Sie sind auf Seite 1von 28

1

www.mizoramsynod.org

KHAWVEL SUNDAY SCHOOL NI November 3, 2013

PUITLING SUNDAY SCHOOL THUPUI WALES RAM KOHHRAN CHANCHIN

Ziaktu Rev. Dr. Lalhmangaiha

SYNOD LITERATURE & PUBLICATION BOARD


www.mizoramsynod.org

3 THUHMAHR U AI Philadelphia khuaa Tabernacle Presbyterian Church Kohhran Upa, Dr. George W. Bailey-a rawtna anga kum 1910-a Khawvel Sunday School Ni hman \an a nih a\ang khan kumin hi a kum 104-na a lo ni ta reng mai! Mizoramah pawh kum 1944 a\angin he ni hi kan hmang ve \an a. Kum 1949 a\ang phei chuan thupui thlan bik zir hovin November Pathianni hmasa berah hman a ni ta a, kum 2001 a\angin Puitling leh Naupang lamin thupui hran zirin a hrangin hun hman a ni ta bawk. Kum 2013 Khawvel Sunday School Ni, Puitling lam zir atan MSSU Committee chuan Wales ram kohhran chanchin a thlang a, a bu ziaktu atan Rev. Dr. Lalhmangaiha a ruat bawk. Ani hi mi \awng hmang thiam tak, a ngaihnawmna bo si lova tawi fel taka thil sawi thiam a ni a. Wales ram kohhran chanchin pawh hi mit ngeia a hmuh leh a chhiar a\angin ngaihnawm takin a rawn ziak a, a lawmawm hle. Wales ram kohhran hi thlarau lama min hringtu, rinna kawnga kan nu leh pate an ni a, an chanchin hian zir chian a phu hle. An tunhma chanchin leh tuna an dinhmun a\ang hian entawn tur kan neih te, kan fimkhurna lai tur te leh \an kan lak a \ulna lai te hmuh chhuah ngei tumin uluk takin i zir ang u.

( REV. LALZUITHANGA ) Executive Secretary i/c MSSU, etc.

www.mizoramsynod.org

4 KHAWVEL SUNDAY SCHOOL NI NOVEMBER 3, 2013 PUITLING SUNDAY SCHOOL PROGRAMME CHAWHMA INKHAWM Hruaitu : Superintendent |antu chhiar tur : Eph. 4:11-16 Hla sak ho : KHB No. 26 Kan Pathian, kan Puipa pangngai Thilp ek lak k hawm leh hlan Thupui sawi : Wales ram Kohhran chanchin |hen khatna Hla sak ho : KHB No. 363 Nangma thil ropuite an sawi Banna : CHAWHNU INKHAWM Hruaitu : Asst. Superintendent |antu chhiar tur : 2 Kor. 3:2-6 Hla sak ho : KHB No. 360 Krista, Kohhran tan kan ding Thupui sawi : Wales ram Kohhran chanchin |hen hnihna Hla sak ho : KHB No. 8 Aw Haleluia! Lalpa ropui ber Banna : (Thawhlawm hi Bial Treasurer kal tlangin Synod-ah theh luh tur a ni)
www.mizoramsynod.org

5 A CHHUNGA THU AWMTE Thuhmahruai ........................................................................... 2 Programme ............................................................................... 3

1. 2. 3. 4. 5. 6.

Phek A ram leilung awm dan .............................................. 5


A ram inawp dan .......................................................... 5 A mi chengte .................................................................. 6 Kristianna luh dan ...................................................... 8 Calvinistic Methodist Kohhran lo pian chhuah dan ..................................................................... 9 Dessenders chi hrangte ........................................... 1 1

|HEN K HATN A

|HEN HNIHN A 7. 8. 9. 10. 11. 12. Wales rama harhna (Revivals) .............................. 1 5 1859 harhna .................................................................. 1 5 1904-1905 harhna ....................................................... 1 7 Kohhran tlakhniam dan .......................................... 1 9 Tunlai dinhmun .......................................................... 2 2 Tlangkawmna .............................................................. 2 5

www.mizoramsynod.org

6 WALES RAM KO HHRAN CHAN CHIN

|HEN K HATN A

A ram leilung awm dan Wales ram hi anmahni \awng chuan Cymru (Kamri tia lam tur) an ti a. Sapram tia kan sawi ber England ram nena inri chiaha awm, Tripura leh Mizoram inri ang deuh hi a ni. Wales ram hi United Kingdom (UK) an tih ram pali zinga pakhat a ni. A ram zau zwng hi 21,769 sq. km. vel a ni a, a dung zwngin 274 km. leh a vng zwngin 97 km. vel a ni a, ram nuam leh mawi tak, tlang ram leh phai ram nei kawp, Khasi ram ang maia mual pawng tam tak awm khawm ram a ni. Tlang sang a tam lo va, a sang pahnih chu hmar lama Snowdon an tih leh chhim lama awm Brecon Beacons (Brekawn Bikawns) an tihte hi a ni a, tlang an neih zinga sang ber chu Snowdonia hi a ni a, ft. 3560-a sang a ni. Thlasikah chuan vur a tla nasa thei hle a, a tam zual kum chuan Krismas pawh hmang \ha thei mang lo khawpin vurin a tibuai \hin a ni. A ram leilung hi a hausa a, a bikin lungalhthei a tam avangin an hausak phah a, lunglehkha kan tih (Slates) leh chinailung (limestone) tam tak a awm bawk. Beram an vulh nasa a, a ram mihring lt vela tam beram neiin an sawi a, hei hi an sum hnar pakhat a ni bawk. Kum 2010-a an ram hausakna tehnaah {Gross Value Added (GVA)} kum khatah mi pakhat zelin cheng nuai sawm leh pahnih leh singhnih vel \heuh nei ang an ni. A ram inawp dan Kum 1536-a dan an siam Act of Union hmangin England leh Wales hi rorelna pakhat hnuaiah dah a ni
www.mizoramsynod.org

7 a. Kum 1970 hnu a\angin remchan zawkna avangin a ram hi rorelna hlawm 13 (Administrative counties) -ah an \hen a. Khawpui pali (urban) siamin chng zinga Swansea (Suansi) leh Cardiff (Kardif) khuate chu khawpui (city) anga puan a ni. Cardiff khua hi 1955 a\angin Wales ram khawpui (capital)-a puan a ni bawk. September 18, 1997 khan Welsh miten an ram tana National Assembly neih an nawr a. He Assembly hian a ram chhung thil leh inrelbawlnaah mawh a phur ang a; mahse, chhiah lak leh dan siam chu a ti lo vang. UK hnuaiah a la awm zel ang a, British Parliament-ah member an la nei zui zel bawk ang. Chutiang chuan July 1, 1999 khan British Prime Minister Tonny Blair khan Wales ram tan Welsh National Assembly chu a hawnsak ta a ni. A mi chengte Wales ramah hian mihring chen \anna a rei tawh m avangin chhui a harsa hle tawh a. Mihring cheng hmasate chu Celts (Selt) an tihho hi nia hriat a ni. Kum A.D. zabi 1-na a\anga zabi 5-na thleng khan Rom-hovin England leh Wales hi an awp \hin a. Rom-ho an kian hnuah England hian Wales chu a thuhnuaiah dah tumin a bei \hin a. Kum zabi 8-na velah Welsh-ho hian AngloSaxon (Anglaw-Saksawn)-ho an bei chiam \hin a. Kum 1066-a William the Conqueror (Uiliam da Khangkharawr)-in England a hneh hnu 1093 khan Wales ramah Norman sipaite an lut a, Wales ram \henkhat an awp ta a. Kum 1282 a\angin English-hovin Welsh-ho chu an hneh fel a, 1284 a\angin an awp \an a. Welsh-ho hian 1165 a\ang daih tawhin an ram lalber nia an pawm te chu Prince of Wales tiin an ko \hin a, kum 1400 khan an ram tana beitu hotu Pu Owain Glyn Dwr-a chu mipuiin Prince of Wales tih hming an pe a, ani hi welsh-ho zinga he hming pu hnuhnung ber a ni. English-hovin Wales an awp hnuah kum 1301 khan
www.mizoramsynod.org

8 England Lal Edward I-na chuan a fapa hnenah Prince of Wales nihna (title) a pe a, chu chu tun thlenga lal fapa upa berin an put zui tak zel hi a ni. Ram pahnih England leh Wales-te inunauna lantir nana he nihna (title) hi pek a ni. Kum 1400 khan Welsh mi Owen Glendower-an English-ho lakah helna a huaihawt a, kum li chhungin Wales ram a\angin a hnawt chhuak fai deuhthaw hman a. Mahse, a helna chu a tawp leh a. Kum 1485-ah Welsh mi ngei Henry VII chu England lalah a lo awm a, ani hi Tudor lal thlahtu bul a ni. Amah thlaktu Henry VIII hian England leh Wales chu Act of Union of 1536 hmangin a suih zawm ta a ni. Wales ram chhim lam hi leilung hausakna a ngah avangin mihring pawh an bit zawk a, a ram pum pui mihring zaa 70 vel lai an cheng a; chuvangin, an khawpui liante hi Wales ram chhim lamah a awm a ni. Wales ram pum puiah hian kum 2011 census-a a lan danin mihring maktaduaithum leh singruk leh sangli an awm a. Chung zingah chuan Sap \awng (English) hmang hi zaa 80 lai an ni. Zaa 20 chuan English leh Welsh \awng an hmang kawp thei. Welsh \awng hi Sap \awng nen chuan a inang lo hle a, Celtic (Seltik) \awng zinga mi nia ngaih a ni. Hmun hming leh mihring hmingah hian L awm \hiang Ll (double L) hi a tam hle a (Pu Lloyda hmingah pawh a awm), a lam danah chuan thl anga lam tur a ni thung. Entir nan, Llansanan tih chu Thlansanan tia lam tur a ni. Kum 1588 khan Welsh \awngin William Morgan (Bishop of St. Asaph)-an Bible a letling a, hei hi tun thlengin Welsh \awng Bible lar tak a ni. Hetia Welsh \awnga Bible pum an nei ta hian an hnam nun leh Chanchin |ha lamah pawh kawngro a su nasa hle a, hnam nun zia leh ngaihtuah dan thar an neih phah a
www.mizoramsynod.org

9 ni. Harhna an dawn chng pawha awmze danglam neihtirtu nia an sawi fo chu an hnam \awng hi a ni. An nun dan (culture) kan hriat vek loh avangin an \awng pawimawh dan hriat thiampui erawh a harsa deuh zawk a. Welsh-ho hi Mizote ang deuhvin zai ngaina mi an ni a, an \awng thluk dan leh music hi a inrem zual deuh pawh a ni mahna, minor (mainawr) hlaah ngat phei chuan Welsh-ho hi an sang viau a ni. Khawvela Welsh-ho larna \henkhat chu rimawi (music) lamah te, harhna (revival) lamah leh infiamna chi khat Rugby (Rakbi) an tihah te hian khawvel hmun dang a\angin an hre lar hle a ni. Kristian n a lu h \an dan Britain ramah chuan kum zabi 3-na velah Kristianna a lut \an a. Rom-ho kha a pu luttu anga sawi ber \hin a ni. England leh Ireland-a Kristianna luh thu sawi hmasatu chu Alexandria khuaa mi Origen-a kha a ni a (A.D. 254). Ani sawi dan chuan Scotland-ah te, Ireland-ah te, Brigantia (England)-ah te, Wales leh Cornwall-ah te hian Kristianna chu lutin a sawi a. Chuvangin, Wales ramah hian kum A.D. zabi 3-na vel daih tawh khan Kristianna chu a lut tawhah a ngaih theih a ni. England-ah chuan ringtuten Rom lal Diocletian-a hnuaia Kristian tihduhdahna pawh an tuar hman a. English zinga martar hmasa bera an sawi chu St. Alban-a te, Aaron-a leh Julius-a te an ni. Hun a lo kal zel a, kum zabi 6-na velah chuan inkulh hran (monastery) an ching a. Wales rama Bangor khuaa an monastery lenzia phei chu hlawm sarihah \hen a ni a, hlawm tinah mi inserh hrang mi (monk) 300 aia tlem lo an awm zel a ni. He monastery-ah hian mi sang hnih chuang an khawsa ho tihna a ni. Kum A.D. 484 khan puithiam (monk) pakhat Ninian-a chuan Ireland ramah inkulh hran (monastic system) hi a tihhmuh a. He thil hi Wales ramah pawh
www.mizoramsynod.org

10 a darh ta zel a. Tun hma chuan Monastery hi Wales ramah a tam hle a ni ang, tun thlengin building \henkhat chu hmuh theihin a la awm. A.D. 600 a\anga 800 inkar chhung hi Mi thianghlimte Hun (Period of the Saints) an ti hial a. Kristian mi hratkhawkhengho kha hmun bika inkulh (ascetic life)-in an awm hrang a, a chngin an zin kual a, Pathian thu an hril \hin a ni. Chuvangin, hmun pawimawh hming hi mi thianghlim hming tu ber emaw chawia vuah deuh vek a ni, entir nan, Llanddewi (Dewi=David) chu mi thianghlim Davida hming chawia vuah a ni a, Llanbedr (bedr=Peter) chu St. Peter-a hming chawia vuah a ni. Wales rama Kristianna luh tirh lam chuan Roman Catholic leh Celtic-ho tih dan zul zuiin a kal ber a. Zawi zawiin Calvin-a zirtirna zuiin Presbyterian kalhmang an zui ta zel a, tunah phei chuan Presbyterian Church of Wales an inti ta a ni. Calv i n istic M eth odist Koh h ran l o p ian c h h u ah dan Calvinistic Methodists an tih hi tunlai huna Presbyterian Church of Wales (PCW) dintute hi an ni a. Wales ramah chuan PCW hi Presbyterian kal dan zuitu awm chhun leh Welsh hnam ngei din nia inchhal an ni. Kum zabi 17-na chhung khan Saprama kohhran Church of England baka kohhran lo piang chhuak lian tham tak chu Non-Conformist (Nawn Kawnfawrmis) an tihte an ni a. Mizo \awng chuan Rualrem loho tihna tluk a ni ang chu. England Kohhran kal dan zui ve duh loho an ni. A tir lamah chuan Welsh \awng hmangho an ni ber a, Welsh \awng humhalhtu pawimawh tak an ni nghe nghe. Anni bakah hian Calvinistic Methodist Connexion an tih pawh a lo piang bawk a. Hei hi tun hnua Presbyterian Church of Wales an tih tak hi a ni.
www.mizoramsynod.org

11 A tir lamah chuan Presbyterian Church of Wales (PCW) hi a chunga tar lan ang hian Calvinistic Methodist Connexion tih an ni a; tin, The Corff (Da Kawf) ti pawhin thu ziakah chuan sawi a ni bawk \hin. Methodist Kohhran hi a tir lamah chuan Church of England mi ni reng chungin kum 75 chhung zet (kum 1811 thleng) chu kohhran chhuahsan lovin an awm zui a. An chhuah dawn pawhin hreh chung chungin an chhuak a ni. Hetia an chhuah takah chuan hmusittu an tam a, Pawl chhuakho (Dissenters) tiin deusawh takin an \awng khum \hin. Wales rama Church of England Kohhran hian vanduaina tak a nei a. Kohhran hi a rethei em em a, Pastor hlawh pawh hniam te te an pe thei \wk \wk a a. Pastor lar tak pakhat Daniel Rowland-a chu thla tin pawh ni lo, kum khatah Pound 10 chauh an pe thei a ni. An bishop-te pawh England rama mite ai chuan an hnianghnar lo bawk. Pastor indaih lohna a nasa a, Pastor pakhatin kohhran 3/4 emaw lai enkawl a ngai a. An bial kohhrante an tlawh \ha thei vak lo a ni. Chutiang bawkin bishop-te pawhin sum an tlakchham avang leh chhan dang avangin an bial an fang kht a, chu bakah Welsh \awng an thiam bawk si lo va, mipui nena an inkar a kak zau bawk. Sawrkar lah chu kohhran thilah a inrawlh thui a, sawrkar leh kohhran inzawm tlatna hian kohhran chu kawng tam takah a tih\huanawp phah bawk a ni. Chutih laiin sawrkar hotu Sir Walpole-a chuan a duh duh bishop-ah a ruat a. Bishop atan chuan mi chak vak lo, mi ni chuah, pawi sawi lo, a duh duha a kawih her theih tur deuh zel a ruat a; chuvangin, kohhranin a tuar a, a chak loh phah a ni. Chu lo rngah pawh bishop pakhat chuan Welsh hruaitu lar ber zinga mi Howell Harris-a a nemnghet duh lo va, bishop dangin Williams-a (Pentycelyn khua) a nemnghet duh lo bawk a, bishop dangin Daniel Rowlands-a a lo thunun (suspensed) bawk a, boruak a
www.mizoramsynod.org

12 \ha lo hle a. Heng mite hi hruaitu ropui, harhna hruaitute an ni bawk si a, kohhrana awm reng harsatna a awm phah ta a ni. Dissen ters ch i h ran gte Dissenters (Pawlchhuakho) an tihte chu Church of England a\anga chhuakte sawina a ni a. Kum zabi 16, 17 leh 18-na chhunga chhuakte a kawk ber bawk. Chng hun lai chuan Church of England chu sawrkar kohhran a ni ber a, sawrkar a inrawlh nasa hle \hin a ni. Kum 1662-a dan pakhat Act of Uniformity an tih an siam khan kohhran Pastor tur chu Anglican Kohhran nemnghehte chauh an ni tur a ni an ti a. Chumi duh lotute chuan England Kohhran chu an chhuahsan a; chuvangin, Rualrem lotute (Nonconformist) an ti ta a ni. Heng Nonconformists an tih zingah hian Act of Uniformity (1662) siam laia Church of England mite ngaihah chuan Presbyterian, Congregationalists, Baptist leh Quakers te an tel a ni. A hnua ding Methodists, Unitarians, Plymouth Brethren leh Salvation Army pawh an huamtir bawk. Heng pawlchhuakhote hian an duh loh ber leh an chhuahsan chhan ber chu kohhrana sawrkar a rawn inrawlh thui lutuk \hin hi a ni. Pawlchhuakho hi chi hnihin a \hen theih a, hetiangin Ch h u ak h m asate: Chhuak hmasahote chu hengte hi an ni Rational Dissenters, Adamites, Anabaptists, Barrowists, Behmenists, Brownists, Diggers, Enthusiasts, Familists, Fifth Monarchists, Glindletonians, Muggletonians, Puritans, Philadelphians, Ranters, Sabbatarians, Seekers, Socinians. Chhuak hnuhnungte: Chhuak hnuhnungho chu Baptists, Presbyterians, Congregationalists, Countess of Huntingdons Connexion, Quakers, Unitarians te an ni.
www.mizoramsynod.org

13 A chunga kan sawite hi England Kohhran a\anga chhuakte an nih avanga Pawlchhuakho tia koh an ni. Thurin leh kalhmangah an inang lo hle a, a \hen chuan Trinity Thurin an pawm lo. Mahse, England Kohhran an chhuahsan chhan bulpui ber chu kohhran thila sawrkar inrawlh thk lutuk an duh lo a ni ber. Calvinistic Methodist Kohhran lo din chhuah lai vel hian hruaitu \angkai tak tak Rev. Griffith Jones-a (1684-1761), Llanddowror khuaa mi te, Trevecca khuaa mi Howell Harris-a (1714-1773) te, Llangeitho khuaa mi Daniel Rowlands-a (1713-1790) te, Pantycelyn khuaa mi William Williams-a (1717-1791) te hi a sawi tel loh theih loh a ni. Thusawi an thiam a, thil an tithei a, hla lamah an sang bawk a, harhna hruaitute an ni. Mipui rilru an hneh em em a, mipuiin an zui dl dl reng a ni. Lehkha thiam sang an ni lo va; mahse, an hriatna a zau em em a ni. Chung hun lai chuan tleirawlho zingah Lalpa \awng\aina sawi chhuak thei mi uihm zat lek an awm an ti. Chuvangin, sikul din \haa hriain kum 1736 khan Harris-a chuan Charity School a din a. Griffith-an lehkhabu a lo pe khawm ve bawk a. An \ang rual \ha hle a ni. Sikul chang ni lovin Society pawh a din bawk a. He society hi sakhaw nun kaihruaitu atan a \angkai hle nghe nghe. Harris-a thusawi a\anga piangthar, hla phuah thiam lar zet mai William Williams-a (1717-1791) a lo tel belh a. Ani hi Pentycelyn khuaa mi a ni. Thil mak deuh pakhat chu Daniel Rowlands-a leh Howel Harris-a inkarah inhmuh thiam lohna a chhuak a. An thu buaipui chu, Karvari-ah Pathian a thi em? tih thu a ni. Hun eng emawti chhung he buaina hian a awh a. An society pawh pawl hnihah an in\hen phah hial a. Mahse, kum 1751-ah buaina chu a reh ta a. An pawl pahnih pawh chu 1762 harhna lo thleng chuan a suih fin leh thei ta a ni. He harhna hian Wales ram kohhran chanchinah pawimawhna tak a nei a ni.
www.mizoramsynod.org

14 Llangeitho khua hi hmanlai chuan Welsh mite tan an Jerusalem ang hiala sawi a ni. Kum 1780 \hal laiin he khuaah hian harhna a thleng a, Wales ram chhim lam zawng zawng a fang chhuak a ni. Hmar lam a thleng lo naa, a hnuah Rev. Thomas Charles-a (17551814) rawngbawlna a\angin hmar lamah pawh harhna a thleng ve a. Heng avang hian Wales ram chu Harhna thlenna ram tia sawi a ni ve fo. Hetih lai vela thil pawimawh tak pakhat thleng chu kum 1770 khan Rev. Peter Williams-a chuan Welsh Annotated Bible 4th Edition a tichhuak a, hei hian Methodists-ho a pui nasa hle a. Welsh \awng Bible hrilhfiahna chhuak hmasa a nih avangin Bible zir kawngah mi rilru chawk thotu a ni. Ani hian 1746 khan Methodist Kohhran a zawm ve a, thuhriltu ropui tak a ni bawk. Welsh rama Methodism a lo pian hma hian Nonconformists-ho chi hrang hrang, a chunga kan sawi tawh ang kha an awm tawh a. Chng zinga a lian deuh chu Independents, Presbyterian leh Baptist te a ni. Kohhran tam lam Dr. Rees-a sawi dan chuan Independents 35, Presbyterian 19, Baptist 15 a ni. Welsh Calvinistic Methodism lo pian dawn hian England Kohhran mi ni reng chungin Association pahnih an din a. Kum 75 chhung lai chu Church of England-ah an tel reng tho va. Hemi chhung hian tihduhdahna leh hmuhsitna an twk nasa hle a ni. Tibuaitute chuan dan (Conventicle Act) kalha che an ni tih tein an bei a, a chngin an kal khawm te hi lungin an vawm bawk a. Tihduhna chi tinreng an tuar a ni. Chutiang chu an boruak a nih avangin an rorel thutlukna pawh a rum ve hle bawk a. Kum 1831-a Tredeger khuaa South Wales Association kal khawm thurel leh 1832-a Mould khuaa North Wales Association thurel chuan Engti kawng mahin Union of Colliers te, Miners te, Firemen te chu kohhran member-ah lak luh loh tur a ni an ti a. Mi \henkhat heng pawl lo va zawmtute pawh an lo kir
www.mizoramsynod.org

15 leh hun bituk siamin chumi hnu lamah chuan ngaihdamna a awm lo vang an ti bawk. Kum 75 zet tihduhdahna karah pawh England Kohhran member an la ni fan a; mahse, a tawp a tawpah chuan loh theih lohnain a nang ta a, hreh chung chungin England Kohhran chu 1811 khan an chhuahsan ta nge nge a ni. England Kohhran mite lah chuan Pawlchhuak tiin an ko va, anni lahin mi dang pawlchhuakho ang an nih ve lohzia an inhre kar bawk si a. Chutih laiin Pembrokeshire Baptist-ho lahin an lo sawisel ve bawk a. Kohhran hrang anga an han din takah chuan an tana \ha tur an ngaihtuah a. Chutia Pawlchhuak min tih rau rau chuan tiin Protestant Dissenters angin Toleration Act dung zuiin an inziak lut ta a. Hei hian mipuiin an kal khawm an rawn tihbuai fo lakah a veng thei ta ni. An din tirh lamah hian Mizorama Tirhkoh emaw, Bible Women emaw kan tih ang deuh hian Laymen zingah Fuihtu (Exhorter) leh Thuhriltu (Lay-Preacher) an awm a, hengho hi thu hrilin an zin kual a, an \angkai em em a ni. Kohhran hrang anga an din tirh laia thil sawi hmaih loh chi chu kum 1811 thleng khan Calvinistic Methodist-ho chuan Pastor nemngheh pakhat mah an nei lo va, hei hi an harsatna lian tak a ni a. Kohhran member lah chu an pung nasa bawk si a. Chuvangin, Charles-a ho chuan mi eng emaw zat kal khawmin Bala khuaah chuan mi 9 an nemnghet a, a hnu lawkah Llandilo khuaah mi 13 an nemnghet leh a. Kum 1823ah chuan Rinna Thu puan chhuahna (Confession of Faith) an chhuah a. Hei hi Westminster Confession behchhana Calvin-a zirtirna dung zuia siam remna a ni. Kum 1826-ah Calvinistic Methodist Connexion Kohhran Thurin (Constitutional Deed) chu peih fel a ni ta a, mumal zawkin kohhran a kal \an ta a ni.
www.mizoramsynod.org

16 |HEN HNIHN A

Wales rama h ar h n a (Revi vals) Wales ram hi Harhna thlenna ram tia an sawi hi an chanchin a\angin a dikzia a hriat theih. Harhna thleng hi a chng chuan huam zim deuh te, tlema zau deuh te, a ram pum huap leh a \henawm ram thleng nghawng phkte a awm \hin. Kum 1866-ah Cwmafan (Ka-ma-fan) hmunah harhna a thleng a. Hemi hnu hian 1879-ah Rhondda hmunah a thleng leh a. A hnu kum riatah (1887) Camarthen (Ka-mar-then) khua leh Blaenau Ffestiniog (Bla-naw Fes-ti-ni-awk) khuaah harhna a thleng leh a. Kum 1890-ah Dowlais (Daw-lai) hmunah leh 1892-ah Pontnewydd (Paw-na-ud) hmunah a thleng leh bawk. Kum 1904-a thleng hi hriat lar ber a ni wm e, a hnuah 1949-ah pawh Hebrides Revival an tih a thleng leh bawk. Heng harhna thleng hi hmun bik huap deuh chauh a ni hlawm a. Tlema harhna hriat lar leh lian zual pathum a awm a, chungte chu Welsh Methodist Revival, 1859 Methodist Revival leh 1904 Revival te a ni. Harhna rnpui ber chu 1904-1905 laia thleng kha a ni a, hei hi chuan Khasi ram a thleng a, a hnuah Mizoram pawh a rawn thleng hial a ni. Harhna thleng chanchin hi kan sawi vek seng dawn lo va, a lian pahnih, Welsh ram pum huapa harhna thleng 1859 leh 1904-a mite chauh lo thlir zui ila. 1859 H arh n a He harhna hian UK pum pui a tuam a, chu bakah piangthar tam ber \um nia sawi a ni bawk. A in\anna chhui dawn chuan USA lam thlen a ngai a ni. Kum 1857 khan New York khuaah Dutch Reformed Kohhrana mi
www.mizoramsynod.org

17 pakhat Jeremiah Lanphier-a chuan |awng\ai Inkhawm Nilaini apiangin darkar khat neih a rawt a. A tirah chuan amah chauh a ni a, a karlehah chuan mi 20, a dawt lehah mi 40 an lo kal khawm a. An lo \hathnem takah chuan ni tin \awng\ai ho an rawt ta a. Tichuan, mi 100 lai an lo tling ta a. Thla thum hnuah chuan Biak Inah pawh an leng ta lo va, a \hente chu pawnah te an lo \awng\ai a ngai ta hial a. A bul hnaia Biak In pawh an hmang tel a, an la leng ta lo cheu va. Chuvangin, hall lian tak an hawh ta a, an la leng chuang lo va. Thla ruk hnuah phei chuan hmun 150 laiah an in\hen darh ta a ni. Chutiang chuan New York khawpuia \awng\ai \hin zawng zawng chu singnga chuang an lo ni ta. He harhna a\anga piangthar hi sumdawng mi (businessmen) ringawt pawh 25,000 an tling a ni. He harhna hian America ram pum pui leh Canada ram a tuam a. Tuifinriat kama lawng lian khalhtute pawh khawmual an lo thlen chuan Pathian Thlarauvin a man zel a, lawng captain 30 lai chu an piangthar a. He harhna chhung zawnga ringthar chu USA-ah ringawt pawh maktaduai khat zet an tling a ni. Chuti taka harhna nasa chu a tawp mai lo va, Europe khawmualpui a rawn tuam chho \an ta a, Ulster khua a lo thleng hmasa ber a, chu chu 1859 kumah a ni. He hmunah pawh hian mi nuai khat vel an piangthar bawk. Chutih lai vel bawk chuan Wales ramah harhna chu a lo lut bawk a. Mi nuai khat vel bawkin harhna an chang a. Wales ram bakah Scotland te, Ireland ram te leh England ram te pawh a tuam tel a ni. Ireland rama harhna hi The Kerry Revival tiin an sawi nghe nghe. Scotland ramah pawh mi nuai thum velin harhna an chang a. England-ah chuan 1864-ah khan harhna chang hi mi nuairuk aiin an tlem lo vang. UK pum pui chht chuan he harhna avanga Isua ringtu hi mi maktaduai khat aia tam an ni. Lawngpute pawhin harhna an chan zel avangin lawng lian chhungah pawh inkhawmna leh \awng\ai hona hun an hmang zel a ni.
www.mizoramsynod.org

18 He harhna hian Liverpool a thleng a, Liverpool-ah hian Rev. John Baillie-an hmeichheho zingah thu a sawi a, minit 45 a sawi hnuah sawmna a siam a, minit hnih hun a pe a. Minit hnih ral hmain nu pakhat chu chhuatah a tlu ta tawp mai a, harhna hnathawh a lo in\an chu a ni ta mai a. He khuaah hian mi 1800 vel lai Wesleyan Methodist-ho zingah ringthar an awm. 1904 -1905 Ha rh n a Kum 1904 harhna lo in\an dan hi sawi chian fak chu a harsa deuh va. A hma lama hmun hrang hranga harhna thleng khan hei hi a rawn hring chhuak ni bera ngaih a ni. Harhna thlen hma kum 1903 vela thuhriltu lar ber chu Joseph Jenkins-a a ni a. Ani hi New Quay-a Methodist thuhriltu a ni. Ani hian a awmnaah inkhawmpui a ko va, an hlim ta hle mai a, \henawm khuaahte an kal vel a. Kar tin \awng\ai hun ruatin an kal khawm a, Krista tana rinawmna vawn ngheh reng chu an thupui ber a ni. New Quay (Cardigan) khuaa hmeichhe tleirawl pakhat Florrie Evans-i chu tleirawlho inkhawmnaah (February 1904) hlau leh khr chunga inpuangin a thinlung zawng zawnga Isua a hmangaih thu a sawi a. He a thusawi avang hian Pathian Thlarau hnathawh a lo lang ta phut mai a ni. Heta \ang hian Candiganshire lamah pawh tleirawl zingah harhna chu a darh ta zel a ni. September thla a lo thleng a, Blaenannerch (Bla-na-nak) khuaah tleirawl inkhawmpui an nei leh a. Hemi \uma thusawitu chu Evangelist Seth Joshua-a a ni. Ani hi kum tam tak harhna dilin a lo \awng\ai tawh a. Chu a \awng\aina chu September 29, 1904-ah chhn a ni dawn tih rng a hre si lo. A chhnna chu a lo thleng ta ngei a, harhna hruaitu ropui ni tur Evan Roberts-a, kum 25 mi lek chu Pathianin a thur chhuak ta hlawl mai a ni.
www.mizoramsynod.org

19 Evan Roberts-a hi Glamorgan biala khaw te tak te, Swansea (Suan-si) a\anga mel sarih leka hla, Loughor (Lah-aw) khuaah kum 1878-ah a piang a. Ani hi kum 11 chhung harhna dila \awng\ai reng \hin a ni. Calvinistic Methodist Ministry lama tui mi a nih avangin September 13, 1904-ah Trefecca Theological College-a a zir theih nan Newcastle Emlyn Grammar School-ah a lut a. Chawlhkar hnih vel lek a awm hman tihah Thlarau pawlna a dawng a, chu chuan harhna a chawk chhuak ta a. Miten a thawm an lo hria a, a kngkai zel a. Wales chhim lama an ni tin chanchinbuah hial a rawn lang ta a, mei alh angin a darh ta hluai mai a ni. He harhna hi \halai zingah a ni ber. A unaupa Dan-a leh a \hian \ha Sydney-a te nen Revival Campaign-in an chhuak \an ta a. Harhna mei chu a alh zual zel a, minister-ho pawh Pulpit-ah thu sawi thei lovin an \hing\hi a, an tlu sawp nuaih ta mai a. Hetiang reng rengin ordained minister-ho zingah a la thleng ngai lo. Hmeichhe tleirawl Florrie-i rawngbawlna pawh a kal zel a. New Quay khuaa harhna thlen hnuah pawh nu valai deuhte ch u \h ahnemngai takin an \awng\ai zawm reng bawk a. Nl. Florrie-i hovin North Wales an fang kual a. An aw chu Lalpa thusawi nan an hmang a, chng zinga a \angkai zual chu Maesteg (mais-tek) kh u aa Pi Ann ie Dav ies-i kh a a n i. He harhna hian namen lovin mipui nun a khawih danglam a. Suahsualna (crime) a tlahniam nasa a, lung in (jail) pawh a ruak hial a. Zu rui mi an pianthar zel avangin zu zuarte an hlawk ta lo va. Ni khatah Re. 1 man hralhna hre lo pawh an awm thei hial a ni. |awng bawlhhlawh hmang \hin pawhin an hmang ngam ta lo va, Zion chanchin bak an sawi thei lo. Infiamna an n gaih h lu t em em Football leh Ru gby p awh an ngaihsak hlei thei ta lo va, khawvel tharah an chng a ni ringawt mai a ni. An hla sak uar ber chu Sap hla
www.mizoramsynod.org

20 lehlin, Llanelli khuaa mi zai thiam Sam Jenkins-a sak, Kei ang mi sual chhandamna tih hla a ni. Wales ram harhna chu a darh zau zel a, kum 1904 tawp dawn lamah phei chuan thlipui (hurricane) angin a thawk a, khawvel a deng chhuak hial a. France ram a\ang te, Turkey leh USA a\ang te leh khawvel ram hrang hrang a\angin Wales ramah an kal a, harhna an chang zel a, anmahni khaw lamah harhna chu an pu darh ta zel a ni. India hmarchhak ram Khasi ram leh Mizoram pawh a rawn thleng hial a nih kha. Kum 1904 harhna avang khan Wales ramah ringtu mi 1,00,000 laiin an pun phah a ni. Hetih laia an politics pawh a nghawng nasa hle bawk. David Lloyd-George-a, British Prime Minister ni tawh pawh khan inthlan dawna a bial pakhat chu harhnain a ei zo vek a, politics lam reng reng an ngaihsak lo niin a sawi hial a ni. Koh h ra n tlakh n ia m dan Kum zabi 19-na tawp lamah chuan Wales rama Kristianna chuan harsatna a tawk \an a, namen lovin phrna leh \hahnemngaihna pawh a rawn su buai \an ta a. Chng harsatna rawn siamtu langsar zualte chu Arminianism, humanism leh rationalism an tih te chu an ni ber a. Chu bakah pawh science lama thiamna a lo san deuh khan Darwin-a khan mihring lo pian chhuah dan (evolutionary theory) zirtirna danglam tak a rawn tichhuak a. Chutih laiin theology thar a lo chhuak bawk a, chu chuan kum tam tak kohhranin inkaihhruai nana a lo hman tawh dan kalh zwngin, thurin vawn lam aia ni tin nun lam khawih zwnga sawi uarna a lo piang ta bawk a. Mipui thlarau lam nun a rawn tibuai a, hetiang zirtirna leh boruak dang lo tleh hi England a\anga in\anin Wales ram a rawn hrt thleng a. Kum zabi 19-na tawp lamah chuan Wales Kohhran rinna chu swi nghinin a awm a. Rinna leh nun dan
www.mizoramsynod.org

21

(culture) chu a indo \an ta a ni ber. Kristiante chu an culture kalsana, a hranga awm tura zirtirna a lo chhuak bawk a. Chutih laiin an hnam leh kohhran phuar khawmtu ber Welsh \awng hmangtu an tlem tial tial bawk a, dan rual lohvin hei hian nghawng \ha lo tam tak a nei a ni. Kum 1904-a harhna pawh khan a su her zo tak tak ta lo a ni.
Ku m 1906-ah ch uan Wales ram ah Chu rch of Eng-land member an pung chiam a, mi 1,93,000 lai an tling a, chu chu Kristian zawng zawng hmun lia \hena hmun khat tluk vel a ni. Amaherawhchu, Church of En glan d a\an gin loh theih loh avan gin koh hran chhuahsan an lo awm a, June 1, 1920-ah an chhuahsan a ni. Church of England-in an thil neih (Property & Assets) eng mah pe lo mah se sum lamah a intodelh ve thei tho va. Church of England-in Bishop bial (diocese) pakhat mah a dah theih loh laiin Diocese p ahn ih an n ei th ei ta mai a. H etih lai v el hian Catholics pawh an \hang duang hle a. Kum 1851-ah Catholic mi 6500 vel chauh an ni a, 1907-ah chuan 65,000 lai an tling tawh a. Hengho hi a tam ber chu Irish m i lo pem lutte an n i. Ku m 1916-ah chu an Diocese pakhat dinin Archbishop pawh an nei thei ta hial a ni. Hetianga kohhran lian pui pui a awm ta \huau mai hian kohhran nun a nghawng lo thei lo a ni. Hetih lai vel hian European Romanticism an tih chuan Wales ram kohhran a rawn nghawng viau bawk a. Chu bakah khawvel Indopui (World War I) lo chhuak khan mi tam tak rilruah Pathian awm rin lohna a rawn tuh a. Tun hmaa an hnam nun leh Chanchin |ha kal kawp tlat \hin kha a rawn tihrang \an a. A pawi ber chu mihring nun innghahna bul ber Kristianna kha nghah hmunah a awm thei ta meuh lo kha a ni. Khawvel lama innghat ngam chiah lo, Kristian rinna vuan nghet
www.mizoramsynod.org

22 chuang bawk si lo, mi laklawh an lo awm ta a. Kristian inti ngam si lo, ring lo mi (pagan) nia inchhal ngam bawk si lo an tam a ni. Pathian thu thiam (theologian) zingah mi rilru hneh em emtu an lo awm a. Anni zirtirna lah chu Kristian thurin kalpui pangngai (Orthodoxy) kal pelin rilru hman (reason) leh tawn hriat (experience) lam an uar a. Nasa taka kohhrana mi rinawmten an do lt chung pawhin indopui tuartute rilru an hneh zawk tlat bawk si a. An hnam nun (culture) innghah nan Kristianna chu hmang tawh lovin culture dang an rawn din ta a ni. Indopui 1-na leh 2-na inkar chhung zawng khan Wales ramah Kristian member an tlahniam zel a, tunlai thleng pawhin a la tlahniam zel a. A chhan tam tak a awm a, a \hen chu an chauh vang ngawt ni bik lovin ei leh bar zawnna ber (e.g. Lungalhthei laihna hmun) a tawp avanga an pem darh tak vangin Biak In khr a ni ve bawk. Wales rama kohhran tlakhniam chhan lian bera ngaih chu khawvel indopui pahnih lo awm avanga nunna chn leh thil hloh leh tuarna namen lo an tawrh avang khan mihring nun a beidawng nasa a, an hmangaihte an thi a, an in leh lo an chn bawk a, Khaw nge Pathian hi a awm a, engati nge hetiang taka kan tuar a phal? Pathian hi a awm lo a ni ang tih hialte an ngaihtuah a, an nun a beidawn vang a ni. Hma lam an thlir a, beisei tur an hre lo va, indonaa kal \halaite dama lo haw chhun lah chuan indonaa mihring tuarna rapthlak lutuk an va hmuh khan an rilru a tibeidawng a, kohhran kha an thlamuanpui zo ta lo va; chuvangin, mi \hahnem tak chuan kir leh tawh lo turin kohhran an chhuahsan phah hial a ni. Chutianga rilru beidawng taka an awm lai chuan hna hmuh harsatna (unemployment problem) a lo awm zui ta bawk a. Indopui avanga Welsh mihring
www.mizoramsynod.org

23 thi tam chuan an hnam pum pui (population) a nghawng hle a. Kum 1931-ah Welsh \awng hmang zaa 37 vel (37.2%) kha 1951-ah chuan zaa 29 vel (28.9%)-in an tlahniam tawh a ni. Welsh \awng hmangtu an tlem tih chuan Welsh Kohhran an tlem tihna tluk hial a ni. Kohhranin ama huang chhungah zirtirna dik lo avanga a tuar mek laiin pawn lam a\anga harsatna lo kal a hautak bawk a. Indopui 2-na hnuah phei chuan khawvel thiamna a sang a, Kristianna hmuhsitna a rawn keng tel a. Finna (Rationalism) an tih zirtirna chuan Europe ram pum pui a nghawng a, Wales ram pawh a bng thei bik lo. Rationalism chuan Kristian zirtirna a behchhan lo va; chuvangin, Kristianna chu tlahniam lo thei a ni lo. Tun hma lama Pathianni an serh kha serh dan danglam a lo piang a. Pathiannia dawr (zu dawr) hawng an lo awm \an a, cinema hall an hawng bawk a. Zu zuar leh zu in an lo pung a, hnam pum pui nun phung a rawn nghawng a; chu bakah sum ringawt ngaihtuahna a lo sang a, mi mal nun chauh inngaihtuahna (individualism) a lo \hang lian a, chu chuan mi hausa leh mi rethei inkar khi a tizau va, mi lungawi lo an lo pung a, sual chi tinreng, tualthah leh insuam thlengin a lo pun phah a ni. Europe ram pum puia finna lama harhna (Enlightenment) chu a bul tumtu lian takah a puh theih ang. He ngaih dan ang hi chuan khawvel hi thlirna tlang danga thlir a nih avangin sakhua hi a pawimawh lo tlat a ni. Kohhran hruaitute pawhin an thlir zim deuh bawk a ni ang, kohhran mal (Tualchhung Kohhran) ngelnghehna ngawt bak hma lam an thlir thui lo deuh nia ngai pawh an awm bawk a ni. Tu n l ai din h mu n A dik taka sawi chuan Wales ram kohhran hi a pum puiah an tlahniam a ni. Khawi lai laiah emaw
www.mizoramsynod.org

24 chuan Biak In zauh ngai khawpa member pung sawi tur tlem te erawh chu an awm ve bawk. Biak In khr leh hralh hi a chhan chi hrang hrang a awm thei. A \hen chu luahtu tur awm tawh loh vang a ni a, a \hen chu an retheih vangin a enkawlna (maintenance) a hautak si a, an zawh loh avangin hralh lo thei lo dinhmunah an ding a, a \hen chu eizawnna hmun danga an kal vek vangin an Biak In an tihral a ngai bawk. Chu lo rngah pawh Wales ramah hian an vanglai pawhin an mamawh aia tam Biak In an sa tih hi an sawi fo bawk. Inhnaih te tein Biak In a ding fur rng a ni. Tunlai Wales ram kohhran dinhmun hi a \ha tawk lo hle chungin kohhran chuan inkhawmpui rorel leh thil dang a tih pangngai chu a la chhunzawm ve reng a. An inkhawmpui (Presbytery & Assembly) -ah chuan an rorel chu English leh Welsh \awngin an ziak kawp zel \hin. Kum tinin Presbytery inkhawmpui an la nei a, Wales ram pum pui huapin Assembly inkhawmpui pawh an nei ziah \hin. An Assembly hnuaiah hian Mission Board te, Christian Education Board te, Davies Lecture Board te, Church & Society Board te, Ministerial Board te, Finance & Property Board te, Communications Board leh Life and Witness Board te an nei a. Heng Board hrang hrang hian Assembly-ah uluk taka siamin report an pe lut \hin. Chu bakah kohhran inzawmkhawm (Council) pawh an din thar thei zel a. Kum 1956 khan Council of Churches for Wales an din a. He Council-in a hnathawh \ha tak pakhat chu 1961-ah Welsh Bible tunlai \awnga letlingtu tur Joint Committee a din a. He committee-ah hian kohhran lian deuh deuh aiawh an tel vek a ni. He committee hian lehlin hna chu zovin 1988 khan an chhuah thei ta a, hei hian Welsh mite hnenah rilru thar a pe a, \hahnemngaihna thar pawh an neih phah nasa hle a ni.
www.mizoramsynod.org

25 Kum 1983 khan kohhranah hmeichhia leh mipa tan committee hrang ve ve siamsak an ni a. Hmeichhe pual bikah phei chuan Network of Christian Women Together in Wales an tih chu an din bawk a ni. Hei vang hian kohhranah mipa aiin hmeichhia an cht tam zawkna lai a tam mai. Kohhran pakhatah (Bridgend) phei chuan Good Friday-a sakramen \hehtu minister (He lehkha ziaktu hi) puitu tur awm chhun chu hmeichhia hlir an ni! Wales ram kohhranah chuan mi upa lam deuh vek an inkhawm a, \halai chu tlem te an tel ve chauh a ni. Mizoram leh ram dang ang bawkin \halai zingah tunlai thiamna hmanrua leh infiamna hian \halaite a tibuai hle a. Mizoramin kan tem ve hma daih khan anni phei hi chuan an lo tem tawh a. Anmahni ngei zawh pawhin kohhran a tlakhniam chhan zingah Science leh Technology lama hmasawnna hi an sawi tel a. Chu bakah chuan infiamna an uar a, Pathianni leh a chhehvel (weekend)-a infiamna hmuhnawm tam lutuk (Football, etc) leh computer, internet leh mobile phone-te hian \halai a rn a, an nun a tichhe nasa niin an sawi \hin. A mala lk chuan materialism hi an tuar nasa ber a tih theih wm e. Tunah tak hian Presbyterian Church of Wales (PCW) hnuaiah hian kohhran 650 a awm a, member erawh chu an tam lo va, 30,000 vel an ni. Nemngheh rawngbawltu (ministers) 50 leh Lay workers 25 vel an nei a, Pastor Bial 58 a awm. Training Centre pahnih an nei a, chungte chu Coleg Y Bala leh Coleg Trefeca a ni. Mission work lamah pawh a la inhmang reng a. Kohhran pawl dang thawhpuiin hma a la mek bawk. Khasi ram leh Mizoram bakah pawh khawvel hmun dangah a thawk \hin a; mahse, a remchang tawh lo va. Council for World Mission (CWM) nena thawk dunin Mission Enabler pawh a ruai a, tunah hian Mizoram a\angin Synod-in Rev. Dr. H. Sangkhuma leh Rev. Z.
www.mizoramsynod.org

26 John Malsawma Colney-te Pastor hna thawk turin a tir a, Wales ramah rawng an bawl mek a ni. PCW hian rilru zau tak puin khawvel ram danga kohhran pawl dang a thawhpui reng a, hengahte hian member a ni (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) Cytun (Churches Together in Wales) The Covenant Churches in Wales Churches Together in Britain and Ireland Conference of European Churches (CEC) Council for World Mission (CWM) World Communion of Reformed Churches (WCRC) World Council of Churches (WCC)

Kohhran Hmeichhia pawhin hna an thawk nasa hle a. Welsh ramah Women Department hi hmun li-ah an in\hen sawm a. Welsh \awng hmang Wales hmar lam leh chhim lam, English \awng hmang Wales hmar lam leh chhim lam tiin. Kum tinin May thlaah Rally an nei \hin. Tin, ram dangah pawh hnathawktu an pui \hin a, Africa rama Malawi leh Zambia rama HIV/AIDS programme pawh an \anpui a, chanchinbu pawh an chhuah reng bawk. Tl an gk aw mn a Wales ram dinhmun kan zir tak a\ang hian Mizo Kristiante pawh inen fiah kan \ulna a awm ngei ang. Wales ram angin kum 500 vela upa kan nih hunah chuan tun ang hi kan ni reng ang em tih sawi a harsa. Khawvel hipna hi do zo tura \an kan lak reng erawh chuan zam tur kan ni lo vang. Kohhran dintu leh neitu Krista chakna kan belh reng phawt chuan. _______
www.mizoramsynod.org

27 LEHK HAB U R A WN TE

Roberts, J. The Calvinistic Methodism of Wales. Caernarvon: The Calvinistic Methodist Book Agency, n.a. Davies, Noel. Wales, Language, Nation, Faith and Witness : Gospel and Culture, Pamphlet 4. Geneva: WCC Publications, 1996. Williams, William. Welsh Calvinistic Methodism, 3rd Edition. Bryntirion, Bridgen, Wales: Bryntirion Press, 1998.

Proceedings of the Presbyterian Church of Wales General Assembly, 2007.


Life and Witness Board: Discussion Document. November 2007. PCW.

The Treasury. A Monthly Bulletin of the PCW.


Internet Website.

www.mizoramsynod.org

28

www.mizoramsynod.org

Das könnte Ihnen auch gefallen