Povij. pril.

25-115

Z a g r e b , 1995.

U D K 949.7 Vlasi Izvorni znanstveni rad Primljeno: 15. III. 1996.

Balkanski Vlasi u svijetlu podataka Bizantskih autora

Z E F MIRDITA Hrvatski institut za povijest, Zagreb, Republika Hrvatska

Autor se na poetku svoga rada ukratko osvre na dosadanja istra'ivanja o porijeklu i povijesti balkanskih Vlaha, na razliite rezultate i pristrane interpretacije pojedinih povjeniara, te zakljuuje da mu je cilj pokazati etniku samosvojnost Vlaha na temelju srednjovjekovnih izvora. U uvodnim poglavljima istra'uje koliko i na koji nain o Vlasima govore srednjovjekovne povelje srpskih vladara, te latinski izvori zapadnih kroniara i papinskih isprava i pisama. Glavni dio rasprave obuhvaa opis Vlaha na temelju srednjovjekovnih bizantskih kroniara, povjesniara i pisaca. Na poetku tog dijela autor umee pregled o procesu dola'enja, mijeanja i stapanja razliitih n a r o d a i etnikih skupina na Balkanu od IV. do X. stoljea. Zatim analizira prvi spomen Vlaha u bizantskim kronikama iz X. stoljea, a koje opisuju Vlahe u vrij e m e cara Justinijana (VI. st.), te kako se oni spominju u kasnijim bizantskim djelima. Opisuje p o t o m to isti izvori govore o porijeklu Vlaha, o njihovom etnikom karakteru, o njihovom kranstvu i crkvenoj organizaciji i konano o njihvovoj politiko-socijalnoj strukturi i gospodarskoj djelatnosti.

Ni o j e d n o m b a l k a n s k o m n a r o d u nije se t o l i k o r a s p r a v l j a l o i p i s a l o k o l i k o o V l a s i m a . N o , u n a t o t o m e , o n i s u ostali p o v i j e s n a z a g o n e t k a n a o v i m p r o s t o r i m a . J e d a n o d r a z l o g a j e s v a k a k o i n a i n p r i s t u p a p o v i j e s n o m p r o b l e m u V l a h a , a posljedica toga su vrlo proturjeni rezultati. R a z l o g t o m e je, s j e d n e s t r a n e , n e d o s t a t a k povijesne grade, zbog ega su vlaholozi ponajvie upueni na matovitu kombinat o r i k u - b e z o b z i r a n a t o j e s u l i lingvisti, p o v j e s n i a r i , e t n o l o z i , p a i a n t r o p o l o z i ; s

U g o d n a mije du'nost da i na ovome mjestu zahvalim gospodinu prof. dr. Noelu Malcolmu iz L o n d o n a , koji mi je darovao Fontes Historiae D a c o - R o m a n a e III. Scriptores bvzantini saec. X I - X I V e d i d e r u n t Alexandru Elian et Nicolae-Serban Tanasoca.; IV. Scriptores et acta imperii bvzantini saeculorum IV-XV. e d i d e r u n t H a r a l a m b i e Mihaescu, R a d u Lazarescu, Nicolae-Serban Tanasoca, Tudor Teoteoi. In aedibus Academiae scientiarum Dacor o m a n i a e , (Bucurestii, 1975., 1982.), (dalje: F H D R ) . U j e d n o se zahvaljujem gospodinuVladimiru Rezaru, profesoru klasine filologije, za pregled grkih i latinskih tekstova i za njegove savjete pri prijevodu tih tekstova. 25

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14, 25-115 (1995)

d r u g e s t r a n e , p r e v i a se i n j e n i c a m a je sluaj Vlaha - k a k o s p r a v o m z a k l j u u j e r u m u n j s k i a n t r o p o l o g J o h n G. N a n d r i s -previe sloen da bi bio lako razjanjen, jer se on neizbje'no sukobljava s jednostavnim istinama literalizma bilo u politici, nacionalizmu ili pak arheologiji.' O v o s e o s o b i t o o d n o s i n a h i s t o r i o g r a f i j u b a l k a n s k i h n a r o d a u k o j u s p a d a i his2 t o r i o g r a f i j a n a p o d r u j u bive J u g o s l a v i j e . O n a j e , k a d a j e rije o t r e t i r a n j u p r o losti p o j e d i n i h s u s j e d n i h n a r o d a , a o s o b i t o razliitih n a r o d n i h z a j e d n i c a , e t n i j a u n u t a r vlastitog etnogeografskoga korpusa, p o d v r g n u t a politikom p r a g m a t i z m u 3 i n a c i o n a l n o m ovinizmu Stoga ne iznenauje da se Vlasima ne s a m o porie etn o k u l t u r n i i d e n t i t e t , k a o t o t o , n a p r i m j e r , ini A c h i l l e G . L a z a r o u , s m a t r a j u i i h latiniziranim G r c i m a , 4 d o oznaavanja p o j m o m Vlah s a m o stoare.5 R a z l o g tom e nije s a m o n e d o s t a t a k i z v o r n e p o v i j e s n e g r a e ili p a k p r e d m e t a m a t e r i j a l n e k u l t u r e iz v r e m e n a n j i h o v a e t n i k o g f o r m i r a n j a , pa i kasnijih, n e g o i n j i h o v o r a s prostiranje na i r o k o m geografskom p o d r u j u jugoistone E u r o p e , a i ire. U p r a v o z b o g t a k v a g e o g r a f s k o g r a s p r o s t i r a n j a V l a s i m a nije p o l o z a r u k o m d a , u v r e m e n u k a d a s u n a s t a j a l e d r ' a v e b a l k a n s k i h n a r o d a , s t v o r e svoje d r a v n o - p o l i t i k e i c r k v e n o - k u l t u r n e institucije k o j e b i i m titile n e s a m o e t n o k u l t u r n i n e g o i e t n o politiki identitet.6 N o , i u n a t o t o m e , o n i su i p a k u toj e t n o p o v i j e s n o j i e t n o p o l i t i k o j k o h a b i taciji s b a l k a n s k i m n a r o d i m a i dalje o s t a l i p a r a d i g m a n j i h o v e povijesti. N a i m e , injenica je d a j e va'nu ulogu u strukturi graanskog drutva balkanskih n a r o d a , i to ne s a m o Srba7 n e g o i Albanaca, Bugara, G r k a , a i drugih n a r o d a u Srednjoj, pa d o n e k l e i u Z a p a d n o j E u r o p i u X I X . i u prvoj polovici X X . stoljea, i m a o u p r a v o vlaki e t n i k i e l e m e n t , iji je d o p r i n o s u g o s p o d a r s t v u , politici, k u l t u r i i i z g r a i v a n j u n a c i o n a l n e samosvijesti u p r a v o tih n a r o d a n e p o b i t a n . A z a u z v r a t u p r a v o s u
1 John G. Nandris, T h e Jebaliyeh of M o u n t Sinai and the Land of Vlah, u: Quaderni di Studi Arabi 8, Venezia, 1990., str. 59.

Ovdje mislim na historiografiju bivih jugoslavenskih zemalja u razdoblju od 1918.-1991. godine, navoenu i kao jugoslavenska historiografija.
3

Mathias Gyni, Les sources byzantines de l'histoire Roumains, u: Acta Antiqua Academiae Scientiarum Hungaricae, IL/12 (Budapest, 1954.), str. 226 (dalje: AAASH).; Max D. Peyfuss, Les Aroumains l'ere des nationalismes balkaniques, u: Centre d'tude des civilisations de l'Europe Centrale et du Sud-Est. N8. Les Aroumains. Publications Langues 0. I N A L C O , (Paris, 1989.), str. 129-149; Michaela Bacou, Entre acculturation et assimilation: Les Aroumains aux Xxe sielce, na istome mjestu, str. 151-165.
4

Achille G. Lazarou, L Aroumain et ses rapports avec le grec, Thessaloniki, 1986.

Vidi o tome opirnije: Nikola Vukevi, Etimologija pojma Vlah i njegova razna znaenja, u: P r e d m e t i metod izuavanja patrijarhalnih zajednica u Jugoslaviji, Crnogorska akademija nauka i umjstnosti, 7/3 (Titograd, 1981.), str. 315 ss, 330 ss.
5

Max D. Peyfuss, Die aromunische Politik von den Ursprngen bis zum J a h r e 1905, (Wien, 1970.); Isti: Die aromunische Frage, ihre Entwicklung von der Ursprngen bis zum Frieden von Bukarest (1913) und die Haltung sterreich-Ungarens, ( W i e n - K l n - G r a z , 1974.).
7

D u a n J. Popovi, O Cincarima, prilozi pitanju postanka nae arije, (Beograd, 1937.); Neagu Djuvara, La diaspora aroumaine aux V I I I e et X I X e sicles, u: Les Aroumains..., str. 95-127. 26

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14,25-115 (1995)

i m t i n a r o d i , z a iju s u s e s a m o s t a l n o s t b o r i l i p e r o m i p u k o m , p o r i c a l i s a m o s v o j n i etnopolitiki i etnokulturni identitet.8 U negiranju vlake etnike samosvojnosti znaajnu je ulogu imala Pravos l a v n a c r k v a b a l k a n s k i h n a r o d a . Ali, i p a k , m e n t a l i t e t p o k o j e m s e o d r e e n n a r o d p r e p o z n a j e i izdvaja o d d r u g o g a nije u s p j e l a p r e o b r a z i t i o d n o s n o u n i t i t i . J e r , geste, rijei, naoko nevane navike i obiaji u ivotu, tradicionalni i novi obredi i svetkovine, pjesme, puka literatura, vicevi, glasine itd., sve to izraava nain miljenja, tj. mentalitet. I sve oblikuje ovjeka.'' Da su ti f e n o m e n i v l a k o g m e n t a l i t e t a , k o l i k o g o d bili p o t i s k i v a n i , j o uvijek p r i s u t n i , j a s n o n a m g o v o r e e t n o l o k a i e t n o g r a f s k a istraivanja."1 P r o b l e m u e t n i k e identifikacije V l a h a t r e b a pristupiti u k o n t e k s t u v r e m e n a i p r o s t o r a . To s v a k a k o p o d r a z u m i j e v a i p r o c e s u z a j a m n e a k u l t u r a c i j e i suivljavanja s razliitim e t n i k i m a g l o m e r a c i j a m a . Ve i j e d n a p o m n a analiza povelja i z a k o n a srednjevjekovnih vladara, dubrovakih akata, bizantskih kroniara i povjesniara i p o v e l j a n j i h o v i h v l a d a r a , te t u r s k i h d e f t e r a u k o j i m a se g o v o r i o V l a s i m a , j a s n o pokazuje etniku samosvojnost Vlaha u prostoru i vremenu.

Vlasi u srpskim poveljama

Ovdje u r a z m o t r i t i n e k o l i k o najznaajnijih osvrta na s p o m e n V l a h a u p o v e ljama srpskih vladara. T r e b a i p a k r e i d a s e j u g o s l a v e n s k a h i s t o r i o g r a f i j a , k a d a j e rije o z n a e n j u p o j m a V l a h , nije o d m a k n u l a o d z a k l j u k a d o k o j e g j e b i o d o a o u svojim r a n i m rad o v i m a p o z n a t i eki povjesniar K o n s t a n t i n Jireek, p r e m a k o j e m b i p o j a m V l a h i m a o znaenje pastir.11 Prvi s e p u t p o j a m V l a h k a o e t n i k o n s p o m i n j e u povelji S t e f a n a N e m a n j e ( 1 1 9 8 . - 1 1 9 9 . ) k o j o m o n m a n a s t i r u H i l a n d a r a , gdje e p r o v e s t i svoj ivot p o d m o n a k i m i m e n o m S i m e o n , d a r u j e v e l i k o b o g a t s t v o . U toj s e d a r o v n i c i s p o m i n j e 170 familija V l a h a p o i m e n i n o sud'stvo deRadu i ura.12 I s t o m m a n a s t i r u S t e f a n
h 9

Vidi bilj. 3, 6 i 7.

D r . Jozo D a m b o , Povijest mentaliteta. J e d a n historiografski pristup fenomenu bosanskog franjevatva, u: Zbornik radova, Znanstveni skup. Sedam stoljea bosanskih Franjevaca 1291.-1991., (Samobor, 1994.), str. 249. A. J. B. W a c e - M . S. T h o m p s o n , The n o m a d s of the Balkans ( L o n d o n - N e w York, 1972. 2 ); Dragoslav Antonijevi, Obredi i obiaji balkanskih stoara, SANU, Balkanoloki institut, Posebna izdanja, knj. 16 (Beograd, 1982.); Tom J. Winnifrith, T h e Vlach. T h e History of a Balkan People, (New York, St. Martin's Press, 1987.). " Constantin Jireek, Die Geschichte der Bulgaren, (Prag, 1876.), str. 80; Isti: Vlasi i Mavrovlasi u dubrovakim spomenicima, u: Zbornik Konstantina Jireeka, SANU, knj. 326/33 (Beograd, 1959.), str. 193. Franz Miklosich, M o n u m e n t a Serbica spectantia historiam Sebiae, Bosnae, Ragusii, (Wien, 1858.), str. 46; Stojan Novakovi, Zakonski spomenici srpskih drava Srednjega veka, SKA, knj. 5, (Beograd, 1912.), str. 384. U t o m e je znaajno stoje sudstvo veoma stara 27
IH

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14,25-115

(1995)
13

U r o I . ( 1 2 4 2 . - 1 2 7 6 . ) d a r u j e 3 0 v l a k i h familija k o j e s e n a l a z e n a rijeci D r i m u . M e u t i m , u d a r o v n i c i kraljice J e l e n e , U r o e v e e n e , o k o 1280. g o d i n e , k o j o m s e p o t v r u j e darovnica njezina ogora Vladislava m a n a s t i r u Vranini, i to s prijetnjom 14 g l o b e o d 5 0 0 p e r p e r a , Vlasi s e z a s e b n o n a v o d e , k a o i A r b a n a s i , L a t i n i i S r b i ; S t e fan U r o II. Milutin (1282.-1321.) svojom poveljom daruje m a n a s t i r u Banjskoj, kraj K o s o v s k e M i t r o v i c e , est katuna ( n a sjeveru se nazivaju s e l o ) i u njoj se po prvi p u t s p o m i n j e Zakon Vlahom. N a d a l j e , u toj se d a r o v n i c i izriito n a v o d e dvije r a z l i i t e k a t e g o r i j e p r a v n o - e k o n o m s k o g k a r a k t e r a , a to su vojnik, p o v l a t e n a so15 cijalna s t r u k t u r a , i kielator, koji su u to v r i j e m e p r e d s t a v l j a l i o v i s n e s e l j a k e . Stefan P r v o v j e n a n i ( 1 1 9 6 . - 1 2 2 8 . ) m a n a s t i r u i a p o k l a n j a 2 0 0 familija V l a h a , koji s u se, p o svoj prilici, nalazili n a p a d i n a m a P r o k l e t i j a k o d P e i . 1 6 K t o m e j o S t e f a n P r v o v j e n a n i 1220. g o d i n e d o n o s i o d l u k u d a svi Vlasi n j e g o v a kraljevstva t r e b a j u p r i p a s t i i k o j a r h i e p i s k o p i j i . 1 7 G o d i n e 1220. u H v o s n u , k r a j P e i , s p o m i n j u s e vlaki k n e z o v i k a o Gr'd,18odnosno 1 2 8 2 . - 1 2 9 8 . i 1 3 0 2 . - 1 3 0 9 . g o d i n e Voihna;19 t e t a n D e a n s k i ( 1 3 2 1 . - 1 3 3 1 . ) p a k 1330. g o d i n e m a n a s t i r u u V i s o k i m D e a n i m a , koji j e s a m o s n o v a o , d a r u j e p a i t e i k a t u n e V l a h a koji s e n a l a z e u z r i j e k e D r i m i L i m . U toj s e d a r o v n i c i j a s n o i z r a a v a e t n i k a i n d i v i d u a l n o s t V l a h a , j e r s e o n i s p o m i n j u u n a b r a j a n u z a j e d n o s d r u g i m n a r o d i m a : (...) ikto uleziu tezizabel ili Srblin ili Vlah ili Bugarin (...) i vsaki ktoprichodi na nj, ljubo Grk ili B jgarin ili Srblin, Latin, Arbanasin, Vlach...2"

ustanova, a iji se dvojnik nalazi na podruju Vlaha jo do XV. st., jedinstvena na Balkanu. Z a p r a v o tu se radi o j e d n o m vlakom katunu kojim upravljaju dva suca koji u djelima bizantskih autora podsjeaju na e n k r i t o i i p r o k r i t o i i n a suce Vlaha u Hrvatskoj, a modeli se susreu ak i u Sardiniji. (Usp. Matei Cazacu, Les Valaques dans les Balkans occidentaux (Serbie, Croatie, Albanie etc.). La pax ottomanica (XV C -XVII C sicles), u: Les Aroumains..., str. 79-80.) Franz Miklosich, M o n u m e n t a Serbica, 59, 79; Stojan Novakovi, Zakonski spomenici..., str. 596-597.
13

14 15

Stojan Novakovi, Zakonski spomenici..., str. 579.

Stojan Novakovi, Zakonski spomenici..., str. 622-631; Isti: Manatir Banjska, u: Glas SKA 32, (Beograd, 1892.), str. 1-55; te se dvije kategorije Vlaha spominju i u drugim darovnicama prve polovice XIV. st. manastirima Graanice, D e c a n a i Prizrenskoj episkopiji (vidi jo M. Cazacu, nav. dj., str. 81). Franz Miklosich, M o n u m e n t a Serbica..., str. 11; Stojan Novakovi, Zakonski spomenici..., str. 572.
17 16

Stojan Novakovi, Zakonski spomenici..., str. 572. Na istome mjestu.

18 19

Isto, str. 390-394. To su u stvari na latinskom comes catuni ili catunarius, tj. glavari odnosno starjeine jednoga katuna koji je, kako istie Silviu Dragomir, u poetku bio vojnog porijekla, pa se kasnije primjenjivao i na pastoralne strukture (v. Silviu Dragomir, Vlahii din nordul Peninsulei Balcanicein Evul Mediu, (Bucarest, 1959.), str. 113-115; M. Cazacu, nav. dj., str. 80).
20

Franz Miklosich, M o n u m e n t a Serbica, str. 88; Silviu Dragomir, nav. dj., str. 52. A Boidar Petranovi, raspravljajui o ropstvu na osnovi p o d a t a k a srpskih spomenika i statuta primorskih dalmatinskih gradova, zakljuio je da se Vlasi od Srbija izrino razlikuju, gdje Srb stji 28

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14,25-115 (1995)

D a r i v a n j e m a n a s t i r a s V l a s i m a nastavlja i S t e f a n U r o I I . ( 1 3 5 5 . - 1 3 7 1 . ) . U n j e g o v o j s e povelji s p o m i n j u k a o p r i p a d n i c i m a n a s t i r a sv. N i k o l e u H v o s n u , kraj P e i , i 3 0 familija V l a h a k a o s l u g e m a n a s t i r a G r a a n i c a , kraj P r i t i n e . 2 1 N a d a l j e , u t i m p o v e l j a m a i z a k o n s k i m a k t i m a s r p s k i h v l a d a r a p o s t o j i izriita z a b r a n a e n i d b e n i h o d n o s a i z m e u V l a h a i S r b a . T u z a b r a n u n a l a z i m o u poveljama banjskoj i deanskog m a n a s t i r a . 2 2 U o s t a l o m , iako su p o d vladavinom cara Stef a n a D u a n a n a z v a n o g Silni ( 1 3 3 1 . - 1 3 5 5 . ) u s r p s k o kraljevstvo, o d n o s n o c a r s t v o bile u k l j u e n e n o v e o b l a s t i B i z a n t s k o g C a r s t v a ( M a k e d o n i j a , E p i r , o d n o s n o A l b a nija i Tesalija, Z. M . ) , a s a m i m t i m e u n j i m a i v l a k o p u a n s t v o , i p a k r a z l u u j e j a s n o A r b a n a s e , S r b e i V l a h e . 2 3 C a r D u a n j e svojim z a k o n i k o m i z 1348. i 1 3 5 3 . g o d i n e , a koji se sastoji od dva dijela, i to Z a k o n o m S r b l j e m i Z a k o n o m V l a h o m , 2 4 n a r e u j e V l a s i m a d a m o r a j u m a n a s t i r u sv. A r k a n e l a k o d P r i z r e n a d a t i p o j e d n u o v c u s j a n j e t o m i d r u g u n e p l o d n u t e s v a k e g o d i n e k o n j a ili 3 0 h i p e r p e r p e r a ; d o k e s i r o m a n i Vlasi r a d i t i z a C r k v u o d n o s n o m a n a s t i r , a d r u g i k a o t r a n s p o r t e r i soli ili, p a k , k o s i t i s i j e n o , p r e p r a v l j a t i u t v r d e , g r a d i t i t o r o v e , o d n o s n o s t a n o v e , u v a t i k o n j e i o b a v l j a t i t r a n s p o r t za i g u m a n a . 2 5 Z n a e n j e o v o g a k t a nije s a m o u t o m e t o p o k a z u j e d a s u vlasi p r a v n o - p o l i t i ki bili p o t p u n o i z o l i r a n i i k a o takvi bili su p o d v r g n u t i crkvi i m a n a s t i r i m a , n e g o se j a s n o vidi i n j i h o v a s o c i j a l n a i g o s p o d a r s t v e n a slojevitost, t o je s v a k a k o u z r o k o v a l a i n j i h o v a sasvim r a z l i i t a e t n i k a p r i p a d n o s t u toj s r e d i n i . Tu s o c i j a l n u i g o s p o d a r s t v e n u slojevitost V l a h a p o t v r u j e n a m c a r D u a n i s v o j o m d a r o v n i c o m crkvi nasuprot Vlahu i obratno (v. Boidar Petranovi, O robstvu. Po srbskim spomenicima i statutima primorskih dalmatinskih gradova, u: Rad J A Z U 16, (Zagreb, 1871.), str. 65.
21 Franz Miklosich, M o n u m e n t a Serbica, 71, 564; Stojan Novakovi, Zakonski spomenici..., str. 620.

Franz Miklosich, M o n u m e n t a Serbica..., 6, 83, 98; Stojan Novakovi, Zakonski spomenici..., str. 622,651; Isti: Selo, Srpska knjievna zadruga, knj. 301, kolo 44, (Beograd, 1943.), str. 37. Z a p r a v o i u Hrvatskoj u XV. stoljeu kao to se vidi iz Statuta Valachorum Ivana F r a n k o p a n a , iako se smatraju slobodnim, u mnogim stvarima nisu ravnopravni s hrvatskom vlastelom, (vidi: Vjekoslav Klai, Acta Kegleviciana, (Zagreb, 1917.), str. 35 s); dotle Vuk Brankovi omoguava i Srbima i Vlasima da n e o m e t a n o trguju s Dubrovnikom, po emu se jasno vidi njihov samosvojni etnoidentitet (vidi Franu Miklosich, M o n u m e n t a Serbica, str. 209, 268, 271, 354, 345).
2?

22

Zakonik Stefana D u a n a cara srpskog 1349. 9 1354. Izdao Stojan Novakovi, (Beograd, 1870.), str. 55; Stojan Novakovi, Zakonski spomenici..., str. 696 ss. Boidar Petranovi, nav. dj., str. 66. Iako svojim Zakonikom car Duan utvruje pravne odnose unutar drutva svoga carstva, svrstavajui stanovnitvo u razne socijalno-pravne kategorije (vidi Konstantin Jireek, Staat und Gesellschaft im mittelakterlichen Serbien, u: Denkschriften der kaiserlichen A k a d e m i e der Wissenschaften in Wien. Phil.hist. Klasse 58, V. III/1912., str. 76), Stojan Novakovi, Selo..., str. 28-34, ipak stroga zabrana enidbenih odnosa izmeu Vlaha i Srba nije samo posljedica socijalno-ekonomske kategorije nego i jasna etnika razlika.
24

Stojan Novakovi, Zakonski spomenici, str. 696, 700: Valtazar Bogii, Pisani zakoni na slovenskom jugu, (Zagreb, 1872.), str. 42.
2:1

Stojan Novakovi, Zakonski spomenici, str. 700-702; Silviu Dragomir, nav. dj., str. 27-28; Stojan Novakovi, Selo, str. 43.

29

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14, 25-115 (1995)

sv. N i k o l e V r a n j s k o g u H i l a n d a r u 1 3 3 4 . - 1 3 4 6 . g o d i n e . T u o n u n o s i t o n e n o v o s t i 0 Z a k o n u V l a h a k a d a k a e : onaj koji se zove vojnik dat e sv. Dimitriju jedan crveni pokrov, a drugi Vlasi koji tkaju jedan komad po glavi a ostatak tkanine za one napoliare. A kada je pastir na odmoru, Vlah e morati na konju uvati kobile i morat e ii s igumanom ili ekonomom onamo gdje im budu zapovijedali i neka nose sol i sve ono to treba manastiru. Ikada budu radili na vinogradu, neka im se dade kruha 1 vina od crkve. Ako pasu stoku, neka ne budu plaeni. Ukoliko pasu stoku vie od godinu dana, neka imaju svoj dio i to jedno drijebe, a godinu iza toga neka dobiju stado. A iguman Hilandara e svake godine primiti po dva konja.26 U p r a v o temeljita analiza srpskih srednjevjekovnih d o k u m e n a t a jasno govori 0 s a m o s v o j n o m e t n i k o m k a r a k t e r u p o j m a V l a h sve d o X V I . stoljea. B u d u i d a V l a s i n i s u bili p o l i t i k i n a r o d , o n i s e i n e s p o m i n j u u t i t u l a t u r i c a r a D u a n a . 2 7 T e k n a k o n pojave denacionalizacije nekih znaajnih grupa Vlaha na B a l k a n u poinje s e ovaj p o j a m p r i m j e n j i v a t i i s h v a a t i k a o s o c i o e k o n o m s k i , o d n o s n o p r o f e s i o n a l n i t e r m i n koji s e o d o n d a p r i m j e n j u j e i n a o s t a l e n a r o d e koji s e b a v e s t o a r s t v o m . 2 8 U p r a v o isto o n a k o k a o to k a e M i l a n Sufflay, d a : U srednjem vijeku, kao to pogdje 1 danas, ime Arbanas, Arnautin kod polodjelskih se Slovena pokriva s pojmom pastir.29Meutim, i z o v o g a j o n i k o m e nije p a l o n a p a m e t d a s e p o j m u A l b a n a c p o r i e etniki sadraj, o d n o s n o da se svede na isto znaenje p r o f e s i o n a l n e - e k o n o m s k e kategorije, ime bi se negirala etnika opstojnost A l b a n a c a na tim p o drujima. Ali, u n a t o t o m e , i a k o s u V l a s i bili b e z svog o d r e e n o g d r a v n o - p o l i t i k o g t e r i t o r i j a , r a t r k a n i n a c i j e l o m p o d r u j u B a l k a n a , o n i se, i p a k , u i z v o r i m a - k a k o s l a v e n s k i m a t a k o i l a t i n s k i m a i b i z a n t s k i m a - pojavljuju k a o s a m o s v o j a n e t n i k o n sa z n a a j n o m d r u t v e n o - e k o n o m s k o m i p o l i t i k o m u l o g o m u s r e d i n a m a u k o j i m a su ivjeli. P l o d o v i t o g s u i v o t a , istini za volju, j e s t p r o c e s a k u l t u r a c i j e a zahvaljujui mjesnim pravoslavnim crkvama, i denacionalizacije. P o z n a t o je, n a i m e , d a j e osnovni princip pravoslavnoga kranstva da se teritorij e k u m e n s k o g p a t r i j a r h a t a m o r a p o d u d a r a t i s g e o g r a f s k o - p r a v n i m i p o l i t i k i m teritorijem Istonoga R i m s k o g a Carstva.3" Ovaj su princip doslovce p r e u z e l e i

Stojan Novakovi, Zakonski spomenici, str. 414; Ma tei Cazacu, nav. dj., str. 82.
27

Joseph Lad. Pi, b e r die Abstammung der R u m n e n , (Leipzig, 1880.), str. 50. Silviu Dragomir, nav. dj., str. 139-148.

28 29

Dr. Milan pl. Sufflay, Povijest sjevernih Arbanasa (Socioloka studija), u: Arhiv za Arbanasku starinu, jezik i etnologiju. Seminar za arbanasku filologiju, knj. II. (1924.), (Beograd, 1925.), str. 226, (dalje: AAAJE).

Arnold J. Toynbee, A Study of History, IV. (London, 1940.), str. 388. Radi pojanjenja tog fenomena p o t r e b n o je istaknuti da je time Pravoslavna crkva, uostalom kao i druge religiozne zajednice na Istoku, stekla politiku mo nad svojim vjernicima. Isto je tako i s pravoslavnim crkvama na Balkanu. Meutim, politiki karakter tih pravoslavnih crkava zapostavit e teoloko promiljanje vjere i evaneosko poslanje Crkve. Ipak politika funkcija Pravoslavne Crkve, koja se izraavala u zakonodavnoj i izvrnoj vlasti rimsko-bizantinskoga karaktera upravo kao u laikoj dravi, bila je izraz koncesije ili tolerancije O t o m a n skog Carstva (vidi: Charalambos Papastathis, LEglise et le droit c o u t u m i e r aux Balkans

30

30

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14,25-115 (1995)

primijenile osamostaljene, a u t o k e f a l n e n a c i o n a l n e pravoslavne crkve balkanskih n a r o d a . To se o d r a a v a l o ne s a m o na sprjeavanju fomiranja politike i n a c i o n a l n e svijesti n e g o i u n e p r i z n a v a n j u n a c i o n a l n o g i d e n t i t e t a s v a k o g d r u g o g n a r o d a koji j e p r i p a d a o p r a v o s l a v n o j vjeroispovijesti. P o s l j e d i c a svega t o g a j e b u g a r i z a c i j a , h e l e n i z a c i j a , o d n o s n o grecizacija i srbizacija V l a h a . M e u t i m , u n a t o t o m e , s a m o 31 svojni e t n i k i i d e n t i t e t V l a h a nije u n i t e n .

Vlasi u latinskim srednjovjekovnim kronikama i papinskim pismima

To se u o s t a l o m vidi i u l a t i n s k i m s r e d n j o v j e k o v n i m i z v o r i m a u k o j i m a se Vlasi spominju uz i m e n a ostalih n a r o d a : Albanaca, Bugara, G r k a , Hrvata, Peenega, Rusa, Turaka i drugih, d a k a k o , a k o su se susretali u kontekstu dogaaja na o d r e enom prostoru u tom vremenu. Najstariji l a t i n s k i izvor koji s p o m i n j e V l a h e k a o z a s e b a n n a r o d j e Anuales Barenses iz p r v e p o l o v i c e X I . stoljea, o d n o s n o iz 1027. g o d i n e , 3 2 u k o j e m se i t a : Ove godine koitonitas (sc. komornik, Z. M.) Ispo doao u Italiju s velikom vojskom sastavljenom od Rusa, Vandala, Turaka, Bugara, Vlaha, Makedonaca i drugih da osvoji Siciliju.33 O d v e l i k o g s u z n a e n j a s v a k a k o izvori koji s e o d n o s e n a v r i j e m e k r i a r s k i h v o j n i , a u k o j i m a se j a s n o vidi e t n i k i i n d i v i d u a l i t e t V l a h a . U t i m se i z v o r i m a Vlasi p o javljuju u z o s t a l e v e e n a r o d e j u g o i s t o n e E u r o p e s k o j i m a s u s e k r i a r i s u s r e t a l i i d u i u p o h o d e n a I s t o k . P o v a n o s t i i b o g a t s t v u s a d r a j a vrijedni p o z o r n o s t i s u o n i l a t i n s k i izvori koji se o s o b i t o o d n o s e na v r i j e m e Drugoga bugarskog carstva, u ijem s u o s n i v a n j u , k a o t o e s e p o k a z a t i , g l a v n u u l o g u i m a l i Vlasi. p e n d a n t la domination O t t o m a n , u: Obiajno pravo i samouprave na Balkanu i u susednim zemljama. Zbornik radova sa m e u n a r o d n o g naunog skupa odran 1. i 2. novembra 1971. god. u Beogradu, S A N U , Posebna izdanja balkanolokog instituta, knj. 1., (Beograd, 1974.), str. 187 ss. This view is rejected by the leading modern expert on Vlachs in the earli O t t o m a n Balkans, who insists that they were regarded as a distinct population (Noel Malcolm, Bosnia -A Short History, London, Macmillan, 1994., str. 79; Silivu Dragomir, nav. dj., str. 139-160. U o s t a l o m i Branislav urev, iako ne priznaje etniki identitet balkanskim Vlasima, ipak, on kao da ne moe mimoii konstataciju velikoga njemakog poznavatelja Osmanskog Carstva Franza Babingera, koji je izrazio miljenje da su Vlasi u Srbiji pravi balkanski etnikon (vidi: Branislav urdev, Ispisi iz detter za Branievo iz XV veka, U: Istoriski Glasnik, 3-4/1951., (Beograd), str. 93-99). Mnogi smatraju da bi se dogaaj o kojem govori Annales Barenses odnosio na godinu 1025. Naime, na osnovi analize ne samo latinskih izvora nego i bizantskih dolazi se do zakljuka daje bizantska vojska prodrla u junu Italiju potkraj vladavine Bazilija II., a to je 1025. godina (vidi Mathias Gyoni, Vlahii Barijskoj Letopisi, u: AAASH 1/1-2(1951.), str. 237 ss.).
33 32 31

1027. H o c a n n o descendit Ispo Chitoniti in Italiam cum exercitu magno, id est Russorum, G u a n d a l o r u m , Turcorum, Bulgarorum, Vlachorum, M a c e d o n u m aliorumque, ut caperet Siciliam ( M o n u m e n t a G e r m a n i a e Histrica Scriptores V./1928., 53, 34-42 (dalje: M G H SS); Fontes Historiae bulgaricae VII./1959., str. 358 (dalje: F H B ) , M. Gyni, A A A S H 171-2(1951.), str. 235-245).

31

Z. M1RDITA, Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14, 25-115 (1995)

M e d u povjesniare treega kriarskog rata (1189.-1192.) treba s p o m e n u t i A n s b e r t a , R o b e r t a d e C l a r i j a i Geoffroyja d e V i l l e h a r d o u i n a . O n i u svojim z a b i ljekama pruaju znaajne p o d a t k e i o prilikama na Balkanu o n o g a doba. Iz o p i s a A n s b e r t a , koji je i a u t o r spisa o t r e o j k r i a r s k o j vojni, s a z n a j e m o da se je vojska F r i e d r i c h a I. B a r b a r o s s c , p r e l a z e i rijeku Savu, s u s r e l a s r a z l i i t i m n a r o d i m a koji s u j e , p o t i c a n i o d b i z a n t s k o g c a r a I s a k I I . A n e l a ( 1 1 8 5 . - 1 1 9 5 . ; 34 1203.-1204.), napadali. U n a b r a j a n j u tih n a r o d a o n izriito r a z l i k u j e B u g a r e , 35 G r k e i V l a h e . K a k o G r c i n i s u bili skloni V l a s i m a , o n i n a s t o j e p r i d o b i t i p o m o F r i e d r i c h a I . B a r b a r o s s e . K a d a k r i a r i d o l a z e n a p o d r u j e S o l u n a , a u t o r istie d a h s e u njegovoj blizini n a l a z i p l o d n a r a v n i c a koju o n n a z i v a Flachia? O n j a s n o r a z l i k u j e B u g a r e , S r b e i V l a h e . A za ove p o s l j e d n j e tvrdi da su o s n i v a i Drugoga bugarskog carstva. P e t a r , k o g a on n a z i v a i K a l o p e t r u s , j e s t Gospodar Vlaha?11 b e z o b z i r a n a t o to Vlasi, politiki, a niti t e r i t o r i j a l n o - a d m i n i s t r a t i v n o k a o n i c r k v n e o , n i s u bili o r g a n i z i r a n i , o n i su, ipak, p r e d s t a v l j a l i z n a a j n u s n a g u u n u t a r p r o v i n c i j a Trakije, M a k e d o n i j e , Tesalije i M e z i j e , 3 8 (sc. d a n a n j e Srbije, Z . M . ) . T o s v a k a k o p o k a z u j e m a s o v n i p o k r e t u p o b u n i V l a h a 1186. g o d i n e . T u j e i n j e n i c u u o i o i s a m A n s b e r t . J o je zanimljivije da se A n s b e r t , k a d a je rije o b r a i - P e t r u i A s e n u za k o j e veli da su Vlasi, a ne B u g a r i , u p o t p u n o s t i p o d u d a r a s N i k e t o m C h o n i a tom.39 I s t o t a k o i R o b e r t d e Clary, a u t o r djela n a f r a n c u s k o m j e z i k u p o d n a s l o v o m O s v a j a n j e C a r i g r a d a , o p i s u j e b o r b e L a t i n a s G r c i m a , a z a t i m i osvajanje C a r i g r a d a o d s t r a n e L a t i n a 1204. g o d i n e . 4 0 O n u t o m s v o m djelu g o v o r i o I v a n u , z a k l e t o m n e p r i j a t e l j u L a t i n a i R o m c j a c a , a koji s e k o d N i k e t e C h o n i a t e z o v e I v a n k o ( " P a ^ Y K 6 Q i 4 1 d o k ga R o b e r t de C l a r y zove lohan li Blaks. A n j e g o v a n e a k a i

'

Georgije Ostrogorski, Istorija Vizantije, Prosveta, (Beograd, 1969.), str. 378.

Sed instinctu perfidi imperatoris Ysachii, nequissimo duce Brundisii procurante, Graeci, Blacii, Bulgari cum innummerabilibus aliarum populis nationum iam nostris exiciales raachinabantur insidias, et conventicula eorum de sanguinibus et de pernicie gentis nostre ( M G H SS V/1928. (Berolini), 131; F H B XII./1965., 224; P. Matkovi, Putovanja po balkanskom poluotoku za srednjega vijeka, Rad 42, J A Z U , Zagreb, 1878., str. 428). (...) invasit regionem opulentam Flachiam dictam, non multum a Thessalom'ca distantem ( M G H SS V./1928.; 44; F H B XII./1965., str. 277; P. Matkovi, nav. dj., str. 137, 141; Constantin R. von Hfler, Die Walachen als Begrnder des zweiten bulgarischen Reiches, der Assaniden, 1186-1257, u: Sitzungsberichte der philosophisch-historischen Classe der kaiserlichen Akademie der Wissenschaften, 95/1880. (Wien, str. 234-236).
37

Kalopetrus, Blacorum et maxime partis Bulgarorum in hortis Thraciae dominus ( M G H SS V/1928. (Berolini), str. 44; F B H XII./1965., str. 279; P. Matkovi, nav. dj., str. 138. " s R. Roesler, Romanische Studien. Untersunchungen zu lteren Geschichte Romniens, Leipzig, 1871., str. 61.
39 40

Niceta Choniatae, Historiae, p. 428; F H D R III./1975., str. 254; F H B XII-/1965., str. 257. Robert de G a r y , La conqute de Constantinople, Paris, 1939. (Nije mi bilo dostupno.) Niceta Choniatae, Historiae, p. 620, 621 ss; F H D R III./1975., str. 284, 286 ss.

41

32

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14, 25-115 (1995)

42

n a s l j e d n i k a , k o j e g a ubijaju 1207. g o d i n e , n a z i v a k r a l j e m V l a h a .

U n i z u p o v i j e s n i h s p i s a o k r i a r s k i m v o j n a m a , a u k o j i m a se s p o m i n j u i Vlasi, 43 s p a d a i djelo Geoffroyja de Villehardouina, povjesniara etvrte kriarske vojne. 4 I za n j e g a je J o h a n e s kralj V l a h a , o d n o s n o le roy de Blakie et de Bougrie. * M e u t i m , z a r a z l i k u o d N i k e t e C h o n i a t e , koji g o v o r i o S k i t i m a i V l a s i m a , 4 5 G e o f f r o y g o v o r i 46 o K u m a n i m a i Vlasima. A u Ljetopisu Ogeria Paniskog, koji o b u h v a a r a z d o b l j e od 1197. do 1219. godine, dakle, razdoblje etvrtoga kriarskog rata, m e d u ostalim nalazi se p o d a t a k o t r a g i n o m i s h o d u g r o f a B a l d u i n a F l a n d r i j s k o g , koji s e j e 16. svibnja 1204. g o d i n e u S v e t o j Sofiji o k r u n i o z a l a t i n s k o g c a r a . 4 7 O n j e u bici k o d J e d r e n a 14. t r a v n j a 1 2 0 5 . g o d i n e p a o u r o p s t v o J o h a n i c i u s a , g o s p o d a r a V l a h a . 4 8 U toj s u bici n a s t r a n i B u g a r a s u d j e l o v a l i i Vlasi u s a v e z n i t v u s T u r c i m a : (...) posvuda uznemireni i napadani od Vlaha podigoe se na oruje i progonili su one kojii su se dali u bijeg, te su veliko mnotvo njih, oborivi na zemlju, ubili. Ali, napadom Vlasi se okrenue i njega zarobie (sc. Balduina, Z. M.) s tristo vojnika Franaka koje posjekoe maem, a samoga cara zarobie.49 V l a s i s e k a o z a s e b a n n a r o d s p o m i n j u i u p i s m i m a c a r a H e n r i k a , koji j e naslij e d i o s v o g a b r a t a B a l d u i n a u p o e t k u k a o n a m j e s n i k , a z a t i m k a o c a r o d 20. k o l o v o z a 1 2 0 6 . g o d i n e . 5 0 Iz t i h se p i s a m a (1206., 1208. i 1212.) s a z n a j e i o s u k o b i m a B u g a r a i L a t i n a i njegova nasljednika, Borila (1207.-1218.).

~ Charles Hopf, Chroniques greco-Romaines, indites ou peu connues. Publie avec notes et tables gnalogiques, (Berlin-Weidmann, 1873.), str. 79-80.
43

Geoffroy de Villeharduin, La conqute de Constantinople, d. et trad. E. Faral, I.II., (Paris, 1937., 1939.). (Nije mi bilo dostupno.) C. R. von Hfler, nav. dj., str. 234-237.

44

45

Niceta C h o n i a t a e , Historiae, p. 519,520, 617, 624, 663 ss; F H D R I I L / 1 9 7 5 . , str. 282,288, 290.
46

C. R. von Hofler, nav. dj., str. 234-237. G. Ostrogorski, nav. dj., str. 396 s.

47

48

a Johanicio Blachorum domino (A. Theiner, Vetera M o n u m e n t a Slavorum Meridionalium historiam illustrantia, T. (Romae, 1863.), Nr. LXIII., str. 27.

(...) ubique infestati et preliati a Blachis, surexerunt ad arma secuti fuerunt illos terga vertentes et ex eis i n n u m m e r a m quantitatem prostraverunt et interfecerunt. Set tandem Blachi revertentes illum ceperunt cum 300 militibus Franchis qui omnes in faciem gladii mortui fuerunt et personam imperatoris retinuerunt (Ogerii Panis Annales, M G H SS, XVIII., str. 123, 7-12). Zanimljivo je da ovdje G. Ostrogorski, iako se ne vidi zato, ne spominje Vlahe nego samo R u m n e : Ovde je 14. aprila 1205. godine dolo do znamenite bitke u kojoj su Kalojanove bugarsko-kumanske trupe satrle vojsku latinskih ritera (G. Ostrogorski, nav. dj., str. 400). O zarobljavanju Balduina, carigradskog cara, od strane Ivana, nazvanog Vlah, govori kronika Vilhelma Andronskog iz prve polovice XIII. stoljea: Anno D o m i n i 1205 Balduinus imperator Constantinopolitanus a J o h a n n e cognomento Blake in conflictu inter se commisso captus fuit, nulli postea de suis comparens (Wilhelmi Chronica Andrensis, u: M G H SS X X I V , str. 730,1-6).
50

49

G. Ostrogorski, nav. dj., str. 402.

i 33

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14,25-115 (1995)

I a k o k a e d a s u n j e g o v a b r a t a B a l d u i n a u bici k o d J e d r e n a z a r o b i l i K u m a n i , o n , i p a k , izriito izdvaja K u m a n e od V l a h a : U zatiti, pak, grada koji se zove Rossa (danas Ruskoj kod Keana u Istonoj Trakiji, Z. M.) ostavismo Teodorika de Renremondea, hrabrog i odlunog ovjeka s mnotvo vojnika i slugu. I dok su ondje pribivali oko blagdana oienja Blaene Marije, javljeno im je, da su Vlasi zauzeli neku tvravu koja se nalazila blizu Rossa. Oni, udaljivi se nou, naoruani iz Rosse, poubie Vlahe koji su se ondje zatekli i, napustivi grad s plijenom i konjima Vlaha, vratili su se u svoj grad. No njih, dok su se vraali zaskoi iz zasjede blizu Rosse veliko mnotvo Vlaha i Kumana. I poto se sukobie Bojom su kaznom, kakve li boli, gotovo svi bili pobijeni ili zarobljeni, a oni pak kojima je bilo povjereno uvanje grada otprilike 40 vojnika nou se sa svojim slugama vratie k nama zdravi (...), o d n o s n o g o vorei o zakljuenju m i r a i z m e u stanovnika Filipopola (dananji Plovdiv, Z. M.) i J o h a n i c e , cara V l a h a i Bugara (1197.-1207.), o e m u govori i N i k e t a C h o n i a t a . 5 1 K a d a je stanovnitvo Filipopola naslutilo njegovo lukavstvo, p o l a k o se p o e e od n j e g a u d a l j a v a t i i j e d n o g a o d svojih p r o g l a s i e z a svoga v l a d a r a , t e J o h a n i c a , s a z n a v i za ovaj i n : (...) s bezbrojnim mnotvom Vlaha i Kumana doe ispred spomenutoga grada i opsjedao ga je (...) i malo kasnije sa 100.000 ljudi i vie, i to ponajvie Vlaha i Kumana koji su gori od Saracena jer su bez ikakvog zakona (...), te porto je pobio sve viene ljude koje je mogao silom ili prijevarom zarobiti, premjestio je sav puk sa svim stvarima i svom njihovom imovinom u Vlahiju.52 U o s t a l o m i s a m b u g a r s k i kralj K a l o j a n ( 1 1 9 7 . - 1 2 0 7 . ) s e b e s m a t r a k r a l j e m V l a h a . T o s e j a s n o vidi i z n j e g o v e k o r e s p o n d e n c i j e s p a p o m I n o c e n t o m I I I . ( 1 1 9 8 . - 1 2 1 6 . ) . U p i s m u i z g o d i n e 1 2 0 3 . izriito s e k a e d a j e kralj B u g a r a i V l a h a , i to upravo kao to su bili njegovi predasnici Simeon, Petar i Samujlo koji su krunu i patrijarhalni blagoslov primili od Presvete Boje Rimske Crkve, to se vidi iz starih pisama i knjiga i zakona vladara njegovih predasnika blaene uspomeneP o d n o s n o
51 52

Niceta Choniatac, Historiae, p. 829, 13; F H D R III./1975., str. 322, 30.

In munitione vero cuiusdam civitatis que Rossa dicitur, T h e o d o r i c u m d e T e n n r e m o n d e , utique s t r e n u u m et discretum cum multis militibus et servantis reliquimus; et dum morare n t u r ibidem circa purificationem beate Marie nunciatum est eis Blacos p r o p e Rossam castrum q u o d d a m occupasse: qui de Rossa de nocte recedentes armati, Blacos quos illis invenerunt occiderunt, et castro d e f e d o , cum preda et equitaturis Blacorum versus civitatem suam rediere. Quibus recedentibus ex insidiis p r o p e Rossam occurit multitudo Blacorum et C o m m a n o r u m , et, congressu facto ex u t r a q u e parte, proh dolor! ultione divina nostri fere o m n e s occisi sunt vel capti; illi vero quibus custodia civitatis commissa fuerat circiter 40 milites de nocte cum servantis suis recedentes ad nos sani rediere (...) Iohanicius cum infinita Blacorum et C o m m a n o r u m multitudine ad prelibatam civitatem veniens, eam obsedit (...) et paulo post cum 100.000 hominum et eo amplius ut pot Blacorum et C o m m a n n o r u m , qui cum omni lege careant Saracenis deteriores sunt (...), et nobilibus omnibus quos vi vel fraude opprimere potuit interfectis, universos plebeios cum universa praeda sua et omnibus eorum mobilibus in Biaciam transmisit (PL C C K V , col. 1522-1523 (J. P. Migne, Patrologiae cursus completus. Series Latina, Paris, 1844.-1864.); F H B XXL/1981., pag. 13-15).
53

Inquisivi antiquorum nostrorum scripturas et libros et beate memorie imperatorum nostrorum predecessorum leges, unde ipsi supserunt regnimi Bulgarorum et firmamentum imperiale, coronam super caput eorum et patriarchalem benedictionem: et diligenter perscrutantes, in eorum invenimus scripturis quod beate memorie, illi imperatores Bulgarorum et Blachorum. Symeon, Petrus et Samuel et nostri predecessores coronam imperii eorum et

34

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14,25-115 (1995)

u d r u g o m p i s m u u k o j e m K a l o j a n p o n o v n o t r a i o d p a p e d a u d o v o l j i njegovu z a h t j e v u p o z i v a j u i s e n a d o g a a j e i z g o d i n e 927., o d n o s n o n a n j e g o v e p r e d a s n i k e koji s u t a k o e r p r i m i l i k r u n u o d p a p e . 5 4 O v o s e v l a k o p o r i j e k l o K a l o j a n a p o t v r u je i u j e d n o m p i s m u Baziliju I I . , n a d b i s k u p a Z a g o r e , koje alje p a p i , a u k o j e m se k a e d a K a l o j a n z a s l u u j e c a r s k u k r u n u n e s a m o z b o g n a k l o n o s t i cijeloga njegova k r a l j e v s t v a p e m a K a t o l i k o j crkvi n e g o i z b o g njegova r o m a n s k o g p o r i j e k l a . 5 5 A t o p o r i j e k l o istie i s a m K a l o j a n u j e d n o m p i s m u k o j e alje I n o c e n t u I I I . 1199. god i n e , a u k o j e m se k a e da su v l a d a r i B u g a r a i V l a h a , u p r a v o k a o i njegovi p r e d a snici, i z R i m a i n i s u bili B u g a r i . 5 ' ' U p i s m u o d 2 7 . s t u d e n o g a 1202. g o d i n e p a p a I n o c e n t I I I . s p o m i n j e m o l b u K a l o j a n a u svezi s r i m s k o m k r u n o m k o j u su i m a l i i njegovi p r e d a s n i c i , 5 7 i z a p o v i j e d a d a n j e g o v p o s l a n i k p o m n o p r i p a z i n a o n e u B u g a r skoj koji su se b r i n u l i za R i m s k u c r k v u . 5 8 I s t o miljenje p a p e istie i u s v o m o d g o v o r u n a p i s m o n a d b i s k u p Z a g o r e . 5 9 I a k o u p i s m u o d 10. r u j n a 1 2 0 3 . g o d i n e p a p a I n o c e n t I I I . K a l o j a n a s p o m i n j e k a o v l a d a r a B u g a r a , a u p i s m u o d 2 5 . veljae 1 2 0 4 . g o d i n e s p o m i n j e K a l o j a n a k a o v l a d a r a B u g a r a i V l a h a , 6 0 aljui m u e z l o i c a r s k u k r u n u , d o k n a d b i s k u p a T r n a v e u z d i e u r a n g p r i m a s a kraljevstva B u g a r a i V l a h a , d a j e m u p r a v o k r u n j e n j a kraljeva V l a h a i B u g a r a i dijeljnje k r i z m e u svim b u g a r s k i m i v l a k i m c r k v a m a . I z t o g a s e j a s n o vidi d a j e n a d b i s k u p T r n a v e b i o p r i m a s cijele B u g a r s k e i V l a h i j e , u p r a v o o n a k o k a o t o j e b i o i s a m c a r . 6 1 Z a p r a v o

patriarchalem benedictionem acceperunt a sanctissima Dei R o m a n a Ecclesia et ab apos tolica Sede, principe apostolorum Petro. (A. Theiner, I., Nr. XLIII., str. 27-28.) () ut compleret desiderium imperii mei Sanctitas Tua, secundum consuetudinem preecessorum m e o r u m i m p e r a t o r u m Bulgarorum et Blachorum, Simeonis, Petri et Samuelis p r o g e n i t o r u m m e o r u m et ceterorum omnium I m p e r a t o r u m Bulgarorum (A. Theiner, I., Nr. XLVI., str. 29.) Vidi jo: Inocentii PP. III epistulae ad Bulgariae historiam spectants ed. Ivan Dujev, u: Godinjak na Sofisk. Univers., Fak. hist.-filol. 38/3 (1942.), nr. 15, str. 43-44; nr. 18, str. 47; F H B XII./1965., str. 319, nr. 9; 334-340, nr. 16-19; 344, nr. 24; 359, nr. 32; 360, nr. 33; A. Potthast, Regesta pontificum R o m a n o r u m inde ab a. 1198 ad a. 1304, vol. II. (Berolini, 1875.), nr. 931.
55 54

Tamquam heredes descendentes a sanguine R o m a n o (A. Theiner, I., Nr. XLIII., str. 27); Sed descenderunt ex sanguine R o m a n o r u m (Ibidem, XLVIII., str. 30-31).
56

Q u o d de nobili Urbis R o m a e prosopia progenitores tui originem traxerint (A. Theiner, I., nr. XVIII., str. 11). et aliis progenitoribus tuis in libris tuis legitur coccessise (A. Theiner, I., nr. XXVII., str. 16). A. Theiner, I., nr. XXVII.. str. 17. A. Theiner, I., nr. XXIX., str. 17-18. A. Theiner, I., nr. XLI., str. 25.

57

58

59 60

61

me d o m i n u m et i m p e r a t o r e m totius Bulgariae et Vlachiae (A. Thiner, I., nr. XLIII., str. 27. O ovome vidi opirnije C. R. von Hofler, nav. dj., str. 204-243. Zanimljivo je stajalite bugarske historiografije, koja p o t o - p o t o nastoji negirati samosvojni etniki entitet pojmu Vlah. P r e m a ovome miljenju, sintagma Kralj Bugara i Vlaha, koja se nalazi u spomenutoj korespondenciji, samo je odraz politike kojom je papa htio privui Kalojana Katolikoj crkvi i tako ga uiniti svojim saveznikom, odnosno i Kalojanovo isticanje rimskog porijekla trebalo je posluiti utvrivanju njegove politike vlasti (v. G. Cank-

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14,25-115 (1995)

korespondencija p a p e Inocenta III. s bugarskim carem i drugim s p o m e n u t i m osob a m a j a s n o pokazuje da je u carstvu A s e n i d a pokraj B u g a r a Slavena bilo i Bug62 a r a L a t i n a , o d n o s n o Vlaha, o d n o s n o t o j e o d r a z j e d n e b u g a r s k o - v l a k e simbioze. T a s e e t n i k a s a m o s v o j n o s t V l a h a p o t v r u j e g o t o v o u svim p i s a n i m d o k u m e n t i m a n a l a t i n s k o m j e z i k u t i j e k o m 13. stoljea. T a k o u p i s m u p a p e G r g u r a I X . ( 1 2 2 7 . - 1 2 4 1 . ) k r a l j u B e l i IV. o d 14. s t u d e n o g a 63 1234. g o d i n e , m e d u o s t a l i m , stoji: Ma podruju biskupije Kumana, kako smo saznali, postoje neki narodi koji se zovu Walati i koji, iako se imenom smatraju kranima, pod istom vjerom ipak imaju razliite obiaje i obrede i ine onoto je ovom imenu (sc. kranskom, Z. M.) neprijateljski i kako ne bi ovi spomenuti Vlasi, primajui sakramente od izmatikapreli (sc. u izmatike, Z. M.) neka se iz njihovih sredina odredi neki vikar koji e biti podloan katolikom biskupu. Papa nastavlja dalje da dotini biskup prisili spomenute Vlahe da prime biskupa koga e im sama Crkva dodijeliti i da se tom biskupu dodijeli dostatan i astan prihod od primanja koja kumanski biskup od njih prima, kako je predvieno po samom izboru biskupaM Papa Grgur IX. pie pismo asnom muu Asanu, Gospodaru Bugara i Vlaha.63

ova-Petkova, La libration de la Bulgarie de la domination byzantin, u: Byzantino-bulgarica V./1978. (Sofia), str. 102. J e d n o m rijeju, za bugarsku historiografiju D r u g o bugarsko carstvo je djelo bugarske aristokracije u ijim su se rukama nalazili voe Asen i Petar (usp. Vasilka Tapkova-Zaimova, Byzance et les Balkans a partir du Vie sicle. London. Variorum Reprints 1979.; Leonidas Mavromatis, La formation du duxieme royaume bulgare vue par les intelectuels Byzantins, u: t u d e Balcaniques 1985./4 (Sofia), str. 31 (dalje: EB). No takvi zakljuci ne proizlaze iz p o d a t a k a tih bizantskih autora.
62

P. S. Nasturel, Les Valaques balcaniques aux X e - X I I I e sicles (Mouvements de population et colonisation dans la Romanie grecque et latine), u: Byzantinische Forschungen VII-/1979. (Amsterdam), str. 97 (dalje: BF); Isti: Vlacho-Balcanica, u: Byzantinisch-neugriechische Jahrbcher XXII. (1977.-1984.), Athnes, str. 224 ss. Teritorij ove Kumanske biskupije koju je bio osnovao 1227. godine Bela IV: obuhvaao je Kumaniju, tj. dio Moldavije i dananju Valahiju. U nju su bili obuhvaeni Rumunji, M a a r i i Saksonci. To je jedino podruje za koje bi se moglo pretpostaviti d a j e na njemu u to doba ivjelo stanovnitvo sastavljeno od Rumunja, M a a r a i Njemaca (v. D o c u m e n t a historiam Valachorum in Hungaria illustrantia usque ad a n n u m 1400. p. Christum. C u r a n t e Emerico Lukinich et adiuvante Ladislao Caldi. E d i d e r u n t Antonius Fekete Nagy et Ladislaus Makkai. Budapestini, 1941., str. 15, n. 1 i 18, n. 2, dalje: D H V H ) .
64

In C u m a n o r u m Episcopatu sicut accepimus, quidam populi, qui Walathi vocantur, existunt, qui etsi censeantur nomine Christiano, sub una tarnen fide varios ritus habentes et mores illa commitunt que huic sunt nomini inimica (...) quod prefatos Walathos compelleres ad recipiendum episcopum, quem eis ecclesia ipsa concesserit et asignare sibi de redditibus tuis quos ab eis percipis sufficientes redditus et honestos sicut idem electus nobis exposuit ( D H V H , str. 17, n. 7; A. Potthast, Reg. Pont. I., str. 83). PL CLXXXVII., coli. 107-111; F H B XXIV/1981., str 55, n. 10; 61, n. 15.

65

36

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14, 25-115 (1995)

O V l a s i m a k a o z a s e b n o m n a r o d u p o d a c i s e n a l a z e i u izvjetajima a p o k r i s a r a , o d n o s n o i z l a s l a n i k a p a p e G r g u r a I X . , i z g o d i n e 1234., gdje s e g o v o r i o s a v e z u I v a n a A s e n a i I v a n a Vatacija p r o t i v c a r i g r a d s k o g c a r s t v a . 6 6 Z a n i m l j i v o je da od v r e m e n a k a d a je K. J i r e e k u svojoj knjizi Povijest Bugara iznio

67

miljenje d a p o j a m V l a h u X I . s t o l j e u k o d b i z a n t s k i h a u t o r a o z n a a v a

B u g a r i n a , to je miljenje p r i s u t n o i k o d n e k i h d r u g i h i s t r a i v a a , 6 8 a o s o b i t o u b u g a r s k o j historiografiji sve d o n a i h d a n a . 6 9 P a i u sluaju p o d a t a k a p a p e G r g u r a I X . koji s e o d n o s e n a V l a h e k a e s e d a j e t o z a p r a v o s a m o o d r a z d u h o v n e t r a d i c i j e k o j u je zapoeo papa Inocent III. Nastojanje bugarskih povjesniara da Vlasima ne priznaju k a k o njihovu e t n i k u s a m o s v o j n o s t t a k o i n j i h o v u o d l u u j u u u l o g u u s t v a r a n j u D r a g o g a bugarskog carstva n i s u n a i l a na p o z i t i v a n o d j e k o b j e k t i v n e historiografije, 7 1 1 k o j a je n e o p t e r e e n a strastima balkanskoga politikog mentaliteta.
66

J. D. Mansi, Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio, XXXIII., col. 292-293; F H B XXIV./1981, str. 38-39. Constantin Jireek, Die Geschichte der Bulgaren, Prag, 1867., str. 220.

67

Jos. Lad. de Pi. nav. dj., str. 87-92. Jos. Lad. Pi izriito naglaava da o prevlasti Vlaha i m a m o s a m o j e d a n p o d a t a k i to je carska povelja Bazilija II. Bugaroubojice, koji spominje Vlahe cijele Bugaske zajedno s Turcima na Vardaru i koji ih, kako on kae, poklanja Ohridskoj arhiepiskopiji. Po njemu, kako u Srbiji tako i u Bugarskoj Vlasi kao podlonici Crkve nisu imali nikakvu ni politiku ni socijalnu ulogu, pa se zato ne mogu smatrati kao osnivai Drugoga bugarskog carstva (isti, str. 64, 69). Sto se tie p o d a t a k a Nicete Choniate i povjesniara kriarskih ratova, ne samo da su preuranjeni, tvrdi on, nego su i nepouzdani (isti, str. 62,118). Str. Liev, Tretijat kr'stonoscn p o h o d i B'lgarite, u: Izvestija na Institut za B'lgarska Istorija, 7(1957.), str. 227-228 (dalje: UBI); I. Dujev, La d a t e de la revolution des Asenides, u: Byzantinoslavica 13 (1952.-1953.), str. 227-232; Isti: La date de la revolution des Asenides, u: Medioveo Byzantino-Slavo, vol. I. Saggi di storia politica c culturale. Storia e letteratura. Racolta di Studi e testi. 102 ( R o m a , 1965.), str. 341-348 (s opirnom literaturom). Postoji miljenje da je Asen turskog porijekla Sv. Gy. Moravcsik, Byzantinoturcica 11.71958., str. 72), o d n o s n o kumanskog (isti, str. 75). Meutim, za G. Cankova-Petkova, koliko god turski karakter ovoga imena ne dolazi u pitanje, on moe biti i protubugarskoga karaktera. P r e m a autorici, u to je doba jo postojao protubugarski jezik. Meutim, polazei od injenice imena Petra, a to je ime Asanova brata koji je na krtenju dobio ime Teodor, a ime Petar je novijeg d a t u m a o d n o s n o nakon ustanka, o n d a se smatra d a j e ime Petar nomen honoris koje bi trebalo podsjeati na Petra, kralja prve bugarske drave. Stoga se u tom imenu, p r e m a G. Cankovi-Petkovoj, krije povijesna tradicija i, pozivajui se na miljenje da se je on zvao i Slavopetar, autorica zakljuuje da bi Asen bio slaveno-bugarskog porijekla, a nipoto kumansko-bugarskoga ili pak turskoga (v. G. Cankova-Petkova, Byzantinobulgarica V/1978., str. 99-103), o d n o s n o istoga bugarskog porijekla (v. Ivan Boilov, La famille des Asen (1186.-1460.). Genelogie et prosopographie, u: Bulgarian Historical Review (Revue bulgare d'Histoire), 1-2/1981. (Sofia), str. 135-156, (dalje: B H R ) . Constantin R. von Hofler, nav. dj., str. 229-245; M. Banescu, Un probleme d'histoire medieval: Creation et caractere du second empire bulgare (1185.), (Bucaresti, 1942.); R. L. Wolf, T h e Second Bulgarian E m p i r e . Its Origins and History to 1204, u: Speculum XXIV./2 (1949.), str. 167 ss, 180; G. Ostrogorski, nav. dj., str. 378, n. 3; Stelian Brezeanu, Les
70 69

68

37

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14,25-115 (1995)

B u g a r s k a historiografija s m a t r a d a esto spominjanje i m e n a Vlah, o s o b i t o k o d N i k e t e C h o n i a t e , nije a r g u m e n t o s t v a r n o j e t i n i k o j s a m o s v o j n o s t i V l a h a , niti 0 njihovoj o d l u u j u o j u l o z i u s t v a r a n j u Drugoga bugarskog carstva, n e g o je to o p i n a z i v n a i n a i v o t a socijalnih s t r u k t u r a ija s e e g z i s t e n c i j a z a s n i v a l a n a s t o a r s t v u tipa t r a n s h u m a n c e . 7 1 N o , k a d a j e rije o tradiciji r i m s k e kurije, n a k o j u s e p o z i v a b u g a r s k a h i s t o riografija, a k o j a s e o d n o s i n a s l u b e n e d o k u m e n t e , o n d a s e o n a s i g u r n o o d n o s i n a k o n k r e t n e n a r o d n e z a j e d n i c e r a z l i i t e o d d r u g i h a k o s u z a j e d n o ivjele, a n e n a n e k e bezline socijalno-ekonomske kategorije. N a i m e , p a p a G r g u r IX. je v e o m a izriit k a d a k a e d a s e n a t e r i t o r i j u b i s k u p i j e K u m a n a 7 2 n a l a z e qudampopuli qui Walati vocant (sc. n e k i n a r o d i koji se z o v u V l a s i ) . I s t i n a je da se tu r a d i o s r e d n j o v j e k o v n o m s h v a a n j u p o j m a p o p u l u s , koji j e p o d r a z u m i j e v a o p o l i t i k i o r g a n i z i r a n i n a r o d , ija k o h e z i j a nije bila o s i g u r a n a k r o z u n u t a r n j e s o c i j a l n e , p o l i t i k e ili k u l t u r n e k o n s t i t u t i v n e e l e m e n t e , k a o s t o j e to b i o sluaj u a n t i c i -populus Romanas - n e g o j e d i n o k r o z a svojstvo p o d a n i k a , iji se p o l i t i k i o p s t a n a k o s i g u r a v a u n j e g o v o j v l a s t i t o s t i k a o fidelis subditas, tj. p o d l o n a v j e r n o s t g o s p o d a r u , k o n k r e t n o k r a l j u . 7 3 M e u t i m , t a p o d l o n a v j e r n o s t nije n i j e k a l a e t n i k u s a m o s v o j n o s t , n e g o s a m o p o l i t i k i i n d i v i d u a l i t e t i s u b j e k t i v i t e t . T o j e o s o b i t o z n a a j n o z a V l a h e koji s u k r o z cijelu povijest bili u g r a e n i u n a c i o n a l n e k o r p u s e n a r o d a s k o j i m a s u k o h a b i tirali. S d r u g e s t r a n e , j e d a n o d o s n o v n i h n e d o s t a t a k a h i s t o r i o g r a f i j a b a l k a n s k i h n a r o d a , o s o b i t o bugarske, grke i srpske, jest to se p r o b l e m a t i k a srednjovjek o v n o g B a l k a n a i n j e g o v i h n a r o d a , koji se s p o m i n j u u p o v i j e s n i m v r e l i m a t o g a d o b a , t r e t i r a s c r k v e n o - p r a v o s l a v n o g e t n o g e o g r a f s k o g stajalita, d a k a k o , u p o l i t i koj funkciji u t v r i v a n j a ili p r o i r i v a n j a d a n a n j i h e t n o p o l i t i k i h g r a n i c a d o t i n i h d r a v a . U n a t o t o m e , k a d a j e rije o b i z a n t s k o j a d m i n i s t r a c i j i B u g a r s k e , valja ist a k n u t i d a j e bila s a s t a v l j e n a o d d v a dijela: prvi d i o s e n a z i v a o P a r i s t r i o n , a p o n e k a d i P a r a d u n a v i s , u koji je u l a z i o i t e r i t o r i j B u g a r s k e i z m e u D u n a v a i B a l k a n a iji s e j e s t r a t e g o s , d u x , a r c h o n ili k a t e p a n o n a l a z i o u D r i s t r i ( d a n . Silistria), Vlaques dans le sources byzantines concernant les debuts de I" E t a t des Asnides. Terminologie ethnique et ideologique. I., u: Revue des Etudes du Sud-Est E u r o p n n e s , 3/XXV. (1987.), str. 203-215, dalje ( R E S E E ) , IL, u: R E S E E , 4/XXV. (1987.), str. 315-327; P. S. Nasturel, BF VII./1979., str. 97; Isti: Vlacho-balcanica..., str. 224 ss. U o s t a l o m i srpska historiografija novijeg doba pojam Vlah smatra, osobito od XII. i p o e t k o m XIII. stoljea, za socijalnu kategoriju: Promena etnikog poloaja Vlaha predstavljala je sloen i dugotrajan proces, ije se sve pojedinosti ne mogu uvek uoiti, ali koji je u XII. veku i na optem planu zaao u zavrnu fazu. Ve u prvojpoloiniXIV: veka, o Vlasima se govori kao o posebnoj drutvenoj kategoriji koja se svojim osnovnim zanimanjem razlikuje od Srba zemljoradnika (v. Istorija Srpskog naroda. Piva knjiga od najstarijih v r e m e n a do Marike bitke, 1371.), Srpska knjievna zadruga, (Beograd, 1981.), str. 382.
n Ovaj je teritorij K u m a n a 1227. godine postao feudalna provincija maarskoga kralja (v. D H V H , str. 18, n. 4). Razlog je osnivanja ove biskupije bio taj to su Vlasi trebali plaati quinquagesimu, koju su izbjegavali plaati (na ist. mj., n. 5), uostalom kao i svugdje gdje su oni ivjeli. 73 71

J. Szcs, Nationalitt und Nationalbewustsein im Mittelalter. Versuch einer einheitlichen Begriffssprache, u: Acta Histrica Academiae Scientiarum Hungaricae, 18-1 (1972.), str. 24 ss, (dalje: A H A S H ) .

38

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14, 25-115 (1995)

a d r u g i s e j e d i o n a z i v a o B u g a r s k a , iji se je u p r a v i t e l j n a l a z i o u S k o p l j u . 7 4 K o l i k o g o d je e t n i k a slika o v o g a p o d r u j a - a ja b i h r e k a o i cijeloga B a l k a n s k o g p o l u o t o k a - b i l a v e o m a s l o e n a , i p a k n e s a m o grki o d n o s n o b i z a n t s k i izvori, n e g o i v e s p o m e n u t i s r p s k i i latinski, j a s n o g o v o r e o e t n i k o j s a m o s v o j n o s t i V l a h a , ija se u l o g a u s t v a r a n j u Drugoga bugarskog carst\>a ne m o e n e g i r a t i . 7 5 Tu e t n i k u s a m o s v o j n o s t i i n d i v i d u a l n o s t V l a h a n a l a z i m o i u Putopisu Vilh e l m a d e R u b r u c a , r e d o v n i k a m a l e b r a e koji j e , n a p o t i c a j f r a n c u s k o g a kralja L j u d e v i t a I X . , o d 1 2 5 3 . - 1 2 5 5 . g o d i n e p o d u z e o j e d n o misijsko p u t o v a n j e ali i s p o l i t i k i m ciljevima n a I s t o k , i t o M o n g o l i m a , n a K r i m u , u T u r k c s t a n , K a v k a z , A r m e n i j u i Siriju. T o j e , z a p r a v o , j e d n o o d najboljih s r e d n j o v j e k o v n i h p u t o p i s n i h djela. O n o , u z o p i s s t v a r n i h d o g a a j a svoga v r e m e n a , s a d r a v a v j e r n e p o d a t k e koji s u k a s n i j e p o t v r e n i a r h e o l o k i m i s k a p a n j i m a . K t o m e j e z n a a j a n izvor i z a p o z n a v a n j e n a i n a i v o t a , socijalnih s t r u k t u r a i o s o b i t o d u h o v n i h p r e d o d b i n o m a d a . D a p a e , a u t o r o v o g a p u t o p i s n o g djela, k o j e j e n a p i s a n o n a l a t i n s k o m jeziku, n a s t o j a o j e u p o t r i j e b l j e n u t e r m i n o l o g i j u kralju p r o t u m a i t i f r a n c u s k i m p o j m o v i m a . O s o b i t o s u vrijedni p o z o r n o s t i njegovi e t n o l o k i p o d a c i o M o n g o l i m a , Kumanima, Peenezima i Uzima. T a k o o n , o p i s u j u i svoj b o r a v a k n a d v o r u M a n g u - h a n a , s p o m i n j e Veliku i M a l u B u g a r s k u . M e d u o s t a l i m , k a e da je Velika Bugarska posljednje podruje u kojem se nalaze gradovi. S p o d r u j a P a s c a t u r su izili H u n i , a z a t i m U g r i . N j i h o v a je m o b i l a v e l i k a , k a o t o j e d a n a s i m a j u T a t a r i , p a nastavlja d a s u s njima prodrli Blaci i Bugari i Wandali (ovdje s i g u r n o misli na veliku s e o b u n a r o d a k o j a je z a p o e l a p o t k r a j I I I . stoljea, Z . M . ) . I z t e , V e l i k e B u g a r s k e , doli s u o n i B u g a r i koji su p r e k o D u n a v a blizu K o n s t a n t i n o p o l a . A od P a s c a t u r a su Illac to je isto kao Vlah, jer Tatari ne znaju izgovoriti slovo -B od kojih su doli oni koji su u zemlji Asana (sc. d i n a s t i j a A s e n i d a , Z. M . ) . Jedne i druge nazivaju Illac i ove i one.76 Uz to t o je to djelo v a n o za p o z n a v a n j e ivota i k u l t u r e sjevernih n o m a d a , 7 7 o n o je znaajno i z a t o t o V l a h e s p o m i n j e z a s e b n o , i to uz B u g a r e i V a n d a l e . N i t a m a n j e v a a n t o s e e t n i k e s a m o s v o j n o s t i V l a h a tie nije Venecijanski Anonimus iz 1267. godine. Govorei o prenoenju tijela preblaenog Teodora

/ 4 75

R . L. Wolff, nav. dj., str. 175.

Prema t o m e n a m e e se zakljuak - konstatira G. Ostrogorski - da su se stanovnici Stare Mezije, o d n o s n o tadanje teme Paristriona, u to doba nazivali Vlasima (ovaj naziv, kao to je poznato, nije imao samo etniki naziv (sic, Z. M.) ve je sluio i kao opa oznaka za pastirska plemena, jer su Bugarima nazivani stanovnici teme Bugarske, tj. Makedonije (G. Ostrogorski, nav.d dj., str. 387, n. 3).
76

Cum illis concurrerunt Blaci et Bulgari et Wandali. De illa enim Maiori Bulgaria vene r u m i 11 i Bulagari, qui sunt ultra D a n u b i u m p r o p e Constantinopolis. Et iuxta Pascatur sunt Illac, quod idem est quod Blac, sed B nesciunt Tatari sonare, a quibus venerunt illi qui sunt in terra Assani. U t r o s q u e enim vocant Illac, et hos et illos. ( F H B XXIV./198L, str. 228, n. 16) Wilhelm de Rubruq uis, Itinerarium ad partes orientales. Recueil de voyages et de m m o i r e s publi p a r la Socit de Geographie de Paris, vol. IV/1939., str. 213-334; F H B XXIV./198L, str. 192.
77

M. Petrova, Leben und Kultur der nrdlichen nomadisierenden Viehzchter nach Mitteilungen von Wilhelm de Rubruck, u: Byzantinobulgarica IV/1973., str. 121-143. 39

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14, 25-115 (1995)

m u e n i k a u baziliku G o s p o d i n a i Spasitelja n a e g a Isusa Krista iz K o n s t a n t i n o p o l a u V e n e c i j u , a koji j e u i n i o m n o g a u d a , k a e d a j e z a r i m s k o g a p a p e A l e k s a n d r a IV. ( 1 2 5 4 . - 1 2 6 1 . ) , 14. lipnja 1257. g o d i n e , J a c o b D a u r o , v e n e c i j a n s k i g r a a n i n s nekoliko svojih sugraana otputovao u carski grad Konstantinopol i ondje je njega koji je ondje boravio zadesila priprema vojske cara (sc. Balduina II, Z. M.) za pohod protiv naroda Vlaha.78 Pa i u Povijesti Maara od S i m o n a do K e z e iz d r u g e polovice X I I I . stoljea koja j e sastavljena o d p o d a t a k a J o r d a n a , Pavla a k o n a , G o t f r i e d a V i t e r b s k o g i d r u g i h , i a k o vrvi od p o g r e a k a , a i n e k r i t i k o g a k o r i t e n j a i z v o r i m a , i p a k , g o v o r e i o situaciji n a k o n u b o j s t a v a A t i l i n i h s i n o v a u bici k o d K r u m h e l t a p r o t i v skitskih n a r o d a , k a e d a j e Panonija 10 godina ostala bez vladara. Tu su ostali samo Slaveni, Grci, Teutonci, Mezijci i Vlasi koji su zajedno sa svojim plemenima za ivota Atile robovali i njemu sluili.79 I s t o se j a s n o vidi i u k r o n i k a m a i a k t i m a u g a r s k i h k a n c e l a r i j a X I I I . 8 " stoljea, ija j e v r i j e d n o s t s a d r a j a n e o v i s n a o d z a p a d n i h i z v o r a , k r o n i k a i p o v i j e s n i h d j e l a . 8 ' Z a p r a v o u svjetlu t i h p o d a t a k a u g a r s k i h k r o n i k a i k a n c e l a r i j s k i h a k a t a V l a s i n a m se predstavljaju kao zaseban etniki e l e m e n t u grupi drugih n a r o d a jugoistone Europe. E t n i k a s a m o s v o j n o s t V l a h a vidi se i iz p i s a n i h p o v i j e s n i h v r e l a i k r o n i k a XIV. stoljea, i t o n a i r e m p o d r u j u B a l k a n s k o g p o l u o t o k a . O t o m e s e v r l o zanimljivi p o d a c i n a l a z e u djelu a n o n i m n o g a u t o r a 8 2 p o d n a s l o v o m Opis istone Europe, u k o j e m se, m e d u o s t a l i m , i t a : Ovdje treba zabiljeiti da se izmeu Makedonije, Ahaje i Thesalije nalazi mnogobrojan i prostran narod koji se zove Blai i koji su i neko bili pastiri Rimljana, i u Ugaskoj su se, gdje su nekad uvali stada Rimljana, zadravali,

78

(...) cum quibusdam suis civibus ad civitatem regiam Constantinopolitanam profiscente (sic!) ibique m o r a m t r a h e n t e contigit contra gentem Blachorum a potestate regie civitatis Constantinopolitanae et exercitu preparari (Anonymi Veneti, u: F H X B XXIV/198L, str. 263-264, n. 1). Postquam autem filii Ethele in prelio Crumhelt cum gente Scythica fere quasi dprissent, Pannonia extitit 10 annis sine rege, Sclavic t a n t u m m o d o Grecis, Teutonicis, Messianis et Vlachis advenis remanentibus in e a d e m qui vivente Ethela populari servicio sibi serviebant (Ex Simonis de Keza Gestis H u n g a r o r u m , u: N G H SS, XXIX., str. 523-546; F H B XXI V/1981., str. 271, n. 1). Svakako treba istaknuti daje ta kronika uza sve svoje nedostatke koji su navedeni znaajna po t o m e to iznosi injenicu da su R o m a n i (se. Vlasi, Z. M.) ivjeli u Panoniji prije M a a r a , a u Transilvaniji prije naseljavanja Szeklera (usp. A. Arbruster, Romanitate Romanilor. Istoria unei idei, (Bucuresti, 1972.), str. 30; P. S. Nasturel, BF VII./1979., str. 98; Isti: Vlacho-balcanica..., str. 233).
80 81 79

DVHV, Budapest, 1941.

U znaenju ugarskih kronika koje se odnose na problem etniciteta Vlaha jugoistone E u r o p e , vidi opirnije: Stelian Brezeanu, Romani si Blachi. La Anonymes Istorie si idologie politica, u: Rivistia de Istorie, 34/7 (1981.), str. 1313-1340 (nije mi bilo d o s t u p n o ) .

82

Pretpostavlja se d a j e autor ovoga spisa bio franjevac ili dominikanac, savjetnik Karla Valonskog, brat Filipa IV, kralja Francuske. Djelo je napisano 1308. godine i raspravlja o zemljopisu istone E u r o p e , gdje spominje R o m a n e (v. A. Armbruster, nav. dj., str. 33 s); smatra se da je autor ovoga djela Simon de Keza.

40

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14, 25-115 (1995)

zbog veoma zelenog i plodnog zemljita. Ali kada su protjerani iz Ugarske, 83 u navedene krajeve (sc. u M a k e d o n i j u , A h a j u i Tesaliju, Z. M . ) . I z o v o g a s e j a s n o vidi d a s u Vlasi p o t i s k i v a n i p r e m a j u g u i j u g o i s t o k u .
84

pobjegoe

Iz svega to je do s a d a r e e n o , b e z obzira na to c r p u li se p o d a c i iz povelja s r p s k i h v l a d a r a ili l a t i n s k i h i z v o r a koji g o v o r e o V l a s i m a sve d o v r e m e n a k a d a 85 T u r c i p r o d i r u n a B a l k a n , j a s n o s e vidi d a s u o n i e t n i k i s a m o s v o j n i , istina b e z d r a v n o - p o l i t i k o g t e r i t o r i j a i b e z c r k v e n e institucije n a njihovu j e z i k u . N e p o r i ui p o s l j e d i c e s i m b i o z e i a k u l t u r a c i j e s n a r o d i m a i k u l t u r a m a u n u t a r kojih se je d o g a a l a n j i h o v a n e p i s a n a povijest, o n i su uz j e z i k koji su p r i h v a t i l i s a u a v l i i svoj j e z i k ( d v o j e z i n o s t ) 8 6 , k a o t o e se j a s n o vidjeti i u kazivanju b i z a n t s k i h a u t o r a , s e t n o p s i h o l o k o m s a m o s v o j n o u . To se, u o s t a l o m , o d r a a v a i u n j i h o v u m e n t a l i t e t u , koji s e j e , u n a t o p r i t i s c i m a m j e s n i h p r a v o s l a v n i h c r k a v a n a n e p r i z n a v a n j e

N o t a n d u m est hic quod inter Macedoniam, Achayam et Thessalonicam est quidam populus valde magnus et spaciosus qui vocantur Blazi, qui et olim t'uerunt R o m a n o r u m pastores, ac in Ungaria ubi erant pastores R o m a n o r u m , p r o p t e r nimiam terre viriditatem et fertilitatem olim morabantur. Sed t a n d e m ab Ungaria inde expulsi, ad partes illos (sc. Macedoniam, Achayam et Thessalonicam, Z. M.), fugierunt. (Olgier Gorka, Anonymi Descriptio E u r o p a e Orientalis, Cracoviae, 1916., str. 12-13). Zapravo, da je Ugarska nekada nazvana pascua R o m a n o r u m pisao je izvjesni dominikanac, Ricardus, 1237. godine, a anonimni autor Gesta H u n g a r o r u m kae da, kada su Ugri doli u Panoniju, teritorij je bio nastanjen od Sclavi, Bulgari et Blachi ac pastores R o m a n o r u m , to p r e m a P. S. Nasturel ac ne znai disjunkciju nego sinonim (v. P. S. Nasturel, BF, VII./1979., str. 97; Isti: Vlacho-balcanica..., str. 233; A. Armbruster, nav. dj., str. 36).
84

U Nestorovoj kronici (sc. Povest 'vremenyh let) iz Kijeva, koja je iz godine 1039., spominju se Volochi i to tek u treoj redakciji (1112,1116-1118). Prema toj kronici, ti Volochi su se nastanili na Balkanu nakon Bugar te su 679.-680. godine napali Slavene na Dunavu i tako se nastanili meu njih, dok ih Ugri nisu protjerali s podruja Dunava. Zapravo, p r e m a M. Gyniu, j e d n o m od najboljih poznavatelja ovoga izvora, ovi Volochi bili bi F r a n k o - R o mani Karla Velikoga, odnosno Istoni Franci, tj. panonski predstavnici, pa se ne odnose na Vlahe (usp. M. Gyni, Les Volochs des Annales primitives de Kiev, u: Etudes Slavo-romains 2 (1947.), str. 56-92, (dalje: E S R ) ; Isti: Leuvre de K e k a u m e n o s source de l'histoire r o u m a i n e , u: Revue de l'histoire compare, n. s. 23 (1945.), str. 129, n. 1., (dalje: R H C ) . To uostalom, iako ne ba izriito, istie i srpski povjesniar, Sima irkovi kada kae: U srednjovjekovnim izvorima javljaju se na srpskom podruju Vlasi, Arbanasi, Sasi i Latini. Vlasi su do kraja srednjega veka svakako jeziki slavizirani (sic!) i kulturno u velikoj meri prilagoeni sredini koja ih je okruivala. Pojedinano ukljuivanje u srpsku etniku masu bilo je nesumnjivo, ali u celini Vlasi nisu integrirani niti suprihvatani kao deo osnovne etnike mase. Dosledno razlikovanje Vlaha kao grupe dmgaijegporekla, naina privreivanja i statusa (Sima irkovi, Srbi, u: Enciklopedija Jugoslavije, sv. 7 (1968.'), str. 506); Stojan Stojanovi, Istorija srpskog naroda. Drugo izdanje. Beograd, 1910., str. 30; Silviu Dragomir, nav. dj., str. 53; Duan Popovi, Problemi Vojvodine, I., (Beograd, 1925.), str. 36,46; Boidar Petranovi, nav. dj., str. 62.
86 85

(...) tout porte croire que les Valaques doivent avoir t bilingues pendant tout leur histoire (M. Gyni, La transhumance des Vlaques balcaniques au Moyen Age, u: Byzantinoslavica 12 (1954.), str. 4 L ) ; Isti: Le nom de B A A X O I 1 Alexiade d A n n e C o m n e n e , u: Byzantinische Zeitschrift 44 (1951.), str. 247, (dalje: BZ); Nol Malcolm, nav. dj., str. 79.

41

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14, 25-115 (1995)

njihova etnikog i d u h o v n o g identiteta, ipak sauvao do d a n a dananjega. J e r ne treba smetnuti s u m a da su mentaliteti d a n e strukture povijesne stvarnosti.87 K a d a j e rije o m e n t a l i t e t u v l a k o g e t n i k o g e l e m e n t a , rije j e z a p r a v o o r e z u l t a t u k o l e k t i v n o g n a i n a s u d j e l o v a n j a u o d r e e n o j socijalnoj b a t i n i , n e o v i s n o 0 i n d i v i d u a l n i m o b r a t i m a bilo k u l t u r n i h g r u p a ili p a k n e k i h d r u g i h v a n j s k i h i m b e n i k a . D r u g i m rijeima, to je o d r a z j e d n o g izoliranog drutva s vlastitim p o i m a n j i m a v r i j e d n o s t i p r e m a svijetu, m o r a l u , etici, politici, s u i v o t u i dr., t o s e o d r a a v a u m i t o v i m a , v j e r o v a n j i m a , o b i a j i m a i n a r o d n o m s t v a r a l a t v u , p j e s m i , igri, nonji, p r e h r a n i i t d . I k o l i k o g o d su Vlasi s k l o n i p r i l a g o a v a n j u i s u i v o t u , i p a k su o t p o r n i p r e m a s v e m u t o s e n e p o d u d a r a n j i h o v u n a i n u miljenja, k o j e j e v e i m dijelom o d r a z nesvjesne dugotrajnosti.88 U n a t o suivotu s d r u g i m razliitim n a r o d i m a , to p o d r a z u m i j e v a povezanost s d u h o v n i m stvaralatvom podneblja, ipak je trajna karakteristika vlakoga kolektivnog m e n t a l i t e t a suprotstavljanje svemu to se ne p o d u d a r a njihovu n a i n u s h v a a n j a i t u m a e n j a p r i r o d e i d r u t v a u k o j e m ive. To j e , p a k , o s n o v n o obiljeje p a s t o r a l n i h , o d n o s n o s t o a r s k i h p l e m e n a , ija j e i v o t n a s u b z i s t e n c i j a n o m a d s t v o , o d n s n o t r a n s h u m a n c a , n a i n d r u t v e n o g ivljenja g o m i l a , a t u m a - e n j e p r o l o s t i 1 izraavanje stvarnosti epsko pjevanje, o d n o s n o ojkanje.

Vlasi u djelima bizantskih autora

Z a razliku o d p r e t h o d n i h , u v o d n o r a z m o t r e n i h izvora, bilo srpskih bilo latins k i h - koji s u svaki z a s e b n o o d r e e n a cjelina - djela b i z a n t s k i h a u t o r a p r i p a d a j u d v o r s k o j i c r k v e n o j k n j i e v n o s t i r a z l i i t o g r o d a i s a s t o j e se od knjiga c e r e m o n i j a , z b i r k i savjeta n a m i j e n j e n i h b u d u i m u p r a v i t e l j i m a C a r s t v a , k r o n i k a , r a s p r a v a o d i p l o m a c i j i , v o j n o j strategiji, teologiji, kristologiji, eklesiologiji i d r . U t i m se djel i m a j a s n o o i t u j e s i n t e z a g r k o - h e l e n i s t i k o g d u h a , r i m s k o d r a v n o p r a v n o shva a n j e o r g a n i z a c i j e p o l i t i k e vlasti, utjecaj r i m s k i h p o v j e s n i a r a u n a i n u p i s a n j a carskih ivotopisa, m u d r o s t antike i Srednjega istoka, te kransko vjerovanje koje je vodilo p r e m a d u h o v n o - c r k v e n o m , a i p o l i t i k o m jedinstvu Carstva. Vanost i s a d r a j tih p o d a t a k a zavise o d k a r a k t e r a djela i d u h o v n o - i n t e l c k t u a l n e f o r m a c i j e dotinog autora.89

' Vollker Sellin, M e n t a l i t t und M e n t a l i t t g e s c h i c h t e , u: H i s t o r i s c h e Zeitschrift 241/3 (1985.), str. 598, (dalje: H Z ) . Vollker Sellin, HZ 241/3 (1985.), str. 555-598; Mentalitetn - Geschichte. Z u r historischen Rekonstruktion geistiger Prozesse, Hrsg. von Ulrich Raulf, Berlin, 1989.; D r . Jozo D z a m b o , Povijest mentaliteta. J e d a n historiografski pristup fenomenu bosanskog franjevastva..., str. 235-252. Karl Krumbacher, Geschichte der byzantinischen Literatur von Justinian bis zum E n d e des Ostrmischen Reiches. 2. Aufl., M n c h e n , 1897.; Maria Elisabetta Colonna, Gli storici byzantini dal IV al XV secolo. I. Storici profani, Napoli, 1956.; Gyla Moravcsik, Byzantinoturcica I. Die byzantinischen Quellen der Geschichte der Trkenvlker. Zweite durchgearbeitete Auflage. (Berlin, 1958.), str. 165-199.
88

42

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14, 25-115 (1995)

B i z a n t s k i a u t o r i k a d a p i u o V l a s i m a , pa i o d r u g i m n a r o d i m a s k o j i m a d o l a z e u d o d i r b i l o k a o d r a v n i d j e l a t n i c i ili c r k v e n i p r e l a t i , o d n o s n o u v o j n i m o p e r a c i j a m a , to i n e m e t o d o m d i h o t o n i z a c i j e o d n o s n o diferencijacije Mi i Oni. T a k a v p r i s t u p m e t o d o m a l t e r i t e t a j e s t r e z u l t a t p o v i j e s n o g m e n t a l i t e t a ali i p o l i t i k e s t v a r n o s t i i z r a e n e k r o z misli i djela b i z a n t s k i h a u t o r a . To i nije n i t a d r u g o doli o d r a z p r o c e s a samoidentifikacije. U t o m p r i s t u p u alteriteta o d r a a v a se i i d e o l o k i i p o l i t i k i profil B i z a n t s k o g C a r s t v a . ' * Ali u n a t o t o m e , p o d a c i i k o n s t a t a c i j e k o j e ti a u t o r i d a j u u d u h o v n o m profilu n a r o d a s k o j i m a su d o l a z i l i u d o d i r ili u s u k o b , k o l i k o g o d se m o g u shvatiti k a o p e j o r a t i v n a ili r e t o r i k a i z r a a v a n j a , o n i i p a k o d r a a v a j u sliku k a r a k t e r a i m e n t a l i t e t a tih n a r o d a u o d r e e n o m p r o storu i vremenu. U I v a n o v o j K r o n i c i iz XV. stoljea, u kojoj se o p i s u j u d o g a a j i u E p i r u i Tesaliji u g o d i n a m a 1341.-1400., a u kojoj se s p o m i n j e V l a h i a u Tesaliji, t o p o d r a z u m i j e v a b i z a n t s k u V e l i k u Vlahiju, m e u o s t a l i m k a e se da su Albanci tvrdoglavi i nerazboriti;91 G r k Teofilakt, o h r i d s k i a r h i e p i s k o p 1 0 9 0 . - 1 1 0 8 . g o d i n e , u j e d n o m o t v o r e n o m p i s m u , o p i s u ju i B u g a r e , g o t o v o k a o divlje, n e i s t e , n e r a z b o r i t e , k a e i to da su o n i i majka svakogzla, pa z a t o u z d i e v a p i j u i m g l a s o m , oslobodite me od stravinog ropstva i jesam li osuen da ivim medu divljim zvijerima.92 A za G r e g o r i a A k r o p o l i t u Srbi su perfidan narod, koji nikada ne iskazuje zahvalnost onima koji ih gostoprimstvom doekuju.93 N i o V l a s i m a n e n a l a z a i m o n e k i h boljih o s o b i n a . K e k a u m e n , i n a e i z j e d n e u g l e d n e v o j n i k e obitelji, s u d i o n i k u r a z n i m v o j n i m e k s p e d i c i j a m a ( 1 0 4 8 . i 1049. g o d i n e ) p r o t i v S e l d u k a i P e e n e g a , pa i u d r u g i m z n a a j n i m a k c i j a m a , u s v o m djelu Strategikon, k o j e je n a p i s a o i z m e u 1 0 7 1 . i 1078. g o d i n e , 9 4 savjetuje svog sina H l e n e Ahrweiler, LIdeologie politique de l'Empire byzantine, (Paris, 1975.), str. 25-29; Ista: L'image de l'autre: Etrangers, minoritaires, marginaux. Limage de l'autre et les mcanismes de l'alterit, u: R a p p o r t s I. G r a n d s Themes, mthodologie. Section chronologiques (I). Comit international des sciences historiques X V I e Congres international des sciences historiques-Stuttgart du 25 aot au I s e p t e m b r e 1985, Stuttgart, 1985., str. 60-65; Alain Ducellier, Mentalit historique et realits politiques. LIslam et les musulmans vus par les byzantins du X I I P sicle, u: BF IV/1972., str. 31 ss; Eugen Stanescu, Quelques propos sur l'image byzantine de la romanit balkanique, u: R E S E E XXIV./2 (1986.), str. 133-144; J a d r a n k a Grbi, Etnicitet i razvoj. Ogled o etnikom identitetu i drutvneom razvoju, u: Etnoloka tribina 16. Godinjak hrvatskog etnolokog drutva, (Zagreb, 1993.), str. 68-69.
er n u :

90

K rrj T O V 'AXcevrucv Suc-cpoTtia K a i KaKoyvcuuiac... u: F H D R IV, 1982, str. 344 (izdao: Lj. Vranousis, To Hronikon ton Ioanion... (Athnes, 1965, str. 57-115.
92

u,f|Tr)p raxca K o o d a ...PG CXXVI., col. 508; XXVII., col. 539 (J. Migne, Patrologiae cursus completus. Series Greca, Paris 1857 ss). ... y v o KO"7tov5ov K a t irnrro-te eio / p i v TO E a n rciSEi;au,voi... Georgii Acropolitae, O p e r a I., p. 145. Georgii Acropolitae, Opera recensuit Augustus Heisenberg, I.II., Teubner, Leipzig, 1903.
94 9 3

K. Krumbacher, nav. dj., str. 268; M. E. Colonna, nav. dj., I., str. 12-13; Gy. Moravcsik, Byzantinoturcica F/1958., str. 350-351; G. Ostrogorski, nav. dj., str. 302 s; D a s byzantinischen Aristokraten. Das sogenannte Strategikon des Kekaumenos, u: Byzantinische Geschichtsschreiber V (1956.) G r a z - W i e n - K l n . 43

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14, 25-115 (1995)

k a k o da n a p r e d u j e u v o j n i k o j k a r i j e r i . K a d a o p i s u j e V l a h e , k a e : (...) Vlasi su jedan sasvim bezvjeran i bezakonit narod; oni niti pravo vjeruju u Boga a niti su vjerni svom caru, niti svojim roacima, a niti prijatelju. Dapae, spremni su da svima podvale, mnogo lau i jo vie kradu. Svaki dan prisilu najstranije zakletve svojim prijatejima i bez oklijevanja ih kre; sklapaju pobratimstva i kumstva samo s namjerom jednostavnog obmanjivanja prostodunih (ljudi). Nikada nijedan od njih ne odri prema nikome rije.95 I s t i n a je da t a k v a i slina miljenja o k a r a k t e r u i m e n t a l i t e t u n a v e d e n i h b a l k a n s k i h n a r o d a i z r a a v a j u i n t e l e k t u a l c i , t e o l o z i , d r a v n i c i i pisci t o g v r e m e n a . M o g u e j e d a s u t i s u d o v i bili o p t e r e e n i i d e o p o l i t i k i m , a i r e l i g i o z n i m p r e d r a s u d a m a , p r e m d a s u n a v e d e n a e t i r i n a r o d a bili k r a n i . N o , b e z o b z i r a n a sve t o ! T o s u s u d o v i koji s u z a s i g u r n o n a s t a l i k a o p l o d k o n f l i k t n i h s u s r e t a n j a b i l o v o j n i h ili p a k z b o g n a s i l n i k o g p o n a a n j a b a l k a n s k i h n a r o d a . T o j e s u s r e t dvaju i vie r a z l i i t i h m e n t a l i t e t a , r a z l i i t i h n a r o d a . Prvi su, d a k a k o , B i z a n t i n c i , o d n o s n o Biz a n t s k o C a r s t v o , s p o v i j e s n o m svijeu svog e t n o k u l t u r n o g i p o l i t i k o g i d e n t i t e t a , a o n i d r u g i u o i m a b i z a n t i n s k i h i n t e l e k t u a l a c a su n a r o d i b e z p o v i j e s n e svijesti koji svoj i d e n t i t e t p r e p r i a v a j u i f o r m i r a j u t r a d i c i j s k i m m i t o l o g e m i m a . A t o j e , k a o t o j e p o z n a t o , svojstvo svih a g r a f s k i h o d n o s n o a l i t e r a l n i h n a r o d a , koji u p o v i j e s n o sjeanje u l a z e p o s r e d s t v o m s t r a n e historiografije koja je, u o d n o s u na o n e o koj i m a p i e , o d r a z i z r a e n o g , v l a s t i t o g , s a m o s v o j n o g i svjesnog e t n o i d e n t i t e t a . 9 6 t o d a k a k o , n i p o t o ne umanjuje teinu i vrijednost n a v e d e n i h sudova o naravi i m e n t a l i t e t u b a l k a n s k i h n a r o d a , ovdje k o n k r e t n o V l a h a . O n i s u s e s a u v a l i i u n a r o d n i m p o s l o v i c a m a k o j e najbolje o d r a a v a j u d u h n a r o d a , a k o j a s e i d a n d a n a s m o g u uti.97 K e k a u m e n o s , Strategikon, p. 268:... ejii Se TO TDV Btaxxcov yevoi; a m o t o v te navxeX&q K a i Sieotpappevov. pijte eic, ev e%ov rciativ pBijv pijte eic, o-UYyevfj ij eic, cpiXov, aXka otycovi^pevov rcvtac, KataTtpayu.ateii)EO"8ai, \|/e \)8etai 8e noXX Kai K^eretei Ttdvi), pvupevov Ka9eKao "tr )v pKouc, cppiKCSeataTODc, Jtpc, iovq e a m o (pikove, Kai etoviv paSicoc, noiouv te 8eA.(po7ioif|0eic, K a i crovteKviac, K a i oo(pi^pevov 8i toi)twv raxtdv tove, rcX.ouatepovx;, o8ercote 8e ecp-(>Xai;e J t i a t i v itpc, t i v a . . . (Soveti i raskazi Kekavmena. Soinenie vizantiiskogo polkovodta XI veka, podgotovka teksta, vvedenie, perevod i kommentarii G. G. Litavrina, Moscova, 1972.) ( F H D R III./1975., str 38, n. 9). Zanimljivo je da nita bolje miljenje o njima n e m a ni car H e n r i k Flandrijski, latinski car u Carigradu (1206.-1216.) kada kae: utpoteBlacorum et Cumanorum, quicum omni lege careant Saracenis deteriores sunt... (ponajvie Vlaha i K u m a n a koji su gori od Saracena jer su bez ikakvog zakona) ( P L C C X V , col. 1523: F H B XXIV./1981., str. 15). Slina, ako ne i ista miljenja o Vlasima susreu se i kasnije. Zrinski ih opisuje per natura ladri non temono Udio ne vogliano haversuperiore (po prirodi su lopovi, ne boje se Boga i ne vole imati poglavare (cit. kod N a d a Klai, Vinodolsko drutvo u poetku XVII. stoljea, u: Vjesnik historijskog arhiva Rijeka i Pazin, XVII., Rijeka, 1972., str. 218; Ista: Drutvena previranja i Bune u Hrvatskoj XVI. i XVII. stoljeu, Nolit (Beograd, 1976.), str. 174.
96 97

H e l e n e Ahrweiler, Limage de l'autre..., str. 61.

Primjera radi evo nekoliko tih poslovica: Ni u loncu suda, ni u Maha druga (Banja Luka), o d n o s n o Ni u tikvi suda ni u Vlaha druga; Ni u moru mire, ni u Vlahu vire (Sinac, Lika); O Turine za nevolju kume, a ti Vlae silom pobratime; Sauvaj te Boe situ Vlaha i pijana Turina

44

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14,25-115 (1995)

N o , u d j e l i m a b i z a n t s k i h a u t o r a , k a d a je rije o V l a s i m a , o p a a j u se i o d r e e n e p r o t u r j e n o s t i . D a b i s e t o rasvijetlilo, p o t r e b n o j e u t v r d i t i a u t e n t i n o s t izvora, v r e m e n s k o r a z d o b l j e i g e o g r a f s k i p r o s t o r n a k o j e s e o d n o s e d o t i n i p o d a c i . Tek o n d a s e m o e k a k o - t a k o stvoriti z a o k r u e n a slika, m a k o l i k o g o d p o d a c i tih a u t o r a bili i f r a g m e n t a r n i . P r i m j e r a r a d i s p o m e n u t u p r o t u r j e n o s t i k o j e s e o i t u j u i z m e u N i k e t e C h o n i a t e i G e o r g a A k r o p o l i t e , a o d n o s e se na p r o b l e m Drugoga bugarskog carstva. D o k su, n a i m e , za N. C h o n i a t u V l a s i glavni i o d l u u j u i p o k r e t a i ust a n k a p r o t i v b i z a n t s k e vlasti, d o t l e i h G . A k r o p o l i t a , d r a v n i k i p o v j e s n i a r (1217.-1282.), u o p e ne p o m i n j e u tim politikim dogaajima. J e d a n od razloga t o m e t r e b a s v a k a k o t r a i t i u p o d c j e n j i v a n j u i o s p o r a v a n j u V l a h a s H a e m u s a , tj. Balkana, u dogaajima na Balkanskom poluotoku potkraj XII. i na poetku XIII. stoljea. N e m a s u m n j e da se u t o m e odraavaju povijesne okolnosti, a i intelektua l n a s h v a a n j a d r u t v a i v r e m e n a u k o j i m a su ivjeli p o j e d i n i b i z a n t s k i a u t o r i . 9 8 Uz n a v e d e n e znaajke, u djelima bizantskih a u t o r a oigledna je i tendencija a l t e r n a c i j e , o d n o s n o a r h a i z a c i j e e t n o n i m a . 9 9 stoje i r a z l o g krive identifikacije n a roda. 1 1 " 1 N o prije n e g o l i a n a l i z i r a m o p o d a t k e o V l a s i m a , njihovu p o r i j e k l u , socijalnoj o r g a n i z a c i j i , d u h o v n i m f e n o m e n i m a , g o s p o d a r s t v e n o j i vojnoj slubi, p o t r e b n o j e n a v e s t i o e m u p i u b i z a n t s k i a u t o r i i k o j e g s e t o t o n o g e o g r a f s k o g p r o s t o r a tie. P r v o s p o m i n j a n j e b a l k a n s k i h V l a h a j e p o d a t a k I v a n a Skilitce, a o d n o s i s e n a u b o j s t v o S a m u j l o v a b r a t a , D a v i d a , z a v r i j e m e u s t a n k a e t v o r i c e Kometopula, sin o v a v o j v o d e - K o m e a N i k o l e . T o s e u b o j s t v o d o g o d i l o 976. g o d i n e k o d m j e s t a (Crna G o r a ) (v. Petar Skok, Vlah, Etimologijski rjenik hrvatskoga i srpskoga jezika, knj. III., J A Z U , (Zagreb, 1973.), str. 608; Isti: Vlah, u: Enciklopedija Jugoslavije, sv. 8/1971., str. 515. O karakteru Vlaha-Cincara, vidi opirnije u: Duan J. Popovi, O Cincarima..., str. 30, 42, 43.
98

Stelian Brezeanu, Les Vlaques dans les sources Byzantines concernant les dbuts de l'Etat des Asnides. Terminologie ethnique et idologique, I., u: R E S E E X X V / 3 (1987.), str. 203-205. Z l a t n o doba arhaiziranja imena jest V. ili VI. stoljee, zatim se ponavlja u XII. stoljeu sve do XV. stoljea. To se osobito vidi u onim djelima koja se temelje na antikoj tradiciji, te retorikoj literaturi i panegiricima (v Gy. Moravcsik, Byzantinoturcica I. 2 /1958., str. 198, II. 2 /1958., str. 13, 15).
99

111,1 To je karakteristino za bizantske autore XII. i XIII. stoljea. Primjera radi kod Nicete Choniate, a i kod nekih drugih koji pod Mysoi razumijevaju Vlahe, a Konstantin Manasia (1143.-1180.) (K. Krumbacher, nav. dj., str. 376-378; Gy. Moravcsik, Byzantinoturcica I. 2 (1958.), str. 353-356, pod Skitima razumijeva Hazare, iako su se u XII. stoljeu podrazumijevali Kumani, a ovi posljednji kod Manasa bi bili Gepidi; Daki, pak, bili bi Rumunji, a Tribali Srbi itd. (v. K. Jireek, Geschichte der Bulgaren, Prag, 1876., str. 71, 376; E. Kurtz, Ee dva neizdanyh proizvedenija Konstantina Manass, u: Vizantijski Vremenik XII./1966., str. 89-98 ; F H D R III./1975., str. 534-537); dotle Gy. Moravcsik, nav. dj., II. 2 /1958., str. 112, G e p i d e identificira s Ugrima, sa ime se P. S. Nasturel, Valaques, C o u m a n e s et Byzantins sous le rgne de Manuel C o m n e n e , u: Byzantina 1/1969., str. 182, n. 53, ne slae, jer kod Manassa Ugri bi bili Panonci.

45

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.
101

Povij. pril. 14, 25-115 (1995)

Lijepi Hrastovi, n a p o d r u j u K a s t o r i j c i P r e s p e . to je p o d r u j e j u g o z a p a d n e M a k e d o n i j e k o j e j e n o m i n a l n o b i l o p o d b i z a n t s k o m vlau, ali n e i p o d n j i h o v o m o k u pacijom. O postojanju V l a h a na t o m e podruju, pa i u k o n t i n e n t a l n o j G r k o j p o t k r a j X . stoljea, g o v o r i n a m i K e k a u m e n . O n n a m j e s a u v a o j e d a n d o k u m e n t koji j e i z d a o Bazilije I I . B u g a r o u b o j i c a , i z k o j e g s e j a s n o vidi d a j e 978. ili 980. g o d i n e b i l o p o v j e r e n o p r o t o s p a t h i a r i u Nikulitci duks, o d n o s n o vodstvo n a d Vlasima H e l a d e . 1 " 2 k a d a govori o u s t a n k u V l a h a i B u g a r a g o d i n e 1066. n a p o d r u j u L a r i s e i d r u g i m d i j e l o v i m a , o n d a s u p o s 103 rijedi V l a s i Tesalije i B u g a r s k e , koji e se k a s n i j e zvati V e l i k a V l a h i j a . To je 104 p u a n s t v o ivjelo n a o b j e s t r a n e rijeke P l e r e s ( B l i o u r e s ) . k a d a j e rije o V l a s i m a njegova d o b a , on ih povezuje s D a a n i m a iz v r e m e n a D e c e b a l a i Besa, r a s p r e n e na itavom podruju Balkana. To je svakako o d r a z arhaizacije e t n o n i m a . U t o m smislu t r e b a shvatiti i brkanje rimske provincije Dakije iz d o b a rimskoga c a r a Traj a n a s p r o v i n c i j o m D a c i a A u r e l i a n a i z I I I . stoljea. N o , o n o t o j e b i t n o u cijelom njegovu izlaganju j e s t d a p r a v i izriitu r a z l i k u izmeu Vlaha i Bugara.105 D j e l o A n e K o m n e n c , najstarije k e r i Aleksija I . K o m n e n a ( 1 0 8 1 . - 1 1 1 8 . ) , p o d n a s l o v o m A l e k s i a d a , k o l i k o g o d j e p o svojoj p r i r o d i p a n e g i r i k , a i t e n d e n ciozno, znaajno je po p o d a c i m a o Vlasima. O n a ih spominje u kontekstu P e e n e z a koji s u 1090./1091. g o d i n e o p s j e d a l i C a r i g r a d . D a b i s e o s l o b o d i o n j i h o v a

101 loannis Scylitzae historiarum, str. 382, v. 79-80 (ed. J. T h u r n , Berlin, 1973.); P. S. Nasturel, BF VII./1979., str. 91; Isti: Vlacho-balcanica, str. 229. Kako seje do sada smatralo d a j e to kompilacija kasnijeg vremena, to je Kedrenos i prepisao od rijei do rijei, o n d a se je o n o obino citiralo kao C e d r e n u s II., str. 435; F H D R III./1975., str. 144, nr. 25 (v. K. Krumbacher, nav. dj., str. 365-368; Gy. Moravcsik, nav. dj., I. 2 /1958., str. 335-341; M. Gyni, Skylitzes et les Vlaques, u: R H C 255/1947., n. s. VI./2, str. 155-173; G. Ostrogorski, nav. dj., str. 213; E. Stanescu, La population vlaque de l'Empire byzantin aux X I C - X I I I C sicles. Structure et m o u v e m e n t , A t h n e s , 1976., str. 3 (Xv Congres International des E t u d e s Byzantines. R a p p o r t s et corapports I. Histoire); Isti: Byzantinovlachica. I. Les Vlaques a la fin su X sicle - d b u i t du X i et la rastauration de la domination byzantin dans la Pninsule balkanique, u: R E S E E VI./3 (1968.), str. 407.
c e e

Kekaumen, Strategikon, str. 280; F H D R III./1975., str. 42, nr. 10; P. S. Nasturel, BF VIL/1979., str. 93; Isti: Vlacho-balcanica, str. 230 s. Kekaumen, Strategikon, str. 252-254; F H D R III./1975., str. 26-28; P. S. Nasturel, BF VIL/1979., str. 92; Isti: Les Valaques de l'espace byzantin et bulgarejusqu'a la conquta ottomane, u: Les Aroumains..., str. 94 s; Isti: Vlacho-balcanina..., str. 229; E. Stanescu, R E S E E VI./3 (1968.), str. 417 ss; Isti: La population vlaque..., str. 4. Kekaumen, Strategikon, str. 260; F H D R HL/1975., str. 3 2 . 0 identifikaciji ove rijeke postoje razliita miljenja. Neki smatraju daje rije o rijeci Apidanos, danas Farsalitik, a drugi pak misle daje rije o antikoj rijeci Pamissos (v. A. Elian i N. S. Tanasoca, F H D R III./1975., str. 33, n. 47; P. S. Nasturel, BF VIL/1979., str. 92).
m Mathias Gyni, R H C n . s. 23/1945., str. 96-180; Isti: Les sources byzantines de l'histoire des Roumains, u: AAASH II./1-2 (1954.), str. 231; E. Stanescu, R E S E E VI./3 (1968.), str. 417; T. J. Winnifrith, nav. dj., str. 105; P. S. Nasturel, BF VIL/1979., str. 92; Isti: Vlacho-balcanica..., str. 230.
1114 1 0 3

1112

46

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14, 25-115 (1995)

106

p r i t i s k a , A n a K o m n e n a k a e d a j e A l e k s i j e u svoju vojsku r e g r u t i r a o i V l a h e . k a k o j e c a r A l e k s i j e vojsku k o n c e n t r i r a o n a u u rijeke M a r i c e , o n d a j e ovdje b e z lu7 s u m n j e rije o V l a s i m a iz M a k e d o n i j e i T e s a l i j e . k a d a g o v o r i o V l a s i m a iz g o d i n e s 1095., i a k o M a t h i a s G y o n i ' " S m a t r a d a j e t o b i l o 1094. g o d i n e , o n d a s e t o o d n o s i n a p o d r u j e s j e v e r o i s t o n o o d rijeke M a r i c e koje P e e n e z i n i s u p o k o r i l i , a t o j e p o druje R o d o p a . 1 0 9 N i j e s l u a j n o da se u X I I . stoljeu g o v o r i o Velikoj Vlahiji, k o j u su sainjavala n a v e d e n a p o d r u j a . U to je d o b a toliko p o r a s l o p u a n s t v o Vlaha, da je bizantski c a r A n d r o n i k I I . P a l e o l o g ( 1 2 8 2 . - 1 3 2 8 . ) , o d s t r a h a d a s e n e b i ujedinili s K u m a n i m a , 1 2 8 5 . g o d i n e velik b r o j njih p r e s e l i o u M a l u Aziju, gdje i h j e s t r a d a l o m n o go.11" M e u t i m , Georgije P a c h y m e r (1242.-1310.)"1 n a m kae da su se s v r e m e n o m Vlasi T r a k i j e vratili u svoju d o m o v i n u iz M a l e Azije i bili su s p o s o b n i p o n o v n o k u p i t i svoje k u e .

A n n e C o m n e n e Alexiade VIII., III., 4 (Anne C o m n e n e , Aleciade (Regne de l ' E m p e r e u r Alexis I C o m n e n e , 1081-1118.), texte tabli et traduit par Bernard Leib, Paris, 1937.-1945., vol. I.-IIL; F H D R III./1975., str. 108, 8.
11,7 108 109

A n n e c o m n e n e , Alexiade, VIII., III., 2, 28, str. 134-135, n. 1. M. Gyni, BZ 44 (1951.), str. 251 ss; Isti: AAASH 3-4/1. (1952.), str. 501 ss, 512 ss.

C a t h e r i n e Asdrache, raspravljajui o ekonomskim, upravnim problemima na Rodopima, 0 crkvenoj organizaciji i drutvenim odnosima, te o poloaju i vanosti ovoga podruja u okviru Bizantskog Carstva u XIII.-XIV. stoljeu, govori i o etnikom sastavu toga podruja. 1 ona istie injenicu da su izvori o tim pitanjima veoma konfuzni, ime se oteava rasvjetljavanje problema etnikog sastava i geografsko-teritorijalnog rasprostiranja odreenih naroda. O n a , ipak, konstatira daje grka populacija razmjetena uglavnom u gradovima na sjevernoj obali Egejskog mora i donjem dijelu toka Hebrosa. Meutim, Bugari ipak ine veinu stanovnitva R o d o p a . Uz njih su Vlasi, koji ive u planinama, dok Armeni, Zidovi kao i Grci ive u gradovima itd. (v. Catherine Asdracha, La rgion des R h o d o p e s aux XII P - X I V C sicles. t u d e de gographie historique. Prface de Nocolas Svorokos, Athnes, Verlag der Byzantinisch Neugriechischen Jahrbcher, 1976., str. 69-72). Meutim, za bugarsku historiografiju Vlasi zapravo ne postoje (v. Zdravko Pljakov, t a t dmographique et ethnique des villes byzantines aux X I I L - X I V C sicles. (Quelques observations), u: B H R 1/1985., str. 4 6 - 7 1 . Georgii Pachymeris, De Michaele et Andronico Paleologis IL, L, 37, str. 106 (Georgii Pachymeris De Michaele et Andronico Paleogis libri XIII, recensuit I. Bekkerus, I.-IL, Bonn, 1835.); F H D R III./1975., str. 418. Nicolae-Serban Tanasoca, U n e mention inconue des Vlaques a la fin du X I I I sicle: Mximos Planude, Epistulae, X I V (dition Treu), u: R E S E E XII./4 (1974.), str. 590. G. Pachymer u svojoj knjizi (L, L, 30, str. 83) spominje i Megalovlachoi. Meutim, kako je ovdje posrijedi dvoznana terminologija koja se o n d a odraava i u dvoznanom povijesnom jeziku, o n d a se tu radi o Megalovlahiji sa stajalita etnogeografskog, a nipoto o mnotvu iii mnogobrojnosti Vlaha, nego o jakoj vojnoj jedinici kao to su s pravom smatrali Alexandru Elian i N. S. Tanasoca (v. F H D R HI/1975., str. 433).
e 1111

K. Krumbacher, nav. dj., str. 288-291; Gy. Moravcsik, Byzantinoturcica I. 2 /1958., str. 280-282; G. Ostrogorski, nav. dj., str. 334, 372. 47

111

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14, 25-115 (1995)

O Velikoj Vlahiji g o v o r i i izvjesni N i k e t a A k o m i n a t o s , a n j o m e je o b u h v a a o Tesaliju, A l b a n i j u i M a k e d o n i j u . " 2 O njoj g o v o r i i I v a n K a n t a k u z e n (+ 1383.), koji j e k a o I v a n V I . K a n t a k u z e n v l a d a o 1 3 4 7 . - 1 3 5 4 . g o d i n e , u s v o m e djelu Historia koje o b u h v a a v r e m e n s k o razdoblje 1320.-1362. godine.113 kae da jeTesaliju d a o n a d o i v o t n u u p r a v u s v o m e prijatelju i r o a k u I v a n u A n e l u . O v a j , i a k o j e p r i z n a v a o vrhovna prava svoga gospodara, skoro nezavisno je zapovijedao nad Epirom s Arkananijom, Etolijom i Tesalijom.'14 Za razliku od s p o e m n u t i h bizantskih autora, Niketa C h o n i a t a (1150.-1214.) v a a n j e a u t o r z a p o z n a v a n j e d o g a a j a , i t o o s o b i t o d r u g e p o l o v i c e X I I . stoljea. Od k a d a je stupio u dravniku slubu za Izaka A n e l a (1195.-1203.), on je i m a o v a n e i i n t e n z i v n e k o n t a k t e s r a z n i m n a r o d i m a B a l k a n a . Shvatljivo j e o n d a d a m u j e e t n o g e o g r a f s k a slika o v o g a p o d r u j a bila v e o m a d o b r o p o z n a t a . " 5 V l a s i m a s e s u s r e e j o 1187. g o d i n e k a d a j e p o a o u vojni p o h o d p r o t i v njih i B u g a r a s j e v e r n o g B a l k a n a . K a d a N i k e t a C h o n i a t a p i e o V l a s i m a , o n d a j e u g l a v n o m rije o V l a s i m a koji su ivjeli na p o d r u j u d a n a n j e B u g a r s k e ali i o Velikoj V l a h i j i . 1 1 6 N i t a m a n j e v a n i z a p o z n a v a n j e V l a h a s kraja X I I I . i p o e t k a XIV. s t o l j e a n i s u p o d a c i M a k s i m a P l a n u d e 1 1 7 koji s e n a l a z e u p i s m u o d 22. s t u d e n o g a 1299. godine, u p u e n o m Ivanu Fakrasu, znaajnom slubeniku A n d r o n i k a II. Paleolog a ( 1 2 8 2 . - 1 3 2 8 . ) , a u k o j e m se g o v o r i o u s t a n k u V l a h a i u b o j s t v u o r f a n o t r o f a , L e o n a B a r d a l e s a , o d s t r a n e V l a h a koji j e , i n a e , b i o i j e d a n o d najboljih P l a n u d i n i h prijatelja."* 1

T h e o d o r Capidan, Les M a c d o - R o u m a i n s . Esquisse historique et descriptive des populations R o u m a i n e s de la Pninsule Balcanique, Bucarest, 1937., str. 30. ' 1 3 K. Krumbacher, nav. dj., str. 298-300; M. E. Colonna, nav. dj., I., str. 9-11; Gy. Moravcsik, Byzantinoturcica I. 2 /1958., str. 321-323; G. Ostrogorski, nav. dj., str. 400.
114 Ioannis Cantacuzeni Historirarum lib. II., III., 53, str. 320 (Ioannis Cantacuzeni eximperatoris historarium libri IV, cura L. Scopheni, vol. I.III., Bonn, 1828-1832.); F H D R III./1975., str. 486,489, n. 20. K. Krumbacher, nav. dj., str. 298-300; M. E. Colonna, nav. dj., I., 9-11; Gy. Moravcsik, nav. dj., I. 2 /1958., str. 321-323; G. Ostrogorski, nav. dj., str. 481; G. C. Soulis, T h e Tessalian Vlachia, u: Zbornik radova Vizantolokog Instituta. SANU, VIII., 1/1963., str. 271-273, s bogatom bibliografijom.

112

K. Krumbacher, nav. dj., str. 91.93; M. E. Colonna, nav. dj., I., str. 89-92; Gy. Moravcsik, nav. dj., I. 2 /1958., str. 444-450; G. Ostrogorski, nav. dj., str. 331-334; G e o r g Stadtmller, Z u r Biographie des Niketas Choniates, u: BF L/1966., str. 321-327.
116 Nicetae Choniatae, Historia I., 4, str. 482, (Nicetae Choniatae, Historia, recensuit I. Bekker, Bonn, 1835.); F H D R III./1975., str. 254, n. 8. 117 Maximi Monachi Planudis, Epistulae XIV, str 29 (edidit Maximilianus Treu, Breslau, 1890. (reprint A m s t e r d a m , 1960); F H D R III./1975., str. 455-459). 118 Nicolae-Serban Tanasoca, R E S E E XII./4 (1974.), str. 577-590; P. S. Nasturel, Vlacho-balcanica, str. 245.

115

48

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14, 25-115 (1995)

M e u t i m , o Vlasima s podruja Dakije pie Ivan Kinamski,11" zatim D e m e trije K i d o n s k i , 1 2 " a L a o n i k C h a l k o k o n d y l i s n a s t o j i V l a h e D a k i j e pribliiti u s r o d stvu s o n i m a i z P i n d a , 1 2 1 t e T h e o d o r P r d r o m o s . 1 2 2 I z r e e n o g a s e m o e zakljuiti: a ) V l a s i s u r a s p r e n i n a v e l i k o m g e o g r a f s k o m p r o s t o r u i z m e u Dunav, Crnog, Sredozemnog, Egejskog i Jadranskog mora, i b) k a o i k o d s r p s k i h i l a t i n s k i h izvora, t a k o i k o d b i z a n t s k i h a u t o r a V l a s i su uvijek ind i v i d u a l i z i r a n i , s a m o s v o j a n e t n o s , razliit o d d r u g i h n a r o d a s k o j i m a s u ivjeli. I m a j u i s t o g a n a u m u ovaj veliki g e o g r a f s k i p r o s t o r ali i f r a g m e n t a r n o s t p o d a t a k a b i z a n t s k i h djela k o j a s e o d n o s e n a V l a h e , n a m e e s e p i t a n j e : j e l i m o g u e p i s a t i p o v i j e s t V l a h a u b i z a n t s k o d o b a , k o j e o b u h v a a r a z d o b l j e o d V . d o XV. s t o l j e a , o d n o s n o o d J u s t i n i j a n a I . ( 5 2 7 . - 5 6 5 . ) p a sve d o 1 4 5 3 . g o d i n e , k a d a Biz a n t s k o C a r s t v o dolazi p o d o s m a n s k o - t u r s k u vlast?

Integracijski

dezintegracijski

etniki i socijalni procesi do X. stoljea

na

Balkanu

od

IV.

B e z obzira na nedostatnost i fragmentarnost p o d a t a k a bizantskih a u t o r a o V l a s i m a , i p a k s e m o r a r e i d a j e Skilitcin p o d a t a k i z 9 7 6 . g o d i n e s a m o terminus post quem za u l o g u V l a h a u p o v i j e s n i m d o g a a j i m a B i z a n t s k o g C a r s t v a , a s a m i m t i m e i o d r a z n j i h o v a d j e l o v a n j a n a i n t e l e k t u a l c e v r e m e n a koje slijedi n a k o n u b o j s t v a S a m u j l o v a b r a t a , D a v i d a , 976. g o d i n e . O n i z a p r a v o t i m i n o m izlaze i z a n onimnosti, o d n o s n o povijesnog mraka. N e t r e b a s m e t n u t i s u m a d a j e r a z d o b l j e o d IV. d o X . stoljea, p o v i j e s n o g l e d a n o , r a z d o b l j e t r a n s f o r m a c i j e , p r i j e l a z a iz k a s n e a n t i k e u r a n i s r e d n j i vijek. To j e r a z d o b l j e p o z n a t o k a o colluvies gentium (sc. m j e i n a n a r o d a ) , tj. r a z d o b l j e n a s t a n k a novih etnikih aglomeracija, dakako, kao rezultat procesa akulturacijc
11 Ioannis Cinnami, Epitome, VI., 3, str. 260, (Ioannis Cinnami, E p i t o m e rerum ab I o a n n e et Alexio (sic!) Comnenis gestarum ad fidem codicis Vaticani recensuit Augustus Meineke, B o n n , 1836.); F H D R III./I975., str. 238, n. 6; K. K r u m b a c h e r , nav. dj., str. 279-281; Gy. Moravcsik, nav. dj., I. 2 /1958., str. 324-328; G. Ostrogorski, nav. dj., str. 331-332.

D e m e t r i i Cydoni, Ad R o m a e o s deliberative, u: PG C L I V , c o l . 961-1008; D e m e t r i u s Cydones, C o r r e s p o n d a n c e , publi p a r Raymond J. Loenertz O. P, III, Citta del Vaticano, 1956., str. 256, E p . 337, str. 273; E. Stanescu, Autour d'une lettre de D e m e t r i o s Kydones exp e d i e en Valachie, u: R E S E E VII./1969., str. 222, n. 2; K. Krumbacher, nav. dj., str. 102-103,487-489; Gy. Moracsik, nav. dj., I.2/1958., str. 244-245; G. Ostrogorski, nav. dj., str. 442.
121 Leonici Chalcocondvlae, Historiarum demonstrationes 31 D ( I ) , 35 (Laonici Chalcocondylae Historiarum demonstrationes ad fidem codicum recensuit, cmendavit annotationibusque criticis instruxit Eugenius Dark, I.-IL, Budapesti, 1922.-1927.); F H D R IV./1982., str. 452, n. 8; J. D a r k , Z u m L e b e n des Laonikos Chalkokondyles, BZ 24 (1923./1924.), str. 29-39; Isti: N e u e Beitrge zur Biographie des Laonikos Chalkokondyles. BZ 27 (1927.), str. 276-285; M. E. Colonna, nav. dj., L, str. 15-18; Gy. Moravcsik, nav. dj., I. 2 1958., str. 391-397; G. Ostrogorski, nav. dj., str. 437-439.

1211

A d a m a n t i o s Coray, Atakta, I., Paris, 1828., v. 122, str. 5; v. 361, str. 13 ( F H D R III./1975., str. 188-189). 49

122

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14, 25-115 (1995)

r a z n o r o d n i h tradicija koje su bile na i z m a k u s n o v o p r i d o l i m e l e m e n t i m a .

123

R e z u l t a t toga je s v a k a k o n a s t a n a k novih p o i m a n j a socijalnih, d u h o v n i h i k u l t u r n i h v r i j e d n o s t i . Taj e t n o g e n e t s k i p r o c e s koji j e p o p r a e n i n t e g r a c i j s k i m i d e z i n t e g r a cijskim s i l n i c i m a , a koji j e z a h v a t i o t e r i t o r i j Z a p a d n o g a R i m s k o g C a r s t v a ,

124

na ko-

j e m s r e t n o m kombinacijom starog s novim etnikim elementima, proeti krans t v o m , n a s t a j u n o v i n a r o d i , nije s t r a n n i b a l k a n s k i m p r o s t o r i m a . I a k o s e j e B i z a n t sko Carstvo o d r a l o jo p u n i h tisuu g o d i n a n a k o n p r o p a s t i Z a p a d n o g a R i m s k o g a C a r s t v a , p o k r e t l j i v o s t e t n i k i h s k u p i n a , k a o j e d n o o d z n a a j n o g obiljeja l j u d s k e povijesti, nije b i l o s t r a n o n a n j e z i n u p o d r u j u . P o z n a t o je, n a i m e , da su Rimljani n a k o n svake p o b j e d e n a d neprijateljima, a k o b i ovi bili o p a s n o s t z a m i r u C a r s t v u , p o r a e n e raseljavali p o i t a v o m C a r s t v u . Takva su se etnika ienja d o g a a l a i na p o d r u j u B a l k a n a . T a k o j e 6 . g o d i n e poslije K r i s t a p o svoj prilici g u v e r n e r n o v e p r o v i n c i j e M e z ije, A e l i u s C a t u s , p r e s e l i o 5 0 . 0 0 0 G e t a s a s j e v e r n o g p o d r u j a D u n a v a u M e z i j u . 1 2 5 A k a d a je Dacija bila osvojena u d o b a cara Trajana (98.-117.), p o e l a je m a s o v n a kolonizacija u Daciju i iz nje,126 tako da su koloni toga podruja, k a k o kae E u t r o pije, bili iz itavoga rimskoga svijeta}11

Wilhelm Emil M h l m a n n , Rassen, E t h n i e n , Kulturen. M o d e r n e Ethnologie. (Neuwied u n d Berlin, 1 9 6 4 . ) , str. 6 4 , 2 9 6 ; Isti: Ethnologie und E t h n o g e n e s e . Theoretisch-ethnologisc h e u n d i d e o l o g i e k r i t i s c h c S t u d i e , u : S t u d i e n zur E t h n o g e n e s e . W e s t d e u t s c h e Verlag G m b H , O p l a d e n , 1 9 8 5 . , str. 9 - 2 7 , osobito 2 3 ; Reinhard Wenskus, Stammesbildung und Verfassung. D a s Werden der frhmittelalterlichen gentes, Bhlau Verlag ( K l n - G r a z , 1 9 6 1 . ) , str. 4 3 5 , 4 4 9 ss, 4 6 9 ; W. Tomaschek, b e r Brumalia und Rosalia nebst B e m e r k u n g e n ber d e n hessischen Volkstamm, Sitzungsberichte d e r Philosophisch-historischen Klasse der Kaiserlichen A k a d e m i e der Wissenschaften, LX., ( 1 8 6 6 . ) , str. 4 0 0 .
124 H a r a l d von Petrikovits, Fragen der E t h n o g e n e s e aus d e r Sicht der rmischen Arhologie, u: Studien zur E t h n o g e n e s e , str. 1 0 1 - 1 3 2 ; Jacque Le Goff, Srednjovekovna civilizacija Z a p a d n e Evrope, (Beograd, 1 9 7 4 . ) , str. 33 ss; Walter Pohl, D i e Awaren. Ein Steppenvolk in M i t t e l e u r o p a 5 6 7 - 8 2 2 n. Chr. Verlag C. H. Beck, M n c h e n , 1 9 8 8 .

Strabo VII., 3 , 1 0 ( 3 0 3 ) KiXioq Kdxoc, PEXCKUJEV EK xfjc, rcepaiac, xov "Iaxpo-u JIEVXE pupidSac, ocoudxcov reapd xcv TETWV opoyXcoxxo-u xoic, p a ^ i v EVO-UC, eiq x-nv p d K n v K a i v v OIKOVXTI atiOoi Moiaoi KaXotipEVOi. Strabonis Geographica, recognovit Augustus Meineke, Lipsiae I.III., 1 8 6 6 . - 1 8 6 7 . ) ; Veil. 2 , 1 0 3 , 3 (Caius Vellerns Paterculus, Ex historiae R o m a n a e libris II q u a e supersunt, ed. C. H a l m , Lipsiae, 1 9 0 9 . ; R. Vulpe, Les G e t e s de la rive gauche du B a s - D a n u b e et les Romains, u : Dacia 4 ( I 9 6 0 . ) , str. 3 1 7 s ; P I R I 2 2 5 Nr. 1 5 7 .
126 RE IV. ( 1 9 0 1 . ) , col. 1 9 6 7 . ; J. Jung, R m e r und R o m a n e n in D o n a u l n d e r n . Historisch-ethnographische Studien. 2 . Auflage, (Innsbruck, 1 8 8 7 . ) , str. 1 0 7 . 127 E u t r o p . VIII., 6, 2: Ex toto orbe R o m a n o (Eutropius, Breviarium ab urbe condita, recognovit Franciscus Ruehl, editio Stereotypa, Lipsiae, 1 9 0 9 . ) .

125

50

Z. MIRDITA, Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14, 25-115 (1995)

Z a p r a v o j o o d M a r k o m a n s k i h r a t o v a , z a p o e t i h 177. g o d i n e p o s l i j e K r i s t a , v o e n i h z a v r i j e m e r i m s k o g a c a r a M a r k a A u r e l i j a ( 1 2 1 . - 1 8 0 . ) , n a B a l k a n u s e sus r e u r a z n a b a r b a r s k a p l e m e n a . P r e m a p i s a n j u P a u z a n i j a (111./115.173./174.) p r o v i n c i j e D a c i j e n a B a l k a n i d o s p j e l i s u sve d o F o k i d e .

129 128

t i j e k o m t o g a r a t a p r o d r l i su K o s t o b o c i , t r a k o - d a k o p l e m e iz sjevernih dijelova N a o s n o v i p o d a t a k a r i m s k i h p i s a c a , b a l k a n s k o j e p o d r u j e , k o l i k o g o d bilo s l a b o n a s t a n j e n o , j o vie b i l o o p u s t o e n o . T a k o K a r p i , d a k o p l e m e , z a j e d n o s G o t i m a i s ostalim barbarskim p l e m e n i m a 237.-238. godine kranske ere, u p a d a j u u D a c i j u i k a s n i j e u M e z i j u i Trakiju. O n i su za v r i j e m e c a r a G a l l i e n a ( 2 5 3 . - 2 6 8 . ) o p u s t o i l i M e z i j u , Ilirik i Italiju, t e s u 2 5 4 . g o d i n e o p s j e d a l i S o l u n . 1 3 0 B a r b a r s k a p l e m e n a n e m i r u j u . V e 2 6 9 . g o d i n e , k a o t o s e m o e p r o i t a t i u Scriptores Historiae Augustae, m n o g i skitski n a r o d i u p a d a j u u M e z i j u , T r a k i j u i M a k e d o n i j u , g d j e s u h a r a l i i p l j a k a l i . 1 3 1 P r o t i v tih b a r b a r a R i m s e j e u s p j e n o s u p r o t s t a v i o z a v l a d a v i n e c a r e v a K l a u d i j a ( 2 6 8 . - 2 7 0 . ) , koji j e p o b i j e d i o G o t e i H e r u l e k o d Nia 269. godine, zbog ega je i nazvan G o t h i c u s Maximus,132 i Aurelijana ( 2 7 0 . - 2 7 5 . ) , koji 2 7 0 . / 2 7 1 . g o d i n e p o b j e u j e J u t h u n z e , S a r m a t e , V a n d a l e i G o t e , koji s u s e bili u s m j e r i l i p r e m a Italiji. 1 3 3 Ti su p o h o d i G o t a i ostalih barbarskih p l e m e n a na balkanskim p r o s t o r i m a ostavili p r a v u p u s t o na k u l t u r n o m i g o s p o d a r s t v e n o m p l a n u . Ali su utjecali i na p r o m j e n u d e m o g r a f s k e slike. P o d tim s u s e p r i t i s c i m a r a z n a p l e m e n a selila s j e d n o g p o d r u j a u d r u g o . U t o m e su s u d j e l o v a l i i r i m s k i c a r e v i .
128 129

O. Regenbogen, RE Suppl. VIII. (1956.), col. 1008-1097. Pausan. IX., 34: t o 5e Koctocotccov TDV Xr\axiK&v TO KO.%' ep.e tf|v ^EW&a. ejte8pau,6v

qHKETO K a l E7U Tf)V 'EX.cTEiav.

Pausaniae G r a e c i a e descriptio recog. J o a n n e s Henricus Cristianus Schubart I.IT., Lipsiae, 1870.); A n t o n von Premerstein, Klio 12 (1912.), str. 145 ss; RE XI. (1822.), col. 1504 ss; D i m i t a r Detschev, D i e thrakischen Sprachrese, Schriften der Balkankommission, Linguistische Abteilung 14, (Wien, 1957.), str. 256; H e r m a n n Bengtson, Griechische Geschichte von den Anfngen bis in die rmische Kaiserzeit. Fnfte, durchgesehene und ergnzte Auflage. C. H. Beck'sche Verlagsbuchhandrung, M n c h e n , 1977., str. 549. Zosim 1, 20, 1 (Zosimi Comitis et exadvocati fisci Historia Nova, edidit Ludovicus Mendelson, Lipsiae, 1887.); H. Bengtson, Griechische Geschichte..., str. 553; Isti: Grundriss der rmischen Geschichte mit Quellen. Erster Band. Republik und Kaiserzeit bis 284 n. Chr. Zweite durchgesehene Auflage. C. H. Beck'sche Verlagsbuchhandlung, M n c h e n , 1970., str. 382; D. Detschev, nav. dj., str. 230-232; W. Tomaschek, Die alten Thraker. E i n e ethnologische U n t e r s u c h u n g I. (Wien, 1893.), str. 108; RE III./1899., col. 1608-1610. Vita Claudii 6, 2: Scytharum diversi populi, Peuceni, Trutungi, Austrogothi, Virtingui, Sigipedes, Celtae etiam et Heruli p r a e d a e cupiditate in R o m a n u m solem et rem publicam v e n e r u n t . K. Mllenhoff, Deutsches Archiv fr Erforschung (Geschichte) des Mittelalters IV 2 , str. 541 ss ispravlja mjesto Tritungi, Austrogothi, Virtingui, Sigipidesu: Grutungi, Austrogothi, Terving, Visi, G i p e d e s (kod R. Wenskus, nav. dj., str. 473, n. 269). P. D a m e r a n , Kaiser Claudius Gothicus, u: Klio, Bh. 33,1934.; H. Bengtson, Grundriss der rmischen Geschichte..., str. 381, 382. A m m . Marcell. XXXI., 5 (Ammiani Marcellini R e r u m gestarum libri qui supersunt. Recensuit nostique selectis qui supersunt instruxit V. G a r t h a n s e n , I.II. (Lipsiae, 1874., 1875.);
1
133 132 131 130

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14,25-115 (1995)

Tako je Aurelijan zajedno s vojskom i o n o m a l o rimskih g r a a n a n a p u s t i o D a c i j u i p r e a o n a d e s n u o b a l u D u n a v a , gdje j e n a p o d r u j u M o e s i a e S u p e r i o r i D a r d a n i j e s t v o r i o dvije D a c i j e , 1 , 4 a G a l e r i j e ( 2 9 3 . - 1 2 9 6 . ) j e , b o r e i s e p r o t i v G o t a , B a s t a r n a i A l a m a n a 295. godine, preselio s p o m e n u t e K a r p e j u n o od D u n a v a . 1 3 5 Za vrijeme, pak, K o n s t a n t i n a Velikog (285.-337.) o k o 300.000 S a r m a t a - n o m a d ski k o n j a n i k i n a r o d i z j u n i h r u s k i h s t e p a koji s u s e o k o g o d i n e K r i s t o v a r o e n j a n a l a z i l i na u u D u n a v a - p r e s e l j e n o je u Italiju i na B a l k a n , 1 3 6 i m e se e t n o g r a f s k a k a r t a B a l k a n a u IV. s t o l j e u j o vie mijenja. P o l i t i k a p r e s e l j a v a n j a s t a n o v n i t v a r i m s k i h c a r e v a , p o s v j e d o e n a je i u djelima bizantskih a u t o r a . K o n s t a n t i n Porfirogenet, piui o Dalmaciji i n a r o d i m a koji je n a s t a n j u j u , k a e : Car Dioklecijan vrlo obljubi Dalmaciju, zato i dovede narod iz Rima i naseli ga skupa s obiteljima u toj istoj Dalmaciji. Nje nazivlju i Romanima, jer su iz Rima preseljeni, a nose to ime do dana dananjega (...). Drava pako ovih Romana sie do rijeke Dunava.137 Val p o k r e t a b a r b a r s k i h p l e m e n a nije s e s m i r i o . T o m e d a j u novi p o t i c a j H u n i , n o m a d s k i n a r o d i z u n u t r a n j o s t i azijskog k o n t i n e n t a . O n i s e 3 7 5 . g o d i n e p o javljuju n a rijeci D n j e p r u , g r a n i c i i z m e u I s t o n i h i Z a p a d n i h G o t a , t e o v e p o s l j e d nje p o t i s k u j u i v e s e 3 7 6 . g o d i n e n a l a z e n a D u n a v u , n a g r a n i c i r i m s k o g a C a r s t v a . S c a r s k i m d o p u t e n j e m o n i se n a s t a n j u j u u T r a k o j dijecezi i z a j e d n o s I s t o n i m G o t i m a poeli su harati i pljakati. Da bi stao na p u t t o m pustoenju b a r b a r a , car V a l e n s ( 3 6 4 . - 3 7 8 . ) v r a t i se s I s t o k a i 9. k o l o v o z a 3 7 8 . g o d i n e k o d J e d r e n a - gdje je i p o g i n u o - z a r a t i p r o t i v Z a p a d n i h G o t a , koji s u p o t p o m o g n u l i I s t o n i G o t i . 1 3 8 P o s l j e d i c a t r a g i n o g i s h o d a o v e b i t k e j e d a s e G o t i o d 3 8 2 . d o 3 9 5 . g o d i n e k a o prvi b a r b a r s k i n a r o d n a s t a n j u j u u rimskoj provinciji D o n j o j Meziji i s m a t r a j u se o b v e znicima rimskoga naroda.139

G e t . 89 ss (Jordanis R o m a n a et Getica, ed. Th. M o m m s e n , u: M G H AA V, 1, Berolini, 1882.); Zos. I., 23 ss; Z o n . XII., 21, X X I V , 26 (Joannis Z o n a r a e E p i t o m a e Historiarum cum Caroli Ducansi suisque annotationibus. Edidit L. Dindorfi I-V, Lipsiae, 1868.-1870.); H. Bengtson, Grundriss..., str. 351-357, 289; R. Wenskus, nav. dj., str. 462-485.
134 Festus Rufus, Brev. Vili.: Daria Gallieno ammissaest, et per Aurelianum translatis exinde R o m a n i s duae Daciae in regionibus Moesiae et D a r d a n i a e factae sunt (Festi Breviarum rerum gestarum populi Romani, edidit Carolus Wagner, Lipsiae-Pragae, 1886.). Flavius Vopiscus, Vita Aureliani 39, 7: Cum vastatum Illyricum ac Moesiam d e p e r d i t a m videret, provinciam Transdanuvianam Daciam, a Traiano constitutam, sublato exercitu et provincialibus reliquit, desperans eam posse retineri abductosque ex ea populos in Moesia collocavit.; E u t r o p . IX., 15; RE IV./1901., col. 1975 s. 135 E u t r o p . IX., 25, 12; Aur. Victor De Caesaribus 39, 43; Jord. G e t . 91; Oros. VII., 25, 12 (Pauli Orosii, Historiarum adversus paganos libri Vili., ed. C. Zangeumeister, Leipzig, 1899.); A m m . Marceli. XXVIII. 1, 5; D. Detschev, nav. dj., str. 231.

Euseb. De vita Const. IV, 6 (Eusebius Caesarensis Historiae Ecclesiasticae, ed. E. Schwarz, Leipzig, 1892.); Zosim I., 31; RE I I , 2 (1920.), col. 2542-2549.
137 138 139

136

Konstantin Porfirogenet, O upravljanju carstvom, cap. XXIX. A m m . Marceli. X X X I , 11 ss; G. Ostrogorski, nav. d j , str. 72. J. Straub, Philologus 95, 1 9 4 3 , str. 255 ss.

52

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14,25-115 (1995)

H u n s k a d r a v a , k o j a j e p o i v a l a n a vojnoj o r g a n i z a c i j i , p r a v i j e e t n i k i k o n g l o m e r a t . T o n a m o p i s u j e Prisk, koji j e , k a o l a n b i z a n t s k o g p o s l a n s t v a , p r o l a z i o k r o z d a n a n j u Srbiju i V o j v o d i n u . O n izriito k a e d a p o k r a j H u n a i G o t a i m a i d r u g i h b a r b a r a , ija i m e n a , n a alost, n e s p o m i n j e . D a p a e , d o k j e b o r a v i o u Atilinoj p r i j e s t o l n i c i , b i o j e p o z d r a v l j e n i n a g r k o m j e z i k u , t o g a j e v e o m a i z n e n a d i l o , pa n a s t a v l j a : jer su ovi stanovnici koje su doveli kao zarobljenike iz Trakije:m Atilinom smru 453. godine p r o p a d a hunska drava. Granice Rimskoga Carstva s u s a d a b i l e m i r n i j e i s i g u r n i j e . R a z l o g t o m e j e , s j e d n e s t r a n e , t o s e n a t o m p r o s t r a n o m p o d r u j u n e e pojaviti p u n i h s t o t i n u g o d i n a h e g e m o n i j a n e k e b a r b a r s k e d r a v e , k a o t o je bila h u n s k a , a, s d r u g e s t r a n e , c a r s k a se p o l i t i k a u osigur a v a n j u g r a n i c a p o s l u i l a diplomacijom bez oruja. P o d t i m e se, n a i m e , r a z u m i j e v a g o d i n j e p l a a n j e skitskih v o j s k o v o a . T i m e j e j a a o njihov p o l i t i k i p o l o a j , p a n i s u t r e b a l i p o d u z i m a t i p l j a k a k e p o h o d e . K t o m e o v a diplomacija bez oruja p o d r a z u m i j e v a i s t v a r a n j e nevidljiva s u s t a v a o b r a n e m e u p o b u n j e n i k i m g r u p a m a . M e u t i m , n a s c e n u s t u p a j u Avari, n o m a d s k o - s t e p s k i savez p l e m e n a , koji s u zajedno s ostalim barbarskim p l e m e n i m a prodirali p r e m a z a p a d u . C a r Justinijan I. ( 5 2 7 . - 5 6 5 . ) i p a k s v o j o m d i p l o m a c i j o m politike bez oruja nije u s p i o o b r a n i t i biz a n t s k e g r a n i c e o d p r o d o r a b a r b a r a s a sjevra. D o k je bio zauzet ratovima na istoku, Balkan je o s t a o bez sigurne zatite. Da bi sprijeio pljakake p o h o d e b a r b a r a na Balkan,141 car Justinijan p o d u z i m a gradnju k a s t r u m a u z D u n a v , a i u u n u t r a n j o s t i . 1 4 2 U n a t o b r o j n i m p o b j e d a m a n a b o j n o m polju, J u s t i n i j a n u I . i p a k nije p o l o z a r u k o m o b n o v i t i R i m s k o C a r s t v o , e m u j e p o d r e d i o svu svoju p o l i t i k u . 1 4 3 1 n e s a m o n j e m u n e g o n i n j e g o v i m n a s l j e d n i c i m a nije u s p j e l o z a d r a t i b a r b a r e n a g r a n i c a m a C a r s t v a . T a k o s e A v a r i , u s a v e z u s o s t a l i m b a r b a r s k i m p l e m e n i m a , n a s t a n i e n a p o d r u j u gdje s u p r i j e bili L a n g o b a r d i i G e p i d i . K t o m e s e j o p o t k r a j V I . stoljea pojavljuje j o j e d a n val a v a r o - s l a v e n s k e s e o b e . 1 4 4 G o d i n e 582. p a d a S i r m i u m (Srijemska Mitrovica),145

Prisci fragmentum 8, p. 305 (Hist. Graeci Min. I, ed. Dindorf), cit. kod Fr. Barii, Prisk kao izvor za najstariju istoriju Junih Slovena, u: Zbornik radova knj. XXI. Vizantoloki institut knj. 1. SAN (Beograd, 1952.), str. 53.
141 Takvih pljakakih p o h o d a je bilo vie: 540. i 541. upadaju bugarski Huni; 545. Slaveni te 548. i 550.-552. ponovno Slaveni uz podrku Gepida; 551. godine upadaju Kutriguri (v. W. Pohl, nav. dj., 19). 142 Procopius Caesarensis, De aedificiis IV. 1,4 (Procopii Cacsarensis, O p e r a omnia, recognovit Jacobus Haury..., Lipsiae, 1 9 0 5 , 1906, 1913.). 143 G. Ostrogorski, nav. d j , str. 87-103; E. Stein, Histoire du Bas E m p i r e II. De la disparrition de l'Empire d'Occident a la mort de Justinien (476-565), Paris-Bruxelles-Amsterdam 1949.

O avarsko-slavenskom savezu treba rei da jo uvijek postoje nejasnoe u n a t o t o m e to je o t o m e veoma p u n o raspravljano (v. W. Pohl, nav. d j , str. 107-121).
145

144

W. Pohl, nav. d j , str. 70-76.

53

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.
146

Povij. pril. 14,25-115 (1995)

Singidunum (Beograd), Viminacijum (Kostolac), 5 8 6 . g o d i n e p o d vlast A v a r a d o l a z e R a t i a r a ( d a n . A r a r ) , B o n o n i a ( d a n . V i d i n ) , D o r o s t u r u m ( d a n . Silistria) i 147 Marcianopolis (dan. Devnja), i n a k o n t e g o d i n e M e z i j a s e vie n e s p o m i n j e . Bizantski car Mauricije (582.-602.) p o d u z i m a jo j e d a n r a t n i h p o h o d protiv A v a r a i d r u g i h n e p r i j a t e l j a C a r s t v a , p o z n a t u historiografiji i k a o M a u r i c i j e v b a l k a n s k i r a t a koji j e t r a j a o o d 5 9 2 . d o 6 0 2 . g o d i n e . A l i b e z u s p j e h a . A v a r e i n j i h o v e s a v e z n i k e m o g l a j e p o r a z i t i s a m o k u g a , j e r b i z a n t s k a v o j s k a nije b i l a d o r a s l a r a t n i k o j vjetini i b r o j n o s t i b a r b a r a u t o m r a t u . G o d i n e 600./602. c a r s k a p o l i t i k a d o 148 ivljava svoj kraj n a D u n a v u . Vladavina cara Mauricija je razdoblje velike s e o b e n a r o d a na B a l k a n u , i m e se m i j e n j a i e t n o g r a f s k a k a r t a . I nije n e o b i n o da se vlaki element, koji je d u g o v r e m e n a b i o skrovit, s a d a p o e o s u s r e t a t i s a s t r a n i m e t n i k i m e l e m e n t i m a . N o , o t o m e , kasnije. M e u t i m , od osobite vanosti za to razdoblje je da se Slaveni p o d a v a r s k u vlast ire, i m e i p o i n j e slaviziranje bivih r i m s k i h p r o v i n c i j a , k o n k r e t n o T r a k i j e i Ilirije. 1 4 9 P r o b l e m v r e m e n s k o g i slojevitog u p a d a S l a v e n a n a B a l k a n i n j e g o v o slavizir a n j e nije p r e d m e t o v e r a s p r a v e . U o s t a l o m , o t o m e u historiografiji p o s t o j e razliita, p a i s u p r o t n a miljenja. 1 5 0 N o , p o t r e b n o j e i s t a k n u t i d a b a l k a n s k e p r o v i n c i j e n i s u bile p o d j e d n a k o n a u d a r u S l a v e n a i d r u g i h b a r b a r s k i h n a r o d a u n j i h o v u p r o d i r a n j u . T a k o e r t r e b a rei i to da, iako se s a m o s t a l n e u p r a v n e j e d i n i c e p o z n a t e k a o sklavinije, k a r a k t e r i s t i n e z a S l a v e n e , prvi p u t s p o m i n j u u d r u g o j polovici V I I . stoljea,151 ipak se srpska p l e m e n a i p l e m e n a ostalih Slavena na Bal-

146 147 148 149

Isti, str. 76 ss. Isti, str. 85 s. Isti, str. 128-162.

Paul Lemerle, Invasions et migrations dans les Balkans depuis la fin de l'poque r o m a i n e jusqu'au V I I I e sicle, u: Revue historique 211, 78/2, Paris, 1954.), str. 287-295; Isti: Les plus anciens recueils des miracles de Saint Demetrius et la pntration des Slaves dans les Balkans, IL, (Paris, 1981.), str. 179 ss; VI. Popovi, Les tmoins archologiques des invasions avaroslaves dans l'Illyricum byzantin. Mlanges de l'Ecole Franaise de R o m e 87(1975.), str. 488 ss; Ion Nestor, La pntration des Slaves dans la Pninsule balkanique et la Grce continentale, considration sur les recherches historiques et archologiques, u: R E S E E 1 (1966.), str. 67; J. Karayannopoulos, Zur Frage der Slawensiedlungen auf dem Pelopones, u: R E S E E IX./3 (1971., str. 443-460; Henrik Birnbaum, Von ethnologistischer Einheit zur Vielfalt: Die Slaven im Zuge der L a n d n a h m e der Balkanhalbinsel, u: Sdostforschungen Bd. 51/1992., str. 8-11; W. Pohl, nav. dj., Str. 94-127.
1 5 0

W. Pohl, nav. dj., str. 123.

e

P. Lemerle, RH 211, 78/2 (1954.), str. 306 s; W. Pohl, nav. dj., str. 125, 378, n. 5 1 , 52; Stjepan Antoljak, Unsere Sklavinien, u: X I I Congres International des tudes byzantins. Ochrides, Boegrad, Vizantoloki institut SAN, 1964., vol. IL, str. 9-13; Isti: Nae Sklavinije, u: Hrvatski u prolosti. Izabrani radovi. Izabrao i uredio Stjepo Obad. Knjievni krug, Split, 1992., str. 739-743; VI. Popovi, Aux origines de la slavisation des Balkans: La constitution des premiers Sklavinies macdoniennes vers la fen du V I e sicle, u: C o m p t e

1 5 1

54

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14, 25-115 (1995)

k a n u p o d njihovim vlastitim i m e n i m a n a v o d e tek u IX. stoljeu.

152

P r o d o r u b a r b a r a n a B a l k a n u k a s n o a n t i k u d o b a i n j e g o v u d e m o g r a f s k o m ir e n j u i p r e v i r a n j u p r i d o n i j e l i su, m e d u o s t a l i m , i v e o m a p o g o r a n i g o s p o d a r s t v e n o - d r u t v e n i uvjeti. O s i r o m a e n j e i o p e n i t o slabljenje s i t n i h s e o s k i h g o s p o d a r s t a v a u i n i l o j e d a se sa s e l a bjei u g r a d . U z a l u d su bile sve c a r s k e z a b r a n e i e d i k t i koji su n a m r a d i z a t i t e k r u p n i h z e m l j i n i h p o s j e d n i k a , z a b r a n j i a l i p r i h v a a n j e o d b j e l o g r o b a ili s e l j a k a i z j e d n o g m j e s t a u d r u g o . S o c i j a l n e s u n a p e t o s t i u t j e c a l e n a t o d a s e taj osir o m a e n i s e o s k i sloj u d r u i s isto t a k o o s i r o m a e n i m g r a d s k i m e l e m e n t o m , r o b o v i m a i k o l o n i m a , i t a k o u j e d i n j e n i stvarali su p l j a k a k e g r u p e n a z v a n e scamarae.i53 K t o m e j e j o s u s t a v villa, k a o j e d a n o d z n a a j n i h g o s p o d a r s t v e n i h i m b e nika u kasnoj antici, na p o d r u j u p o d u n a v s k i h provincija gotovo ieznuo, ime je o m o g u e n a u b r z a n a barbarizacija toga prostora.154 U o s t a l o m , i dravni je a p a r a t s p o m e n u t i m m j e r a m a , a i n a m e t a n j e m n e p o dnoljivih p o r e z a , o m o g u i o b r i p r o d o r b a r b a r a . P r e m a k a z i v a n j u P r o k o p i j a , 1 5 5 a i T h e o f i l a k t a S i m o k a t e , 1 5 6 g r a a n i su r a dije p r e l a z i l i k b a r b a r i m a n e g o l i p l a a l i p o r e z . T o j e z a p r a v o v o d i l o d e p o p u l a c i j i tih p o d r u j a . S v e m u o v o m e t r e b a p r i b r o jiti i e g i p a t s k u k u g u koja se je p o l o v i c o m V I . stoljea irila iz p r o v i n c i j e u p r o v i n ciju, s t o j e u z r o k o v a l o d e m o g r a f s k i ok, o e m u g o v o r e P r o k o p i j e 1 5 7 i A g a t h i a . 1 5 8 r e n d u s de l'Acadmie des Inscriptions et Belles-Lettres, (Paris, 1980.), str. 230-257, (dalje: CRAI). P. Lemerle, RH 211/78/2 (1954.), str. 305; W. Pohl, nav. dj., str. 124,241,377, n. 30; Franjo Barii, Vizantijski izvori za istroiju naroda Juogslavije I, (Beograd, 1955.), str. 186-188, n. 3, (dalje: V I Z I N J ) ; M. orovi-Ljubinkovi, Les Slaves du centre balkanique du V I e au I X e sicle, u: Balcanoslavica 1/1972, str. 43-58; Ivan Dujev, Dragovista-Dragovitia, u: Medioevo Byzantino-Slavo, II. (Roma, 1968.), str. 137. Istina u Miracula S. D e m . 2,1,179, p. 175 i 2,4, p. 209-211, te kod Theofana I, p. 359,13-14 (Chronographia, ed. De Boor) u Makedoniji spominju podruja slavenskih plemena, kao i Severe i sedam plemena u Meziji koje Atanazijeu Chronographia tripertita I I , p. 227, 10-27 prevodi sedam rodova mjesto sedam plemena EKX yevea'i, a to je podruje na koje e napasti Protobugari. (O ovom problemu i o mistinom znaenju broja 7 vidi opirnije: I. Dujev, Les sept tribus Slaves de la Msie, u: Medioevo Bizantino-Slavo I, (Roma, 1965.), str. 55-65; Isti: Protobulgares et Slaves (Sur le probleme de la formation de l'tat bulgare), na istome mjestu, str. 67-82; W. Pohl, nav. d j , str. 121, 237, n. 1).
153 154 152

R E Suppl. I I , (1968.), c o l , 1239-1242.

W. Pohl, nav.d j, str. 20; Joachim Henning, Sdosteuropa zwischen Antike und Mittelalter. Archologische Beitrge zur Landwirtschaft des 1. J a h r h u n d e r t s u. Z. (Schriften zur U r - und Frhgeschichte 42, Berlin, 1987.).
155 156 157

Procop. A n e k d o t a II. (ed. J. Haury, Lipsiae, 106). Theophilacti Simocathae Historiae VII, 3, p. 249 (ed. I. Bekker, Bonn, 1834.). P r o c o p . De bello Persico I I , 22 (rec. J. Haury, 1905.).

Agathias 5,10, p. 175 (rec. L. Dindorf, H G M I I , Lipsiae, 1871.); Miracula Demetrii I, 3, p. 75. O demografskim i etnografskim promjenama na Balkanu, o odnosu izmeu sela i grada ili odnosu izmeu autohtonih i barbara vidi opirnije: G. Ostrogorski, Uticaj 55

158

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi..

Povij. pril. 14,25-115 (1995)

Kada se Vlasi prvi put spominju u izvorima

M n o g i n a r o d i i z tih e t n i k i h p r e v i r a n j a , p a i o n i a u t o h t o n i , n e s p o m i n j u s e u djelima bizantskih a u t o r a . P o z n a t o je da je bizantska etnografija toga d o b a ka159 binetskoga karaktera. S t o g a j e shvatljivo to s u s e b i z a n t s k i a u t o r i z a n i m a l i z a t e p o k r e t e j e d i n o a k o su se oni suprotstavljali stratekim i n t e r e s i m a njihove dra160 ve, o d n o s n o k a d a B i z a n t iri svoju vlast u u n u t r a n j o s t B a l k a n a , gdje s e s u s r e e s ve organiziranim etnikim aglomeracijama koje ne pripadaju k u l t u r n o m bizantinitetu. Z a t o ih smatraju stranim, o d n o s n o barbarskim elementima, kao Albance, Bugare, Srbe i Vlahe.161 O V l a s i m a b a l k a n s k o g p o r i j e k l a , koji su se j o u d o b a J u s t i n i j a n a I. ( 5 2 7 . - 5 6 5 . ) n a s t a n i l i na Sinaju i to p r i s a m o s t a n u sv. K a t a r i n e , g o v o r i n a m u svojim Analima E u t y c h i e , koji j e 7 . veljae 9 3 3 . g o d i n e p o s t a o a l e k s a n d r i j s k i p a t r i j a r h . K o l i k o g o d je t e k s t n e j a s a n , u n j e m u se i p a k s p o m i n j u Lachmienses, tj. Vlasi, pa ga z a t o d o n o s i m u cijelosti: Zatim poalje (sc. c a r J u s t i n i j a n L , Z. M . ) drugog poslanika i zajedno s njim stotinu mukaraca, robova Romana, s njihovim enama i djecom, i zapovijedi mu da i iz Egipta uzme jo stotinu mukaraca s njihovim enama i djecom i da im pokraj brda Sinaja izgradi kue u kojima e boraviti kako bi mogli uvati samostan i redovnice. (...) Kada je, dakle, poslanik pdoao do brda Sinaj, izgradio je vie obitavalita pokraj samostana u smjeru istoka, utvrdio ih tvravom i smjestio u njih one robove da uvaju samostan i da paze na njega. (...) Nakon to im se broj poveao zbog djece koju su rodili i kad je muhamedanstvo bilo prihvaeno (to se dogodilo pod kalifom Abdulom Malekom Ebn Mervanom), navalili su jedni na druge i meusobno se poubijali. (...) Medu njima su Lachmienses..162 Slovena na drutveni preobraaj Bizantije, u: Istoriski Glasnik 1 (Beograd, 1948.), str. 12 ss; Isti: Istorija Vizantije..., str. 137-156; P. Lemerle, RH 211,78/2 (1954.), str. 265-308; Isti: Esquisse p o u r une histoire agraire de Byzance. Les sources et les problmes, u: RH 219, 1 ( 1958.), str. 63 ss; Isti: Les plus anciens recueils des Miracles de Saint Dmtrius, II. Le commentaire, (Paris, 1981.), str. 178 ss; Fr. Barii, uda Dimitrija Solunskog kao istoriski izvor, Beograd, 1953.; E. Stein, nav. dj., II., str. 758; Fanoula Papazoglou, Stuctures ethniques et sociales dans les rgions centrales des Balkans a la lumire des tudes onomastiques, u: Actes du V I I Congres international d'pigraphie grecque et latine (1977.), Bucarest, 1979., str. 153-169; W. Pohl, nav. dj., str. 20.
e l S 9

W . P o h l , nav. dj., str. 20. Isto, str. 5. 123.

1 6 0

Sima Cirkovi, Albanci u ogledalu junoslovenskih izvora (Les Albanais la lumire des sources historiques des Slaves du Sud, u: Iliri i Albanci. SANU. Nauni skupovi knj. X X X I X . Odeljenje istorijskih nauka knj. 10, (Beogradl988.), str. 326s, 345 s. Eutychi Patriarchae A l e x a n d r i a Annales, PG CXI., col. 1072,165-168: D e i n d e alium misit (sc. Justinianus, Z. M.) legatum, u n a q u e cum ipso, a vernis R o m a n o r u m una cum liberis et uxoribus ipsorum centum viros jubens etiam ut ex Aegypto alios centum una cum uxoribus et liberis acciperet, quibus extra m o n t e m Sinam domos exstruerat in quibus ibi degerent, quo monasterium et monachos custodirent (...) C u m ergo ad m o n t e m Sinam pervenisset legatus extra monasterium O r i e n t e m versus multa extruxit domicilia, e a d e m q u e arce communivit, in quibus servos istos collocavit quo monasterium custodirent, idemque t u e r e n t u r (...) C u m vero genitis liberis multiplicati, diu ibi substissent, ac M o h a m e d a n i s m u s 56
162

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14,25-115 (1995)

N a v e d e n i tekst, koliko god j e p o sadraju u o p e n , o n je, ipak, p o o d r e e n i m p o d a c i m a v e o m a z n a a j a n z a povijest Vlaha n a B a l k a n u , koji s e u o v o m t e k s t u s p o m i n j u p o d i m e n o m Lachmienses. T a j e , n a i m e , p o p u l a c i j a , p r e i v j e l a d o d a n a n j i h d a n a k a o p l e m e Jebaliyeh. P r e m a miljenju e t n o a n t r o p o l g a J . G . N a n drisa, inae vrnog poznavatelja toga p l e m e n a , o n o je d o v e d e n o iz zemlje zvane Vlah u j u g o i s t o n o j E u r o p i i o n o je t a k o e r i u f i z i k o m i u k u l t u r n o m s m i s l u j e d n o od najstarijih izdvojenih g r u p a na Bliskom istoku. N a i m e , s a m o su S a m a r i a n i iz a n t i k e stariji. 1 6 3 T o s e z a k l j u u j e i z E u t y c h i e v a n a v e d e n o g t e k s t a . O n , n a i m e , z a s l u g e s a m o s t a n a sv. K a t a r i n e n a S i n a j u k a e d a s u d o m a e s l u g e R o m a n a . O v a j n a z i v , k a o i Vlah, J . G . N a n d r i s u i m a i r o k o z n a e n j e - o n p o d r a z u m i j e v a l a t i n i t e t Romaioi, o d n o s n o Bizantinci, a n a z i v sluga m o g a o je t a k o e r o z n a a v a t i g r a a n i n a . 1 6 4 M e u t i m , z n a a j n o j e t o t o E u t y c h i e k a e : d a s u oni (se. servi m o n a s t e r i i , Z . M . ) od istih Lahmienses,165 koji su 700. g o d i n e p r i h v a t i l i islam, iz e g a se j a s n o vidi d a s u bili k r a n i . 1 6 6 Analizirajui porijeklo e t n o n i m a Lachmiensis, J. G. N a n d r i s pretpostavlja d v a m o g u a o b j a n j e n j a , u z s v a k a k o v e l i k e filoloke p o t e k o e . P r v a m o g u n o s t j e s t n j e g o v o p o v e z i v a n j e s i m e n o m p l e m e n a L a c h m i d , koje s e j e u I I . i I I I . s t o l j e u k r a n s k e e r e k r e t a l o p r e m a sjeveru i p r i p a d a l o j e n e s t o r i j a n s t v u . M e u t i m , uz o s t a l e p o t e k o e i d e n t i f i c i r a n j a Lachmida s Lachmienses, i n k o m p a t i b i l n i j e z a v r e t a k tih dvaju e t n o n i m a . 1 6 7 D r u g a je m o g u n o s t povezivanje e t n o n i m a L a c h m i e n s e s s e t n o n i m o m Vlah. Valja i s t a k n u t i j e z i n e p o t e k o e u a r a p s k o m e k o d v o k a l i z a c i j e dvaju p o e t n i h s u g l a s n i k a i z b o g i n j e n i c e d a s l o v o V nije p o s t o j a l o u d o b a E u t y c h i a , i a k o u s u v r e m e n o m a r a p s k o m j e z i k u p o s t o j i z n a k za to slovo. Prihvatljivo rjeenje u o v o m e daje p o z n a t i engleski arabist E. H. P a l m e r u p o e t n o j transformaciji koja j e p o s t o j a l a 1 8 7 1 . g o d i n e . Piui o p l e m e n u J e b a l i y e h , m e u o s t a l i m , k a e : Oni s u sami imali tradiciju da su doli iz zemlje nazvane K'lah. U tom sluaju hamza je uvedena izmeu dva poetna suglasnika i sasvim je jasno da se poetno V modificira. U sluaju Lachmienses poetni suglasnik je mogao biti jednostavno izostavljen. Ime je latinizirano, dok je Eutychie moda pisao na grkom.168 Ovoj obtineret (quod sub Chalifa Abdil Malcc Ebn Merwan aceidit) alii in alios irruentes mutuis se caedibus sustulerunt (...) suntque ex ipsis Lachmienses (potcrtao Z. M.).
163 J. G. Nandris, Sinai and Vlah: An Ethnoarchaeological link with S o u t h - E a s t E u r o p e , u: D r i t t e r I n t e r n a t k o n a l e r thrakologischer Kongress. Zu E h r e n W. Tomaschek 2.-6. Juni 1980, Wien. Bd. Bulgarisches Forschungsinstitut in sterreich Verein. Freunde des H a u s e s Wittgenstein. Institut fr Thrakologie an der bullgarischen Akademie der Wissenschaften, Sofia, 1984, str. 297; Isti: T h e Jebaliyech of M o u n t Sinai and the Land of Vlach, u: Q u a d e r n i di Studi Arabi 8, Venezia, 1990, str. 57-58. 164

J. G. Nandris, Sinai and Vlah.., str. 300. Suntque ex ipsis Lachmienses, PG C X I , col. 1072,168. J. G. Nandris, isto, str. 298. Isto, str. 300. Isto, str. 300-301. 57

165

166

167

168

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi..

Povij. pril. 14, 25-115 (1995)

lingvistikoj a r g u m e n t a c i j i J . G . N a n d r i s d o d a j e i u s m e n u t r a d i c i j u k o j a g o v o r i o p r o l o s t i Jebaliyecha k a o z a s e b n o j e t n i k o j g r u p i i k o j a j e iva u n u t a r o v o g a p l e m e n a , p a i a n t r o p o l o k a obiljeja koja Jebaliyech izdvaja o d o s t a l i h b e d u i n s k i h p l e 165 m e n a na Sinajskom poluotoku. N o . n a p i t a n j e i z k o j e g j e dijela j u g o i s t o n e E u r o p e c a r J u s t i n i j a n I . p r e m j e stio o v e V l a h e , o d n o s n o L a c h m i e n s e s , J . G . N a n d r i s k a e d a j e o n p o s l a o l j u d e p r i k l a d n e za p o d r u j e i d u n o s t i k o j e su i m a l i obavljati na Sinaju, a to su v o d i i i g o n i i m a z g i . O n i su, z a p r a v o , i z Trakije l a t i n s k o g a g o v o r n o g a j e z i k a , a t o s u A r o m u n i . O n i s u n a v e d e n e p o s l o v e obavljali i u d r u g i m m a n a s t i r i m a n a B a l k a n u , o s o bito na G o r i A t h o s . D o k a z za to u z i m a p o d a t a k A n t o n i n a M a r t i r a iz 570. godine, koji g o v o r i o p r i s u t n o s t i B e s a m e d u m o n a s i m a m a n a s t i r a , 1 7 1 1 p o z i v a j u i se, d a k a k o , n a miljenje W . T o m a s c h e k a , p r e m a k o j e m u s u r o m a n i z i r a n i a u t o h t o n i e l e m e n t na H a e m u s u i Rodopima, poznati opim i m e n o m Romani.171 N a v e d e n i tekst je vaan i po t o m e to se u njemu govori o postojanju V l a h a i u v r i j e m e p o d i z a n j a s a m o s t a n a sv. K a t a r i n e na Sinaju, a to je 550./551. g o d i n e . M o e s e u s t v r d i t i d a E u t y c h i u Vlasi n i s u bili n e p o z n a t i . p o z n a t etniki i geografski p o j a m Vlah. U prilog t o m e J. G. a r m e n s k o g g e o g r a f a M o s e s a K h o r e n a t z i j a , koji, piui o s p o m i n j e nepoznatu zemlju koju su oni zvali Balakh,m a to bi i z m e u K a r p a t a i Transilvanije.173 U njegovo je d o b a bio N a n d r i s poziva se na S a r a m a t i j i i Trakiji, se p o d r u j e p r u a l o

T i m e s e p o t v r u j e p o s t o j a n j e j e d n e p o v i j e s n e t r a d i c i j e o V l a s i m a , koji su, istina, n a s t a n j e n i n a p l a n i n s k i m p r o s t o r i m a i k a o n o m a d i u d o g l e d n o s u v r i j e m e bili izvan i n t e r e s n i h sfera k a k o b i z a n t s k e p o l i t i k e t a k o i n j i h o v e i n t e l e k t u a l n e z n a t i e l j n o s t i . M e u t i m o v u p r a z n i n u p i s a n i h izvora o V l a s i m a u o v o d o b a n a d o m j e t a , i a k o je i on n e d o s t a t a n , lingvistiki m a t e r i j a l . O v d j e je p o n a j p r i j e rije o t o p o n i m i j i k a r a k t e r i s t i n o j z a vlaki j e z i k . 1 7 4 U d j e l u Ograevinama P r o k o p i j a C e z a r e j s k o g , n a p i s a n o g i z m e u 5 3 5 . i 5 5 5 . g o d i n e kranske ere,175 sauvala su n a m se m n o g a latinska i m e n a g r a d o v a i kas t r u m a k a k o u Meziji i D a r d a n i j i , t a k o i u M a k e d o n i j i i E p i r u , 1 7 6 k o j a su, istina, ti169 170 171

Isto, str. 301. Isto, str. 298-299. W. Tomaschek, b e r Brumalia und Rosalia..., str. 390-400.

Zanimljivo je da se antroponim Valah, kao ime kneza Sabira, inae hunsko pleme, spominje jo 520. godine kranske ere (Gy. Moravcsik, nav. dj., II. 2 /1958., str. 85, 262 s.
1 7 2

173 174

J. G. Nandris, Sinai and Vlah..., str. 299.

T h . Capidan, Les Macdo-Roumains..., str. 23; Cicrone Poghirc, Romanisation linguistique et culturelle dans les Balkans. Survivance et volution, u: Les Aroumains..., str. 23 ss.
175 K. Krumbacher, nav. dj., str. 230-237; M. E. Colonna, nav. dj., I., str. 105-111; Gy. Moravcik, nav. dj., I. 2 /1958., str. 489-500; G. Ostrogorski, nav. dj., str. 20. 176 Petar Skok, De l'Importance des listes toponomastiques de Procope p o u r la connaissance de la latinit balkanique, u: Revue International des tudes balkaniques 3 (1937.), str 47-58, (dalje: R I E B ) ; Ernest Stein, nav. dj., IL, str. 709-723, 837.

58

7. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14,25-115 (1995)

j e k o m v r e m e n a nestala, pa ih je teko lokalizirati i identificirati. K a o tipino v l a k o i m e l o k a l i t e t a u z i m a j u s e : Skeptekases ( S e d a m k u a ) , Burgualtu ( S t a r i g r a d ) , Lupofontana (Vuji z d e n a c ) i Gemellomuntes ( B r d a b l i z a n c i ) k o j e 177 spominje Prokopije, gdje se vidi p r o m j e n a -on u -un, t o je k a r a k t e r i s t i n o za 178 v l a k i j e z i k . P r e m d a e s e m n o g i o d njih r e h e l e n i z i r a t i , i p a k e s e o d r a t i g o v o r n i j e z i k d o m a e g s t a n o v n i t v a koji, u n a t o p r o v a l a m a b a r b a r a i S l a v e n a , nije n e 179 stao. U p r i l o g t o m e g o v o r i s v a k a k o i p r o c e s latinizacije n a p o d r u j u i z m e u B a l 18 k a n a i D u n a v a , koji nije b i o j a k o g i n t e n z i t e t a . " O s o b i t o j e s e o s k o s t a n o v n i t v o t o g a p o d r u j a i dalje g o v o r i l o d o m a i m j e z i k o m . 1 8 1 N o , n i taj l a t i n s k i j e z i k k o j i m s e j e g o v o r i l o n a t i m p o d r u j i m a , a koji j e p o s v j e d o e n n a e p i g r a f s k o m m a t e r i j a l u , v e l i k d i o s t a n o v n i t v a , p a i o n a j koji j e ivio u g r a d o v i m a , nije p o z n a v a o . 1 8 2 P o z n a t o je da se kroz govorni jezik m o e ustanoviti politika, drutvena i e k o n o m s k a strukt u r a , pa i k u l t u r n i i d e n t i t e t stanovnitva o d r e e n o g p o d r u j a . I d o k su se u selima g o v o r i l a n a r j e j a , 1 8 3 u g r a d o v i m a s e o b i n o g o v o r i o latinski, koji j e b i o j e z i k a d m i n i s t r a c i j e i k u l t u r e . 1 8 4 To t o su l a t i n s k i i g r k i j e z i k p o t v r e n i n a s t e l a m a ili p a k na votivnim a r a m a , ne znai da ih je stanovnitvo dotinog podruja govorilo. Osob i t o je to z n a a j n o za v o t i v n e a r e iji su d e d i k a n t i m o g l i biti i takvi koji n i s u z n a l i n i g r i n i l a t i n s k i . 1 8 5 R a z u m l j i v o j e d a j e z i k d o m a e g s t a n o v n i t v a , b e z svoje a d m i n i s t r a c i j e i b e z svog v l a s t i t o g p i s m a , o s t a j e n e p o z n a t . S t o g a j e v e o m a t e k o g o v o r i t i

177 P r o c o p . De aedificiis IV, I I , 20 (ed. J. Haury, Lipsiae, 1913.); A. J. B. Wace and M. S. T h o m p s o n , nav. d j , str. 256. 178 179

C. Poghirc, Romanisation linguistique.., str. 34.

Radoslav Katicic, Die Balkanprovinzen, u: Die Sprachen im rmischen Reich der Kaiserzeit. Kolloquium vom 8. bis 10. April 1974. Beihefte der B o n n e r Jahrbcher. Bd. 40, K l n - B o n n , 1980, str. 114.
1811 Boris Gerov, R o m a n i z m ' t mezdu Dunava i Balkana, I I , 2: ot H a d r i a n do Konstantin Veliki, u: Godisnik na Sofijskija Univerzitet. Istorisko-filologiceski Fakulte. 48, 1952.-1953, str. 105-153 (307-355); Isti: Easpect ethnique et linguistique dans la rgion entre le D a n u b e et les Balkans a l'poque romaine ( F - I I P s), u: Studi Urbinati di storia, filosofia e litteratura, n. s. 1959, str. 173-191; Velizar Velkov, Les Campagnes et la population rural en T h r a c e au I V e - V I e sicles, u: Byzantinobulgarica I. (1962.), str. 31-60; Vasilka Tapkova-Zaimova, Sur les rapports entre la population indigne des rgions balkaniques et les barbares aux V I - V I I sicles, u: Byzantinobulgarica I. (1962.), str. 67-78.
e e

G e o r g R e n a t u s Solta, Einfhrung in die Balkanlinguistik mit besonderer B e r c k s i c h t i gung des Substrats und des Balkanlateinischen, (Darmstadt, 1980.), str. 64-81 ss; Antonio Tovar, Das Vulgrlatein in den Provinzen, u: Die Sprachen.., str. 331-342. H a r a l a m b i e Mihaescu, La langue latin dans le Sud-est de l'Europe, Bucurest-Paris, 1978.; Zef Mirdita, Antoponimia e Dardanise ne kohen romake (Die Anthroponymie Dardaniens zur Rmerzeit), Rilindja, Prishtine, 1981. Ladislav Zgusta, Die Rolle des Griechischen im rmischen Kaiserreich, u: Die Sprac h e n . . , str. 123.
1 8 4 1 8 3 1 8 2

1 8 1

R. Katicic, Die Balkanproinzen.., str. 114.

Boris Gerov, Die lateinisch-griechische Sprachgrenze auf der Balkanhalbinsel, u: Die S p r a c h e n . . , str. 164. 59

1 8 5

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14,25-115 (1995)

o osobitostima jezika d o m a e g stanovnitva, pogotovu Vlaha, iako se o p e n i t o s m a t r a d a s u o n i govorili l a t i n s k i m j e z i k o m i s t o n o g a k a r a k t e r a . 1 8 6 Taj se z a k l j u a k z a s n i v a i na o d l o m k u iz T e o f i l a k t a 1 8 7 i T e o f a n a I s p o v j e d a l a c a , 1 8 8 a o d n o s i se na d o g a a j iz 586. g o d i n e kranske e r e . 1 8 9 T e j e g o d i n e b i z a n t s k a v o j s k a b i l a a n g a i r a n a u Trakiji p r o t i v A v a r a . B i z a n t s k i v o j s k o v o e K o m e n t i o l o s i M a r t i n s u s H a e m u s a (sc. B a l k a n a , S t a r a p l a n i n a , Z . M . ) p o l i p r e m a A n t i c i d a b i s l e a n a p a l i A v a r e , koji s u bili u t a b o r e n i n e d a l e k o o d Calvo Munti i Lividurge.m K a k o j e t e r e t n a j e d n o j o d m a z g i p o e o p a d a t i , m a z g a r je na d o m a e m j e z i k u [epihorio te glote) p o v i k a o : t o r n a (torna, toma), a u n e k i m r u k o p i s i m a retorna,kako k a e T e o f i l a k t S i m o k a t a , o d n o s n o t o r n a , torna, frater, k a k o kae Teofan Ispovjedalac.191 K a k o su jedinice bile h e t e r o g e n o g s a s t a v a , t e s u rijei s h v a e n e k a o z n a k z a p o v l a e n j e i izazvale s u p a n i a n strah u redovima kohorte. O k o i n t e r p r e t a c i j e n a v e d e n i h rijei i k o j e m j e z i k u p r i p a d a j u , miljenja s e r a z i l a z e . D o k j e z a j e d n e t o o b i n a z a p o v j e d n a , v o j n a rije koja j e u l a t i n s k o m o b l i k u bila u u p o t r e b i b i z a n t s k e vojske sa z n a e n j e m polukrug, okreni se natrag,192 d o t l e d r u g i , i t o u g l a v n o m r u m u n j s k i z n a n s t v e n i c i , s m a t r a j u d a s u t o rijei r o m a n s k o g s t a n o v n i t v a B a l k a n a i da se u n j i m a n a l a z i s v j e d o a n s t v o n a j s t a r i j e g a , p r v o t n o g a r u m u n j s k o g j e z i k a s a z n a e n j e m vrati n a t r a g . 1 9 3

'' Elena Scarlatoiu, T h e Balkan Vlachs in the Light of Linguistic Studies -Highlights and contribution, u: R E S E E XVII./1 (1979.), str. 17-37.
l87

T h e o p h y l . Sim. II., 15, p. 99-101. T h e o p h a n , p. 258,1-22 (ed. C. De Boor).

188

W. Pohl, nav. dj., str. 85 s; P. Lemerle, RH 211, 78, 2 (1954.), str. stavlja dogaaj u 585. godinu, a VI. Popovi (CRAI 1980., str. 239) stavlja u 586.-587. godinu.
190

189

W. Tomaschek, b e r Brumelia..., str. 400.

Petre S. Nasturel, Torna, torna, fratre. O problema de istorie si de linguistica, u: Studi si cercetari de istorie veche. Tomul VII., nr. 1-2 (1956., Bucarest), str. 179-188; Isti: Quelques mots de plus a propos du T P N A , PTPE... u: Byzantinobulgarica 2/1996., str. 217-219; H. Mihaescu, Torna, torna, fratre, u: Byzantina 8/1976., str. 23-35; Achille G. Lazarou, nav. dj., str. 108-111.
192 W. Tomaschek, b e r Brumalia..., str. 400; M. Gyni. Az llitlagos legregibb roman nyelvemlek ( D a s angeblich lteste rumnische Sprachdenkmal), u: Egyetemes Philologiai Kzlny (Archivium Philologicum), 66 (1942.), str. 1-11; Isti: AAASH/1-2 (1954.), str. 230, n. 8 i dr. 193 T h . Capidan, nav. dj., str. 23. Zanimljiva je ali ne i uvjerljiva analiza P. S. Nasturela. On, naime, koristei se m o t o d o m kombinacije argumenata povjesniara i filologa dolazi do jednog kompromisa. Po njemu je rije torna latinskoga govornog jezika i kao vojni termin uao je u bizantski grki, dok se retorna javlja i u XV. ili XVI. stoljeu pod utjecajem francuskog ili talijanskoga glagola retourner odnosno ritornare; dotle je rije frater originalna latinska, pa veli d a j e Komentiolus pozvao druga svog po oruju na latinskom jeziku, to znai d a j e u toj jedinici bilo i d o m o r o d a c a koji su govorili latinski jezik. Stoga zakljuje P. S. Nasturel, T O R N A , T O R N A , F R A T R E su rijei latinskog jezika istonog karaktera (v. P. S. Nasturel, SCIV, VII., nr. 1-2 (1956.), str. 179-188; Isti: Byzantinobulgarica 2 (1966.), str.

60

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14, 25-115 (1995)

M e u t i m , ini m i s e d a j e miljenje H . M i h a e s c u a ( v r s n o g a r u m u n j s k o g poznavatelja grkog i latinskog jezika na Balkanu, inae vlakog porijekla s P i n d a ) najprihvatljivije. P r e m a n j e m u , u 20.000 l a t i n s k i h n a t p i s a u j u g o i s t o n o j E u r o p i , koji v r e m e n s k i z a h v a a j u d o V I . stoljea k r a n s k e e r e , i m a vie p r i m j e r a n a r o d n o g a l a t i n s k o g j e z i k a koji b i bili k u d i k a m o ispravniji d a s e s h v a t e k a o p o l o a k r u m u n j s k o m e . K t o m e , n a s t a v lj a H . M i h a e s c u , p o z n a t o j e d a j e j o o d I I I . stoljea prije Krista u l a t i n s k o m jeziku n a s t a o p r o c e s p r o m j e n a struktura, koje su se s vrem e n o m p o v e a l e i u V I I I . i I X . . stoljeu s u zavrile n o v o m k v a l i t e t o m , n a s t a n k o m r o m a n s k i h j e z i k a . U t o m o c e a n u n e p r e k i n u t i h p r o m j e n a , rijei Toma, toma, fratre i n e s a m o j e d n o s t a v a n a k c i d e n t , p a M i h a e s c u k a e d a j e u z i m a n j e t e dvije, tri rijei za p o e t a k rumunjskog jezika p r e s m i o n o . 1 9 4 U prilog t o m e razmiljanju govore i n e k e povijesne injenice, n a i m e , prihvati l i s e d a s e s p o m e n u t i d o g a a j z b i o u Trakiji, k o n k r e t n o n a p o d r u j u B e s a , t o bi, p r e m a W . T o m a s c h e k u , 1 9 5 bila e t n o g e n e t s k a j e z g r a V l a h a , o n d a j e njihov j e z i k b i o u u p o t r e b i j o u k a s n o j a n t i c i , 1 9 6 a k a k o su T r a a n i , D a a n i i G e t i e t n i k i i j e z i n o bili u s k o s r o d n i , 1 9 7 o n d a s m a t r a m d a n e b i l o n e o s n o v a n o g o v o r i t i o p o s t o j a n j u zajed n i t v a d i j a l e k a t a n a B a l k a n u i z m e u V I . i X . stoljea k r a n s k e e r e , o e m u g o v o ri i G u s t a v W e i g a n d u p r e d g o v o r u svoga lingvistikog a t l a s a d a k o - r u m u n j s k o g a j e z i n o g p o d r u j a . 1 9 8 To, d a k a k o , p r e t p o s t a v l j a m o g u n o s t i n t e r a k c i o n o g djelovanja na g o v o r n i j e z i k d o m a i h i d o l j a k a . Istini za volju, t r e b a n a g l a s i t i i i n j e n i c u da su b i z a n t s k i a u t o r i , s u o e n i s i n v a z i j o m S l a v e n a u V I . i V I I . stoljeu na B a l k a n u , to i r o k o p r o s t r a n s t v o s m a t r a l i k a o s l a v e n s k o , d o k d o m a e , a u t o h t o n o p u a n s t v o nig d j e s e n e s p o m i n j u . To, d a k a k o , n e z n a i d a g a nije bilo. D a p a e , o n j e s a s t a v n i d i o toga e t n o s a . 1 9 9 Z a p r a v o on je ostao k a o etniki substrat i n a k o n vihora p r o u z r o k o vanog seobom naroda.

217-222. Ne ini mi se suvinim navesti miljenje p r e m a kojem bi rije tma bila zajednika koliko srpskom toliko i romanskim jezicima, a ne rumunjskom ili vlakom (v. R. L. Wolff, nav. d j , str. 204; T. J. Winnifrith, nav. d j , str. 86 s.
194 195 196

H. Mihaescu, Byzantina 8/1976., str. 35. W. Tomaschek, b e r Brumalia.., str. 393 ss.

B. Gerov, Romanizm 1 1 , str. 91 : La population rural dans sa majorit a continu parler le thrace; Isti: I I I , str. 408; G. Cankova-Petkova, La survivance du nom Bessos au Moyen age, u: Linguistique Balkanique 6 (1963.), str 93-96 (dalje: LB); R. Katii, Die Balkanprovinzen, str. 113: fr die Bessert haben wir sogar direkte Zeugnisse, das ihre Sprache noch in spten Altertum gesprochen wurde.
197 R. Katii, na ist. mj.; Ariton Vraciu, Quelques remarquas sur la position linguistique du T h r a c o - d a c e , u: Dritter Internationaler Thrakischer Kongress, L/1984, str 220-222; M e u t i m , Vladimir Ivan Georgiev negira tu njihovu srodnost (v. VI. I. Georgiev, Trakijskijat ezik, Sofija, 1957.; Isti: Albanisch, Dakisch, Mysisch und Rumnisch, u: LB II. (I960.), str. 1-19. 198 Gustav Weigand, Linguistischer Atlas des dakorumnischen Sprachgebietes, Leipzig, 1909, col. 8. 199 I. Dujev, La formation de l'Etat bulgare et de la ntion bulgare, u: Medioevo Bizantino-slavo III./119, (Roma, 1971.), str. 84.

61

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14, 25-115 (1995)

Ve je s p o m e n u t o da su Slaveni uspjeno organizirali u p r a v n a podruja, p o z n a t a p o d i m e n o m sklavinije. M e u t i m , i u t i m sklavinijama je ivjelo n e s l a v e n 200 sko stanovnitvo. i n i m i s e d a u p r i l o g t o m e j a s n o g o v o r i p o j a v a Vlachorynchina. Bez obzira na to t o o pojavi ovih V l a h a na o b a l i rijeke R v n c h i n u M a k e d o n i j i , koji su se u V I I . s t o l j e u k r a n s k e e r e naselili u z S k l a v e n e ( S l a v e n e ) i A n t e k o d S o l u n a p o s t o j e 202 o p r e n a miljenja, i p a k j e p o j a v a Vlachorynchina j e d a n o d d o k a z a o n j i h o v u p o v i j e s n o m p o s t o j a n j u n a t o m p o d r u j u . Ali, m o r a s e p r i z a n t i d a o s i m u s p u t n i h lingvistikih p o d a t a k a koji n a m , u z a sve p o p r a t n e p o t e k o e p r i i n t e r p r e t a c i j i , g o vore o prisutnosti Vlaha na irem geografskom prostoru izmeu D u n a v a , Crnoga, E g e j s k o g a i J a d r a n s k o g a m o r a , d r u g i h p i s a n i h i z v o r a prije X. s t o l j e a o V l a s i m a , z a p r a o v i n e m a m o . N o , u t n j a b i z a n t s k i h a u t o r a nije d o k a z o njihovoj kasnijoj o p s t o j n o s t i n a o v o m e p o d r u j u . 2 0 3 J e r , k a o stoje r e e n o , sve d o k p o j e d i n i n a r o d i n i s u p r e d s t a v l j a l i o d r e e n i p o l i t i k i f a k t o r koji b i p o r e m e t i o d r a v n e i n t e r e s e C a r s t v a , oni zapravo i ne nalaze mjesto u djelima bizantskih a u t o r a .
%n

Gottfried Schramm, E r o b e r e r und Eingesessene. Geographische L e h n a m e n als Z e u g e n der Geschichte Sdosteuropas im Ersten Jahrtausend n. Chr., (Stuttgart, 1981.), str 163. P. Uspenskij, Istorija Athona, est III., Kiev, 1877., str. 311, smatra da je rije o nekim podunavskim narodima koji su, iskoristivi anarhiju koja je nastala kao posljedica ikonoklazma, emigrirali p r e m a jugu. Meu njima su bili Rehini ili jednostavno Vlahorehini kao i Sagudati koji su prodrli do G o r e Athos (kod M. Gyni, Les Vlaques du M o n t Athos au dbut du X I I e sicle, u: E S R 1/2 (1948.), str. 31, a W. Tomaschek, Z u r K u n d e der Hmus-Halbinsel. Sitzungsberichte der philos.hist. Classe der Kais. Akad. der Wissenschaften XC (1881.), str. 475^178, smatrao je d a j e rije o slavenskim p l e m e n i m a Rynhinoi i Sagoudata. Meutim, rumunjski znanstvenici, kao D. Onciul, Teoria lui Roesler: Convoribir literare XIX. (1885.), str. 428, i A. Philippide, Originea Romanilor I. (Jasi, 1923.), str. 708,798; A. D. Xenopol, Romanilor din Dacia Traiana II., Bucuresti, 1925. 3 , str. 107; N. Jorga, Histoire des Roumains et de la romanitorientale IL, Bucarest, 1937., str. 412, te G. I. Bratianu, Ein Rtsel und ein Wunder der Geschichte: das rumnische Volk, Bukarest 1942., str. 115 (kod M. Gyni, E S R I./2 (1948.), str. 31) smatraju daje navedeni p o d a t a k najstariji pisani spomen o migraciji Rumunja sa sjevera prema jugu; dotle A. Sacerdoteanu, vlahii din Calcidica: In memoria lui Vasile Parvan, Bucuresti, 1934., str. 303-311, smatra da su 'Pvyxvoi Vitae Demetrii Vlasi, a ne Slaveni (kod M. Gyni, E S R I./2 (1948.), str. 31) (vidi jo o tome: M. Gyni, E S R I./2 (1948.), str. 30-31; P. Lemerle, RH 211/78, 2 (1954.), str. 301 s; P. Lemerle, Les plus anciens recueils des Miracles de Saint Demetrius, II. C o m m e ntaire, (Paris, 1981.), str. 111-136; T. J. Winnifrith, nav. dj., str. 99; J. G. Nandris, T h e Jebaliyeh of M o n t Sinai, str. 58, P. s. Nasturel, Les Valaques de l'espace byzantin et bulgare..., u: Les Aroumains, str. 49; A. G. Lazarou, nav. dj., str. 90.
202 201

M. Lascaris, Les Vlachorynchines. U n e mise au point, u: R H S E , XX. (1943.), str. 189, smatra d a j e rije o kompilaciji koju je sastvio monah Gregorie iz 1698. godine, dakako kao slavenske p o d a t k e o ivotu sv. Demetrija, solunskog patrona; R. L. Wolff, nav. dj., str. 204; A. G. Lazarou, nav. dj., str. 90-91, n. 31, 32.
203

M. Sivignon, Les pasteurs du Pind septentrional, Lyon, 1968., str. 29, oslanjajui se na kazivanje Ivana Lidisjkoga kae: Leur existence dans la pninsule balkanique est connue dpuis le VI sicle apres J.-C. Les bergers Valaques de notre rgion sont tres anciens habitants du pays (cit. kod A. G. Lazarou, nav. dj., str. 66, n. 2). 62

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14,25-115 (1995)

M e u t i m , k a d a se bizantska politika djelatnost usmjeruje p r e m a unutranjosti B a l k a n a , k o n k r e t n o p r o t i v S a m u j l o v a b u g a r s k o g c a r s t v a , o n a s e s u s r e e i s f e n o m e n o m V l a h a k a o znaajnim vojnikim e l e m e n t o m u suradnji s B u g a r i m a 2 4 protiv Bizanta. " Stoga pri utvrivanju prvoga povijesnog spominjanja V l a h a na B a l k a n u treba imati na u m u dogaaje, a ne d a t u m e o d n o s n o godine. Razlog takvu p r i s t u p u d j e l i m a b i z a n t s k i h a u t o r a j e s t t o o n i n i s u uvijek d o s l j e d n i u k r o n o l o k o m redu. V e j e r e e n o d a j e k a z i v a n j e I v a n a Skilitce, " o p i s u j u i u b o j s t v o D a v i d a , j e d n o g o d e t v o r i c e K o m i t o p o u l a , p r v o p i s a n o s p o m i n j a n j e b a l k a n s k i h V l a h a u povije s t i . On k'de: Ali od ove etvorice brae (sc. D a v i d , Mojsije, A a r o n i S a m u e l , Z. M . ) , David je odmah bio ubijen izmeu Kastorije i Prespe kod mjesta zvani Lijepi Hrastovi od strane Vlaha hodita (vodia, razbojnik, lutalica).206 O v r e m e n s k o m je kontekstu toga dogaaja pisano mnogo. Sigurno se moe r e i d a s e t o u b o j s t v o d o g o d i l o n a k o n p r e u z i m a n j a vlasti o d K o m e t o p u l a 976. " 4 Treba istaknuti da su bizantski diplomati skupljali p o d a t k e samo o onim narodima za koje su samtrali da su zanimljivi za carsku diplomaciju. Dapae, ne j e d n o m bi izbijao meusobni n e s p o r a z u m oko shvaanja strukture politike strategije, naina ratovanja, pa i unutarnjih razdora barbara koji su bili u pokretu. Nije to bilo samo obiljeje carskoga dvora, njezinih d i p l o m a t a i intelektualaca koji su bili u slubi njegove politike nego i samih stanovnika o d r e e n e provincije koja je bila na udaru barbarskih provala. To je odraz i bizantske etnografije koja je bila kabinetskoga karaktera (v. W. Pohl, nav. j, str. 5,133, n. 6). Poznato je da je njegovo djelo pod naslovom Kratka povijest obuhvaalo razdoblje izmeu 811. i 1057. godine. Po svojoj je koncepciji i nainu pisanja pripadala tiup bizantskih carskih kronika. Meutim, vano je istaknuti da je sam bio svjestan nekritinosti i tendencioznosti starijih djela koja su pisana na osnovi usmenih kazivanja (v. Ioannis Scylitzae Synopsis historiarum editio princeps. Recensuit Ioannes T h u m , Berolini, 1973., str. V I I I . - X X V I I I . ; K. Krumbacher, nav. dj., str. 365-368; M. E. Colonna, nav. dj., I., str. 116-118; Gy. Moracsik,Byzantinoturcica I. 2 /1958., str. 335-340; Isti: R H C 25/1947., n. s. VI, nr. 2, str. 168-169; G. Ostrogorski, nav. d j , str. 213.
206 205 2 2 5

Scylitzes, p. 382,79-80; Cedren I I , p. 435; F H D R III./1975, str. 144, n. 35: TOTCV 8 x&v teaopcov etapv AoiS pv ajcelcov vaipeuei, paov Kaaxopia K a i tlparca K a i r Axyopevac KaX Ap raxp TIVV BX%iov 8u>v... U svezi s prvom pojavom Vlaha u povijesti u djelu Ivana Skilitca Kratka povijest, koju je, kako je ve istaknuto, Kedren prepisao (v. I. Thurn, nav. d j , str. X; Jadran Ferluga, Jovan Skilica, u: V I Z I N J 3 (1966.), str. 51, n. 3.), H e n r i e Grgoire (Byzantion, 14 (1939.), str. 303) kae: Cst un pure hasard qui nous relev l'existence des Valaques Balkaniques avant l'anne 1145. Si nous n'avions pas une ligne de Cedrenus et le Strategoicon (se. Kekaumenovo djelo, Z. M.) nous n'en saurions rien) cit. kod A. G. Lazarou, nav. d j , str. 67, n. 7). Meutim, u pravu je E. Stanescu, R E S E E VI./3 (1968.), str. 432, kada kae da to nije sluajno, nego odraz o d r e e n o g stupnja razvitka Vlaha. Istini za volju, treba ipak rei da se Vlah, kao ant o p o n i m pojavljuje jo 520. godine (Gy. Moravcsik, Byzantinoturcica II. 2 /1958, str. 85; W. Pohl, nav. d j , str. 24, 29, 31, 39); no geografsko ime Valachia prvi se put javlja oko 1166. godine kod panjolskog rabina, Benjamina de Tudele, koji u svome putopisu (Viajes de Benjamin de Tudela 1160-1173, ed. Ignacio Gonzales Llubera, Madrid, 1918, str. 61) govori o Vlasima iz Lamie, mjesta sjeverno od Termopila, gdje se kriaju putovi. Tu, kae on poinje Valachia (v. P. S. Nasturel, Les Valaques de l'espace byzantin.., u: Les Aroumains, str. 53). 63

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14,25-115

(1995)

godine, o d n o s n o za vrijeme u s t a n k a etvorice K o m e t o p u l a sinova vojvode K o 2 7 m e a N i k o l e u Z a p a d n o j Makedoniji, tadanjoj bizantsko-bugarskoj granici, " 2 8 gdje j e b u g a r s k a vlast bila vie n o m i n a l n a n e g o l i v o j n a o k u p a c i j a . " S v a k a k o , t o u b o j s t v o nije s l u a j n o " i j a s n o g o v o r i d a s u Vlasi ivjeli n a t o m p o d r u j u , k a o i d a n a s , b a v e i s e t r a n s p o r t o m r o b e . O njihovoj p r i s u t n o s t i n a t o m p o d r u j u j o prije o v o g d o g a a j a j a s n o g o v o r i i t o p o n i m i j a koja se s p o m i n j e u n a v e d e n o m izvoru. B i z a n t s k i c a r Bazilije I I . B u g a r o u b o j i c a ( 9 7 6 . - 1 0 2 5 . ) , o s l o n j e n n a p r i m o r s k e g r a d o v e i k a t e l e n a R o d o p i m a , u svojim v o j n i m a k c i j a m a p r o t i v b u g a r s k o g c a r a S a m u j l a ( 9 7 6 . - 1 0 1 4 . ) m o r a o j e p r o l a z i t i k r o z l o k a l i t e t u Kimbaloggou kai Kleidiou ( K i m b a l o n g u kaj Kleidiu).11" Kimbaloggos je g r k a t r a n s k r i p c i j a v l a k o g n a z i v a Campalung ili Campolong sa znaenjem Dugopolje, odnosno Kleidion, k l a n a c koji s e n a l a z i z a p a d n o o d g o r n j e g t o k a S t r u m i c e , t o j a s n o g o v o r i 0 p r i s u t n o s t i V l a h a n a t o m p o d r u j u , o d n o s n o d a s u t u bili d o m a i . 2 1 1 M o e m o zakljuiti da su Vlasi c e n t r a l n o g a b a l k a n s k o g p o r i j e k a l i u v r i j e m e u p l i t a n j a B i z a n t s k o g C a r s t v a u u n u t r a n j o s t i B a l k a n a o n i p o s t a j u p r a v a povije s n o - p o l i t i k a s t v a r n o s t . T a k o s e Tesalija ( H e l a d a ) u p o e t k u X I I I . stoljea p o i n j e zvati Velika Vlahija, E t o l i j a i A k a r n a n i j a - M a l a Vlahija. O s i m t i h e t n o g e o g r a f s k i h n a z i v a p o s t o j i i G o r n j a i D o n j a V l a h i j a , koje s e o d n o s e n a V l a h e P i n d a 1 Ahaje. O n i su posvuda posvjedoeni kako na Halkidiku, na p l a n i n a m a R o d o p a , na a z i j s k o m dijelu B o s p o r a , u Atici i d r u g d j e . 2 1 2
2 9

207

W. Tomaschek, TJber Brumalia und Rosalia..., str. 401; R. Roesler, nav. dj., str. 107; M. Gyni. R H C 25 (1947.), n. s. VI., nr. 2, str. 168 ss; Isti: AAASH, II./1-2 (1954.), str. 225; E. Stanescu, R E S E E VI./3 (1968.), str. 410; Isti: La population vlaque de l'espace byzantin..., str. 3; P S. Nasturel, Le Valaques de l'espace Byzantin..., u: Les Aroumains, str. 49; Isti: BF VIL/1979., str. 91.
208

G. Ostrogorski, nav.dj., str 286; J a d r a n Ferluga, Le soulvement des Comitopoulos, u: Zbornik radova Vizantolokog instituta IX./1966., str. 75-84; E. Stanescu, R E S E E VI./3 (1968.), str. 410.
2119

Zanimljivo je da crkvena tradicija u Bugarskoj smatra da je David bio veoma religiozan zbog ega se je povukao u jedan manastir, ime je prepustio svoje prijestolje bratu Samujlu. Z b o g toga ga Bugarska pravoslavna crkva tuje kao sveca. Bugarski povjesniari smatraju da je on u m r o prirodnom smru, na to M. Gyni kae daje to zasnovano na crkvenim izvorima novijega doba i sumnjiva porijekla (v. M. Gyni, R H C 25 ( 1974.), n. s. VI., nr. 2, str. 164; A. G. Lazarou, nav. dj., str. 69, n. 15.
210

Skylitzes, 457; Cedren. II., p. 457; F H D R III./1975., str. 146, n. 26. P r e m a F. Lot, Les invasions et le p e u p l e m e n t de I; E u r o p e I, Paris, 1937., str. 271, ovaj bi toponim bio najstarije svjedoanstvo koje govori o makedo-rumunjskom jeziku iz godine 1014. On potjee od latinskog C a m p u s longus, u arumunskom Cambulunga. Istoga je miljenja i M. Gyni, R H C 25/1947., n. s. VI., nr. 2, str. 171; A. G. Lazarou, nav. dj., str. 126, n. 1.
211

W. Tomaschek, TJber Brumalia..., str. 401; M. Gyni, R H C 25/1947., n. s. VI., nr. 2, str. 174; E. Stanescu, R E S E E VI./3 (1968.), str. 413; P. S. Nasturel, Les Valaques de l'espace byzantine..., u: Les Aroumains..., str. 60.

212

Nicolae-Serban Tanasoca, R E S E E XII./1974., str. 577-578; P. S. Nasturel, BF VIL/1979., str. 109 s; Isti: Les Valaques de l'espace byzantin..., u: Les Aroumains..., str. 56-61. 64

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14,25-115 (1995)

Tko su i to su Vlasi za bizantske autore

Bez obzira na problematinost etnikog porijekla Vlaha i znaenja ovog i m e n a u g e r m a n s k i m i slavenskim jezicima, injenica je, s m a t r a M. Gy6ni, d a j e od s t a r o s l a v e n s k o g V l a h ' b p r e a o u s r e d n j o v j e k o v n o l a t i n s k i B l a c ( h ) i , V l a h i i itd., a oznaava zaseban, samosvojan narod.213 N o , svakako treba imati na u m u pod l o n o s t d u g r o t r a j n o j e m a n t i k o j evoluciji s a z n a e n j e m r o m a n i z i r a n i K e l t , n e o l a t i n s k i n a r o d , I t a l i j a n , 2 1 4 F r a n c u z , R u m u n j . S t o g a j e p r i s v a k o m ist r a i v a n j u i z v o r a koji s e o d n o s e n a o v o i m e p o t r e b n o u z e t i u o b z i r u n u t a r n j e i v a n j s k e k r i t e r i j e d a b i s e u t v r d i l o o d n o s i l i s e n a z i v n a R u m u n j e ili n e k i d r u g i n e o l a t i n s k i n a r o d . M e u t i m , i k a d a s e p r e t p o s t a v l j a d a s e p o d t i m i m e n o m krije z n a e n j e p r o f e s i j e , tj. p a s t i r , i o n d a j e n e o p h o d n o d a s e izvor p r e i s p i t a s p o s e b n o m p o z o r n o u . 2 1 5 J e r , k a d a s e n a prvi p o g l e d ini d a j e p o s r i j e d i o p i n a z i v s a z n a e n j e m p a s t i r , n o m a d , i o n d a j e rije o i m e n u z a s e b n o g n a r o d a . 2 1 6 N o , u n a t o t o m e , j o i m a miljenja d a j e V l a h o p a i m e n i c a s a z n a e n j e m pastir, n o m a d . D o k a z z a t o s e u z i m a o d l o m a k i z A l e k s i a d e , djela A n e K o m n e n e , n a j s t a r i j e keri c a r a Alekseja K o m n e n a (1081.-1118.) u kojem o n a etiri p u t a spominje V l a h e . Z a p r o b l e m o k o j e m j e rije v a a n j e o d l o m a k i z t r e e g poglavlja o s m e knjige Niceforu M.). od s p o m e n u t o g djela, Melissenu s naredbom (jer su ovi ve a koji glasi: Eto zbog ega je odmah poslao poruku da to prije zauzme Aenos bili poslani u u (na uu rijeke kako da unovai to vie bude mogao ljudi, svim gradovima zvani Vlasi), Zapada a izmeu Bugara i onih cezaru Z. ali ne koji su i Marice,

Prije toga pismima mu je naredio, veterana mjesta), koji su nego je dolazili od trebao

bi zatitili konjanike

znaajna vodili pjeake

dijelom skupiti novake narodnom jeziku iz svih mjesta.211

nomadski ivot

(obino

ostale,

drugud

N a v e d e n o p o g l a v l j e valja r a z j a s n i t i i p o v i j e s n i m k o n t e k s t o m d o g a a j a o k o j e m u j e rije. T o j e , n a i m e , r a z d o b l j e k o j e o b i l j e a v a d u g o t r a j n a b o r b a A l e k s i j a I .
213 214

M. Gyoni, E S R I./2 (1949.), str. 56-92.

J. G. Nandris, T h e Jebaliyeh of M o u n t Sinak., str. 57-58; Zef Mirdita, Pokuaj rasvjetljavanja i rjeavanja p r o b l e m a fenomena planinskih o d n o s n o pastirskih socijalnih struktura Balkana, u: Povijesni prilozi, 12, (Zagreb, 1993.), str. 298 s; A. G. Lazarou, nav. d j , str. 74-76. M. Gy6ni, A A A S H Il./l (1954.), str. 228-229.

215

216

M. Gy6ni, Le nom de B a A X O I dans lAlexiade d'Anne Comnene, u: BZ 44 (1951.), str. 228.

217

A n n e Comnene, Alexiade V I I I . , III., 2, 27-37: n a p a x p f j p a t o i v u v xov K a i o a p a Niicricpopov tov MEXIO"0"T|V6V &7too"TiXa<; |ie-cKaXeiTO Gattov r\ X6yoq xr\v Aivov KaxaXa|3eiv. "E(p6aae ydp 8ia ypo:ppdTcov SnAcbaac, auAAe^aaGoa bnoaocovq av S-uvnGEiri OVK ano ttov TJ8T| 0tpat uu ,VG )v (EKEIVOVC, yap (pGaaac, Eic, tac, K6XEIC, a r c a v T a ^ f i tfjc, EO"7tepac, 8ieo"7ieipv Ecp & cppotipeiv t a KvpicbtEpa t u v 7ioXixvicov) a.XXa K a t a pEpoc, VOA.KTOI>C, Kata^.Y(ov, 07t6<T0i tov vop8a piov 'iXovto (B>.dxouc, totitovu; f) KOIVI) KaX.iv OT8E Sid^EKtoc,) K a l to\)<; &XXoQev E, a T t a a t b v ttbv xwpwv Ep^opvoDC, ircnEag t K a l KeC,oi>q.

65

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi..

Povij. pril. 14,25-115 (1995)

K o m n e n a p r o t i v P e e n e g a . 2 1 8 K a k o p r o i z l a z i i z cijeloga t r e e g poglavlja, P e e n e z i s u v e d o s p j e l i d o p o d z i d i n a C a r i g r a d a . I s t o d o b n o T z a c h o s , e m i r S e l d u k a koji j e bio saveznik Peenega, n a p a d a Bizant s m o r s k e strane. Uklijeten s obje strane, C a r i g r a d j e 1 0 9 0 . - 1 0 9 1 . g o d i n e doivljavao v e o m a t e k e t r e n u t k e . S t o g a c a r n a stoji d a svoju vojsku b r o j a n o p o v e a i p l a e n i c i m a . U t o m s m i s l u A n a K o m n e n a g o v o r i o s k u p l j a n j u v e l i k o g b r o j a B u g a r a s p o d r u j a M a r i c e i nomadskih plemena (obino u narodnom jeziku Vlasi) s podruja Vardara i Strumice.2''' O v a j e r e e n i c a p o s l u i l a s v i m a o n i m a koji s u n a s t o j a l i d a p o j m u V l a h d a j u s o c i j a l n o - p r o f e s i o n a l n u k o n o t a c i j u , tj. p a s t i r , n o m a d . M e u t i m , svi koji v e o m a d o b r o p o z n a j u djelo i stil s p i s a t e l j i c e s m a t r a j u suprotno. A n a j e K o m n e n a v e o m a d o b r o p o z n a v a l a etnografiju B a l k a n a svoga vrem e n a . S t o g a j e s v a k a k o b i l a s i g u r n a u identifikaciji n a r o d a o k o j i m a o n a u s v o m e d j e l u g o v o r i . A d a s u Vlasi n j e z i n a v r e m e n a bili n e r a z d v o j n i d i o i v o t a n a B a l k a n u , 0 t o m e n e m a d v o j b e . U o s t a l o m , d a j e t u rije o e t n i k o m i m e n u , a n e s a m o o n e k o m o p e m i m e n u s a s o c i j a l n o - p r o f e s i o n a l n o m k o n o t a c i j o m , vidi s e i p o t o m e to o n a V l a h e spominje uz Bugare. S p r a v o m naglaava M. Gyni da A n a Kom n e n a izbjegava upotrebljavati n a r o d n a i m e n a n a r o d a i stalno upotrebljava a r h a i z m e k a k o b i o z n a i l a U g r e , U z e i P e e n e g e . A d a b i s i n t a g m i B u g a r i i Vlasi d a l a o d r e e n o z n a e n j e , o n a s e slui stilskim p o s t u p k o m . N a i m e , n a r o d n o i m e V l a h a pie p o d navodnicima k a k o bi sauvala istou povijesnog sadraja.220 D a j e A n a K o m n e n a htjela s p o m e n u t i opi naziv pastir, o n d a b i o n a upotrebljavala t a d a n j e i z r a z e za tu vrst d j e l a t n o s t i k a o t o su p o i m e n, b 6 s k o s, p i s t i k 6 s 1 dr.221 I a k o j e g l a v n a g o s p o d a r s k a d j e l a t n o s t V l a h a p o t k r a j X I . i u prvoj p o l o v i c i X I I . stoljea t r a n s h u m a n c a , ipak je Vlah tijekom X I I . i X I I I . stoljea k o d bizantskih a u t o r a e t n o n i m , a n i p o t o o p a i m e n i c a k o j a o z n a a v a s o c i j a l n o - p r o f e s i o n a l n u k a t e g o r i j u . 2 2 2 R a z l o g t o m u t o s e i m e V l a h pojavljuje u p r a v o u k o n t e k s t u vanih politikih dogaaja usko povezanih s djelatnou bizantskih careva na Balk a n u , t r e b a t r a i t i u sazrijevanju svijesti e t n i k i h i socijalnih i n t e r e s a . O v i m e se o z n a a v a i n j i h o v definitivni u l a z u svjesnu povijest E u r o p e k a o n a c i j e , p r e m d a t a i n d i v i d u a l i z a c i j a j o n e o z n a a v a n a c i o n a l n u svijest, k o j a u t o v r i j e m e i nije p o stojala.223
218 219 220 221 222 223

G. Ostrogorski, nav. dj., str. 339, 345. A n n e C o m n e n e , Alexiade, VIII., III., 2, str. 134, n. 1.; 135. n. 1, 2. M. Gyni, BZ 44 (1951.), str. 244, 245. P. S. Nasturel, Les Valaque de l'espace byzantin..., u: Les Aroumains, str. 53. M. Gyni, BZ 44 (1951.), str. 246.

Cicrone Poghirc, Romanisation linguistique et culturelle..., u: Les Aroumains, str. 13. Svakako pri t o m e treba uzeti u obzir injenicu da, kao to s pravom kae M. Gyni, kada srednjovjekovni izvori, a ja bih rekao i bizantski, upotrebljavaju ime nekog naroda, ne znai da se tu radi o istom, h o m o g e n o m etnikom elementu. Jer srednjovjekovni su narodi glede svoga porijekla konglomerat razliitih naroda (v. M. Gyni, BZ 44 (1951.), str. 247). 66

Z. MIRDTTA, Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14, 25-115 (1995)

K a d a j e rije o d e f i n i t i v n o m u l a s k u V l a h a u svjesnu povijest E u r o p e , o n d a se u d j e l i m a b i z a n t s k i h a u t o r a p o d r a z u m i j e v a n j i h o v o s u d j e l o v a n j e u p o l i t i k i m d o g a a j i m a n a b a l k a n s k i m p r o s t o r i m a t i j e k o m X I I . i X I I I . stoljea. T o s e u p r v o m r e d u t i e n j i h o v a s u d j e l o v a n j a u o s n i v a n j u Drugoga bugarskog carstva. D a k a k o , ne m o e s e n e u z e t i u o b z i r i o s o b n a stajalita a u t o r a p r e m a t i m p o l i t i k i m d o g a a j i m a koji s u d u b o k o utjecali n a s h v a a n j a p o l i t i k e B i z a n t s k o g C a r s t v a i u i n t e r p r e taciji t i h d o g a a j a . To se o s o b i t o j a s n o vidi u d j e l i m a N i c e t e C h o n i a t e i G e o r g i j a Akropolite. N i c e t a C h o n i a t e j e s u v r e m e n i k tih d o g a a j a i V l a h e p o z n a j e u n e p o s r e d n i m k o n t a k t i m a ; Georgije A k r o p o l i t a (1217.-1282.), dravnik i povjesniar u vrijeme k a d a pie o d o g a a j i m a iz g o d i n e 1 1 8 5 , ne spominje V l a h e k a o osnivae D r u g o g a b u g a r s k o g c a r s t v a , j e r j e v l a d a j u a d i n a s t i j a t o g a c a r s t v a u n j e g o v o v r i j e m e v e bila b u g a r i z i r a n a , p a j e s t o g a i shvatljivo t o p o t p u n o i e z a v a i n t e r e s z a sjeanje n a u l o g u V l a h a u n a v e d e n i m d o g a a j i m a . 2 2 4 J e r , k a k o s p r a v o m istie P. S. N a s t u r e l , G. Akropolita, parafrazirajui N. Choniatu, on je zadrao s a m o ime Bugara kako bi oznaio neprijatelje Bizanta, upadajui tako u jednostavni a n a k r o n i z a m . 2 2 5 U p r a v o a n a l i z a p o v i j e s n i h d o g a a j a j a s n o p o k a z u j e i o b j a n j a v a z a t o k o d biz a n t s k i h a u t o r a u p r i k a z i v a n j u istih p o l i t i k i h d o g a a j a p o s t o j i i razliit p r i s t u p , a t u j e i f e n o m e n k o r i t e n j a a r h a i n i h i m e n a z a n a r o d e svoga d o b a , to o n d a z a j e d n o za s o b o m p o v l a i i p o v i j e s n e n e j a s n o e a i n e t o n o s t i . To se o s o b i t o vidi k o d N. C h o n i a t e , koji d r a v u A s p a r u h a s m a t r a d r a v o m M e z a (sc. V l a h a , Z . M . ) i B u g a ra, a ne s a m o Bugara.226 Ovakva p o j m o v n a etnika n e o d r e e n o s t kod bizantskih a u t o r a z a h t i j e v a s v a k a k o v e l i k u o p r e z n o s t p r i e t n i k o j identifikaciji tih e t n o n i m a . 2 2 7 J e r , u z i d e o l o k o - p o l i t i k u k o m p o n e n t u k o d p r i k a z i v a n j a tih b a l k a n s k i h p o p u l a c i j a , p r i s u t n a j e i i d e j a r a s p r o s t r a n j e n o s t i r o m a n i t e t a n a irim p r o s t o r i m a B a l k a n a i P o d u n a v l j a . T o o s o b i t o vrijedi z a N . C h o n i a t u , ali n e s a m o z a njega, j e r m u j e , zahvaljujui n e p o s r e d n i m k o n t a k t i m a s r a z n i m n a r o d i m a p a i k a o d r a v n o m k a n c e l a r u , bila p o z n a t a i p r i s t u p a n a z n a a j n a p i s a n a g r a a . J e d n o o d o b j a n j e n j a t r e b a s v a k a k o t r a i t i u utjecaju a n t i k e n a s h v a a n j u p o v i j e s n o g a k o n t i n u i t e t a i u evoluciji e t n o p o l i t i k e t e r m i n o l o g i j e . P o j a m M y s o i s kraja antike oznaavao je ne s a m o teritorijalnu konotaciju n e g o i stanovnitvo N. Banescu, Un probleme d'histoire mdivale: Cration et caractre du second Empire bulgare (1185), Bucarest, 1 9 4 3 , str, 60, Stelian Brezeanu, R E S E E XXV./3 (1987.), str. 203 ss.
2 2 5

P. S. Nasturel, Vlacho-balcanica.., str. 226.

Z a p r a v o Niketa Chmtes etniki pojam Mysoi upotrebljava koliko za Vlahe (N. C h o n i a t a e Historiae, I, 4, p. 482; F H D R III./1975, str. 254, n. 8), toliko i za Bugare (Isti: I, 5, p. 485; I I , 1, p. 515, 516, 520, 521; I, 4, p. 614, 621, 622, 829; F H D R III./1975, str. 2254, n. 8; 260, n. 11; 264, n. 12, 278, n. 19, 284, 19, 286,19, 322, n. 30); Gy. Moracsik, Byzantinoturcica I. 2 /1958., str. 208-209; E. Stanescu, R E S E E VI./3 (1968.), str. 420, n. 48.
2 2 6

227

Mathias Gyni, analizirajui pitanje imena Skita koje spominje A n a Komnena u svome djelu (Alexiade, I I I , X I V , 3, ed. B. Leib), zakljuuje da se pod tim imenom kriju Peenezi, a ne Skiti (v. M. Gyni, Z u r Frage der rumnischen Staatsbildungen im XI Jah r h u n d e r t in Paristrion, u: Archivium E u r o p a e Centro-Orientalis 9-10 (1943.-1944.), str. 83-188, (dalje: A E C O ) ; Isti: AAASA II./1-2 (1954.), str. 229.

67

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14,25-115 (1995)

i z m e u D u n a v a i B a l k a n a , d a k a k o latinofonsko. Ta je tradicija bila p r i s u t n a u d j e l i m a b i z a n t s k i h i n t e l e k t u a l a c a X I I . i X I I I . stoljea. S d r u g e s t r a n e , u toj a l t e r naciji, o d n o s n o a r h a i z a c i j i e t n o n i m a , o d r a a v a s e i p r a v n o - p o l i t i k o s t a j a l i t e bizantskih autora. O n i su t i m e htjeli legalizirati i l e g i t i m i z i r a t i b i z a n t s k a osvajanja t e r i t o r i j a i u s p o stavljanje vlasti n o v o g a R i m a . Prvi koji j e u v e o a r h a i n o i m e Mysoi z a t e r i t o r i j i d r a v u A s p a r u h a , b i o j e L e o n a k o n u s v o m djelu Historia, u k o j e m j e o b u h v a e n o r a z d o b l j e o d 9 5 9 . d o 9 7 6 . g o d i n e , tj. o d s m r t i c a r a K o n s t a n t i n a P o r f i r o g e n e t a d o s m r t i c a r a I v a n a C i m i s k o g . 2 2 8 P r e m a L e o n u a k o n u , I v a n C i m i s k i j e s a m o r e i n t e g r i r a o Myziju, t u dravu A s p a r u h a Bizantskom Carstvu, kojem je i pripadala.229 Tu su njegovu prav n o - p o l i t i k u k o n s t a t a c i j u p r i h v a t i l i b i z a n t s k i a u t o r i kasnijih stoljea, i m e j e o n d a p o s t a l a i povijesna tradicija u B i z a n t s k o m Carstvu, tradicija koja je identific i r a l a a n t i k e M e z i j c e s B u g a r i m a . 2 3 0 S t o g a t a k o t r e b a shvatiti i s t a j a l i t e N . C h o n i a t e , za k o g a su Vlasi r o m a n i z i r a n i nasljednici antikih Mezijaca.231 S d r u g e s t r a n e , iz n j e g o v o g se k a z i v a n j a j a s n o vidi da su V l a s i k o h a b i t i r a l i u istoj d r a v i s B u g a rima.232

228

K. Krumbacher, nav. dj., str. 266-269; E. M. Colonna, nav. dj., I., str. 69-70; Gy. Moravcsik, Byzantinoturcica I. 2 /1958., str. 398 ss. Leonis Diaconis Historiae, p. 157 (ed. C. B. Hasii, Bonnae, 1828.).
230

229

Gy. Moravcsik, nav. dj., I. 2 , str. 101-104; Stelian Brezeanu, R E S E E XXV/3 (1987.), str. 211-212.
231 232

N. C h o n i a t a e Historia, p. 374; St. Brezeanu, R E S E E XXV./3 (1987.), str. 213 s.

O ovoj kohabitaciji Vlaha s Bugarima jasno govori i n a r o d n a pjesma - P O U L O L O G O S - pisana izmeu 1300. i 1350. godine, u kojoj se nalazi dijalog izmeu prepelice i sove. Preprelica kae da, ako Bugari ili Vlasi sa Zagore - H a e m u s a - uju njen glas, puknut e od gorine: P O U L O L O G O S , v. 503-506:
Ki v xx>xov\ EK Tijv Z a y o p v B o i A y a p o i E l t e B X a x o i ,
TO v OE 5ov aKotiawoiv KOXXLKV; tijv qxovijv a o i ) ,

EK TT|V TtiKpv tov a i p a ^ o v - t a i , vnyovv j t o B v o u v , K a t ai> xoX[iq K a t r r y o p e i v e u i v a v , KOUKODia. Kritische Textasgabe mit bersetzung sowie sprachlichen und sachlichen Erluterung von Stamatia Krawxzynski, Akademie-Verlag, Berlin, i960., Berliner Byzantinische Arbeiten, 22; FHDRIV./1982.,str. 156. Zapravo u tom se tekstu jasno vidi razlika izmeu Vlaha i Bugara. Drugim rijeima, jasno se istie etnika stvarnost XIV. stoljea, a moda i XII., ali svakako i XIII. stoljea te govori, kao uostalom i drugi tekstovi toga doba, o postojanosti Vlaha koji ive zajedno s Bugarima na H a e m u s u , tj. Balkanu (v. P. S. Nasturel, Vlacho-balcanica..., str. 227). 68

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14, 25-115 (1995)

M o e m o zakljuiti d a , k a d a N . C h o n i a t e u p o t r e b l j a v a e t n i k o i m e M e z i j a c a z a V l a h e , o n d a o n misli n a b a r b a r e koji s u s e prije nazivali M e z i , a s a d a s e z o v u 233 Vlasi. I a k o n e k i o d b i z a n t s k i h a u t o r a X . - X V . stoljea M e z e p o i s t o v j e u j u s Bug a r i m a , z a N . C h o n i a t u , n a o s n o v i svega s t o j e i z l o e n o , j a s n o s e vidi d a s u t o Vlasi 234 s b a l k a n s k i h p r o s t o r a koji su i m a l i svoj jezik, svoje o b i a j e i n a i n p r i v r e i v a n j a , s a m o s v o j n i n a t i m b a l k a n s k i m p r o s t o r i m a i v e o m a aktivni u p o l i t i k i m d o g a a jima. U t o m d u h u a r h a i z i r a n j a e t n o n i m a t r e b a shvatiti i a k i e t n o n i m z a V l a h e kod A n e Komnene,235 odnosno kod Laonika Chalkokondyla.2361 dok se kod Kekaumena primjeuju u e t n o g e n e t s k o m p r o c e s u formiranja V l a h a dva substrata, a to su Besi i D a a n i , 2 3 7 k a o i k o d I v a n a Z o n a r e , o b a p o v i j e s n a sloja s u b s u m i r a j u s e p o d p o j m o m P a i o n e s , 2 3 s k a o i k o d a n o n i m n o g a u t o r a djela Descriptio Europae orientalis,
233

N. C h o n i a t a e Historiae, I, 4, p. 482; F H D R III./l 975., str. 254, n. 8:... tama 8 pXiaxa KOCI 'Pwpaioi K7TO?i.peO"a t o K a x TOV A p o v TO po papf$pot>, o Muerai 7tpTepov cbvopovTO, v u v i 8 BXxoi KncXjjaKovxai.
2 3 4

N. Choniatae Historiae, I, 5, p. 617; F H D R III./1975., str. 282, n. 19: ...Si' 6uocpa>via to Spi TTJ x v BXxcov cpcovfi E XEOV axov KKaXotipEVO. Da se pod Mysoi razumijevaju Vlasi i u XIV. stoljeu potvruje nam i Nicefor Gregorije, koji, sudjelujui na uskrsnoj liturgiji u jednoj crkvi u Strumici, kae da ti Mysoi (se. Vlasi, Z. M.) iz okolnog podruja Strumice u crkvi pjevaju na svome barbarskom (sc. vlakom, Z. M.) jeziku (v. Nicephori Gregoriae Byzantinae Historia, V I I I , 14, p. 379, ed. L. Schopeni, Bonnae, 1829.-1830.).
235

A n n e C o m n e n e , Alexiade, I I , V I I , 1,1, p. 87 (ed. B. Leib); F H D R IH/1975., str. 94, n.

7. Laonici Chalcocondylae Historiarum demonstrationes, I, p. 31, 71-72, 125; I I , p. 92; F H D R IV/1982, str. 452, n. 2,6, p. 454, n. 6, p. 459, n. 9, p. 484, n. 24). Ako se uzme u obzir injenica da su se etniki pojmovi Daani i etnografski Dacia u bizantskoj terminologiji poeli pojavljivati od XI. stoljea, svakako kao odraz irenja politike vlasti i poznavanja romaniteta tih podruja, onda je ovdje sigurno rije o Karpatsko-podunavskom geografskom prostoru. A to je teritorij antike Dakije (v. E. Stanescu, Byzance et les pays Roum a i n s . . , str. 411,428). E. Stanescu ide jo dalje pa kae da se u XI. stoljeu pod pojmovima Getes i Daces razmijevaju Vlasi (v. E. Stanescu, Les mixobarbares du B a s - D a n u b e au X i c s. (Quelques problmes de la terminologie des textes), u: Nouvelles tudes d'Histoire, Bucarest, 1965.), str. 50-51 (dalje: N E H ) , (Nije mi bio dostupan). Tome se stanovitu suprotstavlja V. Tapkova-Zaimova, istiui daje p o t r e b n o vie usporednih argumenata. Jer, ta bugarska povjesniarka istie da su bizantski autori ovoga doba brkali znaenja ovih pojmova na vrlo zbunjujui nain (v. V. Tapkova-Zaimova, Les M I H O B A P B A P O I et la situation politique et ethnique au B a s - D a n u b e p e n d a n t la seconde moiti du Xi c s, u: Actes du X I V e Congres international des E t u d e s Byzantines, Bucarest, 6-12, septembre 1971, vol. 11/1974, str. 618, n. 18).
237 236

K e k a u m e n o s Strategikon, p. 268; F H D R III./1975, str. 40, n. 9: OITOI y p E i a i v oi XEypevoi Aicai cai Baoi,
238

Z o n . X V I I I , p. 1495 (Iohannis Z o n a r a e , Lexicon ex tribus codicibus manuscriptis nunc p r i m u m edidit observationibus illustravit et indicibus instruxit Johannes Augustus Henricus

69

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14,25-115

(1995)

koji j e s m a t r a o d a s u Blai (sc. Vlasi, Z . M . ) , a koje j e s u s r e t a o u j u n o j M a k e d o n i j i i Tesaliji, Pannonipastores romanorum, to se s v a k a k o o d n o s i na n j i h o v o l a t i n s k o 240 p o r i j e k l o , i a k o su za L. C h a l k o k o n d y l a Palones Ugri. Ve je istaknuto da je arhaizacija etnikih i m e n a na podruju B a l k a n a od s t r a n e b i z a n t s k i h a u t o r a v e l i k a p o t e k o a s v a k o m e t k o s c bavi p r o b l e m o m e t n o identifikacije u B i z a n t s k o m Carstvu toga d o b a . P o z n a t o je, n a i m e , da o n o od e u r o a z i j s k o g c a r s t v a p o t k r a j X I I I . i u p o e t k u XIV. stoljea p o s t a j e t a k o r e i ista 241 balkanska drava. i t a v taj b a l k a n s k i t e r i t o r i j j e k o n g l o m e r a t e t n i k o n a , t o s e j a s n o o i t u j e i u s l o e n i m e t n o n i m i m a k a o t o s u B u l g a r o a l b a n i t o v l a h o i ili Serboalbanitobulgarovlaho,242 koji, izuzevi Ugrovlahoi,243 o d r a a v a j u n e j a s n u s p o z n a j u bizantskih a u t o r a o e t n i k o m sastavu na tim p r o s t o r i m a . N o , u n a t o t o m e , n a v o e n j e m p o j e d i n i h e t n i k i h a r h a i z i r a n i h e t n o n i m a b i z a n t s k i s u a u t o r i z a p r a v o isticali u l o g u tih n a r o d a u o d r e e n o m p o v i j e s n o m t r e n u t k u n a o d r e e n o m p o d r u j u . Ali t o j e i i p o d s j e a n j e n a p r o l o s t R i m s k o g a C a r s t v a , ijim s e n a s l j e d n i k o m s m a t r a l o Bizantsko Carstvo. T o s e osobito oituje u p o j m u R o m a n i . U v r i j e m e krize b i z a n t s k i s u a u t o r i n a s t o j a l i p o t o - p o t o d o k a z a t i d a j e B i z a n t s k o C a r s t v o b e z o b z i r a n a njegov m a t e r i n s k i jezik, a i e t n i k i sustav, p r i r o d n i k o n t i n u i t e t R i m s k o g a C a r s t v a , b e z o b z i r a n a njegov m a t e r i n s k i jezik, a i e t n i k i sastav. D a k a k o , u v r i j e m e k r i z e b i z a n t s k i s u a u t o r i n a s t o j a l i p o t o - p o t o d o k a z a t i d a j e BiTittmann, vol. 1-2, Leipzig, 1808.); F H D R IV./1982., str. 66: tlaoveg- yvoc, AOCTVOV rj
eOvoq p a i c i K v .
240

L. Chalcocondylae Historiarumdemonstrationes I., 72; F H D R IW1982., str. 452, n. 2,

5.
241

G. Ostrogorski, nav. dj., str. 436 ss, 446 ss; E. Stanescu, Byzance et les pays Roumains..., str. 414.
242

Dj. Sp. Radoji, Bulgaroalbanoblahos et Serboalbanitobulgaroblahos, u: Romanoslaviea 13/1966., str. 77-79. Meutim, navedeni pojmovi koji se susreu u bizantskim tekstovima, p r e m a L. Vranoussiu (nav. dj., str. 101) oznaavaju samo geografsko porijeklo i sredinu u kojima ive obitelji Vlaha Momila; dotle P. S. Nasturel, Vlacho-balcanica..., str. 246, tvrdi da je to jedna od velikih realnosti balkanske demografije i neprestanog rasta naroda.
243

Ivan Kantakuzen, govorei o intervenciji bugarskog cara Mihajla II. i A n d r o n i k a III. godine 1323.-1324. izriito kae d a j e bio p o t p o m o g n u t od Ugrovlaha i Skita dok je bizantski car opkoljavao Filipopolis: 8 xfjv te iSav a t p a t i a v o-uvayaycbv K a l ; OtiyicpofS^xwv K o x 0\>u.u.ax.c(v OVK A.yT|v, exi 8 KOA IKDGIKIJV 7tapaX.ap>v, paaiXe uiv x& 'P>u,acov dnXutjtomoXiv 7toUopKOt>VTi n i v a OVK eyvco 8etv. Ioannis Cantacuzeni I., 36, p. 175 (Ioannis Cantacuzeni eximperatoris Historiarum libri I V , cura L. Schopeni, vol. I.-III., Bonn, 1828.-1832.); F H D R III./1975., str. 482). P r e m a E. Stanescu, ovdje je rije o nazivu stanovnika feudalne drave izmeu D u n a v a i Karpata, a koje seje podruje od XIV. stoljea zvalo Ugrovlahia (v. E. Stanescu, Byzance et les pays..., str. 414; A. Armbruster, nav. dj., str. 39 s; G. Moravcsik, Byzantinoturcica I. 2 /1958., str. 225). Taj se etnonim prvi put spominje u dubrovakim spisima 1375. godine i to u pismu D u b rovanina Andriji Gunduliu (v. K. Jireek, Vlasi i Mavrovlasi u dubrovakim spomenicima, u: Zbornik Konstantina Jireeka I./1959., str. 204).

70

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14, 25-115 (1995)

zantsko Carstvo prirodni kontinuitet Rimskoga Carstva. Ideolozi toga kontin u i t e t a , s u o e n i s a sve v e o m i z n a a j n i j o m p r i s u t n o u h e t e r o g e n i h e t n i k i h elem e n a t a u p o l i t i k o m i v o t u , i m e s e j e g e o p o l i t i k i i n t e g r i t e t sve vie i vie s u a v a o i s l a b i o , s m a t r a k u su da u s p a a v a n j u cjelovitosti t o g a c a r s t v a nije d o v o l j n a s a m o v o j n a s n a g a n e g o su p o t r e b n i i i d e o l o g i j a i d o k t r i n a . T i m e su htjeli o p r a v d a t i legitim i t e t b i z a n t s k i h v o j n i k i h i p o l i t i k i h z a h v a t a , o s o b i t o n a t e r i t o r i j i m a koji s u n e k o bili s a s t a v n i dijelovi R i m s k o g a C a r s t v a . S t o g a s e s a d r a j o v o g a p o j m a m o e o b j a s n i t i ne s a m o u opoziciji p r e m a Graikoi, Hellenes i Barbaroi, iji se je s a d r a j u v r e m e n s k o j v e r t i k a l i m i j e n j a o , n e g o i iz djela b i z a n t s k i h a u t o r a , tj. n j i h o v i m i d e o l o k i m i p o l i t i k i m s h v a a n j e m d r a v e i n j e z i n i h institucija gdje d o l a z i do izraaja politiki subjektivitet g r a a n i n a , o d n o s n o p o d a n i k a . U p r v o j knjizi u d a sv. D i m i t r i j a , djelo iz V I I . stoljea, ita se da su R h o m a i o i g r a a n i r i m s k e d r a v e , 2 4 5 a s u p r o t n o ovoj s t r u k t u r i j e s u b a r b a r i . 2 4 6 D a k a k o , p o l i t i k a je r a z l i k a i z m e u te dvije s t r u k t u r e u n a i n u o r g a n i z a c i j e i f u n k c i o n i r a n j a p o l i t i k e vlasti. N a i m e Rhomaioi i m a j u m o n a r h i j u , a Barbaroi p o l i a r h i j u , tj. vladavinu p l e m e n s k i h vladara.247 S u p r o t n o s t i se oituju i na d u h o v n o m i rel i g i o z n o m p o d r u j u . R h o m a i o i s u k r a n i p o d z a t i t o m j e d n o g a B o g a , koji i m p o m a e p o z a g o v o r u sv. D i m i t r i j a , z a t i t n i k a g r a d a S o l u n a , p a s u i njihovi g r a d o v i k r a n s k i , p r a v o s l a v n i , 2 4 8 t e k a o takvi o n i s u i m i r o t v o r c i . 2 4 0 B a r b a r i s u m n o g o b o c i , pogani i uzronici ratova.25"

244

" Michaelis Attaliatae Historia, p. 193-195 (Opus a. W. Bruneto de Prele Instituti Gallici socio inventum descriptum correctum recognovit I. Bekkerus, Bonnae, 1853.); Haralambie Mihaescu, Byzance - Foyer du rayonnement de la culture romaine et de la langue latine dans le S u d - E s t de l'Europe, Byzantina 6 (1974.), str. 220.
245

Miracales I, 134, 5 (Paul Lemerle, Les plus anciens recueils des Miracles de saint D e m e t r i u s et la pntration des Slaves dans les Balkans, I.: Le texte I. (Paris, 1979.), comm e n t a i r e I I . (Paris, 1981.); H. Mihaescu, Byzantina, 6 , 1 9 7 4 , str. 220 s.
246

Miracles I, 101, 9; 185, 24; 186,14.

247

Miracles I, 209, 6, 29; 210, 22; 214,19; 217, 20; 218, 27, 30; 219, 7; 220,19. Zapravo kao arhiepiskop Ivan koji se smatra autorom prvoga dijela Miracula Sancti Demetrii, tako i autor drugoga dijela koji je nepoznat, u svom tretiranju razliitost izmeu Monarhije i Barbarikona upotrebljavaju jasnu politiku terminologiju u duhu Mi i Drugi. Tako se zajednica u kojima je sustav vladavine Monarhija stalno precizira kao X,a t v ^Pcopaiwv Populus romanus (Miracles I, 106, 15; 112, 15; 114, 3; 287, 22), a barbari etnije sastavljene od plemenskih organizacija a/ fula... (Miracles I, 108,28; 179,3-4; 202,14; 115,19; 117,14; 185, 9; 220, 24). Miracles I, 2 4 1 , 1 1 ; 286, 12; 2 8 8 , 1 ; 296, 8-9. Miracles I, 102, 8.
249 250

248

Miracles 1,107,15; 113,14; 126,3; 132,12-13; 159,30. Vidi o tome opirnije: Franz Dlger, R i m in er Gedankenwelt der Byzantiner, u: Zeitschrift fr Kirchengeschichte, 56,1937, str. 8-); J. G a u d e m e t , L t r a n g e r au Bas-Empire, ne Coll. Recueils de la socit Jean Bodin, I X , (Paris, 1958.), str. 215; Stelian Brezeanu, Romains et Barbares dans les Balkans au V I I e sicle a la lumire des Miracles de Saint Demetrius. C o m m e n t on peut devenir I' autre, u: R E S E E , XXIV./l 9 8 6 , str. 128-129.

71

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14,25-115

(1995)

U n a t o toj i d e o l o k o - p o l i t i k o j razlici, k o j a j e bila k o n s t a n t n a p o j a v a sve d o p a d a C a r i g r a d a i n e s t a n k a B i z a n t s k o g C a r s t v a , u k u l t u r n o m i v j e r s k o m s m i s l u nije t a k o . V e p o e t k o m s r e d n j e g a vijeka B i z a n t s k o j e C a r s t v o o p k o l j e n o k r a n s k i m n a r o d i m a i n e k e o d njih u k r a n s t v o u v o d e u p r a v o m i s i o n a r i koji d o l a z e i z t o g c a r stva. M e u t i m , k o l i k o g o d s e j e k r o z kristijanizaciju s u s j e d n i h n a r o d a p r e n o s i o biz a n t s k i d u h , p i s m e n o s t i k u l t u r a u o p e , i p a k s e nije i z b r i s a o ili p r e o b l i k v o a o m e n t a l i t e t . J e r , p r i h v a a j u i n a r o d n i j e z i k u liturgiji, B i z a n t i n c i s u u d a r i l i t e m e l j e s l a v e n s k o j p i s m e n o s t i , a s a m i m t i m e k r o z pravoslavlje i a u t o k e f a l n o s t i p o j e d i n i h c r k a v a , k o j e e biti o d l u u j u i i m b e n i k u o u v a n j u d r a v n o - p o l i t i k e s a m o s v o jnosti balkanskih naroda.251 To potvruju u etnika i m e n a pojedinih balkanskih n a r o d a k a o t o s u B u g a r i , R u m u n j i , Srbi i Vlasi, i a k o ovi posljednji n i s u i m a l i svoj d r a v n o - p r a v n i i politiki t e r i t o r i j . N o , a k o se i m o e g o v o r i t i o n e k o j helenizaciji - a ja b i h r e k a o bizantinizaciji - o n d a je to a s m o u v a n j s k o m a s p e k t u m e d i t e r a n s k o g z n a a j a b e z e t n i k i h obiljeja n e k o g o d r e e n o g n a r o d a . 2 5 2 J e r n e t r e b a s m e t n u t i s u m a i n j e n i c u d a j e B i z a n t u p r a v o m s m i s l u rijei t i j e k o m i t a v e svoje povijesti c a r s t v o s v i e n a c i o n a l n i m s t a n o v n i t v o m sa z a h t j e v o m da z a d r i oikumenu, tj. i t a v u nastanjenu zemlju, o d n o s n o univerzum.253 T a k v o m je p o l i t i k o m d u h u sluila i d e o l o k a i i n t e l e k t u a l n a m i s a o b i z a n t s k i h a u t o r a k o j a s e j e i z r a a v a l a upravo i arhaiziranjem etnonima. S t o g a s e s a m o p o sebi n a m e e p i t a n j e t o s e r a z u m i j e v a p o d p o j m o m Romani! C a r K o n s t a n t i n Porfirogenet (905.-959.)254 pravi razliku i z m e u R h o m a i o i i R o m a n i . D o k s u prvi z a njega G r c i - B i z a n t i n c i , R o m a n i s u s t a r o s j e d i o c i i g o v o r e l a t i n s k i m j e z i k o m , a c a r D i o k l e c i j a n ih je p r e s e l i o iz R i m a u D a l m a c i j u . 2 5 5 Ne ulazei u detaljnu analizu teksta cara Konstantina Porfirogcneta, te u n a t o t o m e t o se K o n s t a n t i n J i r e e k p o z i v a na p o d a t a k / l / z a / a iz 817. godine, kjoi se pripisuje Einhardu i Vita Hludovicii imperatoris, koji razlikuju dva tipa Dalmati-

Ivan Dujev, Bisanzio e il m o n d o Slavo, u: Medioevo Bizantino-Slavo I./1965., str. 6, 11-12. Zanimljiva je konstatacija Jovana Cvijia koji u svezi karaktera Srpske pravoslavne crkve kae : Jasno se vidi da su se pravoslavlje i srpska narodnost, ije je meusobno proimanje otpoelo jo od sv. Save, potpuno stopoli krajem XV.veka. Pravoslavna vera je gotovo izgubila dogmatiki i crkveni i uzimala sve vie etniki karakter i tako je postala srpska crkva. Ona je bila sastavni deo narodnog duha gotovo isto onako kao i folklor ( p o t c r t a o : Z. M.) (Jovan Cviji, Balkansko poluostrvo i Junoslovenske zemlje. Osnove antropogeografije, knj. I., (Zagreb, 1922.), str. 252).
252

251

A. Grabar, Le peinture byzantine, Genve, 1953., str. 31. 1. Dujev, Isto, str. 20.

2 5 3

254

K. Krumbacher, nav. dj., str. 252-264; M. E. Colonna, nav. dj., I., str. 27-35; Gy. Moravcsik, Byzantinoturcica I. 2 /1958., str. 356-390; G. Ostrogorski, nav. dj., str. 268-272; Konstantin Porfirogenet, O upravljanju, str. 5-26 (Nikola pl. Tomaevi, ivot i djelo cara Konstantina VII. Porfirogeneta, u: Konstantin Porfirogenet. O upravljanju, August Cesarec, Zagreb, 1994.).
255

K. Porfirogenet, O upravljanju, str. 67, 85, 93, 94.

72

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi..

Povij. pril. 14, 25-115 (1995)

naca: Romani i Slavi,156 pa p o j m u R o m a n i d a j u e t n i k u k o n o t a c i j u , t r e b a r e i da to n e stoji. Istina je da neki od bizantskih autora, k a d a govore o porijeklu Vlaha, o n d a istiu n j i h o v o l a t i n s k o o d n o s n o i t a l s k o p o r i j e k l o . N o , i s t i n a j e t a k o e r d a s e p o d p o j m o m Romani n e m o e r a z u m i j e v a t i n i k a k v a e t n i k a k a t e g o r i j a , i a k o s e j e p r e m a r a n o s r e d n j o v j e k o v n o m n a z o r u s m a t r a l o d a s u V l a s i i R o m a n i j e d a n t e isti nacionalitel.251 Ali k a k o je p o j a m nacionalitet isti umjetni povijesni proizvod p r i i j e m f o r m i r a n j u o d l u u j u u u l o g u i m a p o l i t i k i f a k t o r , j a s n o j e d a p o j m o v i nacionalitet i etnikum n i s u i d e n t i n i , i a k o u f o r m i r a n j u n a c i o n a l i t e t a z n a a j n u u l o g u m o g u imati etnike osobitosti.258 Nadalje, treba imati na u m u i velike etnike transformacije ne s a m o b a r b a r i z i r a n o g Z a p a d a n e g o i Balkana, pri e m u pojam Romani n e d v o j b e n o g u b i o n u p o e t n u k o n o t a c i j u istogrimskog p o r i j e k l a i d o b i v a n o v u d o d a t n u e t n i k u k o n o t a c i j u , i t o barbarsku, k a o t o s u F r a n c i , G o t i i d r u g i n a r o d i z a p a d n e E u r o p e . 2 5 " U t o m s m i s l u i p o j a m Romani, o s o b i t o n a k o n V I . stoljea k r a n s k e e r e pa nadalje, ne m o e imati o d r e e n u etniku konotaciju. To n e z n a i d a n a i r e m p o d r u j u R i m s k o g a C a r s t v a nije b i l o s k u p i n a ljudi koji s u n a i n o m ivota mogli p o k a z a t i k o n t i n u i t e t b a r b a r i z i r a n e a n t i k e tradicije i k r a n s t v a . N o , u n a t o t o m e , t e k o j e u t v r d i t i k o l i k o j e b i o iv l a t i n s k i jezik, k r a n s k a religija i r o m a n s k i i d e n t i t e t . Z a t o j e u p r a v u W a l t e r P h o l k a d a , a n a l i z i rajui p o j a m R o m a n i , k a e d a , ako se ove rasute i nejedinstvene grupe barbariziranih nebarbara ovdje globalno nazivaju Romani, pod tim se ne moe razumjeti nikakav zatvoreni narod s jakim identitetom.m' U e t n i k o m s m i s l u poslije V I . s t o l j e a k r a n s k e e r e o n j e p r o b l e m a t i a n i z a K a r p a t s k u d o l i n u i n j e z i n o ire p o d r u j e , 2 6 1 iako su u z a t v o r e n i m naseljima te g r u p e r o m a n s k i h provincijalaca preivjele do d a n a n j e g a d a n a k a o t o su Retoromani i Rumunji.262 J e s u li V l a s i d o k a z o p s t o j n o s t i s r e d n j o v j e k o v n i h p o t o m a k a p r o v i n c i j a n o g r o m a n i t e t a , k a k o s u s e nazivali n a g e r m a n s k o m Z a p a d u i g r k o m Istoku, to je ve pitanje koje se o d n o s i na p r o b l e m e t n o g e n e z e . M e u t i m , t r e b a i s t a k n u t i d a j e p o d r u j e k o j e s e s m a t r a m j e s t o m nji-

^ 6 C. Jireek, L'eredita di R o m a nelle citta della Dalmazia d u r a n t e il medioevo, vol. I, ( R o m a , 1984.), str. 67, Atti e M e m o r i e della Societa D a l m a t a d i StoriaPatria, vol. I X , a cure di M a r i o Capaldo. J. Szchs, A H A S H 18/2 (1972.), str. 245. Na istome mjestu.

257 258 239

O ovom transformirajuem procesu iz rimske zajednice u neolatinske etnije, vidi opirnije: R. Wenskus, Stammesbildung und Verfassung. D a s Werden d e r frhmittelalterlichen G e n t e s , Graz, 1 9 6 1 , J. Szchs, A H A S H 18/1-1 (1972.), str. 1-38, 3-4 (1972.), str. 245-266; H a r a l d Petrikovits, nav. d j , str. 101-132. Meutim, teko je pihvatiti stajalite Petra S. Nasturela ( B F VII./1979, str. 99), koji kae da su Vlasi bez svojeg pisma dravno-politikog teritorija imali svijest o svojem dalekom rimskom ili latinskom porijeklu. A dajui im strano etniko ime u obliku Vlah, oni su se od njih izdvojili. Jer Grci su se u to doba nazivali Rhomei, stanovnici Novoga Rima.
2611

W. Pohl, nav. d j , str. 419, n. 62. Na istome mjestu. Isto, str. 232. 73

261

262

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14, 25-115 (1995)

h o v a e t n i k o g formiranja, a to je p o d r u j e Besa, to jest R o d o p a , 2 6 3 bilo d a l e k o od b i l o k a k v o g u t j e c a n j a rimske k u l t u r e i civilizacije, a j o vie od l a t i n s k o g j e z i k a . 2 6 4

Bizantski autori o porijeklu Vlaha

S v a k a k o j e p o v i j e s n a tradicija, k o j u u sebi s a d r a v a n a v e d e n i p o j a m , p r i s u t n a u d j e l i m a n e k i h b i z a n t s k i h a u t o r a koji s m a t r a j u d a s u Vlasi n e o l a t i n s k i e t n i k o n , o d n o s n o p o t o m c i s t a r i h italskih k o l o n a n a B a l k a n u . M e u t i m , izuzevi K o n s t a n t i n a P o r f i r o g e n e t a , koji z a taj nonim Vlah. Ivan Kinamos (1143.-1206.),265 govorei o vojnim p r i p r e m a m a Manojla K o m n e n a za b i t k u g o d i n e 1167., o V l a s i m a koji su bili r e g r u t i r a n i u j e d i n i c a m a izv j e s n o g L e o n a ( p o z n a t o g p o d n a d i m k o m V a t a t z e s ) izriito k a e d a s u p o r i j e k l o m i z Italije, o d n o s n o d a s u p o t o m c i s t a r i h k o l o n a i z I t a l i j e . 2 6 6 D a s u V l a s i z a s e b a n n e o l a t i n s k i e t n i k o n u p o t r e b l j a v a n a z i v Romani, d r u g i b i z a n t s k i a u t o r i koji g o v o r e o n j i h o v u p o r i j e k l u uvijek u p o t r e b l j a v a j u et-

"' W. Tomaschek, D i e alten Thraker. Eine ethnologische Untersuchung, (Wien, 1980. - reprint), str. 72 ss; D. Detaschew, nav. dj., str. 57-59.
264

Milutin V. Garaanin, Praistorijske kulture Pomoravlja i Istone Srbije. N a r o d n i Muzej Ni, (Ni, 1971.), str. 18, 26; Isti: Praistorija na tlu SR Srbije, II., (Beograd, 1973.), str. 553-554; Miroslava Markovi, Einheimische Bevlkerung und rmische Stdte in der Provinz Obermoesien, u: Aufstieg und Niedergang der rmischen Welt. Geschichte und Kultur R o m s in Spiegel der n e u r e r e n Forschung. Ffrg. von Hildegard Temporini und Wolfgang H a a s e . II. Prinzipat. VI. (Berlin-New York, 1977.), str. 843,845. (dalje: A N R W ) ; H. Mihaescu, La langue latine dans le Sud-est de l'Europe, Bucuresti-Paris, 1978.; R. Katii, Die Balkanprovinzen..., str. 113; B. Gerov, Die lateinisch-griechische Sprachgrenze auf der Balkanhalbinsel u: Die Sprache im rmischen Reich d e r Kaiserzeit..., str. 147-165.
265

K. Krumbacher, nav. dj., str. 279-281; M. E. Colonna, nav. dj., I., str. 19-20; Gy. Moravc2 sik, Byzantinoturcica I. /1958., str. 324-328; G. Ostrogorski, nav. dj, str. 332.
266

Ioannis Cinnami, E p i t o m e VI., 3, str. 260:... Aeovta 8e i i v a Baxt^riv e j c i K ^ n o i v exepcDev o"TpaTt>u.a eJiayo ^Evov aXXo TE av^vov K a i 8E K a i BXxcov toVbv uaJiov. Ol Tv ei; 'IzaXiaq n o i K o i , TtXai E i v a i >.EyovTai.

( F H D R III./1975., str. 238, n. 6); P. S. Nasturel, BF VII./1979., str. 97; A. Armbruster, nav. dj., str. 24 ss. Glede pitanja tko su Vlasi postoje proturjena miljenja, i to osobito kod rumunjskih znanstvenika. Tako ih D. Onciul, Originale Principapelor R o m a e (Bucaresti, 1899.), str. 28-29,151-153 (koje mi nije bilo dostupno) smjeta sjeverno od Dunava, dotle N. Jorga, Geschichte des rumnischen Volkes, ( G o t h a , 1905.), str. 96, smatra da ih treba smjestiti na prostoru izmeu Pina i Tesalije. M e u t i m , E. Stanescu, Les BX&xoi de Kinn a m o s et Choniates et la presence militaire byzantine au nord du D a n u b e sous les C o m n e nes, u: R E S E E IX./3 (1971.), str. 590; Isti: Byzance et les pays romains..., str. 407-408, jest n e o d r e e n i zadovoljava se konstelacijom da su oni bili sastavni dijelovi bizantske vojske ili su pak bili u slubi Bizanta i kao takvi su sudjelovali na j e d n o m odgovarajuem teritoriju dananje Rumunjske, na podruju Crnoga mora. Mogue je da je to dananja D o b r u d a , juno od D u n a v a (v. R. L. Wolff, nav. dj., str. 180, n. 37; St. Brezeanu, R E S E E XXV./3 (1987.), str. 187, n. 11). 74

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi..

Povij. pril. 14, 25-115 ( 1 9 9 5 )

n a r o d s p o s e b n i m etnikim crtama i potomci rimskih kolona na Balkanu, smatra i I v a n A p o k a u k a s ( + o k o 1235.), m e t r o p o l i t a i z N a u p a k t a .

267

Rije je o j e d n o m a k t u iz g o d i n e 1221. mjeseca listopada, 15 indikcije, p r o s l i j e e n o m o d c r k v e n e k a n c e l a r i j e . U t o m s e a k t u g o v o r i k a k o j e ki izvjesnog S i m e o n a S g u r o p u l o s a bila s i l o v a n a , p r e m l a e n a i r a n j e n a . O p i s u j u i d e t a l j e d o g a a j a , m e d u ostalim, k a e se da se o s o b a koja je uinila to djelo zove A V R I L I N I S C O N S T A N T I N , koji j e r i m s k i k o l o n ( R h o m a i o n a p o i k o s ) , i z a p i s i v a n a s tavlja da ovaj narod dananji ovjek zove Vlasi. Z a r a z l i k u o d n a v e d e n i h miljenja, I v a n i z obitelji K e k a u m e n o s , koji j e i n a e j e d a n o d v r s n i h p o z n a v t e l j a v l a h a i z Tesalije, o d a k l e j e i s a m b i o , g o v o r e i o p o r i j e k l u V l a h a , kae da su oni tzv. Daani i Besi koji su prije ivjeli uz Dunav se rijeka tima. vima po danas zove Sava, gdje sada ive hinili Srbi, i to na nepristupanim provincije. u Helladi.269 Time ohrabrivani oni su ljubav i pokornost kao pod starim rimske unitili. nastanila i Sau, koja rimskim carei divljim mjesEto zbog ega Iz ovoga se

i izlazili iz svojih Epiru

utvrenih mjesta te pljakali M . ) razbjesnivi se, a veina se njih

su ih(sc.

r i m s k i c a r e v i , Z.

Odatle su se povukli i rasprili

itavom

i Makedoniji,

j a s n o d a d e razluiti dvoslojnost u e t n o g e n e t s k o m p r o c e s u Vlaha: a u t o h t o n i Besi i doljaki e l e m e n t D a a n i . Z a p r a v o , to je p o d r u j e Dacije Aureliana, H a e m u s a i

267 268

Gy. Moravcsik, Byzantinoturcica I. 2 /1958, str. 315-316; G. Ostrogorski, nav. d j , 336. BA.&xouc, TOUTO TO yevoc, 6 raivoc, covopaaev avepcorcoc,.

(N. A. Bees, U n e d i e r t e Schriftstcke aus der Kanzlei J o h a n n e s des M e t r o p o l i t e n von Naup a k t o s in Aetolien, Eingeleitet von H e l e n e Bees.Seferlis, u: Byzantinische-neugriechische J a h r b c h e r XXI./1977., str. 60-62, Brief 5, r. 21-22; St. Brzeanu, R E S E E XXV./3 (1987.), str. 206. P. S. Nasturel ( B F VII./1979.), str. 95 smatra da se iz imena navedene osobe AVRIL I N I S moe zakljuiti da se radi o v r e m e n u rimskoga cara Aurelijana (270.-275.) koji seje, napustivi Dakiju s jednim dijelom stanovnitva, naselio u donjem dijelu D u n a v a . Inae, naziv rimski koloni posvjedoen je u mnogim bizantskim i latinskim tekstovima srednjega vijeka (v. A. Armbruster, nav. d j , str. 17-41; P. S. Nasturel, Vlacho-balcanica.., str. 232). Istog je miljenja i papa Inocent III. (1198.-1216.), koji u pismu Kalojana naziva ne samo c a r e m Bugara i Vlaha nego kae: (...) ut sicut genere, sic sis etiam imitatione R o m a n u s et populus t e r r e tue, qui de sanguine Romanorum se asserit descendisse... (potcrtao, Z. M . ) (I. Dujev, Inocentii PP III epistolae ad Bulgariae historiam p e r t i n e n t e s . . , nr. I I , X V , X V I I I , X X X . . . , str. 25, vidi jo: 21, 24,28,32,50; A. Armbruster, nav. d j , str. 31). Iz ovoga papinog p o d a t k a jasno se moe zakljuiti daje u doba Asenida bilo Bugara, Latina o d n o s n o Vlaha (N. Banescu, U n e p r o b l e m e d'histoire medievale: Creation et caractere du Second E m p i r e bulgare (1185), Bucaresti, 1943.; R. L. Wolff, nav. d j , str. 167 ss; P. S. Nasturel, BF VII./1979, str. 97; Isti: Vlacho-balcanica.., str. 233; E. Stanescu, R E S E E XXV./3 (1987.), str. 213).
269

K e k a u m e n , S t r a t e g i k o n , p . 269-270; F H D R HI/1975., str.40, n. 9: Ovxoi yp eicnv oi Xey6\ievoi A&KOU K a i B e c o i . CKOW 5e nprepov rcXnaiov xov A a v o u i o i ) ranapov K a i t o Eot>, v v u v reorapv a a v Ka>.ouev, e v a Sepoi apricDC, OIKOVIV, ev o^Dpoic, K a i 8i)0"aTOic, TOKOIC,. TOTOIC, a p p o v t e c ; imeKptvovTO ayaTtnv K a i oXcociv npc, xovq p ^aioTEpcuc, TOV 'Pcopaiwv am^eic, K a i e^epxpevoi TV x"opwpdTcov eXe'i^ovTo tc, XWpac, TOV 'Pwpaiuv. e v yavaKTf|o~avTC, rat' avx&v, tbc, eip-prai, SiepOeipav a v t o t q . oi K a i e^eX.66vTE5 x&v e K e t a e 8ieo"7capT|0"av ev itan, 'Hjieipco K a i M a K e S o v i a , oi 8e 7tX.eiovec, axwv c p K n a a v xn,v 'EXX&ba.

75

Z. M I R O I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14,25-115

(1995)

R h o d o p a . K e k a u m e n p o d s j e a n a r a t c a r a T r a j a n a p r o t i v D e c e b a l a , k o j o m prilik o m s u p o k o r e n i D a a n i i n a n j i h o v o p r e s e l j a v a n j e n a lijevu o b a l u D u n a v a , k a d a j e s t v o r e n a D a c i a R i p e n s i s , k a o s t o j e kasnije u d r u g o j p o l o v i c i I I I . s t o l j e a k r a n s k e e r e s t v o r e n a D a c i a A u r e l i a n a . M e u t i m , t o s e tie B e s a , k o j e s m a t r a p r e c i m a 270 Vlaha, iako su u njegovo vrijeme p o t p u n o nestali, m o e mu se vjerovati. To pomicanje V l a h a p r e m a jugu Balkanskog p o l u o t o k a jest posljedica dolaska Slavena, a p o v i j e s n a tradicija mu slui za p o i s t o v j e i v a n j e V l a h a X I . stoljea s D a a n i m a i 271 Besima Daciae Aurelianae. Uostalom, Kekaumenov podatak odnosi se samo n a j e d n u frakciju e t n i k i h V l a h a . T o s e vidi i i z n a i n a n j e g o v a i z r a a v a n j a k a d a k a e d a j e v e i n a V l a h a ivjela u H e l a d i , tj. Tesaliji. A to su Vlasi koji su ivjeli u n u t a r g r a n i c a B i z a n t s k o g C a r s t v a , i m e s e iskljuuje t e r i t o r i j d a n a n j e R u m u n j s k e . 2 7 2 O a k o m porijeklu balkanskih Vlaha, iako dosta suzdrano, govori i L a o n i k Chalkokondyles, dakako, u d u h u arhaiziranja imena n a r o d a i zemalja.273 U t o m s m i s l u t r e b a s h v a t i t i i to k a d a k a e d a r a Vlasi doli izDakijeprema Pindu. To Ivrdi na osnovi istog jezika kojim govore Vlasi na Pindu i Daani, koji su njihova braa. A jezik Daana je slian talijanskom, ali toliko iskvaren da ga sami Talijani teko razumiju. Kako su oni doli sa slinim jezikom i tu se nastanili, kae da nije uspio saznati od nikoga i nijedna osoba koju je znao ne sjea se toga. U n a t o svim n e d o s l j e d n o s t i m a b i z a n t s k i h a u t o r a k a d a p i u o V l a s i m a k a o p o t o m c i m a neolatinskog, o d n o s n o italskog porijekla, ipak je injenica - to se
2711

Govorei o ovoj povijesnoj injenici, Kekaumen se je koristio djelom D i o n a Cassija koji se kod njega spominje kao Dion Atenski )M. Gyni, R H C 2 3 (1945.), n. s. (1945.), str. 171; G. Cankova-Petkova, LB 6 (1963.), str. 94, n. 5; A. G. Lazarou, nav. dj., str. 88; A. Armbruster, nav. dj., str. 19-22). Joannis Lucii, De regno Dalmatiae et Croatiae, lib. VI., cap. V: De Vlachis, Amstelodami 1666., str. 271-274; W. Tomaschek, Z u r Kunde der Haemus-Halbinsel..., str. 58-64; A. Armbrustcr, nav. dj., str. 29-34,159-162; P. S. Nasturel, BF VII./1979., str. 94, smatra da ovaj egzodus Vlaha sa sjevera p r e m a jugu nije nastao kao posljedica provale Slavena, kao to proizlazi iz Kekaumenovog teksta. S njegovim se miljenjem slae i St. Brezeanu, R E S E E XXV./3 (1987.), str 211. Meutim, E. Stanescu, R E S E E VI./3 (1986.), str. 436, smatra da su ih potisnuli Ugri. Slino se miljenje nalazi i u djelu nekog franjevca ili dominikanca (v. Romania Foreign Sources on the Romanians, Bucharest, 1992., str. 45), ali poznato kao Anonymi Descriptio E u r o p a e Orientalis, Cracoviae, 1916., str. 12-13: (...) sed tandem ab Ungaria inde expulsi ad partes Mos fugierunt. (potcrtao: Z. M.). (O problemu a u t o r a ovoga djela vidi opirnije: A. Armbruster, nav. dj., str. 33 ss). No poput Ivana Zoznare, Lexicon, p. 1495; F H D R IV/1982., str. 66, identificira Vlahe june Makedonije i Tesalije s Panoncima (St. Brezeanu, R E S E E XXV./3 (1987.), str. 211). Da su Vlasi bili pastores et coloni govori nam i Simon de Keza, kao to je ve n a p o m e n u t o (v. Romania Foreigne sources..., str. 33).
272 271

M. Gyni, R H C , n. s. 23 (1945.), str. 171; P. Lemerle, Prolgomnes une dition critique et commente des Conseils et Recits de Kkaumenos, (Bruxelles, I960.), str. 75; P. S. Nasturel, BF VIL/1979., str. 94; Isti: Vlacho-balcanica..., str. 231. U duhu arhaiziranja imena naroda i zemalja upotrebljava pojam aki (v. H a n s Ditten, B e m e r k u n g e n zu Laonikos Chalkokondylos Nachrichten ber die Lnder und Vlker an den europischen Ksten des Schwarzen Meers, u: Klio, 43-45/1965., str. 205-224.
2 7 3

274

L. Chalcocondyli 31 D ( I ) , 35; 78 B; F H D R IV/1982., str. 452, n. 2; 454, n. 6; A. Armbruster, nav. dj., str. 52-56.

76

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14,25-115 (1995)

u o a v a n a prvi p o g l e d - d a s e svi t i p o d a c i o d n o s e n a V l a h e B a l k a n a , o d n o s n o njeg o v a g l a v n o g p o d r u j a k o j e s e p r u a l o i z m e u R o d o p a , H a e m u s a (sc. B a l k a n a , Stara planina, Z. M.) i desne obale D u n a v a . Iako ti autori, govorei o etnikom p o r i j e k l u V l a h a t o g p o d r u j a , k a u da su rimski koloni o d n o s n o Apoikos Rhomaion, i p a k se n i g d j e za njih ne u p o t r e b l j a v a p o j a m Romani u e t n i k o m z n a e n j u . D o k za onaj etniki e l e m e n t na p r i o b a l a n o m podruju o kojima govori car K o n s t a n t i n P o r f i r o g e n e t u s v o m e djelu De administrando imperio izriito k a e - b e z o b z i r a n a t o k o l i k o p o v i j e s n e i s t i n e i m a u njegovoj k o n o t a c i j i , d a i h j e c a r D i o k l e c i j a n p r e s e l i o na to p o d r u j e - da su Romanoi, tj. Romani?15 S t o g a s e s a m o p o sebi n a m e e p i t a n j e : t k o s u t i Romani? U z m e li se u obzir injenica da se n a v e d e n i p o d a c i K o n s t a n t i n a Porfirogeneta v r e m e n s k i o d n o s e n a X . stoljee, d a k l e n a v r i j e m e k a d a s e i m e V l a h k a o e t n o n i m pojavljuje u svojoj p u n o j p o v i j e s n o j zbilji, a o d n o s i se na p o p u l a c i j u s p o m e n u t o g b a l k a n s k o g p r o s t o r a , o n d a se n a m e e zakljuak da se tu zapravo radi o dvjema razliitim e t n o k u l t u r n i m populacijama. B e z o b z i r a n a m o g u u i n j e n i c u d a j e c a r u K o n s t a n t i n u P o r f i r o g e n e t u bila n e j a s n a e t n o g r a f s k a slika u n u t r a n j o s t i B a l k a n a , i p a k s e m o e rei d a djelo K o n s t a n t i n a P o r f i r o g e n e t a , k a o i g e o g r a f s k i p r o s t o r koji o n o p i s u j e , nije b i l o n e p o z n a t o k a s n i j i m b i z a n t s k i m a u t o r i m a koji p i u o V l a s i m a . K a k o su ti a u t o r i bili u funkciji p o l i t i k e i d e o l o g i j e B i z a n t s k o g C a r s t v a , osjeali su se d u n i m a u svojim d j e l i m a o p r a v d a v a t i p o l i t i k u svojih c a r e v a n a B a l k a n u . S d r u g e s t r a n e , p o z n a t o j e d a s u n j i h o v a djela bila n a m i j e n j e n a i i n t e l e k t u a l n o j j a v n o s t i n j i h o v a v r e m e n a , s t o g a b i b i l o n e j a s n o d a t u p o v i j e s n u t r a d i c i j u n e p o t v r u j u i p o j m o m Romani, koji s e o d n o s i n a p o p u l a c i j u p r i o b a l n o g p o d r u j a . Shvatljivo j e t o o n i t o n e i n e , j e r s e tu rad i o dvjema etniki razliitim populacijama. U p r i l o g o v o m e i d e i p o d a t a k p o p a D u k l j a n i n a , koji, p i u i u d r u g o j p o l o v i c i X I I . s t o l j e a o b u g a r s k i m o s v a j a n j i m a D a l m a c i j e , k a e : Bugari osvojie itavu provinciju Latina, koji su se u ono doba nazivali Romani, a sada se pak zovu Morovlahi, tj. Nigri Latini.276
275 27,1

Konstantin Porfirogenet, O upravljanju carstvom, str. 67, 84-94.

Presbyter Diocletis Regnum Slavorum, str. 478: Bulgari cepereunt totam provinciam L a t i n o r u m , qui illo t e m p o r e Romani vocabantur, m o d o vero Morovlachi, hos est Nigri Latini vocantur (ed. J. G. Schwandtner, u: Scriptores R e r u m H u n g a r i c a r u m veteres ac genuini, I I I , Wiennae, 1778; A. Armbruster, nav. dj., str. 23. Iz ovoga se jasno vidi daje popu Dukljaninu bila poznata demografska situacija njegova podruja (v. P. S. Nasturel, BF VIL/1979, str. 97; Isti: Vlacho-balcanica.., str. 232-233; A. Armbruster, nav. d j , str. 28-29. Ovo se u potpunosti slae s onim to kae Konstantin Porfirogenet, O upravljanju, cap. X X X I , X X X V , kada govori o zemlji Hrvata i Dukljana. Car, ustvari, izriito razlikuje 'Pcopvo-uc, ('Pwpvoi) a koji se odnose na dalmatinske R o m a n e , od 'Pcpcotx; koji se odnosi na Bizantince (v. N. pl. Tomai, Konstantin Porfirogenet, O upravljanju carstvom, str. 67, n. 241 i str. 84, n. 339; C. Jireek, Leredita di R o m a . . , str. 67; K. Jireek-J. Radoni, Istorija Srba, I I , str. 29). Meutim, p r e m a Vladislavu Popoviu, Albanija u kasnoj antici (LAlbanie p r e n d a n t la basse antiquit), u: Iliri i Albanci., str. 234, 272, n. 76), Konstantin Porfirogenet jasno naglaava da su Rimljani iz junih dalmatinskih provincija pobjegli p r e d Avarima u Dalmaciju, pod kojom svakako razumijeva neke priobalne gradove i otoke, a Jadran Fer77

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14,25-115 (1995)

Z a n i m l j i v o je da je M. A d o l f A r m b r u s t e r , a s n j i m e i p o z n a t i r u m u n j s k i p o v j e s n i a r i , s v a k a k o u d u h u r u m u n j s k e historiografije, n a o s n o v i o v o g a p o d a t k a nastojao dokazati r o m a n s k o , o d n o s n o latinsko porijeklo Vlaha junog Podu277 navlja. U n a t o n e d o s t a t n i m p o d a c i m a , i p a k se, p r e m a m o j e m miljenju, p o t p u n o razlikuje etnosocijalna struktura R o m a n a j a d r a n s k o g p r i o b a l n o g podruja, iz koj i h s u n a s t a l i M o r l a c i , koji s e naziv prvi p u t javlja t e k u d r u g o j p o l o v i c i X I I . 278 stoljea, o d V l a h a p r o p r i e dicti b a l k a n s k i h p r o s t o r a . R a z l i k a s e i z m e u njih o i t u j e i u s a m i m n a r o d n i m n a z i v i m a : M o r l a c i i T o r l a c i . I d o k su M o r l a c i izaziti R o m a n i koji su svojim j e z i k o m govorili j o u X V I . stoljeu, a koji su, po meni,predstavnici starohrvatskih Romana,179 Torlaci su oni koji niti govore isto srpski ni bttluga, D r a i njegova oblast od VII. do poetka XIII. vijeka, Glas SANU, 343,1986., str. 69, istie da slovenske najezde nisu imale za posljedicu samo pojavu novih etnikih grupa na Balkanu ve i jaanje starog stanovnitva (Rimljana odnosno R o m a n a ) u primorju.
277

M. Adolf Armbruster, nav. dj., str. 17^11, 255-268; St. Brezeanu, R E S E E XXV./3 (1987.), str. 209.

Zapravo prije 1300. godine u Dalmaciji n e m a spomena o Vlasima. O tome nam izriito kae i Ivan Lucius- Vlachorum nomen ante annum 1300 in Dalmaticis monumentis non reperitur (potcrtao: Z. M.) (J. Lucius, nav. dj., lib. VI., cap. V, pag. 281). Prvi se put na podruju dananje Dalmacije spominju tek 1332. godine kao vojnici hrvatksog bana M l a d e n a II ubia u bitci kod Blizne, nedaleko Trogira (Dr. o. Dominik Mandi, Postanak Vlaha p r e m a novim poviestnim istraivanjima, u: Hrvaska misao, 18-19, Buenos Aires, 1956., str. 35) (dalje: H M ) . Neki smatraju da ime Morlak znai Vlasi s mora, slavenski more pobrkalo se s grkim mavros (crn), stoje oito paraetimoloki nain tumaenja imena (v. P. S. Nasturel, BF VII./1979., str. 97, n. 21); dotle Cicerone Poghirc, Romanisation linguistique et culturelle..., u: Les Aroumains..., str. 11, to ime tumai s Latini sa sjevera. Za takvo tumaenje autor se odluuje zbog staroindoeuropskog znaenja imena boja s konotacijama geografskih strana, a to je Crno Sjever, Bijelo Jug, Crveno Istok i Zeleno ili Plavo Zapad, koja su znaenja prisutna u mitovima, narodnim priama i heraldici, dotle Dr. o. Dominik Mandi, ime izvodi od afrikih Maura, to je zanimljivo, ali teko prihvatljivo (Dr. o. D o m i n i k Mandi, H M , 18-19/1956., str. 25 ss).
279 Cini mi se da je prikladniji izraz Starohivatski Romani nego li Starohrvatski Vlasi, kako ih je tretirala dosadanja bilo hrvatska historiografija odnosno jugoslavenska historiografija. Uostalom, odreene dokaze ovoj konotaciji nalazim i u izlaganju Ivana Luia, koji kae da, kada su Slaveni zaposjeli Ilirik i pokorivi Romane koji su se tu nalazili, slavno ime Roman postat e sluga Slavenima. Vlah e kasnije znaiti sluga i njime e se nazivati svi ljudi slavenskog roda koji se bave pastirskim ivotom: Cum igitur ipsi Slavi Illyricum occupaverunt Romanosque inib incolentes in servitutem redegerint, inclitum illud nomen Romanum apud Slavos senile evasit, et Vlah sen>um significare, quod deinde ad ejusdem Slavicae quoque gentispastoriliae, infimaeque conditionis homines externum fuit (J. Ludi, nav. dj., Lib. VI., cap. V., str. 284). Uostalom i K. Jireek, makar u drugom kontekstu, priznaje razliitost primorskih Romana od onih na Balkanu kako po porijeku tako i po jeziku, pa nastavlja: Ovi ostaci starih Rimljana, zbogsusretstva svakodnevnog saobraaja, uticali su, u kulturnom pogledu na Slavene u Dalmaciji vie nego Grci (K. Jireek-J. Radoni, Istorija Srba U1952., str. 88). Upravo ovakva konstatacija daje mi za pravo da Morlake, te predstavnike rimskih struktura, smatram za starohrvatske Romane, iji se je dio, i to osobito onaj koji se je bavio stoarstvom lijekom stoljea u suivotu

278

78

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14, 25-115 (1995)

garski, k a k o i z r i j e k o m k a e V u k S t e f a n o v i K a r a d i , 2 8 0 i a k o i m n e eli p r i z n a t i njih o v p r a v i e t n i k i i d e n t i t e t , a t o j e vlaki. J e r p o d r u j e tih T o r l a k a j e u p r a v o o n o n a k o j e m su ivjeli - i d a n a s ive p o d s r p s k i m e t n i k i m i m e n o m V l a s i - a to je p o druje j u g o i s t o n e i sjeveroistone Srbije.281 D a b i s e t o bolje s h v a t i l o t k o s u t i d a l m a t i n s k i R o m a n i o k o j i m a g o v o r e c a r K o n s t a n t i n Porfirogenet i p o p Dukljanin, n e o p h o d n o je razmotriti na politiku dodjeljivanja g r a a n s k o g prava od rimskih careva. N a i m e , n e d v o j b e n o j e d a j e p o i l i t i k a r i m s k i h c a r e v a d o d j e l j i v a n j e m ius romanum, ius Latii maius et minus, ius Italicum, te ius m u n i c i p a l e u z r o k o v a l e p o l i t i k o - p r a v n u i k u l t u r n u p r o m j e n u u razliitim provincijama R i m s k o g a Carstva. I s t i n a j e i t o d a r o m a n i z a c i j a , iji j e p o j a m u p r v o m r e d u j a v n o p r a v n o g a k a r a k t e r a i koji je o b u h v a a o u z a k sloj a r i s t o k r a c i j e , i to u g l a v n o m u n o v o o s n o v a n i m k o l o n i j a m a i m u n i c i p i j i m a , z a r a z l i k u o d , r e k a o b i h , romaniteta ( n j e m R o m e r t u m ) , o d n o s n o latiniteta, koji j e z a h v a a o ire g r a d s k e slojeve. P o z n a t o j e , m e u t i m , d a n a p r i o b a l n o m podruju J a d r a n s k o g m o r a ve zarana, zapravo jo od d o b a G. J. C e z a r a , 2 8 2 o s n o v a n e k o l o n i j e , t e u Daciji u kojoj j e , k a k o r e e E u t r o p i j e , b i l o k o l o n a iz itavog rimskog svijeta,2*3 to je i shvatljivo da je p r o c e s l a t i n i z a c i j e b i o

s pridolim Vlasima s balkanskih podruja, vlahizirao, pa tako je i poistovjeen s vlakim elementom, za razliku od urbanih struktura koje su se s vremenom kroatiziale, makar uz ouvanje jo dugo svojeg jezika. Time se svakako ne iskljuuju interakcijski etnokulturni procesi starohrvatskih Romana i pridolih Vlaha. Srpski Rjenik istumaen njemakijem i latinskijem rjeima. Skupio ga i na svijet izdao Vuk Stefanovi-Karadzic. etvrto dravno izdanje, (Beograd, 1935.), str. 168; dotle Petar Skok (Etimologijski rjenik hrvatskoga ili srpskoga jezika, knj. III./1973, str. 484) takoer kae, p o p u t Vuka S. Karadia, narod koji ne govori ni srpski ni bugarski. A u N a r o d n a Enciklopedija Srpsko-hrvatsko-slovenaka, IV. (Zagreb, 1929.), str. 842, pie: Torlak je brijeg na cesti, koja vodi iz Beograda na Avalu. To je ime dobilo po porijeklu stanovnitva koje je naseljeno iz istone Srbije iz Svrljiga (dakle, iz isto vlakog podruja, Z. M.) za vrij e m e K a r a o r a , p o s t o j e beogradski paaluk bio raseljen.
281 280

Branimir Gui smatra, to mi se ini veoma prihvatljivim, da su Morlaci nastali ilirorom a n s k o m simbiozom proeti jakim paleomediteranskim i slavenskim elementima (v. Branimir Gui, Wer sind die Morlaken im adriatischen R a u m ? , u: Balcanica, IV. (Beograd, 1973.), str. 463.
282 Friedrich Vittinghoff, Rmische Kolonisation und Brgerrechtspolitik unter Caesar und Augustus, Wiesbaden, 1952.; Isti: Munizipalisierung des lateinischen D o n a u - B a l k a n r a u m s . M e t h o d i s c h e Bemerkungen, u: A N R W II. 6/1977, str. 3-51; G. Alfldy, Caesarische und augusteische Kolonien in der Provinz Dalmatien, u: AAASH 10/1962, str. 357-365; Isti: Bevlkerung und Gesellschaft d e r rmischen Provinz Dalmatien. Mit einem Beitrag von A n d r s Mcsy, (Budapest, 1965.), str. 68-84 s; M a t e Sui, Antiki grad u Istonom Jadranu, (Zagreb, 1976.), str. 30, 34, 56, 61, 118, 295; Zef Mirdita, A propos de la romanisation des D a r d a n i e n s , u: Iiiria V/2, (Tirana, 1976.), str. 143-150; Isti: La romanisation et la probleme du Substrat de la D a r d a n i e a l'epoq ue romaine, u: Recherches Albanologiques 3-1986, (Prishtina, 1988.), str. 153-159. 283

E u t r o p . V I I I , 6, 2.

79

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi..

Povij. pril. 14,25-115 (1995)

v e o m a i n t e n z i v a n , 2 8 4 i a k o n i t u nije t e k a o b e z o t p o r a , 2 8 5 k a o u o s t a l o m i s v u d a p o provincijama Rimskoga Carstva.286 Ali z a r a z l i k u o d Romana, o d n o s n o Monaka, koji su, m o e s e s l o b o d n o r e i , bili p o t i s n u t i i z j a v n o p r a v n o g i v o t a u r b a n i h s r e d i n a H r v a t s k o g a K r a l j e v s t v a , t e s e u g l a v n o m b a v e trgovinom, s t o a r s t v o m i d r u g i m mljenim p r o i z v o d i m a , Vlasi na B a l k a n u j e s u z n a a j a n i m b e n i k u v r i j e m e o s n i v a n j a Drugoga bugarskog carstva. Z a p r a v o , u to su d o b a oni razarajui imbenik etniki h e t e r o g e n o g a Bizantskog C a r s t v a , iji s u s e t e m e l j i p o p r i l i n o u z d r m a l i . S t o g a , i a k o s u i h s m a t r a l i p o t o m c i m a rimskih kolona, to se svakako o d n o s i na o n e socijalne s t r u k t u r e koje su r i m s k i c a r e v i - T r a j a n i A u r e l i j a n - p r e s e l i l i na d e s n u o b a l u D u n a v a , o d a k l e su se irili p r e m a j u g u , o n i s u u o i m a b i z a n t s k i h v l a d a r a , v o j s k o v o a , d v o r s k i h p o v j e s n i a r a ili m o n a k i h k r o n i a r a bili drugi k o j e t r e b a p o k o r i t i ili k a n j a v a t i . U t o m k o n t e k s t u s v r h a s i n t a g m e rimski koloni vie je p o d s j e a n j e na geopolitiki p r o s t o r R i m s k o g a Carstva, koje je trebalo obraniti i sauvati, n e g o stvarna povijesna n a z n a k a njihova e t n i k o g porijekla. Jer, u razdoblju od X. do XV. s t o l j e a p o j m o m Romani, o d n o s n o Rhomeji o b u h v a e n i su svi n a r o d i koji su s e n a l a z i l i p o d b i z a n t s k o m v l a u b i l o d a j e rije o A l b a n c i m a , B u g a r i m a , u r i j c i m a , G r c i m a , p a i V l a s i m a . Shvatljivo j e o n d a z a t o s e i z t o g p o j m a n e m o e r a z a b r a t i o d r e e n a aglomeracija s karakteristinim e t n i k i m obiljejima. Ipak, j e d n o j e s i g u r n o , a t o j e d a s u e t n i k i p o j m o v i Arumun i d r u g i koji s e o d n o s e n a V l a h e p l o d pisane historiografije nekih balkanskih n a r o d a bilo zbog nastojanja p o r i c a n j a e t n i k o g i d e n t i t e t a i s a m o s v o j n o s t i V l a h a ili p a k r a d i p o t o - p o t o d o k a zivanja a u t o h t o n o s t i d a k o - r o m a n s k o g p o r i j e k l a . Valja i s t a k n u t i d a u v r e m e n u k a d a s e V l a s i n a B a l k a n u pojavljuju k a o z n a a j a n p o l i t i k i i m b e n i k p o j a m Romani g u b i svoju e t n o k u l t u r n u k o n o t a c i j u . J e r , za r a z l i k u od Morlaka, ije je u k ljuivanje u z a p a d n o k r a n s t v o u t j e c a l o n e s a m o n a f o r m i r a n j e n j i h o v a m e n t a l i t e t a n e g o i na ouvanje njihova r o m a n i t e t a , o d n o s n o latiniteta,287 Vlasi s balk a n s k i h p r o s t o r a u k l j u e n i s u u pravoslavlje, koje i m j e n e s a m o p o r i c a l o e t n i k u s a m o s v o j n o s t n e g o i njihov e t n o k u l t u r n i i d e n t i t e t .

Emil Condurachi, La romanizzazione della Dacia e della Scizia minore, u: D a c o - R o m a n a antiqua. Editura Stiintifica si Enciclopedica, Bucuresti, 1988, str. 135-170.
285

D. Protase, Les rapports entre Romains et Daces dans la province de Dacie, u: Assimilation et rsistance a la culture grco-romaine dans le m o n d e ancien. Traveaux du V I e Congres International d'tudes Classiques (Madrid, Septembre 1974), runis et prsents p a r D. M. Pippidi, (Bucuresti-Paris, 1976), str. 493-500.
286

Luis Michelena, Lenguas indgenas y lenuga clsica en Hispania, na istome mjestu, str. 41-51; Jos M. Blzquez, Rechazo y asimilacin de la cultura r o m a n a en Hispania (Siglos IV y V), na istome mjestu, str. 63-89; M. Almagro-Basch, Resistencia y asimilacin de elem e n t o s culturales del M e d i t e r r a n e o oriental en la Iberia p r e r o m a n a , na istome mjestu, str. 117-130; P. A. Brunt, T h e Romanization of the Local Ruling Classes in the R o m a n empire, na istome mjestu, str. 161-173; Marcel Bnabon, Rsistance et Romanisation ev Afrique du N o r d sous le H a u t - E m p i r e , na istome mjestu, str. 367-375; Guy Barruol, La rsistance des substrats prromains en G a u l e meridional, na istome mjestu, str. 376405.
287

Sebastin Mariner, La difusin del Cristianesimo como factor del latinisation, u: Assimilation.,, str. 271-282.

80

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi..

Povij. pril. 14,25-115 (1995)

Vlasi su etnos, odnosno gentes, barbari odnosno miksobarbari

N o , u n a t o isticanju r i m s k e o d n o s n o italske k o m p o n e n t e porijekla svakako o n i h V l a h a ija s u o s n o v i c a bili D a a n i , i p a k s u V l a s i z a b i z a n t s k e a u t o r e bili d r u g i e t n i k i e l e m e n t , i i a k o s u ivjeli u n u t a r B i z a n t s k o g C a r s t v a , t e i a k o s u p r i p a d a l i p r a v o s l a v l j u , o n i i p a k n i s u p r i p a d a l i u l j u d b e n o m svijetu b i z a n t i n i t e t a . N a i m e , a k o s e p o d p o j m o m bizantinitet r a z u m i j e v a p o k o r a v a n j e j e d n o m j e d i n o m c a r s k o m a u t o r i t e t u , koji j e p r e d s t a v l j a o ivu s p o n u i z m e u dva R i m a , p r i p a d a n j e j e d n o j j e d i n s t v e n o j P r a v o s l a v n o j crkvi, koja j e u v a r i c a p r a v e i s t i n e , t e p r i p a d a n j e h e l e n s k o j i h e l e n i s t i k o j k u l t u r i , 2 8 8 Vlasi svojim n a i n o m ivota, s o c i j a l n i m i g o s p o d a r s t v e n i m u s t r o j s t v i m a n i k a k o s e n i s u u k l a p a l i u d u h b i z a n t i n i t e t a , koji j e i p a k , i z n a d s v e g a b i o g r k i i p r a v o s l a v n i , k r o z k o j e se o b l i k e m a n i f e s t i r a o patriotizam i nacionalizam.2^ U p r a v o z b o g t o g a V l a s i su bili, i a k o p r a v o s l a v n i , s t r a n o tijelo u s t r u k t u r i B i z a n t s k o g C a r s t v a . K t o m e , u d o b a k a d a B i z a n t s k o C a r s t v o n a s t o j i z a d r a t i svoj g e o p o l i t i k i i n t e g r i t e t , V l a s i p o s t a j u z n a a j a n i m b e n i k u p o k r e t i m a koji s u r a z a r a l i taj i n t e g r i t e t z a svoju p o l i t i k u e m a n c i p a c i j u , stoje i u s p j e l o s t v a r a n j e m Drugoga bugarskog carstva.290 U p r a v o su z b o g t o g a o n i u o i m a b i z a n t s k i h a u t o r a ethnoi o d n o s n o gentes. M e u t i m , d a b i s e t o z o r n i j e s h v a t i l o t o s u p o d t i m p o j m o v i m a bizantski autori smatrali, p o t r e b n o je u k r a t k o se u p o z n a t i s njihovim s a d r a j e m u a n t i c i i k a s n i j e u s r e d n j e m vijeku. O b i n o se p o j m o v i nado i ethnos p o i s t o v j e u j u . P r e m a H e r o d o t u , k a r a k t e r i s t i k a ethnosa bile bi zajednitvo krvi i jezika, tovanje istih bogova, vjerskih rtava odnosno praznika i istog naina ivota 291 d o t l e R. F e s t u s p o d p o j m o m natio shvaa rod
288

Julius J t h n e r , H e l l e n e n und Barbaren. Aus der Geschichte der Bewustseins, Leipzig, 1923.; Kilian Lechner, Hellenen und Barbaren im Weltbild als Ausdruck eines neuen Kulturbewustseins, ( M n c h e n , 1952.), str. 28 ss; H a n s D i t t e n , B A P B P O I , E A A H N E I u n d P O . M A I O I bei d e n l e t z e n b y z a n t i n i s c h e n G e s c h i c h t s s c h r e i b e r n , u : B F IV./1972., str. 273-299.
289

H e l e n e Ahrweiler, LIdeologie politique de l'Empire Byzantine, (Paris, 1975.), str. 25-29.

290

H. Ahrweiler, nav. d j , str. 50; E. Stanescu, R E S E E XXIV./2 (1986.), str. 139-144; St. Brezeanu, R E S E E XXV./3 (1987.), str. 213.
291

H e r o d o t VIII., 144: ... 8 T 'EXXnviKv, v ou.aip.6v te Kai pytaoaaov, Kai GEV iSp"ou.aT TE Koiv Kai S u o i a i TE ji-upoTta, TV TtpoSxa yEvoGai 'AGnvaiouc OVK v E> xoi. (Herodoti Historiarum libri IX. edidit Henr. Rudolpf. Dietsch. Editio Altera curavit H. Kallenberg I.II. Editio Stereotypa. Lipsiae in aedibus B. G. Teubneri 1887., 1901.). Sukladno ovoj definiciji je i ona S. M. Shirokogorffa, Psychomental complex of the Tungus, (London, 1935.), str. 14, koji kae da je ethnos grupa s vie ili manje slinih kulturnih kompleksa, istog jezika, istog vjerovanja, istog zajednikog porijekla i endogame prakse. To svakako ne mora odgovarati stvarnosti. Jer jo je sv. Augustin isticao d a j e kudikamo vei broj naroda nego jezika, jer i u Africi postoje vie barbarskih koji govore istim jezikom: auctus est autem numerus gentium multa amplius, quam linguarum; nam et in Africa barbaros gentes in una lingua plurimas novimus (Aur. Augustinus, De civitate Dei XV., 6); R. Wenskus, nav. dj., str. 215-221; W. E. M h l e m a n n , Ethnogonie und Ethnogenese..., str. 9-28. 81

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14,25-115 (1995)

ljudi koji nisu doli od nekud, nego su se tu rodili.292 S l i n o , a k o ne i isto, p o j a m n a t i o d e f i n i r a i I z i d o r Sevillski k a d a k a e da je to zajednica ljudi istoga porijekla, istoga jezika i istih obiaja.297, A u r a n o m s r e d n j e m vijeku p o d p o j m o v i m a gens i natio shvaao se je pojam narod koji se je unutar razliitih gntpa razlikovao jezikom i obiajima.294 O v e i n t e g r a c i j s k e k o m p o n e n t e - j e z i k i obiaji - o b u h v a a o je p o j a m natio i u r a z v i j e n o m s r e d n j e m vijeku, tj. u X I I . - X I V . stoljeu, n a r a v n o b e z o d r e e n o g a n a c i o n a l n o g osjeaja. 2 9 5 O s i m n a v e d e n i h s a d r a j a , t i s u p o j m o v i u d j e l i m a b i z a n t s k i h a u t o r a i m a l i i i d e o l o k o - p o l i t i k a obiljeja k o j i m a s e j e izra a v a o razliit e t n o k u l t u r n i i d e n t i t e t s o d r e e n i m s o c i j a l n i m i g o s p o d a r s t v e n i m s t r u k t u r a m a n e s a m o n a r o d a i s t o n e i z a p a d n e E u r o p e n e g o i o n i h koji s u bili u n u t a r B i z a n t s k o g C a r s t v a . U t o m su svijetu u o i m a b i z a n t s k i h a u t o r a V l a s i ethnos b i l o z b o g n j i h o v e m n o g o b r o j n o s t i - t o j a s n o n a v o d i n a b r o j n o s t Vlahija - b i l o p a k zbog njihova politikog udjela u znaajnim povijesnim t r e n u c i m a , k a o to je, na p r i m j e r , b i o u s t a n a k i z 1185. g o d i n e koji j e r a z o r n o d j e l o v a o n a u t r b cjelovitosti B i z a n t s k o g C a r s t v a , I n e m a vanijeg d a t u m a u povijesti B i z a n t s k o g C a r s t v a d a s e V l a s i n e pojavljuju u i n k o v i t o b i l o n a s t r a n i B i z a n t a p r o t i v b a r b a r s k i h p l e m e n a , ili p a k u saveznitvu s drugim barbarskim n a r o d i m a protiv Carstva. N o , i o n d a k a d a se s p o m i n j u s a m i ili p a k u z a j e d n i c i s d r u g i m b a l k a n s k i m n a r o d i m a , k a o s A l b a n c i m a , B u g a r i m a , S k i t i m a , S r b i m a , K u m a n i m a , P e e n e z i m a i d r , i o n d a s u z a njih z a s e b a n i o d d r u g i h razliit n a r o d . N . C h o n i a t a , i n a e , j e d a n o d najboljih poznavatelja V l a h a i njihove ne s a m o prisutne n e g o i politike djelatnosti toga vrem e n a , u svojoj Historiji, m e u o s t a l i m , k a e da se Bog veseli slobodi za bugarsku i vlaku naciju,296 o d n o s n o da su iz obiju nacija, tj. Bugara i Vlaha.297 On ih r a z l u u j e od Skita i K u m a n a . 2 9 8 Izdvajanje vlake etnije od b u g a r s k e k o d N. C h o n i a t e j a s n o

No ne treba zaboraviti da su Grci imali i druge pojmove kao to su: koinonia zajednica slob o d n i h g r a a n a , o r g a n i z i r a n i u d e m e koji su p r a v n o p o l i t i k i subjekt u polisu gradu-dravi.
292

R. Festus: nation est genus h o m i n u m qui non aliunde venerum, sed ibi nati sunt (Thesaurus linguae latinae VI./2 (Lipsiae, 1925.-1934., col. 1842.-1848.). Isid. Sevill., PL LXXXII./1878, col. 328-349.
294

293

Gerold Walser, R o m . das Reich und die fremden Vlker in der Geschichtsschreibung der frheren Keiserzeit. Studeien zur Glaubenwurdigkeit des Tacitus, (Basel, 1951.), str. 72-85. Vidi o t o m e opirnije: J. Szcs, A H A S H 18/1 (1972.), str. 12 ss. P r e m d a je pojam suvrem e n e nacije po svome znaenju i sdraju sasvim drugo od srednjovjekovnoga (v. J. Szcs, isto, str. 10 ss); W Pohl, nav. d j , str. 15 s. N. Choniatae, Historia I., 5, p. 485; F H D R III./1975., str. 256, n. 9:mq 6 9 e o ? zov hovXypmv K C z&v BXxcav yevovq eXe-uGepiav TV 86 KTICE. Isti, I , 5, p. 485; F H D R III./1975, str. 256, n. 9:...eiq v KOMOVC, z&v SaipovoWjjrccov Isti, I I , 1, p. 518; F H D R III./1975, str. 264, n. 2: ...oi UEV Xia)0ai K a i BXxoi....
O"UVT|9p0lK0TEC, Ef, EKCCTEpOV) YEVOUC,....
298

295

296

297

Isti, I I I , 3, p. 561; F H D R III./1975, Str. 266, n. 14; I, 1, p. 600; F H D R III./1975., Str. 276, n. 18; I I , 3, p. 643; F H D R HL/1975., str. 288, n. 20; I I I , 12, 823, 824; F H D R III./1975, str. 322, n. 29. 82

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14, 25-115 (1995)

se vidi k a d a k a e da su P e t a r i A s e n koji su pokrenuli cijeli vlaki narod, bili istoga roda kao oni (sc. Vlasi, Z. M . ) , 2 9 9 o d n o s n o itava se nacija (sc. v l a k a , Z. M.) podigla na ustanak?00 A na d r u g o m e m j e s t u g o v o r e i o s a v e z n i t v u V l a h a i K u m a n a o d n o s n o S k i t a , j a s n o izdvaja V l a h e o d d r u g i h . 3 1 " I s t o t o i n e i d r u g i b i z a n t s k i autori.3"2 Vlasi su e t n o s i za Georgija P a c h y m e r a (1242-1310.),3"3 a Nicifor G r e g o r a s ( 1 2 9 5 . - 1 3 5 9 . ) 3 " 4 k a e d a s u e t n o s koji ive u u n u t r a n j o s t i c a r s t v a . 3 " 5 N . C h o n i a t a j a s n o istie d a V l a s i g o v o r e svojim j e z i k o m . T o s e vidi i z o p i s a j e d n e e p i z o d e u kojoj s e k a e d a s u n e k o g s v e e n i k a i z H a e m u s a (sc. B a l k a n a , Z a g o r e , Z . M . ) z a r o b i l i V l a s i i m o l i A s e n a n a n j e g o v u j e z i k u , j e r j e taj s v e e n i k
299

Isti, I., 4, p. 482; F H D R III./1975., str. 254, n. 8: K a l TO eGvoc, o k o v v a a e o a v x e i ; nTpoc, TIC, K a l 'Acv u.oyevec, m i Tauxajtopoi...
300

I s t i , I., 5, p. 486; F H D R III./1975., str. 256, n. 9: ...okov T yvoc, e^oatkrieEvTe? TOV OKXUSV anavzeq y v o v T a i
301

F H D R , III, 1975, str. 257-290, 306, 312, 314, 318, 322, 326, 330.

V. T h e o d o r Skutariota iz druge polovice X I I I . stoljea, inae metropolit iz Kizikije i pristaa sjedinjenja, zbog ega je 1277. godine poao k papi u Rim (v. Gy. Moravcsik, Byzantinoturcica I. 2 /1958., str. 256 s), pisao je o Avarima, Hazarima, Bugarima, Peenezima, Kum a n i m a . Uostalom, i on izdvaja Vlahe od Skita, K u m a n a i Bugara (v. C. Sathas, Mesianike Bibliotheke, vol. VII., (Pari-Venezia, 1894.), p. 386-422, 457; F H D R III./1975., str. 418^-28, n. 10-17, str. 434, n. 22), i izvjesni Efraim, nepoznati autor verificirane kronike iz 1313. godine, u kojoj govori o Avarima, Bugarima, Peenezima, Uzima, Selducima i U g r i m a (v. Gy. Moravcsik, nav. dj., 1.71958., str. 256 s), govori i o Vlasima pod imenom Mysoi, ali i pod njihovim povijesnim imenom Vlasi u zajednici s K u m a n i m a (Ephraimi monachi i m p e r a t o r u m et patriarcharum recensus interprete Angelo Maio, Bonnae, 1840., v. 5763-6068 ss; F H D R III./1975., str. 462, n. 3-468, n. 6); te Georgias Kodinos, poznat kao P s e u d o - K o d y n o s iz prve polovice XIV. stoljea (v. K. Krumbacher, nav. dj., str. 422-427; M. E. Colonna, nav. dj., str. 21-22; Gy. Moravcsik, nav. dj., I. 2 /1958., str. 276-277; G. Ostrogorski, nav. dj., str. 444) u svome djelu Experta de anticjuitatibus Constantinopolitanis<<, p. 161,162; F H D R III./1975., str. 530) jasno izdvaja Vlahe Balkana (sc. Zagore, Z. M.) od Bugara i K u m a n a . A car Andronik III. Paleolog u svojoj Hrizovuli iz oujks 1336. godine, koj o m potvruje posjede Stagirske episkopije, zasebno spominje Vlahe, Bugare i Albance Sv. Miklosich-Mller, Acta et diplomata Graeca medii aevi, V, p. 271; F H D R I V/1982., str. 116, n. 6); te Ivan Katrarski, pisac iz XIV. stoljea u pjesmi rugalici u kojoj se ruga filozofima Neofitima (v. K. Krumbacher, nav. dj., str. 780-781; Gy. Moravcsik, nav. dj., I. 2 /1958., str. 324), izriito izdvaja Vlahe i Albance, a spominje i Bulgaroalbanitovlahoi (v. Ivan Dujev, B'lgarski dumi v'v vizantijski stihove ot XIV. vek. Prouvanija v'rhu b'lgarskoto Srednovekovie. Sbornik na B'lgarskata Akademiia na naukite i izkustvata, XLI., Sofija, 1945., str. 130-150; F H D R III./1975., str. 518, v. 51-54. Isto to ini i n a r o d n a pjesma Poulologos (vidi bilj. 232, str. 40).
303

302

Georgias Pachymeres, II., I., 37, p. 106 (Georgii Pachymeris de Michaele et Andronico Paleologis libri XIII., rec. I. Bekkerus I.II., Bonnae, 1835.); F H D R III./1975., str. 418, n. 5; K. Krumbacher, nav. dj., str. 288-291; M. E. Colonna, nav. dj., I., str 93-95; Gy. Moravcsik, nav. dj., str. 280-282; G. Ostrogorski, nav. dj., str. 334, 372. K. Krumbacher, nav. dj., str. 393-398; M. E. Colonna, nav. dj., I., str. 58-60; Gy. Moravcsik, nav. dj., I. 2 (1958., str. 450-453; G. Ostrogorski, nav. dj., str. 393. Nicephoros Gregoras, Historiae, II., p. 147.

304

305

83

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14,25-115 (1995)

p o z n a v a o njihov jezik.

306

O postojanju toga vlakog jezika i m a m o i p o d a t a k i u

3 7

d j e l u G r e g o r i a N i c i f o r a , koji, p u t u j u i p r e m a S k o p l j u 1327. g o d i n e , " u S t r u m i c i p r i s u s t v u j e u s k r s n o j liturgiji. S l u a j u i t o c r k v e n o p j e v a n j e , k a e d a M y z i (sc. V l a s i , Z . M . ) i z o k o l i c e p j e v a j u n a s v o m b a r b a r s k o m (sc. v l a k o m , Z . M . ) j e z i k u j e d a n h i m a n koji nije m i k s o b a r b a r s k i . Z a p r a v o , n i t a n e m a z a j e d n i k o g a s a m i k s o l i d i j s k i m ili m i k s o f r i g i j s k i m . D a p a e , i n i s e d a j e t o p j e s m a s l i n a p j e s m a m a divljih p l a n i n s k i h p a s t i r a . " L . C h a l k o k o n d v l e s , o p i s u j u i e t n o g r a f i j u P o d u n a v l j a , k a e d a s u D a a n i , a p o d t i m e r a z u m i j e v a M o l d a v c e koji s e n a l a z e u b l i z i n i I s t r o s a , pruaju do Lituanije i Sarmata. O n i su se smatrali kao j e d a n izabran i s p o s o b a n n a r o d . Z a r a z l i k u o d o n i h koji g o v o r e j e d n i m t e istim j e z i k o m , d i o s t a n o v n i k a g r a d o v a T r a n s i l v a n i j e g o v o r i j e z i k o m P e o n a c a , a d r u g i a k i m koji j e s l i a n s o n i m talijanskim.3"9 D a k a k o , taj j e j e z i k z a b i z a n t s k e a u t o r e b i o j e z i k b a r b a r a . T o s e vidi k a d a s e g o v o r i o b o g a t o m f e u d a l c u C h r v s o s u , koji j e b i o v l a k e n a c i j e , 3 1 0 a z a k o j e g a s e k a e d a j e g o v o r i o svoj j e z i k , b a r b a r s k i j e z i k ali i g r k i . T o j e i shvatljivo k a d a s e z n a d a j e grki jezik bio slubeni, o d n o s n o dravni. To je bio jezik k u l t u r n o g i d u h o v n o g s t v a r a l a t v a . K a k o s u Vlasi svoje d u h o v n o s t v a r l a t v o p r e n o s i l i u s m e n o m p r e d a j o m , t e i z r a a v a l i r a z n i m s i m b o l i m a koji s u o n d a n j e m k u l t u r n o m b i z a n t s k o m svij e t u bili n e p o z n a t i , o n i s u z a njih b a r b a r i , o d n o s n o m i k s o b a r b a r i koji s v o j o m djelatnou nagrizaju integritet Bizantskog Carstva. U t o m se smislu za V l a h e u p o t r e b l j a v a p o j a m genos, k o j i m se niti u k l j u u j u p r a v o m s m i s l u rijei, a n i t i iskljuuju iz b i z a n t s k o g s v i j e t a . 3 " Aethnos]c k o l i k o e t n o k u l t u r n o g t o l i k o i p o l i t i k o g a k a r a k t e r a , ali s a s a m o s v o j n i m i z a s e b n i m e t n i k i m k o n o t a c i j a m a . N a k o n r e e n o g a n a m e e s e p i t a n j e : kojoj k u l t u r n o j tradiciji p r i p a d a j u t i b a l k a n s k i V l a s i ? J e r , i a k o s u bilingvisti t e i a k o p r i p a d a j u p r a v o s l a v n o j d u h o v n o j sferi, oni ipak ne pripadaju bizantinitetu. Z a p r a v o u djelima bizantskih a u t o r a oni se s p o m i n j u ili k a o barbari o d n o s n o miksobarbari, ije su n a z n a k e k a r a k t e r i s t i n e za s o c i j a l n o - p o l i t i k e s t r u k t u r e etnie i gentes. Ti su pojmovi tijekom v r e m e n a od antike do kraja Bizantskog C a r s t v a doivjeli e v o l u c i j u i involuciju.
3 8

06 N. C h o n i a t a e , Historia, I., 5, p. 617; F H D R HL/1975., str. 282, n. 19:...T6TE Se K a l TOV 8op-ua>.6Tcov Ttc, iepecov, eic, TOV A t p o v a[%\ia\(>Toq a i t a y o p e v o i ; , 8 e v T c u TOV ' A a a v acpe6fjvai, 8i opocpcoviac, bc, i'Spic, ifjc, TOV BXa^wv cpcovfjc, eic, tXeov OCUTOV eKKa^ovpevoc,.

O postojanju zasebnog vlakog jezika u vrijeme Drugoga bugarskog carstva vidi i: R. L. Wolff, nav. dj., str. 187.
307

G. Ostrogorski, nav. d j , str. 467.

308

Nicephori G r e g o r a e , Historia, V I I I , 14, p. 379. O tom pjevanju vidi: V. Jagi, Gradja za slovinsku n a r o d n u poeziju, R a d J A Z U , 37, 1876, str. I l l s; P. Matkovi, R a d J A Z U , 42/1878, str. 153 s. Laonici Chalcocondyles, 72 ( D ) , 78 (B); F H D R IV./1982./str. 454, n. 6. E. Stanescu, Byzance et les pays.., str. 428-429. N. Choniate, Historia, I I , 3, p. 643, 644; F H D R III./1975, str. 288, n. 20. K. Lechner, nav. d j , str. 74-75.

309

310

311

84

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14, 25-115 (1995)

J o o d najstarijih v r e m e n a , p o e v i o d H o m e r a , pa H e r o d o t a rije Bar314 baros j e z n a i l a ovjeka koji g o v o r i n e r a z u m l j i v i m j e z i k o m . K a d a se je, osobito n a k o n p e r z i j s k i h r a t o v a , iskristalizirala nacionalna svijest, o d n o s n o svijest o samom 315 sebi G r k a , o n d a p o j a m Barbaros stoji u korelaciji s p o j m o m Hellnes. N a i m e , d o k R i m l j a n i n i s u bili u k l j u e n i u h e l e n s k i k u l t u r n i k r u g , o n i su za G r k e b a r b a r i . A k a d a j e G r k a n a k o n 147. prije K r . p o s t a l a j e d n a o d r i m s k i h k o l o n i j a , o n d a R i m l j a n i n i s u bili vie barbari j e r su bili u k l j u e n i u g r k u k u l t u r u . N a k o n Constitutio Antoniniana 212. godine kranske ere k a d svi s l o b o d n i g r a a n i u g r a d o v i m a p r o v i n c i j a R i m s k o g a C a r s t v a d o b i v a j u r i m s k o g r a a n s k o p r a v o , p o j a m barbari u p o t r e b l j a v a s e z a n a r o d e izvan g r k o - r i m s k o g a k u l t u r n o g a k r u g a . 3 1 6 K a d a k r a n s t v o M i l a n s k i m e d i k t o m 3 1 3 . g o d i n e d o b i v a svoj j a v n o - p r a v n i l e g a l i t e t , i m e u j a v n o s t i izbija s u k o b i z m e u poganstva i kranstva, p o j a m Hellenesgubi k u l t u r n u k o n o t a c i j u i n a p r o s t o o z n a a v a poganstvo.3" U s p o r e d o s t i m p o j m o m u b i z a n t s k o j s e l i t e r a t u r i o d V I . d o XIV. stoljea javlja p o j a m miksobarbaros.31* K a k o je o t o m p o j m u , n j e g o v u z n a e n j u i p r o s t o r n o m o d r e e n j u p o d o s t a r a s p r a v l j a n o , 3 1 9 n e b i h s e ovdje d u l j e z a d r a o n a t o m e . Ali i p a k t r e b a rei d a j e o n u k l a s i n o m g r k o m j e z i k u o z n a a v a o heleniziranogstranca koji s e p o k o r a v a v l a s t i m a h e l e n s k i h z a k o n a . 3 2 "
312

312

313

II II., 867: N a i T i oro Kapv fyyrjo-aTo apapocpovcov.

A gruborjene Karee povede Nasto - prijevod T. Mareti, ( H o m e r i Ilias edidit Guilelmus Dindrof. Editio quinta correctior q u a m curavit C. H e n t z e . Paris I Iliadis I-XII. Editio stereotypa. Lipsiae in aedibus B. G. Teubneri, 1937.).
3l3 314

H e r o d o t , I., 1.

H. Werner, Barbarus, u: N e u e Jahrbcher fr das klassische Altertum, Geschichte und deutsche Literatur XXI. (1918.), str. 389-408, v. 392; H. Bentson, Griechische Geschichte..., str. 100.
315

Franois Cahtelet, La naissance de l'histoire. Argument 7. Les dition de minuit, (Paris, 1962.), str. 55-56. K. Lechner, nav. dj., str. 74 ss; H a n s Ditten, BF IV/1972., str. 273 ss.

316

317

K. Lechner, nav. dj., str. 7-37; H. Ditten, BF IV./1972., str. 274. Inae u svom prvotnom znaenju pojam barbarus upotrebljava se i u pravnim tekstovima (v. Cod. Just. IV, 412; Nov. X X L ) . Nicolae-Serban Tanasoca, Les Mixobarbares et les formations politiques du Xi e siecle, u: Revue R o u m a i n e d'Histoire XII./l (1973.), str. 73 s (dalje: R R H ) ; dotle E. Stanescu, N E H IIL/1965., str. 45 ss, smatra da se taj pojam u bizantskoj literaturi pojavljuje tek u XI. stoljeu. Uz navedene bibliografije vidi jo: V. Tapkova-Zaimova, Les MLEOBAPBAPOI str. 615-619.

318

319

Pod tim pojmom Hesychie razumijeva ljude koji nisu bili niti Grci a niti barbari, nego jedni i drugi (ap. E. Etienne, Thesaurus G r a e c a e linguae, (Paris, 1833., s. v.). Platon, hvalei g r a a n e Atene, m e u ostalim, kae da su njezini stanovnici Heleni daleko od svog mijeanja s barbarima (...) Mi ivimo kod istih Helena, a ne kod miksobarbara... (Platon, Menexenes VIL, 245 C E ) . Zapravo, p r e m a Platonu, ova helenska istoa Atenjana koja je ostvarila aristokratski politiki sustav kao prirodnu posljedicu iste rase po roenju ooyovia predodredila ih je da budu jednaki pred zakonima iaovoula, i a o r a A u m . Meutim, tiranija koja 85

320

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14,25-115 (1995)

M e u t i m , k a k o j e podruje Donjeg D u n a v a o d n o s n o Paristriona bila d o d i r n a z o n a r a z n i h n a r o d a n a k o j e m s u se, k a k o k a e M i h a e l A t t a l i a t a , g o v o r i l i svi j e zici,

321

E. S t a n e s c u s m a t r a da su p o d tim p o j m o m u X I . stoljeu bizantski a u t o r i

322

shvatili j e d n u n o v u e t n i k u , lingvistiku i p o l i t i k u s t v a r n o s t . K a k o z a t u s t v a r n o s t n i s u i m a l i p r i k l a d n i j i naziv, o n d a s u j e i z r a a v a l i p o j m o m m i k s o b a r b a r o s . Do XIV. stoljea tim se p o j m o m u bizantskih a u t o r a oznaavaju u g l a v n o m K u m a n i , T u r c i i P e e n e z i , koji s u z a A n u K o m n e n u h e l e n i z i r a n i b a r b a r i n a pograninim podrujima Bizantskog Carstva.
323

T e k u X I V . s t o l j e u taj p o j a m

o b u h v a a i Vlahe. N a i m e , Nicifor G r e g o r i e , govorei o g r a a n s k o m r a t u iz g o d i n e 1 3 4 1 . - 1 3 4 7 , k a e d a s u u e t a m a V l a h a M o m i l a , koji j e b i o s a v e z n i k I v a n a K a n t a k u z e n a , bili ljudi p r e m a n a i n u i v o t a m i k s o b a r b a r i . 3 2 4 T a k o e r i I v a n K a t r a res325 u jednoj openito je od svojih p j e s a m a g o v o r i o n e k o m N e o f i t u nakazi i miksobarbaru bio Bulgaroalbanitovlah?26 koji j e p o e t n i k o j p r i p a d n o s t i b i o V l a h , a p o v a n j s k o m i z g l e d u A l b a n a c , a

je plod nejednakosti i pomanjkanja homogenosti jednog n a r o d a ne moe se uspostaviti u Ateni (Plat. Menexenos V I , 237 B - C i VIII. 238 E- 239 A), a stanovnici grada Kdreja, atenski stanovnici Karije, jesu miksobarbari (Xenophontis Historia G r a e c a I I , 1, 15; Xenophontis Historia G r a e c a recensuit O t t o Kelle. editio minor. Lipsiae in aedibus B. G. Teubneri 1908.; Helenska historija. Uvod, prijevod i n a p o m e n e Milena Duani, Matica srpska, Novi Sad, 1980, str. 56). Vidi opirnije: Barbaras, u: T h e s a u r u s G r a e c e linguae II./1833, col. 119-121. O grkim izvodima s p r e f i k s o m - m i x , openito sa znaenjem hibrid, o d n o s n o pokvarenost u antikoj literaturi vidi opirnije u: Nicolae-Serban Tanasoca, R R H XII./1 (1973.), str. 68 ss.
321

Michaelis Attaliatae Historia, p. 204; F H D R III./1975, str. 72, n. 7: 'EOp-uUeuo Se K a i TO Jtapd "IaTpov KaxoiKOWv pii;opdppapov. 7tapdKeivToa y a p TTJ o%Qr\ TOUTOD noXkai K a l peydXoa rtoXeic,, ex: 7tdar|C, yX(oaar\c, o"uvn,yuivov e / o D a o u TcXijGoc,.

322 E. Stanescu, Ryzance et les pays.., str. 404. A na drugome mjestu pod tim pojmom on vidi j e d n o obiljeje izmeu polubarbarstva i barbarstva koje bi znaenje imalo i u ranoj antici (v. E. Stanescu, N E H , III./1965, str. 51, n. 1). 323

A n a C o m n e n e , Alexiade V I I , I X , 3 ^ ; X , I I , 7 ; X . I V , 10; X I , I I , 7 ; X I V , I I I , 1 ; X I , I I , 9; X V , I I , 3; X V , V, 2; XV, V I , 2. esta u p o t r e b a ovoga pojma u Aleksijadi pokazuje znanstvenu preciznost same A n e K o m n e n e , konzervativni ksenofobni mentalitet (v. Nicolae-Serban Tanasoca, R R H XII./1 (1973.), str. 71, n. 59); N. C h o n i a t a e , Historia, p. 273.
324

Nicephori G r e g o r a e X I V , 4, 5, str. 704.

325

1. Dujev, B'lgarski dumi v'v vizantijski stihove ot X I V vek, str. 130-150; Gy. Moravcsik, Bizantinoturcica I. 2 /1958, str. 324. J o a n n i s O Katraris 25, v. 51-54; F H D R III./1975, str. 518, r. 25, 51-54:

326

pi^opdp(3apov TI Tepac, Tijv pev yevvr |v e o f BA.dxoc, 'AA.paviTr|c, Se Tfjv o y i v Toft Se CKspaToc, TT)V Beonv BovXyapaXPaviToPA.dxoi;. O Boulgaralbaniblahos vidi bilj. 242, str. 43. 86

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14, 25-115 (1995)

K o n a n o u Janinskoj Kronici z a g o d i n u 6 9 0 8 , o d n o s n o 29. l i s t o p a d a 1399. g o d i n e , i a k o s e i z r i i t o n e s p o m i n j e p o j a m m i k s o b a r b a r o s , i p a k s e o d n o s i n a njega k a d a govori o izvjesnom B o n g o s u Serboalbanitobulgarovlahos.327 N a v e d e n i primjeri jasno govore da su miksobarbari za bizantske a u t o r e p o v r n o h e l e n i z i r a n i s t r a n c i koji s e n a l a z e n a p o d r u j u B i z a n t s k o g C a r s t v a , o d n o s n o e t n i k o g m i j e a n j a . 3 2 8 D a p a e , k a d a s e u z m e u o b z i r d a taj p o j a m u p o t r e bljavaju u g l a v n o m b i z a n t s k i a u t o r i , neprijateljski n a s t r o j e n i p r e m a s t r a n c i m a , p r o e t i d u h o m a r h a i z a c i j e e t n o n i m a u r e t o r i k o j funkciji s p j e o r a t i v n i m s a d r a j e m , o n d a j a s n o o d r e u j e i k o n z e r v a t i v n i m e n t a l i t e t tih a u t o r a t r a d i c i o n a l n o g d u h a . 3 2 9 B e z o b z i r a n a sve n i j a n s e k o j e s e o d r a a v a j u u b i z a n t s k i h a u t o r a k a d a s e slue ovim p o j m o m , on je u sebi predstavljao ne s a m o o d r e e n i stupanj evolucije n e g o i involucije i z m e u R h o m e j a c a i B a r b a r a , o d n o s n o p l u r i n a c i o n a l n u etniku m j e a v i n u n a p o d r u j u B i z a n t s k o g C a r s t v a ali izvan o k v i r a i d u h a b i z a n t s k e kult u r e i civilizacije. 3 3 " S v a k a k o d a , k a d a j e rije o V l a s i m a , o n d a p o j m o v i b a r b a r i m i k s o b a r b a r u n a t o injenici t o i h u p o t r e b l j a v a j u p u r i s t i , p r o e t i a r h a i z i r a j u i m k o n z e r v a tivnim drave. T r e b a s e prisjetiti d a s u V l a s i j o p o t k r a j X I I . stoljea p a n a d a l j e p o s t a l i z n a a j a n v o j n o - p o l i t i k i i m b e n i k , t o s v a k a k o nije m o g l o o s t a t i b e z o d r a z a n a svijest i n t e l e k t u a l a c a toga d o b a . Z a p r a v o jo od uspjenog u s t a n k a 1185.-1186. g o d i n e , k a d a n a s t a j Drago bugarsko carstvo, s t r a h o d V l a h a , koji j e o d r a z n e p o v j e r e n j a p r e m a n j i m a , n e j e n j a v a . K a k o s e o n i s u p r o t s t a v l j a j u c a r s k o j vlasti i t i m e s t v a r a j u b a l k a n s k i b l o k , o n i s u b a r b a r i n e s a m o u o i m a p o l i t i k e vlasti n e g o i o n i h koji su s i n t e l e k t u a l n o g i i d e o l o k o - p o l i t i k o g stajalita t r e b a l i o p r a v d a v a t i djelatn o s t t e s r e d i n j e c a r s k e vlasti. 3 3 1 O s o b i t o t o d o l a z i d o izraaja u X I V i XV. stoljeu, k a d a B i z a n t s k o C a r s t v o doivljava svoju a g o n i j u i g u b i svoj utjecaj k a k o n a p o l i t i k o m t a k o i v j e r s k o m p l a n u , bivajui t a k o p r i m o r a n o p r i z n a t i n o v o n a s t a l e e t n o k u l t u r n e e n t i t e t e . D r u g i m r i j e i m a , svi s u o n i u o d n o s u n a bizantinitet, b e z o b z i r a n a p r a v o s l a v l j e k a o z a j e d n i k i o b l i k d u h o v n o g i z r a a v a n j a , drugi o d n o s n o barbari. To se j a s n o o i t u j e i k o d I v a n a K a n a b u t z e s a , g r e c i z i r a n o g Talijana koji 1430. mentalitetom, oni ipak odraavaju etnopolitiku stvarnost bizantske

327 328

L. J. Vranousis, zpoviicov

TOV

'Icoavvivcov , 41; F H D R IV./1982, str. 348, n. 9.

Nicolae-Serban Tanasoca, R R H XII./1 (1973.), str. 70-73. P r e m d a V. Tapka-Zaimova pojam miksobarbaros ne povezuje s etnikom kategorijom, ona ipak ne porie opstojnost Vlaha na podruju donjeg Podunavlja (v. V. Tapkova-Zaimova, nav. d j , str. 616). Nicolae-Serban Tanasoca, R R H XII./1 (1973.), str. 73-74.

329

330 ^ Tomaschek, Z u r Kunde der Hamus-Halbinsel, I I , str. 49; E. Stanescu, R E S E E XXIV./2 (1986.), str. 140; V. Tapkova-Zaimova, nav. d j , str. 615.
331

Zanimljivo je istaknuti da za N. Choniatu ustanak iz 1185.-1186. godine nije bio oslobodilaki rat, nego je to bio odraz j e d n e apostazije, ustanak jednoga barbarskog naroda koji je do o n d a pripadao bizantskoj carskoj vlasti (v. L. Mavromantis, EB, 4/1985, str. 38). 87

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14,25-115

332

(1995)

g o d i n e , p i u i k o m e n t a r o djelu D i o n i s a H a l i k a r n a k o g , definirajui p o j a m barb a r k a o s i n o n i m a l t e r i t e t a d a j e s l j e d e e n a z n a k e : nacionalitet, jezik, politiko ureenje, odgoj ali ne i vjera. Jer za njega barbari su Albanci, Bugari, Rusi, Vlasi i drugi narodi, i a k o i m a j u istu vjeru i i s t o k r t e n j e . U p r a v o k a o t o su zaHelene bili barbari 1 svi o n i koji n i s u p r i p a d a l i n j i m a i helenskom jezikuP Iz o v o g a se j a s n o vidi da su V l a s i u o i m a b i z a n t s k i h a u t o r a drugi u o d n o s u na bizantinitet ne s a m o u k u l t u r n o m n e g o o p e n i t o i u p o l i t i k o m smislu. T o j e n e s a m o o d r a z i d e o l o k o g stajalita bizantskih a u t o r a n e g o i etnopolitika stvarnost Bizantskog Carstva, koje je ve na izmaku.

Crkvena organizacija i kranstvo balkanskih Vlaha

N o , i a k o su ti barbari o z n a e n i k a o n e p r i j a t e l j i B i z a n t s k o g C a r s t v a , 3 3 4 a u barbare se u b r a j a j u i Vlasi; te i a k o su bili k r a n i , n a m e e e p i t a n j e k a k v o g je po z n a a j u s a d r a j a b i l o n j i h o v o k r a n s t v o . Ali prije n e g o l i s e o d g o v o r i n a t o , p o t r e b n o je razmotriti institucionalnu crkvenu organizaciju balkanskih Vlaha. N a k o n s t o j e Bazilije I I . 1014. g o d i n e p o t u k a o b u g a r s k o g c a r a S a m u j l a , i m e s e j e o s l o b o d i o o p a s n o s t i k o j a m u j e prijetila s a sjevera, p r i p o j i o j e 1018. g o d i n e t e d i j e l o v e B i z a n t s k o m C a r s t v u . S u o e n i s p o j a v o m V l a h a , koji su se b o r i l i p r o t i v Biz a n t a , a koji s u bili r a s p r o s t r a n j e n i p o itavoj B u g a r s k o j , k o j a j e p o s t a l a j e d n a o d b i z a n t s k i h t e m a , o n j e n a s t o j a o staviti i h p o d svoju vlast. 3 3 5 T a k o Bazilije I I . B u g a r o u b o j i c a 1020. g o d i n e izdaje hrizovulju k o j o m n a s t o j i p o n o v n o r e g u l i r a t i p r o s t r a n i t e r i t o r i j o h r i d s k e a r h i e p i s k o p i j e . U toj se hrizovulji, m e d u o s t a l i m , i t a : isto tako, svi gradovi koji su bili zaboravljeni poveljom mojeg visoanstva bit e ipak podvrgnuti vlasti istoga sakrosanktnog arhiepiskopa koji e pobirati crkveni porez od

Ioannis Canabutzae magistri ad principem Aeni et Samothraces in Dionysium Halicarnasensem Commentarius, ed. M. Lehnerdt, Lipsyae, 1890.; K. Krumbacher, nav. dj., str. 561; Gy. Moravcsik, Byzantinoturcica I. 2 /1958., str. 320-321.
333

J o a n n e s Kanabutzes, p. 35,13-25:... Xyouev ti x ppPapov oSv voexai rcepi xfj jitaxEco, XX voexai 5 i x yvo Kat xf)v ykxxav Kai xfiv x^iv xfj 7tokixeia Kai xf|v jtaiSeixnv. 'Hp.e y p Xpiaxiavoi vxe Kai ulav niaxiv xovxe Kai v fSjtxicu,a u,ex noXX&v 8vv U.C0 PapPpou ouev Kai X.youev xo BouXypoD, xo BXxou, xo 'AXPavixa, xo T o-dcou Kai Ka6e!;fj x aXXa Gvn. Ootco Kai oi "EXXr\vEq uiav 7CTXiv xovxe uex xv u.a> nvxa ooi a a a v xo yvov axv Kai xfj yXcoaari xfj XX.r|viKfj \cXovv PapfSpoD. Ivan Dujev, Byzantinoturcica, u: Medioevo Byzantino-Slavo, vol. III., (Roma, 1971.), str. 560 s.
3 3 4

335

P. S. Nasturel, Vlacho-balcanina..., str. 224 s; Isti: Les Valaques de l'espace byzantin..., u: Les Aroumains..., str. 69. 88

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14,25-115 (1995)

svih p a i o d V l a h a koji ive r a s p r e n i p o itavoj B u g a r s k o j i T u r a k a Vardara koji su

338

336

.?podruja

unutranjosti granica

bugarskih.

131

Vanost ove carske d i p l o m e je viestruka, iako neki sumnjaju u njezinu autentinost. U njoj s e j a s n o o p i s u j e t e r i t o r i j koji s p a d a u n a d l e n o s t o h r i d s k e a r h i e p i s k o pije, a to su i t a v a Srbija, B u g a r s k a , M a k e d o n i j a i j u g o i s t o n a A l b a n i j a . " N a d a l j e , u njoj s e p r v i p u t s p o m i n j u vlaki vjernici koji s u r a t r k a n i n a i t a v o m p o d r u j u t e a r h i e p i s k o p i j e , t a k o r e i n a i t a v o m B a l k a n u . Z a njih o s n i v a i z a s e b n u e p i s k o p i j u , poznatu k a o vlaka episkopija, koju Mathias Gy6ni lokalizira na p o d r u j u B a b u n e , s j e v e r n o o d P r i l e p a u blizini V e l e s a , g d j e s e n a l a z e d v a s e l a s i m e n o m G o r n j i i D o n j i V r a n o v c i , a ta se e p i s k o p i j a n a z i v a Vreanotes t o se s v a k a k o prije m o e i d e n t i f i c i r a t i s Vranjem. R a z l o g o s n i v a n j u o v e e p i s k o p i j e , k o j a j e p o s t o j a l a p o d o h r i s k o m d i j e c e z o m j o o d 1087. d o 1 1 8 3 . g o d i n e , a i u d o b a s r p s k i h v l a d a r a U X I . i XIV. stoljeu Vardarski Turci su zapravo narod turskoga etnikoga karaktera koji k a o takvi figuriraju u bizantskim izvorima. Ali tko su ovi Turci, pitanje je jo otvoreno (v. Gy. Moravcsik, Byzantinoturcica I. 2 /1958, str. 43-44; R. Janin. Les Tures Vardariotes, u: E c h o s d ' O r i e n t . Revue bimestruelle de Theologie, de Droit C a n o n i q u e , de Liturgie, d'Archologie, d'Histoire et de G e o g r a p h i e Orientales, 29 (1930.), 436-449.
3 3 7

33

..Kai a a e t e p a JteX .eitpriaav K o t p a EKTC, TWV oiyiXXcov tfjc, a a i A e i a c , p o v , t a m a

K a t x e i v TV a i n v aytcoTaxov pxifto"K07tov K a i X . a p a v e i v x KavoviKv axtov 7tvTC0v K a i v n&aav BovXyapav BXxcov K a i t w v jtepi t v B a p S a p e i o v ToupKov, ocoi
EVTC, Boa)XyapiKf)v pcov e i a i . . .

H. Geizer, U n g e d r u c k t e und wenig b e k a n n t e Bistmerverzeichnisse der oerientalischen Kirche I I , u: BZ II. (1893.), str. 46. O n i koji sumnjaju u autentinost ove carske diplome istiu daje to falsifikat iz 14. stoljea kako bi se opravdala crkvena politika cara Duana. Meutim, ako bi se to prihvatilo, ipak je teko povjerovati u falsificiranje svih dijelova koji se spominju u njoj. U n a t o t o m e ne bi bilo n e o s n o v a n o prihvati li se miljenje da su se u 14. st. koristili sadraji starijih diploma u sastavljanju novih (v. E. Stanescu, R E S E E VI./3 (1968.), str. 428, n. 73). H. Geizer, BZ II. (1893.), str. 41^42; Franz Dlger, Regesten der Kaiserurkunden des ostrmischen Reiches. I. Teil. M n c h e n u n d Berlin, 1924, Ns 806-808; L. de Thalloczy-C. J i r e e k - M . Sufflay, Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia I, (Wien, 1913.), str. 15-16, Ns 58-59; Mathias Gyni, LEvech vlaque de l'Archve' bulgare d'Achris au X I I C - X I I I C siecles, u: E S R 1/1948, str. 150-152; B. Grani, Kirchenrechtliche Glossen zu d e n vom Kaiser Basileios II. d e m autokephalen Erzbistrum von Achrida verzlichen Privilegeien, u: Byzantion XIII./1937, str. 395415; G. Ostrogorski, nav. d j , str. 215; P. S. Nasturel, Vlacho-balcanica.., str. 235.
340 339 338

M. Gyni, E S R I./l 9 4 8 , str. 231-233; P. S. Nasturel, Les Valaques de l'space byzantin.., u: Les A r o u m a i n s . . , str. 71; Isti: Le Christianisme romain a l'poque des invasions barbares ( C o n s i d e r a t i o n s et faits nouveaux), u: Buletinul Bibliotecii R o m a n e , IX. ( X V ) , s. n. Freiburg im Brisgau, 1984, str. 233-234 (nije mi bio d o s t u p a n ) ; F o n t e s Fraecae historiae Bulgaricae, VIII./1968, str. 105, (dalje: F G B H ) . Dominik Mandi ( H M , 18-19/1956, str. 21) ovu je episkopiju smatrao slinom misionarskim biskupima o d n o s n o narodnim biskupima na Z a p a d u , kakav je bio napd. biskup Hrvata (episeopus C r o a t o r u m ) iz prve polovice XI. do druge polovice XII. stoljea.

89

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14,25-115

(1995)

u X I V . stoljeu, nije b i o t o l i k o vjerske n a r a v i - i a k o to nije b e z n a a j n o , j e r su p o 341 stojali i s v e e n i c i t e v l a k e e p i s k o p i j e - k o l i k o e k o n o m s k e n a r a v i . R i j e je o c r k v e n o m p o r e z u kanonikonu, koji su vjernici m o r a l i p l a a t i r a d i 342 uzdravanja episkopa i popova. Uz tu e p i s k o p i j u u X I V . i XV. s t o l j e u s p o m i n j e se i n e k o l i k o d r u g i h v l a k i h e p i s k o p i j a , k a o to je o n a u L e r i n i ( F l o r i n i ) u G r k o j ili u P r i l e p u , a s p o m i n j e se 1335. g o d i n e . S p o m i n j e se i e p i s k o p i j a o n a D o m n i k o s a u Valachiji ( T h e s a l i j i ) , k o j u j e s p o l o a j a s u f r a g a n a E l a s o n a A n d r o n i k I I . P a l e o l o g 343 p o d i g n u o u r a n g m e t r o p o l i j e , d a s e 1513. g o d i n e spoji s m e t r o p o l i j o m E l a s o n a . 344 Ivan K a t r a r e s spominje n e k o g a vlakog m o n a h a Neofita. Drugi se p a k Neofit, v l a k o g r o d a , s p o m i n j e k a o b i s k u p G r e b e n a , n a g r a n i c i E p i r a i Tesalije, koji j e u m r o 1481. godine.345 Nadalje iguman iz Dlyukusada, E u t h y m i e , vlakoga r o d a 1 3 4 8 . g o d i n e b i o j e a r h i m a n d r i t i p r o t o s i n e l m a n a s t i r a Valahije (sc. T h e s a l i j e , Z . M.).346 N o , i p a k , s a m o s e p o sebi n a m e e p i t a n j e : z a t o s e d o 1020. g o d i n e n e s p o minje nijedna vlaka biskupija? O p e n i t o se s m a t r a da razlog t o m e t r e b a traiti u injenici t o s u B u g a r i n a s i l n o n a m e t n u l i V l a s i m a k r a n s t v o i s t o n o g o b r e d a i s l a v e n s k i j e z i k . P o svoj s u prilici prije t o g a p r i p a d a l i k r a n s t v u z a p a d n o g o b r e d a , 3 4 7 m o d a a r i j a n s k o g ili s e m i a r i j a n s k o g t i p a . T o s e m o e zakljuiti p o t o m e
341

Naime, u crkvi sv. Klimenta Ohridskog otkrivenje rukopis na grkom jeziku iz XI. stoljea u kojem se nalazi i ova reenica: 'Icoavvri iepe Tfj CCYICOTOCTTI mo-icojrij T>V BX%(>v. Ivan, sveenik presvete episkopije Vlaha (kod P. S. Nasturel, BF VII./1979., str. 101-102; Isti: Vlacho-balcanica..., str. 236.

342

Diogenes A. Xanalatos, Beitrge zur Wirtschaft- und Sozialgeschichte M a k e d o n i e n s im Mittelalter hauptschlich auf G r u n d der Briefe des Erzbischofs Theophilactos von Achrida. Diss. Mnchen, 1937., str. 38-39; B. Grani, Byzantion XIII./1937., str. 413-415; M. Gyni, E S R I./l 948., str. 154, n. 10, F G H B VI./l 965., str. 47; P. S. Nasturel, BF VII./l 979., str. 101-102. Vlasi su zapravo izbjegavali plaati crkvenu desetinu i na drugim podrujima. To se vidi iz pritube krbavskog biskupa iz godine 1396., koji, meu ostalim, kae da Vlasi (a ovdje se radi o vlahiziranim Morlacima) nisu plaali desetinu ni njemu, a niti njegovim predasnicima: Murlacho nullam decinam solvunt nec tempore m e o r u m predecessorum solverunt (potcrtao, Z. M.) (Farlati, Ulyricum Sacrum IV, 96; S. Dragomir, Vlahii si Morlacii, Cluj, 1924., str. 715; D. Mandi, H M , 18-19/1956., str. 40, n. 23).
343

P. S. Nasturel, Le Crhistianisme.., str. 233-234; Isti: Les Valaques de l'espace..., u: Les Aroumains..., str. 71.
344

Vidi bilj. 326.

345 P. Schreiner, Die Byzantinischen Kleinchroniken I., (Wien, 1975.), str. 654; II. (Wien, 1977.), str. 525; P. S. Nasturel, Les Valaques de l'espace u: Les Aroumains..., str. 73.
346

J. Darouzes, Les regestes des actes du Patriarcat de Constantople, IV. (1377-1410.), Paris, 1979., I./6, 66 (nije mi bio dostupan); P. S. Nasturel, Les Valaques de l'espace byzantina..., u: Les Aroumains..., str. 74.

Jaques Zeiller, Lexpansion du christianisme dans la pninsule des Balkans du I e r au V sicle, u: R I E B I. (1934.-1935.), str. 414-419; Isti: Les premiers sicles chrtiens en Thrace, en Macdoine, en Grce et a Constantinople, u: Byzantion, 3 (1926.), str. 215-231; J. Schrijnen, Le latin chrtien devenu langue comune, u: Revue des tudes Latines, 12 (1934.), str. 96-116; P. Lemerle, RH 211/78/2 (1954.), str. 265-308; Z. Mirdita, Das Christentum und seine Verbreitung in Dardanien, u: Balcnica IV/1973., str. 83-93; Isti: Alcuni aspetti del 90

347

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14, 25-115 (1995)

to se je u p r a v o na t o m p o d r u j u arijanstvo, o d n o s n o semiarijanstvo i najdue o d r a l o ; a t o s e tie o b r e d a , o n d a s e t o m o e vidjeti n a o s n o v i vjerske t e r m i n o l o gije na n j i h o v u j e z i k u . 3 4 8 M e u t i m , i a k o im je n a m e t n u t o pravoslavlje, a s njim i n a c i o n a l n i j e z i k d o t i n i h a u t o k e f a l n i h crkvi, o n i su u svojim c r k v a m a i liturgiji pjevali na vlakom jeziku.349 No koliko je to njihovo pravoslavlje bilo o r t o d o k s n o , pitanje je za sebe.350 I p a k je p o z n a t o da se k o d njih o s j e a prelamanje pravoslavne dogme i prakse s njihovim univerzalnim vrijednostima.351 U z m e li se u o b z i r K e k a u m e n o v o k a z i v a n j e o t o m e da su V l a s i n e v j e r n i i s t i n a , rije je o V l a s i m a Tesalije, E p i r a i G r k e - te b o g u m i l s t v o , ta za b i z a n t s k e p i s c e - m n o g o l i k a herez (hepolyeides hairesis), k a r a k t e s t i n a za p o d r u j e na k o j i m a su ivjeli b a l k a n s k i V l a s i i iji su bili izraziti p r e d s t a v n i c i - a ta je h e r e z a u r a z n i m o b l a s t i m a i r a z n i m v j e k o v i m a n o s i l a r a z l i i t e n a z i v e 3 5 2 - shvatljivo j e o n d a t o njih o v o prelamanje pravoslavne dogme i prakse s njihovim univerzalnim vrijednostima. Valja i s t a k n u t i d a j e r e l i g i o z n o k r a n s t v o n o m a d s k i h s t r u k t u r a i s p r e m i j e a n o s e l e m e n t i m a poganstva i praznovjerja.353 1 koliko god su p r o s t r a n a planinska p o d r u j a b i l a d a l e k o o d k r a n s t v a , a u I X . s t o l j e u n a P e l o p o n e z u j o ive p o g a n s k e cristianesimo fra gli Albanesi in epoca bizantina, u: Le minoranze ethniche e linguistiche. Atti del 2s Congresso Internazionale. Piana degli Albanesi. 7/11 settembre 1988, vol. I, (Palermo, 1989.), str. 173-180.
348

Vidi o t o m e opirnije: C. Poghirc, Romanisation linguistique.., u: Les A r o u m a i n s . . , str. 26-29; P. S. Nasturel, Les Valaques de l'espace byzantin.., u: Les A r o u m a i n s . . , str. 70; M. Gyni, E S T L/1948, str. 154, n. 9. 349 Vidi bilj. 3 0 8 , str. 58.

350

O religiji i kranskim praznicima vidi opirnije: Dragoslav Antonijevi, Obredi i obiaji balkanskih stoara. SANU. Balkanoloki institut. Posebna izdanja knj. 16, (Beograd, 1982.), str. 116-155. J. K. Campbell, H o n o u r , Family and Patronage, (Oxford, 1964.), str. 353-354 (cit. kod D. Antonijevi, nav. d j , str. 117). A papa Grgur IX. (1227.-1241.), u pismu kralju Beli IV. od 14. XI. 1234. godine, izriito kae da Vlasi, iako se imenom smatraju kranima (...), imaju obiaje i o b r e d e koji su kranskom imenu neprijateljski (vidi bilj. 64, str. 12). Zanimljiv je p o d a t a k i idovskog rabina, Benjamina de Tudela, koji u svom putopisu, opisujui Vlahe, m e u ostalim, kae: (...) ne ispovijedaju niti kransku vjeru. Njihova imena idovskog su porijekla, pa neki ak i vele da bijahu Zidovi koji narod nazivahu braom (Viajes de Benjamin de Tudela 1160-1173, ed. Ignazio Gonzles Llubera, Madrid, 1918., str. 61 s).
352 351

Aleksandar Solovjev, Fundajajiti, Patareni i Kudugeri u vizantinskim izvorima, u: Z b o r n i k radova knj. X X I . SAN. Vizantinoloki institut knj. 1, (Beograd, 1952.), str. 125. O Bogumilima vidi jo opirnije: Ivan Dujev, I Bogomili ne4i paesi Slavi e la loro storia, u: M e d i o e v o Bizantino-Slavo I, (Roma, 1965.), str. 251-282, (s veoma bogatom bibliografijom); M. Mileti, I. Krstjani di Bosnia alla luce dei loro m o n u m e n t i i pietra, Orientalia Christiana analecta, n. 149, Roma, 1957.; Jaroslav idak, Studije o Crkvi Bosanskoj i Bogumilstvo, Zagreb, 1975.
353

P. S. Nasturel, Le Christianisme roumain a l'poque des invasions barbares.., str. 234-238; Isti: Les Valaque de l'espace byzantin.., str. 70-71.

91

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14,25-115 (1995)

s t r u k t u r e , 3 5 4 miljenja s a m , k a o stoje v e i s t a k n u t o , d a j e i t o k r a n s t v o b i l o i p a k a r i j a n s k o g , o d n o s n o s e m i a r i j a n s k o g k a r a k t e r a . N a t a k a v z a k l j u a k n a v o d i i njih o v o l a k o prelaenje iz j e d n o g vjerskog sustava u drugi, k o n k r e t n o iz kranskog u i s l a m . O v a j z a k l j u a k p o d u p i r u i h e r e t i k a u e n j a te p o k r e t i s r a z l i i t i m n a z i v i m a koji s u bili p r i s u t n i n a o v i m p o d r u j i m a . U o s t a l o m , r a z n i h e r e t i k i p o k r e t i s u o d r a z sloene politike i socijalne stvarnosti na o d r e e n o m p r o s t o r u i u o d r e e n o m vrem e n u . T o s e j a s n o o i t u j e u b o g u m i l s t v u , ijem j e irenju n a z a p a d n o m dijelu B a l k a n s k o g p o l u o t o k a u d o b a K o m n e n a pridonijelo ujedinjenje p r o s t r a n i h balkanskih teritorija.355 O irenju te h e r e z e u B i z a n t s k o m Carstvu iscrpno n a m govore A n a K o m n e n a , 3 5 6 Niceta C h o n i a t e s 3 5 7 i drugi.358 D a p a e , bizantski autori n a m govore i o k o l o n i z a c i j i h e r e t i k a na p o d r u j u Trakije u V I I I . stoljeu, i to u vie n a v r a t a . 3 5 9 Sirenje b i z a n t s k o g pravoslavlja s m a t r a l o se je neprijateljskim i n o m , zbog ega su V l a s i svojim b o g u m i l s t v o m p o j a a v a l i svoje p o l i t i k o i s o c i j a l n o n e p r i j a t e l j s t v o p r e m a b i z a n t s k o j c a r s k o j vlasti. 3 6 " A a k o s e o v o m e d o d a d a s u s e n a p o d r u j u B a l k a n a d u g o o d r a l i e l e m e n t i g n o s t i c i z m a i n j e m u slini, 3 6 1 o n d a j e shvatljivo t o vjers k o p r e l a m a n j e k o d V l a h a . A k a k o su se p r i t o m e u liturgiji sluili svojim, a ne g r k i m j e z i k o m , i a k o s u bili k r a n i , o n i s u z a b i z a n t s k o - k o n z e r v a t i v n i m e n t a l i t e t bili b a r b a r i . 3 6 2 Ve j e r e e n o d a j e bogumilstvo bilo m n o g o l i k a h e r e z . K a o j e d a n o d oblika t e h e r e z e m e u V l a s i m a j e h e r e z a Fundajajita? Ne ulazei u analizu sadraja te hereze, vano je istaknuti da znaenje i m e n a d o l a z i od g r k e rijei founda -funda sa z n a e n j e m torba. Z a n i m l j i v o je da se isl a m i z i r a n i V l a s i D i b r e , K i e v a , S k o p l j a i S a r - p l a n i n e z o v u Torbei.364 K a k o t o i m e

354 355

P. S. Nasturel, Les Valaques de I'espace byzantin..., u: Les Aroumains, str. 71.

I. Dujev, I Bogomili..., str. 281. Zapravo, p r e m a miljenju suvremenih povjesniara bogumilstvo se smatra kao the first E u r o p e a n link (prva europska karika) tisugodinjeg lanca koji je poeo u III. stoljeu poslije Krista Manijevim propovijedanjem u Mezopotamiji i pripojeio se je Albigenzima u junoj Francuskoj u XIII. stoljeu (I. Dujev, nav. dj., str. 251-252).
356

A n n e C o m n e n e , Alexiade III., (Paris, 1945.), str. 178,5-182, 23 (ed. B. X. Leib). Niceta Choniatae, Thesaurus Orthodoxiae, u: PG CL, coli. 28c-29a.

357 358

I. Dujev, nav. dj., str. 259; Alois Schmaus, D e r Neumanichismus auf dem Balkan, u: Saeculum 2/2, (Mnchen, 1951.), str. 277. 1. Dujev, nav. dj., str. 265. Isto, str. 266, 280. Isto, str. 263. H a n s D i t t e n , BF IV./1972., str. 287-298.

359

36U

361

362 363

G e r h a r d Ficker, Die Phundagiagiten. Ein Beitrag zur Ketzergeschichte des byzantinischen Mittelalters, (Leipzig, 1908.), str. 1-86,129-277; I. Dujev, nav. dj., str. 258. A. Solovjev, nav. dj., str. 126.

364

92

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi..

Povij. pril. 14, 25-115 (1995)

s e m a n t i k i o d g o v a r a i m e n u Fundajajiti, s m a t r a m d a s u t i i s l a m i z i r a n i Vlasi o s t a c i srednjovjekovnih Bogumila na n a v e d e n o m podruju. D r u g i o b l i k b o g u m i l s t v a n a o v o m e p o d r u j u j e s u patareni.365 O t o m e n a m j a s n o g o v o r e i zakljuci S i n o d e iz 1316. g o d i n e . Tako je Crkveni zbor - k a e F r . R a k i - dran pod heraklejskim metropolitom i eksarhom sve Trakije i Makedonije sudio popu Garijanu, optuenom da je bio kod patarena i prihvatio krivu vjeru bogumilsku.366 B e z o b z i r a n a sve k o n t r o v e r z e , b i t n o j e d a s e m a n i n e j s k i i z r a z Katari n a p o d r u j u M a k e d o n i j e , o d n o s n o p o d r u j u V l a h a z a m i j e n i o s i m e n o m patareni i postao sinonim za bogumile.357 S l j e d e i o b l i k b o g u m i l s t v a u V l a h a u M a k e d o n i j i j e s u Kudugeri, i to j o p o e t k o m XV. stoljea. O b i n o s e s m a t r a d a j e ovaj n a z i v sirijskog p o r i j e k l a , koji j e u X I . stoljeu bio o z n a k a za D r u e . 3 6 8 Ta h e r e z a bila karakteristina ne s a m o za V l a h e u M a k e d o n i j i n e g o i za V l a h e u H e r c e g o v i n i . 3 6 9 N i s a m ulazio u analizu doktriniranih sadraja n a v e d e n i h hereza. To uostalom i nije b i l a n a m j e r a o v o g a r a d a . O t i m f e n o m e n i m a p o s t o j i v e o m a b o g a t a l i t e r a t u r a . J e r t i s u h e r e t i k i f e n o m e n i , k o l i k o g o d s u z n a a j n i p o svojim r e l i g i o z n i m , d o k t r i n a r n i m , s o c i j a l n i m ili p a k p o l i t i k i m a s p e k t o m , j o vie z n a a j n i i z b o g r e c i p r o n i h o d n o s a n a r o d a r a z l i i t i h g e o g r a f s k i h p a i k u l t u r n i h p r o s t o r a , i t o i z m e u Azije i Biz a n t a te i i z m e u B i z a n t a i b a l k a n s k i h n a r o d a . 3 7 0 U t o m e je o s o b i t o bogumilstvo u s v i m svojim r a z l i i t i m o b l i c i m a i m a l o v e o m a z n a a j n u u l o g u . Z a p r a v o taj vjerski sinkretizam kod pastirskih, o d n o s n o n o m a d s k i h populacija, koje su sklone ne s a m o p r i r o d n o j religiji n e g o i k o j e k a k v i m p r a z n o v j e r j i m a , j a s n o se o i t u j e u svojstvu m i m i k r i j e p r e m a s l u b e n o j P r a v o s l a v n o j crkvi, ija j e b i z a n t s k a d u g o t r a j n a i

' Naziv pataren potie od imena milanske etvrti Pataria, gdje su se prodavale stare stvari (PATES) i gdje se je skupljao milanski proletarijat (v. Glossarium mediae et infimae latinitatis conditum a Carolo du Fresne D o m i n o Du Cange, VI./1886, str. 21, s. v. Patarinus; Fr. Raki, Bogumili i Patareni, Zagreb, 1931. 2 ; J. Goetz, Kritische Beitrge zur Geschichte der Pataria. Arachiv fr Kulturgeschichte 12 (1914.), str. 17,164 ss; G. Schwartz, Die Herkunft des N a m e n s Pataria, na istome mjestu, str. 402 s; A. Solovjev, nav. d j , str. 128. Meutim, I. Dujev, smatra da to dolazi od rijei Pater noster po kojem su se sljedbenici ove hereze nazivali Patareni, Patarini kao narodni naziv (v. I. Dujev, nav. d j , str. 277; Isti: Byzantino-slavica, 19 (1958.), str. 318-319; Isti: BZ, 51 (1958.), str. 214.
366

Fr. Raki, nav. d j , str. 489. A. Solovjev, nav. d j , str. 126-130,145.

367 368

Du Cange, Glossarium mediae et infimae graecitatis, I I , A p p . s. v. Koinov/epoc,; M. Mileti, nav. d j , str. 82, smatra d a j e ime Kuduger prvotno oznaavao m o n a h a koji je nosio torbu, a o n d a je postao sinonim za heretika; Dragoljub Dragojlovi, Kudugeri kod balkanskih naroda, u: Balcanica VIII./1977, str. 129-135. J. idak, Crkva bosanska, (Zagreb, 1940.), str. 86; A. Solovjev, nav. d j , str. 135-144.

369

370

Definirajui bogumilstvo, A. Schmaus kae d a j e o n o : die letzte umfassende religise Ost-West Bewegung, die im Zeitalter der Kreuzzge danach strebt, das in der Kirche organisierte Christentum durch eine Religion eigener, im Wesen dualistisch-gnostischer Prgung zu ersetzen (A. Schumaus, Saeculum 2, 2 (1951.), str. 271. 93

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14, 25-115 (1995)

s l o e n a liturgija, p o p r a e n a r a z n o r a z n i m i n e r a z u m l j i v i m o b r a s c i m a , b i l a n e s h v a tljiva, p a i t e k o o d n o s n o s a m o p o v r n o prihvatljiva. 3 7 1 V e a n a l i z a o b r e d a i o b i a j a tih p a s t o r a l n i h p o p u l a c i j a , b e z o b z i r a n a posljed i c e n a v e d e n i h d u a l i s t i k i h h e r e z a , k o j e s v a k a k o n i s u n e b i t n e u s t v a r a n j u svjeton a z o r a i r e l i g i o z n i h p r e d o d b i p o k a z u j u o p s t o j n o s t dvaju r a z l i i t i h s a d r a j a u njih o v u k u l t u r n o m i d u h o v n o m p o i m a n j u svijeta i o v j e k a u n j e m u , a to je m e d i t e r a n s k i i i n d o e u r o p s k i s a d r a j . Z a r a z l i k u o d m e d i t e r a n s k o g , koji j e stariji i k a r a kteristian za s e d e n t a r n e kulture, indoeuropski je mlai i karakteristian za k u l t u r e doljaka. To je p r i s u t n o u s v a k o d n e v n o m ivotu Vlaha, to se m o e d o k u iti a k o s e m a k a r i p o v r n o a n a l i z i r a j u o d r e e n i f e n o m e n i k a o t o s u s v e t o s t ognjita, o d n o s p r e m a g o s t u , z n a a j o b i t e l j s k o g i v o t a i r o d b i n s k i h v e z a , p a t r i j a r h a l n i a u t o r i t e t , u l o g a e n e u o b i t e l j s k o m i v o t u i t a k o dalje. Sve se to o d r a a v a i u n j i h o v u m i t s k o m t u m a e n j u i p o i m a n j u svijeta i i v o t a koji j e o d r a z n e p r e s t a n o g s u - k o bljavanja b o a n s t v a i d e m o n a . U p r a v o o n a k o k a o u p r e d k l a s i n o j G r k o j g e o m e trijskog stila u u m j e t n o s t i . J a s n o j e d a s e t a k a v m e n t a l i t e t t e k o m o e ukljuiti u j e d n u n a m e t n u t u c r k v e n u i n s t i t u c i j u s t o n o u t v r e n i m liturgijskim k u l t n i m o b r e d i m a . V l a s i su, istina, g r a d i l i c r k v e n e o b j e k t e , tovali svece, a o s o b i t o sv. N i k o l u . Ali sve j e t o b i o s a m o o d r a z vanjskog predstavljanja b e z stvarnoga vjerskog i crkvenog sadraja. J e r , k a k o istie G u s t a v VVeigand, Vlasi ( F r a e r i o t i ) 3 7 1 a i m a j u o d r e e n u averziju p r e m a k l e r u i crkvi. Z a njih j e v a n i j e d a i m d i j e t e p o s t a n e r a z b o j n i k , n e g o d a s e posveti d u h o v n o m zvanju.372 Stoga K e k a u m e n o v a konstatacija da su Vlasi n e v j e r n i , b e z b o n i , nije i m a o s a m o r e t o r i k o i z r a a v a n j e , n e g o o d r a z u p r a v o n a v e d e n e s t v a r n o s t i r e l i g i o z n e misli n a o v i m p o d r u j i m a . N a v e d e n a k o n s t a t a c i j a K e k a u m e n a nije u s a m l j e n a u b i z a n t s k o j l i t e r a t u r i . J e r N i c i f o r - G r e g o r i j e ( 1 2 9 5 . - 1 3 5 9 . ) u d o b a p r o v a l e b a r b a r a s m a t r a V l a h e z a n a r o d k o j e m u s e n i k a d nije m o g l o v j e r o v a t i . 3 7 3 T o p o t v r u j u i n a r o d n e p o s l o v i c e n a r o d a koji k o h a b i t i r a j u s Vlasima, a koje se o d n o s e na vjerolomnost vlakog m e n t a l i t e t a .

Politiko-socijalne strukture balkanskih Vlaha i njihova ekonomska djelatnost

to n a m bizantski autori pruaju o politikim i socijalnim s t r u k t u r a m a i e k o n o m s k o j d j e l a t n o s t i V l a h a ? M o e s e s l o b o d n o r e i , v r l o m a l o ili n i m a l o . S r e d n j o v j e k o v n a h i s t o r i o g r a f i j a t a k o r e i , k a k o istie G . O s t r o g o r s k i , nije posveivala nikakav interes za unutarnju strukturu drave, osobito za e k o n o m s k e
3 7 1 371a

1 . Dujev, nav. dj., str. 276.

U Albaniji je dio njih islamiziran i to je poznata sekta Bektaija, a dio je ostao u pravoslavlja
372

Gustav Weigand, Die A r u m u n e n . E t h n o g r a phisch-philologisch-historische U n t e r suchungen ber das Vol der sogenannten M a k e d o - R o m a n e n o d e r Zinzaren, II. (Leipzig, 1895.), str. 117. Nicephors Gregorios Historiae II., str. 247; M. Gyni, AAASH/I.-3-4 (1952.), str. 513.

373

94

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14, 25-115 (1995)

okolnosti. N o , u n a t o t o m e na osnovi pojedinanih p o d a t a k a m o e se kol i k o - t o l i k o d a t i o d r e e n a , i a k o blijeda, slika s o c i j a l n e , p o l i t i k e o r g a n i z a c i j e Vlaha i njihove e k o n o m s k e djelatnosti. O s n o v n a institucija s o c i j a l n e t i p i n o v l a k e o r g a n i z a c i j e b e z s u m n j e j e katun. K o l i k o g o d se o t o m e r a s p r a v l j a l o , i p a k se o njegovoj s t r u k t u r i i funkciji miljenja 375 dijametralno razilaze. U z r o k t o m e svakako t r e b a traiti u p r i s t u p u objanjenja i s h v a a n j u p o j m a vlah. N a i m e , historiografija j e n e k i h b a l k a n s k i h n a r o d a , p a i bivih j u g o s l a v e n s k i h z e m a l j a , p o l a z e i o d r o m a n t i a r s k i h stajalita m l a d o g a K o n s t a n t i n a J i r e e k a i S t o j a n a N o v a k o v i a , k a o t o j e v e r e e n o , p o r i c a l a svaki e t n i k i s a d r a j p o j m u vlah, s m a t r a j u i g a s i n o n i m o m z a pastira. J e r , p r e m a n a v e d e n i m s h v a a n j i m a , p o e v i j o o d X I I . stoljea, u t i m j e z e m l j a m a v e l i k a v e i n a p a s t i r s k i h z a j e d n i c a s l a v i z i r a n a , o d n o s n o g r e c i z i r a n a ili a l b a n i z i r a n a . S h o d n o t o m e i s o c i j a l n a institucija katun nije bila h o m o g e n a , n a k r v n o m s r o d s t v u z a s n o v a n a , e t n i k a i socijalna struktura,376 d o t l e je za veinu rumunjskih z n a n 374 375

374

G. Ostrogorski, nav. d j , str. 436-437.

M. S. Filipovi, Katun u naoj historiografiji, u: Simpozijum o Srednjovjekovnom K a t u n u odran 24. i 25. novembra 1961. (Sarajevo, 1963.), str. 9-17.

M. S. Filipovi, Struktura i organizacija srednjovjekovnih katuna, u: Simpozijum o srednjovjekovnom k a t u n u . . , str. 45-120. Meutim, Branislav urev, Teritorijalizacija katunske organizacije do kraja XV. veka, u: Simpozijum o srednjovjekovnom katunu.., str. 143-170, smatra da su to u biti zajednice ueg srodstva; dok N a d a Klai misli da termin katun m o e imati vie znaenja (...). On oznaava i prvi stoarski katun, kao i imanje jednog, recimo, vlakog velikaa ili, barem plemia, dotle Ivan Boi misli da naziv katun ne bi znaio teritorijalno prostranstvo, ve nain udruivanja (Radovi. A N B H , knj. LXXIII. Odjeljenje drutvenih nauka, knj. 22. Sarajevo, 1983, str. 171). Albanski, pak, medievista Selami Pulaha smatra da su to pastoralne zajednice u jakim rodbinskim odnosima i zovu se p r e m a njihovim patronimima. On je, p r e m a S. Pulahi, bio sezonskoga karaktera uvjetovan o ljetnoj pai. Pa zato su bili u stalnom pokretu (v. S. Pulaha, Kontribut pr studimin e ngulitjes s Katuneve dhe krijimin e fiseve n Shqiprin e Veriut n shekujt XV-XVI (Contribution a l'tude de la territoralisation des Katun et de la formation des Fis en Albanie du n o r d ) , u: Studime historike 1/1975. (Tiran), str. 75-110, (dalje: SFf); Isti: Mbi gjallrimin e lidhjeve farefisnore n Shqiprin e Veriut n shek. X V I - X V I I (La reprise des liens gentilices et la formation des fis en Albanie du nord dans les X V I - X V I I sicles, u: SH 2/1975, str. 121-145. P r e m a M. Sufflayu na albanskom su teritoriju nastala tri plemenska oblika, a u Crnoj Gori dva: to su primarna, a to su ilirska plemena koja su nastala tijekom rimske vladavine, te sekundarna prije XIV. stoljea i to ukupno 13 albanskih plemena, a od kraja XIV. stoljea u sjevernoj Albaniji kao posljedica turskih nasrtaja i nestanka postojeih dravica iz katuna nastaju plemena koje smatra za tercijarna; dotle kod Crnogoraca postoje dvije gentilne formacije, a prva su slavenska plemena iz vremena nakon njihova dolaska na Balkan i iz K a t u n a u X I V stoljeu nastaju nova p l e m e n a (v. M. Sufflay, AAAJE II./1924.), str. 198 ss; Isti: Srbi i Arbanasi, Beograd, 1 9 2 5 , str. 51-126). Daleko bi nas odvelo kada bih se zadrao i dalje na donoenju stajalita drugih srpskih, pa i ostalih autora koji su u vrijeme bive Jugoslavije pisali o navedenim problemima. Osnovni je nedostatak svih tih razmiljanja da se pojmu vlah, to se tie vremena sve do XVI. stoljea, negira etniko znaenje i sadraj, to nikako, kao to se pokazalo i iz ovoga rada, nije prihvatljivo (v. Anca Tanasoca, D e s p r e acceptiunile terminulu vlah in istoriografia iugoslava, u: Cercetari de istorie si civilisatie sudest european, I I I , 1968, Bucaresti, 1987.).

376

95

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14,25-115 (1995)

s t v e n i k a katun, k a o o s n o v n a socijalna inistitucija, b i o k a r a k t e r i s t i a n s a m o z a V l a h e s j e v e r o z a p a d n o g a b a l k a n s k o g p o d r u j a , iji su i z d a n a k i I s t r o r u m u n j i u Is377 tri. Z a o s t a l e p a k V l a h e n a B a l k a n u t a s e s o c i j a l n a institucija n a z i v a l a / a / c a r e , a s a s t o j a l e su se od vie s r o d n i h obitelji p o d v l a u elnika ili kihaje ( o d t u r s k o g kem haia, a l b a n s k i qehaia ehaja). To se j a s n o vidi iz p o d a t a k a K e k a u m e n a , koji, g o v o r e i o p r i p r e m a m a u s t a n k a V l a h a p r o t i v b i z a n t s k e vlasti g o d i n e 1066., k a e d a ti Vlasi Tesalije zajedno s obiteljima od mjeseca travnja do rujna obitavaju na plani19 nama Bugarske, a zimi u Tesaliji? Ali i u n a t o t o m e , ne m o e se p o r e i s l i n o s t 3W funkcije i z m e u katuna i falcara. B e z o b z i r a n a n a v e d e n a razliita miljenja o k a r a k t e r u i k o n o t a c i j i s o c i j a l n e i n s t i t u c i j e katuna, t r e b a i p a k n a g l a s i t i d a j e o n p o z n a t k o d svih p a s t o r a l n i h p o p u lacija i t o k a k o k o d V l a h a , A l b a n a c a , B u g a r a i G r k a , t a k o i k o d S r b a , u C r n o j G o r i , Hercegovini, d a l m a t i n s k o m primorju, na podruju Cetinske krajine i Velebita.381 P r i t o m e s v a k a k o t r e b a i m a t i n a u m u d a j e p o j a m katun o s t a v i o t r a g a i u t o p o nimiji. T a k o s e u s r e b r n o j b u l i d e s p o t a N i c e f o r a D u k e i z 1266. g o d i n e m j e s e c a r u j n a , k o j o m N i k o l i M a l i a s e n u p o t v r u j e sve p o s j e d e m a n a s t i r a M a c r i n i t i s s a e ,
377

August Kovaec, Jezik istarskih Rumunja, u: Annales. Anali za istarske in mediteranske studije - Annali di Studi istriani e mediterranei. 6. Sries historia et Sociologia 2., Koper, 1995., str. 69. T h . Capidan, Romanii nomazi, u: Dacoromani, V/1927., str. 214-215 i 341-342; Isti: Les M a c e d o - R o u m a i n s . Esquisse historique et descriptive des populations R o u m a i n e s de la Pninsule balcanique, Bucarest, 1937., str. 43^16; Anca Tanasoca et Nicolae-Serban Tanasoca, A n n c i e n n e t et diffusion du Catun Vlaque dans la Pninsule balkanique au Moyen XX age, u: R E S E E XXVII, 1-2 (1989.), str. 144. G. Weigand, opisujui pastoralnu zajednicu balkanskih Vlaha, a osobito Fraeriota, kae d a j e elnik xceXiyy jo potkraj X IX . stoljea bio glava zajednice koji je pod sobom imao grupu od 20 do 200 obitelji. elnik je upravljao traenjem panjaka, on je plaao porez, carinske pristojbe itd. lanovi zajednice koji su mu bili podloni, bili su duni ve p r e m a broju svojh ovaca davati izvjesna davanja. S druge strane veina stada (pokatkada i po desetak tisua) bilo je njegovo vlasnitvo. On je t a k o e r imao funkciju suca i raspolagao je ivotom i smru svojih podanika.(v. G. Weigand, nav. dj., L, str. 185-187).
379

378

Kekaumen, Strategikon, p. 258; F H D R III./1975., str. 32, n. 7:... e i n v x o 8e Kai Jtp BXxou KOV e t a i x Kxrjvri i>\i&v Kai ai y u v a K e vv; a x o i enov e i t opn BoiAy a p i a omto yp e^oucn xrcov, v a x xcov B^a^cov Kxf|vr| Kai ai cpau,iA,iai a x v eiaiv n ' AKOIXXIOV p.T)v to XejtxepPpioi) unv v 'b\yr|>.o peoi Kai \|/v>xpoxxoi XJIOI. Th. Capidan, Romanii nomazi, u: Dacoromania V/1927., str. 231-232; Anca Tanasoca et Nicolae-Serban Tanasoca, R E S E E X X V I I / 1 - 2 (1989.), str. 140-141. Ipak treba istaknuti da je vaj pojam posvjedoen i kod M e g l e n o r u m u n a (v. Anca Tanasoca et Nicolae-Serban Tanasoca, R E S E E XXVII./1-2 (1989.), str. 141). Rije falcare doalzi od latinskog faix srp, kosa, a zapravo znai dio zemljita u obliku srpa koje je po svoj prilici bilo zauzeto od grupe obitelji. Kako ova rije nije postojala kao apelativ u jeziku M a c e d o - R u m u n a , T h . Capidani smatra d a j e ova socijalna organizacija stara (v. T h . Capidan, Les M a c e d o - R o u mains..., str. 43-44).
381
3 8 0

Silviu Dragomir, Vlahii din nordul Peninsulei..., str. 114. P r e m a Petru Skoku, Etimologijski rjenik hrvatskog ili srpskog jezika I.III., Zagreb, 1971 -1973., s. v. Katun, najstariji p o d a t a k za postojanje katuna bio je iz godine 1278.: Miroslau blacus de C a t o n o Ladovich:

96

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14,25-115 (1995)

s p o m i n j e K a t u n koji s e n a l a z i n a p o d r u j u D e m e t r i a d e , u k r a j u g d j e s e n a l a z i m n o g o b r o j n a vlaka populacija. Isto se tako u Zlatnoj buli iz g o d i n e 1 2 8 9 , kojom car A n d r o n i k II. Paleolog potvruje posjede manastira Svete Marije Eleuzejske, s p o m i n j e u Tesaliji V l a h o k a t u n , n a z v a n t a k o e r P r a k t i k a t u s .
382

Takvih t o p o n i m a

i m a i na p o d r u j u Albanije, k a o to su K a t u n a , K a t u n e t , L a k a t u n i i dr. Iz naved e n i h p r i m j e r a , a o s o b i t o i z o n i h s p o d r u j a Tesalije, j a s n o s e vidi d a j e t a s o c i j a l n a i n s t i t u c i j a k a r a k t e r i s t i n a u p r a v o z a vlaki e t n i k i e l e m e n t n a p r o s t o r i m a B a l k a n skog poluotoka. ilirska, traka,
383

N e u l a z e i u p r o b l e m e t i m o l o g i j e rijei k a t u n , z a k o j u p o s t o j e miljenja d a j e uraloaltajska, protubugarska?84 odnosno paleobalkanski zajedniki s u b s t r a t r u m u n j s k o g i a l b a n s k o g j e z i k a koji j e , zahvaljujui V l a s i m a , p o s t a o p a l e o b a l k a n s k i 3 8 5 ili p a k p r e d i n d o e u r o p s k i , 3 8 6 valja i p a k n a g l a s i t i d a n j e z i n o p r v o p o javljivanje u p i s a n i m i z v o r i m a n e t r e b a t r a i t i u s r p s k i m k r a l j e v s k i m p o v e l j a m a , n e g o u djelima bizantskih autora. Rije je o j e d n o m z n a a j n o m k o d e k s u u kojem se spominje dogaaj povezan s a Sv. G o r o m A t h o s , koji j e izvjesni m o n a h I v a n T r a c h o n i t e s o k o g o d i n e 1 1 0 9 . r e d i g i r a o i u v a se u g r k o m k o d e k s u 3 8 2 iz XV. s t o l j e a u m a n a s t i r u I v i r o n . U t o m se kodeksu nalaze pisma koja su razmijenjena izmeu patrijarha Nikole (1084.-1118.) u v r e m e n u i z m e u 1100.-1104. g o d i n e 3 8 7 i cara, te ih je objavio P h . M e y e r . 3 8 8 I v a n T r a c h o n i t e s , koji j e b i o protos A t h o s a , p r i a o imigraciji V l a h a n a p o l u o t o k A t h o s u d o b a c a r a Aleksija I. K o m n e n a i patrijarha N i k o l e . Tu su Vlasi d o l i s o b i t e l j i m a i s t a d o m . A t o se b r o j a V l a h a t i e on k a e : Vlaha je u cijelosti bilo tristotine obitelji. poelio nametnuti Carje rekao da desetinu?89 katuni pripadaju patrijarhu tako da je on esto njima

D o l a z a k t i h t r i s t o t i n e obitelji V l a h a s a svojim s t a d o m s v a k a k o j e p o r e m e t i o m i r i r e d m a n a s t i r s k o g ivota, a njihove su e n e , iako o d j e v e n e k a o m u k a r c i , p o s t a l a grijena p r i g o d a i n a p a s t koja je m o n a h e odvraala od molitvenog i meditativnog ivota. Tu je, d a k a k o , n a s t a o r a z d o r u n u t a r m o n a k e zajednice, zbog ega

382

M i k l o s c i h - M l l e r I V , str. 31 (dalje: M M ) ; MM V, str. 255; F H D R I V / 1 9 8 2 , str. 112, n. 2; 114, n. 4 ( M i k l o s i s c h - M l l e r , Acta et d i p l o m a t a G r a e c a m e d i i aevi, v o l . IV (1871.), V. (1887.) (Wien).
383

A n c a Tanasoca et Nicolae-Serban Tanasoca, R E S E E XXVII./1-2 (1989.), str. 141. Vidi o t o m e opirnije: M a t h i a s Gyoni, E S R I./2 (1948.), str. 38, n. 1.

384

385

1. 1. Russu, E t n o g e n e z a romanilor, Bucuresti, 1 9 8 1 , str. 290-292; A n c a Tanasoca et Nic o l a e - S e r b a n Tanasoca, R E S E E XXVII/l-2/(1989.), str. 142.
386

K . Otir, Illyro-Thrakisches, AAAJE 1 /12 (1923.), Beograd, str. 115. M. Gyni, E S R I./2 (1948.), str. 30 ss.

387

388

D i e H a u p t u r k u n d e n fr die Geschichte der Athosklster grsstenteils zum ersten Male h e r a u s g e g e b e n u n d mit Einleitung versehen von Ph. Meyer, Leipzig, 1 8 9 4 , st. 163-183; F H D R I V / 1 9 8 2 , str. 51-59.
389

D i e H a u p t u r k u n d e n , p . 164; F H D R IV/1982, str. 52: T p i a K a i a i y a p c p a p e X i a r n a a v ajravxec, oi BXxoi, 6 8e aaiX.ei>c, m - r o w o ; e^eyEv e t v a i x& TtaTpipxTI w a t e K a i EKttxiav 7toXAKic, f|ouW]6ri EIC, a x o l x ; etvai... 97

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14,25-115 (1995)

su se p a t r i j a r h i c a r u m i j e a l i u n e m i l u situaciju. U r a z m j e n i p i s a m a i z m e u c a r a i p a t r i j a r h a vidi se da je b i l o rijei o d e f i n i t i v n o m u t v r i v a n j u p r a v n o g p o l o a j a V l a h a . K a k o s u ovi V l a s i bili o r g a n i z i r a n i u katounai p o d v l a u p a t r i j a r h a , c a r j e o n d a o d l u i o d a i h i z u z m e i z n j i h o v i h fiskalnih o b v e z a . I z o v o g a s e j a s n o vidi d a j e k a t u n k a o o s n o v n a socijalna organizacija V l a h a bio p o z n a t p u n o ranije u bizants k i m i z v o r i m a n e g o l i u s r p s k i m c a r s k i m p o v e l j a m a i d a j e t a k v i h katuna n a H e l k i d i k u b i l o vie, te da su p o e t k o m X I I . s t o l j e a u B i z a n t u , k a o i u Srbiji u X I I I . s t o l j e u , c a r e v i u s t u p a l i svoja fiskalna p r a v a p a t r i j a r h u o d n o s n o C r k v i . 3 9 0 K a t u n k a o o s n o v n a s o c i j a l n a institucija s p o m i n j e se i u Aktima manastira Lavre iz XII. stoljea. U i n v e n t a r u t o g m a n a s t i r a s p o m i n j e se i n e k o l i k o v l a k i h katounai s p o d r u j a M o g l e n a , koji su bili d o n a c i j a a r h o n t a N i c e f o r a K e f a l a s a . U t i m se, Aktima s p o m i n j u i p a n j a c i k o j i m a r a s p o l a u V l a s i na p o d r u j u V o d e n a . 3 9 1 B e z o b z i r a na razliitost u nazivim n a v e d e n e socijalne institucije V l a h a , o n a j e , i p a k , z a j e d n i k a z a sve V l a h e , t o j e s t i A r u m u n e , M e g l e n o r u m u n e , o d n o s n o V l a h e s j e v e r o z a p a d n o g a b a l k a n s k o g p o d r u j a . 3 9 2 A k o s e pojavljuje n e g d j e d r u g dje izvan v l a k o g e t n o g e o g r a f s k o g p r o s t o r a - k a o t o j e v e s p o m e n u t o u D a l m a ciji, i n a p o d r u j u M o r l a k a - o n d a j e t o s a m o o d r a z m i g r a c i j a iji f e n o m e n nije b i o stran ne samo na balkanskim prostorima. N o s i t e l j i j a v n o p r a v n e i p o l i t i k e vlasti k o d V l a h a bili s u u g l a v n o m b o g a t i i vieniji ljudi. To su s v a k a k o elnici koji su bili r o d o v s k i g l a v a r i i koji su uz u p r a v n o - p r a v n u vlast p o k a t k a d a i m a l i i v o j n i k u , k a o t o s e j a s n o vidi i k o d K e k a u m e n a , 3 9 3 k a d a govori o p r i p r e m a m a u s t a n k a V l a h a g o d i n e 1 0 6 6 , o d n o s n o Niceta C h o n i a t a , k a d a g o v o r i o vlakoj dinastiji A s e n i d a koji s u bili o r g a n i z a t o r i u s t a n k a p r o t i v b i z a n t s k e vlasti 1 1 8 5 . - 1 1 8 6 . g o d i n e . 3 9 4 Uz elnike u b i z a n t s k i m se i z v o r i m a s p o m i n j e i vlaki arhont Georgije Pachymer govori o izvjesnom Taranosu, koji je 1259. godine bio arhont Tesalije, inae
390 391

Anca Tanasoca et Nicolae-Serban Tanasoca, R E S E E XXVII./1-2 (1989.), str. 143.

Actes de Lavra, p r e m e r e parti: des origines a 1204, dition diplomatique p a r P. Lemerle, A. Gouillon, N. Svoronos avec la collaboration de Denise Papachryssanthon, Paris, 1970.; A p p e n d i c e I I , gdje su citirani vlaki katounai, I, 46 (kod Anca Tanasoca et Nicolae-Serban Tanasoca, R E S E E XXVII/1-2 (1989.), str. 144, n. 23).
392

S. Dragomir, Vlahii.., str. 114; Anca Tanasoca et Nicolae-Serban Tanasoca, R E S E E XXVII/1-2 (1989.), str. 144.
393

K e k a u m e n o s t Strategikon, p. 258; F H D R III./1975, str. 32, n. 7; M. Gyni, Les premiers mentions historique des Vlaques des M o n t Balkans, u. AAASH I./3-4 (1952.), str. 502, n. 39. N. C h o n i a t a e Historia, I, 5, p. 485; F H D R III./1975, str. 254, n. 9. P. S. Nasturel donosi p o d a t a k o dobroiniteljici manastira sv. Ivana Prodromskog na planini Mnsi blizu Sera (Makedonija). Taj je d o k u m e n t iz godine 1344. ili 1345. i kae d a j e Marseinga kupila j e d a n atelje za m o n a h e . Pod ovim pojmom P. S. Nasturel razumijeva titulu njezina supruga. On to tumai kao t s el i n g a, grka rije enskoga roda i rumunjski pridjev m a r e velik. Iz toga zakljuuje da je ona bila u d a n a za velikog elnika vlakog porijekla. Uostalom, tekst spominje i jednog manastirskog p r o s k a t h e m e n a (v. pojmom P. S. Nasturel, Les Valaqued de l'espace.., u: Les A r o u m a i n s . . , str. 63).

394

98

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14, 25-115 (1995)

tast Ivana Duke Anela.395 P o svoj j e prilici p o s r i j e d i ista o s o b a ili i m e n j a k T a r a n o s ,

koji je u E p i r u , u T z e r m e n i k o n u u a r h o n t i j i H o t e a h o v s k o j i m a o svoju d o m e n u i 396 c r k v u sv. N i k o l e . P r e t p o s t a v l j a s e d a j e p o d s r p s k i m u t j e c a j e m n a s t a o p o j a m vojvoda, k a k o n a p o d r u j u D u n a v a , ali i u j u n i m p r e d j e l i m a B a l k a n s k o g p o l u o t o k a . U p r i l o g t o m e b i o b i s v a k a k o t o p o n i m V o i v o n d a ( d a n a n j i Vasiliki, Z . M . ) , n e d a l e k o d o M e t e o r a i z m e u T r i k a l e i K a l a m b a k i a . U p o t v r d i t o m e P. S. N a s t u r e l d o n o s i i f r e s k e s e o s k e crkve Vitsa u E p i r u na kojima je predstavljena raskona bizantska nonja vrlog d o s t o j n o g v o j v o d e M i h a j l a T h e r i a n o s a i n j e g o v a s i n a G e o r g i j a , koji s u 1412. g o d i n e s a g r a d i l i c r k v u p o s v e e n u sv. P a r a s k e v i M o n o d e n d r i j s k o j . 3 9 7 U n a t o n a v e d e n i m p r a v n o - p o l i t i k i m f u n k c i j a m a , u n u t a r s a m i h v l a k i h zaj e d n i c a b i z a n t s k a j e vlast i m a l a svoje p o l i t i k e p r e d s t a v n i k e . Svi s u b a r b a r i b i l o z b o g j e z i k a ili p a k u l j u d b e n i h o d l i k a , a r e e n o j e d a s u Vlasi, z a b i z a n t s k u vlast, bili b a r b a r i , p o t p a d a l i p o d b i z a n t s k o g a p r o v i n c i j a l n o g s t r a t e g a o d n o s n o a r h o n t a . Njih j e i m e n o v a o s a m b i z a n t s k i c a r . I z r a z i t j e p r i m j e r t o m e N i k o u l i t s a , o k o j e m n a vie mjesta govori i K e k a u m e n . 3 9 8 S u v r e m e n i su v l a h o l o z i zakljuili da su b a l k a n s k i Vlasi bili o r g a n i z i r a n i u j e d n o j hijerarhiji p o d o d r e e n i m k n e z o m p o d k o j i m s u p r i m i k i u r i , tj. i n o v n i c i u biz a n t s k o j a d m i n i s t r a c i j i , 3 9 9 k a o i allagatori.m V e i z d o s a d a r e e n o g a j a s n o p r o i z l a z i d a s u b a l k a n s k i Vlasi, u n a t o s v o m e n o m a d s t v u , sa socio-politikog aspekta v e o m a strukturirana zajednica. Razliiti
395

Georgios Pachymeri I., I., 30, p. 83; FHDRIII./1975., str. 442, n. 1:... KEVO K a l yp f|T| KCC8' a T v Tfj t o T a p w v Qvyaxpx a u v c b v . . . S u v a t fjv KC uvo a t p a T T i y e v K a l jipoo"KTo"6ca.

3 9 6

D e m e t r i o s Chomatianos, LXXX., f. 155-156; F H D R IV./1982., str. 86: 'Ev -cpc xcopico i)7i TT|V pxovxiav VTI TOV X o t e a x p o v ) , Tepu,eviKG) 8 Xeyopvq}, v a v e y n e p u i v o attv uvrpovE'TCv -cv km CTavipojiriylo'u TIV TO> npo yiov p x i e p c o , e l vou.a v A y i o i Ttaxp T)U,CV N i K o X o u Jus G r a e c o r o m a n u m , cura J. zepi et P. Zepi, VIL, Atena, 1931. (reprod. Scientia Aalen, Darmstadt, 1962.) P. S. Nasturel, Les Valaques de l'espace..., u: Les Aroumains..., str. 63. Vojvoda kao vojni zapovjednik spominje se 1385. godine u svezi s Katunom Roeviem koji Vlasima daje Vojvodu (v. M l a d e n Ani, Gospodarski aspekti stoarstva Cetinskog Komitata u XIV. st., u: Acta historico-oeconomica Jugoslaviae, 14/1, (Zagreb, 1987.), str. 82, (dalje: AHOEJ).
J98
3 9 7

K e k a u m e n o s t Strategikon, p. 252,254,256; F H D R III./1975., str. 26, n. 6, str. 28, n. 6; str. 30, n. 7; H. Ahrweiler, Recherche sur l'administration de l'Empire byzantin aux IX C -XI C sicles, u: Bulletin de Correspondance hellnique, 84/1960., str. 33, 38, 39; P. S. Nasturel, Les Valaques de l'espace byzantin..., u: Les Aroumains..., str. 52, 61. Acta Zographiensa, p. 106, nr. 47; F H D R IV/1982., str. 306,307, n. 1, (Actes de Zographon, publi par W. Regel, E. Kurtz et B. Korablev, Petersburg, 1907.). Kakva je bila njihova funkcija nije mi jasno. Meutim, N. Choniatae, Historia, p. 9; F H D R III./1975., str. 342, spominje Alloge, katun u Trakiji. Iz ovoga e, po meni, moe zasigurno rei d a j e to bila o d r e e n a funkcija u rodovskoj zajednici - katunu. 99

3 9 9

4 0 0

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14,25-115 (1995)

socijalni slojevi, o s i m u p o l i t i k o j hijerarhiji, p r e d s t a v l j a l i su z n a a j a n i m b e n i k i u g o s p o d a r s k o m podruju. O t o m e ima n e m a l o p o d a t a k a u djelima bizantskih autora. K e k a u m e n , o p i s u j u i u d e t a l j e u s t a n a k V l a h a p r o t i v b i z a n t s k e vlasti, i z n o s i j e d a n r a z g o v o r v o e n p o e t k o m lipnja 1066. g o d i n e i z m e u N i k o u l i t s e , s t r a t e g a H e l l a d e s p r e d s t a v n i c i m a V l a h a u L a r i s i , u k u i V l a h a Berivoja, 4 1 " n a s t o j e i ih o d vratiti od njihovih n a m j e r a . Z a s i g u r n o je da se tu radi o n e k o m v i e n o m V l a h u , m o g u e i elniku, i a k o s e i z t e k s t a n e m o e izriito zakljuiti. A l i z a t o A n a K o m n e n a , p i u i o d o g a a j i m a iz g o d i n e 1 0 9 4 , u svojoj Aleksijadi izriito s p o m i n j e izvjesnog Pudilu (Budilu), vlakog plemia. N a i m e , kako su se K u m a n i p r i p r e m a l i n a p a s t i J e d r e n a ( A d r i a n o p o l i s ) , Nou je - k a e A n a K o m n e n a - doao izvjesni Poudilos, vlaki plemi koji je obavijestio (sc. c a r a , Z. M . ) da su Kumani preli Dunav.402 A n a K o m n e n a k a e d a j e o n b i o ekkritos, tj. izabran, t o p o d r a z u m i j e v a o v j e k a i z v i e n e obitelji, o d n o s n o , k a k o istie M . G y 6 n y , bijae elnik, p o svoj prilici v l a s n i k s t a d a koji j e l j e t n e p a n j a k e i m a o n a i s t o n i m p r e d j e l i m a p l a n i n e B a l k a n a , a z i m i n a d e s n o j o b a l i D u n a v a . 4 " 3 Z a p r a v o i z o v o g a s e j a s n o m o e zakljuiti d a j e P o u d i l o ( B u d i l o ) b i o i z P a r i s t r i o n a ( D o b r u d a ) , l o j a l a n C a r i g r a d u . Na temelju n a v e d e n i h p o d a t a k a , P. S. N a s t u r e l s m a t r a da su Vlasi na p o d r u j u D u n a v a , k o n k r e t n o P a r i s t r i o n u , bili o r g a n i z i r a n i p o d v l a u p l e m i a , a m o d a i juzija.404 U b i z a n t s k i m se i z v o r i m a s u s r e e m o i s p o j m o m prokritoj, koji znai plemstvo.405 S v a k a k o da u taj gornji d r u t v e n i sloj b a l k a n s k i h V l a h a u l a z e i veliki z e m l j i n i p o s j e d n i c i , koji s u z a s i g u r n o i m a l i n e s a m o o d r e e n u p o l i t i k o - p r a v n u , n e g o i v o j n u funkciju. N e k i o d tih v e l e p o s j e d n i k a p o z n a t i s u i i m e n i m a . J e d a n o d njih j e izvjesni C h r y s o s , z a k o g a N i c e t a C h o n i a t e s k a e d a j e b i o v l a k o g r o d a , d a j e g o v o r i o b a r b a r s k i , a t o j e , k a o t o s e vidjelo u b i z a n t s k o j t e r m i nologiji, vlaki j e z i k i d a j e B i z a n t i n c i m a z a d a v a o v e l i k e n e p r i l i k e . O n j e n a i m e 1199. g o d i n e b i o v o d a u s t a n k a p r o t i v B i z a n t s k o g C a r s t v a . 4 0 6 D r u g i j e p a k izvjesni I v a n k o , koji s e j e t a k o e r s u p r o t s t a v i o c a r s k o j vlasti, i a k o j e b i o o e n i o c a r e v u

401

Kekaumenos, Strategikon, p. 2 5 6 ; F H D R I I I . / 1 9 7 5 , str. 3 0 , n. 7: ...eiq TT)V oiiciav BepiPoov zov BXaxot>. A n n a C o m n e n e , Alexiade X , I I , 6, 2 0 - 2 3 ; F H D R I I I . / 1 9 7 5 , str. 1 1 4 , 1 2 , 6 : N W T O ; 8e KaTcc^aPovToc, IIo\)5iXo\) -nvoc, EKKpuoi) tbv BX.&xcov Kod TTJV tov Kopavcov 8id zov AccvoupEcoc, 8ia7tpaioxnv anKajjzilavzo^... O mjestu gdje su Kumani preli Dunav ima razliitih miljenja. P r e m a M. Gvoniu, AAASH 1/3^4 ( 1 9 5 2 . ) , str. 5 1 2 - 5 1 3 , bio bi to tjesnac izmeu planina Prjeslavska i Karnobadska, istono od tjesnaca Kipka. To smatra i W. Tomaschek, Z u r K u n d e d e r H a e m u s - H a l b i n s e l . . , str. 4 8 4 .
4113 404 405 406

402

M. Gy6ni, AAASH 1/3-4 ( 1 9 5 2 . ) , str. 5 1 3 - 5 1 4 . P. S. Nasturel, Les Valaques de l'espace.., u: Les A r o u m a i n s . . , str. 5 3 . Isto, str. 6 2 . Niceta Choniate Historia, I I , 3 , str. 6 4 3 ; I I I , 1 , str. 6 6 5 ss; F H D R I I I . / 1 9 7 5 , str. 2 8 2 .

100

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14.25-115 (1995)

neakinju, z b o g ega se je p r e i m e n o v a o u Aleksija.407 V l a s i s u s e dijelili n a n e k o l i k o s o c i j a l n o - p r a v n i h k a t e g o r i j a , u p r a v n o - p o s j e d o v n o m s m i s l u o n i s u vlasnici p o k r a j i n a f e u d a l a c a , m a n a s t i r a ili zavisni o d njih ili d r u g i h c r k v e n i h p o s j e d a k o d k o j i h i m j e s o c i o e k o n o m s k i p o l o a j b i o laki n e g o 408 k o d svjetovnih g o s p o d a r a , t e r o b o v i o d n o s n o pareki, t o p o d r a z u m i j e v a pridolice b e z g r a a n s k i h prava; n a d a l j e p r o s k a t h e m e n e s 4 m a to su socijalne strukt u r e k o j e s u s e n a s e l i l e n a d o m e n i c r k v e n o g ili l a i k o g g o s p o d a r a k o j i m a s u p l a a l i i n a j a m n i n u . 4 1 0 Na n i o j socijalnoj ljestvici s p o m i n j u se i douloi, s l u g e , o d n o s n o douloparoikoi; m o g u e j e ovdje rije o s l u g a m a m a n a s t i r a G o r e A t h o s ili p a k n a n e k o m v e l e p o s j e d n i k o m imanju.411 U krizobuli cari A n d r o n i k a II. P a l e o l o g a iz g o d i n e 1 3 2 1 . m j e s e c a lipnja, k o j o m s e p o t v r u j u svi p o s j e d i crkvi J o a n i n o c a , s p o m i n j u se i V l a s i astrateutoi.4'2 Po svoj prilici r a d i se o o s o b a m a k o j e n i s u b i l e vojni obveznici. P r e m d a n a v e d e n e drutvene i politike strukture jasno odraavaju raznorod n o s t g o s p o d a r s k o g p r i v r e i v a n j a , i p a k j e n o m a d s t v o o s n o v n o obiljeje i v o t a V l a h a , 4 1 3 b e z s t a l n i h n a s e l j a i p a n j a k a . S v a k a k o , t o j e ovisio o reljefu t e r i t o r i j a n a k o j e m u su p a s l i s t o k u , k l i m a t s k i m u v j e t i m a ali i o p o l i t i k i m o k o l n o s t i m a . M e u t i m , o n i koji su se svakih est m j e s e c i p r e m j e t a l i u ciklikoj izmjeni proljee-ljeto, te j e s e n - z i m a - prakticirali su t r a n s h u m a n c u , o d n o s n o p o l u n o m a d s t v o . Z a o b a o b l i k a n a v e d e n o g ivota, i a k o s e n e m o e r e i d a j e k a r a k t e -

407 408 409

Niceta C h o n i a t a e , Historia I., 4, p. 618, vidi i p. 509; F H D R III./1975., str. 282. M. Gyni, E S R I./2 (1948.), str. 39-40; D. A. Xanalatos, nav. dj., str. 62-63.

M M , I V , p . 351; F H D R IV/1982., str. 112,2. D e m e t r i o s Chomatianos, V I I , L X X X , p . 155; F H D R IV/1982, str. 84. Prema P. S. Nasturel, Les Valaques de l'espace byzantin.., u: LesAroumains..,str.64,rijekathemenes nastanjeniljudi(bezprefiksapros,koji oznaava kretanje) bili bi oni Vlasi koji su dugo vremena bili nastanjeni na o d r e e n o m podruju ili su pak njihovi potomci (vidi jo o t o m e : G. Ostrogorski, Problem iz istorije vizanti jskog seljatva, u: O vizantijskom feudalizmu, (Beograd, 1969.), Prosvjeta, sr. 392 s, 397, 400.
410

D i e H a u p t u r k u n d e n fur die Geschichte der Athosklster.., p. 163-169; F H D R IV/1982, str. 50-59; M. Gyni, E S R I./2 (1948.), str. 32; P. S. Nasturel, Les Valaques de l'espace.., u: Les A r o u m a i n s . . , str. 64; Mladen Ani, A H O E J 14/1 (Zagreb, 1987.), str. 74 ss. ; P. S. Nasturel, Les Valaques de l'espace.., u: Les A r o u m a i n s . . , str. 64 s; G. Ostrogorski, nav. d j , str. 401, 403. M M V , p . 84; F H D R IV/1982, str. 116.

411

4,2

Ovaj oblik ivota na ovim balkanskim prostorima bio je sadraj knjievnog stvarlatva od prve pisane rijei, pa kroz cijelu antiku (v. C. Heg, Les Saracatsans, u n e tribu prcde d ' u n e notice ethnographique. Paris-Copenhagne, 1925.; M. Gyni, Byzantinoslavica XII./1951, str. 39 ss. O p e n i t o o pastoralnom ivotu Vlaha u bizantsko doba vidi jo: E. Frances, Pastorii vlahi din imepriul bizantin in seculele XIII-XIV, u: Studii. Revista de istorieIX.ll (1950.),str. 139-146. Zapravo transhumanca je karakteristina za podruja Balkana jo uprahistoriji odnosno u bronano i eljezno doba (v. M. Garaanin, Z u r Frage der Trans h u m a n z in d e r dinarischen Bronzezeit, Balcanica VIII./1977, str. 37-42; N. G. L. H a m m o n d , Migrations and invasions in Greece and adjacentes Areas, New Jersy, 1976. 101

413

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi..

Povij. pril. 14,25-115 (1995)

ristian s a m o za Vlahe, postoje znaajni p o d a c i u djelima bizantskih a u t o r a . Ovdje u s e z a d r a t i s a m o n a najizrazitijim p r i m j e r i m a . T a k o v e vie p u t a s p o m e n u t i K e k a u m e n u s v o m e djelu Strategikon u p o t a n k ostima opisuje u s t a n a k G r k a , Bugara i tesalskih Vlaha, u z r o k o v a n n e s n o s n o m fiskalnom politikom bizantskog cara Konstantina X. D u k e (1059.-1067.).414 U t o m o p i s u n a l a z i s e i j e d a n v e o m a z n a a j a n f r a g m e n t koji izriito p o t v r u j e s e m i nomadizam Vlaha. M j e s e c a lipnja 1066. g o d i n e s t r a t e g H e l a d e N i k o u l i t s a v o d i j e d a n p o d u i razgovor s p r e d s t a v n i c i m a u s t a n k a s n a m j e r o m da ih odvrati od te zamisli. R a z g o v o r se v o d i u kui v e s p o m e n u t o g v i e n o g V l a h a , B e r i v o j a . I on ree Vlasima p i e K e k a u m e n - gdje su sada vaa stada i vae ene? - U brdima Bugarske odgovorite oni. Jer takav je obiaj Vlaha. Stada i njihove ene od mjeseca travnja do rujna nalaze se na planinama i to na najviim. A zar ete onda biti oderani od ljudi s ravnice koji su oito na strani cara? uvi sve to Vlasi, pokorite se njegovim rijeima.115 P o d r u j e o k o j e m j e rije, a k o j e j e K e k a u m e n z a s i g u r n o p o z n a v a o i o s o b n o , nalazilo se u t r o k u t u i z m e u gradova Larise, Trikale i Farsale, to je, dakle, p o d r u j e triju r i j e k a S a l a m v r i a s , B l i u r i a i F a r s a l i t i k o s a . M e u t i m , gdje s u s e t o n o nalazili panjaci njihove ljetne baije, o d n o s n o stanovi, teko je sa sigurnou odgovoriti.416 S l j e d e i izvor koji g o v o r i o s e z o n s k o m n o m a d i z m u p o t k r a j X I . s t o l j e a j e Aleksiada A n e Komnene. K a k o j e u p r o l j e e 1 0 9 1 . g o d i n e njezin o t a c , A l e k s i j e I . K o m n e n b i o o p s j e d a n u C a r i g r a d u s k o p n a i m o r a , i to od S e l d u k a - T u r a k a i P e e n e g a , 4 1 7 on z a p o v j e d i c e z a r u N i c e f o r u - M e l i s e n u d a t o prije z a u z m e A e n o s , m j e s t o n a u u M a r i c e , 4 1 8 pa n a s t a v l j a : da svoje regrute dijelom treba podii meu Bugarima i nomadskim plemenima (obino u narodnom jeziku zvani Vlasi). . . 4 " Iz p o s l j e d n j e r e e n i c e j a s n o se vidi d a j e A n a K o m n e n a p o z n a v a l a V l a h e i lui i h o d o s t a l i h n a r o d a n a B a l k a n u . 4 2 0 A podruje na kojem je obavljeno novaenje vojnika nalazi se na teritorijima t e m a Strumice, Soluna, Stare Bugarske, Draa, H e l a d e i Nikopola.421
414 415

G. Ostrogorski, Istorija Vizantije.., str. 323, 347.

Vidi bilj. 379. Izdavaai Kekaumenovog djela B. Wassiliewsky-V. Jernstedt (Petersburg, 1896, 6831-595) umjesto Vlah stavljaju Bugari. Meutim, ovdje sigurno nije rije o Bugarima nego o Vlasima (v. M. Gyni, Byzantinoslavica XII./1951, str. 34, n. 7).
416 417 418

M. Gyni, Byzantinoslavica XII./1951, str. 34. G. Ostrogorski, nav. d j , str. 339.

B. Leib, Komentar, A n n e C o m n e n e , Alexiade I I , Texte tabli et traduit, Paris, 1 9 4 3 , str. 134, n. 1. Vidi biljeku 217.

419

420

M. Gyni, Byzantinoslavica XII./1951, str. 35, s pravom istie, da autorica, nakon s t o j e proitala naredbu 0 regrutaciji koju je trebao provesti Nicefor Melisen, nije oklijevala upotrijebiti stilizirani izraz koji se odnosi na vlaki narod, a to je nomadizam.
421

M. Gvoni. isto. str. 36.

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14, 25-115 (1995)

O t r a n s h u m a n c i b a l k a n s k i h V l a h a g o v o r e n a m c a r s k a p o v e l j a Aleksija I . K o m n e n a i z sijenja m j e s e c a i p o v e l j a c a r i g r a d s k o g p a t r i j a r h a N i k o l e ( 1 0 8 4 . - 1 1 1 1 . ) , gotovo istog d a t u m a k a o i carska.422 K a k o s u ovi p o d a c i i s k o r i t e n i p r i l i k o m r a s p r a v l j a n j a o k a t u n u , ovdje u s e z a d r a t i j o s a m o n a n e k i m d e t a l j i m a . N a i m e , i z t e k s t a s e t e k o m o e zakljuiti j e s u li ti Vlasi doli i nastanili se na p o d r u j u G o r e A t h o s , i to na traenje m o n a h a ili p a k d a b i izbjegli t e k e fiskalne n a m e t e . I p a k s e s p r a v o m p r e t p o s t a v l j a d a j e n a t o u t j e c a o p r a v n o - f i n a n c i j s k i i e k o n o m s k i i m b e n i k . T o s e vidi i z i n j e n i c e d a s e intervencijom p a t r i j a r h a N i k o l e oni izuzimaju iz carskog fiskalnog reima, a, s d r u g e s t r a n e , V l a s i su se u s v o j s t v u p a r o i k o i , p r o i z v o d e i sir i d r u g e m l i j e n e p r o i z v o d e , t e m e s o , k r u h , t k a n i n e itd., o s i g u r a l i z a n o r m a l a n s v a k o d n e v n i ivot. M e u t i m , k a k o s u 1104. g o d i n e vlaki k a t u n i bili i z b o g m o r a l n i h r a z l o g a p r o t j e r a n i s p o d r u j a G o r e A t h o s , t e k o j e zakljuiti j e s u l i o n i t u i m a l i s t a l n e p a n j a k e ili s u s e p r i v i k n u l i n a n e k u vrst s e s i l n o g i v o t a . 4 2 3 P r e m a M . G y 6 n i u , o n i su bili manastirske sluge - doulopdroikoi424 koji su m o d a te p a n j a k e u z e l i u z a k u p te su ih r a d o m , o d n o s n o u n a t u r i , otplaivali. Pretpostavlja se da su doli s p o d r u j a p l a n i n a B a l k a n a , R o d o p a i d o l i n e r i j e k e M a r i c e , a o njihovoj p r i s u t n o s t i n a t i m p o drujima obilno govore bizantski autori.425 U p r i l o g c i k l i k o g a k r e t a n j a v l a k i h t r a n s h u m a n c a sa s t a d i m a i o b i t e l j i m a s r a v n i c a u p l a n i n e i o b r a t n o g o v o r i prostagma A n d r o n i k a I. K o m n e n a iz g o d i n e 1184., k o j o m s e K u m a n i m a p o t v r u j e p r a v o p r o n i j a r s t v a n a p l a n i n i M o g l e n . U t o m e se s p o m i n j u i b u g a r s k i i vlaki p a r e c i , koji p r i p a d a j u m a n a s t i r u L a v r i , ali koji izbjegavaju plaati m a n a s t i r u u t v r e n e d a d b i n e . D a s u V l a s i z n a a j a n g o s p o d a r s k i i m b e n i k n a i m a n j i m a m a n a s t i r a vidi s e i i z p j e s n i k o g a k a z i v a n j a m o n a h a T e o d o r a P r o d r o m a 4 2 6 i z X I I . stoljea. O n u svojim p j e s m a m a n e m i l o s r d n o k r i t i z i r a r a s k a l a e n i i n e o b u z d a n i ivot u h r a n i , p i u i o d j e i , o s o b i t o i g u m a n a koji s u u g l a v n o m bili i z b o g a t i h obitelji. M e u t i m , z a r a z l i k u o d tih m o n a s i i z s i r o m a n i h obitelji k o j e m j e sloju p r i p a d a o i s a m p j e s n i k , n e s a m o d a s u s e slabije i s k r o m n i j e odijevali n e g o i slabije s e h r a n i l i . N j e g o v e s u p j e s m e z n a a j n e j e r se iz njih s a z n a j e o p r o i z v o d i m a V l a h a i V l a h i n j a koji su bili p o z n a t i n e s a m o l a i k o m svijetu u C a r i g r a d u i i r e m p o d r u j u S r e d o z e m l j a n e g o i m o n a s i m a i drugim crkvenim osobama. D i e H a u p t u r k u n d e n fur die Geschichte der Athoskloster..., p. 274-275; F H D R IV./1982, str. 50-59; M. Gy6ni, E S R 1.12 (1948.), str. 30-42.
421 424

M. Gyoni, Bvzantinoslavica XII./1951, str. 36 ss. M. Gyoni, E S R I./2 (1948.), str. 32.

Isto, str. 39. Zanimljivo je da o nomadizmu tesalskih i pindskih Vlaha govori i panjolski rabin, Benjamin de Tudela, koji ih je, prolazei ovim krajevima 1173. godine, upoznao, pa kae. stanovnici ovoga teritorija ive u planinama. Ovaj se narod poznaje po imenu Vlah. Sa stajalita brzine Vlasi se mogu usporediti s kozama. Oni silaze s planina da na podruju Grka pljakaju. Nitko ih ne moe spreavati i nijedan od vladara nije ih jo usipio zauzdati... (vidi biljeku 206; M. Gyoni, Byzantinoslavica XII.11951., str. 37).
426

425

K. Krumbacher, nav. d j , str. 749-769, 804-806; Gy. Moravcsik, Byzantinoturcica 1.2/1958., str. 326-329. 103

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14,25-115 (1995)

O p i s u j u i listu j e l a b o g a t o g r u k a u m a n a s t i r u , p j e s n i k n a s u p o z n a j e s r a z n o likom h r a n o m , pa kae: Otprilike etrnaest jaja i kretskog sira najmanje etiri svjea sira i malo vlakog sira;
411

d o t l e u d r u g o j p j e s m i u o b l i k u m o n o l o g a o n r a z g o v a r a s a svojim o g r t a e m , n a vla k o m p o z n a t k a o g u n a , 4 2 8 p a pjeva: Moj ogrtau, stari moj ogrtau, stari i odrpan, Moj ogrtau, kada te je Vlahinja tkala Mnoge je u te suze i tekih uzdaha skrila. To je dobro od tebe, ogrtau, koji si moj posteljni pokriva i moj ogrta, Tim vie, ti si moja koulja, gle, i moja bluza...429 I a k o s e u t i m p o v i j e s n i m p j e s m a m a n e g o v o r i izriito o n o m a d i z m u , i p a k s e u t a d v a p j e s n i k a k a z i v a n j a j a s n o g o v o r i o g l a v n o m p r o i z v o d u V l a h a , o siru koji j e b i o p o s v u d a p o z n a t i t r a e n , 4 3 0 t e o v l a k i m t k a n i n a m a i z k o j e s e ila o d j e a k o j u su u g l a v n o m nosili ljudi n i i h d r u t v e n i h slojeva i p a s t i r a . 4 3 1 P o z n a t o je d a j e u Bizantu p o r e z n i sustav bio v e o m a r a z r a e n i primijenjen na nomade odnosno transhumance. N a i m e , p o r e d dekdtosisa ili dekateia, d e s e t i n e , a koji je b i o o d r e e n za s v a k u v r s t u s t o k e , taj s e p o r e z p l a a o i r e g i o n a l n o . O s i m t o g a , o n i s u m o r a l i p l a a t i i p o s e b n u d a b i n u z a p a n j a k e , p o z n a t u k a o ennomion, z a t i m z a p r e l a z a k p r e k o

427

P. 22, V. 198; F H D R III./1975., str. 188:

Ax>ya K&V S E K a T E a o a p a K a i KpntiKOv ropit^iv 'A66fopa K&V T e a a a p a K a i BXa%iK6v akv/ov.

428

Ta je rije prisutna i u dananjem albanskom jeziku i podrazumijeva grubu tkaninu napravljenu od kozje dlake, duine do ispod koljena, bez rukava, s kapuljaom, tipino za stoare koji je nose tijekom nevremena - snijega ili kie. Obino se zove G u n a e bariut (pastirski ogrta), v. Fjalor i gjuhes shqipe. I, 1981., Prishtine, Rilindja, str. 588, s. v.; P. S. Nasturel, Prodromica, u: Bvzantina 13/1985, str. 765.
429

P. 13, v. 361-365, 2; F H D R III./1975, str. 186, 2:

Kjta po\), Tid^-iv KtTta pov>, TtaXio%ap|ia\opEVT|, K a n a p o u , ov-cav OEBEKEV n. BX&xa va ci cpavn, tloAAa SKp-oa ae v E p i a E v Kal o-TEvafpo-bc, p E v ^ o v c , . 'EOEV E^CO Kai 7tdjiX(opav, Karta, Kai aTtavcbcpopiv, ' E o E v a v K a i TtOKapiaov, EOEV K a i ETufSa^Tapiv.
430

M l a d e n Ani, A H O E J , 14/1, (Zagreb, 1987.), str. 86 s.

431

M. Gy6ni, Bvzantinoslavica XII./1951, str. 30, 39; P. S. Nasturel, Les Valaques de l'espace.., u: Les A r o u m a i n s . . , str. 67.

104

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14,25-115 (1995)

d r a v n i h p o s j e d a topoi koinoi, za t o r i t a koja su se n a l a z i l a na t i m p o s j e d i m a man431 dratikon, a za p r e l a z a k s v o g a s t a d a p o r i a t i k o n . T r a n s h u m a n c a nije u p o t p u n o s t i o d r a a v a l a d r u t v e n o - g o s p o d a r s k i ivot V l a h a . B i z a n t s k i a u t o r i , n a i m e , u svojim d j e l i m a s p o m i n j u p o s t o j a n j e g r a d o v a i 433 sela, t o p r e t p o s t a v l j a d a s e j e s t a n o v n i t v o tih n a s e l j a b a v i l o p o l j o p r i v r e d o m , vin o g r a d a r s t v o m , trgovinom, t r a n s p o r t o m i drugim njima m o g u i m gospodarskim d j e l a t n o s t i m a . Sve t o n a v o d i n a z a k l j u a k d a s e Vlasi u b i z a n t s k o d o b a dijele u dvije k a t e g o r i j e : e k o n o m s k u i v o j n i k u . I o v o j n i k o j k a t e g o r i j i i m a d o s t a p o d a t a k a u b i z a n t s k i h a u t o r a , koji o m o g u u j u stvoriti sliku o V l a s i m a k a o z n a a j n o m v o j n i k o m i m b e n i k u n e s a m o u biz a n t s k o j vojsci n e g o i k a o s a m o s v o j n o m v o j n i k o m f a k t o r u koji j e i s t v o r i o D r u g o bizantsko carstvo. P r i s u t n o s t V l a h a u b i z a n t s k o j vojsci d a t i r a j o iz 5 7 9 . g o d i n e s v o j n i m p o h o d o m K o m e n t i o l a p r o t i v A v a r a . O n i s udje luju i 1027. g o d i n e u p o h o d u K o n s t a n t i n a V I I I . p r o t i v S a r a c e n a n a Siciliji, 4 3 4 t e 1082. i 1 0 9 1 . g o d i n e u p o h o d i m a A l e k s i j a I . K o m n e n a p r o t i v N o r m a n a i K u m a n a . 4 3 5 N i k o l a J o r g a p a k tvrdi d a s u V l a s i tij e k o m X I I . stoljea f o r m i r a l i p r i v i l e g i r a n u vojsku. 4 3 6 U svezi s t i m zanimljiv je p o d a t k I v a n a Skilitse, a koji je p r e u z e o i K a d r e n , i g o v o r i o u s t a n k u u M a k e d o n i j i 976. g o d i n e . T o m j e p r i l i k o m , k a k o j e v e r e e n o , u b i j e n D a v i d , stariji S a m u j l o v b r a t od strane nekih Vlaha putnika.*31 K a k o s e rije hodites n e n a l a z i u R j e n i c i m a D u C a n g e a i S o p h o c l e s a s r e d n j o v e j k o v n o g a g r k o g j e z i k a , v j e r o j a t n o , j e t o i z k l a s i n o g j e z i k a s a z n a e n j e m koji putuje, putnik.438 S t o g a se p o s t a v lja p i t a n j e t o se t r e b a p o d t i m e p i t e t o m u so-

432

D. A. Xanalantos, nav. dj., str. 41-42; M. Gyni, E S R I./2 (1948.), str. 39-40; Isti: Byzaninoslavica XII./1951, str. 38-41.

433

Kimba Longu o d n o s n o Cimpalung, selo izmeu Strumice i Vardara (Cedren, I I , 453; F H D R III./1975, str. 146, n. 26. O obliku imena ovoga lokaliteta postoje razliita miljenja (v. M. Gyni, R H C 25, n. s. 6 (1947.), str. 155-173; P. S. Nasturel, Vlacho-balcanica.., str. 243; Ezava, vlako selo koje se nalazi sasvim blizu Andronie, kae A n a K o m n e n a (Alexiade V, V, 3,10; F H D R III./1975, str. 84, n. 4). Ima pokuaja da se ovo ime identificira s dananjim selom Nezeros, koje se nalazi u blizini planine Ossa, sjeverozapadno od Larisse ( F H D R III./1975, Trikalu u kojima su ivjeli Vlasi (v. Kekaumen, Strategikon, p. 254; F H D R III./1975., str. 26, n. 6).
434 435

M. Gyni, A A A S H I./2 (1951.), str. 235-242.

A. R a m b a u d , E E m p i r e grec au dixime sicle. Constantin Porphyrogenet, (Paris, 1870.), str. 261.

4 3 6

N. Jorga, Geschichte des rumnischen Volkes im R a h m e n seiner Staatsbildungen I, (Gotha, 1905.), str. 95.

4 3 7

Joannis Skylitza I I , p . 457; Cedren I I , 435; F H D R III./1975, str. 146,26. Joannes T h u m prevodi s vagantes (Joannis Skylitzae Synopsis historiarum, 329,79-80); G. Ostrogorski, nav. d j , str. 286, 287, n. 1.
4 3 8

Grko-hrvatski rjenik za kole. Po Bensler-Kaegijevu Grko-njemakom rjeniku priredio Stjepan Senc, Zagreb, 1910, str. 645, s. v. 105

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi..

Povij. pril. 14,25-115 (1995)

c i o - p o v i j e s n o m s m i s l u r a z u m j e t i ? M n o g i koji s u s e t i m e bavili d a v a l i s u r a z l i i t a z n a e n j a . 4 3 9 N o n a j p l a u z i b i l n i j e rjeenje, ini m i se, d a o j e M . G y 6 n i . On polazi od injenice da u srednjovjekovnim poveljama X I I . i X I I I . stoljea p o s t o j i rije kielator, k o j a bi, p r e m a S t o j a n u N o v a k o v i u , 4 4 " stajala u svezi s n o v o g r k o m rijeju kellari, t o p o d r a z u m i j e v a odjelak odreen za hranu, jelo i pie, i sa kelldris sa z n a e n j e m osoba koja time rukuje, t o p o d r a z u m i j e v a funkciju i n t e n d a n t a u vojsci. O v u rije M. G y 6 n i izvodi od l a t i n s k o g a calator, vodi konja sa samarom, i n a l a z i se u o d n o s u s r u m u n j s k o m rjeju calator, putnik. S t o g a zakljuuje da se u o v o m sluaju r a d i o p r o d o r u v l a k o g a s r e d n j o v j e k o v n o g p o j m a u s r p s k i j e z i k s a z n a e n j e m voza, koji, p o n j e m u , u p o t p u n o s t i o d g o v a r a Skvlitzin o m p o j m u hodites. P r i h v a t i l i s e o v o o b j a n j e n j e , o n d a s u t i V l a s i n a B a l k a n u i m a l i z n a a j n u e k o n o m s k u u l o g u . Z n a j u i d a s u o n i svoje k o n j e koristili d v a p u t a n a g o d i n u , i t o p r i l i k o m o d l a s k a i silaska s p l a n i n a , p a s u p r e m a t o m e bili d o b r i p o z n a v a t e l j i p u t o v a i t e r e n a , o n i su bili i k a r a v a n d i j e . Z a s i g u r n o su bili i n a o r u ani.441 No j e s u li bili n a o r u a n i s a m o u sluaju p r a t i t e l j a t r a n s p o r t a ili su bili u o d r e e n o j vojnoj funkciji, i to k a o p o m o n e j e d i n i c e u b i z a n t s k o j vojsci s o d r e e n o m n a m j e n o m , ostaje o t v o r e n o pitanje. E u g e n Stanescu smatra da se ubojstvo Davida ne m o e tumaiti k a o p o s l j e d i c a r a t n o g s u k o b a V l a h a i B u g a r a . O n i h z a p r a v o s m a t r a k a o astrateutoi, tj. l j u d e koji su bili i z u z e t i od v o j n e s l u b e , za r a z l i k u od vojnuka koji su bili k a r a k t e ristini za V l a h e H e l a d e . Ali a k o se u z m e u obzir injenica da se znaenje uvar p u t o v a m o e poistovjetiti s a z n a e n j e m s t a r e g r k e rijei hodios, o n d a b i s e p r e m a A . G . L a z a r o u 4 4 2 r a d i l o o o b i n i m banditima koji su u sluaju pljaki, z a t i e n i svojim n a o r u a n i m g r u p a m a , bili s p o s o b n i izvriti n a k a n j e n o djelo i b r z o s e p o v u i u p l a n i n e . B e z o b zira na to je li B u g a r i n a D a v i d a ubila r e g u l a r n a jedinica koja bi bila sastavljena od Vagabund (R. Roesler, nav. d j , str. 107); zloinac (Lad. Jos. Pi, nav. d j , str. 51-55); izolirane osobe (P. Hunfalvy, Die R u m n e n und ihre Ansprche, Wien-Tescheu, 1 8 8 3 , str. 61,266); putnici (B. P. Hasdeu, Etymologicum M a g n u m R o m a n i a e , Introduction, str. X X X I . ) ; nomadi (A. D. Xenopol, U n e enigme historique. Les R o m a i n s au Moyen age, (Paris, 1885.), str. 40 (vidi o tome: E. Stanescu, R E S E E VI./3 (1968.), str. 413); A. G. Lazarou, nav. d j , str. 68.
440

Stojan Novakovi, Selo, str. 193, n. 69; Isti: Stara srpska vojska, (Beograd, 1993.), str. 131-132. A na drugome mjestu opirno govori o Vlasima sprovodnicima, pratiteljima, transporterima - kiriijama koji sus vremenom formirali i udruenje kiriija.

441

M. Gyni, R H C 25 (1947.), n. s. VI./2, str. 167; Isti: Byzantinoslavica XII./1951, str. 38-39; P. S. Nasturel, Vlacho-balcanica.., str. 228 s. Funkciju ovih Vlaha kiriija prihvaa i M. S. Filipovi, Struktura i organizacija srednjovjekovnog k a t u n a . . , str. 76, jer po njemu to odgovara rumunjskoj rijei calator, a poziva se na S. Dragomir, Vlahu nordul Pninsule.., str. 111 ; dotle K. Jireek kae d a j e znaenje tog pojma nepoznato, p r e m d a se moe povezati s rumunjskom rijeju calator putnik od cale, lat. callis put, staza (K. Jireek-J. Radoni, Istorija Srba I I , str. 98, n. 10).
442

E. Stanescu, R E S E E VI./3 (1968.), str. 432, 437.

106

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.
443

Povij. pril. 14,25-115 (1995)

Vlaha, to je vrlo vjerojatno, ili p a k b a n d i t i - pljakai, i p a k j e p r i s u t n o s t V l a h a 444 u b i z a n t s k o j vojsci b i l a s t v a r n o s t . V o j n a d j e l a t n o s t V l a h a p o t v r e n a j e j o 1066. g o d i n e , u vrijeme u s t a n k a tesalskih V l a h a protiv n e s n o s n e fiskalne politike koju je p r o v o d i o I s a k A n e l r a d i p o m p o z n e p r o s l a v e svoje e n i d b e s k e r i u g a r s k o g a 445 kralja. N a d a l j e v o j n a d j e l a t n o s t V l a h a u b i z a n t s k o j vojsci p o t v r e n a j e i z a c a r a A l e k s i j a I . K o m n e n a u bici p r o t i v P e e n e g a , k o j a j e b i l a 2 9 . t r a v n j a 1 0 9 1 . g o d i n e n a p o d n o j u L e b u n i o n a . U toj bici b i l o j e r e g r u t i r a n o o k o 5 0 0 0 V l a h a koji s u p r i d o 446 nijeli velikoj p o b j e d i b i z a n t s k e v o j s k e n a d P e e n e z i m a . U namjeri podinjavanja U g a r s k e i njezina pripajanja Bizantskom Carstvu, M a n o j l o I. K o m n e n (1143.-1180.)447 p o d u z i m a velike i detaljne vojne p r i p r e m e i a k c i j e . O t o m e K i n a m o s k a e s l j e d e e : Izvjesni Leon, iji nadimak bijae Batatzes, mobilizirajui s druge strane znaajne vojne jedinice Vlaha, koji su, kae se, koloni koji su nekada doli iz Italije i imali za zadatak da napadnu Ugarsku (kroniar kae: Hune, Z. M.), polazei iz susjednih dijelova Crnoga mora odakle apsolutno jo nitko nije napao..,448 Iz n a v e d e n o g se teksta n a m e u dva pitanja: 1. O d a k l e su ti Vlasi? i 2. t o t r e b a s h v a t i t i p o d p o j m o m homilos? P r e m a W. T o m a s c h e k u , J. L a d . Piu, N. Jorgi, E. S t a n e s c u i jo n e k i m a , o n i bi bili s a s j e v e r n o g p o d r u j a D u n a v a ; d o k d r u g i , k a o R . R o e s l e r , J . J u n g . N . B a n e s c u , G y . M o r a v c s i k i d r , s m a t r a j u da su to Vlasi s j u n o g p o d r u j a D u n a v a . 4 4 9 I s t i n a , u s v o m e k a z i v a n j u b i z a n t s k i k r o n i a r nije t o a n k a d a j e rije o r e g r u t i r a n j u t e b r o j n e v l a k e j e d i n i c e o d s t r a n e L e o n a B a t a t z e s a . Ali istie d a j e o n " A. G. Lazarou, nav. d j , str. 68 s.
444

V. Bogrea, Sur les BXxoi 8xou de Cedrenus, Bulletin de l'Institut p o u r l'tude de l ' E u r o p e sud-orientale 7 (1920.), str. 20, (nije mi bilo d o s t u p n o ) . C e d r e n , str. 259-260; F H D R III./1975., str. 32, n. 7; P. S. Nasturel, Les Valaques de l'espace.., u: Les A r o u m a i n s . . , str. 69; Isti: Vlacho-balcanica.., str. 225; Isti: Valaques, C o u m a n s et Byzantins sour le rgne de Manuel C o m n e n e , u: Byzantina 1/1969, str. 179.

445

4 4 6

M. Gyni, A A A S H L/3-4 (1952.), str. 49 ss; Isti: BZ 44 (1951.), str. 243, n. 1; G. Ostrogorski, nav. d j , str. 339. Zanimljivo je da P. S. Nasturel, tu bitku datira godinom 1 0 9 2 , (v. P. S. Nasturel, Byzantina 1/1969, str. 179).

4 4 7

P. Dlger, ungarn in der byzantinischen Reichspolitik, u: A E C O 8 (1942.), fasc. 3-4, str. 5 ss; G. Ostrogorski, nav. d j , str. 363; P. S. Nasturel, Byzantina 1/1969, str. 177 ss; Isti: Les Valaques de l'espace., u: Les A r o u m a i n s . . , str. 69; Isti: Vlach-balcanica.., str. 236 s; E. Stanescu, les BX;coi de Kinnamos et Choniates et la prsence militaire Byzantine au N o r d du D a n u b e sous les Comnenes, u: R E S E E IX./3 (1971.), str. 588 ss.
4 4 8

Joannis Cinnami, E p i t o m e V I , 3, p. 260; F H D R III./1975, p. 238, n. 6: Aovxa 8 xivct BoxtTiv 7K.r|0"i.v xpcoSev o"xpxet>u.a TtayuEvov XXo xe ov%vbv KO 8 ccd BXxwv noXvv u,i \ov. o xcv il, ' I x a H a CXTCOIKOI, nXai evca Xyovxai, K XWV jcp x> Eii^elvcp KaXo-uuivco TCVXCO xcopicov u.poAev KXevaev ei xijv OvviK-rjv, 6ev o8ei OSTCOXE xo raxvxo aitovo 7t8pap.e xoxoi.

4 4 9

E. Stanescu, R E S E E IX:/3 (1971.), str. 588 ss; P. S. Nasturel, Byzantina 1/1969, str. 178 s; Isti: Vlacho-balcanica.., str. 238; A. G. Lazarou, nav. d j , str. 93, n. 44.

107

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14,25-115 (1995)

p o a o s p o d r u j a C r n o g a m o r a . T o s e j a s n o vidi a k o s e n j e g o v t e k s t p o m n o ita, d a k a k o , u z g r a m a t i k u a n a l i z u . N e m a d v o j b e d a s u t i V l a s i bili r e g r u t i r a n i n a p o graninim podrujima Bizantskog Carstva, i to na junim podrujima D u n a v a , a n i p o t o na s j e v e r n i m . To je u i n j e n o i u v r i j e m e sicilijanske e k s p e d i c i j e za Bazilija I I . 1 0 2 7 . g o d i n e . J e r , k a k o s p r a v o m istie P . S . N a s t u r e l , L . B a t a t z e s j e z a t a k a v odluujui zahvat m o r a o imati k o m p l e t n e jedinice, i to su u o v o m sluaju t r e b a l e biti a l p i n s k e j e d i n i c e . 4 5 0 N a t a k a v z a k l j u a k u p u u j e i i n j e n i c a d a s u V l a s i bili d o b r i p o z n a v a t e l j i t e r e n a , t e d a s u bili d o b r i p o z n a v a t e l j i o b i a j a i z a k o n a V l a h a s d r u g e s t r a n e D u n a v a . U t o m svojstvu o n i s u sluili i k a o i z v i a i . 4 5 1 A j a b i h r e k a o d a s u t o b i l e p a r a v o j n e j e d i n i c e , u p r a v o o n a k o k a o t o s u sluili O s m a n l i j a m a u vojn i m o s v a j a n j i m a b a l k a n s k i h p o d r u j a . J e d n o m rijeju, o n e n i s u b i l e r e g u l a r n e vojn e j e d i n i c e , n e g o vie ili m a n j e h o m o g e n o s a s t a v l j e n e j e d i n i c e , n a t o u p u u j e i sam pojam homilos.452 R a t n o u m i j e e i z n a a j a vojniki i m b e n i k V l a s i su p o k a z a l i i u v r i j e m e ust a n k a 1 1 8 5 . - 1 1 8 6 , k a d a s u z a j e d n o s B u g a r i m a , v o e n i P e t r o m i A s e n o m , vla k o g a r o d a , sruili B i z a n t s k o C a r s t v o i o s n o v a l i D r u g o b u g a r s k o c a r s t v o , o e m u n a m o p i r n o govori N i c e t a C h o n i a t e s , istina s dosta ala i mrnje p r e m a njima. S v a k a k o j e rije o V l a s i m a s B a l k a n a , o d n o s n o H a e m u s a . 4 5 3 U o s t a l o m n e t r e b a zab o r a v i t i d a s u V l a s i bili u v a r i p l a n i n a i u t v r d a B a l k a n a . 4 5 4 N a k o n p a d a Latinskog Carstva (1204.-1282.) i d o l a s k o m dinastije Paleologa n a vlast p o i n j e r a z d o b l j e r e s t a u r a c i j e c a r s t v a . N a B a l k a n s k o m p o l u o t o k u d o l a z i d o s u k o b a s B u g a r s k o m i E p i r s k i m d e s p o t a t o m , d o k s e Srbija p o i n j e iriti p r e m a j u g u . N a i s t o k u p a k S e l d u c i p o s t a j u sve p r i s u t n i j i n a g r a n i c a m a C a r s t v a , k o j e n i s u o b r a n j e n e z b o g n e p l a a n j a vojske. Turci s u v e 1300. g o d i n e z a g o s p o d a r i l i itav o m M a l o m Azijom. S u e n s ovim n e d a a m a , Bizant trai p o m o od R o g e r a de F l o r a , k a t a l o n s k o g v o j s k o v o e . K a t a l o n c i p o b j e u j u T u r k e u M a l o j Aziji. M e u t i m , n s a t a j e n e o d r i v o s t a n j e . N a i m e , t i n a j a m n i c i u o s t v a r i v a n j u svojih n a m j e r a n i s u pravili r a z l i k e i z m e u T u r a k a i B i z a n t i n a c a . T o m s e p r e o k r e t u K a t a l o n a c a suprotstavio prijestolonasljednik Mihajlo IX. Mjeseca travnja 1305. g o d i n e , R o ger de F l o r je ubijen u s a m o m e carskom dvoru, i tako dolazi do estoke bitke kod

50 P. S. Nasturel, Byzantina 1/1969, str. 178-179, n. 42; IstiVlacho-balcanica.., str. 238; Isti: BF VII./1979, str. 103-104; Isti: Les Valaques de l'espace., u: Les A r o u m a i n s . . , str. 69. 451

P. S. Nasturel: Vlacho-balcanica.., str. 237.

O znaenju ovoga pojma ne postoji ujednaeno miljenje. P r e m a E. Stanescu, R E S E E IX./3 (1971.), str. 588; Isti: Byzance et les pays r o u m a i n s . . , str. 408, znailo bi forte signification militaire, pri emu se P. S. Nasturel ne slae u potpunosti (v. P. S. Nasturel, Vlacho-balcanica.., str. 236; Isti: BF VII./1979, str. 102 s).
453

Niceta Choniatae, Historia, i, 5, p. 485; F H D R III./1975, str. 254 ss; P. S. Nasturel, Vlacho-balcanica.., str. 224 ss.

454

P. S. Nasturel, Vlacho-balcanica.., str. 225; Isti: BF VII./1979, str. 99-100; Isti: Les Valaques de l'espace.., u: Les A r o u m a i n s . . , pag. 53, 69.

108

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14,25-115 (1995)

A p r e u Trakiji. Z a u d o n a s t r a n i B i z a n t i n a c a b o r e s e A l a n i , T u r c i 4 5 5 t e , k a k o s a z n a j e m o od G e o r g i a P a c h v m e r a , i Vlasi.456 Z a h v a l j u j u i i svojoj v o j n o j u l o z i , Vlasi su uivali r a z n o r a z n e p o v l a s t i c e , i to o s o b i t o u t u r s k o j vojsci. I s t i n a , o n i s u s e e s t o k o b o r i l i p r o t i v T u r a k a p r i l i k o m osvaj a n j a Tesalije o d s t r a n e M u r a t a I I . ( 1 4 2 1 . - 1 4 5 2 . ) , 4 5 7 u p r a v o V l a s i Tesalije s u i j e d n a o d u d a r n i h s n a g a u osvjanju C a r i g r a d a o d s t r a n e T u r a k a 1 4 5 3 . g o d i n e . 4 5 8 T u r c i s u k a o n a k n a d u z a v o j n u s l u b u V l a s i m a dodjeljivali p r i v i l e g i r a n i p o l o a j , p r i z n a j u i i m n j i h o v e s a m o u p r a v n e institucije, o s l o b a a n j e o d p l a a n j a p o r e z a . T e privilegije s u dodjeljivali M u h a m e d I I . i B a j a z i t I I . V l a s i m a B r a n i e v a (1467.), B o s n e (1489.) i H e r c e g o v i n e (1477. i 1489.).459 Da bi se o b r a n i l a od T u r a k a , H a b s b u r k a j e M o n a r h i j a u X V I . stvorila o b r a m b e n i vojni sustav, p o z n a t k a o V o j n a k r a j i n a , u koji, p o e v i o d 1535. g o d i n e , d o v o d i V l a h e s a svim n j i h o v i m obiteljima, p o p o v i m a , a k a o n a k n a d u im priznaje njihova a u t o n o m n a prava.460

Z U S A M M E N F A S S U N G D I E BALKANWALACHEN IM LICHTE D E R DATEN BYZANTINISCHER AUTOREN Auf G r u n d einer aufmerksamen Analyse von U r k u n d e n und Gesetzen serbischer mitteralterlicher Herrscher, westlicher Chronisten und ppstlicher U r k u n d e n gelangt der A u t o r im ersten Teil der Arbeit zum Schlu, da es sich bei den Walachen um ein selbstndiges ethnisches E l e m e n t handelt. Obwohl ihnen dies abgesprochen wurde, wobei hier die O r t h o d o x e Kirche und das jeweilige Land, in dem sie gelebt haben, eine bedeu455

G. Ostrogorski, nav. d j , str. 446-461; Zdravko Pljakov, Die bulgarisch-byzantinischen Beziehungen Anfang des 14 J a h r h u n d e r t s (1300 bis Mitte 1305), u: B H R , 3/1990, str. 41^15.

456

Georgii Pachymeris I I , V I , 32, p. 549; F H D R III./1975, str. 452, n. 9. Zanimljivo je da G. Ostrogorski ne spominje Vlahe kao p o m o n e o d r e d e vojske Mihajla IX. Ioannis Cantacuzeni, I I , 91-92; G. Ostrogorski, nav. d j , str. 519; Joseph von H a m m e r , Historija turskog (Osmanskog) Carstva, I, (Zagreb, 1979.), str. 129 s.

457

458

A. Elissen, Analekten der M i t t e l - u n d Neugriechischen Literatur, 3, (Leipzig, 1858.), str. 211-212; Matei Cazacu, Les Valaques dans les Balkans occidenteaux.., u: Les A r o u m a i n s . . , str. 86. N. Beldiceanu et Iren Beldiceanu Steinher, Q u a t r e de M e h m e d II concernant les Valaques des Balkans slaves, u: Sdost-Forschungen XXIV./1965.-1966, str. 103-118; N. Beldiceanu, La region de T i m o k - M o r a v a dans Ie documents de M e h m e d II et de Selim II, u: Revue des etudes Roumains, III.-IV./1957, str. 111-129; Isti: Sur les Valaques des Balkans slaves a l'epoque o t t o m a n (1450-1550), u: Revue des etudes islamiques, 1966, str. 83132; Isti: Les Valaques de Bosnie a la fin du XV C siecle et leurs institutions, u: Turcica, VII./1975, p. 122-134; P. S. Nasturel, BF VII./1979, str. 106; M. Cazacu, nav. d j , str. 86-87.
460

M i r k o Valenti, Vojna krajina i pitanje njezina sjedinjenja s Hrvatskom 1849.-1881, (Zagreb, 1981.), str. 11-21; M. Cazacu, nav. d j , str. 88. 109

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 1 4 , 2 5 - 1 1 5 (1995)

tende Rolle spielten, bleibt in dieser ethnohistorischen und ethnopolitischen Kohabitation mit den Balkanvlkern ihre Geschichte weiterhin ein Paradigma. Trotz der Tatsache, da ihre Geschichte die Folge der Symbiose und Akultierung ist, die zur ungeschriebenen Geschichte unter den Vlkern wird, mit denen sie leben, konstatiert der Autor, da sich ihre ethnopsychologische Eigenstndigkeit trotz allem erhalten hat. Dies zeigt sich unter anderem in ihrer Mentalitt, die nichts anderes ist, als eine durch die historische Wirklichkeit vorgegebene Struktur. Denn, wie der Autor weiter feststellt, so sehr die Walachen auch dazu neigen, sich im Zusammenleben mit anderen unterschiedlichen Ethnien anzupassen, so ist doch ihre Mentalitt allem dem gegenber widerstandsfhig, was ihrer Denkweise, ihrer Auffassung von Natur und Gesellschaft, wo sie leben, nicht entspricht. U n d dies ist eigentlich das wesentliche Merkmal der pastoralen, bzw. Viehzchter-Stmme, deren Lebenssubsistenz im N o m a d e n t u m , bezw. in der Transhumanz besteht. Im zweiten Teil der Arbeit beschftigt sich der Autor mit der Beschreibung der Walachen bei den mittelalterlichen Chronisten, Historikern und anderen Autoren. D e r Autor betont, da die Bedeutung des Inhalts der Angaben in den oben angefhrten Quellen natrlich auch vom Charakter des Werkes und der geistigen und intellektuellen Haltung der einzelnen Autoren abhnging ist. Anderseits hebt der Autor die Tatsache hervor, da immer, wenn byzantinische Autoren von den Walachen schreiben, diese es immer in der M e t h o d e der Dichothonisierung, bezw. Differenzierung wir und sie tun. In diesem Zugang der Alteritt zeigt sich auch das ideologische und politische Profil des Byzantinischen Kaiserreiches. Dies ist auch der Fall bei dem Phnomen der Archaisierung von Ethnonymen. All dies hatte der Rechtfertigung der Eroberungspolitik des Byzantinischen Kaiserreiches zu dienen, die als natrliche E r b e des Rmischen Reiches galt. Obwochl die byzantinischen Autoren die Dichothonisierung benutzen, ist dennoch ihre Beschreibung des geistigen Profils anderer Vlker, mit denen sie in Berhrung kamen oder Z u s a m m e n ste hatten (wie z.B. die, da die Walachen ein vllig nutzloses und unordentliches Volk sind (...), da von ihnen nie einer und niemanden gegenber Wort gehalten hat), ein Bild der Bedeutung und der Mentalitt jener Vlker im gegebenen R a u m und zu jener Zeit. Obwohl die Walachen auf einem geographisch groen R a u m zwischen Donau, Schwarzem Meer, Mittelmeer, Egis und Adria verprengt leben, ist der Autor in seiner Arbeit auf die Balkanhalbinsel konzentriert, weil sich ja auch die Angaben der byzantinischen Autoren in der Hauptsache auf diesem R a u m beziehen. U n d trotz allem sind die Walachen hier, wie auch in den serbischen und lateinischen Quellen immer individualisiert, ein eigenstndiges Ethnos, das sich von anderen Ethnien unterscheidet. Allgemein herrscht die A n n a h m e vor, da die Walachen erst im 10. Jh. und zwar im Z u s a m m e n h a n g mit der E r m o r d u n g von Samuilos Bruder, David, im Jahre 976 beim Ort Schne Eichen im Bereich von Kastoria und Prespa erwhnt werden. D e r byzantinische Chronist, Ivan Skilica, spricht ber dieses Ereignis. Aber nach Meinung des Autors handelt es sich bei diesem Jahr um einen terminus post quem, als die Walachen die geschichtliche Szene als organisierter Faktor betreten. Denn nach Meinung des Autors treten sie noch zur Zeit des Kaisers Justinian I. (527-565) - auf Sinai - in Erscheinung. A b e r whrend des Ansiedlungsprozesses, als verschiedene Vlker auf den Balkan kommen, sich mischen und verschmelzen, was vom 4. bis zum 10. Jh. dauert, sind die Walachen fr historische Ereignisse anonym. A b e r dieses Schweigen der byzantinischen Autoren ber die Walachen bis zum 10. Jh. stellt keinen Beweis fr deren erst sptere Realitt in diesem R a u m dar. D e r A u t o r sagt, dies sei einzig eine Beweis dafr, da die Byzantiner nur ber jene Vlker geschrieben haben, mit denen die Politik von Byzanz zu tun hatte oder in Auseinandersetzungen verwickelt war. Es ist also der erwhnte Mord, laut unserem A u t o r kein Z u fall, sondern ein Beweis dafr, da die Walachen in diesem Gebiet gelebt haben, da sie sich damals wie heute unter anderem mit Warentransport beschftigten.

110

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14, 25-115 (1995)

O h n e Rcksicht auf die wichtigste und vornehmliche Erwerbsrichtung der Walachen, die auch ab dem 11. Jh. das N o m a d e n t u m , bezw. die Transhumanz ist, ist die Bezeichnung Walache nicht allgemeinen Charakters, ohne wirtschaftliche-berufliche Konotation, wie dies jene meinen, die den Walachen jegliche ethnische Eigenstndigkeit absprechen, sie hat vielmehr bis zum 16. Jh. bei den byzantinischen Autoren - und nicht nur bei denen einen ethnischen Charakter. In der weiteren Betrachtung gelangt der Autor zum Schlu, da es unter den Balkanwalachen ethnische Unterschiede gibt, wobei es nach seinen Angaben Vlachi proprie dicti gibt, die in ihrer ethnischen Struktur aus dem Kstengebiet der Adria stammen und unter dem N a m e n Romani bekannt sind. Denn, obwohl einige der byzantinischen Autoren vom ethnischen Ursprung, bezw. der Abstammung der Walachen der Balkanhalbinsel sagen, da diese rmische Kolonisten, bezw. apojkos Rhomaion seien, wird dennoch nirgendwo bei ihrer Bezeichnung in ethnischer Sicht der Begriff R o m a n e ( R m e r ) verwendet, dagegen sagt aber Konstantin Porphyrogenet ber jenes Element in Dalmatien eindeutig, da es sich um R o m a n e n handle. Aus ihnen haben sich die Morlaken entwickelt, die erstmalig im 12. Jh. im Werke des Popen von Doklea Erwhnung finden. D a h e r meint der Autor, da die Morlaken Vertreter rmischer Strukturen sind. Nach dem Autor handelt es sich eigentlich um altkroatische Romanen, von denen ein Teil, insbesondere jener, der sich mit Viehzucht befate, im Laufe des Zusammenlebens mit den neu hinzugezogenen Walachen aus dem Balkan walachisiert wurde, so da sie dem Walachenelement gleichgesetzt wurden; zu jener Zeit wurden die altkroatischen R o m a n e n in den Urbanen Gebieten mit der Zeit kroatisiert, wobei sie trotzdem noch lange ihre romanische, bezw. lateinische Sprache beibehielten. Diese Vorgnge wurden natrlich stark vom Christentum beeinflut. D e n n im Unterschied zu den Morlaken, bzw. altkroatischen Romanen, die sich zum westlichen Christentum bekannten, was nicht nur die Bildung ihrer Mentalitt beeinflute, sondern auch die Erhaltung ihres Romanentums, bezw. ihrer Latinitt, waren die Balkanwalachen in die Orthodoxie eingebunden, die ihnen jegliche ethnische Eigenstdigkeit und auch ihre ethnokulturelle Identitt absprach. Nach den Angaben der byzantinischen Autoren sind die Walachen ein Ethnos, bzw. Gentes, Barbari, bzw. Mixobarbari. Dies ist nicht nur ein Abbild des Standpunkten der byzantinischen Autoren, sondern auch der ethnopolitischen Realitt des im Untergehen befindlichen Byzantinischen Kaiserreiches in diesem Raum. Eigentlich sind in den Augen der byzantinischen Autoren nicht nur die Walachen Barbaren, bezw. Mixobarbaren, o d e r etwa im Vergleich zum Byzantinertum anders, es sind dies auch die Vlker Westeuropas, die sich zum katholischen Christentum bekannten. Dies erstreckt sich nicht nur auf den Glauben und die Kultur, sonder gilt auch im politischen Sinn. Obwohl die Balkanwalachen vor dem Eindringen der Trken orthodox waren, meint der Autor, da diese Form des Christentums ihnen aufgezwungen war. Seiner Meinung nach hatten sie vorher dem westlichen Christentum angehrt. Aber nach dem doktrinren Inhalt hatte es sich um Arianismus, bezw. Semiarianismus gehandelt. Basilius II. der Bulgarentter, war, als er auf die gegen Byzanz kmpfenden Walachen, die ber ganz Bulgarien verstreut lebten, traf, bestrebt, sie zu unterwerfen. So grndet er 1020 das Walachenepiskopat, das zum Ochrider Archiepiskopat gehrt und ihm Untertan ist. Dieses Walachenbistum hatte seinen Sitz im heutigen Vranje im sdostlichen Serbien. Obwohl sie orthodox waren, lebten sie privat nach ihren ererbten, erkenntismigen Glaubenswerten des irdischen und natrlichen, und berirdischen, bezw. bernatrlichen Lebens. Daher stellte der Wechsel von einem Glaubenssystem zu einem anderen fr sie kein moralisches Hindernis dar. So traten sie leicht zum Bogumilentum in allen seinen Erscheinungsformen ber: sie wurden Fundajajer, Patarener, Kuduger, oder sie traten berhaupt zum Islam ber.

111

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14, 25-115 (1995)

D e r Autor bearbeitet weiters die politische und soziale Struktur der Balkanwalachen und deren Wirtschaftsleben. Die grundlegende soziale Institution, die typisch ist fr die Walachen des nordwestlichen Balkangebietes, und deren Abkmmlinge die Istroromanen in Istrien sind, ist das Katun, und bei den Walachen auf dem brigen Balkan heit diese Institution Falcare, die unter der Macht eines Vorstehers, bzw. Kihaie standen (aus d e m Trkischen Kehaia, albanisch Qehaja (Tschaja)). Sie waren die Inhaber und Trger der ffentlichen, rechtlichen und politischen Macht der Walachen, und sie waren meist reiche und angesehene Menschen. D e r Autor kommt zu dem Schlu, da die Balkanwalachen trotz ihres N o m a d e n t u m s soziopolitisch dennoch eine sehr gut strukturierte Gemeinschaft waren. Da die Walachen auch in Stdten lebten, waren ihre Erwerbzweige unterschiedlich: von der Milchverarbeitung, ber Weberei und Wollerzeugung bis hin zu landwirtschaftlicher Produktion und Handel. Natrlich hing ihre Ttigkeit vom geographischen Relief des Territoriums ab, von klimatischen Bedingungen und politischen U m s t n d e n . Eine andere Sicht der Sozialstruktur und des Erwerbs der Balkanwalachen war auch die militrische Aktivitt. Die Anwesenheit der Walachen im Militr von Byzanz kann, nach dem Autor, noch mit 579 datiert werden, und zwar im Zug des Komentiol gegen die Awaren. Tatsache ist, da sie immer bewaffnet waren und als solche Karawannen begleiteten, sie waren so als Vlasi hodites bekannt, von denen J o h a n n e s Skilitza berichtet. Sie dienten auch als homilos, also als Gebirgsjger, bezw. Sphtrupps. D e r Autor schliet, da dank ihrer Rolle im Militr, die Walachen vom Balkan verschiedene Privilegien hatten, insbesondere im trkischen Heer. Obwohl sie bei der Einnah m e Thessaliens durch Murat II. (1421-1452) heftig gegen die Trken gekmpft hatten, waren die Walachen Thessaliens dennoch einer der Stotrupps bei der E i n n a h m e von Konstantinopel durch die Trken im Jahre 1453. Die Trken verliehen den Walachen als Entgelt fr deren Militrdienst eine privilegierte Position, indem sie ihre Selbstverwaltungsinstitutionen anerkannten, ihnen Steuerfreiheit gewhrten und a n d e r e Benefizien verliehen.

SUMMARY

BALKAN VLACHS IN BYZANTINE A U T H O R S On the basis of careful analysis of the charters and laws of the medieval Serbian rulers, and western chroniclers and papal documents, the author, in the first part of his paper, concludes that Vlachs were autochthonous ethnical element. Although Vlachs were denied their ethnical indigenousness, in which an important part was played by the Orthodox churches of the nations and countries in which they lived, in that ethnohistorical and ethnopolitical cohabitation with the Balkan peoples they remained a separate ethnical element. In spite of the consequences of symbiosis and acculturation of peoples within which their unwritten past took place, the author states that their ethnopsychological originality was preserved. That was, however, manifested in their mentality, which was nothing else but the given structure of historical reality. For, the author states, no matter how much the Vlachs were ready to acclimatize to other, different, peoples, their mentality was resistant to everything which was not congruous with their way of thinking, understanding and interpreting the nature and society in which they lived. A n d that was actually the basic charac-

112

Z. MIRDITA, Balkanski Vlasi..

Povij. pril. 14,25-115 (1995)

teristic of pastoral or cattle-raising tribes whose life subsistence was nomadism or transhumance. In the second part of his paper the author describes the Vlachs on the basis of works of medieval chroniclers, historians and writers. T h e author points out that the meaning of the data from the above sources depends on the very character of the work and intellectual profile of its author. On the other side, the author emphasizes the fact that whenever Byzantine authors wrote about the Vlachs they used the method of dichotomization or differentiation as to we and they. Such approach reflects also ideological and political profile of Byzantine Empire. T h e same is with the p h e n o m e n o n of archaizing the people's n a m e . All that served the purpose of justifying the conquering policy of Byzantine Empire which considered itself as natural and legal heir to the Roman Empire. Although Byzantine authors used the method of dychotomization, yet their description of intellectual profiles of other peoples with whom they contacted or fought (like, for instance, that the Vlachs were a completely unreligious and disorderly people (...) and that none of them had ever kept his word) reflected the character and mentality of those peoples at that time and in those regions. Although the Vlachs were scattered on a large territory between Danube, Black Sea, M e d i t e r r a n e a n Sea, Aegean Sea and the Adriatic, the author focuses on the Balkan Peninsula, just as the data of Byzantine authors refer mostly to that territory. But, in spite of this, as in all Serbian and Latin sources, also in Byzantine sources the Vlachs were always individual, autochthonous people, different from all other peoples. T h e usual opinion is that Vlachs were mentioned for the first time in the tenth century in connection with the m u r d e r of Samuel's brother David in 976 near the place called Beautiful Oak-Trees in Castoria and Prespa. This event was mentioned by Byzantine chronicler Ivan Skilica. But, according to the author's opinion, that year was terminus post q u e m when the Vlachs as an organized factor appeared on the historical scene. For they appeared, in fact, in author's opinion, as early as the reign of the e m p e r o r Justinian I (527-565) on Sinai. But in the process of arriving, mixing and fusing of various peoples and ethnical groups in the Balkans between the fourth and tenth centuries Vlachs remained anonymous for historical events. However, this silence of Byzantine authors about Vlachs until the tenth century was not a proof of their later existence in these regions. Because, says the author, it was only the proof that they had written only about those peoples with whom they had political connections or got into conflict. Therefore the mentioned murder, according to the author, was not an accidental event, but the proof that Vlachs did live in this territory, as they are still living, occupied, among other things, in transportation of goods. Although the Vlachs' main economic activity since the eleventh century has been transhumance, yet the n a m e Vlach is not of a general character, with an economic-professional connotation, as those who negate Vlachs' indigenousness would wish it, but, at least until the 16th century, in Byzantine authors, and not only them, it was of an ethnic character. In his further discussion the author concludes that there was an ethnic difference between Vlachs in the Balkans who were, according to the author, Vlachi proprie dicti, and ethnical structures on the Adriatic coast, known under the name of Romans. That is, although some Byzantine authors, dealing with the ethnical origin of Vlachs in the Balkans, wrote that they were R o m a n colons or apojkos Rhomaion, nowhere can be found the term Romans in an ethnical meaning. However, ethnical element in Dalmatia was called R o m a n s by Constantine Porfirogenet (De administrando imperio, cap. X X X , X X X I ) . F r o m these R o m a n s originated Morlacs who were mentioned for the first time only in the second half of the 12th century in a work written by Priest of Dioclia. Therefore the author thinks that Morlacs were representatives of Rome's structures. In fact, in the author's opin113

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi.

Povij. pril. 14, 25-115 (1995)

ion, they were old Croatian Romans, a part of whom - especially those among them who were engaged in cattle breeding in that century living together with the newly arrived Vlachs from the Balkans - Vlachized, which also m a d e them identified with the Vlach element. On t h e o t h e r hand, old Croatian R o m a n s in the urban regions b e c a m e Croatianized with time, although for a long time they had kept their R o m a n , or Latin, language. Christianity h a d its share in this too. For, contrary to the Morlaks, or early Croatian R o m a n s who belonged to western Christianity which influenced not only formation of their mentality, but also preservation of their Romanity or Latinity, Balkan Vlachs belonged to t h e O r t h o doxy which negated their ethnical indigenousness and, moreover, their ethnocultural identity. According to Byzantine authors Balkan Vlachs were ethnos or gentes, barbarians or mixed barbarians. This did not reflect only the views of Byzantine authors, but also ethnopolitical reality of the Byzantine E m p i r e in these regions, an empire approaching its end. Actually, in the eyes of Byzantine authors not only Vlachs were barbarians or mixed barbarians or others in relation to Byzantism, but also peoples in western E u r o p e who belonged to Catholic Christianity, and not only in religious cultural sense, but in political sense in general. Although Balkan Vlachs before arrival of the Turks were of Orthodox religion, the a u t h o r thinks that this form of Christianity was imposed u p o n them. In his opinion, in the beginning they belonged to Christianity of western ritual. But, as to its doctrinarian content, in t h e beginning it was Arianism or semi-Arianism. Basil II, m u r d e r e r of Bulgarians, faced with the a p p e a r a n c e of Vlachs who fought against Byzantium, and who were scattered all over Bulgaria, tried to subdue them. T h u s in 1020 he formed Vlach episcopacy with the seat in the present-day Vranje, in south-eastern Serbia. Although Orthodox, they lived, privately, according to their inherited cognitive and religious values of natural and supernatural lives. Therefore transition from one religious system into a n o t h e r m e a n t for them no moral barrier. They shifted easily into various forms of Bogumilism (Patarenes, Kudugers) or into Islam. T h e a u t h o r also discusses political and social structure of Balkan Vlachs and their economic activities. T h e basic social institution, typical for Vlachs in north-western regions of the Balkans, a b r a n c h of whom were I s t r o - R o u m a n i a n in Istria, was Katun; for other Vlachs in t h e Balkans this institution was called Falcare, they were u n d e r the rule of the elnik, or Kihaie (from Turkish Kehaia, Albanian Qehaja ). They had public legal and political power a m o n g the Vlachs and they were mostly rich, eminent persons. T h e a u t h o r concludes that Balkan Vlachs', in spite of their nomadic way of life, was a very structured community from t h e socio-political point of view. As Vlachs lived in towns too, their economic activities were very diverse: dairying, wool production, agriculture, trade. Their economic activity d e p e n d e d , of course, on geographic relief of the territory, climate and political situation. T h e o t h e r aspect of social structure, and economic activity of the Balkan Vlachs as well, was their military activity. T h e presence of Vlachs in Byzantine army, according to the author, can be traced as far back as 579, the year of Komentiol's military expedition against the Avars. But t h e fact is that they were always armed and as such accompanied caravans, known as Vlachs hodites as J o h a n n e s Skilitza wrote. They also served as homilos, i.e. as the alpine units or scouts. Owing to their military role, the a u t h o r concludes, the Balkan Vlachs were granted many benefactions, especially in the Turkish army. Although they fought severely against 114

Z. M I R D I T A , Balkanski Vlasi..

Povij. pril. 14, 25-115 (1995)

the Turks while the latter conquered Thessaly under Murt II (1421-1452), these same Vlachs in Thessaly were one of the shock forces in conquering Constantinople by Turks in 1453. Turks granted Vlachs, as a compensation for their military service, privileged positions, recognizing their autonomous institutions, freeing them from paying taxes along with o t h e r benefits.

115