Hoofdstuk 1

KENNIS, WETENSCHAP EN WIJSBEGEERTE

1.1

Wijsbegeerte als Wetenschappelijke Discipline

1.1.1. Inleiding
Onder filosofen is er geen eenstemmigheid over wat filosofie is. Het wat en hoe ervan is onduidelijk, varieert van plaats tot plaats en is persoonlijk. Voor de jaren 60: Vanaf de jaren 60: chronologisch historisch over!icht " $$$ meer #etrokken op de actualiteit maatschappijkritisch karakter gericht op de wetenschap

%unctie van een over!icht van de filosofie & toehoorders confronteren met pro#lemen en de pogingen tot oplossing die ervoor werden uitgedacht

1.1.2. Stuurloosheid in het denken

'( heeft de!e mening, ik he# een andere, we he##en alle#ei evenveel gelijk) & voltrekt relativisme '*e!e stelling is correct en geen enkele andere kan de waarheid omvatten) & dogmatisme gemeenschappelijk kenmerk: !e doen #eiden afstand van het redelijk denken en van de rationele argumentatie

1.1.3. Pogingen tot definities

%ilosofie & & poging om tot o#jectieve in!ichten te komen daar waar het niet mogelijk is omdat er geen wetenschappelijke methode voor is

poging om kennis te vergaren !odanig dat men een geargumenteerd antwoord kan vormen op vragen waarvoor we geen wetenschappelijk antwoord he##en

1.2

Kennis, Wetenschap en de indeling an de Wetenschappen

1.2.1. Kennis
& elke voorstelling, elk denk#eeld of elke overtuiging waarvan we aannemen dat die met een !ekere +werkelijkheid overeenkomt overeenkomen laat ons toe voorspellingen te maken en dus handelingen te plannen

1.2.2. Wetenschap
& menselijke #edrijvigheid die erop gericht is tot ges,stematiseerde en #etrouw#are kennis te komen O% & resultaat van die menselijke #edrijvigheid in een #epaald ge#ied: geheel van uitspraken, wetten of theorie-n die aan de volgende eisen #eantwoorden: .e kunnen worden gecommuniceerd aan andere mensen .e vertonen een s,stematisch karakter /r #estaat een controle op de #etrouw#aarheid ervan

wetenschappen worden vaak gekenmerkt door een eigen methode, !odat een #epaling definitie niet kan gegeven worden !onder de!e methode te verduidelijken

1.2.3. Indeling an de !etenschappen

Formele of deductieve wetenschappen & logica en wiskunde: uitspraken en stellingen worden #ekomen !onder ge#ruik te maken van de ervaring leren ons op !ich!elf niets over de werkelijkheid, maar verschaffen s,m#ools,stemen of vormen die #ruik#aar !ijn om de!e werkelijkheid uit te drukken Ervaringswetenschappen / empirische of inductieve wetenschappen o 0atuurwetenschappen: #estuderen wetten van de dode materie en van de levende we!ens natuurkunde, scheikunde, #iologie en geologie o 1edrags" of sociale wetenschappen: gedrag van de mens als individu of in groep wordt onder!ocht ps,chologie, sociologie en economie o 2ultuurwetenschappen: he##en producten van de menselijke creativiteit tot voorwerp !oals kunst en literatuur filologie-n, kunst 3 en literatuurwetenschap, lingu4stiek, rechtswetenschap, archeologie en geschiedenis

Andere indelingen /5acte wetenschappen & natuurwetenschappen 6 wiskunde 7899:: #enaming is onhoud#aar omdat alle wetenschappen moeten streven naar e5actheid; <oegepaste wetenschappen & technieken waar#ij de wetenschappelijke gegevens worden ge#ruikt om menselijke noden te #evredigen en praktische pro#lemen op te lossen & ervaringswetenschappen

=ositieve wetenschappen

1.3

Waaro" #oeken !ij kennis, in#icht$

1.3.1. %ntstaan cultuur

>eschikking over een informatieverwerkend mechanisme Vermogen tot leren voorstelling vormen van de omgeving: de mens associeert onophoudelijke allerlei voorstellingen met elkaar en kan dit dank!ij de taal goed onthouden en ook aan anderen meedelen kennis kan doorgegeven worden van generatie op generatie ontstaan cultuur

1.3.2. &adelen an het ken er"ogen

?. s,m#olen van angst: voorstellingen die voorkwamen in gevaarsituaties worden met dit gevaar geassocieerd en roepen angst op, ook wanneer er in werkelijkheid geen gevaar aanwe!ig is @. on#ekend & angstwekkend: door de #ehoefte van de mens een samenhangend #eeld van de wereld te vormen wordt alles wat vreemd is als angstwekkend ervaren gevaar voor foutieve interpretatiesA 7cf. herkennen van figuren in wolken; B. on!ekerheid: dit gaat gepaard met de vrijheid van handelen >>>GEVOLG: behoefte tot ingeving!!

1.3.3. 'in ragen

Fundamentele vraag " #$aarom i%n wi% hier&' o heeft doorheen de geschiedenis veel invloed gehad: alles wat de mens ooit ged aan heeft, stond in feite in functie van het !oeken naar dit antwoord

reden van de vraag: gevoel van !inloosheid en alhoewel het misschien een pseudo 3 vraag is, is het geen #elachelijke vraag

(ogingen van de mens om de e vraag te beantwoorden o o 1rotschilderingen 7CC; 8,then: geven #lijk van een wereldwijde #ehoefte om de vraag te verklaren door uit te leggen HO/ we hier gekomen !ijn, in de hoop !o het +waarom te verklaren 7cf. 1enesis; 8oderne wetenschap: kan verklaren waar we vandaan komen 7evolutie; de!e pogingen geven nog altijd hDt antwoord niet: de vraag is e5istentieelE je kan #lijven doorvragen en het raakt het diepste van de mens

)laise (ascal '*e eeuwige stilte van de!e eindelo!e ruimte vervult me met angst) 7uit: 1edachten, FVGG; He weet niet goed wat je hier loopt te doenE de steeds #etere kennis van het heelal toont ons on!e eigen nietigheid en on#egrip.

1.3.(. De ont!ikkeling an de "ens

7/r is geen reden om te veronderstellen dat leven alleen uit de ons #ekende moleculaire structuren kan ontstaan; *ens +an over invragen naden+en *e!e eigenschap is puur menselijkA vraag: 'Iat voor een we!en is de mensC) kunnen we de!e vraag stellenC Het is de mens die de kennis naar voren #rengt en is dus #evooroordeeld

*e ontwikkeling van de mens verliep heel grillig, er was dus geen rechte lijn in de evolutie tot aan het ontstaan van de mens 'het leven op 9arde is niet ontstaan met als einddoel de mens voort te #rengen) *ens is een artistie+ we en Vraag: 'Iaar om !ijn mensen aan kunst artistieke e5pressie gaan doenC) >v: " !ich!elf versieren 7juwelen, kralen, lichaamsschilderingen; " wapens verfraaien " grotschilderingen "J dit vermogen is (0GV/:K//L A

*ens heeft gevoel voor technologie en vernieuwing 8ens kan !aken uitvinden en gaat op de!e nieuwe !aken heel vlug vari-ren om !e nog te ver#eteren we leren de!e nieuwe vondsten ook aan elkaar A

*ens beseft dat hi% bestaat '9ls ik vanavond ga slapen, dan ga ik ervan uit dat ik morgen wanneer ik opsta nog altijd de!elfde persoon #en.) de mens is !elf#ewust en #eseft dat hij uniek is en anders dan alle anderen

,atuurli%+e taal Ie !ijn in staat info over te #rengen aan andere mensen !onder dat we daar veel moeite voor moeten doen: we !ijn de enige soort die precies kan uitdrukken wat !e wil tot in de kleinste details

*ens is een moreel we en *e mens heeft de spontane neiging om handelingen van andere mensen ons!elf te #eoordelen in termen van 'goed en kwaad) M moreel #esef waardoor we weten wat we moeten goedkeuren en wat niet 7de legitimatie hiervan is het ge#ied van de ethiekA; dit #esef in G0*GVG*(//L

*ens is een economisch en spelend we en cf. ruilhandel cf. 'homo ludens)

-onte.t: ,eolitische /evolutie & de #elangrijkste stap die de mens ooit heef ge!et: ca. N000 3 ?0 000 jaar geleden: ontwikkeling van land#ouw en veeteelt Hiervoor: jager 3 ver!amelaars groepjes van O0 tot ?00 mensen 7als er meer mensen per groep !ouden !ijn, was er te weinig voedsel; *(K: niet sedentair :evolutie: " sedentair " meer voedsel meer mensen " ar#eidsdifferentiatie 1evolg: ontstaan eerste steden opsplitsing tussen cultuur #eschaving 7&mens; en natuur $$$ =OG0< O% 0O :/<(:0: er is geen terugkeer naar leven van jager " voedselver!amelaars A Ontstaan van m,thes in de!e conte5t: 5

2f. 1enesisE de !ondeval

'de tuin) & periode voor de 0eolitische :evolutie 'vervloeking) & na de :evolutie: #oeren en #oerinnen

:eflectie: waarom is het leven !o moeilijkC

1.(

%orspronkelijke or"en an )kennis* en )gedragsregels*+ taboe, "agie, !ijsheidsspreuken en ",then

1.(.1. -aboe
8et de!e term worden o#jecten aangeduid die men niet mag aanraken of handelingen die men niet mag stellen. Onderwerpen die ta#oe !ijn en !o de #asisstructuur van de maatschappij aantasten: 9ssociatie met gevaar Vreemd uit!onderlijk karakter Onrust of angst verwekken

contact met een ta#oe geldt als een #e!oedeling

1.(.2. .agie
0efinitie 7dient om !ich te reinigen van een #e!oedeling; & geheel van stereotiepe handelingen of uitspraken waarmee men #epaalde doeleinden meent te kunnen realiseren, steunend op wetmatigheden die volgens de rationeel denkende mens totaal on#estaande !ijn Ktereotiepe handelingen & riten %ormules & #e!weringen 0rie functies van magie o o o 9fweermagie: moeten gevaren afweren en vooral de gevaren die gepaard gaan met ta#oe 3 overtreding =roductieve magie:#elangrijke menselijke noden moeten #evredigd worden 7>v. :egen maken; *estructieve magie: kwaad #erokkenen aan de vijand door er een vloek over uit te spreken

*agisch den+en & geheel van opvattingen over de werkelijkheid waar#ij een aantal wetmatigheden worden verondersteld die men via riten en #e!weringen meent te kunnen ge#ruiken simpel vertrouwen in associaties 7#v: alruin & mens; karakteristiek voor pre 3 wetenschappelijke en niet 3 ge4ndustrialiseerde maatschappijen

Verband taboe 1 magie 1eta#oe-erde voorwerpen en handelingen !ijn angstwekkend, dus !ijn !e machtig. Iie de moed #e!it een ta#oe te overtreden kan dan ook macht verwerven.

1.(.3. .,then
& verhaal dat aan de menselijke fantasie ontspruit en waaraan men een !eker geloof hechtte, niet omdat het echt ge#eurd is, maar omdat het structuur geeft aan een ongeordende wereld of #etekenis aan !inlo!e #etekenislo!e !aken en #ieden !o een verklaring voor #epaalde #eangstigende fenomenen en door de!e te verklaren !e ook te legitimeren 7#v. =ositie van de vrouw; *2then - :eligieus karakter - Posmos goden - :elaties tss 1od en mens Vol+svertellingen - Kprookjes en fa#els - Verhalend aspect - 8inder verheven karakter Legenden en sagen %ictieve ge#eurtenissen 8in of meer historische figuren o#jecten

1./. De grote !ereldgodsdiensten

1./.1. Ken"erken an !ereldgodsdiensten
3niversaliteitsaanspraa+ 7itt m,thes: waren karakteristiek voor een #epaald volk; *e open#aringsgodsdiensten richten !ich in principe tot alle mensen Openbaring Iaarheden van een godsdienst vinden hun oorsprong #ij 1od hoogste werkelijkheid en worden geuit in #oeken of in prediking van een profeet heilige #oeken waarvan de tekst niet voor discussie vat#aar is 7interpretatie van de tekst leidt vaak tot een afscheuring;

Hindoe4sme: de vedas

(itspraken die door 1od aan de wij!en uit de oudheid !ijn geopen#aard (ltieme realiteit & >rahman 7+macht van de illusie !orgt ervoor dat de wereld echt lijkt; .iel is onverwoest#aar <oekomstig #estaan van de !iel wordt #epaald door het karma 2,clus van een aantal levens & samsara

>oeddhisme: de tripitaka Ver!ameling van legenden en gedichten, toegevoegd aan een historische kern, die samen een model vormen voor de !oektocht naar verlichting Leven is onvolmaakt, on#evredigend en vol lijden Oorsprong van het lijden is he#!ucht en verlangen Het nirvana kan de c,clus van !ielsverhui!ingen door#reken

Hodendom: de thora =entateuch: 1enesis, /5odus, Leviticus, 0umeri, *euteronomium >oeken van 8o!es, die de joden uit de /g,tische slavernij heeft weggeleid

2hristendom: nieuwe testament Handelingen van He!us en !ijn apostelen

Gslam: koran Open#aringen van de aartsengel Hi#ril aan 8ohammed Poran $ Quara & het gereciteerde

0ogmatisme *ogmas !ijn stellingen die men moet aannemen om als gelovige van een godsdienst te worden #eschouwd

Verlossing Vertrekpunt open#aringsgodsdiensten: mens #evindt !ich in een droevige situatie op aarde toetreden tot de godsdienst #iedt de mogelijkheid aan !onde en ellende te ontkomen

1./.2. 0istorische situering an openbaringsgodsdiensten

,eolitische /evolutie vorming grote ri%+en gevolg: ontstaan van rechtsregels A

#v: '1ulden :egel) & *oe een ander niet aan wat je niet wenst dat jou !ou worden aangedaan $$ aansporingen tot verdraag!aamheid, respect voor armen en !wakken, algemene naastenliefde Onrechtvaardigheid 8en #egint te #eseffen dat de wereld onrechtvaardig is. 7*e ethische normen gaan in tegen de neiging van de mens tot ego4sme en agressiviteit.; nood aan ingevingA 'Iat kan de !in !ijn van een leven in gerechtigheid, wanneer de wereldorde !elf onrechtvaardig isC)

@ mogelijke reacties: .ich aanpassen aan de onrechtvaardigheid en aanvaarden dat er lijden is Ontstaan van wereldgodsdiensten: 7#rengen ook een grotere sta#iliteit #innen het rijk; verlossing van de onrechtvaardigheid in het hiernamaals O% .ielsverhui!ing: re4ncarnatie met een c,clus van levens 4et boe+ 5ob en het li%den Vraag naar het waarom van het lijden & pseudo 3 vraag: tot op heden is nooit aangetoond dat het lijden een dergelijke +!in of +doel heeft

1./.3. Diesseits en 1enseits

6Gelu+ van de bo en7 *it knelpunt wordt +opgelost door te stellen dat het ware geluk op aarde niets anders is dan het #eoefenen !elf van de deugd dan dat #ijgevolg het succes van de #o!en slechts schijn is. *iesseits: Henseits: 'aan de!e !ijde van de dood) E dit is niet het enige, het laatste, het definitieve 'aan gene !ijde van de dood)E een ander leven in het hiernamaals waarin het onrecht van dit #estaan !al worden goedgemaakt

)eloning en straf Gdee van #eloning en straf na de dood M kenmerk van elke godsdienst 7#v. >a#,loni-rs en 1rieken kenden dit fenomeen niet; komt slechts tot uiting op een #eschavingsniveau dat voldoende comple5 is opdat het pro#leem van +het geluk van de #o!en !ou kunnen opduiken

1./.(. -!ee ersies+ Westers en Indisch

$esterse versie 7ontwikkeld door .arathoestra & =er!ische profeet, Rde eeuw a2n; *ualistisch wereld#eeld: wereld van het goede en wereld van het kwade Onophoudende strijd: iedere mens moet een kant kie!en, maar op het einde der tijden !al het goede overwinnen en !ullen de kwaden gestraft worden *roevige toestand van de wereld wordt #egrijpelijk gemaakt door een reden te geven voor het tijdelijk succes van de #o!en en het mislukken van de goeden Ktrijd tussen goed en kwaad #innen in de mens wordt verhelderd: hij wordt nu een door een engel #enaderd, dan weer door een duivel #ekoord 8aniche4sme: 1oede & het geestelijke Pwade & het materi-le 7$$$ nu: manche4stisch & in !wart 3 wit tegenstellingen denken; 8ndische versie Leer van de !ielsverhui!ing 7& transmigratie palingenese samsara re4ncarnatie wederge#oorte of metemps,chose;

*e gedachte is dat er een !iel #estaat 7of tenminste een schuldenlast karma; die na de dood verder #lijft #estaan en her#oren wordt in andere levende we!ens. Het goed en kwaad van een #epaald leven geeft aanleiding tot een #eter of slechter #estaan in het volgend. er #estaat een mogelijkheid !ich te #evrijden van de!e c,clus van wederge#oorteA

1././. &adelen
Geloven " erbi% horen Het al dan niet geloven in de leer is onwrik#aar ver#onden met het al of niet #ehoren tot de groep van gelovigen. /5communicatie & wie de leer niet of niet volledig aanhangt, wordt pu#liek uit de groep gestoten 9#negatie & wie een afwijkend in!icht heeft, kan uit vrees voor e5communicatie !ijn eigen mening verloochenen en !ich onderwerpen H,pocrisie & in plaats van !ich echt te onderwerpen geeft men naar #uiten toe de indruk dat men !ich aan het geloof houdt

10

Andere interpretaties 9fvallige meningen die aangehangen worden door groepen: als ketters #eschouwd en vervolgd O% leidt dit tot godsdienstoorlogen

9wart : wit manier van den+en 'Op het einde der tijden !ullen de goeden van de kwaden worden gescheiden en !al de ene groep eeuwig gelukkig !ijn, de andere voor eeuwig gefolterd) 899:: grote massa van de mensen ligt ongeveer rond het midden en de e5tremen in positieve of negatieve !in vormen kleine aantallen & 1auss " curve

1./.2. Dog"atis"e en sektarische be!egingen

0ogmatisme & een geesteshouding waar#ij men een aantal opvattingen als onwrik#are waarheid hanteert en de!e derhalve nooit aan kritiek of controle onderwerpt voordeel: groepsver#ondenheid #iedt steun nadeel: nadelig #ij het verwerven van #etrouw#are info o *ogma 7in christelijk taalge#ruik; & " formulering van een geloofswaarheid " is #indend er #estaat een institutionele #evestiging van o /lk s,steem !oekt een compromis tussen: Open houding & argumenten over!ien het geheel van pro 3 en contra 3 en dan #eslissen

899:: enorm verlies van tijd en energieA voor het #lindelings o 0ogmatische houding & voor eens en voorgoed de regels handelen vastleggen en !ich steeds naar die regels gedragen Open societ2 : en er is geen democratie -losed societ2: structuren vrije communicatie van idee-n is mogelijk weerstand tegen veranderingen censuur op de communicatie en starre totalitaire regimes

=olitieke filosofie 7=opper;

o ;e+tarische bewegingen Penmerken: " -

inpalming groepsvorming hi-rarchie charismatisch leider

11

af!ondering van de wereld uitverkie!ing geslotenheid voor informatie irrationalisme van geloofsovertuigingen prosel,tisme 7#ekeringsijver;

hoe sterker de!e kenmerken aanwe!ig !ijn, hoe sterker de dogmatiserende, verstarrende invloed op de aanhangers en hoe meer men een #eweging kan #estempelen als +sekte 7cf. ook #rainwashing;

1.2

De !etenschappelijke kennis!er ing

$etenschap & #enaderingswij!e die toelaat #etrouw#are kennis te #ereiken 7de!e kennis geeft aanleiding tot algemene consensus;

9esde eeuw )<hales van 8ilete : ontwikkeling wiskunde: methode die !onder dwang tot universele erkenning aanleiding gaf 899:: kennis die men met wiskunde #ereikt is de kennis van constructies van on!e geest 7geen kennis van de ervaar#are wereld;

9eventiende eeuw A0 1alilei : onder!ocht de wetten van de val en de worp 7mechanica; ontstaan e5perimentele methode: com#inatie van wiskundige methode om modellen te formuleren, en het e5periment dat toelaat de!e modellen met grote precisie te controleren Penmerken: " formulering van stellingen in logico 3 mathematische taal " controle van de stellingen door herhaal#are e5perimenten (0GV/:K/L/ /:P/00G01AA 1alilei 7mechanica; 6 Pepler 7planetentheorie; 0ewton s,nthetiseertA

Geen universeel beeld Ietenschappen & uiteengevallen in specialismen

12

1/VOL1: de wetenschap weet altijd meer, maar elke individuele wetenschapsmens #eheerst een steeds #eperkter terrein 7niemand kan het geheel nog over!ien; Oorspronkelijk streefdoel & kennis als antwoord op de nood aan verklaring 899:: wetenschap is ingekapseld geworden in staten of industri-le ondernemingen Gevaren van de wetenschap 2f. atoom#om, <sjerno#,lJ ontstaan anti 3 wetenschappelijke of pseudo 3 wetenschappelijke stromingen fundamentalistische strekkingen #innen godsdiensten

1.3

De !ijsgerige kennis er!er ing

$i%sbegeerte & vorm van kenniswerving die ontstaat wanneer men geen vrede neemt met de m,thische, magische of dogmatische aanpakE wanneer men de eis van #etrouw#aarheid stelt en dus kritisch wordt Ontstaan in 1riekenland 76de eeuw >2; <hales van 8ilete & eerste wiskundige & eerste wijsgeer

verschil met m2thische en dogmatische benadering " overtuiging dat:

o de!e situatie niet #evredigend was o discussie en controle nodig was o de definitiemethodes moesten ver#eterd worden 0rie basisproblemen ?. @. handelen B. vragen hoeC factische speculatieve vraag naar de aard van de werkelijkheid ethisch 3 politieke vraag naar het reguleren van het menselijk epistemologische theoretische vraag: kunnen we de twee vorige #eantwoordenC Punnen we #etrouw#aren kennis verwerven, en !o ja,

)enaderingswi% e van de wi%sbegeerte & streven naar rationaliteit rationeel denken /nge !in van het woord

13

& denken waar#ij men door een onophoudelijke interactie tussen nauwkeurig geformuleerde theorie-n en on#etwijfel#aar vastgestelde empirische feiten, tot #etrouw#are kennis komt >rede, wijsgerige, !in van het woord & rationele #enadering gekenmerkt door de eis om #etrouw#are antwoorden te !oeken op alle vragen streven naar !o groot mogelijke helderheid in de #egrippen en uitspraken 8rrationeel en a : rationeel Grrationeel & idee-n naar voor #rengen die of interne contradicties #evatten, of manifest in strijd !ijn met de alledaagse ervaring of algemeen aanvaarde wetenschappelijke in!ichten afwij!en

9 3 rationeel & leerstellingen die niet voor rationele of wetenschappelijke argumentatie vat#aar !ijn, maar die evenmin duidelijk in strijd !ijn met de logica of de wetenschappelijke gegevens 7cf. relatie mens 3 1od; /ationaliteit 0iet duidelijk wat men als aanvaard#aar #ewijs mag #eschouwen als men het niveau van wetenschappelijkheid niet kan #ereiken verschillende opvattingen over wat een #ehoorlijke argumentatie is: =ro#leem van de mededeel#aarheid 7hoe e5act moet de filosofische taal !ijnC =ro#leem van eenheid en coherentie 7moet er een eenheidstheorie !ijnC; =ro#leem van empirische verificatie 7is empirische controle mogelijkC; & & minder vragen kunnen #eantwoorden #etrouw#aarheid van de antwoorden daalt

eisen van #ewijsvoering Ktrenger maken Koepeler maken

het is aangewe!en voor strenge eisen te kie!en 7en dus antwoorden schuldig te #lijven;: !olang men niet in e5tremen vervalt is alles in orde algemene methodologische vuistregel >uitengewone #eweringen he##en steeds nood aan #uitengewone #ewij!en, willen !e aanvaard#aar !ijn voor de kritisch denkende mensen

14

1.4

-raditionele indeling an de Wijsbegeerte

1.4.1. De factische, of "etaf,sische proble"en

7metaf,sica & leer over de grondslagen van alles wat #estaat, van al het !ijnde; Ontologie & men !oekt naar algemenen #eginselen van het !ijnde als het !ijnde )i% ondere metaf2sica & men onder!oekt de #eginselen grondslagen van de voornaamste soorten !ijnden

:ationele kosmologie >estudeert de 7#asis";structuur van de wereld

:ationele ps,chologie & algemene leer over de mens: ps,che als het meest essenti-le deel van de mens 7andere #enaming & wijsgerige antropologie;

:ationele theologie 7theodicee; & wijsgerige leer over 1od, waarin ondermeer pro#lemen over het ontstaan van 1od, !ijn we!en, de gods#ewij!en werden #estudeert M hedendaagse theologie, die geen wijsgerige leer, maar een studie van open#aring is

1.4.2 De ethisch 5 politieke 6of nor"atie e7 proble"en

Ethica >estudeert de normen van het handelen en de waarden (olitie+ >estudeert de vraag hoe de maatschappij moet georganiseerd worden Esthetica & de leer over de schone kunsten

15

1.4.3. De kennistheoretische proble"en

Logica & theorie van de geldige redenering 7cf. 9ristoteles, GV >2; & theorie over taal en studie van de redeneerwij!e van de wiskundige deductieve methode 6 studie over redeneerwij!e van de ervaringswetenschappen 7heden ten dage; <ennisleer of epistemologie & studie van wat kennis is, of we geldige kennis kunnen #ereiken en hoe dit moet ge#euren voor de FVGG werden #ijna alle pro#lemen die de mens !ich stelde, #enaderd in de wijs#egeerte sinds het ontstaan van moderne natuurkunde 7FVGG; heeft men gaandeweg inge!ien dat de meeste pro#lemen die de natuur #etreffen in de wetenschappen thuishoren

16

Hoofdstuk 2 DE PIJLERS VAN HET WESTERS DENKEN IN DE OUDHEID EN DE

IDDELEEUWEN

Inleiding
Ktreven naar #etrouw#are kennis: wiskunde & ideaal Iijs#egeerte & poging om dit ideaal te #enaderen, daar waar het niet volledig #ereik#aar is onder!oek naar de wordingsgeschiedenis van de denkmethodes in!icht in de karakteristieken en hinderpalen ervan Opm: het westerse denken is gekarakteriseerd door het feit dat de wijs#egeerte en de wiskunde tegelijk !ijn ontstaan

2.1. 0et ontstaan an de !iskunde

$esterse wis+unde & gekenmerkt door: " #ewijsvoeringen het streven naar s,stematisering: onder#rengen van de resultaten in ? samen hangende geheel

(olitie+e en economische factoren:=Grie+enland> </0 //:K</ o in taal en cultuur o verdeeldheid: onafhankelijke stadstaten ruime culturele uitwisseling is mogelijk starre eenvormige traditie wordt vermeden grote politieke verregaande eenheid

17

</0 <I//*/ o volksvergadering die alle #urgers omvatte vrijheid van denken en spreken tendens tot discussie o dialectische methode & argumentering in dialoogvorm </0 */:*/ door de handel: ontstaan klasse van welvarende #urgers ontstaan vrije tijd die ge#ruikt werd voor het #eluisteren van po-!ie en mu!iek

2.1.1. 0et !iskundige be!ijs in !ording

?hales van *ilete liet eerste vorm van #ewijsvoering #erusten op het +evidente feit dat dingen die kunnen samenvallen aan elkaar gelijk !ijn Volgende stap: defini@ren

& eerste 1riekse wiskundige

%iguren die men tekent moeten gedefinieerd worden !odat de stellingen niet meer over concrete tekeningen, maar over #edachte constructies gaan resultaten neerschrijven om !e #ij volgende #ewij!en als vaststaand te kunnen ge#ruiken >>> dialoogmethode & factor die ertoe leidt de uitgangspunten te preciseren: o o o eerst grondslag van onenigheid !oeken uitmaken over welke grondslagen en definities men het wel eens is daarvan uitgaande: eigen standpunt #ewij!en of dat van de tegenstrever weerleggen Eu+lides een van !ijn a5iomas

Kamenvallen & criterium voor gelijkheid )elang van definities

1rieken gaven slechts aan de cirkel en de rechte een definitie wordt gegeven die op een intu4tieve !ekerheid ge#aseerd is wilden alle figuren die men kon indenken construeren #ij middel van cirkels en rechten 7& dmv ideale passer en liniaal;

18

0rie beroemdste constructieproblemen: ?. driedeling van een hoek @. verdu##eling van de ku#us B. kwadratuur van de cirkel Volgende stappen #ewij!en van rekenkundige stellingen #ewijs door reductio ad a#surdum 7& als men kan #ewij!en dat uit een #ewering haar tegendeel volgt,dan mag die redenering als ongeldig worden #eschouwd; #estaan van irrationele getallen leer van verhoudingen en evenredigheden samen#rengen van samenhangende stellingen tot steeds grotere gehelen 7cf. /uklides: DDn enkel a5iomastelsel in !ijn /lementa;

2.1.2. Ken"erken an het 8riekse !iskundig be!ijs

?. kunstmatig geconstrueerde wereld 7rechten en cirkels; @. constructies: niet in hun concrete verwe!enlijking #eschouwd, maar enkel in de mate waarin !e aan de definities #eantwoorden B. #eperkt !ich tot gedefinieerde, volmaakte vormen evidente uitspraken doen die in +postulaten en +gemeenschappelijke in!ichten worden ge-5pliciteerd S. grondstellingen kettingen vormen van gelijkheden of gelijke verhoudingen en op die manier nieuwe stellingen #ewij!en O. overtuiging dat de geconstrueerde wereld samenhangend is 7cf. reductio ad a#surdum; >>> leren de e constructies door on e geest iets over de wer+eli%+e ruimte rondom ons& =A voorwaarden> postulaten over de constructiemogelijkheid van de cirkel en de rechte mogen niet intern contradictorisch !ijn figuren die in de !intuiglijke wereld gerealiseerd worden, moeten minstens #ij #enadering de eigenschappen van de meetkundige constructies #e!itten

19

2.2.
o o o

0et ontstaan an de !ijsbegeerte

Ontstaan in Goni-, aan de /ge4sche kust *oor het ontstaan van de filosofie vervalt de macht van de goden /erste filosofen stelden !ich tot taak om de!e wetmatigheden of natuurwetten te doorgronden

2.2.1. De natuurfilosofen 69I en 9 .:hr.7

wiskunde ontstond vooral uit praktische overwegingen #ij /g,ptenaren en >a#,loni-rs 1rieken: kennis omwille van de kennis natuurfilosofen !ochten logica in de onvoorspel#aarheid: natuurwetten Ktudie van de natuur Ietten in de natuur Pennis !oeken met wiskunde als model Gn!icht dat de natuur evolueert

?hales van *ilete Ias heel #ereisd: noties van meetkunde en astronomie in /g,pte; .ocht #ewijsvoeringen: welke wiskundige regels de juiste waren theorie dat de wereld vat#aar was voor argumentatie >egreep dat de werkelijkheid voortdurend verandert Iater & #eginsel dat de diversiteit en veranderlijkheid van de werkelijkheid kon verklaren :/*/0: water kan in drie vormen voorkomen: vloei#aar, ijs en gas kan !ich misschien transformeren tot alles wat #estaatC

Ana.imander

& leerling van <hales On!icht#are oerstof & apeiron ligt ten grondslag aan de vier hoofdelementen: water, lucht, aarde en vuur Ana.imenes

& derde 8ilesische natuurfilosoof Lucht & oerstof van de werkelijkheid

20

(2thagoras T Kamos, VG voor 2hristus 1etal & grondslag voor alles wat #estaat #v: wiskundig uitdrukken van mu!iek: als dit wiskundig kan uitgedrukt worden, dan kan dit misschien wel met de hele werkelijkheidC 1od & een wiskundige: kosmos & orde orde & harmonisch harmonisch & mooi $A/E " ;-4O,E !!

Ierkelijkheid is veranderlijk en dus minderwaardig aan de eeuwige waarheden van de wiskunde $$$ getallen !ijn #elangrijker dan de !intuiglijke werkelijkheid: !e overstijgen de realiteit en !ijn eeuwig

=ro#leem: 9U 6 >U & 2U 8aar: als 9 & ? >&? dan 2 & V@ & 8//A?8O,EEL GE?AL & #uitensporig lelijk gevolg: na =,thagoras werd het getal verwaarloosd en werd de wiskunde meetkundig

4era+litos T OS0 v. 2., /fese Oerstof & vuur: vuur is vluchtig en ongrijp#aar +panta rhei & +alles stroomt 7cf. uitspraak: 'He kan nooit twee keer in de!elfde rivier #aden); Vinger op !ere wonde: 'Ie kunnen wel op !oek gaan naar het eeuwige getal, of het apeiron, of het atoom, en!ovoortJ 7cf. praesocratische !oektocht naar het onveranderlijke;, maar het enige wat we vinden is het veranderlijke en het tijdelijke.)

(armenides '/nkel het !ijn #estaat en het !ijn is DDn) .intuigen !ijn #edrieglijk

21

#edrieglijk verandering is -

Veranderingen die we waarnemen !ijn /r is geen tijd, aange!ien er geen >egrip +worden drukt illusies uit

9eno van Elea 9ctief rond SO0 v. 2., leerling van =armenides =oogde aan te tonen dat #eweging niet #estaat >ewees stellingen van =armenides op wiskundige manier =arado5 van schildpad en 9chilles Kchildpad krijgt #eetje voorsprong en hoe hard 9chilles ook loopt, hij kan de schildpad nooit inhalen 2f. helft van de helft van de helftJ %O(<: ? 6 V 6 W 6 ? X 6 6 ? ?6 6 Y & @ AAA

Leucippus en 0emocritos 9tomisme & materialistische leer uit vijfde eeuw v. 2. =ro#leem van de verhouding tussen het eeuwige 7& onveranderlijke; en het tijdelijke 7& veranderlijke; op te lossen door te stellen wat #estaat opge#ouwd is uit kleine, ondeel#are deeltjes & atomen >otsingen van de atomen & ontstaan van voorwerpen Onsterfelijkheid kan niet: !iel wordt vernietigd op het moment dat de atomen waaruit !e !ijn opge#ouwd elkaar weer loslaten

2.2.2. De sofisten en Socrates 6 ijfde eeu! .:.7

;ofisten & rondrei!ende leraars die aan de stilaan groeiende rationele denkwij!en een praktische toepassing gaven onderwe!en tegen #etaling !onen van rijke #urgers om !e voor te #ereiden op een rol in het politieke leven Pritisch denken toepassen op pro#lemen van moraal en maatschappij 3 ordening, in plaats van uitsluitend op de natuur .waartepunt van de filosofie: van onder!oek naar de aard van de werkelijkheid, naar studie van de mens en de samenleving Gntroduceren van het relativisme Kpraken niet over godsdienst

22

(rotagoras '*e mens is de maat van alle dingen) er is geen a#solute waarheid of a#solute waarden Overreden & #elangrijker dan de waarheid

;ocrates 7T SN0 v.2. in 9thene; aanvaarden =lato .ag in dat oude funderingen van moraal en maatschappijordening op m,then en tradities niet meer volstonden Ias een meesterlijke ondervrager 'Gk weet dat ik niet weet) maakte hem volgens hem wij!er dan de sofisten, die #eweerden iets te weten >ronnen voor Kocrates: Fenophon en Pon relativisme van de sofisten niet

2.2.3. Plato 6(24 5 3(4 .:.7

trouw aan het Kocratisch ideaal van het !oek naar het goede, maar: totaalvisie over de mens en over de wereld waarin die mens leeft is nodig !iet in dat #etrouw#are kennis aan een aantal eisen moet #eantwoorden #eseft dat men in!icht moet he##en in de mogelijkheden en #eperkingen van de menselijke kenniswerving <ennisleer gebaseerd op wis+unde =meet+unde> 8eetkunde : niet de figuren die men in de praktijk kan tekenen en waarnemen, maar veeleer volmaakte vormen worden #estudeerd >esef: de!e wetenschap is mogelijk door nauwkeurige definities $$ #elang van een e5acte taal in het denkproces >esluit: kennis in het algemeen & kennis van volmaakte vormen die in definities worden gevat $$$ VO:8/0I/:/L*: hierin #estaat het #asismodel, het protot,pe van alle dingen op volmaakte wij!e 7on!e ervaar#are wereld toont slechts #enaderende realisaties van de!e vormen

23

Ontwi++eling van de sterren+unde >eweging van sterren : " eenparige #eweging " cirkelvormige #anen >eweging van planeten : pro#lemenA #ewegen in onregelmatige #anen 8en stelde !ich tot doel aan te tonen dat, wat voor de waarnemer onregelmatig lijkt, in feite o#jectief volmaakte cirkel#ewegingen !ijn :/*/0: +als de sterren goddelijk !ijn, dan moeten !e de vormenwereld nauwkeurig volgenE er moet dus een eenvoudige, volmaakt wiskundige vorm voor te vinden !ijn. o /u5odos van Pnidos 7?.GV v. 2.; Heelal & reeks van concentrische kristallen #ollen die door assen met elkaar !ijn ver#onden en draaien met eenparige #ewegingen o Hipparchos 7GG v.2.; 9fwijkende #eweging van de planeten wordt gesimuleerd door het s,steem van de epic,cli & cirkelvormig en eenparig #eweegt er !ich een punt rond de aarde, terwijl rond dit punt een ander punt draait, eveneens cirkelvormig en met eenparige snelheid het laatste punt stelt de planeet voor die een afwijkende #eweging lijkt te maken, vanuit het ge!ichtspunt van de aarde

=tolemaios Verdere uitwerking van Hipparchos voldeed aan de eis tot volmaakte cirkelvormigheid, maar kon ook de posities van de planeten !eer goed voorspellen 7aanvaard tot in FVG;

2opernicus Heliocentrisch s,steem nog steeds met volmaakte cirkel#ewegingen en eenparigheid

24

Pepler %eiten dwongen hem over te stappen naar ellipsvormige #ewegingen 7sluiten het dichtst aan #ij de cirkel;

8nvloed op statica en h2drostatica Ktatica & theorie van #alansen en hef#omen H,drostatica & studie van het gewicht van lichamen in een vloeistof Archimedes: wereld heeft eenvoudige wiskundige structuur Galilei: paste de!e methode toe op mechanica 7ontstaan e5perimentele methode; ,ewton en Einstein: idee van de fundamenteel wiskundige structuur van de wereld

?oepassen om estheticaB moraal en politie+ 8ooi $$$ o#ject vertoont een meer dan gewone gelijkenis met de Vormen $$$ o#ject situatie waarin op esthetisch, moreel of politiek vlak verregaand van de ideale Vorm wordt afgeweken Lelijk, immoreel, onrecht

volgens =latos visie is het mogelijk om door rationeel onder!oek een moraal op te #ouwen en een staatsordening te ontwerpen die het ideaal meer en meer #enadert (lato7s mensvisie 8ens #ehoort met !ijn lichamelijkheid tot de aardse wereld 899:: !ijn !iel 7nous;: " is afkomstig uit de Vormenwereld " heeft een goddelijk karakter " is onverwoest#aar omdat de !iel, in de Vormenwereld, kennis heeft genomen van de volmaakte Vormen, kan !e !ich tijdens haar aardse #estaan die Vormen herinneren we !ijn o#jectief in staat classificaties te maken dualistische visie: onderscheid tussen lichaam en !iel Open samenleving en haar vi%anden : <C (opper o 1esloten maatschappijvisie

25

& de idee dat men een volmaakte maatschappij kan construeren die niet vat#aar hoeft te !ijn voor verdere evolutie en #ijgevolg geen nood denkt te he##en aan kritische commentaren elke kritiek komt als vijandig over en !al het !wijgen opgelegd worden A o Open maatschappijvisie & samenleving die garandeert dat de mogelijkheid tot het leveren van kritiek #estaat, en die daadwerkelijk poogt rekening te houden met die kritiek 8aatschappij die open wil !ijn, moet over een aantal instellingen #eschikken die op #asis van grondig onder!oek gefundeerde kritiek kunnen leveren op het #eleid 8aatschappij & nooit perfect volmaakt er komen voortdurend nieuwe elementen pro#lemen #ij waardoor er altijd redenen !ijn om kritiek te leveren

=arado5 van de democratie Iat als de meerderheid #eslist de democratie op te heffenCCC *emocratie M de wil van de meerderheid & het #estaan en #ehoud van de vrije instellingen die kritiek kunnen leveren

Vrijheid M a#soluut: " staat moet kunnen tussenkomen als vrije instellingen in het gedrang komen " staat moet trachten te vermijden dat mensen in ongelukkige of onleef#are omstandigheden terechtkomen

=ro#leem :ealiseren rationele maatschappij drang tot #eschermen van die realisatie voor verdere verandering of degeneratie totalitarisme

2.2.(. ;ristoteles 634( 5 322 .:.7

<ennistheoretisch 9anvaardt vormen als kenniso#ject, maar loochent dat !e een af!onderlijk #estaan !ouden leiden: o geringer vertrouwen in de strikt wiskundige methode:

26

kennis van de vormen ge#eurt door een a#stractieprocDdD & nadat we tallo!e, concrete, volmaakte #enaderingen van cirkels he##en ge!ien, vormt !ich in on!e geest het #egrip +volmaakte cirkel *(K: denken is ge#ouwd op ervaring & 'empeiria) & in!icht dat men krijgt door ouder te worden en veel te he##en #eleefd o ontwikkeling van de logica wiskundige methode voldoet niet nood!aak om toch het denkproces volgens strenge regels te laten verlopen

Formele en informele logica o %ormele logica & logica die eerder de vorm, of de structuur van het denken onder!oekt in plaats van de inhoud >egrippen samenvoegen tot oordelen Oordelen samenvoegen tot gevolgtrekkingen s,llogisme 7 maior 3 minor 3 conclusio ; 1evolgtrekkingen samenvoegen tot #ewij!en a5iomas: iets kan niet tegelijk !ich!elf en !ijn tegendeel !ijn o Gnformele logica & logica die correcte redeneringen poogt te onderscheiden van drogredeneringen 7+fallacies; door de inhoud ervan te onder!oeken o *rogredeneringen 7informele logica; Ad hominem argument & discussie pogen te winnen door de tegenstander aan te vallen op !ijn persoon 7op de man spelen;

Ge agsargument &

ontkrachten of ondersteunen door naar een autoriteit te verwij!en naar personen verwij!en die met dit standpunt in ver#and kunnen worden ge#racht

)ad compan2 / good compan2 &

+iedereen doet het7

&

van mening !ijn dat een #epaalde houding #epaald gedrag correct is, omdat iedereen de!e houding heeft of dit gedrag vertoont & verwij!en naar een anekdote om een standpunt of stelling te +#ewij!en

Ane+dotie+ 1 drogredenering

27

+begging the Duestion7

&

datgene wat men moet #ewij!en al gevolg van een #eargumenteerde redenering, reeds opnemen in de redenering !elf de conclusie van een redenering #aseren op #epaalde premissen, maar de premissen !elf ondersteunen door de conclusie

-ir+elredeneringen

&

,a Aristoteles: dubbele tendens o <heoretische aanpak 0adruk op de creatieve rol van de menselijke geest #ij de kennisverwerving: " " " o /envoudige deductieve logica 9lgemene uitspraken 1evaar: te ver afwijken van de werkelijke wereld

/mpirische aanpak 9lleen door ervaring kunnen decisieve resultaten worden #ekomen: " " " Houdt !ich strenger aan de ervaringsgegevens 0iet duidelijk hoe men tot algemene wetten kan komen =ro#leem: moeilijkheid om tot een logica van de inductie te komen & trekken van een algemeen #esluit uit een aantal #ij!ondere gevallen

?eleologische wereldvisie Plemtoon op de doelgerichtheid die ogenschijnlijk in de wereld aanwe!ig is: " " " Iereld: verklaren door het doel aan te wij!en waarnaar alles streeft 0iet: =latonische vormen liggen aan oorsprong van alles wat #estaat 8aar: doeleinden van de dingen veroor!aken stuwkracht naar een meer volmaakt realisatie & 29(K9L/ OO:.9P/LGHP/ V/:PL9:G01

!ette !ich sterker door #ij de ontwikkeling van de moderne natuurkunde won ook het pleit in de #iologie door 2harles *arwin !ijn evolutietheorie en de ontdekkingen in de moleculaire #iologie

28

Ethica en politie+ 0G/<: 899:: uitgaan van een ideaal#eeld 7!oals de platonisch gerichte filosofen deden; meent dat de juiste in!ichten uit de menselijke activiteit en de reflectie hierover moeten groeien

2.3. 0ellenistische en <o"einse filosofie 6III 5 97

" " " " Verlies van contact met staatsinrichting van de stadstaat *esinteresse voor politiek 1evoel van onmacht tegenover de wereld en ge#eurtenissen die !ich erin voordoen Gnteresse in de individuele moraal

-entrale vraag & Hoe kan het individu in de!e wereld stand houden en hoe kan het gelukkig wordenC

Viertal antwoorden o Kto4cisme & !ich door redelijk in!icht onderwerpen aan de wetten van de kosmos op een toestand van +apatheia 7& on#eroerdheid; te #ereiken o /picurisme & genieten van het leven, !onder overdaad te doen om de +antara5ia+ 7&onverstoor#aarheid; te #ekomen o Kcepticisme & er is geen enkele methode om met !ekerheid tot kennis te komen, er #estaan geen positieve !ekerheden 7&dogmata; soepel nastreven van doeleinden waarvan de realisatie +pro#a#el is, met als einddoel een epicuristische antara5ie o 0eoplatonisme & wereld is een emanatie, een uitstorting van !ich!elf van de godheid door ascese en meditatie de stadia van de emanatie terug doorlopen en !o tot vereniging met 1od te komen

29

*AA/: *e!e hellenistische filosofie-n !ijn amper haal#aar en alleen enkelingen van hoog intellectueel gehalte konden de!e echt nastreven

2.(.

0et ontstaan an het christendo"

2.(.1. ;lge"ene karakterisering

2hristendom $ juda4sme Evolutie in het %udaEsme " " " 9anvankelijk pol,the4stisch & verering van meerdere goden Later henothe4stisch & verering van ? 1od, !onder het #estaan van andere goden te loochenen VG : monothe4stisch & geloof in ? 1od & open#aringsgodsdienst /0 verlossingsgodsdienst

Laatste eeuwen voor -hristus " " " " +uitverkoren volk Verwachting van een +koning 7& +ge!alfde & 8essiah & 2hristos; Poning !ou het +:ijk 1ods vestigen 8a!de4stische idee-n: strijd tussen 1od en Katan

Ontstaan van het christendom " " >eslissende ge#eurtenis & kruisdood van He!us 1eloof dat Hij uit de dood was opgestaan speelt cruciale rol

2.(.2. 0istorische gege ens

30

)ronnen " " " <acitus: vermelding van een !ekere 2hristus, stichter van de christenen, die onder =ontius =ilatus werd ter dood ge#racht %lavius Gosephus: vermelding van het feit dat Haco#us, #roer van He!us in 6@ werd terechtgesteld Oudste christelijke teksten ?. authentieke #rieven van =aulus @. evangeli-n van handelingen B. overige teksten

)rieven van (aulus =aulus christendom M leer van He!us 8aar: een leer over de dood en verrij!enis van He!us verwijst nooit naar uitspraken van He!us

Evangelies " " " 8arcus: putte uit een niet #ewaarde +Quelle van ge!egden van He!us 8attheus en Lucas: putten uit 8arcus en de +Quelle Hohannes: staat los van de andere evangelies grotendeels theologische verwerking He!us #racht waarschijnlijk een eschatologische prediking & prediking #etreffende het einde der tijden 7+het :ijk 1ods is na#ij;

2.(.3. De christelijke leer

)oodschap & ker,gma & evangelie '0a Hohannes heeft He!us gepredikt in 1alilea, hij ging rond al weldoende en genas allen die onder de heerschappij van de *uivel stonden, maar men heeft hem aan het kruishout geslagen. 1od heeft hem echter de derde dag doen opstaan en laten verschijnen aan ons als getuigen. Hij gaf ons de opdracht te prediken dat hij !al terugkomen als rechter van levenden en dodenE hij is de door de profeten voorspelde 8essias en allen die in hem geloven en !ich laten dopen, #ekomen vergiffenis van de !onden en de garantie van het eeuwig leven. ' (aulus o heftige onenigheden:

31

He!us door !ijn verrij!enis de periode van de joodse Iet #e-indigd (aulus 5acobus je moet eerst jood !ijn voor je 2hristen kan worden

afschaffing van de Iet

1riekse invloed " " " " " " Ver!wakking 8essiasgedachte '2hristos) #egint als naam te fungeren He!us & Heer & .oon van 1od Ontstaan van de idee van de maagdelijke ge#oorte Heer & verlosser Plemtoon: Z na#ije terugkomst van de Heer Z laatste oordeel Z wederopstanding

<er2gmatische 5e us >elangstelling voor He!us leven en prediking wordt groter onstaan evangeli-n

-onventies :/*/0: nood aan precie!e formulering van de #egrippen Vader, .oon en 1eest o 2oncilie van 2onstantinopel B goddelijke personen, maar ? 1od & leer van de drie-enheid o 2ongres van 0icea 1oddelijkheid van 2hristus als dogma o 0adruk " " " " o GGG 3 GV Perkelijke hi-rarchie krijgt definitieve vorm wederkomst van He!us verrij!enis van het vlees laatste oordeel onsterfelijkheid van de !iel

0ogmatiseringstendens

32

9anvankelijk: doopsel en geloof in de Heer volstonden om verlost te !in Later: steeds grotere nadruk op de #elijdenis van het juiste credo 7wie hiervan afwijkt wordt ge#anvloekt en verliest het eeuwige leven: '#uiten de Perk geen heil)

Evolutie van de leer " " " " 1riekse invloed: 1riekse filosofie en wetenschap worden vermengt met geloofselementen 8/: filosofisch 3 theologisch s,steem dat !ich in !ijn geheel als de ware leer opdringt :enaissance: introduceren van nieuwe wijsgerige en wetenschappelijke h,pothesen roept achterdocht op Heden: restanten van de 1riekse invloed verwijderen

Filosofie en christendom Heftige dialoog tussen filosofie en christendom vormt DDn van de we!enlijke karakteristieken van het westerse denken o FGG Pritisch opstellen tegenover dogmas en kerkelijke ge!agsargumenten #egin 8/: langdurige stilstand dank!ij 9ra#ieren kwam het westen, via Kpanje, opnieuw in contact met de 1rieken door vertalingen uit het 9ra#isch Gevolg: heftige discussie: <heologen moeten alleen was de open#aring volgen studie van het werk van 9ristoteles nood!akelijk om de waarheid te leren kennen

<homas van 9[uino s,nthese van christendom en filosofie K2HOL9K<G/P " onderwijs & volgens vaste regels: ?. lectio & lectuur van de filosofische tekst @. commentaar & opmerkingen van de magister " onduidelijkheden in de tekst houden van disputationes 7discussies; waarvan het uitgangspunt altijd reeds aanvaarde waarheden was

& oor!aak voor het feit dat de wijs#egeerte en de wetenschap gedurende meer dan ?000 jaar ter plaatse #leven trappelen

33

4oofdstu+ F O,?;?AA, VA, 0E ,A?33/$E?E,;-4A(

E, VA, 4E? ,8E3$E $E/EL0)EEL0

Inleiding
" " de rationele denkvorm was niet genoeg om tot een decisief in!icht in de structuur v.d. werkelijkheid te komen hiervoor was de wetenschappelijke methode nodig 9ange!ien de vraag wat kennis is DDn van de centrale pro#lemen uitmaakt in de filosofie, kan het nuttig !ijn om na te gaan hoe de wetenschap ontstaan is, waarom dit niet veel vroeger is ge#eurd, waarom precies in de mechanica, en!ovoort.

3.1. Wetenschap en !etenschappelijke "ethode in de %udheid en de .iddeleeu!en

" kern van de methodologie die tot de e5perimentele methode leidt lag niet #ij 9ristotelesA !ijn +empireia ervaring is er meer een van ondervinding levenservaring !iet geen nut in op!ettelijk geplande ervaring " @de groot pro#leem #ij het vertrouwen in alledaagse ondervinding is onderschatting van de comple5iteit van pro#lemen remt onder!oek sterk af, meer nauwkeurigere controle is nodigA

3.2. :ontrole en e=peri"enten in de %udheid en .iddeleeu!en

e.perimenteel onder oe+ voor de GHde eeuw o Ktrato van Lampsakos " " " Bde eeuw v.2. onder!oek naar manier waarop voorwerpen vallen toont versnelling in het valproces aan

34

" " o

e5perimentele waarnemingen uitgevoerd !onder strenge controle is heel uit!onderlijk 7curiosa;

1eneeskunde en #iologie & ge#ied van de !uivere feitenver!ameling, waar o#servaties soms aan !ekere controles onderworpen werden Voor de Bde eeuw v.2. " " " ta#oes omtrent teraarde#estelling men !ag het nut niet in van het uitvoeren van ontledingen anatomische kennis werd enkel verkregen door chirurgische ingrepen en door waar waarnemingen die men deed tijdens de #ehandeling van verwondingen men #aseerde !ich op de dierlijke anatomie

"

Gn de Bde eeuw v.2. " " ontleden v. menselijke lichamen in 9le5andri- 7Bde eeuw v.2.; Herophilus van 2halcedon en /rasistratos van 2hios : vivisectie op dieren en gevangenen nuttige waarnemingen #etreffende hersenen en #loedsomloop 1alenus 7@de eeuw n.2.; Z was gladiatorenarts en :omeinse lijfarts Z vivisectie v. dieren Z onder!oeken waren niet om een theorie te testen en gaven geen aanleiding tot verder controle of #edenken van e5perimenten Z foute e5trapolaties v. dier naar mens leidde soms tot fouten Z toch enorme invloed tot ?Rde eeuw slaafse navolging 1alenus 7dissecties werden enkel uitgevoerd ter illustratie van 1alenus werken, niet ter controle $$$ spraken de feiten 1alenus tegen, dan !aten de lichamen die geo#serveerd werden fout in elkaar A ; " oudheid werd methodologisch in grote mate door 9ristoteles #epaald, en naast aantal juiste o#servaties werden er ook veel foutieve gedaan

"

technie+: e.periment is onmisbaar " " " voorwerpen moeten feilloos aan #epaalde eisen #eantwoorden toch niet de grondslag v.d. e5perimenteel wetenschappelijke methode de!e e5perimenten !ijn pro#eersels die wel een #epaalde realisatie opleveren, maar geen kennis of wetenschap 7men !oekt het +hoe, niet het +waarom; negatieve resultaten worden genegeerd terwijl die in een theorie soms het #elangrijkste !ijn

"

35

"

als resultaten van een e5periment niet in theorie wet worden gegoten: geen wetenschappelijke #etekenis Verschil in klasse !orgen voor afwe!igheid onderling contact tussen wetenschappers technici <echnici: slaven of am#achtslui, hadden geen wetenschappelijke #elangstelling Ietenschappers: rijken of geestelijken, hadden misprij!en voor handwerk

Oorsprong in alchemie of magie& 0een: doel & wonderlijke dingen verwe!enlijken M kennis verwerven >v. !oektocht naar de +steen der wij!en om dergelijke doelen te realiseren deed men de gekste dingen, die soms resulteerden in een interessante ontdekking 7#v. ontdekken van een nieuwe scheikundige stof;

E.acte theorie@n van natuurwetenschappeli%+e aard $ ontdekking v.d. s,stematische wiskunde door de 1rieken o Ielke theorie-n " " " " o 9stronomie Ktatica H,drostatica Optica

Penmerken " op nauwkeurige wij!e worden algemene wetten geformuleerd die toelaten te voorspellen wat !ich in een groot aantal particuliere voorvallen !al voordoen #v. $et van Archimedes: voor om het even welk lichaam dat in een vloeistof wordt ondergedompeld kan men e5act voorspellen hoeveel gewicht het !al verlie!en " wetten #ieden ook een verklaring voor particuliere fenomenen doordat !e in een coherente a5iomatische theorie worden afgeleid met een !eker in!ichtelijke karakter ontwikkeld door wiskundigen !agen dit als een normale uit#reiding van hun wiskundige denkwij!e

"

36

"

toch !ijn er interne limieten: statica, optica en h,drostatica vormden gesloten ge#ieden die geen aanleiding gaven tot verder e5pansie v. natuurwetenschap 7geen grote uit#reiding van resultaten;

3.3

0et ontstaan an de e=peri"entele "ethode+

ontwikkeling van de natuurwetenschap in de ?Nde eeuw toonde een e5plosief en cumulatief karakter accumulatie van resultaten door de essenti-le nieuwe aanpak van de e5perimentele methode

3.3.1. 0oe is de nieu!e aanpak an de !etenschap er geko"en$

nieuwe wer+wi% e M gevolg van het voorafgaand uitdenken van een nieuwe methodologie die men dan achteraf op pro#lemen heeft toegepast & tot stand gekomen als gevolg van de reflectie over de nieuwe wetenschap grondslag van de methode & archimedische werkwij!e & neiging van wiskundigen om hun wiskundige, dat wil !eggen kwantitatieve en a5iomatiserende, werkwij!e toe te passen om f,sische pro#lemen die !ich daartoe lenen Voor#eelden: optica " 8aurol,co " Pepler " 1alilei " *escartes " %ermat " Hu,gens " 0ewton Voor#eelden: astronomie " " " 2opernicus 1alilei Pepler

Voor#eelden: statica 37

" " " " " " " IV8

Ktevin 1alilei *escartes =ascal Hu,gens 0ewton >ernouilli

Ontstaan van de neiging om met wiskundige technieken de mechanica 7&studie van de val en de worp; te #estuderen. " " /erste aan!et gegeven door <artaglia en >enedetti Ierk van 1alilei legt grondslag van de moderne natuurkunde

3.3.2. ;rchi"edes 63de eeu! .:.7

Als ingenieur " " " 2onstructie van militaire apparaten 7katapulten, kranen en stormrammen; <akels,steem om schepen vanuit het dok naar de !ee te trekken >randspiegels om vijandige schepen van op het land in #rand te steken

heeft over de!e technische verwe!enlijkingen nagenoeg niets op schrift gesteld: #eschouwde !ijn werk als ingenieur als handenar#eid, te minderwaardig en on#elangrijk om er pu#licaties over te ver!orgen Als wis+undige " " " " >erekening van het getal \ /igenschappen van krommen en de oppervlakten die !e omsluiten 8ethode om de inhoud en het oppervlak van de piramide, de kegel, de cilinder en de #ol te #erekenen >oog !ich over het vraagstuk hoeveel !andkorrels men nodig heeft om het heelal op te vullen

Als natuur+undige " " " >ehandelt statica en h,drostatica 9rchimedische werkwij!e & wiskundig anal,seren van natuurkundige pro#lemen Ktatica & studie van evenwichten in rusttoestand& studie van de #alans 38

 reduceerde het gedrag van de #alansarm tot een geometrisch pro#leem: #ewijst louter meetkundig dat een #alans in evenwicht !al !ijn, wanneer de gewichten aan de uiteinden omgekeerde evenredig !ijn aan hun afstand tot het steunpunt. <eerpunt in de ontwi++eling o Oorspronkelijk 9rchimedische neiging & uit#reiden van de wiskundige aanpak van de meetkunde naar andere ge#ieden van de werkelijkheid waarvan men de mathematische eigenschappen evident vindt

*(K: alledaagse kennis kan volstaan om en in!icht te krijgen in de wetten, mits men voldoende wiskundig onderlegd is o Iiskundige aanpak naar mechanica verplaatsen 8athematisch model kan niet meer intu4tief worden uitgedacht omdat de resultaten niet kloppen met de waarnemingsgegevens. 8echanische fenomenen !ijn te comple5 #ij poging tot opstellen van wiskundige formules wordt men gedwongen de nauwkeurigheid aan de feiten de toetsen. *(K: #ij toepassing van de 9rchimedische werkwij!e op de mechanica, wordt de onder!oeker #ijna van!elf tot de mechanische methode gedwongen in!icht dat hier het verificatie 3 aspect van even groot #elang is als het wiskundig aspect weg lag open om aan traditionele optica en statica te ontsnappen en om alle natuurkundige pro#lemen op de!e wij!e te #ehandelen

3.3.3. Waaro" is de#e "ethode slechts in de 13de eeu! ont!orpen$ technologische factor " wetenschap was op #asis van alledaagse werkelijkheid rekenkunde, meetkunde en statica voor de meest elementaire precisie 3 operaties 7tellen, meten en wegen; sterrenkunde & uitgelokt door het #estaan van precie!e waarnemingsta#ellen van de >a#,loni-rs pro#leemstelling van wetenschappers wordt #epaald door de technische cultuur waarin men leeft men kwam weinig in contact met mechanische pro#lemen, dus deed men niet aan mechanica techniek had in de Oudheid slechts een #eperkte comple5iteit kloof tussen technici en geleerden

" "

" "

39

wis+undige factor o Oudheid huiver t.o.v. alge#ra door onhandige schrijfwij!e van getallen o ?6e eeuw technologie #ereikt nooit eerder ge!ien stadium uitvindingen: verspreiden snel onder invloed van het kapitalisme: " " " " " " " " " " " 8ijn#ouw en metallurgie: productie van staal, ij!er, lood, koper, tin en edele metalen 8echanisatie van de weefnijverheid 1lasindustrie en het slijpen van len!en >ouwkunst <echnieken van drainering *ijken#ouw en kanalisatie >ruggen#ouw Kcheeps#ouw 8ilitaire technologie 2artografie en navigatiemethodes >oekdrukkunst & illustratief voor het niveau dat de technologie in de FVG #ereikt heeft o 2omple5iteit stijgt " " #elang en comple5iteit van technologische pro#lemen te groot voor gewone am#achtsman men gaat #eroep op e5perts doen: wetenschapsmensen ontstaan en kloof tussen techniek en wetenschap wordt over#rugd sterke weder!ijds invloed ?. eerste groep die hierin slaagt & kunstenaars 3 ingenieurs 7cf. >runelleschi, 9l#recht *]rer, >envenuto 2ellini en vooral Leonardo da Vinci; @. tweede generatie & wiskundigen: passen hun wetenschap toe op praktische pro#lemen 7& eerste volwaardige ingenieurs; cartografie en navigatiepro#lemen: :egiomontanus, 0u^es en 8ercator

40

 alge#ra: >om#elli, <artaglia en >enedetti 7ook ge4nteresseerd in artillerie, dijken#ouw, intrumenten#ouwJ; " Kimon Ktevin & protot,pe van onder!oekers die !owel wiskundige, wetenschapper als ingenieur waren Z #aan#rekend werk in rekenkunde, alge#ra en statica Z drainering, dijken" en vesting#ouw Z constructie van pompen en windmolens Z ontwierp !eilwagen die @N personen kon vervoeren 7#eschouwde dit !elf als !ijn grootste ontdekking; Z vond het niet de moeite waard een #oek te schrijven over !ijn praktische uitvindingen am#itie lag in #eschouwingen waarvan de schoonheid en verfijndheid niet vertroe#eld werden door een contact met de alledaagse noden van het leven 7cf. studies over de sfeer, para#ool, spiraalJ; o 0ieuwe #loeiperiode van de wiskunde 7FVG; " " " " " " door vertaling werken van 1riekse wiskundigen en verspreid door de #oekdrukkunst nieuwe aanpak van rekenkunde, alge#ra en driehoeksmeting onder invloed van de 9ra#ische wiskunde nieuwe wiskunde is veel handiger grotere #elangstelling voor mechanische pro#lemen mogelijkheid oplossingen in een wiskundige formulering uit te werken cf. 1alilei: door !ijn studie van de valwet de grondlegger van de moderne mechanica en van de e5perimentele methode

3.3.(. Kennistheoretische reflectie op de nieu!e "ethode

Galilei & grondlegger moderne mechanica 6 de e5perimentele methode o @ karakteristieken van !ijn methode wiskundige theorie 7of aantal formules; waarvan gepostuleerd wordt dat !e een formulering #iedt van relaties die tussen #epaalde grootheden in de werkelijkheid #estaan e5perimenten waarin !ekere metingen worden uitgevoerd waarvan men eist dat !e minstens #ij #enadering #eantwoorden aan de voorspellingen van die theorie 41

waarde van de karakteristieken volgens 1alilei: wiskundig aspect van !ijn #enadering !orgt voor precisie, e5actheid en nauwkeurigheid 7 filosofische #enaderingen van de mechanica in de 8/; :o#ert *o,le: !ag in dat het e5periment even nood!akelijk was FVGGG: men kende eindelijk aan de @ aspecten een gelijke waarde toe

)ewi%s+racht van de methode& $$$ m.a.w. waarom kon de!e methode !ich met !oveel overtuigingskracht opdringenC o Voordeel van de wiskunde .odra !ekere stellingen geformuleerd !ijn, kan men hieruit on#eperkt nieuwe stellingen afleiden: wanneer de uitgangspunten 7a5iomas; waar !ijn, moeten de afgeleide stellingen dat ook !ijnA toegepast op de natuur #iedt dit mogelijkheid om nieuwe wetten af te leiden en dus voorspellingen te doen over feiten 7cf. planetenposities, gewichtsverlies van een lichaam in waterJ; kan met grote nauwkeurigheid worden nagegaan: stellingen doen uitspraken over relaties tussen grootheden die met de!e methodes meet#aar !ijn o .ekerheidskarakter van mechanica *e theorie houdt precie!e voorspellingen in over relaties tussen grootheden. *e e5perimentele situatie garandeert dat een afwijking van die voorspellingen reeds #ij eenvoudige, ondu##el!innige metingen tot uiting komt. *(K: !ekerheidskarakter #erust op haar kwets#aarheid: als een theorie fout is, kan men dit vaststellen door het uitvoeren van juiste controles en e5perimenten moeili%+heid: ontwikkeling van accurate meettechnieken

3.3./. Pseudo>!etenschap
& ver!ameling van opvattingen die worden gepresenteerd alsof !e wetenschappelijk !ijn, terwijl dit niet het geval is theorie is slechts wetenschappelijk als !e empirisch getoetst kan worden !odat je h,pothesen kan afleiden die controleer#aar !ijn en de feiten #evestigen of weerleggen

42

<arl (opper 'falsifieer#aarheid) " theorie is falsifieer#aar als het mogelijk is om !e te weerleggen " 9ls !e door geen enkel denk#aar feit kan worden tegengesproken, en dus alles verklaart, is !e niet falsifieer#aar en #ijgevolg niet wetenschappelijk " h,pothese wordt dus interessanter naarmate !e precie!er, en dus minder waarschijnlijk is voor#eeld: 'het !al volgend jaar regenen) & triviale uitspraak met hoge waarschijnlijkheidsgraad 'het !al in een #epaald jaar, op die dag, om dat uur regenen) & kleinere waarschijnlijkheid interessantere h,pothese A

Einstein " 9lgemene relativiteitstheorie: 'licht wordt aangetrokken door !ware voorwerpen) >v. licht dat van een ster afkomstig is en langs de !on passeert, !al afwijken van !ijn #aan omwille van de aantrekkingskracht van de !on " " " " Ias heel informatieve h,pothese, omdat !e heel onwaarschijnlijk was ?R?R: testen van h,pothese tijdens een !onsverduistering #leek te kloppenA <heorie is wetenschappelijk omdat het principieel mogelijk is om aan te tonen dat !e niet waar is Had men in ?R?R de theorie gefalsifieerd, dan was !e niet onwetenschappelijk, maar gewoonweg vals

Fouten van pseudo : wetenschappen " " je kan er geen nauwkeurige h,pothesen of voorspellingen uit afleiden of je kan de voorspellingen niet falsifi-ren er wordt vaak ge#ruik gemaakt van een wetenschappelijk jargon !onder dat duidelijk wordt gemaakt wat men daar precies mee #edoeld wordt termen verwij!en naar iets dat niet in de werkelijkheid voorkomt 7cf. energievelden, stralingen, krachtenJ; ook theorie-n die wel toelaten om voorspellingen te doen, maar die reeds afdoende gefalsifieerd !ijn terwijl men er toch geloof aan #lijft hechten #ehoren hiertoe 7homeopathie; een waardevolle theorie moet #eter !ijn dan alternatieve theorie-n of oplossingen pseudo"wetenschap geeft vaak oplossingen voor pro#lemen die al #eter, wetenschappelijk, verklaard werden

"

" "

43

"

wetenschap streeft naar consistentie _ pseudo"wetenschap is vaak onderling tegenstrijdig en tegenstrijdig met fundamentele wetenschappelijke in!ichten

3.(. ?en nieu!e "entaliteit en een nieu! !ereldbeeld

8oderne wijs#egeerte is tot stand gekomen als resultaat v.e. reflectie op de nieuwe #loei van de wetenschappen tracht de totaliteit v.d. pro#lemen op de!elfde wij!e te #enaderen )egin GHe eeuw nieuwe mentaliteit door: " succes technologie wiskunde " socio " economische wij!igingen " ontdekkingen van nieuwe werelddelen " :eformatie " #oekdrukkunst '0ew Learning) & nieuwe manier v. kennisverwerving: " " groot vertrouwen in de menselijke rede 7+lumen naturale; wetenschap en filosofie moeten !ich #e!ig houden met de ervaar#are wereld en moet middelen !oeken om op de wereld in te grijpen en die te veranderen

Francis )acon #,ovum Organum' " " Organon & naam van de #oeken van 9ristoteles over logica en wetenschapsfilosofie wil het werk van 9ristoteles actualiseren, maar er !ijn nog veel leemten want de nieuwe mechanica was nog niet ontwikkeld

0ubbele verandering in de wereldvisie " " Overgang van gesloten naar open wereld#eeld 8echanisering van het wereld#eeld

Overgang van gesloten naar open wereldbeeld o 1eocentrisme wordt heliocentrisme Geocentrisme 44

" " " " " " " " " "

Heelal & #ol waar#innen !ich concentrisch andere #ollen #evonden 2entrum & aarde waarrond !ich de kristallen #ollen die de maan, !on en planeten droegen, #ewogen >uitenste #ol & vaste sterren 2entrum van de aarde & hel 8ens #evond !ich in het centrum van het heelal: op de aarde 9arde & opgesloten in het ondermaanse & #innen de sfeer van de maan 1esloten hi-rarchie van sferen werd als iets positiefs ervaren: +harmonie der sferen Onveranderlijkheid van de #uitenste sferen was te danken aan de goddelijke almacht Iisselvalligheden in het ondermaanse & te wijten aan strijd tussen goed en kwaad 7engelen duivels; 9nalogie tussen dit wereld#eeld en het statische mens" en maatschappij#eeld van die tijd

4eliocentrisme " " o 2opernicus 1iordano >runo

2opernicus " " " " 60e revolutionibus orbium caelestium7 7?OSB; >iedt wisseloplossing voor het klassieke geocentrische wereld#eeld 9arde staat niet meer centraal en #eweegt !elf rond de !on Kfeer van vaste sterren #lijft #estaan

1iordano >runo " " " " " " " " " 60e l7infinito universo e mondi7 7?OXS; predikt het idee van oneindigheid van het heelal oneindig aantal !onnestelsels !on staat niet centraal mens & klein stipje in eindelo!e heelal >ij#el M goede #ron voor natuurwetenschappelijke kennis ontkende goddelijkheid van 2hristus pleitte voor vredevolle samenwerking tussen godsdiensten #elandde op de #randstapel als ketter

>laise =ascal

45

+(ensJes7: ervaart de oneindigheid en vrijheid als angstaanjagend o 1alilei en Pepler sluiten !ich #ij de nieuwe visie aan

*echanisering van het wereldbeeld: *oor de nieuwe f,sica van 1alilei en volgelingen: verklaring van verschijnselen op aarde, vertrekkende vanuit de mechanica. o Gsaac 0ewton " " " 6(hilosophiae naturalis principia mathematica7 7?6XN; !owel aardse als hemelse verschijnselen in de!elfde wetten verklaren !owel op aarde als in het heelal !ijn de!elfde krachten verantwoordelijk voor de #eweging van voorwerpen

:enD *escartes " " 9le processen i.d. materi`le wereld !ijn d.m.v. mechanica te verklaren grondslag voor het enthm2thologisierungsproces

,ieuwe mensvisie " " anatomie en geneeskunde tonen dat het lichaam tot de mechanische wereld #ehoort 9ndreas Vesalius =60e humani corporis facrica7; en =ico della 8irandola 7+0e homini dignitate oratio; : stellen dat de mens op eigen kracht de wereld kan #egrijpen, erop kan inwerken en er veranderingen in kan aan#rengen mateloos vertrouwen in de rede, optimisme en geloof in de mogelijkheid van vooruitgang moderne filosofie poogt verantwoording verdieping te vinden voor dit nieuw wereld mens#eeld. 8en !oekt naar een nieuw in!icht in het menselijk kennen nu men overtuigt is dat ook #etrouw#are natuurwetenschap mogelijk is.

" "

46

Hoofdstuk !

ODERNE

"ILOSO"IE

(.1. Politieke @ilosofie

,iccolo *achiavelli o Gl =rincipe 7?O?B; " " " 0adruk op de effici-ntie Ktudie van de mens en de wij!e waarop de!e in het maatschappelijk proces reageert is nodig =olitieke handelen M uitgaan van a#stracte principes of edele gevoelens & ge#aseerd op een feitelijke anal,se van de maatschappelijke wetmatigheden $$$ anal,se kan tot #esluit leiden dat immorele daden in een #epaalde situatie de meest geschikte !ijnJ o 8achiavellisme Ktrikte !in van het woord 7!oals 8achiavelli het !elf #edoeld had; heeft enkel #etrekking op het handelen van staatstleiders handelswij!en van individuen die de eisen van het succes laten primeren op morele overwegingen

>redere #etekenis

4ugo de Groot 1 0e iure belli ac pacis =GKAL> & #asis van het moderne internationaal recht Onderscheid: o 1oddelijk recht & enkel toepas#aar op de Perk

47

8enselijke recht & enkel toepas#aar op de mensen " 0atuurrecht & recht dat uit de natuur van de mens voortkomt " >urgerrecht & recht dat mensenwerk is en dus verschilt van staat tot staat, maar niet mag ingaan tegen het natuurrecht

?homas 4obbes o Gnvloed van 1alilei Ho##es was !o onder de onder de indruk van 1alileis werk dat hij alle verschijnselen, inculsief het handelen, het #ewust!ijn en de perceptie van de mens, wou verklaren in termen van #eweging van materie. Galilei: 'lichamen !ijn voortdurend in #eweging) 4obbes: '*e menselijke geest kan vergeleken worden met een machine die voortdurend #eweegt) & eerste moderne filosoof met een materialistisch en mechanisch mens" en wereld#eeld o Leviathan 7?6O?; " " " Verdedigde a#soluut koningschap Gn een s,steem waarin de mechanische wetten van 1alilei werk!aam !ijn, is een a#solutistisch #estuur het #est functionerende Kterke en machtige autoriteit is nodig om te voorkomen dat mensen een strijd +van allen tegen allen uitvechten 7!oals in een natuurstaat het geval !ou !ijn; 8acht van de a#solute heerser M van 1od, maar: van het volk .onder heerser !ou de maatschappij omwille van het ego4sme van de mensen ten onder gaan aan chaos

" "

(.2. 0et rationalis"e+ Descartes, Spino#a en Aeibni#

(.2.1. Descartes
Algemeen " " " %ransman 7?OR6 3 ?6O0; Opgeleid in de scholastieke wijs#egeerte Iilde wiskunde overhevelen naar de filosofie: a5iomas en #egrippen die helder en aanvaard#aar !ijn deductieve stellingen 48

Gste uitgangspunt: vertre++en vanuit e+erheden o +methodische twijfel " " #edoeling & van een ontwijfel#aar standpunt vertrekken gevolg: Z afstand doen van alle +gang#are opvattingen Z geen e5terne autoriteit meer aanvaarden o '2ogito ergo sum) =ostuleerde het #estaan van een +res cogitans 7& denkende kennende o#ject;

Ade uitgangspunt: het bestaan van God 'Gk kan mij een voorstelling vormen van een volmaakt we!en) ' Het is volmaakter te #estaan, dan om niet te #estaan *(K: '*at volmaakt we!en waarvan ik mij een #egrip kan vormen moet per definitie #estaan, want anders !ou het niet volmaakt !ijn.) & ontologisch gods#ewijs

Fde uitgangspunt: het bestaan van de buitenwereld :uimtelijke wereld & +re5 e5tensa " " " we #e!itten hierover 'idJes claires et distinctes' op !ich #ieden de!e idee-n geen garantie dat !e op gepast wij!e de werkelijkheid uitdrukken *escartes stelt dat 1od ons de!e idee-n heeft ingeprent en dat een volmaakt we!en ons niet !al #edriegen

,ativisme & opvatting dat de menselijke geest over aange#oren idee-n #eschikt, die toelaten om een klare intu4tie te he##en over de principes die als grondslag moeten worden genomen, !owel om de wiskunde als om de natuurkunde op te #ouwen Ver#and met =lato =lato ver#aasd !ich erover dat een slaaf die ongeschoold is toch een meetkundig vraagstuk kan oplossen mensen aange#oren idee-n doen aanspreken door goeie vraagstelling

0ualisme & opvatting dat er twee ge#ieden of su#stanties #estaan in de werkelijkheid:

49

" " *onisme

stoffelijke uitge#reide volgens wetten van meetkunde en mechanica geest denken #ewust!ijn

& opvatting dat alles te herleiden is tot DDn soort werkelijkheid, materie of geest, maar niet #eiden sam *echanicisme & opvatting dat in de stoffelijke wereld, waaronder ook dieren en het menselijk lichaam, alles volgens mechanische wetten verklaar#aar is " " " " 9anleiding tot anatomische ontdekkingen 7cf. ontdekking van de #loedsomloop met hart als pomp door Harve,; 8aakte veel ophef Gnteresse in het totaal#eeld *roeg #ij tot: Z despiritualisering van de wereld Z #estrijden van het #ijgeloof Z verdwijnen van de heksenwaan 9wa+heden van het rationalistisch mechanicisme o 9ls kennistheorie 0iet in staat onderscheid tussen wiskunde en natuurkunde duidelijk te maken vooral het statuut van de natuurkunde kwam onvoldoende naar voren o 9ls metaf,sica *ualisme & !eer moeilijk houd#aar mind #od, 3 pro#lematiek: als geest en materie twee verschillende !ijnsvormen !ijn, hoe kan het ene dan inwerken op het andereC

(.2.2. Spino#a
God bi% ;pino a :ede & datgene in de mens dat hem het dichtst #ij 1od doet komen o *e Ku#stantie & 1od die de grondslag van de werkelijkheid is het uitgangspunt van het a5iomastelsel van de wereld in!icht in 1od & grondslag van ons denken

50

=anthe4stisch gods#ewijs Oor!aken komen voort uit daaraan voorafgaande oor!aken *(K: er moet iets !ijn dat !ich niet #evindt in de!e keten van oor!aak en gevolg en !ijn eigen oor!aak #evat 7causa sui; 7anders !ou er immers niets kunnen #estaan; & de su#stantie " " " Klechts ? su#stantie is oneindig is eeuwig

9ttri#uten & oneindig aantal !ijnswij!en waarin de su#stantie !ich uitdrukt Iij kennen er @ : " het denken " het uitge#reide concrete !aken rond ons 6 denkende we!ens & modi die met volstrekte nood!akelijkheid voortvloeien uit de su#stantie 71od;

8ind #od, 3 pro#leem 0escartes: ;pino a: dualisme parallellisme tussen denken en materie $ denken en uitge#reidheid !ijn nood!akelijke uitingen van de!elfde su#stantie, !ij het in @ verschillende attri#uten van 1od, dus kan er geen conflict !ijn

=anthe4sme 9lles vloeit met nood!aak voort uit de su#stantie wereld en 1od vormen een eenheid Gevolgen: " !onder schepping is 1od niet volledig " 1od en 0atuur !ijn s,noniemen " 1od is geen persoon: kan niets anders doen dan wat met nood!akelijkheid uit !ijn we!en voortvloeit -hristenen: !ien !ijn leer al vlug als een vorm van athe4sme

(ositie tegenover de )i%bel >ij#el M & o wijsgerig wetenschappelijk werk dat kennis over de wereld #evat ver!ameling van historische teksten

enige niet historische #oodschap 51

& oproep tot liefde voor de naaste en voor 1od als #epaalde #ij#elpassages niet houd#aar #lijken, moet niet het verstand !ich onderwerpen, maar moet de >ij#el tot !ijn ware dimensies worden herleidA o *urf van Kpino!a =looit !ijn reden niet naar het gods#eeld dat hij had, maar plooit !ijn gods#eeld naar !ijn redelijk in!icht. in!icht in de wereld en !in van het menselijk #estaan worden op de!elfde wij!e afgeleid Ethica & leefregel voor het handelen o *eterministisch >innen determinisme gradaties van autonomie *ens & we!en met een sterk verhoogde graad van autonomie #e!it vorm van gedetermineerdheid die in grote mate vanuit hem!elf komt en minder van #uitenaf 7!oals #ij dieren levenlo!e o#jecten; o /thisch ideaal & verhogen van de autonomie !elfrealisatie " " " Gmpliceert verhoogde activiteit 7passiviteit & onderwerpen aan factoren van #uitenaf; :edelijk denken & hoogste vorm van autonomie die een mens kan #ereiken Hoogste ethische waarde & het verkrijgen van in!icht in de hoogste werkelijkheid, dat wil !eggen 1od als nood!akelijke oor!aak van alles

Vri%heid & volgens dit in!icht leven en !ich niet door passies laten #eheersen " " Iare geluk: #egrijpen dat al het angstwekkende in de wereld voortvloeit uit 1od vanuit het standpunt van de eeuwigheid is alles wat ge#eurt goed (ltieme geluk & liefde tot het eeuwige, oneindige en onveranderlijke we!en

;taatsvisie o 8echanicistisch de samenleving #estaat uit groepen en mensen met allerlei #elangen, die kunnen worden voorgesteld als krachten die op elkaar inwerken

52

2onclusie 0atuurtoestand #lijft voort#estaan: mensen !ijn ego4stische we!ens, ook als !e in staatsver#and leven het is onverstandig om alle macht in de handen van ? persoon te leggen verdedigt democratie als enige staatsvorm waar#innen de verschillende krachten #innen de samenleving in evenwicht kunnen worden ge#racht tolerantie tegenover idee-n is nodig: " " " macht van de staat is #eperkt meningen kunnen niet worden afgedwongen elke poging tot het onderdrukken ervan !al onvermijdelijk contraproductief werken

(.2.3. Aeibni#
<enmer+en " " 1een s,steem#ouwer ? van de laatste denkers die alle ge#ieden van de wetenschap en filosofie kende en er #ovendien ook #elangrijke #ijdragen heeft toe geleverd

*onaden Ontkende dat er maar DDn su#stantie #estaat werkelijkheid is opge#ouwd uit talloos veel su#stanties: monaden: " immaterieel " geen enkele wisselwerking

4armonia praesstabilita & oplossing voor de vraag hoe het komt dat er voortdurende interactie is tussen de dingen o 1od & hoogste monade: heeft alle monaden !odanig geschapen dat !e met elkaar in harmonie !ijn, ondanks het feit dat !e niet met elkaar in contact staan o Gdealistisch monist & denker die op het ontologische vlak enkel het #estaan van het geestelijke verondersteld

53

?hJodicJe o 1od is: " christelijk " algoed persoon die over een vrije wil #eschikt koos het #este model uit een oneindig aantal modellen van de!e wereld: 1od heeft +de #est mogelijke der werelden geschapen heeft de wereld waarin wij leven doen #estaan keu!e om de #este der mogelijke werelden te scheppen 7kon alles over!ien en door !ijn alwetendheid kon hij #epalen wat de #est mogelijke wereld was;

" almachtig " alwetend

Opmerkingen " " Iereld kan niet volkomen volmaakt !ijn: dan !ou het gelijk !ijn aan 1od en dat is a#surd Iereld waarin vrije wil voorkomt & perfecter dan wereld !onder vrije wil 1od heeft wereld geschapen waarin vrijheid voorkomt, en door het #estaan van de vrijheid ook het kwaad A

(.3. 0et ?"piris"e+ Aocke ,Berkele, en 0u"e

(.3.1. Aocke
An Essa2 -oncerning 4uman 3nderstanding " (itgangspunt: wil men aan filosofie doen, moet men allereerst grondig onder!oek doorvoeren van de wij!en waarop het menselijk verstand werkt .ekerheid van de kennis aantonen aan alles twijfelen .iel #eschikt niet over aange#oren intu4ties

" "

?abula rasa >ij de ge#oorte is on!e geest, voor we ervaringen opdoen een 'empt, ca#inet) of een 'white paper, void of all characters, without an, ideas) o Gdeas of sensation

54

& alle gegevens die we via on!e !intuigen opdoen !ijn nodig vooraleer we kunnen nadenken o Gdeas of reflection & activiteiten van ons denken !elf kunnen niet uit !ich!elf ontstaan <waliteiten o =rimaire kwaliteiten & mathematische en mechanische aspecten van de werkelijkheid 7cf. #eweging, rust, aantal, uitge#reidheid en vorm; o Kecundaire kwaliteiten & indrukken van primaire kwaliteiten 7cf. geur, kleur, smaak, temperatuur, klankJ; o :eflectie over de kwaliteiten " geen reden om te veronderstellen dat de primaire kwaliteiten niet in de werkelijkheid voorkomen van secundaire kwaliteiten kan dit niet worden ge!egd Kecundaire kwaliteiten !ijn niet volledig su#jectief: er is iets in het voorwerp aanwe!ig dat in on!e geest kleur en geur oproept >estaan van primaire kwaliteiten & #ewijs dat we vertrouwen mogen he##en in de natuurkunde die de mathematische en mechanische aspecten van de werkelijkheid #estudeert *ingen worden nooit op !ich onder!ocht, !oals !e +echt in de werkelijkheid #estaan, maar we #estuderen !e via de voorstellingen die we ervan he##en

" "

"

<envermogen Ietmatigheden die wij aan de natuur toeschrijven & !ijn het gevolg van de neiging van on!e geest om associaties te leggen " " voorstellingen die !ich geregeld samen voordoen associatie rol van deductie wordt gering: denken & associatie 3 proces dat door de aard van on!e vroegere ervaringen wordt #epaald

Empirisme & leer die !egt dat men voor de op#ouw van de natuurkunde, en ook voor het verwerven van eender welke kennis, een #eroep moet doen op ervaring en niet op algemene principes mag vertrouwen

55

" " "

>elang van de ervaring wordt overdreven :ol van de wiskunde wordt onderschat 8etaf,sische #egrippen worden gepro#lematiseerd: !e !ijn niet waarneem#aar en dus is hun re-le of o#jectieve #estaan niet langer evident !oals in het rationalisme

*ens : en maatschappi%visie 1rondslag voor de li#erale denk#eelden op het ge#ied van godsdienst, recht en politiek

(.3.2. Berkele,
Ervaringen .ijn nodig om te kunnen #eweren dat !aken #estaan 7in ons #ewust!ijn; 8dealisme " " " 9lle kennis & kennis van secundaire kwaliteiten Voor alles geldt dat het #estaat, enkel en alleen als het wordt waargenomen /nkel van on!e voorstellingen 7ideas; kan worden #eweerd dat !e werkelijk #estaan

=ro#lematiek Verre van eenvoudig om aan te tonen dat er inderdaad een verschil #estaat in +o#jectiviteit of +realititeitswaarde tussen #ijvoor#eeld een regen#oog ener!ijds, en de maan ander!ijds 7regen#oog & voorwerp dat niet kan #estaan !onder dat het wordt waargenomen; Oorsprong van ervaringen& " " Iaarnemingen & voorstellingen die we aan 1od te danken he##en >uitenwereld #estaat 7ook !onder dat hij door mensen wordt waargenomen; omdat 1od !orgt voor het #estaan van dingen door !e voortdurend waar te nemen Ietenschap : houdt !ich #e!ig met voorstellingen die regelmatig terugkeren en steeds opnieuw worden geassocieerd met andere voorstellingen 1od: maakte het mogelijk dat alle su#jecten een aantal identieke voorstellingen he##en

" "

;olipsisme

56

& leer die !egt dat het enige wat #estaat de eigen geest is, en dat al het overige dat hij meent waar te nemen door !ijn geest wordt +uitgevonden " " " 1een e5terne o#jecten /nkel ervaring van de voorstellingen Ku#jecten 7mensen; !ijn slechts een mentale constructie

6other minds7 problematie+ o Vraag '.ijn er #ehalve ik!elf nog andere su#jecten die, net !oals ik, #epaalde ervaringen he##en, gedachten, wensen, verlangens, intenties..CC) o 8ogelijke antwoorden " Gk ga ervan uit dat het ple!ier, de pijn en verlangens door andere su#jecten op de!elfde manier ervaren worden !oals ik !e ervaar !ekerheid kun je hierover nooit he##en: #lijft gevangen in je eigen perceptie " Ku#jecten die ik rondom mij !ie, kunnen ro#otten !ijn, die !o geprogrammeerd !ijn dat !e op sterk overtuigende wij!e simuleren dat !e een +mind he##en

(.3.3. 0u"e
?reatise of 4uman ,ature " " " Iilde totaalfilosofie ontwerpen Vertrekt niet van de notie +1od =ro#lemen #aseren op onder!oek van het kennende we!en, de mens

)ewust i%nsverschi%nselen =perceptions> o Gmpressions & indrukken 7gewaarwordingen, gevoelens, emoties; o Gdeas En+elvoudige idee@n & voorstellingen die overeenkomen met refereren naar ? #epaald ding in de wereld en niet opsplits#aar !ijn in meerdere voorstellingen V#. koude, hitte, rood, !oet

57

-omple.e / samengestelde idee@n & enkelvoudige voorstellingen samenvoegen: com#ineren van waarneming van meerdere !intuigen en corresponderen niet rechtstreeks met datgene wat we kunnen ervaren V#. uitge#reidheid, oneindig, dronkenschap /edeneren " ontde++en van relaties o Over relaties tussen idee-n & anal,tische aanpak " " " " " o >ewij!end of demonstrerend redeneren Leiden tot !ekerheid 2onclusie van een redenering !it reeds vervat in de #etekenis van de eerste helft van de redenering 9 priori waar Ontkennen houdt contradictie in

Over relaties tussen waargenomen feiten & s,nthetische aanpak " " " " " Over ervaringsfeiten /rvaringsgegevens !ijn nodig om uit te maken of !e waar of vals !ijn Ontkenning houdt geen contradictie in, ook al !ou de ontkenning vals !ijn 0iet a priori waar /mpirische h,pothesen die, met alle variaties van waarschijnlijkheid, waar of onwaar kunnen !ijn

-ausale relaties & leggen van ver#anden tussen oor!aken en gevolgen o 0ood!akelijk ver#and & necessar, connection tussen 9 en > als men !egt dat +9 oor!aak is van > " " ver#and op !ich kunnen we nooit vaststelling in de ervaring oor!akelijkheid & #esluiten tot neiging van ons ps,chisme om, na herhaalde vaststelling van opeenvolging, te een nood!akelijk ver#and

58

" " o

kan noch door ervaring, noch door logische redenering als !eker worden #eschouwd gevolg: inductie is geen logische procedure

*eductie & afleiden van conclusies uit #epaalde premissen 7als de premissen correct !ijn, dan is de conclusie nood!akelijkerwijs ook correct;

Gnductie & maken van een veralgemening op #asis van een #eperkt aantal specifieke waarnemingen

8nductie " " " >e!it geen logische !ekerheid !oals #ij deductieve redeneringen Ie kunnen nooit weten of een inductieve conclusie !eker is 7cf. de kip van >ertrand :ussell in !ijn +=ro#lemen der %ilosofie; <oetsen aan ervaring & onmogelijk: we kunnen niet alle gevallen onder!oeken waarop de conclusie #etrekking heeft o 8ogelijk antwoord: inductie #lijkt in de praktijk te werken 1/VOL1: we kunnen door inductie ook tot #etrouw#are kennis komen omdat de!e dagelijks #lijkt uit #epaalde handelingen

=:O>L//8: de!e redenering is circulair, omdat !e !elf ook inductief is o Parl =opper " " Gnductie mag niet als #asis van de wetenschappelijke methode #eschouwd worden 0atuurwetten & vermoedens die men aan e5perimenteel onder!oek kan onderwerpen

*ogeli%+heden van +ennisverwerving ?. we kunnen ons geen idee-n vormen over !aken die totaal losstaan van het ervarene : #ehalve in het geval van logica en wiskunde kunnen we met !uiver a#stracte #egrippen niets aanvangen @. ik & ketting 7+a #undle; van samenhangende en opeenvolgende #ewust!ijnsverschijnselen: persoonlijke identiteit kunnen we niet ervaren als aparte entiteit

59

B. metaf,sische uitspraken 7alles wat der ervaring transcendeert; kunnen niet met ervaringen in ver#and worden ge#racht en he##en dus geen !in S. feit 7& iets wat !ich in de werkelijkheid voordoet; kan nooit #ewe!en worden door een redenering die a priori is 7& voor alle ervaring; O. geordende kennis 7wetten en theorie-n; #etreffende de feitelijke wereld, #erust op de toepassing van het oor!akelijkheid#eginsel !ekerheid over de!e !aken kan nooit #ereikt worden :/K(L<99<: scepticisme & fundamentele twijfel die nooit kan worden opgeheven 6. wiskunde en 0ewtoniaanse f,sica & #etrouw#aar 7maar: #egrippen als +a#solute ruimte en +a#solute tijd !ijn niet houd#aar; Ethica " " Vertrekt vanuit !ijn kentheoretisch uitgangspunt :ede kan geen #eslissing nemen over de geldigheid van ethische uitspraken & geen overgang mogelijk van #eschrijvende kennis naar waarderend opvattingen & geen overgang van +!ijn naar +moeten " " " /thische uitspraken drukken geen eigenschap feiten uit, maar een goedkeuring of afkeuring van #epaalde feiten door ons ps,chisme Gndividueel hedonisme: af" of goedkeuren is ge#aseerd op een associatie die vroeger is gevormd tussen !ulke feiten en een ervaring van lust of onlust K,mpathie: het lange 3termijn geluk van de medemens voor ons!elf als lustvol ervaren

,aturalismeB relativisme en emotivisme o 0aturalisme (itspraken waarin we iets +goed of +kwaad noemen, kunnen afgeleid worden uit feiten, die eventueel wetenschappelijk kunnen worden vastgesteld o :elativisme Iat mensen +goed en +kwaad noemen is afhankelijk van een aantal factoren: " " " " " 8aatschappij <ijdperk Kociale groep Opvoeding J 60

/motivisme Iaarde 3 oordelen !ijn volkomen #etekenisloos: ethische uitspraken drukken enkel en alleen de emotieve houding van de spreker uit

8ngreep van 4ume " " " " " <raditionele theologisch denken & waardeloos Opstellen van #egrippens,stemen & onmogelijk >egrip +su#stantie & #etekenisloos <heologie en metaf,sica !ijn te verwerpen /thica en natuurwetenschap & aanvaard#aar 899:: geen onderling ver#and 6 fundering #erust in laatste instantie op neigingen van het menselijke ps,chisme

(.(. De ;ufklCrung
0efinities 9ufklarung & gedachtenstroming die !ich in FVGGG voordeed, waar#ij grote groepen van intellectuelen gefascineerd werden door de ontdekkingen van de nieuwe wetenschap en door de filosofische reflecties die hierover waren gemaakt in de vorige eeuw 7volgens Pant; loskomen van de mens uit een onmondigheid waaraan hij !elf schuld heeftE onmondigheid is het onvermogen !ich van !ijn verstand te #edienen !onder leiding van een ander. 8en heeft er !elf schuld aan, als de oor!aak niet ligt in een ge#rek aan verstand, maar in een ge#rek aan moed.

&

Aspecten van de e mentaliteit " " " " " 1root vertrouwen in de rede: voor alles redelijke grondslagen !oeken 1eloof in vooruitgang: de rede kan de wereld veranderen en ver#eteren Gnteresse voor wetenschap Ktreven naar een +natuurlijke godsdienst & 1od !onder m,thische, irrationele en immorele trekken deisme Ktreven naar een +natuurlijke moraal & moraal ge#aseerd op een verantwoord mens#eeld Z strenge plichtsmoraal Z moraal in functie van nutsoverwegingen Z li#ertijnse houdingen

61

Z amoralisme " Ktreven naar rationalisatie en ordening op maatschappelijk vlak

" "

Vrijheid als hoog goed 7mag enkel #eperkt worden omwille van het algemeen wel!ijn; 1root #elang hechten aan opvoeding

(./. I""anuel Kant

5ean 5acDues /ousseau 8ens kan het #este leven leiden in een +natuurtoestand & leven !onder: " " " o maatschappelijke structuren regels en wetten kunstmatige moraal

Verandering van de natuurtoestand door: " eigendom eerste persoon die een van een stuk grond heeft #eweerd dat het !ijn grond is, is verantwoordelijk voor het ontstaan van he#!ucht, heerschappij en geweld

" o

ontwikkeling van de overheidsinstelling

Oplossing 8eer natuurlijke vorm van leven gevoelsmatige aspecten kunnen opnieuw tot volle #loei komen 0G/<: afschaffen van de staat I/L: macht #ij het soevereine volk leggen

Opvoeding '/mile, ou lDducation) mens is van nature goed, maar wordt gecorrumpeerd door de samenleving *(K: kinderen moeten in harmonie met de natuur worden opgevoed

62

Anal2se van ons +envermogen " 2f. Hume: noch voor natuurkunde, noch voor ethiek is er een rotsvast fundament, aange!ien ons gevoel van !ekerheid ge#aseerd is op een +neiging van ons ps,chisme en #epaald wordt door ons kennisapparaat Iilde !ekerheid van de 0ewtoniaanse f,sica redden o 2opernicaanse onmwenteling " " " 1rond van !ekerheden ligt in het su#ject Gnhouden van on!e kennis worden verschaft door empirie Pennis wordt geordend door vormen, die we vooraf in on!e geest he##en <ennis & s,nthese van de inhouden van de empirie en de ordeningsvormen van het denken o <ranscendentaal .onder de ordenende vormen !ouden de !intuiglijke gegevens voor ons een onover!ien#are chaos !ijn en gestructureerde kennis onmogelijk " " Vormen !ijn a priori 7inherent aan ons kenapparaat; On!e kennis van de werkelijkheid is afhankelijk van over welke vormen ons kenapparaat #eschikt >v. #andopnemer heeft geen vorm waardoor het kennis van #eelden kan verkrijgen o 9nal,tische oordelen .ijn a priori, voor alle ervaring waar omdat het predikaat niets anders is dan de anal,se van het onderwerp o K,nthetische oordelen =redikaat voegt iets nieuws aan het onderwerp toe " " A posteriori & oordeel dat na de ervaring tot stand is gekomen A priori & oordelen die resultaat !ijn van een anal,se van de a priori vormen a priori vormen van !intuiglijkheid : ruimte en tijd a priori vormen van verstand : categorie-n 7causaliteit, eenheid, veelheid, totaliteitJ;

"

<riti+ der reinen Vernunft & anal,se van de #eperkingen van ons kenvermogen " Ie kunnen over relaties tussen dingen spreken, maar niet over de dingen op !ich!elf die er de oor!aak van !ijn

63

"

8etaf,sica is onmogelijk: vormen kunnen niet worden toegepast op iets wat geen ervaringsgegeven is, !oals #v. een a#stract #egrip

<riti+ der pra+tischen Vernunft 'categorische imperatief) ?. +Handel steeds !o dat de regel die uw handelen leidt, een voor iedereen #indende wet !ou kunnen worden. @. +1e#ruik in uw handelen de medemens nooit als louter middel, maar erken hem steeds als iemand die !ijn eigen doel is.

Godsbeeld Het feit dat mensen de categorische imperatief volgen is een morele grond om het #estaan van 1od en de onsterfelijke !iel aan te nemen. 7dus geen echt gods#ewijsA;

64

Hoofdstuk #

HET DUITSE IDEALIS E

/.1. Inleiding
*uits idealisme #iedt reeks van metaf,sische s,stemen, hoewel het uitdrukkelijk op Pant teruggaat. VerklaringenCC 8dealistische elementen in filosofie van <ant " " " " :egulatieve idee-n worden ge#aseerd op praktische rede 7&het handelen, het willen; (iteen!etting over de rede #evat #asis#egrippen van de traditionele metaf,sica 7#v. 1od, wereld, !iel, het Gk; *ualisme: vrijheid van het Gk determinisme van de 0atuur /r kan enkel over fenomenen worden gesproken en niet over het *ing 3 an 3 sich

Ontstaan van de Goethe eit o Penmerken periode " " .owel verder!etting van als reactie tegen de Verlichting 9ufklarung: :ede staat centraal onstaan van een #ehoefte aan een filosofie die verder gaat dan een op f,sica geconcentreerde theoretische rede 1eist & oog voor cultuur en alle ermee ver#and houdende menselijke waarden

"

<,pische figuren " 5CGC4erder : evolutie van de mensheid: ontwikkeling naar een hogere vorm van 2hristendom 6 fundamentele eenheid tussen 0atur en 1eist

65

"

5C$CGoethe:

wetenschap aanvullen met kunst 6 streven naar de +edele mens

"

FC ;chiller:

geschiedenisfilosofie in teleologische !in: !oeken naar s,nthese tussen 0atur en 1eist 6 hecht groot #elang aan esthetische opvoeding 7kunst als contact met geestelijke dimensie;

"

FC4C5acobi:

1eistige als #oven!innelijke, ware en goede 6 +wereld van het hart #enaderen vanuit het geloof

Kamenvattend: nieuwe waarden " " " " Vrijheid en scheppingsdrang van de mens 0ieuwe culturele waarden !oals kunst, taal en geschiedenis 7als vooruitgang ge!ien; 0ieuwe ethiek die nadruk legt op de edele mens Het schone dat als #elangrijke categorie wordt ge4ntroduceerd

?hema7s van de romantici " " " " Het ongrijp#are en on!eg#are 7onwe!enlijk +Ieltgef]hl; 0atuur is niet alleen wat de f,sica ervan !egt, maar krijgt een magisch 3 m,thische realiteit 8oraal #eklemtoont het #elang van het individuele en van het ogen#likE opgaan in het onmiddellijke wordt als #elangrijk en waardevol #eschouwd 0ieuwe religieu!e #elangstelling

-onclusie " " " " Ontstaan uit s,nthese van idealistische elementen in het denken van Pant en #elangstelling voor de ontwikkeling van de +1eist in de 1oethe!eit Kpiritualisering van de wereld omdat 1od wegvalt als grondslag Iereld evolueert naar een hoger stadium Pantiaanse Gk wordt ge4dentificeerd met het +1eistige gevolgen ?. anal,se van het Gk kan wetten van de 1eist #lootleggen @. ontwikkeling van de werkelijkheid 71eist; valt samen met ontwikkeling van een #ewust ik 7geest;

66

/.2. 8eorg Wilhel" @riedrich 0egel

" " T Ktuttgart, protestantse afkomst Vier #elangrijke werken: Z =haenomenologie des 1eistes Z Iissenschaft der Logik Z /n!,clopaedie der philosophischen Iissenschaften Z 1rundlinien der =hilosophie des :echts " Heel invloedrijk

/.2.1. ;lge"ene karakterisering an 0egels leer " " " " " " Hoofddoel & in!icht krijgen in de totale werkelijkheid

Iereld is in ontwikkeling totale werkelijkheid is onderhevig aan onomkeer#are wij!iging Ontplooiing van de werkelijkheid als die van het #ewust!ijn 1eschiedenis van de mens staat centraal Pernmotief & 1eist *ialectische methode: these 3 antithese 3 s,nthese opeenvolging van eenheid en diversiteit in de werkelijkheid kan worden #egrepen door het onder!oek van de tegenstellingen die het denken hanteert

/.2.2. BasisintuDtie en "ethode " " " Hegel !iet #eperkingen van de 9ufklarung in Iil s,steem uit#ouwen waarin alle waardevolle elementen 7van 9ufklarung, :omantiek, athe4sme, godsdienstJ; een !involle plaats krijgen K,steem & geschiedenistheorie met een dialectiek

;2steem moet rationeel i%n: F aspecten ?. tendens tot eenheid: alleen een totaals,steem kan waarheid verschaffen 7+das Iahre ist das 1an!e; @. het ware weten is een weten door #egrippen intu4tie +/inf]hlung van de romantici B. intersu#jectief aspect van de kennis

67

4et ware 8oet eenheid vormen /0 diversiteit van de werkelijkheid weergeven o Ierkelijkheid als statische su#stantie <egenstellingen krijgen hier nooit een plaats o Ierkelijkheid als su#ject 9lleen het su#ject maakt intrinsieke #eweging van het !ich!elf poneren en anders worden mogelijk " " " Ku#ject: vormt splitsing in !ich!elf door anders te worden Ogen#lik later: su#ject is niet meer het!elfde als daarvoor Volgend stadium: +9ufhe#ung van de tegenstellingen !odat !e toch ergens weer de!elfde !ijn +het ware kan !ich nooit als een oorspronkelijk of onmiddellijk gegeven voordoen

?ot stand +omen van het hegeliaans den+en Vanuit !ijn in!icht dat hij het +a#solute weten noemt, !al hij nu aantonen wat de nood!akelijke ontwikkelingsgang is die een su#ject moet doorlopen om tot dit a#solute weten te komen. .wakheid van het s,steem: wat !ich aan Hegel als noodwendige ontwikkeling voordoet, geeft voor een #uitenstaander vaak de indruk van een manifeste #etekenisverdraaiing van de #egrippen

-entrale problemen van het idealisme " " relatie tussen 9#solute 1eest en het individueel ik pro#leem van de intersu#jectiviteit 7& #ewustwording van het #estaan van andere su#jecten;

worden #ij Hegel de #asisstellingen waarop het gehele s,steem is ge#ouwd: verheft het pro#leem tot grondslag van de oplossingA o 9#solute 1eest 3 individueel ik Pomt voortdurend terug onder de algemene vorm van de antithese tussen algemeenheid 7van de geest; en particulariteit 7van het individu;

68

Gntersu#jectiviteit Ligt aan grondslag van de antinomie tussen knecht en meester die in de '=hanomenologie des 1eistes) het ontstaan van de ar#eid en daarmee van de hele ontwikkeling van de cultuur verklaart

/.2.3. 8eschiedenisfilosofie ?hese : antithese : s2nthese o <hese Oosten: 1eest is massief en eenvormig o 9ntithese: 1rieken " " " o individuele ontplooiing #ij en enkele grote individuen 8enigvuldigheid >eweeglijkheid

K,nthese: :ome =olitieke eenheid ver!oenen met individuele vrijheid kwam tot uiting in de schepping van het privaatrecht 899:: vrijheid #estond nog niet: almachtige rol van de orakels interne tegenstelling tussen vrijheid 7autonomie; en onderworpenheid 7heteronomie;

8ntrede van het christendom & definitieve opheffing van de contradictie tussen vrijheid en onderworpenheid " " " " Onderworpenheid wordt door#roken aange!ien de mens hier met het goddelijke ver#onden wordt 9#solute treedt de geschiedenis #innen <ijdelijke 7& geschiedenis; krijgt a#solute #etekenis 0ieuw vrijheidsprincipe: a#solute vrijheid waardoor de mens !ich identificeert met de macht waartegenover hij staat 1od is in de mensheid, mensheid is in 1od, dus !ijn wij deelgenoot aan de macht die on!e vrijheid !ou kunnen #eperken, en #epalen we dus !elf de!e vrijheid

Verdere geschiedenis van het $esten & uit#ouw van het vrijheidsideaal Opkomst katholieke kerk en haar strijd tegen wereldlijke macht ontstaan tegenstelling tussen geweten en recht 69

O=LOKKG01/0 " " :eformatie van Luther 9ufklarung en %ranse :evolutie voltooien wat Luther startte

1eschiedenis is tot haar eindpunt gekomenE hegeliaanse rede is het laatste stadium van de religie, van het weten en van de kunst

/.2.(. %p"erkingen *aatschappi%visie " " 9ncien :Dgime en romantiek als waardevolle stadia in een ontwikkeling, waardoor hij als het ware de wapens van de Verlichting heeft #ot gemaakt 8eest irriterende fascinerende aspect van de hegeliaanse denkwij!e & het ener!ijds waarderen en ander!ijds relativeren van om het even welke instelling of gedachte

$er+ van 4egel vanuit wetenschappeli%+ standpunt " " " 9nal,ses geven #lijk van ps,chologisch en historisch door!icht >edolven onder ingewikkeld netwerk van #egrippen Onderlinge samenhang is grotendeels !oek

Vergooide !oveel fantasie en re-le denkkracht aan een !o hopelo!e onderneming als !ijn filosofische op!et

70

Hoofdstuk $

NEGENTIENDE % EEUWSE "ILOSO"IE IN DE BAN VAN HEGEL

2.1. De parado= an de 0egelianen

Oud : 4egelianen " " " " " :echts 3 Hegelianen Volgden Hegel na, !onder veel afwijkingen of creativiteit Verdedigers van kerk en staat >ekleedden leerstoelen aan universiteiten Hadden weinig invloed

5ong : 4egelianen " " " " Links 3 Hegelianen *enkers die schrijven voor de toekomst, in een #ijna journalistieke taal <ot grote massas gericht en in nauw contact met het wereldge#euren <asten gevestigde waarden aan: Z christendom Z politieke structuur Z sociale structuur Z economische structuur " " " Vertrekken vanuit Hegel, maar radicaliseren !odanig, dat hun werk uiteindelijk als af#raak van Hegel kan worden #eschouwd %euer#ach : stelde Hegels godsdienstige visie in vraag 8ar5 : wilde maatschappelijke structuur hervormen

71

Oor a+en van grote verschil leermeester : leerlingen o Veranderde tijdsomstandigheden ?XB0: definitieve einde van het 9ncien :Dgime ?XB?: Hegel sterft *(K: gewij!igd tijds#eeld vereist een nieuwe ideologie, een vernieuwde kritiek op het staats#estel en het christendom " " o kritiek op de Perk als vernieuwing in het denken, maar ook als omvorming van de maatschappij !elf revolutionaire denken moet de massa kunnen #ereiken

%ilosofie van Hegel !elf " Geschiedenisvisie & theorie van ontwikkeling #egrippen tegenspraak en negatie konden ook als omwenteling worden ge4nterpreteerd " /eligie en maatschappi%ordening Hegel meende een filosofie te he##en opge#ouwd die greep had op de werkelijkheid Hong 3 Hegelianen verwijten hem dat hij via !ijn #egrippenspel niet met de ware religieu!e mens maatschappij in voeling kan komen " ;2nthese van staat en religie /enheid van staat en godsdienst als ideaal Hong 3 Hegelianen verwerpen dit omdat juist hierin de macht van de traditie het sterkst was

2.2. ;an al op het hegeliaanse christendo"+ @euerbach

Fout van 4egel %ilosofie gaat uit van de theologie ,ieuwe filosofie 8oet in de eerste plaats op de mens gericht !ijn: om#uigen van de filosofie van het 9#solute tot een filosofie van de mens 7& antropologie;

72

" " "

9andacht voor !intuiglijkheid 9andacht voor de medemens 8ens & eindig, sterfelijk, heeft #ehoeften, gewaarwordingen, overtuigingen en gevoelens

Antropologie als +ern van de godsdienst o '*as Iesen des 2hristentums) Ontwikkeling godsdiensten & groeien naar het in!icht dat de mens !ich!elf als hoogste voorwerp van in!et en verering moet stellen

1od is een projectie van de mens " " " 1oddelijk we!en & we!en van de mens dat geo#jectiveerd, aanschouwd en vereerd wordt alsof het een ander, vreemd we!en was 1od & projectie van eigenschappen die de mens #ij !ich!elf positief vindt 1od & mens ontdaan van alle #eperkingen

Historische visie :eligie en ontwikkeling ervan & positief : opeenvolging van nood!akelijke stadia in de groei van de mens tot !elfkennis

1od 3 is 3 dood 3 theologie 7?00 jaar voor 0ietscheA; Ktelde vast dat in het alledaagse leven van de mens de godsdienst geen realiteit meer was, maar een loutere +idDe fi5e

4istorische bete+enis van Feuerbach " " " 9ntropologie en godsdienstopvattingen had grote invloed op 8ar5 1odsidee is projectie van de menselijke natuur inspireerde in de @0ste eeuw tal van vrij!innige kringen 9ntropologisering wordt aangevoeld als DDn van de meest overtuigende aanvallen op het godsgeloof, waardoor het een vaak terugkomend thema van de apologetica 7+geloofsverdediging; werd

73

2.3. De aan al op 0egels "aatschappij isie+ Karl .ar=

2.3.1. Ae en en !erken 6-rier 1414, Aonden 14437
Leven o Opleiding en milieu " " " " Vader was joods advocaat %amilie werd protestants op opportunistische redenen Ktudeerde rechtswetenschappen, wijs#egeerte en geschiedenis Kchreef !ijn thesis over /picurus en de analoge positie van de Hong " Hegelianen

=arijs: %ranse socialisten " " " " 2onfrontatie met nieuwe maatschappijvormen Prijgt in!icht in de mogelijkheden van revolutionaire actie .wakheid: ontwikkelen maatschappijvisie naar eigen wensen 8ar5: o#jectieve anal,se van de geschiedenis om de ware evolutie 3 tendensen te achterhalen

%riedrich /ngels " " " " >rengt 8ar5 in contact met klassieke /ngelse economisten 1rondig door 8ar5 #e4nvloed Legde sterkere nadruk op de metaf,sische aspecten van het dialectisch materialisme =aste dialectiek toe op natuur 78ar5: mensheid;

4ouding tegenover 4egel o 1elijkenissen " " " " o Iereld is onderworpen aan dialectische ontwikkelingswetten, waar het menselijk individu geen greep op heeft 1eschiedenis als vooruitgang naar hogere vrijheid 9ntropocentrisme >ehoefte om het in de filosofie over de re-le mens te he##en

Verschillen " " Iereldvisie is materialistisch ipv idealistisch Ktaatsfilosofie: minacht opvatting van de eindtijd waarin vrijheid gerealiseerd !ou !ijn

74

:/*/0: !iet afgrond tussen vrijheid waarover het idealistisch s,steem spreekt en de re-le situatie van de grote massa van de mensen $er+en " " " " ?XS6: 8isbre de la =hilosophie ?XSX: 8anifest der kommunistischen =artei ?XOR: .ur kritik der politischen ckonomie ?X6N: eerste deel van *as Papital 7deel @ en B postuum uitgegeven in ?XXO en ?XX6;

2.3.2. ;lge"een o er#icht an de leer

Filosofie als pra.is %ilosofie mag geen theorie #lijven: !e moet ageren door maatschappijverandering als centrale eis te stellen en !elf een #ijdrage tot de!e verandering willen #rengen 4et dialectisch materialisme " " Iereld is in ontwikkeling als evolutie van de materie 0eemt afstand van het vulgair materialisme & opvatting dat de werkelijkheid !ou kunnen verklaard worden door middel van louter mechanische, f,sische wetten *ialectiek speelt grote rol in evolutie van de werkelijkheid Ierkelijkheid maakt discontinue overgangen mee die het resultaat !ijn van de conflictwerking tussen contradictorische krachten

" "

4et historisch materialisme & economische theorie van de geschiedenis o >asisprincipe Verandering en ontwikkeling van de maatschappij ge#eurt op grond van o#jectieve wetten o %ormulering historisch materialisme ?. mensen treden in #epaalde productieverhoudingen @. productieverhoudingen #eantwoorden aan een #epaalde ontwikkelingsfase van hun materi-le productiekrachten B. geheel van productieverhoudingen & economische structuur van de maatschappij: #asis waarom !ich een juridische en politieke #oven#ouw verheft S. productiewij!e van het materi-le leven conditioneert leefpatroon en het maatschappelijk !ijn dat hun #ewust!ijn #epaalt 75

Verdere duiding #egrippen " " =roductie van het materi-le leven & activiteiten die de mens uitvoert om !ich als #iologisch organisme in stand te houden >ewust!ijn & #eeld dat de mens of maatschappij #ij middel van voorstellingen en #egrippen over !ich!elf ontwerptd dergelijk #ewust!ijn is vals: dient om !ich!elf te rechtvaardigen

Verschil mens 3 dier " " " " /ssentieel onderscheid: mens produceert !ijn #estaansmiddelen =roductie geeft aanleiding tot het ontstaan van sociale relaties Kociale relaties geven aanleiding tot instituties en #epaalde wij!en van conceptvorming Ianneer !ich verandering voordoen in de productiewij!en, !ullen er nieuwe sociale relaties en #ijgevolg nieuwe instituties en concepten ontstaan

Economische theorie o Iaarde van de economische goederen " " " 1oed heeft waarde als het menselijke #ehoeften #evredigd 1oed #ehoort tot economisch proces als het ook een ruilwaarde heeft 1oederen met de!elfde ruilwaarde he##en iets gemeenschappelijks volgens 8ar5: gemeenschappelijke & #eiden product van menselijke ar#eid " " Pwantitatieve maatstaf van de waarde van een goed & minimumtijd die ar#eiders nodig he##en om dit goed te produceren 9ls de productiviteit toeneemt in de loop der tijden, dan wordt ook de waarde van dit goed kleiner & 9:>/G*KI99:*/<H/O:G/ o 9r#eid als economisch goed

" " " " " " "

9r#eider verkoopt !ijn ar#eid aan de kapitalist Iaarde van de ar#eidskracht is #epaald door ar#eidstijd nodig voor de productie ervan 9r#eidskracht wordt geproduceerd door !ijn #estaansmiddelen Iaarde van de ar#eid ligt in de ar#eidstijd die nodig is om de!e #estaansmiddelen te produceren =roductiviteit van de ar#eidskracht stijgt ar#eider is in staat in minder tijd meer te produceren dan nodig om in !ijn levensonderhoud te voor!ien Papitalist: laat ar#eider langer werken Papitalist eigent !ich de meerwaarde die de ar#eider produceert toe

76

"

Papitalist kan !ijn kapitaal aan machines weer verder uit#reiden om nog meer meerwaarde te realiseren en!overderJ & (G<>(G<G01K " /F=LOG<9<G/<H/O:G/ o 1rotere rol van machines 8eerwaarde voor de kapitalist wordt op de rug van de ar#eid gerealiseerd en de aan#reng hiervan wordt proportioneel geringer, dus moet in the long run de winstmarge van de kapitalist dalen. Oplossingen: " " verhoogde uit#uiting 7vrouwen en kinderen; meer kapitaal accumuleren strijd tussen kapitalisten: !wakkeren worden opgeslorpt door de sterken kapitaal in handen van steeds minder kapitalisten

Gnterne contradictie *aar de koopkracht van steeds grotere massas tot een minimum wordt gereduceerd, !ijn er onvoldoende mensen die de geproduceerde waarden kunnen kopen gevolgen: " " " " overproductie crisissen strijd tussen ar#eidersklasse en #ourgeoisie ineenstorting van het kapitalistisch s,steem

0a de overwinning van het proletariaat " " /erst: periode van socialisme: productiemiddelen #eheerd door de staat Later: klassenlo!e communistische maatschappij: productiemiddelen worden door samenwerkende gemeenschappen #eheerd

0e humanitaire ondertoon o Vervreemding met #etrekking tot de ar#eid " " " Voorwerp dat door de ar#eider wordt geproduceerd komt hem tegenover te staan als een vreemd we!en 9r#eid als activiteit is geen !elfrealisatie, maar leidt tot f,sieke uitputting en geestelijke verdwa!ing Vervreemding van de medemens in het algemeen: als menselijke relatie #lijft slecht die over tussen ar#eider en !ijn verdrukker

77

1odsdienst " " 1odsdienst is het !elf#ewust!ijn van de mens die !ich!elf nog niet gevonden heeft, ofwel !ich!elf weer verloren heeft 7%euer#ach; 8aatschappij #rengt godsdienst voort als een verkeerd wereld#ewust!ijn omdat !ij een verkeerde wereld is

Opmer+ingen o *ialectisch materialisme als !wakste schakel >egrip op#rengen voor dialectiek is heel moeilijk: " .odra men de wereld materialistisch interpreteert is het on#egrijpelijk waarom dialectiek, die een wetmatigheid is van het su#ject en !ijn denken, daar nog enige rol !ou kunnen spelen /r is geen reden waarom de natuur !ich !ou gedragen volgens het simplistisch schema van these, antithese en s,nthese

"

Historisch materialisme: heel vrucht#aar " " 8ar5 wees op onder!oeksterrein waarvoor historici op on#egrijpelijke wij!e #lind waren geweest totaal#eschrijving maatschappij relaties onder!oeken tussen de economische infrastructuur en de superstructuur van institutionele en ideologische aard

/conomische theorie: moeilijk geval " " " " " >elangrijk deel van dit s,steem staat of valt met de ar#eidswaardetheorie =ro#leem: precie!e definitie en af#akening van het #egrip +ar#eid is niet duidelijk Opvatting dat alleen menselijke ar#eid waarde genereert is moeilijk vol te houden Op theorie van ar#eidswaarde 7die niet vol te houden is; si die van de meerwaarde en uit#uiting ge#aseerd =ositief: #etrekkelijk nauwkeurige voorspellingen over de verdere ontwikkeling van de maatschappij

9m#ivalent karakter van het 8ar5isme & men voelt !ich tegelijkertijd ertoe aangetrokken en afgestoten " " 1rondslag van het 8ar5isme: humanistische ethiek die de mens wil #evrijden Historisch 3 economische theorie redelijke, wetenschappelijke visie op de ontwikkeling van de maatschappij

78

" "

Vereniging ethisch en wetenschappelijk aspect in soort maatschappij waarin de mens volledig vrij !ou kunnen !ijn Ie!enlijke #etekenis van 8ar5isme: voortdurende aansporing om het ethisch streven naar een nieuwe maatschappij te com#ineren met wetenschappelijke anal,se /enheid van Kein en Kollen wordt vaak als wishful thinking aan de kant geschoven ener!ijds: vaststelling van !wakheden van de theorie ander!ijds: theorie als motor voor een onmisken#are #elangrijke revolutie

"

2.(. 9erdere afbraak an de ;ufklCrungs!aarden+ het nihilis"e

*a. ;tirner & ? van de grondleggers van het nihilisme " .elfvervreemdingen van de mens af#reken alle traditionele waarden van de geschiedenis op de helling !etten en alleen het eigen Gk als laatste waarde te poneren .iet !ich!elf als eindpunt van een historische evolutie: mens poogt telkens opnieuw !ich!elf te realiseren in gedachteconstructies die hem vreemd !ijn 1edachteconstructies komen steeds dichter en dichter #ij het eigenlijke doel, namelijk het Gk !elf o *er /in!ige und sein /igentum " <ot nu toe: men moet !ich in!etten voor +de goede !aak & Z 1od Z de 1eest Z Vorst Z Vaderland Z Volk ZJ $$$ ideaal is altijd iets wat uitsluitend voor !ich!elf staat " Ktirner: 'eerste werkelijkheid waarmee ik geconfronteerd #en, dat #en ik!elf en kan de eerste waarde die ik mij te poneren he# niet anders !ijn dan mij!elf: mijn eigen !aak)

" "

79

<egen andere links 3 Hegelianen " " " =laatsten na hun af#raak van de godsidee als vervanging een ander waan#eeld in de plaats 1od moest #ij de anderen gewoon plaats maken voor de mens Ktirner: voor elke individuele mens is !ijn Gk de enige waarde 0iet alleen 1od maar ook de mens moet overwonnen worden, opdat alleen het Gk als waarde !ou over#lijven !ijn !aak is noch goddelijk, noch menselijk

,ihilisme & soort materialisme dat gepaard ging met een revolte tegen de #estaande sociale orde waar#ij elke autoriteit !owel van de staat, de Perk als de familie genegeerd werd o :usland 7term ontstond er; " " o <oergenjev 3 'Vaders en !onen): verspreiding van het #egrip *ostojevski: com#inatie van nihilisme en anarchisme

<wee #etekenissen ?. doctrine volgens dewelke morele normen niet op redelijke gronden kunnen ge#aseerd worden @. gevoel van wanhoop over de leegte en !inledigheid van het menselijke #estaan 7cf. e5istentialisme als vorm van nihilisme;

80

Hoofdstuk & DE IDEOLOGIE'N

Inleiding
)eeld van de maatschappi% o 8,then " " 8en stelt !ich voor het netwerk van menselijke relaties ineensteekt en waar het vandaan komt %unctie& #ijdragen tot het in stand houden van de!e ordening maatschappij#eeld is een s,steem#evestigend mechanisme

1riekse filosofen Overtuiging dat het traditionele niet nood!akelijk het #este is, en dat het mogelijk is op rationele gronden de maatschappij te organiseren

0a GV v. 2. Het geloof in concrete realisatiekansen van een dergelijke rationele planning verdwijnt opnieuw filosofische #espiegelingen over maatschappij worden weer s,steem#evestigend en he##en de functie #ij conflicten ? van de partijen te steunen

:enaissance >edenken van !eer h,pothetische toekomstvisies 7cf. (topias;

FVGGG Overtuiging dat men de #estaande structuren kan af#reken en dat de mensengemeenschap op een meer rationele wij!e kan worden georganiseerd 7leidt nog niet tot heel concrete plannen voor maatschappij 3 ordening;

81

 polarisatie: " " *egenen die de instellingen van het 9ncien :Dgime in stand willen houden .ij die , vooral in naam van de vrijheid en de rede, !oveel mogelijk willen vernieuwen

%ranse :evolutie Oude structuur wordt effectief afge#roken en er ontstaat een vacu]m : men #eschikt niet over een coherent ontwerp, maar eerder over een nogal heterogeen conglomeraat van opvattingen

grondslag van de opbloei van de ideologie@n !

?. @. B. #ehoefte aan concrete maar tevens veelomvattende ontwerpen voor maatschappij 3 ordening ontwerpen hoeven geen utopie-n te #lijven, maar kunnen werkelijkheid worden niet alleen geleerden maar ook #rede lagen van de #evolking worden ertoe ge#racht in de!e pro#lematiek positie te kie!en

0e term ideologie & een wetenschappelijke discipline die de menselijke idee-n !ou #estuderen, hun ontstaan en hun samenhang met #iologische, ps,chische en sociale fenomenen " " 1e4ntroduceerd door *estutt de <rac, in ?NR6 8isprij!ende connotatie van denkers met onpraktische, utopische idee-n over de maatschappij

0efini@ren Gdeologie & min of meer samenhangende ver!ameling van overtuigingen #etreffende de wij!e waarop de menselijke maatschappij 7in de #reedste !in van het woord; moet worden georganiseerd Veronderstelt organisatie van: " economie " opvoeding " rechtsspraak " staatsstructuur

82

Gdeologie M filosofie " " " 0iet nood!akelijk op een e5pliciete s,stematische wij!e geformuleerd Voor #rede lagen van de #evolking toegankelijk 0iet inge#ouwd in een algemeen kennistheoretisch en metaf,sisch s,steem

*octrine & ideologie die door groepen of partijen op een #ondige en op de praktijk gerichte wij!e wordt ge-5pliciteerd

Iereld#eschouwing & meer strikt persoonlijke ver!ameling van opvattingen die niet #eperkt #lijft tot een visie op de maatschappij, maar ook #etrekking heeft op de totale werkelijkheid en de individuele e5istentie

-onnotatie van *ar. " " " Gdeologie & negatief: vals #ewust!ijn dat een maatschappij over !ich!elf heeft %unctie & s,steem#evestigend werken 1evolg van klassenoppositie : heersende klasse ontwikkelt een theorie met de #edoeling haar handelingen en de maatschappelijke toestanden die hieruit voortvloeien te verklaren, en vooral te rechtvaardigen

wij !ullen dit ge#ruik van de term hier niet volgen omdat: ?. het 8ar5isme !elf dan niet in de eigenlijke !in als een ideologie kan worden #eschouwd @. termen waarmee men aan wetenschappelijk onder!oek doet niet waardegeladen mogen !ijn

3.1. Aiberalis"e
Aparte plaats onder de ideologie@n " " /erste alternatief tegenover het 9ncien :Dgime dat in de praktijk gerealiseerd werd ?Xde 3 eeuwse vorm: vooral gericht op het omverwerpen van de #estaande orde

83

"

9fstand tussen de ge4dealiseerde principeverklaringen en de feitelijke opvattingen tegenstrijdige tendensen #innen het Li#eralisme ?. humanitair ideaal inhumane gevolgen van #epaalde li#erale #eginselen op het ge#ied van de economie @. interne inconse[uenties van een ideologie die !ich als universeel menselijk voordoet, maar in feiten gedragen wordt door een maatschappelijke klasse, namelijk de #urgerij #v. Locke: !iet geen #e!waar in de slavernij in de koloni-n 7& 8ar5 vals #ewust!ijn;

Ontstaan in de IV888 " " " " Ontstaan als toepassing van de algemene 9ufklarungsidee-n op de maatschappijstructuur Voornaamste auteurs: Locke, 8ontes[uieu, Hefferson en :ousseau :ousseau !iet privD 3 eigendom als een #ron van tallo!e kwalen 7 andere auteurs die dit als een elementair menselijk recht #eschouwen; 0adruk op de gelijkheid van de mensen en hun recht op leven, vrijheid en nastreven van geluk regeringen !ijn gevormd om de!e rechten te garanderen A " " 0adruk op het ideaal van de individuele vrijheid en non 3 interventie van de staat <wee #elangrijke strekkingen: Z politiek li#eralisme Z economisch li#eralisme

(olitie+ Liberalisme Locke, Voltaire, 8ontes[uieu en Hefferson o 0egatief Opvatting dat de voorrechten van de a#solute vorst, van de Perk en van de adel moesten worden afgeschaft o =ositief Gndividuele vrijheid op ma5imale wij!e waar#orgen: vrijheid van denken, spreken, vereniging, ar#eid, handelen en godsdienst vrijheid & natuurlijk recht van de mens en mag alleen worden #eperkt door regelingen die nood!akelijk !ijn voor het algemeen wel!ijn

84

2oncrete staatsordening " " " Ktreven naar grondwet waarin de rechten van de #urger worden geformuleerd waardoor hij wordt #eschermt tegen machtsmis#ruik Koevereiniteit #erust #ij het volk parlementair regime Kcheiding van de machten

/ngelse li#eralen 7Locke; " " " 0adruk op de niet 3 interventie vanwege de staatsorganen =arlementair regime M werkelijke realisatie van de volkssoevereiniteit: er wordt niet gedacht aan algemeen stemrecht 8eest uitvoerige en radicale formulering van de vrijheidsgedachte in dit li#eralisme & 'On Li#ert,) van Hohn Ktuart 8ill

%ranse :evolutie Volkssoevereiniteit en eis van actieve ingreep van de staat #ij de #evrijding van de mens !al een veel sterkere rol spelen /inde FGF 8atthew 9rnold en <.H. 1reen: " " " Vrijheidsconcept op een #redere wij!e interpreteren <aak van de li#eralen & mens #evrijden van ellende en onwetendheid /isen grotere staatsinmenging

Economisch Liberalisme " " 8oet niet nood!akelijk samenvallen met het politiek Li#eralisme Laisse! faire, laisse! aller & in strijd met de opvatting dat de regeringen tot taak he##en leven, vrijheid en geluksstreven optimaal te #evorderen

9dam Kmith #8nDuir2 into the ,ature and -auses of the $ealth of ,ations' 7?NN6; " " " 1rondslag van economische groei & ar#eidsverdeling 7maakt ver#etering van de technieken mogelijk verhoogde productiviteit; 1emeenschappelijk wel!ijn wordt het #est gediend door mensen die elk hun eigen #elangen als primair doeleinde voor ogen houden /nige morele norm & rechtvaardigheid die door de staat moet worden gegarandeerd

85

" "

/conomische groei wordt afgeremd door privileges en monopolies die de onderlinge compositie reduceren of onmogelijk maken Ktaat moet !ich onthouden van actief in het economisch proces in te grijpen taak & proces mogelijk maken door de rechtvaardigheid te garanderen en door voor!ieningen van algemeen nut

Herem, >entham en Hohn Ktuart 8ill =oging om politiek en economisch li#eralisme in overeenstemming te #rengen en #eide een filosofische onder#ouw te geven " " " (itganspunt & utilitarisme Gdeaal & grootste geluk voor het grootste aantal =ro#leem van democratie in het li#eralisme & incoherentie tussen opvattingen over de soevereiniteit van het volk en de politieke structuren die li#eralen voorstonden )entham: 'democratische meerderheidsprincipe had de #este van alle mogelijke regeringen tot gevolg) 5ohn ;tuart *ill: gevaren : massas kunnen hun macht ge#ruiken om de vrijheid van het individu te #eperken en een toestand van algemene mediocriteit te realiseren ware democratie moet steunen op een +verlicht electoraat " *oor volksopvoeding moet een progressieve uit#reiding van het stemrecht mogelijk worden

" "

Veranderingen in houding " " " /ner!ijds: democratisch aspect van het politiek li#eralisme werd in de @0ste eeuw in #elangrijke mate gerealiseerd 9nder!ijds: aantal t,pische kenmerken van het economisch li#eralisme werden opgegeven: 0awee-n van IO G 6 crisis van jaren B0 fundamenten van het politiek li#eralisme werden aangetast: Z volkssoevereiniteit Z parlementaire democratie Z scheiding der machten 1/VOL1: ontstaan van fascinatie voor autoritaire #ewegingen 7fascisme, na!isme;

86

"

:ecente crisisperiode:

Z #laam werpen op Pe,nesiaans economisch li#eralisme Z oplossing & radicale terugkeer naar vroeg 3 negentiende " eeuwse economisch li#eralisme: drastische inperking van de staatsinterventie

"

9anpassingen in het model !ijn nodig 7cf. ecologische pro#lematiek en achterstand in de *erde Iereld

3.2. :onser atis"e

& ideologie die de verdediging van het 9ncien :Dgime als hoofddoel stelt en meer #epaald is gegroeid uit een protest tegen de :evolutie en tegen elke drastische hervorming van de maatschappelijke structuren Edmond )ur+e & theoretisch grondlegger van het conservatisme: ':eflections on the %rench :evolution) o <heorie " Overtuiging van revolutionairen dat !e de wereld kunnen veranderen #erust op te groot vertrouwen in rationele mogelijkheden van het menselijk individu revolutionairen: 'ge#ruik van de rede volstaat om een maatschappij te organiseren die het mensdom naar wel!ijn en geluk moet leiden) " 8ens is niet alleen rationeel we!en, maar ook passioneel " *rift 3 aspect is !o groot dat de mens louter op grond van !ijn rede de passie niet kan #eheersen als hij aan !ich!elf wordt overgelaten, !al hij !ich!elf en anderen vernietigen *(K: inperken van irrationele impulsen is nodig m#v: Z instituties Z autoritaire regering Z steun van een staatskerk I90<: als de!e instituties tot in de wortel worden aangetast, moet men geen vooruitgang verwachten, maar een terugvallen in de #ar#aarsheid

87

" <,pisch voor conservatisme: maatschappij is vat#aar voor ver#etering in een lang!aam en continu maatschappelijk proces " 8ens kan niet in DDn klap een mpij uitdenken die superieur !ou !ijn aan datgene wat in de loop der tijden lang!aam werd opge#ouwd " Gndividuen kunnen #innen de perken van hun eigen #evoegdheid kleine ver#eteringen aan#rengen de!e kleine ver#eteringen samen worden op termijn #elangrijk o >etekenis van >urke 1af aan diegenen die in het diepste van hun we!en het nieuwe 7het li#eralisme; niet konden aanvaarden, de kans te geven om hun overtuigingen op een rationele manier te formuleren.

5oseph de *aistre en Louis de )onald & traditionalisten " :evolutie & aantasting van de maatschappijordening die door 1od is ingericht Z macht van de Poning Z eenheid van de familie Z hi-rarchie van de standen & door 1od gewild om de sta#iliteit van het land te ver!ekeren " " " 0G/<: I/L: willen voorkomen dat er in de verder maatschappijontwikkeling onverantwoorde sprongen !ouden gemaakt worden eisen terugkeer tot het katholieke regime van voor de :evolutie

Vertegenwoordigen #ij hun tijdgenoten volledige terugkeer naar het 9ncien :Dgime en de reactie tegen elke vernieuwing

<arl /C (opper " " " Latere conservatisme %ormeel analoog aan >urke Gnhoudelijk verschillend: li#erale principes he##en grondig de maatschappijstructuren doordrongen conservatisme & vasthouden aan de!e principes en !ich ver!etten tegen drastische wij!igingen van de!e maatschappij 7cf. socialisten; " %ormele overeenkomst: conservatief is van mening dat de grondige en plotse wij!igingen in de maatschappijstructuur veeleer een achteruitgang en een vervallen in wanorde tot gevolg !ullen he##en, dan een ver#etering

88

3.3. Socialis"e
0e term Verwijst naar theorie-n van Kaint 3 Kimon, %ourier en Owen,die, in de plaats van het #estaande economische stelsel, vormen van samenleving en productie voorstellen die die meer een #eroep doen op samenwerking onder de mensen dan op onderlinge competitie. Als ideologie Kocialisme & nogal omvangrijk conglomeraat van overtuigingen en opties #etreffende de structurering van de maatschappij

he##en gemeenschappelijke #asis, maar lopen verder nogal sterk uiteen 7communisme, anarchisme, s,ndicalisme, mutualisme, reformisme; o Kocialisme $ li#eralisme " " " " " Humanitaire idealen: Z 1elijkheid onder de mensen Z :echt op geluk Li#eralisme vrijheid als centraal thema Kocialisme rechtvaardigheid als centraal thema 9ufklarungsgeloof: mogelijkheid van een #etere wereld :ealiseren van de politieke vrijheid alleen, heeft de wereld niet #eter gemaakt

/erste #elangrijke stelling Papitalistische wereldorde, ge#aseerd op economisch li#eralisme, #rengt een maatschappij voort die onrechtvaardig is en moreel verwerpelijk *(K: streven naar een #etere wereld & strijd tegen kapitalisme en op#ouwen van nieuw maatschappelijk stelsel van productie en distri#utie van goederen

1rondprincipe van nieuwe mpij M concurrentie tussen de individuen & samenwerking en solidariteit onder de mensen alle socialisten willen een grondige hervorming van de maatschappij, 899:: worden het moeilijk eens over: Z het t,pe maatschappij dat moet tot stand komen Z methode die men moet volgen om de hervormingen te realiseren

89

Gnternationalistisch karakter Kocialistische #eweging kan alleen resultaat he##en wanneer de ar#eiders van alle landen samenwerken om de #estaande structuren omver te werpen

Ontwi++eling van de ;ocialistische 8deologie o 1racchus >a#euf " " " " #Anal2se de la doctrine' 7?NR6; Kocialisme gaat terug op aantal tendensen van het li#eralisme en de :evolutie 8ens heeft recht op een gelijk aandeel in elk #e!it :evolutie is nog niet volledig: alle goed dingen van het leven worden genomen door de rijken 7dictators; en de armen !woegen in miserie !oals slaven

Owen, %ourier en =roudhon & (topisch 3 socialisten 7& 7niet volledig correcte; term die 8ar5 ge#ruikt om al !ijn voorlopers aan te duiden;

;ocialistische maatschappi%: " ver!ameling van kleine gemeenschappen " volledige samenwerking #estaat op het ge#ied van land#ouw en industrie " winsten op 7#ijna; gelijke wij!e verdeeld " tussen gemeenschappen: vrije interactie en coeperatie is mogelijk " rol van centrale autoriteit staatsge!ag tot minimum gereduceerd o Kaint 3 Kimon & vertegenwoordiger van het wetenschappelijk socialisme " 8aatschappij moet gepland worden op grond van wetenschappelijke en technologische in!ichten Vooruitgang van wetenschap en techniek vereist dit geen geknoei van onwetende politici of !inlo!e concurrentiestrijd meer " " " centrale organisatie van de productiemiddelen voortdurende #evordering van het wetenschappelijk onder!oek #eheer van dit alles door mensen die de nood!akelijke wetenschappelijke en !akenkennis he##en 7gDDn politiciA;

90

" o 8ar5 " " " "

centraal doel & materi-le en intellectuele ver#etering van het lot van de armen #-ommunistisch *anifest' 7?XSX; 0adruk op #elang van de maatschappijanal,se <oekomstvisie & ge#aseerd op historisch materialisme >estaande mpij & moreel aanvaar#aar /0 & gedoemd om te verdwijnen op grond van de historische wetmatigheden

"

1rote terughoudendheid als het erop aankomt in concreto de toekomstige maatschappij te #eschrijven 7'proletariaat !al !elf wel de goede weg vinden); 1rootste invloed van 8ar5: duidelijke polarisatie van het sociaal pro#leem als een strijd tussen proletariaat en #ourgeoisie die moet uitlopen op de omverwerping van het kapitalistisch s,steem 8ar5 incorporeert en s,nthetiseert de waardevolle in!ichten van !ijn voorgangers: 'de communistische maatschappij kan slechts via een socialistische worden gerealiseerd) '=roletari-rs aller landen, verenigt uA) & internationaal aspect

"

"

"

4et reformisme & sociaal 3 democratie & revisionisme Kocialistische en communistische partijen: succes #ij verkie!ingen : komen in regeringen hervormingen en lotsver#eteringen van de ar#eider $$$ droegen !o toe tot het consolideren van de kapitalistische staatsstructuur, in plaats van !e omver te werpen A on!ekerheid in de ideologie: princiepsverklaringen #leven revolutionair, maar waren in praktijk reformistisch $$$ concrete formulering van het reformisme als ideologie door /dward >ernstein en door de %a#ian Kociet, o >ernstein 8ar5istische doctrine moet worden her!ien omdat de +steeds groter wordende verarming van het proletariaat, de +uitschakeling van de middenklasse en de +ineenstorting van het kapitalisme !ich niet voordeden.

91

%a#ian Kociet, " " Oa: Kidne, Ie## en 1eorges >ernard Khaw =rogressieve hervormingen: Z nationalisatie van de industrie-n Z omvormen van de staat tot een welvaartsstaat " " <ractaten %a#ian Kociet, & goed ge4nformeerd 1rote invloed op de verdere politiek van de La#our =art,

Hendrik de 8an " " >elg *eed poging om vanuit !ijn vorm van socialisme een oplossing te #rengen voor de pro#lemen gesteld door de grote economische crisis

?wee groepen socialisten Ktrikt 8ar5istische 3 Leninistische socialisten reformistische socialisten 8ar5isten en Leninisten Kterke partijdiscipline :eformisten laten !ich #e4nvloeden door pragmatische en electorale overwegingen, !odat de ideologische grondslag minder en minder duidelijk wordt

3.(. ;narchis"e
" " " " 'mens is in we!en goed en wordt slecht gemaakt door een staatsapparaat) Kchijn#aar staatsstructuur nodig & gevolg van onrechtvaardigheid en ongelijkheid tussen mens, die ontstaat uit eigendoms " en klassenverschillen 1een staatsstructuren meer mensen komen van!elf tot een verantwoordelijke vorm van vrijheid en samenwerking met anderen %ranse :evolutie: +anarchisme & scheldwoord voor al diegenen die ingrijpende economische veranderingen voorstonden

92

(roudhon " " " " " " #Mu7est : ce : Due la propriJtJ&' 7?XS0; +eigendom is diefstal 9anvaardde #eperkte vorm van eigendomsrecht 8aatschappij !onder regering Pleine communiteiten als grondslag van nieuwe maatschappij *uidelijke afkeer van het ge#ruik van het staatapparaat en van politieke middelen #ij het strevennaar de uiteindelijke gelijkheid onder de mensen

& 8(<(9LGK<GK2H 909:2HGK8/ *ichael )a+unin " " " 0iet het individu als #asiselement van de maatschappij 8aatschappij is opge#ouwd uit groepen van ar#eiders die een eenheid vormen door collectieve verantwoordelijkheid .eer aparte vorm van anarchisme: einde FGF, gekenmerkt door daden van terrorisme en moorden op vooraanstaande figuren #eeld van de #ommengooiende anarchist

& 2OLL/2<GVGK<GK2H 909:2HGK8/ (eter <ropot+in " " " Vreed!ame, utopische vorm van anarchisme 'La con[u`te du pain) 7?XR@; Verdeling van goederen: niet op grond van de prestaties die men levert, maar op grond van de #ehoeften

Vernieuwde belangstelling : mei 6KN 2f. 'Gl est interdit dinterdire f + lgge dor Dtait lgge oh lor ne reignait pas +

0e ecologische beweging & *eel van het gedachtegoed van de #eweging rond ?R6X " " " " <endens naar directe democratie en actiegroepen IijkcomitDs /is voor referendums 9fkeur voor de staatsmacht, voorkeur voor het kleinschalige

93

"

>reuk met !owel li#eralisme en socialisme: er wordt afstand gedaan van een onvoorwaardelijk wetenschappelijk 3 technologisch optimisme en van een ongenuanceerd antropocentrisme

3./. &ationalis"e
?wee basisprincipes ?. !elf#eschikkingsrecht van de volkeren: de afwij!ing van vreemde overheersing vraag: 'Hoe moet een natie volk omschreven wordenC) 7m.a.w. wanneer is er sprake van vreemde overheersingCC @. #elangen van het individu of van #epaalde groepen in een natie !ijn ondergeschikt aan de #elangen van de totaliteit Franse opvatting " " :enan 3 #Mu7est : ce Du7un nation&' 7?XX@; 1emeenschappelijke geschiedenis vormt een natie : Z #ewust!ijn dat men samen lief en leed gedragen heeft Z de wil om samen dat gemeenschappelijk erfdeel in ere te houden 0uitse opvatting " " " " Herder, romantici en %ichte 0atie wordt #epaald door een gemeenschappelijke taal en cultuur Lidmaatschap van natie M gevolg van een keu!e & iets onontkoom#aars Volkskarakter is t,pisch voor alle individuen van een gegeven volk

,ood aa+ van gemeenschappeli%+e +enmer+en o 1emeenschappelijke kenmerken " " " <aal 1odsdienst 1emeenschappelijk politiek verleden 7$$$ gemeenschappelijke instituties, recht, vijandenJ; #elang van de!e kenmerken kan verschillen A o 9anwakkeren gevoelens *oor het #esef dat men de!elfde drijveren heeft, !oals : " 1e!amenlijke economische #elangen 94

" " o " " " "

1emeenschappelijke vijand Kamen onderdrukt %rans 0ationalisme *uitsland #enadeeld voelen gaat sterk terug op de gemeenschappelijke geschiedenis vooral de taal speelde een rol godsdienst stond centraal

Voor#eelden

deed #eroep op het volkse element

Vlaamse >eweging

Gerse #evrijdings#eweging

$$$ =atriottisme heeft vooral #etrekking op de herdenking van oorlogen, waar#ij het samenhorigheidsgevoel van oud"strijders een rol speelt Actieve en stri%dende vormen 1aan terug op het #esef dat men samen onrecht aangedaan wordt >v: kolonialisme & oorsprong van het nationalisme in de gekoloniseerde landen >v: !ionisme: heel #elangrijke rol van het gemeenschappelijk lijden ,ationalismeB liberalisme en socialisme o 0ationalisme F Li#eralisme /erste principe van nationalisme 7!elf#eschikkingsrecht; is heel goed in overeenstemming te #rengen met de li#erale principes van vrijheid. 899:: li#eralen !oals Locke he##en het moeilijk het tweede principe 7de primauteit van de natie tegenover het individu; te aanvaarden o 0ationalisme F Kocialisme Punnen samengaan door de nadruk op solidariteit van het 0ationalisme. >v: 1iuseppe 8a!ini 7een van de eerste theoretici van het nationalisme; >v: mar5istische vorm van !ionisme >v: ontwikkelingslanden: com#inatie van nationalisme en socialisme Achttiende eeuw 0ationalisme & sinds FVGGG sterke drijfveer voor oorlogen en vrijheids#ewegingen voorkomen e5treme vormen: " " 0ationalisme gekoppeld met negatie van het individu 7'du #ist nichts, dein Volk ist alles); Grrationele opvatting over eigen volkskarakter, ras,J

95

" "

2onservatieve houding tegenover de maatschappijstructuur 9ngstrefle5 tegenover confrontatie met mensen van een andere cultuur

4oofdstu+ N $E?E,;-4A( E, $E?E,;-4A(;F8LO;OF8E

8, 0E ,EGE,?8E,0E EE3$

4.1. Wetenschap
8nleiding Het hedendaagse denken vindt in !ekere mate !ijn oorsprong in de wetenschapse5plosie van de FGF: " " (it#reiding en uitdieping van de wetenschap !elf >reed socio 3 cultureel proces: techniek en #rede lagen van de #evolking he##en deel aan de vernieuwingen

8nvloed van de wetenschap in de I8I <wee facetten: ?. onomkeer#are resultaten van de!e wetenschap, die elke wereld#eschouwing definitief !ullen #epalen @. ontwikkeling in verschillende van die wetenschappen heeft tot crisissen of pro#lemen geleid die wellicht nog meer dan het vorig aspect aan de #asis liggen van de filosofische pro#lematiek van de ?.FGF

ACII " " =ro#lematiek is minder van kentheoretische aard: vragen ontstaan niet alleen uit reflectie op de wetenschap Vragen ontstaan uit een onrust over de resultaten van wetenschap en techniek met #etrekking tot het leefmilieu, een de mogelijkheid van een nucleaire of #iologische catastrofe

Actuele wi%sbegeerte

96

" "

9ngst die wordt opgewekt door de toenemende kennis en controle over het genetisch materiaal van levende we!ens, met in#egrip dat van de mens =oging om op een aanvaard#are manier tot een s,nthese te komen van kentheoretische en ideologische in!ichten tegengesteld aan een van de meest t,pische karakteristieken van het wetenschaps#edrijf van de vorige eeuw: daar was een steeds diepere kloof ontstaan tussen wetenschapsmensen, filosofen en ideologen

8nvloed van de wis+unde in de I8I >lijkt machtig middel te !ijn om de wetten van de natuur te #eschrijven en voorspellingen mogelijk te maken. 7cf. de ophefmakende ontdekking van de planeet 0eptunus;

$is+unde problemen o Lo#atschevski ?X@R: ontdekt dat het mogelijk is naast de /uklidische meetkunde een andere te ontwikkelen wanneer men als postulaat stelt dat door een punt #uiten een rechte een oneindig aantal evenwijdigen kunnen getrokken worden 7 /uklidische meetkunde: slechts?; o :iemann ?X6N: ontwerpt meetkunde waarin geen evenwijdigen #estaan &$ enorme problemen: Z Ielke was de goede meetkundeC Z Iat kunnen de a priori vormen van Pant nu nog #etekenenC 7Pant meende dat de /uklidische meetkunde !eker was,omdat !ij een anal,se was van on!e a priori 3 vorm #etreffende de ruimte. .e was niet empirisch gegeven, maar een nood!akelijke voorwaarde voor on!e kennis van de empirische wereld; o Vraag naar de ware meetkunde " " Ierd al vlug duidelijk dat meetkunde geen precie!e #etekenis meer had <ot dan toe: meetkunde & anal,se van de ruimte alles wat niet met intu4tie strookte werd als onwaar #eschouwd en moest dus tot contradictie leiden Pan ware meetkunde achterhaald worden door f,sische ruimte te #estuderenC vraag hoe men het #este de f,sische ruimte #eschrijft & f,sisch pro#leem

"

97

"

in!icht: a5iomatische methode 6 consistentie van de a5iomastelsels & essenti-le criteria om wiskundige s,stemen te #eoordelen &$ vragen: Z Penmerken van a5iomatische methodenC Z 9an welke eisen moeten !e #eantwoordenC Z Hoe kan men consistentie van het s,steem #ewij!enC

Gnfinitesimaalanal,se & differentiaal" en integraalrekening " >asis#egrippen waren onvoldoende duidelijk geformuleerd: men liet !ich leiden door intu4tie en kwam tot stellingen die achteraf onjuist #leken te !ijn Vooral pro#lemen rond +oneindig en +continu4teit 9nal,se was geleid door meetkundige intu4tie #leek on#etrouw#aar oplossing: anal,se op te #ouwen op de rekenkunde 7& theorie van de natuurlijke getallen;

" "

:ekenkunde 8en moest #eroep doen op oneindige ver!amelingen van getallen: ontstaan van @ reeksen vragen: ?. #etreffende nauwkeurige definitie van het getal#egrip: als de theorie van de natuurlijke getallen de grondslag van de hele wiskunde moet leveren, wordt de eis tot klaarheid ook hier des te groter vragen #ehandeld door %rege en :ussell @. in ver#and met eigenschappen van oneindige ver!amelingen: mag men !oiets als #estaand veronderstellenE he##en alle oneindige ver!amelingen de!elfde eigenschappenC vragen #ehandeld door 2antor

Ver!amelingenleer Leidde tot #elangrijke resultaten, maar ook hier was de formulering niet e5act genoeg, wat tot de ontdekking van een aantal parado5en leidde.

,atuur+unde 0atuurwetenschappen kennen grote uit#reiding: " " Gn de diepte: grondige uitwerking van de astronomie, f,sica en scheikunde Gn de #reedte: ontwikkeling van nieuwe wetenschappen !oals #iologie en geologie

98

(itwerking en successen van het 0ewtoniaans werelds,steem leiden tot een visie op de totale werkelijkheid die men het mechanistisch determinisme kan noemen.

Laplace " " #Essai philosophiDue sur les probabilitJs' 7?X?S; Verstand dat alle krachten die de natuur #eheersen kan omvatten en de toestand waarin elk we!en uit de natuur !ich op DDn gegeven moment #evindt als dit #estaat, dan is het mogelijk DDn enkele formule op te stellen die tegelijk de #ewegingen van de grootste lichamen van het universum en van de kleinste atomen !ou omvatten " " dit #etekent: alles wat op een gegeven moment ge#eurt, wordt #epaald door de situatie van de wereld op het voorafgaande moment *emon van Laplace & verstand dat ertoe in staat is de wetten en voorafgaande toestanden te kennen & 8/2H90GK<GK2H */</:8G0GK8/

Houle /nergie & meet#are grootheid die !ich onder veel verschillende vormen kan voordoen, maar die #innen een afgesloten ruimte steeds even groot #lijft Gevolg: perpetuum mo#ile is onmogelijkAA

1alvani, 9mpbre, %arada, en 8a5well /lektriciteit, magnetisme en de relatie tussen #eide " " " 1alvani: elektrische contacten veroor!aakten spiercontracties #ij dode dieren 9mpbre en %arada,: vloedgolf van onder!oek en ontdekkingen die er het gevolg van waren 8a5well: elektromagnetische fenomenen

/instein Kpeciale en Veralgemeende relativiteitstheorie

=lanck Quantentheorie 7leidde later tot [uantummechanica;

99

 relativiteitstheorie en [uantentheorie #etekenen einde van de mogelijkheid van de mens op grond van modellen die aan on!e !intuiglijke wereld ontleend !ijn, de wereld te #egrijpen 7m.a.w. #asiswetten van de natuur !ijn niet voor een algemeen verstaan#are +populariserende voorstelling vat#aar

)iologie *arwin 3 Origin of Kpecies 7?XOR; " " " /volutietheorie 2opernicaanse revolutie: mens uit het centrum van het universum weggerukt 0u: tweede en #elangrijker relativering: mens & uitloper van lange evolutieketting die tot !ijn huidige stadium is gekomen door proces van toevalsmatige veranderingen waar#ij minst aangepaste vormen ten onder gaan in de struggle for life Vitalisme: ontstond door afkeer van dergelijke opvatting en door de poging *arwin te weerleggen

"

Genees+unde 0ieuwe medische in!ichten #evolkingse5plosie: ?. indijken van onh,gi-nische toestanden van dorpen en steden @. vaccinatie tegen pokken door Henner B. in!icht in het kiemkarakter van vele !iekten 7=asteur; en de veralgemening van het vaccinatieprocDdD

-ultuurwetenschappen >estuderen dit gedeelte van de werkelijkheid dat door de mens geschapen of omgevormd wordt: " " " " " 1eschiedenis 9rcheologie Punsttheorie en kunstgeschiedenis %ilologie <aalkunde of lingu4stiek

strenge methodologische eisen: #innen !ekere gren!en kan men uitspraken doen die geen redelijke twijfel toelaten 7!ekerheidskarakter; kunstmatige e5perimenten !ijn niet mogelijk: totaal andere wetenschappelijke methode dan in de natuurwetenschappen *enswetenschappen " " /conomie Kociologie 100

" "

2ulturele antropologie =s,chologie

methodologische pro#lemen: natuurwetenschappen of cultuurwetenschappenC

4.2. Positi is"e

(ositivisme in algemene in & opvatting dat alle pro#lemen die de mens kan stellen enkel en alleen op te lossen !ijn met de methodes van de positieve wetenschappen " " " " " " >eroep doen op ervaringsgegevens 9an controle onderwerpen 8etaf,sica of speculatieve filosofie theologie is als waardeloos te verwerpen /ngeland: Hohn Ktuart 8ill *uitsland: /rnst 8ach 9merika: 2.K. =eirce

(ositivisme in stri+te in & positivisme van 9uguste 2omte o *rie stadia in de geschiedenis van de mensheid GC theologisch stadium mens pro#eert pro#lemen op te lossen door te geloven aan de werking van #ovennatuurlijke krachten: " " " fetisjistische fase: vage natuurkrachten, magische voorwerpen of geesten pol,the4stische fase: personificatie van de krachten, meerdere goden monothe4stische fase: alle krachten toegeschreven aan ? 1od

AC metaf2sisch stadium veelheid van verschijnselen verklaard dmv a#stracte principes 7su#stantie, vorm, levens#eginsel, einddoelJ; FC positieve stadium alles verklaren dmv de wetenschap o 2lassificatie van de wetenschappen

101

+fundamentele wetenschappen gerangschikt volgens dalende algemeenheid en stijgende comple5iteit " " " " " " Iiskunde 9stronomie %,sica Kcheikunde >iologie Kociale f,sica sociologie

al de!e wetenschappen !ijn ge#aseerd op de voorgaande: ge#ruiken resultaten ervan en voegen er een aantal nieuwe aan toe gevolg: positief stadium op een #epaald terrein kan pas #ereikt worden wanneer de voorgaande wetenschappen dit #ereikt he##en o Kociologie & studie van de mens, niet als individu, maar van de mensheid, als collectief organisme: studie van de organisatie van de maatschappij en van de ontwikkeling van het menselijk denken #edoeling & dank!ij de!e wetenschap de maatschappelijke orde herstellen o 1odsdienst van de mensheid " " " Preeg concrete organisatie die werd ge4nspireerd door de hi-rarchie van de Patholieke Perk 2omte was soort opperpriester #eschreef het positivisme als katholicisme !onder christendom <erm positivisme met veel om!ichtigheid ge#ruiken

4.3. <elati is"e

& denkwij!e die ontstaat tengevolge van de opkomst van de mens" en cultuurwetenschappen -ognitieve =+ennis1> vla+ 9#solute kennis is niet mogelijk *enswetenschappen menselijk gedrag & #epaald door allerlei factoren en er is geen mogelijkheid om vanuit een +a#soluut ongedetermineerd standpunt kennis te verwerven

102

Ethisch =morele> vla+ /r #estaan geen a#solute normen

*enswetenschappen
0ormens,steem & #epaald door opvoeding, cultuur, f,siologische #ehoeften: geen algemeen criterium om a#solute normen op te stellen 4istorisch relativisme Pennis en moraal hangen af van het tijdperk waartoe men #ehoort " Historicisme : wijst op meer algemene opvatting dat menselijk maatschappij nood!akelijk als een historisch proces moet worden #eschreven en niet voor statische anal,se vat#aar is :elativisme & conse[uentie van algemeen historische in!ichten

"

-ultureel relativisme *enkwij!en en normen hangen af van de cultuur " " Gnvloed #ij verspreiding van nieuwe opvattingen in ver#and met seksualiteit %unctionalistische school van de antropologie: er !ijn culturen die goed functioneren, hoewel !e andere seksuele normen he##en dan de westerse en andere opvattingen over het man 3 !ijn, het vrouw 3 !ijn, familiale relatiesJ

;ociologisch relativisme Opvattingen van een individu !ijn in sterke mate #epaald door de sociale groep klasse waartoe hij #ehoort ?. historisch materialisme 78ar5; @. *urkheim en 8annheim: reduceren van de waarde van het individu #ij het ontstaan van kennis: alleen de maatschappij levert een test voor de geldigheid van overtuigingen B. Ie#er en Kcheler: waardeschalen worden #epaald door maatschappij keu!e van het o#ject van onder!oek is relatief, onder!oek !elf kan wel o#jectief verlopen

(s2chologisme of ps2chologisch relativisme =oging om op empirisch wetenschappelijke wij!e de determinanten van het menselijk denken te onder!oeken 7m.a.w. poging om filosofie door wetenschap te vervangen; o H.%. %ries en %./.>eneke " " Ktrijd tegen hegelianisme /nige middel om tot ernstig filosofisch onder!oek te komen & ps,chologische introspectie

103

"

:elativisme: kennis opge#ouwd volgens +empirisch vastgestelde wetten van het ps,chisme :/*/0: ander ps,chisme met andere wetmatigheden !ou op andere manier denken 1een a#soluut standpunt mogelijk: onder!oeker is !elf door !ijn eigen ps,chische structuur #epaald 7 Pant;

"

Hohn Ktuart 8ill " " " " " =s,chologisme toegepast op wiskunde en logica #A ;2stem of Logic' 7?XSB; =s,chologische introspectie & grondslag van de wiskundige en logische a5iomas Iiskunde en logica !ijn spel van on!e geest Iiskundige entiteiten he##en geen o#jectief #estaan

>etekenis <wee voornaamste wijsgerige stromingen van de FF he##en hun ontstaan te danken aan de pogingen om, vooral op het ge#ied van de logica en de wiskunde, een ade[uaat antwoord op het ps,chologisme te geven: logische empirisme en de femenologie

4.(. E 4./. E 4.2. Wetenschap en ?thica. @riedrich &iet#sche 614(( 5 1FGG7

4.2.1. ;fbraak
Einde van het godsgeloof .elfverheerlijking van de mens, die !ich het even#eeld van 1od voelt en verheven #oven de andere schepselen als einddoel van de schepping aanvaart,komt te vervallen. Iereld en mens heeft geen doel meer, er is alleen toevallig ge#euren. A grote revoluties in de natuurwetenschappen 2opernicus: aarde met de mens uit het centrum van het heelal weggerukt *arwin: gereduceerd tot diersoort die er is, maar er evengoed niet kan !ijn 104

"

=ogingen van niet 3 godsdienstige aard die mens als hoger we!en !ien 7cf. menselijke waardigheid;: moeten wetenschappelijk feit erkennen dat werkelijkheid van de mens een accidenteel, kortstondig fenomeen is 8,thologie van een creatieve of doelgerichte evolutie naar steeds hogere vormen veegt 0ietsche van vooraf aan van tafel 0och in 1od, noch in de wetten van de kosmos is er enige grond voor waarden, normen, doel, !in, verantwoordelijkheidJ

" "

Eliminatie van het dualisme 0iet!sche schakelt mogelijkheid uit dat de mens in !ich!elf een hoger principe !our vinden dat hem #ij!ondere waardigheid !ou garanderen: dualisme van geest en lichaam wordt door de moderne wetenschap ge-limineerd.

)elang van het in ien van conseDuenties " " " " " " " /r is geen god 8ens is geen geprivilegieerd we!en 8ens is niets anders dan een lichaam 1een hetoronome normen of waarden 1een autonome plichten of verantwoordelijkheden 1een hoop op een gouden toekomst voor de mensheid 1een verwachting van een #evrediging in het hiernamaals

?2pisch nihilisme van ,iet sche: " 8inachting voor diegenen die na de godsdienst een +mensheidsdienst willen introduceren: de mens heeft niets dan !ijn lijf en de aarde, laat hij daar dan ook trouw aan #lijven 1odsdiensten & su#limaties voor de onmacht van diegenen die het leven niet aankunnen /thiek van het christendom & uiting van het ressentiment van de !wakken laffen

" "

Vorm van relativisme 9ls mens & we!en dat in het #iologisch ontwikkelingsproces ontstaat en poogt de overleven, dan !ijn kenacten slechts middel om dit leven in stand te houden. >eeld dat de mens !ich van de wereld vormt, staat in functie van de!e strijd om !elf#ehoud en er is geen garantie dat het ade[uaat de werkelijkheid !ou uitdrukken.

4.2.2. De positie e bijdrage

105

" " " "

0eemt niet !omaar aan dat de mens voor !ich!elf en volgens !elf#epaalde waarden kan leven 9ntropologie neemt !wakheid en fundamentele moeilijkheid van de mens om met !ich!elf in het reine te komen als gegeven Leven & lijden 7Kchopenhauer; 1elatenheid en afstand doen van de #egeerte is geen oplossing 7 Kchopenhauer;

*ens " speciaal soort dier o *ieren " " " o 8ens " " Heeft de!e tref!ekere aangepastheid niet /igenlijke pro#leem van de mens: kan alle richtingen uit, is een op de toekomst gericht dier 9angepast aan hun omgeving en het leven Gnstinctieve gedragspatronen :eacties op pro#leemsituaties liggen #ij voor#aat vast

*ogeli%+heid als uitdaging " " 8ens & vat vol tegenstrijdigheden, uiteenlopende mogelijkheden en passies 2entrale drijfveer & wil tot !elf#evestiging wordt voor het pro#leemwe!en de mens voor !ich!elf een opgave: door !ijn eigen machtsdrang en alleen daardoor kan hij !ich tot een nieuw we!en herscheppen (e#ermensch & mens die volledig ja !ou !eggen tegen het leven !oals het is, met al !ijn tegenstrijdigheid, !ijn !in" en doelloosheid, en die alleen in !ich!elf !ijn rechtvaardigheid vindt

"

(ositieve bete+enis van het leven 0a de deconstructie van alle waarden vindt 0iet!sche nog een middel om aan het leven een positieve #etekenis te geven 7dank!ij de cultuurwetenschappelijke kant van !ijn persoonlijkheid; door !ijn affiniteit voor de 1riekse cultuur en !ijn enorme #ewondering voor de scheppingsdrang van de kunstenaar.

4.2.3. In loed

106

" " " " " " "

%ilosofen: Heidegger, Haspers, Kartre, 2amus Ktructuralisten en postmodernisten Literatoren: :ilke, 1eorge, 8orgenstern, <homas 8ann, 1ide, 8alrau5, Khaw, ieats %reud Kpengler <illich 7theoloog; >ekendste themas : de dood van 1od, het nihilisme, de (e#ermensch, het onderscheid tussen het *ion,sisch en het 9pollinisch element in de 1riekse cultuur, twee t,pes moraal: heren" en slavenmoraal

4oofdstu+ O 4OOF0;?/O*8,GE, VA, 0E F8LO;OF8E 8, 0E ?$8,?8G;?E EE3$

F.1. 0et logisch e"piris"e

" " " 0ieuwe visies in de logica en de wiskunde Vooruitgang in de methodologie van de wetenschappen =ro#lemen gesteld door het ontstaan van de menswetenschappen aanleiding tot nieuwe kennistheorie en nieuwe vorm van filosoferen: logisch empirisme 7& logisch positivisme & neopositivisme;

F.1.1. Inleiding
<enmer+en " " 0G/<: filosofie van een individu die door enkele leerlingen wordt nagevolgd I/L: ge!amelijke opvattingen van een #etrekkelijk grote groep van wijsgeren en wetenschapsmensen, die samen een wijsgerig ideaal uit#ouwen Knelle ontwikkeling willen

"

107

"

Voortdurende herhaalde poging om de oorspronkelijke denk#eelden te verhelderen en aan kritiek te onderwerpen

$iener <reis & oorsprong van de #eweging van het logisch empirisme " " *iscussiegroep die ontstond omstreeks ?R@O in Ienen op initiatief van 8orit! Kchlick Voornaamste deelnemers: Z :udolf 2arnap 7filosoof met f,sische vorming; Z Otto 0eurath 7socioloog; Z Her#ert %eigl 7filosoof; Z Hans Hahn 7wiskundige; Z Purt 1edel 7wiskundige; " >erlijn: Ontstaan groep met analoge interesses van de Iiener Preis Voornaamste vertegenwoordiger: Hans :eichen#ach 7f,sicus en wijsgeer; ?R@R " 1roep maakte voor het eerst !ijn wijsgerige en wetenschappelijke standpunten #ekend in de pu#licatie +$issenschaftliche $eltauffassung der $iener <reis7 Gnrichting van enkele internationale congressen, gewijd aan de filosofie en de wetenschap

"

?RB0 (itgave van het tijdschrift 'Er+enntnis) werd in ?RBX de '5ournal of unified science'

Opkomst van 0a!is in *uitsland " *e!e groepen vielen uiteen: Z >erlijnse groep verdween in ?RBB Z Iiener Preis: 9nschluss van Oostenrijk in ?RBX maakte een einde aan de!e groep " Vertegenwoordigers weken uit naar 9merika, waar !e contacten hadden met nieuwe filosofen die geschoold waren in pragmatisme en operationalisme van f,sici 1/VOL1: Logisch /mpirisme kreeg een hoofd!akelijk 9merikaanse signatuur 7hoewel het in *uitsland ontstaan was;

(s2chische houding Ietenschapsmens filosoof die : 108

"

#eseft dat de geschiedenis van de wijs#egeerte ons een grote diversiteit van filosofische stelsels laat !ien met een uiterst geringe relevantie als het er op aan komt re-le kennis te #rengen onder de indruk is gekomen van de #etrouw#aarheid van de wetenschappen en het feit dat men daar vooruitgaat.

"

alle grote wijsgeren wilden lessen uit de wetenschap halen positivisten gaan hier#ij tot het uiterste 7& gevolg van de enorme ontplooiing van de wetenschap in de FGF; in!icht dat er DDn duidelijke omschrijf#are wetenschappelijke methode is die in alle ge#ieden van de kennis moet worden toegepast (robleem & de!e methode precies leren kennen " " " =ositivisten van FGF schoten hier nog tekort: #eschikten over onvoldoende gegevens om de wetenschap !elf te anal,seren Logisch positivisten springen hen hier #ij Het was mogelijk dergelijke wetenschappelijke wijs#egeerte uit te #ouwen: Z geschiedenis van de wetenschappen had voldoende materiaal geleverd om een anal,se van het wetenschappelijk denken en dus van #etrouw#are menselijke kennis mogelijk te maken Z #egrippenarsenaal van de moderne geformaliseerde logica had de mogelijkheid ge#oden om de!e wetenschappelijke methode op een nauwkeurige wij!e te anal,seren

F.1.2. oornaa"ste in loeden

Gotlob Frege " <aal in het algemeen en die van de wiskunde in het #ij!onder: kan als autonoom s,steem #estudeerd worden !onder voortdurend rekening houden met rol van het su#ject #ij taalge#ruik overtuiging dat e5acte studie van dit terrein ge#ruik kon maken van geformaliseerde logica " " toonde aan dat het mogelijk was, uitgaande van slechts enkele logische #egrippen, de grondslagen van de rekenkunde te leggen poneerde dat logica en wiskunde vormen verschaffen die geen empirische inhoud he##en, maar juist hierdoor het kader kunnen verschaffen voor de #egrippen, oordelen en #ewijsvoeringen in de empirische wetenschappen

109

)ertrand /ussell o <,pentheorie " " " " o Voerde de!e in om logische parado5en op te lossen Legt #eperkingen op aan de mogelijkheid proposities te vormen =roposities die niet aan de!e voorwaarden voldoen & !inledige proposities :egels: !o geko!en dat wanneer men geen !inledige proposities schrijft, men de parado5en kan vermijden

1evolg voor kennistheorie Gn plaats van traditionele dichotomie van oordelen in waar of vals, #ekomt men een trichotomie: waar, vals, !inledig

9ndere verdeling " Atomaire oordelen #estaan uit ? of meer namen van individuele o#jecten en een eigenschap of relatie die eraan wordt toegeschreven

"

*oleculaire oordelen dmv van logische ver#indingstekens 7connectieven, #v. negatie, conjunctie; kan men met atomaire !innen moleculaire !innen maken

=rincipia 8athematica " " " 1eschreven door :ussel en Ihitehead =oging de meest comple5e mathematische #egrippen tot eenvoudige logische #egrippen te herleiden Verklaren & herleiden tot het reeds #ekende #ij confrontatie met nieuwe comple5e #egrippen of entiteiten, moet men niet onmiddellijk denken met een totaal nieuw fenomeen te doen te he##en, maar integendeel moet men alles in het werk stellen om aan te tonen dat het nieuwe in werkelijkheid herleid#aar is tot gegevens die we reeds kennen

F.1.3. Aud!ig Wittgenstein

110

?ractatus Logico : (hilosophicus o *e <ractatus & moeilijk werk " " " " Opge#ouwd uit compact geformuleerde, genummerde !innen Onduidelijke formulering 8en !iet niet duidelijk in op welke vragen !innen willen antwoorden =ro#lematiek #egrijpen: kennis nemen van het werk van %rege en :ussell

Oordelen !ijn opge#ouwd uit atomaire oordelen " Logische waarheden / tautologie@n & samengestelde oordelen die altijd waar !ijn, wat ook de waarheidswaarde van de samenstellende delen moge !ijn hun negaties & contradicties !eggen ons niets over de wereld, hun waarheidsgehalte staat a priori vast !ijn in feite sinnlos: he##en geen empirische #etekenis

"

Oordelen = innen> met bete+enis & waarheidsfuncties waarvan de waarde wel afhangt van de!e van hun samenstellende delen .eggen iets over de wereld: heeft #etekenis die waar of vals kan !ijn Iat #etekenis is, hangt af van de vraag onder welke omstandigheden we de !in waar noemen *e ver!ameling van alle ware !innen, is de natuurwetenschap 9ange!ien alle !innen met #etekenis opge#ouwd !ijn op atomaire !innen, kan de waarheid van elke wetenschappelijke propositie onder!ocht worden door na te gaan of de atomaire proposities waarin !e uiteenvalt al dan niet waar !ijn

Op#ouw van een oordeel

111

" "

/lementaire !innen & aaneenschakeling van namen die verwij!en naar dingen .in die namen aaneenschakelt in werkelijkheid !ijn de dingen die met de!e namen overeenkomen ook aaneengeschakeld *E? A,0E/E $OO/0E,: " " " " 9tomaire !in & af#eelding 7>ild; van een toestand 7Kachverhalt; 9tomaire !in & waar als hij de af#eelding is van een Kachverhalt %eit #estaat in het !ich voordoen van ? of meer Kachverhalte *e wereld is de ver!ameling van de feiten

/ee+s interessante conclusies ?. <wee soorten oordelen: " " de!e waar#ij men uit de structuren !elf kan opmaken dat !e waar !ijnE tautologie-n 7anal,tische !innen; de!e waar#ij dit niet het geval is 7s,nthetische !innen;

?. Het onder!oeken van de #etekenis en van de waarheid van oordelen #erust in laatste instantie op een tonen, een wij!en: de #etekenis van de namen in een atomaire !in kan slechts getoond wordenE het !ich voordoen van een Kachverhalt eveneens @. /en com#inatie van namen die niet naar een ding verwij!en, is een Kcheinsat!E !ulk een uitdrukking is on!innig 7unsinnig; B. 9ange!ien alle Kachverhalte in een !in kunnen worden uitgedrukt !odra we namen voor de dingen vastgesteld he##en, alles wat gedacht kan worden 7de toestanden; ge!egd worden, en wat ge!egd kan worden kan klaar ge!egd worden. Het doel van de filosofie is niet !innen uit te spreken, maar de #etekenis van !innen te verhelderen S. *aarentegen kan de relatie tussen de !innen 7resp. namen; en toestanden 7resp. dingen; niet ge!egd, maar alleen getoond worden. Gn de traditionele metaf,sicas poogde men !aken te !eggen die niet daar niet vat#aar voor !ijnE !e vertellen dus on!in O. *at wat Iittgenstein de wereld noemt is dat waarover men klaar kan spreken. /r !ijn wel !aken waarover men niet kan spreken, maar de!e #ehoren niet tot de feitelijke, ken#are wereld: '0ie Gren en meiner ;prache bedeuten die Gren en meiner $elt). Het werk eindigt mat de opmerking dat het !elf +on!innig is, en met de #ekende '$ovon man nicht sprechen +anB daruber muss man schweigen'

112

8nvloed van $ittgenstein " " " " Legde origineel ver#and tussen wijs#egeerte en anal,se van de taal Versterkte in!ichten van %rege en 2arnap: formele logica !ou eindelijk wetenschappelijke wijs#egeerte mogelijk maken :adicale thesis dat metaf,sica van de vroegere filosofen niet eens vals is, maar gewoon !inledig 7unsinnig; >ewering dat de ver!ameling van de atomaire feiten door de wetenschap #estudeerd wordt, wijs#egeerte moet niets doen #ehalve verheldering van #etekenissen #evorderen Klechts @ soorten oordelen 7s,nthetische en anal,tische; <autologie-n !eggen niets over de wereld ? van de dogmas van het empirisme geworden A

" "

$iener <reis wi%+t af van $ittgenstein " " <egen Iittgensteins thesis dat men niet over de relatie tussen taal en wereld kan spreken Iittgenstein stelde geen algemeen #etekeniscriterium op om #etekenisvolle van !inledige oordelen te scheiden leidde tot verkeerde interpretaties *(K: men moet vragen aan de spreker naar welk ding !ijn namen verwij!en, en als hij dit kan tonen is het in orden, kan hij dit niet, dan heeft hij niets ge!egd

Iittgenstein !al later !ijn opvattingen her!ien. .ijn wijsgerig werk uit !ijn latere periode heeft aanleiding gegeven tot het ontstaan van een #elangrijke taalfilosofische stroming in de twintigste eeuw men spreekt daarom over Iittgenstein G en Iittgenstein GG : de!elfde persoon, twee verschillenden filosofie-n

113

114