Ivstiniana Prima - Cariin Grad Bernard Bavant Vujadin Ivanievi

Beograd 2003.

PREDGOVOR Prvo istraivanje u Srbiji jednog ranovizantijskog grada iz VI veka obavljeno je 1912. godine, kada je Vladimir Petkovi, tada jo kustos Narodnog muzeja u Beogradu, zapoeo iskopavanje Cariinog grada kod Lebana. Balkanski ratovi i Prvi svetski rat prekidaju ovaj posao i tek 30-ih godina 20. veka iskopavanja su nastavljena. Tada Petkovi iznosi hipotezu da se Cariin grad moe identifikovati sa Justinijanovom zadubinom Iustiniana Prima, podignutoj u blizini njegovog rodnog mesta Taurisiona i Bederijane, rodnog mesta njegovog ujaka cara Justina I. Pisac Prokopije, koji u svom delu "O graevinama" (De aedificiis) panegiriki opisuje Justinijanove graevinske poduhvate, u etvrtoj knjizi odslikava ovim reima Justinijanu Primu: sazidavi tamo vodovod, postie da grad neprekidno obiluje nepresunom vodom. I mnogo drugih znatnih i pomena dostojnih (graevina) sagradio je osniva grada. Nije lako pobrojati sve hramove boje, nemogue je opisati sve zgrade za nadletva, veliinu tremova, lepotu trgova, esme, ulice, kupatila, prodavnice. Bee to prosto naprosto grad velik i mnogoljudan..... Na priblino takve ostatke naili su arheolozi koji su i posle II svetskog rata nastavili istraivanje ovog zaista prelepog arheolokog nalazita. Zato nije neobino da su i nai francuski prijatelji i kolege bili zaneti i njegovom lepotom i naunim problemima koje Justinijana Prima krije u svojim nedrima. Pominjemo, sa velikom zahvalnou, na prvom mestu profesore Noela Divala i an Miel Spizera, koji su zajedno sa Vladislavom Popoviem i Vladimirom Kondiem oformili znaajan nauni projekat iji su rezultati delom publikovani u dve sveske edicije Cariin Grad. Posebno se zahvaljujemo Bernaru Bavanu, istraivau CNRS-a, koji je imao smelosti i snage da u najteim trenucima za Srbiju hrabro nastavi sa Vujadinom Ivanieviem, viim naunim saradnikom u Arheolokom institutu, iskopavanja ovog izuzetnog nalazita. Sasvim je sigurno da i njihova dobra volja i hrabrost ne bi bili dovoljni da nije bilo razumevanja nadlene administracije u Francuskoj, kao i francuske Ambasade i francuskog Kulturnog centra u Beogradu, kroz sve vreme nedaa koje su potresale nau zemlju. I ova izloba, plod zajednikog rada srpskih i francuskih naunika, na najbolji nain pokazuje koliko su i dalje vrste i neraskidive veze izmeu naa dva naroda. Dr Miloje Vasi Direktor Arheolokog instituta

1 - Istorijat istraivanja Cariin Grad lei na blagim padinama koje se sputaju od planine Radan ka Leskovakoj kotlini, na mestu van glavnih putnih tokova. Ovo je jedan od osnovnih razloga to su se tek krajem ! veka pojavile prve vesti o znaajnim osta"ima grada izgubljenog u dolini #uste reke, na trome$i izme$u %ojnika, &edve$e i Lebana. Ruevine je prvi opisao &ita Raki' ())*. godine u listu Otadbina.

Osta"i grada, koji su vekovima budili matu metana, dospeli su u iu interesovanja naune javnosti nakon prvih arheolokih iskopavanja, sprovedenih u predveerje balkanskih ratova (+(,. godine. -ladimir #etkovi' izabrao je za poetak radova najviu taku, dominantan plato na kome je otkrio ostatke episkopske bazilike. #onesen veliinom grada, otkri'em velike "rkve, mnotvom arhitektonske plastike i osta"ima mozaika, izneo je prve hipoteze o imenu naseobine i njenom trajanju, koje i danas zaokupljaju panju strunjaka. #retpostavio je da je re o .ustinijani #rimi koju je podigao vizantijski "ar .ustinijan ! /0,12 0304 u blizini mesta svog ro$enja, dok je njen nestanak sa istorijske pozorni"e vezao za vreme "ara !raklija /3(*235(4 i najezde 6lovena. Ratni vihori i ekonomske teko'e mlade drave spreili su nastavak istraivanja koja su obnovljena tek (+73. godine pod pokroviteljstvom dveju kljunih institu"ija, 6rpske kraljevske akademije i 8niverziteta u %eogradu, a pod vo$stvom prvog istraivaa -ladimira #etkovi'a. Godine (+71. radovima se prikljuio 9ran"e &esesnel. :ova sistematska iskopavanja, struno osmiljena i sprovedena, prekinuta su (+5*. godine ;rugim svetskim ratom. 8 ovom periodu, jednom od kljunih u istraivanju grada, otkriven je kompleks <kropolja sa bedemima, kulama, istonom kapijom, =piskopskom bazilikom, krstioni"om, >?onsignatorijumom@, "entralnom uli"om sa porti"ima i >=piskopskom palatom i ankesima@. Godine (+7). zapoeta su i iskopavanja Gornjeg grada. :a ovom prostoru su u roku od tri godine istraeni kruni trg, delimino uli"e sa porti"ima, juna kapija i deo AortiAika"ije, delovi objekata uz junu uli"u, krstoobrazna "rkva i "rkva sa kriptom. #anju naunika privukli su i objekti u neposrednoj i daljoj okolini grada, kao to su brana na Cariinskoj re"i, utvr$enje kod "rkve 6v. !lije, bazilika u 6vinjari"i, bazilika i terme u Radinov"u, ruevine Blate. -eliki broj otkrivenih gra$evina u ovom kratkom periodu ukazao je na vanost Cariinog Grada i na njegov znaaj u istoriji vizantijskog urbanizma. Bahvaljuju'i ovim iskopavanjima Cariin Grad je zauzeo svoje zaslueno mesto u naunim krugovima. :akon prekida od 1 godina, istraivanja su obnovljena (+51. i trajala su sve do (+1*, sa manjim prekidima (+5), (+31. i (+3+. godine. Cokom ovog perioda iskopavanja su proirena i na prostor ;onjeg grada, kao i na objekte podignute van gradskog jezgra, u neposrednoj okolini. Radovi na lokalitetu povereni su novoosnovanom <rheolokom institutu 6rpske akademije nauka. Ba rukovodio"e prve kampanje istraivanja bili su odre$eni <leksandar ;eroko i 6vetozar Radoji', dok je ostalim rukovodio Dor$e &ano2Bisi, kome se kasnije pridruila :evenka 6premo2#etrovi'. #omenuti autori otvorili su novu strani"u u prouavanju grada ostavivi vidan peat u njegovoj spoznaji. Godine (+51. nastavljena su obimna iskopavanja u etvrtima oko krunog trga, istone uli"e u njenoj "eloj duini i istone kapije Gornjeg grada, kao i dela severne uli"e. Ovom prilikom privedena su, praktino kraju, istraivanja bazilike sa kriptom, gde su u podzemnoj prostoriji otkriveni urueni stubovi i kapiteli, delovi mozaika i Aresaka koji su krasili "rkvu. Ba vreme ove kampanje istraivanja su po prvi put izvedena na prostoru ;onjeg grada na junom bedemu, sa "iljem deAinisanja obima gradskog jezgra. Otkopani su delovi ugaonih kula i delimino juna kapija, a radovi su sprovedeni i na brani na Cariinskoj re"i. <. ;eroko i 6. Radoji' skrenuli su panju na postojenje >#odgra$a@ koje je bilo branjeno zemljano2palisadnom AortiAika"ijom. Ova istraivanja, usmerena na niz odvojenih "elina, jasno su ukazala na svu slojevitost Cariinog Grada, koja nije ograniena samo na utvr$enjeno urbano jezgro, ve' i na njegovu neposrednu okolinu. #rilikom preuzimanja iskopavanja (+5+. godine, Dor$e &ano2Bisi postavio je novi, planski program istraivanja, koji je imao za "ilj upotpunjavanje osnova gra$evina i plana grada. On se ogledao u dopuni ranije otkrivenih gra$evinskih "elina i njihovom povezivanju, kao i otkrivanju novih spomenika. 6lede'i ovaj program, nakon analiza avionskih snimaka i topograAije terena, zapoeto je istraivanje novih gra$evinskih "elina. Od (+5+. do (+0*. godine otkrivena je trobrodna bazilika sa transeptom u ;onjem gradu, sa znaajnim osta"ima kamene plastike i vanrednim mozai"ima u "entralnom brodu. Godine (+0,. zapoeto je iskopavanje trikonhalne bazilike

podignute van bedema, gde su tako$e otkriveni osta"i mozaika, kao i Aresaka u visini sokla. 8 ovom periodu upotpunjen je plan krunog trga i gra$evina uz severnu, istonu i zapadnu uli"u Gornjeg grada, a dovrena su i istraivanja "rkve sa kriptom, zapadne i istone uli"e, istone kapije zajedno sa severnom kulom, june uli"e i trema krstoobrazne "rkve. :akon intenzivnih radova obim istraivanja se, izme$u (+05. i (+0+. godine, smanjuje. 8 ovom periodu iskopano je nekoliko vanih objekata, bazilika ispod <kropolja i terme van grada, dok je u ;onjem gradu samo delimino ispitan jedan od najve'ih objekata na Cariinom Gradu, za koji se ispostavilo da predstavlja veliku "isternu. Od (+0+. do (+3). godine aktivnosti na istraivanju Cariinog Grada se i dalje smanjuju. 8 pomenutom razdoblju istraeni su delimino Evilla urbanaE u Gornjem gradu, dvojna bazilika, terme, istona uli"a i istona kapija, kao i objekti severno od bazilike sa transeptom u ;onjem gradu. :akon viegodinjeg prekida, iskopavanja su obnovljena (+10. godine pod rukovodstvom -ladimira ?ondi'a i -ladislava #opovi'a. 8 periodu od (+10. do (+11. godine dopunjeni su poda"i o ranije istraenim objektimaF junoj kapiji Gornjeg grada, dvojnoj bazili"i u ;onjem gradu i trikonhalnoj bazili"i van bedema, a zapoeto je iskopavanje prostora uz juni bedem Gornjeg grada, kao i ugaone jugozapadne kule rezervoara. #ored ovoga, otkrivena je nova gra$evina 2 jednobrodna bazilika na junom platou van grada, istono od trase akvedukta. Godine (+13. proueni su i objekti u blioj okolini 2 utvr$enje na prostoru "rkve 6v. !lije i "iglarska pe' u podnoju Cariinog Grada uz 6vinjariku reku. Bnaaj grada u anti"i, kao sedita arhiepiskopa severnog !lirika, i njegova ouvanost bili su od presudnog znaaja za pokretanje novog programa istraivanja i uspostavljanje naune saradnje izme$u Aran"uskih i srpskih strunjaka, na elu sa :oel ;ivalom, -ladislavom #opovi'em, Gan &iel 6pizerom i -ladimirom ?ondi'em. 8 prvoj Aazi naune saradnje, u razdoblju od (+1). do (+)5. godine, istraivanja su bila razdeljena na dva nauna programa. #rvi je obuhvatao istraivanja sakralne arhitekture H episkopske bazilike i njenog kompleksa, kao i drugih "rkava otkrivenih prethodnih de"enija. Radilo se o revizionim iskopavanjima koja su imala za "ilj prikupljanje neophodne gra$e, radi publikovanja pomenutih objekata. ;rugi program bio je Aokusiran na istraivanje novih spomenika proAanog karaktera. !zabran je kvart u Gornjem gradu uz juni i zapadni bedem, ije je istraivanje zapoeto jo (+10. godine. :a pomenutom prostoru iskopan je kompleks koji je protumaen kao sedite vojnog komandanta 2 principia. Od (+)(, odnosno (+)5. godine, zapoet je novi program iskopavanja koji je imao za "ilj istraivanje stambenog kvarta grada. !deja je potekla iz injeni"e da u svetu ovoj problemati"i nije bila posve'ena duna panja i da su dosadanja istraivanja bila usredsre$ena prvenstveno na izuavanje sakralnih objekata 2 bazilika i AortiAika"ije, a manje na proAane gra$evine. #re poetka arheolokih iskopavanja, ekipa na elu sa <lanom ?ermovranom sprovela je elektro2magnetsko istraivanje junog dela ;onjeg grada, radi izbora povoljne loka"ije za iskopavanja. #ored ovog, tokom nekoliko kampanja, pomenuta ekipa ispitala je veliku povrinu van gradskih bedema, pogodnu za naseljavanje. !straen je plato na junom prilazu grada, kao i istone padine podno istonog bedema ;onjeg i Gornjeg grada. #rva iskopavanja u naselju u ;onjem gradu zapoeta su pod rukovodstvom Gan &iel 6pizera i -ladimira ?ondi'a (+)(. godine, i trajala sve do (++*, kada su prekinuta zbog me$unarodne izola"ije .ugoslavije. Radovi su obnovljeni (++1. godine, sa novim rukovodio"ima %ernarom %avanom i -ujadinom !vanievi'em. :ovi tim revidirao je program i proirio ga istraivanjima koja su obuhvatila "eo prostor jugozapadnog dela ;onjeg grada, zajedno sa AortiAika"ijom 2 junim i zapadnim bedemom, junom kapijom, portikom, uli"om, akveduktom, ukljuuju'i sve objekte na pomenutom prostoru. Bahvaljuju'i upravo ovoj injeni"i, istraeno je u "elosti naselje koje se razvijalo na prostoru izme$u zapadnog bedema i glavne uli"e ;onjeg grada, sa jedne strane, i junog bedema sa druge. .o uvek nije utvr$ena severna grani"a koja je, najverovatnije, bila odre$ena poloajem velike "isterne.

2 - Prikaz grada 8tvr$eno naselje na Cariinom Gradu, duine preko 0** m, podignuto je na izduenoj i uzvienoj gredi koju sa istone strane uokviruje Cariinska, a sa zapadne 6vinjarika reka. 8rbano jezgro sainjeno je od tri "eline <kropolja, Gornjeg i ;onjeg grada, na koje se nadovezuju iroko podgra$e i spomeni"i u blioj i daljoj okolini. :a najviem platou, na severnom zavretku grede, koji dominira nad okolinom, postavljen je <kropolj nepravilnog poligonalnog oblika, okvirnih dimenzija (** I (** m. !spod njega, na blagim padinama koje se u irokom luku sputaju ka istoku, severu i jugu, lei Gornji grad duine oko 7** m, i irine od ,7* m u severnom do (** m u junom delu. :a juni deo Gornjeg grada naslanja se nova "elina 2 ;onji grad, koji zauzima izdueni ravan plato nepravilnog pravougaonog oblika, duine oko ,,* m i irine od (,* do (** m. :a platoima i padinama oko utvr$enog grada nalazilo se podgra$e branjeno sa june strane velikim odbrambenim rovom, dok ga je sa istone i severne strane titila zemljana AortiAika"ija. Obe pomenute linije odbrane bile su, najverovatnije, ojaane palisadom. 8 okviru ovog branjenog prostora, ali i izvan njega, bilo je podignuto niz gra$evina, dok su na obalama reka bile smetene zanatske radioni"e. :a Cariinskoj rei"i nalazila se brana2most iznad koje se, na jednom 'uviku, uzdizalo manje utvr$enje pravougaonog oblika. &reu neposredne odbrane grada inile su jo tri AortiAika"ijeF na istoku osmatrani"a na lokalitetu ?ulite2.ezero, na severu utvr$enje kod 6aki"ola i na jugozapadu Gornje Gradite. 8i prostor grada, branjen mo'nim kamenim bedemima, bio je veliine oko (* hektara, dok je podgra$e zauzimalo znatno ve'u povrinu. Gradskom arealu pripadao je i zanatski "entar smeten u podnoju grada, na obalama reka. #rema urbanistikoj shemi, sa <kropoljem, "entralnim trgom i nizom uli"a sa porti"ima, Cariin Grad je predstavljao tip naselja nastalog po uzoru na istone gradove, dok projektovani blokovi H insule, kojima su reeni unutranji prostori, svoje nasle$e duguju rimskoj tradi"iji. Akropolj Baravnjeni plato <kropolja opasan je bedemom ojaanim isturenim potkoviastim kulama, smetenim sa jedne i druge strane istone kapije /14, kao i na severnom bedemu i pravougaonim isturenim kulama na junoj i severnoj kurtini. Ceo prostor <kropolja, podeljen na dva dela "entralnom uli"om sa porti"ima postavljenom u osi severoistok H jugozapad /24, bio je namenski odre$en za sakralni prostor, za smetaj episkopskog sedita. :a junoj polovini podignuta je katedralna "rkva sa baptisterijumom i jednim manjim objektom, protumeenim kao >?onsignatorijum@, dok se na severnom delu nalazio kompleks od tri gra$evine, u literaturi poznat kao >=piskopska palata@. =piskopska bazilika je me$u prvim spomeni"ima otkrivenim na Cariinom Gradu, jo (+(,. godine /34. Re je o impresivnoj trobrodnoj i troapsidalnoj "rkvi sa narteksom i atrijumom sa velikom pis"inom. 8kupna duina bazilike iznosila je 35, a irina ,, m. 8nutranji prostor bio je izdeljen sa dva niza od po pet stubova sa kompozitnim kapitelima, sa redovima uvijenog akantovog li'a i protomima na mestu voluta, na "entralni deo i bone brodove. Oltarski prostor, koji je komuni"irao sa po jednim manjim pravougaonim prostorom, protumaenim kao protezis i $akonikon u zavretku bonih brodova, zavravao se polukrunom apsidom sa unutranje strane i trolanom sa spoljne. <psidiole ovih prostorija zavravale su se polukruno. #odovi "entralnog broda, a verovatno i bonih, kao i narteksa, bili su pokriveni mozai"ima koji su ouvani samo Aragmentarno, dok su ostale prostorije bile poploane opekama. <trijum bazilike, sa velikom pis"inom useenom u steni, bio je okruen porti"ima sa stubovima sa jonskim impost kapitelima. 6ude'i prema nalazima ko"ki"a od staklene paste, zidovi atrijuma bili su ukraeni zidnim mozai"ima. -elika pis"ina u atrijumu "rkve, koja se punila kini"om, predstavljala je neku vrstu otvorene "isterne 2 vanog objekta za oblast poznatu po nedostatku vode. :a baziliku se sa june strane, jednim portikom, nadovezuje monumentalni baptisterijum koji predstavlja gra$evinu kvadratne osnove, duine (1,0 m /44. Centralni

prostor je tetrakonhalne osnove, dok su u uglovima baptisterijuma postavljene etiri pravougaone prostorije nejednakih dimenzija. 8 sredinjem prostoru, izme$u konhi, uzdizali su se stubovi sa masivnim kompozitnim kapitelima koji su nosili kupolu. 8 "entralnom prostoru, ispod kupole, smetena je pis"ina u obliku krsta obloena mermerom. %aptisterijum je bio bogato ukraen sude'i po nalazima mermerne oplate, mozaika od staklene paste i Aresaka. ;eo ovog dekora sauvao se u konhama, gde su otkriveni dobro ouvani mozai"i sa geometrijskim ornamentima u severnoj i junoj i geometrijskim, ivotinjskim i biljnim motivima u istonoj i zapadnoj konhi. 8 junom delu <kropolja, paralelno sa bedemom, nalazi se jedna gra$evina pravougaone osnove, priblinih dimenzija (7 I ) m, sa dva predvorja na junoj i zapadnoj strani / 4. ?arakteristiku ovog objekta predstavlja pravougaona apsida na istoku koja sasvim jasno ukazuje na oAi"ijelnu Aunk"iju ove gra$evine. #rema dosadanjim istraivaima, ovaj objekat je protumaen kao >?onsignatorijum@. 6lian prostor, ali znatno razvijeniji, sa pravougaonom apsidom na severu i bonim prostorijama, podignut je u severnom delu <kropolja /!4. Re je o sredinjem objektu, ukupne duine od preko 1* m, koji pripada jednom kompleksu od tri gra$evinske "eline. Osnove druga dva objekta, istonog sa dve prostorije nejednakih dimenzija i zapadnog sa nekoliko prostorija me$usobno povezanih, bile su diktirane sa jedne strane severnim portikom, a sa druge blizinom bedema <kropolja. !zme$u sredinje i istone prostorije nalazilo se poploano dvorite i osta"i stepenita, koji ukazuju da su pomenuti objekti imali sprat. Ovaj gra$evinski kompleks protumaen je kao episkopski dvor sa prate'im objektima. OAi"ijelnost "elog prostora jasno je podvuena reprezentativnom gra$evinom sa apsidom u sreditu kompleksa. Gornji grad :ajrazvijeniju "elinu na Cariinom Gradu predstavlja, svakako, Gornji grad na ijem je najviem, severozapadnom delu podignut <kropolj kao zasebna "elina. #rema tumaenjima Jedomira -asi'a, re je o naknadnom preoblikovanom planu koji je u svom izvornom obliku predstavljao jedinstvenu "elinu sa krunim trgom ispred episkopske bazilike i sa glavnim osovinama, cardo2om i dekumanus2om, koje su se sustizale u sreditu grada. Crasa bedema Gornjeg grada, koja se jasno nazire u konAigura"iji terena je, u odnosu na topograAiju terena, postavljena du blagih padina severnog dela grede. 9ortiAika"ija Gornjeg grada slabo je prouena i do sada su istraene dve kapije, istona i juna, delovi bedema uz same kapije, kao i jedan broj kula, me$u kojima se izdvaja jugozapadna ugaona kula 2 rezervoar. !stona kapija, potkoviaste osnove, Alankirana sa obe strane pravougaonim isturenim kulama, izdvaja se svojim reenjima od ostalih objekata ove vrste na Cariinom Gradu /"4. #ostavljena na strmim padinama i sa stepeninim prilazom, sude'i prema izvetajima, ova kapija nije bila namenjena za kolski prolaz. 6asvim drugu Aunk"iju imala je juna kapija branjena isturenim petougaonim kulama, preko koje se odvijao glavni saobra'aj, dok su za peake bile odre$ene poterne smetene sa suprotnih strana kula /#4. Bapadni trakt junog bedema istraen je sa unutranje strane do ugaone kule 2 "isterne /$4. Re je o vanrednom objektu, sa zidovima ojaanim impregniranim vodonepropustivim malterom, koji je predstavljao krajnje odredite akvedukta. 8 ovom rezervoaru voda se akumulirala i dalje sprovodila sistemom olovnih "evi ka severnom delu Gornjeg grada. 6redinji deo Gornjeg grada predstavljao je kruni trg, gde su se ukrtale glavne gradske komunika"ije koje su delile povrinu na etiri nejednaka prostora. Bnatnog udela u komponovanju urbanistike strukture igrao je pad terena i terasasta reenja prostora, kao i podizanje objekata u vie nivoa. Oko trga, trijumAalnog karaktera, i du uli"a sa pokrivenim tremovima podignut je niz gra$evina kultnog, upravnog, trgovakog i javnog sadraja. 6am trg krune osnove, prenika oko ,, m, bio je opasan pokrivenim porti"ima, irine oko 7 m /1%4. -elike kamene ploe pokrivale su "eo prostor u ijem se sreditu nalazila "areva statua

postavljena na stub. Ovom spomeniku pripisani su Aragmenti statue koji su prikazivali "ara u odedi i oklopu rimskog generala, na$eni u oblinjim gra$evinama. 8li"e Gornjeg grada istraene su u znaajnoj meri, i to delovi uz kruni trg. Cako su u potpunosti iskopane istona i zapadna uli"a /11-124, a delimino severna i juna /13-144. 8li"e su imale kolovoz, irine izme$u 3,,* i 3,+* m, poploan velikim kamenim blokovima nepravilnog oblika i pokrivene portike, irine izme$u 7 i 7,70 m, sa podovima od opeke. #orti"i su bili ukraeni pravougaonim stup"ima od opeka, od kojih su pojedini imali sa spoljne strane male pravougaone useke za oluke. !spod uli"a nalazili su se odvodni kanali 2 kloake koji su sprovodili otpadne vode van grada. #rostor oko krunog trga predstavlja jedan od najbolje istraenih "elina na Cariinom Gradu, sa brojnim objektima ija Aunk"ija jo uvek nije dovoljno jasno utvr$ena. .ugoistono od trga smeten je kompleks od koga je poznato osam prostorija raspore$enih u dva niza /1 4. 6a druge strane, jugozapadno od trga, nalazi se kompleks gra$evina me$u kojima se izdvaja Eku'a sa arkadamaE dimenzija (1,0* I (0,0* m, sa dve ve'e i dve manje prostorije postavljene na terasama /1"4. ?u'a je, sude'i prema nalazu stepenita, imala i sprat. .uno od ove gra$evine, razdvojen uli"om, nalazi se drugi objekat, tako$e na sprat, irine oko ,* m od koga su istraene tri prostorije sa podom od opeka i kanalima za zagrevanje. 8 severozapadnom delu otkrivena je izduena Egra$evina sa stup"imaE na koju se sa zapadne strane nadovezuju objekti podignuti u suhozidu, svakako kasnijeg datuma /1#4. 8 severoistonom delu od trga nalazi se nekoliko jasno izdvojenih gra$evinskih "elina /1!4. #rvu ini gra$evina duine oko 5* m i irine oko (7 m, koja se sastoji od deset prostorija nejednake osnove raspore$enih u dva niza. Objekat je izlazio na istonu uli"u, a bio je povezan i sa oblinjom bazilikom koja predstavlja zaseban sklop. %azilika sa kriptom, podignuta na terasama, vanredan je primer graditeljskog ume'a /1$4. 6ama "rkva, dimenzija 70 I (0,0* m, sastoji se od tri delaF "entralnog i bonih brodova, kripte 2 smetene ispod brodova i atrijuma. #osebnost "rkve predstavlja kripta sa masivnim zidovima, sastavljena od "entralne i dve bone prostorije koje su bile pokrivene poluobliastim svodovima. ?ripta nije bila direktno povezana sa "entralnim prostorom "rkve, ako je suditi po nepostojanju stepenita. Gornji "entralni i boni brodovi inili su "entralni deo "rkve, podeljen sa dva niza stubova sa jonskim impost kapitelima, koji pokazuju najvie slinosti sa kapitelima iz atrijuma episkopske bazilike. Crkva je bila bogato ukraena Areskama, zidnim i podnim mozai"ima, o emu svedoe Aragmentarni nalazi u slojevima ruenja. :a "rkvu se nadovezuje atrijum sa pokrivenim tremovima i sa poploanim sredinjim prostorom. 8z junu uli"u, u istonoj polovini Gornjeg grada, uzdizala se krstoobrazna "rkva, dimenzija ,+,0* I (1,0* m, koja predstavlja jednu od najslabije ouvanih gra$evina /2%4. #lan objekta je sa "entralnim prostorom u obliku grkog krsta, sa polukrunom apsidom, na koji se nastavlja otvoren atrijum pokriven tremovima sa istone, severne i june strane. Crkvi se pristupalo sa uli"e preko istonog portika, ukraenog stubovima, velikim stepeninim prilazom. #ored nalaza jednostvanih jonskih impost kapitela koji su krasili portik atrijuma, otkrivena su i dva manja sa stilizovanim akantovim li'em koji ,verovatno, pripadaju "iborijumu. 6a suprotne strane uli"e, podno <kropolja, podignuta je manja trobrodna bazilika, sa narteksom sa pastoAorijama i otvorenim portikom, ukupne duine ,5,)* m /214. 8nutranji prostor "rkve je, za razliku od drugih bazilika, izdeljen na brodove sa dva niza od po tri zidana stup"a, od kojih se "entralni zavrava polukrunom apsidom. Otvoreni trem je, slino unutranjem prostoru, imao zidane stup"e. 8nutranjost "ele "rkve bila je poploana opekama. 8 "rkvi su na$eni ukopani grobovi, me$u kojima se istie grob sa sarkoAagom sa uklesanim latinskim krstom na poklop"u. On se nalazi u jugozapadnom uglu "entralnog broda. .uno od bazilike delimino je otkrivena jedna gra$evina opredeljena kao E-illa 8rbanaE /224. Re je o objektu duine preko ,0 i irine oko ,, m, sastavljenom od niza

izdvojenih prostora. Gra$evini se prilazilo sa june strane, odakle se ulazilo u predvorje koje je odvojeno od atrijuma nizom od dva stuba sa jednostavnim impost kapitelima sa medaljonima sa predstavom krsta. !z atrijuma, poploanog u prvoj Aazi opekama, a u drugoj velikim kamenim ploama, pristupalo se ostalim delovima gra$evine. 6a zapadne i severne strane poznate su samo po jedna prostorija, odnosno trem, dok je sa istone istraen trakt od tri prostorije, od kojih se juna zavrava polukrunom apsidom. ?u'a je, sude'i po nalazu stepenita, imala i sprat. %ogato ukraen objekat, o emu svedoe osta"i mozaika, Aresaka, ali i tukature, doiveo je kasnije znatne promene i adapta"ije prostora. 9unk"iju gra$evine, koja jo nije istraena u potpunosti, teko je pouzdano odrediti. :jena orijenta"ija ka jugu mogla bi govoriti u prilog veze sa prin"ipijom, istraenom na prostoru izme$u junog i zapadnog bedema i june uli"e Gornjeg grada. Objekat koji je identiAikovan kao principia 2 sedite vojnog komandanta garnizona, predstavlja kompleks gra$evina iji je prvobitni plan doiveo znatne izmene /234. !ni"ijalni objekat predstavlja u osnovi trobrodnu gra$evinu, duine skoro 71 i irine (),)* m, podignutu uz juni i zapadni bedem, sa kojima je povezana pregradnim zidovima. Re je o gra$evini koja je podeljena u dva osnovna bloka. #rvi ini juni deo, gde se nalazio glavni ulaz, sa tri izduene pravougaone prostorije istih dimenzija, na koje se nadovezuju trobrodna dispozi"ija prostora sa "entralnim, irim i bonim, uim brodovima. ;rugi, severni deo gra$evine podeljen je na predvorje sa sredinjom i bonim prostorijama i na "entralni deo sa velikom sveanom salom, sa pravougaonom apsidom na severu i sa po dve manje prostorije u bonim brodovima. !zgradnjom dva nova trakta, upravna na prvobitni objekat, jednog atrijuma izme$u njih i novog probijenog ulaza kroz radnje uz zapadni portik, "eo kompleks je znatno proiren, praktino do portika june uli"e. 8 tu svrhu srueni su sredinji i juni deo istonog broda, kao i istona prostorija ulaznog dela prvobitne gra$evine, radi izgradnje dve izduene prostorije, od kojih je jedna imala sprat, i trema, preko kojeg se pristupalo u "entralnu gra$evinu sa sveanom salom, sa pravougaonom apsidom. :a kraju ovog turog opisa Gornjeg grada potrebno je napomenuti da je jo u kampanjama iskopavanja pred ;rugi svetski rat otkriven samo delimino, jednim dugakim rovom, niz pregradnih zidova uz zapadni portik june uli"e. One ini"iraju postojanje niza prostorija uz portik od kojih je jedan deo, krajnji juni uz samu kapiju, istraen uz prin"ipiju. #omenuti objekat bio je povezan sa "elim kompleksom. 8 sporednoj prostoriji prona$eno je stepenite iz ega jasno proizilazi da je imao i sprat. Donji grad ;onji grad zauzima izduen zaravnjen plato opasan bedemima ojaanim kulama i velikim odbrambenim rovom 2 valumom sa june, lako pristupane strane. 9ortiAika"ija ;onjeg grada je, zahvaljuju'i novim istraivanjima sprovedenim u poslednjih nekoliko godina, istraena u znatnoj meri, poglavito ako se ima u vidu juna kurtina. Otkrivene su i dve kapije, istona i juna, priblino slinih osnova, obe Alankirane isturenim pravougaonim kulama i sa stepeninim prilazima /24-2 4. ?od june kapije, bolje istraene, uz zapadnu kulu konstatovana je i poterna. ?ule su otkrivene, do sada, uz zapadni i juni bedem. Re je o pravougaonim isturenim odbrambenim objektima. :ajbolje proueni primer AortiAika"ije na Cariinom Gradu predstavlja zapadni trakt junog bedema sa kapijom, kulom, poternom i stepenitem, malom pravougaonom sredinjom kulom i ugaonom, jugozapadnom kulom sa akveduktom. 6vakako najzanimljiviji objekat predstavlja ugaona kula kroz koju je prolazio akvedukt koji je sa june strane prilazio gradu. <kvedukt je dalje, kako su pokazala istraivanja, iao ispod etne staze zapadnog bedema do velike "isterne u ;onjem gradu i ugaone, jugozapadne kule 2 rezervoara Gornjeg grada. Ovo otkri'e, kao i datovani slojevi, doveli su pod sumnju ranije iznete pretpostavke da je ;onji grad podignut kasnije. 6asvim je mogu'e da ;onji grad, zajedno sa bedemima i velikom "isternom, pripada jedinstvenom arhitektonskom projektu i da je realizovan paralelno sa ostalim prvobitnim "elinama grada. #oslednji proueni AortiAika"ioni objekat u ;onjem gradu je ugaona, jugoistona kula koja je,

suprotno ranijim miljenjima, pravougaone osnove sa jednim krunim vestibulom i stepeninim prilazom. 8 ;onjem gradu istraena je u potpunosti istona uli"a i samo delimino juna koja je ovaj deo grada delila na dve praktino jednake "eline. !stona uli"a ima kolovoz, irine 1,0* m, izgra$en od velikih kamenih blokova i severni portik, irine 5 m, sa zidanim pravougaonim stup"ima /2!4. .uni portik nije konstatovan tokom istraivanja, budu'i da su na njegovoj trasi u poznijoj Aazi ivota grada podignuti objekti. :eto drugaiji arhitektonski sklop sre'emo kod june uli"e /2"4. 6ama uli"a se, naime, znatno lomi u svom gornjem delu, to je diktirano orijenta"ijom dva kljuna objekta u ;onjem gradu, bazilike sa transeptom i velike "isterne. #ovrh ovoga, a kako su pokazala najnovija istraivanja, stilobat portika krasili su, u junoj polovini uli"e, stubovi sa jonskim impost kapitelima. !spod obe uli"e konstatovana je kloaka 2 veliki odvodni kanal. 8z junu uli"u, naslonjena na severni portik istone uli"e, podignuta je dvojna bazilika nepravilne osnove koja je bila diktirana prav"em pruanja komunika"ija /2#4. Crkva je jednostavnog plana sa dve dugake prostorije nejednakih duina preko (+ i () m i irina 0,1* i 0 m, koje se zavravaju polukrunim apsidama i pravougaonim predvorjem, dimenzija (, I 0,5* m. 8 okviru bazilike konstatovana su sedita u apsidama, u severnoj prostoriji, kao i u predvorju. ;vojna "rkva doivela je znatne promene koje su se ogledale kako u promeni njenog osnovnog plana 2 tom prilikom dozidano je pomenuto predvorje, tako i u izmenama unutranjeg prostora 2 probijanjem novih vrata, dogradnjama u apsidama, itd... .ednu od najreprezentativnijih gra$evina na Cariinom Gradu predstavlja bazilika sa transeptom, koja se od ostalih objekata izdvaja svojim dobro ouvanim podnim mozai"ima, otkrivenim u naosu /2$4. 6am objekat slabo je ouvan budu'i da je gra$evinski materijal, kao i sa drugih gra$evina, razvlaen od strane metana. Re je o trobrodnoj "rkvi sa narteksom i atrijumom, ukupne duine oko 50 i irine (),0* m. 8nutranjost je izdeljena sa dva niza od po est stubova, na "entralni brod irine oko + m, koji se zavrava polukrunom apsidom sa unutranje strane i trolanom sa spoljne, i bone brodove irine oko 7 m. .uno i severno krilo transepta predstavljaju pravougaone prostorije dimenzija oko 0,)* I 5 m. %aziliku krasi prostrani atrijum sa trostranim pokrivenim portikom na koji se sa severne i june strane nadovezuju dve pravougaone prostorije, od kojih se severna zavrava polukrunom apsidom. Centralni prostor atrijuma, sa bunarom u svom sreditu, pokriven je nepravilnim ploama od krilj"a. Bidovi bazilike bili su bogato ukraeni mermernim ploama, zidnim mozai"ima, kao i Areskama. O njenoj dekora"iji najbolje svedoe podni mozai"i ouvani u narteksu i srednjem brodu, a delom i u oltarskom prostoru. #odovi bonih brodova, transepta i portika atrijuma, bili su poploani opekama. &ozaik u bazili"i sa transeptom podeljen je na niz zasebnih polja. 8 narteksu se izdvaja motiv prepleta sa poljima u kojima sre'emo predstave pti"a i posuda. Basebnu "elinu ini prepravljeni i dodati tepih u junom delu samog narteksa, gde su prikazane etiri hidrije sa pti"om sa svake strane koje simbolizuju etiri izvora. ;alje, u srednjem brodu, predstave se dele na vie "elina. 8 junoj polovini srednjeg broda, u njegovom zapadnom delu, nalazimo dugaak tepih sa predstavama pti"a i posuda, raspore$enim u dijagonalnim nizovima, dok je u sredinjem delu prikazana predstava dobrog pastira. 8 severnoj polovini nalazimo dva niza pravilnih polja sa predstavama ratnika, kentaura, amazonki i ivotinja. Basebnu "elinu ine dva polja ispred presbiterijuma, gde je u junom prikazan lova" koji ubija lava, a u severnom lova" ubija meku sa mladunetom. &ozaik u oltarskom prostoru praktino nije sauvan, ako izuzmemo trake po spoljnom obodu. &e$u nalazima brojne kamene plastike izdvaja se Aragmentovani jonski impost kapitel sa uklesanim latinskim monogramom "ara .ustinijana !. 6everno od bazilike sa transeptom nalazi se kompleks gra$evina koje su, za razliku od javnih i "rkvenih objekata, zidane u suhozidu /3%4. #rema -. #opovi'u, radi se o objektima iz poslednjih de"enija ivota grada. Bapadno od bazilike sa transeptom i pomenutih gra$evina nalazi se velika gradska "isterna okvirnih dimenzija 5* I 5* m, podignuta izme$u zapadnog bedema i june uli"e /324.

8 okviru jedne sonde otkriveno je nekoliko krstastih stuba"a od opeka, kao i delovi lukova koji jasno ukazuju da je "isterna bila zasvedena. Cisterna je ukopana, naslanjala se na zapadni bedem i bila je ojaana mo'nim zidovima sa ostalih strana koji se naziru u konAigura"iji terena. 6everno od "isterne i podno junog bedema Gornjeg grada, nalaze se terme izgra$ene delom preko zapadnog portika june uli"e /314. Objekat nije otkriven u "elini. :a portik june uli"e nalee jedna trikonhalna prostorija koja predstavlja svlaioni"u 2 apodyterium, iz koje se pristupalo u izduenu pravougaonu sobu sa kadama za hladnu vodu 2 frigidarium, a zatim u dve sobe za toplu vodu 2 caldarium. 8 zapadnoj prostoriji otkriven je hipokaust, a ispod druge loite 2 preafurnium. Cerme su u kasnijoj Aazi, prema D. &ano2Bisiju, pretvorene u "rkvu. Ovu svoju tvrdnju autor je bazirao na osnovu injeni"e da je istona konha svlaioni"e naknadno dozidana, kao i nalaza jednog groba u okviru samih termi. #ored niza javnih i sakralnih objekata u ;onjem grada postojao je kvart sa nizom privatnih objekata /334. Re je o prostoru uz juni i zapadni bedem, gde je otkriveno nekoliko objekata raspore$enih u dva niza. #rvi ine ku'e sa razvijenijom osnovom okrenute ka portiku, a drugi ine pojedinani objekti postavljeni uz zapadni bedem. &e$uprostor je bio predvi$en za ekonomske zgrade. 8 ovom delu grada mali je broj objekata koji se mogu vezati za javne gra$evine, to bi ukazivalo da ovaj prostor nije bio urbanizovan do kraja i prema zamislima njegovih naruila"a. Otkrivene ku'e pokazuju svu raznovrsnost stambene arhitekture od jednostavnih ku'a sa jednom prostorijom do razvijenih sa unutranjim atrijumom, tremovima, predvorjem i "entralnom odajom. &noge od ku'a bile su na sprat. #otrebno je naglasiti da se one od javnih objekata razlikuju i tehnikom zidanja 2 re je o objektima sa prizemljem gra$enim u sohozidu i sa spratom od lakih materijala 2 pleteri, lepa i dr. Prostor van &tvr'(nog gradskog j(zgra -an gradskih bedema postojalo je naselje koje se razvijalo na ravnom platou sa june strane grada, kao i na blagim padinama sa istone i zapadne strane. 8z dve reke u podnoju nalazio se zanatski "entar u okviru koga su konstatovani osta"i "iglarskih pe'i, a raniji istraivai pominjali su postojanje i pe'i za topljenje. .edan od kljunih objekata na prostoru van grada predstavljao je akvedukt koji je preko zapadnog oboda junog platoa dovodio vodu u grad. Ovome treba dodati i branu na Cariinskoj re"i koja je imala vanu ulogu u sakupljanju vode u sunom kraju, kao i manje utvr$enje iznad same brane. Osta"i nekropole otkriveni su na junom platou. #odgra$e Cariinog Grada bilo je branjeno sa june, lako pristupane strane velikim odbrambenim rovom koji se u luku sputa ka istoku, kao i jednim suhozidnim bedemom, koji se nazire u topograAiji terena, sa severne /344. #rema nekim indi"ijama pomenuti bedem se prostirao dalje brane'i istone padine podno samog grada. Ovaj AortiAika"ioni sistem bio je ojaan, verujemo, palisadom. 8 okviru podgra$a, ali i izvan njega, otkriveno je nekoliko sakralnih i javnih objekata. -an grada, ispod same istone kapije ;onjeg grada istraene su terme, juno 2 trikonhalna bazilika, a van branjenog prostora, na junom platou, jednobrodna "rkva. Cerme van gradskih bedema znatno su ve'ih dimenzija nego one smetene u ;onjem gradu. Re je o gra$evini, dimenzija oko 73 I ,* m, sa velikim prostorom za svlaenje H apodyterium , u vidu atrijuma krstaste osnove, gde su smetene kade za hladnu vodu 2 frigidarium i manjim pravougaonim prostorom za pranje nogu H tepidarium /3 4. Cerme se zavravaju velikom salom, sa pravougaonim proirenjima sa hipokaustom, koja je bila podeljena na dve prostorije, zapadnu za preznojavanje 2 laconicum i istonu sa toplom vodom 2 caldarium, ispod koje se nalazila prostororija gde je bilo smeteno loite H preafurnium. Gra$evina se nalazi na blagoj padini, to je omogu'ilo smetanje sistema za zagrevanje i loita na istonoj strani. <trijum, sa natkrivenim tremovima uokvirenim stubovima sa jednostavnim jonskim impost kapitelima, bio je pokriven podnim mozaikom smetenim u

"entralnom prostoru gde su u kvadratnim poljima, oivienim pleteni"ama, prikazane ivotinje 2 paun, noj, ov"a, srna i panter. &ozai"i na tremovima bili su sa geometrijskim motivima. :edaleko od jugoistone ugaone kule ;onjeg grada podignuta je trikonhalna "rkva, veliine oko 7+ I (3,0 m, sa jednobrodnim naosom, narteksom sa aneksima i atrijumom sa pokrivenim tremovima sa zapadne, severne i june strane /3!4. Oltarska apsida, polukruna iznutra i trolana spolja, bila je oiviena kan"elom u nivou bonih konhi. Crkva je bila bogato ukraena tukaturom, Areskama, zidnim i podnim mozai"ima. Otkriveni su samo Aragmenti Aresko slikarstva sa imita"ijom mermerne oplate, kao i delovi podnog mozaika, koji je pokrivao nekada "elu unutranjost, ispred ulaza u naos. ;ekor ine geometrijski motivi, meandri i prepleti, kao i predstave pti"a i Alore. 8 okviru "rkve, u junoj konhi naosa, nalazila se zidana grobni"a. #regled sakralnih objekata otkrivenih na Cariinom Gradu zavravamo jednobrodnom bazilikom otkrivenom na junom platou, van prostora branjenog zemljano2palisadnom AortiAika"ijom /3"4. Re je o "rkvi, dimenzija 75 I (3.0 m, nepravilne osnove, sa jednobrodnim naosom, narteksom i atrijumom. #rostor naosa, koji se zavrava oltarskom apsidom polukrune osnove sa unutranje strane i trolane sa spoljne, bio je poploan opekama kvadratne i trapezoidalne osnove, kao i narteks sa pastoAorijama i porti"i atrijuma. 6am atrijum, sa tremovima odeljenim pravougaonim zidanim stup"ima, bio je poploan velikim nepravilnim ploama od krilj"a. ;u zapadne strane junog platoa prati se trasa akvedukta iji su delovi delimino istraeni na delu nadzemne trase, kao i pored jugozapadne kule ;onjeg grada /3#4. <kvedukt je, suprotno ranijim miljenjima, bio nadzeman, postavljen na stup"ima i lukovima koji su nosili vodovodni kanal. Razmak izme$u stuba"a iznosio je oko 7 m. 8 blizini akvedukta otkriven je, sistemom sondi, deo nekropole u kojoj su se sahranjivali itelji Cariinig Grada. Radi se o svega (* grobova odraslih osoba i de"e. <real nekropole nije poznat i on bi trebao biti utrv$en budu'im istraivanjima. 8 podnoju grada, uz obale reka nalazio se zanatski "entar. :a obalama 6vinjarike reke konstatovane su "iglarske pe'i, a jedna je istraena na njenoj zapadnoj obali. Otkriven je deo pe'i pravougaone osnove, dimenzija 0,0* I 5,3* m, sa dva loita na istonoj strani. Osnovu pe'i inila su dva masivna zida, dok su u unutranjosti otkriveni otvori za topli vazduh. ;eo zanatskog "entra prostirao se i du Cariinske reke, gde su u blizini brane, prema -. #etkovi'u, postojale topioniarske pe'i. :a Cariinskoj re"i nalaze se osta"i brane2mosta, lune osnove, iji zidovi, debljine 5 m, zatvaraju tok reke izme$u zapadnih padina grada i manjeg 'uvika sa istone strane, na kome se nalazilo utvr$enje. #omenuta AortiAika"ija je jedna u nizu utvrda koje su branile pristup gradu. Re je o manjem utvr$enju nepravilne etvorougaone osnove, dimenzija oko 3* I 0* m, iji se tragovi naziru u konAigura"iji terena. 8glovi bedema bili su, najverovatnije, ojaani isturenim kulama. Otkrivene AortiAika"ije i gra$evine na Cariinom Gradu, kao i u njegovoj neposrednoj okolini, vanredan su spomenik kasnoantike "iviliza"ije nastale na tlu !lirika u odsutnim istorijskim trenut"ima. 6vojim kratkim, ali blistavim sjajem, ostavili su vano svedoanstvo o duhovnom ivotu, organiza"iji drutva i graditeljskim stremljenjima i ume'ima njenih itelja.

4 - Ar)it(ktonsk( r(stit&*ij( Cariin Grad predstavlja vanredan spomenik antikog urbanizma i arhitekture. Ruevine fortifikacija, ulica sa porticima, bazilika, javnih i privatnih graevina, odaju nekadanji izgled grada i predstavljaju odraz dostignua paleovizantijske civilizacije, nastale na grko-rimskim tekovinama.

Viedecenijska istraivanja iznela su pred strunjake sliku grada koja se postepeno dopunjuje zahvaljujui novim iskopavanjima, kao i primeni savremene metodologije prilikom otkrivanja graevina. Ovaj metod podrazumeva isti pristup istraivanju, kako kulturnih slojeva, tako i slojeva ruenja, koji esto kriju uruene delove graevina i arhitektonske plastike. Naeni elementi, kao i njihov poloaj, mogu doprineti sagledavanju izgleda, ali i rekonstrukciji spomenika. U sluaju Cariinog Grada, koji je nastao kao plod duhovnih i politikih stremljenja, znanja i umea vizantijskih graditelja, ovaj pristup prua izuzetne mogunosti u prouavanju fortifikacije i graevina podignutih u VI veku, tanije posle 535. godine. Temeljna istraivanja mogu takoe izneti na svetlo dana i rekonstrukcije graevina, kao i promenu njihove namene, tokom trajanja grada sve do 615. godine. Radi se o vanim podacima koji mogu odslikati, ne samo arhitektonske promene na objektima, ve i politikodrutvene prilike. Prve arhitektonske rekonstrukcije spomenika Cariinog Grada pojavile su se 1955. godine i delo su Nevenke Spremo-Petrovi, znaajnog istraivaa grada. Ona je, stidljivo, prikazala rekonstrukciju podunog i poprenog preseka bazilike sa kriptom, objekta podignutog na terasama i sa dobro ouvanom donjom strukturom graevine. Znaajan pomak u spoznaji spomenika Cariinog Grada uinie isti autor u svom delu "Proporcijski odnosi u bazilikama Ilirske prefekture" u kome su analizirani moduli i proporcije crkvenih objekata, kao i termi van grada na Cariinom Gradu i u iroj oblasti prefekture. Novi podsticaj u restituciji spomenika Cariinog Grada dolazi nakon uspostavljanja saradnje francuskih i srpskih istraivaa 1978. godine. Novoformiran projekat je meu ostalim ciljevima istraivanja podrazumevao i rad na arhitektonskim rekonstrukcijama graevina otkrivenih tokom ranijih iskopavanja, kao i novoistraenih spomenika. U tu svrhu zapoet je program revizionih radova radi prikupljanja potrebnih podataka za restituciju graevina. Plod istraivakog rada predstavljaju objavljivanja krstoobrazne crkve u Gornjem gradu, otkopane jo 1938. i dopunski istraene 1980-1981. godine i jednobrodne bazilike extra muros, istraene u periodu od 1975. do 1978. godine. Nakon svesrdnih analiza plana krstoobrazne bazilike, njenih zidova, ostataka plastike i analogija predloena je restitucija objekta (Cariin Grad I, 68-69, fig. 66-67). Isti metodoloki pristup primenjen je i prilikom restitucije jednobrodne bazilike (Cariin Grad I, 127, fig. 127). Sledei ovaj princip i zahvaljujui podrobnim arheolokim iskopavanjima koja su ukljuivala temeljna istraivanja slojeva ruenja i analizu sruenih zidnih platna, predloena je restitucija kompleksa graevina opredeljenog kao principia sedite vojnog komandanta. Ovom prilikom izdvojene su dve osnovne faze koje su prikazane sa izgledima, presecima i aksonometrijama graevina (Cariin Grad II, Pl. VI-IX). Znaaj Cariinog Grada u arhitekturi paleovizantijskog perioda, veliki broj otkrivenih spomenika i uzak hronoloki okvir, predstavljali su snaan izazov za grupu entuzijasta sa Arhitektonskog fakulteta u Beograd, na elu sa arhitektama Milenom Stavri i orem oreviem i Vladanom Zdravkoviem da pokrenu projekat Vizuelizacija i komjuterska prezentacija kulturno-istorijskih lokaliteta". U okviru Arhitektonskog fakulteta i u saradnji sa Arheolokim institutom, zapoeto je kompjutersko 3D modelovanje i prezentacija lokaliteta "Cariin Grad Ivstiniana Prima" koji su se izvodili sa odabranom grupom studenata na "Katedri za vizuelne komunikacije u arhitekturi", u okviru nastavnog plana i programa za 2001-2002. godinu. Osnovi cilj ovog Projekta bio je da se unapredi rad na restituciji spomenika sa Cariinog Grada, kao i da se studentima priblii naslee antike arhitekture. Na osnovu objavljenih graevina, dokumentacije i novih analiza i restitucija spomenika uraeni su 3D modeli fortifikacije i pojedinih sakralnih i javnih objekata.

Nakon zavretka Projekta rad je nastavljen na prezentaciji 3D modela. Na osnovu obimne dokumentacije, vezane prvenstveno za restitucije spomenika podignutih na Akropolju, episkopske bazilike, baptisterijuma, Konsignatorijuma, Episkopske palate, ulice sa portikom i bedema sa kulama i kapijom, koje su predloili arhitekte Miroslav Jeremi, edomir Vasi u saradnji sa profesorom Noelom Divalom, nastavljen je program 3D modelovanja. Modele u 3D Akropolja, fortifikacije i pojedinih graevina izradili su Vladan Zdravkovi i Milo Uroevi, koji su nam, svojim darom, predoili sliku "idealnog" grada. - +vakodn(vni ivot i privr(dn( aktivnosti Predmeti predstavljaju jedan od osnovnih izvora kojima arheolog raspolae i na osnovu kojih rasvetljava ivot ljudi. Dekor svakodnevnog ivota, oblaenja i kienja, radova u polju ili u radionici, kulta i ratovanja, umetnosti i zabave, i drugih delatnosti, predmeti dopunjuju i preciziraju podatke pisanih izvora, prestajui time da budu samo prazan okvir. Stoga rekonstrukcija prolosti treba da poiva, da bi smo izbegli svaki anahronizam, na precizno datovanim nalazima. Materijalna kultura se razvijala svojim tokom, koji je retko sledio istorijske epohe. Ona je delo nesvakidanjeg trajanja i velikih skokova. Evolucija predmeta zavisila je od brojnih faktora, to podrazumeva da je njihovo precizno datovanje, esto, vrlo delikatno. Pored ovoga prisutan je i dobro poznat problem sa kojim se susreu istraivai vieslojnih lokaliteta, a to je da sve dok predmet nije pronaen na precizno datovanom podu, teko je znati da li pripada arheolokom sloju u kojem je naen ili predstavlja upad, tj. pripada mlaem periodu. U tom sluaju je, radi datovanja, potrebno traiti paralele na drugim lokalitetima, otkrivajui slinosti i vezu sa jednorodnim predmetima. Sa ove take gledita, Cariin Grad predstavlja pravu poslasticu za paleovizantijsku arheologiju, poto je grad stvoren ex nihil, i trajao je nekih 80 godina. Na osnovu ove injenice moemo sa sigurnou da kaemo da su naeni predmeti korieni, okvirno, izmeu 535. i 615. godine. Cariin Grad, predstavlja, dakle jedinstvenu referencu, taku oslonca za sve istraivae ovog razdoblja, naroito za one na Balkanu. Ove injenice obavezuju njegove istraivae da sav materijal bude integralno publikovan ukljuujui i one nalaze objavljene u poslednjim publikacijama i u studijama posveenim pojedinim grupama predmeta. Nalazi otkriveni pre 1978. godine esto su objavljeni samo sumarno ili sa skicama bez razmernika u preliminarnim izvetajima, ili jednostavno nisu publikovani. Za najvei deo ovih predmeta, koji se uvaju u muzejima u Beogradu i Leskovcu, zapoeta je priprema sistematskog katalog koji bi trebalo uskoro da se nae u tampi. Izbor prikazanih predmeta podreen je dvostukom cilju: sa jedne strane treba da odslika pojedine aspekte svakodnevnog ivota i odreene aktivnosti vezane za proizvodnju na Cariinom Gradu, a sa druge da prikae neke od oienih i konzerviranih predmeta koji e biti objavljeni u generalnom katalogu. Prilikom sastavljanja kataloga za ovu izlobu nismo mogli da izbegnemo a da ne prikaemo predmete koji su ve bili izloeni u Beogradu i Niu 1978. godine, kao ni one objavljene u jednom od dva toma serije Cariin Grad ili u drugim publikacijama. I pored ovoga, veina prikazanih predmeta (35 od 66) nije do sada objavljivana. Predmeti direktno vezani za kult i za sferu politike predstavljaju svakako izuzetne nalaze. Posebno treba naglasiti dva izuzetna fragmenta bronzane statue, svakako carske, koja je verovatno krasila kruni trg (br. 3-4). Istoj statui mogao bi pripadati jedan manji fragment sa sauvanim tragovima pozlate, naen u Donjem gradu. Drugi predmeti su svakako skromniji, a meu njima je i peat od olova (br. 5) koji je sluio za peaenje zvanine

prepiske. On ukazuje na vanost crkvene administracije na Cariinom Gradu, kao i na direktne veze sa prestonicom Carstva. Veina predmeta vezanih za pokustvo nas obavetava o sistemima za zakljuavanje i osvetljavanje. Podvlaimo raznolikost kljueva i brava (sa otvaraem od drveta ili metala, sa klizaem ili oprugom) (br. 6-9). Krstevi s kandila (br. 12-13) pripadaju velikim lusterima polijelejima koji su osvetljavali javne objekte, naroito crkve, dok drai kandila, bilo da su od ice (br. 10) ili sastavljeni od lamela (br. 11), potvruju iroku upotrebu lampi od stakla sa tri drke u domainstvima. Alati zidara i tesara ne predstavljaju retkost na jednom lokalitetu koji je tokom prvog perioda svog postojanja, bio veliko gradilite. Ako nas nalaz jedne mistrije (br. 20) ili alatke za obradu kamena (br. 18-19) ne iznenauju, isto tako nam i struga, dleto i bradva (br. 1517) ukazuju na iroku upotrebu drveta, ne samo za konstrukcije, nego i za gornje delove privatnih kua (zidovi od drveta). Poljoprivreda, kojoj treba dodati stoarstvo i ribolov (br. 27), predstavljala je, kao i kod veine paleovizantijskih gradova, glavnu aktivnost. Potrebno je naglasiti nalaz motike (br. 22) koja je koriena za krenje zemljita, u oblasti bogatoj umama. Motika sa dva zubca i motika sa seicom (br. 23-24) koriene su za obradu polja, kosir (br. 25) za podrezivanje vonjaka i vinove loze, a kosa (br. 26) za prikupljanje cerealija. Sve ove predmete moemo vezati za rimsku tradiciju. Nisu svi zanati bili skoncentrisani u prostoru intra muros, poto su proizvoai opeka, keramike, metalurzi, koari i obraivai vune bili prinueni da koriste protonu vodu. Oni su svoje aktivnosti obavljali u kvartu u podnoju grada, na obalama reka. Pojedine profesije, ije delovanje moemo vezati za poslednju fazu, obavljale su svoje aktivnosti unutar grada. Re je o kovaima, stolarima, pekarima. Izdvajamo etiri zanata za iju delatnost je bio dovoljan mali prostor i koje nisu zagaivale okolini. U pitanju su delatnosti koje su esto bile smetene u okviru naselja, ak i izvan zanatskih kvartova: obrada tekstila (eljanje, predenje i tkanje lana, konoplje, vune i kozje dlake, br. 28-30) koji je predstavljalo tradicionalno ensko zanimanje; obrada koe (br. 31-32), kao i drugih materijala za ivenje odee i cipela; obrada kosti za izradu uglavnom skromnih predmeta kao to su drke (br. 57), eljevi (br. 59-60) ili kutije; i na kraju zlatarstvo, odnosno izrada ukrasnih predmeta za razliite kategorije stanovnitva. Ovde prikazan kalup (br. 33), koji je sluio za izradu garnitura za viedelne kaieve konjanika, odslikava raznorodan karakter vizantijske civilizacije u VI veku. U pitanju su predmeti koje sreemo, kako kod tursko-mongolskih nomada sa Altaja, tako i kod Sasanida i Vizantinaca, koje su kasnije prihvatili Avari i Sloveni, a za njima i pojedini germanski narodi (Langobardi, Alamani, Bavarci). Napadno oruje podrazumeva maeve, koplja i strelice rimske tradicije (br. 34-36, 38-39), kao i kratke refleksne lukove i njihove trorepe strelice nomadskog porekla, koji su inili sastavni deo opreme vizantijske armije (br. 37, 44). Defanzivno oruje se sastoji od ploastih oklopa koje su koristili Vizantinci i Sasanidi (br. 42), titova sa sredinjim umbom, u irokoj upotrebi od Istoka do merovinkog sveta (br. 43) i luksuznih lemova sa sponama tipa Baldenhajm (br. 40-41). Ovi poslednji predmeti imaju za prototip sasanidske lemove za koje se dugo smatralo da su germanskog porekla, ali su novi nalazi (iz Cariinog Grada, kao i iz Herakleje Linkestis i Nova) pokazali da su inili sastavni deo opreme vizantijskih oficira. Meu nakitom izdavajuju se delovi enske nonje (br. 54-56), kao i preice, ploaste preice i fibule. Prvi predmeti ukazuju na trajanje oblika V veka (br. 47), kao i na iroku upotrebu uobiajenih tipova za vizantijski svet VI stolea (br. 48-49) i za prvu polovinu VII veka (br. 50). Tri prikazane fibule predstavljene su sa krunom kopom (br. 52) vizantijske tradicije, fibulom sa pseudoposuvraenom nogom (br.52) naroito estim nakitom na Dunavskom limesu, ali koje su proizvoene na samom Cariinom Gradu i lunom fibulom sa

ljudskom maskom (br. 53), koje se obino dovode u vezu sa slovenskim upadima, ali za koje se moe rei da nisu bile iskljuivo deo slovenske nonje. I na kraju pomenimo prisustvo vaga (br. 62-63) i bronzanih tegova (br.64-65) koji nam ukazuju da je merenje, vezano za razmenu dobara, bilo pod striktnom kontrolom drave tokom svog vremena trajanja vizantijske uprave. ! - Oda,rana ,i,liogra-ija - .i,liograp)i( s(l(*tiv( :. 6premo2#etrovi, Proporcijski odnosi u bazilikama Ilirske prefekture /rKs. AranL. #roportions ar"hite"turales dans les plans des basiliMues de la prKAe"ture de lN!llOri"um4, #osebna izdanja <rheolokog instituta knjiga 1, %eograd (+1(. V. Kondi, V. Popovi, Cariin Grad, utvreni grad u vizantijskom Iliriku (rs. fran. Cariin Grad, site fortifi dans l'Illyricum byzantin), Beograd 1977. N. Duval, V. Popovi, Cariin Grad I : Les basiliques B et J de Cariin Grad, quatre objets remarquables de Cariin Grad, le trsor de Hajduka Vodenica (Collection de l'cole franaise de Rome, 75), Belgrade-Rome, 1984. B. Bavant, V. Kondi, J.-M. Spieser, Cariin Grad II : Le quartier sud-ouest de la Ville Haute (Collection de l'cole franaise de Rome, 75), Belgrade-Rome, 1990.