Powtrzenie z historii - Narodziny nowoytnego wiata

I. Cywilizacje Ameryki Daty: ~500r. - Teotihuacan [centrum religijna mia!to" #o!ia$a ju% &00 ty!i'cy lu$no(ci )*&+r. - Aztekowie roz#oczynaj, tworzenie !wojego im#erium -oj'cia wie$za og.lna: /ie$y w 0uro#ie 1y2a #raw$ziwa 3cywilizacja3 w Ameryce #ow!tawa2y nowe lu$y #lemiona. 4aj!tar!z, cywilizacj, 1yli 5lmekowie 6 tru$zili !i' han$lem ceramik, i rze71ami 8n#. z kamienia9. Inne cywilizacje to m.in. :ajowie 8koniec (wiata &0)&...9 Aztekowie i Inkowie. :ajowie zajmowali !i' u#raw, kukury$zy mieli !w.j ;naw.z< - wy#alali la!y a #o#i.2 u%y7nia2 ziemi' 4ie wie$zieli co to je!t ;ko2o< #o!2ugiwali !i' #rymitywnymi narz'$ziami 8kamienne9 nie ho$owali zwierz,t. :ajowie nie 1yli je$nolitym #a=!twem. Aztekowie o!ie$lili !i' na$ jeziorem Te>coco. :ieli $u%o 2.$ek kt.rymi !i' #rzemie!zczali w celu han$lu komunikacji i tran!#ortu. ?#rawiali kukury$z' #0omi$ory. Dynie @a!ol' i 1awe2n'. Aro1la 6 wa2 wo$ny utrzymuj,cy wo$' w z1iorniku wo$nym Inkowie rozwin'li !i' w -o2u$niowej Ameryce. Ich !tolic, 1y2o Cuzco. 5!i,gni'cia: :aj.w 6 #rze#owia$ali #rzy!z2o(B ro1ili za1o1ony !tworzyli #i!mo hierogli@iczne zro1ili $zie2, w zakre!ie matematyki religii i a!tronomii u!talili $2ugo(B roku !2onecznego wynale7li cy@r' ;0< oraz mieli w!#ania2e malar!two i architektur'. Aztek.w 6 mieli #i!mo hierogli@iczne je$nak o$rzucili cy@r' ;0< a #o$!tawow, licz1, 1y2a ;&0< wynale7li kalen$arz !2oneczny a rze71y oz$a1iali !zlachetnymi kamieniami. Ink.w 6 mieli #oczt' 8le#!z, o$ -ol!kiej9 1ar$zo trwa2e #i!mo 8kilka$zie!i,t C kilka!et !znur.w9 mieli !y!tem !ygnalizacji $rogi 8le#!ze o$ -ol!kich...9 w2a!ny kalen$arz wi!z,ce mo!ty z lin oraz zajmowali !i' a!tronomi, 81a$ania9.

II. Dielkie o$krycia geogra@iczne Daty: )*5)r. - /rzy!zto@ /olum1 !i' uro$zi2 )*+0r. - -aolo To!canelli tworzy ma#' (wiata 8$o(B #rymitywna...9 )*++r. - Eart2omiej Diaz $o#2ywa $o -rzyl,$ka Eurz 8A@ryka9 F !ier#nia )*G&r. - /rzy!zto@ /olum1 wyru!za w #o$r.% na #o!zukiwania nowego !zlaku $o In$ii )*G+r. - #ierw!zy 0uro#ejczyk $ociera $o #ortu /alikat w In$iach )50Hr. - (mierB /rzy!zto@a /olum1a )5)Gr. - Ier$ynan$ :agellan wyru!za na #o$r.% $ooko2a (wiata H wrze(nia )5&&r. - #owr.t je$ynego !tatku z $ru%yny :agellana 8jego nazwa 6 /arawela Jictoria9

-oj'cia wie$za og.lna: -rzyczyny o$kryB geogra@icznych: zaj'cie #rzez Turk.w Azji :niej!zej z !zlakami han$lowymi Ara1owie #o(re$nicz, w han$lu #o$wy%!zaj,c ceny [wzro!t ceny towaru K tru$no(B w komunikacji" 0uro#ie ko=czy !i' kru!zec 8z2oto it#.9 - nie maj, czym #2aciB Ara1om za towar -rawo $zie$ziczenia 8naj!tar!zy $zie$ziczy w!zy!tko 6 maj,tki it#. a m2o$!zy: ;i$7 na #ole #a!towa=cu i #racuj !am $la !ie1ieL<9 ciekawo(B (wiata 6 kto nie chcia21y wyjechaB g$zie( $alekoM N#raw$zenie teorii kuli!to(ci Oiemi o$krywanie nowych wynalazk.w -oczucie mi!ji w celu chry!tianizacji

Dwa g2.wne #a=!twa kolonizuj,ce to Pi!z#ania i -ortugalia. Ier$ynan$ Arago=!ki i Iza1ela /a!tylij!ka 6 w2a$cy Pi!z#a=!cy za cza!.w /olum1a 0uro#a je!t nazywana ;Ntarym Qwiatem< a Ameryka - ;4owym Qwiatem< :a#a kt.r, trze1a umieB:

III. Nkutki wielkich o$kryB ). -ozytywne: uzu#e2nienie ma# u$owo$nienie kuli!to(ci ziemi cenne kru!zce !, !#rowa$zane $o 0uro#y Nzy1!zy han$el mor!ki Omiana !zlak.w han$lowych 6 (r.$ziemny K ocean N#rowa$zenie nowych warzyw i owoc.w

&. 4egatywne: In@lacja w 0uro#ie -iractwo oceaniczne -rzenie!ienie chor.1 na nowe kontynenty 4iewolnictwo Erutalna chry!tianizacja Roz1oje gra1ie%e i gwa2ty na lu$no(ci r$zennej 4a$mierna ek!#loatacja ziem

Sa$nych $at 8#rawie...9 konkwi!ta$orzy 6 lu$zie !kaza=cy kt.rzy kolonizowali z #rzymu!u

IJ. Ao!#o$arka w e#oce kolonialnej Ny!tem nak2a$czy 6 nowy !#o!.1 #ro$ukcji towaru kt.ry #olega na tym %e ku#iec 8nak2a$ca9 ku#uje !urowce $o #ro$ukcji oz$.1. Ny!tem manu@akturowy 6 !y!tem #ro$ukcji #olegaj,cy na tym %e je!t !ta2e miej!ce a tam wytwarza !i' gotowy #ro$ukt 6 1y2 tam #o$zia2 #racy. Ey2a !#ecjalizacja !zkolono #racownik.w. 0uro#a rozwija !i' w tzw. $ualizmie 6 w!ch.$ zajmuje !i' z1o%em %ywno(ci, a zach.$ 6 #rzemy!2em. Aentry 6 o!o1y ze !tanu !zlacheckiego kt.re zacz'2y #racowaB jak ku#cy i #rze$!i'1iorcy #o!ia$aj,cy ziemi'. Aro$zenie 6 #roce! za1ierania ch2o#om grunt.w u#rawnych i zamiana ich na #a!twi!ka. Iaktoria 6 #lac.wka han$lowa

Kultura odrodzenia w Europie

Zmiany w nauce i technice
Uniwersytety byy pod kontrol kocioa. U schyku redniowiecza przestay one by jedynymi orodkami kulturalnymi i naukowymi. Podobn funkcje zaczy peni dwory wadcw oraz arystokracji. Jednak nadal uniwersytety odryway waniejsz role. Najsynniejszymi europejskimi uniwersytetami byy uczelnie w Padwie, Bolonii, Paryu, Oksfordzie, Cambridge. Uczono si wwczas aciny i greki, gdy ich znajomo bya niezbdna do czytania ksig religijnych, naukowych i filozoficznych. Nauki cise (matematyka, fizyka, astronomia) przeyway najszybszy rozwj. daty: 1445r. 1543r. wynalezienie druku przez Jana Gutenberga teoria heliocentryczna Kopernika

rzebiarz, projektant ulic, placw, maszyn wojennych. Micha Anio dokoczy budow Bazyliki w. Piotra, zaprojektowa ogromn kopu o wysokoci 119m, namalowa freski w Kaplicy Sykstyskiej, wyrzebi m.in. Dawida. Erazm z Rotterdamu by znawc jzykw, historii, kultury staroytnej. By teologiem, tumaczem Biblii, krytykiem zabobonw i obudy. Jest twrc stwierdzanie Koci jest dla ludzi, a nie ludzie dla kocioa.

zamku ksicia saskiego Fryderyka Mdrego, bdcego jego zwolennikiem. W tym czasie przeoy bibli na jzyk niemiecki oraz spisa zasady nowego wyznania religijnego nazywanego luteranizmem.

Rozwj reformacji w Europie

Architektura renesansu

Wzorowano si na antycznych budowlach. Stosowano dekoracyjne kolumny i balustrady. Starano si nada regularne i harmonijne ksztaty. Budowano kopuy, absydy, balustrady. Malowano na cianach i sklepieniach ornamenty rolinne i geometryczne.

Na pocztku XVI wieku wikszo maych pastw i wolnych miast, z ktrych skaday si Niemcy popary Lutra. Po przychylnoci znacznej czci spoeczestwa, popara go rwnie szlachta, ktra wystpia przeciwko katolickiemu cesarzowi Karolowi V. Jednak gdy w 1524r. pod wodz przeciwstawionego Tomasza Munzera wobec Lutra wybucho zbrojne powstanie chopskie. Wojny religijne midzy katolikami i protestantami zakoczyy si dopiero w 1555r. podpisaniem pokoju w Augsburgu. Podzielono wwczas terytoria Niemiec na katolickie i protestanckie. Dziki przetumaczonej przez Lutra biblii niemieckie spoeczestwo poznao j. Przedtem czytay je osoby, ktre znay acin. Nowy ruch rozpowszechni si w Szwajcarii, Francji, Anglii, Niderlandach, Czechach, krajach skandynawskich, Wgrzech i w Polsce. Powstaway w tych krajach kocioy protestanckie. Zwolennicy Lutra odrzucali kult witych i Matki Boskiej oraz zwierzchnictwo papiea i biskupw. Parafie katolickie zostao zlikwidowane. Powstay w ich miejsce zbory, czyli gminy protestanckie. Pismo wite w kocu przetumaczono na jzyki narodowe.

Wybitne dziea renesansu

nazwa Dawid Stworzenie Adama Ostatnia Wieczerza Mona Lisa typ rzeba obraz twrca Micha Anio Leonardo da Vinci

Pocztek odrodzenia

W redniowieczu ycie czowieka byo niemal cakowicie podporzdkowane religii. U schyku redniowiecza zaczy dokonywa si istotne zmiany w panujcym wiatopogldzie. Mecenasi opiekowali si autorami. Opacali oni architektw, rzebiarzy i obrazy. We Woszech bogacio si mieszczastwo. Zacieray si rnice stanowe, ktre odgryway w redniowieczu bardzo wan role. Zaczto w tym czasie siga po dziea staroytnych naukowcw. Wzroso zainteresowanie staroytn literatur, filozofi i sztuk. Najwaniejszym hasem w tej epoce byo powiedzenie Terencjusza: Czowiekiem jestem i nic, co ludzkie nie jest mi obce

Nowe wyznania w Europie

Wystpienie Marcina Lutra
1) symonia kupowanie stanowisk kocielnych 2) nepotyzm obsadzanie wyszych urzdnikw swoimi krewnymi 3) odpust sprzeda rozgrzesze 4) koci skupia si na gromadzeniu majtkw i zajmowa si dziaalnoci polityczn, dziki czemu osab jego autorytet 5) ludzie zaczli otarcie mwi o swoich pogldach Wszystko to stao si przyczyn wystpienia niemieckiego Marcina Lutra w 1517r. Przybi do drzwi w kociele w Wittenberdzie kart z 95 tezami dotyczcymi najwaniejszych problemw religijnych. Domaga si uznania Pisma witego za jedynie prawd wiary, likwidacji klasztorw, zniesienia celibatu ksiy, zaprzestania sprzedawania odpustw. Narodzi si ruch religijno-spoeczny nazwany reformacj. Dziaalno Lutera zaniepokoia papiea. Zada odwoania goszonych pogldw. Odmwi i zosta wykluczony z kocioa. Prbowano go uwizi, lecz ukrywa si w

Inne odamy reformacji

Humanizm i odrodzenie

Humanizm to nurt filozoficzny goszcy potrzeby doskonalenia duszy i ciaa. Niektre przekonania nie byy zgodne z bibli. Myliciele tacy jak Galileusz, Giordani i Brun, ktrzy byli zwolennikami tego nurtu byli oskarani przez koci o herezje, ktra bya karana mierci.

Jan Kalwin w 1546r. ogosi swoj wasn doktryn religijn. W Genewie zdoby znaczce poparcie. Najwaniejszym zaoeniem nowego wyznania zwanego kalwinizmem, bya nauka o predestynacji, czyli przeznaczeniu. Wedug tego Bg z gry okreli czy dany czowiek zostanie potpiony czy zbawiony. Nakazywano wstrzemiliwo, uczciwo i skromno. W kociele kalwiskim duchowni byli wybierani w sposb demokratyczny. Dlatego Zasady kalwinizmu uznaje si za jedno ze rde demokracji europejskiej. Henryk VIII krj Anglii poprosi o rozwd ze swoj on Katarzyn Aragosk papiea. On nie wyda jednak zgody. Oburzony wyda akt, ktry ogosi, e Anglia nie bdzie ju pod zwierzchnictwem papiea. Ogosi si gow powstaego w ten sposb Kocioa anglikaskiego. Nowy odam dugo nie

Ludzie renesansu

Czowiek renesansu to osoba, ktra zdobya bogat wiedze z kilku kierunkw. Jednym z nich by Leonardo da Vinci malarz,

rni si od katolickiego, po mierci Henryka VII pojawiay si rozbienoci midzy anglikanizmem a katolicyzmem. Inny ruch nazywany unitarianizmem lub arianizmem nie uznawa Trjcy witej i boskoci Jezusa.

7) Drukowano katechizmy

modlitewniki

oraz

Zakon Jezuitw

Skutki reformacji

1) krwawe starcia 2) kocioy katolickie profanowano (niszczono) i zmieniano w witynie protestanckie nazywane zborami 3) odamaa si od kocioa katolickiego 1/3 wiernych 4) odrzucono acin w biblii, liturgii, pisma witego 5) rozwj nowych nurtw filozoficznych

Ignacy Loyola zaoy zakon jezuitw w 1539r. Podstawow zasad byo posuszestwo kocioowi i papieowi. Kandydat na czonka takiego zakonu musia by wyksztacony i musia mie siln osobowo. Wyjedali oni na misje do innych kontynentw. Szybko zyskali stanowiska na dworach krlewskich.

Zmiany w kociele katolickim

Noc w. Bartomieja

We Francji prbowano pogodzi katolikw i kalwinistw. Symbolem tego mia by lub protestanckiego przywdcy Henryka Burbona z ksiniczk katoliczk Magorzat. W trakcie uroczystoci w nocy z 23 na 24 sierpnia doszo do krwawej rozprawy z hugenotami. Zgino wtedy kilka tysicy ludzi. W 1598r. monarcha IV Burbon wyda Edykt (ustawy krlewskie dotyczce czci kraju lub jednej sprawy) nantejski zapewniajcy hugenotom wolno wyznania.

Do walki z reformatorami powoano nuncjuszy, ktrzy reprezentowali katolicyzm w innych krajach, kongregacje instytucje majce usprawni i uporzdkowa zarzdzanie kocioem. Barokowy styl kociow przyciga wiernych i pomaga odzyska dawn pozycje kocioa. W 1582r. papie Grzegorz XIII zreformowa kalendarz juliaski. Nowy nazwa kalendarzem gregoriaskim. Uywany jest on do dzi.

Wojna trzydziestoletnia

Kontrreformacja
Sobr w Trydencie
Celem inkwizycji bya walka z protestantami. Powoano j przez koci katolicki w XIIIw. Jej wyroki musieli uznawa wszyscy katoliccy wadcy pastw europejskich. W 1542r. papie Pawe III ulepszy j tak, aby skuteczniej zapobiegaa dziaaniom protestantw. Jednak brutalne metody zdobyy z saw w Europie. W dodatku wywoaa ona niech do kocioa katolickiego. Duchowni tego kocioa zrozumieli, e naley wprowadzi szereg reform wewntrz kocioa. W Trydencie w 1545r. zwoano sobr powszechny. Trwa on 18 lat. Szukano sposb walki z reformatorami. Ich dziea umieszczono w indeksie ksig zakazanych. Ustalono, e autorw naley postawi przed sdem inkwizycji. 1) Ustanowiono jednolit liturgie 2) Potwierdzono znaczenie siedmiu sakramentw 3) Sformuowano nowe zasady katolicyzmu 4) Zakazano nepotyzmu 5) Poprawiono dyscyplin duchownych 6) Szkoy parafialne zaczy uczy wiernych pisania, czytania, piewu

W 1618r. rozpocza si wojna pomidzy protestantami (na czele sta Fryderyk V) a katolikami (na czele sta cesarz z dynastii Habsburgw) ,ktra trwaa 30 lat. Unia w tym czasie podzielia si na Unie Protestanck i Lig Katolick. W wyniku dziaa wojennych liczebno Niemiec spada o 30%. Dopiero w 1648r. zawarto pokj westfalski.