije svjetske distribucije prihoda u decenijama od 1970. do 2000. godine (slika 17.7.). I ovdje se krivulja WDI pomie udesno, to implicira na pojavu da se prihodi veine dravljana svijeta vremenom poveavaju. Takoer se jasno uoava da se dio ope povrine koja lei lijevo od linije siromatva vremenom smanjuje, to znai da se vremenom smanjuje broj siromanih graana u svijetu. Ali, ovdje treba napomenuti da ovi dijagrami ne pokazuju sasvim jasno da li se nejednakost svjetskih prihoda poveava ili smanjuje.
490 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Nejednakost i ekonomski rast SLIKA 17.8. Kuznets krivulja
Veze izmeu ekonomskog rasta i nejednakosti prihoda su prvi put uoene u djelima dva nobelovca Arthura Lewisa i Simona Kuznetsa. Lewis je u svojoj klasinoj teoriji dualnog razvoja razvio teorijski model u kojoj e rast i akumulacija poeti u modernom industrijskom sektoru. U ovom procesu e nejednakosti u distribuciji prihoda rasti sa rastom prosjenih prihoda sve do neke prelomne take, poslije koje e nejednakost padati u skladu sa brzinom kojom dualna ekonomija prerasta u industrijaliziranu ekonomiju.
GDP per capita
Izvor: Weil (2005).
Iako Kuznets meusektorski pomak populacije nije modelirao kao dio razvojnog procesa, on je na njemu artikulirao svoju ideju invertnih U relacija izmeu ekonomskog rasta i nejednakosti prihoda. U predsjednikom govoru na sastanku Amerikog ekonomskog udruenja 1954. godine je Kuznets razvio hipotezu da e se u procesu rasta i industrijalizacije zbog pomaka sa poljoprivrede i sela na industriju i grad nejednakosti prvo poveavati, a onda, kako se povrati izmeu sektora ponu izjednaavati, opadati. Kuznets je svoju hipotezu razvio na osnovu dugoronih serija indikatora nejednakosti za Englesku, Njemaku i SAD, te tadanjih rezultata u tri zemlje u razvoju: Indiji, Sri Lanki i Portoriku (slika 17.8.).15
Nejednakost prihoda
SLIKA 17.9. Prihod per capita vs nejednakost

0,7 0,6 Gini koeficijent 0,5 Etiopija 0,4 0,3 0,2 0,1 0,0 100 10.000 1.000 GDP per capita, 1991 100.000 Tanzanija Nigerija Indija Egipat Rumunija Slovaka Velika Finska Britanija Malavi Gvatemala Brazil Honduras Peru Kenija Kina
Juna Afrika ile Meksiko Juna Koreja SAD Kanada
Izvor: Deininger and Squire (1996).
15
Kuznets (1955); Williamson (1985).
491
Poslije lansiranja Kuznetsove hipoteze, mnogi autori su razvojem baza podataka i novim istraivanjima koristili koncept Kuznets krive za modeliranje odnosa izmeu rasta i nejednakosti ili u jednoj zemlji za razliite vremenske periode, ili za uporeenje nejednakosti izmeu pojedinih zemalja u odreenom vremenskom periodu. Ali, kasnija istraivanja su pokazala da uporeenja podataka o nejednakostima izmeu drava ne daju vrste dokaze o tome da rast poveava nejednakost. Zarealniju procjenu treba analizirati povezanost nejednakosti i sa drugim faktorima kao to su ekonomski dualizam, zemlja, obrazovanje, zdravlje i regionalne razlike.16
Boks 17.1. Da li je ekonomski rast dobar za siromane?

Jedan od glavnih razloga to se ekonomisti masovno bave nejednakostima distribucije prihoda je taj to je nejednakost povezana sa siromatvom. Visoki stepen nejednakosti na konstantnom prosjenom nivou prihoda per capita znai da e siromanim ljudima ivot biti jo slabiji. Takoer, poveanje prihoda per capita znai i poveanje nejednakosti, to, teorijski, moe znaiti da za najsiromanije slojeve ljudi ekonomski rast moe imati loe efekte. Provjera ove teorijske teze se moe izvriti ako SLIKA 17.10. Nejednakost prihoda, neke zemlje direktno pogledamo na prihode najsiromanijih 100.000 slojeva neke zemlje. Slika 17.10. prikazuje Finska, 1995 prosjene prihode najsiromanije petine Juna Koreja, 1988 populacije (20%) u nekim zemljama u odnosu na 10.000 Poljska, 1981 prosjeni nivo GDP-a per capita neke zemlje (za Tajvan, 1975 SAD, 1994 cjelokupnu populaciju). Podaci na slici pokazuju Ruanda, 1983 1.000 kako prosjeni GDP i stepen nejednakosti Meksiko, 1989 odreuju prihode petine stanovnitva koja Brazil, 1993 predstavlja najsiromaniji sloj stanovnitva. 100 Naprimjer, Meksiko (1989. godine) i Juna Koreja Sijera Leone, 1989 (1988. godine) su imali skoro isti nivo GDP-a per 10 capita (8.883 vs 8.948 USD), ali kako je distribucija prihoda u Junoj Koreji bila mnogo 100.000 10.000 1.000 100 Prosjeni prihod per capita ravnomjernija nego u Meksiku, prosjeni prihodi Izvor: Dolar and Kraay (2002). najsiromanije petine stanovnitva June Koreje su bili dva puta vei nego prosjeni prihodi najsiromanije petine stanovnita Meksika (3.812 vs 1.923 USD). Zemlje koje se nalaze u gornjem lijevom dijelu slike imaju relativno ravnomjerniju distribuciju prihoda, dok zemlje koje se nalaze u donjem lijevom dijelu slike imaju jako neravnomjerniju distribuciju prihoda. U svojoj studiji su Dollar i Kraay testirali tvrdnju da li specifine politike imaju razliite efekte na prihode najsiromanijih u odnosu na ukupne prihode. Njihov generalni zakljuak je da politike koje utiu na rast (ili pad) generalno nemaju znaajan efekat na distribuciju prihoda. Naprimjer, uloga zakona i otvorenost prema trgovini poveava prosjean prihod zemlje i ima pozitivan, ali i veoma minoran, efekat na dio prihoda koji ide najsiromanijoj petini stanovnitva. Slino, visoki stepen inflacije i visok nivo javne potronje djeluje slabo na cijelokupni prihod i reducira (ali samo neznatno) dio prihoda koji je namijenjen najsiromanijim.
Adaptirano prema Dollar and Kraay (2002).
Slika 17.9. prikazuje odnose prihoda per capita i Gini koeficijenata u 1991. godini. Najvei broj zemalja sa najveom nejednakosti distribucije prihoda se nalazi u Latinskoj Americi, dok je Juna Afrika zemlja kod
16
Prosjeni prihod per capita za donju petinu populacije
Fields (1989); Deininger and Squire (1996); Bourguignon and Morrisson (1989); Fields and Jakubson (1994); Deininger and Squire (1998); Bruno, Ravallion, and Squire (1998).

koje je prisutna najvea nejednakost. Zemlje sa najniim nivoima nejednakosti su ili relativno bogate zemlje sa dobro razvijenim socijalnim funkcijama, kao to su Finska i Kanada, ili zemlje biveg socijalistikog bloka. Podaci iz gornje slike ne pruaju suvie jake dokaze za Kuznetz relacije izmeu razvoja i nejednakosti. To, ustvari, znai da mnogi drugi faktori, pored nivoa razvoja, utiu na nivo nejednakosti u nekoj odreenoj zemlji (boks 17.1.). Prema nekim novijim istraivanjima, vrh Kuznets krivulje se dostie na nivou od 4.815 USD per capita.17
Uzroci nacionalne nejednakosti u raspodjeli prihoda

Nejednakost raspodjele prihoda ima svoje uzroke i komponente. U veini sluajeva nejednakost vodi porijeklo iz: (i) - poveanja udjela kapitala u ukupnom prihodu, (ii) masovnog irenja nejednakosti u primanjima i (iii) - poveavanja regionalnih i ruralno-urbanih nejednakosti. U veini studija o nejednakosti i siromatvu se uzroci nejednakosti dijele u dvije velike grupe: tradicionalni uzroci nejednakosti i novi uzroci nejednakosti.18 Tradicionalnim uzrocima nejednakosti, kao to su okrupnjavanje zemlje, ruralno-urbane napetosti, dominacija rudarskih sektora i nejednakost u obrazovanju, se mogu objasniti neke razlike u nejednakosti. Ali, njima se ne moe objasniti zato je u zadnje dvije decenije dolo do velikog irenja nejednakosti. Objanjenja treba potraiti u novim faktorima, koji vode porijeklo iz neoliberalnih reformi koje su se u cilju stabilizacije i prilagoavanja sprovodile u nekim industrijaliziranim zemalja, te u veini nerazvijenih zemalja i zemalja u tranziciji.
Tradicionalni uzroci.
Okrupljavanje zemljita i s tim u vezi rast nejednakosti je jedan od uzroka nejednakosti u zemljama u kojima je poljoprivreda dominantni ekonomski sektor. Ali, u veini industrijskih zemalja i izranjajuih zemalja Azije i Latinske Amerike poljoprivreda je ve sada sektor od minorne vanosti, koji skoro da i nema uticaj na stvaranje nejednakosti. Poveani uticaj mineralnih sektora na raspodjelu GDP-a je na djelu u zemljama koje posjeduju bogate mineralne resurse (nafta i plin, dijamanti, bakar itd.), to proizilazi iz kapitalno-intenzivne prirode produkcijskih procesa i vlasnike koncentracije. To tamonje elite ini sposobnim za zahvatanje odgovarajuih rudarskih ili resursnih renti, kao to je to, naprimjer, sluaj u Ruskoj Federaciji, u kojoj je veina najbogatijih pojedinaca stekla enormno bogatsvo iz ovakvih vrsta renti. Ali, u globalu, odnosi izmeu renti i GDP-a imaju trendove stalnog sniavanja, to na due staze minimizira uticaj ovog uzroka. Poveavanje nejednakosti zbog pristupa obrazovanju ima neki uticaj ukoliko se smanjuju prosjene godine obrazovanja (mali broj visokoobrazovanih ljudi ima vea primanja), ukoliko se poveava nivo obrazovanja (zbog akumulacije znanja i obuke brzina tehnolokih inovacija raste, kao i broj novih obuenih radnih mjesta, koja zarauju vie plae) ili ukoliko se zanemari jedan od tri nivoa obrazovanja (zanemarivanje sekundarnog nivoa obrazovanja ima posebno negativan uticaj na dugoronu distribuciju humanog kapitala i poveanje nejednakosti). Poveavanje ruralno-urbanih tenzija takoer moe poveati nejednakost ukoliko se ne poveavaju prihodi iz poljoprivrede u odnosu na urbane prihode (zbog veeg standarda obrazovanja urbana populacija je spremnija za eksploataciju novih ekonomskih mogunosti).
17 18
Barro (2000). Cornia and Court (2001).
493
Novi uzroci nejednakosti.

Sve do nedavno su liberalizacija trgovine i tehnoloke promjene tretirani kao glavni novi faktori koji poveavaju nejednakost distribucije prihoda. Meutim, iskustva steena iz programa stabilizacije i prilagoavanja su pokazala da mnogo znaajniju, ako ne i glavnu, ulogu u irenju nejednakosti igraju makroekonomski uslovi, finansijska liberalizacija, liberalizacija trita rada, privatizacija i poreski sistem. Tehnoloke promjene generiraju potrebu za obrazovanjem i obukom, to favorizira visokoobuene radnike, smanjuje funkcionalnu distribuciju prihoda te ubrzava pomak od poljoprivrednih ka industrijskim sektorima i od industrijskih sektora ka uslunim sektorima, to znatno poveava nejednakost. Liberalizacija trgovine partikularno i globalizacija generalno se posmatraju kao najvei akteri negativnog uticaja na nejednakost prihoda. Ovo opeprihvaeno miljenje je plod radnikih protesta i politikih pritisaka u Evropi i SAD, te masovnih demonstracija antiglobalistikih pokreta na godinjim summitima WTO, IMF, Svjetske banke. Meutim, brojne studije su potvrdile da liberalizacija trgovine ima mali uticaj na nejednakost distribucije prihoda. Naime, liberalizacija trgovine je donijela ekspanziju radom intenzivnog industrijskog izvoza iz siromanih zemalja, to je povealo potranju za neobuenim i poluobuenim radom, ubrzalo diferencijaciju izmeu obuenog i neobuenog rada, ali i povealo opi nivo blagostanja. U pravilu se nejednakost znatnije poveava tek u zemljama srednjih prihoda ili zemljama koje strukturu svog izvoza preusmjeravaju prema high tech robama, ija proizvodnja zahtijeva visokoobueni rad i smanjuje potranju za lokalnim neobuenim radom, kojeg ima u izobilju. Programi stabilizacije i prilagoavanja, koji su se pod rukovodstvom IMF i Svjetske banke masovno i serijski provodili 1980s i 1990s su u veini zemalja, posebno nerazvijenim, bili neophodni, neizbjeni i korisni. Meutim, kada su se ti programi realizirali pomou neselektivnih konvencionalnih instrumenata, stabilizacijski ciljevi su proizvodili dodatne recesije i valove siromatva. Naime, otro kresanje potranje, izvedeno ortodoksnim programima reduciranja inflacije na jednocifreni iznos, je uobiajeno vodilo ka otroj recesiji ekonomskih outputa. Takoer, otra redukcija budetskih deficita je dovela do pretjerane fiskalne obazrivosti, koja je sputavala rast outputa i generirala izvore deflacije, to je smanjivalo izvoznu konkurentnost i kresalo izdatke namjenjene socijalnom standardu i siromanim slojevima stanovnitva. Ali, primjeri uspjenog sprovoenja stabilizacijskih politika su pokazali da je postepena i ireverzibilna politika kresanja inflacije i budetskih deficita, zdruena sa mjerama kontrole uvoza i mjerama podrke izvoza, bila tehniki, politiki i socijalno prihvatljivija nego ambiciozniji, ali i neodriviji programi ok terapija. Finansijska liberalizacija, koja je pod patronatom Svjetske banke i IMF-a zapoela liberalizacijom bankarskog i finansijskog sektora u nekim zemljama u razvoju krajem 1980s, u nekim zemljama u tranziciji tokom 1990s, te nastavljena liberalizacijom meunarodnih finansijskih tokova u zemljama srednjih prihoda, je pored brojnih finansijskih kriza proizvela znatno poveanje nejednakosti, mnogo vee nego to je to proizveo uticaj liberalizacije trgovine, trita rada i privatizacije. Poveanje realnih kamata, kao klasina posljedica liberalizacije domaih finansijskih trita, je beneficiralo zajmodavce i rentijere na raun zajmoprimalaca i dravnih finansija, to je veliki dio dravnih budeta preusmjerilo sa socijalne i razvojne potronje na servisiranje dugova. Privatizacija i redistribucija industrijskih sredstava je uticala na poveanje nejednakosti, ali ne u onoj mjeri koliko se to na prvi pogled ini. Iako je masovna privatizacija industrijskih sredstava u tranzicijskim zemljama znatno poveala nejednakost prihoda i stvorila ozbiljne probleme, ona je vie posljedica slabo

dizajniranih privatizacijskih programa, koji su omoguili koncentraciju bive dravne imovine u ruke malog broja managera i finansijske elite. Promjene u institucijama trita rada su imale znatan uticaj na poveanje nejednakosti plaa i ope nejednakosti, posebno u zemljama srednjih prihoda i zemljama u tranziciji. Nakon drugog zlatnog doba kapitalizma, u kojem su ekonomske politike forsirale punu zaposlenost i stvaranje mree socijalnog osiguranja, 1980s i 1990s je dolo do radikalnog preokreta. Politike strukturnog prilagoavanja su traile veu fleksibilnost plaa, reduciranje regulacija, eroziju minimalnih plaa, redukciju socijalne i radne zatite zaposlenosti, redukciju zapoljavanja u javnom sektoru, razvodnjavanje ili eliminiranje pregovarake snage sindikata, te redukciju dravne potronje za formiranje humanog kapitala. Poreski sistem je, takoer, izgubio raniju ulogu distributera raspoloivog prihoda ka veoj jednakosti. U globalu, novi poreski sistemi se baziraju na sistemima indirektnog oporezivanja.
Trokovi i beneficije nejednakosti prihoda

Trendovi irenja nejednakosti prihoda, posebno od ranih 1980s su prisutni u svim glavnih grupama zemalja, a u nekim zemljama (i regijama) rast razlika je bio vrlo otar. Na irenje nejednakosti utie niz faktora, od kojih su najodgovorniji prekomjerna liberalizacija makroekonomskih politika i velika brzina sprovoenja stabilizacijskih reformi. Pri tome je vano osvjetliti neka pitanja koja se odnose na dileme da li je, naprimjer, neravnopravnija distribucija prihoda dobra ili loa za razvoj zemlje. Ili suprotno, da li Gini koeficijent treba da bude to manji (0,25 kao naprimjer u vedskoj) ili to vii (0,40 kao naprimjer u SAD)? Vrlo nizak i veoma visok nivo nejednakosti u prihodima ljudi depresira stope rasta. Previe ravnomjerna distribucija prihoda moe biti opasna za razvoj ekonomije zemlje. To pokazuju brojna iskustva socijalistikih zemalja, gdje je sistemski niska nejednakost (nema privatnog profita, minimalne razlike u plaama i primanjima) eliminirala povlastice koje su vrlo vane za aktivno ukljuivanje ljudi u ekonomske aktivnosti (marljivi rad, inovacije i snano preduzetnitvo), to je rezultiralo loom radnom disciplinom, malom inicijativom, slabim kvalitetom i ogranienom selekcijom roba i usluga, malim tehnikim progresom i niim ekonomskim rastom, koji je dalje vodio prema jaanju siromatva. Sa druge strane, pretjerana nejednakost pogaa kvalitet ivota ljudi, to dovodi do irenja siromatva, usporavanja progresa u zdravstvu i obrazovanju, porasta korupcije i kriminala i poveavanja politike nestabilnosti. Takoer treba razmisliti i o negativnim efektima visoke nejednakosti na neke faktore ekonomskog rasta.19 Visoka nejednakost ugroava politiku stabilnost zemlje jer je sve vie ljudi nezadovoljno svojim ekonomskim statusom. To oteava postizanje politikog konsenzusa, poveava rizik investiranja i znaajno smanjuje razvojni potencijal. Visoka nejednakost ograniava djelovanje vanih trinih instrumenata kao to su relativne cijene i ekonomske kazne. Naprimjer, visoke tarife energije i drugih komunalnih dobara (engl. utilities) mogu promovirati energetsku efikasnost, ali u sluajevima visoke nejednakosti uvoenje ak i neznatno viih cijena moe kod najsiromanijih slojeva graana proizvesti ekstremno siromatvo. Takoer, visoka nejednakost moe devalvirati osnovne norme ponaanja ekonomskih agenata (pojedinaca ili preduzetnika) kao to su uvjerenja ili privenost. Vei poslovni rizici i vii trokovi osiguravanja od rizika ometaju i usporavaju ekonomski rast.
19
Cornia and Kiiski (2001).
495
Direktne implikacije rasta nejednakosti su dosta zabrinjavajue. to je vei nivo nejednakosti, to je manji uticaj ekonomskog rasta na reduciranje siromatva. U uslovima konstantnog rasta nejednakosti, rast e znatno tee reducirati siromatvo.
17.2. SIROMATVO Nivo i geografija siromatva TABELA 17.1. Geografija siromatva, 1990, 2003 i prognoze za 2015 i 2030
Manje od 1 USD na dan Manje od 2 USD na dan 1990 2003 2015 2030 1990 2003 2015 2030 U milionima 472 213 57 18 1,116 745 317 148 375 179 50 16 825 531 229 108 97 34 7 2 292 213 88 40 2 9 5 3 23 71 40 26 49 49 38 30 125 134 118 103 6 5 3 1 51 62 45 31 462 472 273 159 958 1,131 1,017 902 227 320 345 337 382 530 613 653 1218 1,068 721 547 2,654 2,671 2,150 1,863 U procentima (%) 29.6 11.5 2.8 0.8 69.9 40.2 15.5 6.7 33.0 13.9 3.6 1.1 72.6 41.2 16.5 7.3 21.1 6.0 1.1 0.2 63.2 37.7 13.5 5.4 0.5 1.9 1.0 0.6 4.9 15.0 8.4 5.5 11.3 9.1 6.1 4.1 28.4 24.9 18.8 14.2 2.3 1.7 0.7 0.2 21.4 21.0 12.3 6.5 41.3 33.2 16.2 8.1 85.5 79.5 60.2 46.0 44.6 45.0 37.4 29.9 75.0 74.5 66.5 58.0 27.9 20.2 11.8 7.8 60.8 50.5 35.1 26.7
Regije Zapadna Azija i Pacifik Od toga: Kina Ostale zemlje Evropa i Centralna Azija Latinska Amerika i Karibi Srednji Istok i Sjeverna Afrika Juna Azija Podsaharska Afrika Zemlje niskih i srednjih prihoda Zapadna Azija i Pacifik Od toga: Kina Ostale zemlje Evropa i Centralna Azija Latinska Amerika i Karibi Srednji Istok i Sjeverna Afrika Juna Azija Podsaharska Afrika Zemlje niskih i srednjih prihoda
Prema Svjetskoj banci, siromatvo je prononsirano liavanje blagostanja.20 Ali, ta preciznije znai pojam liavanje? O njegovom znaenju najelokventnije svjedoe glasovi siromanih. Biti siromaan znai biti gladan i edan, nemati sklonite i odjeu, biti bolestan i nezatien, biti nepismen i nekolovan. Za siromane ljude je ivot u siromatvu vie od siromatva. Siromani su posebno ranjivi na dogaaje koji se deavaju izvan njihove kontrole. Dravne i drutvene institucije ih esto tretiraju kao loe momke, a u njima siromani nemaju pravo glasa i snage.21 Ovaj iri pristup pojmu prononsiranog liavanja mnogo bolje karakterizira pojam siromatva, poveava nae razumijevanje o njegovim uzrocima i ujednaava razliitost njegovog znaenja za pojedine drave.
20 21
World Bank (2001). Narajan (2000).

Siromatvo ima mnoge dimenzije. Ono se ne moe izraziti samo liavanjem materijalne potronje, izraene u prihodu, odnosno potronji po glavi, nego i liavanjem ostalih dobara kao to su zdravstvo, obrazovanje, osjetljivost i ispostavljenost rizicima itd. Poto su u razliitim zemljama te dimenzije razliite, to ne postoje neka univerzalna mjerila kojima se siromatvo moe izraziti, mjeriti i komparirati. Kod analize siromatva se najee, u skladu sa metodologijom Svjetske banke, posmatra i analizira nekoliko parametara kao to su potronja (ili prihod) domainstava izraena u pokazateljima pariteta kupovne moi, kretanje cijena, linija siromatva za pojedine zemlje itd. Za mjerenje i kompariranje siromatva se, najee, upotrebljava meunarodna linija siromatva, koja predstavlja kupovnu mo jednog ovjeka na dan u iznosu od 1,08 dolara u 1993 PPP jedinicama ili popularno nazvano, jedan dolar na dan.22 esto se u literaturi moe sresti i linija od dva dolara na dan, koja se, uglavnom, upotrebljava za mjerenje siromatva u zemljama srednjih prihoda.
Mapa 17.1. Prihodi ispod 1 USD na dan, 1984-2001
Dananji svijet je prepun siromanih ljudi. Od 6,3 milijardi ljudi, koliko ih je bilo u 2002. godini, 2,8 milijardi, ili vie od polovine ljudi nerazvijenog svijeta, je ivjelo sa prihodima manjim od 2 dolara na dan, a 1,2 milijarde ljudi, ili petina stanovnitva, sa prihodima manjim od jednog dolara na dan. Geografija siromatva je obeshrabrujua (tabela 17.1. i mapa 17.1.). U bogatim zemljama osjeku manje od jednog djeteta na 100 djece ne doivi svoj peti roendan, dok je u najsiromanijim zemljama taj odnos 5 djece na 100; u bogatim zemljama 5% djece ispod 5 godina je neishranjeno, dok u najsiromanijim zemljama taj procenat iznosi iznad 50%.23
22 23
Chen and Ravallon (2000). World Bank (2001).
497
Uzroci siromatva
Uzroci siromatva su vieslojni i nalaze se kako u ekonomskoj historiji ovjeanstva, tako i njenim socijalnim dimenzijama. Gledano oima siromanih, uzroci siromatva lee u: (i) - nedostatku prihoda i sredstava za obezbjeenje bazinih potreba kao to su hrana, smjetaj, odjea i potreban nivo zdravstva i obrazovanja; (ii) - osjeaju nedostatka glasa i snage u institucijama drave i drutva; (iii) - ranjivosti na neprijateljske okove, povezano sa nespremnou da se uhvate u kotac sa njima. Za puno razumijevanje odrednica siromatva u svim gornjim dimenzijama, korisno je razmisliti i o znaenju pojmova koji se odnose na sredstva, povrat (engl. returns), produktivnost sredstava i nestalnost povrata. Ova sredstva se naroito odnose na: x x x x x humana sredstva, naprimjer kapaciteti za osnovni rad, obuku i dobro zdravlje; prirodna sredstva, naprimjer zemlja; fizika sredstva, naprimjer pristup infrastrukturi; finansijska sredstva, naprimjer tednja i pristup kreditima; socijalna sredstva, naprimjer mree kontakata i reciprone obligacije koje se mogu aktivirati u vrijeme potrebe za resursima i politikog uticaja na resurse.
Povrat ovih sredstava zavisi od pristupa tritima i svih globalnih, nacionalnih i lokalnih uticaja na povratak na ta trita. Ali, povrat ne zavisi samo od karakeristika trita, nego i od performansi institucija drave i drutva. Potcrtavanje vlasnitva nad sredstvima i na povratu sredstava nije samo ekonomska, nego i osnovna politika i socijalna snaga. Pristup sredstvima zavisi od pravne strukture koja definira i ojaava pravo privatnog vlasnitva ili uobiajnih normi koje definiraju resurse u zajednikom vlasnitvu. Pristup moe biti ugroen i implicitnom ili eksplicitnom diskriminacijom po osnovi pola, etniciteta, vjere, rase ili socijalnog statusa. I pristup sredstvima i povrat sredstava moe ugroziti javna politika i dravne intervencije, koje nastaju politikim uticajima razliitih grupa. Takoer je vana i nestalnost povrata. Nestalnost nastaje fluktuacijom trita, vremenskim uslovima i, u nekim drutvima, turbulentnim politikim uslovima. Nestalnost utie ne samo na povrat, nego i na vrijednost sredstava, jer okovi umanjuju zdravlje, razaraju prirodna i fizika sredstva ili iscrpljuju tednju.
Mogunosti smanjivanja siromatva

Novi pogledi na borbu protiv siromatva, koje su 1990s promovirale meunarodne razvojne institucije, zahtijevaju osmiljavanje i implementaciju brojnih akcija, koje nisu samo ekonomskog, nego i javnog karaktera. To se posebno odnosi na javno investiranje u socijalne usluge i otklanjanje predrasuda o dravnim intervencijama u ekonomiji u odnosu na rad i radna mjesta. Predlae se generalni okvir akcija za smanjivanje siromatva, koje se trebaju ravnopravno provoditi na tri najvanija podruja: x x Promoviranje mogunosti: irenje ekonomskih mogunosti siromanih stimuliranjem generalnog rasta, gradnjom njihovih sredstava i poveanjem provrata iz tih sredstava, i to primjenom kombinacije trinih i netrinih akcija; Olakavanje osposobljavanja (engl. empowerment): pravljenje dravnih institucija uraunljivijim i odgovornijim prema siromanim, jaanje njihove participacije u politikim procesima i lokalnoj

upravi i otklanjanje socijalnih barijera koje proistiu iz polne strukture, etniciteta, vjere, rase i socijalnog statusa; Poveavanje sigurnosti: reduciranje ranjivosti siromanih na bolesti, ekonomske okove, politike preseljavanja, prirodne katastrofe i nasilje, kao i pruanje pomoi u susretu sa neprijatnostima kada se one dogode.
Pri tome su mogunost, osposobljavanje i sigurnost od sutinske vrijednosti. Kako izmeu njih postoji visoka komplementarnost, to efektivne strategije za smanjivanje siromatva zahtijevaju preduzimanje akcija na sva tri podruja i angairanje brojnih agenata drutva: drave, civilnog drutva, privatnog sektora i samih siromanih ljudi. Te akcije se ne mogu ograniiti samo na pojedine nerazvijene zemlje. Takoer su potrebne i akcije koje e promovirati globalnu finansijsku stabilnost i koje e osigurati da siromane zemlje ne zaostaju za tehnolokim napretkom u nauci ili medicinskim istraivanjima. Trita bogatih zemalja moraju biti otvorena za proizvode siromanih zemalja. A siromanim zemljama i siromanim ljudima se u meunarodnim forumima mora dati odgovarajui glas i uticaj. U svim strategijama koje su usmjerene prema unapreenju blagostanja siromanih, prvi korak je razumijevanje politika (i institucija) koje vode prema odrivosti i odrivom ekonomskom rastu siromanih. Naime, ogromne razlike u ekonomskom rastu izmeu pojedinih zemalja su posljedica poetnih razvojnih uslova, kvaliteta njihovih institucija, izbora politika, eksternih okova i donekle dobre sree.24 Empirijski je dokazano da ekonomski rast zavisi od nivoa obrazovanja ljudi i njihovog oekivanog doba ivota pri roenju, posebno u zemljama niih prihoda i kod slojeva stanovnitva sa niim prihodima. Takoer, pismenost ena i edukacija djevojaka je vaan faktor ukupnog ekonomskog rasta. Ali, brzi rast populacije, kao i promjena njene starosne strukture, mogu negativno uticati na rast GDP-a po stanovniku. Neke mjere ekonomske politike, kao i otvorenost prema meunarodnoj trgovini, ispravne monetarne i fiskalne politike (umjereni budetski deficiti i niska inflacija), dobro razvijen finansijski sistem i umjereno dimenzioniran upravni sektor pospjeuju ekonomski rast. Inozemna pomo moe uticati na poveanje rasta samo ako gornje politike efektivno djeluju, ali, ako njih nema, njihovo djelovanje je ili ogranieno, pa pomo postaje neutralna, ak i kontraproduktivna. Za rast su znaajni i domai i vanjski udari, ratovi, civilni nemiri i prirodne katastrofe, makroekonomska nestabilnost i promjenljivost itd. Slabo dizajnirane i loe implementirane reforme mogu prouzrokovati nagle preokrete u kapitalnim tokovima ili drugim makroekonomskim poremeajima, to, takoer, usporava ekonomski rast. Ovi kolapsi rasta posebno su pogubni za siromane, koji imaju slabije potporne mehanizme i generalno vode nastavku bivanja u zaaranom krugu siromatva (boks 17.2.). Za ekonomski rast su vrlo vani i institucionalni faktori. Pridravanje zakona i odsustvo korupcije obezbjeuje fer i na pravilima utemeljenu okolinu, u kojoj firme i porodice bez velikih rizika mogu investirati i rasti. Jake institucije donose i mnoge indirektne beneficije. Prilagoavanje negativnim okovima zahtijeva bolne promjene domaih makroekonomskih politika. U zemljama gdje su institucije preslabe za rjeavanje konflikata, oporavak od okova je mnogo sporiji. Etniki fragmentirane zemlje obezbjeuju svom stanovnitvu mnogo slabiji kvantitet i kvalitet javnih dobara, a posebno obrazovanje. Takva podruja bez dobrih institucija nisu u stanju da neutraliziraju sporedne efekte fragmentiranih drutava.
24
Todaro (2000).
499
Boks 17.2. Zaarani krugovi siromatva

Generalno, spremnost ljudi da tede za buduu potronju raste kako rastu njihovi prihodi. Ali, najsiromaniji ljudi nisu u stanju da planiraju tednju za budunost. Zato je u siromanim zemljama, gdje se veina prihoda mora potroiti za zadovoljavanje tekuih potreba, nacionalna tednja mala. Niska tednja ograniava domae investicije u fiziki i u humani kapital. Bez novih investicija Slika 17.11. Zaarani krug siromatva produktivnost ekonomije se ne moe poveati, pa prema tome ni prihodi. To na Nizak prihod po kraju zatvara zaarani krug siromatva stanovniku (slika 17.11.). Da li su siromane zemlje osuene da vjeno budu siromane? Kod mnogih zemalja je, izgleda, to tano. Meutim, podaci o tokovima bruto domaih Nizak investicija u zemljama Istone Azije Nizak nivo Niska Brzi rast nivo potranje sugeriraju da bi odgovor moda mogao biti produktivnost populacije tednje i negativan. Uprkos niskom poetnom GNI per capita, bruto domaa tednja i bruto domae investicije u regionu su bile visoke Nizak nivo i rasle su sve do finansijske krize 1998. investicija u godine. Generalno, mnogi od faktora koji fiziki i humani kapital ohrabruju ljude da tede i investiraju su dobro poznati, ukljuujui politiku i Slika 17.12. Zaarani krug politike nestabilnosti ekonomsku stabilnost, pouzdan bankarski sistem i ugodne dravne politike. Meutim, Politika nestabilnost izgleda da je u tim zemljama sporiji rast i povrede imovinskih populacije transformirao magini krug prava siromatva u krug ekonomskog progresa. Pored domaih investicija i inostrane investicije mogu pomoi da se prekine zaarani krug siromatva, posebno ako te Niske domae i Siromatvo i strane investicije socijalni konflikti investicije prate transferi novih tehnologija. Mogunosti beneficija iz stranih investicija i tehnologija se ponekad nazivaju i prednost zaostalosti, koja treba (teorijski) omoguiti siromanim zemljama da se razvijaju bre Nizak ili negativan nego to su se svojevremeno razvijale ekonomski rast industrijske zemlje. Povoljna investicijska klima podrazumijeva i mnoge faktore koji investicije u jednoj zemlji ine profitabilnijim i manje rizinim nego u drugoj zemlji. Politika stabilnost je jedan od najvanijih faktora. I domai i strani investitori se dekurairaju politikim prijetnjama i novim reimima koji mogu da uvedu kaznene poreze ili nacionaliziraju kapitalna sredstva. Zbog toga zemlja moe pasti u drugi zaarani krug politike nestabilnosti, kao to je to ve vieno u zemljama Latinske Amerike (slika 17.12.). Politika nestabilnost strai nove investicije, to speava bri ekonomski rast i poboljanje ekonomskog blagostanja ljudi. Zaarani krug politike nestabilnosti moe sruiti sve napore da se dinamizira ekonomski rast i da se reducira siromatvo.
Adaptirano prema Soubbotina (2004).

I neki drugi egzogeni faktori, kao naprimjer geografija i inicijalni prihodi, su, takoer, vani za rast. Postoje empirijski dokazi da geografske karakteristike pogaaju rast udaljene ili zatvorene lokacije djeluju kao konice rasta. Vidjeli smo i da poetno siromane drave mogu rasti mnogo sporije nego bogate drave, pa se jaz izmeu bogatih i siromanih iri. Dobra kontrola spomenutih faktora moe da ubrza rast i u zemljama koje su poetno siromane. Rast moe da bude i nelinearan, tj. on se moe odvijati veom dinamikom nakon dostizanja neke take preokreta. Ovaj model rasta, uspjean u novoindustrijaliziranim zemljama, poveava mogunost izbjegavanja siromatva i na vrlo niskom nivou razvoja.
17.3. ZEMLJE U RAZVOJU

Velikim dijelom, ako ne i u potpunosti, ekonomski progres i materijalno blagostanje zemalja u razvoju je povezano za dogaaje u razvijenom svijetu (dodatak 17b.). Ali, stavovi razvijenih da e nadolazei val prevrnuti itav brod, iako su djelomino istiniti, zanemaruju enormne razlike koje postoje izmeu razvijenih zemalja i zemalja u razvoju. Interni uslovi u pojedinim zemljama u razvoju - njihova historija, kultura, politike institucije, oblici civilnog drutva, resursna baza (prirodna i humana) utiu na njihov razvojni napredak. Nizak nivo njihovog razvoja se ne moe pojednostavljeno objasniti prirodnim okolnostima, kao to to objanjavaju uticajni neo-environmentalisti.25 Kao i uvijek, specifina kombinacija eksternih i internih uslova odreuje razvojnu trajektoriju pojedinih zemalja. Za zemlje u razvoju kao cjelinu osnovni problemi su ekstremno siromatvo, nastavak brzog rasta stanovnitva i nedostatak adekvatnih mogunosti zapoljavanja. Pored irenja jaza izmeu razvijenih i nerazvijenih zemalja, jo bre se iri jaz izmeu pojedinih grupa zemalja u razvoju. Ovo poglavlje preteno adresira gore navedena pitanja. Prvo, pogledaemo heterogenost svijeta u razvoju, posebno sa aspekta prihoda, zapoljavanja te migracija. Drugo, obratiemo panju na pobjednike, tj. one zemlje koje se esto nazivaju novoindustrijalizirane zemlje, i to sa aspekta odrivosti rasta i odravanja nekog nivoa jednakosti. I tree, pogledaemo takoer i gubitnike, najsiromanije zemlje svijeta ija se populacija nalazi na ivici preivljavanja.
Heterogenost svijeta u razvoju

Zemlje u razvoju su veoma heterogena grupa sa velikim meusobnim razlikama u dostignutom stepenu razvoja (tabela 17.2.). Prosjeci tri razvojna indikatora: prihod per capita, stope plodnosti i smrtnost nejai ilustriraju stepen heterogenosti zemalja u razvoju kao i veliinu jaza koji postoji izmeu njih i razvijenih zemalja. Prosjeni GNI per capita 59 zemalja niskih prihoda je preko tri puta manji od prosjenog GNI per capita 54 zemlje niih srednjih prihoda, 9,5 puta manji od prosjenog GNI per capita 41 zemlje gornjih srednjih prihoda i ak 63 puta manji od prosjenog GNI-a 55 zemalja visokih prihoda.26 Ove razlike u visini prihoda per capita se reflektiraju na plodnost i smrtnost nejai, jer, kao to smo vidjeli u glavi 5., postoje negativne relacije izmeu ovih indikatora - kada prihodi rastu, smrtnost i plodnost
25 26
Landes (1998); Sachs (1997). Zemlje su klasificirane prema ostvarenoj visini GNI per capita u 2004. godini kako slijedi - zemlje niskih prihoda: 825 ili manje USD per capita; zemlje srednjih niih prihoda: 826-3.255 USD per capita, zemlje srednjih viih prihoda 3.256-10.065 USD per capita i zemlje visokoh prihoda: preko 10.066 USD per capita (WB Development Indicators 2006).
501
opadaju. Pored razlika u prosjenim stopama smrtnosti i plodnosti, postoje i ogromne razlike u okviru iste grupe zemalja. Naprimjer, u grupi zemalja niskih prihoda, u kojoj je prosjena stopa plodnosti iznosila 3,7 ima zemalja u kojima je stopa plodnosti iznosila 7,3.
TABELA 17.2. GNI i drugi indikatori zemalja u razvoju, 2004

Grupe zemalja po prihodima GNI per capita, prosjena vrijednost, USD Stopa plodnosti (roenja po eni) Stopa smrtnosti nejai (na 1.000 ivoroenih) Oekivani ivotni vijek (godine) Stepen pismenosti odraslih (% populacije starije od 15 godina) M
Niski prihodi (59 zemalja) Nii srednji prihodi (54 zemlje) Vii srednji prihodi (41 zemlje) Visoki prihodi (55 zemalja)
507 1.686 4.769 32.112
3,7 2,1 2,0 1,7
79 32 23 6
59 67 69 76
73 93 95 n.a.
50 86 94 n.a.
n.a. nema podataka. Izvor: World Bank Development Indicators (2006).
Iako se struktura zapoljavanja u zemljama u razvoju drastino mijenja (tabela 17.3.), jo uvijek je veliki broj zemalja u razvoju predominantno agraran. Kao to se iz tabele vidi, 1990. godine je u prosjeku 69% radne snage u zemljama niskih prihoda bilo zaposleno u poljoprivrednim djelatnostima, koje su ostvarivale treinu prosjenog GDP-a. Iako zaposlenost u poljoprivrednom sektoru i dalje biljei apsolutni rast, jasna je tendencija relativnog smanjivanja njegovog udjela u ukupnom broju zaposlenih i u proizvodnji GDP-a na raun poveavanja uea industrijskih i usluznih sektora.
TABELA 17.3. Promjene strukture ekonomija zemalja u razvoju, 1960, 1999, 2004
Grupe zemalja Usluge 1960 1990 2004 Niski prihodi 77 42 49 Nii sred. prihodi 71 42 46 Vei sred. prihodi 49 51 62 Visoki prihodi 18 65 72 n.a. podaci nisu dostupni. Termin industrija obuhvata rudarstvo, preradivake industrije, graevinarstvo, ekektrinu energiju, vodu i plin Izvori: udjeli u radnoj snazi 1960 i 1990- World Bank Development Indicators 1995, udjeli u radnoj snazi 2004 i udjeli u GDP-u World Bank Development Indicators 2006 Agrar 1990 69 50 21 5 Udio u radnoj snazi (%) Industija Usluge 2004 1960 1990 1960 1990 n.a. 9 15 14 16 40 11 21 18 29 14 20 27 31 52 4 38 31 44 64 Agrar 1990 2004 32 23 19 12 10 6 3 2 Udio u GDP-u (%) Industija 1990 2004 26 28 39 41 39 32 33 26
Ove sektorske promjene moraju se posmatrati u irem historijskom kontekstu. Naime, u ranim fazama starih industrijskih zemalja je njihova radna snaga rasla po godinjoj stopi nioj od 1%, to znai da je za njeno udvostruenje trebalo 90 godina. U zemljama u razvoju radna snaga raste po godinjoj stopi od 2% i udvostruuje se za 30 godina. Naravno da je danas zemljama u razvoju mnogo tee apsorbirati eksplozivan rast radne snage, jer, kao to smo vidjeli, skoro 90% rasta svjetske populacije od 1950. godine se ostvarilo u zemljama u razvoju. Generalno, svake godine oko 80 miliona ljudi dostigne radno sposobnu dob i pridrui se masi od 2,1 milijardi nezaposlenih. Meksiko, Turska i Filipini, naprimjer, moraju otvoriti 500.000 do milion novih radnih mjesta godinje kako bi zaposlili mlade koji ulaze u radne godine.27
27
Martin and Widgren (1996).

Pritisak na trite rada se sniava kada je na sceni nii rast populacije. Iako se to i sada dogaa u mnogim dijelovima svijeta, jo uvijek e visoke stope plodnosti djelovati na dalji rast radne snage u sljedeih nekoliko ili vie decenija. Osnovna dilema sa kojom se susreu zemlje u razvoju je da li e rast radne snage moi znatnije da premai mogunosti obezbjeenja radnih mjesta.
TABELA 17.4. Pozitivni i negativni efekti globalizacije na zapoljavanje u ZUR-u

Pozitivni efekti Vei prihodi iz izvoza promoviraju investicije u pruduktivne kapacitete uz potencijalni pozitivni uticaj na lokalni razvoj, a u zavisnosti od intersektorskih i interkompanijskih veza, sposobnosti za odravanje konkurentnosti itd. Rast zaposlenosti u relativno radno-intenzivnijim preraivakim sektorima prouzrokovae: (a) poveanje ope zaposlenosti i/ili (b) redukciju zaposlenosti u nie plaenim sektorima. Svaki od ovih rezultata vodi ka poveanju plaa do take koja zavisi od relativne meunarodne mobilnosti odreenih industrijskih grana, pritiska ponude i potranje rada i nacionalne prakse pregovaranja sistema plaa. Ova poveanja zaposlenosti i/ili plaa, ukoliko su znaajna i rairena, imaju potencijalne efekte na reduciranje socijalnih nejednakosti, ako socijalne strukture, politike institucije i socijalne politike igraju znaajnu ulogu. Izlaganje novim tehnologijama i, u nekom industrijama, znaajnoj apsorpciji tehnolokih kapaciteta, vodi ka poboljanju obuke i produktivnosti rada, koje olakavaju napredak industrije u pravcu outputa vie dodane vrijednosti, to ili omoguava dalji rast plaa ili relaksira silazni pritisak.
Negativni efekti Poveavanje zapoljavanja i/ili zarada nisu dovoljno veliki i raireni da reduciraju nejednakosti. Nasuprot, u veini zemalja nejednakost e se, vjerovatno, poveati jer e neravnomjerna kontrola profita i zarada prouzrokovati bri rast profita. Relokacija relativno mobilnih radnointenzivnih preraivakih grana iz industrijskih zemalja u zemlje u razvoju, pod nekim uslovima, moe imati remetilake socijalne efekte ukoliko u odsustvu efektivnog planiranja i pregovaranja izmeu internacionalnih kompanija i nacionalnih vlada i/ili kompanija u zemlji prijema, relocirane aktivnosti promoviraju urbane migracije a njihova duina ostajanja bude kratka. Kratkorone beneficije otvaranja radnih mjesta ne mogu kompenzirati negativne socijalne efekte, posebno u primjerima izvoznih operacija montae sa vrlo ogranienom participacijom lokalnih industrija. Pritisci za kreiranjem lokalne zaposlenosti i natjecanje za meunarodnu konkurentnost esto postavlja internacionalne firme u povlatenu poziciju da nametnu ili ispregovaraju standarde rada i management praksu koja je ispod nivoa u razvijenim zemljama, ili, kao to je to sluaj u izvoznim zonama, ak i inferiorniju praksu u odnosu na praksu u zemlji-domainu
Jo nekoliko pitanja koja su vezana za zaposlenost, odnosno nezaposlenost, mui nerazvijeni svijet. Jedno od njih su unutranje i vanjske migracije. One su dovele do eksplozivnog irenja urbane nezaposlenosti, koja je u mnogim zemljama dva do tri puta vea od ruralne nezaposlenosti. Pored toga, uoljivi su i znaajni problemi podzaposlenosti, neadekvatne zaposlenosti i visoke zaposlenosti u neformalnim sektorima, koji u nekim urbanim aglomeracijama sainjavaju 40%-70% urbane radne snage. Dimenzija problema zapoljavanja i nezaposlenosti u zemljama u razvoju je mnogo vea nego u razvijenom svijetu, mada je i tamo velika. Najvei problem zemalja u razvoju je podzaposlenost i sa njom povezano siromatvo. Ovaj problem se ne moe rjeavati samo industrijalizacijom, jer smo iz dosadanjeg iskustva vidjeli da industrijski razvoj, sa izuzetkom nekoliko novoindustrijaliziranih zemalja, ne moe reducirati velike probleme nezaposlenosti koji su povezani sa siromatvom. Procesi globalizacije, koji nude neka rjeenja za nezaposlenost, su, kao to se vidi iz tabele 17.4., ma sa dvije otrice.
503
Odrivost rasta
Spektakularni poslijeratni ekonomski rast relativno malog broja zemalja u razvoju, posebno novoindustrijaliziranih zemalja June Azije, je bio jedan od najznaajnijih momenata u savremenoj svjetskoj ekonomiji. To posebno vai za etiri azijska zmaja (ili tigra) koji su u samo 30 godina uspjeli u procesu industrijalizacije i pridruiti se grupi zemalja visokih prihoda. Ovakve performanse nisu ostvarile niti zapadno-evropske ekonomije u 19. i 20. stoljeu, niti latinsko-amerike ekonomije u periodima svog najbreg rasta.28 Ali, glavni problemi sa kojima e se susresti brzorastue i izranjajue zemlje se odnose na odravanje ekonomskog rasta i jednakost raspodjele nacionalnog bogatstva. Mnogo reenica je bilo napisano u cilju da se opiu uzroci junoazijske krize,29 koja je poela poetkom jula 1997. godine otrom devalvacijom tajlandskog bata i koja se u sljedeim mjesecima irila kao tajfun. Za mnoge zapadne ekonomiste je istonoazijsko ekonomsko udo postalo sluaj za kantu, iji uzroci pada lee u strukturama i u praksi pogoenih zemalja, a posebno u korupciji i neuspjehu bankarskog sistema i finansijske kontrole. Meutim, iako su ti problemi realno postojali, uzroci krize su se nalazili i na drugim stranama, posebno u kombinaciji eksternih (pekulacije finansijskih investitora) i internih procesa. Brzi oporavak veine azijskih ekonomija je potvrdio da je ipak odrivost rasta (ne samo za istonoazijske ekonomije, nego i za sve druge brzorastue i izranjajue ekonomije) kljuno pitanje dugoronog rasta. Kljuna pitanja odrivosti su se svela na dva glavna pitanja: odravanje rasta izvoza i susret sa naraslom konkurencijom. Naime, ekonomski rast istonoazijskih zemalja je imao svoju glavnu polugu u agresivnoj izvoznoj strategiji, posebno u periodima uzleta prvog vala rasta 1960s i ranih 1970s. Kasnije trgovake tenzije sa najveim zapadnim tritima su natjerale sve istonoazijske zemlje da liberaliziraju svoja domaa trita, to je pojaalo znaaj regionalnih trita, pospjeilo regionalnu saradnju i natjeralo preduzea na bre kvalitativne promjene. Drugo pitanje se odnosi na pojaavanje konkurencije drugih zemalja u razvoju. Brzo je rastao drugi red zemalja koji su izranjali kao manufakturni centri. Kina, Malezija, Filipini, Indonezija, Tajland, Pakistan, Indonezija, Kolumbija, ile, Peru, Turska, Indija, te tranzicijske zemlje Istone Evrope su traile svoje mjesto u narastajuoj globalnoj ekonomiji. Kako su trokovi rada u zemljama prvog reda rasli, posebno u segmentima na kojima se njihova strategija industrijalizacije bazirala, tako se je konkurencija intenzificirala. Sposobnost odravanja rasta je sve vie zavisila od fleksibilnog i brzog odgovora na promjenjene konkurentske okolnosti, odnosno sposobnosti poboljanja proizvoda, usluga i inovacija. Ulazak dvije velike zemlje, Kine i Indije na velika vrata, te bri ekonomski oporavak Rusije i Brazila, unijee mnoge nove izazove na odrivost ekonomskog rasta. Sljedei krupni problem odrivosti je distribucija prihoda i socijalno-politika klima unutra pojedinih zemalja. Kao to smo vidjeli iz predhodnih sekcija, ogromne razlike u distribuciji prihoda izmeu pojedinih slojeva drutva u zemljama u razvoju postaju sve kritiniji faktori. U zemljama kao to su Brazil, ile, Meksiko i Malezija udio prihoda koji ostvaruju najbogatijih 20% stanovnika je mnogo vei nego u tradicionalnim industrijskim ekonomijama. Ali, primjeri June Koreje i Tajvana, kod kojih je distribucija prihoda mnogo ravnomjernija, i kod kojih je poslijeratna reforma vlasnitva zemlje, koja je podjeljena
28 29
Ito (2001). Haggard and MacIntyre (1998); Jomo (1998); Kaplinsky (1999); Stiglitz and Yusuf (2001).

velikom broju seljaka, stabilizirala poljoprivredu, proirila domau potranju, doprinijela fer i pravinijoj distribuciji i obezbjedila politiku stabilnost.30
SLIKA 17.13. Azijske vrijednosti

Istoni Azijci vjeruju u jake porodice Uvjereni su da je porodica gradbeni blok drutva Istoni Azijci duboko potuju obrazovanje Ovu vrijednost dre svi slojevi drutva Istoni Azijci dre da je teak rad vrlina Glavni rezon ove regije je biti konkurentniji od Evrope Istoni Azijci vjeruju u vrline tednje i tedljivosti Uvjereni su da pojedinci, porodice i vlasti trebaju voditi tedljiv ivot
Istoni Azijci ne vjeruju u ekstremne oblike individualizma Svaki pojedinac je lan nukleus i ire porodice, klana, susjedsva, zajednice, nacije i drave
Ovih 10 vrijednosti zajedno sa sainjavaju okvir koji omogu omoguava dru drutvima u isto istonoj Aziji da postignu prosperitet, napredak, harmoni harmonine relacije izmeu graana, graana, zakona i reda reda
Postoji azijska verzija socijalnog ugovora izmeu ljudi i drave Vlasti imaju obavezu da tretiraju svoje graane fer i humano. Od graana se oekuje da potuju zakone, ljude koji su na vlasti, da rade tvrdo, da tede i da motiviraju svoju djecu da ue i da budu samopouzdani
Istoni Azijci trae od svojih vlasti da odravaju moralno zdravu okolinu kojoj se odgajaju njihova djeca
U nekim azijskim zemljama vlasti nastoje da svakog graanina pretvore u dioniara zemlje
Dobre vlade u Aziji ele slobodnu tampu Ne vjeruje se da je takva sloboda sasvim u redu. tampa mora djelovati odgovorno
Istoni Azijci upranjavaju nacionalni timski rad Vlasti, business i zaposleni sarauju za dobro nacije
Izvor: Koh (1993).
Ostali dio ovih problema se odnosi na ira socijalna i politika pitanja demokratskih institucija, civilnih prava i slobode rada. Vrlo jako involviranje drava u ekonomski management, uz esto drakonske mjere za kontrolu radne snage, suena radnika prava i brojne restrikcije su probleme odrivosti rasta uslonile,31 posebno ako se to posmatra sa stanovita zapadnih mjerila i vrijednosti. Meutim, mnogi vani ljudi smatraju, a meu njima su i osniva singapurske drave Lee Kuan Yew i dugogodinji malezijski premijer Mahathir Mohamad, da su azijske vrijednosti, odnosno azijska demokracija, razliite od zapadnog modela vrijednosti.32 Slika 17.13. prikazuje glavne komponente azijskih vrijednosti, koje se baziraju vie na kolektivizmu nego individualizmu.33
Obezbjeenje preivljavanja i reduciranje siromatva

Iako se zemlje izranjajuih ekonomija suoavaju sa nizom ve pomenutih problema, ipak su najvei problemi koncentrirani u najsiromanijim zemljama malih prihoda. Ova grupa zemalja se suoava sa nedostatkom svih aspekata materijalnog blagostanja. To su preteno zemlje sa tekom sirotinjom, masovnim patnjama i gladi, te ivotom ljudi ispod svakog dostojanstva. Najvei broj ekstremno siromanih zemalja je koncentrirano u Africi kolijevci ovjeanstva.
30 31 32 33
Kapstein (1999). Bello and Rosenfeld (1990); Brohman (1996); Douglass (1994). Lee (2000). Koh (1993).
505
Mada smo se problemom siromatva detaljnije bavili ranije, ipak je jedan faktor koji generira siromatvo, ne samo u najsiromanijim zemljama svijeta, nego i u nekim zemljama donjih srednjih prihoda, ostao nedovoljno rasvijetljen. To je prevelika zavisnost od vrlo uske ekonomske baze. Takoer smo vidjeli da u najsiromanijim zemljama svijeta ogromna veina zaposlenosti i prihoda potie iz poljoprivrede, to predstavlja slabu bazu za ukljuivanje u globalnu ekonomiju. Oko 80% izvoza zemalja u razvoju se odnosi na izvoz poljoprivrednih proizvoda i primarnih proizvoda, tj. na eksploataciju prirodnih resursa i neobuenog rada, tj. sektore koji nemaju potreban dinamizam na svjetskim tritima i sektore kod kojih relativne cijene imaju tendenciju konstantnog pada. Vremenski se ove nejednakosti pojaavaju preko kumulativnog procesa ekonomskog rasta. Cijene manufakturnih roba rastu bre nego cijene primarnih proizvoda, pa se trgovinski uslovi poinju divergirati u korist proizvoaa manufakturnih proizvoda. Proizvoaima primarnih proizvoda ne preostaje nita drugo nego da izvoze sve veu koliinu svojih roba kako bi mogli platiti (uvesti) istu ili manju koliinu manufakturnih roba. Ovo predstavlja krupni problem za mnoge zemlje u Africi, koje zavise od izvoza samo jednog ili nekoliko primarnih proizvoda. U nekim primjerima, kao kod Zambije ili Ugande, udio izvoza samo jedne vrste robe u ukupnom izvozu iznosi preko 50%.
SLIKA 17.14. Strana pomo zemljama u razvoju, 1960-2003, % GDP

6 Oficijelna pomo kao procenat GDP-a 5 4 Zemlje niskih prihoda 3 2 1 0 1960 1964
Zemlje srednjih prihoda
1968
1972
1978
1980
1984 1988
1992
1996
2000
Izvor: World Development Indicators, 2005
Sljedei krupan problem zemalja u razvoju je smjeten u finansijskoj sferi. Najsiromanije zemlje nisu atraktivne za strane investicije, pa FDI tamo ulaze u vrlo malom obimu. Nijedna najsiromanija zemlja nema velike portfolio investicije jer nema atraktivnih investicijskih mogunosti u domaim ekonomijama. U vrlo siromanim zemljama glavni eksterni tokovi prihoda dolaze preko programa pomoi. Vidjeli smo da ti programi nisu dovoljni, a, takoer, prisutni su i trendovi njihovog opadanja (slika 17.14.). Naprimjer, za cijelu grupu zemalja niskih prihoda je iznos pomoi u 1998. godini iznosio samo 7 USD per capita (9 USD u 1990. godini), to je predstavljalo manje od 1,3% GNI-a (u uporeenju sa 2,6% u 1990. godini).34
34
World Bank (2001).

Pored toga to najsiromanije zemlje svijeta primaju relativno malo finansijskih investicija, mnoge od njihzbog eksternih dugova imaju krupne probleme. Ustvari, problem dugova ne pogaa samo najsiromanije zemlje. Veliki dio ekonomskog rasta novoindustrijaliziranih drava je do sada bio finansiran inostranim pozajmicama, a veliki broj, ak i vrlo uspjenih, novoindustrijaliziranih drava je proao kroz teke periode finansijskih kriza (junoazijska kriza poslije 1997. godine, meksika kriza 1995. godine, argentinska kriza 2002. godine). Najvee apsolutne nivoe dugova imaju neke novoindustrijalizirane drave, naprimjer Juna Koreja, Kina, Brazil, Argentina, Ruska Federacija. Ali, pored apsolutnog nivoa, vrlo vaan je i relativni nivo dugova, kao i njihov odnos u odnosu na veliinu ekonomije. Slika 17.15. prikazuje globalnu distribuciju dugova u odnosu na njihov udio u GDP-u. Tako mjereni dugovi pokazuju da veina visokozaduenih zemalja pripada najsiromanijim dijelovima svijeta.
SLIKA 17.15. Geografija duga zemalja u razvoju
Ukupni eksterni dug (milijarde USD) Procenti bruto nacionalnog proizvoda
Politike
Do sada bilo napravljeno mnogo napora, studija i ideja u cilju identifikacije i promocije efikasnih politika suavanja jaza u razvijenosti izmeu razvijenog i nerazvijenog svijeta. Najdinaminije diskusije se vode oko naina vladanja i uloge nacionalnih vlada u ekonomskom razvoju svojih zemalja. Potreba za efikasnijim upravama proizlazi iz brojnih problema sa kojima se danas susree ova velika grupa zemalja. Neki od njih se naroito odnose na odsustvo zakona i reda, nedostatak preduzetnitva, neadekvatnu infrastrukturu, nedovoljnu tednju i investicije, te brojne socijalne i institucionalne probleme. Zemljama u
507
razvoju, kao cjelini, na raspolaganju stoji niz politika pomou kojih je mogue promovirati ekonomski rast. To se pogotovo odnosi na: x x x x x x x x x Uspostavljanje i implementaciju vladavine zakona. Ovo se, u prvom redu, odnosi na jasno definirano vlanistvo, reducuranje rizika investiranja, eliminiranje korupcije i sl. Otvaranje ekonomije prema meunarodnoj trgovini. Otvorena ekonomija, ukoliko su drugi faktori jednaki, raste po brim stopama nego zatvorena ekonomija. Kontrola rasta populacije. Realni rast GDP-a treba pretvoriti i u realni rast GDP-a per capita, jer porodice sa manje djece vie tede, a udio ena na tritu rada je vei. Ohrabrivanje FDI. Zemlje otvorene za FDI u pravilu imaju vee stope rasta od zemalja koje postavljaju prepreke inostranim direktnim investicijama. Izgradnja ljudskog kapitala. Podsticanje pismenosti, obrazovanja i razvijanje obuke stanovnistva je danas osnovni preduslov za ekonomski rast. Dobri odnosi sa susjedima. Dobri odnosi sa susjedima znae irenje ekonomske kooperacije i integracije, proirenje trita itd. Uspostavljanje nezavisne centralne banke. Nezavisni finansijski organ odrava kontrolu nad novanom masom i spreava inflaciju i zloupotrebe. Uspostavljanje realnog kursa domae valute. Fleksibilniji kurs domae valute omoguava smirenija prilagoavanja, a manja je i mogunost velikog valutnog oka itd. Privatizacija dravne industrije. Dravne firme su esto neefikasne, imaju vie problema sa radnikim sindikatima nego sa uvoenjem novih tehnologija, lo su inkubator za razvoj preduzetnika i spin-off aktivnosti itd.
SLIKA 17.16. irenje novih tehnologija u zemljama u razvoju

200 Mobilni telefoni 150 Broj na 1.000 ljudi Telefonske linije 100 Internet korisnici Personalni kompjuteri
50
0 1994 1996 1998 2000 2002 2004

Izvor: World Bank Development Indicators (2006).

Zemljama u razvoju je i dalje potrebna razvojna i tehnoloka pomo, dalje suavanje trgovinskih barijera i efikasniji izvoz, irenje produktivne baze, oprost dugova najsiromanijim zemljama u razvoju, razvoj demokracije itd. Nove tehnologije donose nove mogunosti rasta. Naprimjer, mobilni telefoni pomau eliminiranju uskih grla fiksne telefonije i preskau poetne visoke trokove razvoja fiksne komunikacijske infrastrukture; personalni kompjuteri su postali dostupni i sa aspekta cijena i sa aspekta kapaciteta; internet se rapidno iri (slika 17.16.). Ovo su neki od primjera integriranih tehnologija koje reduciraju vremenske, prostorne i kulturoloke barijere.
REFERENCE
Abramovitz, Moses.1994. The Origins of the Post-war Catch-Up and Convergence Boom, in J. Fagerberg, B. Verspagen. and N. von Tunzelman (eds.) The Dynamics of Technology, Trade and Growth, Aldershot: Elgar Barro, Robert J. 2000. Inequality and Growth in a Panel of Countries. Journal of Economic Growth 5(1):5 32. Barro, Robert J. and Xavier Sala-I-Martin 1992 Convergence, Journal of Political Economy, Vol. 100, pp. 223251. Bello, W. and Rosenfeld, S. 1990. Dragons in Distress: Asian Miracle Economies in Crisis. San Francisco: Institute for Food and Development Policy. Bourguignon, Franois, and Christian Morrisson. 1998. Inequality and Development: The Role of Dualism. Journal of Development Economics 57(2):23357. Bourguignon, Francois, and Christian Morrison. 2002. "Inequality Among World Citizens: 1820-1992." American Economic Review 92 (September): 727744. Brohman, J. 1996. Postwar development in the Asian NICs: Does the neoliberal model fit reality? Economic Geography, 72: 107-131. Bruno, Michael, Martin Ravallion, and Lyn Squire. 1998. Equity and Growth in Developing Countries: Old and New Perspectives on the Policy Issues. In Vito Tanzi and Ke-young Chu, (ed.), Income Distribution and High-quality Growth. Cambridge, MA: MIT Press. Chandler, A.D., Jr. 1990. Scale and Scope. The Dynamics of Industrial Capitalism, Cambridge, MA: The Belknap. Chen, Shaohua, and Ravallion, Martin. 2000. How Did the Worlds Poorest Fare in the 1990s. Policy Research Working Paper. Washington D.C.: World Bank Cornia, Andrea, and Court, G.J. 2001. Inequality, Growth and Poverty in the Era of Liberalization and Globalization, UNU World Institute for Development Economics Research, Helsinki: UNU/WIDER. Cornia, Andrea, and Kiiski, Sampsa. 2001. Trends in Income Distribution in the PostWorld War II Period: Evidence and Interpretation, WIDER Discussion Paper No. 89, Helsinki: UNU/WIDER. Deininger, Klaus, and Lyn Squire. 1996. A New Data Set Measuring Income Inequality.World Bank Economic Review 10(3):56591. ______________ 1998. New Ways of Looking at Old Issues: Inequality and Growth. Journal of Development Economics 57(2):25987. Dicken, Peter. 2004. Global Shift: Resharping the Global Economic Map in the 21th Century. London: Sage Douglass, M. 1994. The 'developmental state' and the newly industrialized economies of Asia, Environment and Planning, A, 26: 543-566. Dworkin, R. 1981a. What is Equality? Part 2: Equality of Resources. Philosophy and Public Affairs 10(3):283345. Dworkin, R. 1981b. What is Equality? Part 1: Equality of Welfare. Philosophy and Public Affairs 10(3):185 246. Fields, Gary S. 1989. Changes in Poverty and Inequality in Developing Countries.World Bank Research Observer 4(2):16785. Fields, Gary S., and George H. Jakubson. 1994. New Evidence on the Kuznets Curve. Cornell University. Ithaca, NY. Processed.
Glava 17: Nejednakost i siromatvo Goldin, Ian, Reinert Kemmeth. 2006. Globalization for Development. New York: Palgrave Macmillan (2006). Haggard, S. and Maclntyre, A. 1998. The political economy of the Asian economic crisis, Review of International Political Economy, 5: 381-392. Ito, T. 2001. Growth, crisis, and the future of economic recovery in East Asia, in J.E. Stiglitz and S. Yusuf (eds), Rethinking the East Asia Miracle. New York: Oxford University Press. Chapter 2. Jomo, K.S. 1998. Tigers in Trouble: Financial Governance, Liberalisation and Crises in East Asia. London: Zed. Kaplinsky, Raphael. 1999. If you want to get somewhere else, you must run at least twice as fast as that! : the roots of the East Asian crisis, Competition and Change, 4: 1-30. Kapstein, E. 1999. Sharing the Wealth: Workers and the World Economy. New York: W.W. Norton. Koh, T. 1993. 10 values that help East Asia's economic progress and prosperity, Singapore Straits Times, 14 December. Kuznets, Simon. 1955. "Economic Growth and Income Inequality." American Economic Review 45 (March): 1-28. Landes, David. 1998. The Wealth and Powerty of Nations, London: Abacus. Lee, K-Y. 2000. From Third World to First. The Singapore Story: 1965-2000. Singapore: Times Publishing Group. Lewis, Arthur W. 1954. Economic development with unlimited supplies of labour, Manchester School 22 (May 1954):139191. Maddison, Agnus. 1982. Phases of Capitalist Development. Oxford: Oxford University Press. ___________ 1991. Dynamic Forces in Capitalist Development, New York, NY: Oxford University Press. Martin, Philip and Widgren, Jonas. 1996. International migration: a global challenge, Population Bulletin, 51. Washington (DC): Population Reference Bureau. Milanovic, Branko. 2005. Worlds Apart: International and Global Inequality 1950-2000. Princeton, NJ: Princeton University Press. Nelson, R. and G. Wright. 1992. "The rise and fall of American technological leadership: The postwar era
509
in historical perspective", Journal of Economic Literature, Vol. 30, pp. 1931-64. OECD. 2001. Sustainable Development: Critical Issues. Paris: OECD. Ravallion, Martin, 2004. Competing Concepts of Inequality in the Globalization Debate. In Susan Margaret Collins and Carol Graham, (ed.), Brookings Trade Forum 2004. Washington, DC: Brookings Institution. Roemer, John E. 1998. Equality of Opportunity. Cambridge, MA: Harvard University Press. Sachs, Jeffrey. 1997. Nature, nurture, and growth, The Economist, 14 June: 19-22. Sala-i-Martin, Xavier. 2006. The World Distribution of Income: Falling Poverty andConvergence, Period, Quarterly Journal of Economics, Vol. 121, No. 2 (May 2006), pp. 351397. Sen, Amartya. 1985. Commodities and Capabilities. Amsterdam: North-Holland. Soubbotina, Tatyana. 2004. Beyond Economic Growth: An Introduction to Sustainable Development. Second Edition. Washington: The World Bank. Stiglitz, J.E. and Yusuf, S. (eds) 2001. Rethinking the East Asia Miracle. New York: Oxford University Press. Todaro, Michael. 2000. Economic Development in the Third World, 7th. ed. New York: Addison Wesley Longman United Nations Development Program. 2000. Human Development Report. New York: Oxford University Press. United Nations Industrial Development Organization. 2005. Industrial Development Report 2005. Vienna: UNIDO von Tunzelmann, G. 1995. Technology and Industrial Progress: The Foundations of Economic Growth, Aldershot: Edward Elgar. Weil, David N. 2005. Economic Growth. New York: Pearson-Addison-Wesley. Williamson, Jeffrey. 1985. Did British Capitalism Breed Inequality? Boston: Allen & Unwin. World Bank. 2001: World Development Report 2000/2001: Attacking Poverty. Oxford: Oxford University Press. ____________ 2003. World Development Indicators 2003. Washington, DC: World Bank.

____________ 2005. World Development Report 2006. Equity and Development , Washington, DC: World Bank. ____________ 2006. World Development Indicators 2006. Washington, DC: World Bank ____________ 2006. Global Economic Prospect 2007. Washington D.C.: World Bank
WEB STRANICE
1. http://worldbank.org/poverty Web stranica Svjetske banke na kojoj se mogu nai podaci o nejednakosti i siromatvu. 2. http://www.unmilleniumproject.org Web stranica Milenijum projekta Ujedinjenih nacija, na kojoj se mogu nai korisni podaci o siromatvu i milenijskim ciljevima. 3. http://www.development-finance.org Web stranica o meunarodnim dugovima 4. http://www.worldbank.aid Web stranica o meunarodoj pomoi sa linkovima na donorske organizacije i institucije (USAID, DFID, SIDA, JICA, EUROPEAID, DTZ itd). 5. http://www.oecd.dac Web stranica OECD-a komiteta za razvojnu pomo.
Glava 18: Izazovi budunosti
511
U svom uvenom satirinom djelu Candide (ili optimizam) je veliki francuski pisac i filozof Voltaire (16941778) opisao ivot istoimenog heroja u svijetu neizmjernih patnji i tekog rada, za koji je njegov tutor, naivni optimist dr. Pangloss tvrdio da Candide ivi u svijetu koji je najbolji od svih moguih svjetova, gdje je sve povezano i napravljeno da bude najbolje.1 Ovaj panglossijanski pogled na tadanji svijet 18.stoljea se nije mnogo razlikovao od dananjeg svijeta u kojem je slobodni kapitalistiki trini sistem, baziran na neometanim tokovima roba, dobara, usluga i investicijskog i drugog kapitala, konstituiran kao najbolji od svih moguih svijetova. Ogromne razlike u prihodima per capita izmeu zemalja su jedna od najzabrinjavajuih karakteristika dananjeg svijeta. U najbogatijim zemljama svijeta je GDP per capita nekoliko desetina puta vei od GDPa per capita najsiromanijih zemalja svijeta. U bogatim zemljama ljudi ive due, imaju bolje zdravlje, vie slobodnog vremena i vie prijatnosti od svojih siromanih susjeda. Ove ogromne razlike su veinom proizvod razliitih dinamika ekonomskog rasta u zadnja dva stoljea. Prije 1800. godine su razlike u prihodima izmeu zemalja su bile realtivno male, a stoljeima nije ni bilo nekog znaajnijeg rasta standarda. Danas, najsiromanije zemlje imaju ivotni standard koji je vrlo blizu onom iz 1800. godine. Istovremeno, kao nikada do sada, budunost ovjeanstva nije bila obiljeena pitanjima koje moe da rijei samo jedna drava ili grupa drava. Klimatske promjene, ptija gripa, finansijska nestabilnost, terorizam, valovi migranata i izbjeglica, oskudica vode, jako siromatvo su tipina pitanja ije rjeavanje zahtijeva tijesnu kooperaciju izmeu svih nacija svijeta. Svako od navedenih pitanja pogaa ogroman broj ljudi u razliitim krajevima svijeta, direktno ili indirektno utie na sve zemlje svijeta i zahtijeva novi nain rjeavanja, jer je postalo sasvim jasno da samo trine sile ne mogu da rijee gornje probleme. Globalna pitanja i globalna javna dobra (tabela 18.1.) su prisutna u svim podrujima naih ivota. Ona pogaaju nae ekonomije, nau okolinu, nae sposobnosti i nae procese donoenja odluka o saradnji sa drugim ljudima. Sva ova pitanja su, mada to na prvi pogled ne izgleda, meusobno veoma povezana. Naprimer, potronja energije pokree klimatske promjene, koje dalje pogaaju ulov ribe u okeanima zbog promjene temperature i reima okeana, kao i druge resurse hrane zbog promjene reima padavina.2 U prethodnih 17 glava nai ciljevi su bili usmjereni na razjanjavanje stanja ekonomije svijeta i traenje uzroka za razlike u prihodima izmeu zemalja. Vidjeli smo da je razumijevanje ekonomskog rasta prilino sloeno pitanje, a da je predvianje budunosti jo tee, moda ak i nemogue pitanje. Pitanje nae budunosti, odnosno kako napraviti svijet boljim mjestom za sve ljude, je isuvie komplicirano da se na njega moe nai jednostavan odgovor. Zato je mnogo bolje da, umjesto traenja odgovora, potcrtamo neka najvanija pitanja sa kojima e se ovjeanstvo baviti u sljedeih nekoliko decenija.
1 2
Voltaire (2005). Bhargava (2006).

Izbor pitanja koje tretira ova glava je, kao i svaki drugi izbor, prilino subjektivan. Prvo, ponovo emo otvoriti neka najvanija pitanja nove paradigme razvoja, ukljuujui i pitanja smanjivanja siromatva i neophodnosti breg razvoja najmanje razvijenih drava i podruja. Drugo, pogledaemo neka najvanija pitanja budunosti globalizacije, ukljuujui i pitanja vladanja i upravljanja. I tree, ovu glavu zavriemo pitanjima koja tretiraju najvanije standarde rada i okolinska pitanja.
TABELA 18.1. Najznaajnija globalna pitanja po tematskim podrujima

Tematsko podruje Globalna ekonomija Globalni humani razvoj Globalni okolinski i prirodni resursi Mir i sigurnost Globalno vladanje i upravljanje
Izvor: Bhargava (2006).
Globalna pitanja Meunarodna trgovina, finansijska stabilnost, siromatvo i nejednakost, inostrana pomo, zaduenost, meunarodne migracije, sigurnost ishrane, intelektualna prava Univerzalno obrazovanje, zarazne bolesti, humanitarne nevolje, glad i neishranjenost, izbjeglice Klimatske promjene, krenje uma, pristup sigurnoj vodi, gubici biodiverziteta, degradacija tla, odriva energija, iscrpljivanje riba Proliferacija oruja, oruani konflikti, terorizam, odstranjivanje mina, droge i ostali kriminal, razoruanje, genocid Meunarodni zakoni, multilateralne povelje i konvencije, sprjeavanje konflikta, reforme UN sistema i meunarodnih organizacija, transnacionalne korporacije, ljudska prava, nevladine organizacije
18.1. RAZVOJNE PARADIGME Stara vs nova razvojna paradigma

U prethodnim poglavljima smo vidjeli da ekonomski i socijalni razvoj siromanog Treeg svijeta nije bio na agendi kolonijalnih sila, jer je bio nekonzistentan sa imperijalnom podjelom rada i preovlaujuim trgovinskim modelom core zemlje - periferija. O razvoju tog velikog pareta svijeta se nije razmiljalo sve do kraja kolonijalnog sistema krajem 1940s i 1950s, kada je poeo da se pojavljuje kao posljedica naraslih oekivanja novoformiranih nezavisnih drava. Ovaj period je znaio i uspostavljanje novog reima za manje razvijene drave, ukljuujui njihovu evoluciju od simbiotskog ka unutranjem rastu, te evoluciju od zavisnih ka nezavisnijim odnosima sa bivim kolonijalnim vladarima. On je, takoer, karakteristian po pojavi serioznih interesa istraivaa i kreatora politika za prouavanje i bolje razumijevanje razvojnog procesa kao osnove za oblikovanje odgovarajuih politika i strategija, konceptualnih razvojnih doktrina i uputstava kreatorima ekonomskih politika u novim nezavisnim dravama. Ekonomska misao se dramatino promijenila naroito u zadnjih etvrt vijeka. Klasina ekonomska paradigma razvoja, bazirana na statinim faktorima proizvodnje, se poela zamjenjivati novom dinaminom paradigmom. Noeni drugim valom globalizacije otvorenost, konkurentnost i ekonomske slobode su postale vrlo vane discipline, kako za teoretiare, tako i za kreatore ekonomskih politika. Najkarakteristiniji dogaaji koji ubrzavaju dinamiku zamjene stare razvojne paradigme novom su: x x x liberalizacija trita; tehnoloka unapreenja; ideoloke i kulturoloke promjene;
Gl lava 18: Izaz zovi buduno osti
513
x x x x
rast alijans si savremenog g kapitalizma i njihovih mre nih relacija; uenje iz iskustava, i odn nosno trajektorija iz prolost ti; pojava i ra ast novih igra a na svjetskojj ekonomskoj sceni, posebn no Kine i Indije e; rastua va anost institucionalnih strukt tura drutava kao vanih de eterminanti ek konomskog us spjeha. orijsko koncipiranje nove r razvojne para adigme Na teo najveii uticaj su im mala tri nobelo ovca: Amartya a Sen, Joseph h Stiglitz i Do ouglas North. Iako su pola azili iz razliitih perspektiv va, sva tri nobelovca su u bila nezado ovoljna kontek kstom stare razvojne parad digme, posebn no njenog dijjela koji je odraavao principe Washin ngtonskog ko onsenzusa. S Svi su posm matrali razvoj kao sveobuhv vatni i multias spektni konce ept koji obuhva ata razliitost humanih potr reba i ciljeva; svi su bili zabrinuti dina amikom stru ukturne drutvene transfo ormacije i svi su naglaava ali vanost ins stitucija za raz zvoj (tabela 18.2., slika 18.1.). Prep plitanje njihovih h ideja je obliikovalo scenu u za izranjanje e nove razvojn ne paradigme e (dodatak 18 8a.), te meu usobnu interakciju najvanijih h pristupa cjellovitom razvoju.
Nor rth Pov veana vanost t institucija Dinamiki pristup p prema promjenama Stru ukture povlastic ca i podravaju i meh hanizmi Vrijednosti, percep pcije realnosti i vrije ednosni sistemii Nag glaavanje hum mane (fizike) okoline Fok kusi ka reducira anju neizvjesnos sti ire enje transakcijs skih trokova do o inst titucija top p-down i botto om-up institucije
SLIK KA 18.1. Nova a razvojna paradigma p
Izvor: Dunning D (2006).
TABE ELA 18.2. Pr ristup tri nob belovca razv voju

Sen Slobod da izbora Multias spektni pristup prema sadraju u i uprav vljanju razvojem m iri ko oncept ciljeva (p preko GNP-a per ca apita) Razvo oj kao irenje izb bora i mogu nosti stakehold dersa Razliiti aspekti slobo oda Javna dobra/socijalne e vrijednosti Kultura a/ljudska prava a Poslov vi institucija
Izvor: Dunning D (2006)
Stiglitz Strukturna transformacija drutva Holistiki i dinamiki pristu up Naglasak na n vlasnitvo i sudjelovan nje Uraunljivo ost i izgradnja konsenzus sa Partnerstvo o Socijalni ka apital Akumuliran no uenje i isku ustvo Odgovorno ost sloboda
Amart tya Sen najvi e panje usm mjerava na na ine unapree enja realnih slo oboda ljudi. Po o njemu, to se e moe najbolje postii ili uklanjanjem m glavnih izv vora neslobo oda" (siroma tvo, tiranija, male ekonomske mogunosti, zanem marivanje javn nih dobara i netolarancija represivnih vlada), v ili pov veavanjem slloboda izbora a, mogunostii i linih sposobnosti.3 Sen n posmatra su utinsku slobo odu kao sreds stvo kojim e se na nekom m kraju posti i i omoguiti razvoj. U ostvarivanju pet vrsta sloboda a (politika s sloboda, ekonomska
3
Se en (1999).

sloboda, socijalna sloboda, garancija transparentnosti i zatita sigurnosti), specijalna panja se mora posvetiti poboljanju institucija, to je, po Senu, esencijalni preduslov da ljudi bolje vrednuju i kontroliraju svoje ivote, unapreuju svoja funkcionalna sredstva i odgovornosti i osiguravaju poeljnu ravnoteu izmeu prioriteta razliitih konstituenti u procesima kreiranja blagostanja i alokacije resursa. Pri tome Sen prepoznaje velike potekoe u mjerenju ili ocjenjivanju rezultata razvoja za koji urgira, ali sugerira da u odgovarajue indekse mjerenja humanog blagostanja treba ukljuivati potrebne slobode i sposobnosti. Za Josepha Stiglitza je primarni cilj razvojnog procesa ekonomska i strukturna transformacija resursa, sposobnosti i preferencija drutava, kao to su svijest, vrijednosti i preduzetnitvo njihovih pojedinanih i organizacijskih uesnika. Za njega je stara razvojna paradigma usmjerena vrlo usko. Ona je nesposobna da se uhvati u kotac sa izazovima globalne ekonomije. U svojim pristupima ona je, najee, kontroverzna, ignorira pitanja vlasnitva, suvereniteta i patricipacije, potcjenjuje ulogu netrinih aktera u reduciranju ili suprotstavljanju neuspjeha trita, u obezbjeenju kolektivnih dobara ili dobara koja generiraju eksternalitete ili spillovere. Ona ne posveuje dovoljno panje institucionalnoj infrastrukturi i njenom kvalitetu koji je kritika determinanta za pravac, strukturu i brzinu transformacijskih procesa, ona ne priznaje neodvojivost ciljeva razvoja i povezanost efikasnosti, distribucije i kulturolokog identiteta.4 Stiglitz je uvjeren da nova razvojna paradigma mora biti vie holistika, konsenzualna, vie socijalno ukljuena, otvorena i participativna nego to je njena prethodnica. Ona treba bolje da prepozna i ocjeni ulogu partnerstva, umreavanja i socijalnog kapitala kao vrlo vanih faktora koji doprinose ovim ciljevima. Ona treba da uspostavi proces uenja i omogui spremnost i sposobnost pojedinaca i organizacija da se prilagoavaju ekonomskoj i socijalnoj regeneraciji, mora vie da gleda na ulogu civilnog drutva i posebnih interesnih grupa; ona mora da bude dinaminija u svojoj perspektivi. Takoer, ona treba da ukljui preispitivanje sadanjih ciljeva i funkcioniranja vodeih supranacionalnih organizacija, posebno Ujedinjenih nacija, Svjetske banke, IMF-a i WTO-a.5 Douglass North najvie panje usmjerava na ulogu strukture povlastica i ojaavajuih sistema koji utiu na trajektorije i strukturu ekonomskog razvoja. Takve institucije, koje on preciznije identificira u nekoliko svojih radova,6 su u neoklasinoj literature bile ili sasvim ignorirane ili potcjenjene. North, kao uostalom i Sen i Stiglitz, vjeruje u savremene karakteristike globalne ekonomije i revaluaciju pogleda pojedinaca i organizacija o svrsi i sadraju razvoja. Njene determinante prisiljavaju naunike, business zajednicu, civilno drutvo i vlasti da preispitaju svoje institucije i institucionalnu infrastrukturu koje podupiru ekonomske aktivnosti. Po Northu, sa razvojem drutva njegova ekonomija postaje kompleksnija i specijaliziranija, pri emu transakcijski trokovi ekonomskih aktivnosti rastu, dok produkcijski trokovi padaju. Globalizacija i njena dva glavna pokretaa (tehnoloka unapreenja i liberalizacija trita) na transakcijske trokove prouzrokuju mjeovite efekte. Naprimjer, irenje elektronske trgovine dramatino reducira trokove prekograninih komunikacija, ali, istovremeno, poveana kompleksnost i specijalizacija u savremenoj dinaminoj i promjenljivoj ekonomije trai fleksibilnije strukture povlastica i ojaavajuih mehanizama.
4 5 6
Stiglitz (1998); Yusuf and Stiglitz (2002). Stiglitz (2002). North (1990, 1994, 2005).
515
Milenijski razvojni ciljevi

Globalna potraga za humanijim razvojem, koja se odvijala izvan teorijskih krugova razvojnih ekonomista i praktiara meunarodne razvojne zajednice je posebno bila intenzivna u drugoj polovini 1990s. Prve konkretne naznake novih globalnih ciljeva razvoja su se pokazale 1995. godine na Svjetskom razvojnom summitu Ujedinjenih nacija u Copenhagenu, koji se bavio pitanjima socijalnog razvoja i zapoljavanja. Copenhagenska deklaracija je usvojila nekoliko zakljuaka: x x x x puna zaposlenost, jednakost izmeu mukaraca i ena i univerzalni pristup obrazovanju i zdravstvenoj zatiti trebaju biti temeljni prioriteti; opa razvojna pomo se treba poveati posebno na podrujima socijalnih politika; razvijene zemlje trebaju alocirati 20% svoje pomoi za temeljne socijalne projekte, a, zauzvrat, zemlje u razvoju trebaju troiti najmanje 20% svojih budeta na socijalne potrebe; U oblikovanju programa razvoja i razvojne pomoi, IMF i Svjetska banka trebaju posvetiti vie panje socijalnim faktorima.
Proliferacija novih ideja, politika i prijedloga je bila posebno intenzivna na prelomu dva milenija, u koju su se ukljuile skoro sve agencije UN-a. I najzad, kao kruna deklarativnih pristupa, 2000. godine je na Milenijskom zasjedanju Generalne skuptine UN u New Yorku,7 doneena Milenijska deklaracija. Milenijska deklaracija sadri vrijednosti, principe i ciljeve UN-a u odgovoru na globalne izazove sa kojima se susree ovjeanstvo na pragu novog milenija. Deklaracija sadri mjerila za ocjenu napretka u meusobno povezanim ciljevima i zadacima, te rokove za njihovo izvrenje. Radi se, dakle, o globalnom programu ostvarivanja blagostanja ljudi, zatiti i promociji ljudskih prava i o programu u kojem trebaju uestvovati svi akteri razvoja (javni i privatni sektor, civilno drutvo, lokalna zajednica, meunarodne i nevladine organizacije, porodica i pojedinac), kako na globalnom nivou tako i na nivou svake zemlje. Milenijska deklaracija se sastoji od osam poglavlja: (i) - vrijednosti i naela; (ii) - mir, sigurnost i razoruanje; (iii) - razvoj i smanjenje siromatva; (iv) - zatita zajednikog okolia, (v) - ljudska prava, demokracija i dobro upravljanje; (vi) - zatita slabijih; (vii) - posebni interesi Afrike i (viii) - jaanje UN-a. Integralni dio Milenijske deklaracije su i Milenijski razvojni ciljevi, tj. sistem ciljeva i politika dizajniranih sa ciljem da se do 2015. godine smanji ekstremno siromatvo i glad; dostigne univerzalnost osnovnog obrazovanja; unaprijedi jednakost polova i podrka enama; reducira smrtnost djece; unaprijedi zdravo materinstvo; suzbije epidemija HIV/AIDS-a, malarije i drugih zaraznih bolesti; osigura odrivost okolia i razvije globalno partnerstvo za razvoj. Konkretniji ciljevi i zadaci su prikazani u boksu 18.1.
Boks 18.1. Milenijski razvojni ciljevi i zadaci

Cilj 1: Eliminiranje ekstremnog siromatva i gladi. Zadatak 1: izmeu 1990 i 2015. godine prepoloviti udio stanovnitva sa prihodom manjim od 1 USD/dan ili sa 27,9% na 14% populacije u zemljama niskih i srednjih prihoda. Zadatak 2: izmeu 1990 i 2015. godine prepoloviti udio stanovnitva koje pati od gladi. Cilj 2: Ostvariti univerzalno osnovno obrazovanje. Zadatak 3: obezibjediti da do 2015. godine djeca u svakom dijelu svijeta, djeaci i djevojice, zavre kompletno
7
Na Milenijskom summitu u New Yorku ( 6-8. septembra 2000. godine) je Milenisjku deklaraciju potpisalo 189 drava-lanica. Na Summitu su prisustvovala 104 predsjednika drava i 48 predsjednika vlada.

osnovno obrazovanje. Cilj 3: Promovirati jednakost polova i jaanje snage (engl. empower) ena. Zadatak 4: eliminirali polne razlike u osnovnom i srednjem obrazovanju, po mogunosti do 2005. godine i na svim nivoima obrazovanja ne kasnije od 2015. godine. Cilj 4: Smanjiti smrtnost djece. Zadatak 5: izmeu 1990. i 2015. godine smanjiti smrtnost djece ispod 5 godina starosti za 2/3. Cilj 5: Unaprijediti zdravlje majki. Zadatak 6: izmeu 1990. i 2015. godine smanjiti stopu smrtnosti majki za 3/4. Cilj 6: borba protiv HIV-a/AIDS-a, malarije i ostalih zaraznih bolesti Zadatak 7: do 2015. godine zaustaviti i poeti smanjivati irenje HIV-a/AIDS-a. Zadatak 8: do 2015. godine zaustaviti i poeti smanjivati smanjivati pojavu malarije i drugih glavnih zaraznih bolesti. Cilj 7: Osigurati odrivost okolia. Zadatak 9: integrirati principe odrivog razvoja u politike i programe u zemlji i preokrenuti gubitak okolinskih resursa. Zadatak 10: do 2015. godine prepoloviti udio ljudi bez odrivog pristupa sigurnoj pitkoj vodi. Zadatak 11: do 2020. godine ostvariti znatno poboljanje uslova ivota najmanje 100 miliona stanovnika slum naselja Cilj 8: Razvoj globalnog partnerstva za razvoj. Zadatak 12: razvijati dalje otvoren, na pravilima zasnovan, predvidiv, nediskriminatorni trgovinski i finansijski sistem (ukljuivo i opredljeljenje za dobro vladanje, razvoj i redukciju siromatva, kako nacionalnu, tako i internacionalnu). Zadatak 13: adresirati posebne potrebe najmanje razvijenih zemalja (ukljuujui carinski i beskvotni pristup izvozu, unapreenje programa smanjivanja dugova i otpisivanje oficijelnih bilateralnih dugova te dareljiviju oficijelnu razvojnu pomo za zemlje angairane u redukciji siromatva). Zadatak 14: adresirati posebne potrebe zemalja bez izlaza na more i malih ostrvskih zemalja u razvoju. Zadatak 15: baviti se sveobuhvatno problemima dugova zemalja u razvoju preko nacionalnih i meunarodnih mjera u cilju da se dugovi naprave dugorono odrivim. Zadatak 16: u saradnji sa zemljama u razvoju razviti i implementirati strategije za pristojno i produktivno zapoljavanje mladih. Zadatak 17: u saradnji sa farmaceutskim kompanijama obezbijediti pristup esencijalnim lijekovima u zemljama u razvoju. Zadatak 18: u saradnji sa privatnim sektorom, uiniti dostupnim koristi novih tehnologija, posebno informacijskih i komunikacijskih tehnologija.
Izvor: UNDP (2002).
Paljivijim pogledom na strukturu Milenijskih razvojnih ciljeva moemo uoiti injenicu da svaki od ciljeva adresira neki aspekt siromatva i da se svi ciljevi zajedniki ojaavaju. Naprimjer, upis na visoke kole, posebno djevojaka, smanjuje siromatvo i smrtnost; bolja osnovna zdravstvena zatita poveava upis u kole i reducira siromatvo; mnogi siromani ljudi pomou okoline zarauju za ivot, pa bolja i istija okolina vie pomae siromane ljude itd. Ali, za postizanje glavnog cilja prepolovljavanje stope siromatva do 2015. godine, e zemljama pogoenim siromatvom trebati obezbijediti mnogo vee odrive stope rasta prihoda per capita nego to ih te zemlje danas imaju, posebno u Africi. U prosjeku na svaki procenat poveanja prihoda per capita stope siromatva imaju tendenciju pada za 1%. To znai da e poveanje prihoda per capita od 50% reducirati stopu siromatva sa 40% na 20%. Ovo je gigantski izazov sa kojim e se susresti sve siromane zemlje ukoliko ele da do 2015. godine postignu Milenijske razvojne ciljeve. Vrue e biti u zemljama Afrike, a posebno vrue u zemljama Podsaharske Afrike.
517
18.2. NAPREDAK I DILEME GLOBALIZACIJE

Izlazak Kine, Indije i zemalja biveg komunistikog bloka na svjetsku ekonomsku scenu pokazuje da je najvei vei dio svjetske populacije ve angairan u globalnoj ekonomiji. Ako se tome doda jo i porast vanosti zemalja bogatih prirodnim resursima, moe se zakljuiti da jo nikada u dosadanjoj historiji ljudska civilizacija nije bila pred sloenijim izazovima. Iako su na pojedinim lokacijama i u odreenim vremenskim periodima ostvarene beneficije bile neravnomjerno rasporeene, ipak je ivotni standard ljudi irom svijeta znatno poboljan. Nekoliko krucijalnih pitanja se otvaraju sama po sebi. Da li se moe oekivati da e se sadanji povoljni trendovi rasta nastaviti i u sljedeim godinama? Koje kljune sile e karakterizirati globalizirajuu ekonomiju i sutra? Koju e ulogu sutra igrati zemlje u razvoju, posebno one zemlje sa velikom populacijom kao to su Indija i Kina? Koje e sile ubrzavati rast i globalizaciju, a koje e ih usporavati? Odgovore emo potraiti u nekim prognozama napretka globalizacije i u analizi najvanijih dilema globalizacije, ukljuujui i pitanja globalnog upravljanja.
Napredak globalizacije
U ovoj sekciji emo pokuati da napravimo prognozu trendova rasta za sljedeih nekoliko desetina godina, polazei od pretpostavke da e se sadanji trendovi nastaviti, da e se rast GDP-a u zemljama visokih prihoda udvostruiti (prosjena stopa rasta 1,9%), a u zemljama u razvoju utrostruiti (prosjena stopa rasta 3,1%) i da e se nastaviti progresivna ekspanzija ekonomskog rasta u Kini i Indiji. Dosadanji trendovi globalizacije su bili prilino jasni - jako poveanje trgovine, meunarodnih migracija i finansijskih tokova, koje prate brze promjene u tehnologiji i drastine reforme politika sniavanja trgovinskih i finansijskih barijera. Analiza postojeih trendova u ovim oblastima moe nam pomoi da prognoziramo trendove u etiri glavne kategorije koje definiraju savremenu globalizaciju: trgovini roba i usluga, meunarodnim migracijama, tokovima kapitala i tehnolokom i informacijskom progresu. U glavi 3. smo vidjeli da se od ranih 1960s svjetska trgovina brzo irila. Izvoz je porastao od 1 bilijarde USD godinje na blizu 10 bilijardi USD godinje u 2004. godini (u stalnim USD iz 2000), ili po prosjenoj stopi od 5,5% godinje, dok je output rastao po stopi od 3,1% godinje. Poveanje elastinosti izvoza (stopa rasta izvoza u odnosu na output) je rezultat vie faktora, od kojih su najznaajniji kolaps planskih ekonomija, jae otvaranje kineske i indijske ekonomije, naputanje strategija orijentiranih na domae trite prema izvozno usmjerenim strategijama, te regionalne i globalne redukcije carinskih i vancariskih barijera, to je promoviralo globalnu trgovinu. Od 1990. godine su se strukturne promjene u lokaciji outputa i izvoza znatno ubrzale. Eksplozija regionalnih trgovinskih sporazuma i integracija je promovirala trgovinu sa ranije iskljuenim regijama (tranzicijske zemlje). Tehnoloka unapreenja, posebno u transportu i komunikacijiama, su preoblikovali ustaljenu business praksu, promijenili kapitalne tokove i strukturu obuene radne snage, to je povealo udio izvoza manufakturnih roba iz zemalja u razvoju (slika 18.2.). Proizvodnja radnointenzivnih industrijskih roba je, uglavnom, dislocirana iz razvijenih zemalja u zemlje u razvoju, dok je outsourcing velikog broja razliitih roba (dijelovi automobila, aviona, poluprovodnici i potroaka elektronika) eksplodirao. Kod mnogih nerazvijenih zemalja je outsourcing reducirao njihovu zavisnost od izvoza poljoprivrede i visokomobilnih industrijskih grana (proizvodnja odjee i obue).
518 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj SLIKA 18.2. Udio izvoza zemalja u razvoju, glavne robne grupe, 1962-2005
100
80 Procenti (%)
60
40
20
0 1962 Agrar i hrana 1967 1972 1977 1982 1987 Tekstil i odjea 1992 1997 2002 Ostalo
Minerali i gorivo
Hemikalije
Strojevi i oprema
Druga komponenta sadanjih trendova globalizacije je uspon meunarodnih migracija, posebno iz zemalja u razvoju. U periodu od 1960. do 2005. godine udio migranata u razvijenim zemljama se utrostuio od 4,4% na 11,4%, ili za novih 112 miliona ljudi (ukupan broj migranata u svijetu je 2005. godine iznosio 190 miliona) (slika 5.5). Kao to smo vidjeli u glavi 5, migracije jug-sjever su posljedica kako ogromnih razlika u prihodima izmeu ove dvije makro regije, tako i smanjene ponude radne snage u razvijenim zemljama, posebno mlae i posebno u nekim ekonomskim sektorima niske obuke. Dinamika otvaranja trita kapitala kao tree komponente globalizacije je bila vea nego kod trgovine, ak i u homogenoj grupi razvijenih zemalja. Iako mnoge zemlje jo uvijek imaju restriktivne politike prema slobodi tokova kapitala, svjedoci smo ogromnog poveanja obima finansijskih tokova, kako u bruto, tako i u neto iznosima. Inostrane direktne investicije, koje su posebno atraktivne za zemlje u razvoju, imaju tendenciju rasta. Ukupno finansiranje zemalja u razvoju iz privatnih izvora je 2004. godine iznosilo blizu 1.000 milijardi USD, ili pet puta vie nego u 1990. godini.8 etvrta komponenta globalizacije bri tempo tehnolokog razvoja i difuzije tehnologije je posebno dinamina. Tehnologije su rapidno napredovale, posebno tehnologije koje suavaju svijet, olakavaju tokove roba, kapitala i tehnoloke transfere. Najoigledniji primjer su komunikacije. Ekspanzija kompjuterskog povezivanja je iz temelja promijenila nain na koji velike organizacije organiziraju proizvodnju, to je omoguilo razmah proizvodnih mrea koje prepliu svijet. Ove mree su malim i srednjim preduzeima otvorile nove trine mogunosti, i napravile ih dinaminijim i globalnijim. Mobilna telefonija je imala jo vei uticaj. Kako su trokovi razvoja mobilnih mrea mnogo nii nego trokovi razvoja tradicionalnih fiksnih mrea, mobilne mree su se rairile i po najsiromanijim regijama svijeta, te otvorile nove trine mogunosti za do tada izolirane zajednice. Napredak transportnih tehnologija je
8
World Bank (2006).
519
takoer bio impresivan. Naprimjer, uvoenje kontejnera 1950s je skresalo trokove punjenja broda sa 5,83 USD po toni na 15,8 centi, a jo vie utede su ostvarene otrom redukcijom vremena boravka broda u luci zbog utovara i rastovara.9 Napredak jumbo jet avionskog transporta kasnih 1960s je znatno pojeftinio avioprevoz kljunih komponenti integriranih globalnih mrea snabdijevanja i omoguio farmerima u zemljama u razvoju da unaprijede izvoz svojih proizvoda osjetljivih na vrijeme (graak ili cvijee). Planiranje ekonomske budunosti je vrlo nezahvalna disciplina, jer se na sceni nalazi mnogo jakih sila koje pokreu rast: demografski trendovi, tednja, investicijsko ponaanje, uloga tehnolokih faktora i globalizacijskih komponenti itd. Djelovanje nekih od gornjih sila zavise od kvaliteta lokalnih i meunarodnih politika. Naprimjer, iako je dinamiku rasta populacije relativno jednostavno predvidjeti, promjena sastava populacije (starenje) je mnogo sloenija za predvianje. Rast produktivnosti se ne moe predvidjeti na osnovu analize sadanjeg rasta populacije i predvianja buduih modela. Prognoziranje trendova rasta populacije koje je obavila Svjetska banka pomou vlastitog Linkage modela pokazuje da e se svjetska populacija u period od 2005. i 2030. godine poveati za novih 1,5 milijardi, ili na 8 milijardi ljudi. Relativno opadanje udjela populacije razvijenih drava (18% u 1980., 14,5% u 2005. i u u 2030. godini), uz model neravnomjernog rasta stanovnitva u dravama u razvoju e nerazvijenom svijetu donijeti novih 1,5 mililijardi ljudi, od ega Indiji 320 miliona, Podsaharskoj Africi (bez Nigerije i June Afrike) 320 miliona, te Kini 170 miliona (zbog uspjeha demografske politike i starenja stanovnitva).10
SLIKA 18.3. Prognoza rasta populacije, 2005-2030

50 Realni GDP, bilijarde USD 70 60 50 40 30 20 10 0 2005 2010 2015 2020 2025 2030 Zemlje u razvoju Zemlje visokih prihoda Svijet 400 350 300 250 200 150 100 50 0 Indeks rasta, 2005 = 100
U uslovima ostvarenja izabranog scenarija rasta udio outputa zemalja u razvoju u ukupnom svjetskom outputu e se znatno poveati. Kako e globalna ekonomija porasti sa 35 bilijardi USD u 2005. godini na 75 bilijardi USD u 2030. godini, to je prosjeno poveanje od 2,1 puta, to e udio zemalja u razvoju skoiti sa 8 bilijardi u 2005. godini na 24,3 bilijardi u 2030. godini (slika 18.3.). Ovo utrostruenje outputa zemalja u razvoju, to je, ustvari, samo nastavak trendova iz perioda od 1980. i 2005. godine, e poveati udio outputa zemalja u razvoju sa 23% u 2005. godini na 33% u 2030. godini. Sline prognoze se mogu postaviti i kod prihoda per capita na sceni e biti umjerena konvergencija prihoda. Konkretno, 2005.
9 10
Levinson (2006). World Bank (2007).

godine je prosjean stanovnik zemalja u razvoju ostvarivao 16% prihoda prosjenog stanovnika zemalja visokih prihoda (4.800 PPP USD vs. 29.700 PPP USD) dok e u 2030. godini ovaj odnos porasti na 23% (12.200 PPP USD vs. 54.000 PPP USD). Realnost gornjeg scenarija budueg rasta e svakako zavisiti od naina uticaja etiri glavne komponente globalizacije na ukupni razvojni proces: x Integracija trgovine e se i dalje ubrzavati, jer e na globalnoj sceni i dalje djelovati bri rast trgovine u odnosu na output, dalji rast prihoda, promjene komparativnih prednosti i pritisak vee otvorenosti. Vjerovatno e se carinske stope i dalje smanjivati, mada ne tako dramatino kao u prolosti, dok e protekcionizam poprimiti i neke druge oblike (antiduping, posebni standardi ili varijabilni nameti). Nivo izvoza e se utrostruiti (sa 9 bilijardi USD u 2005. godini na preko 27 bilijardi USD u 2030. godini), uz poveanje odnosa izvoz-output sa 25% na 34%. Push i pull faktori meunarodnih migracija e i dalje djelovati, posebno na relaciji sjever- jug. Uzroka za ovakve prognoze ima mnogo. Jaz u prihodima izmeu sjevera i juga e biti i dalje previsok, elje za spajanjem porodica sadanjih fondova migranata i dalje e biti izraene, spor rast radne snage u razvijenim zemljama i starenje njihovog stanovnitva e poveati pull faktore migracije itd. Prema procjenama Ujedinjenih nacija neto broj migranata u razvijenim zemljama u periodu od 2005. do 2050. godine e se poveati za 98 miliona ili za 2,2 miliona godinje. Finansijska integracija e se pojaati. Pri tome treba imati u vidu da e se u sljedeih 25. godina globalni finansijski sistem dramatino promijeniti, jer e tehnoloke inovacije i integracija trita proiriti podruje djelovanja globalnih finansijskih intermedijera. Difuzija tehnologije, produktivnost, informacije i znanje e odigrati presudnu ulogu. Uloga produktivnosti, koja je u proteklom periodu znatno vie doprinosila rastu nego klasini proizvodni faktori, e se znatno pojaati. Sve zemlje e imati mnogo bolji pristup do velikog dijela najnaprednije tehnologije kroz poboljaanje komunikacijske tehnologije i pristup WWW mreama i portalima. Usvajanje i adaptacija novih tehnologija u zemljama u razvoju e poveati nivo obuke radne snage, obezbijediti potrebni kapital i infrastrukturu, otvorenost prema trgovini i FDI i generalno poboljati klimu za investiranje.
x x
Meutim, pravo pitanje je da li e u sljedeih 25 godina rast biti sporiji ili bri od predvienog. Naime, dosadanja ekonomska historija je pokazala da protekli trendovi nisu nepromjenljivi, i da je pouzdanost prognoza ostvarljiva u dosta uskom podruju (boks 18.2.). Naprimjer, protekla etvrtina stoljea je pokazala znatni regionalni diverzitet rasta, iako su kod globalnih agregata trendovi bili manje kolebljivi. Ali, u globalnim agregatima je teko identificirati sistemske krize kao to su, naprimjer, dunike krize u Latinskoj Americi, pad Berlinskog zida, azijska finansijska kriza i njene posljedice.
Boks 18.2. Ekonomsko prognoziranje: lekcije iz prolosti

Ekonomija ne postoji u vakuumu, ona je na bezbroj naina povezana sa politikim, historijskim i socijalnim kontekstom u kojem ekonomski agenti djeluju. Historija rasta pet najbogatijih zemalja svijeta je pokazala da ignoriranje ovog geopolitikog konteksta moe odvesti u pogrene ekonomske prognoze. Poetkom 20. stoljea je u svim G5 zemljama preovladao je optimizam i samopouzdanje. Prihodi per capita su, poslije trostoljetnog nultog rasta, rasli po, do tada nezabiljeenim, stopama rasta: 1,1% od 1820. do 1896. godine i 1,5% iod 1896. do 1913. godine. Rast se odravao u relativno miroljubivom okruenju zahvaljujui Pax Britannici, stabilnom ravnoteom snaga u Evropi, brzim tehnolokim promjenama u poetnoj (para) i naprednoj fazi (elektricitet)
521
industrijske revolucije, te politikama koje su jaale otvorenost i redukciju protekcionizma. Brzi ekonomski rast su pratile vane politike, socijalne, ideoloke i vojne promjene. Na osnovu historijskih trendova rasta u periodu od 1870. do 1900. godine su se za prvu polovinu 20. stoljea mogle prognozirati prilino optimistiki trendovi rasta GDPa G-5 zemalja (Francuska, Njemaka, Japan, SAD i Velika Britanija). Slika 18.4. pokazuje rezultate prognoza za srednju, donju i gornju varijantu rasta. Meutim, geopolitiki okovi ranog 20. stoljea su trendove rasta usmjerili ka novim putevima. 1949. godine je GDP G-5 zemalja bio skoro 300 milijardi USD ispod donje varijante rasta, to je bilo ekvivalentno 13% aktuelnog outputa. Objanjenje promjena gornjih trendova, odnosno SLIKA 18.4. G5 zemlje, predvianja GDP-a nesigurnosti prognoza, moemo nai u istrajnim Velika 2. svjetski depresija efektima nepovoljnih geopolitikih dogaaja. 1913. 1. svjetski rat 31 rat godine se politika klima znatno pogorala, to je stvorilo Gornja granica mizascen za izbijanje konflikata, koji su brzo eskalirali u 30 Srednja Prvi svjetski rat. Njegova logina posljedica, Velika prognoza depresija, izronila je iz jakih ekonomskih okova, koji su 29 Donja doveli do slabog ekonomskog managementa, granica nepripremljenog finansijskog sistema i slabih institucija. 28 Tek nakon Drugog svjetskog rata su odgovarajue Aktuelni GDP 27 politike ohrabrile brzu poslijeratnu obnovu. Izgraene lokalne i meunarodne institucije su omoguile da u 1860 1920 1880 1940 1900 1960 okruenju globalnog mira procvjeta novi val globalizacije.
Adaptirano prema World Bank (2007).
Dileme globalizacije
Izazovi novog vala globalizacije su mnogobrojni i esto nepredvidivi. Ubrzanje globalizacije proizvodi neravnomjerne efekte, koji vode ka strukturnim promjenama, gubicima radnih mjesta u nekim sektorima, regijama i zemljama. U odsustvu korektivnih akcija e budui rast (po bilo kojem scenariju) prouzrokovati stresove prirodnih resursa. Nekoliko najvanijih problema koji zahtijevaju multilateralni odgovor (distribucija prihoda, globalno upravljanje, rast najmnogoljudnijih dijelova svijeta, tenzije na tritu) analiziraemo u sljedeim sekcijama, dok emo okolinske rizike analizirati u sljedeem poglavlju.
Distribucija prihoda i nejednakost

Poslije 150 godinjeg rasta nivo svetske nejednakosti prihoda je u posljednje dvije dekade 20. stoljea poeo da se strukturalno mijenja. Superbrzi rast nekih zemalja u razvoju je suzio nejednakost prihoda u svijetu. Pri tome je najsnaniji efekat imao brzi rast Kine, zemlje sa petinom svjetske populacije. Naprimjer, u 1980. godini je kineski GDP per capita iznosio samo 5% GDP-a SAD, a ve 2000. godine on je iznosio 11% nivoa GDP-a SAD. Ali, tvrdokorni ekonomski neuspjesi nekih siromanih zemalja su poveavali svjetsku nejednakost u ostvarivanju prihoda. Naprimjer, u zadnjoj deceniji je GDP smanjen ak u 31 zemlju svijeta, koje sainjavaju 9% svjetske populacije. Ukupni rezultat ovih suprotstavljenih trendova je pozitivan - u zadnje dvije decenije 20. stoljea je vie ljudi izalo iz siromatva nego ikada ranije. Prognoze za budunost nejednakosti do 2030 godine ukazuju na nekoliko kljunih trendova: x Za veliki broj ljudi iz zemalja u razvoju, konvergencija prema OECD zemljama e biti bra nego to to prognoze po dravama sugeriraju. Naime, 2030. godine e udio globalne srednje klase u ukupnoj populaciji zemalja u razvoju biti mnogo vii nego u 2000. godini (boks 18.3.). Ova velika srednja klasa e kreirati brzorastua trita i postati nova snaga na lokalnoj politikoj sceni.
Log GDP, milioni uSD)

x Generalno, siromatvo e irom svijeta opadati, ali e i dalje najvei broj siromanih ostati koncentriran u Podsaharskoj Africi. Naprimjer, prognoze do 2030. godine sugeriraju da e se udio najsiromanijih ljudi iz drava June Azije, koji sada iznosi skoro polovinu, smanjiti na jednu petinu, dok e se broj najsiromanijih ljudi iz Afrike udvostruiti. U gornjem kontekstu e pojedinci najvei dio svojih prihoda poveavati prelaskom iz jedne socijalne grupe u drugu. Visina ostvarenih prihoda, koje e pojedinci ostvarivati migracijom iz poljoprivrede u manufakturu i usluge, ili veim nivoima obuke e znatno prevazilaziti postepeno poveanje prihoda u socijalnim grupama. To jednostavno znai da su politike koje reduciraju restrikcije za mobilnost izmeu sektora i politike koje obezbjeuju ire pristupe do obrazovanja i obuke klju za suzbijanje siromatva i irenje beneficija rasta.
Boks 18.3. Uspon srednje klase

Iz prethodne glave smo vidjeli da se, ako upotrijebimo pristup globalne nejednakosti, distribucija svjetskog prihoda moe dezagregirati na tri kategorije graana: siromana klasu, srednju klasu i bogatu klasu, pri emu se srednja klasa definira kao klasa pojedinaca koji ostvaruju prihod izmeu 3.914 PPP USD per capita (Brazil) i 16.746 PPP USD per capita (Italija). Ovako definirana srednja klasa je 1993. godine obuhvatala 8% globalne populacije i ostvarivala 12% globalnog prihoda.
SLIKA 18.5. Ekspanzija srednje klase

40 Globalna distribucija prihoda u 2000. Rang prihoda srednje klase Globalna distribucija prihoda u 2030 (visoki rast)
30
20
Globalna distribucija prihoda u 2030 (bazna linija)
10
Bogati (84% OECD)
0 0 7 55 400 3.000 22.000 Mjeseni prihodi po glavi domainstava (1993 PPP)
Iako je u periodu od 1993. do 2000. godine udio globalne srednje klase u ukupnoj populaciji ostao isti, udio njenih prihoda u ukupnim prihodima je povean sa 12% na 14%. Pretpostavlja se da e u 2030. godini broj ljudi u srednjoj klasi premaiti jednu milijardu, to e je napraviti najbrim rastuim segmentom svjetske populacije. Danas oko 56% pojedinaca iz srednje klase ivi u zemljama u razvoju, dok e u 2030. godini taj dio biti povean na ak 92%. Kako prosjena porodica srednje klase u zemljama u razvoju ima 4,3 lanova domainstava, to znai da se godinja zarada jednog domainstva kree u rasponu od 16.800 PPP USD do 72.000 PPP USD. Slika 18.5. ilustrira prognozu rasta srednje klase pod razliitim scenarijima rasta (veliina globalne srednje klase je predstavljena povrinom koja se nalazi ispod distribucijske krivulje, a izmeu dvije granice prihoda srednje klase). Za veliki broj ljudi koji ive u zemljama u razvoju e konvergencija primanja prema OECD zemljama biti bra nego to to
523
prosjeci sugeriraju. Naprimjer, 2030. godine e 16,1% svjetske populacije pripadati globalnoj srednjoj klasi, mnogo vie nego u 2000. godini (7,6%). To znai da e 2030. godine u zemljama u razvoju milijarda ljudi biti u stanju da kupi automobil, angaira se u meunarodnom turizmu, potrauje proizvode svjetske klase i zahtijeva meunarodne standarde u visokom obrazovanju. To je ogromno poveanje u odnosu na dananjih 400 miliona ljudi. Ali, ako se konvergencija prihoda izrauna po scenariju breg rasta, udio globalne srednje klase se moe poveati ak i do 19,4%, to e omoguiti da jo 235 miliona ljudi ostvari ivotni standard globalne srednje klase. Prelazak stotina miliona ljudi u zemljama u razvoju u globalnu srednju klasu e proizvesti veliku grupu ljudi koji e traiti visok standard ivota. Ovi trendovi e imati dvije implikacije - potranja za meunarodnim potroakim robama i uslugama e rasti, dok e se pritisci za kreiranje politika koje favoriziraju globalnu integraciju znatno poveati.
Adaptirano prema: World Bank (2007).
Rast mnogoljudnih i resursima bogatih zemalja U zadnjih 50 godina se svjetska ekonomija iz temelja SLIKA 18.6. Najvee ekonomije, 2050
50000 45000 40000 GDP (2003 milijardi USD) 35000 30000 25000 20000 15000 10000 5000
promijenila. Ali, u sljedeih 50 godina nove promjene mogu biti mnogo dramatinije. U uslovima globalnog otvaranja, brzih tehnolokih promjena i breg rasta nerazvijenog dijela svijeta rast nekih zemalja u razvoju bi mogao imati mnogo vei uticaj na svjetsku ekonomiju nego to je to danas. To se posebno odnosi na Kinu i Indiju, dvije najmnogoljudnije zemlje svijeta, te Brazil i Rusiju, dvije velike zemlje bogate resursima. Kovanica BRIC zemlje (Brazil, Rusija, Indija i Kina) je zapravo priznanje ogromne uloge koju e ove etiri zemlje igrati u sljedeih pola vijeka.
Studija Goldman Sachsa iz 2003. godine predvia da e 2050. godine BRIC ekonomije biti vee od G6 ekonomija (SAD, Japan, Njemaka, Velika Britanija, Francuska i Italija), iako su 2000. godine BRIC Izvor: Wilson and Purushothaman (2003). ekonomije sainjavale samo 15% G6 ekonomija. Posebno vei rast e BRIC ekonomije doivjeti u zadnjoj deceniji posmatranog perioda. Ekonomija Indije bi mogla biti vea od ekonomije Japana 2032. godine, ekonomija Kine vea od ekonomije SAD 2041. godine, a BRIC ekonomije vee nego G6 ekonomije 2039 godine. Lista deset najveih ekonomija moe 2050. godine izgledati drugaije nego to izgleda danas (slika 18.6.).11 Ali, najvee ekonomije svijeta nee biti i najbogatije zemlje, to e budua strategijska pitanja initi mnogo kompleksnijim nego danas. Osim toga, treba imati u vidu da su kljune pretpostavke za ostvarenje projekcija rasta u BRIC zemljama vezane za donoenje politika i razvoj institucija za podravanje ekonomskog rasta. Naime, danas se svaka od BRIC zemalja susree sa brojnim izazovima, iju kolosalnost moemo uoiti iz detaljnije analize kratkoronih potencijala dvije najmnogoljudnije zemlje svijeta (dodatak 18b.).12
Njemaka 0 Brazil V. Britanija Francuska Indija Japan Rusija Italija SAD Kina
11 12
Wilson and Purushothaman (2003). Winters and Yusuf (2007).
524 Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj Globalno upravljanje Izranjanje globalnog civilnog drutva? SLIKA 18.7. Rast globalnih civilnih organizacija
25.000
20.000 Broj organizacija
15.000
10.000
U prvoj polovini decembra 1999. godine su velike demonstracije na ulicama Seattla, grada u kojem se je odravao summit meunarodnih razvojnih i trgovinskih organizacija sa ciljem da se inicira nova runda pregovora o meunarodnoj trgovini, pokazale da, pored rasta globalnih sila, irom svijeta postoji i djeluje veliki antiglobalizacijski pokret, odnosno iroka koalicija nezadovoljstva.
Od tada, slini protesti (miroljubivi i nasilni) se dogaaju prilikom skoro svakog 0 sastanka lidera glavnih svjetskih vlada ili 1920 1900 1960 2000 1940 1980 organizacija kao to su IMF, WTO, Svjetska Izvor: Dicken (2007). banka, EU ili Svjetski ekonomski forum. Meutim, izranjanje globalnih civilnih drutvenih organizacija (the Global Civil Society Organizations GCSOs) je poelo mnogo prije Seattla (slika 18.7.). Koincidencija sa spektakularnim uzletom njihovog broja je vie ili manje paralelna sa jaanjem meuzavisnosti globalne ekonomije. Trendovi poveanja GCSOs imaju zbunjujui, eksponencijalni oblik, pri emu se, hronoloki posmatrano, mogu identificirati est najirih grupa GSCOs (tabela 18.3.). Ono to je za antiglobalistike pokrete specifino je njihov visok diverzitet. Oni ukljuuju davno osnovane NGO grupe za pritisak kao, naprimjer, Oxfam, Greenpeace i Prijatelje zemlje (Friends of the Earth); novoosnovane grupe kao to su Jubilej 2000; organizirane radnike sindikate kao to su AFL-CIO ili TUC; organizacije za podrku boljim uslovima rada kao to su, naprimjer, WWW (Women Working Worldwide) ili Maquilas mrea solidarnosti; organizacije koje se fokusiraju prvenstveno na TNC i velike korporacije (Corporate Watch ili Global Exchange); desne nacionalistiko-populistike grupe (Pat Buchanan u SAD ili Jean-Marie Le Penova ekstremna desniarska partija u Francuskoj), antikapitalistike grupe (kao ATTAC ili Socijalistika radnika partija) i razliite anarhistike grupe. Generalno, izmeu antiglobalizacijskih grupa postoji velika raznolikost i u ciljevima i u metodama kako se njihove aktivnosti izvode - od bunih, esto nasilnih konfrotacija, do mirnih reformistikih pokreta. Neke grupe zagovaraju zamjenu sadanjeg globalnog kapitalistikog sistema nekim drugim sistemima, koji se baziraju ili na demokratski izabranim svjetskim vladama ili na stavovima da sva sredstva za proizvodnju treba podvri kontroli nacionalnih demokratskih vlada. Neke grupe zagovaraju sistem lokalno samodovoljnih zajednica u kojima je long-distance trgovina minimizirana (duboko zelene okolinske grupe). Fokus nekih grupa je usmjeren na fer, a ne na slobodnu trgovinu, pri emu nije jasno ko odreuje ta je to fer trgovina. Nacionalistike i populistike grupe, kao i neki radniki sindikati, zagovaraju jaku zatitu domae industrije i radnih mjesta od eksterne konkurencije (posebno od zemalja u razvoju), kao i restriktivnu imigracijsku politiku. Nekim organizacijama je cilj redukcija dugova za siromane zemlje svijeta ili poboljanje standarda rada u zemljama u razvoju te eliminacija djeijeg rada.
5.000
525
TABELA 18.3. Tipologija globalnih organizacija civilnog drutva

Stari socijalni pokreti prije 1970
Redistribucija; zapoljavanje i socijalna skrb; samoodreivanje i antikolonijalizam
Novi socijalni pokreti, 1970s i 1980s

Ljudska prava; mir; ene; okolina; solidarnost sa Treim svijetom Rastresite, horizontalne koalicije
NGOs, thinktanks, komisije, kasne 1980s i 1990s

Humana prava; razvoj i redukcija siromatva; humanitarizam; rjeavanje konflikta Opseg od birokratske i korporativne do malog obima i neformalne Obezbjeenje usluga; advokativne; ekspertna znanja; koritenje medija Uticaj na civilno drutvo, dravu i meunarodne institucije
Transnacionalne civilne mree, kasne 1980s i 1990s

ene; brane; zemlja, mine; meunarodni kriminalni sud; globalne klimatske promjene Mree NGOs; socijalni pokreti i izvorne grupe Paralelni summiti; koritenje medija, koritenje lokalnog i ekspertnog znanja, advokativnost Pritisak na drave i meunarodne institucije
Novi nacionalistiki i fundamentalisti ki pokreti, 1990s
Novi kapitalistiki pokret, kasne 1990s i 2000s

Solidarnost sa rtvama globalizacije; abolicija reformi ili globalnih iinstitucija Mree NGOs, socijalni pokreti i izvorne grupe Paralelni summiti; direktne akcije; koritenje medija; mobilizacija preko Interneta Sukobljavanje sa dravama, meunarodnim institucijama i TNC
Pitanja
Identitet politika
Forme organizacije
Vertikalne, hijerarhijske
Vertikalne i horizontalne, karizmatino liderstvo
Oblici akcije
Peticije, demonstrcije, trajk, lobiranje
Koritenje medija, direktne akcije
Mediji, masovna okupljanja, nasilje
Odnos do moi
Zahvatanje moi drave
Mijenjanje ravnih odn. drutvenih odnosa
Zahvatanje moi drave
Izvor: Kaldor (2003).
Meutim, programi i naini djelovanja GCSOs su esto kontradiktorni, a njihove alijanse svaalake. Uprkos njihovom sadanjem fenomenalnom rastu se ne moe procijeniti da li je na dananjoj sceni konstituirano globalno civilno drutvo ili se radi o parcijalnim efektima. Uprkos tome, veliki broj GCSOs i njihova aktivnost tjera ljude, ukljuujui politiare i business lidere, da prepoznaju njihove programe i ciljeve i da se angairaju na rjeavanju razvojnih i socijalnih problema koje nosi sadanja nekonformna realnost neravnomjerne distribucije dobitaka i trokova globalizacije.
Globalne strukture upravljanja

Iako je svijet iz decenije u deceniju postajao sve vie ekonomski integriraniji, mehanizmi za upravljanje svjetskim ekonomskim sistemom su ozbiljno zaostajali. Danas je cjelokupna svjetska ekonomija uglavnom postavljena na trinim osnovama. Kolaps drava socijalistikog sistema krajem 1980s i njihova trka da se to prije prikljue svjetskom tritu, zajedno sa manje-vie kontroliranim otvaranjem kineske ekonomije od 1979. godine, je kreirao prilino drugaiji globalni sistem od onoga koji se konstituirao nakon Drugog svjetskog rata. Sada su praktino svi dijelovi svijeta povezani u integrirani ekonomski sistem u kojem trini parametri imaju dominantnu ulogu. Ubrzavanje i intenzifikacija tehnolokih promjena, te eksplozija transnacionalnih korporacija sa svojim kompliciranim internim i eksternim mreama, su obezbjedili uslove da se ono to se deava u jednom kraju svijeta brzo prenosi u druge dijelove svijeta. Masovni meunarodni tokovi roba i usluga, a posebno finansija su kreirali vrlo raznolik realni svijet, ija pravila upravljanja ne dre korak sa nastalim promjenama. I kao to Susan Strange tvrdi, mo se pomakla: (i) nagore, tj. od slabih drava ka jaim
ija svijeta: tre endovi, rast i razvoj 52 26 Ekonomij
drava ama sa globa alnim ili region nalnim domaa ajem izvan njiihovih granica a i (ii) postra ani (sideways), ) tj. od drave e ka tritu i ka nedravnim m autoritetima a koji baziraju svoju mo na a svojim trin nim udjelima. Pored toga, jedan j dio mo i je iscurio u tolikoj mjeri da d je vie niko o ne upranjav va.13 Iako je nacionalna drava ostala a jo uvijek zn naajan faktor u svjetskoj ek konomiji, post toje brojni dok kazi za tvrdnju da je njena a uloga danas znatno prom mjenjena i da se s u sudaru sa s globalnim s svijetom susre ee sa sve veim v problem mima u reguliranju doma e ekonomije. Nema nikak kve sumnje d da trite moe biti efikas san mehaniza am za pospje eivanje ekono omskog rasta a i razvoja. Naime, N sva tr rita djeluju unutra socija alno definiranih pravila. To otalno neregullirana trita nisu ni odriv va ni socijaln no uraunljiva a, ali, i slobod dna trita ne e mogu kreirat ti rezultate ko oji e maksimiirati beneficije e za veliku ve einu, a ne sa amo za malu veinu ili sam mo za neke ljud de. Zbog toga a slobodna trita trae nek ki regulatorni illi upravljaki sistem, s koji je e legitimiran i u pojedinim na acionalnim dr avama i u niz zu zajednica i interesnih gru upa. Sada nji meunaro odni ekonomski upravljaki sistem je, de fakto, stvoren n od nekoliko nivoa koji djelluju na razliitim, ali me usobno pove ezanim geogr rafskim prostorima. Njih sainjavaju: s ( (i) meuna arodna regula atorna tijela, osnovana sporazumima iz zmeu nacion nalnih drava, koje obavlja aju neke spe ecifine uloge (naprimjer IM MF i WTO); (ii) meunarod dne koordinirajjue grupe sa a irim i manje e formalnim ulo ogama (naprimjer grupe vo odeih industr rijaliziranih dr ava G3, G5, G7, itd.); (iii) regionalni e ekonomski blo okovi ili zone slobodne trgo ovine (naprim mjer EU, NAFT TA; (iv) nacionalna regu ulatorna tijela koja djeluju unutra pojedinih nacionaln nih drava i (v) ) lokalne age encije koje dje eluju na nivou pojedinih zaje ednica.
SLIK KA 18.8. Kon nfuzija struktura i institu ucija upravljanja
Izvor: Cable (1999).
Ovih pet nivoa upr ravljanja su meusobno m dosta zavisni. Efektivno E upra avljanje ekono omskim aktivnostima zahtije eva da su me ehanizmi upra avljanja efektiv vni na svih pe et nivoa, ak i u sluajevim ma kada su metode m regula acije razliite po p nivoima. To znai da se e razliiti nivoi i funkcije upra avljanja morajju povezati u sistem praenja i kontrole koji odrava meusobnu m podjelu rada, a mo upravlja anja (meunar rodna, nacionalna ili
13
Strange (1996).
527
regionalna) mora biti zajedniki uivena u relativno dobro integriran sistem. Ali, pitanje je da li se takav sistem moe uope razviti u dananjoj konfuziji struktura i institucija upravljanja (slika 18.8.). U dananjoj nestalnoj globalnoj ekonomiji ima mnogo pitanja koja predstaljaju vrlo ozbilje probleme za sve drave i zajednice irom svijeta i koja se zato moraju adresirati na meunarodnom ili globalnom nivou. Za nas su najvanija tri podruja koja se provlae kroz cijelu knjigu, a koja se odnose na meunarodne finansije, meunarodnu trgovinu i transnacionalne korporacije.
Arhitektura meunarodnog finansijskog sistema. Regulatorna arhitektura modernog meunarodnog

finansijskog sistema je postavljena na meunarodnoj konferenciji u Bretton Woodsu, New Hampshire, jo 1944. godine, kada su stvorene dvije finansijske institucije - Meunarodni monetarni fond (IMF) i Meunarodna banka za rekonstrukciju i razvoj (IBRD), koja je kasnije preimenovana u Svjetsku banku. Primarni cilj Bretton Woods sistema je bio usmjeren ka stabiliziranju i reguliranju meunarodnih finansijskih transakcija izmeu drava na bazi fiksnog valutnog kursa, u kojem je ameriki dolar igrao centralnu ulogu, to je, generalno, trebalo da obezbjedi potrebno finansijsko mazivo za rekonstrukciju svjetske ekonomije. Ali, zbog cijele serije kasnijih dogaanja je relativno stabilna baza Bretton Woods sistema progresivno suavana, posebno poslije ranih 1970s. Ustvari, meunarodni finansijski sistem se kretao od upravljaki voenog meunarodnog monetarnog sistema iz Bretton Woods ere ka trino voenim meunarodnim monetarnim sistemom.14 Ono to sada nedostaje je obuhvatan integrirani globalni sistem upravljanja finansijskim sistemom. Namjesto njega, danas postoje razliita podruja regulacije koje izvode razliita tijela formirana skoro iskljuivo na nacionalnoj bazi. Zemlje G grupa (G3, G7, G8), iako na neki nain koordiniraju meusobne monetarne, fiskalne i meuvalutne odnose, u praksi ne mogu da rijee stvaranje kontinuiranog jaza izmeu rastueg globaliziranog finansijskog sistema, nacionalnih centralnih banaka i mehanizama za reguliranje finansijskih trita. G grupe nemaju realnu institucionalnu bazu, pa su neformalno strukturirane za vrijeme periodinih summita nacionalnih lidera. Meunarodni platni sistem djeluje preko nacionalnih centralnih banaka jer ne postoji neka meunarodna centralna banka. Njen nedostatak poveava rizike i remeti funkcioniranje cijelog meunarodnog finansijskog sistema. Taj nedostatak se pokuava prevazii rastuom mreom saradnikih i koordinacijskih insitucionalniziranih mehanizama za praenje, kodificiranje i reguliranje transakcija. Supervizija samih finansijskih institucija se obavlja preko Banke za meunarodna poravnavanja (the Bank for International Settlements - BIS), osnovane 1975. godine. Supervizija se bazira na tzv. Sporazuma Basel kapitalnog komiteta iz 1988. godine (Bazel I., Bazel II). Iako je Bazelski komitet osnovan kao forum za razmjenu ideja u neformalnoj atmosferi, bez uspostavljanja pravila ili procedura ili donoenja odluka, njegova evolucija ide u pravcu veeg uspostavljanja pravila i implementacije praenja primjene tih pravila. Iako postoji nekoliko regulatornih tijela koje djeluju na globalnom nivou, vlada jaka zabrinutost da e se, u odsutnosti kordinirajueg i institucionalizirajueg sistema, globalni finansijski sistem opet poeti spiralno izmicati kontroli, kao to se to dogodilo poslije istonoazijske finansijske krize 1997. godine i njenih spillover efekata na Rusiju i Brazil. Zato se uje unisoni poziv za novom ili reformiranom meunarodnom
14
Hirst and Thompson (1999).

finansijskom arhitekturom. Takoer je na sceni jaka zabrinutost za kolebljivu prirodu globalnih tokova kapitala u odnosu na njihove uticaje na sami finansijski sistem, na pojedine zemlje i njihovo stanovnitvo koje je ozbiljno pogoeno nestalnim tokovima vrueg novca. Ponovo su aktuelizirani pozivi za uvoenjem poreza na meunarodne finansijske transakcije, kao naprimjer Tobinov porez, predloen ranih 1970s za dekurairanje ekstenzivnih tokova vruih kratkoronih tokova kapitala koji lako destabiliziraju finansijske sisteme, posebno u ekonomski slabijim zemljama. Drugo podruje koje zabrinjava je ogromna trgovinska neravnotea izmeu pojedinih zemalja. 2006. godine je IMF dobio pravo na prismotru globalne trgovinske neravnotee, sa nadom da e ta prismotra stimulirati uravnoteeniji rast. Ova, u sutini mala mjera je, apsurdno, i najvea strukturna promjena koja se desila od kolapsa Bretton Woods sistema i kolapsa fiksnih valutnih odnosa iz ranih 1970s'.15 Zemlje u razvoju su posebno osjetljive na kolebanja globalnih kapitalnih tokova. Sve dosadanje reforme, koje su se odnosile na globalnu finansijsku arhitekturu su odravale postojee razlike izmeu problema sa kojim se susreu razvijene zemlje i problema koji pogaaju zemlje u razvoju, ne pokuavajui da se problemi meusobno poveu i trae zajedniko najbolje rjeenje. U tom kontekstu su recepti IMF i Svjetske banke bili medikamenti koji su veinu pacijenata prije inili gorim nego boljim. Nametanje masovne finansijske discipline, ukljuujui rast domaih kamata, insistiranje na poveanoj otvorenosti domae ekonomije, reduciranje socijalne potronje itd. su u mnogim zemljama stvorili ekstremno teke uslove za rjeavanje razvojnih problema bez novog zaduivanja.16 Uslovljavanje se esto upotrebljava kao metod za distribuciju pomoi ili olakavanje dugova. Vidjeli smo da je nivo pomoi premali za rjeavanje krupnih problema u zemljama u razvoju. Zacrtani cilj obima pomoi od 0,7% GDP-a razvijenih zemalja je jo uvijek daleko. I, kao to kae neki prestavnik NGOs na UN konferenciji o finansiranju meunarodnog razvoja odranoj u Monterrey, Meksiko, 2002. godine, Monterrey consenzus je ustvari Washingtonski konsenzus koji nosi sombrero.17 Generalno, sadanji finansijski sistem je nesavren. Vie nego kod bilo kojeg drugog trita, na globalnom finansijskom tritu uvelike dominiraju finansijski interesi industrijaliziranih zemalja. Vlade ovih zemalja, posebno onih ekonomski jaih, odreuju pravila upravljanja finansijskim tritem preko svog uticaja na meunarodne finansijske institucije, koje svoju veliku snagu usmjeravaju na makroekonomske i finansijske politike zemalja u razvoju. Istovremeno, banke i finansijske kue razvijenih zemalja ostvaruju ogromnu trinu mo u okviru globalnog finansijskog sistema. Dananji globalni finansijski sistem je karakteristian po jakim neuspjesima trita i njihovoj nestabilnosti. Zbog toga se najvei broj rizika i negativnih posljedica finansijske nestabilnosti deava u zemljama srednjih prihoda, koje su sada najslabiji igrai u sistemu.
Reguliranje meunarodne trgovine. Za razliku od meunarodnog finansijskog sistema, upravljanje

meunarodnom trgovinom robama je mnogo jasnije. 1947. godine je osnovan GATT kao refleks na uzroke Drugog svjetskog rata, tj. na pogled da protekcionistikim politikama iz 1930s tipa svog susjeda dovedi do prosjakog tapa ne treba nikada vie dozvoliti da se vrate. Cilj GATT-a je bio slobodna trgovina po principima komparativnih prednosti, a svrha kreiranje seta pravila za unapreenje slobodne trgovine putem smanjivanja carinskih barijera i otklanjanja drugih vrsta trgovinske diskriminacije.
15 16 17
The Guardian (24. April 2006). Stiglitz (2002). Financial Times (25 March 2002).
529
SLIKA 18. 9. Evolucija meunarodnog trgovinskog okvira od GATT-a do WTO

Geneva (1947-8) Carine Torquay (1950-1) Carine Dillon (1950-1) Carine Kennedy (1963-7) Carine, antidanping Tokyo (19739) Carine, necarinske barijere (NTB), specifini okvirni sporazumi Doha (2001- ) Urugvaj (1986-94) Razvojna Carine, NCB, agrar, tekstil, odjea, usluge runda (GATS), intelektualno vlasnitvo (TRIPs), investicije vezane za trgovinu (TRIMs), stvaranje WTO
Annecy (1949) Carine Duina runde
Geneva (1955-6) Carine
40
160
30 Prosjene carine
160
20
80
10
40
0 1940
0 1950 1960 1970 GATT 1980 1990 2000 WTO
1995. godine je GATT zamjenjen sa Svjetskom trgovinskom organizacijom, krupnom institucionalnom promjenom koja je znatno proirila ulogu regulatora svjetske trgovine. Danas se oko 95% svjetske trgovine odvija u okvirima WTO-a. Slika 18.9 prikazuje evoluciju svjetskog regulatornog okvira. Od 1947. godine do danas je odrano 9 rundi multilateralnih trgovinskih pregovora, ukljuujui i sadanju Doha rundu, iniciranu 2001. godine. Do sredine 1960s, GATT je bio koncentriran uglavnom na trgovinu manufakturnim proizvodima izmeu razvijenih nacija, to je stvorilo masovno nezadovoljstvo zemalja u razvoju, koje nisu imale pristup tritu razvijenih zemalja. To nezadovoljstvo je 1965. godine vodilo ka usvajanju generaliziranog sistema preferencijala (Generalized System of Preferences GSP) ime je izvoz manufakturnih i polumanufakturnih roba iz zemalja u razvoju bio povlaten preferencijalnim pristupom tritima razvijenih zemalja. Ali, uveden je i veliki broj izuzetaka iz GSP, posebno u trgovini tekstilom i odjeom, koja se regulirala raznim MFA sporazumima. Prvih 7 GATT rundi su bile dosta kratke, sa limitiranim prostorom, iako su Kennedy i Tokyo runde imale ekstenzivniju agendu. Urugvajska runda, koja je poela 1986. i zavrila se 1994. godine, od svih GATTovih rundi je bila najambicioznija i najire postavljena. Prvi put su otvorena mnoga dodatna trgovinska pitanja; trgovina poljoprivrednim proizvodima, tekstilom i odjeom je ukljuena u GATT, a zakljueni su i posebni aranmani o trgovini uslugama (GATS - the General Agreement on Trade in Services),
Broj lanova

intelektualnom vlasnitvu (TRIPS - Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights) i investicijama (TRIMS -Trade-Related Investment Measures).Uz to, postignuta je i velika redukcija prosjenih carinskih stopa. Glavna organizacijska promjena je bila stvaranje nove Svjetske trgovinske organizacije. WTO, kao i GATT, se bazira na pravilima orijentiranom pristupu prema multilateralnim trgovinskim sporazumima. Osnove su nediskrimainacija, koja se bazira na dvije komponente: (i) princip najpovlatenije nacije, to znai da se trgovinske koncesije dogovorene izmeu dvije zemlje moraju primijeniti i na sve druge zemlje, i (ii) pravilo nacionalnog tretmana, koje zahtijeva da se uvozna inostrana roba tretira na isti nain kao i domaa roba. Novembra 1999. godine, na WTO summitu u Seattlu, pokuano je iniciranje nove runde trgovinskih pregovora, ali je ta inicijativa, bilo zbog velikih demonstracija, bilo zbog nedostatka razvojne perspektive za zemlje u razvoju, koje sainjavaju dvije treine lanica WTO-a, propala. Nova globalna pregovaraka runda, poznata kao Doha razvojna agenda, je inicirana 2001. godine sa namjerom da se zavri 2004. godine, ali su svi dosadanji fazni pregovori propadali zbog rasta protekcionizma u bogatim zemljama, a posebno u SAD. Neuspjeh pregovora ne samo to reflektira podjelu izmeu razvijenih zemalja i zemalja u razvoju u sferama poljoprivredne trgovine, industrijskih carina, pristupu uslugama i intelektualnim pravima, nego takoer reflektira znaajne tenzije izmeu samih razvijenih zemalja (SAD i EU oko poljoprivrednih subvencija) i izmeu zemalja u razvoju (interes velikih globalnih proizvoaa, naprimjer, Brazila, je vrlo razliit od interesa zemalja koje su slabije integrirane u globalni trgovinski sistem). WTO je i dalje subjekat irokog kriticizma mnogih organizacija i interesnih grupa, kako iz razvijenog svijeta tako i iz zemalja u razvoju.18 Naprimjer, unilateralne grupe razvijenih zemalja na elu sa SAD gledaju na WTO kao naruitelja nacionalnog suvereniteta. U mnogim zemljama u razvoju se WTO tretira kao resentiment nasilnikih i nefer odnosa industrijaliziranih zemalja. Za antiglobaliste je WTO nedemokratsko, samointeresno tijelo koje djeluje prvenstveno u interesu globalnih korporacija. Ali, ne smije se zaboraviti injenica da je WTO intervladina organizacija koja djeluje u korist svojih osnivaa u skladu sa pravilima usvojenim konsenzusom i koja se mogu mijenjati samo konsenzusom.
Socijalna odgovornost korporacija. Za razliku od finansijske sfere i trgovine, kod FDI i transnacionalnih korporacija ne postoje neka meunarodna tijela koja su uporediva sa Svjetskom trgovinskom organizacijom. Urugvajska runda pregovora je nastojala da se dogovori neki set investicijskih mjera povezanih sa trgovinom (TRIMs). U okviru TRIMs okvira, neke industrijske drave, predvoene SAD, su eljele da zabrane ili ogranie donoenje brojnih mjera, a posebno mjera koje su odreivale lokalni sadraj ili su zahtijevale izvozne performance. Zagovornici TRIMs-a tvrde da ove mjere ograniavaju ili iskrivljuju trgovinu, dok protivnici TRIMs-a, gledaju na njih kao esencijalne za svoje razvojne strategije.
Postoji duga lista pokuaja da se napravi neki meunarodni okvir za reguliranje FDI i TNC. OECD je jo 1976. godine izradio uputstva za ponaanje multinacionalnih preduzea; ILO je 1977. godine donio tripartitnu deklaraciju principa koji se odnose na multinacionalna preduzea i socijalne politike; UN su 1982. godine inicirale donoenje pravila ponaanja za transnacionalne korporacije, a OECD je predloio i donoenje multilateralnog sporazuma o investicijama (Multilateral Agreement on Investment - MAI).
18
Peet et al. (2003); Singer (2004).
531
Glavne odredbe MAI su predviale da zemlje otvore sve sektore ekonomije za strane investicije, da inostrane firme budu tretirane kao domae firme, da se zahtjevi za performansama (zahtjevi o lokalnom sadraju) uklone, a da se kapitalni tokovi ne ograniavaju. Ne iznenauje to je MAI generirao veliki val opozicije, koja je blokirala njegovo usvajanje. Glavni nesporazumi su se odnosili na pitanja treba li fokus biti na reguliranju ponaanja TNC ili na zatiti interesa TNC. Izgleda da je glavni naglasak dat formuliranju standarda koja se odnose na tretman (ili zatitu) TNC, a ne na standarde njihovog ponaanja.19 Otvoreno je pitanje koliko TNC posebno, a businessi generalno, moraju eksplicitno same da donose i upranjavaju strategije korporacijske socijalne odgovornosti (engl. Corporate Social ResponsibilityCSR).20 Da li danas jo uvijek vai Friedmanov postulat da je jedina stvar businessa maksimiziranje profita i povrata dioniarima? Iako i danas mnogi business lideri dijele ovo stanovite, oni su ipak pod velikim pririskom javnosti da formuliraju stavove o korporacijskoj odgovornosti. Ti stavovi variraju u odnosu na zemlju porijekla kompanija.21 Korporacijska socijalna odgovornost moe se protezati kroz cijeli spektar odnosa izmeu firmi, drava, civilnih drutava i trita (slika 18.10.).
SLIKA 18. 10. Osnovna pitanja socijalne odgovornosti korporacija

Drava
Rat Represivni reim Dobra vladavina Kleptokracija Ekoloki diverzitet ist zrak Nacionalna sigurnost
Falsificiranje Seksualno uznemiravanje Prisilni rad
Jednakost polova Sitost Rasizam Ljudska prava Sloboda
Plaanje Dosluh rukovodilaca Samoboga Korporacijsko Odgovornost upravljanje lanca enje Prevare Prljava trgovina Carinski prekraji Insiderska trgovina
Starenje
Demografska eksplozija Rad djece
Privatnost
Trite
Civilno drutvo
Izvor: van Tulder and van der Zwart (2006).
Glavni katalizator CSR-a je poveani pritisak javnosti na TNC, od kojih se zahtijeva da prepoznaju svoje socijalne odgovornosti i da prihvate etike standarde. Antiglobalistiki pokreti rutinski ciljaju na ulogu
19 20 21
Gilpin (2000). Van Tulder and van der Zwart (2006). Maignan and Ralston (2002).

visokoprofitnih TNC kao to su, naprimjer, Nike, McDonald's, Shell, Starbucks ili The Gap. Oni stalno zahtijevaju od TNC koje djeluju u industrijama odjee i obue da prihvate pristojne radne standarde. Zahvaljujui tome, sada sve vodee TNC objavljuju svoje godinje izjave o svojoj socijalnoj odgovornosti. Naprimjer, u svojim godinjim izvjetajima nekada jako kritizirani Nike u svom CSR izvjetaju objavljuje i imena i adrese svih svojih snabdjevaa, to je bilo nezamislivo za kompaniju koja je bila uvijek visoko osjetljiva na svoju mreu snabdijevanja. Primjer ire dobrovoljne CSR koalicije je i globalna alijansa za radnike i lokalne zajednice, koja ukljuuje Nike, Gap, Svjetsku banku i Meunarodnu federaciju mladih, ija je misija usmjerena ka poboljavanju ivotnih uslova radnika ukljuenih u globalne proizvodne i uslune mree snabdijevanja. U okviru UN-a se pokuava stvoriti organizacija koja ima iri profil dobrovoljnih dobrih korporacijskih ponaanja. Ova institucija, Global Compact (globalni sporazum) Ujedinjenih nacija, je u trenutku osnivanja ukljuivala 50 kompanija i 12 NGOs; a danas je njeno lanstvo naraslo na 3.000 lanova, od ega je 2.500 kompanija iz 90 zemalja. Tabela 18.4. prikazuje 10 principa Global Compacta.
TABELA 18.4. Principi UN Global Compacta

Ljudska prava: Princip 1. Podri i potuj zatitu meunarodnih ljudskih prava u svojim sferama uticaja Princip 2. Osiguraj da vlastite korporacije nisu sauuesnici u zloupotrebi humanih prava Standardi rada Princip 3. Sloboda udruivanja i efektivno priznavanje prava na kolektivno pogaanje Princip 4. Eliminacija svih oblika prinude i prinudnog rada Princip 5. Efektivna abolicija djeijeg rada. Princip 6. Eliminacija diskriminacije u odnosu na zapoljavanje i profesiju. Okolina Princip 7. Podrka obazrivom pristupu do okolinskih izazova Princip 8. Preuzimanje inicijativa da se promovira vea okolinska odgovornost Princip 9. Ohrabrivanje razvoja i difuzije okolinski prijateljskih tehnologija Anti-korupcija Princip 10. Rad protiv svih oblika korupcije, ukljuujui iznudu i mito.
O ovim dobrovoljnim pravilima vlada visoka doza spekticizma, koji ne proizilazi iz injenice da su pravila volonterska nego iz dejstva to su ona po svom obimu i efektu marginalna. Pri tome treba biti svjestan da bez nekog stepena prinude, kao i praenja i pridravanja, uvijek postoji opasnost da e se pravila svesti na samo neto vie od samog gesta. Dva podruja, u kojima se odvijaju najvee aktivnosti, su radni standardi (dodatak 18c.) i okolina.
533
18.3. OKOLINSKI PROBLEMI

Beneficije ekonomskog rasta i globalizacije mogu biti smanjene bonim okolinskim efektima. Kako poveanje proizvodnje poveava prekogranine polucije, to odluke pojedinih zemalja o intenzivnijoj eksploataciji oskudnih globalnih resursa mogu imati negativne uticaje na druge zemlje. Za spreavanje tih bonih efekata bie potrebne mnoge meunarodne institucije za kontrolu i upravljanje stanja globalnih javnih dobara. Kako zemlje u razvoju poveavaju svoju ulogu na globalnom planu, to e njihova integracija kao punopravnog partnera u rjeavanju globalnih okolinskih problema biti esencijalna (tabela 18.5.).
TABELA 18.5. Limitirani napredak u obezbjeivanju mnogih globalnih javnih dobara

Robe Globalna dobra
Klimatske promjene Biodiverzitet i ekosistemi Vodeni resursi
Uloga zemalja u razvoju

Sadanji doprinos ogranien, ali su sutranji glavni izvor emisija ugljika; potencijalni katastrofini uticaj na mnoge zemlje Glavni rezervoar za mnoge vrste Preko 600 miliona ljudi je ispostavljeno akutnim nestaicama vode Mnoge zemlje zavise od okeanskog ribarenja, kako za izvoz, tako i za domau potronju Zemlje u razvoju mogu pretrpjeti ozbiljne gubitke zbog globalne pandemije gripe; ve sada milioni stradaju zbog tropskih bolesti Milioni ljudi su ubijeni u graanskim ratovima i meudravnim sukobima 1 milijarda ljudi ivi ispod granice prihoda od 1 USD na dan
Napredak meunarodnih napora

Sadanji napori za ublaavanje su nedovoljni za stabiliziranje globalne temperature Stepen istrebljivanja vrsta raste; pokrivenost tropskim umama opada Mali meunarodni napori uprkos narasloj svjesnosti; 23 milijarde ljudi mogu biti pogoeni jakim nestaicama pitke vode do 2020. godine 75% komercijalnih ribljih fondova je iskoriteno na ili ispod odrivog nivoa Pandemija gripe je izbjegnuta (za sada); ogranieni napredak u suzbijanju malarije, boginja, AIDSa u zemljama u razvoju Neke intervencije su bile uspjene (Kosovo); druge su bile manje uspjene (Siera Leone) Oekuje se da e Azija kontinuirano smanjivati broj ljudi koji ive u ekstremnom siromatvu; vjerovatno e se taj broj u Africi poveati
Ribarenje Humana pitanja Zarazne bolesti Ouvanje mira Siromatvo Regulatorni okvir
Zemlje u razvoju uestvuju sa 27% u Trgovinska pravila su efektivna, ali je limitirani globalnom merkantilnom izvozu; izvoz roba i napredak u odstranjivanju trgovinskih barijera kritian usluga predstavlja 33% GDP-a za zemlje u razvoju Totalni fiskalni trokovi sistemskih kriza u Krizne intervencije su imale mjeoviti uspjeh; male Finansijska arhitektura zemljama u razvoju od 1975. godine promjene u globalnim pravilima koje mogu ohladiti premauju 1 bilijardu USD nestalnost Izvori: Rischard (2002); World Development Indicators; Honohan and Laeven (2005). Trgovina
Okolinske probleme moemo dobro uoiti na tri tipina primjera bonih efekata globalizacije: globalnog zagrijavanja kao dugoronog fenomena, izlovljavanja riba kao srednjoronog fenomena i irenja zaraznih bolesti kao trenutnog fenomena. Sva tri navedena primjera su jako rizina za dalji rast humane populacije. Ustvari, usporavanje klimatskih promjena, zadravanje infektivnih bolesti na mjestu nastanka i ouvanje morske populacije su tri prominentna globalna javna dobra koja oigledno demonstriraju potrebu za uspostavljanjem i jaanjem meunarodne saradnje i meunarodnih politika.

Poveanje industrijskog outputa po sadanjim modelima i sa postojeim tehnologijama e do 2030. godine godinje emisije GHG plinova poveati za 50%, dok e se do 2050. godine njihove emisije udvostruiti. Ovaj scenario e neizbjeno voditi ka otrom poveanju koncentracije GHG u atmosferi, sa znaajnim tetnim efektima na produktivnost i humano blagostanje. Problem je, na prvi pogled, jednostavan: treba obezbijediti dovoljne koliine energije za rast, uz istovremeno reduciranje emisija na nivo koji e stabilizirati atmosfersku koncentraciju ugljika. Ali, za stabiliziranje klimatskih promjena su potrebne decenije, uz odgovarajui kolektivni odgovor sadanjih globalnih lidera. Savremeni tehnoloki progres i rastua potranja su znatno poveali ulov riba iz otvorenih mora, to degradira okeansku okolinu i tjera neke vrijedne vrste ka granici istrebljenja. Sadanji obim ulova ribe je ve prouzrokovao prirodnu neravnoteu (vei ulov od prirodnog prirataja), a predvianja naunika projektiraju skoro potpuno iscrpljenje ribljih fondova do 2048. godine, naravno ukoliko se kolektivnim meunarodnim naporima ne ogranii ribarenje do odrivih nivoa.22 Dosadanji napori da se limitira obim morskog ribarenja do odrivog nivoa su postigli vrlo ograniene uspjehe, jer su institucionalne slabosti, tehnike potekoe i neodgovarajui sistem povlastica ometali odrivi management ribarenja. Narasla interakcija nacionalnih ekonomija preko trgovine i kretanja ljudi, iako je donijela iroke beneficije, je poveala rizike irenja zaraznih bolesti. HIV/AIDS (Human Immunodeficiency Virus/Acquired Immune Deficiency Syndrome) je jedan od klasinih primjera, kao i jaki akutni respiratorni sindrom (SARS). Najozbiljnija trenutna prijetnja dolazi od virusa ptiije gripe, koja se uz dobru meunarodnu koordinaciju i management, moe suzbiti za nekoliko mjeseci. Ova tri tipina primjera bonih efekata globalizacije donose brojne rizike na progresivno irenje globalne ekonomije, a posebno ekonomija zemalja u razvoju. Ako se realiziraju neki od katastrofinih scenarija globalnog zagrijavanja, oni mogu preko njihovih efekata na poljoprivredu, vodu i ekosisteme potkopati razvojne anse mnogih zemalja i regija. Prema novijoj analizi vlade Velike Britanije, poznatije kao Stern Izvjetaj (boks 18.4.) neuspjeh u rjeavanju klimatskih promjena moe voditi do ogromne redukcije blagostanja (smanjenje potronje per capita za 5% do 20%), dok e trokovi zaustavljanja rasta koncentracije GHG plinova na prihvatljivom nivou iznositi oko 1% godinjeg GDP-a do 2050. godine, to je znatno vie od mnogih prethodnih procjena efekata globalnog zagrijavanja.23 I neuspjeh zaustavljanja epidemija e trenutno zakoiti globalnu trgovinu, izolirati neke populacije i prouzrokovati ogromne gubitke u zemljama u razvoju. Neogranieno morsko ribarenje, iako manje kobno, moe zauvijek degradirati kritine globalne izvore hrane i razoriti morski biodiverzitet. Za osiguranje ekonomskog rasta i redukciju siromatva je potrebna efektivna multilateralna saradnja. Pri tome su zemlje u razvoju centralne za management rizika. Navedena tri primjera se meusobno razlikuju kako po stepenu slaganja kreatora politika, tako i po predvianju globalnih uinaka i moguih rizika. O potrebi zatite od irenja zaraznih bolesti i oko metoda koje e se preduzimati postoji jasan konsenzus. Potencijali iscrpljivanja okeanskog ribarenja su dobro razumljivi za sve, ali postoje brojna neslaganja oko utvrivanja koliine resursa, odreivanja limita ribarenja i alociranja pristupa do ribarenja. Takoer, postoji i dovoljan meunarodni konsenzus o tome da humane aktivnosti doprinose klimatskim promjenama i da su industrijske emisije povezane sa atmosferskom koncentracijom GHGs, ali su preciznije implikacije
22 23
Worm and others (2006). U.K. Government (2006).
535
razliitih nivoa koncentracije GHG plinova jo uvijek neodreene. Najvei izazovi politika ouvanja globalnih dobara su na podrujima jaanja meunarodnih sporazuma i institucija.
Boks 18.4. Stern izvjetaj: ekonomika klimatskih promjena

2006. godine je vlada Velike Britanije objavila izvjetaj o ekonomici klimatskih promjena, kojeg je pripremio sir Nicholas Stern, bivi dugogodinji glavni ekonomista Svjetske banke. Izvjetaj potcrtava seriozne globalne rizike koje postavljaju klimatske promjene, kao i urgentnost koraka za smanjivanje emisija ugljika. Nalaz reflektira dva uvida. Prvo, nastavak rasta emisija ugljika po sadanjim stopama podie rizik ozbiljnih nereverzivilnih oteenja globalnog blagostanja. Nepreduzimanje promjena u politikama moe emisije ugljika podii sredinom 21. stoljea na nivo koji e poveati prosjene temperature za 5 0C iznad nivoa ugljika iz perioda prije industrijske revolucije, to je jednako nivou globalnog zagrijavanja iz perioda izmeu zadnjeg ledenog doba i danas. Ukupni trokovi klimatskih promjena koje rezultiraju iz business as usual emisija u sljedea dva stoljea se procjenjuju na iznos koji je jednak smanjivanju globalne potronje per capita od 5%.Uzimanjui u obzir i netrini uticaj (na okolinu i humano zdravlje) ovih emisija, klimatske promjene bi mogle reducirati oko 20% globalne potronje per capita. Drugo, atmosferske koncentracije GHG se mogu stabilizirati na nivo koji e uvelike smanjiti rizike od teta klimatskih promjena po relativno niskim trokovima. Emisije ugljika se mogu skresati reduciranjem potranje emisijom intenzivnih roba i usluga, poveavanjem energetske efikasnosti, prelaskom na tehnologije niskougljeninih goriva i reduciranjem emisija nefosilnih goriva (iz deforestizacije i poljoprivrede). Procjena godinjih trokova kresanja emisija na nivo koji je konzistentan sa stabilizirajuim atmosferskim koncentracijama GHG od 550 dijelova na milion e do 2050. godine u prosjeku kotati 1% globalnog GDP-a. Efikasno reduciranje emisija zahtijeva cjenovno optereenje ugljika koje upotpunosti reflektira rizike klimatskih promjena. Ovo se moe napraviti kroz uspostavljanje poreza na emisije ili uspostavljanje kvota sa kojima se moe trgovati, iako se regulacije mogu koristiti kada su trini mehanizmi neefektivni. Postavljanje odgovarajue cijene za ugljik moda nee dovoljno smanjiti emisije, zbog neizvjesnosti buduih poreskih i cjenovnih politika, barijera tehnolokom razvoju u kljunim sektorima relevantnim za klimatske promjene i eksternih beneficija za tehnoloki razvoj koje nisu prihvaene. Zato javni sektor takoer treba da promovira tehnologije sa niskim ugljikom i visokoefikasne tehnologije, preko poveavanja podrke za istraivanje i razvoj demonstracijskih projekata i komercijalizacije investicija rane faze istraivanja u nekim sektorima. Vlade se, takoer, trebaju fokusirati na odstranjivanju barijera do promjena ponaanja - kao naprimjer transakcijski trokovi, organizacijska inercija, i nedostatak vjerodostojnih informacija: preko regulacije (naprimjer, minimalni standardi za zgrade i ureaje), etiketiranja, dijeljenja najbolje prakse i finansiranja direktnih trokova unapreenja efikasnosti. Stern izvjetaj naglaava vanost meunarodne kolektivne akcije kao odgovora na klimatske promjene. Kooperacija treba da pokrije sve aspekte politika za redukciju emisija. Neophodno je kreirati iroki podsticaj za akcije u zemljama u razvoju. Pravina raspodjela napora, koja uzima u obzir prihode, historijsku odgovornost i emisije per capita, mogu motivirati industrijske zemlje da do 2050. godine reduciraju emisije za 60% do 80% (od nivoa iz 1990. godine).
Izvor: U.K. Government (2006)
18.4. KA BOLJEM SVIJETU

Analiziranje sadanjih trendova i njihovo ekstrapoliranje u budunosti je veoma privlana disciplina. Neka logika pri tome postoji. Prije svega, u svim humanim aktivnostima postoji jak elemenat zavisnosti od puta. Ali, ta zavisnost ne implicira budue puteve. Svi putevi imaju raskrsnice, neki idu u neoekivanim pravcima a neki putevi su i slijepi putevi. To znai da moramo imati i dobre mape puta i jasan osjeaj za pravce po kojima elimo putovati. Dobre mape zahtijevaju bolje razumijevanje kako svijet funkcionira sada, dok osjeaj za mogue pravce zahtijeva moralne vizije, vrijednosti i opredjeljenje gdje elimo u budunosti

stii. Ali, neto je sasvim jasno - nismo ba dobri u proricanju budunosti. Vrlo je teko identificirati koji savremeni dogaaji i koje okolnosti e imati dugorone efekte. Naprimjer, kada je 1997. godine izbila istonoazijska finansijska kriza, najvei dio popularne i akademske literature je bio opsjednut prognozama da je doao kraj istonoazijskog uda i da e budunost regije biti crna. Poetkom 1960s su mnogi predviali da e Japan ubrzo ugroziti primat SAD kao vodee ekonomske sile. Ko je tada mogao predvidjeti da e Juna Koreja, tada jedna od najsiromanijih zemalja svijeta, za samo 20 godina postati jedna od najdinaminijih svjetskih ekonomija? Da li su ekonomski analitiari ranih 1970s mogli predvidjeti da e Kina otvoriti svoju ekonomiju prema svijetu? Ili, da li se moglo predvidjeti da e socijalistike planske ekonomije SSSR-a i Istone Evrope krajem 1980s poeti transformiranje u kapitalistike trine ekonomije? Nabrojani primjeri nas ue da u prognoziranju trebamo biti oprezni. Dosadanja iskustva otvaraju mnoga krupna pitanja. Naprimjer, da li e se tendencije ka poveanoj meupovezanosti i meuzavisnosti globalne ekonomije intenzivirati? Je li globalizacija neumoljiva i nezaustavljiva promjena? Vidjeli smo da to, na osnovu historijskih iskustava izmeu 1919. i 1939. godine, nije i neizbjeno. Naime, u tom periodu je ranija nezapamena otvorenost svjetske ekonomije uvelike retardirala akcijama nacionalnih drava koje su u odgovoru na svjetsku recesiju upotrijebile visoki protekcionizam. Trebalo je da proe nekoliko poslijeratnih decenija da se dostigne slian nivo otvorenosti. Dananja meupovezanost unutra globalne ekonomije je mnogo dublja i bra nego u prolosti, i to uglavnom zbog naina na koji je ukupan proces proizvodnje i distribucije transformiran. Razvoj visokokompleksnih geografsko ekstenzivnih transnacionalnih proizvodnih mrea saima dananji svijet. Ali, ova poveana meuzavisnost moe sama po sebi biti izvor ranjivosti, jer nepredviena teta na jednoj strani svijeta ima neizbjene implikacije na drugu stranu svijeta. Izvori moguih teta su vrlo razliiti, od prirodnih fenomena (zemljotres, tsunami) do humanih fenomena (geopolitiki i vjerski konflikti). Postoje iri geopolitiki problemi koji su ili direktno ili indirektno povezani sa ekonomijom. Naprimjer, prijetnja trgovinskog rata izmeu SAD i Kine, to pokazuju brojni prijedlozi za usvajanje antikineskih zakona u Kongresu SAD, ili nemogunost breg zavravanja Doha runde pregovora zbog serioznih problema i tenzija izmeu razvijenih i nerazvijenih zemalja, koji dozvoljavaju samo donoenje drugog najboljeg sporazuma. Takoer, postoji i kontinuirano trenje izmeu dva najvea trgovinska podruja SAD i EU. U nekim dijelovima EU, a posebno u Francuskoj i Italiji, kao i kod nekih novih lanova EU, se obnavljaju pozivi za zatitu nacionalnih kompanija od preuzimanja iz inostranstva. Naprimjer, ponuda Dubai Port Authority da preuzme P&O i njene luke kapacitete u SAD iz 2006. godini je morala biti povuena u sudaru sa jakom opozicijom, djelimino podupiranom sigurnosnim razlozima i antiislamizmom. Gornji primjeri pokazuju da je skoro nemogue odvojiti geoekonomiju od geopolitike. Posebno su relevantna tri velika geopolitika problema. Prvi i najjasniji set problema (i pitanja) ukljuuje pomak SAD (nakon 11. septembra) prema preventivnim akcijama i promjenama reima (iraki rat, nuklearni sporovi sa Iranom, odravanje kontinuiranog orsokaka u odnosima izmeu Izraela i Palestine, te uznemiravajui rast religioznih i drugih fundamentalizama svih vrsta). Implikacije su dalekosene i prevazilaze ljudske tragedije onih ljudi koji su najee pogoeni konfliktima. Iz globalne ekonomske prespektive, najjasniji su efekti kontinuiranog snabdijevanja jeftinom naftom, energetskim izvorom koji podstie i podupire globalnu ekonomiju ve skoro itavo stoljee. To raa nune potrebe za jaanjem energetske efikasnosti i za razvoj
537
alternativnih obnovljivih energetskih resursa. Kratkorono, efekti mogu biti vrlo ozbiljni. Pored toga, spektakularni ekonomski rast Kine je znatno poveao potranju energije i drugih prirodnih resursa. Drugi veliki geopolitiki problem je povezan za uspon Kine i politiki razvoj Istone Azije kao cjeline. Jo od zavretka Drugog svjetskog rata su SAD uronjene do gue u Pacifiku Aziju, kako zbog sigurnosnih, tako i zbog ekonomskih razloga. Nekada je to bilo mogue posmatrati u kontekstu hladnog rata. Ali, kolapsom sovjetske imperije i ekonomskim otvaranjem Kine, geopolitiki problemi su se iz temelja izmijenili. Jedan od kljunih simptoma promjena je tekua kineska dominacija u svjetskoj trgovini. Proizvoai elika iz SAD posmatraju Kinu kao potencijalnu ratnu opasnost. Pitanje Tajvana je oduvijek bio izvor moguih sukoba, ak i kada su se ekonomski odnosi Kine i Tajvana znatno unaprijedili. Odnosi izmeu Kine i Japana su od davnina ekstremno osjetljivi, i to ne samo zbog japanskog protivljenja da prizna svireposti koje su izvrene tokom japanske okupacije Kine u Drugom svjetskom ratu. ire posmatrano, japanske geopolitike namjere u Istonoj Aziji su znatno nejasne i zamagljene. A, osim toga, postoje jo uvijek neprijateljski odnosi izmeu Sjeverne i June Koreje, posebno oko nuklearnih pitanja. Trei veliki geopolitiki problem su propale, nefunkcionalne i neadekvatne drave.24 Iako se zemlje u razvoju, posebno najsiromanije, susreu sa mnogim problemima, koji izviru iz njihove globalne pozicije u globalnoj ekonomiji i njihove vrlo slabe moi u meunarodnim pregovorima, ipak je velika veina problema rezultat domaih izraslina. U nekim zemljama su na djelu veliki interni problemi vladanja, korupcije i nehumanog tretmana manjinske populacije, koji se vie ne mogu ignorirati. Veliko i otvoreno pitanje je kako se svjetska zajednica bori sa ovim problemima i kako e osigurati bolje blagostanje populacije propalih drava i ukljuiti ih potpuno i efektivno u svjetsku ekonomsku zajednicu. Budua mapa globalne ekonomije je prilino nejasna. Ali, postoje dobre anse da e se nastaviti odvijanje globalnih procesa i da e svijet bili jae meupovezan, iako se mogu desiti i nepredvieni preokreti. Pri tome treba imati na umu da se ne mogu jednostavno ekstrapolirati protekli trendovi i protekle vrijednosti. Vie od svega, trebamo razmiljati o vrsti svijeta u kojem emo mi, kao i naa djeca, eljeti ivjeti. Kljuno pitanje budunosti nije vie kakav svijet moe biti, nego kakav treba biti. Na kraju, globalizacija nije sila prirode, ona je socijalni proces.25 Koji su izbori za budunost? U teoriji je njihov broj beskonaan, ali u praksi on je jako ogranien. Pred nama su tri iroke mogunosti: (i) - reformirati postojei sistem; (ii) zamijeniti postojei sistem i (iii) - divezificirati postojei sistem. Iako je razvoj visokopovezane globalne ekonomije generirao mogunosti za mnoge ljude, on je, takoer, pomogao da se cementiraju, pa ak i intenziviraju, ogromne razlike izmeu ljudi u razliitim dijelovima svijeta. Poveano izobilje nije napravilo ljude sretnijim u odnosu na porast blagostanja. Mnoga iIstraivanja pokazuju da ekonomska sigurnost promovira sreu ljudi vie nego njihovo bogatsvo.26 U razmiljanjima o alternativnim scenarijima budunosti uoljiva je tendencija ka polarizaciji pozicija. Neoliberalni hiperglobalisti vide rjeenje u jo jaem otvaranju trita, u neometanim tokovima roba usluga i kapitala. Drugaije reeno, mnogo, mnogo vie istog. Antiglobalisti tvrde potpuno suprotno. Obzirom da strategija hiperglobalista moe stvoriti svijet jo vee nejednakosti (kao i svijet veih okolinskih teta), a da
24 25 26
Wolf (2004). Massey (2000). Scheve and Slaughter (2004).

strategija antiglobalista sadri opasnost povratka ka srednjevjekovnim ekonomijama, to nekarikaturalni izbor lei izmeu ove dvije dijametralne suprotnosti. Postoje mnoge raznovrsnosti ekonomija koje mogu ponuditi razliite mogunosti u odnosu na veliku globalnu ekonomiju. Mnoge od njih su, ustvari, ekonomije zajednica (engl community economies). Slika 18.11. sumira glavne razlike tih ekonomija u odnosu na mainstream ekonomije.27
SLIKA 18.11. Kontrasti izmeu mainstream i komunalnih ekonomija

Mainstream ekonomija x Neprostorna/globalna x Specijalizirana x Singularna x Veliki obim x Konkurentska x Centrirana x Akulturalna x Socijalno neugraena x Nelokalno vlasnitvo x Aglomerativna x Integrirana x Izvozno orijentirana x Prednost kratkoronim povratima x Orjentirana na rast x Iznoenje zahvaene vrijednosti x Privatno vlasnitvo x Voena managementom x Kontrolirana privatnim odborom x Privatno prisvajanje i distribucija vikova x Okolinski neodriva x Fragmentirana x Amoralna x Krizama ispostavljena x Uestvuje u prostornoj podjeli rada
Izvor: Gibson-Graham ( 2006).
Komunalna ekonomija x Vezana za mjesto x Diverzificirana x Multipla x Mali obim x Kooperativna x Decentrirana x Kulturalno karakteristina x Socijalno ugraena x Lokalno vlasnitvo x Disperzna x Autonomna x Orijentirana na lokalno trite x Vrijednosti dugoronih investicija x Orijentirana na vitalnost x Lokalno recikliranje vrijednosti x Vlasnitvo zajednica x Voena zajednicom x Kontrolirana zajednicom x Komunalno prisvajanje i distribucija vikova x Okolinski odriva x Cjelovita x Etina x Harmonijska x Lokalno samooslonjena
Dananji diverzitet ekonomija nudi znaajne mogunosti za kreiranje zadovoljne i fer zajednice, to, generalno, potvruje globalizaciju kao transformirajui socijalni process, a ne kao silu prirode. Ali, te zajednice su, najee, male po obimu i visokolokalizirane po prostoru. Ove injenice otvaraju vana pitanja kako se mogu ovakve ekonomije povezati u neku veu sliku, koja e jo uvijek privlaiti nau panju. Glavni globalni problem je kako obezbijediti materijalne potrebe svjetske zajednice kao cjeline, a da se pri tome smanjuje nejednakost i da se ne razara okolina. Ovo zahtijeva ukljuivanje svih glavnih
27
Gibson-Graham (2006).
539
aktera, te uspostavljanje relevantnih mehanizama koji e zahvatati dobiti za veinu ljudi, a ne samo za uticajnu i snanu manjinu. Ispoljavanje moi razvijenih zemalja putem razliitih oblika uslovljavanja je siromanim zemljama donijelo negativne rezultate. Iako je trgovina jedan od najefektivnijih naina za unapreenje blagostanja, ona ipak mora biti bazirana na ravnopravnijim i potenijim osnovama nego to je to danas. Najsiromanijim zemljama se mora omoguiti da svoja trita otvaraju na nain i po dinamici koja odgovara njihovim potrebama i uslovima. To je bukvalno ono to su SAD uradile tokom svoje faze industrijalizacije. Istovremeno, razvijene zemlje moraju izgraditi praviniji sistem pristupa svojim bogatim tritima. Ali, i u bogatim ekonomijama postoje mnogi gubitnici, to se ne smije potcjenjivati. Ljudi koji su pogoeni globalizacijom se moraju efektivno pomagati kroz finansijsku pomo, obrazovanje i preobuku. Zemlje u razvoju se moraju jae angairati na jaanju domaih institucija, unapreenju civilnog drutva, poveanju politike participacije, dizanju kvaliteta obrazovanja i reduciranju interne socijalne polarizaciju. Imperativi su i praktiki i moralni. Sa praktine strane kontinuirano postojanje velikog broja siromanih predstavlja ozbiljnu prijetnju za socijalnu i politiku stabilnost. Ali, mnogo odvratnije je to mnogi ljudi ive u totalnom siromatvu i liavanju, dok istovremeno drugi ljudi ive u neizmjernom luksuzu. Treba biti osjetljiv na neizmjernu raznolikost koja postoji i na svijet kao mozaik ljudi koji ravnopravno zasluuju dobar ivot.
REFERENCE
Bhargava, Vinay (eds). 2006. Global Issues for Global Citizens: An Introductuion to Key Development Challenges. Washington, D.C.: World Bank Cable, V. 1999. Globalization and Global Governance. London: Royal Institute of International Affairs. Dicken, Peter. 2007. Global Shift: mapping the changing contours of the world economy, London: Sage. Gilpin, R. 2000. The Challenge of Global Capitalism: The World Economy in the 21st Century. Princeton, NJ: Princeton University Press. Hirst, P. and Thompson, G. 1999. Globalization in Question: The International Economy and the Possibilities of Governance, 2nd edn. Cambridge: Polity Press. Honohan, Patrick, and Luc Laeven. 2005. Systemic Financial Crises: Containment and Resolution. Cambridge, U.K.: Cambridge University Press. Gibson-Graham, J.K. 2006. Post-Capitalist Politics. Minneapolis. MN: Minnesota University Press. Kaldor, M. 2003. Global Civil Society: An Answer to War, Cambridge: PoIity. Levinson, Marc. 2006. The Box: How the Shipping Container Made the World Smaller and the World Economy Bigger. Princeton, NJ: Princeton University Press. Maignan I. and Ralston. D.D. 2002. Corporate social responsibility in Europe and the US: insight from businesses' self-presentations. Journal of International Business Studies, 33: 497-514. Massey, D. 2000. The geography of power, in B. Gunnell and D. Timms (eds), After Seattle:Globalization and its Discontents. London: Catalyst. Milanovic, Branko, and Shlomo Yitzhaki. 2002. Decomposing World Income Distribution: Does the World Have a Middle Class? Review of Income and Wealth 48 (2): 15578. North, Douglas, 1990. Institutions Institutional Change and Economic Performance, Cambridge: CUP. ______________ 1994. Economic performance through time, American Economic Review, 84(3), pp.359-68. ______________ 2005. Understanding the Process of Economic Change, Princeton: Princeton University Press). Peet. R., et al. 2003. Unholy Trinity: The IMF, World Bank and WTO. New York: Zed Rischard, J. 2002. High Noon: Twenty Global Problems, Twenty Years to Solve Them. New York: Basic Books. Scheve, K. and Slaughter, M.J. 2004. Economic insecurity and the globalization of production. American Journal of Political Science, 48: 662-74. Sen, Amartya. 1999. Development as Freedom, Oxford: Oxford University Press. Singer, P. 2004. OneWorld: The Ethics of Globalization, 2nd edn. New Haven, CT:Yale University Press. Stiglitz, Josef. 1998. Towards a New Paradigm of Development, Geneva: United Nations. _____________ 2002. Globalization and its Discontents, London: Allen Lane.

Strange, S. 1996. The Retreat of the State: The Diffusion of Power in the World Economy. Cambridge: CUP. U.K. Government. 2006. Stern Review: Economics of Climate Change. London: Government of the United Kingdom. UNDP, Human Development Report 2002, New York: Oxford University Press. Van Tulder, R. with van der Wart, A. 2006. International Business-Society Management: Linking Corporate Responsibility and GIobalisation. London: Routledge. Voltaire, Franois-Marie Arouet. 2005.Candide, Zagreb: Slovo I.T.O. Wilson, Dominic and Purushothaman, Roopa. 2003. DreamingWith BRICs: The Path to 2050, Goldman Sachs, Global Economics Paper No: 99, New York: Goldman, Sachs & Co. Winters, Alan and Yusuf, Shahid (eds), 2007. Dancing with Giants: China, India, and the Global Economy, a copublication of the World Bank and the Institute of Policy Studies (Singapore). Wolf, M. 2004. Why GIobalization Works. New Haven, CT,:Yale University Press. World Bank. 2006. Global Development Finance. Washington, DC: World Bank. _____________ 2007. Global Economic Prospects: Managing the Next Wave of Globalization, Washington, World Bank. Worm, B. at al. 2006. Impacts of Biodiversity Loss on Ocean Ecosystem Services. Science 314 (5800):78790. Yusuf, S. and J.E. Stiglitz, 2001. Development issues: settled and open, in G.M. Meier and J.E. Stiglitz, eds., Frontiers of Development Economics. Oxford: Oxford University Press, pp. 227-268.
WEB STRANICE Instituti za razvojne studije

1. http://w3.acdi-cida.gc.ca/virtual.nsf - Canadian International Development Agency (Virtual Library on International Development); 2. www.ids.ac.uk/blds/index.html - Institute of Development Studies, University of Sussex (British Library for Development Studies); 3. www.uea.ac.uk/dev/ - School of Development Studies, University of East Anglia
Baze podataka
1. www.nber.org/pub/pwt56.html - Penn World Tables (through the NBER); 2. www.bris.ac.uk/Depts/Economics/Growth - Economic Growth Resources (Bristol University); 3. http://econ.worldbank.org/prr/globalisation - World Bank; 4. http://jotis - IMF/World Bank Library Network
Globalizacija
1. 2. 3. 4. 5. www.globalisation.gov.uk - Department for International Development, UK; http://www.globalresearch.ca - Centre for Research on Globalization; http://www.emory.edu/soc/globalization/ - The Globalization Website; http://www.iie.com/research/globalization.htm - Institute for International Economics; www.neweconomics.org/gen - New Economics Foundation
Indeks pojmova i imena
541
A.T. Kearney & Foreign Policy, 403 Abramovitz, Moses, 344, 458, 464, 486 Acemoglu, Daron, 233, 235, 387, 388 Adelman-Morrisov indeks social. razvoja, 34 Ades, Alberto, 473 Administracija Ujedinjenih nacija za pomo i rehabilitaciju (the United Nations Relief and Rehabitation Administration UNRRA), 316 Agencija UN za izbjeglice iz Palestine (the United Nations Relief and Works Agency for Palestine Refugees in the Near East UNWRA). Aghion, P., 434 Agrar i okolina, 306; - oteenja tla, 306; vjetaka ubriva, 306; - potronja, 307; prinosi vs fertilizeri, 307; - pesticidi, 308; navodnjavanje, 308; - polucija zraka, 309; diverzitet, 310; - emisije metana po izvorima, 309; - odrivost agrara, 310-311; - politike odrivosti, 311 Agrar, 272-279; - agrarna proizvodnja, 275; meunarodna trgovina, 276-278; - izvoz, 277; - pothranjenost, 277; - agrarni deficit siromanijih zemalja, 277; - globalna zatita, 278; - projekcije, 278 Agregatni trendovi svjetske ekonomije, 62 Ahmed, M, 216 Ahuja, Vinod, 350 Air Afrique, 473 Akyz, Yilmaz, 70 Alesina, Alberto, 350 Amendola, M, 158 Ameriki sistem proizvodnje, 50 Amsden, Alice, 70 Andersson, Thomas, 223, 438, 444 Antika Grka, 34 Aralsko more, zagaenje, 308 Arhitektura meunarodnog finansijskog sistema, 527 Arrow, Kenneth, 434 Ashton, Basil, 362 Aslund, Anders, 472 Ataturk, Mustafa Kemal, 425-426 Atkinson, Anthony, 233 Austin, Duncan, 326 Austrougarsko carstvo, 49 Ayres, Robert, 296 Azijske vrijednosti, 504 Aziz, Jahangir, 153, 158 Baily, Martin, 471 Bairoch, Paul, 39, 45 Ball, Sue Simmons, 266
Banka za meunarodna poravnavanja (Bank for International Settlements - BIS), 83, 527 Bardhan, P., 381, 352 Barney, Gerald, 259 Barro, Robert, 158, 191, 192, 335, 382, 455, 487, 492 Basu, Susanto, 2 Baumol, William, 2 Bazelski komitet, 527 Becattini, G., 435, 440 Beck, Urlich, 394 Belgija , industrijalizacija, 48 Benelux, 56 Benetton business mrea, 432 Benhabib, J., 466 Benson, G., 463, 464 Berg, Alan, 106 Berhanu, Betemariam, 108 Bernanke, Ben, 455 Bessant, John, 214, 430 Best, M., 435 Bhagwatti, Jagdish, 397 Bhalla, Agit. 207 Bhargava, Vinay, 172, 185, 186, 187, 511, 512 Biblija, 36 Biro za rudarstvo SAD i Geoloki pregled, 245 Blagostanje (well-being), 12 Blinder, Alan, 2 Blokiranje tehnologije, 476 Bodmer, Frank, 362, 375, 382 Bohr, Niels, 225 Bongaarts, John, 7, 107, 320 Borjas, George , 137 Borner, Silvio, 362, 375, 382 Bourguignon, Francois, 59, 484, 490 Boyer, Joseph, 325 Braudel, Fernand, 401 Brems, Susan, 106 Bresnahan, Timothy, 477 Bretonn-Woods, - institucije, 54; konferencija, 54; - sistem, 527 BRIC ekonomije, 523 British Petroleum, 289, 292 Bromley, Daniel, 301 Brooks, Daniel, 477 Brown, Drusilla, 411 Brown, Juanita, 392
Brusco, S., 435 Bruto domai proizvod (Gross Domestic Product, GDP), Bruto nacionalni prihod (Gross National Income, GNI), - definicije i mjerenje 19-20, - po irim grupama zemalja, 22 Bruto potronja na istraivanje i razvoj (Gross Expenditure on Research and Development GERD), 227 Buckley, P., 369 Burkett, John, 346 Cain, Mead, 110 Cairncross, F., 421 Campbell, Colin, 293 Candide, 511 Carlsson, B, 158 Carpenter, S., 286 Caselli, Francesco, 475 Casson, Mark, 333, 356 Castells, M., 405 Centar UN za ljudska naselja (United Nations Centre for Human Settlements UNCHS), 139 Cerny, P., 369 Chandler, A., 485 Chandra, P, 212 Chang, Ha-Joon, 70 Chaunu, Pierre, 35 Chen, Nai-Ruenn, 362 Chen, Shaoua, 495 Chenery, Holy, 157, Chesnais, Franois, 77, 212 Chi, Chao-Ting,266 Chuhan, Punam, 172 Cimoli, Mario, 216, 221 Clark, Keneth, 216 Clausewitz,364 Clean Development Mechanism, 324 Clemens, Michael, 174 Cline, William, 318, 325 Cluster koncept, 421, - definicije, 433; koncepti, 434; - elementi funkcioniranja, 436; specijalizacija, 437; - akteri, 438; konkurencija i kooperacija, 438; - kritina masa, 439; - ivotni ciklus, 439,440; evolucija, 441; - tipovi firmi (lokomotiva, vagon, specijalizirana i stuck); - inovativni, 443, 444; - bazirani na znanju, 444; - politike i zemlje u razvoju, 447, 448, Cluster politike i prakse, 445-448; - vrste, 445; - politike i koncepti, 445; - clustering, 446 Coale, Ansely, 103 Coase, R., 434
Brown, Lester, 250, 275, 283 Brundtland komisija, 8 Bruno, Micheal, 490

Cobb-Douglas proizvodna funkcija, 162-163; 458,459 Cohen, Joel, 121 Coleman, James, 331, 339, 437 Coleman, Wilburg, 475 Collier, Paul, 409, 411 Colombo, Cristopher, 266 Commander, 160 Cooke, Philip, 147 Copenhagenska i milenijska deklaracija, 514 Cornia, Andrea, 492, 494 Corning Corporation, 404 Court, G., 492 Cowan Ruth, 50 ile, programi tednje, 168 ulahovi, Besim, 93,203, 204, 205, 243, 467 Devleeschauwer, Amaud, 350 Dahlman, Carl, 204 Daly, Herman, 303 Dardis, R., 467 Dasgupta, Parta, 14 Dauzet, Pierre, 401 Davenport, Thomas, 198 Deardorff, Alan, 411 Deininger, Klaus, 490 Dekolonizacija, 56 Delgado, C., 309 della Giusta, Marina, 216 DeLong, Bradford, 471. Demografska mapa svijeta, 127; - stara i nova,127-128; - distribucija svjetske populacije, dugoroni trendovi, 128; - prihodi vs populacija, stanje i prognoza, 129 Demografska tranzicija, 99-102; - spontana i inducirana, 102 Deng Xiao Ping, 55, 362 Denison, E., 157, 459 Diamond, Jared, 373 Dicken, Peter, 66, 67, 71, 72, 74, 75, 79, 85, 220, 221,366, 370, 372, 391, 392, 422, 423, 426, 502, 506 Divergencija i konvergencija, 484-490; dugoroni trendovi, 484; - hvatanje lidera, 485; - stanje 969s i 1990s; - irenje jaza u prihodima; - globalna distribucija prihoda i poboljavanje, 488, 489 Doha runda, 399, 530 Doktrine i teorije ekonomskog rasta, 153; model, 153; - evolucija, 154; - rani modeli (veliki proboj, balansirani rast, uzlet u odrivi rast, teze kritikog minimum napora), 155; fazni i linearni modeli, 156; - dvosektorski modeli, 156; - model strukturnih promjena, 157; - neoklasine kole, 157; - rezidualni faktori, 157; - endogene i evolucijske teorije, 158; - ortodoksni i heterodoksni pogledi, 160 Dollar, David, 46, 174, 400, 409, 411, 491 Doremus, P., 367 Dosi, Giovanni, 158, 206, 221 Douglass, M., 504 Doznake, 174-176; - definicije i trendovi, 175; - po irim regijama, 176; - makroekonomski efekti, 176; - sekuritizacija, 176 Drucker, Peter, 114, 214 Drugi svjetski rat, 52 Drava u ekonomiji, 363-373; - koncept autoriteta ili pax-a (romana, britannica, americana), 363; - evolucija Westphalskih principa, 364; - i globalizacija, 365;- kao kontejner, 366; - kao regulator, 367-369; - kao konkurent, 369; - kao saradnik i proliferator regionalnih aranmana Dubai Port Authority, 536 Dugoroni valovi, 217-220 Dugovi, 176-178; - zaduenost, 177; krize, 177, 178; - prezaduenost ZUR, 178; najzaduenije siromane zemlje (Heavily Indebted Poor Countries HIPC), 178 Dunford, Mick, 86 Dunning, John, 57, 367, 30, 437, 513 Durham, J., 381 Durlauf, Steven, 340 Dworkin, R, 509 Easterlin, Richard,334 Easterly, William, 26, 174, 350, 373, 460 Eaton, Jonathan,411 Edison, Thomas Alva, 225 Efikasnost kapitalizma i socijalizma, 469 Efikasnost, 466-478; - produktivnost i efikasnost, 466; - efikasnost tekstilnih industrija, 467; - vrste neefikasnosti, 472; neproduktivne aktivnosti, 472; - traenje rente, 472; - neuposleni resursi, 473; - pogrena alokacija resursa, 474 Egzogene varijabile, 168 Ehrlich, Paul, 121, 259 Ekonomska historija, 31; - epohe, 31; determinante glavnih epoha, 31; performance glavnih epoha, 32; predindustrijska epoha, 32-35; - srednji vijek, 35-38; - uspon zapadne civilizacije, 38-43, raanje kapitalizma i industrijalizacija, 43-50; dvadeseto stoljee, 51-59 Ekonomski efekti migracija, 134- 138; - brain drain 134; - doznake migranata, 134; - udio doznaka u GDP-u, 136; - uticaj migracija na zemlje domaine, 137; - strani radnici u Zapadnoj Evropi, 137; - efekti migracija na zemlje porijekla, 135; - napredak migracija i budua uloga, 138 Ekonomski rast i okolina, 303-306; - okolinske granice, 303, - vlasnika prava i polucije, 304; - okolinska Kuznetz kriva, 304-305 Ekonomski rast, 6; - definicija, 6, - okvir, 16; modeli, 17; - stope rasta i razliitost, 24; izraunavanje stopa rasta, 24 Ekonomski razvoj, 6; - defiinicija, 6; grupiranje zemalja po razvijenosti, 26 Ekonomski sistemi, organizacijski segmenti nacionalnih ekonomskih sistema, 421 Elektrina struja, 50 Elektrini motor, 50, 220 Eliott, Kimberly, 415 Ellison, Glenn, 143 Encyclopaedia Britannica, 404 Endogene varijabile, 168 Energetski intenzitet, 323 Energija i ekonomski rast, 295; - energija i siromatvo, 295; - HDI i potronja elektrine energije per capita, 298 Energija i okolina, 313- 328, - politike i polucije, 313; - nivoi, 313 Energija, 288-298; - resursi, 288; - trendovi i projekcije, 289-295; - komercijalna potronja, 289; - dekarbonizacija, 290; - modeli proizvodnje i potronje: - energije, 291; nafte, 291; - cijene vs historijski dogaaji, 292; - alternativni izvori, 294; - obnovljivi izvori, 295: - cijene, 295 Engleska dominacija i pax britanica, 42 Ernst, Dieter, 207, 425 Etnika fragmentacija i ekonomski rast, 350 Euroazija, 37 Evans, L., 276 Evolucija trgovinskog okvira, 529 Evropa, 54; - obnova, 54; - stvaranje EEC organizacije za evropsku ekonomsku kooperaciju i EPU - evropske platne unije, 54; - evropske zajednice za ugalj i elik, 56; evropske ekonomske zajednice, 56; - evropske unije, 56 Evropa, decentralizacija, trgovina i ekonomski rast, 265 Evropa, rast regionalizacije, 147-148 Evropska agencija za okolinu (European Environment Agency EEA), 316 Evropska banka za obnovu i razvoj (European Bank for Reconstruction and Development EBRD),171 Evropska unija, trendovi inovacija, 231 Evropski slobodni gradovi, 36 Fafchamps, Marcel, 340 Fankhauser, Samuel, 318 Fei, John, 156 Feldstein, Martin, 381 Fernandez-Armesto, Felipe, 39 Fertilitet i tranzicija fertiliteta,103; - trendovi u

SAD, 103; - ekonomska teorija, 105-106; mehanizmi tranzicije, 104-105; - kontrola plodnosti, 106; - zemlje u razvoju, 108; poeljne i stvarne stope, 108; - motivi smanjivanja, 109; - investicije u djecu, 109; poveanje nivoa obrazovanja, 109; predvianje; 114; - tranzicija, 114 Feudalizam, 35 Field, B, 248 Fields, Gary, 490, 491 Finansijski tokovi prema zemljama u razvoju, 166; - dravna ili javna pomo, 166; - privatni finansijski tokovi, 166 Finansijski tokovi prema zemljama u razvoju, 82; - derivati, 83 Fiziki (man-made) kapital, definicija, 13, Flavin, Christopher, 250 Fogel, Robert , 103, 183 Ford Europe, zaostajanje, 471 Francis, J., 214 Francuska, industrijalizacija, 48 Frankel, Jeffrey, 264, 409 Franklin Roosevelt, 473 Freedom House, 381, 382 Freeman, A., 311 Freeman, Christopher, 206, 207, 212, 213, 214, 221 Fuchs, Rachel, 110 Fujita, Masahisa, 54 Fukuyama, Francis, 201, 339, 340, 341 Fulton, Robert, 45 Galenson, Walter, 362 Galileo, Galileli, 266 Gallup, John, 264, 268 Galor, Oded, 96, 109 Gardiner, Paul, 214 Gardner, Gary, 249 Gaspar, Jess, 148 GATT-a (General Agreement on Tariffs and Trade), 397 Generalizirani sistem preferenci (Generalized System of Preferences - GSP), 398, 529 Geografija, 263; - i prirodni resursi, 263; - i ekonomski rast, 264; - i nain vladanja, 265; i clustering zemalja, 265 George III, engleski kralj, 347 Georges Banks, 246 Gereffi, Gary, 77, 422, 424 Geroski, P., 434 Geri, Metka, 366, 368, 369, 373, 393 Gertler, Meric, 148 GHG (Green House Gases) plinovi, 317, 534 Gibbon, Edward, 271, Historija opadanja i propasti Rimskog carstva, 271 Gibson-Graham, J., 538 Giddens, Anthony, 393 Gilbert, A., 139 Gilpin, R., 531 Gini koeficijent, 491 Glaeser, Edward, 143, 148 Gleick, Peter,287 Global cluster initiative survey, 446 Global Compact, principi, 532 Globalizacija uzroci i glavne sile, 396-406; sniavanje trgovinskih i investicijskih barijera, 397; - tehnoloke promjene, 400 Globalizacija i ekonomski rast, 407-415 Globalizacija, 392-396; - ekonomske interakcije, 391; - definicija, 392; - podruja, 393; - politika; 394; - ekonomska, 395; - teze, 395; - bolesti, 396; - kulture, 396; - uesnici (meunarodne vladine organizacije, 394, nevladine organizacije, 395, - transnacionalne korporacije, 395 Globalizacijske dileme, 517-533; - napredak, 517-521; - udio izvoza zemalja u razvoju, 518, 520; - meunarodne migracije, 518, 520; otvaranje trita kapitala, 518; - tempo tehnolokog razvoja, 518, 520; - prognoza rasta populacije, 519, 520; - scenario rasta svjetske ekonomije, 519; - lekcije iz ekonomskih prognoza, Globalizacijske dileme, 521-523; - distribucija prihoda i nejednakost, 521; - uspon srednje klase, 522; - rast mnogoljudnih i resursima bogatih zemalja, 523; Globalna ekonomija, finansije, 76-83; - tokovi inostranih direktnih investicija-FDI, 76; - TNC kao FDI agenti, 77; - regionalna distribucija FDI, 78; - evolucija FDI, 79; - struktura FDI, 80 Globalna ekonomija, proizvodnja, 65; divergencija proizvodnje i trgovine, 65; promjene, 65, manufakturna proizvodnja, proizvodnja usluga i agrarna proizvodnja, 6569; Globalna ekonomija, trgovina, 70-76; elastinost izvoza, 70; - mapa, 72, - suficiti i deficiti u robama, 73; - deficiti kod poljoprivrednih proizvoda, 73; - trgovina poljoprivrednim proizvodima, 74 Globalna javna dobra, 512 Globalna trijada, 84 Globalno upravljanje, 524: - globalne civilne drutvene organizacije (Global Civil Society Organizations GCSO), 524; antiglobalistike organizacije, 524; - tipologija, 525; - globalne strukture upravljanja, 525; konfuzija, 526; - nivoi globalnog upravljanja, 526 Globalno zagrijavanje, 316-328; - mehanizam, 317; - GDP per capita vs emisije ugljika per capita, 317; - model klimatskih promjena, 321; - populacija i emisije ugljika, 319; - raunanje
543
odnosa, 320; - kolebanja temperature zemlje, 320; - predvianja posljedica, 321 Goldin, Ian, 170 Goldman-Sachs studija, 523 Gollin, Douglas, 475 Gomes-Casseres, B., 432 Goodman, N., 334 Goodwin, Neva, 301 Gorbaov, Mihael, 57, 387 Gore, All, 325 Goshal, S., 439 Govindarajan, Vijay, 405 Grafton, Quentin, 301 Granovetter, M., 331, 350 Gravimetrijska analiza, 409 Gravitacijski model, 409, 410 Griliches, A, 157 Grossman, Gene, 158 Gugler, J., 139 Guiso, Luigi, 349 Gupta, Anil, 405 Gurkaynak, Refet, 455 Gutembergova presa, 348, 477 Gutenberg, Johannes, 38, Gylfason, Thorvaldur, 251, 408 Haggard, S., 503 Hall, Edward, 356, 337 Hall, P., 220 Hall, Robert, 456, Hall-Heroultov process dobijanja aluminija, 257 Hamilton, S., 464 Hammond, Allen, 243 Hampden-Turner, Charles, 357 Hardin, Garret., 255 Harley, Knick, 401 Harris, Jonathan, 4, 288, 289, 293, 301, 302 Hatzichronoglou, T, 369 Haub, C. 104 Hechter, M., 340 Heilemann, S, 137 Held, David, 393, 394, 396 Helpman, Elhanan, 158 Henderson, Rebeca, 216 Henderson, Vernon, 143, 147 Heritage Foundation & Wall Street Journal, 403 Heston, Alan, 25, 92, 251, 263, 409, 455 Hilbert, Martin, 77 Hill, Charles, 333, 402 Hill, Kenneth, 362 Hirsch, F., 303 Hirsch, S., 428 Hirst, P, 366, 527

HIV/AIDS (Human Immunodeficiency Virus/Acquired Immune Deficiency Syndrome), 113, 534 Hobsbawm Eric, 62 Hoekman, B., 397 Hofstede, Geert, 333, 353, 357 Hogan, Dennis, 108 Holandska bolest, 253 Holandski ekonomski uspon, 41 Holdren, J., 319 Homo sapiens, 32 Hong Kong, razvojna iskustva, 456; - faktori rasta, 378 Honohan, Patrick, 533 Hotelling, Harold, 256 Hu, Z., 461 Hubbert, King, 293 Huber, Richard, 409 Hubertove krivulje, 293 Hufbauer, Gary, 415 Humani kapital u obliku tehnologije, 202-208; - rival i nonrival robe, 202; - promjena karaktera naunih istraivanja, 203; nacionalni nauni sistemi, 203; - ubrzavanje tehnolokog razvoja, 203; - razlike izmeu nauke i tehnologije, 205; - sistemski karakter tehnolokih inovacija, 206 Humani kapital u obliku znanja, 194-202; koncepcijski okvir, 194; - odnosi nauke, tehnologije i proizvodnje, 195; - znanje i humani kapital, 196-201; - naini sticanja humanog kapitala, - podaci, informacije i znanja, 198 Humani kapital, 182; - definicija, 13, 182; razlike i slilnosti sa fizikim kapitalom, 182; u obliku zdravlja, 183-185; - razlike u ishranjenosti, 183; - u obliku edukacije, 185194 Humblet, Catherine, 346 Humphrey, J., 341, 435 Huntington, Samuel, sudar civilizacija, 358 Hutteriti, 95 Ibn Khaldun, 349 Interantional Energy Agency (IEA), 289, ILO tripartitna deklaracija o TNC, 530 Imovinska prava i uloga zakona, 383 Indeks etnike fragmentacije, 350 Indeks humanog razvoja (Human Development Index, HDI), 5 Indija, distorzija rasta , 464 Indija, Gini koeficijent obrazovanja, 189. Industrija uglja i ugalj, 47 Industrijska revolucija, 43-45 Informacijske i komunikacijske tehnologije (ICT), 221; - konvergencija komunikacijskih i kompjuterskih tehnologija, 221 Inglehart, Ronald, 353 Inostrana pomo, 169-14; - tokovi pomoi prema glavnim regijama, 171; - historijski razvoj, 171; - povezana priroda prve faze razvojne pomoi, 169; - veliina i starost glavnih organizacija za pomo, 170; - neto ODA pomo po lanicama DAC-a, 172; pomo i ekonomska rast, 173-174 Inostrane investicije - bilateralni sporazumi, 398 Institucije i ekonomski rast, 373-377; vanost, 373; - geografija, trgovina i institucije, 374; - definicije, 374-375; - nivoi, 375; ekonomske, 375; - politike, 376; - kvalitet, 376 Institucije, organizacije i razvoj, 362 Intel Corporation, 402 Intelsalt, 404 Irska, regionalizacija i socijalno partnerstvo, 147; - nacionalni savjet preduzea, 148 Irwin, Douglas, 409, 415, 416 Islam, 36; - prepreka za rast, 349; - zatvaranje i otpor prema novim idejama, 348 Ito, T., 503 Izbjeglice, 133 Jaki akutni respiratorni sindrom (SARS), 534 Japan, program tednje, 168; - sistem vrijednosti, 355; - otvaranje prema svijetu, 348; - Meiji period, 386 Jelcin, Boris, 57 Jenkins, Gilbert, 246 Jevons, Stanley, 259 Jezik i kultura, 336; - geografija govornih jezika, 336; - jezika raznolikost, 337; upotreba jezika po roenju, po webu i po on line internetu, 338; - dominacija engleskog jezika na internetu, 338 Johansson, T., 298 Johnson, B, 198 Johnson, Paul, 345 Johnson, Simon, 388 Johnson, T., 335 Jolly, R, 160 Jomo, Kwame Sundarman, 70, 503 Jones, Eric, 266, 532 Jorgenson, D, 157 Juna Koreja, disperzija industrije, 145-146; Gini koeficijent obrazovanja, 189 Junoazijska kriza dugova, 503 Klenow, Peter, 456 Kahn, Herman, 258 Kahun medicinski papirus, 106 Kakanj, 314 Kaldor, M., 525 Kalemli-Ozcan, Sebnem, 103 Kamien, M., 434 Kang, N., 432 Kapacitet zemlje za odravanje populacije, 121 Kapital, 151; - karakteristike, 151-153; proizvodna funkcija, 162; - udio kapitala u prihodu zemlje, 164; - uspon i pad, 164 Kaplinsky, Raphael, 503 Kapstein, E., 504 Karl, Terry Lynn, 254 Katz, Jorge, 77 Kaufmann, Daniel, 382 Kaya, Y., 322 Kebri, I., 467 Keefer, Philip, 342 Keigo, S, 216 Kelly, Morgan, 39 Kemmeth, Reinert, 170 Kendrick, J, 157, Kenny, Charles , 155 Kertzer, David, 106 Keyfitz, Nathan, 107, 108 Keynes, John Maynard, 39, 380 Khalil, Tarek , 211 Khan, M., 461 Kiiski, Sampsa, 494 Kim Il Sung, 361 Kim, L., 425 Kina, - centralizacija i opadanje moi, 266; centralizacija, decentralizacija i ekonomski rast, 266; - kinesko carstvo, 37; - veliki skok naprijed, 55; - kulturna revolucija i otvaranje, 361, 362; - zatvorenost i samodovoljnost, 347 Kirkbride, Paul, 395 Kisele kie, 313-316; - nastajanje, 314; posljedice, 314-315, - emisije i kritina optereenja u Evropi, 315; - zakon SAD o istom zraku i amandmani (Clean Air Act), 315; okolinska Kuznjek kriva za sumpordioksid, 316; - sumporni protokol, 316; - scrubberi,316 Kitzmantel, E., 369 Klima, 267; - geografska irina vs agrarni GDP, 267; - agrarna proizvodna funkcija, 268; - tropi i agrarna proizvodnja, 268 Knack, Stephen, 342 Kobler, Markus, 362, 375, 382 Kodama, Fumio, 205, 207 Koh, T., 504 Kolbert, Elizabeth, 388 Kolodko, Grzegorz, 396 Komisija Ujedninjenih nacija za trgovinu i razvoj (United Nation Commision for Trade and Development -UNCTAD), 168 Komunikacijske tehnologije, 402, - nejednak prisup, 405; - neravnopravan pristup komunikacijskim medijima, 406: - povezanost na internet vs GDP per capita, 406 Koncept konkurentskih prednosti, 158 Kondratjev, Nikolaj, 207, 217, 218, 219

Konferencija lanica (Conference of Parties COP),324 Konkurentnost, 369; - definicije, 369-370; faktori, 370 Kontrola populacije, 110-111; - programi ekonomskog razvoja, 110; - programi planiranja porodice, 110; - programi socioekonomskih promjena, 110; Konvencija o udaljenim prekograninim zranim polucijama (the Convention on LongRange Transboundary Air Pollution - LRTAP), 316 Kortum, Samuel, 411 Kostecki, M., 397 Kotler, Philip, 368 Kraay, Aart, 382, 411, 491 Kraj geografije, 421 Krishnan, Rajaram, 301 Krueger, Anne, 377 Krugman, Paul, 54, 143, 369, 457, Kruni model okolinskih i ekonomskih tokova, 302 Kultiviranje ribarstva, 262 Kultura i konkurentske prednosti, 355 Kultura, business i ekonomski rast, 356; dimenzije kulture, 356; - Hallove kulture niskog i visokog konteksta, 356; Hofstedeove dimenzije kulturnih razliitosti, 357 Kultura, definicije, 332-333; - determinante kulture, 334 Kultura, socijalni kapital i ekonomske performanse, 345-355; - gustina populacije i socijalna sposobnost, 355; - gustina populacije i ekonomski rast, 347; - otvorenost za nove ideje, 347 Kulturoloka homogenost i socijalni kapital, 350-355; - dravne politike i kulturne promjene, 351; - ekonomske i drutvene slobode, 352; - ekonomske sile i kulturne promjene, 353 Kulturoloka mapa svijeta, 354 Kuran, 36 Kuran, Timur, 349 Kurian, G., 355 Kurlat, Sergio, 350 Kux, Dennis, 382 Kuznets, Simon, 157, 304, 490 Kyoto protokol, 324-327; - politike fleksibilne redukcije emisija, 326; - trgovanje emisijama, 325; - preventivne i adaptivne mjere smanjivanja ugljika, 326; - budunost politika klimatskih promjena, 327 La Porta, Rafael, 342, 388 Laeven, Luc, 533 Laherrere, Jean, 293 Lal, Deepak, 349 Lal, R., 309 Lall, Sanyaya,76 Landes, David, 485, 500 Larry, Neal, 45 Larsen, Ulla, 95 Lawson, Robert, 353 Lazerson, M., 440, 441 Lee Kuan Yew, 504 Lee, J, 143, 147 Lee, Jong-Wha, 101, 191, 192, 455 Leibenstein, H, 156 Leibniz, Gottfried, 347 Levine Ross, 470 Levinson, Marc, 519 Levis, Arthur, 164, 490 Lewis, Bernard, 348, 349 Lewis, William, 476 Limitirani napredak u obezbjeenju globalnih dobara, 533 Linija siromatva 1 dolar na dan, 126 Linija siromatva, 2 dolara na dan, 126 Lipsey, Richard, 397 Livi-Bacci Massimo, 95, 128, Lloyd, William, 255 Lo, Denis, 87 Lokaliziranje ekonomskih aktivnosti i clusteri, 433; - Marschalova trijada, 434; - industrijski distrikti, 434; - konkurentski dijamant, 435; konkurentske prednosti nacija, 434 Lomborg, Bjorn, 319 Lopez-De-Silanes, Florencio, 388 Lorenzoni, G., 440, 441 Loury, G., 339 Lucas, Robert , 26, 145, 158 Luditi, 477 Lundvall, B., 198, 444 Ma, Yue, 105, 304 MacIntyre, A., 503 MacKenzie, James, 293 Maddison, Angus, 25, 31, 38, 39, 62, 401, 411, 461, 486 Mahatir, Mohamad, 504 Maignan, I., 531 Maimbo, S., 137 Mainstream vs komunalne ekonomije, 538 Malthus, 94, 164, Malthus, 258; - Esej o principima populacije Malthuzijanski model populacije, 94; pozitivni i prenventivni nadzor, 94; - efekat moralne uzdranosti, 95; - raspad modela, 95 Malthuzijanski model, 94-95 Management globalnog zagrijavanja, 322; regionalne emisije ugljika, 322; - filozofija
545
prirodnog duga, 323; - Rio konvencija o klimatskim promjenama, 323 Mankiw, Gregory, 153 Mao Ce Tung, 55, 361 Maquiladora pogoni, 87 Marakesh, 399 Markandya, Anil, 301 Marshall, Alfred, 205, 434 Marshall, George i Marshallov plan, 54 Martin, Philip, 130, 501 Martin, R., 434, 435 Massey, D., 537 Masters, William, 268 Matthews, Emily, 243 McCleary, Rachel. 335 McDermott, C., 257 McDermott, Daren, 457 McGilvray James, 105, 304 McGrew, Anthony, 393 McHale, J., 401 McKelvey matrica, 245 McKinsey Global Institute, 471 McKinsey, 471 McLaren, Angus, 106, 107 McMillan, Margaret, 268 McNeill, J., 291 Meadows, Dennis, 259, 260 Meadows, Donella, 259, 260 Meunarodna agencija za energiju (International Energy Agency - IEA), 255 Meunarodna organizacija rada (International Labour Office ILO), 126 Meunarodna organizacija za migracije (International Organization for Migration IOM), 130 Meunarodni institut za primjenljive sisteme (International Institute for Applied Systems IIAS), 291 Meunarodni monetarni fond (International Monetary Fund - IMF) Meksiko, kriza dugova, 178 Mercedes Benz, 361 Multifibre Arrangements, 398 Microsoft, 477 Migracije i starenje stanovnitva, 138 Migracije, 129-138; - uzroci, 129-131; faktori ohrabrivanja, 129; - determinante, 130; - zemlje koje ohrabruju, 130; - valovi migracija, 131; - savremeni migracijski tokovi, 131-133; - migracije u razvijene zemlje i u zemlje u razvoju, 132 Milanovic, Branko, 484 Milenijski razvojni ciljevi, 515-516 Miles, Edwin, 143, 414 Ministarstvo za poljoprivredu SAD (U.S. Department of Agriculture), 275 Ministarstvo za trgovinu SAD, 403

Ministarstvo za energiju SAD, (Department of Energy DOE), 246 Model savremenog svjetskog ekonomskog sistema, 366 Mokyr, Joel, 58, 348, 476 Mongolska imperija, 37 Monterrey konsenzus, 528 Moore, Gordon, 402 Moorov zakon, 402, 403 Moralni krug razvoja i rasta, 7 Morgan, Kevin, 147 Morrison, Christian, 59, 484, 490 Mortalitet i tranzicija mortaliteta, 102-103 Morton, J., 214 Mowery, David, 203 Muhamed, a-s-, 36 Multilateralni sporazum o investicijama (Multilateral Agreement on Investment - MAI), 531 Mumford, Lewis, 33 Mundell, Robert , 51 Mussa, Michael, 402 Mustafa Kemal Ataturk, 352 Myrdal, G., 377 enevska konvencija o izbjeglicama, 130 Nacionalni inovacijski sistemi, 220-221; razvoj, 226-229; - finansiranje nauke i tehnologije, 224-226; - rivalna i nonrivalna priroda tehnologije, 224; - Stokesova matrica bazinih i primjenjenih istraivanja, 225 Nadvi, K., 435 Nafissi, Mohammad, 349 Nahapiet, J., 439 Namenwirth, Zvi, 333, 353 Napoleon, 263 Narajan, Deepa, 15, 495 Nayak, P., 429 Nejednakost i ekonomski rast, 490-495; Kuznetz krivulja, 491; - rast i siromatvo, 491; - uzroci, 492; trokovi i beneficije, 494 Nejednakost, 482- 495; - definicija, 482; vrste, 483; globalna nejednakost, nejednakost izmeu zemalja i nacionalna nejednakost, 484 Nelson, Harry, 301 Nelson, Richard, 158, 206, 221, 434, 485 Neobnovljivi resursi, 245; - proizvodnja sirove nafte, 246; - potencijal potronje minerala, 248; - proizvodnja materijala, 249; Neolitska civilizacija, 33 New Deal, 380 New York i korupcija, 387 Njemaka, industrijalizacija, 48 Noland, M., 349 Nonaka, I. 216 Nordhaus, William, 325, 326, 434 Norgaard,Richard, 6 North Atlantic Treaty Organization (NATO), 56 North, Douglas, 159, 331, 374,375, 376, 381, 382, 513, 514. Nova institucionalna ekonomija, 159 Novoagrarizirane zemlje, 74 Novoindustrijalizirane zemlje, 74 Nurkse, R, 156 O'Connor, David, 207 OMeara, M., 143 ORourke and Williamson, 250 ORourke, Kevin, 401 Obnovljivi prirodni resursi, 245; - maksimalno odrivi prinos, 245 Obrazovanje i ekonomski rast, 185; - godine kolovanja i GDP per capita, 186; - promjene u nivou obrazovanja, 187; - kvalitet obrazovanja, 189; - pismenost odraslih, 190; edukacija i zarade, 191-193; - tranzicija obrazovanja za 21 stoljee, 193-194; - uloga edukacije u ueem drutvu, 194 Obrazovni Gini koeficijent, 188, 189 Obstfeld, Maurice, 89 Odjeljenje Ujedinjenih nacija za ekonomske i socijalne poslove, divizija za populaciju (United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division, UNDESA) 123, 129, 131, 135 Odrivi razvoj (definicije, komponente, veze izmeu komponenti, sistemski pogled), 8-12, OECD, 311, 339, 369 Offshoring i outsourcing, 80 Ohmae, Kenichi, 84, 392 Okolinske funkcije, 302 Okolinski problem, 533-535 Okolinski program Ujedinjenih nacija (United Nation Environmental Program UNEP), 245 Okolinski program UNEP (United Nations Environment Programme), 319, 327 Oliver, R, 204 Opi sporazum o carinama i trgovini (the General Agreement on Tariffs and Trade GATT), 54 Opp, K., 340 Organizacija Ujedinjenih nacija za hranu i poljoprivredu (United Nations Food and Agriculture Organization FAO), 256 Organizacija Ujedinjenih nacija za obrazovanje , nauku i kulturu (United Nations Educational,Scientific and Cultural Organization - UNESCO), 207 Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj (Organisation for Economic Co-operation and Development- OECD), 137 Organizacija zemalja izvoznica nafte (Organization of Petroleum Exporting Countries OPEC), 291 Organiziranje ekonomskih aktivnosti, 86; mikronivo, 86; mezonivo; 86-88 Organska hrana, 311 Orszag, Peter, 323 Orwell, George, 169 Otomanska Turska, 37 Otvorenost i ekonomski rast, 407; - rast u zatvorenim i otvorenim ekonomijama, 409; otvorenost, produktivnost i neefikasnost, 410; - finansijski resursi i ZUR, 410; - mjerenje efekata globalizacije, 412; - UNCTAD metodologija; A.T. Kearney i asopis Foreign Policy metodologija, 403; - Heritage Foundation i Wall Street Journal metodologija, 413; - indeks ekonomskih sloboda, 413; globalizacijski indeks, 412; - ekonomske slobode i prihodi per capita, 414 Pack, H., 467 Palestina, izbjeglice, 133 Palley, Thomas, 397 Panayotou , Theodore, 316 Pandya-Lorch, Rajul, 243, 278 Pangloss, 511 Paquet, G, 158 Parabrod, 42 Paradigme razvoja, 512; - stara, 512; - nova, 513; - pristupi tri nobelovca, 513; - Senov koncept sloboda i nesloboda, 513; - Stiglitzev koncept transformacije resursa, 514; Northov koncept institucionalnih faktora, 514 Parente, Stephen, 475 Paritet kupovne moi (Purshasing Pover Parity, PPP), definicije i mjerenje, 19-20 Pasteur, Louis, 225 Patentna zatita, 237-238 Pavitt, Keith, 214, 430, 466 Pax Britanicca, 46 Pendleton, Linwood, 301 Perez, Carlota, 207, 213 Perman, Roger, 105, 242, 304 Perroux, F., 434 Petrella, Ricardo, 202 Pezzey, John, 305 Piazza, Allan, 362 Pieterse, Jan, 392 Pinstrup-Andersen, Per, 243, 278 Piore, M., 435, 440, 441 Planiranje i industrijske politike, 384; neuspjeh centralnog planiranja, 384; - uspjeh planiranja u tiger ekonomijama, 382 Plantane ume, 262 Plinije stariji, 476 Podsaharska Afrika, geografski faktori, 264 Pojas Gaze, neodrivost vodenih zaliha, 246 Polanyi , Michael, 198, 434 Politika mapa svijeta, 365 Poluprovodnici, 220 Pomak ka prenventivnim aktivnostima, 536 Pomeranz, Kenneth, 39 Ponting, Clive, 261

Populacija, 91; - stope rasta vs prihodi, 91; rast kroz historiju, 93-94; - modeli rasta, 9496; - osnovni demografski pojmovi, 98; razliitost stopa rasta, 98 Populacijska bomba (The Population Bomb, Ehrlich), 121 Porter, Michael, 158, 214, 368, 369, 370, 421, 422, 435 Portugalska pomorska dominacija, 40 Postel, Sandra, 287, 286, 308 Pouke iz Istone Azije i Istone Evrope, 161 Pounds, Norman, 266 Prasad, Eswar, 83 Predglobalna podjela rada, 61 Pregled vrijednosti svijeta, 353 Preston, P, 220 Priroda tehnolokog progresa, 222 Prirodni capital, definicija, 13 Prirodni kapital, 241; - prirodni sistemi i resursi, 242-250; - doba i usluge prirodnih sistema, 242; - klasifikacija, 244 Pritchett, Lant, 108, 109, 456, 460 Produkcijska baza ovjeanstva, 12 Produktivnost, 454-457; - razlike i izvori, 454; - mjerenje, 454; - empirijski podaci, 455; raunanje stopa rasta, 457 Prognoziranje - opreznost, 536 Prognoziranje fertiliteta, 113 Prognoziranje rasta populacije, 111-118; dugorone prognoze, 111-112; - scenariji predvianja rasta populacije, 116-117 Programi planiranja porodice, 107 Proizvodne mree i lanci, 422-426; - koncept osnovnog lanca, 423; - glavne dimenzije, 424; - koordiniranje i reguliranje, 424; - osnovni tipovi, 425; - prostornost proizvodnih mrea, 424; - geografska uronjenost, 425; - dimenzije globalizirane ekonomije, 426 Proizvodnja hrane, globalni trendovi, 272 Proizvodnja outputa i blagostanje, 451, 452; najbogatije i najsiromanije zemlje svijeta, 453; - agregatno bogatstvo svijeta Promjena tehnoloke paradigme, 207-208 Promjene tehnoloke strukture izvoza, 75-76 Propale i nefunkcionalne drave, 537 Protestantska reformacija, 44 Prozor dvostrukih ansi, 208 Prud'homme, M., 276. Prusak, Laurence, 198 Prvi svjetski rat, 51 Psacharopoulos, George, 158 Purushothaman, Roopa, 519 Putnam, 437 Putnam, Robert, 331, 339, 341, 342, 437, Kuglati sam, 342 Putovanja otkria, 40 Putterman, Louis, 346, 347 Pyke, F., 435 Qian, Long, 347 Radelet, Steven, 174 Rajan, Raghuram, 174 Ralston, D., 531: Randers, Jurgen, 259, 260 Ranis, Gustav, 156 Rappaport, Jordan, 143 Rast izvoza, 71 Rast populacije i razblaivanje kapitala, 96; sadanja dinamika, 96 Ravallion, Martin, 484, 490, 496 Razliitosti kapitalizma, 367 Razvojni program Ujedinjenih nacija (United Nation Development Programme UNDP), 5, 245 Reformacija, 38 Regionalizam, 371; - valovi regionalizma, 371; - rast preferencijalnih aranmana, 372 Reinicke, Wolfgang, 397 Reisman, David, 334 Religija i etiki sistemi, 334-336; - geografija religije, 335 Renesansa, 38 Renner, Mickael, 250 Repetto, Robert, 326 Resursi i ekonomski rast, 250-257; - cijene prirodnih resursa, 257; - resursima pokretan rast, 250; - odnosi prirodnog kapitala i GDP-a, 251 Resursi i granice rasta, 258-263; Meadowsove prognoze, 259, 260; - faktori sprjeavanja resursne katastrofe, 261 Resursi, 251; - resursno prokletstvo, 252; toksini efekti prirodnih resursa, 254; resursni intenzitet, 253; - resursne uzvodne i nizvodne veze, 253; - resursi i imovinska prava, 255; - tragedija zajednica, 255 Ricardo, David, 164 Richardson, Harry, 143 Richardson, Julie, 301 Riddle, John, 106 Rienner, Lynne, 207 Rigby,David, 63 Rimsko carstvo, 34, - pax romana, 24, uzroci propasti, 271 Rischard, J., 533 Robertson, Roland, 392 Robinson, James, 387, 388 Rodriguez, Francisco, 252 Rodrik, Dani, 70, 374, 377, 464 Roemer, John, 509 Rogerson, Richard, 475 Romer, David, 153, 264, 409 Romer, Paul, 158
547
Ronen i Shenkarova grupiranje zemalja u klasterea Roosevelt, Franklin, 52 Roosevelt, Theodore, 107 Ropstvo, 40 Rosegrant, M, 243 Rosenberg, Nathan, 203, 206 Rosenfeld, S., 504 Rosenstein-Rodan, P, 156 Rosi, Ilija, 458 Rossi, N., 461 Rostow, Walt, 156, 165 Rostow, Walt, 4; - faze ekonomskog rasta (nekomunistiki manifest), 4; - take off koncept razvoja, 4; - veliki iljak rasta populacije, 121 Rothwell, Roy, 214 Rusija, prijetnje i neuspjesi rasta, 387 Ruttan, Vernon, 236 Svjetski institut za resurse (the World Recources Institute), 12 Sabel, Charles, 147, 435, 440, 441 Sachs, Jeffrey, 231, 251, 252, 258, 373, 407, 500 Sadik, Nafis, 109 Sagasti, Francisco, 195 Sagoff, M., 261 Said, Edward, 349 Sala-i-Martin, Xavier, 153, 158, 487 Salam, Abdus, 204, 239. Salvato, C. 441 Sampat, Payal, 249 Sampson, G, 398 Samuelson Paul, 165 Sander, S,, 137 Sanger, Margaret, 106 Sapienza, Paola, 349 Saradnja izmeu firmi i oblici saradnje, 429; motivi i uzroci, 429; - oblici, 429, 430; subcontracting, 430; - licenciranje, 431; franchising, 431; - istraivaki konzorcij, 431; strategijske alijanse, 432; - fleksibilne business mree, 432 Savjet za uzajamnu ekonomsku pomo (SEV ili the Council for Mutual Economic Assistance - COMECON), Schemo, Diana Jean, 256 Scheve, K., 537 Schiff, M, 288 Schmitz, H., 341 Schoenberger, E., 426 Schultz, Paul, 119 Schumpeter, Joseph, 207, 212, 477 Schwaag-Serger, Sylvia, 223 Schwartz, N., 434 Seckler, David, 279

Sen, Amartia, 13, 159, 509, 513 Sengenberger, W., 435 Shafik, Nenat, 305 Shapiro, Alan, 78 Shenkar, Oded, 371 Sherman, Andy, 356 Shiklomanov, Igor, 244, 284, 285, 286 Shleifer, A., 377 Shortle, S., 306 Shukla, Vibhotti, 143 Silikonska dolina, 341 Silverberg, Gerald, 206 Simon, Julian, 260. Simoni, M., 467 Singapur, - programi tednje, 168; - razvojna iskustva, 456 Singer, P., 530 Siromatvo i bogatstvo, dimenzije, 15 Siromatvo, 485-500; - geografija, 485; - linije siromatva (ispod 1 dolara na dan, 496, ispod 2 dolara na dan), 496; - uzroci, 497; mogunosti smanjivanja, 497 Siromatvo, definicija, 7 Sistemsko preduzetnitvo, 50 Sjedinjene Amerike Drave, - rast GDP-a per capita, 23; - preuzimanje ekonomskog liderstva i pax Americana, 48; - potronja za obrazovanje, 188; - korupcija i rast, 464-465 Sjeverna Koreja vs Juna Koreja, 361 Slaughter, M., 537 Smith, Adam, Bogastvo nacija, 378 Smith, D., 427 Smith, Stephen, 178 Soan, Lojze, 468 Socijalna odgovornost korporacija (Corporate Social Responsibility- CSR), 530, 531 Socijalni kapital, 332 Socijalni kapital, 339; - definiranje, 339-340, elementi,340, - norme, 340; - mree, 340; povjerenje, 341; - povjerenje vs investicije, 342; - oblici i funkcije, 343; - uvezujui, premoujui i povezujui kapital, 343; izvori, 343; - determinante, 344; - socijalne sposobnosti i ekonomski rast, 345 Soete, Lutz, 206 Sokoloff, K., 463 Solow model ekonomskog rasta, 163 Solow model populacije, 97 Solow, Robert, 157, 262, 471 Slvell et al (2003).446 Slvell, O., 438, 446 Srvik, Jens, 223 Soubbotina, Tatjana, 7, 101, 499 Sovjetski Savez (SSSR), - sovjetski politiki i ekonomski sistem i centralno planiranje, 65; zaostajanje i raspad, 470 Sporazum o aspektima intelektualnog vlasnitva koje se odnose na trgovinu (TRIPS - Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights), 530 Sporazum o investicijskim mjerama koje se odnose na trgovinu (TRIMS -Trade-Related Investment Measures), 530 Sporazum o trgovini uslugama (GATS - the General Agreement on Trade in Services GATS), 530 Squire, Lyn, 490, Sreeten, Paul, 5 SRI International, 439 Stara razvojna paradigma, 157 Starenje populacije, 122-129; - starenje i stanje zdravlja, 122; - pokazatelji, 122; oekivano doba ivota pri roenju, 123; starosna piramida razvijenih i nerazvijenih zemalja, 123-124; - starosna struktura radne porcije stanovinitva, 124; - starenje populacije i ekonomski rast, 124-125 Starr, M, 158 Stavins, Robert, 301 Stearns, Peter, 249 Stephenson, George, 45, Stern Izvjetaj, 534, 535 Stern, Nicolas, 325 Stern, Robert,411 Stiglitz, Joseph, 153, 233, 325, 503, 513, 514, 528 Stopford, J., 426 Storper, M., 422 Storper, Michael, 88 Strange, Susan, 426, 525 Strategije stabilizacije i prilagoavanja, 159 Struktura globalnog izvoza, 71 Stubbs, Richard, 54 Subramanian, Arvind, 174, 374 Suharto, predsjednik Indonezije, 388 Sumerska civilizacija i neodrivost, 260 Summers, Robert, 23, 455 Sunley, P., 434, 435 Svante Arrhenius, 318 Sveyby, Karl Erik, 202 Svjetska komisija za okolinu i razvoj (the World Commission on Environment and Development WCED), 244 Svjetska komisija za visoke brane (World Commission on Dams), 244 Svjetska trgovinska organitacija (World Trade Organisation WTO), 54, 398 Svjetska zdravstvena organicacija (Worlf Health Organisation WHO), 243 Svjetski insitut za resurse (World Recources Institute - WRI), 140 Svjetski meteoroloki panel o klimatskim promjenama (Intergovernmental Panel on Climate Change - IPCC), 309,308, 319, 327 Svjetski savjet za energiju (World Energy Council - WEC), 288, 291
umarstvo, 280-283; - rairenost i konverzija tla, 281; - geografija, 281; - deforestizacija i populacija, 282; - management, 282; primarne, sekundarne i plantane ume, 283 panija, - pomorski i ekonomski boom, 41; holandska bolest, 253 tednja, 165-169; - inostrana tednja i direktne strane investicije (Foreign Direct Investment - FDI), 166; - udio investicijskog kapitala u prihodima, 167; - odnos stope tednje i GDP-a per capita, 167; - dravne politike i stope tednje, 168; - tednja i kultura, 168, - siromatvo i tednja, 169 vicarska, industrijalizacija, 49 vedska, industrijalizacija, 49 Tammany Hall, 387, 463 Taylor, Allan, 89 Taymaz, E, 158 Tehnoloka podjela svijeta, 230 Tehnoloke promjene i lociranje aktivnosti, 427-428; - ivotni ciklus proizvoda, 428 Tehnoloke promjene, 400; - mjerila napretka globalizacije, 400; - transportne tehnologije, 400; -globalno saimanje, 401; - informacijske i komunikacijske tehnologije, 402; - opadanje cijene kompjutera, 403;- satelitske tehnologije, 404 Tehnoloke promjene, definicije tehnologije, 211-212; - komponente tehnologije, 212; tehnoloke promjene i inovacije, 212-216; vrste inovacija, 213; - definicija inovacija, 214; - krivulja uenja, 216; - tehnoloke prelomnice, 217; - generike tehnologije, 220 Tehnoloki progres i ekonomski rast, 231-238; - tehnoloki progress, 234; - neutralni i nakoeni tehnoloki progress, 234; - ugraeni tehnoloki progress, 235; - tehnoloka proizvodna funkcija, 236 Temple, Jonathan, 345 Thomas, Vinod, 12, 145, 188, 189 Thompson, G, 366, 527 Thorbecke, Erik, 151 Thurow, Leslie, 50, 369 Tiberije, 476 Tidd, Joe, 214, 430 Tigar ekonomije, 26 Tobinov porez, 528 Todaro, Michael, 97, 178, 499 Toffler, A, 212 Tomlinson, John, 396 Totalni faktori produktivnosti, 458; - tehnoloki napredak, 458; - rezidual, 458; - komponente rasta, 459; - dekompozicija doprinosa, 450; stope rasta Zapadne Evrope i Istone Azije, 461; - inovacije, TPF i zemlje OECD, 462; determinante rasta, 463-466; - uloga drave,

463; - otpori restrukturiranju, 464; - transfer tehnologije, 466 Trabant, 361 Transfer tehnologije, 232-235 Transparency International, 386 Trebbi, Francesco, 374 Trea Italija, 341, 434 Trei svijet, 61 Trgovinske runde, 397 Trompenaars, Fons, 357, 358 Trite rada, 126; - ekonomski indikatori, globalno i regionalno, 126; - formalni i neformalni sektori, 127 Tweed William Marcy "Boss", 387 Tylor, Edvard, 333 Uee drutvo, 194 Ulov riba, 534 Umbeck, J., 376 Underhill, Geoffrey, 54 United Nations Commission on Environment and Development (Brundtland Commission), 471, 472 Uputstva OECD-a za ponaanje TNC,530 Urbani koridori u Pacifikoj Aziji, 87 Urbanizacija, 138-148; - pojam, 138; - zemalja u razvoju, 139; - deurbanizacija bogatog svijeta, 138; - dinamika, 138; - gustina populacije i najvei gradovi, 140; - urbane aglomeracije i metropoliten pogruja, 140, 146; - urbana i ruralna populacija, ire regije, 141; - beneficije aglomeracije ekonomija, 144, 145; urbanizacija i ekonomski rast, 143-149; dinamika rasta urbanih podruja, 145; - veliina gradova, 145; - ruralno-urbani odnossi, 145-146 Urugvajska runda GATT-a, 397 Uskrnja ostrva, 260 Uspon Kine i politiki rast Istone Azije, 537 Valaskakis, Kimon, 364 van Beers, C., 444 Van de Kaa, K, 101 van den Bergh, Jeroen, 301 van der Zwart, A., 531 van Leeuwenhoek, Antoni, 121 Van Tulder, R., 531 Vaupel, James, 93 Velika Britanija, poslijeratno zaostajanje u rastu, 464 Velika depresija, 52 Venables, Anthony, 54 Venecija i mletaka dominacija, 40 Venecuela, politika resursa, 254 Vijee za razvojnu pomo (Development Assistance Committee DAC) pri OECD-u, 173 Vishny, R, 377 Visoki dimnjak, 315 Visoki komesar UN za izbjeglice (Office of the United Nations High Commissioner for Refugees UNHCR), 133 Vladanje i upravljanje, 385-388; - korupcija i kleptokracija, 385; - korupcija i GDP per capita, 386; - samoodravanje, vlasti i ekonomski rast, 386-387; - siromane zemlje i loe vlasti, 387-388; - kolonijalizam i loe vlasti, 388 Vlasti i upravljanje, 377-384; - intervencije politike u ekonomiju, 378; - poreska politika i javna potronja, 380; - rast dravne potronje, 381; - oblik politikog sistema, 381; demokracija i GDP per capita, 382 Voda, 283-288; - globalni bilans, 284, ponuda i potranja, 285; - vodeni stres, 286; - sektori potronje, 287; - i ekonomske aktivnosti, 287 Voltaire, Franois-Marie Arouet, 511 von Hippel, E., 434, 444 von Thnen, J., 433 von Tunzelmann, G., 486 Wacziarg, Romain, 350. Wade, Alice, 103 Wade, Robert, 70, 377 Wagner, Adolph, 380 Wagnerov zakon, 380 Wagoner, Paul, 279 Walker, Richard, 88, 422 Warner, Andrew, 251, 407 Warr, Benjamin, 296 Washingonski konsenzus, 159 Watson, R., 296, 309 Watson, Thomas, 259 Watt, James, 45 Webber, Michael, 62 Weber , Max, 331, 349 Weber, A., 434 Weber, Robert, 333, 353 Wehrwein, Peter, 113 Weil, David, 24, 96, 108, 109, 115, 121, 151, 153, 165, 168, 183, 184, 186, 187, 192, 217, 233, 248, 454, 465, 474, 490 Weingast, B, 377 Welch, J., 429 Wells, H. G., 121, 259 Wescott, Robert, 153, 158 Widgren, Jonas, 130, 501 Williams, David, 155 Williamson, Jeffrey, 401, 434, 490 Williamson, O, 159 Wilson, Allan, 31 Wilson, Dominic, 519 Winter, S, 158, 434 Winters, Alan, 519
549
Winters, L, 159. Witte, Jan Martin, 397 Wolf, M., 537 Wood, S., 243, 312 Woodward, David, 241 World Bank (the International Bank for Reconstruction and DevelopmentIBRD), 54 World Resource Institute, 243, 244, 247 World Values Survey, 403-404 Worldwatch Institute, 138-139, 307 Worm, B., 536 Wright, G., 485 Wrigley, N., 426 Yadong, Luo, 371 Yeung, Yue-man, 87 Yusuf, Shahid, 503, 519, 514 Young, Alwyn, 378, 457, 461, 475 Zaarani krug edukacije i razvoja, 187 Zaarani krug politike nestabilnosti, 499 Zaarani krug siromatva, 188 Zaarani krug siromatva, 498, 499 Zapadna Njemaka vs Istona Njemaka, 361 Zatvorenost i antiglobalizam, 414-418; eksploatacija radnika, 415; - nesposobnost za konkurenciju, 415; - eksploatacija okoline, 416; - gubitak nacionalnog suvereniteta, 416; - skrivena cijena stranog kapitala, 417; hipokrizija bogatih, 417 Zeitz, Robin, 362 Zelena revolucija, 250, 274 Zeleny, 212 Zelnik, Melvin, 104 Zemlje G grupa, 526, 527 Zemlje u razvoju (ZUR), 500-508; heterogenost, 500; - GNI, 501; - promjene ekonomske strukture, 501; - pozitivni i negativni efekti globalizacije, 502; - odrivost rasta, 503; - preivljavanje i reduciranje siromatva, 504; - inostrana pomo, 505; distribucija dugova, 506; - politike, 506, irenje novih tehnologija, 507 Zilibotti, Fabrizio, 235 Zingales, Luigi,349 Zinyowera, M., 286, 309 Zlatni vijek razvoja, 62 Znanje 198; - definicije, 198; - tacit znanje, 198; - kodificirano znanje, 198; - taksonomija i kategorije znanja, 198-199; - stara vs nova ekonomija, 200-201; - mjerenje i prikazivanje znanja, 201-202 Zoido-Lobat, Pablo, 382 Zollverein, 48 Zvanina razvojna pomo (Official Development Assistance ODA), 169

Ekonomija Svijeta (Culahovic) PDF

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Originaltitel

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

Ekonomija Svijeta (Culahovic) PDF

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

Ekonomija svijeta

- rast, razvoj i trendovi Besim ulahovi

Ekonomski fakultet Sarajevo Beogradska bankarska akademija

Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj

Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj

Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj

1.2. Potrebe, resursi, blagostanje i siromatvo

1.3. Razliitost dinamike rasta izmeu pojedinih zemalja

GLAVA 2: EKONOMSKA HISTORIJA SVIJETA 2.1. Predindustrijske epohe

2.2. Uspon zapadne civilizacije

2.3. Raanje kapitalizma i industrijalizacija

Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj

2.4. Dvadeseto stoljee

GLAVA 3: EKONOMSKA MAPA SVIJETA 3.1. Osnovne karakteristike svjetske ekonomije

3.2. Finansijski i investicijski tokovi

3.3. Geografsko lociranje ekonomskih aktivnosti

GLAVA 4: POPULACIJA I DEMOGRAFSKE PROMJENE 4.1. Populacija i output

4.2. Tranzicija rasta populacije

4.3. Mehanizmi tranzicije fertiliteta

4.4. Prognoze rasta populacije

GLAVA 5: EFEKTI DEMOGRAFSKIH PROMJENA

5.1. Starenje populacije

Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj

Ruralno-urbani odnosi i regionalni ekonomski razvoj Reference i web stranice

DRUGI DIO: FAKTORI BLAGOSTANJA

6.1. Kratak pregled doktrina i teorija ekonomskog rasta i razvoja

6.3. Investicije i tednja

6.4. Inostrana pomo, doznake i dugovi

181 183 185

7.3. Humani kapital u obliku znanja

Mjerenje i prikazivanje znanja

7.4. Humani kapital u obliku tehnologije

GLAVA 8: TEHNOLOKE PROMJENE 8.1. Tehnoloke promjene i inovacije

8.2. Dinamika tehnolokih promjena

8.3. Priroda tehnolokog progresa

8.4. Tehnoloki progres i ekonomski rast

GLAVA 9: PRIRODNI KAPITAL 9.1. Prirodni sistemi i resursi

9.2. Prirodni resursi i ekonomski rast

Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj

Imovinska prava Cijene

9.3. Resursi i granice rasta

9.4. Geografija, klima i prirodni resursi

GLAVA 10: EKONOMIJA RESURSA 10.1. Poljoprivreda

10.3. Svjea voda

301 303 306

xvii 309 310 310 311 311

11.3. Energija i okolina

GLAVA 12: KULTURA I SOCIJALNI KAPITAL 12.1. Kultura

12.2. Socijalni kapital

12.3. Kultura, socijalni kapital i ekonomske performanse

12.4. Kultura, business i ekonomski rast

13.2. Institucije i ekonomski rast

13.3. Vlasti i upravljanje

13.4. Vladanje i upravljanje

xix 387 389

Zato siromane zemlje imaju slabe vlasti? Reference i web stranice

14.2. Uzroci i glavne sile globalizacije

14.3. Efekti globalizacije na ekonomski rast

14.5. Zatvorenost i antiglobalizam

GLAVA 15: GLOBALIZACIJA I LOKALIZACIJA 15.1. Proizvodne mree i lanci

Ekonomija svijeta: trendovi, rast i razvoj

429 429 430 431 431 432 432 432

15.4. Lokaliziranje ekonomskih aktivnosti i clusteri