Aleksander Krawczuk

Wczesne Bizancjum

Ksigozbir DiGG 2009

WSTP Cesarstwo rzymskie na Zachodzie zgaso w roku 476 mierci niezbyt

bohatersk, kiedy germaski wdz odesa do Konstantynopola insygnia wadzy ostatniego cesarza, chopca Romulusa Augustulusa, a jemu samemu wyznaczy wysok emerytur. Traktujc wszake spraw cile formalnie, oznaczao to nie koniec imperium, lecz wanie jego zjednoczenie: zamiast dwch stolic, tej nad Tybrem i tej nad Bosforem, miaa odtd by tylko jedna. Chyba tak to rozumieli i odczuwali wspczeni, jeli fakt w w ogle dotar do ich wiadomoci. Dlatego te nie przywizywali do niego wikszego znaczenia. Nam, patrzcym z perspektywy wiekw, wydaje si owa obojtno czym zdumiewajcym: jak mona byo nie dostrzec, nie doceni jednego z najwaniejszych wydarze w dziejach wiata? Dla ludzi wszake wczesnych, tych na Zachodzie, byo ono tylko formaln zmian imion i siedziby panujcego, dla mieszkacw za wschodnich krain, zwaszcza samego Konstantynopola, powodem raczej satysfakcji: znowu jeden jest pan, jedna stolica, jedno imperium! Oczywicie nie chcieli widzie, e w pan nie ma faktycznie wadzy na Zachodzie, nie stoj tam bowiem jego wojska, nie dziaa jego administracja. Ale liczy si tylko symbol: nie byo ju drugiego cesarza. Tak wic, skoro imperium trwa, poczet jego wadcw nie moe si koczy na roku 476. Jest rwnie inny wany powd, formalny i prawny, ktry nie pozwala zamkn pocztu wanie na tym roku. Przecie od roku 395, kiedy to doszo do podziau pastwa, cesarze wschodni byli tak samo rzymscy, cho nie w Rzymie rezydowali, jak ich odpowiednicy na Zachodzie. Taki sam by w obu czciach imperium ustrj, te same prawa, ta sama tradycja, ta sama wreszcie religia panujca. Z natury wic rzeczy poczet musi uwzgldnia wadcw, ktrzy po owym roku 395 zasiadali na tronie w Konstantynopolu, poczynajc od Arkadiusza. Ma on przecie identyczny tytu do pojawienia si w poczcie, jak jego brat Honoriusz, pan Rzymu, i kolejni nastpcy ich obu. Sprawa wic pocztku jest oczywista i jasna. Powstaje wszake problem, jak ustanowimy granic, jaki kres pocztu? Cesarstwo bizantyjskie, bdce formaln kontynuacj rzymskiego, istniao jeszcze niemal tysic lat, do maja roku 1453, kiedy to Konstantynopol zosta zdobyty przez Turkw, a ostatni imperator, Konstantyn XI, poleg w walce na ulicach swej stolicy; zwok jego nie odnaleziono nigdy. Bizancjum, godzi si o tym pamita, w przeciwiestwie do Rzymu zgino bronic si heroicznie do ostatniego tchu. Gdybymy wic stanli na gruncie czysto formalnym, wypadaoby przedstawi w tym poczcie wszystkich kolejnych cesarzy a do Kanstantyna XI. Byo ich ponad osiemdziesiciu - lub nawet ponad stu, jeli wczy najedcw aciskich oraz tych, ktrzy wadali tylko pewnymi obszarami, ale jako panowie udzielni. Jednake w cigu owych

dziesiciu wiekw Bizancjum przechodzio rne, i to bardzo gbokie przeobraenia. Zmienia si zewntrzny ksztat pastwa, jego granice, zarwno na wschodzie, jak i na pnocy. Przeistacza si, i to w sposb bardzo zasadniczy, ustrj, system gospodarki i administracji. Pojawiay si wci nowe zjawiska i prdy w religii, obyczajowoci, sztuce, literaturze. Przychodzio te Bizantyjczykom obcowa z coraz to nowymi ssiadami, zwykle wrogimi, ale i oni wywierali ogromny wpyw na rne dziedziny ycia, poczynajc od wojskowoci i handlu, a koczc na kulturze. Stawali przecie u granic cesarstwa Persowie i Awarowie, Sowianie i Arabowie, Turcy i acinnicy; ci ostatni ju to jako kupcy, sprzymierzecy, konkurenci, rywale, to znowu jako groni i bezwzgldni najedcy. Nie ma wic nic bardziej mylcego ni obiegowy sd o skostniaoci Bizancjum. Owszem, pozostawao ono zawsze wierne tradycjom, ale w duej mierze chodzio o form, o szacunek dla odziedziczonych wartoci, a nawet tylko o przestrzeganie symboliki pewnych zachowa, jak na przykad w dziedzinie ceremoniau dworskiego. Natomiast pod t niekiedy sztywn powierzchni rozwijao si ycie waciwe; bogate, rnorodne, pene treci wci nowych i barwnych. Historycy wyrniaj kilka wielkich i wyrazicie odmiennych epok w dziejach Bizancjum. Niektre z nich oddzielone s od poprzednich i nastpnych silnymi cezurami, a ze wzgldu na swj wyjtkowy dramatyzm znane s do szeroko. Do takich naley okres walk obrazoburczych w wieku VIII i IX lub opanowanie Konstantynopola przez krzyowcw w wieku XIII. Inne znowu epoki, cho w istocie rwnie wane, nie charakteryzuj si tak spektakularnymi wydarzeniami, zaznaczyy si natomiast wielkimi przeksztaceniami struktur wewntrznych. Historyk wszake staroytnoci musi si zastanowi, do ktrego momentu mona mwi o trwaniu na Wschodzie faktycznej rzymskoci, to jest form organizacyjno-prawnych oraz poczucia, e si kontynuuje ide oraz tradycje imperium. Formalnie byo tak oczywicie do samego koca, do roku 1453, chodzi jednak o tre, o istot. Ot odpowiadajc na to pytanie historycy s wyjtkowo zgodni. Bizancjum mona traktowa jako ocala na Wschodzie cz imperium Romanum jeszcze w wieku V i VI. Jest to tak zwany okres wczesnobizantyjski, obejmujcy dokadnie lata od roku 395, to jest od wstpienia na tron Arkadiusza, a po rok 610, kiedy to zgin cesarz Fokas. Wadz po nim obejmuje Herakliusz, a potem jego potomkowie. Dynastia ta, panujca dokadnie przez lat 100, albowiem do roku 711, jest pierwsz prawdziwie rodzinn dynasti w Bizancjum, a zarazem niezmiernie wan, wrcz przeomow. Za niej to bowiem dokonay si wielkie procesy zewntrzne i wewntrzne, ktre zupenie zmieniy oblicze cesarstwa. Gwatowna ekspansja Arabw oderwaa niezmiernie wane i bogate prowincje wschodnie: Syri, Palestyn, Egipt, cz Mezopotamii i Armenii, a potem take Afryk Pnocn. Na Bliskim Wschodzie po upadku Persji powstaa cakowicie nowa konfiguracja polityczna i religijna. Natomiast prawie cay Pwysep Bakaski zalaa fala Sowian, ktrzy na

duych obszarach osiedlili si na stae, po nich za na poudnie od dolnego Dunaju pojawili si Bugarzy. Rwnoczenie z tymi wielkimi migracjami etnicznymi i zmianami granic dokonyway si w cigu wieku VII gbokie reformy, ktre objy administracj centraln i lokaln oraz wojsko. acina, ktra dotychczas penia rol jzyka urzdowego, ustpowaa miejsca grece. Sam za cesarz porzuci uywan przez jego poprzednikw rzymsk, acisk tytulatur na rzecz prostego okrelenia greckiego basileus. Fakt pozornie drobny, czysto formalny, ma jednak w istocie ogromny wymiar dziejowy i symboliczny. Tak wic za dynastii Herakliusza Bizancjum w swej nowej postaci wkracza w wiat zupenie odmieniony. Ma inne granice, innych ssiadw Arabw i Sowian - a jednoczenie jego religia, chrzecijastwo, musi po raz pierwszy w dziejach rywalizowa z inn, o rwnie wielkiej arliwoci; wyznawcy islamu, podobnie jak chrzecijanie, uznaj tylko swoj wiar za prawdziw i dajc zbawienie, uwaaj wic za swj obowizek nawracania na ni wszystkich ludw. Tak wic moment, w ktrym Bizancjum przestaje by faktycznie rzymskie z ducha i formy, stanowi naturaln granic dla tego tomu pocztu cesarzy. Wieki pniejsze; a do upadku Konstantynopola, to pene redniowiecze, ktre z natury rzeczy traktowa naley odrbnie i w sposb odmienny. Tom ten stanowi pod wzgldem granic czasu, jakie obejmuje, prawie dokadny odpowiednik pierwszego tomu Pocztu cesarzy rzymskich, pryncypatu, to jest trzy stulecia. Przedstawia postaci 24 wadcw Bizancjum, tylu ich bowiem panowao od roku 395 do 711. I dokadnie tylu samo, wliczajc na pocztku Cezara, rzdzio w Rzymie do roku 235. Zbieno to znamienna.

ARKADIUSZ

---oOo---

(FALVIUS ARCADIUS)
Urodzony okoo 377 roku. Panowa od 17 stycznia 395 roku do 1 maja 408 roku.

RUFIN I EUTROPIUSZ

By pierworodnym synem cesarza rzymskiego Teodozjusza i jego ony

Elii Flacylli. Mia zaledwie 6 lat, gdy ojciec podnis go do godnoci augusta, czyli formalnie swego wspwadcy. Ceremonii tej dokonano uroczycie 19 stycznia roku 383 w miejscowoci Hebdomon tu pod Konstantynopolem. Wychowany w stolicy nad Bosforem Arkadiusz najchtniej w niej przebywa. Wyjeda tylko do miast Azji Mniejszej, a nigdy w cigu swego ycia nie opuci wschodniej czci imperium. Ojciec ju z gry wyznaczy go na jej wadc, przeznaczajc zachd dla jego modszego brata, Honoriusza. Stara si te Teodozjusz widomie okaza poddanym, jak bardzo miuje i ceni swego pierworodnego. Trzykrotnie jeszcze jako chopcu przyznawa mu godno konsula, kaza mu rwnie uczestniczy w jednej ze swych wypraw przeciw Gotom i potem razem z nim wjeda triumfalnie do Konstantynopola. Chtnie te dawa do zrozumienia, e t Iub inn prob speni ulegajc wanie jego wstawiennictwu; miao to przysparza mu popularnoci. Na wychowawcw swych synw, a zwaszcza Arkadiusza, wybra cesarz dwch wybitnych ludzi. Starzec Temistiusz, znakomity retor i filozof,

wysoki dostojnik, by Grekiem i nalea do czcicieli dawnych bogw. Natomiast znacznie modszy Arseniusz pochodzi ze znakomitej rodziny z samego Rzymu, wyznawa chrzecijastwo i by ju diakonem, kiedy Teodozjusz wezwa go do Konstantynopola. Potem Arseniusz wyjecha do Egiptu, gdzie y jako mnich czy te pustelnik w rnych miejscowociach, zyska saw czowieka wielkiej witobliwoci i zmar w podeszym wieku. Taki wybr wychowawcw wskazuje dowodnie, e Teodozjusz pragn zapewni synom znajomo obu kultur imperium, greckiej i rzymskiej, obu jzykw, a take obu religii dawnej i nowej. Plan rozsdny, ale - jeli chodzi o Arkadiusza - nie mg on w peni si uda. Chopiec by z natury tpy i ospay, pozbawiony wszelkich zdolnoci i zainteresowa. Zreszt take pod wzgldem fizycznym nie przedstawia si powabnie: niski, sabowity, o sennych oczach, nie potrafi nawet wyraa swych myli jasno i pynnie. Nie by adn indywidualnoci, od pocztku ulega bezwolnie wpywom rnych osb ze swego najbliszego otoczenia. Jest co bardzo symbolicznego w tym, e ju za tego panowania, otwierajcego poczet cesarzy Bizancjum, zaznaczyy si tak wyranie pewne zjawiska stanowice o charakterze owego dworu w wielu pniejszych okresach: sabo wadcy, intrygi kobiet, eunuchw, dostojnikw wieckich i kocielnych, dewocyjna pobono i ponure zbrodnie. By za Arkadiusz arliwym chrzecijaninem. Nauki Temistiusza nie uczyniy go nawet tolerancyjnym, nie przewayy wpyww Arseniusza i niemal caego otoczenia. Zwaszcza prefekt pretorium Rufin, gwny doradca Teodozjusza od roku 392, da si pozna jako zacieky wrg pogan i heretykw. A wanie jego pozostawi cesarz u boku Arkadiusza w roli pierwszego ministra, gdy sam wyruszy w roku 392 na zachd przeciw samozwacowi Eugeniuszowi. Wie o mierci Teodozjusza w Mediolanie w dniu 17 stycznia roku 395, jakkolwiek niespodziewana, w istocie niczego na Wschodzie nie zmienia, jeli chodzi o formalny i faktyczny system sprawowania wadzy. Arkadiusz ju by cesarzem, Rufin za nadal wykonywa swe funkcje. Ani normalny miertelnik, ani te nikt z urzdnikw nie odczu najmniejszej zmiany poza tym, e ustawy podpisywao obecnie dwch cesarzy, Arkadiusz i Honoriusz, a nie, jak poprzednio, trzech: Teodozjusz i jego obaj synowie. To prawda, e zachd mia odtd podlega Honoriuszowi, ale takie podziay praktykowano ju wczeniej i nieraz. Zreszt jedno imperium zostaa zachowana, Arkadiusz bowiem jako starszy wiekiem stawa si pierwszym augustem, symboliczn gow pastwa. By te wedug niektrych drugi czynnik umacniajcy jedno pastwa w sposb rzeczywisty. Oto umierajcy Teodozjusz powierzy modocianych synw opiece tego samego dowiadczonego wodza: by nim Stylichon. Tak utrzymywa on sam i osoby z nim zwizane, inni wszake twierdzili, e jego pieczy oddano tylko poa zachodni imperium, wadztwo Honoriusza. A jednak stycze roku 395 to wielka i przeomowa chwila w dziejach cho chyba nikt ze wspczesnych nie zdawa sobie z tego sprawy. Oto

rodzio si nowe, wielkie, odrbne pastwo. Miao istnie przez ponad dziesi wiekw, miao odegra ogromn polityczn i kulturaln rol w historii Europy, Bliskiego Wschodu, caego wiata rdziemnomorskiego. I tak to nieraz bywa: sprawy naprawd znaczce, doniose, o prawdziwie epokowych skutkach dokonuj si czsto cicho, spokojnie, jakby niepostrzeenie nawet dla bystrych wiadkw wspczesnych; natomiast to, co objawia si z hukiem, wrd fanfar i werbli, nie zawsze jest a tak wane, jak wydaje si naocznym obserwatorom. Spoeczestwa atwo ulegaj pozorom i emocjom, sdy wikszoci bywaj nazbyt czsto mylne. Przyzna zreszt trzeba, e pierwsze miesice roku 395 wcale nie nastrajay do snucia historiozoficznych refleksji i do wybiegania myl daleko w przyszo, grone bowiem wydarzenia biece szy jedno za drugim niby potna lawina. Hunowie przekroczyli zamarznity Dunaj i pustoszyli ziemie Tracji jeli byo tam jeszcze co do pustoszenia. Inne ich hordy przedary si przez gry Kaukazu i posuway si w niszczycielskim pochodzie przez krainy Azji Mniejszej a po Syri; a byy to tereny dotychczas wzgldnie spokojne i bezpieczne od najazdw. Pojawi si te nagle nieprzyjaciel jeszcze groniejszy, bo bliszy: Wizygoci. Od kilku lat dziki zrcznej polityce Teodozjusza stali si sojusznikami Rzymian i nawet wzili udzia w jego wyprawie do Italii przeciw Eugeniuszowi. Jednake zaraz po mierci cesarza zbuntowali si i ruszyli z powrotem na wschd, rabujc ziemie a po Konstantynopol. Przewodzi im mody wdz Alaryk, wsawiony w pitnacie lat pniej zdobyciem Rzymu; wwczas ukaza si na scenie dziejowej po raz pierwszy. Za powd buntu podawa to, e jego zasugi w walkach z Eugeniuszem nie zostay docenione i nie otrzyma adnej godnoci wojskowej. W istocie jednak pragn chyba wyzyska sposobny moment, kiedy dokonywaa si zmiana wadcw na tronie rzymskim. Ale kryy te pogoski, e nakaniay go do najazdu osoby piastujce bardzo wysokie urzdy, majc na widoku swe wasne cele. Spod Konstantynopola Wizygoci zawrcili na poudnie. Przeszli Termopile, wkroczyli na obszary greckie. Zdobyli i zniszczyli Ateny oraz pobliskie Eleusis, sawne z misteriw ku czci bogi Demeter i Persefony. Odtd owe misteria zamary tam na zawsze, ku nie ukrywanej radoci chrzecijan, ktrzy podobno nawet zachcali barbarzycw do zniszczenia witego przybytku. Potem najedcy spalili Korynt i wdarli si na Peloponez. Tam obrabowali Olimpi, gdzie w cigu wiekw nagromadzio si mnstwo kosztownych darw. Wizygoci poczynali sobie bezkarnie, na Bakanach bowiem wojsk rzymskich prawie nie byo. Zabra je stamtd Teodozjusz; obecnie znajdoway si w Italii pod rozkazami Stylichona. Ten wprawdzie pospieszy na ratunek zagroonym ziemiom, niewiele jednak czyni, by skutecznie rozprawi si z Germanami. Szeptano nawet, e to on, powodowany nienawici do Rufina, nakoni Alaryka do najazdu. A Wizygoci ostentacyjnie nie rabowali majtkw ziemskich Rufina. Czy postpowali tak z namowy Stylichona, ktry chcia skompromitowa go w

oczach opinii jako przyjaciela barbarzycw? A moe Alaryk sam wpad na taki pomys, aby skci dostojnikw rzymskich i zdyskredytowa Rufina? W kadym razie wrd ludnoci kryy najbardziej dziwaczne przypuszczenia - prawdziwie bizantyjski splot intryg, podejrze, wzajemnych oskare. Rufin za by i bez tego znienawidzony, dopuszcza si bowiem z chciwoci i wrodzonego okruciestwa przernych naduy; konfiskowa pod byle pozorem majtki, sprzedawa urzdy, wydawa bardzo surowe wyroki. Usiowa natomiast pozyska sobie poparcie kleru, sroc si przeciw poganom j heretykom, a zarazem zakadajc klasztory i budujc kaplice. Na dworze podejrzewano, e ma on bardzo ambitne plany pragnie wyda sw crk za Arkadiusza. Jednake jego najzacitszy wrg, eunuch Eutropiusz, zdoa uprzedzi w zamiar, doprowadzajc do maestwa cesarza z pikn Eudoksj. Bya ona crk zmarego przed kilku laty naczelnika wojsk imieniem Bauto, z pochodzenia Franka, a po mierci ojca wychowywaa si w domu Promotusa, nieprzejednanego przeciwnika Rufina; zgin on w walkach z Gotami w roku 391, w zasadzce przygotowanej podobno nie bez wiedzy wanie Rufina. lub przyspieszono, aby przeci ewentualne przeciwdziaania potnego prefekta. Tote ceremonia odbya si ju 27 kwietnia roku 395, a wic zaledwie w trzy miesice po mierci Teodozjusza i jeszcze w okresie aoby. Ciao bowiem zmarego sprowadzono z Mediolanu do Konstantynopola dopiero w listopadzie tego roku i pogrzebano je dnia 8 w kociele witych Apostow. Pikna Eudoksja miaa w swoim czasie okaza mniej pikne cechy swego charakteru. Bya chciwa, maostkowa, zabobonnie nabona i ulega klerowi, ale zarazem gotowa zwalcza z ca bezwzgldnoci tych kapanw, ktrzy omielili si jej narazi w jakikolwiek sposb. Na razie jednak cesarzowa, moda i niedowiadczona, nie wdawaa si w intrygi; std nie grozio Rufinowi niebezpieczestwo, cho Eudoksja rycho zdobya duy wpyw na ma. Cios spad na prefekta z innej strony i zupenie niespodziewanie. W jesieni Arkadiusz - oczywicie za wiedz, a na pewno i z porady Rufina zada od Stylichona, by powrci on do Italii, nie czyni bowiem adnych istotnych postpw w walce z Wizygotami. Cesarz rozkaza te, aby wdz odesa te formacje wojskowe, ktre nale do armii wschodniej, a zostay zabrane std przez Teodozjusza. Stylichon ugi si przed wol wadcy, uda si na zachd, a do Konstantynopola wyprawi odpowiednie oddziay pod wodz komesa Gainasa. By to Got z pochodzenia, sucy w armii rzymskiej ju od lat, zasuony w kampanii przeciw Eugeniuszowi. 27 listopada roku 395 stan na czele powracajcych wojsk w miejscowoci Hebdomon pod Konstantynopolem. Cesarz uda si tam wraz z Rufinem, by go powita. Ceremonia jednak w pewnym momencie przybraa obrt dramatyczny: na rozkaz Gainasa onierze otoczyli Rufina i zabili go na oczach stojcego obok Arkadiusza. Dokonane to zostao, jak zgodnie twierdzono, na podstawie tajnego polecenia, jakiego Stylichon udzieli Gainasowi.

Cesarz, ktrego majestat zosta niemal dosownie zbryzgany krwi najwyszego dostojnika i najbliszego doradcy, mg uczyni tylko jedno: udawa, e wszystko to stao si za jego wiedz i zgod. Tote natychmiast skonfiskowa olbrzymie majtki Rufina, ale przekaza je nie tym, ktrym zostay one wydarte, lecz swemu nowemu ulubiecowi i wszechwadnemu doradcy, Eutropiuszowi. Odtd bowiem rozpoczy si jego rzdy, podobne do poprzednich, z t moe tylko rnic, e sdy rzadziej wydaway wyroki mierci na winnych lub rzekomo winnych, czciej natomiast skazyway na wygnanie; ale majtki dla zaspokojenia chciwoci eunucha i jego przyjaci konfiskowano tak samo. Jednoczenie umacniay si te wpywy Eudoksji. Jej bowiem maonek, ospay i gnuny jako wadca, okaza si bardzo pracowity na innym polu. Ju w roku 397 cesarzowa urodzia pierwsze dziecko, rycho zmar creczk. W dwa lata pniej przysza na wiat dziewczynka, ktra otrzymaa imi Pulcheria, w roku nastpnym trzecia crka, Arkadia, i wreszcie w roku 401 syn; dano mu imi dziadka, Teodozjusz. Dzieckiem ostatnim, urodzonym w roku 403, bya znowu dziewczynka, Marina. Sytuacja w walce z najedcami bya wci powana. Alaryk powtrnie wdar si do Grecji w roku 396 i nastpnym, a pomoc Stylichona znowu okazaa si nieskuteczna. Osignito jedynie to, e Wizygoci wycofali si na ziemie Epiru. Lecz nieco pniej Eutropiusz zdoa zaegna to niebezpieczestwo dziki szczliwemu pomysowi: Alaryk zosta mianowany naczelnym dowdc wojsk rzymskich w Ilirii! Tak wic dotychczasowy wrg sta si nagle najwyszej rangi oficerem, odpowiedzialnym za spokj prowincji i cao granic. Spenia te rol jakby muru oddzielajcego obie czci imperium - a waciwie dwa pastwa. Stosunki bowiem pomidzy nimi przeszy w stan otwartej wrogoci w roku 397, kiedy to Gildon, naczelnik wojsk w pnocnej Afryce, czyli w dzisiejszej Tunezji i Algierii, prowincji podlegych Honoriuszowi, uzna za swego pana - Arkadiusza. Ziemie te byy spichlerzem Rzymu, wielkie miasto nie mogo y bez dostaw zboa stamtd. Nad Bosforem wiedziano o tym doskonale, przyjto jednak propozycj Gildona. Ale wojska wierne Honoriuszowi pokonay i ujy Gildona ju w roku 398, a ze wschodu nie mona byo udzieli mu adnej pomocy, choby ze wzgldu na odlego. Pozosta po tej sprawie osad wzajemnej nieufnoci i podejrzliwoci w obu stolicach; ta szczelina miaa w pniejszych latach pogbia si i rozszerza. Dochodzio te do przykrych, potajemnych wydarze: podobno Stylichon podsyca spiski nad Bosforem i nasya nawet zabjcw na Eutropiusza, ktry odwzajemnia si tym samym. Stylichon zosta te uznany oficjalnie w Konstantynopolu za wroga publicznego. Jego prywatne posiadoci na wschodzie skonfiskowano. Plany Eutropiusza w Afryce doznay poraki, inaczej natomiast potoczyy si sprawy w prowincjach azjatyckich, gnbionych przez hordy Hunw. Najzdolniejsi dowdcy armii zostali z rnych wzgldw i pod rozmaitymi pozorami usunici przez podejrzliwego eunucha ju wczeniej

- znalaz si wrd nich take sawny Timazjusz, zesany do oazy na egipskiej pustyni - ostatecznie wic Eutropiusz wyruszy w pole osobicie. Odnis sukcesy, zdoa u schyku roku 397 i z pocztkiem nastpnego wyprze Hunw do Armenii i za Kaukaz. Powrci do stolicy witany jak triumfator. Wznoszono na jego cze posgi, ukadano najpochlebniejsze napisy. W lutym 398, czciowo dziki jego wpywom, biskupem Konstantynopola zosta po mierci Nektariusza powoany z Antiochii sawny kaznodzieja tamtejszy, Jan Chryzostom, czyli Zotousty. Eutropiusz by u szczytu powodzenia, wpyww, chway. W tyme roku otrzyma od cesarza tytu patrycjusza oraz zosta wyznaczony na konsula roku nastpnego, 399, jako pierwszy - i ostatni! - eunuch, ktry dostpi takiego zaszczytu. Wywoao to oczywicie ogromne oburzenie, utajone w imperium wschodnim, jawne na Zachodzie, gdzie po prostu nigdy nie uznano konsulatu Eutropiusza. Nie honorowano te pewnych ustaw wydanych przez Arkadiusza, cho przecie formalnie imperium stanowio jedno, Arkadiusz za by starszym augustem. Ale rzeczywisto z kadym rokiem brutalnie rozprawiaa si z fikcj, a lata nastpne miay ten proces jeszcze pogbi. Istniay ju dwa pastwa - Rzym nowy i stary.

GAINAS I EUDOKSJA
Pod koniec roku 398 nawiedziy Konstantynopol i Chalcedon trzsienia ziemi, powodzie i poary, czynic due zniszczenia. Natomiast z wiosn roku nastpnego przyszy z Azji Mniejszej innego rodzaju ze wieci: zbuntowali si onierze goccy, osiedleni w jednym z tamtejszych miasteczek. Bezporednim powodem buntu byo rzekomo to, e ich przywdca Tribigild podczas swego pobytu w stolicy nie otrzyma adnego daru od Eutropiusza, wszechwadnego u boku cesarza. Do buntu przyczali si niewolnicy gockiego pochodzenia; a byo ich wielu w owych stronach. Obawiajc si, e watahy Tribigilda mog prbowa przeprawy do Europy przez cieniny, wyprawiono nad Hellespont dwie armie, ktre stany po obu jego brzegach. Jedn dowodzi Gainas, w rodowity Got, przysany przed czterema laty przez Stylichona z Zachodu; to jego oddziay zabiy wwczas prefekta Rufina w obecnoci samego cesarza Arkadiusza. Dowdca armii drugiej, Leon, z zawodu wytwrca czy te kupiec tkanin wenianych, bogaty, rozpustny i arogancki, zawdzicza swoj godno wycznie wpywom Eutropiusza. Mia zapewne czuwa nad postpowaniem i lojalnoci Gainasa, kryy bowiem pogoski, e jest on w zmowie ze swymi gockimi rodakami i e nawet podega Tribigilda do buntu; mia to czyni na podstawie tajnego rozkazu Stylichona, ktry pragn za wszelk cen osabi wadztwo Arkadiusza. Jednake bandy buntownikw zawrciy i cigny, rabujc, ku poudniowym kracom Azji Mniejszej. Gainas i Leon szli za nimi, nie omielali si jednak wydawa bitwy, ich bowiem wani onierze, przewanie Germanie, masowo przechodzili do Tribigilda. Wreszcie

zrozpaczeni mieszkacy miast Pamfilii i Pizydii sami chwycili za bro, zadajc Gotom cik klsk i spychajc ich resztki ku wybrzeu. Do ostatecznego rozprawienia si z nimi Gainas wyprawi Leona, ale ten niczego nie zdziaa, a nawet straci wielu swych ludzi, ktrzy poddali si Tribigildowi. Wreszcie obz Leona zosta zaatakowany noc, a on sam zgin podczas ucieczki; uton w moczarach. Zwyciscy Goci szli znowu na pnoc, a Gainas nawet nie prbowa zmierzy si z nimi w polu. Przeciwnie, wda si w ukady i powiadomi Konstantynopol, e istnieje tylko jeden sposb pokojowego zaatwienia sprawy: musi odej Eutropiusz, waciwy sprawca nieszczcia. W tyme czasie dotary do stolicy wieci - faszywe, jak si pniej okazao - e grozi najazd perski. W tej sytuacji Arkadiusz zwrci si z prob o pomoc do imperium zachodniego. Cesarz Honoriusz - a w istocie rzdzcy wszystkim Stylichon - gotowi byliby jej udzieli, ale rwnie zadali usunicia Eutropiusza. Bya to zemsta za to, e niedawno, popierajc Gildona, usiowa on odebra Rzymowi prowincje afrykaskie. Mimo to Arkadiusz jeszcze si waha, by bowiem prawdziwie przywizany do Eutropiusza. Jednake w spraw wdaa si cesarzowa Eudoksja. Przed czterema laty wanie Eutropiusz doprowadzi do jej maestwa z Arkadiuszem, pragnc mie w niej sojuszniczk w walce z Rufinem o wpywy na dworze. Lecz Eudoksja przejawiaa rwnie nienasycon dz wadzy. Chciaa rzdzi sama, wykorzystujc sabo ma, Eutropiusz sta si przeszkod. Wyzyskujc sposobno rozprawienia si z nim przysza wraz z dziemi do komnat cesarza, paczc i woajc, e Eutropiusz grozi jej wyrzuceniem z paacu. W cigu niemal jednego dnia eunuch zosta pozbawiony wszystkich godnoci, urzdw i zaszczytw. Obawiajc si o swe ycie uciek do jednego z kociow, szukajc tam azylu - cho niedawno sam przyczyni si do wydania ustawy zabraniajcej udzielania azylu w kocioach. Lud stolicy gotw by radonie pastwi si nad upad wielkoci - jak to bywa zawsze i wszdzie - cho Eutropiusz nie szczdzi nigdy rodkw, by zaskarbi sobie jego przychylno, urzdzajc igrzyska i rozdawnictwo darw. Burzyli si take onierze. Biskup Jan Chryzostom usiowa osoni eunucha, bo te zawdzicza mu w jakiej mierze swj tron. Wygosi wic kazanie, w ktrym wprawdzie chosta pych grzesznika i wskazujc rk na posta drc przy otarzu dowodzi, jak niestae jest szczcie tego wiata, ale zarazem wzywa, by bagano cesarza o ask dla niegodziwca. Dochodzio mimo to do coraz gwatowniejszych rozruchw, napaci na domy, rabunkw. Ostatecznie Eutropiusz uciek z kocioa, zosta jednak schwytany. Skonfiskowano jego dobra, uznano za niewany i niebyy jego konsulat Zachd zreszt nigdy nie przyj go do wiadomoci - zarzdzono obalenie wszystkich jego posgw, a on sam zosta zesany na Cypr. Wszystko to dziao si w sierpniu roku 399. Ale ju w kilka miesicy pniej, w kadym razie jeszcze w tyme roku, eunuch zosta sprowadzony z wyspy do stolicy i city. Prefektem pretorium zosta Aurelian, sprawny administrator, wrg

Germanw, gorcy zwolennik usuwania ich od wpyww w administracji i zwaszcza w wojsku. Wspdziaa z nim mocno ju posunity w latach Saturnin, przed laty naczelnik wojsk w Tracji, oraz komes Joannes - czyli Jan - doradca cesarza, a tak bliski cesarzowej, e uwaano go za jej kochanka. Eudoksja, cho crka Franka, bya zaciek przeciwniczk Germanw w subie cesarstwa. Na Zachodzie Stylichon odnis si bardzo nieprzyjanie do tak zdecydowanie antygermaskiego kursu polityki w Konstantynopolu i do nowej ekipy rzdzcej. Zapewne aby go uagodzi, usunito Aureliana ju pod koniec roku 399, dajc mu za to zaszczytny tytu konsula na rok nastpny - nie zosta on zreszt uznany na Zachodzie - nowym za prefektem pretorium uczyniono jego brata Eutychiana; uchodzi on za bardziej umiarkowanego w stosunku do Germanw. Tymczasem Gainas doprowadzi do ugody z Tribigildem. Zosta on przyjty formalnie do suby w armii cesarskiej, ale wcale nie zaniecha rabunkw. Tote w stolicy uwaano powszechnie, e Gainas jest w zmowie ze swym rodakiem i domagano si, by zosta postawiony przed sdem jako zdrajca. Na wiadomo o tym wdz, stojcy obozem pod Chalcedonem, zagrozi, e ruszy na Konstantynopol, jeli nie zostan mu wydani jego najzacitsi wrogowie: Aurelian, Saturnin, Joannes. Tak te si stao, cesarz ustpi. Dostojnicy, na pewno ju egnajcy si z yciem, znaleli si w obozie Gainasa. Ten jednak obszed si z nimi raczej wyrozumiale: musieli wyjecha w odlege strony, nie tracc jednak majtkw. Take cesarz przyby do obozu i uroczycie zaprzysig w kociele witej Eufemii, e nie bdzie dziaa podstpnie na szkod Gainasa. Prefektem pretorium zosta Cezariusz, przyjaciel Germanw, a wrg Eudoksji. Gainas i jego ludzie weszli do stolicy, a onierze pochodzenia rodzimego zostali wysani do rnych miast, stolica wic znalaza si faktycznie w rku Gotw. Ludno obawiaa si ich straszliwie, kryy rozmaite pogoski. Najpierw o tym, e barbarzycy maj obrabowa kantory bankowe. Potem, e chcieli podpali noc paac cesarski, ale uratoway go zastpy aniow, ktre ukazay si w postaci onierzy w penym uzbrojeniu. Goci bowiem byli wprawdzie chrzecijanami, ale wyznania ariaskiego, co te stanowio powd tarcia. dali mianowicie, aby przekaza im jeden z kociow na naboestwa. Cesarz gotw by przysta na to, jednake biskup Jan Chryzostom odmwi stanowczo, przykazujc natomiast w jednym z kociow odprawia naboestwa w jzyku gockim, czym zyska sobie wielkie uznanie u Gainasa i jego ludzi. Mieszkacy Konstantynopola yli w strachu, ale zagroeni czuli si rwnie w tym ogromnym miecie wojownicy germascy, byo ich bowiem zaledwie kilkanacie tysicy. Nie mogli pojedynczo pokazywa si na ulicach, wci te trapi ich lk, e w domach, paacach, podziemnych kryjwkach czaj si uzbrojone zastpy onierzy cesarskich, aby uderzy na nich noc w sposobnej chwili. Miary obaw i zwidw dopenio ukazanie si komety. Najpierw opuci stolic Gainas. Wyszed z rodzin i czci wojska

rzekomo po to tylko, aby zoy hod gowie witego Jana Chrzciciela w kociele w podmiejskiej dzielnicy Hebdoman. W nocy z 11 na 12 lipca reszta Gotw zaadowaa cay swj dobytek i rodziny na zwierzta juczne i wozy, a rankiem zacza wychodzi za bramy. Tu jednak doszo do prawdziwej bitwy ze straami, do ktrych rycho przyczya si ludno. Gainas usiowa powrci do Konstantynopola, aby ratowa swoich, ale byo ju za pno. Zasta bramy zamknite, mury obsadzone przez uzbrojonych obywateli. W miecie pozostao 7000 Gotw. Cz z nich z rozkazu cesarza wymordowano, cz za - mimo sprzeciwu Cezariusza spalono ywcem w jednym z kociow. Stolica bya wolna, ale cesarstwo wschodnie stracio jedyn powan si zbrojn, ktra mogaby broni go przed wrogiem zewntrznym. Prefekt Cezariusz rozumia to doskonale i dlatego te wyprawi do obozu Gotw biskupa Jana z prob o porednictwo. Ale wszelka ugoda bya ju niemoliwa, zbyt wiele krwi si polao i zbyt wielka bya wzajemna nieufno i nienawi. Gainas, do ktrego przyczyo si sporo onierzy cesarskich, mia zamiar przeprawi si z powrotem do Azji, zdoa jednak zebra tylko odzie i tratwy. Tymczasem dowdztwo nad resztkami swych wojsk Arkadiusz powierzy Frawicie. By to rwnie Got, zawsze jednak niezachwianie lojalny. Majc okrty wojenne zdoa on rozproszy flotyll Gainasa, a gwatowny wicher zatopi wiele odzi. Ostatecznie wic Gainas widzia tylko jedn drog ratunku dla siebie i swoich: powrt za Dunaj, do ojczystej krainy, ktr Goci porzucili pod naporem Hunw przed prawie trzydziestu laty. Wymordowa ludzi obcego pochodzenia, jacy znajdowali si w jego szeregach, i przepyn przez wielk rzek. Ale tam, na ziemiach dawnej Dacji, siedzieli ju Hunowie. Ich wadca Uldin natychmiast wystpi do walki. W jednej z bitew pod koniec roku 400 Gainas poleg. Jego gow Hunowie posali do Konstantynopola, gdzie obnoszono j na erdzi po ulicach. Cesarz odwdziczy si Uldinowi darami i ukadem o przyjani. Odyseja Gainasa i jego szczepu mogaby stanowi temat wielkiej epopei. Tyle wdrwek, przygd, wojen i bitew, tyle krwi i odwagi na darmo! Niestety, znamy tylko zarys owych tragicznych poszukiwa ziemi, na ktrej mona by y w pokoju. Frawita jeszcze jesieni tego roku 400 oczyci Tracj z rnych band i watah. Prosi, by w nagrod za zwycistwo wolno mu byo oddawa cze dawnym bogom, czego ustawy oficjalnie zabraniay. Przyznano mu rwnie tytu konsula na rok nastpny. W kwietniu roku 401 cesarzowa Eudoksja wreszcie powia syna; otrzyma on imi Teodozjusza po swym dziadku. To umocnio jej pozycj na dworze. Powrcili te z wygnania Aurelian i Joannes, co dodao si stronnictwu antygermaskiemu. Dowiadczy tego na sobie sam Frawita. Zosta uwiziony i potem city pod zapewne faszywymi zarzutami. Stronnictwo Eudoksji roso w znaczenie. Ona sama otrzymaa w roku 402 tytu augusty, a Joannes, jej doradca i waciwy sprawca upadku Frawity, zosta komesem. Z armii zaczto konsekwentnie usuwa oficerw

pochodzenia germaskiego. Bya to polityka z pewnego punktu widzenia suszna - jake powierza obron owiec wilkom? - ale pozbawiaa pastwo wszelkiej rzeczywistej siy zbrojnej. Tote wojska Arkadiusza okazyway si bezradne w latach pniejszych zarwno wobec Hunw w Tracji, jak te koczownikw w Libii oraz Izauryjczykw w Azji Mniejszej. Na szczcie odsunito na pewien czas inne niebezpieczestwo: Goci Alaryka, niby to sojusznicy, zajmujcy dotychczas zachodnie ziemie Bakanw, przekroczyli wanie w roku 401 Alpy i weszli jako wrogowie do Italii. Ale Kanstantynopol y przede wszystkim zaogniajcym si sporem pomidzy dworem cesarskim a biskupem Janem Chryzostomem. Jako pasterz od roku 397 tutejszej gminy chrzecijaskiej osign on wiele. By nie tylko wietnym kaznodziej, przycigajcym tumy suchaczw, ale postawi te wysoko opiek nad ubogimi i chorymi, umiejtnie kierujc szczodrobliwoci pobonych pa. Natomiast tward rk trzyma kler, przywyky ju wwczas nawet do pewnych luksusw, usuwajc osoby jego zdaniem niegodne. Sam zreszt dawa przykad ycia wrcz ascetycznego. Podnis rang biskupstwa w Konstantynopolu i umocni jego zwierzchno, zwaszcza nad biskupami w Azji Mniejszej. Wszystko to wywoywao podziw jednych, jawn nienawi innych. Arkadiusz i Eudoksja, przykadnie poboni, pocztkowo darzyli go najwyszym szacunkiem, ale pniej postawa ich ulega zmianie. Przyczyn stay si kazania biskupa, w ktrych pitnowa ycie bogaczy oraz wady i przywary niewiast. Dopatrzono si w tym aluzji do osoby cesarzowej, a wrogowie Jana wrd kleru niszego i hierarchii podsycali te podejrzenia. Najzacitszym przeciwnikiem okaza si wpywowy biskup Aleksandrii, Teofil. Przyby on do Konstantynopola w roku 403 na synod zwoany dla rozpatrzenia sprawy Jana. Obrady byy burzliwe, dochodzio do bijatyk; ostatecznie uchwalono zoenie Jana z urzdu, a cesarz skaza go na wygnanie. Zaledwie byy biskup opuci stolic, gdy zachorowaa i zmara najstarsza creczka pary cesarskiej. Uznano to za dowd gniewu niebios i natychmiast wezwano go z powrotem. Lecz Jana to nie uagodzio. W swych kazaniach wystpowa coraz ostrzej przeciw cesarzowej, a jedno z nich rozpocz od sw bardzo przejrzystych: Znowu taczy Herodiada, znowu szaleje, znowu domaga si gowy Jana na misie! Tym przypiecztowa swj los. Uchway nowego synodu i krwawe zamieszki w miecie sprawiy, e w czerwcu roku 404 poszed ponownie na wygnanie. I nie powrci z niego, cho Eudoksja zmara ju w grudniu tego roku - przyczyn mierci byo poronienie - a zwolennicy Jana uznali to za nowy przejaw kary boej. Przebywa w rnych miejscowociach na pograniczu armeskim i u wschodnich wybrzey Morza Czarnego. Usilnie wstawia si za nim biskup Rzymu Innocenty oraz cesarz Honoriusz. Bezskutecznie, w Konstantynopolu bowiem wiedziano, e powrt wygnaca doprowadziby do powanych rozruchw, skoro i tak laa si krew i pony kocioy, gdy walczyli pomidzy sob stronnicy i poplecznicy nowego biskupa.

Nienawi i bezwzgldno, z jak wzajem si przeladowali chrzecijanie tego samego wyznania, bya icie zdumiewajca. Mogo si wydawa, e rozumiej oni dosownie sowa ewangelii: Nie sdcie, e przyszedem przynie pokj na ziemi; nie przyszedem przynie pokj, ale miecz! (Mt 10,34). Jan Chryzostom zmar 14 grudnia roku 407 w miejscowoci Komanad nad Morzem Czarnym, wycieczony dugim marszem. W trzydzieci jeden lat pniej jego szcztki sprowadzi do Konstantynopola cesarz Teodozjusz II, syn Arkadiusza. Spoczy w kociele witych Apostow, gdzie stay sarkofagi cesarzy oraz ich on - w tym take Eudoksji. Od roku 404 rzdy w imperium wschodnim sprawowa prefekt pretorium Antemiusz, czowiek powany i rozsdny. Nie musia stawia czoa wielkim zagroeniom, jakkolwiek w roku 407 duym problemem stao si danie Stylichona, by odda Zachodowi niemal wszystkie prowincje bakaskie. Alaryk z jego poduszczenia znowu pojawi si w Epirze. Na szczcie do wojny nie doszo, cesarstwo zachodnie bowiem stano wobec powanych trudnoci w Galii. 1 maja zmar cesarz Arkadiusz. Gdyby nie oficjalne uroczystoci, zmiana imienia panujcego i tytulatury, zapewne nawet by nie zauwaono, e miejsce bezwolnego cesarza na tronie zajo rwnie bezwolne dziecko, jego syn.

II

TEODOZJUSZ II

---oOo---

(FLAVIUS THEODOSIUS)
Urodzony 10 kwietnia 401 roku. Zmar 28 lipca 450 roku. Panowa od 1 maja 408 roku do mierci.

PULCHERIA I ATENAIS
na tron po mierci swego ojca Arkadiusza mia lat 7, faktyczne wic rzdy w jego imieniu sprawowali najwysi dostojnicy. Wrd nich na pierwsze miejsce wysun si prefekt pretorium Antemiusz, piastujcy t godno ju od roku 404 a do roku 414, a wic rwno przez lat dziesi. To on kierowa sprawami imperium wschodniego. By to prawdziwie wybitny m stanu, rozumny i stateczny, cieszcy si ogromn powag zarwno wrd chrzecijan, jak i wrd wcale jeszcze licznych wyznawcw dawnych bogw. Pooy due zasugi dla Konstantynopola, rozbudowujc jego mury obronne - s to tak zwane mury teodozjaskie - oraz lepiej organizujc dostawy zboa z Egiptu. Jeli chodzi o sprawy zewntrzne, zadanie mia o tyle uatwione, e nacisk na granice tego cesarstwa nie by ani w czci porwnywalny z lawin potnych uderze, pod ktrymi zaamywaa si obrona Zachodu. A kiedy krl Hunw Uldin przekroczy Dunaj, zdoano go wyprze. Ustanowiono te na bardzo przyjaznej stopie stosunki z Persj.

Wstpujc

Antemiusz zmar lub odszed z urzdu w roku 414, jego za nastpcy kontynuowali jeszcze przez kilkanacie lat z powodzeniem zasady tej samej polityki zewntrznej i wewntrznej. Tymczasem na dworze zacz si zaznacza i stale rs wpyw siostry maoletniego cesarza, starszej od niego o lat osiem Pulcherii. Dziewczyna decydowaa o sposobie wychowywania brata, o stylu ycia na dworze, a niekiedy nawet o najwaniejszych sprawach pastwa. Bya to na pewno silna indywidualno. Wrcz dewocyjna pobono zyskiwaa jej najgortsze pochway ze strony wspczesnych pisarzy chrzecijaskich. Oto wyjtki wypowiedzi jednego z nich, historyka Kocioa Sozomenosa: Pulcheria wyrniaa si ponad wiek mdroci i zrozumieniem spraw boych. Przede wszystkim wic powicia Bogu dziewictwo swoje i podobnie uksztatowaa ycie sistr, Arkadii i Maryny. A uczynia to w tym celu, aby nie wprowadza do paacu adnego innego mczyzny i w ten sposb wykluczy z gry zalki jakichkolwiek zawici i intryg. Powicia te w Konstantynopolu za dziewictwo swoje i za wadztwo brata otarz, dzieo przepikne i wspaniae, wykonane ze zota i kosztownych kamieni, a na jego froncie kazaa wyry odpowiedni napis. Kiedy za przeja piecz nad pastwem, rzdzia znakomicie i godnie. Podejmowaa decyzje suszne, szybko wprowadzaa je w ycie i wszystko zapisywaa; umiaa za adnie mwi i pisa zarwno po grecku, jak i po acinie. Chwa natomiast swych osigni odnosia zawsze i tylko do brata. Staraa si, aby otrzyma on wychowanie w umiejtnociach waciwych jego wiekowi i przystojnych wadcy. Sztuki jedzieckiej, fechtunku i literatury uczyli go mistrzowie owych przedmiotw. Osobicie dbaa o to, aby chopiec wystpujc publicznie zachowywa postaw odpowiadajc majestatowi wadcy. Pouczaa wic, jak ma nosi szaty, jak siada, jak si porusza, jak miech powstrzymywa, jak si jawi agodnym lub gronym w zalenoci od miejsca i sytuacji oraz jak wysuchiwa askawie tych, ktrzy o co go prosz. Nade wszystko jednak dbaa o jego pobono. Przyzwyczajaa go, aby modli si ustawicznie i czsto odwiedza kocioy, obdarowujc je i zdobic kosztownociami, i aby szanowa kapanw oraz wszystkich ludzi uczciwych, cenic tych, co uprawiaj filozofi zgodnie z prawami i zaoeniami chrzecijastwa. Cele i metody wychowawcze Pulcherii byy w jej mniemaniu jak najszlachetniejsze, nam jednak, kiedy czytamy t i podobn relacj, trudno powstrzyma si od cichego, wspczujcego westchnienia: biedny, may cesarzyk, bezbronna ofiara dewocji i despotyzmu swej siostry... Zabiegi wadczej dziewczyny odniosy peny skutek. Teodozjusz przez cae swe ycie odznacza si przykadn pobonoci. Potwierdza to wiele wiadectw, najwymowniej chyba wspczesny temu panowaniu historyk Kocioa Sokrates. Z wypowiedzi jego mona uoy dugi rejestr przymiotw modego cesarza: Cho urodzony w purpurze, Teodozjusz wyzbyty jest nawet ladw zarozumialstwa. Kady, kto z nim rozmawia, odnosi wraenie, e orientuje

si on dobrze w rnych sprawach i dziedzinach. Jest wytrzymay na trudy, chody, upay. Przestrzegajc jak najcilej przykaza chrzecijaskich poci czsto, zwaszcza w czwartki i pitki. Tote paac poniekd przypomina klasztor, szczeglnie o brzasku dnia, kiedy to cesarz i jego siostry, wstawszy z oa, odpiewuj hymny ku czci wszechmocnego Boga. Sam Teodozjusz, pan imperium, potrafi przytacza z pamici cae ustpy Pisma witego i na ich podstawie prowadzi dysputy z biskupami, niby kapan ju dawno wywicony, a w swej bibliotece zbiera odpisy ksig witych oraz dziea komentatorw. Sokrates zachwyca si dalej, jak cierpliwy jest cesarz, jak dostpny, jak panuje nad swymi emocjami, nie mszczc si nawet na tych, ktrzy go skrzywdzili. Uaskawia zbrodniarzy, susznie i prawnie na mier skazanych, odwoujc w ostatniej chwili wykonanie wyroku. Podczas pewnych igrzysk nie waha si przeciwstawi tumom dajcym, by pogromca walczy sam z krwioercz besti. Odnosi si z ogromnym szacunkiem do kapanw, a zwaszcza do tych, otoczonych nimbem witobliwoci. Po mierci jednego z biskupw przywdzia jego paszcz mocno zniszczony i brudny, wierzc, e dziki temu spynie i na niego jaka czstka zasug zmarego. A kiedy zdarzyo si, e straszliwa burza nadcigaa nad miasto, w chwili gdy tumy zebray si wok stadionu, aby podziwia wycigi rydwanw, rozkaza ogosi przerwanie zawodw i wezwa wszystkich do modw bagalnych. On sam gono intonowa hymny, ktre zgodnym chrem odpiewywali widzowie na trybunach; i wnet rozproszyy si mroczne chmury. Tyle Sokrates. A jak ocenia posta Teodozjusza II z perspektywy wiekw? By to zapewne czowiek sympatyczny, agodny, yczliwy wszystkim. W czasach gbokiego pokoju i wietnoci pastwa cechy te dodayby mu blasku, czynic go wadc popularnym i dobrym. Jednake wtedy, gdy y mu wypado, owa mikko, agodno, podatno na obce wpywy kryy w sobie due niebezpieczestwo. Byo wic szczciem dla imperium wschodniego, e nie musiao ono wwczas bra na siebie gwnego ciaru walki z najedcami. Bardzo bowiem wtpliwe, czy sprostaby takiemu zadaniu w cesarz, lkajcy si nawet podniesionego gosu siostry, a z luboci przepisujcy caymi dniami ozdobne ksigi, skd te otrzyma przydomek Kaligrafos. Przyszed wreszcie czas, kiedy naleao pomyle o wyborze maonki dla dorastajcego modzieca. Rwnie i ten obowizek wzia na siebie Pulcheria. Jeszcze w wieki pniej krya w krainach bizantyjskich opowie o tym, w jaki to sposb znaleziono on dla modego cesarza. Opowie t oczywicie wci ubarwiano i rozwijano, jej wszake zrb jest historyczny, prawdziwy. Zdarzyo si, e do Konstantynopola przyjechaa dziewczyna grecka olniewajcej urody, a zarazem bardzo wyksztacona - co byo wwczas czym niezwykym. Zwaa si Atenais, a jej ojciec Leontios - w niektrych opowieciach zwany Heraklitem - rodowity ateczyk, przez kilka lat jako profesor wykada sofistyk w tamtejszym uniwersytecie. Po jego mierci doszo do sporu majtkowego pomidzy Atenais a jej dwoma brami.

Dziewczyna musiaa opuci dom rodzinny w Atenach i wraz z siostr matki udaa si do stolicy, gdzie z kolei mieszkaa siostra ojca. Ta zaja si spraw gorliwie. Wszystkie trzy kobiety uzyskay posuchanie u pobonej pani Pulcherii i przedstawiy jej ca rzecz, przy czym Atenais uczynia to bardzo wymownie, dziki naukom, jakie otrzymaa od ojca. Opowie w pewnej kronice bizantyjskiej mwi dalej, jak to Pulcheria, ujrzawszy dziewczyn takiej urody i tak roztropn, zapytaa j najpierw przezornie, czy jest dziewic. Otrzymaa odpowied, e ojciec dobrze strzeg swej cry, wyksztaci za j w filozofii prowadzc z ni dysputy. Sama wic pospieszya do brata. Rzeka mu: - Znalazam dziewczyn mod, czyst, piknie ubran, o delikatnej figurze, zgrabnym nosie, bia jak nieg. Oczy ma due, wdzik niezwyky, wosy puszyste i jasne. Porusza si z gracj, jest Greczynk, wyksztacon, dziewic. Teodozjusz przyzwa swego przyjaciela i towarzysza, Paulina, siostr za poprosi, aby pod jakim pozorem przyprowadzia Atenais do swego pokoju, gdzie obaj mogliby przypatrze si jej zza zasony. A kiedy j ujrza, zakocha si od razu. Istniaa wszake pewna przeszkoda. Stanowio j nie to, e dziewczyna bya crk skromnego profesora; chodzio o religi. Leontios, gorliwy czciciel dawnych bogw jak wielu wczesnych intelektualistw, wychowa crk w duchu swojej wiary. O tym wiadczyo zreszt choby jej imi, Atenais, wyraz przywizania zarwno do miasta ojczystego, jak i do bogini Ateny, opiekunki sztuk i wszelkich umiejtnoci. Aby wic wyj za Teodozjusza, Atenais musiaa wpierw porzuci religi ojca, zdradzi jego bogw. Uczynia to przyjmujc chrzest z rk biskupa Konstantynopola i zmieniajc imi na Eudokia. lub odby si 7 czerwca roku 421, a uwietniy go igrzyska w cyrku i przedstawienia teatralne. atwo sobie wyobrazi, jakie wraenie wywara w caym imperium wschodnim ta niespodziewana kariera crki zwykego profesora: z ubogiego domu na tron cesarski. Jak w bani... Opowiadano, e ju jako ona wadcy Atenais-Eudokia potraktowaa wspaniaomylnie swych braci. Rozkazaa ich przyzwa przed swe oblicze - prbowali bowiem ucieka, wiedzc dobrze, jak traktowali siostr - i obdarzya wysokimi godnociami, mwic: - Gdybycie nie postpowali ze mn tak niegodnie, nigdy bym nie przyjechaa do Konstantynopola, nigdy wic nie zostaabym cesarzow. Tote wam zawdziczam spenienie tego, co przepowiada mj horoskop i o czym myla ojciec, pozostawiajc mi tylko cz spadku. To mj dobry los sprawi, e traktowalicie mnie tak surowo, a nie wasza za wola. Faktem jest, e jeden z nich, Gesjusz, zosta prefektem pretorium Ilirii, drugi za, Waleriusz, sprawowa jako komes wysokie godnoci skarbowe, a pniej doszed do tytuu konsula i naczelnika urzdw paacowych. W roku 422 cesarzowa urodzia dziewczynk, ktrej dano na imi Eudoksja, tak bowiem zwaa si matka Teodozjusza. Ale Eudoksja brzmi niemal identycznie jak Eudokia, std te wiele pomyek nawet u pisarzy staroytnych: przypisuje si crce czyny i losy matki - i na odwrt.

Cesarzowa otrzymaa jakby w nagrod tytu augusty. Pniej urodzia jeszcze dwoje dzieci, syna i crk, ktre zmary jednak rycho. Tak wic ca przyszo rodziny stanowia Eudoksja. Matka lubowaa, e gdy tylko ujrzy j matk, odbdzie pielgrzymk do Jerozolimy. Eudokia bowiem staa si gorliw chrzecijank. Wcale jednak nie rezygnowaa z pewnych zamiowa wszczepionych jej jeszcze przez ojca. Ukadaa wic poematy. Ju w roku 422 uwietnia jakim utworem zwycistwo odniesione nad Persami; doszo bowiem wwczas do konfliktu z nimi u granicy armeskiej, na szczcie krtkotrwaego. Jej te wpywom - kobiety, ktra wychowaa si w atmosferze uczelni ateskich - przypisuj niektrzy utworzenie w Konstantynopolu uniwersytetu. Stao si to na mocy ustawy podpisanej przez Teodozjusza II w lutym roku 425. Miao w nim naucza literatury aciskiej trzech retorw i dziesiciu gramatykw, literatury za greckiej piciu retorw i dziesiciu gramatykw; znamienna dwujzyczno w stolicy cesarstwa, ktre wci mienio si oficjalnie rzymskim! Przewidziano te profesora filozofii i dwch profesorw prawa. W marcu tego roku 425 osobna ustawa zapewnia tym profesorom, ktrzy by przepracowali nienagannie dwadziecia lat, tytu komesa pierwszej rangi - ale bez poborw, jakie przysugiway jego nosicielom. A wic szacunek dla uczonych, owszem, lecz i obojtno wobec ich sytuacji materialnej. Takie sytuacje powtarzaj si we wszystkich wiekach i pastwach. Zaoenie uniwersytetu jest doniosym faktem w dziejach nie tylko Bizancjum, lecz i caej kultury europejskiej. Ten bowiem uniwersytet, w zasadzie zawsze wiecki, przyczyni si w duej mierze do uratowania i przechowania skarbw antycznej literatury i nauki. W pniejszym okresie Eudokia, mieszkajc ju w Palestynie, rozwina yw dziaalno pisarsk, parafrazujc midzy innymi ksigi Biblii oraz opiewajc ywoty witych. Znamy t obfit twrczo tylko w czci, ale i to pozwala stwierdzi, e talent cesarskiej autorki by raczej skromny, pracowito wszake godna podziwu. Liczne za bdy w zakresie klasycznej metryki mwi najdowodniej o upadku sztuki poetyckiej i o zmianach zachodzcych w samym jzyku greckim. Atenais-Eudokia stanowi od dawna bohaterk wielu utworw, ulubion posta intelektualistw rnych epok, wydaje si bowiem czy w sobie cechy jakby dwch wspistniejcych wtedy wiatw, antyku i chrzecijastwa. W rzeczywistoci wszake jej antyczno polegaa gwnie na pewnej orientacji w zasadach wczesnej retoryki oraz na atwoci w posugiwaniu si wierszem. W swych latach dojrzaych bya z ducha tylko chrzecijank. Miaa wyksztacenie staranniejsze ni przecitna niewiasta tamtej epoki, ale zdolnoci jej byy umiarkowane, charakter za przejawia istotne skazy, co pokazao si zwaszcza w pniejszych latach jej ycia.

KODEKS
W pocztkach wieku V, kiedy cesarstwem zachodnim wada Honoriusz, wschodnim za Teodozjusz II, na nizinach obecnych Wgier uksztatowa si orodek ogromnego pastwa Hunw, obejmujcego rne ludy Europy rodkowej. Okoo roku 430 Konstantynopol zawar ukad z jego krlem Ruasem, zobowizujc si wypaca rocznie spore sumy zota. I nie dochodzio do powaniejszych konfliktw pomidzy obu mocarstwami, cho wci powtarzay si spory o zbiegw spod wadztwa Hunw. Ruas zmar zapewne po roku 435, Panowanie przejli po nim jego bratankowie, bracia Bleda i Attyla. Teodozjusz II i z nimi ponowi ukad pokojowy, ale na mniej korzystnych dla siebie warunkach. Mia odtd wydawa zbiegych Hunw, a nawet tych Rzymian, ktrym by si udao uciec z niewoli, nie mg te przyjmowa na swoj sub huskich poddanych. Ponadto przyzna tamtej stronie pewne przywileje handlowe i podwoi wysoko haraczu w zocie. Wszystko to wiadczy najdobitniej, jak potg stali si koczownicy, stosunkowo tak niedawno przybyli z Azji, i jak bardzo zaleao imperium wschodniemu na tym, by nie wywoywa jakichkolwiek zadranie. Tak wic Konstantynopol zdoa utrzyma u swych pnocnych granic wzgldny spokj, natomiast na bratnie cesarstwo zachodnie spada cios za ciosem. Najsroszym okazao si przejcie Wandalw do Afryki w roku 429 i stopniowe zagarnianie przez nich tamtejszych prowincji, dotychczas tak bogatych i spokojnych. W tej sytuacji dwr w Rawennie musia zabiega o przychylno Konstantynopola, albowiem tylko stamtd moga przyj pomoc. Uznano, e koligacje rodzinne umocni sojusz polityczny. Pertraktacje trway dugo. Roztrzsano wszystkie aspekty problemu wielkiej wagi dla obu dworw: gdzie, kiedy i na jakich warunkach mody Walentynian III ma polubi jedyn crk Teodozjusza II, Eudoksj? Wreszcie dwr raweski wspaniaomylnie zoy swe ambicje na otarzu pojednania i Walentynian uda si do Konstantynopola. Uroczysty wjazd w mury stolicy nad Bosforem odby si 21 padziernika roku 437, a ju w dniu 29 tego miesica osiemnastoletni modzieniec poj za on Eudoksj, majc dopiero lat 15 - wwczas normalny wiek zampjcia dla dziewczt. Wybito specjalne monety, aby upamitni to wydarzenie. Po jednej ich stronie widnieje popiersie Teodozjusza II, po drugiej za trzy stojce postacie: Teodozjusz w rodku czy donie Walentyniana i crki, a napis gosi: Feliciter nuptiis Szczcia dla zalubin. Nie wiemy, co wnosia panna moda w posagu, wiadomo natomiast, czym zapaci pan mody za swe maestwo: ustpi na rzecz cesarstwa wschodniego du cz prowincji bakaskich, cznie z miastem Sirmium nad Saw i Dalmacj. W Rzymie win za to ustpstwo obarczano Gall Placydi; twierdzono, e zbyt wysoka bya to cena za polityczne zblienie z Konstantynopolem. Ale mona na t spraw spojrze inaczej, jak zapewne patrzya sama

Galla Placydia. Poniewa Eudoksja bya jedynym yjcym dzieckiem Teodozjusza II, cae dziedzictwo po ojcu winno w swoim czasie przypa jej i mowi oraz ewentualnemu ich potomstwu. Imperium zostaoby ponownie zjednoczone. Nie miao wic istotnego znaczenia, gdzie przebiega tymczasowa granica pomidzy obu pastwami. Wanie podczas pobytu Walentyniana w Konstantynopolu i niewtpliwie rozmylnie korzystajc z tej sposobnoci, potwierdzono i zamanifestowano jedno cesarstwa wanym aktem ustawodawczym, majcym ogromne znaczenie nie tylko dla imperium, ale porednio rwnie dla Europy pniejszej. W roku nastpnym po powrocie do Rzymu prefekt pretorium Zachodu tak przedstawia senatorom istot owego aktu i przebieg jego ogoszenia: Szczsna askawo naszych cesarzy rozkwita tak wspaniale, e oto obecnie przystraja ozdobami pokoju t ludzko, ktr osania w razie wojny. Zeszego roku towarzyszyem z caym oddaniem zwizkowi maeskiemu najbardziej szczsnemu spord wszystkich. A kiedy ju pomylnie odbyy si zalubiny, najwitszy cesarz i pan nasz Teodozjusz zechcia rwnie i taki zaszczyt okaza wiatu, ktrym wada: rozkaza zebra ustawy w jedn cao, aby wiat okazywa im posuszestwo. Ksigi te raczy uwici swym nazwiskiem, a wieczny cesarz i pan nasz Walentynian aprobowa to, okazujc oddanie kolegi i przywizanie syna. Przywoawszy wic mnie i wietnego ma, ktry wwczas by prefektem Wschodu, wrczy nam swoj bosk rk po jednym egzemplarzu kodeksu, abymy dzieo to rozpowszechniali po wiecie. Kodeks Teodozjusza jest istotnie dzieem imponujcym. Prace nad nim trway lat dziewi, a prowadzia je kilkunastoosobowa komisja prawnikw i najwyszych dostojnikw o zmieniajcym si skadzie. Zebraa ona z archiww i przejrzaa wszystkie ustawy, jakie wydali kolejni cesarze prawowici, poczynajc od Konstantyna Wielkiego, a cile od roku 313, a po czasy wspczesne, czyli na przestrzeni lat stu dwudziestu. Z owych ustaw sporzdzono wycigi odrzucajc wszystko, co wydawao si mniej istotne. Nastpnie cay w materia podzielono na 16 ksig, a kad z nich na tak zwane tytuy wedug kryteriw rzeczowych. Tak wic ksiga pierwsza mwi o kompetencjach najwyszych urzdw, druga o sdownictwie, trzecia o kupnie, czwarta o majtnociach - i tak kolejno dalej. W obrbie tytuw ustawy uszeregowano chronologicznie. Dla dzisiejszego historyka skarb to bezcenny, umoliwia bowiem w wielu wypadkach ledzenie, jak rozwijaa si wewntrzna sytuacja pastwa. Potrzeba opracowania kodeksu bya bezsporna, albowiem ju od pokole sdy i urzdy gubiy si w nadmiarze ustaw, rozporzdze i reskryptw, niezmordowanie przygotowywanych i rozsyanych przez kancelarie cesarskie. Co gorsza, w odpisach aktw ustawodawczych zdarzay si czsto pomyki, niejednokrotnie te urzdnicy wprowadzali samowolnie dodatki lub wrcz faszowali tekst przysany. W wczesnych warunkach stwierdzenie, jak naprawd brzmi orygina, byo niezmiernie kopotliwe, praktycznie niemal niewykonalne. Trzeba by przecie wyjeda do stolicy, opaca archiwariuszy i przepisywaczy, uwierzytelnia odpis. Niektrzy prawnicy usiowali ju dawniej zaradzi zu, opracowujc na wasn rk

zbiory ustaw, takie jednak kodeksy prywatne, cho cenione i wykorzystywane, nie mogy mie mocy obowizujcej. Kodeks Teodozjusza zosta uroczycie i oficjalnie opublikowany w Konstantynopolu w lutym roku 438, natomiast w Rzymie senat przyj go i zatwierdzi dopiero w grudniu tego roku, z tym e mocy prawnej nabra poczynajc od dnia 1 stycznia roku 439. W imperium wschodnim stanowi gwn podstaw orzecznictwa przez lat prawie dziewidziesit, to jest do czasu nowego kodeksu, dziea Justyniana; by to zbir obszerniejszy i lepiej opracowany. Natomiast na Zachodzie ywot Kodeksu Teodozjusza okaza si duszy i on to sta si podwalin porzdku prawnego w pastwach germaskich, jakie wyrosy na gruzach imperium w Galii, Hiszpanii, Italii. T drog postanowienia kodeksu weszy w dalsze systemy ustaw, dziaajc porednio przez cae stulecia. Tak wic imi Teodozjusza, jednego z najmniej znaczcych cesarzy, poczyo si na wieki z monumentalnym dzieem prawniczym, niezmiernie wanym rwnie dla historyka; bez niego bowiem niewiele bymy wiedzieli o rnych dziedzinach ycia spoecznego w wieku IV i V oraz o samym funkcjonowaniu machiny administracyjnej imperium. Lecz prozaiczne kwestie zwizane z wprowadzaniem w ycie zbioru ustaw na pewno nie interesoway zbytnio maonki Teodozjusza, piknej i uczonej Eudokii. Mylaa ona wwczas przede wszystkim o zrealizowaniu swych dawnych zamierze i zgodnie ze lubowaniem, jakie zoya przed kilkunastu laty, wnet po uroczystociach weselnych crki, a wic z pocztkiem roku 438, wyjechaa z Konstantynopola, aby odby pobon pielgrzymk do Ziemi witej. Po drodze zatrzymaa si w syryjskiej Antiochii i wygosia do mieszkacw tego ogromnego wwczas miasta mow niby zawodowy retor. Zacytowaa w niej wiersz Homera: Szczyc si, em waszej jest krwi i z waszego rodu! Miaa oczywicie na myli hellesko swoj i suchaczy. Zachwyceni antiocheczycy uchwalili, e wystawi na jej cze dwa posgi, w tym jeden pozacany. Po przybyciu do Jerozolimy wadczyni hojnie obdarowaa tamtejsze kocioy oraz zebraa, wzorem innych pielgrzymw, oferowane jej relikwie: szcztki pierwszego mczennika, witego Szczepana, a take kajdany, ktrymi podobno skuty by wity Piotr. A wszelkiego rodzaju relikwie mnoyy si wwczas niewiarygodnie, stanowic dla wielu osb ba, caych miejscowoci - dobre rdo dochodw bezporednich i porednich. Cesarzowa powrcia do Konstantynopola ju w roku 439, ale w trzy lub cztery lata pniej znowu wyjechaa do Jerozolimy. Tym razem zamieszkaa tam ju na stae, bo a do swej mierci w roku 460. Ale w drugi wyjazd i stay pobyt w Ziemi witej miay charakter poniekd przymusowy. Eudokii, jak si wydaje, rozkazano opuci stolic. U podoa owego honorowego wygnania leaa jaka intryga dworska, walka o wpywy u boku cesarza, prawdziwie bizantyjska. Gwn rol w tych paacowych konfliktach odegra eunuch Chryzafios. Zdoa on najpierw, w przymierzu z Eudoki, odsun od dworu siostr

cesarza, Pulcheri. Potem rozprawi si z najpotniejszym sojusznikiem cesarzowej, a mianowicie z prefektem Cyrusem. A wreszcie, kiedy Eudokia pozostaa sama, bez przyjaci i sprzymierzecw, wyprawi j do Palestyny. Wspomniany Cyrus nalea do najciekawszych osobistoci swojej epoki. Piastowa w latach 439-441 rwnoczenie prefektur pretorium i Konstantynopola, zajmowa wic politycznie kluczowe stanowiska w administracji imperium wschodniego. By z pochodzenia Grekiem, z przekona religijnych wyznawc dawnych bogw, a z zamiowania poet. Niektre jego drobne utwory zachoway si do dzi, znalazy bowiem miejsce w bizantyjskiej antologii poetyckiej. Swoj mio do ojczystego jzyka Cyrus przejawi i w tym, e zerwa z dotychczasow niezomn zasad rzymskiej administracji i rozporzdzenia redagowa nie po acinie, lecz po grecku, w mowie wikszoci mieszkacw Wschodu wczesnego. Przypomnijmy, e jeszcze Kodeks Teodozjusza, a nawet o tyle pniejszy Justyniana, zredagowane zostay w jzyku aciskim. Tak wic Cyrus moe zosta uznany za pioniera greckoci w prawodawstwie bizantyjskim. Prefekt cieszy si ogromn popularnoci wrd ludu stolicy take dlatego, e prawdziwie dba o miasto, odnawia jego budowle, ulepsza owietlenie. Podczas igrzysk w cyrku wznoszono na jego cze okrzyki: Konstantyn miasto zbudowa, Cyrus odnowi! Ale wanie nazbyt przychylne nastroje ludnoci przyczyniy si do jego upadku, wzbudzajc zawi, podejrzenia, obawy. Odebrano mu godnoci, skonfiskowano majtek, potem wygnano do maej mieciny we Frygii, gdzie musia obj urzd biskupa; formalnie bowiem by chrzecijaninem. Fanatyczni mieszkacy tamtejsi zabili poprzednio czterech kolejnych biskupw, zarzucajc im, e s heretykami lub schizmatykami. Zapewne wic przypuszczano na dworze, e to samo spotka Cyrusa, znanego przecie ze swych sympatii do starej religii. A tymczasem uratowaa go, jak si zdaje, pewna obojtno wobec sporw w onie chrzecijastwa oraz zwizo kaza. W jednym z nich, i to bodaj pierwszym, zaleci po prostu uczczenie tajemnic wiary milczeniem. Konfliktw wic pomidzy nim a gmin nie byo... Po mierci Teodozjusza II Cyrus zoy swj urzd kocielny, powrci do Konstantynopola, gdzie zosta pniej zrehabilitowany i odzyska majtek. Jeszcze jeden wysoki dostojnik opuci w tyme czasie Konstantynopol. By nim Paulinus, niegdy przyjaciel i towarzysz Teodozjusza od jego lat chopicych; powiadano, e to on oglda zza kotary pikn Atenais, gdy przyprowadzia j do pokoju Pulcheria. Faktem byo, e wspina si szybko po stopniach kariery i zosta wreszcie magister officiorum, czyli naczelnikiem urzdw paacowych. Niedugo po roku 440 zosta zesany do Kapadocji, na wschodnie rubiee imperium, a potem tam city. Podobno pomidzy nim a cesarzow nawiza si romans, co wreszcie si wykryo i pocigno owe tragiczne skutki: wygnanie Eudokii oraz jego upadek i mier. W Jerozolimie Eudokia miaa swj dwr i rozporzdzaa ogromnymi

dochodami. Powicia si uczynkom nabonym, wznosia i obdarowywaa kocioy, wrd nich bazylik witego Szczepana, gdzie miano j pochowa. W tym te okresie gorliwie oddawaa wierszem ksigi Biblii. Wreszcie Teodozjusz wysa jednego ze swych oficerw z zadaniem inwigilowania dziaalnoci ony. Ten z nie znanych nam przyczyn rozkaza zabi dwch bliskich jej kapanw, co z kolei ona pomcia, doprowadzajc do jego mierci. Wszystko to rozegrao si w okolicznociach nie w peni wyjanionych. W wyniku tych wydarze Eudokia stracia prawo do wasnego dworu, co musiaa odczu bardzo bolenie. Przez wiele lat cesarzowa gorliwie popieraa nauk monofizytw, goszcych, e Chrystus ma tylko jedn natur, a mianowicie bosk. Porzucia t herezj dopiero po pielgrzymce, jak odbya do samotni Szymona Supnika w okolicach Antiochii. Przebywa on przez wiele lat na malekiej platformie wzniesionego przez siebie supa, wystawiony na prace promienie soca, na strugi deszczu i podmuchy wichru, modlc si i wysuchujc prb rzesz pielgrzymw w dole. Crka wiernego dawnym bogom retora, sawna niegdy z urody i mdroci Atenais, ambitna i potna cesarzowa bizantyjska, pogrona w dewocji wygnanka u stp jednego z najdziwaczniejszych ascetw - oto prawdziwy symbol epoki.

ATTYLA
W roku 441 krlowie Hunw Attyla i Bleda zerwali ukad pokojowy z Konstantynopolem, odpowiedzialnoci za to obarczajc cesarza Wschodu. Twierdzili, e skada on haracz nieregularnie i przyjmuje zbiegych poddanych huskich. Wodzowie ich spustoszyli kilka prowincji bakaskich zdobywajc Sirmium nad Saw i nawet Filipopolis, obecne Powdiw; dotarli niemal nad Bosfor. Teodozjusz musia odwoa flot, ktr wyprawi na zachd, ku pomocy Rzymianom walczcym z Wandalami w Afryce, zawar te pokj z krlem Persw, aby cign jak najwicej wojsk dla obrony swej stolicy. Poniosy one jednak klsk w bitwie z Hunami na ziemiach obecnego pwyspu Gallipoli. Tote w roku 443 zawarto z najedcami pokj na cikich warunkach. Haracz roczny zosta potrojony do wysokoci 2500 funtw zota, miano wypaci jednorazowo ogromn kontrybucj 6000 funtw zota celem pokrycia kosztw wojny wszcztej przez Hunw! - i przyrzeczono wyda wszystkich zbiegw, nawet tych Rzymian, ktrym udao si zbiec z huskiej niewoli - bd wykupi ich, pacc po 12 sztuk zota za kad gow. Gwnym rdem, z ktrego czerpiemy nasz wiedz o tych wydarzeniach i o losach cesarstwa wschodniego w pniejszych latach panowania Teodozjusza II i za jego nastpcw a do roku 472, jest Historia niejakiego Priskosa, zachowana niestety jedynie w obszernych fragmentach. O samym autorze wiemy tylko tyle, e by wspczesny wypadkom, ktre opisuje, pochodzi za z terenw Tracji, obecnej Bugarii. Mia bliskie kontakty z dworem, zapewne bowiem piastowa jaki niszy

urzd. Duo podrowa, gwnie jako pose. Zna Rzym, Aleksandri, Damaszek, trafi nawet do rezydencji Attyli. Opiera si w duej mierze na swoich obserwacjach - a patrzy jasno i bystro - a take na relacjach wiarygodnych wiadkw i na dokumentach. Tote opowie jego jest z reguy rzeczowa i rzetelna, moliwie obiektywna nawet w stosunku do wrogw imperium. Oto, co mwi on o dalszych skutkach pokoju z Hunami zawartego na tak uciliwych warunkach: Cesarz zmusza wszystkich do skadania danin i pienidzy dla Hunw. Nie zwaano zupenie na zwolnienia od podatku gruntowego, przyznane czasowo czy to z aski panujcego, czy te na podstawie wyrokw sdowych. Take senatorzy musieli oddawa wyznaczon ilo zota jako cen swej godnoci. Wanie wietno pozycji spoecznej zniewolia wielu do cakowitej zmiany trybu ycia, poborcy bowiem cigali bardzo bezwzgldnie to, co kademu wypisano. Doszo do tego, e ludzie niegdy bogaci sprzedawali publicznie klejnoty swoich on i sprzty domowe. Wielu popeniao samobjstwo, wstrzymujc si od jedzenia lub wieszajc si na ptli. W krtkim czasie skarbce oprniono zupenie. Zoto i zbiegw przekazano Hunom, ale spord zbiegw wielu trzeba byo zabi, odmawiali bowiem zgody na wydanie. Tymczasem w roku 445 Attyla zdradziecko zamordowa swego brata Bled. Sta si jedynym wadc caego ludu i pastwa Hunw, obejmujcego ogromne przestrzenie od Europy rodkowej po Wog, i z ca pewnoci najpotniejszym czowiekiem wczesnego wiata. Korzyy si przed jego rozkazami wszystkie ludy podbite i sprzymierzone; przewaali wrd nich Germanie. Jordanes, yjcy w VI wieku autor aciskiej Historii Gotw, przekaza nam charakterystyk wygldu Attyli. On sam oczywicie krla nie zna, pisa jednak na podstawie dziea Kasjodora, ktry z kolei opiera si na wiarygodnych przekazach wczeniejszych. M ten urodzi si po to, aby wstrzsn narodami. Jakim dziwnym zrzdzeniem losu poraa wszystkich groz; byo to skutkiem straszliwych wieci, jakie szerzyy si o nim. Stpa dumnie, tu i tam toczc oczyma, tak e moc jego wyniosoci przejawiaa si nawet w ruchu ciaa. Wojny miowa, lecz sam rk swoj powciga. Umysu by potnego, przystpny bagalnikom, zawsze przyjazny tym, ktrym raz zaufa. Niski, pier mia szerok, gow du, oczy mae, brod rzadk, wosy przyprszone siwizn, nos paski, cer okropn. Z innych wzmianek i rde dowiadujemy si te nieco o trybie ycia Attyli. Ot ubiera si skromnie i bardzo schludnie, jada miso bez przypraw, podawane na misach drewnianych, unika zbytku, w przeciwiestwie do ludzi swego otoczenia, ktrym pozwala na wszystko. on mia mnstwo i wci bra sobie nowe, a jego dzieci tworzyy niemal szczep osobny. W sprawach religijnych zachowywa obojtno, cho niekiedy korzysta z usug czarownikw. Nowe dziaania wojenne przeciw imperium wschodniemu Attyla rozpocz ju w roku 447. Wojska cesarskie poniosy klski w krwawych bitwach, a hordy Hunw i ich sojusznikw rozlay si szeroko po krainach

bakaskich, docierajc a w okolice Konstantynopola. Dziesitki miast i miasteczek pady upem najedcw. Rzymianie musieli zabiega o nowy traktat pokojowy. Rokowania prowadzi z upowanienia cesarza naczelny wdz obu rodzajw wojsk, Anatoliusz. Tym razem ukad nie nakada na imperium dodatkowych danin i kontrybucji, zawiera wszake postanowienia twarde i upokarzajce. Z terenw wzdu Dunaju mniej wicej od okolic dzisiejszego Belgradu po Novae w obecnej Bugarii miano ewakuowa ca ludno i to tak, aby powsta pas szerokoci piciu dni marszu od brzegw rzeki w gb cesarstwa; rzeczywist stacj graniczn, a zarazem punktem wymiany handlowej uczyniono miasto Naissus, czyli Nisz nad Moraw. W pocztkach wieku VI spisywa w Konstantynopolu kronik wydarze od czasw Teodozjusza I niejaki Marcellinus. Przejrzenie tego, co uzna on za godne pamici spord wypadkw lat czterdziestych minionego wieku, jest wielce pouczajce, owe za krtkie, lapidarne zapiski chyba najlepiej oddaj groz tamtych dni. A take ukazuj, czym ya ludno samej stolicy. Rok 441. Krl Hunw na czele wielu tysicy swoich wdar si do Ilirii. Zniszczy Naissus, Singidunum (obecny Belgrad) oraz wiele innych miast i grodw. Rok 442. Gwiazda, zwana komet, dugo pojawiaa si gorejc. Bracia Bleda i Attyla wraz z krlami rnych ludw pustoszyli Iliri i Tracj. Rok 443. Spad nieg tak obfity, e stopnia dopiero po szeciu miesicach. Tysice ludzi i zwierzt zgino od srogiego mrozu. Cesarz Teodozjusz powrci do Konstantynopola z wyprawy do Azji. Oddano do uytku tereny, zwane Achillesowymi. Rok 444. Cesarz wyda igrzyska, aby uczci dziewite piciolecie swego panowania. Niektre grody i wsie Bitynii ulegy zniszczeniu, podmyte cigymi deszczami oraz wylewami rzek. Rok 445. Krl Bleda zosta podstpnie zabity przez swego brata Attyl. W stolicy doszo do rozruchw ludnoci w cyrku. Wielu wzajem si pozabijao, a duo te osb i zwierzt zgino wewntrz miasta skutkiem choroby. Rok 446. Wielki gd ogarn Konstantynopol, a po nim natychmiast przysza zaraza. Rok 447. Silne trzsienie ziemi nawiedzio rne miejscowoci. W stolicy zawalia si dua cz muru wraz z 57 wieami, dopiero co odbudowana. Runy take ogromne gazy, niedawno uoone w budynku przy Forum Taurusa, oraz posgi, nikt wszake nie dozna szkody. Upado jednak duo miast. Gd i smrodliwo zakaonego powietrza spowodoway zgub wielu tysicy ludzi i zwierzt. Krl Attyla wyda naszym wielk wojn i to groniejsz od poprzednich. Wykarczowaa ona prawie ca Europ, a duo miast ulego zniszczeniu i zajciu. W tyme roku odbudowano mury stolicy, ktre zwalio trzsienie ziemi; odbudowa je prefekt pretorium Konstantyn. Krl Attyla podszed jako wrg a do Termopil. Tyle Marcellinus w swej kronice. Po zawarciu pokoju Attyla czsto

wyprawia do Konstantynopola poselstwa z daniem wydania zbiegw jak przewidywa ukad. Cesarz wszystkich kolejnych posw obsypywa darami i zapewnia, e w jego granicach nie ma ju nikogo, kto by uciek spod wadztwa Hunw. Priskos komentuje: Attyla wzgardliwie wyzyskiwa Rzymian, okazujcych hojno z lku, aby barbarzycy nie zamali traktatu. Wci wic wysuwa jakie zmylone pretensje, wysyajc do Konstantynopola tych ludzi ze swego otoczenia, ktrym pragn okaza ask szczegln. Rzymianie za okazywali posuszestwo kademu jego zaleceniu, traktujc jego wol jako rozkaz pana. Za wszelk cen starali si odsun grob wojny z Hunami, mieli bowiem wwczas wielu innych wrogw. Persowie ju od dawna stali w gotowoci zbrojnej, Wandalowie niepokoili od strony morza, Izauryjczycy wci uprawiali swe zbjeckie wyprawy, Saracenowie najedali granice wschodnie. Etiopowie zagraali fortom w Egipcie. W roku 449 przyjechali jako nowi posowie Edekon oraz Orestes. Pierwszy z nich by Germaninem, wodzem plemienia Skirw, a nalea do najbardziej zaufanych ludzi Attyli. Jego to syn Odoaker mia w wier wieku pniej zoy z tronu ostatniego cesarza Zachodu Romulusa Augustulusa. Orestes natomiast by Rzymianinem, pochodzi znad Sawy, a kiedy ziemie tamte znalazy si pod wadztwem Attyli, suy mu jako sekretarz. I on mia w wier wieku pniej odegra wan rol na Zachodzie, osadzajc na tronie swego syna, maego chopca; by nim wanie Romulus Augustulus. Sam za zgin z rki Odoakra. Innymi sowy, przybyli wwczas nad Bosfor, do stolicy imperium wschodniego, jako czonkowie tego samego poselstwa huskiego Germanin i Rzymianin, ktrych synowie mieli sta si bohaterami ostatniej sceny w dramacie dziejowym, noszcym miano upadku cesarstwa rzymskiego na Zachodzie. Przedziwne zrzdzenie losu. Ale poselstwo to wane jest nie tylko z racji pewnej symboliki przyszych wydarze. Oto w trakcie jego pobytu wszechwadny wwczas na dworze eunuch Chryzafios powzi plan niezwyky: usiowa przekupi Edekona, aby zgadzi Attyl. Przedstawi to podczas posuchania, w ktrym uczestniczy, prcz nich dwch, tylko tumacz Wigilas. Plan mona ocenia i potpia jako zamierzenie zbrodnicze, lecz zarazem - tak twierdz niektrzy - naiwne, zgadzenie bowiem jednej tylko osoby nie mogo mie zasadniczego wpywu na rozwj wydarze. Ale mona te utrzymywa, e Chryzafios patrzy na sytuacj trzewo i wnikliwie. Przejrza doskonale istot i struktur pastwa Hunw. Rozumia, e usunicie krla byoby najszybsz i najskuteczniejsz drog rozprawienia si z niebezpieczestwem, ktre ju od tylu dziesicioleci grozio imperium. Osoba Attyli stanowia prawdziwy zwornik owego zlepku hord rnojzycznych, z chwil wic nagej mierci krla caa budowla musiaa si rozpa. Co te istotnie si stao zaledwie w kilka lat pniej. Chryzafios chcia tylko przyspieszy bieg wypadkw. Edekon wyrazi zgod - przynajmniej pozornie. Plan trzymano w najcilejszej tajemnicy, wiedzia o nim, prcz trojga wymienionych osb, tylko cesarz i jeden z najzaufaszych doradcw. Nie powiedziano

natomiast nic o przygotowywanym zamachu posowi rzymskiemu, ktry udawa si do Attyli wraz z powracajcymi za Dunaj Edekonem i Odoakrem. Owym posem by Maksymin, dostojnik wysokiej rangi, cho nie tak wysokiej, jak oczekiwa tego Attyla, konsulatu bowiem nie piastowa. Krl twierdzi nawet, e dla spotkania z takim wysannikiem cesarza gotw byby osobicie pofatygowa si a do Serdyki (Sofii). W licie do Attyli cesarz stwierdza: Zbiegw wydano Ci ju dawniej, obecnie odsyam ich jeszcze siedemnastu i wicej ich u nas nie ma. Pose mia te ustnie wyjani, e nie jest rzymskim zwyczajem, by rokowania prowadzili dostojnicy rangi konsularnej; a co do ewentualnego przybycia krla do Serdyki, to jake mogoby ono doj do skutku, skoro miasto ley w gruzach? Maksyminowi towarzyszy w owym posowaniu historyk Priskos. W swoim dziele pozostawi on relacj z podry i z pobytu na dworze Attyli. Jest to kapitalne rdo do poznania wczesnych stosunkw, zwyczajw i mentalnoci Hunw, otoczenia krla i jego osoby. Oto dla przykadu scena pierwszego posuchania: Attyla siedzia na krzele drewnianym. My stanlimy w pewnej odlegoci, Maksymin za wyszed do przodu i pozdrowi krla. Wrczy mu listy i rzek: - Cesarz nasz yczy zdrowia i powodzenia tobie oraz wszystkim twoim! Na co Attyla: - Niech spotka Rzymian to samo, czego i nam ycz! Potem natychmiast zwrci si do Wigilasa. Krzykn: - Ty bydlaku bezwstydny, po co przychodzisz tu znowu? Wiesz przecie dobrze, jakie warunki ustalilimy z Anatoliuszem! Zostao wtedy powiedziane, e posowie rzymscy nie zjawi si u nas wczeniej, pki nie wyda si wszystkich zbiegw! w wybuch gniewu, cho niezrozumiay dla posw, by cakowicie usprawiedliwiony, Edekon bowiem ju zdradzi Attyli plan Chryzafiosa i rol, jak mia odegra Wigilas, przewoc zoto w celu przekupienia stray krla. Poselstwo wrcio z niczym, Wigilas zosta pniej przez ludzi krla pojmany, a wysannicy Attyli pogardliwie zarzucili Teodozjuszowi, e postpuje jak pody suga, podstpnie godzcy w pana, ktrego los nad nim ustanowi. Jesieni roku 449 lub wiosn 450 cesarz wyprawi na dwr wadcy Hunw dwch dostojnikw najwyszej rangi: Anatoliusza i Nomusa, byych konsulw - czego Attyla domaga si od dawna. I okaza si on dla nich wielce askawy, niemal zapominajc o spisku oraz zwracajc wolno bez okupu sporej liczbie jecw; obdarowa te wspaniale samych posw. Ale krl nie czyni tych gestw z racji dostojestwa Anatoliusza i Nomusa, cho tak si mogo wydawa. Istotnym powodem askawoci byo to, e mia on na oku nowe cele, znacznie pontniejsze ni wojna w wyniszczonych prowincjach bakaskich; patrzy ku krajom Zachodu. Oddalenie si niebezpieczestwa, jakie zagraao od Hunw, byo

ostatnim wzgldnie pomylnym wydarzeniem za panowania Teodozjusza II. 26 lipca podczas przejadki w okolicach Konstantynopola spad z konia, co spowodowao miertelny uraz krgosupa. Zmar w dwa dni potem. Przey lat prawie 50, panowa za 42. Jedno z najduszych i najmniej szczliwych panowa w historii i Rzymu, i Bizancjum.

III

MARCJAN

---oOo---

(MARCIANUS)
Urodzony w 392 roku. Zmar 27 stycznia 457 roku. Panowa od 25 sierpnia 450 roku do mierci.

Cesarz Teodozjusz II, zmary 28 lipca roku 450 w Konstantynopolu, nie

pozostawi potomka mskiego, nie mia wic nastpcy naturalnego. Wnet jednak rozesza si na dworze i wrd mieszkacw stolicy opowie, powtarzana pniej przez historykw: Umierajcy wadca, wodzc oczyma po dostojnikach zebranych wok jego miertelnego oa, zatrzyma wzrok na Marcjanie. By to m ju prawie szedziesicioletni, postawny, o dugich, siwych wosach, dawny wyszy oficer u boku naczelnika wojsk Aspara, ktry zreszt rwnie sta u wezgowia konajcego. Teodozjusz wpatrywa si w Marcjana przez chwil, a potem rzek: - Objawione mi zostao, e ty bdziesz moim nastpc! Wersja urzdowa gosia, e uszanowano wol cesarza. W dniu 25 sierpnia uroczycie naoono Marcjanowi diadem. Uczestniczyli w ceremonii dostojnicy i senatorzy oraz patriarcha Konstantynopola, ale nie on dokona aktu koronacji. Zapewne ju wtedy ogoszono, e siostra Teodozjusza II Pulcheria polubi nowego cesarza, co te wkrtce si stao. Sprawa moga wyda si zaskakujca. Przecie Pulcheria miaa ju lat 54, a dotychczas ya w paniestwie, niemal jak mniszka; zreszt lubowaa czysto. Maestwo wic zawara pod warunkiem, e bdzie ono tylko aktem formalnym. Marcjan by wdowcem, z poprzedniego maestwa mia crk Eufemi. Decyzj Pulcherii podyktoway wzgldy polityczne. Osadzia Marcjana na tronie, dziaajc wesp z Asparem oraz innymi dostojnikami. Zmylono opowie o ostatniej woli Teodozjusza i zainscenizowano akt maestwa z

jego siostr, aby w jaki sposb uprawomocni wybr Marcjana, czowieka niczym nie zwizanego z panujc dynasti. W istocie za chodzio o to, e z chwil mierci Teodozjusza formalnie panem caego imperium stawa si cesarz Zachodu, Walentynian III. Aby wic nie dopuci do wysunicia przeze jakichkolwiek roszcze, uznano za konieczne postawi go przed faktem dokonanym, usankcjonowanym rzekom wol zmarego i maestwem z Pulcheri. Dlaczego jednak wybr pad wanie na Marcjana, skoro byo w Konstantynopolu tylu znakomitszych ode dostojnikw - rodem, majtkiem, piastowanymi urzdami? Marcjan, syn raczej ubogiej rodziny z ziem Tracji lub Ilirii, suy od modych lat w wojsku zawodowo, jak i jego ojciec. Podobno bra udzia w nieudanej wyprawie przeciw Wandalom, przez pitnacie lat nalea jako oficer do stray przybocznej Aspara. I to wanie zadecydowao. Najchtniej bowiem przywdziaby diadem sam Aspar. Uwaa to jednak za niemoliwe, a to zarwno ze wzgldu na swe obce pochodzenie - wywodzi si z iraskiego ludu Alanw - jak i religijnej przynalenoci do arian. Wysun wic Marcjana jako swego czowieka, ktry sam przez si niewiele znaczy. Wiedzia, e gdy ten zasidzie na tronie, nie sprzeciwi mu si w niczym. Pulcheria z kolei zgodzia si na ten wybr dlatego, e Marcjan nalea do wrogw Chryzafiosa, nienawidzia bowiem owego eunucha, wszechwadnego u boku Teodozjusza. Marcjan i Chryzafios byli sobie przeciwni nawet w tym, e popierali odmienne stronnictwa cyrkowe - mowa oczywicie o wycigach rydwanw - a sprawa to bya wwczas niebaha, miaa swj walor polityczny. Eunuch, podobnie jak i Teodozjusz, gorliwie sprzyja Zielonym, podczas gdy Marcjan nalea do fanatycznych zwolennikw Niebieskich. Wanie z lat panowania ich obu pochodz pierwsze relacje o niesychanej zacitoci, z jak zwalczay si stronnictwa cyrkowe, wywoujc powane rozruchy uliczne. W pniejszych czasach owe walki stay si niemal treci - czy te namiastk - ycia politycznego w stolicy cesarstwa bizantyjskiego. Teodozjusz wyznaczy Zielonym miejsca na trybunach naprzeciw swej loy, owiadczajc publicznie: - Chc mie zawsze przed oczyma tych, ktrych miuj najbardziej. Marcjan natomiast jako cesarz jawnie popiera Niebieskich. W pewnym okresie osobnym edyktem zakaza sympatykom Zielonych piastowania urzdw cywilnych lub wojskowych, uznajc ich tym samym za obywateli gorszych i podejrzanych. Jak przewidywano, jednym z pierwszych posuni nowych rzdw byo rozprawienie si z Chryzafiosem. Obarczono go - zwyky to proceder w podobnych przypadkach! - cakowit i wyczn odpowiedzialnoci za wszystkie winy, bdy i nieszczcia poprzedniego panowania. Odpowiednio omieleni oskaryciele wnosili masowo pozwy, a sdy skwapliwie je przyjmoway i rozpatryway wrcz byskawicznie. Skonfiskowano majtek prywatny eunucha, a jego samego skazano na mier przez cicie; wyrok wykonano. Byo oczywiste i powszechnie wiadome, e tak bezwzgldnie ukarano go gwnie z przyczyny pobonej cesarzowej Pulcherii.

Ale upadek Chryzafiosa mia te pocign za sob bardzo powane skutki w polityce religijnej. Nim jednak do tego doszo, uwag rzdu i ludnoci cesarstwa wschodniego zajy inne wydarzenia i groby o charakterze doranym. Przesdnym - a takich byo wwczas na pewno sporo mogo si wydawa, e los le wry panowaniu Marcjana. Oto ju we wrzeniu, a wic w niecay miesic po koronacji, trzsienie ziemi nawiedzio noc miasto Trypolis w Fenicji, czyli w dzisiejszym Libanie. Prcz domostw legy tam w ruinach rwnie anie, zwane ikaryjskimi, zdobiy je bowiem posgi przedstawiajce Ikara i Dedala. Marcjan wszake nie by skonny przyjmowa tego rodzaju prognostyki lkliwie i biernie. Rozkaza natychmiast usun zniszczenia w Trypolisie i odbudowa zrujnowane gmachy. Tak te postpowa pniej w obliczu wszelkich innych zagroe: zdecydowanie i po msku. Okaza si wadc energicznym, rozumnym, gospodarnym. Dla ludnoci wanie ta ostatnia cecha jego rzdw bya najbardziej odczuwalna i wana. Ograniczono nadmierne wydatki dworskie, zastosowano ulgi podatkowe. Nic te dziwnego, e pniej panowanie to, cho krtkie, nazywano zotym wiekiem. Co prawda Marcjanowi atwo byo zmniejsza ciary nakadane na ludno, skoro cesarstwo wschodnie w owych latach nigdzie nie musiao prowadzi powaniejszych wojen. Owszem, wydawao si w pocztkach panowania, e trzeba bdzie walczy z Hunami, ale niebezpieczestwo to rozwiao si nadspodziewanie szybko i wrcz cakowicie. Attyla bowiem, gdy tylko si dowiedzia, e Teodozjusz zmar i nowy cesarz wstpuje na tron, wyprawi posw do Konstantynopola. Nie po to jednak, aby skada - jak by to byo w wiekach pniejszych - wyrazy wspczucia, choby obudne, oraz yczy pomylnoci nastpcy. Brutalnie domaga si od Rzymian zoenia daniny w ustalonej wysokoci, groc w przeciwnym razie wojn. Posowie wszake wrcili z odpowiedzi, ktra musiaa krla zdumie i rozgniewa: obecny cesarz nie czuje si zwizany tym, co przyj na siebie jego poprzednik; jeli Attyla zachowa pokj, gotw jest dobrowolnie przysya mu dary, gdyby jednak Hunowie rozpoczli dziaania zbrojne, wystpi przeciw nim na czele swych wojsk, i to niemaych! Tak wic Marcjan zerwa z dotychczasow polityk ustpstw wobec barbarzycw i jednoczesnego obarczania pastwa coraz nowymi ciarami haraczw. Pragn wszake wykaza zarazem, e do wojny wcale nie dy. Dlatego te wysa do Attyli swego oficera z bogatymi darami. Pose przeprawi si przez Dunaj, nie zosta jednak dopuszczony przed oblicze samego krla, ktry twierdzi - moe zreszt nie bez pewnej racji - e dozna zniewagi, skoro Rzymianie jednostronnie i raptownie zerwali ukady, zawarte stosunkowo tak niedawno. Attyla, odmawiajc audiencji posowi cesarza, domaga si jednak, aby przekaza on przywiezione dary, groc mu w wypadku odmowy mierci. Rzymianin wszake odpowiedzia dumnie, e to, co przywiz, krl moe otrzyma tylko jako dar albo up wydarty si.

I nie spotkao go, wbrew oczekiwaniom, nic zego. Pozwolono mu powrci do ojczyzny bez adnych przeszkd. Ale stao si tak chyba dlatego, e Attyla ju przygotowywa wypraw przeciw imperium zachodniemu, ju sposobi si do najechania Galii, wola wic nie zaognia spraw u swych granic wschodnich. Kiedy za hordy Hunw wtargny na ziemie za Renem, Marcjan nie uczyni niczego, by przyj z pomoc bratniemu cesarstwu. Byy na pewno dwie przyczyny owej obojtnoci. Po pierwsze: ulga i skryte zadowolenie, e tym razem cay impet zastpw Attyli wreszcie zwrci si w innym kierunku, nie ku krainom podlegym Konstantynopolowi, co dotychczas byo niemal regu, i to ju od trzech pokole. Drugi za powd braku choby prby interwencji na korzy Zachodu stanowia uraona ambicja. Rzecz w tym, e Walentynian III wci si ociga z oficjalnym uznaniem nowego cesarza nad Bosforem, cho Marcjan w swych ustawach lojalnie zawsze kad jego imi na miejscu pierwszym, jako starszego i dostojniejszego panowaniem. Ale Walentynianowi to nie wystarczao. Uwaa, e z chwil mierci Teodozjusza on sta si niejako automatycznie gow caego imperium, w kadym za razie winien mie gos decydujcy w sprawie nastpstwa. Tak wic sprawy prestiowe zaciyy fatalnie nad losami obu cesarstw w niezwykle krytycznym momencie dziejowym. Sytuacja jednak zmienia si cakowicie w pocztkach roku 452. Walentynian, powanie zagroony przez Attyl w samej Italii, wreszcie oficjalnie uzna Marcjana za cesarza i swego wspwadc. Co prawda uczyni to niechtnie i gwnie skutkiem nalega Aecjusza, czego mu nigdy nie zapomnia. W kadym razie dopiero wtedy Marcjan wyprawi swe wojska nad Dunaj, ku ziemiom zamieszkanym przez samych Hunw. Attyla wic, lkajc si ciosu z tyu, szybko wycofa swe hordy za Alpy, Marcjan za sta si rzeczywistym zbawc Rzymu. Wszystkie owe wydarzenia wewntrzne i zewntrzne wstpienie na tron Marcjana, jego maestwo z Pulcheri, upadek Chryzafiosa, rozwj stosunkw z Zachodem - byy te cile powizane ze sprawami polityki religijnej i kocielnej. Na czoo wczesnych sporw teologicznych w onie chrzecijastwa wysuwao si zagadnienie, jaki by wzajemny stosunek elementu boskiego i ludzkiego w osobie Chrystusa. Rnice zda w tej kwestii splatay si nierozerwalnie z konfliktami personalnymi, z deniem wielkich metropolii do zdobycia jak najwikszego autorytetu i wreszcie z rozgrywkami cile politycznymi na dworze cesarskim. Wszechpotny za Teodozjusza Chryzafios by gorliwym poplecznikiem nauki monofizytw. Uwaali oni, e Chrystus mia po wcieleniu jedn tylko natur, bosk. Nic wic dziwnego, e sobr zwoany w roku 449 do Efezu uoy wyznanie wiary w duchu tej doktryny. Doszo tam jednak do przykrych star pomidzy biskupami, obrady odbyway si pod presj zbrojnych i fanatycznych mnichw egipskich, a wysannicy biskupa Rzymu ratowali si, jak mona przypuszcza, ucieczk. Papie da zwoania nowego soboru, nazywajc to, co si stao, zbjectwem efeskim. Teodozjusz jednak pozostawa guchy na wszelkie wezwania, by zwoa nowy sobr powszechny, a Walentynian III nie mg

sam o tym decydowa. Inne natomiast stanowisko zaja Pulcheria. Jak wolno przypuszcza, wpyny na to rwnie - a moe przede wszystkim - powody bardzo osobiste. Popiera przecie monofizytw jej miertelny wrg Chryzafios, a przynajmniej przez pewien czas sprzyjaa im take cesarzowa Eudokia, yjca wtedy w Jerozolimie, a stosunki pomidzy siostr i on Teodozjusza nie ukaday si najlepiej. Tote kiedy cesarz zmar, a miejsce jego zaj Marcjan, polityka kocielna dworu ulega natychmiastowej zmianie. Zwoano nowy sobr powszechny - czwarty z kolei - do Chalcedonu ju w roku 451. Jego uchway, zgodnie z wol nowych wadcw Konstantynopola i biskupa Rzymu, potpiy zarwno monofizytyzm, jak i nestorianizm, ktry naucza, e byy dwie oddzielne osoby we wcielonym Chrystusie. Nowo zdefiniowany dogmat gosi, e Chrystus mia dwie doskonae natury, nierozczne wprawdzie, ale te i nie przemieszane. Te jednak uchway nie zostay przyjte przez chrzecijan Egiptu i Syrii, ktrzy w znacznym stopniu pozostali wierni doktrynie monofizytyzmu. Ten rozdzia religijny sta si wanym czynnikiem ksztatowania si poczucia odrbnoci tamtych krain wschodnich, co z kolei wywaro wielki wpyw na bieg spraw politycznych Bizancjum w nastpnych wiekach. Nowy rzd Konstantynopola i biskup Rzymu dziaali zgodnie podczas obrad soboru, potpiajc herezj monofizytyzmu. Zapada tam jednak uchwaa - jest to sawny kanon 28 - ktra godzia w interesy rzymskie i staa si przedmiotem protestw wysannikw papiea na sobr, tym bardziej e przegosowano j pod ich nieobecno. Gosia ona, e patriarcha Konstantynopola, czyli Nowego Rzymu, jest cakowicie rwny pod wzgldem swych praw biskupowi Rzymu Pierwszego; ten ostatni ma wycznie prymat honorowy. Uchwalajc w kanon powoywano si na odpowiedni uchwa drugiego soboru powszechnego, jaki odby si w Konstantynopolu w roku 381. Sprawa ta miaa odegra ogromn rol we wzajemnym stosunku kociow wschodnich i zachodnich, doprowadzajc wreszcie do zupenego rozamu, do sawnej i wci trwajcej schizmy. Cesarzowa Pulcheria zmara w dwa lata po soborze chalcedoskim, ktry w znacznym stopniu zawdzicza jej swe zwoanie i taki, a nie inny przebieg. W testamencie zapisaa osobisty majtek dla ubogich. Ufundowaa te w stolicy nad Bosforem kocioy. Jej m przey j prawie dokadnie o trzy i p roku, kontynuujc polityk pokoju, stabilizacji i dobrej gospodarki. Zmar pod koniec stycznia roku 457, pozostawiajc skarbiec peen zota - i nikogo, kto mgby uchodzi za nastpc.

IV

LEON I

---oOo---

(LEO)
Urodzony w 401 roku. Zmar 18 stycznia 475 roku. Panowa od 7 lutego 457 roku do mierci.

cesarz Marcjan zmar w drugiej poowie stycznia roku 457, faktycznym panem imperium wschodniego sta si Aspar, majcy w swym rku armi i ogromne wpywy. W gruncie rzeczy mgby sam przywdzia purpur, kt bowiem omieliby si sprzeciwi mu otwarcie? Moe nawet senat czyni mu jakie propozycje. Aspar wszake musia si liczy z opini spoeczn. By przecie, jak wskazuje samo jego imi, czowiekiem obcego pochodzenia; wywodzi si z iraskiego ludu Alanw, pod wzgldem za religijnym nalea do arian, w przeciwiestwie do wikszoci mieszkacw stolicy, opowiadajcych si za ortodoksj. Tote obra drog, jak sdzi, bezpieczniejsz. Postpi tak samo jak przed siedmiu laty, kiedy to po bezpotomnej mierci Teodozjusza II osadzi na tronie swego zaufanego oficera Marcjana. Co prawda wtedy mona byo powoywa si na rzekom ostatni wol umierajcego cesarza oraz legitymowa Marcjanowe prawo do purpury, enic go z Pulcheri, siostr Teodozjusza. Obecnie takie moliwoci nie istniay. Co gorsza, roszczenia do dziedzictwa politycznego po Marcjanie mg wysun jego zi, mody Antemiusz. Pochodzi ze znakomitej rodziny senatorskiej, a zmary

Gdy

niewtpliwie upatrzy go na nastpc, dajc mu wysokie dowdztwo, konsulat i tytu patrycjusza. Aspar wszake czu si na tyle silny, e usun na bok wszystkie wtpliwoci i dokona wyboru nie szukajc adnych pretekstw. Na jego rozkaz przyby pospiesznie do Konstantynopola Leon, dowdca garnizonu w Selymbrii, miasteczku pooonym o dzie drogi od stolicy. Mia lat 56. Przyszed na wiat w Tracji, w domu ubogim, a jego przodkowie wywodzili si podobno z plemienia Besw. Suy w wojsku, zwiza si z Asparem, doszed do rangi trybuna. Mia ju on Weryn i crk Ariadn. Wybierajc wanie jego spord wielu innych moliwych kandydatw Aspar kierowa si na pewno tymi samymi wzgldami, ktre poprzednio zadecydoway o wysuniciu przeze Marcjana. Uwaa, e Leon jest czowiekiem lojalnym, rozsdnym, dowiadczonym w sprawach wojska, a brak wysokich koligacji rodzinnych, osobistego znaczenia i duego majtku wiza go z tym, ktremu zawdzicza wszystko. 7 lutego Leon stan przed frontem onierzy w stolicy i zosta obwoany cesarzem. Senat posusznie potwierdzi wol wojska. Potem odbya si ceremonia, ktra w peni zasuguje na miano historycznej. Ona to bowiem staa si rdem i wzorem wszystkich innych podobnego typu, jakie powtarzay si w naszym krgu kulturowym przez tyle wiekw i a po nasze czasy, symbolizujc przejcie wadzy najwyszej w kadym kraju przez nowego monarch. Patriarcha Anatoliusz woy w kociele katedralnym diadem na gow Leona. Po raz pierwszy w dziejach cesarstwa dokonaa si w ten sposb i w tym momencie sakralizacja aktu dotychczas zupenie wieckiego. Poprzednio wystarczaa aklamacja przez wojsko, senat i lud, sam za akt ogranicza si do przywdziania purpurowego paszcza i naoenia osobie wybranej diademu przez kogo z obecnych. Od czasw Juliana Apostaty istnia te obyczaj podnoszenia nowego wadcy na tarczy onierskiej. Poprzednik Leona Marcjan przywdzia wprawdzie diadem w kociele, ale patriarcha by tylko wiadkiem, nie wspuczestnikiem aktu. Tak wic mona stwierdzi, e Leon to pierwszy cesarz kocielnie koronowany, a wic te pierwszy, ktry mgby rzec o sobie zgodnie z tak powszechn pniej formu, i panuje Dei gratia, z aski boej. Okaza si te wiernym poplecznikiem ortodoksji kocielnej. Wsparcie to byo wielce podane, wci bowiem dochodzio do sporw i krwawych walk pomidzy chrzecijanami. Ju w pierwszych miesicach nowego panowania monofizyci, przewaajcy w egipskiej Aleksandrii, zabili podczas wit wielkanocnych w jednym z kociow katolickiego biskupa i jego zwolennikw. Nowy za biskup miasta, Tymoteusz, przychylny monofizytom, potpi uchway soboru chalcedoskiego z roku 451 i zada zwoania nowego soboru. Jednake sprzeciwia si temu wikszo biskupw, wnoszc rwnoczenie o ukaranie Tymoteusza. Sprawa cigna si dugo i Tymoteusz poszed na wygnanie dopiero w roku 460. Sprawc owej zwoki by zapewne porednio Aspar, ktry przy wszystkich okazjach osania nieortodoksw. Ta rnica zda w sprawach polityki wobec Kocioa stanowia niewtpliwie jedn z przyczyn rozamu pomidzy

cesarzem a niemal wszechwadnym wodzem. Rozam w rycho si objawi i szybko pogbia. Zachoway si ustawy Leona, godzce w heretykw i potwierdzajce powag oraz przywileje Kocioa i kleru. Jedna z nich zasuguje na szczegln uwag, przyczynia si bowiem do wprowadzenia na dugie wieki pewnej zasady obyczajowej. Zakazano mianowicie, i to pod surowymi karami, odbywania jakichkolwiek czynnoci urzdowych w dniach wit oraz urzdzania igrzysk i przedstawie teatralnych - i to nawet jeliby w w dzie witeczny przypadaa rocznica urodzin cesarza. Jest to znamienny przykad i dowd, jak gruntowna zmiana dokonaa si w rozumieniu sposobu oddawania czci religijnej. Wyznawcy dawnych bogw witowali w radoci i weselu, ogldajc popisy sprawnoci podczas igrzysk, podziwiajc pikno utworw muzycznych, poetyckich, teatralnych. Chrzecijanie natomiast byli przekonani, e ich Bg pragnie tylko skupienia, wychwalajcych go modw, co za od tego odwodzi, jest grzeszne i zbyteczne. Jednake wyznawcy dawnych bogw wci istnieli i dziaali, niekiedy jawnie. Trwao nauczanie filozofii w duchu pogaskim w ateskiej Akademii, zaoonej niegdy przez Platona. Na jej czele sta Proklos, arliwy czciciel bogw, autor licznych dzie oryginalnych i komentarzy do pism Platona; pisa je, doszukujc si wszdzie treci gbszych, tajemnych, mistycznych. By ostatnim greckim mylicielem usiujcym obj i systematycznie przedstawi rne obszary filozofii. Ale w tyche samych Atenach Partenon na Akropolu, przez wieki witynia Ateny Dziewicy, sta si ju chrzecijaskim kocioem Najwitszej Marii Panny. Ma to swoj wymow symboliczn i stanowi interesujcy przyczynek do historii ksztatowania si i trwania poj oraz kultw religijnych. A z drugiej strony mimo wszelkich antypogaskich ustaw oraz nawet przeladowa jawni i ukryci wyznawcy bogw wci znajdowali si nawet na dworze i niekiedy dochodzili do wysokich godnoci. Gdy Leon wstpowa na tron, imperium zachodnie nie miao cesarza, i to od kilku miesicy, albowiem wdz Rycymer zmusi tam Awitusa do zoenia purpury ju w padzierniku roku 456. Tote Leon, podobnie jak przed nim Marcjan u schyku swego panowania, sta si niemal automatycznie gow caego cesarstwa. Aby zaznaczy, e tak jest istotnie i e naprawd uwaa si za wadc znowu zjednoczonego imperium, ogosi ju pod koniec lutego roku 451, a wic zaledwie w trzy tygodnie po koronacji, dwie wane nominacje dotyczce dostojnikw w prowincjach zachodnich: Rycymer otrzyma tytu patrycjusza, Majorian za zosta naczelnikiem wojsk. Mieli oni sta na czele tamtych krain w imieniu cesarza rezydujcego w Konstantynopolu. Ale faktyczna odrbno Zachodu trwaa ponad p wieku, fikcji nie dao si utrzyma. Tote ju w miesic pniej, 1 kwietnia roku 457, Majorian zosta obwoany w Rawennie cezarem za zgod Leona, ktry wszake nie udzieli aprobaty, gdy pniej tene Majorian przybra tytu augusta i uzna si za rwnego rang cesarzowi Wschodu. Leon po prostu fakt ten zignorowa. A w cztery lata pniej nie przyj do wiadomoci, e

cesarzem Zachodu obwoano Libiusza Sewera. Po jego mierci w roku 465 sta si znowu formalnie jedyn gow caego imperium i by ni przez prawie dwa lata. Jednake wiosn roku 467 dokona posunicia pozornie dziwnego: oto sam, z wasnej woli, osadzi na tronie zachodnim Antemiusza, a wic powoa wspwadc. By to ten sam Antemiusz, ktry poprzednio jako zi cesarza Marcjana uchodzi w opinii wielu za bardziej uprawnionego do przejcia po nim purpury ni Leon. Czyby wic po dziesiciu latach cesarz uzna za wskazane jednak wynagrodzi czowieka, ktremu zabra tron w Konstantynopolu? Powody byy inne, mniej szlachetne, ale usprawiedliwione politycznie. Oto Leon zdecydowa si na wszczcie wojny z Wandalami i potrzebowa kogo, kto podczas wojny kierowaby sprawami Zachodu, a jednoczenie by zwizany ywotnie ze Wschodem - rodem, interesami majtkowymi i rodzinnymi, a take samym przywdzianiem purpury z aski Konstantynopola. Antemiusz spenia wszystkie te warunki. Stosunki z Wandalami ukaday si rnie. Za swj pierwszy obowizek cesarz uzna uwolnienie pa z domu panujcego, pojmanych w Rzymie w roku 455 i przewiezionych do Afryki. Uzyska to dopiero w roku 462, kiedy cesarzowa Eudoksja i jej crka Placydia mogy wyjecha do Konstantynopola, natomiast crka druga, Eudokia, musiaa pozosta na dworze wandalskim jako ona krlewicza Huneryka. Niezalenie jednak od tych zabiegw dyplomatycznych i wszelkich ukadw Leon jako reprezentant interesw imperium nie mg rezygnowa z Afryki, tak wanej dla zaopatrzenia Italii w zboe. Zreszt Wandalowie rwnie nie pragnli prawdziwego pokoju i najedali nawet wybrzea Grecji. Leon przygotowa si starannie do wojny, nie szczdzc pienidzy. Skarbiec jego znajdowa si w sytuacji o tyle korzystnej, e nie musiano ju paci Hunom haraczu, ale i tak imperium wschodnie odczuwao jeszcze przez wiele lat ciar wczesnych zbroje. W roku 468 korpus pod wodz Herakliusza wyruszy z Egiptu i zaj szybko Trypolitani, czyli wybrzea dzisiejszej Libii. Jednoczenie rozpoczto dziaania na zachodzie. Wojska Antemiusza pod wodz Marcellinusa wypary Wandali z Sardynii, potna za flota bizantyjska, na czele ktrej sta Bazyliskus, szwagier cesarza Leona, pokonaa eskadry okrtw wandalskich i stana na kotwicy w pobliu Kartaginy. Los Genzeryka zdawa si przypiecztowany. Tote Bazyliskus, pewny zwycistwa i swej miadcej przewagi, zgodzi si na piciodniowy rozejm. Krl wykorzysta to dla przygotowania podstpnego ataku. Korzystajc z pomylnego wiatru zdoa podprowadzi ku flocie wroga ponce okrty i wznieci poar, ktry zniszczy du jej cz. Wyprawa wic zakoczya si sromotn, niespodziewan klsk. Bazyliskus zdoa si uratowa, ale w Konstantynopolu musia szuka schronienia w kociele witej Zofii, powszechnie bowiem oskarano go o zdrad, cho zapewne zawini tylko przez niedostwo. Ostatecznie jednak zosta uaskawiony dziki wstawiennictwu cesarzowej. Natomiast

prawdziwie zasuony wdz zachodniorzymski, Marcellinus, zgin zamordowany zdradziecko na Sycylii. W tej sytuacji Leon musia zawrze pokj z Wandalami. Odzyskali oni Trypolitani i Sardyni, a potem zdoali zaj take Sycyli. Caa owa wojna - zarwno jej rozpoczcie, jak i ostateczne zawarcie haniebnego pokoju - wizaa si cile z wewntrznymi rozgrywkami politycznymi w cesarstwie wschodnim. Chodzio gwnie o Aspara. By on zdecydowanym przeciwnikiem tej wojny - i nie bez racji, jak pokaza przebieg wyprawy; nikt bowiem poza nim nie docenia wojskowych talentw Genzeryka. W opinii wszake ogu Aspar uchodzi po prostu za przyjaciela Germanw. W roku 466 Leonowi udao si osabi jego pozycj. Dopomg mu w tym ksi Izauryjczykw (Izaurw), ludu zamieszkaego u poudniowych wybrzey Azji Mniejszej. Przyby on do stolicy z dokumentami wiadczcymi rzekomo, e syn Aspara Ardabur, dowdca wojsk u granicy wschodniej, prowadzi zdradzieckie knowania z krlem Persw. Ardabur straci stanowisko, natomiast ksi otrzyma dowdztwo stray przybocznej cesarza oraz rk jego starszej crki Ariadny; zmieni te swe rodzinne imi na Zenon i pod nim wszed do historii. Wanie ta zmiana w ukadzie si wewntrz pastwa pozwolia Leonowi przygotowa wypraw przeciw Wandalom. Ale z kolei jej aosny fina by politycznym triumfem Aspara. W walce z Zenonem nie przebiera on w rodkach. Gdy ten przepdza z Tracji bandy Hunw, nasa na niego swoich ludzi i ksi ledwie uszed z yciem; opuci dwr i obj dowdztwo wojsk na wschodzie. W roku 470 Leon pod naciskiem Aspara nada jego synowi Patrycemu (Patricius) tytu cezara, a wic wskaza, e on bdzie nastpc tronu. Tak wic diadem i cesarska purpura znalazy si ju niemal w rku iraskiej rodziny. Ale nominacja ta wywoaa gwatowny opr katolikw w stolicy, Patrycy bowiem by, jak i jego ojciec, arianinem. Aspar wic przyrzek, e w stosownym czasie syn przyjmie katolicyzm. I wreszcie lub Patrycego z modsz crk cesarza, Leoncj, uwieczy jego zabiegi: by skoligacony z panujcym rodem. Lecz wrogowie Aspara nie zoyli broni. W roku 471 doszo w stolicy do rozruchw. Aby uspokoi ludno, wdz przenis si na drug stron cieniny Bosfor, do Chalcedonu. Cesarz wszake zaprosi go do paacu na uczt pojednawcz, porczajc pene bezpieczestwo. Aspar przyby wraz z dwoma synami, Ardaburem i Patrycym. W pewnym momencie ludzie Leona niespodziewanie wtargnli na sal biesiadn; Aspar i Ardabur zginli, Patrycy zosta ciko ranny. Z rodziny uratowa si tylko syn najmodszy, Hermenaryk, nie byo go bowiem w stolicy; pniej otoczy go opiek miertelny wrg ojca - Zenon. Ta zbrodnia przyniosa Leonowi przydomek Makelles, czyli Rzenik, a w istocie tylko pogorszya jego sytuacj. Spowinowacony z Asparem przywdca ludu Ostrogotw znad Dunaju przez dwa lata bezkarnie pustoszy Tracj i zagraa samej stolicy, ktrej ludno rwnie si burzya z nienawici do wszechwadnego obecnie Zenona i jego Izauryjczykw. W roku 473 cesarz musia zawrze pokj z Ostrogotami. Ich wdz

otrzyma tytu naczelnika wojsk rzymskich, jego ludzie mogli osiedla si w Tracji, a jako sprzymierzecy dostawali corocznie ogromne pienidze. Powrci rwnie do swoich mody Teodoryk z krlewskiego ostrogockiego rodu Amalw, przebywajcy w Konstantynopolu jako zakadnik od lat dziesiciu; to on zasyn pniej w historii jako Teodoryk Wielki. Tymczasem cesarz przekroczy ju dobrze lat 70 i naleao myle o jego nastpcy. Zenon pragn purpury, by jednak obcy i powszechnie znienawidzony, nie mniej ni poprzednio Aspar. Leon wic mianowa cezarem szecioletniego syna jego i Ariadny, a noszcego imi dziada; by to Leon II. Nieco pniej chopiec otrzyma te tytu augusta. W kilka miesicy po tych nominacjach, 18 stycznia roku 474, Leon zmar. Pniejsi historycy bizantyjscy dawali mu czsto przydomek Wielkiego.

LEON II, ZENON, BAZYLISKUS

---oOo---

(LEO)
Urodzony w roku 467. Zmar w listopadzie 474 roku. Panowa wraz z dziadkiem Leonem I od padziernika 473 roku, a po jego mierci od 18 stycznia do 9 lutego 474 roku sam, nastpnie za a do swej mierci wraz z ojcem Zenonem. ---oOo---

(FLAVIUS ZENO)
Urodzony nieco przed 430 rokiem. Zmar 9 kwietnia 491 roku. Panowa od 9 lutego 474 roku do listopada tego roku wraz z synem Leonem, a potem - z przerw od stycznia 475 roku do lata 476 roku sam a do swej mierci. ---oOo---

(FLAVIUS BASILISCUS)
Urodzony okoo roku 430. Zmar w lecie roku 476. Panowa wraz z maoletnim synem Markiem od stycznia 475 roku do lata 476 roku.

Przejcie wadzy po zgonie Leona I przez jego siedmioletniego wnuka

Leona II odbyo si spokojnie i bez adnych wstrzsw. Stao si tak dlatego, e chopiec formalnie by wspwadc dziada i penoprawnym cesarzem ju od kilku miesicy. Oczywicie faktyczne rzdy sprawowa w imieniu dziecka jego ojciec Zenon, piastujcy od lat najwysze godnoci pastwowe, patrycjusz, naczelny dowdca wojsk, a nade wszystko zi Leona I jako m jego crki Ariadny. Zenon by znienawidzony przez ludno Konstantynopola, nalea bowiem do ludu Izaurw z poudniowej Azji Mniejszej, osawionych

rozbjnikw. Jego pdzicy rodacy, ktrych cign jako swych onierzy do stolicy, na pewno nie przyczynili si do osabienia tej reputacji. Wszystko to jednak nie przeszkodzio temu, e 9 lutego roku 474, a wic zaledwie po trzech tygodniach panowania maego imperatora, dokonaa si na stadionie miejskim przedziwna, moe nawet nieco humorystyczna ceremonia. Oto siedmioletni chopczyk w purpurowym paszczu uroczycie woy diadem na gow swego ojca, czynic go augustem! Cesarzowa wdowa Weryna bya wic odtd jednoczenie babk jednego, a teciow drugiego panujcego. Przez dziesi miesicy, to jest a do mierci chopca, Leona II, w listopadzie tego roku cesarstwo wschodnie pozostawao formalnie pod rzdami dwch rwnorzdnych godnoci wadcw. A cay w rok peen by zagroe u granic. W Syrii odpierano koczownikw arabskich, nad dolnym Dunajem resztki hord Hunw, ziemie za Tracji najedali Ostrogoci pod wodz Teodoryka, zwanego Strabonem. Pokona on i wzi do niewoli dowdc tamtejszych wojsk, Herakliusza. Wypuci go wprawdzie po otrzymaniu okupu, ale Herakliusz zgin w drodze powrotnej do stolicy, zamordowany przez ludzi niewtpliwie nasanych, Ostrogoci bowiem nienawidzili go z powodu okruciestw, jakich si dopuszcza. A Teodoryk Strabon nosi oficjalnie tytu naczelnika czyli jakby generaa - wojsk rzymskich, nadany przez Leona I. Dla powstrzymania ostrogockich zapdw wyprawiono do Tracji Illusa. By przyjacielem Zenona i rwnie pochodzi z Izaurii. Odnis pewne sukcesy w walkach. Niebezpieczni stali si nawet Wandalowie Genzeryka. Cho siedzieli daleko za morzem, w Kartaginie, dokonywali miaych wypadw a na zachodnie wybrzea Grecji. Z tego to powodu wysano do Kartaginy senatora Sewera, powszechnie powaanego z racji rozumu politycznego i rzetelnoci. Otrzyma tu przed wyjazdem tytu patrycjusza; miao to przyda mu jeszcze autorytetu w oczach Genzeryka. Sewer rzeczywicie zaimponowa krlowi Wandalw sw postaw, a prowadzi rokowania umiejtnie. Zawarto pokj, co prawda gwnie kosztem cesarstwa zachodniego. Uznano mianowicie wszystkie terytorialne nabytki Wandalw, oni natomiast zobowizali si nie najeda krain Wschodu, wypuci jecw z tamtych prowincji, czciowo nawet bez okupu, a take pozwoli katolikom w swych wociach na pewne swobody religijne. Pokj ten jest wany, mia bowiem obowizywa dugo, prawie szedziesit lat, to jest a do czasw Justyniana. Naga mier Leona II w jesieni roku 474 pocigna za sob wane wydarzenia polityczne, cho faktycznie nie znaczy on nic za ycia, by tylko lalk ubieran w strj ceremonialny. Obecnie jego ojciec i wspwadca Zenon sta si formalnie wadc jedynym. Ale wanie to wyzwolio wrogie Izauryjczykom siy. Inicjatywa knowa i dziaa przeciw Zenonowi wysza od cesarzowej Weryny, kobiety ambitnej i dnej wadzy, a majcej te swoje, bardzo osobiste cele i plany. Wizay si one, jak twierdzono powszechnie, z jej umiowanym,

dawnym naczelnikiem urzdw paacowych, imieniem Patrycjusz. Ot Weryna pragna osadzi go na tronie, polubi - i znowu by pierwsz pani w imperium, a nie tylko wdow po cesarzu i babk zmarego cesarzyka, ustpujc miejsca wasnej crce Ariadnie, onie Zenona. Aby tego dokona, naleao obali tego ostatniego. Wesza wic Weryna w tajne porozumienie ze swym bratem Bazyliskusem (Grecy zwali go Bazyliskosem). Przed kilku laty, w roku 468, skompromitowa si on straszliwie, dowodzc bowiem wypraw przeciw Wandalom da si zwie Genzerykowi i straci u brzegw Afryki prawie ca flot. Oskarony o zdrad, cho zawini chyba tylko nieudolnoci, szuka po powrocie schronienia w kociele witej Zofii, a ostatecznie zosta uaskawiony tylko dziki wstawiennictwu Weryny. Otrzyma pniej dowdztwo w Tracji. Z kolei Bazyliskus wcign do spisku Illusa, a wic rodaka i przyjaciela Zenona. Trudno dociec, dlaczego postanowi on w tym momencie zdradzi cesarza. Moe zdawa sobie spraw, jak bardzo jest znienawidzony, wola wic porzuci go zawczasu i przej do obozu przeciwnego, aby zachowa pozycj i ycie? Doczy do spisku take Armatus, siostrzeniec Weryny i Bazyliskusa, wwczas naczelny dowdca wojsk w Tracji, gdzie popisywa si okruciestwem: pojmanym buntownikom i przestpcom kaza odrbywa rce. Uczestnikiem tajnego porozumienia zosta nawet ostrogocki wdz Teodoryk Strabon - raz wrg, raz sprzymierzeniec cesarstwa, w zalenoci od tego, co odpowiadao jego interesom i jak si ukaday jego stosunki z wadcami i dowdcami tamtej strony. Natomiast inny odam Ostrogotw, na ktrego czele sta dwudziestokilkuletni Teodoryk z krlewskiego rodu Amalw, zachowa w tym okresie neutralno i spokj, osiad za nad obecnymi bugarskimi brzegami Dunaju, koo miejscowoci Novae. Teodoryk w mia przej do historii po zdobyciu Italii, co stao si mniej wicej w wier wieku pniej, z przydomkiem Wielki. Weryna majc po swej stronie dowdcw si zbrojnych w krainach najbliszych stolicy i wiedzc, jak nienawici do Izauryjczykw zionie lud Konstantynopola, uczynia krok nastpny. Nie byo nim jednak otwarte wystpienie do walki z Zenonem. Cesarzowa postpia przezorniej, unikajc rozlewu krwi i zarazem pozostawiajc sobie furtk do ratunku, gdyby sprawy mimo wszystko przybray obrt niepomylny dla niej i dla spiskowcw. Oto potajemnie sama powiadomia Zenona, e istnieje spisek dowdcw i e grozi mu miertelne niebezpieczestwo, nie ma bowiem pod rk silnych i wiernych zastpw, a w razie oblenia nie moe liczy na choby tylko neutralno mieszkacw stolicy. Cesarz natychmiast zorientowa si w powadze sytuacji. Zrozumia, e nie moe nawet myle o bronieniu si w murach miasta, ktrego ludno poparaby atakujcych z zewntrz. Byo te wysoce wtpliwe, czy przyszaby pomoc z dalszych prowincji. Zenon postanowi ratowa si ucieczk. 9 stycznia roku 475 pospiesznie

opuci Konstantynopol zabierajc skarb i ludzi ze swego otoczenia. Uda si do rodzinnej Izaurii, nie rezygnujc jednak z tytuu cesarza. Opuszcza stolic tak szybko i potajemnie, e nie by w stanie powiadomi wszystkich osiadych w niej Izauryjczykw. Ci stali si natychmiast ofiar ywioowej nienawici mieszkacw, bestialsko masakrowani. Tak wic dziki grze politycznej Weryny usunito cesarza bez walki, bez wycignicia miecza. Jednake triumf jej okaza si zudny i krtkotrway, z kolei bowiem j sam wyprowadzi w pole rodzony brat Bazyliskus. Doszed on do wniosku, e nie ma adnej potrzeby, by to Patrycjusz przywdziewa purpur, skoro on sam jest jej godzien. Senat oczywicie poszed za jego wol. Bazyliskus koronowa si na cesarza z pewnoci jeszcze w styczniu roku 475. Wnet potem ogosi august swoj on Zenonid, maoletniego za syna Marka najpierw cezarem, a pniej augustem. Rzecz prosta, sta si przedmiotem nienawici swej siostry Weryny, ktrej w istocie zawdzicza wszystko. Obawiajc si jej wpyww i intryg, rozkaza rycho umierci Patrycjusza, dopiero co pretendenta do tronu. Cay wic plan Weryny nie tylko run w gruzach, ale wrcz obrci si przeciw niej samej i jej ukochanemu. Rozwcieczona cesarzowa pragna ze wszystkich si wzi pomst. Rozpocza knu nowe intrygi, tym razem po to, aby z powrotem osadzi na tronie Zenona. Zostay one wykryte - a moe tylko podejrzewano, e takie s tajne plany? - i Weryna na pewno przypaciaby to yciem, gdyby nie wstawiennictwo jej siostrzeca Armatusa. Ten stosunkowo mody czowiek, chtnie paradujcy po miecie w piknych strojach - pozowa na Achillesa, ale uznawano go raczej za Parysa - uchodzi za okrutnika, pyszaka i tchrza. By, jak gosia dworska plotka, kochankiem cesarzowej Zenonidy i jej to zawdzicza przyznane mu najwysze tytuy wojskowe oraz urzd konsula na rok 476. Jednake owa kariera Armatusa wywoaa z kolei gniew ostrogockiego wodza Teodoryka Strabona, ktry wprawdzie otrzyma od nowego cesarza potwierdzenie swych godnoci wojskowych, nienawidzi jednak Armatusa z powodw osobistych, jego wic wywyszenie odczuwa jako obraz i krzywd. Wnet po koronacji Bazyliskus wyprawi Illusa i jego brata Trokundusa do Izaurii, aby tam rozprawili si z Zenonem. Zdoali wprawdzie pojma brata obalonego cesarza, Longina, on sam jednak broni si skutecznie w niedostpnej twierdzy grskiej. A tymczasem Illus zacz otrzymywa niepokojce wieci ze stolicy. Dochodziy do nawet listy od wysokich dostojnikw z wezwaniami, by zamiast zwalcza Zenona wszed z nim w ukady i doprowadzi do przywrcenia jego wadztwa. W Konstantynopolu bowiem nastroje ludnoci ulegy zupenej zmianie. Obecnie powszechnie sawiono rzdy Zenona i jego Izauryjczykw, potpiano za Bazyliskusa. Zasadnicze powody - prcz oczywicie wci powtarzajcej si w historii nieodpowiedzialnoci emocji i nastrojw

tumw - byy dwa: polityka finansowa i religijna nowego wadcy. Ta pierwsza - jeli mona w ogle mwi w tym wypadku o polityce sprowadzaa si do niesychanych zdzierstw, jakie popeniali niektrzy nowi urzdnicy. Pragnli wzbogaci si za wszelk cen i jak najrychlej, widocznie bowiem sami niezbyt wierzyli w trwao obecnego panowania. Jeli chodzi o spraw drug, religijn, to Bazyliskus i jego ona opowiedzieli si po stronie herezji monofizytw. Gosia ona, przypomnijmy, e Chrystus mia po wcieleniu tylko jedn natur, a mianowicie bosk. Herezja, cho potpiona uchwaami soboru powszechnego, jaki zebra si w roku 451 w Chalcedonie, wci przewaaa wrd chrzecijan Egiptu i Syrii. Tymoteusz i Piotr, biskupi przewodzcy monofizytom w Aleksandrii i Antiochii, mogli obecnie powrci do swych siedzib, z ktrych zostali poprzednio usunici. Tymoteusz przyjecha nawet do stolicy i zdoa wyjedna u cesarza, by biskupstwa azjatyckie wyjto spod zwierzchnoci patriarchy Konstantynopola. By nim wwczas Akacjusz. Zaprotestowa on przeciw temu uszczupleniu swych praw, przywdziewajc aobne szaty i kac wystawia w kociele witej Zofii czarne chorgwie. Wkrtce potem Bazyliskus uczyni dalszy, i to decydujcy krok w kwestii monofizytyzmu, wydajc list oklny - czyli encyklik wymierzony w uchway chalcedoskie. Wywoao to rozruchy w stolicy, mnisi chwycili za bro. Wanie wiadomo o tych wydarzeniach skonia Illusa do nagej zmiany frontu. Przeszed on na stron Zenona, ktrego mia zwalcza. Obaj na czele swych poczonych wojsk rozpoczli marsz przez kraje Azji Mniejszej ku stolicy. Przeraony tym Bazyliskus natychmiast rozesa now encyklik, w ktrej znosi i odwoywa wszystkie postanowienia swego listu poprzedniego, a przywraca wano uchwaom chalcedoskim. Bya to wic - i tak j nazwano - antyencyklika. Ale posunicie to nie miao ju adnego znaczenia wobec rozptania si namitnoci religijnych, umiejtnie podsycanych przez kler stolicy. Ogromne wraenie wywoa te gwatowny poar, ktry strawi wiele domw i paacw. Wtedy to spona wspaniaa biblioteka, zaoona przed przeszo stu laty przez Juliana Apostat, a liczca 120.000 ksiek. W paacu za, zwanym Lausos, ofiar ognia pady bezcenne dziea sztuki greckiej, cignite tam z wielu miejscowoci, jak posg Afrodyty z Knidos, Ateny z Lindos, Hery z Samos. W powszechnym odczuciu uwaano w poar za z przepowiedni dla panujcego. On za zebra wszystkie wojska, jakimi dysponowa w Tracji i w samej stolicy. Postawi na ich czele swego siostrzeca Armatusa i wyprawi je przeciw Zenonowi. Ale nawet Armatus nie wierzy ju w zwycistwo. Wszed w tajne ukady z Zenonem. Otrzyma przyrzeczenie, e zostanie doywotnio naczelnym wodzem si zbrojnych, jego za syn noszcy imi wuja, a wic Bazyliskus - dostanie tytu cezara. Na mocy tego porozumienia otworzy Izauryjczykom woln drog do stolicy. Cesarz wszed w jej mury nie napotykajc oporu w sierpniu roku 476.

Bazyliskus i jego rodzina schronili si w kociele witej Zofii. Pozornie darowano im ycie i zesano wszystkich do maej miejscowoci w Kapadocji. Tam zostali wrzuceni do wyschej cysterny, gdzie skonali z godu i pragnienia. Zenon ponownie obj panowanie. Miao ono trwa jeszcze lat pitnacie.

ZENON
W tyme samym roku 476, w ktrym Zenon powrci do stolicy, by panowa po usuniciu Bazyliskusa jako cesarz jedyny, przestao istnie cesarstwo rzymskie na Zachodzie. By to wszake fakt, z ktrego znaczenia w dziejach nikt wwczas nie zdawa sobie sprawy, nikt go nawet nie zauway. Pocztki wadztwa Zenona upyway wzgldnie spokojnie, w paacu jednak toczya si bezwzgldna i podstpna, prawdziwie bizantyjska walka o wpywy. Prowadzi j z jednej strony Illus, krajan cesarza, bo te Izauryjczyk, piastujcy najwysze godnoci, z drugiej za stay Weryna i Ariadna, teciowa i ona Zenona. On sam zachowywa pozorn lojalno wobec czowieka, ktremu gwnie zawdzicza odzyskanie tronu. Wci zreszt potrzebowa jego wsparcia, Illus bowiem by wodzem i mem stanu niewtpliwie wybitnych zdolnoci i duej energii. Jeszcze w roku 477, podobno skutkiem namw wanie Illusa, cesarz rozkaza zgadzi Armatusa, siostrzeca swojej ony. A przecie ten tak niedawno rwnie bardzo mu pomg, odstpujc w krytycznym momencie od Bazyliskusa! W nagrod za t zdrad Armatus zada wtedy dla siebie godnoci naczelnika wojsk doywotnio, dla swego za syna tytuu cezara, co by oznaczao, e to on odziedziczy tron po Zenonie. Cesarz przysta na to i przyrzeczenia dotrzyma, Armatus bowiem do ostatniej chwili piastowa upragnion godno; a porozumienie przecie nie przewidywao, jak dugo ma y jej nosiciel! Illus mg istotnie nalega na usunicie Armatusa, byby on bowiem jego rywalem na dworze. Zabi go wasn rk Onulfus, rodzony brat Odoakra; tego samego, ktry dopiero co, bo w roku 476, zoy z tronu maego Romulusa Augustulusa i odtd wada Itali jako krl niby to w imieniu Zenona. Losy braci uoyy si znamiennie dla owych czasw. Gdy rozpado si ogromne pastwo Hunw, w ktrym ich ojciec Edekon piastowa u boku Attyli najwysze godnoci, Odoaker powdrowa na zachd, Onulfus za trafi do Konstantynopola. Obaj byli rycerzami fortuny, obaj szukali jako najemnicy swego miejsca w wiecie chaosu. Onulfus y pocztkowo w biedzie; dopiero Armatus pomg mu w karierze wojskowej. Doszed do tytuu komesa, zosta naczelnikiem wojsk w Ilirii - i w stosownej chwili zwrci si przeciw swemu dobroczycy. Natomiast syn Armatusa unikn mierci tylko dziki wstawiennictwu cesarzowej Ariadny. Zosta pozbawiony tytuu cezara, ale za to

wywicony pod przymusem na ksidza. W ten sposb czsto pozbywano si wwczas osb politycznie niewygodnych, kler bowiem mg zajmowa si tylko sprawami kocielnymi. Mogoby to wiadczy o pewnym zagodzeniu obyczajw, ale z tym w innych wypadkach bywao rnie. Pewne wydarzenie w roku 477 pokazao, jak przesycona intrygami i zbrodniczoci bya atmosfera dworu. Jeden ze sucych Zenona usiowa dokona zamachu na ycie Illusa. Zosta schwytany; cesarz odda go natychmiast w rce niedoszej ofiary. Co wicej, aby odsun od siebie wszelkie podejrzenia, obsypa Illusa najwyszymi godnociami, mianujc go patrycjuszem i czynic konsulem na rok 478. To za jeszcze umocnio przekonanie, e wanie on sta za prb zabjstwa. W roku nastpnym doszo do nowej prby zamachu. Tym razem chcia zabi Illusa barbarzyski najemnik. Uwiziony zezna, e opaci go prefekt stolicy Epinik. By on zwizany z cesarzow Weryn, jej bowiem zawdzicza sw karier. Zdjty ze swego urzdu zosta wydany Illusowi, ktry wysa go do jednej z twierdz w swej rodzinnej Izaurii. W kilka miesicy pniej Illus sam si uda do tej krainy. Wzi udzia w pogrzebie brata, ale spotka si te z Epinikiem i uzyska ode zeznanie, e waciw sprawczyni zamachu bya Weryna. Czy Epinik mwi prawd, czy te kama zastraszony lub przekupiony? Tego nikt nie by w stanie stwierdzi. Illus za wyzyska to zeznanie dla swych celw politycznych. Przedua pobyt w Izaurii, a tymczasem Zenon nalega, by powraca jak najspieszniej. Stolicy grozi najazd Ostrogotw pod wodz Teodoryka Strabona, a mury jej zostay nadwerone skutkiem trzsienia ziemi. Cesarz, ktry nigdy nie celowa w talentach wojskowych, gosi wprawdzie, e osobicie wyruszy w pole, w istocie jednak nie by pewny ani swych wojsk, ani ludnoci miasta. Illus jednak stanowczo odmawia powrotu, pki w stolicy przebywa wroga mu Weryna, to bowiem zagraa jego bezpieczestwu. da jej wydania. Ostatecznie Zenon ustpi. Weryna znalaza si w Izaurii, na asce i nieasce czowieka jawnie jej nieprzyjaznego. Osadzona w jednej z twierdz w roli honorowego winia i zakadnika przygotowywaa si, oczywicie wbrew swej woli, do ycia w klasztorze. Poniosa klsk, ale miaa jeszcze odegra niema rol polityczn. Illus natomiast powrci do Konstantynopola wraz z uaskawionym Epinikiem. Wzi udzia w rozprawie sdowej przeciw trzem mieszkacom stolicy oskaronym o przesyanie informacji Ostrogotom. Udowodniono im win, wymierzono jednak kar stosunkowo agodn: chost i wygnanie. Zapewne nie chciano drani Teodoryka Strabona, tymczasem bowiem udao si zawrze z nim pokj. Cesarz przyzna wsparcie materialne trzynastu tysicom ostrogockich wojownikw oraz potwierdzi jego rzymskie godnoci i tytuy. Ale sprawa zesania Weryny miaa grone konsekwencje, posuya bowiem za pretekst do podjcia nowej prby obalenia wadztwa izauryjskiego. Upomnia si mianowicie o krzywd wyrzdzon cesarzowej wdowie jej zi Marcjan. By on mem modszej crki jej i Leona I, ktra miaa na imi Leoncja. By te synem Antemiusza; tego, ktry panowa na

Zachodzie w latach 467-472, a zosta obalony i zabity w Rzymie. Sam Marcjan piastowa za Leona I, swego tecia, wysokie godnoci wojskowe. Popiera pniej bunt Bazyliskusa, ale w por przerzuci si na stron Zenona. Ot pod koniec roku 479 Marcjan niespodziewanie ogosi, e ma wiksze prawa do tronu ni Zenon. Ten bowiem wprawdzie polubi starsz crk Leona I, Ariadn, ale urodzia si ona, nim jeszcze Leon zosta cesarzem! Natomiast ona Marcjana przysza na wiat, jak to wwczas okrelano, w purpurze, Leon bowiem ju zasiada wtedy na tronie. Taka argumentacja, szukanie pozornych uzasadnie dla legitymowania swych praw do wadzy najwyszej, miaa niejednokrotnie powtarza si w dziejach Bizancjum. Wspomaga Marcjana jego rodzony brat Prokopiusz Antemiusz oraz oficer Busalbus. Przyrzek te zjawi si w stolicy ze swymi wojownikami Teodoryk Strabon. Najwaniejszym jednak wsparciem byy nastroje mieszkacw miasta, nienawidzcych panoszenia si Izauryjczykw. Stronnicy Marcjana dziaali przez zaskoczenie. Zgromadzili si w pobliu Forum Teodozjusza i stamtd zaatakowali jednoczenie paac cesarski i dom Illusa. Ten ostatni zdobyli i spalili, sam jednak Illus dobrze broni paacu. Przez cay dzie szala zwycistwa chylia si to ku tej, to ku tamtej stronie. Ludno dzielnie pomagaa druynom Marcjana, rac onierzy cesarskich, czym si dao, z dachw domostw. Bya chwila, e sam Zenon omal nie dosta si w rce wrogw. I kto wie, jak potoczyyby si sprawy, gdyby sam Marcjan okaza wicej zdecydowania i w stosownym momencie obwoa si cesarzem. On jednak zwczy. A tymczasem Illus zdoa w nocy cign posiki z Chalcedonu, zastpy za Marcjana topniay, zapa ludnoci mija, a wojownicy Teodoryka Strabona nie nadchodzili. Zryw zaama si, Marcjan dosta si do niewoli, natomiast jego brat i Busalbus zdoali zbiec do Ostrogotw, ktrzy odmwili ich wydania. Niedoszy cesarz potraktowany zosta agodnie, chyba za wstawiennictwem swej szwagierki cesarzowej Ariadny. Zesany do Cezarei w Kapadocji musia przyj wicenia kapaskie. Wkrtce jednak uciek stamtd i na czele ubogiego chopstwa ruszy na Ancyr; to obecna Ankara, stolica Turcji. Znowu pokonany i pojmany, zosta osadzony wraz z on w jednej z twierdz w Izaurii. Sprawa jednak Weryny wci odywaa i stale jtrzya stosunki na dworze. O ask dla swej matki upominaa si Ariadna. Prosia najpierw ma, ale ten odesa j do Illusa. Bagaa go paczc. Usyszaa w odpowiedzi twarde sowa: - Dlaczego pragniesz, by Weryna tu powrcia? Czy po to, by znowu chciaa odebra tron twemu mowi? Ariadna zapytaa wprost Zenona, czy ona ma pozosta w paacu, czy te Illus. Cesarz odrzek: - Czy, co uwaasz za stosowne. Ja wybieram ciebie. Podczas igrzysk, gdy Illus znalaz si w przejciu za lo cesarsk, pewien oficer rzuci si na z mieczem w rku. Mierzy w gow, chybi,

odci tylko ucho. Zgin na miejscu, rozsiekany przez przyboczn stra dostojnika. Stao si to u schyku roku 480 lub z pocztkiem nastpnego. Gdy tylko rana si zagoia, Illus poprosi o pozwolenie opuszczenia stolicy, w ktrej jego yciu i zdrowiu wci gro niebezpieczestwa. Otrzyma stanowisko naczelnika obu rodzajw wojsk w prowincjach wschodnich i w roku 481 przenis si do Syrii, do jej gwnego i wci wietnego miasta Antiochii. To rozstanie si cesarza i jego najmoniejszego dotychczas ministra miao okaza si ostateczne i trwae. Rozam pomidzy tymi dwoma Izauryjczykami pogbia si szybko, obaj bowiem patrzyli na siebie coraz podejrzliwiej, obaj te zbierali siy do nieuniknionej, decydujcej rozprawy. Wraz z Illusem wyjecha jego od kilku lat zaufany doradca, domowy filozof i wr, Pamprepiusz. Jest to jedna z bardziej interesujcych postaci tamtych czasw. Przyszed na wiat w roku 440 w egipskim miecie Panopolis. Zapewne nieco wczeniej urodzi si tame Nonnos, najwybitniejszy poeta schyku staroytnoci greckiej, autor epopei Dionysiaka, przedstawiajcej mityczne dzieje boga Dionizosa. Ten poemat - ogromny, ma bowiem 48 pieni zawiera niezwykle bogaty materia mitograficzny, podany w kunsztownej formie. Stanowi wspaniae zamknicie dziejw antycznej poezji; tej, ktrej pocztkiem bya Homerowa Iliada i Odyseja. Pamprepiusz pracowa najpierw jako skromny nauczyciel, potem przenis si do Aten. Tam jego mistrzem zosta filozof Proklos, kierownik Akademii platoskiej, wyznawca bogw; gosi nauki o zabarwieniu mistycznym w duchu Plotyna, objania dziea dawnych mistrzw: Platona, Euklidesa, Ptolomeusza. I cho sam nie by twrc oryginalnym, zasuguje jednak na trwa pami i wdziczno. Jego mianowicie traktaty wywary duy wpyw na nauk redniowieczn i nowoytn, uprzystpniy bowiem i usystematyzoway dziedzictwo myli antycznej w rozlegych obszarach. Natomiast Pamprepiusz, cho niewtpliwie pomysowy i utalentowany literacko, by innym typem czowieka. Prny, zamiowany raczej w efektownych wystpieniach ni w prawdziwej pracy naukowej, poda wpyww i znaczenia; uwaa, e uzyska je wyrabiajc sobie opini wra i mistrza wiedzy tajemnej. W Atenach jednak popad w spr - doszo nawet do ktni i rkoczynw - z najmoniejszym wtedy obywatelem tego miasta, archontem Teagenesem. Przenis si wic w roku 476 do Konstantynopola. Tutaj jego wykady o istocie duszy zrobiy due wraenie, take na samym Illusie. Dziki temu Pamprepiusz uzyska pensj pastwow i wielu uczniw. Co prawda podczas wyjazdu Illusa do Izaurii w roku 478, gdy zabrako monego opiekuna, zosta natychmiast oskarony o zachcanie go do buntu i stosowanie rodkw magicznych przeciw cesarzowi, musia wic opuci stolic i uda si do Pergamonu; powrci jednak rycho wraz z samym Illusem. W dniach rewolty Marcjana, kiedy wszystko zdawao si stracone, wanie Pamprepiusz w krytycznym momencie podtrzymywa na duchu obrocw paacu przepowiadajc, e zwycistwo im przypadnie. Odtd cieszy si niezachwianym zaufaniem Illusa, ktry uzyska dla

najwietniejsze tytuy: patrycjusza i honorowego konsula. Sympatia, jak dostojnik darzy filozofa, wiadczy raczej dobrze o zainteresowaniach intelektualnych Izauryjczyka, nawet jeli przyjmiemy, e wanym elementem owej przychylnoci by zabobonny lk przed rzekomymi magicznymi i wieszczymi umiejtnociami Egipcjanina. By moe chodzio rwnie o ch zjednania sobie pogan. A tych byo jeszcze sporo w prowincjach wschodnich, zwaszcza po wsiach i w krgach intelektualistw. Oczywicie nie mogli oni zbyt jawnie gosi swych przekona, a to ze wzgldu na surowe ustawy wydawane ju od ponad wieku przez wadcw chrzecijaskich. Jednake wyznawcy dawnych bogw stanowili tylko topniejc mniejszo. Tote dla kadego wwczas polityka daleko waniejsza bya kwestia, jak zaj postaw wobec sporw w onie Kocioa. Chodzio zwaszcza o konflikt pomidzy katolickimi ortodoksami a monofizytami. By on zapalny gwnie na Wschodzie, albowiem Rzym mniej si orientowa, jeli chodzi o ludno, w subtelnociach problematyki teologicznej, ktra tam wrcz roznamitniaa najszersze masy, doprowadzajc do zaburze, czsto krwawych. Po ktrej wic stan stronie? Od odpowiedzi na to pytanie mg zalee i los rywali w walce o wadz, i dalszy rozwj sytuacji w samym chrzecijastwie. W roku 481 cesarstwo - jedyna wwczas istniejca cz imperium rzymskiego - stao wobec groby nowej wojny domowej.

ZENON, LEONCJUSZ, TEODORYK

W roku 482 cesarz Zenon wyda edykt - mia on form listu do biskupw Egiptu - zwany Henotikon, czyli unijny, jednoczcy. I rzeczywicie, jego celem byo zaagodzenie sporw w onie skconego chrzecijastwa, zwaszcza wschodniego. Poniewa monofizyci, uznajcy tylko jedn, to jest bosk natur Chrystusa, nie chcieli przyj uchwa soboru chalcedoskiego z roku 451 o dwch naturach jednej osoby wcielonego Chrystusa, edykt unika wszelkich sformuowa dotyczcych tej draliwej kwestii. Ogranicza si do stwierdzenia, e postanowienia soborw poprzednich wystarczajco okreliy te sprawy. Tak wic nie krytykujc wprost i otwarcie tego, co przyjto przed trzydziestu laty w Chalcedonie, jakby ignorowa to i usuwa w cie. Trzeba przyzna, e Henotikon w duej mierze osign to, co byo jego zamierzeniem, przynajmniej jeli chodzi o wschodnie gminy chrzecijaskie. Wprawdzie kracowi monofizyci nie w peni si z nim godzili, dajc cakowitego i wyranego odwoania uchwa chalcedoskich, z drugiej za strony katoliccy ortodoksi protestowali tu i wdzie, w zasadzie jednak przyszo uspokojenie, i to znaczne. Natomiast reakcja Rzymu bya ostra. wczesny papie Symplicjusz nie przyj do wiadomoci ani treci edyktu, ani te samego faktu, e cesarz wypowiada si w sprawach wiary. Taka postawa wynikaa z dwch

okolicznoci. Po pierwsze monofizytyzm nie stanowi adnego powanego problemu na Zachodzie, ktry w ogle by mniej czuy na problemy teologiczne, pasjonujce chrzecijan Wschodu. Po drugie za biskup Rzymu czu si bardziej niezaleny, odkd zabrako tu cesarza, czyli choby tylko symbolu wadzy wieckiej. Odoaker jako arianin nie mg wprost wypowiada si w kwestiach religijnych i kocielnych. Naley zawsze pamita o tym, e upadek cesarstwa na Zachodzie da papiestwu ogromn i wykorzystan - szans umocnienia swej pozycji. Inaczej przedstawiao si to na Wschodzie, gdzie patriarcha Konstantynopola rezydowa w jednym miecie z cesarzem, obie wic strony musiay nawzajem z sob si liczy. Symplicjusz zmar w roku 483. Tote dopiero jego nastpca, Feliks III, przedstawiciel wielkiej arystokracji rzymskiej, zwoa synod biskupw. Potpiono na nim i ekskomunikowano doradc cesarza Zenona w sprawach polityki kocielnej, waciwego autora Henotikonu. By nim patriarcha Konstantynopola Akacjusz, zwolennik polityki umiarkowania. Wyklty odpowiedzia tym samym, to jest ekskomunikowa biskupa Rzymu. Natomiast gorliwym poplecznikiem Akacjusza sta si Piotr z przydomkiem Mongos, przywrcony ostatnio na biskupi tron Aleksandrii. Henotikon wic doprowadzi do ostrego i dugotrwaego rozamu pomidzy patriarchami Wschodu a biskupem Rzymu. Nie bya to ani pierwsza, ani te nie miaa by ostatnia sytuacja tego rodzaju. Ta trwaa ponad trzydzieci lat. Stanowia kolejn zapowied schizmy, ktra w kilka wiekw pniej tak gboko podzielia chrzecijastwo - i dzieli do dzi. Natomiast Illus, cho przebywajcy w prowincjach bliskowschodnich, gdzie wpywy monofizytw byy szczeglnie silne, opowiedzia si zdecydowanie po stronie zwolennikw uchwa chalcedoskich. Z politycznego punktu widzenia nie by to krok najszczliwszy i mia go drogo kosztowa. Przygotowujc si do nieuniknionej rozprawy z cesarzem Illus szuka sojusznikw nie tylko wewntrz imperium, nie tylko wrd katolikw i nawet pogan; z tymi ostatnimi mia kontakty poprzez swego doradc Pamprepiusza. Usiowa zjedna sobie krla Odoakra w Italii. Wysa do Marcjana. Tego, ktry w roku 478 podnis bunt w stolicy, potem wszcz powstanie w Azji Mniejszej, nastpnie za wiziony by w Izaurii. Jednake Odoaker, lojalny wobec Zenona, odmwi wspdziaania; w kilka lat pniej mia tego gorzko aowa. Natomiast ksita armescy i krl przyrzekli Illusowi pomoc, ale nie zdoali jej udzieli, zagroeni najazdem koczownikw ze wschodu. Lecz i Zenon nie mg wszczyna adnych dziaa, wci bowiem grozili mu Ostrogoci. Dopiero z kocem roku 483, gdy niebezpieczestwo z tej strony wydawao si mniejsze, uczyni kroki stanowcze. Zada mianowicie, aby Illus wyda mu Longinusa; by to jego, to jest Zenona, brat rodzony, przetrzymywany od lat w Izaurii. Illus oczywicie odmwi. Kt zreszt na jego miejscu wyzbywaby si takiego zakadnika? Zenon za w tej sytuacji zoy go z urzdu oraz wygna jego przyjaci ze stolicy. Odebran Illusowi godno naczelnika wojsk prowincji wschodnich

obj Jan z przydomkiem Scyta, dotychczasowy komes spraw wojskowych w Ilirii. Natomiast wypraw przeciw Illusowi dowodzi mia bezporednio Leoncjusz, rodem rwnie z Izaurii, ostatnio dowodzcy wojskami w Tracji. Wyprawa wic wyruszya, jednake wkrtce dotara do stolicy wie nieoczekiwana i grona: Leoncjusz haniebnie zdradzi, przechodzc po tajnych rozmowach na stron Illusa! Naleao jak najszybciej wysa nowe wojska przeciw buntownikom. Poniewa Jan Scyta dopiero zbiera wiksze siy, wyprawiono pospiesznie na czele bdcych pod rk oddziaw Konona. I on pochodzi z Izaurii, niedawno za zosta obrany biskupem w Apamei; ten urzd kocielny musia oczywicie od razu zoy. Tak wic walka toczya si wwczas gwnie pomidzy Izauryjczykami. Oni mieli w rku armi, oni spierali si midzy sob o wpywy, wadz i tron nawet. Istniaa jednak powana rnica pomidzy tym stanem rzeczy a poprzedni sytuacj w imperium wschodnim i zachodnim, kiedy to o wszystkim decydowali gwnie przedstawiciele rnych ludw germaskich. Ot Izauryjczycy zamieszkiwali zawsze w granicach cesarstwa, uchodzili wic, mimo swego prymitywizmu, za swoich, a nie za ludno obc i napywow; zreszt wysze ich warstwy ulegy ju dawno hellenizacji. Tymczasem Illus uzna, e ze wzgldw propagandowych winien da pozory legalnoci swej walce z Zenonem, to jest wysun przeciw niemu kogo w purpurze cesarskiej. Sam z jakich wzgldw przywdzia jej nie chcia. Upatrzy sobie natomiast Leoncjusza. Doszo w zwizku z tym do zupenie nieoczekiwanego zwrotu w dotychczasowych ukadach politycznych i personalnych. Oto Illus wszed w porozumienie z cesarzow Weryn, ktr do tej pory przetrzymywa w Izaurii niemal jako winia! Jakich uy argumentw? Mona tylko si domyla. Moe przekona j, e to ostatnia dla niej szansa powrotu do ycia politycznego i odegrania wielkiej roli - jeli nie chce do koca swych dni siedzie w celi klasztornej? A moe cesarzowa ywia zapieky al do Zenona o to, e przed laty wyda j Illusowi i niezbyt mocno upomina si o jej powrt, postanowia wic wyzyska sposobno wzicia pomsty? W kadym razie przystaa na plan Illusa. Zostaa sprowadzona do miasta Tars (Tarsus) w Cylicji z caym ceremoniaem nalenym cesarzowej. I tutaj te 19 lipca roku 484 uroczycie koronowaa Leoncjusza. Rozesaa te po prowincjach manifest goszcy, e cesarstwo do niej naley; to ona daa diadem Zenonowi, ktry jednak zrujnowa pastwo przez sw chciwo, obecnie wic przekazuje wadz Leoncjuszowi. Wkrtce potem Leoncjusz, Illus i Weryna przenieli si wraz z otoczeniem do Antiochii. Tu przyjto ich yczliwie, cho w innych miastach Syrii nie mieli penego poparcia, Illus bowiem nie mg cieszy si sympati przewaajcych tu monofizytw. Tymczasem zbliaa si armia Zenona pod wodz Jana Scyty. Wchodzili w jej skad rwnie Ostrogoci ze swym krlem Teodorykiem na czele; nie

wiadomo jednak - dane bowiem rdowe s sprzeczne - czy wzili oni udzia w bitwie decydujcej, czy te Teodoryk zosta wczeniej odwoany przez cesarza. Doszo do bitwy ju we wrzeniu w pobliu Antiochii. Wojska samozwaca zostay cakowicie rozbite. Jednake on sam wraz z Illusem i Weryn oraz gwnymi zwolennikami zdoali schroni si w murach potnej twierdzy w grach Izaurii. Bya ona pooona na skale cakowicie niedostpnej, prowadzia bowiem ku niej cieka tak wska, e mogy ni i obok siebie tylko dwie osoby. Illus przezornie kaza ju dawniej ow twierdz umocni i zgromadzi w niej olbrzymie zapasy ywnoci. Oblegani mogli broni si tu przez cae lata - co te si stao. Najgorszy wrg czai si jednak wewntrz murw i w nich samych. Chyba pierwsz ofiar upadku ducha, niezgody, wzajemnych pretensji sta si doradca Illusa, filozof i wr Pamprepiusz. Pokonani zarzucali mu, e zwid ich swymi przepowiedniami. Zosta zabity. Mniej wicej w tyme czasie zmara cesarzowa Weryna, ktra w minionych latach spowodowaa tyle zamieszania w stolicy, ostatnio za koronujc uzurpatora jakby nawizaa do intrygi sprzed lat, kiedy to pragnc osadzi na tronie Patrycjusza wywoaa bunt Bazyliskusa. Bya wic wroga Zenonowi, swemu ziciowi, przez wszystkie lata jego panowania. Mimo to oblegajcy nie byli w stanie zdoby twierdzy si. Wdarli si w jej mury dopiero po czterech latach, w roku 488, i to skutkiem zdrady. Illus mianowicie zaama si po mierci swej ukochanej crki Antuzy. Zaniedba swe obowizki, odda si tylko lekturze. Zaufa cakowicie dowdcy twierdzy, Indakusowi, ktry poprzednio syn jako typowy rozbjnik izauryjski. I wanie Indakus zdradzi. Leoncjusz i Illus zostali cici. Speniono jego ostatnie proby: Antuz pochowano w miecie Tars, ona za i druga crka mogy osi tam w klasztorze. Zdrajca Indakus rwnie da gow. Zwoki cesarzowej Weryny, dotychczas spoczywajce w murach twierdzy, przeniesiono do Konstantynopola. w rok, w ktrym pada twierdza, a Illus i Leoncjusz ponieli kar, zapisa si jeszcze waniejszym sukcesem cesarza. Oto odeszli z Bakanw Ostrogoci. Od ponad wierwiecza, od upadku pastwa Hunw, pustoszyli, siedzc nad Dunajem, tamtejsze krainy. Zenon i jego poprzednicy usiowali radzi sobie z nimi rnymi sposobami: raz si, to znowu pienidzmi i darami, a take wcigajc ich do swojej suby, czynic rzymskimi sprzymierzecami i nawet wodzami. Przez dugi czas szczeglnie grony by Teodoryk Strabon. Na szczcie dla cesarstwa zgin w roku 481, i to przypadkowo; wanie prowadzi swe zastpy ku Grecji, gdy pewnego dnia ko zrzuci go wprost na wczni wbit ostrzem do gry tu przy namiocie. Jego miejsce zaj wprawdzie syn Recytach, jeszcze okrutniejszy od ojca, ale nie majcy jego powagi. W trzy lata pniej zosta zamordowany przez swego ziomka, modego Teodoryka z krlewskiego rodu Amalw.

Wspominalimy o nim ju poprzednio, tu jednak wypada powiedzie co wicej, mia bowiem odegra ogromn rol w dziejach Europy tamtych czasw. Jego imi powinno waciwie brzmie, podobnie jak i Strabona, Teoderyk, w naszym jednak pimiennictwie przyja si uywana tu forma. By synem krla Teodemera. Urodzi si zapewne w roku 454 na ziemiach Panonii, i to w okolicach Balatonu. Kiedy mia lat 8, zosta posany jako zakadnik do Konstantynopola, gdzie wychowywa si przez lat dziesi. Jest kwesti sporn, jakie otrzyma wyksztacenie; zapewne umia czyta i pisa po grecku, nie umia natomiast po acinie. Gdy cesarz Leon I odesa go ojcu, wnet wsawi si jako dowdca. Zdoby midzy innymi na Sarmatach Singidunum, obecny Belgrad, najecha te pnocn Grecj. Po mierci ojca w roku 474 zosta krlem Ostrogotw, cho tytu ten nosi chyba jeszcze za jego ycia, a faktycznym wadc znacznej czci ludu by Teodoryk Strabon. Potem spotykamy go znowu nad Dunajem, w Novae, na ziemiach obecnej Bugarii. W roku 476 sprzyja Zenonowi walczcemu z Bazyliskusem, za co otrzyma tytuy patrycjusza, przyjaciela, naczelnika wojsk i dary. Ba, zosta nawet uznany przez cesarza za syna! Potem jednak stosunki pomidzy nim a Zenonem i Teodorykiem Strabonem ukaday si rnie - raz wrogo, raz wzgldnie przyjanie. Byy lata, e najeda wiele prowincji, w tym take pnocn Grecj i Macedoni, a w roku 486 zagrozi samej stolicy, przecinajc akwedukty. W roku 488 Zenon zdoa go przekona, by opuci te strony i przeszed ze swym ludem do Italii. By to pomys korzystny dla obu stron. Wielokrotnie pustoszone kraje bakaskie niewiele ju mogy da Ostrogotom, Italia natomiast, gdzie od kilkunastu lat pod rzdami Odoakra panowa pokj, otwieraa pikne perspektywy. Cesarz z kolei pozbywa si gronych ssiadw i przy ich pomocy zamierza usun Odoakra, ktrego podejrzewa o zbyt ambitne plany; wiedzia te, e znosi si z nim Illus. W roku 487 Zenon podega przeciw niemu germaskich Rugiw, Odoaker jednak zdoa ich najazd uprzedzi, wyprawiajc si zim na ich ziemie za Dunajem. Tajny ukad, jaki Teodoryk zawar z cesarzem, postanawia, e jeli pokona Odoakra, bdzie wada Itali w nagrod za swe trudy, pki nie przybdzie sam cesarz. Ostrogoci przekroczyli Alpy wschodnie w sierpniu roku 489; byo ich wszystkich cznie okoo stu tysicy. W cigu dwunastu miesicy zadali Odoakrowi trzy krwawe klski na ziemiach Italii pnocnej: nad rzek Isonzo, pod Weron, pod Ticinum. Jesieni roku 490 pokonany krl zamkn si w Rawennie, otoczonej bagnami. Jej oblenie miao trwa dwa i p roku. Ale ju wiosn roku 491 przysza wie z Konstantynopola, e cesarz Zenon zmar tam mierci naturaln w dniu 9 kwietnia, majc lat 65. Historycy wspczeni i pniejsi na og nie byli i nie s mu yczliwi. Na pewno nie nalea do wadcw szczeglnie utalentowanych i szczsnych. Mia przeciw sobie niechtn, a niekiedy wrcz wrog ludno

stolicy, musia walczy z bardzo podstpnymi osobami w swym najbliszym otoczeniu. Mimo to zdoa pokona obu uzurpatorw, wprowadzi pewne uspokojenie namitnoci religijnych, usun Ostrogotw. Umierajc nie pozostawi nastpcy tronu. Kto mia nim zosta - i z czyjego wyboru?

VI

ANASTAZJUSZ

---oOo---

(ANASTASIUS)
Urodzony okoo 430 roku. Zmar 9 lipca 518 roku. Panowa od 11 kwietnia 491 roku do mierci.

ARIADNA
kwietnia roku 491, a wic nazajutrz po mierci Zenona, tumy mieszkacw stolicy zebray si na ogromnym hipodromie, oczekujc, komu zostanie przyznana purpura, kto obejmie wadz. Nad tym samym obradowali w paacu ju od kilku godzin dostojnicy i senatorzy wraz z patriarch Eufemiuszem. Wreszcie w loy cesarskiej pojawia si wdowa po zmarym, Ariadna. Miaa na sobie strj ceremonialny, otaczali j najwysi urzdnicy. Natychmiast podniosy si okrzyki, wrd ktrych wci powtarzao si woanie: Daj wiatu prawowiernego cesarza! yj dugo! Ariadna augusta zwyciska! wiadczyy one zarwno o yczliwoci ludu wobec wadczyni, ktra jedyna reprezentowaa wwczas cigo dynastyczn, jak te o niepokoju nurtujcym wszystkich. Tyle bowiem byo rozterek wewntrznych, tyle zagroe u granic, tyle zaleao od osobowoci i postawy nowego pana imperium! A mg nim zosta, skoro nie byo nastpcy naturalnego, ktrykolwiek z dostojnikw, moga te rozpta si wojna domowa. Gdy okrzyki ucichy, jeden z sekretarzy stojc na stopniach loy odczyta odezw Ariadny. Oznajmiaa w niej, e uprzedzajc dania ludu, ju

10

polecia dostojnikom i senatorom, aby za zgod dzielnych wojsk wybrali cesarza chrzecijaskiego i rzymskiego, obdarzonego wszelkimi zaletami wadcy, a wolnego, o ile to moliwe, od ludzkich uomnoci. Wybr w gosia dalej odezwa - dokonany w obecnoci patriarchy winien by uczciwy, nieskaony wzgldami na wizy rodzinne, na osobiste sympatie lub antypatie, na jakiekolwiek okolicznoci prywatne, jest bowiem niezmiernie wany i od niego zaley byt wiata cywilizowanego. Wpierw jednak - stwierdzaa cesarzowa - musi si odby pogrzeb zmarego, ktrego pami jest wita. Naley wic czeka cierpliwie i nie da przyspieszenia decyzji. Mow przeryway okrzyki przyjazne cesarzowej, ale wrogie obecnemu prefektowi miasta, Ariadna wic kazaa obwieci, e ju mianowaa innego prefekta, Juliana. Sprawa ta wskazuje, jak silna wwczas bya jej pozycja, jak posusznie liczono si z jej wol, cho przecie formalnie praw adnych nie miaa. Staa si jednak symbolem i rdem wadzy. Nastpnie wadczyni opucia hipodrom i powrcia do paacu, gdzie obrady wci nie daway wynikw. atwo sobie wyobrazi, e niemal kady z obecnych - o jednym wiemy na pewno, by to bowiem brat zmarego, Longinus - pragn purpury, wszyscy wic podejrzliwie patrzyli na siebie. Zapewne te przyjto z ulg i jako jedyne wyjcie z sytuacji propozycj urzdnika dworu Ariadny, by jej pozostawi rozstrzygnicie sprawy. Prob t przekaza Ariadnie patriarcha Eufemiusz. Ariadna w przeciwiestwie do dostojnikw ani chwili nie zwlekaa z decyzj, bo ju miaa swego upatrzonego kandydata. Z jej polecenia komes stray przybocznej uda si do prywatnego domu, ktry zajmowa wyszy urzdnik dworu imieniem Anastazjusz. Przyprowadzi go bezzwocznie do gmachu narad, czyli konsystorza, gdzie Anastazjusz musia spdzi ca noc jako jeszcze nie cesarz, a ju nie czowiek prywatny. Nakazano jednak zachowanie cakowitej tajemnicy w tej sprawie. Kim by Anastazjusz, wyniesiony w cigu kilku godzin ze redniego szczebla urzdniczego na sam szczyt wadzy? Urodzi si okoo roku 430 w miejscowoci Dyrrachium w Epirze - to obecne Drres w Albanii - w domu chyba zamonym, ale nie arystokratycznym. Pniej dla nobilitowania rodu usiowano wyprowadza jego pocztki od wielkiego wodza Pompejusza, przed przeszo piciu wiekami przeciwnika Cezara, z ktrym toczy walki wanie pod Dyrrachium. O ojcu nic nie wiemy, matka natomiast bya gorliw manichejk, jej za brat arianinem. W owych czasach wybujaych namitnoci religijnych to wspistnienie w najbliszej rodzinie rnych wierze miao swoje znaczenie. Z jednej strony dyskusje, jakie musiay si toczy w domu, rozbudzay zainteresowania teologiczne, ktre w Anastazjuszu miay zawsze pozosta ywe, z drugiej za strony wyrabiay pewn postaw tolerancji dla cudzych pogldw nawet w tak draliwych kwestiach, co zawsze jest rzadkie i cenne. Stopnie kariery Anastazjusza, wojskowej i cywilnej, nie s nam znane, wiadomo tylko, e wchodzi w skad urzdnikw dworskich zwanych silentiarii, czyli, mona by to tak tumaczy, uciszajcy, czuwali bowiem nad spokojem i porzdkiem w paacu. Nalea do ich zwierzchnikw, nie bya to jednak godno wysoka i raczej czysto tytularna; rodzaj

szambelastwa w czasach nowoytnych. Nie wchodzi natomiast Anastazjusz w skad senatu, co by wskazywao, e nie dysponowa duym majtkiem. By jednak znany w stolicy z powodu swej przykadnej pobonoci i wielkiej pasji teologicznej. Manifestowa j w sposb szczeglny. Wygasza mianowicie w kociele katedralnym witej Zofii, do ktrego gorliwie uczszcza co dzie na naboestwa, swoje prywatne kazania, objawiajc w nich wyranie pogldy monofizyckie. Wywoao to oczywicie gniew patriarchy Eufemiusza, piastujcego ten urzd od roku 489, a popierajcego zdecydowanie uchway soboru chalcedoskiego. Z jego to polecenia usunito rodzaj kazalnicy, jak ustawi tam sobie Anastazjusz, a nawet zabroniono mu wstpu do kocioa. Z drugiej wszake strony, gdy oprnia si stolica biskupia w Antiochii, powanie rozwaano kandydatur wanie Anastazjusza. Wielce te szanowa go lud w Konstantynopolu, a to z powodu szczodrobliwoci, jak okazywa na cele charytatywne. Sympatyczne wraenie czynia sama jego aparycja. By wysoki, postawny, nosi si godnie. Dwa szczegy zwracay uwag: jako pierwszy od dawna cesarz nie mia brody, jego za oczy czyniy z bliska nieco dziwne wraenie, byy bowiem odmiennie zabarwione: jedno niebieskie, drugie czarne. Zgodne uznanie u wspczesnych znajdoway umysowe cechy Anastazjusza i jego charakter. Chwalono jego dobre wyksztacenie, panowanie nad sob, powcigliwo, energi, miarkowan wszake rozwag. Bya to ponad wszelk wtpliwo jedna z najpozytywniejszych postaci na tronie Bizancjum, cho panowanie jego z rnych przyczyn nie okazao si w peni szczsne. W kadym razie stwierdzi trzeba, e cesarzowa dokonaa znakomitego wyboru. Oczywicie nie by on przypadkowy. Jedno ze rde podaje, e oboje znali si ju od dawna, Anastazjusz za potrafi zdoby pene jej uznanie i mg zawsze miao wypowiada przy cesarzowej swe pogldy. Natychmiast jednak powstaa pewna przeszkoda. Oto sprzeciw zgosi patriarcha Eufemiusz, dobrze pamitajcy wystpienia Anastazjusza sprzed kilku lat. Zgodzi si wzi udzia w koronacji dopiero wtedy, gdy przyszy cesarz podpisa owiadczenie deklarujce prawowierno. Dokument w by pniej pilnie przechowywany w archiwum kocioa witej Zofii. Uroczysta koronacja odbya si 11 kwietnia, a wic tu po pogrzebie Zenona. Przebieg jej znamy dokadnie i warto go pozna, ceremonia to bowiem typowa dla okresu wczesnobizantyjskiego, a miaa swj wpyw take na podobne uroczystoci pniejsze: Po opuszczeniu konsystorza rankiem Anastazjusz zgodnie z daniem senatorw zoy najpierw przysig, e nie bdzie dziaa na szkod adnej osoby, do ktrej mgby ywi niech osobist. Przyrzek te sprawowa wadz rzetelnie i zgodnie z sumieniem. Nastpnie uda si do budowli obok hipodromu, gdzie przywdzia purpurow tunik i takie buty oraz ozdobny pas. W tym stroju pojawi si w loy cesarskiej. Stay przed ni formacje wojska, ale ich goda leay na ziemi.

Oficerowie podnieli cesarza na tarczy i dali mu na gow acuch onierski. By to zwyczaj zastosowany po raz pierwszy przed stu trzydziestu laty, gdy obwoywano cesarzem Juliana; dziao si to w Paryu. Odtd w ceremonia stale powtarzano. W tym momencie podjto z ziemi goda i rozleg si potny okrzyk aklamacji. Po tej onierskiej ceremonii na hipodromie cesarz przeszed z powrotem do budowli przylegajcych. Tam patriarcha narzuci na paszcz purpurowy i woy mu diadem na gow. W tym to ju penym i wspaniaym stroju Anastazjusz znowu stan w swej loy i przemwi do ludu i wojska. Przyrzek kademu z onierzy pewn sum pienidzy, co byo ju odwiecznym zwyczajem, praktykowanym przez kadego cesarza. Powitay go potne, wielokrotnie skandowane okrzyki. Niektre z nich byy znamienne: Panuj tak, jak ye! Wadaj jak Marcjan! Rzd pobonie! Przywr chwa swemu wojsku! Dokadnie w czterdzieci dni pniej, albowiem 20 maja, cesarz polubi kobiet, ktrej zawdzicza tron - Ariadn. W ten sposb legitymowa swoje prawa do tronu, Ariadna bowiem bya crk cesarza, Leona I, matk cesarza, Leona II, wdow po cesarzu, Zenonie. Jednoczenie maestwo zapewniao wadczyni - miaa ona wwczas co najmniej czterdzieci kilka lat - wszystkie przywileje i wpywy, do ktrych ju przywyka. Pocztki nowego panowania, cho witane tak radonie i ceremonialnie, okazay si trudne, co zreszt byo do przewidzenia wobec istniejcej sytuacji. Przede wszystkim naleao liczy si z wrogoci Izauryjczykw, ktrzy przez tyle lat - cho skceni pomidzy sob i znienawidzeni, zwaszcza przez lud stolicy - cieszyli si w pastwie ogromnym znaczeniem. Zebrali wielkie majtki, piastowali wysokie godnoci, obsiedli rne urzdy cywilne i wojskowe, tworzyli w Konstantynopolu ca koloni. Bya to w gruncie rzeczy, mwic jzykiem wspczesnym, plemienna mafia, ktrej udao si niemal zawadn pastwem, a w kadym razie duymi obszarami jego mechanizmu administracyjnego i wojskowego. Kandydatem Izauryjczykw do tronu by oczywicie brat zmarego cesarza, Longinus. I moe nawet, gdyby nie powszechna jak najgorsza o nim opinia, dostojnicy i senatorzy podczas narady gosowaliby za nim. By to wszake czowiek arogancki, gupi, rozwizy, cakowicie amoralny. Uchodzi za zego ducha Zenona. Piastowa najwysze godnoci wojskowe i cywilne - w roku 490 by jednym z konsulw - rozporzdza duymi wpywami w senacie. Jego bliskim towarzyszem by mony naczelnik urzdw, te Izauryjczyk i te noszcy to samo imi. Dla odrnienia obu Longinusw dodawano, e w drugi pochodzi z miejscowoci Kardala. Brat Zenona, pocztkowo cakowicie zaskoczony wyborem, jakiego dokonaa Ariadna, liczy z pewnoci, e to on zostanie przez ni wskazany i on j polubi - rycho przystpi do dziaa. Podczas igrzysk na hipodromie w obecnoci cesarza podniosy si na widowni wrogie okrzyki przeciw prefektowi miasta Julianowi, ktrego tak niedawno mianowaa Ariadna. onierze stray przybocznej usiowali przywrci porzdek, ale podczas zamieszania pado sporo zabitych. Obalono dopiero co wzniesione posgi cesarza, usiowano nawet wznieci poar.

W wyniku owych zaj Anastazjusz powoa nowego prefekta; zosta nim jego szwagier Sekundyn. Ale uzna te za konieczne radykalnie rozprawi si z Izauryjczykami, uwaajc, e to oni byli waciwymi sprawcami rozruchw. Wszyscy wic ludzie tego pochodzenia musieli opuci stolic, a Longinus, brat Zenona, poszed na wygnanie a do Tebaidy w Egipcie, gdzie zmar w ndzy w kilka lat pniej. Take Longinus z Kardali straci swj urzd i wrci do kraju ojczystego. Tutaj wszake sta si natychmiast jednym z przywdcw wielkiego powstania. Zebra ponad 15.000 zbrojnych, korzystajc z zapasw i pienidzy, ktre cesarz Zenon zmagazynowa na wszelki wypadek wanie w Izaurii. Pocztkowo odnosi sukcesy. Wspdziaa z nim Lilingis, do niedawna namiestnik krainy. Jednake ju w roku 492 Izauryjczycy zostali cakowicie rozgromieni przez wojska cesarskie. Lilingis poleg. Mimo to rebelia wci si tlia po niedostpnych grach, a wreszcie Longinus z Kardali zosta pojmany i city; jego gow triumfalnie wystawiono w Konstantynopolu. Izauryjczykw masowo przesiedlono do wyludnionej Tracji. Tak zakoczya si dziejowa kariera tego grskiego, wojowniczego plemienia. Rzdy izauryjskie, cho znienawidzone przez mieszkacw bardziej cywilizowanych prowincji, miay jednak t dobr stron, e usuny albo utrzymay w ryzach element germaski w armii; ten element, ktry odegra tak zgubn rol w imperium zachodnim, doprowadzajc do jego ostatecznego upadku przed kilkunastu laty. A tymczasem wanie w Italii dokona si dalszy akt dramatu, jakim byo wypieranie jednego ludu germaskiego przez drugi. Ostrogoci pod wodz Teodoryka oblegali Rawenn, w ktrej broni si Odoaker a do pocztkw marca roku 493. Wreszcie wygodzone miasto musiao si podda. Dziki porednictwu biskupa Rawenny doszo do porozumienia pomidzy Odoakrem a Teodorykiem: obaj mieli wsplnie wada Itali. By to oczywicie tylko pozorny ukad. Dokadnie 15 marca, w dziesi dni po wkroczeniu do miasta, krl Ostrogotw wasnorcznie zabi Odoakra, woajc, e uknu on zdradziecki spisek. W tyme dniu wyrnito wszystkich jego onierzy. Zacza si wic nowa era w dziejach Italii: rzdy Ostrogotw pod wodz krla, ktry mia otrzyma przydomek Wielkiego. Zasuenie, wada bowiem mdrze i sprawiedliwie, znajdujc - mimo pocztkowych bdw - drog pokojowego wspistnienia pomidzy swym ludem a Rzymianami. Anastazjusz uzna formalnie wadztwo Teodozjusza dopiero w roku 497. Krl Ostrogotw mia rzdzi Itali w imieniu cesarza jako wdz rzymski. Pozostaa tu caa dawna struktura administracyjna i wszystkie dawne urzdy, a piastowa je mogli tylko Rzymianie, natomiast godnoci w wojsku byy zastrzeone wycznie dla Ostrogotw. Odrbne te byy prawa i sdownictwo dla obu ludw. Dzielia Ostrogotw i Rzymian take religia. Pierwsi byli arianami, drudzy katolikami. W praktyce Teodozjusz by tolerancyjny, hodujc

zasadzie: Nie moemy nikomu narzuca religii, nikogo bowiem nie da si zmusi, by wierzy wbrew swej woli. Ilu to pniejszych wadcw europejskich mogoby uczy si tej prostej prawdy od ostrogockiego wodza!

BUGARZY, STRONNICTWA, PERSOWIE

Stumienie buntu Izauryjczykw przyszo w sam por, tymczasem bowiem zaczy si nasila ataki rnych ludw na pograniczne, wschodnie i poudniowe krainy imperium, zwaszcza na Egipt, Libi, Pont (Pontus). Wyjtkowo grony by najazd koczownikw pustynnych na Syri i Palestyn, odparty w roku 498, a ponowiony w kilka lat pniej. Wrg wszake najbardziej niebezpieczny, cho pocztkowo nie zdawano sobie z tego sprawy, czyha za dolnym Dunajem. Byli nim Bugarzy. Dzi mianem tym okrelamy lud mwicy jzykiem sowiaskim, a zamieszkujcy na poudnie od Dunaju. Tamci jednak Bugarzy, zwani dla odrnienia od obecnych Protobugarami lub Bugarami staroytnymi, byli fizycznie ludem mongoloidalnym - niskiego wzrostu, krpi, o szerokich twarzach i nieco skonych oczach - przemieszanym wszake z innymi szczepami i rasami. To zreszt, jak przyjmuj niektrzy, oznaczaa sama ich nazwa, wywodzca si od starotureckiego sowa bulga, miesza. Jzyk owych Protobugarw zalicza si do narzeczy tureckich, a znany nam jest z kilkudziesiciu napisw znalezionych na ziemiach Bugarii dzisiejszej. W Europie Bugarzy pojawili si wraz z Hunami jako cz ich zastpw. Po rozpadzie huskiego pastwa wywalczyli sobie samodzielno i wtedy te zaczyna si pojawia ich nazwa w rdach rzymskich i greckich. Za cesarza Zenona suyli niekiedy w jego armii jako najemnicy. Ich gwne siedziby rozcigay si wtedy, i jeszcze znacznie pniej, u pnocnych wybrzey Morza Czarnego. Dopki nad Dunajem znajdowali si Ostrogoci, Bugarzy nie mogli dokonywa wielkich najazdw na ziemie cesarstwa, powstrzymywa ich bowiem w wojowniczy lud germaski, ktry wola grabi je dla wasnej korzyci. Jednake odejcie Ostrogotw pod wodz Teodoryka do Italii zmienio sytuacj. Nie byo ju tamtej bariery i hordy zza Dunaju coraz mielej pustoszyy prowincje bakaskie, zadajc srogie klski wojskom cesarskim. Wybiegajc naprzd przypomnijmy, e pniej Protobugarzy stopniowo zajli na stae ziemie obecnej Bugarii, jednoczenie roztapiajc si etnicznie i jzykowo wrd take napywowej ludnoci sowiaskiej; stykali si z ni blisko jeszcze za Dunajem. Ostatecznie wic pozostaa jedynie dawna nazwa - Bugarzy. Takie sytuacje powtarzaj si w dziejach. Wystarczy wskaza tylko los germaskich Frankw. Wprawdzie podbili oni rzymsk Gali, ale rycho przejli jzyk jej mieszkacw. Stali si wic narodem romaskim, a pami o Frankach, ktrych w rzeczywistoci ju nie ma, trwa jedynie w samym imieniu ludu i kraju. Wielkie straty, jakie ponoszono w walkach z Bugarami, skoniy

cesarza, by zbudowa tak zwany Dugi Mur. Bieg on w odlegoci mniej wicej czterdziestu mil od waciwych murw miasta, od brzegw Morza Czarnego do morza Marmara; mia ponad czterdzieci mil dugoci. By z kamienia, opatrzony wieami - suy za pierwsz lini obrony okolic Konstantynopola w razie niespodziewanego najazdu. Nigdy jednak w historii ludzkoci same mury, choby najdusze i najpotniejsze, nie speniay swej roli, kiedy brako woli walki! Mieszkacy za prowincji nadal naraeni byli co pewien czas na grabie, niewol i mier z rki barbarzycw. Ju pod koniec rzdw Anastazjusza hordy jakich najedcw - moe byli to Bugarzy, moe inny lud spustoszyy Macedoni i Epir, wdzierajc si a pod Termopile. Tak wic w cigu ptora wieku na ziemiach bakaskich grasowali Wizygoci, Hunowie, Ostrogoci, Bugarzy - by wymieni tylko te ludy. Kraje niegdy kwitnce leay odogiem i byy wyludnione, co ogromnie zmniejszyo zasoby i moliwoci obronne pastwa. Na szczcie miao ono due i bogate zaplecze: prowincje Azji Mniejszej, Syrii, Palestyny, Egiptu. Dziki temu mogo trwa i walczy. A tymczasem ludno stolicy, cieszca si dziki murom i dostawom ywnoci z rnych krain poczuciem wzgldnego bezpieczestwa i materialnego dostatku, sama stwarzaa wewntrz miasta prawie nieustannie grone sytuacje, wszczynajc niepokoje i krwawe rozruchy. Przyczyn byy gwnie namitnoci religijne oraz rywalizacja wielkich stronnictw cyrkowych. Jeli chodzi o te pierwsze, nie bez winy by sam cesarz, okazywa bowiem coraz wyraniej sympati monofizytom i podtrzymywa zdecydowanie postanowienia edyktu Henotikon, podczas gdy patriarcha Eufemiusz wraz z wikszoci mieszkacw stolicy mia odmienne pogldy. Skoczyo si to tym, e ju w roku 496 synod lokalny pod naciskiem cesarza zoy Eufemiusza z urzdu. Jego nastpc zosta Macedoniusz. By to mnich z klasztoru zwanego Akojmetoj, czyli Bezsenni, jego bowiem czonkowie modlili si na zmian bez przerwy; pniej otrzyma on nazw Studios. Ta wsplnota mnichw bya wierna uchwaom chalcedoskim, Macedoniusz jednak uczyni pewne ustpstwo wobec wadcy, podpisujc lojalno wobec Henotikonu. Hipodrom, czyli stadion, by staym rdem niepokojw. Spord czterech stronnictw gwn rol odgrywali Niebiescy (czy te Bkitni) oraz Zieloni; natomiast mniejsze stronnictwo Biaych stopio si pniej z Niebieskimi, podobnie jak Czerwoni z Zielonymi. Nazwy wywodziy si od barw, w jakich wystpowali wonice powocy rydwanami podczas wycigw. Stronnictwa istniay nie tylko w Konstantynopolu, ale rwnie w innych wikszych miastach, odgrywajc wszdzie ogromn rol, i to wcale nie tylko dotyczc igrzysk. Tak zreszt dziao si ju wczeniej, za czasw rzymskich. Naturaln bowiem kolej rzeczy, skoro nie byo innych drg i sposobw, stronnictwa cyrkowe stay si gwnym wyrazicielem postaw i nastrojw spoecznych. Przejawiao si to choby w formie okrzykw wznoszonych na stadionach, kiedy stronnicy obu barw czuli si w masie cakowicie

bezpieczni, poniewa zajmowali podczas igrzysk osobne miejsca na widowni, i to w zwartych szeregach. Dawali upust wszelkim emocjom, skandujc woania godzce czy to w stronnictwo przeciwne, czy te w osob panujcego i przedstawicieli wadzy. Ale czsto nie koczyo si na okrzykach. Zwykle z bahych, przypadkowych przyczyn dochodzio do zamieszek, ogarniajcych cay stadion i przenoszcych si na ulice miasta. Walczyy wtedy albo wojska z jednym ze stronnictw, a nawet z obu cznie, albo te stronnictwa pomidzy sob. Pastwo nie tylko liczyo si i godzio z faktem istnienia owych ugrupowa, ale nawet uznao je za organizacje oficjalne. Kierownictwa ich byy mianowane, a w kadym razie aprobowane przez wadze. W razie potrzeby wcigano stronnictwo do prac przy budowie murw oraz do suby w stray miejskiej. Nasuwa si pytanie, czsto dyskutowane w nauce nowoytnej, jakie siy spoeczne stay za owymi pozornie sportowo-klubowymi, mwic jzykiem dzisiejszym, organizacjami? Czy nie mona by ich uzna za rodzaj partii politycznych? Nie byby to pogld suszny, cho wydaje si kuszcy. Naley przede wszystkim pamita, e stronnictwa cyrkowe nie miay adnych okrelonych, konkretnych i dalekosinych programw. Rzucay tylko dorane hasa, yy emocjami chwili, staway do walki o sprawy mao wane, personalne lub przypadkowe. Zwykle caa ich dziaalno w zakresie polityki sprowadzaa si do prostej zasady, wrcz odruchowej: by przeciw! Przeciw wadcy, przeciw urzdnikom lub po prostu przeciw temu, co chciao tamto stronnictwo. Przypuszcza si, e w kierownictwie Niebieskich due wpywy mieli przedstawiciele arystokracji ziemskiej, senatorzy, a natomiast Zielonym przewodzili wielcy kupcy i przedsibiorcy. Ale s to tylko hipotezy, tym bardziej mao znaczce, e o postawie rzeczywistej stronnictw decydoway masy, uywajc okrelenia wspczesnego, kibicw, a te tu i tam skaday si z przedstawicieli warstw ubogich i najuboszych, by nie rzec z motochu. W roku 498 prefekt miasta rozkaza uwizi kilku nazbyt gorliwych spord Zielonych, zabawiali si bowiem rzucaniem kamieniami podczas igrzysk. Ulubiona rozrywka rozwydrzonych wyrostkw nie tylko w staroytnoci! Ich towarzysze natychmiast wszczli tumult, domagajc si uwolnienia kompanw. Cesarz odmwi. Doszo do rozruchw, a tym razem kamienie posypay si nawet na lo wadcy. Sam Anastazjusz omal nie zosta ugodzony. Stra zasieka zuchwalca na miejscu, ale rozszalay tum podoy ogie pod bram hipodromu, a ogie zacz si szerzy i ku loy, i ku miastu. Zatrzymano i ukarano wielu uczestnikw zaj, ale dla uspokojenia mas trzeba byo i na pewne ustpstwa i zmieni prefekta stolicy. Zosta nim Platon, miy stronnictwu Zielonych. Wci jeszcze obchodzono w Konstantynopolu, jak i w wielu innych miastach, pogaskie wito, zwane Brytaj, poczone z tacami i zabawami na ulicach; by to wic rodzaj karnawau. W trakcie owych zabaw dochodzio do utarczek i walk pomidzy zwolennikami obu stronnictw. W roku 501 zabito 3000 osb, wrd nich syna cesarza ze zwizku pozama-

eskiego. Odtd zakazano surowo odbywania wita w caym cesarstwie, ku wielkiemu niezadowoleniu ludu, ktremu niezbyt podobao si i to, e ju wczeniej Anastazjusz zakaza rzucania ludzi na poarcie dzikim bestiom podczas igrzysk. Ale nie tylko stolica bya widowni niepokojw zaczynajcych si na stadionach. W syryjskiej Antiochii Zieloni obrabowali i podpalili synagog ydowsk. Chyba nie tyle z powodw religijnych, ale gwnie dlatego, e tamtejsi ydzi sprzyjali Niebieskim; wielu ich zgino podczas zamieszek. Cesarz wysa do Antiochii nowego komesa i da nadzwyczajne uprawnienia prefektowi policji w miecie. Kiedy jednak w trakcie tumienia rozruchw kto ze stronnictwa Zielonych zosta zabity u stp otarza w kociele, doszo do prawdziwego powstania. Wybuchy liczne poary, a wadze mimo wsparcia udzielanego przez Niebieskich okazay si bezsilne. Zamordowano prefekta policji, a komes musia ucieka. I znowu cesarz ustpi, mianujc dla uspokojenia rozjuszonych antiocheczykw nowego komesa Wschodu. Krwawe zamieszki w Antiochii, gwnym miecie Bliskiego Wschodu, miayby znacznie powaniejsze konsekwencje dla caego pastwa, gdyby nie ta pomylna okoliczno, e wanie w roku poprzednim, 506, zakoczyy si kilkuletnie cikie zmagania z Persami na pogranicznych ziemiach Armenii, pnocnej Mezopotamii i Syrii. Pomidzy cesarstwem a Persj panowa w zasadzie pokj od roku 442. Jej krl otrzymywa co pewien czas pomoc pienin od imperium dla wsplnej obrony granic Kaukazu. Jednake ju cesarz Zenon odmwi wypaty dalszych pienidzy, motywujc to tym, e na mocy ukadu z roku 363 Persowie winni wyda twierdz Nisibis, otrzymali j bowiem wwczas po nieszczsnej wyprawie Juliana Apostaty tylko na lat 120 i czas ten ju upyn. Anastazjusz, cho wojny z Persami wcale nie pragn, pozosta wierny polityce swego poprzednika. Skonny by wprawdzie udzieli Persom pewnej pomocy finansowej, ale tylko tytuem poyczki i po podpisaniu przez tamt stron skryptu dunego. Krl Kawad, wadca bardzo energiczny, uzna to za obraz swej godnoci. Rozpocz dziaania wojenne w lecie roku 502, zajmujc najpierw cz Armenii. Potem oblega przez kilka miesicy wielk twierdz graniczn Amid i zdoby j w styczniu roku 503 podobno skutkiem tego, e mnisi, ktrym powierzono stra w jednej z wie, upili si winem i posnli. Jak przed ptora wiekiem, za czasw Konstancjusza, Persowie dopucili si w zdobytym grodzie straszliwej masakry. Dowdztwo si, ktre miay powstrzyma najazd, cesarz powierzy a trzem generaom, co w wyniku nieporozumie pomidzy nimi przynioso opakane rezultaty. Dwaj z nich, Hypacjusz i Patrycjusz, ponieli klsk i wycofali si za Eufrat, trzeci natomiast, Aerobindus, prawnuk po kdzieli wielkiego Aspara, po pewnych sukcesach pocztkowych musia zamkn si w Edessie. Byo to wite miasto chrzecijan, istniaa bowiem legenda, e niegdy jego krl Agbar syszc o cudach Chrystusa zaprosi go do siebie. Chrystus wprawdzie odmwi przybycia, wystosowa jednak do Agbara list, w

ktrym przyrzek krlowi uzdrowienie z jego choroby, w dopisku za zapewni, e Edessa nigdy nie zostanie zdobyta przez nieprzyjaci. Sowa te wyryto na jednej z bram miasta. Niezalenie od tych legend jego zajcie byoby dla krla duym sukcesem strategicznym. Przystpi wic do oblenia we wrzeniu roku 503, musia jednak wnet odstpi skutkiem trudnoci z zaopatrzeniem; nie otrzyma nawet okupu, jakiego si domaga. Nastpne lata wojny byy pomylniejsze dla Rzymian. Zdoali odzyska Amid, a wodzowie cesarscy - wrd nich miejsce odwoanego Hypacjusza zaj Celer - zaczli najeda pograniczne ziemie perskie. Obecnie krl, zagroony te najazdami koczownikw u granic wschodnich, znalaz si w gorszej sytuacji. Ostatecznie w roku 505 obie strony, zmczone walkami i majc rne wasne trudnoci, zawary rozejm, a w jesieni roku nastpnego ukad na lat 7; w rzeczywistoci obowizywa on za cich zgod obu wadcw duej, a cesarz wypaca krlowi corocznie pewne sumy. Wojna wykazaa zdumiewajc lojalno i przywizanie do cesarstwa ludnoci miejscowej, ktra cierpiaa wiele - i od nieprzyjaci, i od wojsk wasnych. Wadze usioway przyj z pomoc tak srodze dowiadczonym ziemiom, odbudowujc domy zniszczone, przyznajc ulgi podatkowe i nawet udzielajc zapomg zuboaym. Konieczna okazaa si rwnie budowa duej twierdzy przygranicznej. Wybrano miejscowo Dara, pooon zaledwie o kilkanacie kilometrw od wci perskiej Nisibis. Powstay tam potne fortyfikacje, magazyny ywnoci i broni, cysterny i nawet anie. Dano nowej twierdzy imi cesarza: Anastasiopolis, Miasto Anastazjuszowe.

BUNT WITELIANA
Patriarcha Konstantynopola Macedoniusz mia wielu wrogw na dworze, oskarajcych go wrcz o spiskowanie przeciw samemu cesarzowi. W istocie wszake chodzio im o to, aby usun biskupa przychylnego uchwaom chalcedoskim. Ostatecznie synod zoy go z urzdu w sierpniu roku 511. Macedoniusz poszed na wygnanie, ale wpierw musia wyda przechowywany w archiwum kocioa katedralnego dokument, ktry cesarz podpisa tu przed koronacj, zobowizujc si do przestrzegania ortodoksji. Nastpc Macedoniusza zosta Tymoteusz, miy wadcy, hodowa bowiem pogldom monofizyckim. W stolicy dziaa ju od kilku lat mnich Sewer, gorliwy monofizyta. Majc spor grup wspwyznawcw i cieszc si te poparciem cesarza, powtarza on podczas naboestw sowa: wity, wity, wity z dodatkiem, ktry rozumiano jako monofizycki, tym bardziej e nalea do liturgii w Antiochii, gdzie heretycy przewaali: ukrzyowany za nas. Ot nowy patriarcha poleci kapanom, by w czasie naboestwa w kociele katedralnym witej Zofii w niedziel 4 listopada roku 512 odpiewali ca t formu. Wrd wiernych wikszo stanowili ortodoksi. Natychmiast wic podniosy si wrogie okrzyki i doszo do zamieszek. Prefekt pretorium

Marinus i prefekt miasta Platon usiowali stumi je si. Byli zabici, wiele osb uwiziono, rozruchy wszake nie ustaway. Dnia nastpnego trway one wok kocioa, ale w dniu trzecim - by to wtorek 6 listopada przybray charakter oglnego powstania. Tum ortodoksw zebrany na Forum Konstantyna zacz obala posgi Anastazjusza. Podniosy si te okrzyki obwoujce cesarzem Areobindusa. Jego popularno wynikaa std, e uchodzi za katolika prawowiernego, zyska dobr saw przed kilku laty walczc z Persami, a by te spowinowacony z rodem Walentyniana III jako m jego wnuczki Juliany Anicji. Na szczcie dla Anastazjusza i dla pokoju w imperium Areobindus zdoa w por opuci paac wraz z on, nie musia wic sta si samozwacem pod przymusem. Jego dalsze losy nie s znane, prawdopodobnie zmar mierci naturaln. Natomiast Juliana powrcia do stolicy i ya tu jeszcze przez kilkanacie lat, cieszc si opini niewiasty wielkiej pobonoci i obracajc swj ogromny majtek przede wszystkim na budow kociow. Miaa jednak widocznie szersze zainteresowania, dla niej to bowiem przepisano dzieo greckiego lekarza i farmaceuty z wieku I n.e. Dioskoridesa Materia medyczna. To systematyczne i jasne zestawienie oraz omwienie wszystkich znanych wwczas lekw wywaro wielki wpyw na ca medycyn wiekw rednich i nawet pniejszych. Rkopis nalecy niegdy do Juliany przechowywany jest obecnie w Wiedniu. Powrmy jednak do wydarze w Konstantynopolu w owych pierwszych dniach listopada roku 512. Zamieszki nie ustaway. Zasypywano onierzy i dostojnikw, gdziekolwiek si ukazywali, gradem kamieni. Spalono dom prefekta Matinusa. Wreszcie - by to ju 7 listopada - Anastazjusz kaza ogosi po ulicach stolicy, e gotw jest zoy wadz. Ogromne tumy rycho wypeniy stadion, gdzie zwoano zgromadzenie, a wkrtce cesarz pojawi si w swej loy bez diademu. Natychmiast podniosy si okrzyki dajce, by dwaj najbardziej znienawidzeni monofizyccy dygnitarze, Marinus i Platon, zostali rzuceni dzikim zwierztom na poarcie. A wic chrzecijanie domagali si dla chrzecijan tej samej okrutnej kary, jak niegdy poganie stosowali wobec wyznawcw nowej wiary! Trudno o jaskrawszy dowd tego, co da si te podbudowa bezlikiem innych przykadw: zmiana przekona i pogldw religijnych nie wywara niemal adnego wpywu na obyczaje i psychik mas. Co gorsza, sama wita pewno, e jest si posiadaczem i wyznawc jedynej prawdy, usprawiedliwiaa wszelki fanatyzm, wszelkie zbrodnie i okruciestwa wobec tych, ktrzy owej prawdy przyj nie chc; naley wic wyrwa zo z korzeniami, by nie dawao gorszcego przykadu. Jednake wrogie woania na stadionie wnet zaczy cichn, a w ich miejsce rozlegay si tu i wdzie najpierw jakby niemiae, potem coraz goniejsze i wreszcie powszechne proby, by cesarz nie odchodzi i nie abdykowa. Stao si tak dlatego, e nawet przywdcy ortodoksw, waciwi sprawcy rozruchw, obawiali si wojny domowej - nieuchronnej, gdyby Anastazjusz rzeczywicie zoy purpur. Dotychczas jego przeciwnicy liczyli na Areobindusa, ale skoro ten usun si ze stolicy,

mg pojawi si nagle kto zgoa nieoczekiwany i niepodany, a zapewne stanoby do walki nawet kilku rywali. Cesarz, jak mona byo przewidzie, nie opar si baganiom ludu. Przyobieca, e pozostanie na tronie, ale przyrzek te dooy stara, by powrci spokj i porzdek. Take Marinus zdoa utrzyma si na swym urzdzie. Ta zmiana nastrojw wynikaa nie tylko z atwoci, z jak kady tum poddaje si zawsze wszelkim emocjom - raz gniewu, raz ulegoci. Cesarz mianowicie cieszy si - mimo swych pogldw religijnych, budzcych wrogo ortodoksw - du popularnoci wrd szerokich mas spoeczestwa; osign j dziki rozsdnej polityce finansowej. Kiedy obejmowa rzdy, zasta skarb cakowicie pusty, wyczerpay go bowiem zarwno niezmiernie kosztowne wyprawy przeciw Wandalom, jak i pniejsze walki z Izauryjczykami. Jednoczenie za ludno miast i wsi bya tak przygnieciona i wyniszczona nadmiernym ciarem podatkw, e nie mogo by mowy o dalszym ich zwikszaniu. Na szczcie zaraz na pocztku panowania Anastazjusza otworzyo si do obfite rdo wzbogacenia skarbu. Byy nim dochody z ogromnych majtkw, ktre skonfiskowano po stumieniu buntu Izauryjczykw. Cesarz stworzy dla nich osobn administracj. Umoliwio to z kolei zniesienie podatku odczuwanego przez ludno szczeglnie bolenie. Zwa si on chrysargyron, a obcia gwnie rzemielnikw i kupcw. By tak uciliwy i tak utrudnia rozwj wszelkiej inicjatywy, e wie o jego zniesieniu - stao si to ju w roku 498 - powitano prawdziwym wybuchem radoci. Tak na przykad w Edessie, o czym wiemy z przypadkowej notatki, odbyo si z tej okazji samorzutnie zorganizowane wito trwajce cay tydzie; uchwalono te coroczne powtarzanie uroczystoci na pamitk szczsnego wydarzenia. Zmianie uleg rwnie sam system cigania podatkw. Odpowiada mieli za to odtd osobni urzdnicy, a nie rady miejskie. Inna te bya zasada poboru podatkw od uprawnej ziemi. W zasadzie waciciele pacili go wwczas przewanie w pienidzu, a nie w naturze. Dla zapewnienia jednak staych dostaw ywnoci wprowadzono te przymusowy skup pewnych produktw po cenach oficjalnych. Z kolei za wielko dostaw odpowiedzialne byy zespoy mniejszych gospodarstw prywatnych lub due majtki pojedynczo; miao to gwarantowa utrzymanie staego poziomu kontyngentw, w wypadku gdyby ktre z gospodarstw nie mogo z jakich przyczyn wywiza si ze wiadcze. Ulepszono te system monetarny, emitujc monet miedzian o lepszej jakoci. Za doradc cesarza w sprawach finansowych uwaany by wspomniany ju Marinus, rodem z Syrii. Rozpocz prac jako skromny urzdnik w jednym z wydziaw skarbowych, a doszed do godnoci najwyszej prefekta pretorium. Uchodzi za czowieka wielkiej inteligencji i duego dowiadczenia. Opowiadano, e mia stale nowe pomysy, aby za nie uleciay mu z pamici, trzyma u swego boku sekretarza nawet podczas przechadzek; w nocy za przy jego ou znajdowaa si lampka i przybory do pisania, sam bowiem notowa to, co uzna za godne uwagi. Potem omawia projekt z cesarzem i ewentualnie wprowadzano go w ycie.

Ta opowie jest chyba zoliw anegdot zmylon przez wspczesnych, niechtnych czstym zmianom w zakresie skarbowoci. Oczywicie nie wszystkie innowacje podobay si wszystkim, istniay te z natury rzeczy pewne cienie i niebezpieczestwa miaych planw. W sumie jednak owe pomysy okazay si zbawcze dla finansw i caej gospodarki cesarstwa. Anastazjusz, jak si rzeko, zasta skarb pusty, pozostawi za w nim ogromn sum 320.000 funtw zota. W caej pniejszej historii Bizancjum aden z cesarzy nie mg si poszczyci niczym podobnym. A naley podkreli, e Anastazjusz dokona tego, wprowadzajc rwnoczenie pewne ulgi podatkowe na korzy ludnoci uboszej i nie szczdzc rodkw na poyteczne prace publiczne. Do takich nalea Dugi Mur, stanowicy pierwsz lini obrony stolicy, kana w Bitynii, czcy zatok morsk koo Nikomedii z pobliskim jeziorem rdldowym, ogromna twierdza Dara. Zawsze te pomaga miastom zniszczonym skutkiem dziaa wojennych lub klsk ywioowych, a nawet osobom prywatnym. Rozumna gospodarka Anastazjusza stworzya zdrowe i mocne podstawy pod wietny rozwj pastwowoci i kultury bizantyjskiej w wieku nastpnym. Bez tego, co dokona, nie byyby moliwe ani wielkie wojny Justyniana, ani te wspaniay rozkwit wszystkich dziedzin sztuki. Polityka finansowa Anastazjusza okazaaby si z pewnoci jeszcze skuteczniejsza, gdyby nie grona i tragiczna w swych skutkach rebelia, ktra powanie zagrozia bytowi cesarstwa, a trwaa przez lat kilka. Jej przywdc sta si Witalian, dowdca oddziaw tak zwanych sprzymierzonych, czyli w praktyce najemnych, ktre stacjonoway na terenie Tracji; w ich skad wchodzio wielu Bugarw. By to czowiek wyjtkowo niskiego wzrostu, ale tym wikszych ambicji, odwany, energiczny, przemylny, a w sprawach religijnych, ktre odgryway wwczas tak wielk rol, gorliwy ortodoksa. Wykorzysta on w roku 513 wzburzenie, jakie wywoaa wrd jego oddziaw odmowa przekazania pewnych dostaw zaopatrzenia, do ktrych sprzymierzeni czuli si uprawnieni. W krtkim czasie opanowa si lub podstpem wikszo ziem obecnej Bugarii, a do jego wojsk przyczyo si wielu wieniakw. Dowdca wojsk cesarskich, Hypacjusz, wycofa si do stolicy, Witalian za podszed pod jej mury na czele zastpw liczcych podobno a 50.000 ludzi. Gosi, e jest obroc katolickiej ortodoksji przeciw monofizytom i da naprawienia krzywdy, jaka spotkaa dwch patriarchw, Macedoniusza w Konstantynopolu i Flawiana w Antiochii, zoonych z urzdw. Cesarzowi jednak udao si przekona wikszo oficerw Witaliana podczas rokowa, e wszystkie kwestie sporne, zarwno materialne, jak i religijne, mona bdzie zaatwi polubownie. Rebelianci wic wycofali si ku Dunajowi, gdzie jednak nie zaprzestali dziaa przeciw wodzom i wojskom cesarskim. Tote senat stolicy ogosi Witaliana oficjalnie wrogiem pastwa. Nie pomogo to jednak armii Anastazjusza, ktra jesieni tego roku poniosa straszliw klsk w pobliu obecnej Warny. W roku 514 Witalian zebra du flot dziki okrtom, jakie zaj w

portach trackich, i opanowa europejskie wybrzea Bosforu. Cesarz musia szuka kompromisu. Mianowa buntownika naczelnym wodzem wojsk w Tracji i zgodzi si na zwoanie w roku nastpnym soboru powszechnego do Heraklei dla ustanowienia trwaego pokoju w Kociele; mieli w nim uczestniczy rwnie wysannicy biskupa Rzymu, ktrym by wwczas Hormizdas. Jednake sobr si nie zebra, cesarz bowiem nie chcia przysta na dania papiea, by ju z gry potpi pami Akacjusza. W tej sytuacji Witalian rozpocz w roku 515 nowe dziaania na morzu i opanowa dzielnic stolicy po drugiej stronie Zotego Rogu, zwan pniej Galatea. W tak rozpaczliwym pooeniu Anastazjusz postawi na czele swej floty Marinusa. Znakomity doradca w sprawach skarbowych okaza si, zapewne ku swemu wasnemu zdumieniu, rwnie uzdolnionym admiraem. W bitwie z okrtami Witaliana, stoczonej u wejcia do zatoki Zotego Rogu, odnis wietne zwycistwo. Co prawda chyba decydujc w tym rol odegra jaki materia, ktry, rzucany na okrty nieprzyjaciela, uatwia ich podpalenie. Czyby chodzio o pierwsze zastosowanie sawnego pniej ognia greckiego? Nie wiemy jednak nic bliszego o tym materiale - poza tym e jego wynalazc by niejaki Proklus (po grecku Proklos), filozof (ale nie naley myli go z wielkim Proklusem, kierownikiem Akademii platoskiej, wwczas ju nieyjcym) i e odmwi on przyjcia ogromnej nagrody, 400 funtw zota, jak ofiarowa mu cesarz. Pokonany rebeliant wycofa si z resztkami swych wojsk do Tracji i odtd zachowywa a do mierci Anastazjusza spokj, cho wcale nie zamyla poddawa si i wci by nieuchwytny. Rok 515, wietny zwycistwem nad buntownikiem, by jednak dla dworu rwnie rokiem aoby, zmara bowiem ona cesarza, Ariadna. Anastazjusz przey j o trzy lata, zmar w nocy z 8 na 9 lipca roku 518, majc lat 88, w tym 27 panowania. aden z cesarzy ani rzymskich, ani bizantyjskich nie doy wieku tak sdziwego, cho niektrzy zasiadali na tronie duej od niego, jak choby August. Obraz rzdw i postaci Anastazjusza w pismach historykw pniejszych jest nieco wypaczony, zwyciska bowiem ortodoksja nie moga mu zapomnie i darowa jego monofizyckich sympatii. Jednake w owych czasach gorejcych namitnoci religijnych po ktrejkolwiek by si opowiedzia stronie, zawsze by si komu narazi. Dla pastwa grone byo to, e odchodzcy wadca nie pozostawi potomstwa i nie wskaza te, kogo by chcia widzie jako swego nastpc.

VII

JUSTYN I

---oOo---

(IUSTINUS)
Urodzony w 450 lub 452 roku. Zmar 1 sierpnia 527 roku. Panowa od 10 lipca 518 roku do mierci. po mierci Anastazjusza przedstawiaa si, jeli chodzi o spraw nastpstwa tronu, znacznie gorzej ni przed dwudziestu siedmiu laty, to jest w roku 491, kiedy zmar Zenon. Wprawdzie bowiem w obu wypadkach nie byo naturalnego spadkobiercy purpury, wtedy wszake pozostaa wdowa, Ariadna, i opinia spoeczna zgodnie przyznawaa jej prawo wskazania osoby godnej diademu. Tote wwczas cesarzowa, nie dziaajc pod adnym naciskiem, wybraa wanie Anastazjusza, a wikszo przyja to bez oporu. Obecnie natomiast wadca odszed i jako bezdzietny, i zarazem jako wdowiec ju od lat kilku. Co prawda Anastazjusz mia do liczne grono krewnych. Trzech jego siostrzecw mogoby pretendowa do spadku politycznego, wszyscy bowiem byli w sile wieku i ju piastowali wysze godnoci cywilne oraz wojskowe. Z rnych wszake wzgldw aden z nich nie by traktowany przez lud i dostojnikw jako liczcy si kandydat, aden te, o ile nam wiadomo, nie wystpi z roszczeniami do tronu. 10 lipca roku 518, a wedug niektrych rde ju 9 lipca, w kadym razie tu po mierci cesarza, mieszkacy stolicy zgromadzili si tumnie na hipodromie. Podnosili tam potne okrzyki dajc, by senat jak najrychlej da im pana godnego. Tymczasem dostojnicy wraz z patriarch Janem, wszyscy w ciemnych

Sytuacja

strojach, radzili w wielkiej sali paacu. Musieli dziaa szybko i dobrze zdawali sobie z tego spraw, w razie bowiem zwoki wadc mgby narzuci ktrykolwiek z oddziaw wojska lub nawet jakie ugrupowanie ludu, zwaszcza stronnictwo cyrkowe. Mimo to przez wiele godzin nie byli w stanie podj adnej decyzji, skceni i bezradni. A tymczasem wrd ciby na hipodromie nastroje staway si coraz gortsze. Groziy rozruchy, ponawiano prby samowolnego obwoania cesarza. Szczeglnie niecierpliwe i aktywne okazay si dwie niechtne sobie formacje gwardii. Byli to z jednej strony tak zwani ekskubitorzy, excubitores, czyli stra paacowa, utworzona przed kilkudziesiciu laty przez Leona I, z drugiej za scholarzy, scholares, czyli onierze oddziaw noszcych miano scholae; stanowiy one od czasw co najmniej Konstantyna Wielkiego konn stra przyboczn wadcy, co prawda coraz bardziej o charakterze raczej paradnym i honorowym ni rzeczywicie bojowym. Ekskubitorzy pierwsi podnieli na tarczach jako przyszego cesarza jednego ze swych oficerw imieniem Jan. Ale scholarzy byli mu oczywicie przeciwni, a doczyli do nich take ludzie stronnictwa Niebieskich; widocznie Jan sprzyja Zielonym. Doszo wic do zamieszek, posypay si kamienie, pado nawet kilku zabitych. Z kolei wysunli swego kandydata scholarzy. By nim naczelnik wojsk Patrycjusz. Doprowadzio to ekskubitorw do takiej furii, e w nieszczsny pretendent do tronu omal nie straci ycia. Uratowa go w ostatnim momencie oficer scholarw Justynian; by on siostrzecem dowdcy ekskubitorw Justyna i dlatego cieszy si te pewnym mirem wrd onierzy tamtej formacji. Wtedy jednak zdarzyo si co niespodziewanego: oto sam Justynian omal nie zosta okrzyknity cesarzem! I rzeczywicie byby on do przyjcia przez obie strony: subowo przecie nalea do scholarw, rodzinnie natomiast zwizany by z ekskubitorami. Zaleca go rwnie wiek stosunkowo mody, lat trzydzieci kilka. On jednak odrzuci wszelkie wezwania do przyjcia diademu stanowczo i kategorycznie. Za kadym razem, kiedy wysuwano na hipodromie ktrego z wymienionych kandydatw, delegaci jego stronnikw gwatownie koatali do Bramy Koci Soniowej, przez ktr prowadzio przejcie do paacu. Domagali si, by wydano im insygnia i purpur dla nowego wadcy. Za kadym jednak razem suba paacowa odpowiadaa odmownie. Stanowili j tak zwani cubicularii, czyli sypialniani wadcy, ludzie z jego najbliszego i osobistego otoczenia; byli z reguy eunuchami. Ich przeoony, Amancjusz, ju z gry sobie zaoy, komu da purpur. Widzia jako przyszego pana jednego z wyszych oficerw, Teokryta. Jednym z powodw, dla ktrych go popiera wraz z caym swym otoczeniem, bya ta okoliczno, e Teokryt, podobnie jak dwr Anastazjusza, sprzyja monofizytom. Aby plan swj zrealizowa, Amancjusz wrczy du sum pienidzy Justynowi, dowdcy ekskubitorw; mia on przekupi onierzy, przed ktrych wol musieliby ugi si i dostojnicy, i tum na hipodromie. Tak wic Amancjusz i podlegli mu sucy czekali spokojnie, pki nie zaczn dobija si do bramy delegaci woajcy o purpur dla Teokryta.

A tymczasem Justyn, majc pienidze w rku, rozgrywa spraw bardzo umiejtnie - i tylko dla wasnej korzyci. Podstpnie przez swych ludzi podburza nastroje stoczonych na hipodromie i powodowa, e wysuwano rne osoby. Miao to wywrze psychiczny nacisk na senatorw i dostojnikw w paacu, przerazi ich widmem rozruchw, przelewu krwi, walk pomidzy kilku rywalami. Zmczeni i zdenerwowani pojawianiem si wci nowych nazwisk oraz meldunkami o zaburzeniach i niemonoci uzgodnienia swoich stanowisk, wielcy panowie musieli wreszcie w pewnym momencie ugi si i przysta na to, czego zada hipodrom. Tak te si stao. W ktrej chwili rozlegy si gone woania, skandujce imi Justyna. To ekskubitorzy, zdecydowanie tym razem i ca si, opowiadali si za swym dowdc. Zaskoczony takim obrotem sprawy Amancjusz i jego eunuchowie u Bramy Koci Soniowej ustpili. Nie mogli te opiera si dostojnicy. Dali swe przyzwolenie, cho na pewno bez entuzjazmu, Justyn bowiem z wielu powodw nie mg by im miy: by czowiekiem rodu bardzo niskiego, zupenie niewyksztaconym, a jego ranga oficerska nie naleaa do najwyszych. Jedynie scholarzy usiowali jeszcze si sprzeciwia, byli jednak na hipodromie osamotnieni, lud bowiem rwnie mia do oczekiwania w skwarze dnia letniego, kler za, tak wpywowy w stolicy, natychmiast ustosunkowa si przychylnie do tej kandydatury, skoro Justyn mia opini bardzo przykadnego ortodoksy. Ceremonia koronacji odbya si tego dnia w cesarskiej loy hipodromu, a wic na oczach tysicy i tysicy widzw. Diadem naoy nowemu wadcy patriarcha Jan. Kim by w pan imperium, wyniesiony na tron w istocie skutkiem do przypadkowego zbiegu okolicznoci, dziki przywaszczonym pienidzom? Mia w roku przywdziania purpury lat 66 lub 68. Urodzi si w pobliu obecnego jugosowiaskiego Niszu, w ubogim domu wiejskim; podobno za modu pasa bydo. By moe jego dalsi przodkowie wywodzili si z ludu Trakw lub z ktrego z plemion iliryjskich, ale w praktyce nie miao to ju adnego znaczenia, byy to bowiem strony jzykowo i kulturalnie cakowicie zromanizowane. Mona przyj, e ojczysty jzyk Justyna stanowia acina, cho oczywicie musia te mwi po grecku. Nie odebra adnego wyksztacenia, nie potrafi nawet si podpisa, kad wic swe imi pod dokumentami za pomoc specjalnego przyrzdu, rodzaju piecztki osobistej. By to pierwszy cesarz analfabeta. Jako mody czowiek, jeszcze za panowania Leona I, przyby ze swej wsi do stolicy wraz z dwoma kolegami, aby zacign si do wojska. W owych czasach by to waciwie jedyny sposb wyrwania si z ndzy ycia w pogranicznych, wci pustoszonych okolicach. Musieli to by chopcy postawni i czynicy dobre wraenie, skoro wszyscy trzej zostali przyjci, cho nie mieli adnych znajomoci i protekcji, do oddziau ekskubitorw, a wic formacji gwardyjskiej. Mona by nawet twierdzi, e historia owych trzech to staroytna, a raczej bizantyjska zapowied opowieci o dzielnym d'Artagnanie i jego przyjacioach. Justyn zacz suy jako prosty onierz i stopniowo awansowa, krok

za krokiem wspinajc si wytrwale po stopniach wojskowej kariery. Dzieje ubogiego chopca wiejskiego, ktry wreszcie przywdzia purpur cesarsk, dzieje niezwyke i niemal baniowe, zostay ku pouczeniu ludu przedstawione w cyklu malowide na cianach jednej z wielkich ani publicznych w stolicy. Stao si to z inicjatywy i pewnie na koszt Marinusa, tak zasuonego za Anastazjusza prefekta pretorium. Jedni mogli uwaa w pomys za pochlebczy, inni za za perfidnie zoliwy. W kadym razie ta odmalowana biografia nowego wadcy samemu Marinusowi nie pomoga, cho bowiem przez pewien czas w pocztkach panowania raz jeszcze powierzono mu urzd prefekta, zosta bardzo szybko odsunity od wadzy i wpyww. Suc Anastazjuszowi Justyn odznaczy si w walkach najpierw z Izauryjczykami, a potem z Persami. Prawdopodobnie od roku 515 piastowa godno komesa ekskubitorw i ju na tym stanowisku bra udzia w zmaganiach z rebeliantem Witalianem. Gdy otrzymywa diadem cesarski, Justyn by ju od dawna onaty z prost kobiet imieniem Lupicyna. Pochodzia ona z jakiego barbarzyskiego plemienia i bya pocztkowo niewolnic oraz konkubin pewnego pana, od ktrego Justyn j odkupi. Nie odsun jej od siebie jako cesarz, cho przecie w czasach znacznie pniejszych wielu, nawet przy okazji bardzo skromnych awansw, chtnie rozstawao si z dotychczasowymi onami i towarzyszkami cikich pocztkw kariery, goszc, e te poowice ju nie odpowiadaj wysokim wymaganiom, jakie stawia nowe stanowisko subowe i pozycja towarzyska. To dobrze wiadczy o Justynie. Jako cesarz pozosta wierny kobiecie, ktra dzielia z nim dol i niedol. Da jej natychmiast po swej koronacji tytu augusty. Co prawda Lupicyna musiaa zmieni swe imi na piknie brzmice greckie Eufemia. Ale i ona pozostaa sob: prost, rozsdn, uczciw kobiet. Stronia od spraw polityki, na ktrych si nie znaa, a w kwestii religii staa po stronie ortodoksw. Dzieci nie mieli. Natomiast Justyn posiada liczn rodzin dziki potomstwu swych dwch sistr. Jedna z nich polubia niejakiego Sabacjusza i miaa z nim syna, Piotra Sabacjusza, oraz crk Wigilancj. Druga urodzia swemu mowi - jego imienia nie znamy - kilkoro dzieci; jednym z nich by Germanus, ktry zasyn w swoim czasie jako wdz. Jednake najwspanialsza przyszo czekaa Piotra Sabacjusza, i to dziki Justynowi. Ten bowiem skoro tylko zdoby w stolicy nieco lepsz pozycj, cign go ze wsi, da do oddziau scholarw, a pniej usynowi. Odtd mody czowiek zmieni nazwisko rodzinne na nowe, urobione od imienia przybranego ojca, zwa si wic Justynianem. Pod tym te imieniem przeszed do historii. Trzeba na chwa Justyna doda, e cho sam do szk nie chodzi, w peni docenia znaczenie wyksztacenia i dba o to, by otrzymali je siostrzecy. Nowy cesarz w istocie zawdzicza tron Amancjuszowi i pierwszym jego politycznym czynem byo rozprawienie si z czowiekiem, ktrego oszuka. Wysunito niemal natychmiast oskarenie, e Amancjusz spiskuje przeciw wadcy i ublia patriarsze Janowi. Od razu te pojawiy si dania

wychodzce od ludu, by usun zaka z paacu. Domagali si tego wierni w kociele witej Zofii podczas naboestw. Oczywicie nie mona wykluczy, e wszechwadny dotychczas w paacu szef suby, oburzony i rozwcieczony do ywego przeniewierstwem, jakiego dopuci si Justyn, pozwoli sobie na sowa i czyny lekkomylne. Jest te faktem, e by znienawidzony od dawna przez ortodoksw. W kadym razie wypadki potoczyy si zdumiewajco szybko. Jeszcze w lipcu, najdalej w sierpniu, Amancjusz i jego kandydat do purpury Teokryt zostali uwizieni, skazani na mier, cici. Ale rwnoczenie dokonywao si co znacznie powaniejszego: ulegaa zmianie polityka religijna dworu, co miao swoje powane skutki take w zakresie stosunku do Zachodu. Ju w pierwsz niedziel po koronacji wierni zebrani w kociele katedralnym podnieli woania, by patriarcha oficjalnie uzna uchway soboru chalcedoskiego. Nazajutrz zadano wczenia do modlitw imion patriarchw poprzednich, ortodoksw. A ju 20 lipca pospiesznie zebra si synod biskupw, ktry zatwierdzi owe dania i zwrci si do cesarza z prob o odwoanie z wygnania osb wypdzonych za Anastazjusza z powodu ich przekona religijnych. Podobny obrt przyjy sprawy w najbliszych miesicach take w kilku innych miastach wschodnich, zwaszcza w Jerozolimie i w Tyrze. Niektrzy biskupi monofizyccy musieli opuci swe siedziby. Biskup Antiochii Sewer uda si do Egiptu, stanowicego wci niewzruszony bastion monofizytyzmu. W zwizku z tymi zmianami udao si te nawiza porozumienie z rebeliantem Witalianem, przebywajcym gdzie nad Dunajem i wci majcym znaczne siy, cho ju od kilku lat nie grozi stolicy bezporednio. Jako gorliwy ortodoksa uzna, e moe pogodzi si z cesarzem o podobnych pogldach. Przyby do Konstantynopola, gdzie zosta serdecznie powitany i otrzyma najwysze zaszczyty: godno naczelnika wojsk, potem tytu komesa i wreszcie konsulat na rok 520. Mia swobodny dostp do paacu i rozwija yw dziaalno dla zblienia z Rzymem. W tym samym duchu pracowa te Justyn i jego siostrzeniec Justynian. Cesarz zawiadomi papiea Hormizdasa o tym, e zosta wybrany, ju w dniu I sierpnia oficjalnym pismem, a wnet potem wyprawiono do Rzymu i Rawenny Gratusa, naczelnika jednego z sekretariatw cesarskich. Mia on zabiega zarwno o przywrcenie jednoci kocielnej, jak te przeprowadzi rozmowy z krlem Ostrogotw Teodorykiem. W ten sposb Italia po pewnej przerwie znowu znalaza si w zasigu bezporednich zainteresowa Konstantynopola. Znamienna zapowied tego, co miao ksztatowa niedalek ju przyszo.

JUSTYN I JUSTYNIAN
Panowa starzec Justyn, faktycznie jednak rzdzi od pocztku jego znacznie modszy siostrzeniec, syn przez adopcj, Justynian. Taka bya opinia wspczesnych, z pewnoci w duej mierze odpowiadajca stanowi

rzeczy. To on, tak twierdzono, spowodowa, e ju w pierwszych dniach nowej wadzy zosta ukarany mierci przeoony suby paacowej Amancjusz i jego kandydat do tronu, Teokryt. Justynian te mia doprowadzi w lipcu roku 520 do zamordowania Witaliana. Ten - cho za Anastazjusza podnis bunt rzekomo z pobudek religijnych - obecnie wspiera gorliwie Justyna i piastowa z jego aski najwysze godnoci; wanie w tym roku by konsulem. I moe to stanowio prawdziw przyczyn jego zguby? Moe sta si zbyt niebezpiecznym rywalem dla ambitnego Justyniana? Zabjstwa dokonano zupenie niespodziewanie w jednej z sal paacu, woajc, e Witalian uknu grony spisek; zgino te kilku ludzi z jego suby. Te brutalne rozprawy z prawdziwymi czy te rzekomymi przeciwnikami politycznymi przycigay powszechn uwag, znacznie jednak doniolejszy by zwrot w polityce religijnej; to rwnie uchodzio w znacznym stopniu za dzieo Justyniana. Mg on tego dokona majc poparcie nie tylko cesarza, ale i pewnych grup spoecznych. Byli oczywicie po jego stronie ortodoksi, zwaszcza w stolicy, najwicej zyskujcy na zmianie orientacji wadz wobec monofizytyzmu. Ale Justynian zdoa te przecign na swoj stron wielkie stronnictwo cyrkowe Niebieskich. Wybra wanie to chyba z tej prostej przyczyny, e cesarz Anastazjusz, monofizyta, sprzyja przeciwnemu, Zielonym. Obecnie wic Justynian okazywa swe aski Niebieskim w przerny sposb. Im przede wszystkim dawa urzdy rnych stopni, ich obsypywa pienidzmi. I przymyka te oczy, kiedy dopuszczali si naduy, popeniali przestpstwa kryminalne, wywoywali rozruchy. Najgorliwszych zwolennikw stronnictw, dodajmy, atwo byo rozpozna na ulicy i podczas wycigw rydwanw ju po samym niezwykym stroju i uczesaniu. Gowy mieli z przodu wygolone, ale z tyu zapuszczali bujne wosy, spadajce na kark. Nosili te dugie wsy i brody. Ubierali si kosztownie - Niebieskich sta byo na to! - ale dziwacznie: mankiety mocno cignite, ale rkawy rozdte bufiasto. Dziki temu byli dobrze widoczni na trybunach, kiedy machali rkami, zachcajc swoich wonicw. Tak wic owe rkawy, oczywicie barwne, speniay rol chorgiewek kibicw w naszych czasach. Wdziewali te spodnie na wzr Hunw oraz odpowiednie paszcze i buty. Ta krtkowzroczna polityka bezkarnoci wobec rozwydrzonych niby to sportowcw musiaa oczywicie doprowadzi do gronych konsekwencji; pierwsze przejawiy si ju za panowania Justyna. Doranie wszake przynosia Justynianowi pewne korzyci, tym bardziej e pocztkowo uwag wszystkich i tak skupiay sprawy kocielne. 25 marca roku 519 przybyli do Konstantynopola legaci papiea Hormizdasa. Cesarz i najwysi dostojnicy wyszli im naprzeciw a do dziesitego kamienia milowego i wprowadzili do miasta w uroczystej procesji. W kilka dni pniej patriarcha Jan, acz niezbyt chtnie, wystosowa do papiea list, w ktrym stwierdza wyranie, e Rzym by zawsze niewzruszonym strem prawowiernoci. Natomiast usunito z tabliczek kocielnych, tak zwanych dyptychw,

imiona piciu poprzednich patriarchw oraz nawet dwch cesarzy, Zenona i Anastazjusza. Oznaczao to ich symboliczne wykluczenie z Kocioa jako monofizyckich heretykw. Dopiero wwczas legaci papiea uznali wsplnot z patriarch Konstantynopola i obecnymi tam biskupami. Tak zakoczya si schizma, zwana akacjask, a trwajca od roku 482, to jest od ogoszenia przez Zenona dokumentu, noszcego miano Henotikon. Triumf Rzymu by peny, ale tylko w sferze oficjalnej, i kry w sobie zalki jeszcze powaniejszych konfliktw w przyszoci. Zreszt ju poza stolic sytuacja przedstawiaa si inaczej. W Tesalonice tamtejszy biskup stan na czele prawdziwego powstania ludnoci przeciw powracajcym do Rzymu legatom. Podczas rozruchw zgin gospodarz domu, w ktrym zatrzymali si legaci, a jeden z nich zosta ciko ranny. Cesarz za okaza si bezsilny, nie mg bowiem nawet usun biskupa, za ktrym stali jego wierni. W Syrii natomiast biskupi monofizyccy, usunici ze swych siedzib, schronili si w oazach na pustyni, gdzie napyway do nich tumy wiernych jako do przeladowanych. Egipt za, gdzie znalaz si biskup Antiochii Sewer, by tak potn twierdz jawnego monofizytyzmu, e cesarz nawet nie usiowa ingerowa w tamtejsze sprawy kocielne. Tak wic spektakularne ukorzenie si przed Rzymem w istocie pogorszyo sytuacj wewntrzn cesarstwa, podsycajc separatyzm wyznaniowy niektrych prowincji. Rzd zmuszony by z biegiem lat stosowa coraz surowsz polityk religijn. W wielu miejscowociach burzono monofizyckie klasztory, mnichw za wyganiano, a niekiedy nawet zabijano. Rwnie surowo postpowano wobec innych heretykw. Ich kocioy zamieniano na katolickie, wyznawcw za nawracano si. Manichejczykw karano mierci. Oczywicie tym zacieklej tpiono resztki kultw pogaskich, ktre jeszcze si uchoway tu i wdzie. Tak wic wanie w roku 520 zniesiono w Antiochii igrzyska, zwane olimpijskimi i wci jeszcze obchodzone regularnie, cho te prawdziwe zgasy w samej Olimpii greckiej ju przed stu dwudziestu kilku laty, zapewne w roku 393, za panowania cesarza Teodozjusza Wielkiego. Symboliczne to daty! Likwidowanie igrzysk dawnych, powiconych gwnie lekkoatletyce, wynikao w sposb naturalny z chrzecijaskiej pogardy dla ciaa. Uchodzio ono za grzeszne ze swej istoty, jego wic pielgnowanie, radowanie si nim, a c dopiero obnaanie stanowio co gorszcego i karygodnego. Tolerowano natomiast igrzyska, takie jak wycigi rydwanw, w nich bowiem nie trzeba byo pokazywa ciaa w jego nieskromnej nagoci. Triumfowa wic, mona by rzec jzykiem dzisiejszym, sport pokazowy i wyczynowy kosztem bardziej masowego, a w kadym razie teoretycznie dostpnego dla wszystkich - jakim jest wanie lekkoatletyka. Pozornym ukoronowaniem cisych wizw z Rzymem stay si odwiedziny, jakie papie Jan I zoy w stolicy nad Bosforem. Przyby tam jesieni roku 525, wyjecha za dopiero po kilku miesicach, albowiem po Wielkanocy roku nastpnego; przypada ona wwczas na 19 kwietnia.

Po raz pierwszy w historii biskup Rzymu dawnego zjawi si w Rzymie nowym! Fakt ten zosta doceniony przez Justyna i jego dwr. Cesarz okaza to jawnie, witajc bowiem papiea dopeni aktu adoracji: pad na kolana, jak przed nim samym klkali najwysi dostojnicy pastwowi. Przestrzegano te pilnie, by papie podczas wszelkich ceremonii bra krok przed patriarch Konstantynopola; by nim wwczas Epifaniusz. I wanie Jan I odprawi - po acinie! - gwne naboestwo wielkanocne w katedrze witej Zofii. W trakcie tej uroczystoci woy koron na gow Justyna. Nie miao to jednak charakteru powtrnej koronacji, stanowio raczej gest praktykowany przez patriarchw stolicy przy okazji rnych uroczystoci kocielnych. Mimo to w pobyt biskupa Rzymu by tylko pozornym jego triumfem. Papie bowiem przyjecha do Konstantynopola pod przymusem i z misj, ktrej nie by w stanie wypeni, co miao go drogo kosztowa. W istocie za wyprawi papiea do stolicy cesarstwa krl Ostrogotw Teodoryk Wielki. Stosunki pomidzy nim a Justynem i Justynianem, czyli pomidzy Rawenn a Konstantynopolem, ukaday si pocztkowo znakomicie. wiadczy o tym choby fakt, e cesarz symbolicznie adoptowa Eutaryka; by on mem crki Teodoryka, Amalasunty, i przewidywanym nastpc tronu, krl bowiem nie mia mskiego potomstwa. Justyn i Eutaryk objli te razem konsulat w roku 519. Pniej wszake sprawy ulegy pogorszeniu pod wpywem rnych czynnikw; jednym z nich byy wydarzenia w Afryce, w pastwie Wandalw. W roku 523 zmar tam krl Trasamund, oeniony z siostr Teodoryka Amalafrid. Panowanie po nim obj Hilderyk. By on wnukiem cesarza Walentyniana III przez swoj matk Eudoki; uprowadzi j do Kartaginy sam Genzeryk po zdobyciu Rzymu w roku 455. Tak wic Hilderyk mg wwczas uchodzi za najbardziej prawowitego, przynajmniej po kdzieli, spadkobierc ostatniej wielkiej dynastii cesarzy rzymskich. W porwnaniu z nim Justyn i jego poprzednicy byli tylko parweniuszami. Co najwaniejsze, Hilderyk (wstpujc na tron mia ju dobrze ponad 60 lat) wychowany w szacunku dla dawnej kultury czu si zwizany z imperium i uwaa cesarza Justyna za symbol jednoci wszystkich ludw; dlatego to jak si przypuszcza, umieci jego podobizn na swych monetach. Zaprzesta te przeladowania katolikw. Tak wic stosunki Kartaginy z Konstantynopolem stay si niemal przyjazne; z Rawenn natomiast zaczy ukada si wrogo. Powodem by los krlowej Amalafridy, siostry Teodoryka, a ony Trasamunda. Po jego mierci wdowa nie czua si bezpieczna na dworze Hilderyka i zbiega do pogranicznego plemienia barbarzyskiego; schwytana zmara w wizieniu. Teodoryk by przekonany - trudno dzi dociec, o ile susznie - e jego siostr zamordowano, a win za to obarcza i Hilderyka, i ludzi rzekomo nasanych przez cesarza. Ale chyba gwn przyczyn narastania wrogoci pomidzy Ostrogotami a cesarstwem stanowia przeciwstawna polityka religijna. Justyn podpisywa coraz ostrzejsze ustawy godzce w heretykw, w tym rwnie

w arian, wspwyznawcw Ostrogotw, Teodoryk za zaczyna si sroy przeciw katolikom w swym pastwie. A przecie dotychczas kierowa si zasadami tolerancji religijnej, Rzymianie za i Goci, katolicy i arianie, cieszyli si faktycznym rwnouprawnieniem. Najwysze dostojestwa cywilne piastowali u jego boku przedstawiciele rzymskiej arystokracji, wrd nich dwaj Kasjodorzy, ojciec i syn, oraz Boecjusz. Dramatyczny upadek tego ostatniego pokaza najdobitniej zmian nastawienia krla. Nalea bowiem Boecjusz nie tylko do najwyszych sfer arystokracji, ale rwnie do elity intelektualnej. Budowa w swych licznych dzieach pomost pomidzy acisk kultur Zachodu a wielkim dorobkiem myli greckiej, tutaj ju idcym w zapomnienie. Przekada na jzyk aciski i komentowa rzeczy Arystotelesa, sam rwnie pisa traktaty o nauczaniu rnych umiejtnoci, na przykad arytmetyki i muzyki. Jego prace miay odegra du rol w Europie redniowiecznej. AIe najwiksz saw przynioso Boecjuszowi jego bardzo osobiste dzieko O pocieszeniu, jakie daje filozofia. Pisa je w formie dialogu wierszem i proz pomidzy sob a Filozofi, osadzony w wizieniu przez Teodoryka pod zarzutem zdrady i oczekujc wyroku mierci, ktry wykonano w roku 524. I wanie wkrtce potem Teodoryk - starzejcy si, podejrzliwy, coraz okrutniejszy - wyprawi papiea Jana I do Konstantynopola w nadziei, e zdoa on zagodzi antyariask polityk cesarza. Rezultaty misji okazay si nike, Justyn bowiem uderzajc przed papieem czoem, nie poszed na adne istotne ustpstwa. Teodoryk wic podejrzewa, e ci dwaj doszli do tajnego porozumienia na jego szkod. Tote gdy tylko papie wrci, wtrci go do wizienia, w ktrym starzec zmar. Niedugo potem, 30 sierpnia roku 526, mier zabraa te Teodoryka. Pochowany zosta w Rawennie. Tron po nim zaj Atalaryk, syn te ju zmarego Eutaryka; w imieniu chopca waciwe rzdy sprawowaa Amalasunta. Rwnie w cesarstwie owe lata dwudzieste byy ponure. Wprawdzie do zbrojnego konfliktu doszo jedynie na wschodzie, u granic z Persj, ale byy to tylko jakby pierwsze pomruki burzy, ktra miaa si rozpta dopiero za Justyniana. Tote ludno wielkich miast znacznie boleniej odczuwaa rozboje i walki stronnictw cyrkowych, powodujce zupen anarchi. W roku 523 podczas cikiej choroby Justyniana, poplecznika Niebieskich, prefekt stolicy usiowa ukrci ich samowol, ale zapaci za to, kiedy Justynian wyzdrowia, wygnaniem. Rwnie w Antiochii komes Wschodu Efrem poskramia Niebieskich, kara jednak go nie dosiga. Zreszt wkrtce spado na miasto nieszczcie, ktre kazao zapomnie o wszystkim. 29 maja roku 526 straszliwe trzsienie ziemi pogrzebao pod ruinami dziesitki, a moe i setki tysicy ludzi. Zgin patriarcha miasta. Na jego miejsce lud wybra wanie Efrema. Rozwin on natychmiast skuteczn dziaalno w celu ratowania ofiar, niesienia pomocy pozbawionym rodkw do ycia, a potem odbudowy Antiochii. Owe lata obfitoway w kataklizmy. Trzsienie ziemi nawiedzio rwnie

Korynt, powd za wyrzdzia ogromne szkody w syryjskiej Edessie. W Palestynie natomiast kilkuletnia susza spowodowaa gd straszliwy. Administracja cesarska, to trzeba przyzna, usiowaa wszdzie spieszy z pomoc. Zapewne z pocztkiem roku 527 zmara ona Justyna, Eufemia. Cesarz, majcy ju lat siedemdziesit kilka, schorowany, chcia oszczdzi pastwu wstrzsw zwizanych z kwesti nastpstwa tronu; przed kilkunastu laty sam by ich wiadkiem i sprawc. Dlatego wic jeszcze za swego ycia wyznaczy i koronowa spadkobierc. Zosta nim oczywicie Justynian. Stao si to 1 kwietnia roku 527 - i od tego momentu cesarstwo miao formalnie dwch rwnorzdnych wadcw. Nie na dugo jednak. Justyn bowiem zmar w cztery miesice pniej, 1 sierpnia. Bezporednim powodem mierci bya stara rana w nodze; otwara si, jadzia, daa zapewne pocztek gangrenie. Po dwojgu starszych, prostych i niewiele znaczcych osobach zasiada na tronie para o wiele modsza, silna i niezwyka jako indywidualnoci, jedna z najsawniejszych nie tylko w historii Bizancjum: Justynian i Teodora.

VIII

JUSTYNIAN WIELKI

---oOo---

(IUSTINIANUS) nazwisko rodowe: (FLAVIUS PETRUS SABBATIUS)

Urodzony okoo 482 roku. Zmar 15 listopada 565 roku. Panowa od 1 kwietnia 527 roku do mierci.

TEODORA

Panowanie to naley nie tylko do najduszych w historii Bizancjum,

ale rwnie - a moe przede wszystkim - do najwaniejszych i o wrcz przeomowym znaczeniu dla cesarstwa i caej Europy. Jest take najlepiej znane i najpeniej udokumentowane. Zasuga to gwnie znakomitego historyka Prokopiusza, ktry wanie wtedy y, dziaa i pisa. Mona go uwaa za ostatniego wielkiego dziejopisa staroytnego, ale jednoczenie to on otwiera szereg wybitnych historykw bizantyjskich, stanowic dla nich wzr i przykad przedstawiania dziejw. O jego yciu wiemy bardzo niewiele, waciwie tylko to, co sam mwi o sobie w swych dzieach. Urodzi si w Palestynie, w miecie Cezarea Nadmorska, w domu zapewne zamonym. Jego jzykiem ojczystym bya greka, wyznawa religi chrzecijask. Otrzyma staranne wyksztacenie prawnicze i retoryczne. Ju jako mody czowiek zwiza si z najwybitniejszym wodzem tamtej

epoki, Belizariuszem, i jako czonek jego sztabu, zapewne jeden z sekretarzy, mg obserwowa dziaania wojenne najpierw na wschodzie przeciw Persom, potem w Afryce przeciw Wandalom, a wreszcie w Italii przeciw Gotom. Schyek ycia spdzi w Konstantynopolu, pracujc nad swymi wielkimi dzieami z historii najnowszej - tej, ktrej by wiadkiem naocznym. Zmar zapewne okoo roku 560. W naszych czasach byby Prokopiusz najprawdopodobniej dziennikarzem i publicyst, pisywaby reportae i eseje. Interesoway go zarwno wielkie wydarzenia wojenne i polityczne, jak te zakulisowe intrygi, a nawet anegdoty i plotki. Wszystko za przedstawia z duym talentem i temperamentem pisarskim, jzykiem przystpnym. Jego najwiksze dzieo, zatytuowane O wojnach, ma ksig 8 i omawia kolejne teatry dziaa zbrojnych. Ale zawiera rwnie relacje o wydarzeniach wewntrznych, a take sporo dygresji i wiadomoci o rozmaitych krajach i ludach, nawet o Sowianach, zwaszcza w ksidze przedostatniej. Wszdzie przebija uwielbienie dla Belizariusza, stosunek za do Justyniana jest pozytywny. Mniejsza rozmiarami, ale niezwykle cenna jako rdo informacji gwnie z zakresu sztuki jest rzecz O budowlach, dajca przegld tego, co Justynian wznis w wielu krajach i miastach cesarstwa. Niektre zdania brzmi wrcz jak panegiryk na cze wadcy, tak wspaniaego i hojnego. I wreszcie ostatnia z prac zachowanych, najskromniejsza rozmiarami, ale za to najbardziej osobista i barwna, pisana bowiem z prawdziw pasj. Nosi tytu Anekdota, co po grecku znaczy dosownie Rzeczy nie wydane. I rzeczywicie, jak si wydaje, dzieko przez dugi czas nie byo rozpowszechniane. Obecnie najczciej daje mu si tytu Historia sekretna. Bo te prawdziwie chodzi o tajn histori wszelkich najhaniebniejszych spraw z ycia i polityki cesarza i jego ony Teodory. Przy sposobnoci dostao si te sporo wodzowi i opiekunowi Prokopiusza Belizariuszowi. Ale nade wszystko cao wrcz zionie nienawici do pary cesarskiej. Powiedzmy tu od razu, e z dzie Prokopiusza wanie tylko to ostatnie, najbardziej skandaliczne, ale te wzbudzajce najwicej zastrzee co do swej wiarygodnoci, doczekao si przekadu na jzyk polski w caoci. Jest to zasuga Andrzeja Konarka. Ksieczka wydana bya dwukrotnie, po raz wtry w roku 1977. Z dzie innych, tych o wojnach i budowlach, tumaczono jedynie fragmenty. I oto problem: jak oceni wiarygodno Prokopiusza? A skoro on jest gwnym rdem dla tamtej epoki, czy si z tym problem drugi, historycznie jeszcze doniolejszy: jak ocenia osob i rzdy Justyniana? Kiedy Prokopiusz by dziejopisem rzetelnym i obiektywnym, a kiedy kama? Czy wychwalajc cesarza, czy te odmalowujc go w barwach najohydniejszych? Mona by twierdzi, e Prokopiusz przez wiele lat tai swe rzeczywiste pogldy i sdy, prawd za napisa ju u schyku ycia w dzieku, ktre nie byo przeznaczone do publikacji. A moe istotnie dokonaa si w nim jaka przedziwna, gboka i cakowita przemiana postawy? Moe szczerze najpierw wielbi i podziwia Justyniana, potem za rwnie autentycznie znienawidzi go i taki portret pragn przekaza potomnoci?

Ostatecznie takie metamorfozy nie s wrd historykw, pisarzy, twrcw czym niespotykanym. Przeciwnie, zdarzaj si do czsto, take w czasach najnowszych, take w naszym kraju. Za kilka wiekw, kiedy nasze stulecie bdzie ju tylko histori staroytn, kto zapewne si zdziwi, dlaczego to ten lub tamten pisarz tak raptownie zmieni wwczas front, wiatopogld, oceny spraw i ludzi? Dlaczego tak nagle objawia tyle zacietrzewienia, nienawici i zalepienia wobec spraw i osb, ktre dotychczas wychwala wrcz panegirycznie? A potomno, jak to zwykle potomno, bdzie osdzaa nasz histori znacznie spokojniej, bez emocji, moliwie obiektywnie - jak my patrzymy na czasy Justyniana. Na szczcie zreszt nie jestemy zdani wycznie na relacje Prokopiusza. S rwnie inne dziea historyczne z tamtej epoki, co prawda nie tak pene i szczegowe jak jego. S te dokumenty, zwaszcza treci prawnej, wiadczce o gwnych wytycznych polityki wewntrznej cesarza. Mona wreszcie przeprowadzi krytyk pewnych wypowiedzi samego Prokopiusza, wykazujc ich niespjno i niewiarygodno. Jeliby uwierzy sdowi autora Historii sekretnej, Justynian i jego ona Teodora po prostu doprowadzili pastwo do ruiny. Stao si tak dlatego, e cesarz by wcieleniem wszelkiego za, gupoty i podoci. Justynian - to streszczenie wywodw Prokopiusza! - burzy i mci wszystko. Marnowa grosz publiczny na budowle i haracze dla barbarzycw, rabowa natomiast majtki prywatne, oskarajc bezpodstawnie wacicieli o najcisze przestpstwa; rzeczywici wszake zbrodniarze mogli y spokojnie i bezkarnie, jeli tylko si wykupili. Cesarz, gupiec i otr, czyni le wiadomie i ochoczo. Kama, ale te bywa okamywany, zwodzi, lecz i jego zwodzono. ama wszelkie przysigi i przyrzeczenia bez skrupuw. W przyjani niestay, niezawodny by jako wrg. Mogo si wydawa, e wszelka ludzka podo zostaa razem zebrana i przelana w t jedn dusz. Wymordowa wicej ludzi sam, ni zgino ich z rki wadcw we wszystkich wiekach poprzednich. Jedynie jeli chodzi o opis wygldu Justyniana, autor zdaje si zachowywa pewn powcigliwo i rzeczowo. Stwierdza, e cesarz by wzrostu raczej redniego, do tgi, o twarzy okrgej i niebrzydkiej, o cerze lekko zarumienionej nawet po okresie postu. Natychmiast jednak, jakby dla stonowania tej zbyt spokojnej wypowiedzi, Prokopiusz dodaje, e Justynian by uderzajco podobny do cesarza Domicjana, jednego z najbardziej zbrodniczych wadcw Rzymu dawnego. A jak przedstawia si portret Justyniana w dzieku tego Prokopiusza O budowlach? Ot mwi si tam najwyraniej, e to on uratowa i przeksztaci pastwo, odpar najazdy barbarzycw, oczyci religi z bdw, zreformowa prawa, umocni granice, odnowi jedne miasta, inne zaoy, dba zawsze i wszdzie o bezpieczestwo i dobrobyt mieszkacw, odznaczajc si w caym swym postpowaniu mdroci, szlachetnoci i hojnoci. Powtrzmy wic pytanie: Czy Prokopiusz mwi prawd wychwalajc cesarza, czy te obrzucajc go wyzwiskami i obelgami, ktrych intensywno wydaje si podejrzana ju sama przez si? Chciaoby si z

gry rzec, e prawda ley chyba gdzie porodku, jak to bywa najczciej. Konkretniej jednak bdzie mona odpowiedzie na pytanie, dajc w dalszym cigu przegld dziaalnoci cesarza i przynajmniej gwnych wydarze za jego panowania. Ale chyba bdzie pouczajce, jeli ju tu przytoczymy charakterystyk Justyniana pira jednego z najwybitniejszych uczonych bizantynistw wieku XX, Georga Ostrogorskiego, zawart w jego znakomitym podrczniku Dzieje Bizancjum: Trudno o lepszy przykad misji cywilizacyjnych Bizancjum jak osoba Justyniana. Ten chopski syn sta si jednym z najbardziej wyksztaconych ludzi swej epoki, czowiekiem duej osobistej kultury. Ale wielko Justyniana wyrazia si w rozmachu jego planw politycznych, w niezwykej wprost wielostronnoci jego poczyna. Jego wady, a mia ich wiele, chwiejno jego charakteru, wszystko to ustpuje w cie wobec potgi jego intelektu. To nie on wprawdzie, lecz Belizariusz i Narses prowadzili zwyciskie wojny; to nie on, a Trybonian dokona ogromnego dziea kodyfikacji praw, i nie on, a Jan z Kapadocji dwiga na sobie gwny ciar administracji pastwa. Ale wszystkie osignicia tego synnego panowania byy rezultatem jego osobistej inicjatywy. Bizancjum nigdy nie mogo si pogodzi z upadkiem imperium rzymskiego, tote polityka Justyniana, majca na celu odbudow jednego, uniwersalnego pastwa, bya ucielenieniem tych marze. Wprawdzie na dusz met zawioda, a skutki jej okazay si fatalne dla pastwa, jednak w oczach potomnoci pozostaa zawsze jakim penym chway przeyciem (przekad W. Cerana). Obraz osobowoci i rzdw Justyniana musi te w naleytym stopniu uwzgldni niezwyk posta, jak bya jego ona Teodora. Najsawniejsza to kobieta w dziejach Bizancjum i jedna z najsawniejszych w dziejach wiata. I to nie tylko ze wzgldu na baniow wrcz karier - z nizin upodlenia na tron cesarski - ale rwnie, a moe przede wszystkim, z powodu wyrazistych, wybitnych cech jej umysowoci i charakteru. Peen nienawici ku niej Prokopiusz uznaje wszake porednio jej wielko, woajc, e potrafia wstrzsn cesarstwem a do samych jego fundamentw. Wedug autora Historii sekretnej Teodora urodzia si w stolicy jako crka dozorcy dzikich zwierzt w cyrku dla stronnictwa Zielonych. Zmar on jeszcze za panowania cesarza Anastazjusza, a wic przed rokiem 518, pozostawiajc wdow z trzema maoletnimi creczkami. Znalaza ona sobie nowego ma, ale Zieloni nie chcieli mu da tej pracy, jak mia jego poprzednik; dosta j natomiast od Niebieskich. Tym te wyjaniano pniej gorce poparcie, jakim darzya Teodora wanie to drugie stronnictwo. Dziewczyny staway si po kolei aktorkami i heterami, co wwczas byo zjawiskiem czstym. Teodora, zapewnia Prokopiusz, ju od lat dziecinnych oddawaa si wszelkim bezecestwom; bya zupenie wyzbyta wstydu, a nienasycona w rozpucie. Jako prostytutka gocia te w Aleksandrii. Wypada tu zaznaczy od razu, e rda przychylne Teodorze, to jest chrzecijascy pisarze monofizyci - bya bowiem gorliw monofizytk odmiennie przedstawiaj jej wczesne lata: pobona dziewczyna przybya

do stolicy z Paflagonii i ya skromnie jako przdka weny, pki nie pozna jej Justynian. Jednake Teodora miaa przynajmniej jedno dziecko, ktrego ojcem nie by Justynian. Wynika te porednio z pewnej ustawy, o ktrej bdzie jeszcze mowa, e musiaa by aktork, choby krtko. Moe wic Prokopiusz ma nieco racji? Justynian, rzeczywisty pan imperium u boku swego wuja Justyna, pozna Teodor zapewne okoo roku 525. Nie wiemy, gdzie i w jakich okolicznociach, pewne jest jednak, e dziewczyna zrobia na nim ogromne wraenie. Postanowi zdecydowanie, e wanie z ni si oeni, za wszelk cen i nie zwaajc na adne przeszkody. Krlewicz i aktorka! A moe nie tylko aktorka? Niestety, nie mamy wiernej podobizny Teodory, sztuka bowiem wczesna odbiega ju daleko od realizmu rzymskich uj portretowych. Opis pira Prokopiusza jest bardzo oglnikowy: bya niewysoka, twarz miaa mi, sylwetk zgrabn, cer nieco blad i jakby taw, wzrok za grony - moe po prostu przenikliwy, badawczy? - a brwi cignite. Tak wic wygldaa ukochana Justyniana. Wolno jednak przypuszcza, e podbia go nie tylko i nie tyle sw urod, ile si i czarem osobowoci. Mogo si to przejawia w ruchach i gestach, w brzmieniu gosu, a nade wszystko w samej rozmowie. Tak wanie przed wiekami Cezara ujarzmia Kleopatra, cho - zgodnie to twierdz staroytni - nie bya piknoci, odznaczaa si jednak inteligencj, pomysowoci, uroczym gosem. Tych za cech nie odda i nie przekae aden portret, adna podobizna. Na przeszkodzie rychemu zawarciu maestwa stay nie tylko zwyczaje, ustawy, gos opinii publicznej; najwaniejszy by zdecydowany sprzeciw cesarzowej Eufemii, ony Justyna, kobiety prostej i trzymajcej si zwykle z dala od spraw polityki i dworu, w tym wszake wypadku nieustpliwej. Na szczcie dla zakochanej pary cesarzowa wkrtce zmara, a Justyn, podobno ju zdziecinniay ze staroci, da sob powodowa bez oporu. Prawo nie dopuszczao dotychczas, by przedstawiciel zwaszcza stanw wyszych mg legalnie polubi aktork, wszystkie bowiem kobiety zwizane z teatrem uchodziy za osoby podejrzanego prowadzenia si. Ot wydana przez cesarza Justyna ustawa zezwolia tym aktorkom, ktre zerway ze swym zawodem i prowadziy ycie uczciwe, na polubienie mczyzn kadego stanu, co prawda za zgod samego cesarza, udzielan indywidualnie. Natomiast inna ustawa udzielaa tego prawa, bez potrzeby ubiegania si o zgod osobn, tym byym aktorkom, ktre uzyskay zaszczytny tytu. A wanie Teodora otrzymaa tytu patrycjuszki od rozkochanego w niej Justyniana. Ustawa wic, nie wymieniajc jej z imienia, tylko jej dotyczya. Maestwo zostao zawarte. Nie podnis si, ubolewa Prokopiusz, ani jeden gos sprzeciwu. Niedugo potem, 1 kwietnia roku 527, Justyn koronowa swego siostrzeca na cesarza, ten za da natychmiast Teodorze tytu augusty. W cztery miesice pniej, w dniu I sierpnia tego roku, oboje po mierci Justyna stali si jedynymi wadcami imperium. Oboje! Unaoczni to wszystkim wprowadzony z woli Teodory nowy sposb

skadania hodu, czyli adoracji majestatu panujcych. Dotychczas tylko przyklkano przed nim na jedno kolano, senatorzy za caowali praw pier cesarza. Przed cesarzow aktu adoracji nie dopeniano w ogle. Obecnie dopuszczani przed oblicze panujcej pary musieli pada pasko na brzuch i na twarz, wycigajc rce przed siebie, a potem pokornie caowali stopy obojga. Wszyscy bez rnicy stanu i rangi! Po raz pierwszy w zapisanej historii Europy oddawano tak cze kobiecie jako wadczyni. I tak rozpoczynao si nowe panowanie: od caowania nawet przez najwyszych dostojnikw stp kobiety, o ktrej mwiono - faszywie lub prawdziwie, to ju nie miao znaczenia - e jeszcze niedawno bya prostytutk. Czego takiego nie przeywa stary Rzym nawet za czasw Mesaliny.

JUSTYNIAN, KSI CIEMNOCI

Belizariusz, najsawniejszy wdz w czasach Justyniana, przyszed na wiat okoo roku 500 w okolicach obecnego Niszu jugosowiaskiego, by wic modszym o lat kilkanacie krajanem przyszego cesarza. To z pewnoci uatwio mu przyjcie do gwardii paacowej jeszcze za panowania Justyna, tym bardziej e by mczyzn postawnym i przystojnym, a okaza si rwnie dobrym, odwanym onierzem - tote szybko awansowa. Jako wyszy oficer walczy z Persami u granic wschodnich ju za Justyna. Wojna jednak rozgorzaa tam prawdziwie dopiero po wstpieniu na tron Justyniana. Toczya si w latach 529 - 531 na dugim froncie, albowiem od krain u stp Kaukazu poprzez gry Armenii a po rwniny pnocnej Mezopotamii, ze zmiennym szczciem dla obu stron, z ktrych kada moga poszczyci si wietnymi sukcesami, ale ponosia te niekiedy klski i due straty. Sam Belizariusz jako najpierw dowdca wojsk Mezopotamii, a potem komes Wschodu, zwyciy Persw w roku 530 pod twierdz Dara. Tymczasem jego starszy rang, a chyba rwny talentami wojskowymi, kolega Sittas gromi przeciwnika w Armenii, z ktrej to krainy zreszt pochodzi. Swoje stanowisko Sittas w duej mierze zawdzicza temu, e polubi starsz siostr cesarzowej Teodory; przeszo jej bya rwnie niejasna jak i samej wadczyni. Jednake w roku 531 Belizariusz zosta pokonany w wielkiej bitwie pod Kalinikum nad Eufratem; odwoano go do stolicy. Co prawda jego nastpcy zadali wojskom krla Kawada cikie ciosy, ale siy cesarskie byy ju nadszarpnite, podobnie jak przeciwnika. Tote gdy Kawad zmar we wrzeniu roku 531, jego syn i nastpca Chosroes I uzna za wskazane zawrze pokj; zreszt w pastwie perskim kadorazowa zmiana na tronie wywoywaa grone napicia wewntrzne. Justynian mia rwnie swoje trudnoci i plany, tote po pewnych wahaniach przysta najpierw na zawieszenie broni, a we wrzeniu roku 532 zgodzi si ostatecznie na podpisanie ukadu, ktry otrzyma miano pokoju wieczystego, cho w rzeczywistoci mia obowizywa tylko przez siedem lat.

Obie strony miay wycofa si z ziem, ktre zajy podczas dziaa wojennych; przywracano wic dawn granic. Cesarz zobowizywa si te paci, zgodnie z traktatem jeszcze z roku 363, due sumy krlowi celem utrzymywania wsplnej obrony Kaukazu. Jeden z punktw pokoju brzmia wrcz niezwykle. Oto Justynian zgadza si przyj z powrotem kilku filozofw, ktrzy niedawno wyjechali z cesarstwa do Persji, obecnie za znowu chcieli osi w ojczynie. Zobowizywa si rwnie, e da im mono spokojnego wyznawania ich religii. Postanowienia te, zdumiewajce w ukadzie politycznym pomidzy dwoma mocarstwami, maj swoj wymow prawdziwie symboliczn, wi si za z postaw i dziaalnoci cesarza w zakresie spraw wyznaniowych. Od samego pocztku swoich rzdw, i to jeszcze od czasw, kiedy formalnie panowa jego poprzednik, Justynian odznacza si arliwoci religijn, graniczc wrcz z dz przeladowania wszelkich innowiercw. Tak wic odebrano stopniowo poganom, Samarytanom i heretykom prawo legalnego przekazywania, nawet w testamencie, czegokolwiek osobom nie bdcym katolikami. Nie mogli te wiadczy i wystpowa w sdzie przeciw katolikom i posiada niewolnikw katolickich; tego zakazano rwnie ydom. Rzecz prosta nie wolno im byo piastowa adnych godnoci i urzdw. Podtrzymano dawne ustawy, karzce manichejczykw mierci. Mieli te paci yciem ci chrzecijanie, ktrzy potajemnie odprawiali obrzdki pogaskie. Osoby wierne dawnym bogom musiay zapozna si z naukami religii panujcej i przyj chrzest - lub te traciy swe majtki i szy na wygnanie. Zakazano wreszcie wyznawcom dawnych bogw wykonywania zawodu nauczycielskiego. Tego typu ustawy wydawano ju poprzednio niejednokrotnie, nie zawsze jednak przestrzegano ich cile i konsekwentnie. Tym wszake razem sprawy miay potoczy si inaczej. Jeszcze przed swoim wstpieniem na tron Justynian skaza na mier wielu manichejczykw, mczyzn i kobiety nawet wysokiego rodu. Pozostali oni wierni swej religii, cho on sam osobicie raczy im wskazywa, e yj w bdzie. Oburzony cesarz uzna za konieczne ukara przykadnie tak lepot i zatwardziao. W roku 529 rozpoczy si procesy przeciw podejrzanym o oddawanie czci bogom. W stolicy uwiziono i skazano osoby z krgw najwyszych, konfiskujc ich majtki. Niektrzy, udrczeni do ostatecznoci, popeniali samobjstwa, inni ratowali si, pozornie przyjmujc chrzecijastwo, w cichoci jednak wyznajc wiar ojcw. Podczas drugiej fali przeladowa, w roku 546, srogo za to zapacili, oskarani przez donosicieli. A byo wrd ofiar wielu senatorw, lekarzy, profesorw i nauczycieli, prawnikw. Torturowani i biczowani tracili wszystko. Kiedy pewien patrycjusz, byy prefekt pretorium, Fokas, czowiek powszechnie szanowany ze wzgldu na sw szlachetno, dowiedzia si, e zosta zoony donos w jego sprawie a oskarono go ju w roku 529 - uprzedzi czekajce go mki i upokorzenia, dobrowolnie odchodzc z tego wiata. Ale cesarz i tak go

ukara rozkazujc, by ciao wyrzucono bez pogrzebu, jak padlin zwierzcia. Czcicieli bogw prowadzono po ulicach wrd szyderstw gawiedzi, a ksiki ich palono, mogy bowiem zawiera treci wrogie religii panujcej. Czyny godne Nerona. A w pewnym sensie moe i gorsze. Tamten bowiem popeniajc zbrodni, jak jest wszelkie przeladowanie, kara swe ofiary nie za ich przekonania ktrych nie zna i ktre go nic nie obchodziy - lecz za rzekome przestpstwo kryminalne, goszc, a moe i wierzc szczerze, e to oni podpalili Rzym. Justynian natomiast nawet nie prbowa zarzuca przeladowanym przez siebie jakichkolwiek przestpstw. Powodem jednym i wystarczajcym byy odmienne pogldy religijne. Dalej, Neron ograniczy si do jednorazowych przeladowa w samym Rzymie, Justynian natomiast wyszukiwa i kara wszelkich innowiercw oraz heretykw w obrbie caego swego imperium. O zbrodniach wszake Nerona oraz jego pogaskich nastpcw wie kady, o Justynianowych za praktycznie biorc nikt. Podobnie jak o milionach i milionach ofiar religijnej arliwoci czy te religijnego optania wszelkich arcychrzecijaskich wadcw w arcychrzecijaskiej Europie. Tote kiedy przeglda si podrczniki historii i spotyka wci dziwne przemilczenia wanie w tym zakresie, nasuwa si nieodparcie taki wniosek: Jeli przeladuje chrzecijanin - i to nawet chrzecijan! - bywa to zapominane czy wrcz wybaczane. Zapewne dlatego, e zabija z powodw szlachetnych. Natomiast sytuacja odwrotna, kiedy przeladowca nie jest chrzecijaninem, wywouje tylko potpienie, takich zbrodni nigdy si nie zapomina i nigdy nie darowuje. Susznie - pod warunkiem, e tak samo nie bdzie si przemilczao przestpstw popenianych w imi religii. Nie wolno nigdy i w adnym wypadku stosowa zasady podwjnej moralnoci, to mci si zawsze okrutnie. Jak by osdza wierzenia i postpowanie ludzkoci przybysz z kosmosu? Rozumny i sprawiedliwy, a oceniajcy wszystkie zjawiska obiektywnie i z dystansu, nie wedug tego, co religie o sobie gosz i za co si uznaj, lecz wedug ich owocw? Na miejscu najwyszym musiaby postawi t, ktra nigdy si nie skalaa krwi ludzk, nigdy nikogo nie przeladowaa w imi swych ideaw, nigdy nikogo nie nawracaa si; t wreszcie, ktra uwaa wszystkie istoty ywe za rwnouprawnione i jednakowo godne mioci, bo razem wspcierpice. I znalazby tak - religi Buddy. Powrmy jednak do Justyniana, ktry tych nauk na pewno poj by nie zdoa, jakkolwiek w swym yciu prywatnym odznacza si wrcz ascetyczn wstrzemiliwoci. Prawie nie sypia, skromnie jada, czsto poci, pijc wwczas tylko wod i odywiajc si owocami i warzywami. Zawsze te wydawa si przystpny, wyrozumiay, uprzejmy. Najokrutniejsze rozkazy, ktre miay kosztowa ycie tysicy ludzi, wydawa z agodnym wyrazem twarzy, majc gow lekko pochylon, gosem cichym. Ale kiedy kto omiela si prosi go o lito i wstawia si za kim, wpada w furi i wrcz zgrzyta zbami. To uwaga zoliwego Prokopiusza. Mg on nienawidzi cesarza i z tej przyczyny, e wanie w pocztkach jego panowania, w roku 529, doszo w

Palestynie, z ktrej on, Prokopiusz, pochodzi, do wielkiego powstania Samarytan; wywoay je wspomniane ju ustawy, odbierajce wyznawcom tej religii niemal wszystkie prawa. Wielu pod przymusem udawao wwczas, e s chrzecijanami, wikszo jednak nie wyrzeka si wiary ojcw i wraz z innymi przeladowanymi w Palestynie innowiercami chwycia za bro. Wybrali sobie wasnego cesarza, ktrym zosta niejaki Julian, i przez pewien czas dzielnie walczyli przeciw wojskom cesarskim, a nawet usiowali nawiza kontakt z Persami. Potem jednak powstanie zostao krwawo stumione - wedug Prokopiusza polego okoo stu tysicy Samarytan - i kraj wyludni si na znacznych obszarach. Rwnie nieszcznie zakoczyo si powstanie Samarytan i ydw, ktre wybucho tame w 20 lat pniej. Lepiej powiodo si nawracanie pogan w grzystych krainach Azji Mniejszej. Akcj prowadzi tam mnich Jan rodem z Amidy, monofizyta. Stosowano nie tylko przymus, ale i nagrody pienine dla tych, ktrzy chrzest przyjli. Swoj gorliwo dla nowej wiary nawrceni okazywali niszczc dawne witynie, a na ich miejscu wznoszc kocioy i klasztory. arliwo cesarza w tpieniu dawnych kultw sigaa nawet najdalszych kracw Egiptu. Znajdowaa si tam wysepka Nilowa, zwana File, a na niej wityka bogini Izydy, otaczana wielk czci przez ludno nawet spoza granic imperium, zamieszkujc ziemie obecnego Sudanu, wczesnej Nubii. Przed ponad dwoma stuleciami cesarz Dioklecjan zezwoli owym plemionom nie tylko na pielgrzymowanie do wityni, ale rwnie na zabieranie stamtd co pewien czas drewnianego posgu Izydy, ktry odbywa wdrwk i powraca. Ot na rozkaz Justyniana witynia zostaa zamknita, kapanw uwiziono, a posg odesano do stolicy. Co wicej, cesarz postanowi nawrci nubijskie plemiona i zamierza wysa tam misj katolick. Teodora wszake, gorliwa monofizytka, chciaa wyprawi swoich wspwyznawcw. Zawiadomia wic namiestnika Egiptu poudniowego, e zapaci gow, jeli nie zatrzyma misjonarzy katolickich. Namiestnik ba si jej bardziej ni cesarza, znane bowiem byo powszechnie jej okruciestwo, a take to, e nigdy nie daje si ubaga. I w taki to sposb mieszkacy Nubii stali si chrzecijanami, ale wyznania monofizyckiego. Tak surowo traktujc pogan nawet na kresach imperium, cesarz nie mg pozwoli, by yli oni i dziaali niemal w jego sercu, w Grecji, w samych Atenach. Na podstawie owej ustawy, zakazujcej poganom wykonywania zawodu nauczycielskiego, zamknito w roku 529 sawn Akademi. Istniaa ona lat ponad dziewiset, zostaa bowiem zaoona przez Platona okoo roku 380 p.n.e. Podtrzymywaa i rozwijaa przez wieki najwietniejsze tradycje filozofii, jej profesorami i uczniami byli najznakomitsi myliciele, staa si wzorem instytucji powiconej badaniu naukowemu. Wolno rzec bez adnej przesady, e likwidacja Akademii to ostateczny kres antycznej kultury w jej ksztacie zorganizowanym. Pozostao wszake dziedzictwo ducha. Mona zniszczy instytucj, nie da si zabi myli. Tote idea Akademii pozostaa i przetrwaa wszystkie, nawet najsrosze burze dziejowe, aby ody ju u schyku redniowiecza i

tak wspaniale rozwija si dzi w caym wiecie. Platon zwyciy Justyniana. Ale ostatni profesorzy Akademii ateskiej przeyli cikie chwile. A byli wrd nich ludzie wybitni, jak ostatni jej kierownik Damascjusz - cz jego dzie zachowaa si do dzi - jak Symplicjusz i Pryscjan. Woleli oni pj na wygnanie, ni wyrzec si swych bogw. Wybrali Persj, liczc na to, e jej nowy krl Chosroes, znany ze swych ywych zainteresowa intelektualnych, przychylny i tolerancyjny wobec rnych religii, przyjmie ich askawie. Wcale si nie zawiedli, ale obco otoczenia szybko zacza im doskwiera. Prosili wic o uatwienie im powrotu - i Chosroes znowu okaza si wspaniaomylny, umieszczajc ich spraw w jednym z punktw pokoju wieczystego. Tak wic monarcha orientalny okaza si kim znacznie bardziej rozumnym, tolerancyjnym i po prostu europejskim w najlepszym i dzisiejszym znaczeniu tego sowa od cesarza, ktry wci mieni si wadc rzymskim i winien by spadkobierc najszlachetniejszych tradycji, a w istocie by tylko religijnie optanym fanatykiem. Bya ju mowa o tym, e portret Justyniana, odmalowany przez Prokopiusza w Historii sekretnej, wydaje si zbyt jednostronny i nienawistny. Bdzie te jeszcze sposobno, by uwydatni to, co w panowaniu Justyniana mona uzna za wielkie - przynajmniej w zamierzeniu. Jeli jednak chodzi o sprawy religii, Prokopiusz ma chyba racj. On sam przytacza opowie, ktra - nawet jeli zostaa zmylona ma swoj wymow symboliczn. Pewien skromny, pobony mnich przyby z odlegych stron pustynnych do stolicy, aby prosi o jakie aski dla gnbionych przez administracj mieszkacw tamtych okolic. Uzyska audiencj, ale w chwili, gdy wstpowa do sali paacowej, nagle stan, a potem wycofa si przeraony i uciek do swojej izdebki. Kiedy za zdumieni wiadkowie sceny zaczli go wypytywa, dlaczego tak si zachowa, odrzek: - Na tronie siedzi Ksi Ciemnoci... I ile to jeszcze razy w dziejach miao si powtarza, e Ksi w zasiada w najczcigodniejszych szatach w miejscu, gdzie najmniej mona by si go spodziewa! Bo przecie tylko tam moe dziaa najskuteczniej.

NIKA! NIKA! NIKA!

Belizariusz, odwoany z Mezopotamii do stolicy w roku 531, zapewne dopiero wtedy polubi niejak Antonin, kobiet podobno niskiego rodu i podejrzanej przeszoci. Jej ojciec i dziad byli rzekomo wonicami rydwanw podczas wycigw, matka za prostytutk uliczn. W kadym razie Antonina miaa ju dzieci ze swego poprzedniego maestwa czy te lunego zwizku. Potrafia wszake tak ujarzmi i opta swego ma, e pozostawa on dugo zupenie lepy na zdrady, jakich si dopuszczaa niemal jawnie; bya jego zym duchem. Taki portret owej kobiety, rzekomo dorwnujcej cesarzowej Teodorze pod wzgldem skonnoci do okruciestwa i wyuzdania, pozostawi

Prokopiusz; a zna j dobrze i towarzyszc Belizariuszowi mg obserwowa z bliska przez wiele lat. Ile jednak w jego sowach prawdy, a ile zacietrzewienia, osobistych uraz, stronniczoci, chci powtarzania najzwyklejszych plotek? Faktem jest bowiem rwnie, e Antonina staa wiernie u boku ma podczas jego najtrudniejszych i najniebezpieczniejszych wypraw wojennych, a w pewnych wypadkach oddaa mu due usugi. Bya rwnie w jaki sposb zwizana z Teodor. Ta wprawdzie pocztkowo nie ukrywaa niechci ku niej, pniej wszake zmienia stosunek zasadniczo; potwierdza to Prokopiusz. Mona nawet przypuszcza, e to wanie dziki Antoninie Belizariusz wyjedna sobie przychylno cesarzowej. Najwicej jednak, to pewne, pomg sam sobie, zdobywajc si na zdecydowan postaw w chwili bardzo krytycznej, kiedy w stolicy podczas kilku dni stycznia roku 532 wayy si losy Justyniana, a moe i pastwa. Sytuacja, jak wdz zasta nad Bosforem po swym powrocie ze wschodu, bya wyranie napita, wyczuwao si wrzenie wrd ludu i gotowo do gwatownych wystpie. Do takiego stanu doprowadzia wewntrzna polityka cesarza i jego doradcw, zwaszcza w zakresie spraw finansowych. Charakteryzowaa si ona, by uj rzecz najkrcej, ogromnym rozmachem we wszystkich dziedzinach ycia pastwowego - i w zwizku z tym niezmiernymi wydatkami. Kosztowaa duo wojna z Persami, ale kosztowa te sporo zawarty z nimi pokj wieczysty, nakada bowiem na cesarstwo obowizek wypacania niemaych pienidzy na obron Kaukazu. Kosztoway haracze skadane rnym ludom barbarzyskim u rozmaitych granic, i nad Dunajem, i koczownikom pustynnym. Kosztoway wreszcie kolosalne prace budowlane wszelkiego rodzaju, do jakich Justynian przystpi od razu po wstpieniu na tron, a w niektrych wypadkach nawet wczeniej. Wznoszono wic fortyfikacje i kocioy, przeprowadzano nowe drogi i akwedukty, zakadano klasztory i budowle uytecznoci publicznej, odbudowywano miasta zniszczone przez trzsienia ziemi, poary, najazdy barbarzycw. Tak dziao si wwczas we wszystkich krainach cesarstwa, nie tylko w stolicy i w jej okolicach. A lady i resztki owego budownictwa s widoczne w rozmaitych miejscowociach do dzi. Owe dziaania i prace, niezmiernie obciajce budet pastwa, mona byo jeszcze jako usprawiedliwia koniecznociami obronnymi, potrzebami ycia spoecznego, wzgldami religijnymi i humanitarnymi. Ale cesarz, na rwni zreszt ze sw on, lubowa si rwnie w gestach szczodrobliwoci, majcych uwietni jego panowanie i zjedna mu popularno, a przekraczajcych granice zdrowego rozsdku. Wydawa wic wspaniae i czste igrzyska, rozwin ceremonia dworski, suby za paacowe powiksza - cho niekiedy, trzeba to przyzna, w celach oszczdnociowych uszczupla, a nawet rozwizywa pewne formacje i oddziay, ale czyni to w sposb niekonsekwentny. Polityk takiej hojnoci, a nawet wrcz rozrzutnoci mona byo prowadzi dziki skarbcowi penemu zota, jaki pozosta jeszcze z czasw Anastazjusza. Wnet jednak si okazao, e rdo to nie jest

niewyczerpane, naleao wic rozejrze si za innymi dochodami, bez nakadania wszake nadmiernych i nowych podatkw. Przeprowadzono wic reorganizacj zarzdzania prywatnymi majtkami cesarskimi. Zagarniano pod wszelkimi pozorami dobra osb prywatnych, ktre miay nieszczcie narazi si wadzy w jakikolwiek sposb. Kontynuowano te na szerok skal proceder sprzedawania rnych stanowisk urzdniczych oraz godnoci honorowych. Rzecz prosta kupujcy odbijali sobie z nawizk poniesione wydatki kosztem ludnoci, stajcej si skutkiem tego ofiar wszelakich naduy. System w, odziedziczony zreszt po wadcach poprzednich, dawa wprawdzie wadzy dorane korzyci i zyski, by wszake jawnie niesprawiedliwy, krzywdzcy najszersze warstwy i na dusz met szkodliwy gospodarczo. O tym wiedzieli wszyscy, take cesarz i jego doradcy. Trzeba powiedzie na chwa Justyniana, e w pewnym momencie, a mianowicie w roku 535, usiowa pooy tam zu, ktre pocztkowo sam tolerowa, a nawet popiera. Wydana wwczas ustawa zakazywaa kategorycznie kupowania godnoci, a dziaa nawet miaa w pewnym sensie z moc wsteczn; rycho wszake staa si ona martw liter i wszystko powrcio do dawnego stanu rzeczy. Wrd najwyszych urzdnikw, sprawujcych rzeczywiste funkcje i wcielajcych w ycie wol wadcy, dwaj wysunli si od samego niemal pocztku na plan pierwszy. Trybonian (Tribonianus) pochodzi z maoazjatyckiej krainy Pamfilii, z zawodu by prawnikiem. Pracujc w stolicy najpierw jako adwokat; potem za w cesarskim sekretariacie, zwrci na siebie uwag niezwykymi zdolnociami. W lutym roku 528 zosta z woli wadcy czonkiem komisji, ktra w cigu zaledwie roku dokonaa kodyfikacji - czyli wyboru, ujednolicenia i uaktualnienia - ustaw wydanych przez cesarzy, poczynajc od Hadriana. Dzieo to, zwane Kodeksem Justyniana, a obejmujce ksig 10, opublikowano 7 kwietnia roku 529, z moc obowizujc od 16 tego miesica. Nagrod za prac przy Kodeksie by dla Tryboniana urzd kwestora witego paacu, co mona by poniekd uwaa za odpowiednik stanowiska ministra sprawiedliwoci. Ale otrzyma te nowe, niezwykle trudne zadanie. Oto w dniu 15 grudnia roku 530 cesarz powierzy mu kierownictwo zespou - liczy on 17 osb, w tym dwch profesorw prawa i jedenastu adwokatw - majcego przygotowa wycigi z pism najwybitniejszych prawnikw rzymskich; stanowiyby one obowizujce wytyczne dla pracy sdw. Komisja przejrzaa okoo dwch tysicy ksig. Praca trwaa dokadnie trzy lata, ju bowiem 15 grudnia roku 533 opublikowano ogromne dzieo w pidziesiciu ksigach, noszce tytu Digesta. Nabrao ono mocy z dniem 30 tego miesica, a stao si te podstaw nauczania prawa. Ale w tyme roku, i to ju w listopadzie, ukazaa si ksika zwana Institutiones, czyli Instytucje, stanowica wstp do studium prawa. Rzecz t z rozkazu cesarza napisao trzech autorw, wrd nich rwnie Trybonian. I wreszcie dokadnie w rok pniej, bo w listopadzie 534, prawnicy

otrzymali nowe wydanie Kodeksu, rozszerzone i poprawione, w ksigach dwunastu. Wszystkie trzy dziea - Kodeks, Digesta, Instytucje, a take pniejsze edykty Justyniana, tak zwane nowele - przyjo si okrela wsplnym mianem Corpus iuris civilis, to jest Zbir prawa obywatelskiego. Jest to suma mdroci prawniczej staroytnego Rzymu i zarazem podwalina ustawodawstwa oraz mylenia prawniczego w niemal wszystkich krajach europejskich, porednio dziaajca a po dzie dzisiejszy. Autorem pomysu by zapewne sam cesarz, gwny jednak ciar prac spoczywa na barkach Tryboniana. Wywiza si ze swych zada w sposb imponujcy i niemal genialny, dokonujc rzeczy wrcz tytanicznej w cigu zaledwie kilku lat, a majc do pomocy zesp stosunkowo niewielki. Wypada podkreli, e w pracy tej nie chodzio tylko o mechaniczne zestawienie dawnych ustaw, ale o ich wzajemne dopasowanie poprzez oczyszczenie ze sprzecznoci i przystosowanie do nowych warunkw. Wprowadzono wic pewne zmiany i dodatki. Do takich zaliczy trzeba na przykad dopasowanie rnych dawnych postanowie do zasad obyczajowoci chrzecijaskiej; a z drugiej strony faktycznie pozbawiono innowiercw ochrony prawnej . Trybonian to niewtpliwie jeden z najsawniejszych i najzdolniejszych prawnikw w dziejach naszej kultury. Ale jednoczenie, jeli wierzy Prokopiuszowi, nalea on do osb najbardziej znienawidzonych przez ludno stolicy. Oskarano go o chciwo. O ile to prawda, potwierdzaby Trybonian zjawisko nie tak rzadkie, e talenty prawnicze nie zawsze id w parze z prawoci charakteru. Zdarza si nawet, e kto studiuje prawo wanie po to, by wiedzie, jak prawo obchodzi. Ale jeszcze bardziej znienawidzony by inny bliski wsppracownik cesarza, Jan z Kapadocji, piastujcy od roku 531 godno prefekta pretorium, czyli w praktyce zwierzchnika administracji pastwowej. Rodem z odlegej krainy maoazjatyckiej, z domu ubogiego, nie odebra wyszego wyksztacenia, nie umia nawet pisa poprawnie po grecku, a jego znajomo aciny - wci jeszcze oficjalnie obowizujcej w sdownictwie i administracji! - nie bya najlepsza. Mia pospolite upodobania do wina i obarstwa, a ludzi od siebie zalenych traktowa wrcz brutalnie. Podobnie jak Trybonian, z ktrym zreszt stosunki mia jak najgorsze, usilnie mnoy swe bogactwa. Nie uchodzi za gorliwego chrzecijanina, cesarzowa za Teodora bya mu jawnie wroga i po latach rzeczywicie doprowadzia do jego upadku. Lecz mimo owych wszelkich wad i potnych nieprzyjaci na dworze Jan potrafi dugo i mocno dziery w rku cay aparat administracyjny! Zawdzicza to niewtpliwie swym talentom organizacyjnym, pomysowoci, energii w wykonywaniu zada. A take odwadze cywilnej, z jak niejednokrotnie sprzeciwia si wprost zdaniu samego cesarza, i to w kwestiach istotnych. To dobrze wiadczy nie tylko o samym Janie, ale rwnie, i moe przede wszystkim, o Justynianie, umiejcym odrni kogo majcego swe zdanie i dbaego o prawdziwy interes pastwa od zwykego pochlebcy. A nie ulega wtpliwoci, e prefekt mia na oku

wielkie cele i realizowa konsekwentnie program walki z rnymi zjawiskami, ktre uwaa za szkodliwe. Jednake, jak to zwykle bywa, miae posunicia w zakresie administracji i polityki skarbowej wywoyway te rne skutki uboczne i niezadowolenie w rozmaitych krgach. Surowe egzekwowanie roszcze wadzy, zwaszcza w prowincjach, sprawiao, e do stolicy napyway tysice zbiedzonych ludzi z wielu krain. Mogli tu y stosunkowo bezpiecznie waciwie nic nie robic, korzystali bowiem z aski monych i pastwowego rozdawnictwa zboa, a stanowili element burzliwy, gotw do wystpie przeciw rzdowi. Dziaay te z ukrycia mone, arystokratyczne rody, od dawna ju niechtne cesarzom chopskiego pochodzenia, jakimi byli Justyn i Justynian. W pocztkach stycznia roku 532 doszo do krwawych walk pomidzy rozzuchwalonymi stronnictwami Zielonych i Niebieskich. Poniewa ci pierwsi woali, e s traktowani zbyt surowo, cesarz bowiem sprzyja ich przeciwnikom, prefekt miasta rozkaza dla przykadu dokona egzekucji prowodyrw zaj z szeregw i jednych, i drugich. Ale dwaj skazacy - Zielony i Niebieski - zdoali si uratowa, kat bowiem powiesi ich niezrcznie i urwali si ze stryczka; potem mnisi uprowadzili ich do jednego z klasztorw. Ten przypadek sprawi, e oba stronnictwa poczyy si w nienawici wobec wadzy. Podczas wycigw 13 stycznia tum domaga si aski dla skazanych, potem za ruszy na ulice, wznoszc potne okrzyki: Nika! Nika! Nika!, czyli Zwyciaj! Zwyciaj! Zwyciaj!. Byo to woanie, jakim dopingowano na stadionie wonicw. Zdobyto szturmem budynek prefektury, zabito bronicych go onierzy, uwolniono winiw. Rozruchy stopniowo ogarny cae miasto. Oblegano paac cesarski, podpalano rne budowle; wtedy to spon koci katedralny. dano zoenia z urzdw Tryboniana, Jana z Kapadocji i prefekta miasta. Cesarz ustpi i usun wszystkich trzech. To jednak wcale nie przynioso uspokojenia, tum szala w miecie, poary ogarniay coraz to inne dzielnice. 18 stycznia Justynian pojawi si w loy na stadionie i wygosi mow, przyrzekajc cakowit amnesti, ale musia si wycofa wobec wrogiej postawy zebranych. Tum obwoa wwczas cesarzem Hypacjusza; by on siostrzecem Anastazjusza, zmarego przed czternastu laty. Wkrtce stan on, przyodziany purpur, w loy cesarskiej, i wnet zaczli otacza go niektrzy senatorzy, cho on sam twierdzi, e siga po wadz tylko pod przymusem. Justynian, oblegany we wasnym paacu, by ju zdecydowany opuci stolic, co prawdopodobnie zakoczyoby jego panowanie. Sprzeciwia si jednak temu stanowczo Teodora, wykazujc wicej odwagi cywilnej od swego ma. Owiadczya: - Ci, co nosz koron, nie powinni nigdy przey jej utraty. Nigdy nie ujrz dnia, w ktrym przestan pozdrawia mnie jako cesarzow. Zgadzam si z dawnym powiedzeniem, e purpura jest piknym caunem! Jej duma i odwaga pokrzepiy ducha mczyzn. Jeden z najbliszych doradcw cesarza, Narses, zacz potajemnie za pomoc zota przeciga

cz Niebieskich na stron Justyniana. A jednoczenie dwaj dowdcy, Belizariusz i Mundus, zdoali na czele swych druyn, zoonych gwnie z Germanw, przedrze si z paacu i obsadzi oba wyjcia ze stadionu, gdzie zgromadziy si tumy zwolennikw uzurpatora. Rebelianci zostali cakowicie zaskoczeni, a cho mieli przewag liczebn nad onierzami, nie mogli jej rozwin, stoczeni i okreni. Rozpocza si rze. Wymordowano wedug jednych 30.000, wedug innych nawet 50.000 ludzi prawie bezbronnych. Hypacjusz i jego brat Pompejusz zostali pojmani i cici nazajutrz, ich majtki skonfiskowano. Szczeglnie bezwzgldnie domagaa si ich gw Teodora. Cesarz da si pniej ubaga i przywrci majtki potomstwu obu, przynajmniej czciowo. Senatorzy, ktrzy przyczyli si do uzurpatora, poszli na wygnanie i stracili swe dobra, ale po latach dostpili uaskawienia. Trybonian i Jan z Kapadocji oczywicie odzyskali swe urzdy. Tak wic Justynian, uratowany dziki odwadze ony oraz mieczom Belizariusza i Mundusa, mg znowu snu i realizowa swe wielkie plany odrodzenia cesarstwa w jego dawnych granicach.

UPADEK KRLESTWA WANDALW

W poowie czerwca roku 533 z portu Konstantynopola wypyna wielka flota, liczca okoo piciuset statkw transportowych i prawie sto okrtw wojennych. Miaa na swych pokadach 18.000 onierzy, w tym 10.000 piechoty i 5000 jedcw; byli te najemnicy i oddziay z rnych plemion sprzymierzonych, wrd nich zarwno germascy Herulowie, jak i naddunajscy Bugarzy. Swoje liczne druyny zabra te wdz naczelny, Belizariusz. Cel wyprawy stanowia Afryka Pnocna, ziemie krlestwa Wandalw, obejmujcego wwczas obszary dzisiejszej Libii przybrzenej, Tunezji i Algierii. Powstaa ono prawie dokadnie przed wiekiem, kiedy to w roku 429 w lud germaski przeprawi si pod wodz krla Genzeryka z Hiszpanii do Afryki i w cigu zaledwie kilkunastu lat zawadn tamtejszymi prowincjami rzymskimi z Kartagin wcznie. I z portu wanie tego miasta wypyna w roku 455 flota wandalska, aby zada miertelny cios stolicy ju konajcego imperium, samemu Rzymowi. Obecnie nadchodzi czas pomsty. Konstantynopol, czyli Rzym Drugi, spadkobierca tamtego, mia by jej wykonawc. W ostatnich latach wadztwo Wandalw osabiy najazdy, zwaszcza Maurw z terenw grskich i pustynnych. Poraki w walkach z nimi wywoay z kolei bunt przeciw staremu krlowi Hilderykowi. By on wnukiem Genzeryka, a przez matk rwnie wnukiem cesarza rzymskiego Walentyniana III. Odznacza si usposobieniem pokojowym i kultur osobist, prowadzi za - co take miaa mu za ze cz arystokracji wandalskiej - polityk zdecydowanie probizantyjsk. Przeszo siedemdziesicioletniego starca zoy z tronu i uwizi znacznie modszy wnuk jego brata Gelimer, cieszcy si opini energicznego wojownika;

niesusznie, jak miao si okaza. Justynian, uwikany jeszcze w wojn z Persami, zachowa si powcigliwie wobec tych wydarze, ktrych ofiar pad yczliwy mu wadca. Doradzi tylko Gelimerowi, aby jednak pozostawi Hilderykowi tytu krlewski, sam za sprawowa rzdy rzeczywiste. W odpowiedzi nowy krl zaostrzy warunki wizienne Hilderyka i wyupi oczy jego wodzowi. Odmwi rwnie probie cesarza, by rodzina krlewska zostaa odesana do Konstantynopola. Zagrozi te butnie, by nikt nie omiela si miesza w sprawy wewntrzne Wandalw. Tymczasem Justynian zawar pokj wieczysty z Persami, mia wic rce wolne. Postanowi uderzy na Wandalw i to z przyczyn znacznie powaniejszych, gbszych ni obraza, jak mu wyrzdzi Gelimer - cho oczywicie i tego darowa nie mg. Odzyskanie wczeniejszych rzymskich prowincji, przez wieki spichlerza imperium, byo od dawna wielkim celem wadcw Konstantynopola. Pomszczenie za krzywd, jakich tamtejsi katolicy doznawali od wandalskich najedcw, wyznawcw arianizmu, uwaa pobony cesarz za swj najwitszy, religijny obowizek. Jednake projekt ten nie spotka si z yczliwym poparciem ani w sferach wojskowych, ani te u cywilnych doradcw. Zastrzeenia wynikay zarwno z prawdziwego lku, jaki wzbudzali Wandalowie - pamitano jeszcze przebieg ogromnej, a tak katastrofalnej dla imperium wyprawy przeciw Genzerykowi w roku 468! - jak te z przyczyn czysto finansowych: skarbu pastwa po prostu nie byo sta na tak kosztowne przedsiwzicie. Prefekt Jan z Kapadocji zwalcza projekt odwanie i otwarcie, tote cesarz musia przesun w czasie jego realizacj. Naleao zreszt uspokoi stolic po rozlewie krwi i zniszczeniach spowodowanych przez powstanie Nika w pocztkach roku 532. Ustpi nieco, lecz nie zrezygnowa. Nawet sny i widzenia, wasne i rzekomo ukazujce si innym, pobudzay jego arliw nienawi do innowiercw. Ostatecznie wic podj decyzj, a jej wykonanie zleci Belizariuszowi, ktry tak si zasuy, krwawo tumic wielkie rozruchy w Konstantynopolu. Wraz z wodzem wyruszy do Afryki, jako jego doradca w sprawach cywilnych, zwizany z nim ju od dawna Prokopiusz. Mia si sta dziejopisem tej wojny; tylko dziki niemu znamy tak dokadnie jej przebieg. Towarzyszya te Belizariuszowi jego ona Antonina. Pocztek wyprawy zdawa si wry jak najgorzej. Oto jeszcze podczas eglugi zmaro okoo piciuset onierzy, ywno bowiem, w jak zaopatrzy okrty oszczdny Jan z Kapadocji, okazaa si czciowo stara i zepsuta. Na szczcie mona byo zaopatrzy si w wie na Sycylii. Wyspa ta znajdowaa si wwczas pod wadz Ostrogotw, a ich krlowa Amalasunta, faktycznie rzdzca w Rawennie w imieniu maoletniego syna, bya wroga Wandalom. Uwaaa, e wspomagajc wypraw przeciw nim, pomci los swej bliskiej krewnej, Amalafridy; ta, wydana przed laty za wandalskiego krla Trasamunda, zostaa po jego mierci zabita. Podczas pobytu na Sycylii zdoano te zakupi konie, a nade wszystko zdoby wane, pomylne wiadomoci. Na Sardynii, wyspie podlegej

krlowi Wandalw, zbuntowaa si tamtejsza zaoga, zoona z najemnikw greckich; ich dowdca prosi cesarza o pomoc, cho naprawd chodzio mu tylko o to, by si usamodzielni. Uznaa rwnie zwierzchno Justyniana Trypolitania w Afryce. I wreszcie, co wydawao si wrcz niewiarygodne, sam Gelimer nie czyni adnych przygotowa do odparcia wyprawy! Czy nie wiedzia w ogle o jej wypyniciu? To mao prawdopodobne. Zapewne wic gardzi ni; uwaa, e nie jest grona i zostanie rozbita tak samo atwo, jak poprzednia. Postpowa tak, jakby nie istniao adne z tej strony niebezpieczestwo: wysa wiksz cz swej silnej floty ku Sardynii, sam za opuci Kartagin, aby walczy z Maurami. Pod koniec sierpnia flota bizantyjska przybia spokojnie do wybrzey afrykaskich w zatoce Maej Syrty, na poudnie od Kartaginy. Wojska zeszy na ld i ruszyy natychmiast pod wodz Belizariusza ku wandalskiej stolicy. Jej zaog dowodzi brat krla Ammatas. Z rozkazu Gelimera zamordowa on wizionego Hilderyka oraz cz jego towarzyszy, a potem wymaszerowa z miasta wraz ze swymi wojskami ku miejscowoci Decimum, pooonej o dziesi mil na poudnie od murw Kartaginy. Plan mianowicie krla przewidywa, e w tym miejscu Wandalowie zaatakuj korpus Belizariusza z trzech stron naraz: od czoa Ammatas, od tyu on sam, Gelimer, od strony za ldu, czyli z lewej flanki, oddziay jego siostrzeca Gibamonda. Koncentryczny i rwnoczesny atak mia zosta dokonany 13 wrzenia. Plan, jak to zwykle plany wojskowe, by dobry, upad jednak w realizacji. Ammatas albo przyby za wczenie, albo te zawiody go nerwy. Wda si w walk z przedni stra bizantyjsk i poleg, a jego ludzi przegnano a pod mury miasta. Zniszczony rwnie zosta oddzia Gibamonda, ktry natkn si na zaledwie kilkuset Bugarw. Powiodo si natomiast Gelimerowi, ktry zada cik porak jedzie Belizariusza. Gdyby ruszy od razu w pocig za uciekajcymi, rozbiby cakowicie wojska bizantyjskie - i dzieje potoczyyby si inaczej. Tymczasem na polu bitwy Wandalowie odnaleli zwoki polegego kilka godzin wczeniej Ammatasa. Krl zatrzyma si, by opaka mier ukochanego brata. Ta przerwa, cho moe niezbyt duga, pozwolia Belizariuszowi zebra i przegrupowa swe oddziay. Poprowadzi je znowu miao naprzd i spad nagle na nie spodziewajcych si niczego Wandali, zbyt ju pewnych zwycistwa. Zupenie nie przygotowani do walki rozpierzchli si i rzucili do bezadnej ucieczki w kierunku nie Kartaginy, lecz w gb kraju. Ludzie cesarscy cigali ich a do zmroku. Taki przebieg miaa bitwa pod Decimum w dniu 13 wrzenia roku 533, jedna z najwaniejszych w historii wiata, cho wcale nie naley do najbardziej znanych. Dnia nastpnego flota bizantyjska ju wpyna do zatoki, zwanej dzi Tunezyjsk, a 15 wrzenia Belizariusz, uroczycie i przyjanie witany przez ludno, wkroczy do Kartaginy, najwikszego miasta Afryki Pnocnej, stolicy Wandalw. Zasiad do uczty, ktr dwa dni wczeniej

rozkaza przygotowa dla siebie Gelimer, pewny, e powrci jako zwycizca. Potga ludu, ktry zada tyle klsk i cierpie Rzymowi, zostaa skruszona jednym ciosem. Kartagina bya znowu we wadaniu cesarza, spadkobiercy tradycji i chway rzymskich imperatorw. Ale ten wielki sukces nie oznacza jeszcze koca wojny. Gelimer wci mia znaczne zastpy, a postawa ludnoci, ju przywykej do panowania Wandalw, ksztatowaa si rnie. W samym miecie, gdzie Belizariusz utrzymywa dyscyplin, bya przyjazna, ale po wsiach zdarzao si, e napadano na onierzy bizantyjskich. Liczono si tu z powrotem dawnych panw, a nowych po prostu si obawiano; zreszt Wandalowie pacili za przyniesione im gowy zabitych najedcw. Jeli chodzi o Maurw, to wielu ich ksit sao do Belizariusza poselstwa, niektrzy jednak zachowywali si wyczekujco lub nawet wrogo. Po kilku tygodniach pojawia si pod Kartagin nowa armia pod wodz Gelimera. W jej skad wchodzi silny korpus, odwoany pospiesznie z wyprawy na Sardyni. Tym razem krl pocztkowo postpowa ostronie. Usiowa osabi Bizantyjczykw w miecie. Przecina akwedukty, utrudnia zaopatrzenie, podburza ludno przez tajnych wysannikw. Zdoa nawet przekupi Bugarw. To z kolei zmusio Belizariusza, gdy si o tym dowiedzia, do przyrzeczenia im jeszcze wikszych pienidzy, byle zachowali przynajmniej neutralno. Kara ich nie mia. Wreszcie w poowie grudnia doszo do bitwy pod miejscowoci Trikamarum, nieco na poudnie od Kartaginy. Bya to bitwa gwnie jazdy, jak i poprzednia. Wandalowie zostali pokonani i wycofali si do umocnionego obozu, w ktrym umiecili swe rodziny. Mogli tam jeszcze si broni, ale Gelimer tchrzliwie uciek po kryjomu. Rozproszyli si wic i szukali schronienia po pobliskich kocioach, rodziny za pozostawili na nieasce zwycizcw. Ca noc trway gwaty i rabunki w obozie. Dopiero dnia nastpnego Belizariusz zdoa powstrzyma swych rozjuszonych onierzy i powrci wraz z nimi oraz jecami do Kartaginy. Ta druga bitwa bya te ostatni. Cay kraj zajmowano odtd bez walki. Wane byo opanowanie Hippony, gdzie znajdowa si skarbiec krlewski i gdzie poddaa si reszta Wandalw. Gelimer schroni si w dzikich grach zachodniej Numidii. Oddzia Herulw oblega go tam przez ca zim. Ostatni krl Wandalw zachowywa si niegodnie, wrcz kabotysko. Prosi dowdc oblegajcych o trzy rzeczy: lir, by mg recytowa przy jej wtrze poemat, jaki uoy o swym nieszczsnym losie, gbk, by mia czym zy osusza, i chleb, ktrego ju od dawna nie kosztowa. Podda si, wygodzony, w marcu roku 534. Nie spotkao go nic zego. Z aski cesarza otrzyma dobra w maoazjatyckiej Galacji, gdzie y jeszcze dugo. Pozosta wierny arianizmowi, cho cesarz nalega, by przyj katolicyzm, i tylko dlatego nie otrzyma tytuu patrycjusza. Tak wic krlestwo Wandalw w Afryce upado znacznie szybciej, ni powstawao, waciwie bowiem, jeli nie liczy oblegania Gelimera, w

cigu kilku tygodni. Czemu przypisa tak nag katastrof pastwa, ktre przez kilka pokole opierao si rnym atakom, byo zasobne i rozporzdzao dobr armi? Jest faktem dobrze znanym w historii, e wszystkie twory, ktre rodz si w sposb gwatowny, zwykle rwnie szybko upadaj - w przeciwiestwie do narastajcych jakby organicznie. Za przykad niech posu z jednej strony losy imperium Mongow, z drugiej za dzieje Chin. Dalej Wandalowie stanowili w swym pastwie tylko cienk warstw zdobywcw, oddzielon od reszty mieszkacw barier wyznaniow, co uniemoliwio wytworzenie si poczucia wsplnoty. Po trzecie wreszcie, wiek pobytu w krajach ciepych, bogatych, wrcz wyrafinowanych, jak na owe czasy, wygd musia wpyn na pewne rozleniwienie, zmniejszenie odpornoci i hartu. Wojska cesarskie opanoway bez przeszkd nie tylko reszt krain afrykaskich a po dzisiejsz Ceut, ale rwnie wyspy dotychczas w rny sposb Wandalom podlege: Korsyk, Sardyni, Baleary. Cesarz uniesiony dum i radoci przybra do swej tytulatury wspaniale brzmice okrelenia, jak to czynili dawni imperatorzy rzymscy, wiadectwo zwycistw: Vandalicus i Africanus. Byy one w kadym razie bardziej uzasadnione od tych, ktre nosi ju dawniej: Alamannicus, Gothicus, Francicus, owych bowiem ludw - Alamanw, Gotw, Frankw - aden z jego wodzw dotychczas nie pokona. Na mocy dwch wanych i zachowanych do dzi konstytucji cesarskich wszystkie nowo zdobyte krainy stay si administracyjnie prefektur Afryki. Siedzib jej wadz cywilnych bya Kartagina, gdzie miecia si rwnie kwatera gwna naczelnika jej wojsk. Sowa wstpu do owych konstytucji brzmi jak wspaniay hymn triumfu wadcy, ktremu dane byo urzeczywistni marzenia pokole. A jaka nagroda miaa spotka prawdziwego zwycizc, Belizariusza? Cesarz da mu do wyboru: moe pozosta w Afryce i dokoczy dziea organizowania i pacyfikacji nowej prefektury albo te powrci do stolicy. Belizariusz wybra to drugie. Wiedzia doskonale, e na dworze ju si go oskara o nadmierne wpywy i ambicje, a orientowa si rwnie, e dalsze zadania w Afryce nie bd atwe i nie rokuj byskotliwych sukcesw. Do stolicy zawita w lecie roku 534, a wic prawie w rocznic wypynicia z jej portu. Przywozi bogate upy i wielu jecw wandalskich z krlem Gelimerem na czele. Cesarz przyzna mu przywilej, jaki od szeciu wiekw nie sta si udziaem adnego wodza: oto otrzyma prawo odbycia wjazdu triumfalnego. Ostatni taki wjazd odby jako wdz, nie bdcy zarazem cesarzem, Korneliusz Balbus za Augusta. Potem jedynie wadcy wystpowali jako triumfatorzy, cho w rzeczywistoci zazwyczaj walczyli i zwyciali ich wodzowie. Wrd skarbw niesionych w pochodzie triumfalnym szczegln uwag zwracay insygnia cesarskie, zabrane w roku 455 z Rzymu przez Genzeryka, oraz liturgiczne naczynia, ktre w roku 70 Tytus wywiz ze wityni jerozolimskiej i ktre rwnie stay si upem Genzeryka; obecnie Justynian rozkaza odesa je do Jerozolimy.

1 stycznia roku 535 Belizariusz obj najwyszy urzd honorowy, konsulat. I w tyme roku mia otrzyma nowe, zaszczytne zadanie, trudniejsze jednak od tego, jakim byo obalenie krlestwa Wandalw: odzyskanie Italii.

BELIZARIUSZ I WITIGES
W padzierniku roku 534, a wic wkrtce po wspaniaym triumfie Belizariusza, przysza do Konstantynopola wiadomo ogromnej wagi politycznej: w pocztkach tego miesica zmar w Rawennie modziutki krl Ostrogotw Atalaryk. W jego imieniu rzdzia dotychczas matka Amalasunta, crka Teodoryka Wielkiego. Poniewa mier syna odebraa jej formaln podstaw do sprawowania wadzy, zaproponowaa swemu krewnemu Teodatowi, by dzieli z ni godno monarsz. Ten zgodzi si i ju w listopadzie zosta ogoszony krlem, podczas gdy sama Amalasunta przyznaa sobie tytu krlowej. Ambitna kobieta sdzia, e bdzie nadal pani jedyn, Teodat za zadowoli si tylko pozorami. On jednak majc poparcie wielu Ostrogotw, niechtnych z rnych wzgldw czy to samej Amalasuncie, czy te rzdom niewiecim w ogle, ju po kilku tygodniach uwizi j i osadzi na maej wysepce jeziora Bolzano. Powiadomiony o tym Justynian poleci swemu posowi Piotrowi, by ostrzeg Teodata przed dalszymi wrogimi krokami przeciw krlowej. Jednake - tak utrzymuje Prokopiusz - Piotr by czowiekiem cesarzowej Teodory, ta za obawiaa si, e krl uwolni Amalasunt i odele do Konstantynopola, gdzie ta niezwyka kobieta mogaby wywiera wpyw na Justyniana, a nawet wrcz go usidli; z jej wic tajnego rozkazu Piotr da do zrozumienia Teodatowi, e nie stanie si nic zego, jeli usunie Amalasunt raz na zawsze. Nieszczsna krlowa zostaa uduszona w kwietniu roku 535. Zbrodnia wywoaa ogromne wzburzenie wrd ludnoci Rzymu, Amalasunta bowiem cieszya si tam du popularnoci, a take wrd znacznej czci Gotw, przywizanych do pamici Teodoryka Wielkiego. Cesarzowi natomiast daa znakomity pretekst do rozpoczcia wojny w Italii, o odzyskaniu ktrej myla od dawna. Zwycistwo w Afryce przysporzyo nadziei odrodzenia imperium w jego penych granicach. By to dumny plan, godny najwietniejszych wadcw Rzymu. Wojska stacjonujce w Ilirii przystpiy do zajmowania ostrogockiej Dalmacji, Belizariusz za otrzyma rozkaz zdobycia Sycylii. Wypyn ze stolicy w czerwcu roku 535 na czele floty majcej na swych pokadach 10.000 onierzy. Oba zadania wykonano atwo, siy bowiem ostrogockie i w Dalmacji, i na Sycylii byy sabe i rozproszone. Po pierwszych meldunkach o tak szybkich sukcesach nikt w Konstantynopolu nie zdawa sobie sprawy, ile jeszcze krwi popynie i jak dramatycznie bd si rozwijay wydarzenia. Zreszt sam krl Teodat zwtpi w moliwo obrony. By przekonany,

e Ostrogotw czeka los Wandalw. Dlatego to jesieni tego roku wyjecha do Konstantynopola na jego prob niedawno wybrany papie Agapit I, by poredniczy w rokowaniach pokojowych. Jednake zaj si on tam przede wszystkim sprawami kocielnymi. Mimo oporu cesarzowej Teodory doprowadzi do usunicia monofizyckiego patriarchy stolicy, konsekrowa za innego, ortodoks. Zmar nad Bosforem w kwietniu roku 536, w Rzymie za na tronie biskupim zasiad Sylweriusz, syn papiea Hormizdasa. Nie day te rezultatu rokowania, jakie w Rzymie prowadzi z krlem pose Justyniana. Wprawdzie Teodat gotw by pocztkowo abdykowa i zadowoli si tylko majtkiem, jaki ofiarowa mu cesarz, zmieni jednak zdanie, gdy wojska jego znowu odzyskay Dalmacj, w Afryce za doszo do buntu przeciw cesarzowi. Potraktowa wic wzgardliwie poselstwo bizantyjskie, majce ratyfikowa ukad, czym przypiecztowa swj los. Nie docenia si i zasobw cesarstwa, a nade wszystko uporu Justyniana. Jego wojska ponownie weszy do Dalmacji, Belizariusz za przerzuci swe oddziay z Sycylii do poudniowej Italii. Tamtejsza ludno witaa Bizantyjczykw jak wyzwolicieli - formalnie by to przecie powrt rzymskiej wadzy! - a na stron Belizariusza przeszed nawet jeden z dowdcw ostrogockich. Inaczej przedstawiaa si sprawa w Neapolu. Zaoga bronia si dzielnie, a pomagaa jej cz ludnoci. Miasto zdobyto dopiero po dwudziestu dniach i ukarano za opr straszliw rzezi mieszkacw. Krl nie udzieli obrocom adnej pomocy, co wywoao bunt wrd Ostrogotw. Wybrali oni w listopadzie roku 536 nowego krla, Witigesa, ktry zasyn jako wdz za czasw Amalasunty, pokonujc Herulw i Gepidw nad Dunajem. Opuszczony przez wszystkich Teodat usiowa uciec z Rzymu do Rawenny, zosta jednak dopadnity i zabity w pocztkach grudnia. Papie i senat zoyli nowemu wadcy przysig wiernoci, ten jednak, nie ufajc Rzymianom, wzi ze sob wielu senatorw jako zakadnikw i z nimi przenis si do Rawenny. W samym Rzymie pozostaa zaoga tylko kilku tysicy zbrojnych. Tymczasem Belizariusz potajemnie nawiza porozumienie z papieem i mieszkacami miasta. Dziki temu mg w pocztkach grudnia spokojnie wej w jego bramy od poudnia, Goci za opucili je bram pnocn - bez dowdcy, ktry przeszed na stron cesarsk. Bizantyjczycy opanowali niemal bez walk wikszo miast Italii rodkowej. Tymczasem Witiges usiowa umocni sw pozycj wrd Gotw i wobec cesarza sposobem matrymonialnym. Oto poj za on, wbrew jej woli, crk Amalasunty, Matasunt, modsz od niego o lat trzydzieci; dziewczyna nienawidzia go serdecznie i wielokrotnie pniej dziaaa na jego szkod. Wysa te do Justyniana list z ofert pokojow. Nie ma sensu - wywodzi - dalej walczy, skoro mier Amalasunty zostaa pomszczona przez mier Teodata, a jej crka jest krlow. Justynian nawet nie odpowiedzia, bo te nie o te sprawy mu chodzio. Krl Ostrogotw z jednej strony manifestowa lojalno wobec cesarza wybijajc monety srebrne tylko z jego podobizn, z drugiej wszake

przygotowywa dalsze dziaania wojenne wojskowo i politycznie. Odda Frankom Prowansj i kraje nad grnym Dunajem, czyli zaalpejskie obszary podlegajce Ostrogotom dotychczas przynajmniej nominalnie, wypaci te temu ludowi due pienidze. Dziki tym posuniciom zyska neutralno Frankw i mg skupi wszystkie siy do walki z Belizariuszem. Jego wojska ponownie wypary zaogi cesarskie prawie z caej Dalmacji z wyjtkiem Salony; t oblegay bezskutecznie. Nieszczsny by los owej krainy, przechodzcej co kilka miesicy z rk do rk, niszczonej i rabowanej to przez jednych, to przez drugich. Ale jeszcze srosze ciosy miay spa wkrtce na wiele ziem Italii. Belizariusz trafnie przewidywa, e Witiges bdzie prbowa odzyska Rzym, wzmocni wic jego mury i zgromadzi zapasy ywnoci. I rzeczywicie, zastpy gockie stany pod miastem w lutym roku 537. Byy liczne, krl bowiem powoa do suby wszystkich zdolnych do noszenia broni. Natomiast zaog Rzymu stanowio zaledwie 5000 onierzy. W kwietniu wzmocnio j kilkuset onierzy bugarskich - a cile protobugarskich - oraz sowiaskich. Po raz pierwszy w historii udokumentowanej Sowianie stanli w takiej roli nad Tybrem: na subie bizantyjskiego cesarza bronili Rzymu przeciw germaskim wojownikom. Mino lat ponad 1400 i sowiascy onierze mieli otwiera drog do Rzymu od poudnia, atakujc i zdobywajc bronione przez germaskie oddziay Monte Cassino. A przypomnijmy, e klasztor na tej grze, zaoony przez witego Benedykta, ju istnia od kilku lat, gdy wojska Justyniana rozpoczynay podbj Italii. Oblenie Rzymu miao trwa ponad rok, dokadnie rok i dziewi dni. Co prawda nie byo to oblenie w penym tego sowa znaczeniu, Goci bowiem nie mieli do si, aby zamkn cay obwd ogromnych murw. Stacjonowali jednak w rnych punktach w pobliu miasta, przypuszczali czste, niespodziewane ataki i szturmy - doszo midzy obu wojskami do prawie siedemdziesiciu bitew - nade wszystko za utrudniali dostawy ywnoci. Dlatego to wysano kobiety, dzieci, cz niewolnikw do Neapolu, uatwiajc wyywienie tych, co pozostali. Zacigano ich do stray na murach, co oczywicie nie wywoywao entuzjazmu ludzi, od pokole odwykych od noszenia broni. Ale prawdziw katastrof dla ycia miasta, i to o nieodwracalnych skutkach, byo przerwanie i czciowe zniszczenie przez Ostrogotw wspaniaych wodocigw, funkcjonujcych tutaj od wiekw i zaopatrujcych zwaszcza ogromne termy, dum i rozkosz Rzymian. Byo owych ani w stolicy kilkadziesit ogromnych, wrcz paacowych, zaoonych gwnie przez cesarzy, i setki mniejszych. Od tego momentu akweduktw bowiem nie odbudowano w peni ju nigdy termy nie uywane zaczy stopniowo popada w ruin. Sale niektrych z nich stay si pniej kocioami. Ale mier term bya te mierci pewnego stylu i sposobu ycia, waciwego antycznemu wiatu, dbaoci o pielgnacj i zdrowie ciaa. Rozpoczynaa si epoka mrokw i brudw redniowiecza. W samych pocztkach oblenia, w marcu roku 537, doszo te w miecie do powanego konfliktu kocielnego. Oto Belizariusz, ulegajc

presji ze strony cesarzowej Teodory, ktra nie moga darowa upokorzenia, jakiego doznaa od papiea Agapita, uwizi i przybra w habit mnicha papiea Sylweriusza, zarzucajc mu, e sprzyja Ostrogotom. Zosta on zesany na jedn z wysepek, gdzie w ndzy dokona ycia w trzy lata pniej. Jego nastpc zosta Wigiliusz, po ktrym Teodora spodziewaa si wikszej ulegoci w stosunku do jej polityki religijnej. Co zreszt nie miao si sprawdzi. W Rzymie panowa gd, szerzya si epidemia, ale i sytuacja oblegajcych nie przedstawiaa si lepiej. Ponosili ogromne straty w ludziach, raeni strzaami wietnych ucznikw cesarskich. Mieli te due kopoty z ywnoci, Belizariusz bowiem, dokonujcy cudw odwagi i pomysowoci, zrcznie atakowa i odcina mae forty, ktre trzymali wok stolicy. W istocie trudno ju byo si wyzna, kto tu jest obleganym, a kto oblegajcym, tak szybko i nieustannie zmieniay si role w rnych miejscach. W grudniu roku 537 Bizantyjczycy otrzymali drog morsk posiki w ludziach i transporty ywnoci. Witiges prosi o pokj, ale Belizariusz zgodzi si tylko na trzymiesiczny rozejm, ktry wykorzysta dla przewiezienia z Ostii do miasta transportw zboa. Wreszcie w marcu roku 538 Witiges wycofa si spod Rzymu i przekroczy Apeniny. Sprawa jego wydawaa si stracona. Wtedy to porzuci ycie polityczne senator Kasjodor, od wielu lat lojalnie stojcy u boku kolejnych krlw ostrogockich jako doradca i dostojnik cywilny, czowiek wiaty i wielkiej kultury, starajcy si uczciwie uoy stosunki pomidzy zdobywcami i Rzymianami. Bezporedni przyczyn jego ustpienia byy nie tyle klski militarne, ile fakt, e Witiges rozkaza wymordowa wielu uprowadzonych do Rawenny senatorw. Teatrem dziaa wojennych staa si gwnie Toskania i dolina Padu. Skutkiem spustosze ziem uprawnych szerzy si wszdzie gd; tylko w jednej z krain spowodowa on mier 50.000 osb. Wiosn roku 538 wyldowa na adriatyckich wybrzeach Italii nowy korpus bizantyjski pod dowdztwem eunucha Narsesa. Ten czowiek niewysoki, drobny, sabowity, cechowa si wybitn inteligencj i zrcznoci, umia zdoby pene zaufanie zarwno cesarza, jak i cesarzowej. W roku 532 podczas powstania Nika okaza i talenty polityczne, i odwag. Potem odznaczy si tumic rozruchy w Aleksandrii. Prokopiusz w swej Historii sekretnej, penej najjadowitszych oskare rnych osobistoci epoki, nie ma o Narsesie nic do powiedzenia. Czyby naleao to uzna za poredni pochwa? Wysyajc Narsesa do Italii cesarz zapewne sdzi, e bdzie on nadzorowa Belizariusza. Ale brak podziau kompetencji mia skutki katastrofalne. Kady z dowdcw bizantyjskich - a byo ich kilku wyszego stopnia - dziaa na wasn rk. Ofiar braku jednoci pad przede wszystkim Mediolan. May garnizon cesarski broni si tam przez dziewi miesicy przy bohaterskim wsparciu ludnoci przed zaciekle oblegajcymi to wielkie miasto Burgundami, sojusznikami Ostrogotw. Ostatecznie zaoga skapitulowaa i odesza z yciem, ale zdobywcy

wymordowali mczyzn, a kobiety i dzieci uprowadzili w niewol, miasto za zniszczyli. Dopiero ta tragedia skonia cesarza do odwoania Narsesa. Wiosn roku 539 wtargnli do doliny Padu Frankowie. Nieprzyjani Gotom, Bizantyjczykom, ludnoci miejscowej wycofali si po kilku miesicach obadowani upami, nkani za godem i zaraz. Witiges, ktry nie rozwija adnej dziaalnoci wojskowej, usiowa wyjedna pomoc z zewntrz. Przyzywa daremnie Longobardw, zwraca si nawet do krla perskiego. Wreszcie oblegany w zagroonej godem Rawennie musia pertraktowa o pokj. Wysannicy cesarscy opracowali traktat, na mocy ktrego Goci rezygnowali z wszystkich swych posiadoci na poudnie od Padu i z poowy skarbu krlewskiego. Belizariusz wszake odmwi swego podpisu pod takim ukadem; uwaa, e Goci powinni kapitulowa bezwarunkowo, jak poprzednio Wandalowie. Wwczas to wrd czci Gotw zrodzi si plan niezwyky: Belizariusz zostanie cesarzem rzymskim na Zachodzie, a zarazem ich krlem! Przysta na to nawet Witiges. Wdz pozornie wyrazi zgod i przysig, e po kapitulacji Rawenny uszanuje ycie i mienie Gotw oraz obejmie wadz najwysz. Wkroczy do Rawenny w maju roku 540. Honorowa wszystkie punkty ukadu prcz jednego: nie przywdzia purpury. Pozosta cakowicie lojalny wobec cesarza, ukad w traktujc tylko jako wybieg taktyczny. Justynian wszake dla pewnoci wezwa go rycho z powrotem do stolicy. Belizariusz przyby tam z Witigesem, Matasunt, wielu przywdcami ostrogockimi i skarbem krlewskim. Tym razem wjazdu triumfalnego nie byo. Witiges zosta potraktowany honorowo i otrzyma wielkie dobra ziemskie, a potem tytu patrycjusza. Z punktu widzenia cesarza z chwil kapitulacji Rawenny i pojmania Witigesa krlestwo Ostrogotw przestao istnie. Tak jednak w rzeczywistoci nie byo. Ten dumny lud y nadal i mia w swym rku wiele miast i krain Italii, zwaszcza pnocnej. Mia te krla, obwoanego w Pawii na wie o wyjedzie Belizariusza; zosta nim Ildibad.

HAGIA SOFIA
Belizariusz i jego onierze, powracajcy do Konstantynopola po kilku latach zwyciskiego wojowania w Italii, mogli podziwia ju z daleka, jeszcze z pokadw okrtw, ogromn i mia kopu kocieln. Uwietniaa ona i cakowicie zmieniaa panoram miasta, a wzniesiona zostaa wanie podczas ich nieobecnoci. Stanowia chyba najwspanialsze dzieo budownictwa za Justyniana i susznie uchodzia przez wieki za jeden z cudw architektury wiatowej. Cesarz Konstantyn Wielki, zakadajc przed dwustu laty nowe miasto rezydencjalne w miejscu dawnego Bizancjum i dajc mu swe imi, wznis rwnie okazae bazyliki wieckie, a wic budowle dla odbywania zebra i uroczystoci, nadajc im wymowne nazwy: Ejrene, czyli Pokj, Dynamis Potga, Sofia - Mdro. Miay one oznacza trzy symboliczne filary

wadzy - pokojowej, potnej, mdrej - oraz charakteryzowa ca szczsn epok. Owe pojcia wizay si gwnie z ideaami staroytnej filozofii, ale mogy rwnie by rozumiane w duchu chrzecijaskim. I tak te si stao, szczeglnie w wypadku Mdroci Sofii. Zaczto j sawi jako Mdro wit, czyli Bo. Pod tym wezwaniem bazylika w pewnym momencie - kiedy, trudno okreli dokadnie, zdania s podzielone - zostaa kocioem chrzecijaskim, a nawet katedralnym stolicy. W krajach Wschodu nazw t zawsze pojmowano jako okrelenie cechy Boej lub te jako oznaczenie przenone Chrystusa. Inaczej byo na Zachodzie. Tam, i to ju do wczenie, mwiono o witej Zofii, zachowujc wyraz grecki, a nie zawsze go rozumiejc. Std ju by tylko krok do pogldu, e chodzi o konkretn osob. Sprzyjaa temu i ta okoliczno, e w Rzymie czczono mczennic imieniem Zofia. Biorc wic rzecz cile, powinnimy, mwic o katedrze Konstantynopola, uywa nazwy wita Mdro, co jest dosownym tumaczeniem greckiego Hagia Sofia, lub te Mdro Boa, co jest ju przekadem pojcia. Z drugiej wszake strony stara tradycja zachodnioeuropejska skania, by mwi po prostu o kociele witej Zofii, co jednak nie oznacza personifikowania imienia. Odbudowa kocioa staa si koniecznoci po zniszczeniach, jakich dozna on podczas powstania Nika w styczniu roku 532. Natomiast rodkw na finansowanie prac dostarczyy konfiskaty majtkw wielu wichrzycieli, dokonane po stumieniu rozruchw. Architektami byli Antemiusz z Tralles i Izydor z Miletu, miast w zachodniej Azji Mniejszej. Obaj synli te jako matematycy. Izydor znany jest zwaszcza jako wydawca dzie Archimedesa; tego, ktrego twierdzenie o ciele zanurzonym w wodzie zna kady ucze i ktry zgin w roku 212 p.n.e., gdy Rzymianie zdobywali Syrakuzy. Wanie Izydorowi zawdziczamy w duym stopniu, e pisma genialnego matematyka przetrway. Jest w tym co prawdziwie podnoszcego na duchu. Gin imperia, pastwa, miasta, ludzko przeywa wszelkiego rodzaju gwatowne przemiany i wrcz kataklizmy, umieraj i rodz si religie, a dzieo myli trwa, pieczoowicie przekazywane jak najwiksza wito z pokolenia w pokolenie. Siedem wiekw dzielio Izydora, budowniczego chrzecijaskiego kocioa, mieszkaca rzdzonego przez cesarza imperium, od Archimedesa, wyznawcy bogw, obywatela greckiego miasta na Sycylii. A jednak obaj byli ogniwami tego samego acucha upartej i miaej myli ludzkiej, obaj byli prawdziwymi sugami tej samej Mdroci. Roboty przy kociele prowadzono z ogromnym rozmachem, nie szczdzc si i rodkw, od lutego roku 532. Zmieniono zupenie plan i rozmiary budowli w porwnaniu z pierwotn. Ukoczono prace w cigu piciu lat i kilku miesicy, podczas ktrych cesarz prowadzi wojny najpierw w Afryce, potem w Italii. 26 grudnia roku 537 cesarz i patriarcha Menas przewodniczyli wspaniaym uroczystociom inauguracyjnym. Jednake w dwadziecia lat pniej, w maju roku 557, zawalia si kopua, zbyt miao skonstruowana przez Antemiusza, tymczasem ju zmarego. Now wybudowa sam Izydor.

Powtrna inauguracja odbya si w wigili Boego Narodzenia roku 562. Cesarz mia ju wtedy lat 80, jego maonka Teodora nie ya od dawna, on sam liczy si musia w kadej chwili z odejciem ze wiata; co te nastpio za trzy lata. O czym myla starzec podczas drugiej uroczystoci powicenia najwspanialszej budowli materialnej swego panowania? Czy patrzy z dum na swe dzieo, niebotyczny pomnik jego pobonoci i rzdw, czy te zastanawia si nad marnoci i znikomoci wszelkich ludzkich poczyna? Zdumiewa ogrom konstrukcji, olniewa wystrj wntrza penego zota i srebra, marmurw i koci soniowej, mozaik. Te skarby sztuki przewanie przepady, zniszczone lub przesonite przez Turkw. W dziewi wiekw po wzniesieniu kocioa, 29 maja roku 1453, kiedy Turcy wdarli si do obleganego Konstantynopola, rozgryway si tu sceny potworne. Steven Runciman w swym Upadku Konstantynopola tak je przedstawia na podstawie relacji wspczesnych: Koci by jeszcze natoczony. Naboestwo skoczyo si i piewano jutrzni. Na dwik wrzawy na zewntrz zamknito olbrzymie brzowe wrota budynku. Wewntrz wierni modlili si o cud, ktry jedynie mg ich uratowa. Modlili si na prno. W niedugim czasie drzwi rozwalono. Wierni znaleli si w puapce. Cz starcw i kalek zabito natychmiast, wikszo jednak zwizano razem acuchami. Zrywano z kobiet welony i szarfy, by suyy za sznury. Co adniejsze dziewczta i chopcw oraz licznych bardziej bogato ubranych patrycjuszy rozszarpano niemal na mier, kiedy zdobywcy kcili si o nich. [...] Kapani w dalszym cigu piewali u otarza, a ich take zabrano. Jednak w ostatniej chwili, jak wierzyli wierni, kilku z nich chwycio najwitsze naczynia i przeszo przez poudniow cian sanktuarium. Otworzya si ona i zamkna za nimi; i tam pozostan, dopki wita budowla nie stanie si znowu kocioem. A potem, ju pnym popoudniem, zjawi si tam sam sutan: Wszed do kocioa i przez chwil sta w milczeniu. Nastpnie, idc w stron otarza, zauway tureckiego onierza prbujcego wyrba kawa marmurowej posadzki. Z gniewem zwrci si do niego mwic, e pozwolenie na rabunek nie obejmuje niszczenia budynkw, ktre zarezerwowa dla siebie. Byo jeszcze troch Grekw skulonych po ktach; Turcy nie zdyli ich powiza i zabra. Sutan rozkaza, by wolno im byo w spokoju wrci do swoich domw. Z kolei kilku kapanw wyszo z tajnych przej za otarzem i bagao go o lito. Upar si jednak, by koci zosta od razu przeksztacony w meczet. Jeden z jego ulemw wspi si, na ambon i gosi, e nie ma Boga prcz Allacha. Potem sam sutan wszed na pyt otarza i zoy gboki pokon swemu zwyciskiemu Bogu (przekad Antoniego Dbickiego). Koci witej Ireny by najwikszy po katedralnym; w jego to murach obradowa sobr w roku 381. Justynian odbudowa go cakowicie z ruin i popiow. Monogramy cesarza i cesarzowej s wci widoczne na filarach, ale budynek suy jako muzeum. Nie zachowa si natomiast koci witych Apostow. Turcy zburzyli go, aby wznie w tym miejscu meczet Mehmeda Zdobywcy. Ale wanie ta budowla, znana dobrze z opisw, zasuguje na szczegln uwag,

odegraa bowiem du rol w dziejach architektury. Swoje powstanie zawdziczaa Konstantynowi Wielkiemu. Tutaj znajdoway si porfirowe sarkofagi ze szcztkami tego cesarza oraz wielu jego nastpcw i ich rodzin. Nie ulega zniszczeniu podczas powstania Nika, chylia si wszake ku upadkowi skutkiem trzsie ziemi. Justynian wic postanowi wznie koci od nowa, w postaci znacznie wikszej i okazalszej. Zdobio go odtd pi kopu, wiksza w rodku, cztery po bokach, co pniej wielokrotnie naladowano w budownictwie cerkiewnym. W krajach zachodnich wzorowany na nim jest koci witego Marka w Wenecji. A wieckie budowle Justyniana? I tych byo wiele, cesarz bowiem pragn zarwno zablini ruiny spowodowane rozruchami, jak te da stolicy posta wspanialsz ni ta, ktr zasta wstpujc na tron. Odbudowano wic, a waciwie wzniesiono od nowa, gmach posiedze senatu, anie, portyki przy budynkach i placach, nade wszystko za znaczn cz cesarskiego paacu. Jedn z jego wielkich sal czworoboczn, ale zwieczon kopu - zdobiy wspaniae mozaiki obrazujce zwycistwa nad Wandalami i w Italii; porodku stali Justynian i Teodora, otoczeni przez senatorw. Triumfy na zachodzie byy faktem, ale wanie w roku 540, i to nim jeszcze Belizariusz powrci z Italii po rozgromieniu Ostrogotw, przyszy do stolicy wieci o nowej wojnie i o wrcz katastrofalnej sytuacji w prowincjach wschodnich. Mody, energiczny i niezwykle ambitny krl perski Chosroes wykorzysta lata po zawarciu pokoju wieczystego w roku 532 dla przygotowania nowych dziaa przeciw imperium. Orientowa si doskonale, e caa uwaga cesarza skierowana jest ku zachodowi i tam skoncentrowane s gwne jego siy. Kroki wojenne rozpocz nagle wiosn roku 540 twierdzc, e Justynian podburza potajemnie przeciw niemu Hunw i Arabw; nie byy to zreszt, jak si wydaje, oskarenia cakowicie bezpodstawne, cesarz bowiem, nie ufajc Chosroesowi, zabiega na wschodzie o ewentualnych sojusznikw. Krl przekroczy Eufrat i zaj graniczn twierdz Sura. Zniszczono j ogniem i mieczem, a nieliczni mieszkacy, ktrzy uszli z yciem, stali si niewolnikami; wykupi ich biskup pobliskiego miasta. Idc w gb Syrii Chosroes oszczdzi miasto Hierapolis, ktre zapacio mu wielk sum zota, zdoby natomiast, obrabowa i spali miasto Beroja, obecne Aleppo, jego bowiem mieszkacy dali mu zbyt mao. Rzecz godna uwagi: dua cz cesarskiej zaogi w tej miejscowoci przesza na sub persk, poniewa od dawna nie otrzymywaa odu. Krl maszerowa wprost ku Antiochii, prawdziwej stolicy wczesnego Bliskiego Wschodu, miasta wci jeszcze wietnego, ludnego i niezmiernie bogatego, mimo wszelkich katastrof, jakie je nawiedzay w ostatnich dziesicioleciach. Patriarcha Antiochii Efrem skonny by popiera myl, by ratowa miasto przez zoenie krlowi odpowiedniego okupu. Ale projekt ten upad skutkiem oporu wysannikw cesarskich. Wielu antiocheczykw, wrd nich take patriarcha, opucio wwczas miasto. Wikszo wszake pozostaa w jego murach; ufnoci doday im posiki

w sile szeciu tysicy onierzy. Kiedy wic krl stan pod Antiochi, zasta bramy zamknite. Modzi antiocheczycy, pewni siebie, pozwalali sobie nawet na zoliwe arty pod jego adresem i dzielnie odpierali ataki. Nie doceniali wszake tchrzostwa wasnych wojsk, ktre skorzystay z pierwszej okazji ucieczki. Wkrtce potem Persowie opanowali miasto, w ktrym dla pomsty przeprowadzili systematyczn masakr. Wyludniona i obrabowana Antiochia zostaa nastpnie zniszczona. Wiele jej budowli obrcono w ruin. Mieszkacy, ktrzy pozostali przy yciu, poszli do niewoli. Osiedlono ich w pobliu Ktezyfontu, stolicy krla. Tam z aski wadcy mogli sobie zbudowa miasto i y wedug swych praw oraz obyczajw. Ba, pozwolono im nawet odbywa igrzyska cyrkowe, to jest wycigi rydwanw, bez ktrych nie wyobraali sobie prawdziwej egzystencji - podobnie jak w wielu krajach naszej epoki mczyni nie potrafiliby y bez emocji pikarskich. Nastpnie krl zaj Apame, pooon nieco dalej na poudniu stolic prowincji, zwanej Syri Drug. Oszczdzi to miasto od gwatw i rabunkw, ale mieszkacy musieli mu odda wszystkie kosztownoci, nawet relikwiarze. Potem zaprosi apamejczykw na igrzyska w cyrku, ktrym sam prezydowa. Odbyy si oczywicie wycigi rydwanw. A poniewa krl wiedzia, e Justynian sprzyja Niebieskim, sprawi, e wygrali Zieloni; po prostu kaza zatrzyma si rydwanom stronnictwa przeciwnego. W drodze powrotnej Chosroes zebra jeszcze wykup od kilku miast, powstrzymujc si od ich oblegania. Bya wrd nich rwnie sawna i potna Edessa. Jej ludno zoya znaczn sum, by wykupi z niewoli prowadzonych na wschd mieszkacw Antiochii; ofiar na ten cel day nawet prostytutki. Jednake dowdca cesarski sprzeciwi si uskutecznieniu transakcji - i podobno zatrzyma owe pienidze dla siebie. U schyku lata roku 540 zwyciski wadca by ju w granicach swego krlestwa. Jego onierze szli obadowani upami, pdzono tumy jecw, on sam zebra olbrzymie skarby, straty za wasne byy minimalne. Wodzowie Justyniana nie potrafili zorganizowa nigdzie skutecznej obrony, nie przejawiali najmniejszej inicjatywy i ducha walki. By to haniebny pokaz tchrzostwa, braku organizacji i dyscypliny, graniczcy w wielu wypadkach wrcz ze zdrad. Wicej odwagi, lojalnoci i chci stawiania oporu okazaa miejscowa ludno. A przecie armia cesarska na innych terenach walczya dzielnie i odnosia rzeczywiste sukcesy wojenne w starciach z gronymi przeciwnikami! W tej sytuacji Justynian widzia tylko jeden sposb ratunku: wyprawi nad Eufrat swego najlepszego i najbardziej zaufanego wodza, Belizariusza.

OSTATNI KONSUL
Wiosn roku 541 krl perski Chosroes poprowadzi swe wojska do kraju Lazw u nadczarnomorskich stokw Kaukazu; ich wadca, dotychczas uznajcy zwierzchno cesarza, zoy mu hod. Chosroes zdoby te jedn

z twierdz pogranicznych, ale jesieni musia si wycofa. Jego ludzie byli niezadowoleni, brakowao ywnoci, a przyszy te alarmujce wieci, e do perskiej czci Mezopotamii wtargn Belizariusz. w wielki wdz zosta rzeczywicie wyprawiony przez cesarza na wschd w pocztkach tego roku 541. Odnis pewne sukcesy, opuci jednak granice perskie stosunkowo szybko. Powodem oficjalnym i niewtpliwie wanym byo to, e wrd wojsk zacza si szerzy jaka zaraza, a obawiano si te najazdu arabskiego na Fenicj. Prokopiusz wszake w swej Historii sekretnej utrzymuje, e prawdziwa przyczyna odwrotu bya inna i wizaa si z dramatem w yciu osobistym wodza. ona Belizariusza - tak twierdzi Prokopiusz - miaa od dawna przyjaciela; by nim jego adoptowany syn Teodozjusz. Romans ten rozwija si jeszcze podczas kampanii w Afryce i w Italii, kiedy to oboje towarzyszyli wodzowi i cudzooyli niemal na jego oczach, on za, z typowo msk naiwnoci, nie dostrzega niczego i przyjmowa kade wyjanienie z ust ukochanej ony. Obecnie jednak Antonina pozostaa w stolicy, gdzie przyby te Teodozjusz - prosto z klasztoru w Efezie, do ktrego tymczasem wstpi. Ale syn Antoniny z jej pierwszego maestwa, Focjusz, wyjawi ojczymowi ca spraw. Ten wezwa on do siebie na wschd i wanie dlatego przyspieszy odwrt. Kiedy tylko Antonina przybya do obozu, natychmiast j uwizi. Jednoczenie Focjusz schwyta Teodozjusza, ktry szuka schronienia w jednym z kociow efeskich, zosta jednak wydany za sowit zapat przez biskupa miasta. Mnich kochanek wysany do Cylicji trzymany by tam przez Focjusza w ukryciu pod dobr stra. Wtedy jednak wkroczya w ca spraw cesarzowa Teodora. Dziki jej naciskom Belizariusz musia pojedna si z on. Focjusz za zosta pojmany; wadczyni stosujc rne tortury staraa si ze wydoby, gdzie znajduje si Teodozjusz. Jeden za z przyjaci Focjusza, wtrcony z rozkazu cesarzowej do lochu, przywizany napitym postronkiem do obu jak bydl, stojc i zaatwiajc wszystkie potrzeby naturalne w tym samym miejscu, wyszed wprawdzie po czterech miesicach na wolno, ale jako obkany. Wreszcie, mimo uporczywego milczenia Focjusza, Teodora zdoaa odnale przyjaciela Antoniny, sprowadzia go do paacu i oddaa jej we wzruszajcej scenie. Natomiast Focjusz, wiziony w lochu przez trzy lata, dwukrotnie ucieka i szuka ratunku w kocioach, raz Bogurodzicy, drugi raz w samej katedrze, zawsze daremnie. Dopiero za trzecim razem dotar a do Jerozolimy, gdzie y przez wiele lat w przebraniu mnicha. Ile w tej dziwacznej historii prawdy, ile zmyle Prokopiusza, nienawidzcego wszystkich - Justyniana, Teodory, Belizariusza? Zasadniczy zrb wydarze wydaje si zgodny z rzeczywistoci, pewne jednak szczegy chyba ubarwiono. W kadym za razie jest w caej owej opowieci co bardzo bizantyjskiego: podstpy, intrygi, a nade wszystko odraajce przemieszanie okruciestwa i erotyki z pobonoci na pokaz; wszystkie bowiem owe osoby uwaay si i byy uwaane za przykadnych chrzecijan, jedne z nich fundoway kocioy, inne za nawet wstpoway

do klasztorw. Zetkniemy si jeszcze w owym wiecie z wielu podobnymi sytuacjami. I trudno powstrzyma si od refleksji: o ile uczciwsi i sympatyczniejsi byli owi dawni grzeszni poganie, ktrzy przynajmniej nie usiowali osania swych wystpkw witoszkowat hipokryzj. Ale w splot ponurych intryg mia znacznie gbsze podoe polityczne. czy si mianowicie z nieustpliw i nie przebierajc w rodkach walk, jak cesarzowa od lat toczya z potnym ministrem Janem z Kapadocji; doszo wreszcie do jego upadku, wanie w roku 541 i w duej mierze dziki Antoninie. Zaprzyjania si ona z crk Jana Eufemi i zdoaa jej wmwi, e Jan powinien wraz z Belizariuszem powsta przeciw cesarzowi i przej ca wadz. Poprzez Eufemi doprowadzia te do tajnego spotkania noc z Janem, rzekomo w celu uoenia planu dalszego postpowania. Jan by na pewno cakowicie lojalny wobec swego wadcy i jeli zgodzi si na spotkanie z on Belizariusza, to tylko dlatego, by ostrzec j i jego przed jakimikolwiek dziaaniami. Postpi wszake sam nierozwanie, tymczasem bowiem cesarzowa, doskonale i natychmiast informowana przez Antonin o kadej fazie intrygi, wymusia na Justynianie, by dla ledzenia Jana wysa swych najzaufaszych ludzi, wrd nich Narsesa. Podczas tajnej rozmowy doszo do utarczki zbrojnej, gdy chciano zatrzyma Jana; zdoa on zbiec i szuka azylu w jednym z kociow stolicy. Uznano to za bezsporny dowd winy dostojnika. Z dnia na dzie straci on wszystkie urzdy i godnoci, a jego ogromne majtki ulegy konfiskacie; pniej zreszt cz z nich zostaa mu zwrcona. Musia zamieszka w maoazjatyckim miecie Kyzikos. Nieszczcie chciao, e biskup tego miasta zosta zamordowany przez nieznanych sprawcw. Cesarzowa od razu wysuna absurdalne oskarenie, e waciwym sprawc zabjstwa by Jan. Specjalnie powoana komisja nie potrafia tego dowie, ale i tak skazano go na obicie kijami i zesanie do maej mieciny w Egipcie. Najwyszy do niedawna dostojnik pozbawiony wszystkiego musia w drodze podczas postojw dosownie ebra. Nienawi cesarzowej cigaa Jana wci i wszdzie. Usiowaa powtrnie doprowadzi do procesu w sprawie zabjstwa, jakby wyrok poprzedni by zbyt agodny. I rzeczywicie, jeliby oskarenia byy prawdziwe, Jan winien by zapaci gow: i za spiskowanie przeciw cesarzowi, i za udzia w zamordowaniu biskupa. W obu jednak wypadkach oszczdzono przynajmniej jego ycie. Czemu przypisa t powcigliwo? Wydaje si, e sam Justynian niezbyt wierzy w owe oskarenia i rzetelno procesw. Postpi tak, jak to czsto si zdarza mom, ktrzy ulegaj onom: dla witego spokoju w domu - a raczej w paacu - zgodzi si na skazanie Jana, zachowujc wszake resztki uczciwoci nie pozwoli na wydanie wyroku najsurowszego. Jan wprawdzie przey Teodor, sw mierteln nieprzyjacik, i po jej mierci powrci do stolicy, nigdy ju jednak nie odzyska znaczenia i wpyww. Tak marnie zgasa gwiazda jednego z najwietniejszych mw stanu za Justyniana! Jego pomysy administracyjne i finansowe mona oczywicie krytykowa. Naley wszake uzna ich miao, rozmach,

nowatorstwo, a take bezinteresowno samego autora. Jego miejsce, zwaszcza jako odpowiedzialnego za finanse, zaj Piotr Barsymes z Syrii. Dla wspczesnych najwaniejszymi wydarzeniami roku 541 by najazd perski, dramaty w domu Belizariusza, a nade wszystko gwatowny i spektakularny upadek Jana z Kapadocji. Nikt jednak nie by wtedy w stanie przewidzie, e rok w zapisze si w rocznikach historii czym, co pozornie nie ma wikszego znaczenia faktycznego, naley jednak do kategorii wielkich i wymownych symboli dziejowych. Oto wanie wwczas piastowa swj urzd ostatni konsul rzymski. Tradycja gosia, e od samego pocztku republiki, to jest od roku 509 p.n.e., corocznie zmieniay si pary najwyszych urzdnikw, bdcych gow pastwa. Obejmowali sw godno najpierw w marcu, a potem w dniu 1 stycznia; i tylko to stanowi jedn jedyn przyczyn, dla ktrej i my wanie w tym dniu wchodzimy w rok nowy. Czyli - cho od wielu wiekw nie ma ju ani Rzymu, ani konsulw - my wci kontynuujemy rzymski rok konsularny! Nazwiskami konsulw datowano wszystkie dokumenty oficjalne i prywatne, w praktyce bowiem nie istnia wwczas zwyczaj liczenia lat od jakiego momentu pocztkowego, na przykad od zaoenia Rzymu; owszem, stosowano niekiedy pomocniczo taki system, jak i liczenie wedug olimpiad, ale tylko sporadycznie w uczonych dzieach niektrych historykw. Take za cesarstwa wyznaczano konsulw, a nawet po kilka ich par rocznie, by to bowiem honor ogromny i wielce podany. Naprawd wszake liczya si tylko para pierwsza, konsulw zwyczajnych, i tylko jej nazwiskami rok oznaczano. I waciwie do tego sprowadza si cay zaszczyt, nie przysugiwaa bowiem konsulom ju adna wadza faktycznie. A od czasu do czasu sami cesarze piastowali ow godno. Moemy odtworzy praktycznie biorc pen list konsulw - lub urzdnikw, ktrzy w pewnych okresach im odpowiadali, cho zwali si inaczej - od roku 509 p.n.e. a wanie po rok 541 n.e., kiedy to honor w z woli Justyniana przypad senatorowi Bazyliuszowi. Potem konsulw ju nigdy nie powoywano, cho cesarze bizantyjscy w pocztkach swych panowa przydawali sobie w tytu. Tak wic, powtrzmy to raz jeszcze. Bazyliusz by ostatnim prywatnym konsulem rzymskim, cho w Konstantynopolu. Jak jednak datowa dokumenty i wydarzenia? Zastosowano sposb prosty, praktykowany ju poprzednio, kiedy zdarzay si pewne przerwy w mianowaniu konsulw. Oto pisano: po konsulacie Bazyliusza rok ten a ten. Tak czyniono jeszcze przez lat kilkadziesit. Mona by wic rzec, e konsulat formalnie przey sam siebie. Dlaczego zaprzestano powoywania konsulw? Dlaczego przerwano byt ponad tysicletniej tradycji? Zadecydowaa oczywicie wola wadcy, a ten mg mie na uwadze rne wzgldy. A wic na pewno to, e kady konsul musia zwyczajowo urzdza igrzyska, co stanowio ogromny ciar nawet dla bardzo bogatych ludzi prywatnych; tote sam Justynian ju w roku 537, jak zreszt i niektrzy jego poprzednicy, usiowa ograniczy przepych uroczystoci zwizanych z obejmowaniem urzdu. Po drugie, jak rol

moga odegra pycha Justyniana; nie potrafi on znie myli, e kto, choby tylko przez rok, formalnie dorwnuje blaskowi jego imienia; i e datuje si nazwiskiem czowieka prywatnego, a nie cesarskim. Da zreszt wskazwk, e naley datowa wedug lat jego panowania i okresw podatkowych, zwanych indykcjami. Wspczeni waciwie nie zauwayli mierci prastarej instytucji. Liczyli si zapewne z tym, e po kilku latach kto znowu obejmie konsulat. Dla nas wszake, patrzcych z perspektywy prawie pitnastu stuleci, sprawa ma znaczenie gboko symboliczne, podobnie jak zamknicie Akademii platoskiej: formy organizacyjne i tradycje antycznego wiata odchodziy niby to ostatecznie, a przecie w istocie wci trway, jak trwaj do dzi akademie i jak wicimy corocznie powrt roku konsularnego. Jest jeszcze jeden powd, dla ktrego zniesienie konsulatu jest wane w kulturze europejskiej. Oto przyczynio si to, przynajmniej porednio, do rozpowszechnienia si najpierw w dzieach uczonych, potem i w yciu prywatnym, do liczenia lat od pewnego punktu pocztkowego. Mg nim by czy to pocztek wiata, czy te narodzenie Chrystusa; oba zreszt obliczano w Bizancjum rnie. Rok 542, czyli pierwszy po konsulacie Bazyliusza, zaznaczy si dwiema klskami. Krl Chosroes znowu przekroczy granic, tym razem w Mezopotamii, a wysany tam Belizariusz nie zdoa przeszkodzi mu w zdobyciu miasta Kalinikum i uprowadzeniu w niewol jego mieszkacw. Persowie mogliby i dalej, rycho jednak opucili ziemie cesarstwa. Przyczyn by lk przed epidemi, ktra, zawleczona jesieni roku 542 z Abisynii do Egiptu, stopniowo ogarniaa wszystkie krainy, siejc straszliwe spustoszenie. Sza ze wschodu na zachd, od Egiptu i prowincji azjatyckich przez ziemie bakaskie, przez Itali a po Hiszpani i Gali. W samym Konstantynopolu pojawia si w maju roku 543. Przychodzia i odchodzia falami w cigu lat kilkunastu, ale jej pierwszy atak by najgroniejszy i pochon najwicej ofiar. W stolicy zmaro ponad trzysta tysicy osb, a trupy leay nie pogrzebane na ulicach po kilkanacie dni. Zachorowa rwnie sam cesarz, rozeszy si nawet w pewnym momencie pogoski o jego mierci. Posiadamy dokadny opis objaww i przebiegu choroby pira Prokopiusza. Wiemy wic, e charakteryzowaa si ona opuchlin prawdopodobnie gruczow limfatycznych oraz wysok dugotrwa gorczk. Z jak wszake znan dzi jednostk chorobow mona by t epidemi identyfikowa, musi chyba pozosta kwesti otwart. Zaraza - jedna z najpotworniejszych, jakie nawiedziy wiat rdziemnomorski w staroytnoci - bya w swych skutkach porwnywalna z t, jaka przesza przez prowincje imperium rzymskiego w wieku II, za panowania Marka Aureliusza. Uszczuplia w sposb drastyczny zasoby siy ludzkiej, rk do pracy i do obrony. To z kolei spowodowao powane zakcenia w yciu gospodarczym i zmniejszyo moliwoci wojskowe pastwa, ktre musiao toczy bardzo krwawe walki na wci nowych frontach: w Azji, w Italii, w Afryce.

SOWIANIE, PERSOWIE, OSTROGOCI

Pogoski o cikiej chorobie i nawet mierci Justyniana miay te nieszczsny wpyw na losy Belizariusza i jego kolegi na froncie wschodnim, Buzesa. Podobno owiadczyli oni publicznie, e nie przyjm adnego nowego cesarza, narzuconego im przez stolic. Teodora uznaa to za wyraz nielojalnoci, a nawet prb buntu. Obaj, odwoani do Konstantynopola, stracili swe godnoci. Buzes, wiziony w ciemnicy przez ponad dwa lata, wyszed wreszcie na wolno, ale z bardzo osabionym wzrokiem. Belizariuszowi natomiast odebrano jego prywatne druyny zbrojnych, skonfiskowano te znaczn cz majtku. Przygnbiony, y w niepewnoci, czy nie jest to wstp do kar sroszych. Przykry to by widok, wspomina Prokopiusz, gdy chodzi on po miecie niemal samotny, jak zwyky obywatel, ponury, drcy z obawy przed skrytobjcz mierci. Powrci do ask niespodziewanie z pocztkiem roku 544. Otrzyma godno komesa stajni cesarskich i zosta wyprawiony do Italii jako wdz. Cesarzowa gosia, e wstawia si za nim ze wzgldu na jego on, a sw przyjacik, Antonin, tote on caowa stopy swej poowicy i mieni si jej niewolnikiem. Rzeczywiste jednak przyczyny byy gbsze. Imperium musiao znowu prowadzi wojn w Italii, cho jednoczenie trway cikie walki z Persami na wschodzie. Wodzowie cesarscy wtargnli w roku 543 do Armenii, lecz po pewnych sukcesach ponieli klsk. Z kolei w roku nastpnym krl Chosroes najecha Syri. Usiowa zdoby Edess, zosta jednak odparty przez jej bohaterskich obrocw; zdoa wszake szeroko spustoszy tereny okoliczne. Wreszcie wiosn roku 545 cesarz zdecydowa si na zawarcie rozejmu, i to czciowego, mia bowiem obowizywa na obszarze Mezopotamii i Syrii, ale nie w kraju Lazw u stp Kaukazu. Wypacono krlowi Persw z gry 2000 funtw zota, wysano te na jego dwr - by to jeden z warunkw rozejmu - najsawniejszego lekarza owych czasw Tribunusa. Ten zgodnie z umow powrci do ojczyzny po roku, prowadzc ze sob ponad 3000 osb wzitych przez krla do niewoli na ziemiach cesarstwa w kampaniach poprzednich; byo to jedyne honorarium, o jakie prosi. Rozejm odnawiano jeszcze dwukrotnie, prawdziwy za pokj mocarstwa zawary dopiero z kocem roku 561. Persowie rezygnowali ostatecznie z kraju Lazw, w wikszoci chrzecijan, cesarz za mia paci krlowi rocznie 30.000 sztuk zota, cz z gry za lat siedem. Granica w Syrii i Mezopotamii pozostawaa nie zmieniona, a obie strony zobowizay si do niewznoszenia nowych umocnie i twierdz. Wyznaczono miejscowoci, w ktrych kupcy z obu pastw mogli prowadzi handel. Zbiegw miano wzajem wydawa. Chrzecijanie w Persji mogli wyznawa swoj wiar, nie wolno im jednak byo prowadzi adnej dziaalnoci misyjnej. Pokj mia obowizywa przez lat pidziesit, faktycznie wszake

zosta zerwany po kilku latach, ale Justynian wtedy ju nie y. W istocie ukad nie przynosi adnych istotnych korzyci nikomu, straty za, jakie oba mocarstwa poniosy w owych wojnach, byy wrcz nie do obliczenia, nie do ogarnicia wyobrani. Ile to razy w dziejach miaa si powtarza podobna sytuacja! Wojny prowadzone bez sensu, bez celu, bez adnej koniecznoci materialnej! I nic si nie zmienio, nawet w wieku XX. Naley jednak cofn si do czasw owego pierwszego rozejmu z roku 545. Jeli cesarz go zawar, to na pewno z racji powanych trudnoci, jakie mia na innych obszarach, zarwno w Italii i w Afryce, jak te znacznie bliej stolicy, na ziemiach bakaskich, gdzie coraz potniej i groniej napieray plemiona sowiaskie. Zwano ich wtedy Antami i Sklawenami. Jak widzieli ich wspczeni? Oto charakterystyka nakrelona przez Prokopiusza: Nie podlegaj wadzy jednego czowieka, lecz od dawna yj w ludowadztwie i dlatego zawsze wszystkie pomylne i niepomylne sprawy zaatwiane bywaj na oglnym zgromadzeniu: A take, co si tyczy innych szczegw, te same maj, krtko mwic, urzdzenia i obyczaje ci pnocni barbarzycy. Uwaaj, e jeden tylko bg, twrca byskawic, jest panem caego wiata i skadaj mu w ofierze woy i wszystkie inne zwierzta ofiarne [...] Oddaj ponadto cze rzekom, nimfom i innym jakim duchom i skadaj im wszystkim ofiary, a w czasie tych ofiar czyni wrby. Mieszkaj w ndznych chatach rozsiedleni z dala jedni od drugich, a przewanie kady zmienia kilkakrotnie miejsce zamieszkania. Stajc do walki, na og pieszo id na nieprzyjaciela, majc w rku tarcz i oszczepy, pancerza natomiast nigdy nie wdziewaj. Niektrzy nie maj ani koszuli, ani paszcza, lecz jedynie dugie spodnie podkasane a do kroku i tak staj do walki z wrogiem. Obydwa plemiona mwi jednym jzykiem niesychanie barbarzyskim. A nawet i zewntrznym wygldem nie rni si midzy sob: wszyscy bowiem s roli i niezwykle silni, a skra ich i wosy nie s ani bardzo biae wzgldnie powe, ani nie przechodz zdecydowanie w kolor ciemny, lecz wszyscy s rudawi. ycie wiod twarde i na najniszej stopie jak Masageci, a brudem s okryci stale jak i oni. A przecie bynajmniej nie s niegodziwi z natury i skonni do czynienia le, lecz prostot obyczajw przypominaj Hunw (przekad Mariana Plezi). Owe plemiona - a take Protobugarzy, resztki Hunw, a nieco pniej jeszcze Awarowie - najeday i upiy prowincje bakaskie niemal corocznie, cho byy to inwazje o rnym nasileniu i zasigu. Ziemie uprawne pustoszono prawdziwie ogniem i mieczem, hordy za barbarzycw podchodziy niejednokrotnie niemal pod same mury stolicy, a w Grecji a pod Termopile. Ogromne straty w ludziach i zasobach materialnych byy wrcz niewyobraalne. Naley jednak stwierdzi, e mimo wszystko nigdy za panowania Justyniana adnemu obcemu ludowi nie udao si osiedli na stae w prowincjach na poudnie od Dunaju. Ju to samo stanowio duy sukces. Natomiast na innych terenach imperium musiao wyta wszystkie siy, by nie utraci tego, co zdobyo niedawno straszliwym kosztem. Tak byo w

Afryce, ale zwaszcza w Italii. Ostrogoci, wyparci przez Belizariusza z waciwego pwyspu, utrzymali swoje siedziby na pnoc od Padu. Kiedy Witiges podda si i zosta wywieziony do Konstantynopola, wybrali, jak ju wspomniano, nowego krla, Ildibada. Zosta on zamordowany w wyniku splotu intryg wiosn roku 541, a jesieni tego roku, po rnych zatargach wrd wojownikw, okrzyknito krlem modego krewnego Ildibada Baldwil; mia on przej do historii pod swym zdrobniaym imieniem Totila. Wybr okaza si wyjtkowo trafny i szczsny - oczywicie z ostrogockiego punktu widzenia. Nowy wadca zabysn wkrtce wietnymi talentami wojskowymi i organizacyjnymi. Rzecz inna, e w odnoszeniu sukcesw bardzo mu pomg stan armii cesarskiej w Italii. Miaa ona kilku skconych z sob dowdcw - zapewne zreszt z winy Justyniana, ktry chyba obawia si przekazania caej wadzy na tym terenie w jedne rce, nie ufa bowiem nikomu. Dyscyplina wrd wojsk ulega rozprzeniu, administracja za, biurokratyczna i skorumpowana, dopieka ludnoci znacznie bardziej od dotychczasowej gockiej. Cesarz oczywicie nie uzna Totili za krla. Aby go usun, wyprawi swe wojska za Pad, poniosy one jednak klsk. Totila natychmiast wykorzysta sytuacj. Przeszed Apeniny, zaj Umbri, pomaszerowa nastpnie daleko na poudnie i opanowa krainy a po sam cypel pwyspu. Zacz te oblega Neapol i wkroczy w jego mury wiosn roku 543 dziki przyjaznej postawie ludnoci, ktr te potraktowa jak i cesarsk zaog bardzo wyrozumiale. Usiowa rwnie przecign na sw stron rzymian, to jednak si nie udao, cho cierpieli oni wiele od naduy onierzy i urzdnikw cesarza; wicej ni za czasw panowania gockiego. I wtedy to wanie, kiedy Totila poczyni ju takie postpy, Justynian zdecydowa si wyprawi do Italii Belizariusza jako wodza naczelnego; mia odzyska to, co tak szybko i atwo zdoby przed kilku laty. Otrzyma jednak tym razem za mao wojsk, zaledwie kilka tysicy zbrojnych, i za mao pienidzy. Stan na ziemiach pwyspu w lecie roku 544, nie mg jednak dokona niczego. Musia przypatrywa si bezsilnie, jak kapituluj przed Totil dalsze miasta - wrd nich Bolonia, Spoleto, Asy, Placentia. Totila rozbi swj obz w Tibur, obecnym Tivoli, i usiowa znowu Rzym zdoby, ale spotka si z twardym oporem osadzonej tam przez Belizariusza zaogi, bardzo zreszt nielicznej. Wdz za Justyniana z kolei mia zbyt sabe i rozproszone siy, by mg rozpoczyna jakiekolwiek powane dziaania przeciw Ostrogotom. Panowa dziki swej flocie na morzu, ale na ldzie wadztwo Totili wci si rozszerzao, wojska cesarskie broniy si tylko w niektrych miastach. Bez wydatnej pomocy z Konstantynopola wojna nie rokowaa adnych nadziei. Wdz wysa wic do stolicy sw on Antonin; towarzyszya mu ona wiernie w trudach i niebezpieczestwach tej wyprawy, cho miaa ju lat 60. Obecnie wyjechaa, by wyjedna wsparcie od Justyniana poprzez sw przyjacik cesarzow Teodor. Kiedy wszake przybya nad Bosfor, wadczyni ju nie ya. Zmara w dniu 28 czerwca roku 548. Przyczyn mierci by rak. Odesza - przy

wszystkich jej wadach, wystpkach i bdach - osoba niezwyka. Jej wpyw na losy imperium trudno jednoznacznie okreli i oceni, by on wszake w pewnych momentach, jak choby podczas powstania Nika, decydujcy. Koczya si wana epoka nie tylko w yciu osobistym Justyniana, ale i w polityce pastwa. Do gosu dochodzili nowi ludzie, nowe ugrupowania. Belizariusz i jego ona odczuli to najpierw i przede wszystkim. Skoro stracili swoj popleczniczk u boku wadcy, nie byo co liczy na pomoc wojskow i finansow dla dziaa w Italii. Antonina moga stara si w tej sytuacji tylko o jedno: o odwoanie jej ma z dowdztwa. Co prawda jego wrogowie mieli powane, rzeczowe argumenty, domagajc si tego samego. W cigu kilku lat Belizariusz nigdy i nigdzie nie odnis powanych sukcesw wojskowych - z wyjtkiem opanowania Rzymu, w czym wszake, jak si zdaje, pomg mu niezrczny manewr Totili. Nigdy te i nigdzie nie przyj bitwy z Ostrogotami w otwartym polu, cho ci wrcz dyli do tego; wdz wszake i jego armia, twierdzi Prokopiusz obrazowo, trzli si ze strachu. Oskarano go rwnie o zdzierstwa wobec ludnoci. Co prawda wanie ten zarzut by cakowicie nie usprawiedliwiony, c bowiem mia czyni wdz, by wyywi swych onierzy, skoro stolica nie dawaa przez cae lata adnego rzeczywistego wsparcia? Wojsko byo zdane tylko na to, co samo zdoao wycisn z mieszkacw kraju. Dymisja Belizariusza miaa charakter honorowy. Pniejsze legendy opowiaday o uwizieniu i nawet olepieniu wielkiego i tak zasuonego wodza; i o tym, jak to przez ostatnie lata ycia wegetowa w ndzy, wycigajc do po jamun. Naprawd za nosi on do koca swych dni dostojne tytuy, obsypywany by zaszczytami, opywa w bogactwa, cesarz okazywa mu yczliwo i zaufanie. Owszem, skutkiem normalnych intryg dworskich przey pniej krtki okres nieaski, bardzo jednak agodnej. Faktem jest natomiast, e nigdy ju nie otrzyma rzeczywistego dowdztwa w polu. Zmar w marcu roku 565. Wraz z nim i z cesarzow Teodor schodzio ze sceny dziejowej cae pokolenie, odgrywajce tak wielk rol przez tyle lat Justynianowego panowania.

UPADEK OSTROGOTW
Po odwoaniu Belizariusza z Italii cesarz nie przysya tam przez pewien czas adnych nowych dowdcw. Totila wic czyni szybkie postpy, zdobywajc lub zajmujc bez walki rne miejscowoci, a obszar posiadoci bizantyjskich kurczy si z miesica na miesic. Oblegany przez Ostrogotw by Rzym, w ktrym bronio si tylko 3000 onierzy cesarskich. Wreszcie 16 stycznia roku 550 Izauryjczycy, ktrzy ju od lat nie otrzymywali adnego odu, otworzyli jedn z bram. Zdobywcy dokonali masakry obrocw, ale kilkuset z nich poddao si i przeszo na sub u Ostrogotw, cz za zdoaa przedrze si poza mury. W stosunku do ludnoci krl okaza wspaniaomylno. Wzywa

mieszkacw i senatorw do powrotu, przystpi take do odbudowy zniszcze; co prawda w tym zakresie rezultaty byy skromne, bo niewielkie te miano rodki materialne. Totila wyda nawet igrzyska w Cyrku Wielkim, ktrym sam prezydowa. Byy to chyba ostatnie oficjalne igrzyska w tej wspaniaej, ogromnej budowli, najwikszej w dawnym Rzymie, ktra przez cae wieki stanowia prawdziwe centrum ycia i emocji stolicy wiata. Dzi nic z niej nie pozostao - poza pustym placem i uomkiem muru pomidzy wzgrzem Palatynu i Awentynem. Jake aosne musiao by to widowisko w umierajcym, wyludnionym miecie ruin, wydawane przez jego pana, krla barbarzyskich najedcw! Totila pragn szczerze zakoczenia wojny, wyprawi wic ponownie posw do Konstantynopola. Proponowa warunki ukadu jeszcze korzystniejsze od tych, jakie oferowa poprzednio: staby si sojusznikiem cesarstwa, zobowizanym do pacenia daniny i wystawiania kontyngentu wojskowego na kade danie. Jednake jego posowie nawet nie uzyskali posuchania. Justynianem powodowaa wycznie ambicja zrealizowania celw, jakie sobie postawi, i starcza zacito, ktr uwaa za chwalebn konsekwencj. Koszty nie gray adnej roli, wane byo tylko to, by nie zej z obranej drogi. To jeden z licznych, niestety, przykadw, pokazujcych z jaskraw wyrazistoci, jak osobiste cechy jednostki, jej brak rozeznania i wyobrani, nieumiejtno pjcia na kompromis, wpywaj w sposb katastrofalny na bieg wielkich wydarze dziejowych. W tym wypadku nieustpliwo Justyniana wobec rozsdnej postawy krla, odepchnicie rki wycignitej do zgody, miay potem tragiczne skutki dla wszystkich: cesarstwa, Ostrogotw, Italii. Sytuacja skonia Totil do zadania nowego ciosu cesarzowi - skoro nie byo adnej nadziei na zawarcie korzystnego dla obu stron pokoju. Przygotowa wypraw na Sycyli i zebra ogromn flot kilkuset okrtw. Po drodze zaj Tarent, a w maju roku 550 by ju na wyspie, ktr jego wojska grabiy bezlitonie. Justynian wykazywa dotychczas zdumiewajc bezczynno i obojtno wobec wydarze w Italii. Kto wie, czy nie skutkiem starczej niemonoci podejmowania jakiejkolwiek decyzji. A u jego boku nie byo ju Teodory. Jednake groba utraty Sycylii wyrwaa go jakby z letargu. Wyznaczy natychmiast wodza wyprawy przeciw Ostrogotom. Zosta nim jego siostrzeniec Germanus, wsawiony ju w wielu wojnach i cieszcy si du popularnoci, a nawet uwaany za nastpc tronu. Niedawno polubi on Matasunt, wnuczk Teodoryka Wielkiego, a wdow po Witigesie. Ten zwizek maeski zrobi due wraenie wrd Ostrogotw italskich. Mnoyy si oznaki, e wielu z nich chtnie by przeszo na stron Germanusa jako skoligaconego z rodem ich wielkiego krla. Nieszczcie jednak chciao, e w drodze do Italii Germanus zatrzyma si w Serdice, obecnej Sofii, gdzie zachorowa i zmar jesieni roku 550. Nowym wodzem zosta Narses, ktry ju przed kilkunastu laty przez jaki czas sprawowa komend w Italii. Tym razem cesarz wyposay go hojnie w pienidze i ludzi. Mimo to nie mg on natychmiast ruszy na

zachd, musia bowiem wpierw odeprze najazd plemion zza Dunaju. Tymczasem jednak inni wodzowie Justyniana zdoali wyprze Ostrogotw z Sycylii. W lecie roku 551 doszo do bitwy morskiej pomidzy flot ostrogock i bizantyjsk na Adriatyku w pobliu nadbrzenego miasta Sena Gallica; to dzisiejsza Sinigaglia. Ostrogoci stracili wikszo swych okrtw, co dao cesarstwu panowanie na morzu i uwolnio wybrzea Dalmacji oraz Grecji od plagi cigych atakw i zniszcze. Uwolniona te zostaa od oblenia Ankona. Ostrogoci wszake w pewnym stopniu powetowali sobie t klsk zajmujc Sardyni i Korsyk, gdzie siy cesarskie byy znikome. Wreszcie wiosn roku 552 Narses rozpocz marsz ku Italii na czele armii majcej ponad 20.000 zbrojnych. Byli to w wikszej czci najemnicy z rnych ludw pogranicznych. Samych Longobardw liczono kilka tysicy. Byli te Herulowie i Gepidowie, a take Protobugarzy i Hunowie, a nawet Persowie. Poniewa Narses nie mia do okrtw, by wszystkie te oddziay przeprawi przez Adriatyk jednorazowo i cznie, a obawia si dokonywa tego czciami, obra drog wzdu wybrzey morza. Bya ona za to duga i kopotliwa, najeona wszelkimi przeszkodami. Narses zdoa je wszake pokona i 6 czerwca stan w Rawennie, gdzie znajdowa si cesarski garnizon. W kilkanacie dni pniej poczone siy ruszyy na poudnie i Drog Flaminijsk wdary si w gb Apeninw. Do spotkania z zastpami Ostrogotw pod wodz samego Totili doszo w Umbrii pod miejscowoci Tadinae, czyli Busta Gallorum, zwan obecnie Gualdo Tadino. By to ju schyek czerwca. Bitwa miaa zadecydowa nie tylko o losach kampanii, ale o przyszoci Ostrogotw i caej Italii. Mordercze zmagania przyniosy ostateczne zwycistwo wojskom Narsesa. Byy one znacznie liczniejsze, a znajdoway si wrd nich oddziay doskonaych ucznikw. Narses okaza si te znakomitym wodzem, umiejtnie stosujc taktyk okrenia. Na nic si zday rozpaczliwe szare wietnej jazdy Ostrogotw. Na polu bitwy lego ich 6000, a tysice tych, co si poddali, zostao wyrnitych przez rozwcieczonych, okrutnych onierzy i najemnikw cesarskich. Totila w swej wspaniaej zbroi walczy bohatersko wrd pierwszych szeregw. Ciko ranny zdoa si jeszcze wyrwa z garstk swoich, ale zmar w maej pobliskiej miejscowoci. Tam go pochowano, zwycizcy jednak nie uszanowali grobu i ciaa dzielnego krla. Wykopali zwoki, odarli je z wszystkiego i przewieli do Konstantynopola, aby rzuci pod stopy Justyniana. A trzeba stwierdzi, e Totila by jedn z najsympatyczniejszych postaci owych czasw. Odwany i rycerski, wierny swym obowizkom do koca, odznacza si rwnie pewn ludzkoci, niechtnie stosujc rodki surowe; postawa bardzo rzadka w tamtej epoce. Byo to najwietniejsze zwycistwo ora cesarskiego od wielu dziesitek lat. A zarazem bitwa ta naley do najbardziej znaczcych w historii Europy, cho jest stosunkowo mao znana, wspominaj bowiem o niej tylko obszerniejsze podrczniki. To te powd do refleksji. Jednym z pierwszych posuni Narsesa po bitwie byo odesanie - i to pod eskort! - kontyngentu Longobardw, zaczli bowiem rabowa

bezlitonie okoliczn ludno. Odeszli obadowani pienidzmi i upami, ale zabierali te ze sob pami o piknej, bogatej, sonecznej krainie, ktr w tak wielkiej liczbie ujrzeli po raz pierwszy. Mieli tu powrci za lat kilkanacie, ju po zgonie Justyniana. Nastpnie Narses ruszy na Rzym i wnet go zdoby, nieliczna bowiem zaoga ostrogocka nie moga stawi skutecznego oporu. Odtd dawna stolica imperium miaa pozostawa w sferze politycznych wpyww Bizancjum przez ponad dwa wieki, co z kolei stwarzao szczegln sytuacj dla papiestwa; a gdyby nie ono, Rzym staby si nic nie znaczcym miastem prowincjonalnym. Mimo klski i cigych niepowodze Ostrogoci rozproszeni po wielu grodach i krainach Italii wcale nie myleli o kapitulacji. Wybrali w Pawii nowego krla; zosta nim dowiadczony wdz imieniem Teja. Jego krtkie panowanie zapisao si wielu zbrodniami wobec ludnoci Italii, chcia bowiem utrzymywa j w ryzach strachem. On sam kaza wymordowa trzystu modych chopcw, synw dostojnikw z rnych miejscowoci; Totila wzi ich jako zakadnikw, aby by pewnym lojalnoci mieszkacw w wojnie z cesarzem. Wyrnito te grup senatorw powracajcych do Rzymu po zdobyciu miasta przez Narsesa. Ten za przystpi do oblegania miasta Kume, gdzie znajdowa si skarbiec ostrogocki, a dowodzi brat Tei. Krl wic pospieszy mu z pomoc. Przedar si z Pawii w okolice Zatoki Neapolitaskiej i rozbi swj obz u stp Wezuwiusza. Oba wojska stay tam naprzeciw siebie przez dwa miesice. Flota jednak, zaopatrujca Ostrogotw w ywno, przesza na stron Narsesa. Teja wycofa si wwczas nieco na poudnie i zaj gr Laktarius u nasady pwyspu Sorrento. Tutaj pod sam koniec roku 552 doszo do nowej, a zarazem ostatniej wielkiej bitwy w historii Ostrogotw. Krwawe zmagania trway dwa dni. Krl Teja, dzielnie walczcy pieszo w pierwszych szeregach, zgin ju na pocztku i Bizantyjczycy triumfalnie obnosili jego odcit gow na wczni, ale nie zamao to ducha wojownikw. Poddali si dopiero wieczorem dnia nastpnego, i to na warunkach honorowych: mogli odej spokojnie. Tak wic Ostrogoci nie mieli ju krla, przegrali bitw, ale mimo to ich zaogi w rnych miastach, take w Kume, wcale nie mylay kapitulowa. Mieli te w swym rku znaczne obszary na pnoc od Padu. Co najwaniejsze, liczyli na pomoc Frankw i Alamanw. I rzeczywicie, cho sam krl Frankw w wojn italsk miesza si nie chcia, udzieli cichego zezwolenia dwom alamaskim wodzom, braciom, Butilinowi i Liutarowi. W roku 554 ich hordy spustoszyy ca Itali poudniow i rodkow. Bdc jeszcze poganami Alamanowie nie oszczdzali nawet kociow. Jednake bandy Liutara zostay rozbite w drodze powrotnej w pobliu Pesaro nad Adriatykiem, a resztki ich wraz z samym wodzem pady ofiar epidemii. Natomiast Narses zada cakowit klsk Butilinowi w pobliu Kapui. Rzym wici uroczycie te zwycistwa, Narses za przystpi do oblegania grodu Conza w grach Apeninu. Zaoga, 5000 wojownikw, poddaa si z godu dopiero wiosn roku 555. Jecw odesano do stolicy.

Ale opr poszczeglnych miast w rnych krainach Italii, gdzie siedzieli Ostrogoci, trwa jeszcze kilka lat. Werona i Brescia zostay opanowane dopiero w roku 561 lub 562, a wic w dziesi lat po klsce i mierci Totili. Dopiero wtedy, i po odparciu najazdu Frankw, caa Italia od cypla poudniowego po Alpy znalaza si pod wadz Justyniana. By to ju koniec epopei wielkiego i walecznego ludu. Trzeba bowiem przyzna, e Ostrogoci bronili si dzielnie i do koca, nawet kiedy nie mieli ju adnej nadziei. Wojna z nimi trwaa wiele lat i wymagaa ogromnych ofiar, obfitowaa w dramatyczne zwroty. A tymczasem bogate krlestwo Wandalw w Afryce pado niemal od jednego uderzenia! Oba wszake ludy spotka los identyczny: pokonane ornie straciy nie tylko swj byt polityczny, ale i odrbno etniczn, rozpyny si rycho w masie obcych i wymary, nie pozostawiajc oprcz imienia adnych ladw. Oba te musiay przypisa swoj mier woli i zdecydowaniu tylko jednego czowieka. By nim Justynian. Tak, cesarz zdoby Itali, ale za jak cen! Kraj skutkiem wielokrotnych najazdw i rabunkw by cakowicie zniszczony. Propaganda Justyniana gosia wprawdzie, e zosta wyzwolony spod wadzy tyraskiej, w istocie wszake tylko zmieni pana, i to na gorszego. Za rzdw ostrogockich mieszkacy Italii mieli sporo swobd, rzdzili si dawnymi prawami, korzystali z dobrodziejstw spokoju i stabilizacji. Obecni zdobywcy wprawdzie mienili si Rzymianami i oswobodzicielami, byli jednak z pochodzenia przewanie Grekami, wojska mieli gwnie barbarzyskie i le patne, aparat za urzdniczy, tpy i skorumpowany, dziaa biurokratycznie, traktujc te ziemie jako prowincje podlege i zobowizane do danin. Ca Itali pokryway ruiny, ale najwidoczniejsze byo to w samym Rzymie. Ani Alaryk, ani Genzeryk, ani Burgundowie nie poczynili w wieku V, wszyscy cznie, tyle spustosze, ile kilkakrotne oblenia i przechodzenie miasta z rk do rk podczas wojny z Ostrogotami. Od zupenego upadku bronio Rzym gwnie to, e stanowi siedzib biskupa najwyszego autorytetem na Zachodzie. Celem unormowania sytuacji prawnej w Italii cesarz wyda ju w roku 554 sawn konstytucj, zwan pragmatyczn. Porzdkowaa ona przede wszystkim stosunki wasnociowe. Uznawaa za niewane wszystkie zarwno konfiskaty, jak te darowizny poczynione przez tyrana Totil, zatwierdzaa natomiast wszelkie akty prawne dokonane przez i za poprzednich krlw ostrogockich. Wprowadzaa do Italii prawodawstwo Justynianowe, zapewniaa mieszkacom Rzymu, podobnie jak i profesorom, lekarzom, prawnikom, zaopatrzenie w naturze, potwierdzaa te przywileje warstw wyszych, a zwaszcza senatorw. Zarzd cywilny Italii powierzony zosta prefektowi pretorium. Jego prefektura obejmowaa sam pwysep, dolin Padu i cz Alp. Natomiast Dalmacja i Sycylia podlegay wprost Konstantynopolowi, Korsyka za i Sardynia prefektowi Afryki. Faktyczn stolic Italii staa si Rawenna; bya ni zreszt i za ostatnich cesarzy zachodniorzymskich, i za krlw ostrogockich. Zwaszcza dwa kocioy w tym miecie s do dzi pomnikami chway Justyniana i

wspaniaymi przykadami wczesnobizantyjskiego budownictwa: San Vitale oraz Sant Apollinare in Classe. Mozaiki w pierwszym z nich, przedstawiajce Justyniana i Teodor z otoczeniem, nale do najwietniejszych i najbardziej znanych z zachowanych dzie sztuki tego okresu. Tu po roku 550 udao si cesarzowi, tym razem bez wikszego wysiku, zaj spor cz poudniowej Hiszpanii z Malag, Kordob i Kartagen. Uzyska to udzielajc pomocy jednemu w rywali do tronu w krlestwie Wizygotw, wczesnych panw Hiszpanii. Mogo si wic wydawa, e imperium rzymskie zmartwychwstaje i Morze rdziemne znowu bdzie morzem wewntrznym tylko jednego pastwa. Zapewne sdzio tak wielu wspczesnych, a przede wszystkim sam Justynian. Myli si bardzo.

OSTATNIE LATA
Przez wszystkie lata owych krwawych wojen, toczonych w tylu krainach, Justynian nie opuszcza stolicy. Interesowa si gwnie kwestiami teologicznymi i polityk kocieln. By to rodzaj optania religijnego, co wytykaj mu pisarze take chrzecijascy, wczeni i pniejsi. Z wiekiem wcale ono nie sabo, raczej si potgowao; zjawisko psychologicznie zrozumiae, a zdarzajce si nie tak rzadko i nie tylko w staroytnoci. Szczeglnego znaczenia nabraa sprawa edyktu, jaki cesarz wyda w roku 543. W jego trzech rozdziaach - std umowna nazwa edyktu - potpi pogldy trzech biskupw, dawno ju zmarych, podejrzanych o skaenie nestorianizmem. Bya to herezja nauczajca, e w Chrystusie istniay dwie zupenie oddzielne osoby, boska i ludzka. Justynian sdzi, e wystpujc przeciw tamtym trzem pozyska sobie monofizytw i doprowadzi do jednoci w chrzecijastwie. Naprawd za zasia ziarno nowych, powanych konfliktw. Biskupi wschodni przyjli edykt, zachodni natomiast byli mu niechtni. Po pierwsze dlatego, e owe pisma i pogldy byy im raczej nie znane, nie bardzo wic rozumieli istot problemu. Dalej niezupenie jasna bya kwestia, czy edykt jest w ogle potrzebny, skoro kwestie te rozpatrywa ju sobr chalcedoski. Wreszcie nie wydawao si rzecz waciw potpianie osb i pism sprzed stulecia. Justynian wszake nie myla ustpowa. W roku 547 zosta sprowadzony z Rzymu do Konstantynopola papie Wigiliusz. Po kilku miesicach pertraktacji i naciskw zgodzi si na podpisanie potpienia Trzech Rozdziaw. Wiadomo o tym doprowadzia do gwatownej reakcji w gminach chrzecijaskich Zachodu. Biskupi afrykascy wrcz wyklli papiea, na co on z kolei oboy ich kltw. Doszo do powanych rozamw, a nawet bjek i rozlewu krwi w kocioach pomidzy przeciwnikami i zwolennikami papiea. A tymczasem on sam, moe skutkiem wieci o tych wydarzeniach, zmieni zdanie i przeciwstawi si cesarzowi w sprawie Trzech Rozdziaw. Molestowany przez jego ludzi, szuka schronienia najpierw w jednym z

kociow stolicy, a kiedy doszo tam do scen gorszcych, zdoa przenie si do Chalcedonu, gdzie odwoa sw zgod na potpienie Trzech Rozdziaw. Cesarz znalaz wyjcie i z tej sytuacji. Zwoa sobr powszechny, pity ju z rzdu, do Konstantynopola w roku 553. Przybyli gwnie biskupi wschodni. Zoono Wigiliusza z urzdu, nie umniejszajc jednak powagi Rzymu, wprowadzono bowiem subtelne rozrnienie pomidzy stolic biskupi, a tym, ktry na niej zasiada. Ju po zakoczeniu obrad soboru papie aprobowa jego postanowienia i znowu potpi Trzy Rozdziay. Uwolniony mg powrci do Rzymu, zmar jednak podczas podry w roku 555. Zmienno - czy te raczej chwiejno - postaw Wigiliusza wywoaa oburzenie w wielu orodkach chrzecijastwa zachodniego. Doszo nawet do tego, e gminy w Mediolanie i w Akwilei zerway na dugo stosunki z Rzymem. Naley jednak raz jeszcze zaznaczy, e na Zachodzie nie orientowano si w subtelnociach dogmatycznych i taktycznych caej kwestii, wiedza bowiem i zainteresowania teologiczne byy tu bez porwnania nisze ni na Wschodzie, co oczywicie czyo si z zupenym upadkiem wyksztacenia skutkiem najazdw barbarzyskich i chaosu we wszystkich dziedzinach ycia. Oceniano wic postpowanie papiea Wigiliusza nie tyle z punktu widzenia zasady sporu, ile ze wzgldw ambicjonalnych: reprezentant kociow zachodnich nie powinien ustpowa wobec da cesarza Wschodu! Zawikany konflikt teologiczny wok Trzech Rozdziaw wydaje si bardzo odlegy w czasie i zupenie niewany dla problemw i ycia wspczesnego chrzecijastwa, w rzeczywistoci wszake pozosta on zawsze i po dzie dzisiejszy spraw draliw. Dowodzi tego fakt, e na tamte spory powoywano si niejednokrotnie, a take podczas obrad soboru watykaskiego I, kiedy dyskutowano problem nieomylnoci papiea w kwestiach wiary. Katoliccy za autorzy jednej z najnowszych historii Kocioa, J. Danielou i H.I. Marrou, wskazuj taktownie, e teologowie wci jeszcze rozpatruj problem, jakie znaczenie mona przypisa owym dokumentom, ktre podpisa Wigiliusz, i czy decyzje soboru V maj walor prawny. Po tylu wiekach... Justynian za nadal pogra si w teologicznych medytacjach i spekulacjach. Doszed wreszcie do wniosku, ju po roku 560, e racj maj ci, co nauczaj, e ciao Chrystusa byo nieskazitelne ju przed zmartwychwstaniem, a wobec tego i jego cierpienia naley uzna za pozorne. W przeciwnym bowiem wypadku, dowodzono, podlegaoby ono wszystkim przypadociom i ndzom natury ciaa czowieczego, co przecie jest niemoliwe. T doktryn Justynian postanowi narzuci wszystkim chrzecijanom sw wadz poprzez bardzo surowe edykty. Wywoao to zdecydowany opr duchowiestwa, wrd nich take patriarchy Konstantynopola. Na rozkaz cesarza zosta on zoony z urzdu i skazany na wygnanie. Trudno sobie wyobrazi, do jakich konfliktw, przeladowa i zaburze w chrzecijastwie doprowadzi by mogy te nowe pomysy i dziaania cesarza. Odszed jednak ze wiata, nim doszo do najgorszego.

Jakby mao byo jeszcze wojen, epidemii, zatargw religijnych, co pewien czas dochodzio w samej stolicy i w innych wielkich miastach do gronych rozruchw ulicznych, wzniecanych przez cyrkowe stronnictwa Zielonych i Niebieskich. Organizacje te odyy po powstaniu Nika i rzezi w roku 532. Istotn za przyczyn zamieszek stanowiy ogromne trudnoci, jakie nasuwao zaopatrzenie w ywno duych skupisk mieszkacw, zwaszcza oczywicie Konstantynopola. Napyway tu, do grodu bezpiecznego i bogatego, tumy mieszkacw z rnych krain imperium, aby y nic nie robic, a dajc chleba i igrzysk od cesarza i monych. Rozrywk by rwnie udzia w uroczystociach pastwowych i religijnych - a take w demonstracjach i wszelkich wystpieniach przeciw wadzy. Ile to byo emocji, ile sposobnoci, by wyadowa instynkty walki, nienawici, dzy krwi! Takimi sprawami ya stolica. Tote chyba nikt w jej murach nie zwrci nalenej uwagi na fakt, e mniej wicej w roku 561 pojawio si za dolnym Dunajem nowe plemi koczownicze. Zwano je Awarami. Przybyo a z terenw Mandurii i Mongolii, gdzie okoo roku 555 pokonali ich dotychczasowi poddani, Turcy. Potem przez pewien czas zamieszkiwali na pnoc od Kaukazu i tam to weszli w kontakt z cesarskim wodzem Justynem, synem Germanusa, ktry skierowa ich posw do stolicy. Tutaj wzbudzili sensacj swoimi strojami, wzorowanymi na chiskich. Zawarto z nimi przymierze w nadziei, e pomog poskromi przygraniczne, wrogie plemiona, a zwaszcza sowiaskich Antw i resztki Hunw. A w kilka lat pniej Awarowie stanli, jak wspomniano, nad dolnym Dunajem. Ich ksi Bajan zada, by pozwolono ludowi osiedli si na ziemiach cesarstwa w obecnej Dobrudy. Justynian oczywicie nie mg wyrazi na to zgody, cho owa kraina, spustoszona cigymi najazdami, potrzebowaa rk do pracy; ale koczowniczy, upieski lud zupenie si nie nadawa do uprawy roli. Awarowie odpowiedzieli pogrkami, byli jednak zbyt sabi, by usiowa przekroczy Dunaj i zdobywa tamte obszary si. Ostatecznie jako niby to sprzymierzecy cesarstwa otrzymali pewne wsparcie i dokonali najazdu na ziemie Frankw w rodkowej Europie; dotarli a do Turyngii. Wwczas nikt jeszcze - nawet sami Awarowie! - nie zdawa sobie sprawy, jak bardzo zmienia si sytuacja nad Dunajem z ich przyjciem i jakie bdzie to miao konsekwencje ju w bliskiej przyszoci. W stolicy znacznie bardziej przejmowano si wwczas wydarzeniami na dworze. A wic najpierw tym, e w roku 562 wykryto spisek kilku wysokich dostojnikw na ycie cesarza. Oskarenie dosigo nawet Belizariusza; znalaz si on w rodzaju aresztu domowego. Jego kopoty nie trway dugo, rzeczywici natomiast spiskowcy drogo zapacili za swe knowania. Innego rodzaju wydarzeniem wywoujcym powszechne zainteresowanie staa si pielgrzymka, jak ju osiemdziesicioletni cesarz odby do pewnej mieciny w Galacji, a wic niemal w rodku Azji Mniejszej, aby uczci znajdujc si tam rzekom tunik Chrystusa. Bya

to pierwsza i zarazem ostatnia tak daleka podr bardzo nieruchliwego cesarza. Staym przedmiotem rozmw, przypuszcze, plotek, ale te wielkich intryg paacowych bya kwestia nastpstwa tronu. Justynian nie mia potomstwa z Teodor. Dopki y Germanus, rzecz wydawaa si prosta. Oczy wszystkich kieroway si wanie ku niemu, zwaszcza odkd w roku 548 mier zabraa Teodor, zdecydowanie mu wrog. Kiedy wszake i on zmar w roku 550, do cichej rywalizacji o dziedzictwo purpury wystpili dwaj Justynowie. Z jednej strony syn Germanusa, z drugiej za syn Wigilancji, siostry cesarza. Jedno wic byo pewne: ktrykolwiek z nich zwyciy, panowa bdzie Justyn. Syn Germanusa zyska du saw i cieszy si popularnoci jako wdz. Przebywa gwnie wrd wojsk, strzegc granic; czy to u stp Kaukazu, czy te nad Dunajem. Natomiast drugi Justyn, syn Wigilancji, przezornie trwa u boku wadcy, gdzie osign wreszcie urzd zwany po acinie cura palatii, czyli piecza nad dworem, co dawao, jak atwo odgadn, szerokie kompetencje i due wpywy we wszystkich sprawach. Justyn umiejtnie umocni sw pozycj dziki dwm osobom. Stanowisko komesa gwardii paacowej powierzy swemu przyjacielowi i sekretarzowi, Tyberiuszowi, oraz zdoby zaufanie przeoonego sypialni cesarskiej, eunucha Kallinika. Co najwaniejsze, Justyn by onaty z Zofi, siostrzenic Teodory. A to znaczyo bardzo wiele w oczach cesarza, wci i niezmiennie wiernego pamici ukochanej maonki. Mimo to Justynian, zawsze podejrzliwy i zawistny o wadz, nie przyzna mu nawet tytuu cezara, oficjalnie wic nie wskaza, e widzi go jako swego nastpc. W tej sytuacji obaj Justynowie zawarli cich ugod, e ktrykolwiek z nich zostanie cesarzem, powierzy drugiemu najwysze stanowisko u swego boku. Czekali cierpliwie, a wszystko zawiso od przypadku. Tak wic kiedy Justynian umiera ze starczej saboci w nocy z 14 na 15 listopada roku 565, przy jego ou sta wanie tylko Kallinik. I on to obwieci ostatni - ale czy prawdziw? - wol cesarza: tron po nim ma dziedziczy Justyn, syn Wigilancji. Odchodzc ze wiata wadca mia lat mniej wicej 83, panowa za dokadnie lat 38, miesicy 7, dni 13. W istocie jednak rzdzi duej, naley bowiem uwzgldni i ten kilkuletni okres, kiedy to w rzeczywistoci mia w swym rku ster pastwa u boku niedonego i tylko formalnie panujcego Justyna I. Wiadomo o mierci cesarza ludno przyja z radoci. Echem jej s sowa jednego z wczesnych dziejopisw: Justynian odszed, by wreszcie zoy spraw ze swych czynw przed trybunaem piekielnym i odebra zasuon nagrod! Tak osdzali go ludzie umczeni krwawym, twardym i bezlitosnym panowaniem czowieka optanego mani wasnej wielkoci i religijnymi urojeniami. A jak osdza go dzi, z perspektywy niemal pitnastu wiekw? Jego dzieo polityczne - budowa ogromnego imperium, w ktrym miaa odrodzi si wielko i potga cesarstwa rzymskiego - interesuje ju tylko historykw. Chwaa zwycistw nad Wandalami i Ostrogotami okazaa si

zudna. Skutki natomiast cigych, uporczywych wojen pozostay i trway w pastwie rozlegym, lecz cakowicie wycieczonym nadmiernym wysikiem finansowym. Mona rzec bez adnej przesady, e to Justynian, powodowany dz i miraem odrodzenia dawnego Rzymu, sta si gwnym sprawc saboci Bizancjum. Religijne pogldy i denia cesarza, w imi ktrych tyle krwi przela, tyle przeladowa rozpta, a take wczesne, zacieke i namitne spory teologiczne i jadowite kampanie rnych ugrupowa chrzecijaskich, przewanie splecione ze sprawami polityki, s dzi mao zrozumiae, a nawet badacze dziejw Kocioa traktuj je do obojtnie. Stanowi tylko jedn z kart obdw i szalestw, tak czstych w historii ludzkoci. Nawet kto gboko wierzcy nie jest w stanie zrozumie, e mona byo tyle wagi przywizywa do oderwanych poj i wydumanych sformuowa. C wic pozostao po Justynianie i jego czasach? Przede wszystkim yje i oddziauje, cho tylko porednio, wspaniay twr prawny zrodzony z jego inicjatywy, Corpus iuris civilis; wci stanowi mocny fundament kultury prawniczej caej Europy. Wznosi si i budzi podziw dumna kopua kocioa witej Zofii, czyli Mdroci Boej - cho innemu suy wyznaniu. Nadal zachwycaj barwne mozaiki w kocioach Rawenny. I wreszcie wci wielce si ceni jedwab naturalny. A przecie to za Justyniana, i nie bez jego wiedzy, kilku mnichw przenioso potajemnie z Chin do cesarstwa pierwsze jajeczka jedwabnika, co pozwolio stopniowo rozwin wasn hodowl i produkcj, osabiajc perski monopol handlu poredniczcego. Tak wic historyk duma smtnie nad ruin gmachu politycznych i religijnych ambicji, podziwia natomiast niezniszczalno osigni intelektu, sztuki i pracy. I musi przyzna racj sowom Jana Kochanowskiego, i zawdy trwalszy owoc dowcipu ni siy.

IX

JUSTYN II

---oOo---

(IUSTINUS)
Urodzony okoo 520 roku. Zmar 5 padziernika 578 roku. Panowa od 15 listopada 565 roku do mierci.

sprawy i ceremonie zwizane z wstpieniem na tron nowego wadcy imperium rozegray si w cigu zaledwie dwch dni. Natychmiast po mierci Justyniana w nocy z 14 na 15 listopada roku 565 przeoony witej sypialni Kallinik przekaza senatorom jego rzekomo ostatni wol, w ktrej postanawia on, e purpur dziedziczy Justyn, syn Wigilancji. Przeprowadzono go bezzwocznie wraz z on Zofi z domu prywatnego do paacu cesarskiego, przy ktrym wzmocniono strae, trudno bowiem byo przewidzie, jakie skutki wywoa wie o mierci pana dotychczasowego, a przyjciu nowego. Naleao si liczy z moliwoci zamieszek i rozruchw, a nawet z prbami uzurpacji. Potem zgodnie z tradycj zwoki Justyniana uoono na pozacanym katafalku. Cesarzowa Zofia okrya je caunem, ktrego hafty obrazoway wielkie sceny z ycia i panowania zmarego; widocznie skrycie pracowaa nad tym dzieem od dawna. Nastpnie para cesarska ukazaa si w loy stadionu. Widowni ju wypeniy tumy mieszkacw stolicy, wie bowiem o wydarzeniach w paacu rozesza si momentalnie po caym ogromnym miecie, cho nie istniay adne rodki szybkiego przekazywania informacji. Tysice i tysice ludzi witao wadc wielokrotnie skandowanym pozdrowieniem aciskim, jakkolwiek przewaaa tu ludno grecka: Tu vincas Iustine - Oby zwycia, Justynie! Dnia nastpnego, to jest 16, odbya si koronacja w kociele katedralnym. Najpierw onierze podnieli Justyna na tarczy. By to

Najwaniejsze

obyczaj po raz pierwszy wprowadzony do wiata rzymskiego w roku 360, kiedy to wojsko obwoao Juliana cesarzem w Paryu. Dopiero potem patriarcha Jan woy diadem na gow wadcy wrd religijnych pieni i modw. Para cesarska przesza std na stadion, gdzie rozrzucano monety wrd ludu jako symbol askawoci i hojnoci nowego pana. W godzinach za popoudniowych tego samego dnia przeniesiono zwoki Justyniana we wspaniaym, tumnym pochodzie z paacu do kocioa witych Apostow, przed kilku laty odbudowanego przeze w ksztacie wspaniaym. Tak rozpoczo si panowanie Justyna, drugiego tego imienia. Wstpujc na tron mia ju lat mniej wicej 45, by wic mczyzn w sile wieku. Przez swoj matk, siostr Justyniana, wywodzi si z rodziny przekazujcej sobie wadztwo nad imperium ju w trzecim pokoleniu. Wczeniejsze stopnie jego kariery nie s znane zbyt dokadnie, wiadomo jednak, e byy zwizane raczej z dworem i misjami politycznymi, nie za z wojskiem i wojowaniem. W latach 551 - 552 nalea do komisji cesarskiej prowadzcej rozmowy z papieem Wigiliuszem. Potem obj urzd zwany cura palatii, czyli nadzr paacu, nie najwyszy wprawdzie w hierarchii godnoci, ale dajcy szerokie wpywy i moliwoci kontroli wszystkiego, co si dziao na dworze. Przebiegy i podejrzliwy Justynian do samego koca nie chcia da niczym pozna, kogo uwaa za swego nastpc: czy tego Justyniana, czy te jego imiennika, syna Germanusa. Ale pierwszy z nich przebywajc u boku wadcy znajdowa si oczywicie w lepszej sytuacji, tym bardziej e zjedna sobie zarwno przeoonego sypialni cesarskiej Kallinika, jak te dowdc stray paacowej Tyberiusza. rda mwice o osobie i rzdach Justyna nie s ani zbyt obfite, ani te nie odznaczaj si wysokimi walorami pisarskimi. adn miar nie mog si mierzy z dzieami Prokopiusza, historyka czasw Justyniana. Co prawda dziejopis ten potrafi wygasza o tych samych ludziach sdy diametralnie odmienne, raz panegiryczne, raz oszczercze, przekaza jednak niezmiernie bogaty materia informacyjny. A jeli ju wspomniao si o Prokopiuszu, warto zaznaczy, e w swych ksigach, tak szczegowych i tak penych nazwisk, nie mwi on nigdzie ani sowem o Justynie, przyszym cesarzu. Widocznie ten by w jego oczach postaci zbyt podrzdn i historyk nie przypuszcza, e to wanie on zasidzie kiedy na tronie. Tak moe si myli w kadej epoce nawet bystry obserwator sceny politycznej. Pouczajce. Diadem cesarski Justyn zawdzicza w duej mierze, rzecz to oczywista, rwnie swej onie Zofii. Bya ona kobiet ambitn, o cechach prawdziwie wadczych, podobnie jak jej wielka i sawna krewna Teodora. I cho nie dorwnywaa jej na pewno si charakteru - ani te zbrodniczoci zajmuje wszake poczesne miejsce w galerii tych cesarzowych Bizancjum, ktre zawayy w sposb istotny na biegu wielkich spraw pastwa. Stoi obok takich wadczy, jak Pulcheria, Atenais Eudoksja, Ariadna. I podobnie jak wszystkie jej poprzedniczki - oraz nastpczynie - odznaczaa si przykadn, a nawet arliw pobonoci; co wcale jej nie

przeszkadzao w popenianiu czynw wystpnych. Rola Zofii staa si szczeglnie wana u schyku ycia Justyna. Albowiem cesarz w, ktry rozpocz panowanie jako czowiek bardzo energiczny, podejmujcy miae, mskie decyzje, godne wadcy imperium, pogra si pniej coraz gbiej w mrokach choroby umysowej. Faktyczne wic rzdy w cigu kilku ostatnich lat sprawowaa Zofia i przy niej Tyberiusz, powoany jako formalny wspwadca. Za ycia Justyniana obaj Justynowie, syn Germanusa i syn Wigilancji, rywale do tronu, zawarli cich umow, e ktrykolwiek z nich zostanie cesarzem, powierzy drugiemu najwysze stanowisko u swego boku. Justyn wic, pozornie wypeniajc t umow, bezzwocznie po przywdzianiu purpury wezwa do stolicy swego kuzyna, wwczas dowdc wojsk naddunajskich. Ten pospieszy z dobr nadziej, spotkao go wszake bolesne rozczarowanie. Odebrano mu druyny przyboczne, nie dostpi w ogle zaszczytu przyjcia na dworze. Musia wyjecha do Aleksandrii egipskiej; by to rodzaj honorowego wygnania. Pewnej za nocy w jesieni roku 566 zamordowano go tam skrytobjczo we wasnej sypialni. Oficjalnie zosta oskarony o udzia w spisku przeciw cesarzowi, jaki rzeczywicie w tym czasie wykryto. Opinia wszake publiczna twierdzia, e gwn sprawczyni upadku i mierci wodza tak zasuonego bya cesarzowa Zofia. Opowiadano te ze zgroz, e odcit gow Justyna dostarczono do paacu, a obaj poboni maonkowie z luboci deptali j nogami. Tak wic sam pocztek nowego panowania zosta splamiony wiaroomstwem, krwi, okruciestwem. Jednake zbrodnia ta przesza jakby bez echa z co najmniej trzech powodw. Przede wszystkim wic ta arcychrzecijaska stolica przywyka do wszelkich wystpkw i okropnoci tak samo, jak do najarliwszych sporw religijnych. Po drugie rozumiano, e pozostawienie przy yciu czowieka, ktry mia co najmniej rwne prawa do tronu, mogo grozi w kadej chwili uzurpacj i wojn domow - do czego nikt nie tskni. I wreszcie cesarz zyska sobie wielki mir wrd obywateli imperium odwan postaw, jak ju w pierwszych miesicach zaj wobec roszcze barbarzycw. Stawili si bowiem przed nim wysannicy i Saracenw z pogranicza perskiego, i Awarw zza Dunaju, dajc wypacenia im ogromnych haraczy, jak to czyni jego poprzednik. On wszake odmwi kategorycznie, co rwnao si wypowiedzeniu im wojny. Groni byli zwaszcza Awarowie, siedzcy blisko, bo na rwninie panoskiej. Ci jednak ruszyli najpierw w innym kierunku. Sprzymierzyli si z Longobardami, zajmujcymi wtedy ziemie mniej wicej obecnej Austrii, i razem uderzyli na germaski lud Gepidw na obszarach pomidzy nimi. Zosta on pokonany, w wielkiej bitwie poleg ich krl, a jego crk Rozamund wzi sobie za on Albuin, krl zwyciskich Longobardw; zmusi j, by pia wino z pucharu zrobionego z czaszki jej ojca. Bizantyjczycy skorzystali z owej wojny pomidzy barbarzycami i zajli Sirmium nad Saw, ju od kilkudziesiciu lat znajdujce si w posiadaniu Gepidw. Natomiast Longobardowie wnet si zorientowali, e Awarowie s zbyt niebezpiecznymi ssiadami, postanowili wic dobrowolnie opuci

swe dotychczasowe siedziby i zaj ziemie odleglejsze, a bogatsze. Krl Albuin wskaza Itali; zna j dobrze, albowiem przed kilkunastu laty walczy tam z Ostrogotami jako sprzymierzeniec Bizantyjczykw. Wiosn roku 568 cay lud - mczyni, kobiety i dzieci oraz liczne odamy innych szczepw, zwaszcza Sasw i Gepidw, ruszy na poudnie. Wojska bizantyjskie za Alpami stawiay opr saby, mieszkacy za zachowywali si raczej obojtnie. W cigu zaledwie kilku lat najedcy zajli prawie ca Itali pnocn oraz due obszary rodkowej i poudniowej czci pwyspu. Posiadoci bizantyjskie skurczyy si rycho do wskiego pasa biegncego od Rawenny i jej okolic przez Peruzj do Rzymu; mia te cesarz pod sw wzgldn kontrol Neapol, samo poudnie Italii, Genu oraz oczywicie wyspy: Sycyli, Sardyni, Korsyk. Dzieo Justyniana w Italii, budowane takim wysikiem i poprzez tyle ofiar, runo nagle jak domek z kart pod uderzeniem jednego ludu. Zaczynaa si nowa era w dziejach nieszczsnego pwyspu. Ten bowiem podbj nalea do najbrutalniejszych spord wszystkich najazdw, jakie spaday na Itali w ostatnich wiekach. Doprowadzi do ogromnych przewrotw w stosunkach gospodarczych i prawnych, w praktyce za do dalszej barbaryzacji. By tym dotkliwszy, e Longobardowie jako gorliwi arianie przeladowali katolikw w sposb bezwzgldny. Jednake na zaamaniu si bizantyjskiego wadztwa porednio skorzystali biskupi Rzymu. Stali si znowu faktycznymi panami miasta, cesarz bowiem nie mg ani udzieli im rzeczywistej pomocy, ani te w niczym zagrozi. Rs ich autorytet rwnie w sprawach wieckich, stopniowo pojawiaa si moliwo budowy pastwa kocielnego. Albuin zgin z rki Rozamundy w roku 573, krtko take panowa jego nastpca Kleft. Nastay wrd Longobardw lata niemal anarchii. Bizantyjczycy wszake nie byli w stanie wykorzysta tej sytuacji, mieli bowiem w Italii za mao si, korpus za wysany w roku 575 pod wodz zicia cesarza ponis klsk w okolicach Neapolu. Utrata Italii bya porednio spowodowana wybuchem nowej wojny na wschodzie, co zwizao tam siy i zasoby Bizancjum. Cesarz zawini tu ogromnie, prowadzi bowiem wobec Persji polityk wrcz prowokacyjn. I tak ju w roku 568 przyj wspaniale poselstwo Turkw, ktrzy pojawili si wanie nad Morzem Kaspijskim. Rozwaano moliwo zawarcia sojuszu z nimi przeciw Persji jako wsplnemu wrogowi. A przecie to oni mieli okaza si w dalszej przyszoci zabjcami Bizancjum! Tak trudno jest przewidzie bieg historii. Turcy proponowali te porednictwo w handlu chiskim jedwabiem. Wszystko to oczywicie doszo do wiadomoci krla Chosroesa. I wreszcie jawnie antypersk polityk prowadzi Justyn w Armenii. Odmwi te pacenia trybutu, co winien by czyni na podstawie pokoju z roku 561. Dziaania wojenne rozpoczto w roku 572. Bizantyjczycy odnieli pewne sukcesy, ale w roku nastpnym Persowie pod wodz krla najechali Syri i pnocn Mezopotami, gdzie w poowie listopada zdobyli twierdz Dara. Podobno to wiadomo o tej klsce spowodowaa psychiczne zaamanie

si cesarza i zapocztkowaa jego obd. Rzdy obja Zofia, ktra za cen 45.000 sztuk zota uzyskaa od Persw roczne zawieszenie broni. W grudniu roku 574, gdy Justyn uzyska na jaki czas rozeznanie, wymoga, by uzna Tyberiusza za swego syna i cezara. A w cztery lata pniej, 26 wrzenia roku 578, cesarz pozwoli koronowa Tyberiusza jako penoprawnego wspwadc; zmar w kilkanacie dni pniej. W roku 575 Chosroes spustoszy Armeni i wtargn do prowincji maoazjatyckich. Wobec przewagi wojsk cesarskich wycofa si ku Eufratowi. Tam, na ziemiach krainy Melitene, stoczono najwiksz chyba bitw w dziejach Bizancjum wieku VI. Dowodzi w niej Justynian, syn Germanusa, modszy brat owego Justyna, ktry zosta zamordowany przed laty. Odnis wietne zwycistwo. Ale wie o tym ju nie dosza do zamroczonego umysu cesarza. A wojna miaa wkrtce ody i toczy si jeszcze przez wiele lat. Nie byo te pokoju u innych granic. Zza Dunaju wci zagraali Awarowie, upominajcy si o Sirmium, jako miasto poprzednio Gepidw, a wic im nalene. Ataki ich odparto, trzeba byo jednak wrci do pacenia haraczu. W Afryce doszo do gronej rebelii Maurw, w Hiszpanii za utracono na rzecz Wizygotw cz ziem zajtych za Justyniana. O polityce wewntrznej Justyna II jestemy sabiej poinformowani. Zarzucano mu, jak prawie wszystkim cesarzom, chciwo i wzmoenie ucisku fiskalnego. Ale przecie trzeba byo zarwno przywrci rwnowag budetow po nieodpowiedzialnych wydatkach Justyniana, jak te podoa ciarowi cigych wojen. Jeli chodzi o sprawy religijne, odgrywajce wtedy rol tak ogromn, cesarz postpowa pocztkowo bardzo ogldnie. Okazywa monofizytom askawo i wyrozumiao, usiowa doprowadzi do zgody, wydajc edykt pojednania tak sformuowany, by zawarte w nim wyznanie wiary mogli przyj wszyscy. Kiedy jednak polityka ta nie daa rezultatw, rozpocz przeladowania, i to bardzo surowe. Zostawia Justyn II pastwo uszczuplone terytorialnie i znacznie sabsze od tego, ktre odziedziczy. Byo to w duym stopniu jego win. Odmowa bowiem pacenia barbarzycom danin bya mska i zapewne nie pocignaby za sob adnych gronych skutkw, natomiast wiadome rozptanie wojny z Persami skrpowao siy imperium wanie wtedy, gdy wypadao uy ich w Italii przeciw Longobardom. Jak to czsto dzieje si w historii, u podstaw bdnych, zgubnych decyzji leaa pycha, megalomania, arogancja.

TYBERIUSZ

---oOo---

(TIBERIUS)
Urodzony okoo 520 roku. Zmar 14 sierpnia 582 roku. Panowa od 26 wrzenia 578 roku wraz z Justynem II, a od 5 padziernika tego roku sam.

razem trudno byoby mwi o jakim przeomie w zwizku ze zmian na tronie, albowiem w chwili zgonu Justyna II Tyberiusz by ju od kilku lat faktycznym, a od kilku dni take formalnym wadc imperium. Justyn II, psychicznie chory i niezdolny do sprawowania rzdw, adoptowa go i uczyni swym cezarem w roku 574, a w cztery lata pniej, niemal dokadnie na tydzie przed sw mierci, da mu tytu najwyszy i pozwoli na koronacj. Stao si to niewtpliwie dziki inicjatywie i staraniom cesarzowej Zofii. Tyberiusz pochodzi z terenw Tracji. Za Justyniana by najpierw jednym z sekretarzy dworu, potem za skutkiem zabiegw ze strony Justyna otrzyma wan godno komesa stray paacowej. Odwdziczy si mu pen lojalnoci w chwili krytycznej, popar bowiem po mierci Justyniana jego spraw. Tote kiedy Justyn przywdzia purpur, Tyberiusz sta si jego najbliszym wsppracownikiem. Pniej choroba cesarza pozwolia mu przy pomocy Zofii uj w swe rce rzeczywisty ster rzdw. W istocie wic w jesieni roku 578 zmienio si, przynajmniej pocztkowo, tylko imi panujcego. Wszystko inne stanowio prost kontynuacj zasadniczych linii polityki poprzedniej. W pierwszych dniach tylko jeden incydent zakci, jeli wierzy niektrym rdom, spokojny tok wydarze. Oto podczas igrzysk cyrkowych, wydanych dla uwietnienia nowego panowania, tumy

Tym

wypeniajce hipodrom zaczy zgodnie skandowanymi okrzykami domaga si, by cesarz da pastwu i obywatelom cesarzow. Bya to manifestacja przygotowana, miaa za na celu, jak si domylano, wywarcie presji na Tyberiusza, by polubi t, ktrej zawdzicza najwicej - wdow po swym poprzedniku, Zofi, obecn zreszt w loy. On jednak odpowiedzia, ku powszechnemu zdumieniu, e jest ju onaty, a jego maonka ma na imi Anastazja; kaza j wprowadzi i wkrtce zostaa koronowana, Zofia natomiast usuna si do swego osobnego paacu. Wynikaoby std, e Tyberiusz przez wiele lat trzyma swe maestwo w cakowitej tajemnicy, zapewne po to, aby korzysta z poparcia Zofii, udzcej si, e j polubi po mierci Justyna II. Co wicej, mia z tego maestwa dwie crki; jedn z nich czekaa wspaniaa przyszo - i straszliwa tragedia. Trudno oczywicie uwierzy, by dostojnik tej rangi, co Tyberiusz, i w takim miecie mia dom i rodzin, a nikt si w tym nie orientowa. Prawdopodobnie wic byo tak, e Zofia wiedziaa o Anastazji, uwaaa j jednak tylko za niegron konkubin. Zostaa jednak oszukana i odepchnita publicznie, przed caym ludem stolicy. Tyberiusz by niemal od samego pocztku faworytem i przewidywanym nastpc tronu za Justyna II, z kolei za on sam mia rwnie swego ulubieca. By nim Maurycjusz. Mona si byo spodziewa, e i on kiedy przywdzieje purpur, Tyberiusz bowiem nie mia syna. Mianowany komesem stray paacowej Maurycjusz otrzyma te naczelne dowdztwo w wojnie z Persami i wanie w roku 578 odnis powane zwycistwo w Mezopotamii. Rozpoczto ju pertraktacje pokojowe, obie bowiem strony byy znuone i wyczerpane wieloletnimi walkami, jednake w marcu roku 579 zmar stary krl Chosroes. Jego syn i nastpca Hormizdas wcale nie by nastawiony tak ugodowo, nie zamierza bowiem rozpoczyna swego panowania od ustpstw wobec nieprzyjaci, tym bardziej e Persom znowu udao si odnie pewne sukcesy. Tak wic dziaania wojenne toczyy si nadal, co prawda bez wikszego rozmachu i bez adnych godnych uwagi osigni perskich lub bizantyjskich. W tyme czasie, to jest w roku 579, Awarowie pod wodz Bajana najechali ziemie nad Saw. dali wydania im najwaniejszego wwczas miasta nad t rzek, Sirmium. Byo ono niegdy duym obozem wojskowym Rzymian, potem znalazo si we wadaniu Gepidw, a kiedy lud w zosta doszcztnie rozbity przez Awarw i Longobardw, Bizantyjczycy skorzystali z okazji, by zaj Sirmium jako prawnie i historycznie do nich nalece; zwali si przecie nadal Rzymianami, uwaali si za prawnych dziedzicw i kontynuatorw caej chway cesarstwa. Awarowie natomiast twierdzili, e jako zwycizcy Gepidw maj prawo do ich dawnych ziem, a wic rwnie do Sirmium. Kiedy toczyy si rokowania w tej sprawie, Tyberiusz owiadczy wprost posom Bajana, e prdzej by si zgodzi odda mu jako on jedn ze swych crek, ni dobrowolnie zrezygnowa ze Sirmium. Cesarz dobrze rozumia, e miasto to stanowi kluczow pozycj w tamtych rejonach. Awarowie przystpili do oblegania Sirmium. Ludno i niezbyt liczna

zaoga bronili si dzielnie, ostatecznie jednak gd zmusi ich do kapitulacji, na co cesarz wyrazi zgod. Mieszkacy i onierze mogli odej z yciem, musieli jednak pozostawi cay swj dobytek. Tyberiusz zobowiza si rwnie zapaci ogromn sum 240.000 sztuk zota jako haracz zalegy za trzy lata. Wojny i najazdy za panowania Tyberiusza stanowiy ponure powtarzanie si tego, czego dowiadczano poprzednio. Natomiast polityka wewntrzna cesarza rnia si zdecydowanie od tej, jak prowadzi jego poprzednik, zwaszcza w zakresie skarbowoci. Justyn II - w rzeczywistoci za przede wszystkim jego ona Zofia - dy konsekwentnie do uzdrowienia finansw i odbudowy zasobw pastwa, albowiem poprzednio Justynian cakowicie je zrujnowa, trwonic wszystko na wielkie wojny i kolosalne budowle. Mona by rzec, e za Justyna II nawizano wiadomie do zasad oszczdnej, zapobiegliwej gospodarki cesarza Anastazjusza. Tyberiusz wszake uzna za wskazane zerwa z polityk oszczdnoci i napeniania skarbu. Pewne podatki ograniczy, inne nawet znis cakowicie. Jednoczenie okazywa ogromn szczodrobliwo. Wspaniae igrzyska i uroczystoci, jakie urzdzi z okazji swego konsulatu w pocztkach roku 579 - cesarze bizantyjscy do regularnie przyjmowali w pierwszym roku panowania tytu konsula, nie majcy ju wwczas adnego znaczenia, nawet przy datowaniu - ot ceremonie te i zabawy kosztoway zawrotn sum 72 talentw zota. Takie i tym podobne posunicia doprowadziy rycho, oczywicie wraz z wydatkami na wojn i haraczami dla barbarzycw, do roztrwonienia wszystkiego, co tak pracowicie zebrano za Justyna II. Nic dziwnego, e cesarz stosujcy tak polityk zyska bardzo przychyln opini wspczesnych. rda wyraaj si o nim z niezwykym uznaniem: wadca wielkiej dobroci, hojnie udzielajcy wsparcia, bardzo rozwany jako sdzia, nikim nie gardzcy, wszystkich miujcy i przez wszystkich miowany. Ale zasugujc na tak panegiryczne oceny, Tyberiusz jednoczenie przygotowywa ciki los swemu nastpcy, zostawia mu bowiem pusty skarb, zmusza go wic do prowadzenia wrcz odmiennej polityki finansowej, co ludno odczua oczywicie jako dolegliwo podwjnie przykr po niezych czasach poprzednich. W sprawach religii, tak wwczas wanych i wywoujcych tyle gwatownych emocji, Tyberiusz, podobnie jak i Justyn II, wykazywa najpierw pewn tolerancj wobec monofizytw, wnet jednak przeszed jako gorliwy ortodoksa do bezwzgldnych przeladowa wszystkich bez wyjtku innowiercw; i w tym szed w lady poprzednika. Zwaszcza w samej stolicy wystpienia przeciw monofizytom miay charakter bardzo burzliwy i gwatowny. Ludno podburzana przez kler i mnichw, a przy cichym poparciu wadz, atakowaa i niszczya kocioy heretykw, rozpdzaa ich zebrania i naboestwa, a podobizny wielkich, zmarych ju przywdcw ruchu monofizyckiego wczya po ulicach odwrcone dla pohabienia do gry nogami. Gdzie indziej dziao si podobnie, cho rozruchy moe nie przybieray takich rozmiarw. Owe przeladowania doprowadzay tu i wdzie do ujawniania faktw

zdumiewajcych. Oto wydao si, e wci jeszcze trwa kult dawnych bogw i w rnych miejscowociach odprawia si potajemnie prastare ceremonie ku ich czci. Byo tak rwnie w miastach pozornie tak cakowicie chrzecijaskich, jak Antiochia i Edessa. W tej ostatniej schwytano wiele wybitnych osobistoci, wrd nich samego namiestnika prowincji, podczas skadania ofiar na otarzu Zeusa. A przecie miny ju dwa wieki od oficjalnego zakazu kultu bogw! W cigu za owych dwch stuleci wydano bezlik ustaw, skazujcych wyznawcw dawnej religii na mier cywiln, stosowano wszelkiego rodzaju szykany administracyjne, nie obyo si nawet bez krwawych przeladowa, kler za ima si wszelkich sposobw inwigilacji. Okazao si jednak, e wiara praojcw bya mocno zakorzeniona w sercach ludzkich. Jej lady uchwytne s i pniej. Moe zreszt nigdy nie umara naprawd, moe zawsze, z pokolenia w pokolenie, i w kadym kraju, znajdowaa swych cichych wyznawcw. Podobnie przedstawiay si sprawy na Zachodzie. W tym samym roku, w ktrym Awarowie zajli Sirmium, 582, cesarz ciko zaniemg. Przewidujc, e zblia si koniec, w dniu 5 sierpnia uczyni, zgodnie z przewidywaniami, Maurycjusza swym cezarem. Jednoczenie starsza crka cesarza, Konstantyna, zostaa z nim zarczona. W osiem dni pniej, to jest 13 sierpnia, Tyberiusz koronowa Maurycjusza w obecnoci wojska, duchowiestwa i ludu. Dziao si to we wspaniaym paacu Hebdomon, lecym siedem mil poza murami stolicy, nad samym morzem. Tam te, ju w dniu nastpnym, 14 sierpnia, Tyberiusz zmar. Jeden ze wspczesnych kronikarzy napisa: Grzechy nasze sprawiy, e panowa tak krtko. Ludzie nie byli warci cesarza tak godnego! A on sam powiedzia swemu nastpcy: Niech twoje panowanie stanie si moim najpikniejszym epitafium!

XI

MAURYCJUSZ

---oOo---

(MAURICIUS TIBERIUS)
Urodzony w 539 roku. Zmar 27 listopada 602 roku. Panowa od 13 sierpnia 582 roku do listopada 602 roku.

od Justyna I po Tyberiusza wcznie wszyscy kolejni cesarze byli rodem z ziem Pwyspu Bakaskiego. Dopiero wyniesienie na tron Maurycjusza przerwao t tradycj. Jego rodzina pochodzia z Kapadocji, czyli z obecnej wschodniej Turcji, dokd przywdrowaa - tak utrzymywano - kilka pokole wczeniej a z Italii. Ojciec Maurycjusza zwa si Pawe. Syn odnosi si do z najwikszym szacunkiem. Zaprosi go do stolicy, by uczestniczy w jego koronacji i w ceremonii zalubin z cesarzwn Konstantyn. Jako wadca nadal otacza go czci ostentacyjn. Wiedziano o tym w caym wczesnym wiecie, nawet w krajach odlegych. Sam krl Frankw sa listy bezporednio do Pawa, proszc, by popar jego sprawy przed panem imperium. Kiedy starzec zmar w roku 593, zosta pochowany w kociele witych Apostow, obok sarkofagw cesarzy i ich najbliszych rodzin. Kariera polityczna Maurycjusza przebiegaa niemal identycznie jak i jego poprzednika. Cieszy si penym zaufaniem cesarza Tyberiusza i z jego polecenia obj najpierw godno komesa stray paacowej, nastpnie za dowdztwo wojsk wschodnich; odnis due sukcesy w walkach z Persami. W ostatnich dniach ycia Tyberiusza zosta formalnie wyznaczony na jego nastpc i zarczy si z Konstantyn. Tak wic i w tym wypadku przejcie wadzy odbyo si bez jakichkolwiek zakce. Uroczystoci lubne wicono wnet po pogrzebie Tyberiusza. Maestwo, zawarte wprawdzie z przyczyn politycznych, rycho

Poczynajc

okazao si prawdziwie udanym i wrcz przykadnym. Przyszo na wiat z tego zwizku piciu synw, urodziy si te trzy lub cztery crki. Syn najstarszy, Teodozjusz, zosta z woli ojca koronowany w roku 590, kiedy mia zaledwie pi lat; od tego wic momentu wadao imperium formalnie biorc dwch rwnoprawnych cesarzy. Kto mg przypuci, e wanie ta rodzina padnie niespodziewanie ofiar jednego z najstraszliwszych przewrotw w dziejach Bizancjum? A w fina dwudziestoletniego panowania Maurycjusza mia by tym bardziej nieoczekiwany i wstrzsajcy, e cesarz rzdzi rozumnie i agodnie. Jest to w ogle jedna z najsympatyczniejszych, a zarazem najtragiczniejszych postaci w dugiej galerii bizantyjskich cesarzy. By dowiadczonym wodzem, roztropnym mem stanu, troszczy si niezmordowanie o sprawy wojska, administracji i skarbu, traktujc bardzo odpowiedzialnie swoje obowizki wadcy, a jednoczenie starajc si okazywa swym poddanym yczliwo. Popenia bdy, wszystkie one jednak mieciy si w granicach ryzyka nieuniknionego przy podejmowaniu decyzji politycznych. Jeli chodzi o sprawy zewntrzne, odnis pewne sukcesy. W Italii zdoa w cigu pierwszych lat panowania powstrzyma napr Longobardw, a nawet odzyska niektre miasta. Stao si to zarwno dziki dobrze opaconej pomocy krla Frankw Childeberta, jak te poprzez podsycanie rodkami dyplomatycznymi i pieninymi wani pomidzy ksitami najedcw. Pniej wszake Longobardowie znowu przeszli do ofensywy, zdobywajc w rnych krainach pwyspu znaczne obszary. Co najmniej dwukrotnie zagrozili samemu Rzymowi. Dla umocnienia obronnoci tego, co jeszcze pozostao cesarstwu w Italii, Maurycjusz utworzy tam godno egzarchy, czyli dowdcy, ktremu w praktyce podlegay rwnie wadze cywilne. Rezydowa on w Rawennie, std te przyjo si mwi o egzarchacie raweskim. By rodzajem wicekrla bizantyjskiego na ziemiach pwyspu. Za Maurycjusza piastowali t godno kolejno Smaragdus, Romanus, Kallinik. Osobny egzarchat powsta te w Afryce Pnocnej, gdzie wci wybuchay rebelie i zamieszki. Jednake do miana prawdziwie wybitnej i wadczej postaci w wczesnej Italii nie mg pretendowa aden z egzarchw, aden spord szybko zmieniajcych si krlw longobardzkich. Oczy wszystkich kieroway si ku osobie duchownej, ku biskupowi Rzymu Grzegorzowi, ktremu potomno daa przydomek Wielkiego. Ten syn senatora, potem wysoki urzdnik cesarski, nastpnie mnich i przez kilka lat legat papieski na dworze w Konstantynopolu, obj pontyfikat w roku 590 i pozosta na tym wysokim urzdzie a do mierci, to jest do roku 604. Te czternacie lat przeszy do historii i zapisay si trwale jako wany element ksztatowania si Europy redniowiecznej. Za swj wany obowizek Grzegorz uzna udzielanie materialnej pomocy ludnoci gnbionej ustawicznym wojnami, wyndzniaej, cierpicej gd i dziesitkowanej falami powracajcych epidemii. Mg rzeczywicie zdziaa duo dobrego, Koci bowiem rozporzdza ogromnymi majtkami, szanowanymi nawet przez obcych najedcw w rnych krainach zachodnich, a Grzegorz okaza si wietnym gos-

podarzem i administratorem. I z jego to woli oraz inicjatywy wadze kocielne w wielu miastach Italii wspomagay lub nawet wyrczay sab i niezaradn sub urzdnicz cesarsk. On to wreszcie swoj stanowczoci dwukrotnie osoni Rzym przed wtargniciem w jego mury Longobardw, a ostatecznie doprowadzi na wasn rk do zawarcia z nimi czciowego pokoju. Oczywicie nie na tym koczy si lista czynw i zasug Grzegorza, inne wszake wypada zaliczy gwnie do historii Kocioa zachodniego i trudno by je omawia w zwizku z dziejami Bizancjum. Wystarczy przypomnie takie owoce jego dziaalnoci, jak: chrystianizacja Anglii, zmiany w liturgii i jej wzbogacenie, umocnienie dyscypliny kocielnej. Wielki wpyw w redniowieczu wywieray jego liczne pisma. S to gwnie komentarze do ksig Biblii, trzy jednak rzeczy wyrniaj si swoj tematyk. Ksiga reguy pasterskiej poucza o obowizkach biskupa. Dialogi to kapitalny dokument wczesnej religijnoci, w naszym odczuciu niewiarygodnie naiwnej i wrcz zabobonnej. I wreszcie Listy zawieraj wymowne dowody rozpaczliwego stanu Italii u schyku wieku VI. Grzegorz uwaa si zawsze za lojalnego poddanego cesarza w sprawach ziemskich, w istocie jednak ju wznosi gmach pastwa kocielnego i wieckiej wadzy papiey w redniowieczu. Jego stosunki z Maurycjuszem nie ukaday si najlepiej. Wynikao to czciowo z faktu bardzo samodzielnej polityki Grzegorza, zwaszcza w stosunku do Longobardw, czciowo za z pewnych ambicjonalnych pretensji biskupw obu stolic, Rzymu i Konstantynopola. Byy to zadawnione urazy, z biegiem lat jeszcze si potgujce. U granic za wschodnich trwaa toczca si ju od tylu lat wojna z Persami. Jej losy byy zmienne, Bizantyjczycy wszake odnosili wicej sukcesw. Ich ukoronowaniem byo zwycistwo pod miejscowoci Solachon w Armenii w roku 586; dowodzi tam szwagier cesarza, Filipikus. Ale wkrtce potem karta si odwrcia, i to nie bez winy samego Maurycjusza. Ubstwo skarbu zmusio go do obnienia odu w wojsku o jedn czwart. Wywoao to formalny bunt w armii Wschodu, tym bardziej e jej nowy dowdca zachowywa si bardzo arogancko. onierze sami wybrali sobie swego wodza i nawet okrzyknli go cesarzem. Zosta nim, wbrew swej woli i mimo usilnego oporu, Germanus, dotychczasowy komendant wojsk prowincji Fenicja Libaska. W wielu obozach i miastach obalono posgi Maurycjusza, co stanowio zawsze symbol wypowiedzenia posuszestwa. Germanus okaza si czowiekiem odpowiedzialnym i lojalnym wobec cesarza oraz interesw pastwa. Poprowadzi swe wojska do walki przeciw Persom, ktrzy oczywicie usiowali wyzyska niepokoje w imperium i wtargnli znowu w jego granice. Odnis zwycistwo, zdobyte za sztandary wroga i cz upw odesa do stolicy cesarzowi, co byo gestem wymownym. Przewleke rokowania i prby zaegnania sporu pomidzy wadc a zbuntowan armi trway do wiosny roku 590. Wtedy to dopiero dziki

porednictwu patriarchy Antiochii onierze znowu uznali zwierzchnictwo cesarza i wyznaczonych przez niego oficerw. Germanus i jego ludzie zostali formalnie skazani na mier, wkrtce jednak uwolnieni i obdarowani. Tymczasem w samej Persji doszo do wydarze dramatycznych i wanych dla cesarstwa. Krl Hormizdas, zdecydowanie wrogi Bizancjum, zosta zamordowany przez jednego z satrapw, ktry zagarn wadz najwysz. Jednake syn Hormizdasa, mody Chosroes II, zdoa zbiec w granice imperium i zwrci si do Maurycjusza z prob o pomoc. Zdania w tej sprawie byy podzielone, senat sprzeciwia si ingerowaniu w sprawy wewntrzne Persji, sam wszake cesarz zadecydowa, e jest to po prostu okazja wyjtkowa. Chosroes otrzyma wojska, pokona buntownika, zasiad znowu na tronie ojcw. Wywiza si w peni z obietnic, jakie czyni, zabiegajc o bizantyjskie poparcie, zwrci bowiem wszystkie ziemie pograniczne w Mezopotamii i w Armenii, zagarnite przez Persw podczas dugoletnich wojen. U granic wschodnich zapanowa pokj . Dziki temu Maurycjusz mg w roku 592 przerzuci wojska nad Dunaj. A by ju czas najwyszy. W latach poprzednich Awarowie, ktrym cesarz odmwi wypacania podwyszonego haraczu, jakiego dali, zdobyli niespodziewanym atakiem Singidunum, czyli obecny Belgrad, i trzeba byo miasto wykupi za ogromne pienidze. Potem przekroczyli Dunaj Sowianie, dziaajcy zreszt z namowy Awarw, i spustoszyli ziemie a po okolice Konstantynopola. A jeszcze pniej pojawili si jako najedcy sami Awarowie; wdarli si gboko, ponieli jednak pod Adrianopolem klsk. Cesarz chcia obecnie wystpi energiczniej, mia nawet plany przeniesienia wojny na ziemie wroga. Jego wodzowie - Priskus (Priskos), Komentiolus, Piotr - prowadzili dziaania ze zmiennym szczciem, nie wszyscy bowiem dorastali do swych zada. Co gorsza, w armii od czasu do czasu dochodzio niemal do buntw, gwnie skutkiem niezadowolenia onierzy z pewnych rozsdnych, oszczdnociowych planw cesarza. Zarzdzenie, e onierze maj otrzymywa bro i ubir z magazynw, a nie pienidze na zakup, wywoao taki opr, e musiano agodzi wzburzenie zarzdzeniem zapewniajcym utrzymanie zarwno weteranom, jak i synom tych wojskowych, ktrzy polegli w subie. W pewnym momencie Awarowie zagrozili samej stolicy. Uratowao j od oblenia tylko to, e w obozie wrogw wybucha zaraza; jej ofiar pado siedmiu synw ksicia. W roku 600 ostatecznie zawarto pokj, w ktrym obie strony uznaway Dunaj za granic pomidzy swymi posiadociami. Ale cesarz zobowiza si te do wypacania Awarom 100.000 sztuk zota rocznie. Mimo pokoju waki, pomylne dla Bizancjum, toczyy si w roku nastpnym, pod jesie za roku 602 Maurycjusz rozkaza, by wojska obozoway zim na ziemi nieprzyjacielskiej za Dunajem. Byoby to oczywicie poczone z wielu niewygodami dla onierzy, a wanie spady ulewne deszcze i przyszy dotkliwe chody. To wszystko potgowao nastroje niezadowolenia, panujce w armii od dawna. Doszo do otwartego buntu. onierze okrzyknli swym wodzem prostego podoficera imieniem

Fokas. Poprowadzi on wojsko nie za Dunaj, lecz wprost na stolic. Maurycjusz nie mia pod rk adnych wikszych si zbrojnych. Odwoa si do pomocy stronnictw cyrkowych, Zielonych i Niebieskich. Jedni i drudzy obsadzili mury swoimi ludmi. Cesarz wci nie zdawa sobie sprawy, jak bardzo jest niepopularny skutkiem swej rozsdnej, lecz surowej polityki skarbowej. Pojawia si w stolicy koncepcja, by wadz przej najstarszy syn Maurycjusza, Teodozjusz, ju przecie koronowany. Inni wysuwali jego tecia, Germanusa. Obaj zabawiali si polowaniem w okolicach Konstantynopola. Zostali natychmiast cignici, Germanus wszake obawia si, e cesarz oskary go o zdrad, szuka wic schronienia w kociele katedralnym. Maurycjusz istotnie prbowa usun go stamtd si, co doprowadzio do rozruchw. Wszyscy zbrojni zeszli z murw, miasto pozostao bez jakiejkolwiek osony. Maurycjusz ratowa si ucieczk. W przebraniu zwykego obywatela przeprawi si 22 listopada wraz z on i dziemi na stron azjatyck. Zatrzyma si w kociele mczennika witego Autonomosa w pobliu Nikomedii, Teodozjusza za wyprawi z listami do Chosroesa, proszc, by tym razem on udzieli pomocy. Tymczasem w miecie stronnictwo Zielonych opowiedziao si za Fokasem, Germanus bowiem by znany jako poplecznik Niebieskich. Lud, senat, onierze zgromadzili si w podmiejskim paacu Hebdomon, i tam w dniu 23 listopada dokonaa si koronacja nowego cesarza. Nazajutrz wkroczy on do stolicy, rozrzucajc wrd mieszkacw prawdziwy deszcz zota. W cztery dni pniej, 27 tego miesica, dokonano z rozkazu Fokasa egzekucji Maurycjusza i jego synw. Dziao si to nad samym brzegiem morza. Najpierw kolejno cinano chopcw na oczach ojca, ktry powtarza wci te same sowa: Sprawiedliwy jeste, Panie, i sd Twj sprawiedliwy! On sam zosta city na kocu. Ciaa wrzucono do morza, gowy za przyniesiono do stolicy i wystawiono dla pomiewiska na widok publiczny. Nieco pniej pojmano Teodozjusza, ktry nieroztropnie zawrci z drogi do Persji. I on zosta stracony. Nieszczsn matk i wdow zamknito wraz z crkami i modziutk on Teodozjusza w klasztorze. W trzy lata pniej wszystkie zostay cite. Nawet w czasach dawnych rzymskich cesarzy i bogw, tak zniesawianych, trudno by znale wydarzenia rwnie potworne. To smutna refleksja.

XII

FOKAS

---oOo---

(FOKAS)
Urodzony okoo 570 roku. Zmar 5 padziernika 610 roku. Panowa od 23 listopada 602 roku do mierci.

wiele pokole, a do panowania Maurycjusza wcznie, cesarstwem bizantyjskim nie wstrzsay adne powaniejsze wojny domowe, autorytet za kolejnych wadcw by prawie niezachwiany. Wszystko to zmienio si raptownie z chwil, gdy zbuntowana armia naddunajska wyniosa na tron prostego odaka, czowieka tak prymitywnego i brutalnego, jakim by Fokas. Jego omioletnie rzdy stanowiy od samego pocztku pasmo aktw terroru; wywoyway one z kolei spiski i prby buntu, tumione bardzo okrutnie. Zaamaa si rwnie cakowicie obrona granic. Panowanie wic Fokasa uzna mona za rodzaj cezury pomidzy okresem wczesno- i redniobizantyjskim. Wrd ludnoci przez pewien czas kryy uporczywe pogoski, e Teodozjusz, najstarszy syn cesarza Maurycjusza, wyprawiony przeze w ostatniej chwili z prob o pomoc do krla perskiego Chosroesa, unikn mierci i zjawi si wkrtce jako mciciel. Nie byo to prawd, mody bowiem czowiek nieopatrznie zawrci z drogi, wpad w rce Fokasa i zosta city, dzielc tragiczny los ojca i braci. Jednake obowizek pomsty wzi na siebie sam krl Chosroes, do czego zreszt mia pene prawo, swj bowiem tron zawdzicza wanie Maurycjuszowi. Kiedy wiosn roku 603 Fokas wyprawi do poselstwo, by oficjalnie zawiadomi o objciu wadzy, krl odpowiedzia wtrcajc posa do lochu i wydajc cesarstwu wojn. W tyme czasie podnis bunt przeciw Fokasowi Narses, dowdca wojsk

Przez

w Syrii; oczywicie nie naley go myli z tym Narsesem, ktry odgrywa tak wielk rol w czasach Justyniana. T sytuacj wykorzysta Chosroes. Cz jego wojsk przystpia do oblegania pogranicznej twierdzy Dara w pnocnej Mezopotamii, a on sam skierowa si pod Edess, pod ktrej murami stay oddziay cesarskie. Dziao si to w latach 603-604. W roku nastpnym pada twierdza Dara, pniej za najedcy nie napotykajc adnego powaniejszego oporu pustoszyli Armeni, Syri i Palestyn. Doszo wreszcie do tego, e w roku 609 jeden z ich oddziaw dotar poprzez ca Azj Mniejsz a do Chalcedonu, znalaz si wic naprzeciw samej stolicy. By to symbol zupenego upadku mocarstwa, ktre jeszcze przed zaledwie kilkunastu laty dao koron Chosroesowi. Rwnie le dziao si w krainach bakaskich. Tutaj atakowali Awarowie i Sowianie, cho od roku 604 Fokas znowu paci haracz chaganowi pierwszego z tych ludw. Nie powstrzymao to Awarw od pustoszenia prowincji naddunajskich, Sowian za od masowego ich zasiedlania. Na domiar owych nieszcz wewntrz pastwa, a zwaszcza w samej stolicy, rozgorzaa z niesychan zaciekoci walka stronnictw cyrkowych, zwaszcza Zielonych i Niebieskich. Pierwsi najpierw popierali Fokasa, pniej jednak stali si jego nieprzejednanymi wrogami. Cesarz odpowiedzia, zakazujc ludziom zwizanym z tym stronnictwem piastowania wszelkich godnoci pastwowych, co oczywicie tylko pogorszyo sytuacj. Jedno ze wspczesnych rde tak j odmalowuje: Czonkowie stronnictw nie poprzestawali na krwawych utarczkach ulicznych, ale wdzierali si do domw swych przeciwnikw, mordowali mieszkacw, przelewali bez litoci krew bratni. Jak barbarzycy rabowali i podpalali domy swych wspobywateli. Ofiar paday domy take przyjaci i krewnych bezporednich przeciwnikw. Podczas za owych napaci zrzucano z grnych piter wprost na ulic wszystkich, ktrzy nie zdoali uratowa si ucieczk, a wic kobiety, dzieci, starcw. Moe ta relacja sprzed wiekw okae si i dzi dla nas uyteczna, jeli potraktujemy j jako gos ostrzegajcy przed rozptywaniem sportowych, a raczej pseudosportowych namitnoci, i przed mieszaniem polityki do spraw stadionw. Natura jednak ludzka, a zwaszcza psychologia mas, wydaje si czym wyjtkowo niezmiennym, stronnictwa za Zielonych i Niebieskich yj i dziaaj we wszystkich krajach wiata, cho pod innymi nazwami. Wrogo Zielonych do Fokasa wizaa si porednio, jak mona si domyla, z jego polityk religijn. Cesarz prowadzi krwawe przeladowania ydw, a szczeglnie monofizytw, jednoczenie za wrcz ostentacyjnie okazywa najwysze wzgldy papieowi w Rzymie, co oczywicie ranio dum i ambicje biskupw wschodnich. Propapiesko Fokasa miaa, rzecz prosta, swoje przyczyny, bya mianowicie nieuniknion konsekwencj polityki jego poprzednika, to jest Maurycjusza. Skoro ten odnosi si do biskupa Rzymu niechtnie, Fokas uzna za swj obowizek popiera spraw papiea. Chodzio zwaszcza o pewien problem pozornie tytularno-honorowy, majcy jednak bardzo istotne znaczenie dla Kocioa.

Ot biskupi Konstantynopola od mniej wicej wieku zwali si patriarchami ekumenicznymi. Papiee zawsze si temu sprzeciwiali, nie bez racji uwaajc, e taki tytu porednio oznaczaby te zwierzchnictwo nad caym wiatem chrzecijaskim, co ich zdaniem powinno przysugiwa tylko biskupom dawnej stolicy, jako starszej wiekiem i autorytetem. Cesarze wschodni rnie odnosili si do tego sporu, przewanie jednak mniej lub wicej jawnie przechylali si - choby tylko ze wzgldw politycznych - na stron biskupw Konstantynopola. Szczeglnie wyranie tak postpowa Maurycjusz. Mona by wic zrozumie, e Grzegorz Wielki powita wie o upadku tego cesarza bez specjalnego alu. Trudno jednak w naszym odczuciu usprawiedliwi fakt, e natychmiast wystosowa do Fokasa list gratulacyjny peen pochwa wrcz panegirycznych: Niech raduj si niebiosa, niech ziemia rozbrzmiewa weselem! Niech ludy caego cesarstwa, pogrone w wielkim smutku a po dzie dzisiejszy, raduj si Twymi wspaniaymi czynami! Niech kady czowiek cieszy si wolnoci, jak wreszcie otrzymuje pod rzdami pobonego cesarza! Na tym bowiem polega rnica pomidzy krlami innych ludw a cesarzami, e pierwsi panuj nad niewolnikami, podczas gdy cesarz nad ludmi wolnymi. Trzeba sobie dobrze uwiadomi, e sowa te skierowane byy do jednego z najstraszliwszych tyranw i zbrodniarzy, jakich znaa historia cesarstwa. Skierowane byy do czowieka, ktry wstpi na tron prawdziwie po trupie swego poprzednika, zamordowanego w sposb wyjtkowo bestialski, musia bowiem najpierw by naocznym wiadkiem mierci swych synw. O tym papie musia wiedzie, cay bowiem wczesny wiat wyda jk grozy. Wszystko to jednak, okazuje si, nie miao adnego znaczenia, kiedy nadarzya si sposobno zdobycia przychylnoci nowego wadcy. I trzeba przyzna, e ten gest papiea przynis oczekiwane skutki. Co prawda sam Grzegorz Wielki ju tego nie doczeka, zmar bowiem w roku 604, jednake jego drugi nastpca, Bonifacy III, zebra w peni owoce owego pisma gratulacyjnego. Oto w roku 607 Fokas skierowa na jego rce pismo, w ktrym wyranie stwierdzi, e tron apostolski w. Piotra jest gow wszystkich kociow chrzecijaskich. Rwnoczenie cesarz zakaza patriarsze Konstantynopola przydawa sobie tytu ekumenicznego. Materialnym i wrcz dotykalnym, szeroko znanym dowodem wietnych stosunkw, jakie panoway pomidzy Stolic Apostolsk a wanie tym cesarzem bizantyjskim jest sawna kolumna Fokasa. Wznosi si ona do dzi na Forum Romanum. Jest to marmurowa kolumna w stylu korynckim, na ktrej sta niegdy pozacany posg cesarza. Podstaw kolumny stanowi marmurowa baza na piedestale z ceglanych schodw. W roku 1813 odkryto, a raczej odsonito napis wyryty na bazie. Oto jego tre: Najlepszemu i najpoboniejszemu cesarzowi, panu naszemu, Fokasowi, Smaragdus, patrycjusz i egzarcha Italii, cakowicie oddany Jego agodnoci z powodu niezliczonych dobrodziejstw, pokoju uzyskanego dla Italii, zachowania wolnoci, ten posg Jego Majestatu janiejcy blaskiem

zota ustawi na wysokiej kolumnie dla wiecznej Jego chway i powici w dniu 1 sierpnia roku 608. Ton inskrypcji stanowi godny odpowiednik pisma gratulacyjnego papiea sprzed czterech lat - i budzi rwne zdziwienie, niemal bowiem wszystko w nim jest nieprawd. Nawet to, e dedykowa posg i kolumn Smaragdus, w wczesnym bowiem Rzymie, odcitym od siedziby egzarchy w Rawennie przez Longobardw, nic nie mogo si sta bez wiedzy, zgody i poparcia papiea. Z caej owej sprawy stosunkw pomidzy Rzymem a Konstantynopolem za czasw Fokasa - sprawy niezbyt szeroko znanej i ze zrozumiaych wzgldw czsto przemilczanej wstydliwie - wynika pewna nauka, ktr mona oczywicie podbudowa niezliczonym mnstwem przykadw historycznych, ale o ktrej bardzo chtnie si zapomina: kiedy dochodzi do konfliktu pomidzy racjami moralnymi a politycznymi, czy nawet tylko ambicjonalnymi, zawsze zwyci te drugie. Przynajmniej bezporednio. A obowizkiem historyka jest wanie przypominanie, nawet po wiekach, jak to naprawd byo. Jednake owe dobre stosunki z Rzymem i papieami przyczyniy si w duym stopniu, jak bya ju mowa, do wzrostu niechci wobec cesarza w krajach Wschodu. Stronnictwo Zielonych opowiedziao si przeciw niemu zdecydowanie. Wszdzie czekano tylko na sygna i sposobno do zrzucenia z tronu najlepszego i najpoboniejszego cesarza. W tym samym roku, w ktrym papie i egzarcha Smaragdus wznosili w Rzymie kolumn ku czci Fokasa z tak urgajc prawdzie inskrypcj, podnis bunt przeciw tyranowi egzarcha Afryki Herakliusz. Zatrzyma w portach okrty wiozce coroczne dostawy zboa do Konstantynopola. Natychmiast sta si nadziej wszystkich zrozpaczonych, zewszd niemal jawnie wzywano jego pomocy i domagano si, by ruszy na stolic. Nie byo ju odwrotu, Herakliusz musia przystpi do dziaa. Jeden korpus jego wojsk wyruszy drog ldow na Egipt i pod koniec roku 609 zaj Aleksandri, amic opr dowdcw Fokasa. Jednoczenie syn Herakliusza, tego imienia, wypyn na czele floty z portu Kartaginy na wschd. We wrzeniu roku 610 by ju w cieninie Hellespontu, a 3 sierpnia wpywa do portu stolicy. Opucili Fokasa wszyscy. Zosta schwytany wraz ze swymi najbliszymi doradcami i stawiony przed Herakliuszem. Ten wyda ich wszystkich ludowi. Spalono ich ywcem na jednym z placw targowych w dniu 5 padziernika.

XIII

HERAKLIUSZ

---oOo---

(HERACLIUS)
Urodzony w 574 roku. Zmar 11 lutego 641 roku. Panowa od 5 padziernika 610 roku do mierci.

Fokas przywleczony przez motoch uliczny stan przed obliczem zwyciskiego Herakliusza, ten zapyta go z pogard: - To ty, potworze, panowae tak podle? Na co upady wadca odpowiedzia odwanie: - A ty potrafisz rzdzi lepiej? Tak zetknli si ze sob twarz w twarz i tyle mieli sobie do powiedzenia jeden z najgorszych i jeden z najbardziej zasuonych cesarzy Bizancjum. W pewnej za mierze miao si sprawdzi pytanie Fokasa: wanie za panowania Herakliusza, wadcy ogromnych zalet, spady na cesarstwo ciosy najsrosze. Bizancjum miao ponie ogromne straty terytorialne, ale nie Herakliusza byo to win, zmieni si bowiem zupenie ukad si zewntrznych. Raczej naley poczyta mu za zasug, e pastwo jednak nie zaamao si cakowicie, a zostao gruntownie przebudowane i wkroczyo w dalsze wieki swego istnienia jako organizm strukturalnie nowy i przeobraony. W tym samym dniu, to jest 5 padziernika, Fokas zgin z rk posplstwa, Herakliusz za zosta koronowany. Dokona tego aktu patriarcha Sergiusz w kociele katedralnym. Jednoczenie cesarz polubi i koronowa sw dotychczasow narzeczon Eudoki, crk afrykaskiego arystokraty, ktra towarzyszya mu w wyprawie z Kartaginy do Konstantynopola.

Kiedy

Pod wzgldem prezencji nowy wadca niemal idealnie odpowiada wczesnym wyobraeniom o wygldzie monarchy. By mczyzn w sile wieku, mia bowiem lat 36, i bardzo przystojnym. Wzrostu redniego, odznacza si siln, krp budow ciaa. Wosy mia jasne - zociste, jak to okrelano - oczy niebieskie i pene blasku, brod gst. Chwalono go za sprawno i wytrzymao fizyczn w polu. Owej aparycji odpowiaday przymioty intelektualne i moralne: wspaniaomylno, przystpno, dua kultura w obcowaniu z ludmi, szeroko horyzontw. Jeli Opatrzno pragna rzeczywicie ratowa Bizancjum, nie moga osadzi na tronie lepiej wyposaonego wadcy. A u samego progu swego panowania nie przeczuwa on nawet, jakiej miary problemom bdzie musia stawi czoo. Za symbol ogromu zmian, jakie dokonay si za jego czasw, moe suy fakt, e to on pierwszy zerwa z dotychczasow acisk tytulatur cesarsk, a wic z podtrzymywaniem fikcji istnienia imperium rzymskiego. Pierwszy zacz si posugiwa oficjalnie greck nazw basileus w znaczeniu cesarz. Tak wic Bizancjum od niego i dziki niemu miao kontynuowa sw dalsz histori jako twr grecki z nazwy; faktycznie bowiem greckie byo ju od dawna pod wzgldem etnicznym. Tote; traktujc rzecz cile formalnie, maj racj ci, ktrzy rozpoczynaj dzieje Bizancjum wanie od Herakliusza. Co prawda, jak ju wskazywano poprzednio wielokrotnie, przemiany dziejowe prawie nigdy nie dokonuj si nagle i w krtkim momencie. S to niemal z reguy dugotrwae procesy, zachodzce stopniowo i jakby niedostrzegalne dla wspczesnych. Bizancjum rodzio si stopniowo: za Konstantyna Wielkiego, za Arkadiusza, za Justyniana i Herakliusza. Stawao si sob i dojrzewao w cigu pokole i wiekw. Powrmy jednak do osoby samego Herakliusza. Bya mowa o jego zaletach i zasugach, wypada wic te wskaza pewne uomnoci i wady. Wspczeni uwaali, e jest on, jak to si zdarza ludziom inteligentnym i szlachetnym, niezmiernie wraliwy, niekiedy niezdecydowany, zmienny. Ulega nastrojom z biegiem lat coraz silniej, wrcz neurastenicznie, osoby za postronne wywieray na wpyw duy; do takich naleaa w szczeglnoci jego druga ona Martyna oraz patriarcha Sergiusz. W latach pniejszych cierpia te na rodzaj fobii psychofizycznej: nie mg znie widoku morza. Sama myl o przeprawie przez morze napawaa go przeraeniem wrcz chorobliwym. W pewnym okresie nie potrafi zdecydowa si na przepynicie statkiem wskiej cieniny, dzielcej wybrzee azjatyckie od Konstantynopola. Trzeba byo zbudowa rodzaj mostu pontonowego, by cesarz przeszed na drug stron, i to z niemal zamknitymi oczyma. Herakliusz pochodzi z rodu znakomitego. Jego przodkowie wsawili si jako wysi oficerowie w rnych wojnach. Niewykluczone, e by wrd nich w Herakliusz, ktry za cesarza Leona poprowadzi w roku 471 zwycisk wypraw z Egiptu przeciw Wandalom i zaj wybrzea Libii. Ojciec przyszego cesarza, rwnie o imieniu Herakliusz, walczy znakomicie za Maurycjusza u granic wschodnich z Persami. W nagrod otrzyma godno egzarchy Afryki, a wic ziem obecnej Tunezji i czci

Algierii. Zabra tam jako zastpc swego brata. I stamtd to egzarcha wyprawi z portu Kartaginy flot pod dowdztwem swego syna, Herakliusza, gdy rzdy Fokasa zagroziy ruin pastwa, najedanego przez Persw, Sowian, Awarw, a jednoczenie wstrzsanego sporami religijnymi i walkami stronnictw. Wyprawa powioda si nadspodziewanie atwo, Konstantynopol zajto bez oporu w pierwszych dniach padziernika roku 610. Z maestwa z Eudoki, zawartego w dniu koronacji, mia cesarz dwoje dzieci, syna Herakliusza Konstantyna i crk Epifani. Jednake Eudokia zmara ju po dwch latach, w roku 612, a wdowiec wnet poj now on, sw siostrzenic Martyn. Polubi j wbrew gwatownemu oporowi patriarchy Sergiusza i kleru; ci uwaali, e pokrewiestwo jest zbyt bliskie. Potomstwo z tego zwizku byo liczne, kilku synw i kilka crek. Niektre wszake z dzieci uchodziy za upoledzone fizycznie lub umysowo, w czym dopatrywano si rodzaju przeklestwa za sprzeciwienie si woli duchownych. Nasza wiedza o tak dugim i wanym panowaniu przedstawia si raczej skromnie. Nie zachoway si adne wielkie, wspczesne dziea historyczne, nie byo nikogo, kto by speni w tamtym okresie rol Prokopiusza za Justyniana. Posiadamy tylko skromne notatki w spisywanej wtedy Kronice Wielkanocnej, czyli Paschalnej, obejmujcej wydarzenia do roku 627, oraz w pniejszych o ptora wieku kronikach Teofanesa i Nicefora. W tej sytuacji cennym rdem informacji staje si poetyckie dzieo Georgiosa Pizydesa - diakona i archiwariusza przy kociele witej Zofii, opiewajce wielkie czyny Herakliusza zwaszcza w wojnie z Persami. Do wojny tej cesarz zosta zmuszony, cho prawdziwie pragn pokoju. Natychmiast po wstpieniu na tron wyprawi posw na dwr krla, proponujc przerwanie walk i zawarcie traktatu, skoro mier Maurycjusza pomszczono przez zgadzenie Fokasa. Jednake Chosroes nawet nie raczy odpowiedzie, pewny swej przewagi, potwierdzonej ostatnio tak wietnymi sukcesami. Cesarzowi wic nie pozostao nic innego, jak przyj wyzwanie i stawi czoo najedcy. Do Kapadocji, we wschodniej Azji Mniejszej, zosta wysany jeden z najzdolniejszych dowdcw, Priskus. By on ziciem poprzedniego cesarza, tak znienawidzonego Fokasa, od zguby wszake ocalia go nie tyle sawa znakomitego dowdcy, ile to, e wanie on uknu spisek przeciw swemu teciowi i wezwa z Kartaginy Herakliusza. Co prawda uczyni to w nadziei, e po upadku Fokasa sam zasidzie na tronie, Herakliusz mia by tylko narzdziem. Plan wszake zawid, lud bowiem nie chcia da purpury nikomu, kto by zwizany rodzinnie z obalonym tyranem. Priskus, cho peen tajonej nienawici, musia udawa lojalno wobec nowego wadcy. Jako dowdca odnis pewien sukces, zmusi bowiem Persw, by latem roku 611 opucili zajte przez nich miasto kapadockie, Cezare. W tyme jednak roku wojska krla opanoway Emes w Syrii, w oglnym wic rozrachunku niewiele si zmienio. Cesarz uda si osobicie do Cezarei, aby tam rozway z Priskusem sprawy dalszej strategii tej od lat toczcej

si wojny. Wdz wszake nawet nie raczy zaszczyci go spotkaniem, zasaniajc si rzekom, obon chorob. By to niesychany afront, Herakliusz jednak musia si z tym pogodzi, nie majc tam pod swymi bezporednimi rozkazami adnych wikszych oddziaw. Udajc, e wszystko jest w porzdku, powrci do stolicy. W roku nastpnym, 612, Persowie zajli krain Melitene nad Eufratem i prawie ca Armeni. Jesieni cesarz zaprosi do stolicy swego bratanka Niketasa, faktycznego namiestnika Egiptu, oraz Priskusa. Formalnym powodem byy chrzciny urodzonego w maju syna, Konstantyna. Jego matka, Eudokia, zmara w sierpniu. Ceremonia chrztu odbya si z pocztkiem grudnia. Niemal jednoczenie Priskus, ojciec chrzestny, zosta oskarony o zdrad stanu i osadzony jako mnich w klasztorze. Obeszo si bez rozlewu krwi, wojska bowiem wierne Priskusowi pozostay na wschodzie, stoeczne za uznaway tylko Herakliusza. Miejsce Priskusa w hierarchii dowdcw zaj Niketas, brat za cesarza Teodor otrzyma godno kuropalatesa, wan, jemu bowiem podlegay oddziay stray paacowych. Przywrcono te do ycia wieckiego Filipikusa. Ten szwagier cesarza Maurycjusza wsawi si przed laty zwycistwami, przez Fokasa za zosta pod przymusem wywicony na ksidza. Dokonaa si wic zasadnicza zmiana w obsadzie kluczowych stanowisk. Objli je ludzie, ktrym cesarz mg ufa cakowicie. Krokiem nastpnym byo przygotowanie wielkiej ofensywy przeciw Persom: Filipikus mia wkroczy do Armenii, cesarz za wraz ze swym bratem Teodorem chcia zastpi wrogom drog w Syrii. W wielkiej bitwie w roku 613 pod murami Antiochii Bizantyjczycy ponieli klsk i Persowie wkrtce potem zajli Damaszek. Inny ich korpus zdoa sforsowa gry Kaukazu i opanowa Cylicj. Na pnocy za Filipikus musia wycofa si z Armenii. Rok 614 wstrzsn caym wiatem chrzecijaskim. W kwietniu Persowie podeszli pod Jerozolim i po niespena trzech tygodniach zdobyli miasto. Rze mieszkacw trwaa trzy dni. Jej ofiar pado podobno 60.000 chrzecijan, a niemal 40.000 poszo w niewol. Spalono wiele wspaniaych kociow, wrd nich zbudowan przez Konstantyna Wielkiego bazylik Grobu witego. I wreszcie zdobywcy wywieli jedn z najbardziej czczonych od niemal ptora wieku relikwii, Krzy wity. W roku nastpnym Persowie przeszli przez kraje Azji Mniejszej i stanli w pobliu Chalcedonu, naprzeciw stolicy, jak przed kilku laty. Wycofali si, wiaroomnie jednak zabrali ze sob posw, ktrzy z ramienia cesarza mieli prowadzi z nimi rokowania. Tak wic pierwsze piciolecie nowego panowania byo pasmem katastrof, i to nie tylko na wschodzie. Du cz Pwyspu Bakaskiego, od Dunaju po Peloponez, zajli Sowianie; przeprawiali si nawet na Kret. Zasiedlili na stae ziemie obecnej Jugosawii, zamieszkiwali te grupami na rnych obszarach Grecji. Broniy si tylko niektre miasta, wrd nich obecne Saloniki. Watahy najedcw podchodziy pod Konstantynopol, ktry atakowali

rwnie Awarowie i podlege im plemiona. Ludno chronia si na wyspach lub za murami grodw. I oto w tych latach tak cikich, kiedy aden miesic nie mija bez hiobowej wieci o klskach i najazdach, cesarz, wykazujc niewiarygodn odporno psychiczn, zaj si najpierw tym, co uzna za najwaniejsze dla ratowania pastwa: reform administracji i wojska. Doszed do wniosku, e tylko tak mona powstrzyma ruin gospodarki, bezwad biurokracji, rozprzenie armii, i nie da si niczym odwie od realizacji zamierze. W stosunkowo krtkim czasie zaczto wprowadza na niektrych obszarach, zwaszcza w czci Azji Mniejszej, nowy system administracyjno-wojskowy. Usunito tam dawny podzia na prowincje i zarzdzajcy nimi aparat, organizowano natomiast nowy system. Tworzono tak zwane temy. Byy to due okrgi - jeden z nich, w Azji Mniejszej, zwa si Anatolikon - i na ich terenie osiedlano onierzy, niekiedy nawet obcego pochodzenia, dajc im dziedziczne dziaki ziemi z obowizkiem suby wojskowej. Na czele temu sta strateg. Tym sposobem powstay rezerwy rekrutacyjne, atwe do zmobilizowania, w miejsce drogich i nielojalnych oddziaw najemnych. Temy stopniowo wprowadzano na innych obszarach. Stay si zasadniczym elementem struktury pastwa na kilka stuleci. Przeksztacano take administracj centraln. W praktyce znik urzd prefekta pretorium, dotychczas kluczowy, jednake doszcztnie zbiurokratyzowany, rozbudowano natomiast zarzd finansw. Na czele jego kluczowych dziaw stali wysocy urzdnicy, noszcy tytu logotetw. wiat zdawa si wali, a Herakliusz guchy na wszystkie meldunki i rozpaczliwe woania o pomoc, nie wyrusza ze swej stolicy w pole i zajmowa si sprawami pozornie nie na te czasy. Nadszed wreszcie dzie by to 5 kwietnia roku 622, poniedziaek wielkanocny - w ktrym cesarz po uroczystych naboestwach kocielnych opuci Konstantynopol, przeprawi si przez Bosfor na brzeg azjatycki i podj wypraw przeciw Persom. Widzia w nich w tym momencie przeciwnika najgroniejszego, od Awarw bowiem zabezpieczy si pacc ich chaganowi ogromn danin. Skierowa si przez Azj Mniejsz, czciowo ju opanowan przez Persw, ku Armenii i krajom kaukaskim. Jesieni tego roku 622 odnis pierwsze zwycistwo. Ponawia wyprawy w latach nastpnych. Tymczasem w roku 626, gdy Herakliusz znowu przebywa na wschodzie, Persowie przemaszerowali przez Azj Mniejsz i stanli nad Bosforem, w Chalcedonie. Niemal rwnoczenie przystpili do oblegania Konstantynopola Awarowie i podlegli im Sowianie. Stolica bronia si bohatersko, a ducha ludnoci i onierzy podtrzymywa szczeglnie patriarcha Sergiusz. Zadecydowaa bitwa morska, w ktrej okrty bizantyjskie rozbiy sabe stateczki, obsadzone gwnie przez Sowian. Awarowie, pokonani i na ldzie, odstpili od oblenia w popochu, musieli wic wycofa si do Syrii take Persowie, po drodze pobici przez cesarskiego brata Teodora. W roku 627 Herakliusz, ktry zyska jako sprzymierzecw Chazarw,

rozpocz ofensyw z terenw Armenii przeciw Persom. Zada im straszliw klsk pod Niniw, dawn stolic Asyryjczykw, a wic ju na ziemiach obecnego Iraku. W roku nastpnym krl perski Chosroes II utraci tron i zosta zamordowany, jego za nastpca szybko zawar pokj. Odda wszystkie kraje, jakie Persowie wydarli Bizancjum, a wic Egipt, Palestyn, Syri, cz Azji Mniejszej i Mezopotamii, Armeni. A umierajc mianowa cesarza opiekunem swego maoletniego syna. By to peny triumf. Herakliusz powrci do stolicy witany entuzjastycznie, wiosn za roku 630 uda si do Jerozolimy, by przekaza odzyskane od Persw relikwie Krzya witego. Tak zakoczya si wielka wojna bizantyjsko-perska, pierwsza o tak zdecydowanie religijnym charakterze. Pozornie zwyciska, w istocie stanowia tylko preludium do straszliwej katastrofy. Pomylne wieci docieray rwnie z pnocy. Awarowie po klsce, jakiej doznali w roku 626 pod Konstantynopolem, musieli pogodzi si z rozpadem swego ogromnego pastwa. Wyzwalali si zarwno Sowianie, jak te Bugarzy, siedzcy wwczas na pnoc od Morza Czarnego. Bizancjum ledzio te wydarzenia z satysfakcj i wspierao je w miar monoci. Ksi bugarski zosta ochrzczony w Konstantynopolu i otrzyma nawet tytu patrycjusza. Kt mg wtedy przewidywa, czym stan si Bugarzy dla cesarstwa ju w niedalekiej przyszoci! Przez kilka lat u granic Bizancjum panowa wzgldny pokj, co oczywicie nie oznaczao prawdziwego spokoju wewntrznego, zwaszcza na tych ziemiach, ktre ju zajli Sowianie lub na ktre przychodzia nowa ich fala. Wanie bowiem wtedy pojawili si Serbowie i Chorwaci, opanowujc te krainy, ktre zamieszkuj do dzi. Formalnie uznawali zwierzchno Bizancjum. Cisza po wojnach zdawaa si sprzyja nowemu wybuchowi gwatownych sporw religijnych, a dotyczcych, jak ju od pokole, problemu natury Chrystusa, boskiej i ludzkiej. Syria i Egipt przyjmoway w tej sprawie odmienn postaw od ortodoksyjnej doktryny, jaka dominowaa wrd kleru i na dworze w stolicy. Prby znalezienia formu kompromisowych nie przynosiy rezultatw. Nic dziwnego, skoro - czego wspczeni nie rozumieli, a co i dzi nie zawsze jest w peni doceniane w nauce - u podstaw sporw pozornie religijnych leay podwiadome. antagonizmy narodowociowe i prby znajdowania swej tosamoci. Lecz nagle spad grom. By nim najazd Arabw, wyznawcw i nosicieli nowej wiary, islamu. W roku 635 pad Damaszek. 20 sierpnia roku nastpnego wojska bizantyjskie poniosy straszliw klsk w bitwie nad rzek Jarmuk w Syrii. W dwa lata pniej poddaa si po krtkim oporze Jerozolima, najwitsze miejsce chrzecijan. W latach 639-640 zastpy Arabw opanoway pnocn Mezopotami i cz Armenii, stany rwnie u wrt Egiptu. Pod wadanie wyznawcw nauki Mahometa stopniowo przechodziy rwnie ziemie dotychczas podlegajce Persom. Co umoliwio pustynnym najedcom tak szybkie, prawdziwie byskawiczne sukcesy i to na tak niezmierzonych przestrzeniach? Gwn przyczyn stanowio oczywicie osabienie, skutkiem dugoletnich

wzajemnych zmaga, obu tych pastw, ktre w innych warunkach zapewne skutecznie mogyby przeciwstawi si zastpom wyznawcw proroka. Bizancjum i Persja zbyt wykrwawiy si i zuyy swe materialne zasoby. Inn przyczyn by ostry konflikt religijny w onie chrzecijastwa. Ludno Syrii i Egiptu, wyznajca monofizytyzm (Chrystus wcielony mia tylko jedn natur, bosk), wolaa obcych od tych chrzecijan, ktrzy, jej zdaniem, hodowali faszywej doktrynie, przyjmujc, i Chrystus mia dwie natury, bosk i ludzk. Podobne sytuacje miay si jeszcze niejednokrotnie powtarza w dziejach chrzecijastwa. Patriarcha Sergiusz usiowa zaagodzi spory, formuujc pogld, e Chrystus mia wprawdzie dwie natury, ale tylko jedn energi bosk, czyli sposb dziaania. Kiedy jednak ta doktryna zostaa odrzucona, gwnie przez patriarch Jerozolimy Sofroniusza, pojawia si inna: Chrystus mia tylko jedn wol bosk. Zwano t doktryn monoteletyzmem, od greckiego wyrazu thelema, wola, a jej wyznawcw monoteletami. Zostaa oficjalnie sformuowana i podana do publicznej wiadomoci w cesarskim obwieszczeniu, ektesis, jakie pojawio si u wejcia do kocioa witej Zofii. Lecz i ona nie znalaza powszechnej akceptacji, przeciwnie, od momentu jej proklamowania w roku 638 staa si rdem coraz to nowych konfliktw. Patriarcha Sergiusz, duchowy ojciec cesarskiej ektesis, nie by ju ich wiadkiem, zmar bowiem w tyme roku. W niecae trzy lata pniej odszed te Herakliusz. Postarzay i osabiony chorob nawet nie zamierza ruszy w pole dla obrony swego pastwa przed Arabami, cho przed kilkunastu laty tak dzielnie wypiera Persw. Przebywa bezczynnie w paacu Hiereja, po azjatyckiej stronie Bosforu, a do stolicy przenis si dopiero na krtko przed mierci, na wie o przygotowywanym tam spisku. Zmar 11 lutego roku 641. W testamencie przekaza tron na rwnych prawach swoim dwom synom i zarazem formalnym wspwadcom ju od kilku lat: Konstantynowi, synowi z Eudokii, i Herakleonasowi, synowi z Martyny. Obaj jednak, przykazywa, maj traktowa wdow po nim jak sw matk i cesarzow.

XIV

HERAKLIUSZ KONSTANTYN i HERAKLIUSZ HERAKLEONAS

---oOo---

(HERACLIUS CONSTANTINUS)
Urodzony w 612 roku. Zmar 24 maja 641 roku. Formalnie wspwada z ojcem Herakliuszem od 23 stycznia 613 roku, a z bratem Herakleonasem od 11 lutego 641 roku do swej mierci. ---oOo---

(HERACLIUS HERACLEONAS)
Urodzony w 636 roku. Zmar po 641 roku. Formalnie wspwada z ojcem Herakliuszem od 638 roku, a z bratem Konstantynem od 11 lutego 641 roku. Od 24 maja tego roku do koca wrzenia panowa sam. duchowiestwo i lud stolicy godzili si na wsprzdy braci przyrodnich, nie akceptowali jednak politycznej roli Martyny, cesarzowej wdowy, wyznaczonej przez testament Herakliusza. Zarzucano te jej i jej sojusznikowi, patriarsze Pyrrusowi, sprzyjanie pogldom monoteletw (e Chrystus mia tylko jedn wol, bosk). Po trzech miesicach wsprzdw, 24 maja, Konstantyn zmar, zapewne mierci naturaln, powszechnie jednak podejrzewano, e otrua go macocha; dano powoania na tron jego syna. Martyna i Herakleonas ustpili, byo ju jednak za pno. Senat zdetronizowa oboje, aby za nie mogli odgrywa w przyszoci jakiejkolwiek roli politycznej, zostali okaleczeni, jak to praktykowano w krajach orientalnych: on przez obcicie nosa, ona za jzyka. Zesani na wysp Rodos zmarli tam w zapomnieniu. Jak si wydaje, caa rozgrywka przeciw Martynie i jej synowi bya sterowana przez senat, ktry pragn okaza swoje znaczenie i odzyska dawn pozycj polityczn.

Senat,

XV

HERAKLIUSZ KONSTANTYN III,

Znany te jako

KONSTANS II POGONATOS (Brodaty)

---oOo---

(HERACLIUS CONSTANTINUS)
Urodzony w 630 roku. Zmar 15 wrzenia 668 roku. Panowa od wrzenia 641 roku do 15 wrzenia 668 roku. syn maoletni przedwczenie zmarego Konstantyna po upadku Herakleonasa i Martyny obj wadz z woli senatu. W mowie tronowej, uoonej oczywicie przez doradcw, przedstawi pikny program wsppracy z senatem. W rzeczywistoci, gdy doszed do penoletnioci, rzdzi bardzo despotycznie. Tymczasem Arabowie opanowali Egipt i wybrzea Libii, pustoszyli ziemie Azji Mniejszej, najechali Cypr, ograbili Rodos i Kret. W roku 655 pokonali flot bizantyjsk, ktr dowodzi sam cesarz, w bitwie u poudniowych wybrzey Azji Mniejszej. Jednake konflikty wewntrzne w wiecie arabskim pozwoliy na zawarcie z nimi pokoju w roku 659, dziki czemu cesarz mg wyruszy przeciw Sowianom w Macedonii. Stara si umierzy spory religijne w wiecie chrzecijaskim, tak zgubne rwnie politycznie, zakazujc edyktem z roku 648 dyskusji chrystologicznych. Jednake edykt w, zwany Typos, zosta potpiony przez wybranego w roku 649 papiea Marcina i zwoany przeze sobr lateraski. W roku 653 bizantyjski namiestnik Rawenny uwizi papiea i wywiz go do Konstantynopola. Marcin, oskarony o udzia w spisku,

Jako

zosta zesany na Krym, gdzie zmar w poniewierce w roku 656. Podobny los spotka Maksyma Wyznawc, niezomnego przedstawiciela ortodoksji w Afryce Pnocnej. Cesarz postpowa bezwzgldnie rwnie z najblisz rodzin. Podejrzewajc swego brata Teodozjusza o ambicje polityczne, kaza go najpierw wywici, a potem skaza na mier. Wywoao to ogromne oburzenie w stolicy. Powoa natomiast na wspwadcw swych trzech synw: Konstantyna, Herakliusza, Tyberiusza. W roku 663, moe z powodu nastrojw w Konstantynopolu, uda si do Italii. Odwiedzi tam Tarent i Neapol, walczy z Longobardami. W lipcu roku 663 zawita do Rzymu, uroczycie przyjmowany przez papiea Witaliana. Potem przenis si na Sycyli, do Syrakuz. Zamierza ustanowi tam swoj sta rezydencj, a moe nawet przenie stolic pastwa. Zosta zamordowany 15 wrzenia roku 668 podczas kpieli przez jednego z dworzan. Zwoki przewieziono do Konstantynopola i pochowano w kociele witych Apostow.

XVI

KONSTANTYN IV

---oOo---

(CONSTANTINUS)
Urodzony w 652 roku. Zmar we wrzeniu 685 roku. Panowa od wrzenia 668 roku do wrzenia 685 roku.

wiadomo o zamordowaniu ojca ten zaledwie siedemnastoletni chopiec uda si na Sycyli, gdzie stumi prby buntu i ukara mierci uzurpatora. Prawdziw jednak grob stanowiy morskie najazdy Arabw. Ich flota stopniowo opanowywaa rne wyspy i punkty wybrzea Morza Egejskiego, a od roku 674 usiowaa blokowa cieniny wiodce do Morza Czarnego i port Konstantynopola. Wycofaa si dopiero w roku 678 skutkiem ogromnych strat, jakich okrty ich doznay od poarw wzniecanych przez tak zwany ogie grecki; to pierwsza pewna wzmianka o zastosowaniu wynalazku niejakiego Kallinikosa z Syrii. W wyniku tej klski wdz arabski zawar z Bizancjum pokj i zgodzi si nawet na pacenie trybutu. Tak wic zwyciski pochd Arabw zosta po raz pierwszy zatrzymany. Miao to ogromne znaczenie nie tylko dla Bizancjum, ale dla losw caej Europy i jej cywilizacji. Ludy i pastwa wczesne, zwaszcza na ziemiach wschodnich, doceniy w fakt, lc poselstwa i gratulacje. Nie udao si natomiast powstrzyma osiedlania si Bugarw na poudnie od dolnego Dunaju, cho w wyprawie przeciw nim wzi udzia sam cesarz. Lud ten, pochodzenia tureckiego, napotka jednak na tych ziemiach wczeniej przybyych Sowian i zacz szybko ulega slawizacji. Dla doprowadzenia do pokoju religijnego wrd chrzecijan zwoany zosta do Konstantynopola VI sobr powszechny. Obradowa przy udziale

Na

legatw papieskich od listopada 680 roku do wrzenia roku 681. W wielu posiedzeniach uczestniczy sam cesarz. Herezja monotelitw zostaa uroczycie potpiona. Ale ju jesieni roku 671 cesarz splami si okruciestwem okazanym swemu rodzestwu. Odsun od wsprzdw i skaza na obcicie nosw swych modszych braci, Herakliusza i Tyberiusza. Stao si to mimo - a moe skutkiem - poparcia, jakiego udzielaa im cz armii, zwaszcza z terenw Azji Mniejszej. Swym wspwadc uczyni natomiast cesarz kilkuletniego syna, Justyniana.

XVII

JUSTYNIAN II (po raz pierwszy)

---oOo---

(IUSTINIANUS)
Urodzony w 678 roku. Zmar w styczniu 711 roku. Panowa po raz pierwszy od wrzenia 685 roku do koca 695 roku. Panowa po raz drugi od jesieni 705 roku do pocztku 711 roku, po dziesicioletniej przerwie w czasie ktrej panowali:

Wstpujc na tron mia, jak i jego ojciec w tym momencie swego ycia,
lat 17 lub nawet 16. Odznacza si, przy niewtpliwych zdolnociach i ogromnej energii, niepohamowan ambicj, pych, skonnoci do despotyzmu i okruciestwa. Dziki wewntrznym sporom wrd Arabw udao si odnowi traktat pokojowy z nimi na korzystniejszych warunkach. Danina pacona przez nich zostaa podniesiona, a Cypr, Armenia oraz Iberia na Kaukazie stay si pod wzgldem finansowym wspwasnoci obu mocarstw. Co prawda w roku 692 Justynian zerwa w pokj, wyprawiajc si do Armenii, zosta jednak pokonany pod Sebastopolis i bizantyjska cz Armenii przesza na stron Arabw. Natomiast w roku 689 cesarz ujarzmi Sowian w poudniowej Macedonii. Cz ich przesiedli do Azji Mniejszej w charakterze osadnikw wojskowych. Przesiedla zreszt, na podobnych warunkach, rwnie inne ludy: Cypryjczykw w okolice miasta Kyzikos nad Propontyd, a plemiona z gr Amanus w Azji Mniejszej midzy innymi na Peloponez. Akcje te wizay si z rozbudow systemu temw, jaki zacz wprowadza ju zaoyciel dynastii, Herakliusz. Dziki temu odradzao si na rnych terenach rolnictwo, armia za miaa szerokie i tanie zaplecze rekrutacyjne. Stanowili je chopi-onierze, tak zwani stratioci,

przekazujcy swe dziaki najstarszym synom z takimi samymi obowizkami. Dziao si to w duej mierze kosztem wielkiej wasnoci obszarniczej. Rosy natomiast dziki hojnym nadaniom panujcych majtki kocielne, coraz wicej te byo klasztorw i mnichw. Justynian by czowiekiem ostentacyjnie religijnym; co zwykle niewiele ma wsplnego z prawdziw wiar i yciem wedug jej przykaza. Na jego monetach po raz pierwszy pojawia si podobizna Chrystusa z aciskim napisem Iesus Christus rex regnantium - Jezus Chrystus krl panujcych. Na drugiej stronie widnieje sam Justynian z rwnie wymown inskrypcj Iustinianus servus Christi - Justynian, suga Chrystusa. Czynami jednak swymi dowid, nie pierwszy i nie ostatni w historii, e religijno suya tylko do usprawiedliwiania zbrodni. Sobr powszechny obradujcy w Konstantynopolu w paacu cesarskim na przeomie lat 691 - 692 wprowadzi w 102 kanonach nowe ustalenia dotyczce gwnie Iiturgii i dyscypliny wewntrzkocielnej; przy sposobnoci zakaza te praktykowania pewnych uroczystoci i zabaw o rodowodzie pogaskim. Papie jednak nie przyj postanowie soboru, stawiay one bowiem na rwni autorytet jego i patriarchy Konstantynopola. W odpowiedzi cesarz rozkaza uwizi papiea - by nim wwczas Sergiusz I - i sprowadzi go do stolicy. Gwatowny opr ludnoci Rzymu uniemoliwi wykonanie rozkazu; inaczej czekaby Sergiusza na pewno los Marcina. Justynian nie mia ju monoci zajcia si t spraw, sam bowiem pad wkrtce ofiar powstania w swej stolicy. Niezadowolenie miao wiele przyczyn podstawowych. Cesarz narazi si arystokracji ziemskiej popierajc raczej ma wasno, szerokim za masom przez akcje przesiedlecze. Gwn wszake przyczyn wzburzenia ludnoci miejskiej - a ona to zadecydowaa - bya niesychana bezwzgldno przy ciganiu podatkw. Odznaczali si ni zwaszcza dwaj najbardziej zaufani ministrowie wadcy, sakellarios, czyli nadzorca finansowy eunuch Stefan i logoteta, byy mnich Teodot. A cesarz potrzebowa pienidzy rwnie ze wzgldu na sw wielk dziaalno budowlan. Do wybuchu przyczynia si rwnie rywalizacja i wzajemna nienawi pomidzy stronnictwami cyrkowymi Niebieskich i Zielonych. Justynian, jak i jego poprzednicy, popiera to ostatnie. Wykorzystano fakt, e w stolicy przebywa nowo mianowany strateg temu Hellady, Leoncjusz, wsawiony zwycistwami w Armenii, ale te wiziony z rozkazu cesarza przez trzy lata. Pod koniec roku 699 w cigu jednej nocy lud zebra si w kociele witej Zofii, opanowa hipodrom, wywlk Justyniana z paacu - nie napotykajc oporu. Stefan i Teodot zostali spaleni ywcem. Natomiast samego Justyniana uratowaa askawo Leoncjusza, ju przyodzianego w cesarsk purpur. Wrd wycia i naigrawa si motochu obcito mu nos i wyprawiono na Krym, do Chersonu, najdalej na pnoc wysunitej posiadoci Bizancjum.

XVIII

LEONCJUSZ

---oOo---

(LEONTIUS)
Urodzony zapewne okoo 660 roku. Zmar w jesieni 705 roku. Panowa od koca 695 roku do koca 698 roku. historycznie wydarzeniem z czasw tego panowania by podbj przez Arabw egzarchatu Kartaginy, czyli obecnej Tunezji i czci Algierii. Flota wysana z Konstantynopola na ratunek Kartaginy pod dowdztwem patrycjusza Jana po pocztkowym sukcesie musiaa si wycofa. Kartagina pada ostatecznie w roku 698 i zostaa systematycznie zburzona przez Arabw. Flota w drodze powrotnej zatrzymaa si u wybrzey Krety. Jej dowdcy, moe obawiajc si gniewu Leoncjusza, okrzyknli cesarzem Apsimarosa, drongariosa, czyli admiraa. Przybra on imi Tyberiusza. Zapewne dziki zdradzie stray portowych atwo zawadnito stolic. Leoncjusz po obciciu mu nosa zosta zamknity w jednym z klasztorw.

Najwaniejszym

XIX

TYBERIUSZ II

---oOo---

(TIBERIUS)
Urodzony zapewne okoo 660 roku. Zmar w jesieni 705 roku. Panowa od koca 698 roku do jesieni 705 roku.

Cesarz, rezydujc w Konstantynopolu, zajmowa si gwnie sprawami

intryg i spiskw dworskich. Tymczasem Arabowie parli naprzd na zachd wzdu afrykaskich wybrzey ku Atlantykowi. Opr stawiaa im tylko ludno miejscowa, gwnie Berberowie. Natomiast brat cesarza, Herakliusz, pomylnie walczy z Arabami w Syrii i Cylicji, odzyska te Cypr. Utracono natomiast cz Kaukazu i Armenii. Niespodziewanie jesieni roku 705 pod murami stolicy pojawiy si oddziay Bugarw i Sowian. Dowodzi nimi chagan bugarski Terbel, a u jego boku sta okaleczony i wygnany przed dziesiciu laty Justynian. Przez trzy dni witany by z murw tylko szyderstwami jako Rinotmetos, Obcitonosy. W nocy zdoa przedosta si do miasta przez rury akweduktu wraz z towarzyszami. Zaskoczenie byo tak cakowite, e Tyberiusz uciek, obrocy za nie stawiali wikszego oporu. Rinotmetos odzyska tron.

XX

JUSTYNIAN II (ponownie)

---oOo---

(IUSTINIANUS)
Urodzony w 678 roku. Zmar w styczniu 711 roku. Panowa po raz drugi od jesieni 705 roku do pocztku 711 roku.

Jego losy od chwili wygnania na Krym przed dziesiciu laty ukaday

si jak wrcz niewiarygodny romans przygodowy. W miecie Cherson y w cikich warunkach, upokarzany przez miejscowe wadze. Kiedy za mia by stamtd odesany na rozkaz Tyberiusza do stolicy, zapewne dla dokonania egzekucji, uciek do Chazarw u wybrzey Morza Azowskiego. Przyjty gocinnie przez chagana wzi jego siostr za on. Zostaa ochrzczona, otrzymujc imi Teodora, jak niegdy ona Justyniana I. Ale i tu dotarli wysannicy cesarza, chagan za gotw by wyda im swego gocia i szwagra za zoto. Lecz ten, ostrzeony w por przez on, ktra ju daa mu syna, uciek w ostatniej chwili na statku, kierujc si wzdu wybrzey na zachd. Podczas gwatownej burzy jeden z towarzyszy prosi go, by lubowa Bogu, e poniecha zemsty, jeli zostanie uratowany, nawet gdyby tron odzyska. Na co Justynian odrzek: - Niech raczej morze pochonie mnie tej chwili, jeli wybacz choby jednemu z moich wrogw! Wyldowa szczliwie u ujcia Dunaju i uzyska pomoc wodza Bugarw Terbela, obiecujc mu rk swej crki - zapewne z pierwszego, nie znanego nam maestwa - oraz wielkie skarby. Obaj wic wyruszyli na Konstantynopol. Po odzyskaniu tronu nadszed czas wywizania si ze lubw i obietnic. Terbel otrzyma prcz skarbw najzaszczytniejszy tytu, nigdy dotychczas

nie udzielany obcym, a mianowicie cezara; by wic formalnie wspwadc cesarza. Sprowadzi te Justynian do stolicy z kraju Chazarw swoj on i syna. Otrzyma on imi Tyberiusza i zosta wspwadc ojca. Nade wszystko jednak myla Justynian o pomcie. Pierwszymi ofiarami stali si Leoncjusz i Tyberiusz. Sprowadzeni na hipodrom w acuchach leeli u stp cesarza, ktry trzymajc nogi na ich karkach obserwowa wycigi rydwanw, lud za piewa pobone psalmy. Potem dokonano egzekucji na obu. Rozpoczy si rzdy terroru, jedne z najkrwawszych, jakich dowiadczyo Bizancjum w caej swej historii. Patriarcha Kallinikos zosta olepiony, poniewa omieli si koronowa Leoncjusza, ale ofiarami stawali si nawet ci, ktrzy okazali choby tylko bierne posuszestwo obu poprzednim cesarzom. Sposoby za egzekucji i tortur byy rne i bardzo wymylne. Justynianowe pragnienie pomsty i krwi sigao daleko poza mury stolicy. Nie darowa mieszkacom Rawenny, e przed kilkunastu laty nie do gorliwie dziaali w sprawie uwizienia papiea Sergiusza. Karna ekspedycja obrabowaa miasto, wielu za jego mieszkacw przewieziono do stolicy dla dokonania tam egzekucji. Biskup miasta zosta olepiony. Natomiast w tyme czasie z wielkimi honorami przyjmowano w Konstantynopolu zaproszonego tam papiea Konstantyna. A wszystko to dziao si w czasie, gdy Arabowie znowu dokonywali podbojw w Azji Mniejszej, gdzie opanowali midzy innymi wan twierdz Tian, w Afryce za zajli ostatni posterunek bizantyjski Septum, obecn Ceut, naprzeciw Gibraltaru. Najstraszliwiej jednak nienawidzi Justynian ludnoci i wadz swego zesania, Chersonu. Pierwsza wysana tam ekspedycja karna przywioza notabli, ktrych ukarano najsurowiej. Druga miaa mniej szczcia, okrty bowiem zniszczya burza. Trzecia wreszcie miaa przebieg niezwyky. Spodziewajc si jej przybycia mieszkacy zbuntowali si przeciw wadzy Justyniana i wezwali na pomoc Chazarw, cesarzem za obwoali oficera pochodzenia armeskiego, ktry zosta zesany na Krym jeszcze przez Tyberiusza. Zwa si on Bardanes, a przybra sobie imi Filipikos. Dowdcy ekspedycji widzc, e nie zdoaj zdoby miasta, a jednoczenie bojc si gniewu cesarza i zdajc sobie spraw, jak bardzo jest on niepopularny w swej stolicy, wybrali wyjcie ryzykowne, lecz w tej sytuacji najbezpieczniejsze: opowiedzieli si po stronie samozwaca. Kiedy flota z Bardanesem-Filipikosem na pokadzie przypyna do Konstantynopola, miasto ochoczo otwaro bramy przed nowym panem. Wszyscy, z wyjtkiem moe bugarskiej stray przybocznej, odstpili od Justyniana, ale ostatecznie zabi go jeden z oficerw. Dawnym zwyczajem na dowd, e tyran rzeczywicie zgin, jego odcit gow wysano do Rawenny i Rzymu, gdzie bya wystawiona na widok publiczny. Zamordowany zosta rwnie jego maoletni syn Tyberiusz, cho chopiec schroni si do kocioa, rkoma obejmowa otarz, a na sobie zawiesi najwitsze relikwie.

By on ostatnim znanym nam przedstawicielem dynastii herakliaskiej, ktra przez pi pokole, poczynajc od Herakliusza, wadaa cesarstwem jako pierwsza prawdziwie bizantyjska. Za jej to panowania, w cigu dokadnie wieku, przeobrazio si i Bizancjum, i wiat wok niego, przybierajc ten ksztat, jaki mia odtd trwa przez wieki, a w znacznej mierze trwa do dzi: Sowianie na Bakanach, Arabowie, wyznawcy proroka, na Bliskim Wschodzie i w Afryce Pnocnej a po Atlantyk. Dalsze dzieje Bizancjum to ju zupenie inna historia. Nasz POCZET CESARZY naley w tym miejscu zakoczy.

KONIEC

Ksigozbir DiGG 2009