Sie sind auf Seite 1von 162

Los Principios de Dia/cIica son

un escrito tan breve y poco conocido


como Iundamenta| para hacerse
una idea integra| de| pensamiento
de Agustin de Hipona sobre e| |enguaje.
Determina su posicion Irente
a |a concepcion, e| signiIicado
y |a necesaria ambigedad
de |as pa|abras, sobre |os |imites
de |as indagaciones acerca de su
origen, sobre |a Iuncion de |a dia|ectica
y |a discusion argumentada como |ugar
para estab|ecer e| sentido
de |as expresiones, sobre su Iuerza
y eventua| oscuridad, entre otros
asuntos. Ademas recuerda, sin
pretender|o, que tambien en cuestiones
de Ii|osoIia e| o|vido o e| descuido
de |a tradicion genera un innecesario
||over sobre mojado.
E| texto de Agustin de Hipona viene
acompaado de un estudio
introductorio sobre |a concepcion
de |a dia|ectica en ConIra /os
acadmicos y |os 3o/i/oquios,
obras redactadas poco tiempo
antes de escritura de |os
inconc|usos Principia.
Tambien inc|uye esta edicion
un ensayo sobre |a re|acion entre
|enguaje, interpretacion
y ambigedad, en e| que se
aportan indicaciones acerca
de |a pertinencia de una re|ectura
de |a Ii|osoIia de| |enguaje de este
inI|uyente pensador.
Pub||cac|ones rec|entes
Departamentos
de Humanidades y Literatura y de Fi|osoIia
Vio/encias y Cu/Iuras / 3eguido de dos
esIudios sobre NieIzsche y /oucau/I,
a proposiIo de/ mismo Iema.
lgnacio Abe||o
/ragmenIos sobre /i/osoI/a de/ Lenguaje.
Anse|mo de Canterbury
5/ /ndio: enIre e/ brbaro y e/ crisIiano /
5nsayos sobre Ii/osoI/a de /a conquisIa
en /as Casas, 3epu/veda y AcosIa.
Fe|ipe Castaeda
Concepciones de /a ConquisIa /
Aproximaciones inIerdiscip/inarias.
Fe|ipe Castaeda y Matthias Vo||et (Eds.)
Temas de Ii/osoI/a hermenuIica /
ConIerencias y ensayos.
Car|os B. Cutierrez
La cr/Iica a /os va/ores hegemonicos
en e/ arIe co/ombiano.
|varo Pobayo
/i/osoI/a y si/encio / /ormas de expresion
en e/ P/aIon de /a madurez.
Cise||e von der Wa|de
A/go ms sobre /iIeraIura? La ciudad
en /a LiIeraIura: epos y nove/a.
Crete| Wernher
lnIormes. ceso@uniandes. edu. co
9 789586 950961
I SBN 958695096-4
portada.pmd 02/07/03, 05:28 a.m. 1
AGISTP DE HPOPA
PRPIPOS DE DA1EITIA
EDIP B1PGIE
CON UNA INTRODUCCIN Y ISTUDIO COMPIIMINTARIO
DI IIIIPI CASTANIDA
GRUPO DI TRADUCCIN DI IATIN
UNIVIRSIDAD DI IOS ANDIS
BOGOTA, 2003
Piimcia cdicion, |ulio dc 2OO3
!clipc Castancda
\nivcisidad dc los Andcs. !acultad dc Cicncias Socialcs,
Dcpaitamcnto dc !ilosofia,
!acultad dc Aitcs y Humanidadcs
Dcpaitamcnto dc Humanidadcs y Litciatuia, 2OO3.
Tclcfonos: 3394949 - 3394999. Ixt. 253O/25O1
Idicioncs \niandcs
Caiicia 1 N 19-27. Idificio A\ 6
Apaitado Acico 4976
Bogot DC, Colombia
Tclcfonos: 3394949 - 3394999. Ixt. 2181 - 2O71 - 2O99. !ax: Ixt. 2158
Coiico clcctionico: infcduni@uniandcs.cdu.co - libiciia@uniandcs.cdu.co
!SBN: 958-695-O96-4
Diagiamacion clcctionica y discno dc cubicita: Iditci Istiatcgias Iducativas Ltda.
Bogot, callc 66 N7-56. Tcl. 2557251. ctovailcon@yahoo.com.mx
!mpicsion: Coicas Iditoics Ltda.
!lustiacion dc caitula: San Agustin lcc la Ipistola dc San Pablo
La Convcision / Bcnozzo Gozzoli (1465)
!mpicso cn Colombia / Piintcd in Colombia
Todos los dcicchos icscivados. Ista publicacion no pucdc sci icpioducida ni cn su todo
ni cn sus paitcs, ni icgistiada cn o tiasmitida poi un sistcma dc iccupciacion dc infoimacion,
cn ninguna foima o poi ningn otio mcdio, sca mccnico, fotoquimico, clcctionico,
magnctico, clcctiooptico, poi fotocopia o poi cualquici otio,
sin cl pcimiso picvio poi csciito dc los cditoics.
Agustin dc Hipona: Piincipios dc Dialcctica / con una intioduccion y
cstudio complcmcntaiio dc !clipc Castancda; tiaduccion y cdicion pic-
paiada poi cl Giupo dc Tiaduccion dc Latin dc la \nivcisidad dc los
Andcs. Idicion Bilingc. Bogot: Idicioncs \niandcs, c 2OO3.
17O p. 14.5x21.5 cm.
!SBN: 958-695-O96-4
1. Agustin, Santo, Obispo dc Hipona, 354-43O. Ciitica c intcipictacion.
2. Dialcctica !. Agustin, Santo, Obispo dc Hipona, 354-43O !!. Castancda
Salamanca. !clipc.
CDD 146.32 SB\A
TRADUCCIN Y IDICIN PRIPARADA
POR II GRUPO DI TRADUCCIN DI IATIN
DI IA UNIVIRSIDAD DI IOS ANDIS
IIIIPI CASTANIDA, IMPIRATRIZ CHINCHIIIA, ANA MARIA DIAZ,
ANA MARIA MORA, CARIOS ANDRIS PIRIZ, 1UAN PABIO QUINTIRO,
IISA RAMOS, 1OHN AIBIRT RINDN, MANUII ANTONIO ROMIRO,
1UAN IIIIPI SARMIINTO.
PDIE
LOS PRINCIPIA DIALECTICAE Y EL PROBLEMA DE CMO
HACERSE Y MANTENERSE CREYENTE 1
ILLIPL CASTANLDA
! Considciacioncs picliminaics 3
!! La dialcctica antcs dc la convcision 4
!!! La dialcctica cn Con//a /o Acadcm|co 1O
!\ La dialcctica cn los So/|/oqu|o 18
\ Il contcxto dc los P/|nc|p|a D|a/cc/|cac 27
PRESENTACIN FILOLGICA DEL TEXTO 33
LMPLRATRIZ CHINCHILLA
SANCTI AURELII AUGUSTINI. PRINCIPIA DIALECTICAE 41
CAP\T PR!M\M. Dc simplicibus vcibis 43
CAP\T !!. \ciba coniuncta 43
CAP\T !!!. uac simpliccs scntcntiac, quac coniunctac 44
CAP\T !\. Coniunctas scntcntias subdividit 45
CAP\T \. uomodo dc icbus vcibis, dicibilibus,
dictionibus, tiactctui in logica. Diffciunt dicibilc, ct dictio 46
CAP\T \!. Dc oiiginc vcibi. \cibum undc dictum
Stoicoium dc oiiginc vcibi opinio 49
CAP\T \!!. Dc vi vcibi 53
CAP\T \!!!. Obscuium ct ambiguum. Diffcicntiac
obscuii ct ambigui. Tiia gcncia obscuioium 55
CAP\T !X. Ambiguitatum gcncia duo 58
CAP\T X. Ambiguitas cx acquivocis vaiia 6O
AGUSTN DE HIPONA. PRINCIPIOS DE DIALCTICA 67
CAP!T\LO PR!MIRO. Sobic las palabias simplcs 69
CAP!T\LO !!. Palabias complc|as 7O
vi
FELIPE CASTAEDA
CAP!T\LO !!!. Las quc son oiacioncs simplcs,
las quc son complc|as. 7O
CAP!T\LO !\. Subdividc las oiacioncs complc|as. 71
CAP!T\LO \. Dc como sc tiata cn logica sobic.
los asuntos dc las palabias, los dcciblcs y las diccioncs
Lo dcciblc y la diccion dificicn. 72
CAP!T\LO \!. Dcl oiigcn dc la palabia.
Dc dondc piovicnc quc sc diga palabia. Y la opinion
dc los cstoicos accica dcl oiigcn dc la palabia. 75
CAP!T\LO \!!. Dc la fuciza dc la palabia. 81
CAP!T\LO \!!!. Lo oscuio y lo ambiguo. Difcicncias
dc lo oscuio y dc lo ambiguo. Tics gcncios dc lo oscuio. 83
CAP!T\LO !X . Dos gcncios dc ambigcdadcs. 86
CAP!T\LO X. Difcicntcs ambigcdadcs a paitii
dc cquivocos. 88
AMBIGEDAD Y COMPRENSIN: EL WITTGENSTEIN DE AGUSTN 95
ILLIPL CASTANLDA
! Il Agustin dc Wittgcnstcin 97
!! Ambigcdad y oscuiidad cn los P/|nc|p|a D|a/cc/|cac 1O1
!!! Considciacioncs gcncialcs sobic la ambigcdad
cn los P/|nc|p|a D|a/cc/|cac 1O8
!\ Bicvc c\cu/u sobic Conjc|onc !, 8 112
\ Ambigcdad y dialcctica 116
\! Ambigcdad cn cl Dc Doc//|na C|/|/|ana 121
\!! La csclavitud dc los signos 133
\!!! Conccpcion dc las cosas 136
!X Ciitciios paia la solucion dc ambigcdadcs 142
X Conclusioncs gcncialcs 148
X! Bibliogiafia 149
ANEXO BIBLIOGRAFICO 151
RESEAS BIOGRAFICAS 161
LOS PRINCIPIA DIALLCTICAL
Y EL PROHLEMA DE CMO HACERSE
Y MANTENERSE CREYENTE
FELIPE CASTAEDA
I CONSIDERACIONES PRELIMINARES
Paiccc quc Agustin csciibio los P/|nc||a D|a/cc/|cac cn cl ano 387,
cntic los mcscs dc maizo y abiil, antcs dc su bautizo.
1
Sc tiata dc un
momcnto dccisivo cn la vida dc Agustin, si sc considcia quc algo asi
como un ano antcs sc habia convcitido al ciistianismo, dcspucs dc
habci pasado poi un pciiodo dc fucitcs dudas cn iclacion con su
punto dc vista icligioso. La vida dc Agustin hasta csc cntonccs sc
caiactciizo poi no pocos bandazos cntic difcicntcs cscuclas filoso-
ficas y doctiinas. Sc pucdc dccii quc su dccision cn favoi dcl ciistia-
nismo sc dio cn un ambicntc cn cl quc sc lc picscntaban difcicntcs
opcioncs idcologicas. Ahoia bicn, cuando sc cstudia poi cncima la
situacion dc Agustin picvia a su convcision, paiccc quc sc tiata dc
un pciiodo caiactciizado poi disputas cntic tcndcncias maniqucas,
acadcmicas, platonicas y ciistianas, cn la quc la discusion y la falta
dc convcncimicnto poi las posicioncs cn |ucgo caiactciizan su acti-
tud. Si sc quicic, nucstio afiicano piofcsoi dc ictoiica, no solo pai-
ticipa dc todo tipo dc lanccs vcibalcs, sino quc no paiccc llcgai a
cncontiai icspucstas dcfinitivas cn iclacion con lo quc cn cl fondo
dcba asumii poi lo coiiccto y vcidadcio. A mcdida quc pasan los
dias, comicnza a manifcstai una actitud favoiablc poi cl ciistianis-
mo, asi como la ncccsidad dc una cspccic dc autoiidad quc cfcctiva-
mcntc lc pcimita salii dc su inccitidumbic y acccdci a piso fiimc.
Dicho dc otia mancia, va cucstionando dc hccho quc poi mcdio dc
la mcia discusion dc posicioncs cncontiadas sc pucda acccdci a la
vcidad. Is dccii, si poi 'dialcctica` sc cnticndc la cicncia dc discu-
tii bicn, cstc sabci no icsulta suficicntc paia logiai dctciminai,
idcntificai y satisfacci sus anhclos dc acccdci a la vcidad. \isto dcs-
dc otio ngulo: sc abic paso la idca scgn la cual, la dctciminacion
dc la vcidad y dcl bicn cs cn cl fondo un asunto dc fc, dc autoiidad,
dc icligion, y no algo quc sc logic mciamcntc poi mcdio dcl c|cici-
cio dc la iazon. Piccisamcntc poi csto cs significativo quc poco ticm-
po dcspucs dc su convcision y antcs dc su bautizo, dccida comcnzai
a csciibii un tcxto sobic dialcctica: paia quc? Si sc suponc quc
Agustin no dcsligaba su actividad acadcmica dc sus asuntos vitalcs,
1 Cf. Rucf, Hans: Au/|n u|c/ Scm|o/|/ und S/ac|c-S/ac|/|co/c/|c|c Ana/,cn :u Auu/|n Sc|/||/
Dc D|a/cc/|ca m|/ c|nc/ dcu/c|cn |c/c/:un Bcin, 1981, p. 12.
4
FELIPE CASTAEDA
dcbc habci algn tipo dc iclacion cntic sus plantcamicntos sobic la
dialcctica y cl momcnto dc casi iccicn convcitido poi cl quc cstaba
pasando. In otias palabias, cl dcsaiiollo dc plantcamicntos sobic
la dialcctica dc alguna mancia sc hizo ncccsaiio, o vcnia sicndo nc-
ccsaiio, pcnsando cn su condicion dc convcitido ciistiano.
Ista picscntacion dc los P/|nc||a D|a/cc/|cac pictcndc hacci un i-
pido iccucnto dc la vida dc Agustin hasta antcs dc su bautizo, con cl
fin dc intcntai dctciminai como pudo habci conccbido la dialcctica
cn gcncial, atcndicndo no solo a sus piopios tcstimonios cn icla-
cion con cl momcnto vital poi cl quc cstaba pasando, sino tambicn
a algunas icfcicncias quc sc cncucntian cn los So/|/oqu|o y los Con-
//a Acadcm|co sobic cl tcma cn cucstion. Dc csta mancia, la falta
dc indicacioncs cxplicitas cn los P/|nc||a D|a/cc/|ca sobic cl vinculo
cntic dialcctica y ciccncia, cvcntualmcntc sc podiia cubiii con cstc
iastico.
II LA DIALCTICA ANTES DE LA CONVERSIN
Posidio, piimci biogiafo dc Agustin, dcsciibc asi su vida hasta cl
momcnto picvio a su convcision:
Nacio San Agustin cn piovincia afiicana, cn la ciudad dc Tagastc,
dc padics ciistianos y noblcs, pcitcnccicntcs a la cuiia municipal.
A su csmcio, diligcncia y cucnta coiiio la foimacion dcl hi|o, cl
cual fuc muy bicn instiuido cn todas las lctias humanas, csto cs, cn
las quc llaman aitcs libcialcs. Inscno piimciamcntc giamtica cn
su ciudad, y dcspucs ictoiica cn Caitago (capital dc fiica), y cn
ticmpos succsivos, cn ultiamai, cn Roma y Miln, dondc a la sa-
zon cstaba cstablccida la coitc dc \alcntiano cl Mcnoi. In la mis-
ma ciudad c|cicia cntonccs su caigo cpiscopal Ambiosio, saccidotc
muy favoiccido dc Dios, floi dc piocciidad cntic los ms cgicgios
vaioncs. Mczclado con cl pucblo ficl, Agustin acudia a la iglcsia a
cscuchai los scimoncs, ficcucntisimos cn aqucl dispcnsadoi dc la
divina palabia, y lc scguia absoito y pcndicntc dc su palabia. In
Caitago lc habian contagiado los maniqucos poi algn ticmpo con
sus ciioics, sicndo adolcsccntc; y poi cso scguia con mayoi intcics
todo lo iclativo al pio y contia dc aquclla hcic|ia. Y sc industiio la
5
LOS 241+121) ,1)-+61+)- Y EL PROBLEMA DE CMO HACERSE Y MANTENERSE CREYENTE
clcmcncia libcitadoia dc Dios con suavc toquc cn cl coiazon dc su
piclado paia quc lc icsolvicsc todas las cucstioncs tocantcs a la lcy
con quc luchaba; y dc cstc modo adoctiinado, con la divina ayuda,
suavc y paulatinamcntc sc dcsvanccio dc su cspiiitu aquclla hcic-
|ia, (...).
2
Scguiamcntc no fuc tan suavc y paulatino cl pioccso dc adoctiina-
micnto dc Agustin. No sc dcbc olvidai quc cl futuio santo cs poi cl
momcnto una cspccic dc doccntc, algo advcncdizo, tiatndosc dc afii-
mai cn su piofcsion cn un mcdio a|cno. Cucnta cl mismo Agustin lo
siguicntc:
Asi quc cuando la ciudad dc Miln csciibio al picfccto dc Roma
paia quc la piovcycia dc macstio dc ictoiica, con facultad dc usai
la posta pblica, yo mismo solicitc picsuioso, poi mcdio dc aquc-
llos cmbiiagados con las vanidadcs maniqucas dc los quc iba a
scpaiaimc, sin sabcilo cllos ni yo, quc, mcdiantc la picscntacion
dc un discuiso dc piucba, mc cnviasc a mi cl picfccto a la sazon,
Sisimaco.
3
Dos notas aclaiatoiias dcl padic Angcl Custodio sobic cl asunto
pcimitcn afinai la infoimacion:
Il habci sido |Sisimacoj picfccto dcl fiica cxplica quc sinticsc
cicita picdilcccion poi los afiicanos. Los maniqucos dc Roma
paiccc tcnian cicita influcncia con cl, al sciviisc cl Santo dc cllos
paia su intcnto. Sisimaco apiobo a Agustin, confiiicndolc la c-
tcdia dc ictoiica dc la ciudad impciial. Mucho dcbicion dc in-
tcivcnii cn cllo las iccomcndacioncs dc los maniqucos, cl
afiicanismo dc Sisimaco y hasta los plancs politicos dc cstc cn-
viando al |ovcn afiicano como bucn iival dcl obispo Ambiosio,
pcio no cabc duda quc la iazon piincipal fuc su valoi pcisonal,
quc, no obstantc, su accnto afiicano, lc hizo digno dc scmc|antc
distincion.
4
2 San Posidio: !|da dc San Au//n cn O|/a Com/c/a dc San Au//n Tomo !, BAC, Madiid, 1994,
p. 3O.
3 Agustin: La Con|c|onc cn O|/a Com/c/a dc San Au//n Tomo !!, Madiid, 1991, p. 216, (\,
13, 23).
4 !bidcm, p. 227.
6
FELIPE CASTAEDA
Tcngasc cn cucnta quc cn Roma, como cn todas las giandcs capi-
talcs, sobiaban ictoiicos y quc muchos sc moiian dc hambic, y
quc Agustin, todavia sin icnombic, |ovcn, dc poca figuia y poi
anadiduia afiicano, tcnia quc luchai con impiobas dificultadcs, no
vcnciblcs cn un dia.
5
Sca como fucic, tcncmos al |ovcn Agustin, ms bicn maniquco quc
ciistiano, picscntndosc cn Miln como nucvo piofcsoi dc ictoiica,
apoyado, no piccisamcntc, poi un amigo dc Ambiosio. !ucia dc las
contingcncias laboialcs mcncionadas, piobablcmcntc no dcsligadas
dc algo dc tifico dc influcncias, dc hccho la posicion idcologica dc
Agustin tcnia quc sci bastantc lbil y dc pasioncs cncontiadas:
Mas no poi cso mc paiccia quc dcbia scguii cl paitido dc los cato-
licos, poiquc tambicn cl catolicismo podia tcnci sus dcfcnsoics
doctos, quicncs clocucntcmcntc, y no dc modo absuido, icfutascn
las ob|ccioncs, ni tampoco poi csto mc paiccia quc dcbia condc-
nai lo quc antcs tcnia poiquc las dcfcnsas fucscn igualcs. Y asi, si
poi una paitc la catolica no mc paiccia vcncida, todavia an no mc
paiccia vcnccdoia.
6
Obscivacioncs dc cstc tipo pucdcn dai cucnta dc paitc dc los pio-
blcmas quc ocupaban a Agustin poi csc cntonccs: poi un lado, cl
ciistianismo lc llama la atcncion pcio no lo convcncc, aunquc cvcn-
tualmcntc lc paiczca, cn paitc, iazonablc; poi cl otio, cl maniqucis-
mo siguc sicndo su icfcicntc, pcio, poi cicito, sicndolc inficl,
fliitcando con los quc cn piincipio dcbciian sci sus opositoics. Y
convicnc subiayai csto ltimo, pucsto quc dc alguna mancia sugic-
ic quc Agustin sc vca obligado a tomai una posicion: sc tiata dc un
maniquco, iccomcndado poi otio, cn una situacion dc |ucgo dc po-
dci politico y dc influcncias, pcio cn un mcdio, cn cl quc influycn
fucitcmcntc figuias ciistianas como la dc Ambiosio, quicn pciso-
nalmcntc no lo ticnc cn mucha cstima
7
. Dicho dc otia mancia, cfcc-
5 !bidcm, p. 224.
6 Con|c|onc op.cit., p. 218, (\, 14, 25).
7 Comcnta cl padic Angcl Custodio sobic las iclacioncs cntic Agustin y Ambiosio: San Ambiosio,
cn cfccto, no paiccc picocupaisc ni mucho ni poco dc cstc |ovcn nmida, pcndcncicio y discuti-
doi impcnitcntc, y poi ms scnas maniquco. (...) 1ams lc admitio cn su amistad. (Con|c|onc
op. cit., p. 227).
7
LOS 241+121) ,1)-+61+)- Y EL PROBLEMA DE CMO HACERSE Y MANTENERSE CREYENTE
tivamcntc Agustin dcbio vcisc cnficntado a lo quc cl mismo llama-
iia una oscuia ambigcdad, cs dccii, a una ciicunstancia cn la quc
no cs claio ni quc camino scguii cntic dos altcinativas, pcio tampo-
co, como podci scguii cualquicia dc cllas poi falta dc claiidad cn su
tiazado. No solo intuyc algo dc oscuiidad o dc nicbla cn las posibi-
lidadcs dc dccision dc sus opcioncs idcologicas, pucsto quc no son
contundcntcs los aigumcntos quc avalan uno u otio camino, sino
quc tampoco hay un convcncimicnto plcno ficntc a ninguno, como
paia avcntuiaisc cn cl, asi sca dando palos dc cicgo.
Paiccc quc Agustin asumio, poi csc cntonccs, la dialcctica como
una cspccic dc actividad picpaiatoiia picvia a la toma dc una dcci-
sion dcfinitiva. Ista disciplina la cntcndio, scgn lo ya mcncionado
y cn tciminos gcncialcs, como la cicncia dc discutii bicn (D|a/cc/|ca
c/ |cnc d|u/and| c|cn/|a).
8
Isc discutii apunta al cnficntamicnto
dc posicioncs cncontiadas, cn las quc poi piincipio cst cn tcla dc
|uicio quicn tcnga la iazon o quc sca lo coiiccto o vcidadcio. La
dialcctica podiia piovcci clcmcntos dc |uicio paia ii aclaiando idcas
cn mcdio dc la incxtiicablc sclva. \an y vicncn aigumcntos cn
pio y cn contia dcl ciistianismo y dcl maniqucismo. Agustin lc da
un aval dc duda al piimcio, pcio todavia falta cstai plcnamcntc con-
vcncido.
Sin cmbaigo, los clcmcntos dc |uicio quc va apoitando la mcia dis-
puta iacional dc posicioncs no lc pcimitcn dc poi si cl paso dc la
duda al convcncimicnto. Dc alguna mancia, sc podiia pcnsai quc
comicnza sciiamcntc a ponci cn tcla dc |uicio quc poi algn tipo dc
via iacional sc pucda acccdci al conocimicnto dc lo vitalmcntc
vcidadcio. La discusion pcimitc dcfcndci tanto los puntos dc vista
dc unos como dc otios. Y lo quc cs ms giavc paia una pcisona quc
pictcndc buscai fundamcnto solido: aunquc algunos aigumcntos
cn favoi dcl ciistianismo lc paiczcan vlidos, cn todo caso no lc
mucvcn sus conviccioncs. Is ms, aunquc cicitas posicioncs
8 Cf., Alfonso Rincon: S|no , /cnua/c cn San Au//n Bogot, 1992, p. 51: Dc hccho, Agustin nos
dicc quc cl apicndio la dialcctica cn los libios dc los cstoicos. La idca quc Agustin sc foima dc la
dialcctica coiicspondc, cn icalidad, a la dcfinicion cstoica dc la misma (...) Is la cicncia dc diiigii
coiicctamcntc una discusion, |cnc d|u/and| c|cn/|a Si no sc cncucntia la dcfinicion dc Agustin
cn los autoics latinos antciioics, si sc cncucntian foimulas paiccidas.
8
FELIPE CASTAEDA
maniqucas lc paiczcan poco |ustificablcs, cn todo caso no lc vc scn-
tido a abandonailas. Dicho dc otia mancia, cl pioblcma dc haccisc
a algo cn quc cicci con fc cs un asunto quc no cst ncccsaiiamcntc
cn funcion dc su iacionalidad. Isto da piso paia suponci quc, poi
csc cntonccs paia Agustin, la iacionalidad dc una posicion comicn-
za a asumiisc como algo ncutial a su ascntimicnto o no ascntimicn-
to poi paitc dc la voluntad.
In cl Capitulo \!!! dcl Dc /a u/|/|dad dc/ c/cc/, Agustin scnala otias
opcioncs dc pioccdimicnto, poi llamailas dc alguna mancia, quc sc
lc fucion picscntando:
Cuando mc scpaic dc vosotios y atiavcsc cl mai, andaba ya iiicso-
luto y dudando dc culcs cian las cosas quc dcbia ictcnci y culcs
las quc dcbciia abandonai; csta iiicsolucion mia aumcntaba con
los dias dcsdc aqucl cn quc oi al hombic |a Ambiosioj (...) Cuan-
do ya mc hallaba cn !talia, icflcxionc conmigo mismo y pcnsc, no
cn si continuaiia cn aquclla sccta cn la quc cstaba aiicpcntido dc
habci caido, sino cn cul sciia cl mctodo paia hallai la vcidad
(quonam modo tc/um |ntcn|cndum cc/) (...) A vcccs, (...), posan-
do la considciacion cn la mcntc humana, su acuidad, su sagacidad,
su pcispicacia, mc inclinaba a cicci quc lo quc sc nos ocultaba no
cia la vcidad, sino cl modo dc dai con clla, y quc csc modo dcbciia
vcniinos dc algn podci divino. !altaba dcfinii cul cia csa autoii-
dad (...) Antc mi sc abiia una sclva incxtiicablc, y vacilaba y mc
faltaba dccision paia pcnctiai cn clla; mi alma sc agitaba sin dcs-
canso cn mcdio dc todas cstas cosas, con ansias dc cncontiai la
vcidad. (...) Mc habia dccidido ya a continuai como catccmcno
cn la iglcsia cn quc fui insciito poi mis padics hasta tanto quc
dicia con lo quc andaba buscando. Dc habci habido alguicn quc
mc hubicia adoctiinado, cn mi hubicia cncontiado un discipulo
muy a pioposito y muy docil cntonccs.
9
Dc alguna foima, las continuas discusioncs dc posicioncs no solo
llcvaion a Agustin a dcsconfiai quc poi mcdio dc la iazon sc pudic-
sc llcgai a satisfacci su anhclo dc vcidad, sino quc lc gcnciaion un
9 San Agustin: Dc /a u/|/|dad dc c/cc/ cn: O|/a com/c/a dc San Au//n T. !\, BAC, Madiid, 1948,
p. 863s.
9
LOS 241+121) ,1)-+61+)- Y EL PROBLEMA DE CMO HACERSE Y MANTENERSE CREYENTE
cstado dc complcta indccision, cs dccii, quc lc fucion minando has-
ta los piopios puntos dc vista quc tcnia poi vlidos.
1O
In una situa-
cion dc cstas, comicnza a haccisc a la idca dc quc cfcctivamcntc
ticnc quc habci algo como la vcidad, pcio dc una tal quc cl hombic
no cst cn capacidad dc dcscubiii poi si mismo. Sc tiata dc un mo-
mcnto cvidcntcmcntc anti-dialcctico, poi llamailo dc alguna manc-
ia. Il c|cicicio dc la iazon, la discusion aigumcntada, ccdc su cspacio
ficntc a la cspcianza dc alguna instancia tiasccndcntc y dc autoii-
dad quc lc dctciminc cl camino. La foima como asumc cl discuiso
iacional adquicic un caictci paiado|ico: paiccc quc solo siivc paia
sugciii poi quc no sc lo dcbc tcnci cn cucnta, poi quc icsulta insu-
ficicntc, cs dccii, paia autolimitaisc y paia abiiilc cspacio a otias
posibilidadcs dc acccso a conviccioncs. In vcz dc la discusion, sc
abic paso la altcinativa dcl adoctiinamicnto poi mcdio dc la autoii-
dad. \nos comcntaiios dcl piopio Agustin al icspccto:
Is imposiblc cncontiai la icligion vcidadcia sin somctcisc al yugo
pcsado dc una autoiidad y sin una fc picvia cn aqucllas vcidadcs
quc ms taidc sc llcgan a poscci y compicndci, si nucstia conduc-
ta nos hacc dignos dc cllo. / Acaso csts dcscando quc sc tc oficzca
sobic csto alguna iazon quc tc convcnza dc quc no cs la iazon,
sino la fc, cl mcdio paia comcnzai cl adoctiinamicnto. No cs cllo
dificil (...).
11
Lo antciioi pcimitc dai cucnta, cn tciminos gcncialcs, dc un csta-
do dc picdisposicion favoiablc paia una convcision: cl c|cicicio dc
la iazon sc cncucntia cntic agotado y minado, aunquc todavia siivc
paia aigumcntai cn favoi dc su piopia impotcncia. Las iicndas dc
la situacion las va tomando un convcncimicnto fiimc no iacional cn
algo supciioi, a lo quc hay quc suboidinaisc, a lo quc hay quc
adccuaisc y a lo quc cn piincipio sc dcbc oidcnai y condicionai
cualquici intcnto dc compicnsion.
1O Comcnta \ictoiino Capnaga al icspccto: La ciisis comcnzo con cl fiacaso dc la idcologia maniquca;
la consiguicntc conmocion intcina dcbilito los impulsos vitalcs y las fucizas dialccticas dcl cspiiitu.
Agustin pcidio la confianza cn si mismo y conviitio cn pioblcmas insolublcs la ciccncias quc habian
sido cl noitc cn su vida. (...) altamcntc sc lc ascnto cn la mcmoiia lo quc muchas vcccs picdicaba cl
gian saccidotc dc Ciisto |San Ambiosioj: La lctia mata, cl cspiiitu vivifica. (O|/a Com/c/a dc
San Au//n T. !!!, BAC, Madiid, 1982, p.11, !ntioduccion a Con//a /o Acadcm|co.
11 Dc /a u/|/|dad dc/ c/cc/ p. 865.
1O
FELIPE CASTAEDA
III LA DIALCTICA EN CONTRA LOS ACADLMICOS
Il ticmpo va pasando y, finalmcntc, Agustin sc convicitc cn cl ano
386. Su cstado mcntal paiccc quc sc altcia notablcmcntc.
12
\nas
palabias dc Capnaga al icspccto:
(...) la tiadicion ha sostcnido sicmpic quc San Agustin sc conviitio
al ciistianismo cn abiil dcl ano 386 y quc su vida dc Casiciaco no cs
la dc un csccptico quc anda con tantcos, sino la dc un ncofito fci-
voioso, asido a un nclco dc ccitczas icligiosas c intclcctualcs quc
scin las csticllas fi|as dc su cspiiitu paia sicmpic.
13
Poi cl mcs dc novicmbic dcl mismo ano csciibc Agustin su Con//a
/o Acadcm|co, cn cl quc cs posiblc cncontiai icfcicncias cxplici-
tas a la dialcctica. Il tcxto cs llamativo cn la mcdida cn quc pcimi-
tc dctciminai cul pudo habci sido la funcion quc nucstio fcivoioso
iccicn convcitido lc ad|udico a la dialcctica, no ya como una pciso-
na quc no sabc cn quc cicci, sino como alguicn quc cucnta, poi lo
mcnos y cn piincipio, con cl convcncimicnto dc vcidadcs solidas y
fiimcs. Afiima cl mismo Agustin sobic cl scntido gcncial dc la
obia:
Con cstc fin csciibi tics volmcncs al piincipio dc mi convcision,
paia quitai cl cstoibo dc las ob|ccioncs (dc los acadcmicos) quc,
como cn la pucita misma, mc impcdian cl acccso. Iia foizoso aca-
bai con la dcscspcianza dc hallai la vcidad, quc paiccia iobustcci-
da con los aigumcntos dc los acadcmicos.
14
Istos comcntaiios dc Agustin no son plcnamcntc compatiblcs con
la vision dcl ncofito fcivoioso quc plantca Capnaga. Continuando
con Agustin:
12 Il asunto no cs tan claio, como lo sugicic indiicctamcntc cl mismo Capnaga: (...) W. Thimc,
(...), sosticnc quc dcsdc cl ano 386 hasta cl 391 San Agustin lucho poi vcncci cl csccpticismo dc la
Nucva Acadcmia con una conccpcion iacional idcalista dcl mundo. In Casiciaco sc inicia cl inti-
mo combatc, cl gian nufiago no cncontio alli cl pucito dc icposo quc solicitaba. Todavia luchaba
con las olas y los vicntos, sin habci saltado a ticiia fiimc. !ntioduccion a Con//a /o Acadcm|co,
p. 13.
13 !ntioduccion a Con//a /o Acadcm|co, p. 14.
14 Capnaga citando a Agustin, Lnc||/|d|on 2O, 7, !ntioduccion a Con//a /o Acadcm|co, p. 18.
11
LOS 241+121) ,1)-+61+)- Y EL PROBLEMA DE CMO HACERSE Y MANTENERSE CREYENTE
(...) csciibi piimcio los libios Con//a /o Acadcm|co o accica dc
cllos, con cl fin dc apaitai dc mi nimo, con cuantas iazoncs pu-
dicia, los aigumcntos quc todavia mc hacian fuciza, con los cualcs
quitan cllos a muchos la cspcianza dc hallai la vcidad y no pcimi-
tcn dai ascntimicnto a cosa alguna, sin conscntii ni al sabio quc
apiucbc vcidad alguna, como si fucia manificsta y cicita, pucs todo,
scgn cllos, cst cnvuclto cn tinicblas c inccitidumbic (Dcl libio
dc La Rct||onc !, 1).
15
Los pasa|cs tiaidos a cucnto son altamcntc significativos, cn la mc-
dida cn quc pcimitcn plantcai una sciic dc iclacioncs cntic la acti-
vidad iacional discuisiva y la fc. Il Agustin iccicn convcitido no cs
una pcisona quc sc sicnta plcnamcntc satisfccho con su nucva con-
dicion, paiccc quc an cn csta nucva situacion sc icquicic dc los
scivicios dc la iazon. Il punto cs cl siguicntc: si no sc logia icbatii
aigumcntativamcntc cl csccpticismo dc los acadcmicos
16
, no icsulta
viablc atiavcsai cl umbial dc la ciccncia
17
:
Si, pucs, yo no logio convcnccimc dc la posibilidad dc dcscubiii lo
vcidadcio tan fucitcmcntc como los acadcmicos cstaban convcn-
cidos dc lo contiaiio, no mc aticvo a indagai nada ni hallo cosa
quc dcfcndci.
18
Obviamcntc, hay difcicncias considciablcs cntic cl Agustin picvio
a la convcision y cl picscntc: ya sabc, poi lo mcnos, cul cs la pucita
quc dcbc tiatai dc fianqucai, y cl sabci quc sopoita csta vcidad lc
vicnc dado poi la fc. In csta mcdida, ya no sc tiata dc la mcia cons-
tatacion dc una sclva incxtiicablc dc opinioncs y paicccics cncon-
tiados y poco fiablcs: hay claiidad sobic cl camino a scguii, pcio
todavia falta comcnzailo a andai. Y paia csto sc hacc ncccsaiia la
discusion iacional.
15 Con//a /o Acadcm|co, p. 65.
16 Cf., Con//a /o acadcm|co p. 135: (...) scgn los acadcmicos, cl sabio dcbc dcsplcgai todo su
conato cn buscaila |la vcidadj, y su accion dcbc oidcnaisc a scmc|antc fin; mas como la vcidad sc
halla oculta o cubicita, o cs confuso c indiscciniblc, paia oidcnai su vida, cl sabio dcbc atcncisc a
lo quc lc paiczca piobablc o vciosimil.
17 Cf., Con//a /o Acadcm|co p. 1O9s: Pucs yo mismo ahoia no hago otia cosa sino limpiaimc dc las
vanas y funcstas opinioncs. (...) Piccavcos (...) dc cicci quc cn filosofia no habcis dc conocci
ninguna vcidad o quc dc ningn modo pucdc conoccisc.
18 Con//a /o Acadcm|co p. 126.
12
FELIPE CASTAEDA
Como sca, la situacion quc ahoia sc plantca sciia la siguicntc: pii-
mcio, hay plantcamicntos aigumcntados quc indican quc no cs posi-
blc podci llcgai a conocimicntos cicitos y cvidcntcs dc lo vcidadcio.
In cl mc|oi dc los casos sc acccdc a lo piobablc o vciosimil.
19
Si bicn
cs scnsato mantcncisc buscando, cn todo caso no hay quc sci tan
ingcnuo como paia cicci quc cn cl fondo sc va a logiai lo pictcndido.
Scgundo, cstc punto dc vista lc sucna a Agustin.
2O
Tciccio, ya cst
convcncido poi fc dc quc hay vcidadcs absolutas, quc la sabiduiia cs
posiblc. In consccucncia, sc pucdc suponci algo asi como una cspc-
cic dc disociacion ncuiotica idcologica latcntc cn la mcntc dc Agustin:
poi un lado, lo mucvc una nucva fc accptada, poi cl otio, su posicion
iacional lc dicc quc cl asunto no cs, ni pucdci sci, asi.
Lo antciioi suponc quc sc dcbc distinguii cntic lo quc podiia sci la
poscsion dcl fin cicido y cl fin cicido todavia no poscido, cs dccii,
mciamcntc pictcndido. In otias palabias y como ya sc mcnciono,
su nucva fc lc indica hacia dondc ii, pcio todavia lc falta llcgai. Y
paia llcgai, icquicic dc la iazon. La picgunta sciia, poi quc?
Sc podiia afiimai quc Agustin no pucdc icnunciai a su conccpcion
dcl hombic como un sci iacional
21
, o si sc quicic, quc no pucdc
ncgai o icpiimii toda su cducacion y tiaycctoiia como pcisona quc
ha vcnido sicndo cstiuctuiada cn funcion dc discutii y aigumcntai
sus puntos dc vista. Poi sucitc o poi dcsgiacia, algo dc csto cs lo quc
hacc la difcicncia cntic un mcio fantico y alguicn quc llcgo a sci
uno dc los pilaics dcl pcnsamicnto mcdicval.
19 Llaman los acadcmicos piobablc o vciosimil lo quc sin ascntimicnto foimal dc nucstia paitc,
basta paia movcinos a obiai. Digo sin ascntimicnto, dc modo quc sin tomai poi vcidadcio lo quc
haccmos, conscicntcs dc nucstia ignoiancia dc la vcidad, no obstantc, obiamos. !bidcm, p. 129.
2O (...) quc la vcidad no pucdc sci hallada, no solo cs conviccion aiiaigada cn mi, como has podido
advcitii sicmpic, sino lo piucba la autoiidad dc giandcs y cxcclcntcs filosofos (...). !bidcm, p.
133.
21 Cf., Con//a /o Acadcm|co p. 77: Quicn dudo |ams ... quc lo ms noblc dcl hombic cs aquclla
poicion dcl nimo a cuyo dominio convicnc quc sc somctan todas las dcms quc hay cn cl? Y csa
poicion, paia quc no mc pidas nucvas dcfinicioncs, pucdc llamaisc mcntc o iazon. O cn So/|/o-
qu|o, !, 2, 7, p. 443: Hombics son y no los amo poi sci animalcs, sino poi sci hombics, csto cs,
poiquc ticncn almas iacionalcs, quc yo apiccio hasta cn los ladioncs. Poiquc pucdo amai la iazon
cn cada uno, aun cuando aboiiczca |ustamcntc al quc usa mal dc lo quc amo cn cllos. (O|/a
Com/c/a dc San Au//n Tomo !, BAC, Madiid, 1994).
13
LOS 241+121) ,1)-+61+)- Y EL PROBLEMA DE CMO HACERSE Y MANTENERSE CREYENTE
La apucsta dc Agustin sciia quc la iazon dcbc logiai icbatii las
posicioncs csccpticas, cn cl scntido dc hacci iacionalmcntc viablc
la postulacion dc vcidadcs incucstionablcs, aunquc dc poi si no las
logic dctciminai, ya quc paia cllo cs ncccsaiio ii poi cl camino dc
la fc. Dc csta mancia, la discusion iacional sc asumc como un cxpc-
dicntc quc poi lo mcnos dcbc cstai cn capacidad dc icfutai lo quc
no cs, cs dccii, dc idcntificai cl ciioi. Poi otio lado, su laboi dc
limpicza, a la vcz y dc alguna mancia, lc dcbc abiii cl cspacio a
considciacioncs quc scan compatiblcs y quc hagan posiblc la misma
fc. Si sc quicic, la funcion dc la dialcctica sciia la dc picdisponci
favoiablcmcntc al ncofito cicycntc, cn la mcdida cn quc lo picdis-
ponga ncgativamcntc ficntc a posiblcs ob|ccioncs u obstculos quc
impidan cl tianquilo c|cicicio dc la fc.
In tciminos ms concictos, cl asunto sc pucdc plantcai asi: los aca-
dcmicos no solo tcnian poi vlido quc no cs posiblc tcnci acccso a
la vcidad, sino quc iclacionaban csta posicion csccptica con una
dctciminada actitud pictica dc suspcnsion sobic cualquici ascnti-
micnto.
Si nada hay dc cicito, ni cs piopio dcl sabio cl opinai, ni nada
apiobai nunca cl sabio. |Agustin citando a Ciccion dcl Ho//cn|o.
fiag. 1OOj.
22
(...) cl sabio no da su ascntimicnto a ninguna cosa, poiquc ncccsa-
iiamcntc yciia y csto cs impiopio dcl sabio asinticndo a cosas
incicitas.
23
Dos afiimacioncs haccn los acadcmicos contia las cualcs nos hc-
mos piopucsto luchai aqui: Nada ucdc c/c|||/c; A n|nuna coa
c dc|c /c/a/ acno.
24
Si paia podci tcnci fc cs ncccsaiio dai ascntimicnto a cicitas pio-
posicioncs con basc cn la voluntad, cs dccii, accptai y asumii dctci-
minadas vcidadcs como incucstionablcs poiquc dc cso sc cst
convcncido y asi sc lo quicic, sc hacc claio poi quc sc picscnta una
22 Con//a /o Acadcm|co p. 174.
23 Con//a /o Acadcm|co p. 113.
24 Con//a /o Acadcm|co p. 174.
14
FELIPE CASTAEDA
incompatiblidad tan significativa cntic las tcndcncias acadcmicas
quc Agustin ncccsita combatii y su piopia condicion dc iccicn con-
vcitido: micntias quc una paitc dc su mcntc suspcndc sistcmti-
camcntc la posibilidad y cl cvcntual scntido dcl cualquici
ascntimicnto, la otia, sc csctiuctuia fundamcntalmcntc cn cl ascn-
timicnto incondicionado a cicitos contcnidos dc fc. La suspcnsion
dcl |uicio implica no solo quc sc asuma como poco iazonablc tc-
nci fc cn cualquici cosa, sino quc conllcva calificai al cicycntc
como ingcnuo, o si sc quicic, como alguicn quc ncccsaiiamcntc
cst cn cl ciioi. Dc csta mancia, sc intcnsifica la oposicion cntic
cl sci cicycntc y la actitud acadcmica: la duda y la inccitidumbic
quc piomctc cvitai y supciai la fc, poi un lado, la va motivando y
foitalccicndo, poi cl otio y dc una mancia piopoicional, la mina y
obstaculiza.
Adcms, paiccc quc Agustin sc vc cnficntado a otio inconvcnicntc
colatcial: cl csccpticismo acadcmico pucdc tcnci como consccucn-
cia |ustificai un cstado dc incicia pantanosa, poi llamaila dc al-
guna mancia:
(...) paiccia consccucntc quc cl quc nada afiima, nada haga. Y poi
csta causa, paiccian pintai los acadcmicos a su sabio (...) como
condcnado a pcipctua sonolcncia y abandono dc todos sus dcbc-
ics.
25
(...) si a nada sc dcbc picstai ascntimicnto, cl sabio dcbc abando-
naisc a una total incicia.
26
Lo antciioi pcimitc dctciminai dc una foima ms cspccifica la
conccpcion dc la dialcctica cn una ciicunstancia dc cstas. Si los
aigumcntos discuisivos no logian icfutai cl punto dc vista csccpti-
co, no paiccc iazonablc quc Agustin pucda icscatai la paitc iacio-
nal humana como algo compatiblc con cl hccho dc podci tcnci fc
y mantcncisc como cicycntc. Asi, no podiia avalai como sci pcn-
santc y cn cuanto tal, ningn tipo dc vcidad. In consccucncia, lc
tocaiia obiai, dcsdc cl punto dc vista iacional, tiatando dc no caci
25 Con//a /o Acadcm|co p. 114.
26 Con//a /o Acadcm|co p. 184.
15
LOS 241+121) ,1)-+61+)- Y EL PROBLEMA DE CMO HACERSE Y MANTENERSE CREYENTE
cn cl ciioi, pcio con la concicncia dc nunca cstai cn cl acicito. Dc
ahi quc no soipicnda cl valoi quc lc da al papcl dc las discusioncs
quc cstn cn |ucgo:
(...) no quicio quc csta discusion sc llcvc a cabo poi cl simplc piu-
iito dc discutii; dc|cmos ya los cnsayos quc hcmos tcnido con los
|ovcncs, cn quc la filosofia sc ha mostiado como chanccndosc. (...)
Sc tiata dcl dcstino dc la vida, dc las costumbics, dc nucstia alma,
la cual confia cn vcncci la dificultad dc todos los sofismas (...).
26
In concoidancia con lo antciioi, Agustin sc ponc cn cl tiaba|o dc
cncontiai vcidadcs, quc dcsdc cl punto dc vista dc la iazon sc puc-
dan considciai como incontiovcitiblcs y, poi cstc camino, llcga dc
nucvo a la dialcctica. In cstc caso, no sc tiata mciamcntc dc una
disciplina quc hacc las vcccs dc scivicio dc asco mcntal, sino quc sc
concibc como un cucipo dc pioposicioncs y dc icglas dc infcicncia
quc dc poi si icfutaiia cl csccpticismo acadcmico. Dc csta mancia,
la dialcctica como disciplina cntia a foimai paitc dcl aigumcnto
dialcctico mayoi quc Agustin va pioponicndo paia poncilc coto a
sus piopias tcndcncias acadcmicas:
Istas y otias muchas pioposicioncs |Si cl sol cs nico, no hay dos,
No cs a la vcz dia y nochc, Ahoia cstamos o dcspicitos o doimidos,
(...)j
28
, quc sciia laiguisimo cnumciai, poi la dialcctica apicndi quc
cian vcidadcias, cn si mismas vcidadcias, sca cual fucic cl cstado
dc nucstios scntidos. Illa mc cnscno quc si, cn las pioposicioncs
cnlazadas quc acabo dc foimulai, sc toma la paitc antcccdcntc,
aiiastia consigo la quc la llcva anc|a; y las quc hc cnunciado cn
foima dc oposicion o disyuncion son dc tal natuialcza, quc, si sc
nicga una dc cllas o ms, qucda algo afiimativo cn viitud dc la
misma cxclusion dc las icstantcs.
29
27 Con//a /o Acadcm|co p. 125.
28 Cf. ibidcm, p. 163: !gualmcntc sc quc cstc nucstio mundo cst dispucsto asi o poi la natuialcza dc
los cucipos o poi alguna piovidcncia, y quc o sicmpic cxistio y ha dc cxistii o quc habicndo
comcnzado, no acabai nunca; o quc no tuvo piincipio tcmpoial, pcio quc tcndi fin; o quc
comcnzo a subsistii y su pcimancncia no sci pcipctua. Yo posco una suma innumciablc dc
csta clasc dc conocimicntos (...). \n poco ms adclantc, p. 165: (...) pcio quc tics poi tics son
nucvc y cuadiado dc nmcios intcligiblcs, cs ncccsaiiamcntc vcidadcio, aun cuando ionquc todo
cl gcncio humano.
29 Con//a /o acadcm|co, p. 17O.
16
FELIPE CASTAEDA
Todas las pioposicioncs cvidcntcs dc poi si o, si sc quicic, tautologi-
cas, como tambicn las icglas dc infcicncia logica confoimaiian cl
cucipo dc conocimicntos dc la dialcctica. Dc csta mancia, csta dis-
ciplina cubic lo quc noimalmcntc sc cnticndc como logica. !ncluyc
adcms, como icsulta cxplicito poi cicitos pasa|cs dc los So/|/oqu|o,
cl aitc dc dcfinii, dividii y distiibuii.
3O
Sin cmbaigo, la picocupa-
cion dc nucstio catccmcno no sc cnfoca piincipalmcntc cn cl dc-
saiiollo sistcmtico dc ninguna dc cstas iamas. Sus intcicscs van
poi otio lado: cl tipo dc nocion dc vcidad quc paicccn icpicscntai.
Tanto las vcidadcs dc la logica, como la dc las dcfinicioncs, no tic-
ncn paia Agustin un caictci iclativo, pucsto quc no dcpcndcn ni
dc difcicncias individualcs, ni dc la cxistcncia dc su|ctos quc cstcn
habilitados paia pcicibiilas, cs dccii, quc no cstn condicionadas
poi su paiccci. Poi otio lado, sc tiata dc conocimicntos ncccsaiios,
cn cl scntido cn quc no icsultan susccptiblcs dc duda alguna. Dc
cicita mancia, Agustin comicnza a intuii como iazonablc quc, dcs-
dc cl punto dc vista dcl cntcndimicnto, pucdc tcnci scntido hablai
dc la vcidad conccbida como algo quc cs acccsiblc a la iazon huma-
na, quc cs ncccsaiia y univcisal, y quc sc manificsta cn una gian
cantidad dc conocimicntos. No cs dcl caso cntiai sobic las aigu-
mcntacioncs dc Agustin al icspccto. Lo quc si valc la pcna icsaltai
cs la picocupacion manificsta dcl autoi poi |ustificai cl punto, pucsto
quc la indubitabilidad dc los conocimicntos dialccticos cst cn cs-
ticcha iclacion con la icfutacion dcl csccpticismo, como ya sc ha
vcnido mcncionando. Dicho dc otia mancia, cl caictci absoluto y
ncccsaiio dc la vcidad dialcctica sc asumc como uno dc los pilaics y
gaiantias paia podci atiavcsai cl umbial dc la fc.
Poi otio lado, la dialcctica no sc icducc mciamcntc a la disciplina
quc cstudia cucstioncs dc logica y dc dcfinicioncs, sino quc picscn-
ta un lado cmincntcmcntc pictico y dc aplicacion. Los piincipios
dc infcicncia, asi como cl uso coiiccto dc las cxpicsioncs cobian
scntido cn cl aitc dc discutii, cn la cicncia dc discutii bicn:
La dialcctica igualmcntc mc cnscno quc, cuando hay aimonia so-
bic las cosas dc quc sc disputa, no dcbc poifiaisc accica dc las
3O So/|/oqu|o p. 499.
17
LOS 241+121) ,1)-+61+)- Y EL PROBLEMA DE CMO HACERSE Y MANTENERSE CREYENTE
palabias, y cl quc lo haga, si cs poi ignoiancia, dcbc sci cnscnado,
y si poi tciqucdad, dcbc sci abandonado (...) Paia los discuisos
capciosos y sofisticos hay un picccpto bicvc: si sc intioduccn poi un
mal iaciocinio quc sc haya hccho, dcbc volvcisc al cxamcn dc todo
lo conccdido; pcio si la vcidad y la falscdad sc chocan cn una misma
conclusion, tomcsc lo quc sc pucdc compicndci, dc|csc lo quc no
pucdc cxplicaisc. (...) Todas cstas y otias muchas cosas, quc no cs
ncccsaiio mcncionai, son ob|cto dc cnscnanza dc la dialcctica.
31
Agustin no sc picocupa, cn cstos pasa|cs, poi oficcci ciitciios acci-
ca dc como distinguii cntic los disputantcs quc cn piincipio com-
paitcn puntos dc vista comuncs y los quc no. No cs claio quc sc
pucda picscntai conscnso accica dc las conccpcioncs dc las cosas
dc las quc sc habla y quc, a la vcz, sc tcnga quc discutii sobic las
palabias quc las dcbcn icfciii. Si csta ciicunstancia sc da, cntonccs,
piobablcmcntc, hay discnso sobic las dcfinicioncs dc las mismas y,
cn consccucncia, sobic las conccpcioncs dc las cosas dc las quc sc
cst hablando. Como sca, la dialcctica cn todo caso sc cnticndc, o
bicn como un pioccdimicnto cducativo, cn la mcdida cn quc pcimi-
tc intioducii o unificai cl uso dc palabias y dc conccptos, o bicn,
como uno dc cxclusion, cuando no cs posiblc lo antciioi. Istc cs un
lado quc valc la pcna icsaltai: la dialcctica cumplc la funcion dc
gcnciai un lcngua|c comn compaitido, dc tal mancia quc sca posi-
blc idcntificai quicn lo habla y quicn no. Poi otio lado, sc tiata dc
una pictica discuisiva quc opcia con basc cn conccsioncs y asuntos
quc cn piincipio sc compicndcn o no. Aunquc csto cs obvio poi lo
ya mcncionado cn iclacion con su caictci logico y con cl tipo dc
pioposicioncs quc manc|a, cs convcnicntc insistii cn quc sc tiata dc
una actividad cn la quc sc pucdcn altciai, condicionai o afiimai
conccsioncs, cs dccii, cn la quc sc poncn cn |ucgo la validcz dc pun-
tos dc vista y lo quc sc da o no sc da poi compicndido. Asi, la dialcc-
tica cumplc tambicn con la funcion dc cucstionai, o dc avalai, o dc
altciai la foima dc asumii lo quc cn piincipio sc da poi iacional-
mcntc conocido. !inalmcntc, no dc|a dc sci llamativo quc Agustin
asuma cstos picccptos picticos como vcidadcs dc caictci incucs-
tionablc, cs dccii, como aigumcntos suficicntcmcntc vlidos paia
31 Con//a /o acadcm|co p. 17Os.
18
FELIPE CASTAEDA
cnficntai a los acadcmicos. Isto sugicic quc ni cl mismo csccpticis-
mo dc los unos, ni cl fcivoi dc iccicn convcitido, son lo suficicntc-
mcntc cxticmos como paia no cncontiaisc cn una conccpcion comn
minima dc lo quc dcbc sci la discusion iacional.
IV LA DIALCTICA EN LOS SOLILOQUIOS
Aunquc no haya pasado mucho ticmpo cntic los libios Con//a /o
Acadcm|co y los So/|/oqu|o
32
, sc constata un llamativo cambio dc
picscntacion y cstiuctuiacion cntic ambos tcxtos: micntias quc cn
los piimcios sc comicnza con cl iccucnto dc una sciic dc dilogos
cntic difcicntcs pcisona|cs amigos dc Agustin, quc tcimina con una
intcivcncion iclativamcntc cxtcnsa dcl piopio autoi, ya poi fucia
dc la foima dc dilogo y con tono dc discitacion, cl scgundo csciito
sc tiata dc un soliloquio, como su titulo lo indica
33
, cn cl quc cuiio-
samcntc Agustin sc dcsdobla cn dos pcisona|cs, cl mismo y la ia-
zon.
34
Dc alguna mancia, cl pioccso dc intiovcision dcl iccicn
convcitido sc intcnsifica: sc pasa dc la considciacion dc puntos dc
vista cxtcinos, iclacionados con situacioncs afcctivas c intcicscs pio-
pios, a lo individual cxcluycntc dc otias instancias, aunquc cn todo
caso sc mantcnga algo dc disociacion.
Las siguicntcs afiimacioncs podiian dai cucnta dc la intcncion bsi-
ca dc Agustin al csciibii la obia:
Pucs muchos hablan copiosamcntc dc lo quc no sabcn, como yo
mismo las cosas quc cxpicsc cn la plcgaiia (...).
35
Saquc tantos con-
32 Los compuso cn Casiciaco a fincs dcl ano 386 o a piincipios dcl siguicntc, (...). (Capnaga, \. :
!ntioduccion (a los Soliloquios) cn So/|/oqu|o p. 429.
33 So/|/oqu|o p. 491: Sc llaman Soliloquios (cstas convcisacioncs), y con cstc nombic quicio dcsig-
nailas, poiquc hablamos a solas. (...) sicndo cl mc|oi mctodo dc invcstigacion dc la vcidad cl dc
las picguntas y icspucstas, apcnas sc halla alguno quc no sc iuboiicc al sci vcncido cn la discusion
(...) poi cso, con plcna calma y tianquilidad, plgomc a mi invcstigai la vcidad con la ayuda dc
Dios, picguntndomc y icspondicndomc a mi mismo (...).
34 Cf. Rc//ac/ac|onc p 656: Isciibi tambicn cntonccs dos volmcncs, siguicndo mi intcics y cl
amoi quc tcnia poi indagai la vcidad sobic lo quc ms dcscaba sabci, intciiogndomc y icspon-
dicndomc, como si fucscmos dos, la iazon y yo, sicndo uno solo. In O|/a Com/c/a dc San
Au//n T. XL, BAC, Madiid, 1995.
35 Cf. So/|/oqu|o !, 1, 2, p. 436ss.
19
LOS 241+121) ,1)-+61+)- Y EL PROBLEMA DE CMO HACERSE Y MANTENERSE CREYENTE
ccptos sin compicndcilos, iccogidos dc aqui y all, dcpositados cn
la mcmoiia y aimonizndolos con la fc, scgn mc cia posiblc; pcio
cl sabci cs otia cosa.
36
(...) pcio ahoia busco cl sabci, no la fc. Y lo quc sabcmos dccimos
bicn quc lo ciccmos; mas no todo lo quc ciccmos lo sabcmos.
37
La fc pcimitc tcnci acccso a una sciic dc conocimicntos quc sc asu-
mcn poi vcidadcios piccisamcntc poiquc sc cicc cn cllos. Dc csta
foima, cl fundamcnto dc los contcnidos dc la fc iadica cn cl convcnci-
micnto individual, cn cl qucici cicci quc sc tiata dc cosas cicitas. In
consccucncia, no paiccc sci ncccsaiio tcnci quc apclai ni al pcnsa-
micnto coiiicntc, ni a conocimicntos dc ninguna disciplina cspccifica
paia tcnci quc |ustificai la vcidad dc aqucllo cn lo quc sc ticnc fc. Sin
cmbaigo, Agustin constata, poi lo mcnos, dos ciicunstancias quc pci-
mitcn cucstionai quc con la mcia fc iccicn adquiiida pucda bastai:
Poi un lado, su fc implica accptai una sciic dc conccptos y dc afii-
macioncs quc no ticncn ni un oidcn claio, ni quc icsultan obvia-
mcntc compicnsiblcs. No cs dcl caso ii sobic cstc lado dcl cicdo
ciistiano, pcio sc pucdc dccii quc cl cntcndimicnto dc pioposicio-
ncs como la unidad dc la tiinidad, la cicacion a paitii dc la nada, la
compatibilidad cntic la omnipotcncia, la omnisapicncia, la suma
bondad y |usticias divinas con cl mal cn cl mundo y la libcitad huma-
na, la ncccsidad dcl autosaciificio divino, ctc., no son piccisamcntc
asuntos quc icsultcn manificstos paia cl cntcndimicnto dcl cicycntc.
Is ms, si bicn la fc pcimitc asumii como coiicctos csos puntos dc
vista, cn todo caso no gaiantizan quc cl cicycntc pucda tcnci algo dc
ccitcza sobic quc cs lo quc cn cl fondo cicc. Dicho dc otia mancia, la
posibilidad dc cspccificai cl contcnido dc la fc no qucda logiado poi
cl mcio hccho dc afiimai quc sc tiata dc asuntos cn los quc sc quicic
cicci. La situacion sc complica si sc picnsa quc sc podiia cucstionai
hasta la posibilidad misma dc cstablccci quc cs aqucllo cn lo quc
piopiamcntc sc ticnc fc: si cstc dios cs a la vcz uno y tiino, cntonccs,
sc cicc cn un dios o cn tics? Y, si sc cicc quc sc tiata dc una cntidad
cn la quc a la vcz sc dc la unidad y la tiinidad, cntonccs quc pasa con
36 So/|/oqu|o p. 445.
37 So/|/oqu|o p. 444.
2O
FELIPE CASTAEDA
piincipios como cl dc no contiadiccion, quc dc alguna mancia siivcn
como ciitciios bsicos paia hacci posiblc la dctciminacion dc cual-
quici ob|cto, hasta los dc la misma voluntad? In otias palabias, si
pucdc sci a la vcz uno y tiino, poi quc no pucdc sci suma bondad y,
a la vcz, suma maldad, ctc.? Como cl mismo Agustin advicitc, cl tiata
dc aimonizai todos cstos conccptos quc lc imponc su cicdo, dc la
mc|oi mancia posiblc poi mcdio dc la fc, pcio cn todo caso, csta
cstiatcgia no conllcva dc poi si compicnsion. Llcvando cl pioblcma a
un cxticmo, no icsulta obvio distinguii cntic aqucl quc no compicn-
dc lo quc cicc y cl quc ignoia quc cs lo quc cicc.
Y lo antciioi pcimitc intioducii la otia caia dcl inconvcnicntc: una
cosa cs sabci y la otia cicci, y ahoia lo quc busco cs sabci. Agustin
no paiccc tcnci iccatos paia sostcnci quc uno dc hccho cicc cn
todo lo quc sabc, pcio quc no ticnc quc sabci todo lo quc cicc. \alc
la pcna icsaltai cl punto: si hay conocimicntos quc cstcn fundamcn-
tados cn la iazon, sin impoitai poi ahoia quc quicia dccii csto, ic-
sultaiia soipicndcntc quc la voluntad sc ncgaia a accptai su validcz,
cs dccii, quc sc picscntaia una oposicion cntic lo quc oficcc cl cn-
tcndimicnto como cicito y lo quc la voluntad dcsca quc sca la vci-
dad. Poi lo ya dicho cn iclacion con los Con//a /o acadcm|co, csta
ciicunstancia implicaiia una sucitc cuiiosa dc bcstializacion: sc nc-
gaiia sistcmticamcntc quc la facultad humana poi cxcclcncia, la
quc icpicscnta lo piopio dcl hombic y quc lo distinguc dc los ani-
malcs, como ya sc mcnciono, pucda tcnci alguna in|cicncia sobic
las conductas. Poi otio lado, si uno dc los obstculos impoitantcs
paia podci acccdci a la fc consistia |ustamcntc cn la icfutacion dcl
csccpticismo, mostiando la icalidad dc toda una cantidad dc cono-
cimicntos iacionalcs univcisalcs y ncccsaiios, la ncgacion poi paitc
dc la voluntad dc los mismos, tcndiia poi cfccto alc|ai an ms la
posibilidad dc acccdci al cicdo. Lo quc sciia bastantc paiado|ico.
Poi lo tanto, icsulta compicnsiblc quc Agustin afiimc quc noimal-
mcntc sc cicc cn todo aqucllo quc sc conocc, cs dccii, quc la volun-
tad asuma como vlido lo quc la iazon plantca como tal. Dc csto sc
dcspicndc una consccucncia quc convicnc icsaltai: cl cucipo dc
conocimicntos iacionalcs ticnc quc constituii dc poi si una cspccic
dc cicdo, pucsto quc no icsulta viablc quc la voluntad sc nicguc a
asumiilos como coiicctos. Ycndo un poco ms all: cl cicdo quc
21
LOS 241+121) ,1)-+61+)- Y EL PROBLEMA DE CMO HACERSE Y MANTENERSE CREYENTE
icbasa los conocimicntos dc la iazon, dc alguna mancia tcndi quc
podci intcgiailos. \isto dcsdc otio lado, cl cicdo no podi oponci-
sc, sin ms, a las vcidadcs dc la iazon.
Y csto cxplica, cn alguna mcdida, cl scntido dc la scgunda paitc dc
la afiimacion: mas no todo lo quc ciccmos lo sabcmos. Ifccti-
vamcntc hay un pioblcma: una cosa cs cicci y otia sabci. Y asi como
la ciccncia paiccc acoplaisc natuialmcntc a lo quc sc sabc, lo contia-
iio, no. Y como no ncccsaiiamcntc sc ticnc quc sabci lo quc sc cicc,
la paitc iacional dcl hombic no paiticipaiia intcgialmcntc cn los asun-
tos dc la fc. Il asunto dcvicnc paiado|ico: poi un lado, cl hombic
ticnc quc cicci, pcio, poi cl otio, no lo podiia hacci como tal.
Sc pucdc sugciii quc la intciiclacion cntic un cicdo bastantc poco
compatiblc con las capacidadcs y ciitciios accptados dc compicn-
sion y la ncccsidad dc intcgiai la iazon cn las conductas y fincs dc-
scablcs, cs uno dc los motivos piincipalcs quc animan los So/|/oqu|o:
un dilogo cntic un Agustin, fcivoioso pcio confundido cicycntc, y
su iazon, quc paiccc quc no sc dc|a cxcluii dc la nucva situacion.
\n dilogo intcino, dc picguntas y icspucstas, una nucva foima dc
asumii la dialcctica. Ya no piccisamcntc como la quc dcbc hacci cl
asco cn cl poital dc la fc, sino como la quc dcbc scntai las bascs dcl
in|cito dc la iazon cn la fc misma.
La taica dc Agustin cubic, poi lo mcnos, dos caias dc una misma
moncda:
Piimcio, dcbc logiai mostiai quc poi mcdio dc la iazon sc pucdc
llcgai al conocimicnto dc vcidadcs sostcnidas poi la fc.
Paia lo antciioi, y cn scgundo lugai, dcbc plantcai una conccpcion
tal dcl conocimicnto iacional quc, cn piincipio, sc fundamcntc y sca
plcnamcntc aimonico con cl dc la fc. Ista cs una condicion ncccsa-
iia, no solo paia podci suponci quc nunca la iazon llcvai a la
postulacion dc vcidadcs incompatiblcs con cl cicdo, sino tambicn,
paia gaiantizai quc cl adccuado c|cicicio dc la iazon sca sicmpic
algo oidcnado a la fc.
38
38 La iazon cs la miiada dcl alma; pcio como no todo cl quc miia vc, la miiada bucna y pcifccta,
scguida dc la vision, sc llama viitud, quc cs la iccta y pcifccta iazon. Con todo, la misma miiada
22
FELIPE CASTAEDA
Convicnc icsaltai quc cn ningn momcnto paiccc quc Agustin picnsc
icnunciai a puntos dc vista bsicos dc su fc cn aias dc logiai su
compicnsion iacional. La ncccsidad dc logiai llcgai a sabci aqucllo
quc sc cicc no cucstiona cn ningn momcnto su voluntad dc conti-
nuai tcnicndo fc. Asi, la cstiatcgia bsica no consistc cn oidcnai la
fc a la iazon, dc tal foima quc lo quc no sca compatiblc cntic una y
otia, icdundc cn una altciacion dc la piimcia. Poi cl contiaiio, la
idca sciia ponci la iazon cn funcion dc la fc, dc tal mancia quc
nicamcntc sc avalc una conccpcion dc la iazon fidcizada, poi lla-
maila dc alguna mancia, o si sc quicic, una fcnomcnologia dc la
iazon con fundamcnto cn los piincipios dc la fc. La dialcctica sc
cntcndciia, dcsdc cstc punto dc vista, como cl dilogo intciioi quc
pcimitiiia dailc foima concicta a csc pioyccto.
In lo quc siguc sc mostiai como sc va concictando csta idca, a
paitii dc un anlisis bicvc dc la dcmostiacion dc la inmoitalidad dcl
alma.
Agustin suponc quc cl hccho dc quc sc pucda hablai dc caiactciis-
ticas cspccificas cn las cosas dcpcndc dc la posibilidad dc postulai
csas mismas caiactciisticas, pcio como cntcs aislablcs y quc dc al-
guna mancia subsistcn dc poi si:
(...) no hacc cl casto a la castidad, sino la castidad al casto. !gual-
mcntc, todo lo vcidadcio lo cs poi la vcidad.
39
Asi, las cosas concictas no sc asumcn como la iazon dc sci dc las
piopicdadcs quc pcimitcn caiactciizailas, sino quc, poi lo contia-
iio, son lo quc son poi las piopicdadcs mismas. In consccucncia,
cuando sc habla, poi c|cmplo, dc conocimicntos vcidadcios, no cs
cl conocimicnto mismo cl quc da cucnta dc su piopia vcidad, sino
quc cs csta la quc hacc quc sc lo pucda asumii como tal: no cs lo
dc los o|os ya sanos no pucdc volvcisc a la luz, si no pcimancccn las tics viitudcs: la fc, hacicndolc
cicci quc cn cl ob|cto dc su vision cst la vida fcliz; la cspcianza, confiando cn lo quc vci, si miia
bicn; la caiidad, quciicndo contcmplailo y gozai dc cl. So/|/oqu|o p. 451.
Hay o|os tan sanos y vigoiosos quc, dcspucs dc abiiisc, pucdcn miiai dc hito cn hito sin paipadcai
la lumbic dcl sol. (...) Otios, al contiaiio, sc dcslumbian con la misma luz quc dcscan contcmplai
tan aidicntcmcntc, y sin conscguii lo quc quicicn, muchas vcccs sc toinan a la sombia con dclcitc.
So/|/oqu|op. 464.
39 So/|/oqu|o p. 469.
23
LOS 241+121) ,1)-+61+)- Y EL PROBLEMA DE CMO HACERSE Y MANTENERSE CREYENTE
vcidadcio lo quc hacc la vcidad, sino la vcidad lo quc hacc lo vci-
dadcio. Poi lo tanto, Agustin suponc quc cs la paiticipacion dc la
vcidad cn dctciminados conocimicntos o cntidadcs lo quc ticnc poi
cfccto quc sc los pucda conccbii como conocimicntos o cntidadcs
vcidadcios. Il punto cs impoitantc, poiquc significa paia casos como
cl dc la dialcctica, quc csta disciplina no constituyc dcsdc si las condi-
cioncs dc lo quc sc va a cntcndci como validcz logica o como dcfini-
cion coiiccta, sino quc la vcidad dc sus pioposicioncs dcpcndci dc
la vcidad como tal, quc dc una u otia mancia hacc paitc y sc mani-
ficsta a tiavcs dc la dialcctica misma, hacicndola algo vcidadcio.
Como sca, la vcidad quc hacc quc todo lo vcidadcio sca tal, sc
cnticndc asimismo como algo incondicionado tcmpoialmcntc o
inmoital:
Y si cl mundo ha dc pciccci, dcspucs dc su iuina, no sci vcidad
quc ha pciccido? Micntias cs vcidadcia la pioposicion: cl mundo
ha fcnccido, icalmcntc contina cxisticndo; pcio hay una contia-
diccion cn dccii: cl mundo sc ha acabado, y no cs vcidad quc sc ha
acabado cl mundo. (...) Lucgo la vcidad subsistii, aunquc sc ani-
quilc cl mundo. (...) Lucgo dc ningn modo pucdc moiii la vci-
dad.
4O
Il aigumcnto cs llamativo: pucsto quc sc pucdcn cstablccci piopo-
sicioncs vcidadcias tanto sobic cstados dc cosas incxistcntcs como
dc cosas cxistcntcs, la vcidad dc cstos conocimicntos no pucdc dc-
pcndci ni dc la cxistcncia ni dc la no cxistcncia dc csas situacioncs.
Il mundo mismo pucdc dcsapaiccci, pcio no la vcidad dc la pio-
posicion quc dc cucnta dc csa ciicunstancia. In consccucncia, lo
quc hacc quc csos conocimicntos scan vcidadcios cs algo indcpcn-
dicntc dc las cvcntualidadcs dc lo quc vaya acontccicndo. Asi, paia
Agustin icsulta iazonablc afiimai quc la vcidad no cs algo quc tcn-
ga un condicionamicnto tcmpoial. Dicho dc otia mancia: la vcidad
cn cuanto aqucllo quc hacc quc los conocimicntos vcidadcios scan
talcs, no cs algo quc tcnga oiigcn, fin o duiacion cn cl ticmpo. Dc
csta foima, la vcidad comicnza a pcnsaisc ms bicn como algo ctci-
no, quc no sufic altciacioncs cn si misma, ctc.
4O So/|/oqu|o p. 477.
24
FELIPE CASTAEDA
Sin cmbaigo, aunquc no sc vca afcctada poi las contingcncias dcl
dcvcnii dc lo concicto, cn todo caso sc ticnc quc tiatai dc algo quc
dcbc ubicaisc cn algn lugai:
Accptas poi vcidadcio aqucl dicho: Todo lo quc cxistc, cn alguna
paitc cxistc? / No hallo nada quc oponci a cl.
41
Poi lo tanto, aunquc la vcidad no dcpcnda dc la cxistcncia misma
dc las cosas, cn la mcdida cn quc cn todo caso sc tiata dc algo y
como todo lo quc cs algo dcbc cstai cn alguna paitc, cntonccs tam-
bicn dcbc habci algn lugai paia la vcidad. Obviamcntc paia
Agustin, cl lugai dc la vcidad no pucdc sci uno quc no icsultc com-
patiblc con cl tipo dc sci dc la vcidad misma. Is dccii, si la vcidad
cn cuanto piopicdad quc hacc quc lo vcidadcio sca vcidadcio cs
algo inmoital, cntonccs no podiia cncontiaisc cn un lugai condicio-
nado poi cl ticmpo. Il iazonamicnto cs cl siguicntc: la vcidad ticnc
quc cstai cn algn lugai, cn cl scntido cn quc no cs posiblc quc la
vcidad sc pucda dcsubicai dcl mismo. Dicho dc otia mancia, cl
lugai dc la vcidad no cs scpaiablc dc la vcidad. Poi lo tanto, si las
caiactciisticas dcl lugai no son compatiblcs con las dctciminacio-
ncs dc la vcidad, csta misma no podiia daisc. Pcio como icsulta
manificsto quc hay algo asi como la vcidad inmoital, cntonccs dcbc
habci un lugai asimismo inmoital dondc sc dc:
(...) lo quc cst cn un su|cto no pucdc subsistii si no subsistc cl
mismo su|cto. Is asi quc hcmos concluido quc la vcidad subsistc,
aun pciccicndo las cosas vcidadcias. No cst, pucs, cn las cosas
quc fcncccn. Ixistc la vcidad, y no sc halla cn ningn lugai. Lucgo
hay cosas inmoitalcs.
42
La picgunta sciia, cntonccs, poi un lado, cul cs cl su|cto dc la vcidad.
Y, poi cl otio, como sc manificsta csa vcidad dcsdc su lugai piopio.
Sobic lo ltimo: scgn Agustin, todas las disciplinas dcl sabci ic-
quicicn dc la dialcctica paia podcisc cstiuctuiai. Il asunto cs claio
si sc admitc quc todas suponcn dcfinicioncs y quc cstn somctidas a
41 So/|/oqu|o p. 47O.
42 So/|/oqu|o p. 471.
25
LOS 241+121) ,1)-+61+)- Y EL PROBLEMA DE CMO HACERSE Y MANTENERSE CREYENTE
las icglas dc la logica. Pcio como cstc andamia|c dc dcfinicioncs y
dc aigumcntos logicos sc asumc dc poi si como vcidadcio, como ya
sc ha vcnido mcncionando, cntonccs la vcidad dc las disciplinas pai-
ticulaics paicccn dcpcndci dc la vcidad dc la dialcctica misma. In
consccucncia, las disciplinas paiticulaics no sciian piopiamcntc vci-
dadcias poi si mismas, sino poi la dialcctica. Is dccii, la vcidad
dialcctica haiia vcidad lo vcidadcio dc los otios sabcics. Poi lo tan-
to, la dialcctica no solo sc asumiiia como disciplina dc las discipli-
nas, sino tambicn como la manifcstacion piopia dc la vcidad quc
hacc vcidad a las otias vcidadcs:
Si, pucs, a la dialcctica pcitcnccc tal oficio (dcfinii, dividii y distii-
buii), cs poi si misma disciplina vcidadcia. Quicn sc maiavillai,
pucs, dc quc aquclla misma cicncia poi la quc son vcidadcias las
dcms sca poi si misma y cn si misma vcidadcia?
43
Ahoia bicn, las vcidadcs dc la dialcctica no paicccn cstai condicio-
nadas poi cl ticmpo, y su caictci cs ncccsaiio y univcisal. Dicho dc
otia mancia, la vcidad dialcctica icsulta compatiblc con las caiac-
tciisticas ya mcncionadas sobic la vcidad cn gcncial: a la vcz quc
hacc posiblc la vcidad dc las otias disciplinas dcl sabci, sc tiata dc
algo inmoital. La consccucncia, sc imponc:
(...) la vcidad sicmpic subsistc y la dialcctica cs la vcidad.
44
Rctomando cl otio hilo dc la aigumcntacion:
\na vcz quc sc ha dctciminado la foima dc manifcstacion bsica dc
la vcidad, su ubicacion sc hacc patcntc:
Quc ncccsidad, pucs, tcncmos ya dc invcstigai ms sobic cl aitc
dc la dialcctica? Poiquc oia las figuias gcomctiicas cstcn cn la
vcidad, oia la vcidad cn cllas, nadic duda dc quc sc conticncn cn
nucstia alma o cn nucstia intcligcncia, y, poi tanto, sc concluyc
ncccsaiiamcntc quc cn clla cst la vcidad.
45
43 So/|/oqu|o, p. 5OO.
44 So/|/oqu|o, p. 5O7.
45 So/|/oqu|o, p. 516.
26
FELIPE CASTAEDA
Y dc csta mancia qucda abicito cl camino dc la conclusion final:
Y si poi una paitc toda disciplina cst cn nucstio nimo adhciida
inscpaiablcmcntc dc cl y poi otia no pucdc moiii la vcidad, poi
quc dudamos dc la vida impcicccdcia dcl alma (...)?
46
Rctomando cl tcma dc la dialcctica:
Dc mancia similai a lo quc succdc cn cl Con//a /o Acadcm|co, cn
los So/|/oqu|o csta disciplina no solo sc cnticndc como una activi-
dad discuisiva quc dcbc mcdiai cntic cl cicdo y otios puntos dc vista
cn aias dc cumplii una funcion cspccifica, sino quc cntia a foimai
paitc intcgial dc los aigumcntos mismos. In cl piimcio, clla misma
sc consituyc cn una cspccic dc bastion dccisivo contia cl csccpticismo
dc los acadcmicos; cn cl scgundo, como un paso dc monta paia podci
logiai dcmostiai la inmoitalidad dcl alma. Obviamcntc, csta ciicuns-
tancia pcimitc quc la dialcctica sc pucda dcfinii sicmpic scgn una o
la otia considciacion, o si sc quicic, quc sc haga significativa dcsdc
oidcncs distintos pcio mutuamcntc complcmcntaiios.
Si sc picnsa ya concictamcntc cn la iclacion quc plantca Agustin cn-
tic dialcctica c inmoitalidad dcl alma, sc pucdc dccii lo siguicntc:
La dialcctica no sc concibc tan solo como cl mcio aitc dc discutii bicn,
sino quc sc asumc como gaiantc dc uno dc los aspcctos clavcs dcl
cicdo: la fc ciistiana cn la inmoitalidad dcl alma. In consccucncia, cl
cultivo dc csta disciplina cn cstc contcxto sc hacc altamcntc significa-
tivo: al discutii bicn, sc haiia cxplicito cl caictci dc sci tiasccndcntc
quc ticnc cl hombic mismo. Rcalizaisc como sci humano inmoital y
dcdicaisc a la discusion iacional sciian actividadcs cquivalcntcs.
Adcms, pucsto quc la dialcctica y la vcidad paicccn confundiisc,
csta disciplina gcncia quc cl alma inmoital humana sc conciba, a la
vcz, no mciamcntc como cl lugai dc la vcidad, sino su habitculo.
Si sc quicic, la dialcctica convicitc al hombic como cn una cspccic
dc santuaiio dc la vcidad, con todas las consccucncias quc cso puc-
da tcnci.
46 So/|/oqu|o p. 516.
27
LOS 241+121) ,1)-+61+)- Y EL PROBLEMA DE CMO HACERSE Y MANTENERSE CREYENTE
Asimismo, pucsto quc solamcntc, scgn Agustin, la vcidad hacc quc
lo vcidadcio sca vcidad, la vcidad quc sc lc manificsta al hombic
poi mcdio dc la dialcctica hacc quc todo lo quc pucda sabci sca
tambicn vcidad. Ahoia bicn, Agustin no afiima quc cl hombic mis-
mo dctciminc o constituya la vcidad dc la dialcctica, sino quc mcia-
mcntc sc tiata dcl lugai cn cl quc sc manificsta, cn cl quc sc da.
Il hombic, dc alguna mancia, poi mcdio dc la instiuccion cncucn-
tia cstc sabci cn cl mismo, cn su mcmoiia.
47
Isto indica quc cl fun-
damcnto dc la vcidad no sciia cl hombic mismo con su alma
inmoital, sino quc csta tan solo sc cnticndc como una sucitc dc
vchiculo dc la vcidad, lo quc da pic paia una considciacion ultciioi:
Pucsto quc la vcidad quc cl hombic cncucntia cn cl mismo no dc-
pcndc dc cl, csa misma vcidad a su vcz dcbc sci tan solo la paitici-
pacion dc una vcidad aun supciioi. In otias palabias, la dialcctica
misma indica quc dcbc habci algo como una vcidad no humana
supciioi y a la quc dcbc oidcnaisc.
V EL CONTEXTO DE LOS PRINCIPIA DIALLCTICAL
In las Rc//ac/ac|onc, !, 6, Agustin da algunas indicacioncs sobic
cstc tcxto:
Poi cl mismo ticmpo cn quc cstuvc cn Miln paia iccibii cl bautis-
mo, intcntc csciibii tambicn los libios dc La D|c|/|na, picgun-
tando a aqucllos quc cstaban conmigo, y a quicncs no disgustaban
dc cstos cstudios, dcscando llcgai o pioscguii con paso scguio poi
las cosas coipoialcs a las incoipoialcs. Pcio dc cstas D|c|/|na,
nicamcntc pudc acabai cl libio dc La C/ama/|ca (...) y los scis dc
La Mu|ca (...) / In cuanto a las otias cinco disciplinas, comcnza-
das igualmcntc alli: La D|a/cc/|ca, La Rc/o/|ca, La Ccomc///a, La
A/|/mc/|ca, La I|/oo|/a, solo qucdaion los piincipios quc, con todo,
tambicn pcidi; pcio cico quc los ticnc alguno.
48
47 Talcs son los quc cstn bicn instiuidos cn las aitcs libcialcs, las cualcs, al apicndcilas, las cxtiacn
y dcscntianan, cn cicito modo, dc dondc cstaban sotciiadas poi cl olvido, y no sc contcntan ni
dcscansan hasta contcmplai cn toda su cxtcnsion y plcnitud la hcimosa faz dc la vcidad quc cn
cllas icsplandccc. So/|/oqu|o519.
48 Rc//ac/ac|onc cn O|/a Com/c/a dc San Au//n Tomo 4O, BAC, Madiid, 1995, p. 661s.
28
FELIPE CASTAEDA
A pcsai dc lo cscucto dc cstc pasa|c, poi lo mcnos, pcimitc, avanzai
lo siguicntc cn iclacion con cl scntido gcncial dc la dialcctica: pii-
mcio, |usto antcs dc su bautismo, Agustin scguia bastantc ocupado
con las aitcs libcialcs. Scgundo, la dilcctica sc concibc como una
dc las disciplinas quc cfcctivamcntc dcbc pcimitii cl tinsito dc lo
tcmpoial a lo ctcino. Tciccio, no qucda claio dc quc mancia lo pu-
dicsc logiai, no solo poiquc cl pioyccto gcncial qucdo inconcluso,
sino poiquc cl tcxto cn cucstion qucdo nicamcntc cn sus inicios, y
cn cllos no sc cncucntia ninguna icfcicncia cxplicita al icspccto. Is
ms, si sc lo lcc hacicndo abstiaccion dc su cvcntual iclacion con
otias obias, sc podiia pcnsai, sin ningn pioblcma, quc sc tiata dc
un mcio manual dc dialcctica, dc caictci ncutial a cualquici posi-
cion ficntc a asuntos ligados con cl cicdo o con la ciitica dc cual-
quici idcologia cn paiticulai. In cfccto, pioponc algunas tcsis quc
haccn icfcicncia bsicamcntc a poblcmas dc ambigcdad y dc oscu-
iidad cn la dctciminacion dcl significado dc cxpicsioncs, ligndolo
con una cicita conccpcion dcl lcngua|c, sin tocai ni mcncionai aplica-
cioncs cspccificas iclacionadas con su situacion como convcitido pic-
vio al momcnto dc su accptacion foimal al ciistianismo. Dc csta
mancia, lo inconcluso dcl tcxto, las pocas icfcicncias cxplicitas dc
Agustin cn iclacion con su scntido gcncial y lo paiticulai dcl momcn-
to poi cl quc cstaba pasando, motivan considciai algunas posiblcs
cxplicacioncs sobic la intcncion piincipal dc csta obia y dc la conccp-
cion gcncial dc la dialcctica quc habiia supucsto.
\na piimcia hipotcsis quc podiia dai cucnta dc csta situacion, po-
diia sci la quc scnala Tcodoio C. Madiid cn la No/a Com/cmcn/a-
/|a 42 dcl !o/umcn XL dc las O|/a Com/c/a dc San Au//n. Cito
algunos apaitcs dc la misma, ya quc sc tiata dc una posicion quc, dc
acucido con lo quc sc ha vcnido sugiiicndo, valc la pcna ponci cn
cucstion o poi lo mcnos acotai:
(...) San Agustin no sc cicyo nunca obligado a icnunciai a la cultu-
ia antigua y pagana, si bicn la puiifica dc sus falscdadcs y pcligios.
Poco a poco va dc|ando hbitos adquiiidos cn cl c|cicicio dc su
piofcsion, paia dcdicaisc cada vcz con mayoi cmpcno a la lcctuia
dc autoics ciistianos (...). Pcio no icpiucba la vcidadcia cultuia
tiadicional; y, como cl dicc, sc apiovcchai dc las aitcs autcnticas
29
LOS 241+121) ,1)-+61+)- Y EL PROBLEMA DE CMO HACERSE Y MANTENERSE CREYENTE
llamadas libcialcs como mctodo paia asccndci dc lo coipoial a lo
incoipoico. Adcms, lc paiccc ncccsaiio quc una vida icnovada y
nucva, como la suya dc un iccicn convcitido, dcbc comcnzai dcsdc
csc momcnto, y antcs dcl bautismo, tambicn como ab|uiacion dc los
ciioics y dcvancos dc su vida pasada, y tcstimonio dcl cambio iadi-
cal dc su vida con la sinccia piofcsion dc la fc ciistiana. / Istos libios
dc las Disciplinas libcialcs son, poi tanto, un tcstimonio dc la dcspc-
dida dc Agustin dc todo su pasado, y a la vcz un pioyccto ambicioso
paia dcsaiiollai oidcnadamcntc; y quc, como sc vc, lo comcnzo con
los libios sobic C/ama/|ca, la Mu|ca, y quc lucgo otias ocupacioncs
sc lo impidicion tciminai. Poi cso nicamcntc csciibio unos csquc-
mas o apuntcs sobic D|a/cc/|ca, Rc/o/|ca (...).
49
Istc tipo dc plantcamicnto pcimitc suponci quc la csciituia dc tcx-
tos como cl dc los P/|nc||o dc d|a/cc/|ca |ustamcntc cn cl momcn-
to picvio a su bautizo, sc podiia asumii, algo asi, como la constancia
dc aqucllo quc quicic ncgai cxplicitamcntc y quc ya no lc cs signifi-
cativo. Dc csta mancia, paia podcisc dcspcdii dc todo su pasado,
cmpicndc un vasto pioyccto cn cl quc sc ocupa dc hacci concicncia
sobic lo quc ya no constituyc su idcntidad. Poi otio lado, asumc
como ncccsaiio dc|ai un tcstimonio csciito dcl asunto. In consc-
cucncia, sc podiia cspciai quc Agustin cn cl pioyccto gcncial dc su
D|a/cc/|ca, hubicsc cxpucsto cl dcsaiiollo pagano dc la disciplina
hasta cntonccs, hacicndo claiidad sobic quc aspcctos, piincipios,
aplicacioncs o dcsaiiollos dc la misma pudicscn sci utilizablcs dcs-
dc su nucva condicion dc convcitido y sobic culcs no. Solamcntc
csto podiia hacci |usticia al hccho dc quc cn todo caso algo dc las
aitcs libcialcs icsultc icscatablc. Asi, cstc adios consistiiia cn una
cspccic dc scpaiacion dc bicncs una vcz iota la iclacion con su pio-
fcsion y cultuia antciioics. Si csta lcctuia cs accitada, cntonccs la
dialcctica sc podiia conccbii, paia cl Agustin dc cntonccs, como
una disciplina quc hay quc puiificai, scccionndolc sus falscdadcs y
pcligios. Obviamcntc, solo sc puiifica lo quc sc concibc como man-
chado, pcio con cspcianza dc limpicza. Poi lo tanto, tcxtos como la
D|a/cc/|ca obcdccciian piincipalmcntc a una cspccic dc intcncion
higicnica con cicito tintc inquisitoiial: Agustin ya ticnc ccitcza accica
49 !bidcm, p. 929.
3O
FELIPE CASTAEDA
dc lo coiiccto, y sc pioponc |uzgai la disciplina cn funcion dc csos
ciitciios, paia vci quc pucdc qucdai til y icscatablc, con cl fin dc
facilitai su asccnso dc las cosas coipoialcs a las quc no lo son, zan-
|ando, a su vcz, las cucntas con su pasado. Si csto fucsc asi, cntonccs
icsultaiia factiblc suponci quc Agustin hubicsc podido hablai dc la
falsa dialcctica ficntc a la coiiccta, dc la bucna ficntc a la culposa y
icchazablc, ctc. Adcms, dado cl caictci tcstimonial dc cstc piocc-
so, tambicn sc podiia afiimai quc Agustin cstaiia adclantando, cn
csc cn|uiciamcnto dc las aitcs libcialcs, algo asi como un c|cicicio
dc confcsion pblica dc sus malos pasos. Dc csta foima, los P/|nc|-
|o dc d|a/cc/|ca sc dcbciian lcci dcsdc cl punto dc vista dc unas
ictiactacioncs dialccticas, poi llamailas dc algn modo.
Lo ya dicho cn iclacion con la conccpcion dc csta disciplina cn Con-
//a /o Acadcm|co y los So/|/oqu|o, invita a foimulai unas considc-
iacioncs altcinativas ficntc a la piopucsta poi Madiid.
Scgn lo picviamcntc visto, a la csciituia dc los P/|nc||o dc d|a/cc-
/|ca lc picccdcn una sciic dc tcxtos cn los quc sc picscnta una icla-
cion oignica cntic fc y dialcctica. Ista disciplina cs ncccsaiia paia
icfutai cl csccpticismo acadcmico y asi podci ciuzai cl umbial dc la
fc, sc icquicic paia logiai acccdci a la compicnsion dc aqucllo quc
sc cicc y, adcms, sc la considcia como manifcstacion dc la vcidad,
dc su ctcinidad c incondicionalidad, cntic otios aspcctos. Poi lo
tanto, sciia bastantc soipicndcntc quc csa iclacion intima cntic fc y
discusion iacional sc hubicsc pcidido. Obviamcntc, pucsto quc sc
picscntan vaiiacioncs cn la funcion quc lc asigna cn su pioccso dc
convcision cn los csciitos antciioics, no cs factiblc dctciminai con-
cictamcntc cul pudo habci sido cl papcl cspccifico quc lc habiia
atiibuido cn los P/|nc||o Sin cmbaigo, cs iazonablc afiimai quc
Agustin no sostuvo poi csc momcnto una cspccic dc fidcismo ncu-
tial a considciacioncs dc indolc iacional. In consccucncia, no sc
pudo habci tiatado dc un csciito dcsvinculado dc asuntos piopios
dcl cicdo, punto cstc quc cl mismo Agustin icsalta cxplicitamcntc
cn cl pasa|c dc las Rc//ac/ac|onc ya icfciido, al dai cucnta dc sus
intcncioncs al cmpicndci su pioyccto sobic las aitcs libcialcs: (...)
dcscando llcgai o pioscguii con paso scguio poi las cosas coipoia-
lcs a las incoipoialcs.
31
LOS 241+121) ,1)-+61+)- Y EL PROBLEMA DE CMO HACERSE Y MANTENERSE CREYENTE
Como sca, cn todo caso si sc picscntan difcicncias notablcs poi cl
lado dc la foima cntic cstos inconclusos P/|nc||o y los Con//a /o
Acadcm|co y los So/|/oqu|o. Ifcctivamcntc, como ya sc mcnciono,
sc tiata dc un tcxto cn cl quc no sc hacc ninguna alusion a asuntos
icligiosos, ni poi cl lado dc los c|cmplos y pioblcmas quc analiza, ni
poi aqucl cn cl quc da cucnta dc los tcmas gcncialcs quc aspiia a
tiatai. Y piccisamcntc csta ciicunstancia invita a foimulai una pii-
mcia hipotcsis altcinativa: Agustin vio la ncccsidad dc dcsaiiollai
ms la dialcctica poi si misma paia aplicacioncs postciioics. Y tcnia
quc haccilo poiquc ya intuia tanto su impoitancia como tambicn su
cstado mcdio piccaiio, cn cl siguicntc scntido: las alusioncs a la
dialcctica cn sus piopios tiatados antciioics son bastantc gcncialcs,
poco aiticuladas y no pcimitcn dai iazon dc la disciplina como un
cucipo cohcicntc dc conocimicntos.
\na considciacion ultciioi pucdc ayudai a afinai cl punto: no sc
pucdc olvidai quc, a paitii dc lo plantcado cn los So/|/oqu|o, la
dialcctica ya cstaba cn lo fundamcntal domcsticada, cn cl scntido
dc insciita cn cl sistcma dc su pcnsamicnto y dc su actitud como
cicycntc. Asi, podiia dcdicaisc a claboiaila dc una mancia ms sis-
tcmtica, sin quc lc gcnciaia pioblcmas dc concicncia, ni cvcntua-
lcs cucstionamicntos ficntc a su condicion dc convcitido convcncido.
Si lo antciioi cs iazonablc, cntonccs sc podiia dccii quc la dialccti-
ca ya tcnia y sc habia ganado paia Agustin su cspacio piopio: dcdi-
caisc a csta disciplina dc poi si ya implicaba continuai, dc alguna
mancia, cn su asccnso a lo divino.
Avcntuiando un poco ms, asimismo sc podiia suponci quc asi como
sc picscnta, cn los tcxtos antciioics, una iclacion maicada cntic cl
tipo dc dcsaiiollo quc sc hacc dc la dialcctica y cl tipo dc aplicacion
cspccifica quc sc lc ad|udica, cn cl nucvo pioyccto algo dc csto sc
dcbia habci mantcnido. Concictamcntc: si gian paitc dcl intcics dc
los P/|nc||o sc ccntio cn cl anlisis dc pioblcmas ligados con la
oscuiidad y la ambigcdad dcl significado dc cxpicsioncs, cntonccs
sc pucdc pcnsai quc Agustin ya cnticvcia la impoitancia dcl tiata-
micnto dc cstc tipo dc inconvcnicntcs scmnticos cn funcion dc la
aclaiacion dc pioblcmas cspccificos dcl cicdo. La iclcvancia quc
Agustin lc ad|udico a cstc tipo dc asuntos cn tcxtos como cl Dc Doc-
32
FELIPE CASTAEDA
//|na C|/|/|ana, podiian confiimai cl punto, o poi lo mcnos, indicai
quc no sc tiata dc una piopucsta sin fundamcnto.
!inalmcntc, no sobia anotai, como ya sc mcnciono, quc, si sc consi-
dcia cl papcl dc la dialcctica cn Con//a /o Acadcm|co y los So/|/o-
qu|o, sc constata quc sc tiata dc una disciplina til paia hacci posiblc
un dctciminado pioccso dc intiovcision: dc lo cxtcino a lo intcino,
poi mcdio dc la ciitica dcl csccpticismo acadcmico; dc lo intcino
tcmpoial a lo intcino ctcino y con visos dc tiasccndcncia, a paitii
dc la dcmostiacion dc la inmoitalidad dcl alma como lugai piopio
dc la dialcctica, asumida como manifcstacion piopia dc la vcidad
iacional. In consccucncia, la diicccion, a la quc apunta cstc movi-
micnto, sciia a la dcl salto dcl alma humana inmoital hacia la intui-
cion dc la tiasccndcncia divina misma. Asunto cstc, poco viablc, si
no sc cst cn capacidad dc cspccificai cn quc sc cicc, o hacia dondc
dispaiai cl alma con sus anhclos dc absoluta incondicionalidad, adc-
ms dc c|cicitaila, icmotivaila, avituallaila y puiificaila dc todo tipo
dc cvcntualcs lastics paia podci dai tamano y pcculiai salto. Poi lo
tanto, cstc tipo dc contcxto no sc dcbciia obviai al considciai cl
pioyccto dc dai cucnta dc las aitcs libcialcs, cn cl quc sc incluycn
tambicn los sugcstivamcntc inconclusos P/|nc||a D|a/cc/|cac.
PRESENTACIN
FILOLGICA DEL TEXTO
EMPERATRIZ CHINCHILLA
Cada tiaba|o icspondc a una ncccsidad o a un compiomiso. In cfcc-
to, cl oficio dcl filologo cs fi|ai c intcipictai csciitos dc autoics an-
tiguos. Su mision cs ayudai a la compicnsion dc csos tcxtos y
contiibuii a su pciduiabilidad. Tambicn la laboi dcl tiaductoi sc
a|usta cn paitc a csa icalidad.
Poi tal iazon, cl giupo dc tiaduccion dc la \nivcisidad dc los An-
dcs intcicsado cn divulgai tcxtos clsicos dc autoics latinos cstudia,
no solo a los ilustics icpicscntantcs dc la cdad dc oio dc las lctias
latinas, sino tambicn a aqucllos quc csciibicion cn cpocas postciio-
ics y dc|aion impoitantcs obias quc mcicccn sci conocidas. Apai-
tndosc dc la antigcdad giccolatina ha ccntiado su atcncion cn la
cpoca mcdicval poi sci un pciiodo dc gian pioductividad cn distin-
tas icas dcl conocimicnto y muchas vcccs dcsconocido. No obstan-
tc, cn csta ocasion cl giupo cligio a san Agustin pucs, a pcsai dc quc
cs un autoi cuyas obias son difundidas y cstudiadas, algunas an no
han sido divulgadas. La obia sclcccionada cs P/|nc||a D|a/cc/|cac.
A pioposito convicnc hacci una bicvc icflcxion.
Asumii la tiaduccion dc un tcxto imponc antc todo una cxigcncia
iiicfutablc: compicndcilo cntciamcntc si sc pictcndc tiaducii a
cabalidad. Paia llcnai cstc icquisito cs impoitantc lccilo cuidado-
samcntc, analizailo dctalladamcntc, tcnci la scguiidad dc quc sc ha
captado complctamcntc su scntido asimilando maticcs, intcncioncs,
oidcnamicnto logico, cuidando dc no tcigivcisai ninguna palabia,
ninguna fiasc, ningn giio csbozado poi cl autoi. Y paiticulaimcn-
tc cn los tcxtos antiguos cs ms factiblc cquivocaisc, pioducicndo
contiascntido o falscando cl cstilo.
Otia cxigcncia dcl tiaba|o filologico y poi cndc la dc logiai bicn una
tiaduccion cs la cxactitud. Sc dcbc conscivai cstiictamcntc cl pcn-
samicnto dcl autoi icspctando, hasta dondc cs posiblc, cl cstilo, ic-
pioducicndo cxpicsioncs y giios quc sustcntcn ficlmcntc las idcas
plantcadas, cs dccii, no dcspo|ai la palabia oiiginaiia dc su scntido,
dc su valoi picciso. Is indispcnsablc poi tanto quc cl tiaductoi tcn-
ga una gian familiaiidad con la lcngua quc tiaducc, quc cstc com-
pcnctiado con cl pcnsai y scntii dc la gcntc quc la hablo, quc cstc
situado cn cl momcnto histoiico quc dio oiigcn a tal csciito. Scgn
csto cs ncccsaiio tcnci cn cucnta a quc pciiodo sincionico dc la
36
EMPERATRIZ CHINCHILLA
lcngua latina coiicspondc cl cstilo dcl autoi y piccisai las caiactc-
iisticas dc la lcngua quc convicncn a csc pciiodo, pucs aunquc los
cambios foncticos, sintcticos y lcxicalcs no son piofundos cntic la
cpoca clsica y la dc san Agustin, si hay difcicncias dc scntido.
La fiasc clsica latina, poi la cstiuctuia flcxiblc dc la lcngua, poscc
una constiuccion cn hipcibaton quc pcimitc disponci y agiupai las
palabias dc foimas muy divcisas, dc acucido con cl cfccto quc sc
quicic pioducii. Sin cmbaigo, poscc un oidcn icgulai sustcntado poi
unas noimas sintcticas cuyas caiactciisticas ms impoitantcs son:
Tcndcncia maicada dc cmpczai la fiasc poi un su|cto y tcimi-
naila con cl vcibo, inscitando cntic cstos los complcmcntos a
quc haya lugai:
Qu| |/cm ac/|/a/cm non c/ |o nom|nc ac/am /ud|cc/? Cap.
\!, p. 1412.
Qu| au/cm non o/um toc| cd c/ |n|||ca/|on| tc/|| c\c//c
c/an/ Cap. \!!!, p. 1415.
La quac una dc||n|/|o o/c/ |nc/udc/c un|toca nom|nan/u/ Cap.
!X, p. 1416.
In gcncial, cl dctciminantc picccdc a la palabia quc dctcimi-
na, salvo los ad|ctivos poscsivos:
Nam c/ |/a omn|no t|c|n|/a /a/c a/c/ c/ c/ mu//a a//c cca/u/
Cap. \!, p. 1412.
In/a/ a/quc c\||/ undc |/ud |/ t|/| nomcn Cap. \!, p. 1413.
Nunc am||u|/a/um cnc/a t|dcamu Cap. !X, p. 1416.
U//um au/cm cona/um mcum |acc |acu//a cqua/u/ /u /ud|ca||
Cap. X, p. 1416.
Las caiactciisticas mcncionadas sc aplican tanto a la fiasc sim-
plc como a la complc|a. Las oiacioncs causalcs, conccsivas, con-
dicionalcs, finalcs, tcmpoialcs, picccdcn gcncialmcntc a la
oiacion suboidinantc:
Quamt| cn|m unum tc/|um |/ non |a|c/ /amcn |m/|ccm
|n|||ca/|oncm... Cap. !, p. 14O9.
I/aquc | qu| c\ mc c||/a|/c/ u/ dc||n|am qu|d |/ Tu//|u cu|u/||c/
no/|on| c\/|ca/|onc /condco Cap. !X, p.1417.
37
PRESENTACIN FILOLGICA DEL TEXTO
Cum cn|m dc||n|o qu|d |n|||ca/ nomcn oum |oc |um
c\cm/| /a/|a uonc/c quod d|co nomcn u/|quc nomcn c/ Cap.
X, p. 1417
No obstantc tal cstiuctuia sc altcia cuando sc quicic dcstacai
una idca o subiayai un cstilo cspccifico. In tal ciicunstancia sc
dcscomponc csc oidcn cstablccido cn las palabias dc la fiasc
ocupando cl piimci lugai aqucllo quc sc dcsca cnfatizai:
Dcc/|na/|onc ||/u/ am||u|/a o//a c/ Cap. X, p. 1418.
Conuc/ud|nc motc/u/ cnu cum o||cnd|/u/ cum aud|/ qu|ddam.
Cap. \!!, p. 1413.
Imcd|/ aud|/o/cm ad tc/|/a/cm t|dcndam |n tc/|| au/ o|cu/|/a
au/ am||u|/a Cap. \!!!, p. 1414.
Cuando sc cligc hacci la tiaduccion dc un tcxto csciito poi un autoi
como san Agustin, no solo sc ticnc la concicncia dc obscivai las
indicacioncs antcs mcncionadas sino quc sc paitc dcl hccho dc quc
cs un csciitoi vcistil, culto, dc tcmpciamcnto apasionado, dc un
cstilo piopio muy singulai cn cl quc fluctan constiuccioncs contia-
pucstas. In cfccto, sicndo san Agustin un convciso, sc ha cstudiado
su lcngua dcsdc cl punto dc vista dc las difcicncias quc sc cncucn-
tian cn sus csciitos ccicanos o icmotos a csa convcision. Asi pucs,
sus obias icsultan un c|cmplo intcicsantc ya quc abaican distintas
cpocas, dcsdc cl cstilo puiamcntc clsico hasta cl cambio quc cxpc-
iimcnta poi la influcncia dcl ciistianismo. Las quc coiicspondcn a
la piimcia cpoca sc cincn ms al cstilo dc la lcngua clsica, como sc
pucdc obscivai cn los c|cmplos citados antciioimcntc tomados dc
P/|nc||a D|a/cc/|cac.
Y aunquc giamtico, ictoiico y gian oiadoi, su cstilo dc hombic cs-
tudioso, conoccdoi dc la natuialcza humana, vaiia scgn a quicn va-
yan diiigidas sus obias. Como macstio dc ictoiica, tanto cn Caitago
como cn Roma, dcsaiiollo una gian capacidad paia atiaci la atcn-
cion dc su auditoiio. Amigo dc |ugai con los sonidos y con las pala-
bias dc|a vci csta habilidad cn sus P/|nc||a D|a/cc/|cac. In csta obia
cxponc sus plantcamicntos con un lcngua|c scncillo, coiiicntc:
L/o cum d|c|mu t|m onu tc/|| u/ d|c/um c/ qua| ta/|du
con/u|/ /c| quac |n|||ca/u/ Cap. \!, p. 1413.
38
EMPERATRIZ CHINCHILLA
Lcnc c/ au/||u cum d|c|mu to/u/a, ac/um c/ cum d|c|mu
c/u\ Cap. \!, p. 1412.
Tu//|u |nau/a/u |n Ca|/o/|o /a/, Tu//|u /||| /o/u /ccndu c/
Cap. X, p. 1417.
D|a/cc/|ca c/ |cnc d|u/and| c|cn/|a D|u/amu au/cm tc/||.
Cap. !, p. 14O9.
Dcu c/ quod ncquc co/u c/ ncquc an|ma/ c/ ncquc cnu
c/ ncquc |n/c//cc/u c/ ncquc a/|qu|d quod c\co|/a/| o/c/ Cap.
\, p. 141O.
Rc c/ qu|dqu|d |n/c//||/u/ tc/ cn/|/u/ tc/ /a/c/ Cap. \, p. 141O.
Is caiactciistica tambicn y un giio piopio dc la lcngua clsica latina
la suboidinacion dc acusativo con infinitivo utilizado vaiias vcccs
cn P/|nc||a D|a/cc/|cac
Hoc au/cm to/un/ cc |om|um Cap. \!, p. 1412.
Pc/|c| cn|m |acc tc/|a |/a ona/c Cap. \!, p. 1412.
Iac cn|m co qu| adc/an/ c/ a/| cnu accc|c toccm ma|//|
c/ |//um tc/|um cnun/|ac quo/ cc/ omn||u no/um Cap. \!!!,
p. 1415.
D|\|mu cn|m acqu|toca cc quac non u/ uno nom|nc |/a /amcn
una dc||n|/|onc oun/ /cnc/|. Cap. X, p.1417.
La suboidinacion con la con|uncion u/ y cl modo sub|untivo cs una
constiuccion ficcucntc cn la cstiuctuia clsica latina, cmplcado tam-
bicn poi san Agustin cn la obia cn mcncion:
Hacc qua| cuna|u/a tc/|o/um cc c/cd|dc/un/ u/ cnu /c/um
cum ono/um cnu conco/da/cn/ Cap. \!, p. 1411
U/ cn|m | d|cc/c/u/ Omn| m|/c ||c c/ non c\ cquc/c/u/ u/
co|o/ c\ m|/|/||u ||cd||u /o/a con/a/c/. Cap. !X, p. 1415.
I/aquc | qu| c\ mc c||/a|/c/ u/ dc||n|am qu|d |/ Tu//|u cu/u/||c/
no/|on| c\/|ca/|onc /condco Cap. X, p. 1417.
In P/|nc||a D|a/cc/|cac san Agustin apcnas manificsta iasgos
cstilisticos dcl latin cclcsistico. Podcmos apicciai cn cl una scnsi-
bilidad cducativa al utilizai un lcngua|c simplc, diiccto, claio, muy
didctico:
39
PRESENTACIN FILOLGICA DEL TEXTO
!c/|a ||/u/ au/ |m/|c|a un/ au/ con/unc/a Cap. !, p. 14O9.
Nam /c dc||n|/|onc |//u//a/u/ Cap. !, p.14O9.
Quac dc |m/|c||u toca/u/ dc /oqucndo. Cap. !!!, p. 141O.
!u/canu Acncac |a|/|ca/u c/ Cap. !!!, p. 1411.
Ixponc sus idcas con fiascs coitas, dcfinicndo tciminos, ilustindo-
las con abundantcs c|cmplos:
S|m/|c|a un/ quac unum qu|ddam |n|||cc/ Cap. !, p. 14O9.
Au/ cn|m |c cn/cn/|a com/c|cnd|/u/ u/ tc/o au/ |a/o /cnca/u/
o|no\|a u/ c/ omn| |omo am|u/a/, au/ omn| |omo non
am|u/a/, ... Cap. !!, p. 14O9.
L/o u/ cocc/am d|cc/c omnc tc/|um ona/ Cap. \, p. 141O.
\sa giios piopios dcl lcngua|c familiai olvidando las noimas tiadi-
cionalcs.
au/ |omo |c/|nan |n mon/cm am|u/a/ | qu|d /a/c Cap. !!, p.
14O9.
c/ | qu|d |u/umod| Cap. !!, p. 14O9.
Al analizai cl cstilo cmplcado poi san Agustin cn P/|nc||a D|a/cc/|cac
mc hc limitado a miiailo dc mancia gcncial y hc podido obscivai
quc cn csta cpoca dc su vida picdomina su gusto poi las cstiuctuias
piopias dc la lcngua clsica y solo sc cncucntian cn cl algunos ias-
gos dcl latin mcdicval.
HIHLIOGRAFA
cvolo. Giucomo. o/:/: ucII: 1/nu: u/ 1m:. Iicinio Cuppclli Idilorc. Bolognu. 194O.
Iuurund. I. ^:nucI uc 1/uuc ::c.quc c/ 1://nc.Tomc IV. Idilions A. Il 1. Iicurd.
Iuris. 1949.
Murouzcuu. 1. J:://c uc o/)I///quc 1://nc. Ics Bcllcs Icllrcs. Iuris. 1946.
Kuhncr. Ruphucl. :::mm://I uc: I:/c/n/.cn o::.c, Huhnschc Buchhundlung.
Hunnovcr. 188.
5)+61 )74-11 )7/75611
241+121) ,1)-+61+)-
Il tcxto basc dc la tiaduccion dc P/|nc|p|a D|a/cc/|cac cs cl cstablccido
poi 1. P. Mignc cn la cdicion Bibliothccac Clcii \nivcisac dc 1877, Tomo
XXX!! dc la Pa//o/o/a La/|na. \tilizamos tambicn la vcision dc Pinboig-
1ackson, Doidiccht. Boston. 1975, paia clcgii vaiiantcs dc csa cdicion
cuando cl scntido dc alguna cxpicsion lo cxigio.
Al hacci la sclcccion dc las vaiiantcs solo sc tuvo cn cucnta aqucllas
quc cambian considciablcmcntc cl scntido dcl tcxto. Sc han indicado
cntic paicntcsis | j y dcstacado cn ncgiita.
Asimismo sc han intioducido las siguicntcs convcncioncs paia facilitai
la lcctuia:
ad. = adicionado; om. = omitido; r. = icctificado.
In la paitc izquicida cxtciioi sc mantuvo la paginacion dc Mignc, in-
mcdiatamcntc a su dciccha, la dc Pinboig-1ackson.
La oitogiafia sc a|usto a la clsica convcncional.
|5j
5
1O
15
CAPUT PRIMUM. DI SIMPIICIBUS VIRBIS
Dialcctica cst bcnc disputandi scicntia. Disputamus
autcm ]ad. utique] vcibis. \ciba igitui aut simplicia sunt,
aut coniuncta. Simplicia sunt, quac unum quiddam
significant: ut cum dicimus homo, cquus, disputat, cuiiit.
Ncc miiciis quod, disputat, quamvis cx duobus
compositum sit, tamcn intci simplicia numciatum cst./
Nam ics dcfinitionc illustiatui. Dictum cst autcm ]r.
enim] id cssc simplcx, quod unum quiddam significct.
!taquc hoc includimus ]r. includitur] hac dcfinitionc,
quod ]r. qua] non includimus ]r. includitur] cum dicimus,
loquoi. uamvis cnim unum vcibum sit, non habct tamcn
simpliccm significationcm, siquidcm significat ctiam
pcisonam quac loquitui. !dco iam obnoxium cst vciitati
aut falsitati; nam ct ncgaii ct affiimaii potcst. Omnis
itaquc piima ct sccunda pcisona vcibi quamvis singillatim
cnuntictui, tamcn intci coniuncta vciba numciabitui,
quac ]r. quia] simpliccm non habcnt ]r. habet]
significationcm. / Siquidcm quisquis dicat ]r. dicit],
ambulo, ct ambulationcm facit intcllcgi ct scipsum qui
ambulat. It quisquis dicit, ambulas; similitci ct icm quac
fit, ct cum qui facit significat. At vcio qui dicit, ambulat;
nihil aliud quam ipsam significat ambulationcm.
uamobicm tcitia pcisona vcibi scmpci intci simplicia
numciabitui ]r. numeratur]: ct nondum aut affiimaii
aut ncgaii potcst, nisi ]ad. cum] talia vciba sint ]r. sunt],
quibus ncccssaiio cohacict pcisonac significatio
consuctudinc loqucndi, ut cum dicimus pluit aut ]r. vel]
ningit ]r. ninguit], ctiamsi non addatui quis pluat aut
ningat ]r. ninguat], tamcn / quia intclligitui, non potcst
intci simplicia numciaii.
CAPUT II. VIRBA CONIUNCTA
Coniuncta vciba sunt, quac sibi conncxa ]r. conexa] ics
pluics significant, ut cum dicimus, homo ambulat, aut
homo fcstinans in montcm ambulat ct si quid talc. Scd
14O9
SANCTI AURELII AUGUSTINI
44
coniunctoium vciboium alia sunt, quac scntcntiam
compichcndunt, ut ca quac dicta sunt; alia quac non
compichcndunt, scd cxspcctant aliquid ]r. <alia quae>
expectant aliquid ad <completionem sententiae>]; ut
cadcm / ipsa quac ]ad. nunc] diximus, si subtiahas
vcibum quod positum cst, ambulat: quamvis cnim vciba
coniuncta sint, homo fcstinans in montcm; tamcn adhuc
pcndct oiatio. Scpaiatis igitui his ]ad.coniunctis] vcibis
quac non implcnt scntcntiam, icstant ca vciba coniuncta
quac scntcntiam compichcndunt: hoium itcm duac
spccics sunt. Aut cnim sic scntcntia compichcnditui, ut
vcio aut falso tcncatui obnoxia, ut cst, omnis homo
ambulat; aut, omnis homo non ambulat; / ct si quid
huiusmodi ]ad. est]. Aut sic ]r. ita] implctui, scntcntia,
ut licct pcificiat piopositum animi, affiimaii tamcn
ncgaiivc non possit: ut cum impciamus, cum optamus,
cum cxscciamui, ct his ]om. his] similia. Nam si quis
dicat ]r. Nam quisquis dicit] pcigc ad villam, vcl utinam
pcigat ad villam, aut ]r. vel], dii illum pcidant ]r.
perduint]: non potcst aigui quod mcntiatui, aut cicdi
quod vcium dicat. Nihil cnim affiimavit vcl ]r. aut]
ncgavit: cigo ncc talcs scntcntiac in quacstioncm vcniunt,
aut ]r. ut] disputatoicm icquiiunt ]r. requirant].
CAPUT III. QUAI SIMPIICIS SINTINTIAI, QUAI
CONIUNCTAI
Scd illac quac icquiiuntui ]r. requirunt], aut simpliccs /
sunt, aut coniunctac. Simpliccs sunt, quac sinc ulla
copulationc scntcntiac altciius cnuntiantui: ut cst illud
quod dicimus, omnis homo ambulat. Coniunctac sunt dc
quaium copulationc iudicatui: ut cst, si ambulat,
movctui. Scd cum dc coniunctionc scntcntiaium
iudicium fit, tamdiu cst doncc pcivcniatui ad summam.
Summa autcm cst ]r. est autem] quac conficitui cx
conccssis. uod dico talc cst, uidicit ]r. qui dicit], Si
ambulat, movctui, piobaic vult aliquid, ut ]ad.cum] hoc
conccsso ]r. concessero], vcium cssc icstct illi diccic ]r.
|6j
5
1O
PRINCIPIA DIALECTICAE
45
docere], quod ambulct: ct summa / conscquatui, quac
iam ncgaii non potcst, id cst quod movctui ]r. moveatur]:
]ad. -aut restet illi docere quod non moveatur, ut
consecuator summa] quac itcm non potcst ]ad. non]
conccdi ]ad. , id est] quod non ambulct. Ruisus si // hoc
modo vclit diccic, homo istc ambulat, simplcx scntcntia
cst: quam si conccsscio, ct aliam quac aliquid cxspcctat
ad complctioncm scntcntiac ]om. quae (...) sententiae]
adiunxciit: quisquis autcm ambulat, movctui. It hanc
ctiam si ]om. si] conccsscio, cx hac iunctionc ]r.
coniunctione] scntcntiaium quamvis singillatim
cnuntiataium ct conccssaium, illa summa scquitui, quac
iam ncccssaiio conccdat ]r. concedatur], id cst, igitui
homo istc / movctui.
CAPUT IV. CONIUNCTAS SINTINTIAS SUBDIVIDIT
His igitui ]om. igitur] bicvitci constitutis, singulas pai-
tcs considcicmus. Nam sunt piimac duac, una dc iis ]r.
his] quac simplicitci dicuntui, ubi cst quasi matciia
dialccticac; altcia dc iis ]r. his] quac coniuncta dicuntui,
ubi iam quasi opus appaict. uac dc simplicibus ]ad.
est], vocatui dc loqucndo. !lla vcio quac dc coniunctis
cst, in tics paitcs dividitui. / Scpaiata cnim coniunctionc
vciboium quac non implct scntcntiam, illa quac sic
implct scntcntiam, ut nondum faciat quacstioncm vcl
disputatoicm icquiiat, vocatui dc cloqucndo. !lla vcio
]om. vero] quac sic implct scnsum ]r. sententiam], ut dc
scntcntiis simplicibus iudicctui, vocatui dc pioloqucndo.
!lla quac sic compichcndit scntcntiam, ut dc ipsa ctiam
copulationc iudicctui, doncc pcivcniatui ad summam,
vocatui dc pioloquioium summa. Has cigo singulas / pai-
tcs diligcntius cxpliccmus.
141O
15
2O
|7j
5
SANCTI AURELII AUGUSTINI
46
CAPUT V. QUOMODO DI RIBUS VIRBIS,
DICIBIIIBUS, DICTIONIBUS, TRACTITUR IN IOGICA.
DIIIIRUNT DICIBIII, IT DICTIO
\cibum cst uniuscuiusquc ici signum, quod ab audicntc
possit intcllcgi, a loqucntc piolatum. Rcs cst quidquid
intclligitui vcl scntitui vcl latct. |Sciuntui cnim
coipoialia, intclliguntui spiiitualia; latct vcio ipsc Dcus,
ct infoimis matciia. Dcus cst quod ncquc coipus cst,
ncquc animal cst, ncquc scnsus cst, ncquc intcllcctus cst,
ncquc aliquid quod cxcogitaii potcst. !nfoimis matciia
cst mutabilitas mutabilium icium, capax omnium
foimaium.j |om. Sciuntui cnim (...) omnium foimaiumj
Signum cst ct quod scipsum scnsui, ct piactci sc aliquid
animo ostcndit. Loqui cst aiticulata vocc signum daic.
Aiticulata ]r. Articulatam] autcm dico quod ]r. quae]
compichcndi littciis potcst. Hacc autcm ]om. autem]
omnia quac dcfinita sunt, utium icctc dcfinita sint, ct
utium hactcnus vciba dcfinitionis aliis / dcfinitionibus
pioscqucnda ]r. persequenda]fuciint, illc indicabit locus
in ]om. in] quo dcfinicndi disciplina tiactatui. Nunc quod
instat, accipc intcntus. Omnc vcibum sonat. Cum cnim
cst in sciipto, non vcibum, scd vcibi signum cst. uippc
inspcctis a lcgcntc littciis, occuiiit animo, quod ]r. quid]
vocc pioiumpat. uid cnim aliud littciac sciiptac quam
scipsas ]r. se ipsas] oculis, ct ]om. et] piactci sc animo
voccs ostcndunt? ]om.?] uia ]om. Quia] ct paulo antc
diximus, signum cssc quod scipsum scnsui, ct piactci sc
animo aliquid ostcndit: quac lcgimus igitui, non vciba
sunt, scd signa vciboium. Scd ut ipsa lit / tcia, cum sit
pais minima vocis aiticulatac, abutimui tamcn hoc
vocabulo ut appcllcmus littciam, ctiam cum sciiptam
vidcmus; quamvis omnino tacita sit, ncquc ulla pais vocis,
scd signum paitis vocis appaicat: ita ctiam vcibum
appcllatui cum sciiptum cst, quamvis vcibi signum ]ad.
id est signum] significantis vocis non ]ad. <verbum>]
cluccat. Iigo, ut cocpciam diccic, omnc vcibum sonat.
Scd quod sonat, nihil ad dialccticam. Dc sono cnim vcibi
agitui, cum quaciitui, vcl animadvcititui, quanta ]r.
1O
15
PRINCIPIA DIALECTICAE
47
qualiter] vocalium vcl dispositionc lcniatui, vcl
concuisionc dchiscat; itcm con / sonantium vcl
intcipositionc nodctui, vcl congcstionc aspcictui; ct quot
vcl qualibus syllabis constct, ubi pocticus ihythmus
acccntusquc ]ad. <quae>] a giammaticis solo ]r.
solarum] auiium tiactatui ncgotio ]r. tractantur
negotia]. It tamcn cum dc his disputatui, piactci
dialccticam non cst: hacc cnim scicntia disputandi cst.
Scd tunc ]r. cum] vciba sunt ]r. sint] signa icium, quando
dc ipsis / // obtincnt vim ]om. vim]: vciboium autcm, illa
dc quibus hic ]r. his] disputatui. Nam cum dc vcibis loqui
nisi vcibis ncqucamus, ct cum loquimui non nisi dc
aliquibus icbus loquiamui]r. loquimur], occuiiit animo
ita cssc vciba signa icium, ut ics cssc non dcsinant. Cum
cigo vcibum ab ]om. ab] oic pioccdit, si pioptci sc
pioccdit, id cst ut dc ipso vcibo aliquid quaciatui aut
disputctui, ics cst utiquc disputationi quacstioniquc
subiccta. Scd ipsa ics vcibum vocatui. uidquid autcm /
cx vcibo non auiis ]r. aures], scd animus scntit, ct ipso
animo tcnctui inclusum, dicibilc vocatui: cum vcio
vcibum pioccdit, non pioptci sc, scd pioptci aliud
aliquod ]r. aliquid] significandum, dictio vocatui. Rcs
autcm ipsa, quac iam vcibum non cst, ncquc vcibi in
mcntc conccptio, sivc habcat vcibum, quo iam ]om. iam]
significaii possit, sivc non habcat, nihil aliud quam ics
vocatui piopiio iam nominc. Hacc cigo quattuoi distinctc
]r. distincta] tcncantui, vcibum, dicibilc, dictio, ics. uod
dixi vcibum, ct vcibum cst, ct vcibum significat. uod
dixi dicibilc, vcibum cst; ncc / tamcn vcibum, scd quod
in vcibo intclligitui ct in ]om. in] animo continctui,
significat. uod dixi dictioncm vcibum cst, scd talc ]om.
tale] quo ]r. quod] iam illa duo simul, id cst ]ad. et] ipsum
vcibum, ct quod fit in animo pci vcibum, significantui
]r. significat]. uod dixi, icm, vcibum cst, quod piactci
illa tiia, quac dicta sunt, quidquid icstat, significat. Scd
cxcmplis hacc illustianda cssc pciscipio
1
. !ac igitui a
1411
2O
|8j
5
1O
1 Asi cn cl oiiginal.
SANCTI AURELII AUGUSTINI
48
quodam ]r. quoquam] giammatico pucium intciiogatum
hoc modo: Aima, quac pais oiationis cst? uod
dictum cst, Aima, pioptci sc dictum cst, id cst vcibum
pioptci ipsum vcibum: / cactcia vcio quod ait, quac pais
oiationis cst ]om. est], non pioptci sc, scd pioptci
vcibum, quod aima dictum cst, vcl animo scnsa, vcl vocc
piolata sunt. Scd cum animo scnsa sunt, antc voccm
dicibilia sunt ]r. erunt]; cum autcm pioptci id quod dixi,
pioiupciunt in voccm, dictioncs factac sunt. !psum vcio
aima quod hic vcibum cst, cum a \iigilio ]r. Vergilio]
pionuntiatum cst, dictio fuit: non cnim pioptci sc
piolatum cst, scd ut co significaicntui vcl bclla quac
gcssit Acncas, vcl scutum, vcl cactcia aima ]om. arma],
quac \ulcanus Acncac ]r. heroi] fabiicatus cst. !psa vcio
bclla vcl / aima, quac gcsta sunt aut ingcsta ab Acnca;
ipsa, inquam, quac cum gcicicntui adquc ]r. atque]
csscnt, vidcbantui, quacquc si nunc adcsscnt, vcl digito
monstiaic posscmus, aut tangcic, quac ctiamsi non
cogitaicntui ]r. cogitentur], non co tamcn fit ut non
fuciint: ipsa cigo pci sc ncc vciba sunt, ncc dicibilia, ncc
dictioncs; scd sunt ]om. sum] ics, quac iam piopiio
nominc ics vocantui. Tiactandum cst igitui nobis in hac
paitc dialccticac dc vcibis, dc dictionibus, dc dicibilibus,
dc icbus: in quibus omnibus cum paitim vciba
significcntui, paitim non vciba (nihil cst cnim ]r. tamen]
/ dc quo non vcibis disputaic ncccssc sit); itaquc dc his
piimo disputatui, pci quac dc cactciis disputaic
conccditui. ]ad. CAPUT VI]. !gitui vcibum quodlibct,
cxccpto sono, dc quo bcnc disputatui ]r. disputare], ad
facultatcm dialccticac ]r. dialectici] pcitinct, non ad
dialccticam disciplinam. \t dcfcnsioncs Ciccionis sunt
quidcm ihctoiicac facultatis, scd non his docctui ipsa
ihctoiica.
15
2O
25
PRINCIPIA DIALECTICAE
49
CAPUT VI. DI ORIGINI VIRBI. VIRBUM UNDI
DICTUM STOICORUM DI ORIGINI VIRBI OPINIO
Iigo omncs
2
]r. omne] vcibum pioptci ]r. praeter] id
quod sonat, quattuoi quacdam ncccssaiia ]r. necessa-
rio] vocat in quacstioncm, oiigincm suam, vim,
dcclinationcm, oidinationcm. / Dc oiiginc vcibi
quaciitui, cum quaciitui undc ita dicatui: ics mca
scntcntia nimis cuiiosa, ct non ]om. non] nimis ]r. minus]
ncccssaiia. Ncquc hoc ]ad. eo] mihi placuit diccic, quod
sic ]om. sic] Ciccioni quoquc idcm vidctui; quamvis ]om.
quamvis] quis ]ad. enim] cgcat auctoiitatc in ic tam
pcispicua? uod si omnino multum iuvaict cxplicaic
oiigincm vcibi, incptum cssct aggicdi, quod pciscqui
piofccto infinitum cst. uis cnim icpciiic possit, quod
]om. quod] quid ]r. quidquid] dictum / fuciit, undc ita
dictum sit? Huc acccdit, quod ut somnioium
intcipictatio, ita vciboium oiigo pio cuiusquc ingcnio
piacdicatui ]r. iudicatur]. Iccc cnim vciba ipsa quispiam
cx co puta ]r. putat] dictat ]r. dicta], quod auicm quasi
vcibcicnt: !mo, inquit alius, quod acicm. Scd ]ad. quid]
nostia non magna lis cst. Nam utciquc a vcibciando
huius vocabuli oiigincm tiahit. Scd c ]r. de] tiansvciso
tcitius, vidc, quam iixam infciat. uod cnim vcium, //
ait, nos ]r. nos ait] loqui opoitcat ]r. oportet],
odiosumquc sit, natuia ipsa iudicantc, mcndacium;
vcibum a vcio cognominatum cst. Ncc ingcnium quaitum
/ dcfuit. Nam sunt qui vcibum a vcio quidam ]r. quidem]
dictum putcnt ]r. putant], scd piima syllaba satis
animadvcisa, sccundam ncgligi non opoitcic. \cibum
cnim cum dicimus, inquiunt, piima cius syllaba vcium
significat, sccunda sonum. Hoc autcm ]r. enim] volunt
cssc bombum ]r. 'bum']. \ndc Innius sonum pcdum,
bombum pcdum dixit: ct ]r. ] Giacci
clamaic; ct \iigilius ]r. Vergilius], Rcboant silvac
(Cco/ Lib. 3, v. 223). Iigo vcibum dictum cst quasi a
1412
|9j
5
1O
2 Asi cn cl oiiginal.

SANCTI AURELII AUGUSTINI
5O
vcio ]r. verum] boando, hoc cst vcium sonando. uod
si ita cst piacsciibit quidcm hoc nomcn, nc cum vcibum
faciamus ]r. facimus], mcntiamui: / scd vcicoi nc ipsi
qui dicunt ista, mcntiantui. Iigo ad tc iam pcitinct
iudicaic, utium vcibum a vcibciando, an a vcio solo, an
a vcio ]r. verum] boando dictum putcmus: an potius undc
sit dictum non cuicmus; cum quod ]r. quid] significct,
intclligamus ]r. intellegamus]. Bicvitci tamcn hunc
locum notatum cssc ]r. hoc est] dc oiiginc vciboium,
volo paulispci accipias, nc ullam paitcm susccpti opciis
piactcimisissc vidcamui. Stoici autumant, quos Ciccio
in hac ic ]ad. ut Cicero] iiiidct, nullum cssc vcibum,
cuius non ccita iatio ]r. origo] cxplicaii possit. It quia
hoc modo, suggcicic ]r. eos urguere] / facilc fuit, si
diccics hoc infinitum cssc; quibus vcibis altciius ]r.
alicuius] vcibi oiigincm intcipictavciis ]r. interpretaris];
coium iuisus / a tc oiigincm ]r. origo] quacicndam ]r.
quaerendum] cssc doncc pcivcniatui co ut ics cum sono
vcibi aliqua similitudinc concinat, ut cum dicimus, aciis
tinnitum, cquoium hinnitum, ovium balatum, tuibaium
clangoicm, stiidoicm catcnaium. Pcispicis cnim hacc
vciba ita sonaic, ut ]ad. ipsae] ics quac his vcibis
significantui. Scd quia sunt ics, quac non sonant; in his
similitudincm tactus valcic, ut si lcnitci vcl aspcic scnsum
tangunt, lcnitas vcl / aspciitas littciaium ut tangit
auditum, sic cis nomina pcpciciit. It ]r. ut] ipsum lcnc
cum dicimus, lcnitci sonat. uis itcm aspciitatcm non
ct ipso nominc aspciam iudicct? Lcnc cst auiibus, cum
dicimus voluptas; aspcium cst ]om. est], cum dicimus,
ciux. !ta ics ipsac afficiunt, sicut ]r. ut] vciba scntiuntui.
Mcl, quam suavitci ics ipsa gustum, tam suavitci ]r.
leniter] nominc tangit auditum. Acic, in utioquc
aspcium cst: lana ct vcpics, ut audiuntui vciba, sic illa
tanguntui. Hacc quasi cunabula vciboium cssc
cicdidciunt, ut ]r. ubi] scnsus icium cum sonoium scnsu
con / coidaicnt. Hinc ad ipsaium intci sc icium
similitudincm pioccssissc liccntiam nominandi: ut cum,
vcibi causa, ciux pioptcica dicta sit, quod ipsius vcibi
15
2O
|1Oj
5
1O
PRINCIPIA DIALECTICAE
51
aspciitas cum doloiis, qucm ciux cfficit aspciitatc
concoidat: ciuia tamcn non pioptci aspciitatcm doloiis,
scd quod longitudinc atquc duiitia ]r. duritie] intci
mcmbia cactcia sint ligno ciucis similioia, sic appcllata
sint. !ndc ad abusioncm vcntum cst ]om. est], ut
usuipctui ]ad. nomen] non tam ]om. tam] ici similis,
scd quasi vicinac. uid cnim similc intci ]r. habet]
significationcm ]r. significatio] paivi ct minuti, cum
possit paivum cssc, quod non modo nihil / minutum sit,
scd ctiam aliquid cicvciit? Dicimus tamcn pioptci
quandam vicinitatcm, minutum pio paivo. Scd hacc
abusio vocabuli in potcstatc loqucntis cst: habct cnim
paivum, ut minutum non dicatui ]r. dicat]. !llud magis
pcitinct ad id quod ]ad. nunc] volumus ostcndcic, quod
cum piscina dicitui in balncis, in qua piscium nihil sit,
nihilquc piscibus similc habcat, vidctui tamcn a piscibus
dicta pioptci aquam, ubi piscibus vita cst. !ta vocabulum
non tianslatum similitudinc, scd quadam vicinitatc
uisuipatum cst. uod si quis dicat homincs piscibus
similcs natando ficii, ct indc piscinac nomcn cssc natum;
stultum cst hoc ]om. hoc] icfutaic ]repugnare], / cum
ab ic ncutium abhoiicat, ct utiumquc latcat. !llud tamcn
bcnc accidit, quod ]ad. hoc] uno cxcmplo dilucidaic ]r.
diiudicare] iam possumus, quid distct oiigo vcibi, quac
dc vicinitatc aiiipitui, ab ca quac ]ad. de] similitudinc
ducitui. Hinc facta cst ]om. est] piogicssio usquc ad
contiaiium. Nam lucus ]ad. eo] dictus putatui, quod
minimc luccat; ct bcllum, quod ics bclla non sit; ct
focdciis nomcn, quod ics focda non sit: quod si a
focditatc poici dictum cst, ut non / nulli volunt, icdit cigo
]r. origo] ad illam vicinitatcm, cum id quod fit, ab co pci
quod fit nominatui. Nam ct ]om. et] ista omnino vicinitas
latc patct, ct pci multas paitcs sccatui. Aut pci cfficicn //
tiam, ut hoc ipsum a focditatc poici, pci qucm focdus
cfficitui ]r. efficiatur]; aut pci cffcctum ]r. effecta], ut
putcus, quod cius cffcctus ]r. effectum] potatio cst,
cicditui dictus; aut pci id quod ]r. quo] continct ]r.
continetur], ut uibcm, ab oibc appcllatam volunt, quod
15
2O
|11j
1413
SANCTI AURELII AUGUSTINI
52
auspicato loco ]r. locus] ciicumduci aiatio / solct: cuius
ici ct \iigilius ]r. Vergilius] mcminit, ubi Acncas uibcm
dcsignat aiatio (Acnc|d. Lib. 5, v. 755): aut pci id quod
continctui ]r. continet], ut si quis hoiicum mutata d ]om.
d] littcia affiimct ab hoidco nominatum: aut pci
abusioncm, ut cum hoidcum ]r. horreum] dicimus, ct
ibi tiiticum conditui; vcl a paitc totum, ut mucionis
nominc, quac summa pais cst gladii, totum ]om. totum]
gladium vocant ]r. vocamus]; vcl a toto pais, ut capillus
quasi capitis pilus. uid ultia piovchai? uidquid aliud
annumciaii ]r. adnumerari] potcst, aut similitudinc
icium ct sonoium, aut similitudinc / icium ipsaium, aut
vicinitatc, aut contiaiio, contincii vidcbis oiigincm vcibi,
quam pioscqui ]r. persequi] non quidcm ultia soni
similitudincm possumus; scd hoc non scmpci utiquc
possumus. !nnumciabilia cnim sunt vciba, quoium ]ad.
origo, de qua] iatio icddi non ]om. non] possit: aut non
cst, ut cgo aibitioi; aut latct, ut Stoici contcndunt. \idc
tamcn paululum, quomodo pcivcniii putant ad illa
vciboium cunabula, vcl ad ]om. ad] stiipcm potius adquc
adco scmcntum, ultia quod quacii oiigincm vctant, ncc
si quis ]r. quisquam] vclit, potcst quidquam ]r.
quicquam] invcniic. Ncmo ambigit ]r. abnuit] / syllabas,
in quibus v littcia locum obtinct consonantis, ut sunt in
his vcibis ]ad. primae] vcntci ]om. venter], vafci, vclum,
vinum, vomis, vulnus, ciassum ct quasi validum sonum
cdcic. uod appiobat ctiam loqucndi consuctudo, cum
]ad. de] quibusdam vcibis cas subtiahimus, nc oncicnt
auicm. Nam indc ]r. unde] cst quod amasti libcntius
dicimus quam amavisti, ct abiit; non abivit; ct in hunc
modum innumciabilia. Iigo cum dicimus, vim, sonus
vcibi, ut dictum cst, quasi validus congiuit ici, quac ]r.
quam] significatui ]r. significat]. !am cx illa vicinitatc
pci id quod / cfficiunt, hoc cst quia violcntia ]r. violenta]
sunt, dicta vincula possunt vidcii, ct vimcn quo aliquid
vinciatui. !ndc / vitcs, quod adminiculis ]r. adminicula]
quibus vinciantui ]r. innituntur] ncxibus pcndcnt ]r.
prendunt]. Hinc ctiam ]r. iam] pioptci similitudincm,
5
1O
15
2O
|12j
PRINCIPIA DIALECTICAE
53
incuivum scncm victum ]r. vietum] Tcicntius appcllavit.
Hinc tciia, quac pcdibus itinciantium flcxuosa ct tiita
cst, via dicitui. Si autcm via, quac ]r. quod] vi pcdum
tiita cst, ]ad. magis] cicditui dicta, icdit oiigo ad illam
vicinitatcm. Scd faciamus a similitudinc vitis vcl viminis,
hoc cst a flcxu cssc dictam: quaciit cigo mc quispiam,
quaic / via dicta cst ]ad.?]: icspondco, a flcxu, quia ]r.
quod] flcxum vclut incuivum victum ]r. vietum] vctcics
dixciunt: undc victos ]r. vietos] quod ]r. etiam quae]
cantho ambiantui, iotaium ligna vocant. Pciscquitui
quacicic, undc victum ]r. vietum] flcxum dicatui: ct hic
icspondco, a similitudinc vitis. !nstat atquc cxigit undc
istud ]r. ita] sit vitis nomcn: dico quia ]r. quod] vincit ]r.
vinciat] ca quac compichcndciit. Sciutatui, ipsum
vinccic ]r. vincire], undc dictum sit: diccmus, a vi. \is
quaic sic appcllatui, icquiict: icdditui ]r. reddetur] iatio,
quia ]r. quod] iobusto ct ]ad. quasi] valido sono vcibum
ici, quac ]r. quam] significatui ]r. significat], congiuit.
\ltia quod icquiiat / non habct. uot modis autcm oiigo
vciboium coiiuptionc vocum vaiictui, incptum cst
pioscqui ]r. persequi]i: nam ct longum, ct minus quam
illa quac dicta sunt, ncccssaiium cst ]om. est].
CAPUT VII. DI VI VIRBI
Nunc vim vciboium, quantum ics patitui ]r. patet],
bicvitci considcicmus. \is vcibi cst, qua cognoscitui
quantum valcat: valct autcm tantum, quantum audicntcm
movcic potcst. Poiio movct audicntcm, aut sccundum
sc, aut sccundum id quod significat, aut cx utioquc
communitci. Scd cum ]r. cum] sccundum sc movct, aut
ad solum / scnsum pcitinct, aut ad aitcm, aut ad
utiumquc. Scnsus autcm ]om. autem] aut natuia
movctui, aut consuctudinc. Natuia movctui in co, quod
]om. in eo, quod], ]ad. cum] offcnditui si quis nominct
Aitaxcixcm icgcm, vcl mulcctui cum audit Iuiyalum.
uis cnim ctiamsi nihil utiquc ]r. umquam] dc his
hominibus audiciit, quoium ista sunt ]r. sint] nomina,
5
1O
15
SANCTI AURELII AUGUSTINI
54
non tamcn ]add. et] in illo aspciitatcm maximam, ct in
hoc iudicct cssc lcnitatcm? Consuctudinc movctui
scnsus, cum offcnditui ]ad. si quis verbi causa vocetur
Motta', et non offenditur, cum audit Cottam'] cum audit
quiddam ]om. cum audit quiddam]: nam hic ad
suavitatcm soni ]r. soni suavitatem] vcl insuavitatcm /
nihil intcicst; scd tamcn ]r. tantum] valcnt auiium
pcnctialia movcic ]om. movere], utium pci sc
tianscuntcs sonos quasi hospitcs notos, an ignotos
iccipiant. Aitc autcm movctui auditoi, cum cnuntiato
sibi vcibo, at // tcndit quac sit pais oiationis, vcl / si quid
aliud in his disciplinis, quac dc vcibis tiaduntui, acccpit.
At vcio cx utioquc, id cst ct scnsu ct aitc dc vcibo
iudicatui, cum id, quod auics mctiuntui, iatio notat, ct
nomcn ita ponitui ]r. ponit]; ut ]ad. cum] dicitui,
optimus: mox ut auicm longa una syllaba ct duac bicvcs
huius ]r. huiusce] nominis pcicussciint, animus cx aitc
statim pcdcm dactylum agnoscit. Scnsum ]r. Iam] vcio
non sccundum sc, scd sccundum id quod significat
vcibum movct, quando pci / vcibum acccpto signo,
animus nihil aliud quam ipsam icm intuctui, cuius illud
signum cst quod acccpit: ut cum, Augustino nominato,
nihil aliud quam cgo ipsc cogitui ]r. cogitor] ab ipso ]r.
eo], cui notus sum: aut quilibct hominum mcnti occuiiit,
si foitc hoc nomcn, vcl qui mc ignoiat audiciit, vcl qui
alium novit, qui Augustinus vocctui. Cum autcm simul
ct sccundum sc vcibum movct audicntcm, ct sccundum
id quod significat; tunc ct ipsa cnuntiatio, ct id quod ab
co ]r. ea] cnuntiatui ]r. nuntiatur], simul advcititui.
\ndc cnim fit ]om. fit] quod non offcnditui auiium
castitas, cum audit, / Manu, vcntic, pcnc, bona patiia
lacciavciat ]ad. ?]; offcndcictui autcm si obscona pais
coipoiis soidido ac vulgaii nominc appcllaictui? ]om.
?], ]ad. cum res eadem sit cuius utrumque vocabulum
est, nisi quod in illo turpitudo rei quae significata est
decore verbi significantis operitur] in hoc autcm scnsum
animumquc utiiusquc dcfoimitas offcndcict ]r. feriret],
nisi illa tuipitudo ici quac significata cst, dccoic vcibi
2O
|13j
5
1O
1414
PRINCIPIA DIALECTICAE
55
significantis opciiictui, cum ics cadcm sit, cuius
utiumquc vocabulum cst ]om. nisi illa (...) vocabulum
est]: vcluti non alia mcictiix, scd alitci tamcn vidctui co
cultu, quo antc iudiccm staic assolct, alitci co quo in
luxuiiosi cubiculo iaccict ]r. iacere]. Cum igitui tantam
vim tamquc multipliccm appaicat cssc / vciboium, quam
bicvitci pio tcmpoic summatimquc attigimus; duplcx hic
]r. hinc] cx considciationc scnsus nascitui: paitim pioptci
cxplicandam vciitatcm, paitim pioptci scivandum ]r.
conservandum] dccoicm, quoium piimum ad
dialccticum, sccundum ad oiatoicm maximc pcitinct.
uamvis cnim ncc disputationcm dcccat incptam, ncc
cloqucntiam opoitcat cssc mcndaccm; tamcn ct in illa
sacpc atquc adco pcnc scmpci audicndi dclicias disccndi
cupido contcmnit, ct in hac impciitioi multitudo quod
oinatc dicitui, ctiam vcic dici aibitiatui. Iigo cum
appaicat quid sit uniuscuiusquc piopiium, mani / fcstum
cst ct disputatoicm, si qua ci dclcctandi cuia cst,
ihctoiico coloic aspcigcndum; ct oiatoicm, si vcii / tatcm
pcisuadcic vult, dialccticis quasi ncivis atquc ossibus cssc
ioboiandum, quac ipsa natuia ]ad. in] coipoiibus nostiis,
ncc fiimitati viiium subtiahcic potuit, ncc oculoium
offcnsioni patcic pcimisit. ]ad. CAPUT VIII] !taquc
nunc pioptci vciitatcm diiudicandam, quod dialcctica
piofitctui, cx hac vciboium vi, cuius quacdam scmina
spaisimus, quac impcdimcnta nascantui vidcamus.
CAPUT VIII. OBSCURUM IT AMBIGUUM.
DIIIIRINTIAI OBSCURI IT AMBIGUI. TRIA GINIRA
OBSCURORUM
!mpcdit ]ad. enim] auditoicm ad vciitatcm / vidcndam in
vcibis, aut obscuiitas aut ambiguitas. !ntci obscuium ct
ambiguum hoc intcicst, quod in ambiguo pluia sc
ostcndunt, quoium quid potius accipicndum sit ignoiatui;
in obscuio autcm nihil, aut paium quod attcndatui,
appaict. Scd ubi paium cst quod appaict, obscuium cst
ambiguo similc: vcluti si quis ingicdicns itci, cxcipiatui
15
2O
|14j
5
SANCTI AURELII AUGUSTINI
56
aliquo bivio, vcl tiivio, vcl ctiam, ut ita dicam, multivio
loco, scd ]r. ibique] dcnsitatc ncbulac nihil viaium quod
cst, cluccat: cigo a pcigcndo, piius obscuiitatc tcnctui ]r.
terretur]. At ubi aliquantum iaicsccic ncbulac / cocpciint,
vidctui aliquid, quod utium via sit, an tciiac piopiius ct
nitidioi coloi inccitum cst: hoc cst obscuium ambiguo
similc. Diluccsccntc ]ad. autem] coclo quantum oculis
satis sit, iam omnium viaium dcductio claia cst; scd qua
sit pcigcndum, non obscuiitatc, scd ambiguitatc dubitatui.
!tcm sunt obscuioium gcncia tiia: unum cst quod scnsui
patct, animo clausum cst; tanquam si quis malum punicum
pictum vidcat, qui nc // quc vidciit aliquando, ncc omnino
qualc cssct audiciit; non oculoium cst, scd animi, quod
cuiuscc ]r. cuius] ici pictuia sit, ncscit. Altcium / gcnus
cst ubi ics animo patcict, nisi scnsui claudcictui, sicut ]r.
sicuti] cst homo pictus in tcncbiis: nam ubi oculis
appaiuciit, nihil animus homincm pictum ]ad. esse]
dubitabit. Tcitium gcnus cst, in quo ctiam scnsui
absconditui, quod tamcn si nudaictui, nihil ]r. nihilo]
magis animo cmincict: quod gcnus cst omnium
obscuiissimum, ut si impciitus malum illud punicum
pictum ctiam in tcncbiis cogcictui agnosccic. Rcfci nunc
animum ad vciba, quoium istac sunt ]r. sunt istae]
similitudincs constitutac. ]r. similitudines. Constitute
animo...]. Ponc ]om. pone] qucmpiam giammaticum, /
convocatis discipulis, factoquc silcntio suppicssa vocc
dixissc, Tcmctum: quod ab co dictum, qui piopc
assidcbant, satis audiciunt; qui icmotius, paium; qui autcm
icmotissimc nulla omnino vocc pcistiicti sunt. Hoium
autcm paitim scicbant, illi scilicct qui ncscio quo casu
icmotioics ciant, quid cssct tcmctum: icliquos pioisus
latcbat: omncs obscuiitatc impcdicbantui. ]r. Horum
autem illi qui remotiores erant nescio quo casu partim
sciebant, quid esset temetum, partim ignorabant, illos
vero, qui magistri vocem nec acceperant, quid esset
temetum prorsus latebat, omnes obscuritate
impediebantur]. It hic iam pcispicis omnia illa gcncia
obscuiitatum. Nam qui ]add. de] auditu nihil dubitabant,
1O
15
2O
1415
PRINCIPIA DIALECTICAE
57
piimum illud / gcnus paticbantui, cui similc cst, malum
punicum ignoiantibus, scd in lucc pictum. ui novciant
vcibum, scd auiibus aut paium aut omnino non acccpciant
voccm; sccundo illo gcncic laboiabant, cui similis cst
hominis imago, scd non in conspicuo ]r. perspicuo], scd
]r. aut] omnino tcncbioso ]r tenebricoso] loco. ui autcm
non solum vocis, scd ct significationis vcibi cxpcitcs ciant;
tcitii gcnciis, quod omnino dctciiimum ]r. taeterrimum]
cst, caccitatc involvcbantui. uod autcm dictum / cst,
quoddam ]r. quiddam] obscuium ambiguo similc, in his
pcispici potcst, quibus vcibum ciat quidcm notum, scd
voccm ]ad. nec] pcnitus nullam aut ]om. aut] non ]r. nec]
omnino ccitam pciccpciant. Omnia igitui obscuia ]r.
obscure] loqucndi gcncia vitabit, qui ct vocc quantum satis
cst claia, ncc oic impcdito ]r. impedita], ct vcibis
notissimis utctui. \idc nunc in codcm giammatici
cxcmplo, quam longc alias ]r. aliter] impcdiat ambiguitas
quam obscuiitas vcibi. !ac cnim cos qui adciant ct satis /
scnsu acccpissc voccm magistii, ct illum ]ad. id] vcibum
cnuntiassc, quod cssct omnibus notum; ut puta, fac cum
dixissc, Magnus, ct dcindc siluissc: attcndc, quid ]r. quae]
incciti ]r. incerta], hoc audito nominc, patiantui. uid si
]ad. enim] dictuius cst, uac pais oiationis cst ]om. est]?
uid si dc mctiis quacsituius, qui sit pcs? uid si histoiiam
]r. de historia] intciiogatuius ]r. rogaturus], ut puta,
magnus Pompcius quot bclla gcssciit? uid si
commcndandoium caiminum giatia dictuius cst, Magnus
ct pcnc ]r. paene] solus pocta \iigilius? uid si
obiuigatuius ncglcgcntiam discipuloium, in hacc dcindc
vciba / pioiumpat ]r. prorumpet], Magnus vos ob ]r. erga]
studium ]r. studia] disciplinac ]om. disciplinae] toipoi
invasit? \idcsnc icmota ncbula obscuiitatis, illud quod
supia dictum cst quasi cminuissc multivium? Nam hoc
unum quod dictum cst, magnus, ct nomcn cst, ct pcs
choiius cst, ct Pompcius cst, ct \iigilius cst ]om. est], ct
ncglcgcntiac toipoi. It si qua alia vcl innumciabilia non
commcmoiata sunt, quac tamcn pci hanc cnuntiationcm
vcibi possunt intclligi ]r. intellegi].
25
|15j
5
1O
SANCTI AURELII AUGUSTINI
58
CAPUT IX. AMBIGUITATUM GINIRA DUO
!taquc icctissimc a dialccticis dictum cst, ambiguum cssc
omnc vcibum. Ncc movcat quod apud Cicc / ioncm
calumniatui Hoitcnsius, hoc modo: Am||ua c a|un/
aud|/c ]r. audere] acu/c ]om. acute], c\p/|ca/c d|/uc|dc
|/cm ]r. idem] omnc tc/|um am||uum cc d|cun/
quomodo ||/u/ am||ua am||u| c\p/|ca|un/? nam |oc
c/ |n /cnc|/a c/|nc/um /umcn |njc//c Iac|/c ]r. Facete]
quidcm atquc callidc dictum. Scd hoc cst quo apud
cumdcm Ciccioncm Scacvolac dicit Antonius: Dcn|quc
u/ ap|cn/||u d|c//c /u//| c/|am tc/c t|dca/| d|cc/c uid
cnim aliud loco illo facit ]r. fecit] Hoitcnsius, nisi
acuminc igcnii ct / lcpoic scimonis, quasi mciaco ct suavi
poculo impciitis caligincm offundit ]obfudit]? uod
cnim dictum cst, omnc vcibum / ambiguum cssc, dc
singulis vcibis dictum cst. Ixplicantui ]ad. autem] am-
bigua disputando, ct ncmo utiquc vcibis singulis disputat.
Ncmo igitui ambigua vciba vcibis ambiguis cxplicabit.
It tamcn cum omnc vcibum ambiguum sit, ncmo vcibum
]r. verborum] ambiguum ]r. ambiguitatem] nisi vcibis,
scd ctiam ]r. iam] coniunctis, quac iam ]om. iam] ambi-
gua non sunt ]r. erunt], cxplicabit. \t cnim si diccictui
]r. dicerem], Omnis milcs bipcs cst, non cx co scqucictui,
ut cohois cx militibus ]ad. utique] bipcdi // bus tota ]r.
ita] / constaict. !ta cum dico ambiguum ]ad. esse] omnc
vcibum, non dico scntcntiam, non disputationcm
quamvis vcibis ista tcxantui. Omnc igitui ambiguum
vcibum non ambigua disputationc cxplicabitui. Nunc
ambiguitatum gcncia vidcamus. uac piima duo sunt:
unum in iis ]r. his] ctiam, quac dicuntui; altcium quod
in iis ]r. his] solis, quac sciibuntui, dubitationcm facit.
Nam ]add. et] si quis audiciit, Acics, ct si quis lcgciit,
potciit ]r. potest] inccitum habcic, nisi pci scntcntiam
claicscat, utium acics militum, an fciii, an oculoium dicta
vcl sciipta sit. / At vcio si quis invcniat sciiptum, vcibi
causa lcpoicm, ncc appaicat qua scntcntia positum sit,
piofccto dubitabit, utium pcnultima huius vcibi syllaba
pioduccnda sit, ab co quod cst lcpos; an ab co quod cst
15
2O
|16j
5
1O
1416
PRINCIPIA DIALECTICAE
59
lcpus coiiipicnda. uam scilicct non patcictui ambagcm
]r. ambagionem], si accusativum huius nominis casum
vocc loqucntis accipcict. uod si quis dicat, ]ad. etiam]
loqucntcm malc pionuntiaic potuissc; iam non
ambiguitatc, scd obscuiitatc impcdiictui auditoi. Ix illo
tamcn gcncic quod ambiguo similc cst, quia malc latinc
pionuntiatum vcibum, / non in divcisas iationcs ]r.
notiones] tiahit cogitantcm, scd ad id quod appaict
impcllit. Cum igitui ista duo gcncia intci sc pluiimum
distcnt, piimum gcnus iuisus in duo dividitui: nam
quidquid dicitui, ct pci pluia intclligi potcst, cadcm
scilicct pluia aut uno ]r. non solum] vocabulo ct ]r. sed]
una ]ad. etiam] intcipictationc ]r. definitione] ]ad.
contineri queunt]; aut tantum uno ]r. communi] tcncntui
vocabulo, scd divcisis cxpcditionibus cxplicantui. Ia
quac una dcfinitio potcst includcic, univoca nominantui:
illis autcm quac sub uno nominc ncccssc cst dcfiniic
divcisc, acquivoci ]r. aequivocis] nomcn cst. Piius cigo
/ considcicmus univoca, ut quomodo ]r. quoniam] gcnus
hoc iam ]ad. definitione] patcfactum cst, illustictui ]r.
ilustrentur] cxcmplis. Homincm cum dicimus, tam
pucium dicimus quam iuvcncm, quam scncm, tam
stultum quam sapicntcm, tam magnum quam paivum,
tam civcm quam pcicgiinum, tam uibanum quam
agicstcm, tam qui iam fuit quam qui nunc cst, tam
scdcntcm quam stantcm, tam divitcm quam paupcicm,
tam agcntcm aliquid quam ccssantcm, tam gaudcntcm
quam mocicntcm ]r. maerentem] vcl ncutium. Scd in
his omnibus dictionibus nihil cst, quod non ut hominis /
nomcn acccpit, ita ctiam hominis dcfinitionc claudatui:
nam dcfinitio hominis cst, Animal iationalc, / moitalc:
non ]r. Num] cigo quisquam potcst diccic animal
iationalc moitalc iuvcncm tantum, non ctiam scncm ct
pucium, ]r. puerum aut senem esse] ctc., aut sapicntcm
cssc ]om. esse] tantum, non ctiam stultum; imo ct ista ct
cactcia, quac numciata sunt, sicut hominis nominc, ita
ctiam dcfinitionc contincntui: nam sivc puci, sivc stultus,
sivc paupci, sivc ctiam doimicns, si animal iationalc
15
2O
25
|17j
SANCTI AURELII AUGUSTINI
6O
moitalc non cst; ncc homo cst. Ist autcm homo; illa igitui
]ad. etiam] dcfinitionc contincatui / ncccssc cst. It dc
cactciis quidcm nihil ambigitui ]ad. ambigetur]: dc
pucio autcm paivo aut stulto, sivc ]r. seu] pioisus fatuo,
aut dc doimicntc, vcl cbiio, vcl fuicntc dubitaii potcst,
quomodo possunt ]r. possint] cssc animalia iationalia,
ctiam si possit ]r. potest omino] dcfcndi, scd ad alia
piopciantibus longum cst. Ad id quod agitui illud satis
cst ]om. est], non cssc istam dcfinitioncm hominis icctam
]ad. et ratam], nisi ct omnis homo cadcm contincatui,
ct piactci homincm nihil. Hacc sunt igitui univoca, quac
non solum nominc uno, scd una ctiam ciusdcm nominis
dcfinitionc clauduntui: quamvis ct intci sc pio / piiis
nominibus ct dcfinitionibus distingui possunt ]possint].
Divcisa cnim nomina, puci, adolcsccns, divcs ct paupci,
libci ct scivus, ct si quod ]r. quid] aliud diffcicntiaium
cst, ct ]om. et] intci sc idco ]ad. diversas] piopiias
dcfinitioncs habcbunt ]r. habent]: scd ut illis unum
communc nomcn cst homo, sic ]ad. et] animal iationalc
moitalc dcfinitio una communis cst.
CAPUT X. AMBIGUITAS IX AIQUIVOCIS VARIA
Nunc acquivoca vidcamus, in quibus ambiguitatum
pciplcxio piopc infinita silvcscit: conaboi tamcn ca ]r.
eas] in gcncia ccita distingucic. \tium autcm conatum
mcum hacc ]om. haec] facultas scquatui, tu iudicabis.
Ambiguitatum / igitui, quac ab acquivocis vcniunt, pii-
mo ]r. prima] gcncia tiia sunt: unum ab aitc, altcium
ab usu, tcitium ab utioquc. Aitc ]r. Artem] nunc dico,
pioptci nomina quac in vciboium disciplinis vcibis
imponuntui. Alitci cnim dcfinitui apud giammaticos
quid sit acquivocum, al // itci apud dialccticos ]om. aliter
apud dialecticos]; ct tamcn hoc unum quod dico, Tullius,
ct nomcn cst, ct pcs dactylus, ct acquivocum. !taquc si
quis cx mc cfflagitct, ut dcfiniam quid sit Tullius,
cuiuslibct notionis cxplicationc icspondco. Possum cnim
icctc diccic, Tullius nomcn cst, quo significatui homo
5
1O
15
1417
PRINCIPIA DIALECTICAE
61
summus / quidam oiatoi, qui Catilinac coniuiationcm
consul oppicssit. Subtilitci attcndc mc nomcn ipsum
dcfinissc: nam si mihi Tullius ipsc, qui si vivcict, digito
monstiaii ]r. demostrari] potuissct ]r. posset],
dcfinicndus foict, non diccicm, Tullius cst nomcn, quo
significatui homo; scd diccicm, Tullius cst homo, ct ita
cactcia adiungcicm. !tcm icspondcic posscm, Hoc no-
mcn ]r. hoc modo] Tullius cst ]ad. pes] dactylus, his
littciis constans: quod ]r. quid] cnim cas littcias habcat,
opus cst innucic. Licct cnim illud diccic, ]quod...dicere
r. quid enim nunc opus est litteras enumerare? Licet
etiam illud dicere:] Tullius cst vcibum, pci quod
acquivocantui ]r. aequivoca] intci sc ]ad. sunt] omnia
cum hoc ipso, / quac supia dicta sunt, ct si quid aliud
invcniii potcst. Scd dico, ]om. sed dico] cum cigo ]r.
igitur] hoc nomcn ]r. unum] quod dixi, Tullius, sccundum
aitium vocabula tam vaiic mihi licuit ]r. licuerit] dcfiniic;
quid dubitamus cssc ambiguoium gcnus cx acquivocis
vcnicntium, quod mciito dici possit cx aitc contingcic?
Diximus cnim acquivoca cssc, quac non ut uno nominc,
ita ctiam una dcfinitionc possunt tcncii. \ndc ]r. Vide]
nunc altcium gcnus cst ]om. est], quod cx loqucndi usu
vcniic mcmoiavimus. \sum nunc appcllo illud vcibum
]r. ipsum], pioptci quod vciba cognoscimus. uis cnim
vciba pioptci / vciba conquiiat ct colligat? !taquc iam
constituc aliqucm sic audiic, ut notum ci sit, nihil dc
paitibus oiationis, / aut dc mctiis quacii, aut dc vciboium
aliqua disciplina: tamcn adhuc potcst cum dicitui, Tullius,
acquivocoium ambiguitatc impcdiii. Hoc cnim nominc
ct ipsc qui fuit summus oiatoi, ct cius picta imago vcl
statua, ct codcx quo cius littciac contincntui, ct si quid
cst in scpulcio cius cadavciis, significaii potcst. Divcisis
cnim iationibus ]r. notionibus] dicimus, Tullius ab
intciitu patiiam libciavit; ct, Tullius inauiatus in Capi-
tolio stat; ct / , Tullius, tibi totus lcgcndus cst; ct, Tullius
hoc loco scpultus cst: unum cnim nomcn cst ]om. est],
scd divcisis hacc omnia dcfinitionibus cxplicanda sunt.
Hoc igitui gcnus acquivocoium cst, in quo iam nulla dc
2O
25
3O
|18j
5
SANCTI AURELII AUGUSTINI
62
disciplina vciboium oiitui ambiguitas, scd dc ipsis icbus
quac significantui. At si utiumquc confundat audicntcm
vcl lcgcntcm, sivc quod cx aitc, sivc quod cx loqucndi
usu dicitui, nonnc tcitium gcnus icctc annumciabitui
]r. adnumerabitur]? Cuius cxcmplum in scntcntia
quidcm apcitius appaict, ut si quis dicat, Multi dactylico
mctio sciipsciunt, ut cst / Tullius: nam hic inccitum cst
]om. est] utium Tullius pio cxcmplo dactyli pcdis, an
dactylico ]r. dactylici] poctac positum sit: quoium illud
cx aitc, hoc cx usu loqucndi accipitui. Scd in simplicibus
ctiam vcibis contingit, licct tantum voccm huius vcibi
]licet...verbi r. tamquam si hoc verbum] giammaticus
audicntibus discipulis cnuntict, ut supia ostcndimus.
Cum igitui hacc tiia gcncia manifcstis ]ad. inter se]
iationibus intci sc ]om. inter se] diffciant, iuisum
piimum gcnus in duo dividitui. uidquid cnim cx aitc,
vciboium facit ambiguitatcm, paitim sibi pio cxcmplo
cssc potcst, paitim / non potcst. Cum cnim dcfinio ]r.
definiero] quid significat ]r. significet] nomcn, possum
hoc ipsum cxcmpli giatia supponcic, ]ad. Et enim hoc]
quod dico nomcn, utiquc nomcn cst: hac cnim lcgc pci
casus flcctitui diccndo ]r. cum dicimus] nomcn, nominis,
nomini, ctc ]r. et cetera]. !tcm cum dcfinio quid significat
]r. significet], dactylus ]ad. pes], hoc ipsum potcst pio
cxcmplo cssc: ctcnim cum dicimus, dactylus, unum ]r.
unam] syllabam longam ct duas dcindc bicvcs
cnuntiamus. At vcio cum dcfinitui advcibium quid
significct, non potcst ]r. potes] hoc ipsum pio cxcmplo
dici ]r. in exemplum dicere]; ctcnim cum advcibium
dicimus, / hacc ipsa cnuntiatio nomcn cst. !ta sccundum
aliam notioncm advcibium utiquc advcibium cst, ct no-
mcn non cst; sccundum aliam vcio advcibium non cst
advcibium, quia nomcn cst. !tcm pcs cicticus, quando
quid significct dcfinitui, non potcst hoc ipsum pio ]om.
pro] cxcmplo cssc: hacc cnim ipsa ]om. ipsa] cnuntiatio
quando dicimus, cicticus, piima longa syllaba, dcindc
duabus bicvibus constat; quod autcm significat, longa
syllaba ct bicvis ct longa cst; ita ct hic sccundum aliam
1O
15
2O
PRINCIPIA DIALECTICAE
63
notioncm, cicticus nihil aliud cst quam cicticus, ct
dactylus non cst; sccundum aliam / vcio cicticus non cst
cicticus, quia dacty // lus cst. Sccundum igitui ]r. item]
gcnus, quod iam pioptci ]r. praeter] disciplinas vciboium
ad loqucndi usum dictum cst pcitincic, duas habct foi-
mas. Nam acquivoca dicta ]r. inde] sunt, aut cx cadcm
oiiginc vcnicntia ]om. venientia], aut cx divcisa. Ix
cadcm oiiginc appcllo, quando ]r. quae quamvis] uno
nominc ac non sub una dcfinitionc tcncantui, uno tamcn
quasi fontc dimanant ]r. demanant], ut cst / istud, quia
]r. illud quod] Tullius ct homo ct statua ct codcx ct
cadavci intclligi potcst: non possunt quidcm ista una
dcfinitionc concludi, scd tamcn unum habcnt fontcm,
ipsum scilicct vcium homincm, cuius ct illa statua, ct illc
libci ]r. illi libri] ct illud cadavci cst. Ix divcisa oiiginc
]om. Ex diversa origine], ut ]r.at] cum dicimus, ncpos,
longc cx divcisa oiiginc filium filii ct luxuiiosum
significat. Hacc cigo distincta tcncamus, ct indc ]r. vide]
illud gcnus, quod cx cadcm oiiginc appcllo, in quac itcm
]r. iterum] / dividatui: nam dividitui in duo, quoium
unum tianslationc, altcium dcclinationc contingit.
Tianslationcm voco, cum vcl similitudinc unum nomcn
fit multis icbus, ut Tullius, ct illc in quo magna cloqucntia
fuit, ct statua cius dicitui. \cl cx toto, cum pais
cognominatui, ut cum cadavci illius ]r. eius] Tullius dici
potcst: vcl cx paitc totum, ut cum tccta dicimus totas
domus ]r. domos]. Aut a gcncic spccics; vciba cnim
piincipalitci ]ad. omnia] dicunt ]r. dicuntur] Romani
]om. Romani], quibus loquimui; scd tamcn vciba piopiic
nominata sunt, quac pci modos ct tcmpoia dcclinamus:
aut / ab ]r. a] spccic gcnus; nam cum scholastici non
solum piopiic, scd ct piimitus dicantui ii ]r. hi] qui adhuc
in schola ]r. scholis] sunt; ]ad. in] omncs tamcn qui in
littciis vivunt, nomcn hoc usuipant ]r. usurpatum est].
Aut ab cfficicntc cffcctus ]r. effectum], ut Ciccio cst libci
Ciccionis: aut ab cffcctu ]r. effecto] cfficicns, ut tciioi
quia ]r. qui] tciioicm fccit ]r. facit]. Aut a contincntc
quac ]r. quod] contincntui, ut domus ctiam qui in domo
25
|19j
5
1O
1418
SANCTI AURELII AUGUSTINI
64
sunt dicuntui: aut a convcisa vicc, ut castanca ]ad. etiam]
aiboi dicitui quac ct fiuctus ]om. quae et fructus]: vcl si
quod ]r. quid] aliud invcniii potcst, quod cx cadcm oii-
ginc quasi tiansfcicndo cognominctui. \idcs, ut aibitioi,
/ quid ]r. quam] faciat in vcibis ambiguitatcm. uac
autcm ad camdcm oiigincm pcitincntia conditionc
dcclinationis ambigua cssc dicimus ]r. diximus], talia
sunt. !ac vcibi causa qucmquc ]r. quemquam] dixissc,
pluit. It hacc divcisc utiquc dcfinicnda sunt. !tcm
sciibcic cum ]r. qui] dicit, inccitum cst utium infinitivo
activi, an impciativo passivi pionuntiatum sit ]r.
pronuntiaverit]. Homo cum ]r. quamvis] unum nomcn
sit, ct una cnuntiatio, tamcn fit aliud cx nominativo, aliud
cx vocativo. uin ]r. quomodo] doctius ]r. doctus] ct
doctc vcibi ]r. ubi] cnuntiatio quoquc divcisa cst. Doctius
aliud cst cum dicimus doctius mancipium / ; aliud cum
dicimus, doctius illo ]add. iste] disputavit. Dcclinationc
igitui ambiguitas oita cst: nam dcclinationcm nunc
appcllo, quidquid sivc pci voccs sivc pci significationcs
flcctcndo vciba contingit. Hic doctus ]ad. enim] ct ]ad.
o] doctc, tantum ]r. etiam] pci voccs flcxum cst; hic homo
]ad. autem] ct ]ad. o] homo, sccundum ]r. per] solas
significationcs. Scd huiusmodi ]r. hoc] gcnus
ambiguitatum minutatim concidcic ac pioscqui pcnc
finitum ]r. infinitum] cst. !taquc locum ipsum hactcnus
notassc suffccciit, ingcnio piacscitim tuo. \idc nunc ca,
quac cx ]om. ex] divcisa oiiginc vcniunt: nam ]ad. et]
ipsa divi / duntui adhuc in duas piimas foimas, quaium
una cst, quac contingit divcisitatc linguaium; ut cum
dicimus, istc ]r. tu], hacc una vox aliud apud Giaccos,
aliud apud nos significat. uod gcnus tamcn non omnis
novit ]tamen...novit r. notandum omnino fuit]; non / cnim
unicuiquc pcispicuum ]r. praescriptum] cst, nisi ]om.
nisi] qui ]r. quot] linguas nossct, aut qui ]r. quot] linguas
]r. linguis] disputaict. Altcia foima cst, quac in una
quidcm lingua facit ambiguitatcm, divcisa tamcn coium
oiiginc, quac ]ad. in] uno vocabulo significantui, qualc
cst illud, quod dc ncpotc supia posuimus. uod iuisus
15
2O
25
|2Oj
PRINCIPIA DIALECTICAE
65
in duo scinditui. Aut ]ad. enim] sub codcm gcncic paitis
oiationis, sicut ]r. fit ~ tam] nomcn cst ]ad. enim] ncpos,
cum filium filii, ct ]r. quam] cum luxuiiosum significat;
aut sub divcisis ]r. diverso] /, ]ad. Nam non solum aliud
est cum dicimus qui] ut dictum cst a Tcicntio ]om. a
Terentio],
ui scias ]r. scis] cigo istuc nisi pciiclum fccciis?
(Tcicnt. And/ Act. 3, sccn. 3, v. 33.)
scd ctiam istuc ]r. illud] pionomcn, istuc ]r. hoc]
advcibium. !am cx utioquc, id cst ]ad. ex] aitc ct ]ad.
ex] usu vciboium, quod in acquivocis tcitium gcnus
posuciamus, tot ambiguitatum foimac possunt cxistcic,
quot in duobus supciioiibus posuciamus ]r.
enumeravimus]. Rcstat cigo ]om. ergo] illud gcnus
ambiguum, // quod in sciiptis solis icpciitui. Cuius tics
sunt spccics: aut cnim spatio / syllabaium fit talc
ambiguum, aut acuminc, aut utioquc. Spatio autcm, ut
cum sciibitui, vcnit, dc tcmpoic inccitum cst, pioptci
occultum piimac syllabac spatium. Acuminc autcm, ut
cum sciibitui, ponc, utium ab co quod cst pono, an ut
dictum ]ad. est]:
// Ponc scqucns, namquc hanc dcdciat Pioscipina lcgcm.
(Cco/ liv. 4, v. 487.)
inccitum cst pioptci latcntcm acuminis locum. At vcio
cx utioquc fit, ut in supciioiibus ]r. ut est quod superius]
dc lcpoic diximus; nam non solum pioduccnda scd
acucnda cst ctiam pacnultima syllaba huius vcibi, si ab
co quod cst lcpos, non ab co quod / cst lcpus, dcflcxum
cst.
5
1O
15
1419
142O
AGUSTN DE HIPONA
PRINCIPIOS DL DIALLCTICA
|5j
5
1O
15
CAPITUIO PRIMIRO - SOBRI IAS PAIABRAS
SIMPIIS.
La dialcctica cs la cicncia dc discutii bicn. Ahoia bicn,
discutimos con palabias. Las palabias, cn cfccto, o son
simplcs o son complc|as. Son simplcs las quc significan
una sola cosa, como cuando dccimos hombic, caba-
llo, discutc, coiic. Y no tc asombics dc quc 'discu-
tc`, aunquc cst compucsta dc dos cosas
1
, sin cmbaigo,
sc cucntc cntic las simplcs. / In cfccto, cl asunto cs ilus-
tiado poi la dcfinicion. Sin cmbaigo, sc di|o quc cs pala-
bia simplc la quc significa una sola cosa. Y asi incluimos
csto cn csta dcfinicion, lo quc no incluimos cuando dcci-
mos hablo. Aunquc, cn cfccto, cs una sola palabia, sin
cmbaigo, no ticnc significacion simplc, pucsto quc tam-
bicn significa la pcisona quc habla. Poi csto cst ya su|c-
ta a vcidad o falscdad; cn cfccto, pucdc tanto sci ncgada
como sci afiimada. Asi, toda piimcia y scgunda pcisona
dcl vcibo, aunquc sc cnuncic aisladamcntc
2
, sin cmbai-
go, sc contai cntic las palabias complc|as, las quc no
ticncn significacion simplc. / In vcidad, si cualquicia dicc
camino, hacc quc sc cnticnda tanto cl caminai, como
quc cl mismo cs quicn camina. Y cualquicia quc diga
caminas, similaimcntc significa tanto la cosa quc sc
hacc, como aqucl quc la hacc. Pcio, cn vcidad, quicn
dicc camina no significa nada distinto dcl caminai
mismo, poiquc la tciccia pcisona dcl vcibo sicmpic sc
contai cntic las simplcs; y an no pucdc sci ncgada o
afiimada, a mcnos quc talcs vcibos scan dc aqucllos cn
los quc la significacion cst ligada ncccsaiiamcntc a la
pcisona poi la foima coiiicntc dc hablai, como cuando
dccimos llucvc o nicva; sin cmbaigo, aunquc no sc
anada quicn llucvc o nicva, pucsto quc / sc sobiccnticn-
dc, no pucdcn sci contadas cntic las simplcs.
14O9
1 In latin cl vcibo d|pu/a/c |discutiij cst compucsto dcl picfi|o 'dis` y cl vcibo 'putaic`.
2 La cnunciacion dc los vcibos cn latin sc hacc con la piimcia y scgunda pcisona dcl singulai dcl
picscntc indicativo, cl infinitivo picscntc, la piimcia pcisona dcl pcifccto indicativo y cl supino.
Asi, la piimcia y la scgunda pcisona dcl vcibo sc icficicn tanto al quc cfccta la accion como al
vcibo quc sc cnuncia.
AGUSTN DE HIPONA
7O
CAPITUIO II. PAIABRAS COMPII1AS.
Las palabias complc|as son las quc concctadas cntic si
significan vaiias cosas, como cuando dccimos un hom-
bic camina o un hombic apicsuindosc camina hacia
cl montc o cualquici cosa poi cl cstilo. Pcio dc las pa-
labias complc|as unas son las quc confoiman oiacion,
como las quc fucion dichas; otias las quc no confoiman,
sino quc icquicicn dc algo, como csa / misma quc mcn-
cionamos, si sustiacs la palabia 'camina` quc fuc usada.
Aunquc, cn cfccto, scan palabias complc|as un hom-
bic apicsuindosc hacia cl montc, sin cmbaigo, aqui
qucda suspcndida la oiacion. Poi lo tanto, al dc|ai dc
lado cstas palabias quc no complctan oiacion, icstan
aqucllas palabias complc|as quc confoiman oiacion.
!gualmcntc, hay dos tipos dc cstas. In cfccto, o bicn la
oiacion cst confoimada dc modo quc cst su|cta a sci
considciada a paitii dc lo vcidadcio o a paitii dc lo fal-
so, como todo hombic camina / o todo hombic no
camina o cualquici cosa poi cl cstilo. O bicn, la oiacion
sc complcta dc modo quc, aunquc consiga cl pioposito
dcl alma, sin cmbaigo, no pucdc sci ncgada o afiimada,
como cuando oidcnamos, cuando dcscamos, cuando
maldccimos y similaics a cstos. In cfccto, si alguicn dicc
Idiiigctc a la villa!, Io|al sc diii|a a la quinta! o Iquc
los dioscs lo maldigan!; no sc pucdc dccii quc micntc o
cicci quc dicc la vcidad. In cfccto, no afiimo ni ncgo
nada. Poi lo tanto, ni talcs oiacioncs cntian cn considc-
iacion, ni icquicicn quicn las discuta.
CAPITUIO III. IAS QUI SON ORACIONIS
SIMPIIS, IAS QUI SON COMPII1AS.
Pcio aqucllas quc icquicicn quicn las discuta / o son sim-
plcs o son complc|as. Son simplcs las quc sc cnuncian
sin union alguna a otia oiacion, como cuando dccimos
todo hombic camina. Son complc|as |aqucllasj dc las
quc sc |uzga accica dc su union, como cn si camina, sc
|6j
5
1O
PRINCIPIOS DE DIALCTICA
71
mucvc. Pcio no sc hacc |uicio accica dc la union dc
oiacioncs micntias no sc llcguc a la conclusion. Ahoia
bicn, la conclusion cs lo quc cst constituido a paitii dc
lo admitido. Lo quc digo cs: si alguicn dicc si camina,
sc mucvc, quicic piobai algo. Al admitii yo csto, lc ics-
ta afiimai quc cs vcidad quc camina. Y sc consiguc la
conclusion / quc ya no pucdc sci ncgada, csto cs, quc sc
mucvc; igualmcntc, la conclusion quc no pucdc sci ad-
mitida, csto cs, quc no camina. Si, poi cl contiaiio,
// alguicn quicic dccii dc cstc modo cstc hombic cami-
na, la oiacion cs simplc. Si yo la admito y si ad|untasc
otia, la quc sc icquicic paia complctai la oiacion, csto
cs, pcio cualquicia quc camina, sc mucvc, y si tam-
bicn la admito, dc csta union dc oiacioncs cnunciadas y
an admitidas una a una, cntonccs sc siguc csta conclu-
sion, la quc ahoia ncccsaiiamcntc sc admitc, csto cs, poi
lo tanto, cstc hombic / sc mucvc.
CAPITUIO IV. SUBDIVIDI IAS ORACIONIS
COMPII1AS.
Asi pucs, una vcz cstablccido csto bicvcmcntc, considc-
icmos las paitcs una a una. In cfccto, hay dos piincipa-
lcs. \na dc cllas, |la quc sc icficic aj las quc sc cxpicsan
dc mancia simplc, dondc cst algo asi como los matciia-
lcs dc la dialcctica; otia dc cllas, |la quc sc icficic aj las
quc son llamadas complc|as, dondc apaiccc ya algo asi
como la obia. La |paitc quc tiataj sobic las simplcs sc
llama 'sobic cl cnunciai palabias` |dc /oqucndoj. Impc-
io, aquclla |quc tiataj sobic las complc|as sc dividc cn
tics paitcs. / In cfccto, habicndo scpaiado la con|un-
cion dc las palabias quc no complcta oiacion, aquclla
quc complcta oiacion dc modo quc no gcncic picgunta
o icquicia quicn la discuta, sc llama 'sobic cl cnunciai
fiascs` |dc c/oqucndoj. Pcio la quc complcta cl scntido,
dc tal modo quc sc |uzguc accica dc las oiacioncs sim-
plcs, sc llama 'sobic cl cnunciai pioposicioncs` |dc
p/o/oqucndoj. Aquclla quc dc cstc modo confoima oia-
15
2O
|7j
141O
AGUSTN DE HIPONA
72
cion, dc modo quc sc |uzguc sobic la con|uncion mis-
ma hasta llcgai a la conclusion, sc llama 'sobic la con-
clusion dc pioposicioncs cnunciadas` |dc p/o/oqu|o/um
ummaj. Ixpliqucmoslas, cntonccs, una a una ms dili-
gcntcmcntc. /
CAPITUIO V. DI CMO SI TRATA IN IGICA
SOBRI IOS ASUNTOS DI IAS PAIABRAS, IOS
DICIBIIS Y IAS DICCIONIS. IO DICIBII Y IA
DICCIN DIIIIRIN.
'Palabia` cs cl signo dc una cicita cosa quc pucdc sci
cntcndida poi cl quc cscucha y piofciida poi cl quc ha-
bla. 'Cosa` cs todo aqucllo quc sc cnticndc, quc sc pcici-
bc o quc sc oculta. |Sc conoccn, cn cfccto, las cosas
coipoicas, sc cnticndcn las cspiiitualcs, pcio sc oculta
cn vcidad Dios mismo y la matciia infoimc. Dios cs lo
quc ni cs cucipo, ni cs animal, ni cs scnsacion, ni cs intc-
lccto, ni algo quc pucdc sci pcnsado. La matciia infoi-
mc cs la mutabilidad dc las cosas mutablcs, capaz dc todas
las foimasj. 'Signo` cs tanto cl mostiaisc dcl signo mis-
mo a la pciccpcion, como cl mostiai algo distinto dc si
al alma. 'Hablai` cs pioducii un signo con voz aiticulada.
Sin cmbaigo, llamo 'voz aiticulada` lo quc pucdc sci
compichcndido con lctias. Sin cmbaigo, si todas cstas
cosas quc fucion dcfinidas fucion dcfinidas icctamcntc
y si hasta ahoia las palabias dc la dcfinicion han dc sci
scguidas poi otias / dcfinicioncs, csto lo indicai cl lu-
gai cn cl quc sc tiata sobic la disciplina dcl dcfinii. Aho-
ia lo quc amcnaza, cspcialo atcnto.
Toda palabia sucna. In cfccto, cuando cst csciita no cs
una palabia sino cl signo dc una palabia. Is claio quc
cxaminadas las lctias poi cl lcctoi, sc hacc picscntc al
alma aqucllo quc pioiiumpc con voz. uc otia cosa,
cn cfccto, mucstian las lctias csciitas, sino cllas mismas
a los o|os y, apaitc dc si, voccs al alma? Poiquc poco
antcs di|imos quc cl signo cs tanto cl mostiaisc dcl signo
5
1O
PRINCIPIOS DE DIALCTICA
73
mismo a la pciccpcion como cl mostiai algo distinto dc
si al alma. Poi lo tanto, lo quc lccmos no son palabias,
sino signos dc las palabias. Sin cmbaigo, / usamos
impiopiamcntc cstc vocablo 'lctia` paia apclai a la lc-
tia, incluso cuando la vcmos csciita, aunquc la lctia mis-
ma sca la paitc minima dc la voz aiticulada, aunquc sca
muda y no sca paitc dc la voz y aunquc, cn gcncial, cl
signo apaiczca dc paitc dc la voz. Asi tambicn sc llama
'palabia` cuando cst csciita, aunquc cl signo dc la pala-
bia, |signoj dc la voz quc significa, no sc haga manifics-
to. Poi lo tanto, como cmpczaba a dccii, toda palabia
sucna. Pcio lo quc sucna nada cs paia la dialcctica. In
cfccto, sc tiata sobic cl sonido dc la palabia cuando sc
picgunta o sc icflcxiona sobic cuntas vocalcs sc clidcn
poi la disposicion o sc scpaian poi su concuiicncia; dcl
mismo modo, sobic cuntas con- / sonantcs sc asimilan
poi intciposicion o sobic cuntas sc haccn disimilcs poi
cntiai cn coiiclacion con otias. Y sobic cuntas o dc
culcs silabas consta, cuando cl iitmo poctico y cl accn-
to cs tiatado poi los giamticos, dcbido al solo oficio dc
los oidos. Y, sin cmbaigo, cuando sc discutc sobic csto,
no sc cst fucia dc la dialcctica. Ista, cn cfccto, cs la
cicncia dc discutii.
Pcio, cntonccs, las palabias son signos dc las cosas cuan-
do dc las cosas mismas / // adquicicn fuciza. Sin cmbai-
go, son signos dc las palabias |cuandoj sc discutc accica
dc cllas con cllas. In cfccto, como no podcmos hablai
sobic palabias sino con palabias, y como no hablamos a
mcnos quc hablcmos dc alguna cosa, succdc cn cl alma
quc las palabias son dc tal mancia signo dc las cosas,
quc no dc|an dc sci cosas. Lucgo, cuando la palabia salc
dc la boca cn funcion dc si misma, csto cs, si salc dc
mancia quc sobic la misma palabia sc inquicia o sc dis-
cuta algo, la cosa cicitamcntc cst su|cta a discusion y a
cucstion. Pcio la cosa misma sc llama 'palabia`. Sin cm-
baigo, / aqucllo quc pciciba a paitii dc la palabia, no cl
oido sino cl alma, y lo quc sc ticnc contcnido cn cl alma
misma, sc llama 'dcciblc`. Poi su paitc, cuando sc da la
1411
15
2O
|8j
5
AGUSTN DE HIPONA
74
palabia, no cn funcion dc si, sino poiquc dcbc significai
algo distinto, sc llama 'diccion`. Sin cmbaigo, la cosa
misma quc ahoia no cs palabia, ni una conccpcion dc la
palabia cn la mcntc, bicn sc tcnga la palabia con la quc
pucdc sci significada, o bicn no sc tcnga, no cs nada dis-
tinto dc lo quc sc llama 'cosa`, ahoia cn scntido piopio.
Poi lo tanto, sc ticncn cstas cuatio dc foima distinta:
'palabia`, 'dcciblc`, 'diccion`, 'cosa`. Lo quc llamc 'pala-
bia` tanto cs palabia como significa la palabia. Lo quc
llamc 'dcciblc` cs palabia; sin cmbaigo, / no significa la
palabia sino significa lo quc sc cnticndc poi la palabia y
sc concibc cn cl alma. Lo quc llamc 'diccion` cs palabia
pcio dc mancia tal quc con csta sc significan aqucllos
dos a la vcz, csto cs, la palabia misma y lo quc sc gcncia
cn cl alma poi la palabia. Lo quc llamc 'cosa` cs palabia,
quc significa aqucllo quc icsta cxccptuando a aqucllas
tics quc fucion dichas. Pcio obscivo quc cstos asuntos
dcbcn sci ilustiados con c|cmplos.
Poi consiguicntc, imagina quc un nino fuc intciiogado
poi un giamtico dc cstc modo: uc paitc dc la oia-
cion cs a/ma? 'Aimas`, palabia quc fuc dicha, fuc di-
cha cn funcion dc si, csto cs, la palabia poi la palabia
misma. / Poi su paitc, las otias cosas quc di|o, quc pai-
tc dc la oiacion cs, quc no fucion dichas cn funcion dc
si, sino poi la palabia 'aimas`, o bicn fucion pcicibidas
poi cl intclccto, o bicn fucion piofciidas poi la voz. Pcio
cuando fucion pcicibidas poi cl alma son dcciblcs antcs
dc |sci dichasj; sin cmbaigo, poi csto quc di|c, cuando
pioiiumpicion cn voz, fucion hcchas diccioncs. Poi su
paitc, csta misma palabia 'aimas`, quc aqui cs palabia,
cuando fuc pionunciada poi \iigilio sc hizo diccion; cn
cfccto, no fuc piofciida cn funcion dc si sino poi aquc-
llas cosas quc sc significaban, o bicn las guciias quc gcsto
Incas, o bicn cl cscudo o las dcms aimas quc \ulcano
fabiico paia Incas. Cicitamcntc, |sc significanj las guc-
iias o / las aimas mismas quc fucion gcstadas o sopoita-
das poi Incas. Afiimo quc cstas mismas, cn la mcdida
cn quc sc gcnciaion y sc dicion, sc vcian cual si ahoia
1O
15
2O
PRINCIPIOS DE DIALCTICA
75
cstuvicscn picscntcs, y podiiamos mostiailas con cl dcdo,
o bicn tocailas, aunquc nadic las tuvicsc cn cucnta. Sin
cmbaigo, no poi csto ocuiic quc no hubicscn cxistido.
Poi lo tanto, cstas mismas dc poi si ni son palabias, ni
son dcciblcs, ni son diccioncs, sino quc son cosas quc
ahoia sc llaman 'cosas` cn scntido piopio. Poi lo tanto,
dcbcmos tiatai cn csta paitc dc la dialcctica accica dc
las palabias, dc las diccioncs, dc los dcciblcs y dc las co-
sas. In todas cstas, como cn paitc significan palabias,
como cn paitc no las significan cn cfccto, nada hay /
sobic lo quc no sca ncccsaiio discutii con palabias asi
pucs, cn piimci lugai sc discutc sobic cstas, poi las cua-
lcs cs posiblc discutii sobic las dcms. Poi lo tanto, cx-
ccptuado cl sonido, cualquici palabia sobic la cual sc
discutc bicn, atanc al c|cicicio dc la dialcctica, no a la
disciplina dialcctica. Asi como los discuisos dc Ciccion
pcitcncccn sin duda al c|cicicio dc la ictoiica, pcio con
cstos no sc cnscna la ictoiica misma.
CAPITUIO VI. DII ORIGIN DI IA PAIABRA.
DI DNDI PROVIINI QUI SI DIGA PAIABRA.
Y IA OPININ DI IOS ISTOICOS ACIRCA DII
ORIGIN DI IA PAIABRA.
Pucs toda palabia, poi cl hccho dc quc sucna, ponc cn
cucstion cstas cuatio cosas ncccsaiiamcntc: su oiigcn,
su fuciza, su dcclinacion, su disposicion. / Sc inquicic
accica dcl oiigcn dc la palabia cuando sc inquicic dc
dondc sc da quc sc diga asi, asunto a mi |uicio dcmasia-
do cuiioso y no dcmasiado ncccsaiio. Y no mc agiada
dccii csto poiquc lo mismo lc paiccc tambicn a Ciccion;
aunquc quicn ncccsita dc autoiidad cn una cosa tan
cvidcntc? Pucs, si cxplicai cl oiigcn dc la palabia ayuda-
ia mucho, sciia nccio acomctcilo, poiquc cicitamcntc
cs pciscguii lo infinito. In cfccto, quicn podiia cncon-
tiai dc dondc sc di|o / asi cualquici cosa quc sc di|o?
Succdc dc tal mancia quc como sc cstablccc la intcipic-
tacion dc los sucnos, asi mismo cl oiigcn dc las palabias
25
|9j
5
AGUSTN DE HIPONA
76
sc cstablccc poi cl ingcnio dc cualquicia. In cfccto, hc
aqui quc alguicn picnsa quc las |palabiasj mismas son
llamadas 'palabias` |tc/|aj poi aqucllo dc quc casi azo-
tascn |tc/|c/cn/j cl oido; igualmcntc, alguicn dicc quc
|azotanj cl aiic. Pcio paia nosotios no cs mayoi pioblc-
ma. In cfccto, una y otia cxtiacn cl oiigcn dcl vocablo
'azotando` |tc/|c/andoj. Pcio miia quc sc involucia un
tciccio quc piovoca otia quciclla. Dicc, cn cfccto, // quc
nos convicnc hablai dc lo vcidadcio y quc, sicndo la
natuialcza misma |ucz, cs odiosa la mcntiia. |Poi cstoj,
fuc llamada 'palabia` |tc/|umj poi 'vcidad` |tc/oj. Y no
ha faltado una cuaita ocuiicncia. / In cfccto, cxistcn cici-
tos hombics quc picnsan quc 'palabia` cs dicha a paitii
dc 'vcidad`, pcio habicndo pucsto suficicntc atcncion
sobic la piimcia silaba, la scgunda no dcbc sci dcsatcn-
dida. In cfccto, afiiman quc cuando dccimos palabia
|tc/|umj su piimcia silaba significa 'vcidad` |tc/umj y la
scgunda 'sonido` |onumj. Pcio pictcndcn quc cstc sca
un iuido scco ||om|umj. Dc dondc Innio llamo al soni-
do dc los pics iuido scco dc los pics ||om|um pcdumj;
y los giicgos boasai a 'clamai`; y \iigilio di|o Rcsuc-
nan los bosqucs |/c|oan/ |/tacj (Cco/ Lib 3, v. 223).
Poi lo tanto, la palabia fuc nombiada casi a paitii dc la
vcidad icsonando, csto cs, a paitii dc 'vcidad sonando`
|tc/um |oandoj. Si csto cs asi, dc hccho cstc nombic
picsciibc quc cuando uscmos 'palabia` no mintamos. /
Pcio mc tcmo quc los mismos quc diccn csto micntcn.
Poi consiguicntc, tc coiicspondc ahoia |uzgai si consi-
dciamos quc 'palabia` fuc dicha a paitii dc 'azotando`, o
solamcntc a paitii dc 'vcidad`, o a paitii dc 'vcidad so-
nando`, o si cs mc|oi quc no nos ocupcmos dc dondc sc
oiigina quc sc diga |asij, micntias cntcndamos aqucllo
quc significa. Sin cmbaigo, quicio quc accptcs quc cstc
tcma sobic cl oiigcn dc las palabias sca cxaminado bic-
vcmcntc un poco ms, paia quc no paiczca quc hcmos
pasado poi alto alguna paitc dc la taica cmpicndida.
Los cstoicos, dc quicncs Ciccion sc buila cn csta matc-
iia, afiiman quc no hay palabia cuyo oiigcn cicito no
1O
15
1412
PRINCIPIOS DE DIALCTICA
77
pucda sci cxplicado. / Y poiquc fuc fcil plantcailo dc
cstc modo, si di|cias quc csto cs infinito, con culcs
palabias intcipictaiias cl oiigcn dc otia palabia? Dc
nucvo / ha dc sci buscado poi ti cl oiigcn dc cllas, hasta
quc sc alcancc tal punto quc la cosa aimonicc poi algu-
na similitud con cl sonido dc la palabia, como cuando
dccimos: tintinco dc bioncc |ac/| /|nn|/umj, iclincho
dc caballos |cquo/um ||nn|/umj, balido dc ovc|as
|ot|um |a/a/umj, giito dc la multitud |/u/|a/um
c/ano/cmj, cstiidoi dc cadcnas |//|do/cm ca/cna/umj.
In cfccto, vcs claiamcntc quc cstas palabias sucnan asi
como las cosas quc son significadas poi cstas palabias.
Pcio pucsto quc cxistcn cosas quc no sucnan, vcs quc cn
cstas cs vlida la similitud dcl tacto, como si suavc o s-
pciamcntc tocaian cl scntido: Asi como la suavidad o /
la aspcicza dc las lctias toca cl oido, asi lcs gcncio nom-
bics. La misma |palabiaj 'suavc` |/cncj sucna suavcmcn-
tc cuando la dccimos. !gualmcntc, quicn no |uzgaiia
quc la aspcicza |apc/|/aj cs spcia poi su nombic mis-
mo?
Is suavc paia los oidos cuando dccimos placci
|to/up/aj, spcio cuando dccimos ciuz |c/u\j. Tal como
son scntidas las palabias, asi las cosas mismas nos afcc-
tan. 'Micl` |mc/j, cuan suavcmcntc toca la cosa misma al
gusto, asi suavcmcntc cl nombic al oido. 'Agiio` |ac/cj cs
spcio cn uno y otio. Como sc oycn las palabias 'lana`
|/anaj y 'zaiza` |tcp/cj, asi sc sicntcn al sci tocadas. Cic-
ycion quc csto sciia como las cunas dc las palabias, dc
modo quc la scnsacion dc las cosas concoi- / daba con la
scnsacion dc los sonidos. Dc aqui, |cicycionj quc la li-
ccncia dc nombiai sc cxticndc hasta la similitud dc las
cosas mismas cntic si, como, poi c|cmplo, cuando fuc
llamada ciuz |c/u\j poiquc la aspcicza dc la palabia
misma concucida con la aspcicza dcl doloi quc pioducc
la ciuz. Sin cmbaigo, 'picinas` |c/u/aj sciian llamadas
asi, no a causa dc la aspcicza dcl doloi, sino poiquc, poi
la longitud y poi la duicza, son cntic los dcms micm-
bios los ms similaics a los madcios dc la ciuz. Dc alli sc
2O
|1Oj
5
1O
AGUSTN DE HIPONA
78
ha llcgado al abuso quc sc siivc, no tanto dc la cosa sc-
mc|antc, sino dc la quc lc cs como vccina. In cfccto,
quc cs lo scmc|antc cntic la significacion dc 'pcqucno`
y 'disminuido`, cuando pucdc sci 'pcqucno` lo quc no
solo / no ha disminuido cn nada, sino quc tambicn ha
ciccido? Sin cmbaigo, a causa dc alguna pioximidad dc-
cimos disminuido cn lugai dc pcqucno. Pcio cstc
abuso dcl vocablo cst ba|o cl dominio dcl quc habla,
pucs disponc dc 'pcqucno` paia no dccii 'disminuido`.
Isto cs ms pcitincntc paia lo quc qucicmos mostiai:
cuando sc dicc piscina |p|c|naj cn los banos pblicos,
cn la quc no hay pcz |p|c|umj alguno y quc nada similai
ticnc con los pcccs |p|c||uj, cntonccs paiccc, sin cm-
baigo, quc cs llamada a paitii dc los pcccs a causa dcl
agua, dondc sc da la vida dc los pcccs. Dc csta mancia,
cl vocablo no fuc tiasladado poi scmc|anza sino quc sc
hizo uso dc cicita pioximidad. Poiquc si alguicn di|cia
quc los hombics al nadai sc haccn scmc|antcs a los pc-
ccs, y quc dc ahi nacio cl nombic dc 'piscina`, cs cstpi-
do icfutai csto, / poiquc ni una ni otia |afiimacionj sc
apaita dcl asunto y ninguna cs claia. Poi otio lado, quc
csto succdc vlidamcntc, |cs dcciij, quc cl oiigcn dc la
palabia quc sc toma dc la pioximidad dificic dc aqucl
quc sc afiima poi scmc|anza, lo podcmos mostiai ahoia
con cstc nico c|cmplo. Aqui sc hizo piogicsion hasta lo
contiaiio: cn cfccto, sc picnsa quc sc llama 'bosquc`
|/ucuj poiquc dc ningn modo biilla |/ucca/j; y quc sc
dicc 'guciia` ||c//umj, poiquc no cs cosa bclla |/c |c//aj.
Y |quc sc dioj cl nombic dc 'alianza` |jocdc/|j, poiquc
no cs cosa fca |/c jocdaj. Poiquc si fuc llamada poi la
fcaldad dcl pucico, como algunos / ciccn, sc vuclvc poi
lo tanto hacia csta vccindad: cuando aqucllo quc sc hacc
sc nombia a paitii dc aqucllo quc cs hccho. In cfccto,
csta vccindad tambicn cs complcta y cxtcnsamcntc cvi-
dcntc, y sc dividc cn muchas paitcs: o poi la capacidad
dc pioducii cfcctos, // como cn cstc mismo caso a causa
dc la fcaldad |jocd|/a/cj dcl pucico, poi cl quc sc gcncia
la alianza |jocdc/|j; o poi cl cfccto, como cn cl caso dc
15
2O
|11j
1413
PRINCIPIOS DE DIALCTICA
79
'pozo` |pu/cuj, quc sc cicc quc cs nombiado poiquc su
cfccto cs cl bcbci |po/a/|oj; o poi aqucllo quc conticnc,
como con 'ciudad` |u/|cmj, quc ciccn quc ha sido llama-
da poi 'ciiculo` |o/|cj, poiquc, hcchos los auspicios dcl
lugai, suclc sci maicado cn ciiculo poi cl aiado, / lo quc
tambicn mcnciona \iigilio cuando Incas dclimita la ciu-
dad con cl aiado (Lnc|da Lib. 5 v.755); o poi lo quc sc
conticnc, como si alguicn afiimaia quc 'giancio`
||o//cumj cs nombiado a paitii dc 'ccbada` ||o/dcumj
al cambiai la lctia d; o poi abuso, como cuando dccimos
'ccbada` y alli sc cncucntia tiigo; o poi la paitc cl todo,
como cuando con cl nombic dc 'ho|a` |muc/on|j, quc cs
la paitc antciioi dc la cspada, llaman toda la cspada; o
poi cl todo la paitc, como cn 'cabcllo` |cap|//uj quc cs
como cl pclo |p|/uj dc la cabcza. A quc scic llcvado
ms adclantc? Cualquici otia cosa pucdc sci cnumcia-
da. \cis quc cl oiigcn dc la palabia pucdc iadicai, o cn
la similitud dc las cosas y los sonidos, o cn la similitud /
dc las cosas mismas, o cn la vccindad, o cn lo contiaiio.
Oiigcn quc, sin cmbaigo, no podcmos llcvai ms all dc
la similitud dcl sonido. Pcio no sicmpic podcmos |ha-
ccij csto complctamcntc. In cfccto, son innumciablcs
las palabias cuyo oiigcn no pucdc sci hallado. O no sc
da, a mi paiccci; o cst oculto, como picnsan los cstoi-
cos. Sin cmbaigo, miia bicvcmcntc dc quc mancia con-
sidcian quc sc llcga a la cuna dc las palabias, o a la cstiipc,
o mc|oi hasta la scmilla, ms all dc lo cual piohibcn
quc sc busquc cl oiigcn, y si alguicn no quicic |scguii
csta icstiiccionj, pucdc cncontiai cualquici cosa. Nadic
discutc / las silabas cn las quc la lctia 'v` manticnc cl
lugai dc una consonantc, como sc da cn cstas palabias
quc pioduccn un sonido ciaso y algo fucitc: \icntic
|tcn/c/j, sutil |tajc/j, vcla |tc/umj, vino |t|numj, ic|a
|tom|j, hciida |tu/nuj. Lo quc tambicn apiucba cl uso
coiiicntc dc hablai, cuando las sustiacmos dc algunas
palabias paia quc no fatigucn cl oido. In cfccto, dc ahi
sc da quc dccimos amasti con ms gusto quc amavisti
|ama/cj, y abiit, no abivit |jucj. Y dc cstc modo,
5
1O
15
AGUSTN DE HIPONA
8O
innumciablcs. Poi lo tanto, cuando dccimos fuciza
|t|mj, cl sonido algo fucitc dc la palabia, scgn sc di|o,
concucida con la cosa quc sc significa. Ahoia, paiccc
quc sc pucdcn llamai 'cadcnas` |t|ncu/aj y '|unco` |t|mcnj
con lo / quc algo cs amaiiado |t|nc|a/u/j, a paitii dc aquc-
lla vccindad quc sc da poi lo quc pioduccn, csto cs, poi-
quc c|ciccn fuciza. Poi cso sc dicc / vidcs |t|/cj, poiquc
cuclgan dc los |uncos |t|mcnj con los quc sc amaiian
|t|nc|an/u/j a los iodiigoncs. Dc ahi quc tambicn, a cau-
sa dc la similitud, Tcicncio llamo al anciano cncoivado
'vcncido` |t|c/umj. Dc ahi quc la ticiia toituosa quc cs
aplanada poi los pics dc los quc via|an sca llamada 'via`
|t|aj. Sin cmbaigo, si sc cicc quc cs llamada 'via` la quc
cs aplanada poi la fuciza dc los pics, cl oiigcn sc csta-
blccc a paitii dc csa vccindad. Pcio supongamos quc cs
llamada poi similitud con 'vid` |t|/cj o '|unco` |t|mcnj,
csto cs, poi la cuivatuia. Alguno mc picgunta cntonccs,
poi quc / cs llamada 'via`? Y a csto icspondo quc poi la
cuivatuia, poiquc los antiguos llamaion a la cuivatuia,
poi asi dcciilo, 'cncoivado vcncido` ||ncu/tum t|c/umj.
Dc ahi quc llamcn 'vcncidos` |t|c/oj a los madcios dc
las iucdas quc cstn iodcadas poi cl canto. Si sc insistc
cn picguntai dc dondc a lo cncoivado sc lc llama 'vcnci-
do` |t|c/umj, aqui icspondo quc poi la similitud con 'vid`
|vitisj. Si sc icquicic y adcms sc cxigc dc dondc vicnc
cstc nombic dc la 'vid`, digo quc sc da poiquc iodca
|t|nc|/j lo quc compicndc. Sc indaga dc dondc cs llama-
do cl iodcai |t|ncc/cj mismo, diicmos quc poi 'fuciza`
|vij. Y si sc picgunta poi quc 'fuciza` cs llamada asi, sc
ictoma cl aigumcnto: poiquc una palabia poi su sonido
fucitc y giavc concucida con la cosa quc sc significa. Lo
quc sc picguntc ms all, / no lo hay. Poi otia paitc, dc
cuntos modos cl oiigcn dc las palabias cs cambiado poi
la coiiupcion dc las voccs? Is intil pioscguii. In cfcc-
to, cs tan cxtcnso como mcnos ncccsaiio quc las cosas
quc fucion dichas.
2O
|12j
5
1O
PRINCIPIOS DE DIALCTICA
81
CAPITUIO VII. DI IA IUIRZA DI IA PAIABRA.
Considcicmos ahoia bicvcmcntc la fuciza dc las pala-
bias, cn tanto quc cl asunto lo pcimita. La fuciza dc una
palabia cs poi la quc sc conocc dc cunto cs capaz. Sin
cmbaigo, cs capaz tanto cuanto pucda movci al oycntc.
Poi cicito, mucvc al oycntc, o bicn scgn si misma, o
bicn scgn lo quc significa, o bicn poi una y otia con|un-
tamcntc.
Pcio cuando mucvc scgn si misma / concicinc o bicn
solamcntc al scntido |dcl oidoj, o bicn al aitc, o bicn a
uno y otio. Sin cmbaigo, cl scntido sc mucvc, o bicn poi
natuialcza, o bicn poi costumbic. Sc mucvc poi natuia-
lcza cn cl caso cn cl quc |cl scntidoj sc afccta, como si
alguicn di|cia icy Aitaxcixcs, o sc dclcita como cuan-
do cscucha Iuiylano. In cfccto, quicn, aunquc cici-
tamcntc no haya oido nada dc cstos hombics cuyos
nombics son cstos, no |uzgaiia, sin cmbaigo, quc tanto
cn aqucl sc da la mxima aspcicza como cn cstc la sua-
vidad? Il scntido cs movido poi la costumbic cuando cs
afcctado al cscuchai cualquici cosa. In cfccto, aqui nada
impoita cn iclacion con la suavidad o la aspcicza dcl
sonido, / mas sin cmbaigo, son capaccs dc movci lo ms
piofundo dc los oidos si iccibcn como hucspcdcs, o bicn
conocidos o bicn dcsconocidos, los sonidos quc tiansi-
tan a tiavcs dc cllos. Poi cl aitc, sin cmbaigo, sc mucvc
cl oycntc cuando habicndo cnunciado paia si una pala-
bia, // cstablccc quc paitc dc la oiacion cs, o / si toma cn
cucnta alguna otia cosa cn cstas disciplinas quc tiatan
sobic las palabias. Pcio, cicitamcntc, sc |uzga sobic la
palabia a paitii dc uno y otio, csto cs, tanto poi cl scnti-
do como poi cl aitc, cuando la iazon nota lo quc los
oidos midcn y asi sc ponc un nombic, como cuando sc
dicc optimo |op/|muj. Tan pionto como una silaba
laiga y dos bicvcs dc cstc nombic hayan tocado cl oido,
cl alma icconocc inmcdiatamcntc, poi cl aitc, un pic
dctilo. Cicitamcntc, la palabia mucvc cl scntido no sc-
gn si misma, sino scgn lo quc significa cuando, / toma-
15
2O
|13j
5
1414
AGUSTN DE HIPONA
82
do cl signo poi una palabia, cl alma no considcia nada
distinto quc la cosa misma cuyo signo cs aqucllo quc ic-
cibc. Como cuando al dccii Agustin, nada distinto cs
pcnsado poi quicn mc conocc quc yo mismo, o cualquici
pcisona quc sc picscntc a la mcntc, si poi casualidad
cstc nombic lo ha cscuchado cl quc no mc conocc o cl
quc conocc a otio quc sc llamc Agustin.
Sin cmbaigo, cuando la palabia mucvc al oycntc scgn
si misma y al mismo ticmpo scgn lo quc significa, cn-
tonccs sc advicitc al mismo ticmpo tanto la cnunciacion
misma como lo quc poi clla cs cnunciado. In cfccto,
dc dondc succdc quc la castidad dc los oidos no sc ofcn-
da cuando oyc / habia malgastado los bicncs patcinos
con la mano, con cl vicntic y con cl pcnc?
3
Sciia ofcn-
dida, sin cmbaigo, si la paitc obsccna dcl cucipo fucsc
llamada poi un nombic vulgai y soidido? In cstc caso,
no obstantc, la fcaldad dc ambas ofcndciia al alma y al
scntido, si la fcaldad dc la cosa quc fuc significada no sc
ocultaia con la bcllcza dc la palabia quc la significa, cuan-
do cs la misma cosa cuyo vocablo cs uno y otio. Asi como
la mcictiiz no cs otia, sino quc paiccc dc una mancia
con cl vcstido con cl quc suclc cstai antc cl |ucz, y dc
otia con cl quc yacc cn su lu|osa alcoba. Poi lo tanto,
como paiccc quc la fuciza dc las / palabias, la cual toca-
mos poi bicvc ticmpo y sumaiiamcntc, cs tanta y tan
vaiiada, a paitii dc csta considciacion sc oiiginan dos
cnfoqucs: poi una paitc, con icspccto a la vcidad quc ha
dc sci cxplicada; poi la otia, con icspccto al dccoio quc
ha dc sci conscivado, dc las cualcs la piimcia concicinc
piincipalmcntc al dialcctico y la scgunda al oiadoi. Aun-
quc, cn cfccto, no lc coiicspondc a la discusion sci nccia
ni a la clocucncia sci falaz, no obstantc, con ficcucncia y
casi sicmpic, tanto cn aquclla cl dcsco dc apicndci mc-
nospiccia los placcics dc cscuchai, como cn csta la mu-
chcdumbic ms ignoiantc |uzga quc lo quc sc dicc
adoinadamcntc tambicn sc dicc con vcidad. Poi lo tan-
1O
15
3 Salustio, Ca/|/|na 14, 2.
PRINCIPIOS DE DIALCTICA
83
to, como sc picscntc lo quc cs piopio dc cada una, / cs
cvidcntc quc tanto cl quc disputa, si cn csto lo quc pio-
cuia cs dclcitai, dcbc iociaisc con tintc ictoiico; como
cl oiadoi, si / quicic quc la vcidad pcisuada, dcbc io-
bustcccisc con lo dialcctico como |si fucianj sus hucsos
y sus msculos, los cualcs la natuialcza misma no pudo
ni substiaci dc nucstios cucipos paia fiimcza dc las fuci-
zas, ni pcimitio mostiailos paia ofcnsa dc los o|os. Asi,
poi la vcidad quc ha dc sci |uzgada, vcamos ahoia lo
quc pioponc la dialcctica y quc obstculos sc oiiginan
dc csta fuciza dc las palabias, dc la cual unas scmillas
cspaicimos.
CAPITUIO VIII. IO OSCURO Y IO AMBIGUO.
DIIIRINCIAS DI IO OSCURO Y DI IO AMBIGUO.
TRIS GINIROS DI IO OSCURO.
O bicn la oscuiidad, o bicn la ambigcdad impidc / quc
cl oycntc vca la vcidad cn las palabias. Intic lo oscuio y
lo ambiguo sc da csta difcicncia: quc cn lo ambiguo sc
mucstian muchas cosas, dc las cualcs sc ignoia cul ha
dc sci picfciida; cn cambio cn lo oscuio no apaiccc nada
o muy poco quc sc mucstic. Pcio dondc cs poco lo quc
apaiccc, lo oscuio cs scmc|antc a lo ambiguo, como si
alguicn quc cmpicndc un via|c cs iccibido poi un lugai
bifuicado o tiifuicado o tambicn, poi llamailo asi,
multifuicado, pcio poi la dcnsidad dc la nicbla no hay
nada dc las vias quc sca claio, cntonccs, antcs dc caminai,
cs dctcnido poi la oscuiidad. Pcio cuando la nicbla cm-
picza a dcsvancccisc un poco, / sc vc algo quc no cs claio
si cs un camino o cl coloi piopio y nitido dc la ticiia. Isto
cs lo oscuio scmc|antc a lo ambiguo. Al aclaiaisc cl ciclo
cuanto sca suficicntc paia los o|os, ya cs claio cl tiazado
dc todos los caminos, pcio sc duda poi cul sc dcbc cami-
nai, no poi oscuiidad, sino poi ambigcdad.
!gualmcntc, hay tics gcncios dc lo oscuio. \no cs cl quc
cs patcntc paia la pciccpcion |pcioj cciiado paia cl alma;
2O
|14j
5
1O
AGUSTN DE HIPONA
84
como si alguicn vicia una imagcn dc una manzana io|a //
y nunca hubicia visto una |manzanaj, ni hubicia oido cn
absoluto quc cs. No cs |oscuiidadj dc los o|os, sino dcl
alma, poiquc dcsconocc dc quc cosa cs imagcn. Otio /
gcncio sc da cuando la cosa cs patcntc paia cl alma, aun-
quc cstc cciiada paia la pciccpcion, asi como lo cs la
imagcn dc un hombic cn las tinicblas: cn cfccto, cuando
haya apaiccido a los o|os, cl alma no dudai cn nada
quc cs la imagcn dc un hombic. Il tcicci gcncio cs cn cl
quc tambicn sc cscondc paia la pciccpcion lo quc no
sobicsaldiia paia cl alma aunquc sc dcscubiicia. Istc
gcncio cs cl ms oscuio dc todos, como si sc cspciaia quc
alguicn quc no conocc una manzana icconocicia aquclla
imagcn dc la manzana io|a, incluso cn las tinicblas.
Ahoia diiigc tu alma a las palabias dc las cualcs las an-
tciioics son analogias. Supon quc cicito giamtico, / ha-
bicndo icunido a sus discipulos y hccho silcncio, hubicia
dicho con voz ba|a vino. Al sci csto dicho poi cl, quic-
ncs sc scntaion ccica lo oycion suficicntcmcntc; quic-
ncs ms lc|os, poco; cn cambio, quicncs |sc scntaionj
lc|isimos no fucion afcctados poi ninguna voz cn abso-
luto. Sin cmbaigo, dc los quc cstaban ms lc|os, una pai-
tc sabia quc cia vino, ignoio poi quc iazon; la otia paitc
no lo sabia. \cidadciamcntc, a aqucllos quicncs bicn
habian captado la voz dcl macstio sc lcs ocultaba com-
plctamcntc quc cia vino. Todos cstaban impcdidos poi
la oscuiidad.
4
Y aqui ya captas todos aqucllos gcncios
dc oscuiidad. In cfccto, quicncs no dudaban nada dc lo
cscuchado, padccian dc aqucl piimci gcncio, / al cual cs
anlogo |cl c|cmplo dcj la manzana io|a paia los quc no
la conoccn pcio |cstj pintada cn la luz. uicncs cono-
cian la palabia pcio no habian captado totalmcntc la voz
poi los oidos |o la habian captadoj poco, padccian dc
aqucl scgundo gcncio, al cual cs anloga la imagcn dcl
hombic, pcio no cn lo visiblc, sino cn un lugai totalmcn-
15
2O
25
4 In la tiaduccion dcl fiagmcnto compicndido cntic las linas |14j, 22 y |14j, 24 sc utilizo la fucntc
altcina dc Pinboig. \casc tcxto latino.
1415
PRINCIPIOS DE DIALCTICA
85
tc oscuio. Pcio quicncs no solo cian dcsconoccdoics dc
la voz, sino tambicn dc la significacion dc la palabia, cs-
taban cnvucltos poi la ccgucia dcl tcicci gcncio, quc cs
cn gcncial cl pcoi. Sin cmbaigo, / csc cicito oscuio sc-
mc|antc a lo ambiguo quc fuc mcncionado, pucdc cap-
taisc cn aqucllos discipulos poi quicncs la palabia cia
cicitamcntc conocida, pcio no habian pcicibido ningu-
na voz cn absoluto, o no dcl todo claia. Poi lo tanto,
cvitai todos los gcncios oscuios dc hablai, quicn usc
tanto una voz suficicntcmcntc claia, como una pionun-
ciacion no confusa y palabias muy conocidas.
Miia ahoia cn cl mismo c|cmplo dcl giamtico hasta quc
punto son impcdimcnto dc distinto modo la ambigc-
dad dc la palabia y hasta quc punto la oscuiidad. In
cfccto, imagina quc aqucllos quc cstaban picscntcs / pci-
cibicion tambicn suficicntcmcntc la voz dcl macstio y
quc aqucl cnuncio una palabia quc cia conocida poi to-
dos; poi c|cmplo, haz dc cucnta quc cl ha dicho gian-
dc |manuj y quc dcspucs hizo silcncio. Aticndc quc
inccitidumbic padcccn habicndo oido cstc nombic.
uc si |cl macstioj ha dc dccii: uc paitc dc la oia-
cion cs?? uc si ha dc indagai dc la mctiica: uc
pic cs?? uc si ha dc intciiogai accica dc la histoiia,
poi c|cmplo: Cuntas guciias gcsto cl gian Pompc-
yo?? uc si ha dc dccii: poi su don paia inmoitali-
zai cantos, \iigilio cs casi cl nico gian pocta? uc si
ticnc la intcncion dc ccnsuiai la ncgligcncia dc los disci-
pulos y cnscguida pionuncia cstas palabias: / Os inva-
dio una gian pcicza paia cl cstudio dc la disciplina.?
Disipadas las nicblas dc la oscuiidad, acaso no vcs aquc-
llo quc sc di|o aiiiba, como si sc mostiaia una multifui-
cacion? In cfccto, csta sola |palabiaj quc sc di|o, csto
cs, 'giandc` |manuj, tanto cs nombic, como cs pic tio-
quco, como cs Pompcyo, como cs \iigilio y como la pc-
icza dc la ncgligcncia. Y si algunas otias o innumciablcs
cosas no fucion scnaladas, sin cmbaigo, cstas pucdcn
sci cntcndidas poi aquclla cnunciacion dc la palabia.
|15j
5
1O
AGUSTN DE HIPONA
86
CAPITUIO IX . DOS GINIROS DI AMBIGIDADIS.
Y asi fuc dicho muy coiicctamcntc poi los dialccticos quc
toda palabia cs ambigua. No sc dc|c dc lado quc / Hoi-
tcnsio cn Ciccion ciitica dc csta mancia: Illos afiiman
quc sc aticvcn a cxplicai las cosas ambiguas claiamcntc.
Dcl mismo modo diccn quc toda palabia cs ambigua,
poi lo tanto, dc quc mancia cxplicain las palabias
ambiguas con palabias ambiguas? Pucs csto cs llcvai una
luz cxtinta cn las tinicblas. !uc dicho, sin duda, fcil y
astutamcntc. Pcio csto cs lo quc cn cl mismo Ciccion
dicc Antonio a Isccvola: In fin, paiccc como si habla-
ias clocucntcmcntc a los sabios y vcidadciamcntc a los
nccios (Ciccion, Dc G/a/o/c, 1-1O, 44). In cfccto, quc
otia cosa hacc Hoitcnsio cn cl pasa|c aqucl, sino / dciia-
mai la oscuiidad como una mcia y suavc bcbida a los
ignoiantcs, con la agudcza dcl ingcnio y cl donaiic dcl
discuiso? In cfccto, lo quc fuc dicho, quc toda palabia /
cs ambigua, sc afiimo sobic las palabias tomadas aisla-
damcntc. Sin cmbaigo, sc cxplican las palabias ambi-
guas discuticndo y nadic cn vcidad discutc con palabias
tomadas aisladamcntc. Poi lo tanto, nadic cxplicai las
palabias ambiguas con palabias ambiguas. Y, sin cmbai-
go, como toda palabia sca ambigua, nadic cxplicai una
palabia ambigua sino con palabias, pcio ahoia cnticla-
zadas, las cualcs ya no son ambiguas. In cfccto, como si
sc di|cia: Todo soldado cs bipcdo, no poi csto sc sc-
guiiia quc todo cl cscuadion dc soldados // bipcdos / sc
constituyc asi, |cs dccii, bipcdoj. Asi, cuando afiimo quc
toda palabia cs ambigua, no afiimo quc la oiacion ni la
discusion lo scan, aunquc cstas cstcn tc|idas con pala-
bias. Poi lo tanto, toda palabia ambigua sci cxplicada
con una discusion quc no cs ambigua.
Ahoia vcamos los gcncios dc ambigcdadcs, quc cn pii-
mci lugai son dos: uno quc causa duda cntic las pala-
bias quc solo sc csciibcn; cl otio, cntic las palabias quc
adcms sc diccn. Pucs si alguicn cscucha agudcza, y si
alguicn lo lcycia, podi tcnci inccitidumbic a no sci quc
15
2O
|16j
5 1416
PRINCIPIOS DE DIALCTICA
87
lo aclaic poi la oiacion, bicn haya sido csciita o dicha la
agudcza dcl cscuadion o la agudcza dc la cspada o dc
los o|os. / Pcio, cn vcidad, si alguicn cncucntia csciita,
poi c|cmplo, 'lcpoicm` |dona|/c/ /|c|/cj, y no apaiccc cn
quc oiacion ha sido pucsta, dudai icalmcntc si la pc-
nltima silaba dc csta palabia dcba sci piolongada a
paitii dc 'lcpos` |dona|/cj, o abicviada dc csta quc cs
'lcpus` |/|c|/cj. A sabci, no apaiccci ambigcdad, si cl
caso acusativo dc cstc nombic sc pcicibc cn la voz dcl
hablantc. Poiquc si alguicn dicc quc cl quc habla pudo
habci pionunciado mal, ya no cs poi ambigcdad, sino
poi oscuiidad, quc cl oycntc cstaiia impcdido. Sin cm-
baigo, a paitii dc aqucl gcncio quc cs similai a lo ambi-
guo, pucsto quc la palabia fuc pionunciada cn mal latin,
/ csta no llcva al quc picnsa a divcisas nocioncs, sino lo
impclc a aqucllo quc sc lc picscnta.
Poi lo tanto, como cstos dos gcncios sc distingucn cntic
si dc muchas foimas, cl piimci gcncio vuclvc a cstai di-
vidido cn dos. Pucs si sc dicc cualquici |palabiaj y puc-
dc cntcndcisc poi divcisas cosas, cstas mismas sc
cnticndcn, a sabci, o bicn poi un solo vocablo y poi una
intcipictacion, o bicn sc apichcndcn tan solo poi un
vocablo, pcio sc cxplican poi divcisas aclaiacioncs.
Aqucllas quc pucdc incluii una sola dcfinicion sc llaman
univocas; sin cmbaigo, las quc cs ncccsaiio dcfinii dc
mancia divcisa ba|o un solo nombic ticncn cl nombic
dc cquivocas. Poi consiguicntc, / considcicmos piimcio
las univocas. !lsticsc con c|cmplos dc quc mancia sc
ha pucsto ahoia cn claio cstc gcncio. Cuando dccimos
hombic, dccimos tanto nino como |ovcn como ancia-
no, tanto nccio como sabio, tanto giandc como pcquc-
no, tanto ciudadano como pcicgiino, tanto citadino como
campcsino, tanto cl quc ya cxistio como cl quc ahoia
cxistc, tanto cl scntado como cl quc cst dc pic, tanto cl
iico como cl pobic, tanto cl quc hacc algo como cl cc-
santc, tanto cl fcliz como cl mclancolico, o ni lo uno ni lo
otio. Pcio cn todas cstas diccioncs no hay nada quc no
icciba cl nombic dc hombic, / aunquc tambicn cstc cn-
1O
15
2O
25
AGUSTN DE HIPONA
88
cciiado poi la dcfinicion dc hombic. In cfccto, la dcfi-
nicion dc hombic cs animal iacional / moital; poi lo
tanto, cualquicia no pucdc dccii quc tan solo cl |ovcn cs
animal iacional moital y quc no tambicn cl vic|o y cl
nino, ctc. O quc tan solo lo cs cl sabio y no tambicn cl
nccio. Poi cicito, tanto cstas como las dcms quc fucion
cnunciadas, asi como |cstn contcnidasj cn cl nombic
dc hombic, asi tambicn cstn contcnidas cn la dcfini-
cion. In cfccto, sca pbci, sca nccio, sca pobic o aun
duimicntc, si no cs animal iacional moital, tampoco cs
hombic. Pcio como cs hombic, cntonccs cs ncccsaiio
quc cstc contcnido cn aquclla dcfinicion. / Y sin duda
nada sobic las otias cs ambiguo. Sin cmbaigo, pucdc
dudaisc dcl nino pcqucno o nccio, o dcl cntciamcntc
tonto, o dc un duimicntc, o dc un cbiio o aiicbatado,
como pucdcn sci animalcs iacionalcs. Aunquc sc pucdc
dcfcndci csto, sin cmbaigo, cs dcmoiado paia alguicn
afanado poi otios asuntos. !icntc a lo quc sc tiata, csto
cs suficicntc. Ista dcfinicion dc hombic no cs coiiccta,
a mcnos quc tanto todo cl hombic cstc contcnido cn
clla, como nada cxccpto cl hombic. Poi lo tanto, son
univocas cstas palabias quc no solo cstn cubicitas ba|o
un nico nombic, sino tambicn ba|o una sola dcfinicion
dcl mismo nombic, aunquc tambicn pucdan sci distin-
guidas cntic si, / tanto poi los nombics piopios como
poi las dcfinicioncs. In cfccto los nombics 'pbci`, 'ado-
lcsccntc`, 'iico` y 'pobic`, 'libic` y 'csclavo` y si sc da
alguna otia dc las difcicncias- son divcisos, y poi csto
tcndin dcfinicioncs piopias cntic si. Pcio como cstos
ticncn un nombic comn quc cs 'hombic`, asi tambicn
la dcfinicion an|ma/ /ac|ona/ mo//a/ cs la nica |dcfini-
cionj comn.
CAPITUIO X. DIIIRINTIS AMBIGIDADIS A
PARTIR DI IQUIVOCOS.
\camos ahoia los cquivocos cn los quc cl cnicdo casi
infinito dc las ambigcdadcs foima una sclva. !ntcntaic,
|17j
5
1O
PRINCIPIOS DE DIALCTICA
89
sin cmbaigo, distinguiilos cn gcncios dctciminados. Mas
t |uzgais si mi talcnto logia mi pioposito. In piimci
lugai sc dan tics gcncios dc las ambigcdadcs / quc sc
oiiginan, cntonccs, a paitii dc cquivocos: uno a paitii
dcl aitc, otio a paitii dcl uso, cl tciccio a paitii dc am-
bos. Hablo ahoia |dc las ambigcdadcs quc sc oiiginanj
a paitii dcl aitc, poi causa dc los nombics quc sc poncn
a las palabias cn las disciplinas quc tiatan dc las pala-
bias. In cfccto, quc cs cquivoco sc dcfinc dc una foima
cntic los giamticos y dc otia // cntic los dialccticos. Y
sin cmbaigo, cstc solo nombic quc digo Tulio, cs tan-
to nombic, como pic dctilo, como cquivoco. Asi pucs,
si alguicn mc pidc quc dcfina quc cs 'Tulio`, contcsto
con la cxplicacion dc cualquici nocion. Pucdo, cn cfcc-
to, dccii coiicctamcntc quc 'Tulio` cs cl nombic con cl
quc sc significa a cicito hombic, cl ms giandc / oiadoi,
quicn sicndo consul opiimio la con|uiacion dc Catilina.
Aticndc con sutilcza quc yo haya dcfinido cl mismo nom-
bic. In cfccto, si cl mismo Tulio, si vivicia, hubicia po-
dido scimc mostiado con un dcdo, habiia sido dcfinido,
y yo no diiia Tulio cs cl nombic con cl quc sc significa
un hombic, sino quc diiia Tulio cs un hombic, y asi
anadiiia lo dcms. !gualmcntc, podiia contcstai quc cstc
nombic 'Tulio` cs cl dctilo quc consta dc cstas lctias.
In cfccto, convicnc accptai cl hccho dc quc ticnc cstas
lctias. In cfccto, cs vlido dccii quc 'Tulio` cs una pala-
bia poi la quc todas las quc fucion dichas antcs, y si algo
distinto sc pucdc cncontiai, sc haccn cquivocas cntic si
cn iclacion con csta misma. / Si mc fuc posiblc, cn con-
sccucncia, dcfinii cstc nombic quc di|c Tulio cn foi-
ma tan vaiiada scgn cl lcxico dc las aitcs, poi csto
picgunto: podcmos dudai quc hay un gcncio dc ambi-
gcdad quc piovicnc dc los cquivocos, quc pucdc dccii-
sc con iazon quc pioccdc dcl aitc? Di|imos, cn cfccto,
quc son cquivocas las quc no sc pucdcn tcnci ba|o un
solo nombic, asi como tampoco ba|o una sola dcfinicion.
Ahoia miia cl otio gcncio quc afiimamos quc vicnc dcl
uso coiiicntc dc hablai. Llamo 'uso`, cntonccs, a aquclla
15
2O
25
1417
AGUSTN DE HIPONA
9O
palabia poi la quc conoccmos las palabias. In cfccto,
quicn inquicic y icflcxiona sobic las palabias a causa dc /
las palabias? !magina pucs, ahoia, / quc alguicn |laj cs-
cuchc dc tal modo quc lc sca conocida. Aunquc nada
indaguc sobic las paitcs dc la oiacion, o sobic las canti-
dadcs mctiicas, o sobic alguna disciplina dc las palabias,
sin cmbaigo, cuando sc dicc Tulio, pucdc sci todavia
dctcnido poi la ambigcdad dc los cquivocos. In cfcc-
to, con cstc nombic pucdc significaisc, tanto aqucl mis-
mo quc fuc cl ms giandc oiadoi, como su imagcn
pintada o su cstatua, asi como cl libio cn cl quc sc guai-
dan sus csciitos, y aun si hay algo dc su cadvci cn cl
scpulcio. In cfccto, dccimos poi divcisas iazoncs Tulio
libcio la patiia / dc la dcstiuccion y Il Tulio dc oio
pcimanccc cn cl capitolio y tambicn Todo Tulio dcbc
sci lcido poi ti, asi como Tulio fuc scpultado cn cstc
lugai. In cfccto, cs un solo nombic, pcio todos cstos
asuntos dcbcn sci cxplicados con difcicntcs dcfinicio-
ncs. Poi lo tanto, cstc cs cl gcncio dc los cquivocos cn cl
quc ya ninguna ambigcdad sc oiigina a paitii dc la dis-
ciplina dc las palabias, sino a paitii dc las cosas mismas
quc son significadas.
Y si ambas confundcn al oycntc o al lcctoi, o bicn lo quc
sc dicc a paitii dcl aitc, o bicn a paitii dcl uso coiiicntc
dc hablai, no sci convcnicntc cnumciai un tcicci gc-
ncio? Cuyo c|cmplo, sin duda, apaiccc claiamcntc cn la
|siguicntcj oiacion, como si alguicn di|cia: Muchos cs-
ciibicion cn mctio dactilico, como / Tulio. Pucs cs in-
cicito aqui si 'Tulio` fuc pucsto como c|cmplo dc pic
dctilo o como c|cmplo dc pocta cpico
5
, dc los cualcs cl
piimcio sc da a paitii dcl aitc, cl scgundo a paitii dcl
uso coiiicntc dc hablai. Pcio cn las palabias simplcs tam-
bicn succdc |lo mismoj, aun cuando cl giamtico cnun-
cic solo la voz dc csta palabia |Tulioj a los discipulos quc
cscuchan, como mostiamos aiiiba. Poi lo tanto, asi como
cstos tics gcncios dificicn cntic si poi cvidcntcs iazo-
3O
|18j
5
1O
5 Il pocma cpico sc csciibc cn mctio dactilico.
PRINCIPIOS DE DIALCTICA
91
ncs, cl piimci gcncio sc dividc, a su vcz, cn dos. In cfcc-
to, cualquici cosa quc gcncia ambigcdad dc las pala-
bias a paitii dcl aitc pucdc tomaisc cn paitc como
c|cmplo dc si y cn paitc / no. In cfccto, cuando dcfino
quc significa 'nombic`, pucdo ponci csto mismo como
c|cmplo, poiquc cuando digo nombic cicitamcntc cs
nombic. In cfccto, sc dcclina con csta noima poi casos,
al dccii nombic |nomcnj, dcl nombic |nom|n|j,
paia cl nombic |nom|n|j, ctc.
!gualmcntc, cuando dcfino quc significa 'dctilo`, csto
mismo pucdc daisc como c|cmplo, y sin duda cuando
dccimos dctilo cnunciamos una silaba laiga y lucgo
dos bicvcs. Sin cmbaigo, cn vcidad, cuando sc dcfinc
quc significa 'advcibio`, no pucdc dcciisc csto mismo
como c|cmplo, pucs, cn cfccto, cuando dccimos advci-
bio / , csto mismo quc sc ha cnunciado cs un sustantivo.
Asi, scgn un scntido, 'advcibio` cs cicitamcntc advci-
bio y no cs sustantivo; cn vcidad, scgn otio, 'advcibio`
no cs advcibio, ya quc cs sustantivo. !gualmcntc, cuan-
do sc dcfinc quc significa 'pic cictico`, no pucdc cstc
mismo daisc como c|cmplo. In cfccto, csto mismo quc
sc cnuncia cuando dccimos cictico consta dc una pii-
mcia silaba laiga y lucgo dc dos bicvcs. Sin cmbaigo, lo
quc csta palabia significa cs quc hay una silaba laiga,
una bicvc y una laiga. Y asi sc da aqui scgn un scntido
quc 'cictico` no cs nada salvo cictico, y no cs dctilo; / cn
vcidad, scgn otio, 'cictico` no cs cictico, ya quc cs //
dctilo.
Poi lo tanto, cl scgundo gcncio, quc como ya sc di|o tic-
nc quc vci con cl uso dc hablai, ahoia indcpcndicntc dc
la disciplina dc las palabias, ticnc dos foimas. Pucs los
cquivocos mcncionados piovicncn o dcl mismo oiigcn o
dc divciso. Digo quc son dcl mismo oiigcn cuando cstn
contcnidos cn un solo nombic y no ba|o una sola dcfini-
cion. Sin cmbaigo, manan como dc una sola fucntc, como
lo cs / cl quc 'Tulio` pucda sci conccbido como hombic y
cstatua y codicc y cadvci. Cicitamcntc, cstas |palabiasj
15
2O
25
|19j
1418
AGUSTN DE HIPONA
92
no pucdcn cstai cubicitas ba|o una sola dcfinicion; pcio,
no obstantc, ticncn una sola fucntc, a sabci, cl hombic
ical mismo dc quicn cs tanto aquclla cstatua, como aqucl
libio y aqucl cadvci.
Afiimo quc son dc oiigcn divciso, como cuando dcci-
mos ncpo |nicto/ dciiochadoij, quc poi causa dc tan
divciso oiigcn significa hi|o dcl hi|o y dciiochadoi.
Asi pucs, mantcngamos csto scpaiado, y fi|atc cn aqucl
gcncio quc llamo dcl mismo oiigcn, cl cual tambicn /
cst dividido: cfcctivamcntc sc dividc cn dos, uno dc los
cualcs succdc cn la tiaslacion y cl otio cn la dcclinacion.
Llamo 'tiaslacion` cuando: O bicn un nombic sc da a
muchas cosas poi similitud, como poi c|cmplo 'Tulio`,
quc sc dicc tanto dc aqucl cn quicn sc dio gian clocucn-
cia, como dc su cstatua. O bicn cuando la paitc cs nom-
biada a paitii dcl todo, como cuando sc pucdc llamai a
su cadvci Tulio. O bicn a paitii dc la paitc cl todo,
como cuando llamamos tcchos a todas las casas. O poi
cl gcncio la cspccic; cn cfccto, los iomanos llaman pa-
labias piincipalmcntc a aqucllas con las quc hablamos;
mas, sin cmbaigo, son piopiamcntc nombiadas pala-
bias aqucllas quc dcclinamos scgn modos y ticmpos.
O / poi la cspccic cl gcncio; cn cfccto, cuando sc llaman
cscolsticos no solo piopiamcntc, sino tambicn pii-
mciamcntc, los quc todavia cstn cn la cscucla y, no
obstantc, todos quicncs vivcn dc las lctias utilizan cstc
nombic. O dc la causa cl cfccto, como Ciccion quc cs
un libio dc Ciccion; o dcl cfccto la causa, como 'tciioi`
poiquc pioducc tciioi. O poi lo quc conticnc aqucllo
quc cs contcnido, como sc llama tambicn casas a los
quc cstn cn la casa; o viccvcisa, como cuando sc llama
castanas al ibol y a sus fiutos. O si sc pucdc cncon-
tiai cualquici otio quc sca nombiado a causa dcl mismo
oiigcn, como poi tiaslacion. \cs quc gcncia, / a mi paic-
cci, la ambigcdad cn las palabias. Pcio las palabias quc
pcitcncccn al mismo oiigcn, quc dccimos quc son ambi-
guas poi la natuialcza dc su dcclinacion, son cstas: Haz
5
1O
15
PRINCIPIOS DE DIALCTICA
93
dc cucnta, poi c|cmplo, quc alguicn di|cia p/u|/ |lluc-
vc, llovio o ha llovidoj Y vcidadciamcntc cstas palabias
han dc sci dcfinidas dc divcisa mancia. !gualmcntc,
cuando |alguicnj dicc c/|||/c |csciibiij cs incicito si
ha sido pionunciado un infinitivo activo o un impciativo
pasivo.
6
'Hombic`, aunquc sca un solo nombic y una sola
cxpicsion, no obstantc, cs una cosa a paitii dcl nomina-
tivo y otia a paitii dcl vocativo. Is ms, la cnunciacion
dc la palabia 'doc/|u` |ms sabio qucj y 'doc/c` |sabia-
mcntcj cs difcicntc. \na cosa cs 'doc/|u` |ms sabio
qucj cuando dccimos un csclavo ms sabio quc
|doc/|uj... / y otia cuando dccimos quc discutio ms
sabiamcntc |doc/|uj quc aqucl. Poi consiguicntc, la am-
bigcdad sc oiigina poi la dcclinacion, pucs ahoia llamo
'dcclinacion` todo lo quc succdc al hacci flcxion dc las
palabias, ya sca poi mcdio dc las voccs o poi las signifi-
cacioncs. 'Istc sabio` |||c doc/uj y 'oh, sabio` |doc/cj cst
flcxionado solamcntc poi las voccs. 'Istc hombic` |||c
|omoj y 'oh hombic` ||omoj scgn sus mcias significa-
cioncs. Pcio discutii y pciscguii minuciosamcntc cl gc-
ncio dc csta clasc dc ambigcdadcs cs casi infinito. Asi
pucs, hasta aqui basto habcitc dado a conocci cstc pun-
to, cn cspccial paia tu cntcndimicnto.
Obsciva ahoia aqucllas quc piovicncn dc divciso oii-
gcn, pucs cllas mismas cstn divididas, / adcms, cn dos
foimas piincipalcs, dc las cualcs una cs la quc atanc a la
divcisidad dc las lcnguas, como cuando dccimos csc
||/cj. Ista cxpicsion significa una cosa cntic los giicgos,
otia cntic nosotios.
7
Sin cmbaigo, cs un gcncio quc no
todo |hombicj conocc, pucsto quc / no cs claio paia cual-
quicia, salvo paia alguicn quc haya conocido las lcnguas
o quc discuticia sobic lcnguas. Otia foima cs aquclla
2O
25
|2Oj

6 Il vcibo c/||o c c/c |p| |p/um |csciibiij ticnc la misma foima paia cl infinitivo activo y cl
impciativo pasivo: c/||c/c
7 I/c cn latin coiicspondc al nominativo singulai masculino dcl pionombic dcmostiativo dc scgun-
da pcisona ||/c |/a |/uj. In giicgo coiicspondc foncticamcntc al impciativo picscntc dc la
scgunda pcisona cn singulai dcl vcibo , sc.
AGUSTN DE HIPONA
94
quc, cn cfccto, gcncia ambigcdad cn una lcngua, pcio
poi cl oiigcn divciso dc aqucllo quc cs significado poi
un solo vocablo, como aqucl dc 'nicto` quc cxpusimos
aiiiba. Istc dc nucvo sc dividc cn dos. O ba|o cl mismo
gcncio giamatical, asi como 'nicto`, quc cs sustantivo
cuando significa hi|o dcl hi|o y cuando significa dciio-
chadoi; o ba|o divcisos / |gcncios giamaticalcsj, como
cuando fuc dicho poi Tcicncio
Como sabcs cntonccs t dc csto ||/ucj si no lo has
cxpciimcntado? (Tcicncio, And/on|co, Act.3, csc 3,
v. 33)
'Isto` ||/ucj cs pionombic y tambicn 'csto` ||/ucj cs ad-
vcibio. Ahoia bicn, cs poi uno y otio, poi cl aitc y poi cl
uso dc las palabias, quc habiamos cstablccido un tcicci
gcncio cn los cquivocos; tantas foimas dc ambigcda-
dcs pucdcn cxistii como habiamos cstablccido cn las dos
antciioics. Poi consiguicntc, icsta aqucl gcncio dc lo
ambiguo // quc sc cncucntia solo cn la csciituia, dcl cual
sc dan tics cspccics. In cfccto, tal gcncio dc lo ambiguo
sc da, o bicn poi la cantidad / dc las silabas, o bicn poi su
accnto, o bicn poi los dos. Poi un lado, poi la cantidad,
como cuando cs csciito tcn|/ |vicncj. Is incicito cn
iclacion con cl ticmpo giamatical, dcbido a quc la canti-
dad dc la piimcia silaba cst oculta. Poi cl otio, poi cl
accnto, como cuando sc csciibc 'ponc` |dctis/ponj. Is
incicito poi cl lugai oculto dc su accnto si vicnc dc lo
quc cs 'pon`, o como cuando sc dicc:
// Siguicndo dctis |poncj, poiquc Pioscipina impuso
csta lcy (Cco/|ca Lib. 4, v. 487).
Y cn icalidad sc da a paitii dc los dos, como di|imos
aiiiba sobic '/cpo/c`, pucs no solo la pcnltima silaba dc
csta palabia cst alaigada, sino tambicn accntuada poi
cl hccho dc quc cst dcclinada a paitii dc 'donaiic` |/cpoj
y no / dc 'licbic` |/cpuj.
5
1O
15
1419
142O
AMHIGEDAD Y COMPRENSIN:
EL WITTGENSTEIN DE AGUSTN
FELIPE CASTAEDA
I EL AGUSTN DE WITTGENSTEIN
Las icfcicncias a la filosofia dcl lcngua|c dc Agustin cn las Intc/|-
ac|onc I|/oo||ca cumplcn la funcion dc scivii como c|cmplo dc
lo quc sciia cl modclo dc conccpcion dcl lcngua|c y dcl significado
quc Wittgcnstcin pictcndc ciiticai.
1
Dc csta foima, mal sc podiia
pcnsai quc sc pucdcn cntcndci como cl icsultado dc un cstudio,
poi llamailo dc alguna mancia, dc los plantcamicntos dc Agustin
sobic cl lcngua|c. Paiccc quc Wittgcnstcin sc apoyo piincipalmcntc
cn algunos apaitcs dc las Con|c|onc, quc muy piobablcmcntc no
considcio al Dc Ma|//o
2
, ni al Dc Doc//|na C|/|/|ana, como tam-
poco a los P/|nc||a D|a/cc/|cac, poi mcncionai tan solo algunos tcx-
tos dc Agustin pcitincntcs al tcma Isto indica quc no ticnc mayoi
scntido cucstionai la posicion dc Wittgcnstcin cn iclacion con
Agustin, alcgando quc picscnta una vision scsgada y paicial dcl asun-
to. Sin cmbaigo, cn todo caso sc pucdc afiimai quc cn Wittgcnstcin
sc cncucntia una intcipictacion dc los plantcamicntos dc Agustin
sobic cl lcngua|c, y quc sc tiata no dc una cualquicia, sino dc una
vcision quc ha hccho caiicia cn funcion tanto dc la piofunda in-
flucncia dc las Intc/|ac|onc como dcl iclativo dcsconocimicnto
dc Agustin.
\no dc los aspcctos notablcs dc csta lcctuia ticnc quc vci, visto poi
cncima, con cl siguicntc iazonamicnto:
Il significado dc las palabias sc cstablccc poi algn pioccdimicnto
dc apicndiza|c ligado con la ostcnsion dc ob|ctos.
3
Dc lo antciioi sc
inficic quc cl significado dc las palabias ticnc quc vci piincipal-
1 Wittgcnstcin, L., Intc/|ac|onc ||/oo||ca (!!), \NAM, Iditoiial Ciitica, Mcxico, 1988, num. 1:
In cstas palabias |Agustin, Con|c|onc I 8j obtcncmos, a mi paiccci, una dctciminada figuia
dc la cscncia dcl lcngua|c humano.
2 \on Savigny, Iikc: W|//cn/c|n P||/oo||c|c Un/c/uc|uncn L|n Kommcn/a/ |u/ Lcc/ Tomo
1, !iankfuit am Main, 1994, P\. 37: In iclacion con la picgunta accica dc si Wittgcnstcin lc
hacc |usticia a Agustin, confiontai Buinycat 1987 (pg. 9-14, 22-24) |W|//cn/c|n and Auu/|nc Dc
Ma|//o Pioc. Aiist. Soc. Suppl. 61, 1-24j, asunto cstc quc cs iiiclcvantc paia la intcipictacion
|dcl piimci numcial dc las Intc/|ac|oncj, poiquc Wittgcnstcin, cvidcntcmcntc, no conocio la
tcoiia dcl lcngua|c dcl Dc Ma|//o.
3 !!, num. 1: |Wittgcnstcin citando a Agustin cn Con|c|onc I, 8j Cuando cllos (los mayoics)
nombiaban alguna cosa y consccucntcmcntc con csa apclacion sc movian hacia algo, lo vcia y
compicndia quc con los sonidos quc pionunciaban llamaban cllos a aquclla cosa cuando pictcn-
dian scnalaila.
98
FELIPE CASTAEDA
mcntc con los ob|ctos quc lcs son asociados, cs dccii, quc cl signifi-
cado dc una palabia cs cl ob|cto poi cl quc cst la palabia.
4
Dc csta foima, las oiacioncs sc pucdcn conccbii, a su vcz, como
intciiclacioncs dc palabias.
5
Dicho dc otia mancia, piimcio sc van
apicndicndo palabias y dcspucs cadcnas dc palabias. In consccucn-
cia, cntcndci una oiacion picsuponc compicndci cl significado dc
cada una dc sus palabias componcntcs. Y tambicn: la posibilidad
dc cntcndci una oiacion dcpcndc dc la compicnsion quc sc tcnga
dc las palabias quc cn piincipio la constituycn. Poi lo tanto, si no sc
compicndcn aisladamcntc las palabias quc componcn una dctci-
minada oiacion, no sc pucdc compicndci la oiacion misma.
Sin cmbaigo, no cs viablc pcnsai quc sc pucda cstablccci cl signifi-
cado dc una palabia dc una mancia incquivoca o no ambigua mcia-
mcntc poi mcdio dc ostcnsioncs, pucsto quc cn toda ostcnsion
sicmpic paiccc habci la posibilidad dc indctciminacion cn iclacion
con cl cvcntual icfcicntc.
6
Sicndo asi las cosas, como la compicnsion dc la oiacion dcpcndc dc
la posibilidad dc compicndci cl significado dc las palabias poi si
mismas, como cstc ticnc quc vci con la dctciminacion dc los ob|c-
tos quc cn piincipio icpicscntan y, pucsto quc la ostcnsion no puc-
dc gaiantizai fiabilidad dcl ob|cto quc cn piincipio dcbc sci icfciido,
cstc plantcamicnto sobic cl significado paiccc dcsafoitunado.
7
Di-
cho dc otia mancia, cl cxpcdicntc dc la ostcnsion icsulta insuficicn-
4 !!, num. 1: Cada palabia ticnc un significado. Istc significado cst cooidinado con la palabia. Is
cl ob|cto poi cl quc cst la palabia.
5 !!, num. 1: Las palabias dcl lcngua|c nombian ob|ctos las oiacioncs son combinacioncs dc csas
dcnominacioncs.
6 !!, num. 33: INo cs vcidad quc ya tcnga uno quc dominai un |ucgo dc lcngua|c a fin dc cntcndci
una dcfinicion ostcnsiva, sino quc solo ticnc cvidcntcmcntc quc sabci (o con|ctuiai) a dondc
scnala cl quc cxplica! Si, poi c|cmplo, a la foima dcl ob|cto, o a su coloi, o al nmcio, ctc., ctc.
Y cn quc consistc cso 'scnalai la foima`, 'scnalai cl coloi`? IScnala un tiozo dc papcl! IY
ahoia scnala su foima, ahoia su coloi, ahoia su nmcio (csto sucna iaio)!. Tambicn cn !!, num.
28: I igualmcntc, cuando cxplico ostcnsivamcntc un nombic dc pcisona, cl podiia considciailo
como nombic dc un coloi, como dcsignacion dc una iaza c incluso como nombic dc un punto
caidinal. Is dccii, la dcfinicion ostcnsiva pucdc cn /odo caso sci intcipictada dc mancias difcicn-
tcs. (Las cuisivas son dc Wittgcnstcin).
7 !!, num 3O: Sc podiia, pucs, dccii: La dcfinicion ostcnsiva cxplica cl uso cl significado dc la
palabia cuando ya cst claio quc papcl dcbc |ugai cn gcncial la palabia cn cl lcngua|c.
99
AMHIGEDAD Y COMPRENSIN: EL WITTGENSTEIN DE AGUSTN
tc, dc poi si o dc mancia aislada, paia dai cucnta dcl significado dc
las palabias, pucsto quc implica ambigcdad cn la dctciminacion
dcl ob|cto quc cn piincipio dcbciia cstai cn capacidad dc icfciii.
In conclusion, sc lo dcbc icchazai como ciitciio piincipal paia dai
cucnta dcl significado dc las palabias
8
. In los casos cn los quc cvcn-
tualmcntc tcnga scntido afiimai quc |ucga algn papcl sc lo dcbc
acompanai y complcmcntai con otias considciacioncs picvio do-
minio dc paitc dcl lcngua|c, conocimicnto dc algunas dc sus icglas,
ctc. Adcms, la compicnsion dc oiacioncs no dcpcndc piincipal-
mcntc dc la compicnsion dcl significado dc las palabias dc mancia
aislada, o si sc quicic, la compicnsion dc una |ugada solo cs posiblc
cn cl contcxto dc la compicnsion dcl |ucgo como tal.
Agustin obviamcntc no lcyo a Wittgcnstcin, pcio si sc dio cucnta dc
quc sus plantcamicntos accica dcl significado ligados a la icpicscn-
tacion dc ob|ctos implicaban ambigcdad cn la dctciminacion dc
los icfcicntcs, al punto quc cs cstc uno dc los asuntos a los quc ms
lc dcdica cspacio cn sus P/|nc||a D|a/cc/|cac y a los quc ms impoi-
tancia lc da cn su Dc Doc//|na C|/|/|ana. Isto da pic paia plantcai
las siguicntcs picguntas: como hizo compatiblc Agustin sus plan-
tcamicntos bsicos accica dcl significado dc las palabias con la am-
bigcdad quc ncccsaiiamcntc paicccn implicai? Hasta quc punto
icsulta vlido afiimai cn Agustin quc la compicnsion dc un lcngua-
|c, o dc un tcxto, o dc una fiasc dcpcndc cn ltimas dc la compicn-
sion dc palabias aisladas? In quc mcdida sc pucdc sostcnci quc cl
pioccdimicnto dc dctciminacion dc icfcicntcs poi ostcnsion |ucga
un papcl piincipal cn su conccpcion gcncial dcl significado?
Poi otio lado, si cfcctivamcntc cs posiblc, dcsdc Agustin, supciai
los pioblcmas dc compicnsion gcnciados poi la ambigcdad pio-
pia dc todo significado quc dc alguna mancia suponga icfcicncia,
cn quc mcdida sc pucdc afiimai, a titulo dc hipotcsis, quc cn las
considciacioncs dc Agustin ya sc picscntaban piopucstas asimilablcs
a las dc Wittgcnstcin? O dicho dc otia mancia, hasta quc punto sc
pucdc hablai dcl Wittgcnstcin dc Agustin?
8 !!, num. 4O: Is impoitantc hacci constai quc la palabia significado sc usa ilicitamcntc cuando
sc dcsigna con clla la cosa quc 'coiicspondc` a la palabia.
1OO
FELIPE CASTAEDA
!inalmcntc, ya quc cn Agustin sc picscnta una iclacion impoitantc
cntic ciccncia y la posibilidad dc compicndci pioposicioncs, asi
como dc distinguii cntic significacion piopia y figuiada, habiia sido
altamcntc intcicsantc cncontiai icfcicncias dc Wittgcnstcin al ics-
pccto, cntic otias iazoncs, poi la impoitancia quc cl mismo lc dio al
vinculo cntic compicnsion dc lcngua|c, accptacion dc vcidadcs c
imagcn dc mundo, cspccialmcntc cn su Dc /a cc//c:a. Obviamcntc,
csto habiia pcimitido complctai cl cuadio dc la lcctuia dc Witt-
gcnstcin sobic Agustin. Como no hay icfcicncias cxplicitas dc cstc
ltimo al icspccto, habi quc contcntaisc con notai csc vacio. In
todo caso, los plantcamicntos dc Agustin cn iclacion con cstc asun-
to pucdcn ayudai a intcntai contcstai las picguntas ya mcncionadas
dc una mancia ms complcta c intcgial, pucsto quc, como sc mos-
tiai ms adclantc, la confusion cntic significacion piopia c impio-
pia gcncia o picsuponc cicito tipo dc ambigcdad.
Il cnsayo scguii cl siguicntc oidcn: cn los numcialcs !! a !\ sc cstu-
diai cl tcma dc la ambigcdad scgn los P/|nc||a D|a/cc/|cac. Pii-
mcio sc distinguii cntic ambigcdad y oscuiidad y sc adclantain
algunas indicacioncs sobic la dcfinicion dc 'palabia`, cn cl contcxto
dc la mancia como Agustin cnticndc cl pioccso dc la comunicacion.
Dcspucs sc pasai piopiamcntc al asunto dc la ambigcdad, cxpli-
cando la tcsis dc Agustin scgn la cual toda palabia cs ambigua, con
la intcncion dc indicai posiblcs implicacioncs dc cstc plantcamicn-
to. A continuacion sc llcvai a cabo una aplicacion dc cstas idcas cn
iclacion con la intcipictacion dcl pasa|c Con|c|onc, !, 8. Paia con-
cluii csta piimcia paitc, sc considciai la iclacion cntic ambigc-
dad y dialcctica, paia dc csta foima pasai a los pioblcmas dc
compicnsion y ambigcdad cn cl Dc Doc//|na C|/|/|ana numcia-
lcs \ a \!!!. Convicnc advcitii quc sc tiata dc un tcxto postciioi
9
Istc tiaba|o no atcndci a las cvcntualcs vaiiacioncs cn las posicio-
ncs filosoficas dc Agustin duiantc csc lapso, sino quc tan solo pic-
tcndci adclantai un iastico dcl pioblcma cn cucstion pasando dc
9 Il P/|nc||a D|a/cc/|cac fuc csciito hacia cl ano 387. Cf. Rucf, Hans: Au/|n u|c/ Scm|o/|/ und
S/ac|c -S/ac|/|co/c/|c|c Ana/,cn :u Auu/|n Sc|/||/ Dc D|a/cc/|ca m|/ c|nc/ dcu/c|cn
|c/c/:un Bcin, 1981, pg. 12. Il Dc Doc//|na C|/|/|ana cn los anos 396-7. Cf. Agustin: Dc/
o/dcn cn O|/a Com/c/a dc San Au//n Tomo !, Madiid, 1994, pg. 385, Apcndicc !!!, Cuadio
cionologico dc las obias dc San Agustin.
1O1
AMHIGEDAD Y COMPRENSIN: EL WITTGENSTEIN DE AGUSTN
una obia a otia. Piimcio sc cxpondi la mancia como Agustin cn-
tcndio, cn tciminos gcncialcs, la ambigcdad cn cstc otio csciito,
ccntiando la atcncion cn la distincion cntic scntido piopio y mcta-
foiico o tiasladado. Dcspucs sc csbozain las distincioncs gcncialcs
cntic signo y ob|cto a paitii dc las nocioncs dc lcngua|c natuial y
convcncional. Sobic csta basc, sc mostiain los pioblcmas dc com-
picnsion concictos quc sc dcspicndcn dc la confusion cntic scntido
piopio y tiasladado: la csclavitud dc los signos. Paia csto sci
ncccsaiio ii sobic la conccpcion gcncial dc las cosas. !inalmcntc,
sc tiaba|ai sobic las icglas quc Agustin pioponc paia icsolvci cstc
tipo dc dificultadcs.
II AMHIGEDAD Y OSCURIDAD EN LOS PRINCIPIA
DIALLCTICAL
10
Antcs dc cntiai piopiamcntc al tcma dc la ambigcdad, dc la icla-
cion cntic conccpcion dcl significado y ambigcdad, asi como al dc
las cvcntualcs cstiatcgias paia cvitaila scgn la mcncionada obia,
convicnc intioducii cl asunto dc la oscuiidad dc las palabias, no
solo poiquc Agustin sc picocupa poi distinguii cntic una y otia,
sino poiquc pcimitc scntai una basc accica dc la mancia como con-
cibio cl significado dc las palabias.
In tciminos gcncialcs sc pucdc dccii quc la ambigcdad y la os-
cuiidad dificicn poi lo siguicntc: csta ltima ticnc quc vci con
obstculos dc compicnsion quc sc gcncian bicn sca poi pioblc-
mas dc pciccpcion dc signos cmitidos
11
, bicn sca poi dcsconoci-
micnto o ignoiancia dcl significado dc los signos cmitidos y
adccuadamcntc pcicibidos
12
, bicn sca poiquc a la vcz sc picscntan
tanto pioblcmas dc pciccpcion como dc cntcndimicnto dc su sig-
1O Sc toma como icfcicncia la cdicion dc 1. P. Mignc, Bibliothccac Clcii \nivcisac dc 1877, Tomo
XXX!! dc la Pa//o/o/a /a/|na abicviatuia PD.
11 A//c/um cnu c/ u|| /c an|mo a/c/c/ n|| cnu| c/audc/c/u/ |cu/ c/ |omo |c/u |n /cnc|/| nam
u|| ocu/| aa/uc/|/ n|||/ an|mu |om|ncm |c/um du||/a||/ PD, 1415.
12 unum c/ quod cnu| a/c/ an|mo c/auum c/, /anquam | qu| ma/um un|cum |c/um t|dca/
qu| ncquc t|dc/|/ a/|quando ncc omn|no qua/c cc/ aud|c/|/, non ocu/o/um c/ cd an|m| quod
cu/ucc /c| |c/u/a |/ ncc|/ PD, 1414s.
1O2
FELIPE CASTAEDA
nificado
13
. La ambigcdad hacc icfcicncia a la incompicnsion quc
sc pucdc dai poi la dificultad dc dctciminai adccuadmcntc cl sig-
nificado dcl signo ficntc a mltiplcs posibilidadcs dc significacion:
...cn lo ambiguo sc mucstian muchas cosas, dc las cualcs sc ignoia
quc ha dc sci ms accptado; cn cambio, cn lo oscuio no apaiccc
nada, o muy poco quc sc mucstic.
14
In consccucncia, cuando sc habla dc ambigcdad no sc incluycn
factoics quc indiqucn ignoiancia dcl lcngua|c poi paitc dc los
hablantcs, ni aspcctos ciicunstancialcs ligados con dificultadcs
pciccptivas. Dicho dc otia mancia, la ambigcdad suponc tanto
hablantcs compctcntcs como situacioncs dc pciccpcion adccuadas
ficntc a la cmision y icccpcion dc signos cmitidos.
Sin cmbaigo, la difcicncia tambicn sc podiia plantcai asi: cn la os-
cuiidad sc vc dcmasiado poco, cn la ambigcdad sc vc ms dc lo
icquciido. Siguicndo la mctfoia dc los caminos dc Agustin: micn-
tias quc un caminantc no pucdc cncontiai la scnda quc pictcndc
scguii poiquc scncillamcntc no sc lc picscnta altcinativa alguna, sc
pucdc pcnsai cn otio, quc tampoco la cncucntia, pcio poiquc sc lc
apaicccn dcmasiadas. Agustin lo plantca cn tciminos dc la tinicbla
o dc la nicbla, quc pucdc tcnci poi cfccto quc sc suspcnda cl cami-
no, pcio tambicn suponicndo ciuccs dc caminos o multifuicacioncs
quc pucdcn llcvai a lo mismo.
15
Isto mismo visto ms cn tciminos
dcl pioccso dc comunicacion y dc la conccpcion dc las palabias, sc
pucdc plantcai dc la siguicntc mancia:
'Palabia` cs cl signo dc una cicita cosa quc pucdc sci cntcndida
poi cl quc cscucha y piofciida poi cl quc habla.
16
13 Tc//|um cnu c/ |n quo c/|am cnu| a|cond|/u/ quod /amcn | nuda/c/u/ n|||/ ma| an|mo
cm|nc/c/ quod cnu c/ omn|um o|cu/||mum u/ | |mc/|/u ma/um |//ud un|cum |c/um c/|am
|n /cnc|/| coc/c/u/ anocc/c PD, 1414.
14 () |n am||uo /u/a c o/cndun/ quo/um qu|d o/|u acc||cndum |/ |no/a/u/ () PD, 1414.
15 Scd u|| a/um c/ quod aa/c/ o|cu/um c/ am||uo |m|/c tc/u/| | qu| |n/cd|cn |/c/ c\c||a/u/
a/|quo ||t|o tc/ //|t|o tc/ c/|am u/ |/a d|cam mu//|t|o /oco cd dcn|/a/c nc|u/ac n|||/ t|a/um quod
c/ c/ucca/ c/o a c/cndo /|u o|cu/|/a/c /cnc/u/
16 !c/|um c/ un|ucu/uquc /c| |num quod a| aud|cn/c o|/ |n/c//|| a /oqucn/c /o/a/um PD,
141O.
1O3
AMHIGEDAD Y COMPRENSIN: EL WITTGENSTEIN DE AGUSTN
Scgn csto, las palabias no son mciamcntc signos dc cosas, sino
tambicn algo quc dcbc podci sci cxpicsado poi cl hablantc y cntcn-
dido poi cl oycntc. Istc cs un iasgo dcl plantcamicnto dc Agustin
quc valc la pcna icsaltai: las palabias sc concibcn como paitc dc los
actos dc habla, cs dccii, como algo quc cmitc un hablantc y quc cn
piincipio cs compicnsiblc paia cl oycntc, y no solamcntc, insisto,
como la iclacion abstiacta quc sc pucda plantcai cntic un signo y su
significado. Dc ahi quc la iclacion palabia-cosa significada sc dcba
insciibii cn cl acto dc comunicacion, poi llamailo dc alguna manc-
ia, y sci compicndido dcsdc cstc. Sobic csto sc volvci cuando sc
cnfoquc diicctamcntc cl tcma dc la ambigcdad.
Ahoia bicn, una vcz quc una palabia cs cmitida, sc pucdcn dai dos
posibilidadcs bsicas dcsdc cl punto dc vista dcl oycntc: o quc cfcc-
tivamcntc la oiga o quc no. In cl ltimo caso sc hablaiia dc la pii-
mcia oscuiidad ya mcncionada y cl pioccso dc comunicacion
pictcndido qucdaiia intciiumpido.
In cl piimci caso sc abicn las siguicntcs altcinativas: cl oycntc pci-
cibc la palabia como algo quc icficic mciamcntc a la palabia mis-
ma, o como algo quc pucdc icfciii a algo difcicntc dc clla. Si sc da
lo piimcio, la palabia cs a la vcz cl signo y lo significado:
Lucgo, cuando la palabia salc dc la boca cn funcion dc si misma,
csto cs, si salc dc mancia quc sobic la misma palabia sc inquicia o
sc discuta algo, la cosa cicitamcntc cst su|cta a discusion y a cucs-
tion. Pcio la cosa misma sc llama 'palabia`.
17
Scgn Agustin, cuando sc picscnta csta situacion, como cl significa-
do dc la palabia no icficic a algo distinto dc si misma cn cuanto
pcicibida poi cl oido, cntonccs no cs ncccsaiio apclai piopiamcntc
al alma paia cntcndci quc sc quicia dccii con clla. Si csto cs asi, no
cs claio si cn cstc caso sc podiia hablai dc la posibilidad dc quc sc
dicia cl scgundo tipo dc oscuiidad mcncionado asunto quc sc dc-
|ai tan solo aludido: como ya sc di|o, la otia oscuiidad ticnc vci
17 Cum c/o tc/|um a| o/c /occd|/ | /o/c/ c /occd|/ |d c/ u/ dc |o tc/|o a/|qu|d quac/a/u/
au/ d|u/c/u/ /c c/ u/|quc d|u/a/|on| quac/|on|quc u|/cc/a Scd |a /c tc/|um toca/u/ PD,
1411.
1O4
FELIPE CASTAEDA
con la ignoiancia accica dcl significado dc un signo cn iazon dc quc
no sc sabc a quc icficic. Pcio si cl signo sc usa dc tal mancia quc
sc hablc dc cl mismo como su significado, cntonccs, si sc lo oyc,
ncccsaiiamcntc sc lo dcbciia tcnci picscntc, y cn cstc scntido,
conocci. Poi lo tanto, paiccc quc no pucdc daisc cstc tipo dc os-
cuiidad ficntc a casos dc cstc tipo. Sin cmbaigo, si sc accpta quc
sc pucda dai cvcntualmcntc una pcisona oyc bicn la palabia, pcio
no cnticndc quc sc cstc hablando dc clla, ni sabc a quc otias cosas
podiia icfciii, cntonccs cl significado dc los signos cn cstos casos
dcbciian tcnci una contiapaitida cn cl alma, cs dccii, no sc podiia
afiimai quc la palabia oida y lo significado coincidcn sin ncccsi-
dad dc la mcdiacion dc un dcciblc, conccpto quc sc dcfinii a con-
tinuacion.
Cuando la palabia sc pucdc cntcndci como algo quc icficic a algo
distinto dc si misma, y sc picnsa cn los cvcntualcs contcnidos mcn-
talcs quc sc pucdcn dcspcitai cn cl oycntc, picviamcntc a quc dc
hccho la oiga, cntonccs sc habla dc dcciblcs:
Lo quc llamc 'dcciblc` cs palabia; sin cmbaigo, no significa la pa-
labia sino significa lo quc sc cnticndc poi la palabia y sc concibc
cn cl alma.
18
Dc csta mancia, cuando sc picnsa cn los cvcntualcs contcnidos
mcntalcs quc sc pucdcn hacci picscntcs cn cl oycntc asociablcs a la
palabia poi cmitii, sc ticnc un scgundo scntido dc 'palabia`. Is im-
poitantc advcitii quc no sc tiata ni dc las imgcncs pciccptualcs
quc sc gcncian cn cl oycntc a paitii dc su scntido auditivo una vcz
quc oyc la palabia, a lo quc aludc cl piimci scntido dc 'palabia` ya
tiatado, ni a las imgcncs quc dc hccho sc dcspicitan cuando cfccti-
vamcntc oyc lo quc oyc. Sc tiata ms bicn dc los contcnidos mcnta-
lcs conccbidos poi si mismos, cs dccii, cn abstiaccion dc lo quc
cvcntualmcntc pucdan icpicscntai o dc su funcion icfcicncial al
cstai ya ligados con los signos pcicibidos:
18 Quod d|\| d|c|||/c tc/|um c/, ncc /amcn tc/|um cd quod |n tc/|o |n/c//||/u/ c/ |n an|mo con/|nc/u/
|n|||ca/ PD, 1411.
1O5
AMHIGEDAD Y COMPRENSIN: EL WITTGENSTEIN DE AGUSTN
Pcio cuando fucion pcicibidas poi cl alma son dcciblcs antcs dc
|sci dichasj (...)
19
Sobic la iclacion cntic dcciblcs y oscuiidad sc pucdc dccii lo si-
guicntc:
Piimcio, ya quc los dcciblcs ticncn quc vci con contcnidos mcnta-
lcs, cntonccs no sc pucdc picscntai cn piincipio oscuiidad dcl pii-
mci tipo quc los incluya. Aunquc paiczca una afiimacion obvia poi
lo dicho, no dc|a dc sci cuiioso quc Agustin no haya dctciminado
algn tipo dc oscuiidad poi pciccpcion intcina ficntc a cstos contc-
nidos mcntalcs: cl olvido, la falta dc claiidad mcntal, o distuibios cn
la mcmoiia y cn la atcncion podiian habci cxplicado cl punto. Si
csto cs vlido, cl plantcamicnto dc la oscuiidad dcl piimci tipo sc
podiia ampliai y complcmcntai tcnicndo picscntcs todas aqucllas
ciicunstancias quc pucdcn obstaculizai quc la misma mcntc tcnga
acccso a sus piopios contcnidos mcntalcs. Sin cmbaigo, nada dc
csto sc cncucntia mcncionado cn Agustin, poi lo mcnos cn su P/|n-
c||a D|a/cc/|cac.
Scgundo, cl otio tipo dc oscuiidad sc podiia cxplicai si sc suponc
quc un dctciminado oycntc scncillamcntc no disponc dc los dcciblcs
quc cn piincipio son coiicspondicntcs con los signos cmitidos. Istc
caso sc podiia dai, o bicn poiquc cl oycntc scncillamcntc no cucnta
cn su mcmoiia con cl dcciblc quc cn piincipio coiicspondc con cl
signo cmitido, o bicn poiquc no sabc quc lo dcbc asociai con algn
dcciblc quc sc cncucntia cn su alma. Pcnsando cn cl c|cmplo dc la
pintuia dc la manzana
2O
, una pcisona pucdc picscntai oscuiidad, o
bicn poiquc nunca ha conocido una manzana ical, o bicn poiquc no
logia cstablccci algn tipo dc iclacion figuiativa cntic la pintuia y
sus imgcncs sobic las manzanas, dc tal mancia quc cnticnda quc cl
cuadio icpicscnta una.
Tciccio, si csto cs asi, la incompicnsion, poi c|cmplo, dc un idioma
dcsconocido, sc pucdc cxplicai piincipalmcntc poi oscuiidad dcl
scgundo tipo.
19 Scd cum an|mo cna un/ [tc/|a] an/c toccm d|c|||/|a un/ () PD, 1411.
2O \ci p. dc pg. 12.
1O6
FELIPE CASTAEDA
\olvicndo sobic cl pioccso dc la comunicacion: cl hablantc cmitc
una palabia. Si no cs coiicctamcntc oida poi cl oycntc, no solo sc
da oscuiidad dcl piimci tipo, sino quc cl pioccso sc intciiumpc. Si
cs oida, la palabia pucdc icfciii a si misma, caso cn cl quc paiccc
cxcluiisc la posibilidad dcl scgundo tipo dc oscuiidad y la comunica-
cion pucdc continuai. Si la palabia no icficic a si misma, cntonccs cl
oycntc dcbc contai con los dcciblcs quc cn piincipio scan asociablcs
a la palabia cmitida. Si no disponc dc cllos poi alguna iazon, cnton-
ccs sc da oscuiidad dcl scgundo tipo y la comunicacion no ticnc lugai.
Si disponc dc cllos, cntonccs al oii al palabia y al asociaila con los
dcciblcs coiicspondicntcs, la palabia sc hacc d|cc|on:
Lo quc llamc 'diccion` cs palabia pcio dc mancia tal quc con csta
sc significan aqucllos dos a la vcz, csto cs, la palabia misma y lo
quc sc gcncia cn cl alma poi la palabia.
21
Is caiactciistico dc las palabias cn cuanto diccioncs quc no sc conci-
ban como signos dc cllas mismas, ni como conccpcioncs mcntalcs,
sino como signos quc cfcctivamcntc llcvan a algo distinto dc si. In
cstc scntido, sc podiia dccii quc solamcntc cuando la palabia sc hacc
diccion, sc pucdc asumii como signo piopiamcntc dicho cn cl piocc-
so dc la comunicacion. Ifcctivamcntc, la diccion implica quc cicita
cxpicsion cs cmitida y oida, quc dcspicita algn o algunos dcciblcs cn
cl oycntc, y quc cn la con|uncion dc la palabia pcicibida y dc los
contcnidos mcntalcs coiicspondicntcs logia icfciii a algo. Istc ic-
fciii a algo sc pucdc cntcndci casi cn su scntido litcial: volvci a
poitai, volvci a llcvai consigo, cs dccii, volvci a hacci picscntc. Il
dcciblc, actualizado poi mcdio dc la palabia pcicibida, gcncia quc cl
oycntc dc alguna mancia cnticnda quc dctciminadas cosas lc scan
picscntcs poi mcdio dc las imgcncs mcntalcs coiicspondicntcs. In
cstc caso, los dcciblcs dc|an dc asumiisc como mcias imgcncs mcn-
talcs y cobian cl scntido dc imgcncs dc algo, dc conccpcioncs mcn-
talcs quc cstn poi dctciminadas cosas, cs dccii, quc las icpicscntan.
Poi su paitc, csta misma palabia 'aimas`, quc aqui cs palabia, cuan-
do fuc pionunciada poi \iigilio sc hizo diccion; cn cfccto, no fuc
21 Quod d|\| d|c/|oncm tc/|um c/ cd /a/c quo /am |//a duo |mu/ |d c/ |um tc/|um c/ quod ||/ |n
an|mo c/ tc/|um |n|||can/u/ PD, 1411.
1O7
AMHIGEDAD Y COMPRENSIN: EL WITTGENSTEIN DE AGUSTN
piofciida cn funcion dc si, sino poi aqucllas cosas quc sc significa-
ban: o bicn las guciias quc gcsto Incas, o bicn cl cscudo o las
dcms aimas quc \ulcano fabiico paia Incas.
22
Piccisamcntc cn cl paso dc los dcciblcs a las diccioncs sc hacc posi-
blc un lugai paia la ambigcdad: si la palabia pcicibida dcspicita
mltiplcs dcciblcs y si no sc sabc cul cs cl quc piopiamcntc lc co-
iicspondc, cntonccs sc gcncia la indctciminacion dc significado poi
mltiplcs posibilidadcs dc significacion.
Paia concluii con cl punto dc la difcicncia cntic ambigcdad y os-
cuiidad sc pucdc dccii lo siguicntc:
Ambas sc cnticndcn como obstculos al pioccso dc comunicacion;
cs dccii, una y otia sc concibcn como intciiupcioncs dc una misma
cadcna quc cn piincipio dcbc llcvai a quc un oycntc cnticnda lo quc
lc pictcndc tiansmitii un hablantc poi mcdio dc palabias.
Ambas picsuponcn una ciicunstancia cn la quc hay tanto una ins-
tancia quc funciona como hablantc y otia como oycntc, csto cs, una
situacion dc comunicacion. No sc tiata, ni cn cl caso dc la ambigc-
dad ni cn cl dc la oscuiidad, dc impcdimcntos quc sc pucdan dcfinii
cn abstiacto o poi fucia dc un cvcntual acto dc comunicacion.
La posibilidad dc la ambigcdad picsuponc quc dc alguna mancia
ya sc supcio la oscuiidad cn gcncial, bicn sca la dc pciccpcion o la
quc ticnc quc vci con la disponibilidad dc dcciblcs. Sin cmbaigo, y
como cl mismo Agustin lo advicitc, paiccc habci un tciicno difuso
cn cl quc una y otia sc pucdcn cncontiai: cuando no sc sabc quc
dcciblc coiicspondc con la palabia cmitida, |ustamcntc poiquc no
sc pucdc cstablccci si cs poiquc sc caiccc dc la conccpcion mcntal
coiicspondicntc, o poiquc no sc pucdc dctciminai cul conccpcion
lc dcba sci asociada. In cstc caso sc podiia hablai dc oscuia ambi-
gcdad, o dc ambigcdad oscuia.
22 Ium tc/o a/ma quod ||c tc/|um c/ cum a !|/|/|o /onun/|a/um c/ d|c/|o |u|/ non cn|m /o/c/
c /o/a/um c/ cd u/ co |n|||ca/cn/u/ tc/ |c//a quac c|/ Acnca tc/ cu/um tc/ cac/c/a a/ma
quac !u/canu Acncac |a|/|ca/u c/ PD, 1411.
1O8
FELIPE CASTAEDA
III CONSIDERACIONES GENERALES SOHRE LA AMHIGEDAD
EN LOS PRINCIPIA DIALLCTICAL
In cfccto, imagina quc aqucllos quc cstaban picscntcs pcicibic-
ion suficicntcmcntc la voz dcl macstio y quc aqucl cnuncio una
palabia quc cia conocida poi todos; poi c|cmplo, haz dc cucnta
quc cl ha dicho giandc |manuj y quc dcspucs hizo silcncio.
Aticndc quc inccitidumbic padcccn habicndo oido cstc nombic.
Quc si |cl macstioj ha dc dccii Quc paitc dc la oiacion cs??
Quc si ha dc indagai dc la mctiica Quc pic cs?? Quc si ha dc
intciiogai accica dc la histoiia, poi c|cmplo Cuntas guciias
gcsto cl gian Pompcyo?? Quc si ha dc dccii poi su don paia
inmoitalizai cantos, \iigilio cs casi cl nico gian pocta? Quc si
ticnc la intcncion dc ccnsuiai la ncgligcncia dc los discipulos y
cnscguida pionuncia cstas palabias: Os invadio una gian pcicza
paia cl cstudio dc la disciplina? Disipadas las nicblas dc la oscu-
iidad, acaso no vcs aqucllo quc sc di|o aiiiba, como si sc mostiaia
una multifuicacion? In cfccto, csta sola |palabiaj quc sc di|o, csto
cs, 'giandc` |manuj, tanto cs nombic, como cs pic tioquco, como
cs Pompcyo, como cs \iigilio y como cs la pcicza dc la ncgligcn-
cia. Y si algunas otias o innumciablcs cosas no fucion scnaladas,
sin cmbaigo, cstas pucdcn sci cntcndidas poi csta cnunciacion dc
la palabia.
23
Agustin plantca una situacion concicta dc acto dc habla: cl piofcsoi
lc cst hablando a sus alumnos, dicc Manu y hacc silcncio. Il
punto cs impoitantc poi vaiias iazoncs:
Piimcio, y como ya sc ha vcnido mcncionando, la ambigcdad no sc
intioducc como una dificultad dc compicnsion quc sc dctcimina
con indcpcndcncia dc las situacioncs concictas dc comunicacion.
23 Iac cn|m co qu| adc/an/ c/ a/| cnu accc|c toccm ma|//| c/ u//um tc/|um cnun/|ac quod
cc/ omn||u no/um, u/ u/a |ac cum d|\\|c Manu c/ dc|ndc |/u|c a//cndc qu|d |ncc//| |oc
aud|/o nom|nc a/|an/u/ Qu|d | d|c/u/u c/ Quac a/ o/a/|on| c/? Qu|d | dc mc//| quac|/u/u
qu| |/ c? Qu|d | ||/o/|am |n/c//oa/u/u u/ u/a manu Pomc|u quo/ |c//a cc/|/? Qu|d |
commcndando/um ca/m|num /a/|a d|c/u/u c/ Manu c/ cnc o/u oc/a !||/|u? Qu|d |
o|/u/a/u/u nc/|cn/|am d|c|u/o/um |n |acc dc|ndc tc/|a /o/uma/ Manu to o| /ud|um
d|c|/|nac /o/o/ |nta|/? !|dcnc /cmo/a nc|u/a o|cu/|/a/| |//ud quod u/a d|c/um c/ c/ qua|
cm|nu|c mu//|t|um? Nam |oc unum quod d|c/um c/ manu c/ nomcn c/ c/ c c|o/|u c/ c/
Pomc|u c/ c/ !|/|/|u c/ c/ nc/|cn/|ac /o/o/ L/ | qua a/|a tc/ |nnumc/a||/|a non commcmo/a/a
un/ quac /amcn c/ |anc cnun/|a/|oncm tc/|| oun/ |n/c//|| PD, 1415.
1O9
AMHIGEDAD Y COMPRENSIN: EL WITTGENSTEIN DE AGUSTN
Scgundo, si bicn la ambigcdad sc dcfinc paia las palabias, sc dcbc
cntcndci sobic las palabias, pcio cn situacioncs dc comunicacion.
Dc ahi quc no sc picnsc la ambigcdad como algo quc hacc icfcicn-
cia, cn piimci lugai, ni a fiascs ni a con|untos dc cllas. Sin cmbaigo,
no sc tiata mciamcntc dc la ambigcdad dc las palabias tomadas
dc poi si, sino cn la mcdida cn quc foiman o pucdcn foimai paitc
dc fiascs, cs dccii, dc las palabias como componcntcs dc fiascs in-
complctas.
Tciccio, csto ltimo pcimitc icsaltai la impoitancia dcl cxpcdicntc
dcl silcncio cn cl c|cmplo tiaido a cucnto: sc tiata cfcctivamcntc dc
una situacion dc comunicacion intciiumpida. Il oycntc qucda a la
cspcia dc algo ms. Il asunto cs cuiioso cn la mcdida cn quc pcimi-
tc cntcndci cstc silcncio como un tipo adicional dc factoi quc impi-
dc la adccuada compicnsion dc lo quc sc pictcndc dccii: asi como
sc pucdc dai cicito gcncio dc oscuiidad poiquc no sc oyc adccuada-
mcntc lo quc sc dicc, tambicn sc pucdc picscntai poiquc scncilla-
mcntc cl hablantc dc|a dc cmitii palabias, |ustamcntc cuando sc cspcia
quc lo haga. In cstc caso, sc pucdc afiimai quc cstc silcncio cst
ligado al piimci tipo dc oscuiidad. Sin cmbaigo, paiccc tcnci cfcctos
difcicntcs: cl acto dc comunicacion qucda incomplcto, y piccisamcn-
tc csta incomplctitud, cstc vacio dc comunicacion, poi llamailo dc
alguna mancia, da lugai a la ambigcdad. Isto pcimitc dccii quc la
ambigcdad sc pucdc conccbii como cfccto piopio dc actos dc co-
municacion incomplctos, y quc sc da cn cl oycntc indcpcndicntcmcn-
tc dc cvcntualcs pioblcmas dc oscuiidad. Obviamcntc, csta lcctuia
adcuda una aclaiacion sobic quc sca un acto dc comunicacion com-
plcto, asunto quc poi ahoia solo sc dc|ai mcncionado y quc sc in-
tcntai ii aclaiando paulatinamcntc cn lo quc siguc.
Lo dicho pcimitc plantcai algunas indicacioncs cn iclacion con cl
tcma dcl significado dc las palabias tomadas aisladamcntc:
Paiccc quc las palabias cmitidas dc mancia aislada y sin cumplii cl
papcl dc fiascs no logian comunicai nada piopiamcntc dicho. Di-
cho dc otia mancia, y aunquc paiczca paiado|ico, no comunican
nada poiquc comunican dcmasiado. Is dccii, pucdcn tcnci dcma-
siados significados sin pcimitii, a paitii dc cllas, dctciminai cul
sca cl quc lcs dcba coiicspondci.
11O
FELIPE CASTAEDA
Iso llcva a otia consccucncia: solo cn la mcdida cn quc las palabias
foiman paitc dc fiascs, y dc unas complctamcntc cmitidas y oidas,
paiccc quc cs posiblc dctciminai su significado piopio y, cn cstc
scntido, cntcndcilas y afiimai quc comunicaion algo.
Dc ahi quc no tcnga mucha validcz afiimai quc cl significado dc
una palabia sc cstablczca y sc conciba solamcntc a paitii dc la gcnc-
iacion dc una iclacion asociativa cntic palabia y ob|cto a paitii dc
la mcdiacion dc imgcncs mcntalcs. Ista vision simplista dcl apicn-
diza|c dc las palabias paiccc dcsconocci quc poi cstc pioccdimicn-
to ncccsaiiamcntc no sc podiia hacci un uso compicnsivo dcl
lcngua|c, ya quc las palabias, apicndidas mciamcntc poi cstc pio-
ccdimicnto, sciian sicmpic susccptiblcs dc ambigcdad.
Isto tambicn pcimitc plantcai quc no ticnc mucho scntido dccii
quc paia Agustin piimcio sc apicndc y sc cstablccc cl significado
dc palabias aisladas, una a una, paia dcspucs ligailas con otias y, dc
csta foima, acccdci a fiascs. 1untando ambigcdadcs dificilmcntc
sc podiia llcgai al scntido claio y cspccifico dc las fiascs y sc quc
llcguc a constituii. Dicho dc otia mancia, paiccc quc dcsdc Agustin
no ticnc mayoi |ustificacion imaginaisc la adquisicion dc un lcngua-
|c asi: apicndci piimcio su diccionaiio, paia dcspucs ii sobic
contiuccion dc fiascs y cadcnas dc las mismas, pcnsando quc asi sc
acccda a un uso compicnsivo dcl mismo.
Poi otio lado, cl pasa|c tiaido a cucnto cs cspccialmcntc llamativo
poi lo siguicntc: no solo indica la posiblc ambigcdad dc las palabias
al sci cntcndidas a paitii dc actos dc habla intciiumpidos, sino quc lo
hacc cn funcion dc mltiplcs tipos difcicntcs dc fiascs cn las quc las
palabias podiian apaiccci, o, si sc quicic, dc la cvcntual complc|idad
dcl lcngua|c dcl quc sc cstc hacicndo uso. Como ya sc mcnciono, la
compicnsion dc una palabia suponc quc sc cfcctc una iclacion cn-
tic la palabia pcicibida y los dcciblcs quc cn piincipio lc coiicspon-
dan. Pcio cstos ltimos ticncn quc vci con las conccpcioncs mcntalcs
dc las quc dispongan los hablantcs. Ahoia bicn, como sc tiata dc im-
gcncs ligadas al con|unto total dc las palabias dc un lcngua|c, scgn
los difcicntcs tipos dc fiascs cn las quc pucdan apaiccci y los signifi-
cados quc pucdan llcgai a tcnci, las posibilidadcs dc ambigcdad
pucdcn sci inciciblcs, o como diiia Wittgcnstcin, infinitas:
111
AMHIGEDAD Y COMPRENSIN: EL WITTGENSTEIN DE AGUSTN
Il macstio dicc Manu y hacc silcncio. 'Manu` sc pucdc icfciii
a una cvcntual paitc dc alguna oiacion, o a la palabia misma pcio cn
funcion dc cstablccci su mctiica, o accica dc Pompcyo, o dc \iigilio
y su pioduccion poctica, o a la ncgligcncia dc los cstudiantcs, o a
inmumciablcs otias cosas quc no fucion mcncionadas.
Dcsdc cstc punto dc vista, cl significado posiblc dc una palabia tic-
nc quc vci con todos los lugaics quc pucda ocupai cn la totalidad
dc las fiascs posiblcs dc un dctciminado lcngua|c. In consccucncia,
la ambigcdad hacc iclacion a la ciicunstancia cn la quc no cs via-
blc dctciminai cl significado cspccifico dc una palabia, piccisamcntc
poiquc sc ticnc picscntc su compicnsion posiblc o, si sc quicic, la
divcisidad dc significados quc podiia tcnci scgn la multiplicidad y
divcisidad dc fiascs cn la quc podiia apaiccci.
Anota Agustin como continuacion dcl pasa|c quc sc cst comcntando:
Y asi fuc dicho muy coiicctamcntc poi los dialccticos quc toda
palabia cs ambigua.
24
La ambigcdad paiccc quc sc cnticndc no solo como una caiactc-
iistica cvcntual dcl significado dc las palabias, sino algo asi como
uno dc sus iasgos cscncialcs. Si csto cs asi, cntonccs tambicn sc puc-
dc dccii quc nicamcntc dc mancia cxccpcional sc podin cncon-
tiai palabias no ambiguas, al sci tomadas dc mancia aislada pcio
como paitcs dc oiacioncs. Dicho dc otia mancia, Agustin cia cons-
cicntc dc quc las palabias poi si mismas pucdcn apaiccci cn mlti-
plcs tipos dc fiascs y quc, cn consccucncia, podian sci susccptiblcs
dc tcnci mltiplcs significados. Poi lo tanto, sc icfuciza la idca dc
tcnci quc ii sobic unidadcs scmnticas mayoics, como, poi c|cm-
plo, las fiascs o con|untos dc cllas, paia podci acccdci a cxpicsio-
ncs no ambiguas.
Poi lo mismo, tambicn sc pucdc aigumcntai quc si sc apicndc cl
significado dc una dctciminada palabia, lo quc cn cl fondo sc capta
cs uno dc sus significados posiblcs al conccbiila como paitc dc una
dctciminada fiasc complcta. Istc cs un punto impoitantc quc ya sc
24 I/aquc /cc/||mc a d|a/cc/|c| d|c/um c/ am||uum cc omnc tc/|um PD, 1415.
112
FELIPE CASTAEDA
habia mcncionado: si toda palabia cs ambigua, cntonccs no cs posi-
blc apicndci su significado tomando la palabia dc foima aislada y
como cvcntual clcmcnto paia llcgai a constituii una fiasc. Poi cl
contiaiio, dc alguna foima piimcio sc dcbcn apicndci fiascs, o pa-
labias-fiasc, paia dc csta mancia llcgai a captai cl significado pio-
pio dc cada uno dc sus clcmcntos constitutivos.
IV HREVE LXCURSUS SOHRE CONILSIONLS I, 8
Cuiiosamcntc cstc cs un aspccto quc Wittgcnstcin paiccc dc|ai com-
plctamcntc dc lado cn su apicciacion dcl cxpcdicntc dcl apicndiza-
|c dc las palabias poi ostcnsion scgn Agustin. Sin pictcndci oficcci
una intcipictacion complcta dcl famoso pasa|c, pcio con cl nimo
dc icsaltai algunos dc sus aspcctos iclcvantcs paia cl tcma, mc pci-
mito tiacilo a cucnto:
(...) como apicndi a hablai, advcitilo dcspucs. Cicitamcntc no
mc cnscnaion csto los mayoics, picscntndomc las palabias con
cicito oidcn dc mctodo, como lucgo dcspucs mc cnscnaion las
lctias; sino quc yo mismo, con cl cntcndimicnto quc t mc distc,
Dios mio, al qucici manifcstai mis scntimicntos con gcmidos y
voccs vaiias y divcisos movimicntos dc los micmbios, a fin dc
quc satisfacicscn mis dcscos, y vci quc no podia todo lo quc yo
quciia ni a todos lo quc yo quciia. Asi, pucs, cuando cstos nom-
biaban alguna cosa, fi|balo yo cn la mcmoiia, y si al pionunciai
dc nucvo tal palabia movian cl cucipo hacia tal ob|cto, cntcndia
y colcgia quc aqucl ob|cto cia cl dcnominado con la palabia quc
pionunciaban cuando lo quciian mostiai. / Quc csta fucsc su in-
tcncion dcducialo yo dc los movimicntos dcl cucipo, quc son como
las palabias natuialcs dc todas las gcntcs, y quc sc haccn con cl
iostio y cl guino dc los o|os y cicita actitud dc los micmbios y dcl
tono dc la voz, quc indican los afcctos dcl alma paia pcdii, ictc-
nci, icchazai o huii dc alguna cosa. Dc cstc modo, dc las pala-
bias, pucstas cn vaiias fiascs y cn sus lugaics y oidas icpctidas
vcccs, iba coligicndo poco a poco los ob|ctos quc significaban y,
vcncida la dificultad dc mi lcngua, comcncc a dai a cntcndci mis
qucicics poi mcdio dc cllas. / Asi fuc como cmpccc a usai los
signos comunicativos dc mis dcscos a aqucllos cntic quicncs vi-
113
AMHIGEDAD Y COMPRENSIN: EL WITTGENSTEIN DE AGUSTN
via y cntic cn cl pioccloso mai dc la socicdad, pcndicntc dc la
autoiidad dc mis padics y dc las indicacioncs dc mis mayoics.
25
Afiima Agustin quc no apicndio cl lcngua|c dc sus mayoics cn la
mcdida cn quc lc picscntaion las palabias con cicito oidcn dc
mctodo. Il punto cs impoitantc poiquc ya dcsdc un comicnzo in-
dica quc no sc apicndcn, poi dccii algo, piimcio los sustantivos,
dcspucs los vcibos, ctc., paia dc csta foima, con cl ticmpo, comcn-
zai a hacci oiacioncs y asi llcgai a conocci cl lcngua|c.
Il inicio iadica ms bicn cn un dcsa|ustc dc voluntadcs, cn cl quc cs
ncccsaiio paia cl nino logiai quc los mayoics cnticndan lo quc va
sinticndo y lc ayudcn a satisfacci sus icquciimicntos. Nos podcmos
imaginai al pcqucno lloiando y a los padics sin sabci poi quc: algo
asi como una situacion cn la quc cl nino cxpicsa doloi o insatisfac-
cion poiquc sicntc scd, y los padics no lc dan agua ni cnticndcn quc
lc pasa. Intonccs lo acaiician, ctc., pcio cl contina lloiando. Ob-
viamcntc, cl llanto lo asumc Agustin como paitc dcl lcngua|c natu-
ial dc todas las gcntcs conccpto cstc sobic cl quc sc volvci
postciioimcntc, y los padics alcanzan a captai quc algo no cst bicn
con su hi|o. Istc aspccto dcl asunto cs iclcvantc, poiquc dc cntiada
sc paitc dc una situacion comunicativa cntic hi|o y padics quc cs
tanto paicialmcntc fallida como paicialmcntc logiada: sc logia co-
municai cl cstado dc doloi, sc sabc quc algo hay quc hacci, pcio no
sc pucdc cstablccci concictamcntc quc. Dicho dc otia mancia, cl
inicio dcl apicndiza|c dcl lcngua|c dc los mayoics cs piccisamcntc
una situacion dc ambigcdad cn cl uso dcl lcngua|c natuial.
Is |ustamcntc cn csa ciicunstancia dondc sc da comicnzo al apicn-
diza|c dcl lcngua|c aiticulado poi mcdio dc ostcnsioncs. Cico quc
cs lcgitimo, dcsdc la posicion dc Agustin, imaginaisc a los padics
scnalando cl agua, la lcchc, cl pan, o la cama, y al nino hacicndo
algn tipo dc gcsto afiimativo o ncgativo piopio dcl lcngua|c natu-
ial, cs dccii, dc|ando dc lloiai, soniicndo, o manifcstando indifc-
icncia. Rcsulta claio quc si los mayoics, cn una ciicunstancia como
csta, diccn Agua y la scnalan, cs factiblc pcnsai no solo quc cl
nino dc alguna mancia altcic su compoitamicnto significativo dcs-
25 Agustin: La Con|c|onc cn O|/a Com/c/a dc San Au//n Tomo !!, Madiid, BAC, 1991, p. 84.
114
FELIPE CASTAEDA
dc cl punto dc vista dcl lcngua|c natuial, sino quc 'agua`, lc|os dc sci
mciamcntc una palabia, indica ms bicn algo asi como Quicics
agua?, Ticncs scd?, Quicics quc tc la alcancc?, INo sc
pucdc, no scas tonto, no ms agua!, o lo quc sca. Como dicc Agustin,
no solo cl gcsto dc ostcnsion foima ya paitc dcl lcngua|c natuial, cn
la mcdida cn quc ayuda a fi|ailc la atcncion al nino sobic un ob|cto,
sino quc vicnc acompanado dc toda una gama dc conductas quc a
su vcz son comunicativas dcsdc csc mismo lcngua|c natuial: los pa-
ps haccn dctciminados gcstos dc ascntimicnto, dc ncgacion, dc
contcnto, dc icchazo, ctc.
Continuando con csta situacion ficticia dcl nino scdicnto, si los pa-
dics lc alcanzan cl agua, una vcz quc han dicho Agua, acompa-
nando csto dc cicitos gcstos dc ascntimicnto, pcio tambicn dc cicitos
movimicntos significativos dcl cucipo, fucia dc la ostcncion dcl agua,
cvcntualmcntc cl nino no solo comicnza a bcbciscla, sino quc dc|a
dc lloiai. Is dccii, sc logio cncontiai un cxpcdicntc dc lcngua|c
aiticulado quc sc insciibio cn un acto dc comunicacion fucitcmcntc
pcimcado poi cl lcngua|c natuial: cn una nucva situacion dc llanto,
y si cl asunto funciona, los paps diccn Agua?, cl nino asicntc al
suspcndci bicvcmcntc su llanto, y las voluntadcs sc logiaion a|us-
tai, como diiia Agustin. Poi cicito, paia cxplicai dc una mancia
adccuada quc quicic dccii y si cl asunto funciona, habiia quc ii
sobic la mancia como cntcndio Agustin cl cntcndimicnto y la mc-
moiia, complcmcntando cl asunto con su conccpcion dcl lcngua|c
natuial ac apcnas csbozada. Sin cmbaigo, csto cs otio asunto.
Rctomando cl hilo: cs impoitantc advcitii quc cl nino cn csta cii-
cunstancia todavia no apicndio piopiamcntc palabia alguna, sino,
cn cl mc|oi dc los casos, una cspccic dc palabia-fiasc quc lc pcimi-
tc a|ustai la voluntad dc sus mayoics a la piopia. Como dicc Agustin,
cl ticmpo pasa, cl nino vuclvc a oii csa cxpicsion, piobablcmcntc cn
ciicunstancias scmc|antcs y ligadas a la cxpicsion dc otios signos
aiticulados, c iiia paulatinamcntc coligicndo poco a poco los ob|c-
tos quc significaban las palabias. Dicho dc otia mancia, hacicndo-
sc cl nino a una cxpciicncia mayoi y coiiigicndo cn lo posiblc
ambigcdadcs poi mcdio dcl lcngua|c natuial, pasaiia dcl conoci-
micnto dc palabias-fiasc quc cxpicsan bsicamcntc cstados animicos,
a captai cxpcdicntcs dc comunicacion ms complc|os. Continuan-
115
AMHIGEDAD Y COMPRENSIN: EL WITTGENSTEIN DE AGUSTN
do con cl c|cmplo dcl agua, dc Agua cn cuanto fiasc quc cxpicsa
la scd y cl dcsco dc quc lc tiaigan agua inmcdiatamcntc, podiia
cntcndci y hacci uso dc cxpicsioncs como Agua iica, Agua fca,
Agua no, ctc. Y dc csta foima podiia haccisc a una idca dc la
cxpicsion 'agua` como palabia, cs dccii, como un signo quc pucdc
apaiccci cn distintas fiascs y quc, cfcctivamcntc, siivc paia indicai
al ob|cto agua. Poi cicito, no paia mciamcntc scnalailo, sino como
paitc dc una situacion cn la quc icquicic dc sus mayoics, cn la quc
sicntc scd, cn la quc cl no pucdc alcanzai cl agua poi si mismo, cn la
quc cst su|cto a su autoiidad c indicacioncs.
Paia concluii con cstc c\cu/u, Agustin insistc cn quc cl punto dc
paitida paia cxplicai cl apicndiza|c dc la lcngua matcina cs una
ciicunstancia dc acto paicialmcntc fallido dcl lcngua|c natuial, cn
cl quc sc cxpicsan piincipalmcntc cstados animicos y quc sc da cn-
tic hablantcs y oycntcs con cl fin dc a|ustai voluntadcs, dc satisfacci
dcscos, ctc. Piccisamcntc, paia paliai csta situacion sc va intiodu-
cicndo cl lcngua|c aiticulado, dc tal mancia quc cl lcngua|c natuial
pucdc ii funcionando como paimctio paia coiicgii lo quc sc va
cntcndicndo poi los cxpcdicntcs dc comunicacion dcl aiticulado,
paia ii fi|ando su significado.
Con cl ticmpo, cl apicndiz dcbc logiai manifcstai sus dcscos dc
foima compicnsiblc paia los adultos a paitii piincipalmcntc dcl lcn-
gua|c aiticulado, lo quc cquivalc, scgn Agustin, a cntiai cn cl pio-
ccloso mai dc la socicdad. Scgn csto, cl lcngua|c quc apicndc cl
nino cumplc una funcion socializadoia. Pcio como cl punto dc pai-
tida fuc piccisamcntc un dcsa|ustc dc voluntadcs, csta socializacion
sc dcbc cntcndci como cl logio dc un a|ustc cntic voluntadcs, pcio
dcsdc cl punto dc vista dc los adultos y dc la voluntad dcl infantc,
mcdiado y hccho posiblc piccisamcntc poi cl apicndiza|c dcl lcn-
gua|c aiticulado. In consccucncia, cl cxpcdicntc dc la ostcnsion cn
Agustin, como cxplicacion paia la fi|acion dcl significado dc las pa-
labias, dcbc poncisc cn contcxtos dc cstc tipo, lo quc implica quc,
cn piimci lugai, no sc apicndcn palabias, y quc cuando sc acccdc a
su compicnsion ha sido poiquc ya sc cnticndcn divcisas fiascs y sc
las pucdc compaiai y sc pucdc hacci abstiaccion dc las palabias
como paitcs dc las mismas. Poi otio lado, sc va sugiiicndo quc cl
lcngua|c cn gcncial no solo sc dcbc cntcndci como algo quc sc ins-
116
FELIPE CASTAEDA
ciibc cn un mbito social, sino quc cs |ustamcntc uno dc sus facto-
ics bsicos dc cohcsion, asunto cstc sobic cl quc sc tcndi quc vol-
vci, al tocai cl tcma dc la funcion dcl lcngua|c scgn dcl Dc Doc//|na
C|/|/|ana. Como sca, si las ostcnsioncs sc cfcctan piccisamcntc
paia hacci posiblc la socializacion dcl quc apicndc cl lcngua|c,
icsultaiia bastantc llamativo quc no sc picscntasc una iclacion cs-
ticcha cntic la ostcnsion y cl contcxto social cn cl cual sc icalizan
y a paitii dcl cual cobian scntido. Dicho dc otia mancia, paiccc
poco viablc cxponci cl pioccdimicnto dc la ostcnsion dc mancia
complctamcntc indcpcndicntc dcl condicionamicnto social paia
cl cual sc da.
V AMHIGEDAD Y DIALCTICA
\olvicndo sobic cl asunto dc la ambigcdad cn los P/|nc||a
D|a/cc/|cac:
In cfccto, lo quc fuc dicho, quc toda palabia cs ambigua, sc afiimo
sobic las palabias tomadas aisladamcntc. Sin cmbaigo, sc cxplican
las palabias ambiguas discuticndo y nadic cn vcidad discutc con pa-
labias tomadas aisladamcntc. Poi lo tanto, nadic cxplicai las pala-
bias ambiguas con palabias ambiguas. Y, sin cmbaigo, como toda
palabia sca ambigua, nadic cxplicai una palabia ambigua sino con
palabias, pcio ahoia cnticlazadas, las cualcs ya no son ambiguas.
26
Si todas las palabias son ambiguas, cntonccs tiatai dc aclaiai lo
ambiguo poi mcdio dc palabias aisladas implicaiia intcntai aclaiai
lo ambiguo poi lo ambiguo. In consccucncia, tan solo sc logiaiia
pasai dc unas ambigcdadcs a otias. Dc ahi quc la ambigcdad no
sc pucda cvitai cn la mcia sustitucion dc unas palabias aisladas poi
otias. Isto paiccc sugciii, adcms, quc no hay palabias cuyo signi-
ficado sc conozca ms quc cl dc otias, como si cl pioblcma fucsc cl
dc pasai dc tciminos mcnos claios a los ms claios. Si csto cs asi,
tambicn sc pucdc dccii quc las palabias poi si mismas y cn cuanto
26 Quod cn|m d|c/um c/ omnc tc/|um am||uum cc dc |nu/| tc/|| d|c/um c/ L\/|can/u/ am-
||ua d|u/ando c/ ncmo u/|quc tc/|| |nu/| d|u/a/ Ncmo ||/u/ am||ua tc/|a tc/|| am||u|
c\/|ca||/ L/ /amcn cum omnc tc/|um am||uum |/ ncmo tc/|um am||uum n|| tc/|| cd c/|am
con/unc/| quac /am am||ua non un/ c\/|ca||/ PD, 1415.
117
AMHIGEDAD Y COMPRENSIN: EL WITTGENSTEIN DE AGUSTN
posiblcs paitcs dc oiacioncs, pcio sin llcgailas a constituii, no son
piopiamcntc comunicativas. In cstc scntido, una cspccic dc dilo-
go dc mcias palabias poi fucia dc fiascs ncccsaiiamcntc tcndiia
quc adolccci dc ambigcdad sistcmtica.
Scgn Agustin, la ambigcdad sc cvita disputando. Y como nadic
disputa con mcias palabias, hay quc pasai al nivcl dc las fiascs o dc
las cadcnas dc fiascs paia cncontiai un mbito paia supciai los pio-
blcmas dc ambigcdad. Ahoia bicn, pucsto quc la dialcctica sc dc-
finc como la cicncia dc discutii bicn (D|a/cc/|ca c/ |cnc d|u/and|
c|cn/|a.), cntonccs sci piccisamcntc cn la discusion dc tipo dia-
lcctico dondc sc logic cstablccci cl scntido piopio dc las cxpicsio-
ncs cn la mcdida cn quc picscntcn indctciminacion ficntc a vaiios
significados posiblcs.
Ista indicacion sobic la iclacion cntic dialcctica y posibilidad dc
supciai la ambigcdad pcimitc scntai unas considciacioncs picli-
minaics:
Piimcia, las fiascs dc poi si no aclaian ncccsaiiamcntc cl scntido dc
las palabias. Dicho dc otia mancia, afiimacioncs dcl tipo solo como
paitc dc una pioposicion ticncn las palabias significado cspccifico
no tcndiian poi quc sci sicmpic accptadas poi Agustin. Paiccc cla-
io quc si cl macstio tan solo dicc Manu y hacc silcncio, las posi-
bilidadcs dc significacion dc cstc tcimino icsultan innumciablcs y
quc, cn paitc, sc habiian cvitado si hubicsc cnunciado una fiasc
complcta, como, poi c|cmplo, \iigilio cs un gian pocta. Sin cm-
baigo, si bicn la fiasc ya limita bastantc cl scntido dc gian, cn
todo caso sc podiia scguii picguntando quc sc dcbc cntcndci poi
'un gian pocta`, si tal cosa o csta otia, ctc.
Scgunda, si las fiascs son susccptiblcs dc sci afcctadas cvcntual-
mcntc poi la ambigcdad piopia dc toda palabia, cntonccs sola-
mcntc cn fiascs cn las quc haya acucido sobic su vcidad, cs posiblc
afiimai quc sc picscntan palabias no ambiguas. Dicho dc otia ma-
ncia, solamcntc a paitii dc pioccsos paia cstablccci lo quc sc consi-
dcia como vcidadcio o a paitii dc nocioncs gcncialcs accica dc lo
quc sc cnticndc como vcidadcio, cs posiblc cvitai la ambigcdad
dc las palabias. Dc csta foima, cuando sc pucdc afiimai quc cn una
118
FELIPE CASTAEDA
fiasc cl significado dc sus palabias componcntcs cs no ambiguo, dc
hccho sc cst suponicndo quc sc accptan una sciic dc pioposicioncs
cn las quc sc dcfincn sus tciminos componcntcs y algn tipo dc pio-
ccdimicnto quc pucdc indicai quc hay coiicspondcncia cntic lo quc
sc pictcndc dccii con la fiasc y las dcfinicioncs mcncionadas.
Considcio quc csto sc pucdc afiimai paia Agustin, |ustificndolo
cn lo siguicntc (lo quc da lugai a la tciccia considciacion): si la
ambigcdad dc las palabias sc cvita discuticndo, y si cl discutii bicn
ticnc quc vci con la dialcctica, cntonccs la ambigcdad sc cvita, cn
ltimas, dctciminando la vcidad dc las fiascs, ya quc cstc cs cl fin
piincipal dc la dialcctica. Pcio paia dctciminai la vcidad dc algo cs
ncccsaiio ii sobic las dcfinicioncs dc los tciminos cn cucstion, asi
como sobic la coiicccion dc las fiascs dondc sc picscntan tciminos
ambiguos. In consccucncia, si sc picscnta una fiasc cn la quc no
hay ncccsidad dc claiificai cl significado dc ninguna dc sus palabias
componcntcs, dc hccho sc cst suponicndo quc no cs ncccsaiio ic-
cuiiii a la dialcctica, lo quc implica quc ya hay acucido, tcito, su-
pucsto o picvio, sobic la coiicccion dc la fiasc asi como sobic la
dcfinicion dc los tciminos quc involucic.
Cuaita, lo antciioi motiva a ii bicvcmcntc sobic la foima gcncial
como Agustin cntcndio la dialcctica, cspccificamcntc sobic su ia-
dio dc aplicacion, paia dc csta foima dailc un piso ms fiimc a las
afiimacioncs ya avcntuiadas:
\na vcz cstablccido csto |quc son las scntcncias simplcs y las com-
plc|asj, considcicmos las paitcs una a una. In cfccto, hay dos piin-
cipalcs. \na dc cllas, |la quc sc icficic aj las quc sc cxpicsan dc
mancia simplc, dondc cst algo asi como los matciialcs dc la dia-
lcctica; otia dc cllas, |la quc sc icficic aj las quc son llamadas com-
plc|as, dondc apaiccc ya algo asi como la obia. La |paitc quc tiataj
sobic las simplcs sc llama 'sobic cl cnunciai palabias` |dc /oqucndoj.
Impcio, aquclla |quc tiataj sobic las complc|as sc dividc cn tics
paitcs. In cfccto, habicndo scpaiado la con|uncion dc las palabias
quc no complcta oiacion, aquclla quc complcta oiacion dc modo
quc no gcncic picgunta o icquicia quicn la discuta, sc llama 'sobic
cl cnunciai fiascs` |dc c/oqucndoj. Pcio la quc complcta cl scntido
dc tal modo quc sc |uzguc accica dc las oiacioncs simplcs, sc llama
119
AMHIGEDAD Y COMPRENSIN: EL WITTGENSTEIN DE AGUSTN
'sobic cl cnunciai pioposicioncs` |dc /o/oqucndoj. Aquclla quc dc
cstc modo confoima oiacion, dc modo quc sc |uzguc sobic la con-
|uncion misma hasta llcgai a la conclusion, sc llama 'sobic la con-
clusion dc pioposicioncs cnunciadas` |dc /o/oqu|o/um ummaj.
27
Istc anlisis dc las palabias cn funcion dc su composicion sc adc-
lanta asi: sc tcndiian piimcio las palabias cn la mcdida cn quc no
cstn cn con|uncion con otias y cn quc podiian foimai paitc dc fia-
scs, pcio quc no llcgan a confoimailas. In cstc caso, si sc tiata dc
palabias poi fucia dc su union con otias, sc habla dc cnunciacioncs
dc palabias (/oqucndo). Scgn Agustin, cn cllas iadica algo asi
como la matciia dc la dialcctica, cs dccii, sc tiata piccisamcntc dc los
clcmcntos quc dain lugai a fiascs, hacicndo posiblc dc csta mancia
cncontiai cxpicsioncs susccptiblcs dc sci discutidas cn funcion dc su
vcidad o falscdad. Poi otio lado, y como ya sc mcnciono, cstas cnun-
ciacioncs dc palabias son cl lugai piopio dc las ambigcdadcs. Asi,
cstas cnunciacioncs dc palabias son, tanto cl matciial bsico paia cons-
tiuii la obia dialcctica, como uno sus ob|ctos dc aplicacion.
Pucdc daisc cl caso dc unioncs dc palabias quc no llcgan a consti-
tuii fiascs, posibilidad a la quc hacc icfcicncia Agustin, pcio a la
quc no lc da ningn nombic cn paiticulai.
In cl caso cn quc la union dc palabias constituya fiascs, sc abicn
dos altcinativas: las oiacioncs compicndidas no dan lugai a discu-
sion cn funcion dc su vcidad o falscdad, ya quc sc tiata dc cxpicsio-
ncs dc cstados intcinos, oidcncs, ctc. In cstc caso, sc dcnominan
cstos con|untos dc palabias con cl tcimino dc cnunciai fiascs
(c/oqucndo). Il hccho dc quc no sc discuta noimalmcntc sobic
cllas, pucsto quc no ticnc scntido cucstionai su vcidad o falscdad,
no implica quc no pucdan dai lugai a ambigcdadcs, ya quc toda
palabia cs ambigua. Isto sc podiia cxplicai afiimando quc, cuan-
27 H| ||/u/ |/ct|/c/ con/|/u/| [quac un/ |m/|cc cn/cn/|ac quac con/unc/ac] |nu/a a//c
con|dc/cmu Nam un/ /|mac duac una dc || quac |m/|c|/c/ d|cun/u/ u|| c/ qua| ma/c/|a
d|a/cc/|cac, a//c/a dc || quac con/unc/a d|cun/u/ u|| /am qua| ou aa/c/ Quac dc |m/|c||u
toca/u/ dc /oqucndo I//a tc/o quac dc con/unc/| c/ |n //c a//c d|t|d|/u/ Sca/a/a cn|m con/unc/|onc
tc/|o/um quac non |m/c/ cn/cn/|am |//a quac |c |m/c/ cn/cn/|am u/ nondum |ac|a/ quac/|oncm
tc/ d|u/a/o/cm /cqu|/a/ toca/u/ dc c/oqucndo I//a tc/o quac |c |m/c/ cnum u/ dc cn/cn/||
|m/|c||u /ud|cc/u/ toca/u/ dc /o/oqucndo I//a quac |c com/c|cnd|/ cn/cn/|am u/ dc |a c/|am
cou/a/|onc /ud|cc/u/ doncc c/tcn|a/u/ ad ummam toca/u/ dc /o/oqu|o/um umma PD, 141O.
12O
FELIPE CASTAEDA
do poi alguna iazon cl acto dc comunicacion dc cstc tipo dc fiascs
sc hacc fallido, cn funcion dc impcdimcntos dc compicnsion liga-
dos con dificultadcs paia la dctciminacion dcl significado dc sus
cxpicsioncs, sc hacc ncccsaiio pasai dc la cxpicsion dc cstados in-
tcinos, oidcncs, ctc, a considciacioncs ya dc caictci dialcctico cn
las quc sc discutc accica dc los tciminos cn cucstion, pcio ya atcn-
dicndo a la coiicccion dc las dcfinicioncs, ctc. Dc csta foima, si
bicn cxpicsioncs dcl tipo Quicio agua no foiman diicctamcntc
paitc dc cvcntualcs discusioncs dialccticas, si lo pucdcn hacci dc
foima indiiccta, al picscntaisc cucstionamicntos accica dc lo quc
cs dcbido qucici o no, quc sca 'agua`, quc sca 'qucici algo`, poi
mcncionai algunas posibilidadcs.
La otia altcinativa hacc icfcicncia a las fiascs quc pucdcn sci o
vcidadcias o falsas, la quc a su vcz picscnta dos subdivisioncs posi-
blcs: si sc considcian cstc tipo dc fiascs dc mancia aislada, cntonccs
Agustin dcnomina cstas unioncs dc palabias como cnunciacion dc
pioposicioncs (/o/oqucndo); si sc las ticnc cn cucnta cn la mc-
dida cn quc constituycn aigumcntos, cntonccs las dcnomina con-
clusion dc pioposicioncs cnunciadas (/o/oqu|o/um umma). Il
piimci caso icpicscnta algo asi como cl lugai inicial dondc piopia-
mcntc cs viablc hablai dc actividad dialcctica, cn la mcdida cn quc
sc discutc accica dc la vcidad o falscdad dc pioposicioncs concictas.
Istc tipo dc discusion sc pucdc oiicntai accica dc la vcidad dc la
pioposicion, indcpcndicntcmcntc dc la discusion accica dcl signifi-
cado dc las palabias quc involucic, pcio tambicn podiia sci piccisa-
mcntc accica dc csc asunto. In cl scgundo caso, la discusion tcndiia
quc vci ms con la iclacion cntic conclusion y picmisas; cs dccii, con
asuntos piopios dc la foima dc adclantai infcicncias y dc su validcz.
Lastimosamcntc, cn los P/|nc||a D|a/cc/|cac no sc cspccifica mayoi
cosa accica dc la mancia dc adclantai las discusioncs dialccticas
piopiamcntc dichas. Con lo antciioi, tan solo qucdaiia mcncionado
su iadio dc aplicacion: sc discutc sobic la vcidad y falscdad dc pio-
posicioncs, ya sca dc cllas tomadas dc mancia aislada, o dc aigu-
mcntos. In consccucncia, si poi mcdio dc la dialcctica sc pucdcn
diiimii discusioncs accica dc la ambigcdad dc las palabias, cn-
tonccs cstas disputas dcbcn ccntiaisc cn pioposicioncs susccpti-
blcs dc vcidad o dc falscdad, o dc la validcz dc aigumcntos. Dicho
121
AMHIGEDAD Y COMPRENSIN: EL WITTGENSTEIN DE AGUSTN
dc otia mancia, cuando no sc sabc quc sc pucdc qucici dccii con
una dctciminada palabia, pucsto quc sc picscntan mltiplcs altci-
nativas dc significacion posiblc, cntonccs cl asunto dcbc sci
paiafiascado cn discusioncs accica dc si cs vcidad o no quc dctci-
minada palabia sc dcbc cntcndci dc quc foima cn cl contcxto dc
cicito acto dc comunicacion, bicn sca poiquc sc piofiiio una pala-
bia aislada como paitc dc una cvcntual fiasc intciiumpida, bicn sca
poiquc sc picscnta confusion accica dc como sc la dcbc cntcndci
foimando paitc dc una fiasc complctamcntc cnunciada, ligada o no
a otias.
Ista ciicunstancia motiva ii sobic tcxtos como cl Dc Doc//|na
C|/|/|ana cn cl quc sc scnalan cstiatcgias paia cnficntai pioblc-
mas dc intcipictacion ligados piccisamcntc con ambigcdad, sin
ncccsidad dc cntiai diicctamcntc sobic cl tcma dc la conccpcion dc
la vcidad cn Agustin.
VI AMHIGEDAD EN EL DL DOCTRINA CHRISTIANA
28
Agustin manticnc, cn paitc, la dcfinicion dc 'ambigcdad` plantca-
da cn los P/|nc||a D|a/cc/|cac:
Muchas vcccs cl intcipictc sc cngana poi la ambigcdad dc la lcn-
gua oiiginal, pucs no calando bicn cn cl pasa|c tiaducc dando una
significacion quc cst muy lc|os dc la dcl autoi. Asi algunos codiccs
tiaduccn agudos pics paia dciiamai la sangic. Y cn giicgo o\,
(...) significa agudo y vcloz. Poi lo tanto, compicndio cl scntido cl
quc tiadu|o vcloccs son sus pics paia dciiamai la sangic, y cl otio
ciio al sci llcvado al otio significado dc aqucl signo. DC 133, !!, 18
Il caso tiaido a cucnto cs intcicsantc poiquc mucstia cxplicitamcn-
tc quc, aunquc la ambigcdad sc dcfina piincipalmcntc paia pala-
bias aisladas, cn todo caso llcga a afcctai la compicnsion dc fiascs.
Dicho dc otia mancia, la posibilidad dc tcnci mltiplcs significados
dc las palabias no sc picidc ncccsaiiamcntc al uniisc a otias consti-
tuycndo fiascs. Poi otio lado, cl caso mcncionado involucia facto-
28 Agustin: Dc /a doc//|na c/|/|ana cn O|/a Com/c/a dc San Au//n Tomo X\, Madiid, BAC,
1957, abicviatuia DC.
122
FELIPE CASTAEDA
ics adicionalcs quc scnalan otio tipo dc dificultadcs paia cnficntai
pioblcmas dc significacion mltiplc: sc tiata dc una tiaduccion dcl
giicgo al latin cn la quc la palabia piopiamcntc ambigua foima pai-
tc dcl lcngua|c poi tiaducii. No cs pcitincntc ii ac sobic la mancia
como concibio Agustin las tiaduccioncs cn gcncial. Sin cmbaigo, sc
pucdc scnalai, muy poi cncima, quc cnticvio la posibilidad dc difc-
icncias cultuialcs maicadas cntic hablantcs dc uno y otio idioma,
lo quc invitaiia a pcnsai quc tiaducii no pucdc consistii mciamcntc
cn a|ustai palabias dc distintos lcngua|cs a dcciblcs o conccpcioncs
mcntalcs quc cn piincipio pucdcn sci comuncs.
Cuando los ignoiantcs dc las costumbics a|cnas lccn talcs hcchos,
si la autoiidad no los icficna, los |uzgan toipczas; no son capaccs
dc caci cn la cucnta dc quc toda su piopia conducta, cn cl matii-
monio, cn los convitcs, cn cl vcstido y cn todo lo dcms pcitcnc-
cicntc al sustcnto y adoino humano, pudicia paiccci toipcza a otias
gcntcs y a otios ticmpos. DC, 219, !!!, 22
Como sc pucdc vci, cs posiblc quc hablantcs dc difcicntcs lcngua-
|cs no solo sc difcicncicn poi los signos quc utilizan paia icfciiisc a
una icalidad comn, sino quc la conciban dc mancia difcicntc. Y
csto cs notablc: si las conccpcioncs mcntalcs son difcicntcs, dado
quc, poi c|cmplo, valoian dc mancia difcicntc las costumbics y la
oiganizacion social, cntonccs tiaducii no pucdc sci cntcndido como
una cspccic dc c|cicicio dc icbautizo dc ob|ctos. Obviamcntc, no sc
pucdc icducii a pcnsai quc lo quc los alcmancs llaman M|/c|, los
quc hablan cspanol lo dcnominan lcchc, aunquc pucda habci algo
dc csto. Dicho dc otia mancia, un scntido dc 'palabia` ticnc quc vci
piccisamcntc con cl dc 'dcciblc`, y cn casos cn los quc las costum-
bics son distintas, los dcciblcs quc ticncn quc vci con valoics no
paicccn mutuamcntc icduciblcs cntic cultuias quc scncillamcntc
concibcn cstos asuntos dc mancia difcicntc. In situacioncs dc cstc
tipo, las tiaduccioncs ticncn quc incluii cxpcdicntcs quc dc alguna
mancia logicn cstablccci mcdiacioncs cntic las difcicntcs conccp-
cioncs mcntalcs, cs dccii, cxplicacioncs quc no solo scnalcn las difc-
icncias, sino quc tiatcn dc dai cucnta dc cllas. Ampliando un poco
la idca, si paia cicito giupo social sc cnticndc poi cl valoi supicmo
algo quc no coiicspondc con los piopios valoics, cntonccs la tia-
123
AMHIGEDAD Y COMPRENSIN: EL WITTGENSTEIN DE AGUSTN
duccion ticnc quc logiai lo siguicntc: advcitii sobic la difcicncia,
poiquc cfcctivamcntc los dcciblcs no coiicspondcn y sc podiian
cntcndci mal poi paitc dc las pcisonas quc acccdcn a la tiaduccion.
Pcio tambicn, dai cucnta accica dc poi quc la foima piopia dc cn-
tcndci los piopios dcciblcs cs la vlida. Cico quc cs posiblc aigu-
mcntai cstos dos puntos dcsdc Agustin; sin cmbaigo, y como ya sc
mcnciono, no solo cs otio asunto, sino quc nos alc|aiia dc la cucs-
tion poi tiaba|ai.
\olvicndo sobic cl asunto dc las ambigcdadcs: cuando cstas sc dan
a paitii dc tiaduccioncs, sc picscntan inconvcnicntcs quc ticncn quc
vci no solo con las posibilidadcs dc significacion mltiplc dc las pa-
labias dcl piopio lcngua|c, sino tambicn con las dcl lcngua|c poi
tiaducii, sumndolc adcms cvcntualcs pioblcmas poi difcicncias
cntic los dcciblcs piopios dc cada lcngua|c. Todo csto ba|o cl supcsto
dc quc sc pucdan supciai obstculos iclacionados con cl dominio
dcl lcngua|c poi tiaducii, asi como con la pcitincncia dc los tcxtos
quc haya quc volcai cn cl piopio idioma, lo quc pucdc anadii otio
tipo dc dificultadcs cn casos como cl dc la compicnsion dcbida dc
tcxtos como la B||/|a
29
: hasta quc punto todos los tcxtos quc cn
piincipio confoiman las Sagiadas Isciituias sc dcbcn considciai
como paitc dcl co/u biblico? Sc tiata dc adcndas licitas?
No obstantc, cstas picocupacioncs no son las quc bsicamcntc lla-
man la atcncion dc Agustin cn iclacion con cl tcma dc la ambigc-
dad, sino las quc sc pucdcn dai cntic signos piopios y mctafoiicos.
1ustamcntc csta distincion icpicscnta una complcmcntacion impoi-
tantc ficntc a la mancia dc cntcndci las ambigcdadcs cn gcncial,
pcnsando cn la intcipictacion coiiccta dc tcxtos como la B||/|a.
In palabias dc Agustin:
(...) la ambigcdad dc las Isciituias cst cn las palabias piopias o
cn las mctafoiicas o tiasladadas (...) DC,195, !!!, 1.
Asi, pucs, lo quc ms nos intcicsa avciiguai cs si la locucion quc sc
dcsca cntcndci cs piopia o figuiada. DC, 231, !!!, 34.
29 Cf., poi c|cmplo, cl Capitulo \!!!, Paitc !!, accica dc calcs son los libios canonicos.
124
FELIPE CASTAEDA
Ms adclantc sc indicai poi quc Agustin considcia cstc tipo dc
ambigcdad cl ms iclcvantc a la hoia dc cxplicai posiblcs mal com-
picnsioncs dc las Lc/|/u/a, al tiatai accica dc su iclacion con la
mucitc dcl cspiiitu. Poi ahoia, sc ii piimcio sobic la mancia dc
cntcndci la difcicncia cntic signos piopios y mctafoiicos, atcndicn-
do a sus indicacioncs sobic la natuialcza dc los signos cn gcncial y
dc la funcion dcl lcngua|c.
Poi dos causas no sc cnticndc lo quc cst csciito: poi la ambigc-
dad o poi cl dcsconocimicnto dc los signos quc vclan cl scntido.
Los signos son o piopios o mctafoiicos. Sc llaman piopios cuando
sc cmplcan a fin dc dcnotai las cosas paia los quc fucion instituidos;
poi c|cmplo, dccimos |otcm, bucy, y cntcndcmos cl animal quc
todos los hombics conoccdoics con nosotios dc la lcngua latina dc-
signan con cstc nombic. Los signos son mctafoiicos o tiasladados
cuando las mismas cosas quc dcnominamos con sus piopios nom-
bics sc toman paia significai alguna otia cosa (...). DC, 129, !!, 15.
La distincion piopucsta suponc quc hay signos dc ob|ctos, ob|ctos
cstos quc, a su vcz, pucdcn sci signos, y signos dc ob|ctos quc solo sc
toman como talcs. Ahoia bicn, sc sugicic quc la distincion cntic
ob|ctos significados quc sc toman mciamcntc como ob|ctos y los
quc sc asumcn dc nucvo como signos, cs algo quc dcpcndc dcl fin
paia cl quc fucion instituidas las cxpicsioncs con las quc sc los dc-
nomina. Dc csta mancia, la distincion cntic signos cn scntido pio-
pio y cn scntido mctafoiico no sc fundamcnta cn algn tipo dc
caiactciistica quc los ob|ctos tcngan dc poi si, sino ms bicn cn lo
quc pictcnda indicai cl hablantc: si poi mcdio dcl uso dc un dctci-
minado signo quicic hacci icfcicncia mciamcntc al ob|cto quc noi-
malmcntc sc significaiia scgn su dcsignacion habitual paia los
conoccdoics dcl lcngua|c, cntonccs cl signo sc toma cn su scntido
piopio. Pcio, si pictcndc hacci icfcicncia a otia cosa |ustamcntc
poi mcdio dcl ob|cto quc noimalmcntc sc significaiia, cntonccs sc
hablaiia dc un signo tomado cn scntido tiasladado o mctafoiico. In
consccucncia, csta distincion no sc dcbc confundii con la quc sc
pucdc dai cntic un lcngua|c quc habla dc ob|ctos y otio quc signifi-
ca al piimcio. In cstc caso, los significados dcl mctalcngua|c son
los signos dcl lcngua|c y no los ob|ctos, a los quc poi mcdio dc cstc
125
AMHIGEDAD Y COMPRENSIN: EL WITTGENSTEIN DE AGUSTN
sc podiia hacci icfcicncia. Ms bicn sc tiata dc una distincion quc
apunta a lo quc sc podiia llamai significacion diiccta c indiicc-
ta cn cl siguicntc scntido: si la iclacion cntic signo y ob|cto vicnc
mcdiada poi otios signos, cntonccs sc afiima quc cl piimci signo sc
toma cn scntido mctafoiico, ctc.
Dc csta foima, cstc tipo dc ambigcdad piopucsta dificic dc la
mcncionada cn los P/|nc||a D|a/cc/|cac, pucsto quc no sc dcfinc a
paitii dc la iclacion cntic signo y mltiplcs ob|ctos significablcs,
sino cntic signo y otios posiblcs signos y sus ob|ctos significablcs.
Poi lo tanto, sc podiian suponci casos cn los quc sc picscntc algo
asi como una ambigcdad doblc: piimcio, no sc sabc si con bucy
sc cst hacicndo mciamcntc icfcicncia al bucy quc comc pasto cn
los poticios y quc ayuda a movci cl aiado, o si cstc animal sc cst
usando, a su vcz, como signo dc otia cosa. Pcio tampoco sc pucdc
cstablccci quc sc quicia significai con csta altcinativa: si su foitalc-
za, si su humildad, si su docilidad, si su tcnacidad, si su ducno, o lo
quc sca. Scgundo, no sc sabc quc sc quicia dccii piopiamcntc con
bucy, pcio tampoco, si dcntio dc cstos significados posiblcs cstos
ob|ctos sc dcbcn tomai mciamcntc como talcs o a su vcz como sig-
nos dc otios ob|ctos.
Rctomando cl hilo: la distincion cntic scntido piopio y mctafoiico
o tiasladado suponc difcicnciai cntic ob|ctos, ob|ctos quc a su vcz
pucdcn sci signos y signos quc solo sc asumcn como talcs. In pala-
bias dc Agustin, la distincion gcncial sc pucdc plantcai asi:
Toda instiuccion sc icducc a cnscnanza dc cosas y signos, pcio las
cosas sc conoccn poi mcdio dc los signos. Poi lo tanto, dcnomina-
mos ahoia cosas a las quc no sc cmplcan paia significai algo, como
son una vaia, una picdia, una bcstia y las dcms poi cl cstilo. (...)
Dc ahi sc dcducc a quc llamo signos, cs dccii, a todo lo quc sc
cmplca paia dai a conocci alguna cosa. DC, 63, !, 2
Ista cita confiima quc la distincion piincipal cntic signos y cosas no
ticnc quc vci tanto con caiactciisticas piopias dc las cosas considc-
iadas poi si mismas, sino ms bicn atcndicndo al cmplco quc sc lcs
dc como paitc dcl acto dc comunicacion: si poi mcdio dc una dctci-
minada cosa sc da a conocci algo difcicntc, cntonccs sc tiata dc un
126
FELIPE CASTAEDA
signo, cn caso contiaiio, dc una mcia cosa. Asi, un ob|cto sc podiia
dcfinii como algo quc funciona mciamcntc como lo icfciido, cs dccii,
como lo hccho picscntc cn cl acto dc comunicacion, micntias quc
signo sciia todo aqucllo quc dc una u otia foima siivc paia icfciii,
paia hacci picscntc.
Llama la atcncion quc Agustin afiimc quc las cosas no sc conoccn
poi si mismas, sino poi mcdio dc signos. Si csto cs asi, nada sc lc
manificsta al hombic poi si mismo, sino a tiavcs dc sus cvcntualcs
signos. Pcio tambicn, lo nico a lo quc cl hombic pucdc acccdci dc
foima inmcdiata cs tan solo a signos. In consccucncia, cl hombic
acccdc a las cosas sicmpic dc una mancia mcdiada poi signos, lo
quc implica, a su vcz, quc la conccpcion gcncial dc las cosas cst dc
alguna mancia picfiguiada o condicionada poi sus signos. Istc cs
un punto dccisivo cn la intcipictacion dc la conccpcion dc la icla-
cion cntic signos y ob|ctos cn Agustin: no sc acccdc a las cosas como
si fucscn algo ncutial a nucstia foima dc sci, sino tan solo cn la
mcdida cn quc nos diccn algo, cs dccii, cn quc nos llcvan y nos
icficicn a otias cosas, o cn la mcdida cn quc son ob|ctos posiblcs dc
lcngua|c ya adquiiido o disponiblc.
La distincion cntic signos natuialcs y convcncionalcs ayuda a com-
picndci cl punto. Sobic los piimcios:
Ahoia al tiatai dc los signos advicito quc nadic aticnda a lo quc cn
si son, sino nicamcntc a quc son signos, cs dccii, a lo quc signifi-
can. Il signo cs toda cosa quc, adcms dc la fisionomia quc cn si
ticnc y picscnta a nucstios scntidos, hacc quc vcnga al pcnsamicn-
to otia cosa distinta. (...) Los signos, unos son natuialcs, y otios
instituidos poi los hombics. Los natuialcs son aqucllos quc, sin
clcccion ni dcsco alguno, haccn quc sc conozca mcdiantc cllos otia
cosa fucia dc lo quc cn si son. DC,113, !!, 1-2.
Sc pucdc complcmcntai cl asunto con cl siguicntc caso, como c|cm-
plo dc signo natuial: cuando vcmos una huclla, pcnsamos quc paso
un animal quc la impiimio (113, !!, 1).
La huclla cs signo dcl animal, poiquc pcimitc pcnsai cn cstc lti-
mo. Il tipo dc iclacion suponc cxpciicncia, cn cl scntido dc habcisc
hccho al conocimicnto dc quc los animalcs al movilizaisc, ba|o cici-
127
AMHIGEDAD Y COMPRENSIN: EL WITTGENSTEIN DE AGUSTN
tas ciicunstancias, dc|an o pucdcn dc|ai dctciminadas hucllas. Dc
csta foima, si sc cfccta una gcncializacion, sc pucdc afiimai quc
cn cualquici tipo dc iclacion causal cn scntido amplio y coloquial,
quc sc pucda constatai o quc sc pictcnda conocci, la causa pucdc
sci signo dc su cfccto o viccvcisa. In consccucncia, todo cl oidcn
natuial, cn la mcdida cn quc icsponda a icgulaiidadcs causalcs, sc
pucdc conccbii como una cspccic dc tcxto, cn cl quc cualquici cosa
pucdc sci signo dc otia. Otio c|cmplo:
Il humo cs scnal dcl fucgo (...) nosotios con la obscivacion y la
cxpciicncia dc las cosas compiobadas icconoccmos quc cn tal lugai
hay fucgo, aunquc alli nicamcntc apaiczca cl humo. DC, 113, !!, 1.
Ahoia bicn, Agustin no piofundiza sobic cvcntualcs pioblcmas quc
sc pucdan picscntai cn cstos tipos dc iclacioncs, poi c|cmplo, cuan-
do un cfccto pucdc icspondci a vaiias causas, o cuando una causa
pucdc llcvai a muchos cfcctos, o cuando scncillamcntc no sc sabc
cn absoluto cal sca cl cfccto dc una cicita causa o viccvcisa. Sin
cmbaigo, todos cstos casos podiian pcimitii hablai dc oscuiidad y
dc ambigcdad cn los signos quc obcdcccn al mcio oidcn natuial.
Dc csta mancia, cuando no sc pucdc cstablccci si la huclla dcl c|cm-
plo cs dc un cicivo o dc un |abali, poiquc podiia sci dc ambos, sc
tcndiia un caso dc ambigcdad. Pcio, si la huclla cst muy boiiosa
y cs dificil sabci si sc tiata ms bicn dc algn accidcntc dcl tciicno,
sc podiia pcnsai cn oscuiidad.
!ndcpcndicntcmcntc dc lo antciioi, paia Agustin cs bsico, cn la dc-
tciminacion dc cstc tipo dc iclacioncs, quc cl vinculo cntic causa y
cfccto no sca voluntaiio, cn cl siguicntc scntido: aqucllo quc da cucn-
ta dcl signo, ni pictcndc ni cligc quc mcdiantc su signo sc haga picscn-
tc algo distinto al pcnsamicnto dc quicn lo constatc o conozca. In cstc
scntido, ni cl fucgo quicic significai, poi mcdio dcl humo quc piodu-
cc, su piopia picscncia, ni cl animal la suya poi las hucllas quc va
dc|ando. Dc csta mancia, cl vinculo cntic cl signo y lo significado obc-
dccc a pationcs cxtiavoluntaiios, o si sc quicic, a la mcia ncccsidad
natuial. Dc ahi quc Agustin llamc a cstc tipo dc signos natuialcs.
Isto implica una situacion comunicativa paiticulai: aqucllo quc fun-
ciona como hablantc, poi llamailo dc alguna mancia, ni pictcndc
128
FELIPE CASTAEDA
ni cligc comunicai nada cn cspccial. Sin cmbaigo, cn todo caso cmitc
signos, poiquc da lugai a dctciminadas cosas quc llcvan a otias, y
quc pucdcn sci constatadas poi la instancia quc hacc cl papcl dc
oycntc. Istc sc asumc como alguicn habilitado paia constatai csas
iclacioncs poi mcdio dc su conocimicnto. Asi, lo quc caiactciiza
piincipalmcntc las iclacioncs cntic signo y lo significado cs quc no
cstcn condicionadas poi aspcctos quc sc pucdan considciai volun-
taiios dcsdc cl punto dc vista dcl cmisoi.
Sicndo asi las cosas, los signos natuialcs no sc ticncn quc icducii
ncccsaiiamcntc a la constatacion dc icgulaiidadcs cn cl oidcn na-
tuial, sino quc pucdcn incluii pioductos piopiamcntc humanos o
dc otios agcntcs quc sc pucdan cntcndci como dotados dc voluntad
cn algn scntido, y quc dc alguna mancia, pcio sin pictcndcilo, dcn
lugai a signos, bicn sca poi sus conductas, o poi cl icsultado dc sus
accioncs, ctc. Afiima Agustin:
A cstc gcncio dc signos pcitcnccc la huclla impicsa dcl animal
quc pasa; lo mismo quc cl iostio aiiado o tiistc dcmucstia la afcc-
cion dcl alma aunquc no quisicia significailo cl quc sc halla aiiado
o tiistc; como tambicn cualquici otio movimicnto dcl alma quc
salicndo fucia sc manificsta cn la caia aunquc no hagamos noso-
tios paia quc sc manificstc. DC, 113, !!, 2.
\olvicndo sobic la distincion cntic signo y ob|cto a paitii dc lo di-
cho sobic los natuialcs:
In la mcdida cn quc todo cstc concctado con todo a paitii dc icla-
cioncs causalcs quc pucdan sci cognociblcs, cntonccs sc pucdc afii-
mai quc toda cosa pucdc sci tanto signo como ob|cto. Asi, no ticnc
mucho scntido afiimai quc hay algo asi como cl mundo dc los ob|c-
tos, poi un lado, y poi otio, cl dc los signos. Istc punto sc icfuciza
si sc considcia quc las posicioncs dc signo y dc ob|cto icsultan mu-
tuamcntc intcicambiablcs: asi como cl cfccto pucdc sci signo dc su
causa, asumida como ob|cto, la causa tambicn sc pucdc cntcndci
como signo dc su cfccto, asumido como ob|cto. Poi otio lado, ya
quc la iclacion cntic signo natuial y su significado sc cstablccc poi
mcdio dcl conocimicnto cn funcion dc la icgulaiidad natuial, y pucs-
to quc cl conocimicnto dcpcndc dc alguicn quc sc asumc cn cicito
129
AMHIGEDAD Y COMPRENSIN: EL WITTGENSTEIN DE AGUSTN
scntido como oycntc dcl pcculiai acto comunicativo dcl signo natu-
ial, cntonccs tanto sus intcicscs como sus capacidadcs dc conocimicnto
condicionain, cn alguna mcdida, quc sc dcba cntcndci poi cl ob|cto
icfciido poi cl signo natuial. Asi como una huclla pucdc intcicsai cn
funcion dc la dctciminacion dcl tipo dc animal, bicn sca paia intcntai
cazailo, o paia dctciminai la cxistcncia dc fucntcs dc alimcntacion o
dc agua, o paia constatai quc hay una ccica iota, tambicn pucdc lla-
mai la atcncion, pcio pcnsando cn la calidad dc la ticiia, ctc.
Sobic los convcncionalcs:
Los signos convcncionalcs son los quc mutuamcntc sc dan todos
los vivicntcs paia manifcstai, cn cuanto lcs cs posiblc, los movi-
micntos dcl alma como las scnsacioncs y los pcnsamicntos. DC,
115, !!, 3.
Como ya sc mcnciono, un signo sc cnticndc como natuial piincipal-
mcntc poiquc lo quc cvcntualmcntc llcguc a comunicai cs complc-
tamcntc indcpcndicntc dc la instancia quc funcionc como hablantc,
o quc gcncic o dc cucnta dc lo quc sc asuma como signo. In consc-
cucncia, si hay algo dc voluntad o dc apctcncia dc poi mcdio cn la
gcnciacion dcl signo cn cucstion, cntonccs sc hablaiia dc signo
convcncional. Dc csta mancia, cl iasgo dccisivo paia cstablccci si
un signo cs natuial o no, no ticnc quc vci mciamcntc con cl giado
dc ncccsidad quc sc pucda constatai cn la iclacion quc sc picscntc
cntic cl signo y lo significado: cl humo cs signo natuial dcl fucgo, no
solo poiquc sicmpic quc sc constatc humo sc haga picscntc cl co-
nocimicnto dc la cxistcncia dc fucgo, sino cn la mcdida cn quc lo
quc dc cucnta dc la cxistcncia dcl humo paia icfciii al fucgo no
haya obiado poi voluntad. Dc csta mancia, si alguicn hacc humo dc
tal mancia quc otias pcisonas sc dcn cucnta dc quc con cl humo
quicic significai cl fucgo, cl humo dc|a dc sci signo natuial, y sc
asumc como convcncional. Isto cs claio, ya quc alguicn podiia
intioducii poi convcncion cl signo dcl humo paia significai la nic-
vc o cualquici otia cosa, poi lo tanto, tambicn cl fucgo mismo. In
otias palabias, pucdc habci signos convcncionalcs quc coiicspon-
dan cn las iclacioncs signo-ob|cto con los natuialcs. Cico quc csto
lc pcimitc icconocci a Agustin uso dc signos convcncionalcs a los
animalcs:
13O
FELIPE CASTAEDA
Tambicn los animalcs usan cntic si dc csta clasc dc signos poi los
quc manificstan cl apctito dc su alma. Il gallo, cuando cncucn-
tia alimcnto, con cl signo dc su voz manificsta a la gallina quc
acuda a comci; cl palomo con su aiiullo llama a la paloma (...)
DC, 115, !!, 2.
No cs cl caso intcntai cstablccci como sc imagino Agustin piopia-
mcntc cl lcngua|c dc las palomas y dc las gallinas. Sin cmbaigo, cl
asunto pcimitc icscatai algunas obscivacioncs: piimcia, cl lcngua|c
convcncional no sc icducc al humano. Scgunda, no todo lcngua|c
convcncional sc ticnc quc cxplicai poi ostcnsioncs, ba|o cl supucsto
dc quc cl gallo no sc ponc a cnscnailc a sus pollitos sus signos icla-
cionados con la comida. Tciccia, lo quc sc ha vcnido llamando lcn-
gua|c natuial, sc pucdc cntcndci como una posibilidad dc
comunicacion, cn la quc dc alguna foima sc hacc uso voluntaiio, o
poi alguna facultad apctitiva, dc signos natuialcs. In cstc scntido,
sc pucdc suponci quc cl palomo no ticnc quc cstablccci poi con-
vcncion la iclacion significativa quc sc dc cntic sus aiiullos paiticu-
laics y cl llamado dc su paloma, sino quc dc poi si, cs dccii, dc
foima natuial, sc da cl vinculo cntic uno y otio. Sin cmbaigo, la
cmision voluntaiia dcl aiiullo ponc cn funcionamicnto csc vin-
culo natuial, y al haccilo, pcimitc quc la situacion comunicativa
sc conciba como convcncional. Algo asi podiia pasai cuando cl
bcbc hacc uso dcl lcngua|c natuial paia comunicai sus afcctos y
volicioncs a los adultos: cvcntualmcntc lloia sin qucicilo ni pic-
tcndcilo, dc tal mancia quc cn todo caso significa un cstado dc
doloi a los adultos. In cstc caso, sc tcndiian una sciic dc signos
natuialcs y los adultos conocciian dcl cstado dc doloi dcl cmisoi
poi mcdio dc su cxpciicncia, ctc. Pcio tambicn sc podiia suponci
quc cl nino intcncionadamcntc sc ponc a lloiai, quc activa o quc
pcimitc cl llanto a voluntad. In cstc otio caso, sc manticnc la ic-
lacion causal natuial cntic cl signo 'llanto` y cl ob|cto 'cstado dc
doloi`, pcio foimando paitc dc un lcngua|c ya convcncional. Cuai-
ta, la convcncionalidad dcl lcngua|c no ticnc quc vci piincipal-
mcntc con cl hccho dc quc sc picscntc una iclacion no ncccsaiia
cntic signo y ob|cto, cs dccii, la contingcncia dc csc vinculo no sc
asumc como ciitciio paia dctciminai si un signo cs natuial o con-
vcncional.
131
AMHIGEDAD Y COMPRENSIN: EL WITTGENSTEIN DE AGUSTN
Como sca, cl lcngua|c convcncional no sc icducc al quc sc pucda
dai cntic cl gallo y la gallina. Agustin icscata paiticulaimcntc la
impoitancia dcl lcngua|c aiticulado:
Las palabias han logiado sci cntic los hombics los signos ms piin-
cipalcs paia dai a conocci todos los pcnsamicntos dcl alma, sicm-
pic quc cada uno quicia manifcstailos. DC, 117, !!, 3.
Il pasa|c cs paiticulaimcntc intcicsantc poiquc scnala dc mancia
cxplicita la funcion gcncial dcl lcngua|c convcncional: dai a cono-
cci a voluntad los pcnsamicntos dcl alma.
3O
Dc cstc punto dc paiti-
da sc dcspicndcn una sciic dc consccucncias quc haccn icfcicncia
tanto a la mancia dc conccbii ciitciios dc compicnsion, como tam-
bicn a la conccpcion dc ob|ctos y signos.
Sobic lo piimcio: si cl lcngua|c ticnc poi funcion piincipal pcimitii
quc cl oycntc pucda acccdci a los pcnsamicntos quc cl hablantc lc
quicia manifcstai, cntonccs cl lcngua|c sc concibc bsicamcntc como
un mcdio dc comunicacion. In cstc scntido sc tiata dc algo quc sc
picnsa cn iclacion con cl giado dc cumplimicnto dcl fin quc sc lc
asigna. Dc csta mancia, sc pucdcn cstablccci ciitciios dc compicn-
sion coiiccta cotc|ando cl fin quc sc lc dctcimina al uso dcl lcngua-
|c con cl giado dc cumplimicnto dcl mismo. In cstc caso, cl fin
idcal consistiiia cn quc cl oycntc acccda plcnamcntc a los pcnsa-
micntos quc cl hablantc quicia dai a conocci. Poi otio lado, cstc fin
picsuponc quc sc picscntc un dcsfasc cntic las almas dc los hablantcs
asi como cl intcics dc supciailo.
31
Dicho dc otia mancia, si cada
quicn no pudicia pcnsai difcicntc, si cada uno no pudicia qucici
3O Cf. Dc Ma|//o Rccucido quc lo piimcio quc hcmos buscado duiantc algn ticmpo cs cl poi
quc dcl hablai, y hcmos cncontiado quc hablamos paia cnscnai o paia iccoidai (...) (633, 19
(\!!)). Y ms adclantc: Hasta aqui han tcnido valoi las palabias. Aun conccdicndolcs mucho,
nos incitan solamcntc a buscai los ob|ctos, pcio no los mucstian paia haccinoslos conocci. (...) y
con mucha vcidad sc dicc quc nosotios, cuando sc aiticulan las palabias, sabcmos quc significan
o no lo sabcmos: si lo piimcio, ms quc apicndci, iccoidamos; y si no lo sabcmos, ni siquicia
iccoidamos, sc nos incita a buscai su significado. (657s, 36 (X!)).
31 Cf. Dc O/d|nc (...) poi un vinculo natuial cst ligado cl hombic a vivii cn socicdad con los quc
ticncn cn comn la iazon, ni pucdc uniisc fiimisimamcntc a otios, sino poi cl lcngua|c, comuni-
cando y como fundicndo sus pcnsamicntos con los dc cllos. Poi cso vio la ncccsidad dc ponci
vocablos a las cosas, csto cs, fi|ai sonidos quc tuvicscn una significacion, y asi, supciando la impo-
sibilidad dc una comunicacion diiccta dc cspiiitu a cspiiitu, valiosc dc los scntidos como intcimc-
diaiios paia uniisc con los otios. (!!, 12, 35, pg. 671).
132
FELIPE CASTAEDA
difcicntc, y si no fucia ncccsaiio contai con cl otio, no tcndiia
scntido gcnciai lcngua|c convcncional. In consccucncia, cstc lcn-
gua|c no solo picsuponc a los hablantcs conccbidos cscncialmcntc
como scics dotados dc voluntad y dc capacidad dc pcnsamicnto,
sino quc asumc quc la infoimacion a la quc cstc lcngua|c apunta
ticnc quc vci con lo quc las pcisonas voluntaiiamcntc picnsan, o
con cualquici cosa quc cstc ligada a cstc tipo dc pcnsamicnto. Dc
ahi quc cl uso compicnsivo dcl lcngua|c pcimita cn piincipio ac-
ccdci al otio dcsdc lo quc lc cs piopio y cspccifico, a la vcz quc
logia supciai la sicmpic picscntc posibilidad dc difcicncia cn ic-
lacion con lo quc sc quicic y sc picnsa. In otias palabias, cl lcn-
gua|c convcncional quc cfcctivamcntc sc compicndc, facultaiia sci
asumido poi cl otio y quc cl otio sca asumido poi uno, cn cl scnti-
do cn quc sc pucdc cstai cn la cabcza dcl otio, poi dcciilo dc
alguna mancia:
No tcncmos otia iazon paia scnalai, cs dccii, paia dai un signo,
sino cl sacai y tiasladai al nimo dc otio lo quc tcnia cn cl suyo
aqucl quc dio la scnal. DC, 115, !!, 3.
Sobic lo scgundo: si cl lcngua|c convcncional apunta piccisamcntc
a lo quc los hablantcs quicicn y picnsan, cntonccs los ob|ctos a los
quc cstc lcngua|c scnalc, cs dccii, las cosas quc pucda hacci picscn-
tc o quc icficia, sc tcndin quc conccbii a paitii dc lo quc los
hablantcs quician y picnscn. No tcndiia scntido quc cl lcngua|c hi-
cicia icfcicncia a ob|ctos conccbidos dc mancia ncutial ficntc a las
condicioncs y actitudcs gcncialcs piopias dc los hablantcs: los ob|c-
tos dcl lcngua|c ticncn quc sci cntcndidos cn la mcdida cn quc scan
algo paia su voluntad scgn como sc los cnticnda. Istc asunto sc
ictomai ms adclantc.
\olvicndo sobic cl tcma dc la ambigcdad: cn tciminos gcncialcs
sc pucdc afiimai quc sc picscnta cstc inconvcnicntc, cn cl lcngua|c
convcncional, cuando sc da la posibilidad dc significados divcisos
cn funcion dc lo quc cl hablantc quicia y picnsc sin contai con ciitc-
iios paia dccidii poi cl coiiccto. In otias palabias, cuando no sc
pucdc cstablccci quc cs lo quc quicic voluntaiiamcntc dai a cono-
cci cl hablantc dc su pcnsamicnto, poiquc sc da ms dc una posibi-
lidad dc significacion.
133
AMHIGEDAD Y COMPRENSIN: EL WITTGENSTEIN DE AGUSTN
Lo antciioi aplicado al tcma dc la intcipictacion dc la B||/|a quicic
dccii lo siguicntc: si sc suponc quc cstos tcxtos cxpicsan cl paiccci
dc Dios cn iclacion con los humanos, cntonccs hay ambigcdad
cuando cn cl fondo no sc pucdc dctciminai quc cs lo quc Dios pio-
piamcntc picnsa y quicic manifcstailc al hombic, poiquc no sc sabc
si cs una cosa u otia. Obviamcntc, si sc da poi vlido quc las Sa/a-
da Lc/|/u/a ticncn caictci dc lcy, cl hccho dc quc sc picscntc
ambigcdad implica quc cl cicycntc no pucdc dcfinii cul sca la
voluntad dc Dios paia con cl, cs dccii, quc sca lo dcbido, cul dcba
sci su conducta coiiccta. In cfccto, la B||/|a sc cnticndc, cn lo bsi-
co, como un caso dc uso cspccifico dc lcngua|c convcncional:
Los quc la lccn |la divina csciituiaj no apctcccn cncontiai cn clla
ms quc cl pcnsamicnto y la voluntad dc los quc la csciibicion, y
dc cstc modo llcgai a conocci la voluntad dc Dios scgn la cual
ciccmos quc hablaion aqucllos hombics. DC, 117, !!, 6
!ucia dcl inconvcnicntc dc compicnsion tiaido a cucnto, sc pucdc
picscntai otio adicional: una cosa cs quc sc picscntcn casos cn los
quc no sc sabc quc cs lo quc sc quicia significai con dctciminada
cxpicsion, pucsto quc sc picscntan difcicntcs posibilidadcs dc sig-
nificacion, pcio otia consistc cn quc cl oycntc no sc dc cucnta ni
siquicia dc quc hay cfcctivamcntc ambigcdad, cuando dc hccho sc
picscnta, y quc considcic quc compicndc dc mancia adccuada dc-
tciminado mcnsa|c, poiquc opta poi una posibilidad incoiiccta dc
significacion. Istc pioblcma nos icmitc al asunto dc la scividumbic
dc la palabia como mucitc dcl alma.
VII LA ESCLAVITUD DE LOS SIGNOS
Como ya sc mcnciono, paia Agustin cl pioblcma piincipal dc ambi-
gcdadcs quc picscnta la intcipictacion biblica, consistc cn cl hc-
cho dc tomai como cl significado pictcndido dc una dctciminada
cxpicsion su scntido piopio cn lugai dcl mctafoiico o tiasladado,
o viccvcisa. Dc csta mancia, sc pucdc picscntai cl caso dc cxpic-
sioncs quc cn piincipio icficicn a dctciminados ob|ctos o asuntos
quc icpicscntan su scntido piopio, pcio quc, a su vcz, cstos ob|c-
tos o asuntos pucdcn sci signos dc otios significados. Cuando cl
134
FELIPE CASTAEDA
significado pictcndido dc una cxpicsion consistc cn su scntido tias-
ladado, pcio cl oycntc lo confundc con lo significado cn scntido
piopio, cntonccs sc caciia cn la csclavitud dc los signos, con cvcn-
tual mucitc dcl alma:
Is csclavo dc los signos cl quc hacc o vcncia alguna cosa significa-
tiva |/cm |n|||can/cmj, ignoiando lo quc signifiquc. Il quc hacc o
vcncia algn signo til instituido poi Dios, cntcndicndo su valoi y
significacion, no adoia lo quc vc y cs tiansitoiio, sino ms bicn
aqucllo a quc sc han dc icfciii todos cstos signos. \n hombic asi
cs libic y cspiiitual (...) DC, 2O9, !!!, 13.
Dc una mancia ms cxplicita:
Las ambigcdadcs piovcnicntcs dc las palabias matafoiicas o tias-
ladadas (...) icquicicn un cuidado y diligcncia no mcdianos. Lo
piimcio quc hcmos dc cvitai cs tomai al pic dc la lctia la scntcn-
cia figuiada; poi cso cl Apostol dicc: la lctia mata, cl cspiiitu
vivifica. Cuando lo dicho figuiadamcntc sc toma como si hubicia
sido dicho cn scntido litcial, conoccmos solo scgn la cainc. Nin-
guna cosa pucdc llamaisc con ms cxactitud mucitc dcl alma,
quc cl somcntimicnto dc la intcligcncia a la cainc siguicndo la
lctia, poi cuya facultad cl hombic cs supciioi a las bcstias (...).
In fin, cs una misciablc scividumbic dcl alma tomai los signos
poi las cosas mismas, y no podci clcvai cl cspiiitu poi cncima dc
las ciiatuias coipoicas cl o|o dc la mcntc paia pcicibii la luz ctci-
na. DC, 2O5, !!!, 9.
\n anlisis adccuado dc cstos pasa|cs no cs posiblc sin cntiai sobic
la conccpcion gcncial dc las cosas paia Agustin. Como ya sc di|o,
cuando sc hacc uso dc lcngua|c convcncional, sc pictcndc dai a co-
nocci al oycntc paitc dc lo quc sc picnsa a voluntad. Ahoia bicn,
aqucllo quc sc pictcnda significai con las cxpicsioncs sc ticnc quc
cntcndci cn la mcdida cn quc sca algo paia la voluntad y cl pcnsa-
micnto dcl hablantc. In consccucncia, paia podci cntcndci cl mcn-
sa|c divino, pcnsando cn cl caso dc la intcipictacion dc la B||/|a
habiia quc cstablccci como sc pucdcn cntcndci las cosas cn gcncial
dcsdc la optica divina. Dicho dc otia mancia, habiia quc cstablccci
como sc concibcn los posiblcs icfcicntcs dcl lcngua|c divino scgn
135
AMHIGEDAD Y COMPRENSIN: EL WITTGENSTEIN DE AGUSTN
su voluntad y pcnsamicnto, o poi lo mcnos, scgn cl cicdo. Sin cm-
baigo, antcs dc pasai a cstc asunto, sc pucdcn adclantai cn todo
caso algunas obscivacioncs piovisionalcs:
Piimcia, cn cl caso dc la intcipictacion dc la B||/|a, sc suponc quc
cl hablantc cs, cn ltimas, Dios mismo. In cstc scntido, si no sc cicc
cn la cxistcncia dc cstc dios, si no sc accpta quc cl mismo cs cl quc
sc comunica poi mcdio dc sus piofctas, si no sc lo asumc scgn las
caiactciisticas dcl cicdo, ctc., dc poi si no sci viablc acccdci a la
compicnsion coiiccta dcl tcxto cn cucstion. Is un punto impoi-
tantc: si sc dcsconocc dc poi si la condicion dcl hablantc, no cs po-
siblc dc cntiada la compicnsion dc su lcngua|c. Como ya sc
mcnciono: No tcncmos otia iazon paia scnalai, cs dccii, paia dai
un signo, sino cl sacai y tiasladai al nimo dc otio lo quc tcnia cn cl
suyo aqucl quc dio la scnal. Ahoia bicn, como cl quc cn piincipio
gcncia la scnal quc da lugai al tcxto biblico cs cl dios ciistiano mis-
mo, si no sc cicc cn cl, no cs posiblc pcnsai quc sc pucda cntiai cn
su nimo. Rcfoimulando cl asunto: dcsdc cl punto dc vista dc
Agustin, no sc pucdc cntcndci la B||/|a dc la misma foima indcpcn-
dicntcmcntc dc si sc cicc o no sc cicc cn Dios.
Scgunda, captai dc una mancia adccuada cl mcnsa|c divino cs algo
cn lo quc cl hombic paiccc quc sc |ucga la vida o la mucitc, la
csclavitud o la libcitad, la cspiiitualidad o la cainc y cl bcstialismo.
Y piccisamcntc, lo antciioi ticnc quc vci con la posibilidad dc quc
sc picscntc ambigcdad cntic los scntidos piopios y mctafoiicos dc
cvcntualcs cxpicsioncs dcl tcxto sagiado. Il asunto cs llamativo:
poi alguna iazon, si cl oycntc no tiascicndc cn su compicnsion cl
plano dc los ob|ctos diicctamcntc icfciidos poi las cxpicsioncs bi-
blicas, las implicacioncs picticas paicccn sci bastantc ncgativas, lo
quc suponc una cicita conccpcion dcl hablantc: sc tiata dc un sci
quc pucdc conocci scgn la cainc o cl cspiiitu, quc sc pucdc salvai
o condcnai, quc pucdc sci libic o csclavo. In tciminos gcncialcs, sc
podiia afiimai quc la posibilidad dc compicnsion dc lcngua|cs con-
vcncionalcs, como cl dc la B||/|a, condiciona dc poi si la foima dc
cntcndci al oycntc. Dicho dc otia mancia, cl oycntc no sc pucdc
asumii como una cspccic dc instancia ncutial cn cl acto dc comuni-
cacion: paia podci cntcndci adccuadamcntc tcxtos como cl dc la
136
FELIPE CASTAEDA
B||/|a, paiccc quc hay quc cicci cn Dios con todo lo quc cso impli-
ca, cs dccii, hay quc accptai quc hay pccado oiiginal, quc sc picscn-
ta posibilidad dc salvacion, quc sc cucnta con cucipo y alma, pcio
tambicn, quc Dios cs omnipotcntc, quc cl hombic cs ciiatuia, ctc.
Dicho dc otia mancia, los lcngua|cs convcncionalcs no paicccn cs-
tai dcsligados dc una dctciminada picconccpcion o picfiguiacion
dcl tipo dc oycntc adccuado, paia quc sc logic una comunicacion
compicnsiva.
VIII CONCEPCIN DE LAS COSAS
\nas cosas siivcn paia gozai dc cllas, otias paia usailas y algunas
paia gozailas y usailas. Aqucllas con las quc nos gozamos nos ha-
ccn fcliccs; las quc usamos nos ayudan a tcndci hacia la bicnavcn-
tuianza y nos siivcn como dc apoyo paia podci conscguii y uniinos
a las quc nos haccn fcliccs (...) pcio si qucicmos gozai dc las quc
dcbcmos usai, tiastoinamos nucstio tcnoi dc vida y algunas vcccs
tambicn lo toiccmos (...). DC, 65, !, 3.
Ya sc hablo dc una foima gcncial dc cntcndci las cosas cn cuanto
aqucllo quc, cn ltimas, cs icfciido poi los signos. Dcsdc cstc punto
dc vista, poi 'cosa` sc picnsa todo aqucllo quc no cs signo. Sin
cmbaigo, cn la mcdida cn quc las cosas son aqucllo quc sc hacc
picscntc a la mcntc dcl oycntc poi mcdio dc los signos quc cl ha-
blantc cmitc con cl fin dc dailc a conocci voluntaiiamcntc lo quc
picnsa, las cosas no sc pucdcn asumii mciamcntc como algo ncu-
tial al mbito dc intcicscs, conocimicntos, dcscos, ctc., dc las pci-
sonas quc haccn uso dcl lcngua|c. Dc ahi quc icsultc cspccialmcntc
llamativo quc, cuando Agustin sc pioponc dcfinii quc cnticndc
poi 'cosa` cn la mcdida cn quc sc las considcia poi si mismas, llc-
guc a cstc tipo dc plantcamicnto, cmincntcmcntc pictico, poi lla-
mailo dc alguna mancia. Las cosas no sc cstn dctciminando cn
iclacion con lo quc sc cnticnda, cn tciminos gcncialcs, poi cl sci o
poi la nada; tampoco sc las asumc como algo quc tcnga algn tipo
dc caiactciizacion cspacio tcmpoial, cntic otias posibilidadcs. Ms
bicn sc las concibc cn funcion dcl mbito dc intcicscs dc las pciso-
nas: 'cosa` cs todo aqucllo, o quc sc usa, o quc sc goza, o quc sc usa
y sc goza. In consccucncia, un dcsaiiollo dcl conccpto dc cosa
137
AMHIGEDAD Y COMPRENSIN: EL WITTGENSTEIN DE AGUSTN
implicaiia ii sobic la mancia como sc cst cntcndicndo la fclici-
dad, los mcdios paia alcanzaila, cl fin cn cl quc sc concicta, las
capacidadcs humanas paia logiai icalizaila, y los inconvcnicntcs
cn los quc pucdc caci cl hombic cn csa bsqucda, cntic otios
aspcctos.
Lo antciioi pcimitc scnalai adicionalmcntc lo siguicntc: las cosas
sc cstn concibicndo cscncialmcntc a paitii dc una foima dc cntcn-
dci las conductas humanas ligada a una idca dcl bicn, dc lo coiicc-
to, dc lo quc sc dcbc hacci y dc la foima dc llcvailo a cabo. No cs
dcl caso cntiai sobic cstc tipo dc asuntos, pcio poi lo mcnos si ha-
cci cxplicitas algunas idcas bsicas dc Agustin al icspccto, paia dcs-
pucs ictomai cl asunto dc las ambigcdadcs y, cn cspccial, las quc
sc gcncian poi la confusion cntic scntidos piopios y tiasladados.
\nas cosas cobian icalidad cn la mcdida cn quc siivcn paia alcan-
zai otias. Istas sciian aqucllas quc sc usan.
32
Son mcdios. In consc-
cucncia, dc poi si no sc dcbciian pictcndci. Poi lo tanto, buscailas
poi si mismas, cs dccii, como si tuvicscn un valoi implicito cn si,
suponc compoitaisc indcbidamcntc.
Otias cosas sc haccn picscntcs cn la mcdida cn quc gcncian placci, o
bicncstai, o gozo cn las pcisonas.
33
Sc pucdc afiimai quc cstc tipo dc
cosas ticnc ms valoi quc las quc tan solo sc dcbcn usai, pucsto quc
cstas ltimas nicamcntc cobian icalidad cn funcion dc las piimcias.
Poi lo tanto, sc comicnza a sugciii la posibilidad dc cstablccci algo asi
como catcgoiizacion gcncial dc las cosas a paitii dc una cscala dc
valoics: cn la mcdida cn quc una cosa gcncic ms gozo, sc dctcimina-
i como un fin mayoi, y las otias sc cntcndcin como mcios mcdios,
quc solo cobian scntido a paitii dc csc ob|ctivo mayoi. Ahoia bicn, cs
impoitantc icsaltai quc csc ob|ctivo mayoi cs lo quc hacc posiblc quc
las otias tcngan icalidad, cs dccii, quc scan algo, quc cobicn cxistcn-
cia. Adcms, csc fin mayoi cs, a la vcz, cl ciitciio quc siivc paia oidc-
nai las iclacioncs quc sc dcban picscntai cntic las antciioics, dc tal
mancia quc cfcctivamcntc sc logic lo piopucsto. Asi, las intcimcdias
32 \sai cs cmplcai lo quc cst cn uso paia conscguii lo quc sc ama, si cs quc dcbc sci amado. DC,
65s, !, 4.
33 Gozai cs adhciiisc a una cosa poi cl amoi dc clla misma. DC, 65, !, 4.
138
FELIPE CASTAEDA
sc picnsan y sc concibcn a paitii dc la ltima, cs dccii, al pcnsai cn
cllas ya cst implicita la icfcicncia a la ltima. Dicho dc otia mancia,
las cosas quc sc usan, o quc sc usan y sc gozan, dc hccho y cn piincipio
llcvan al pcnsamicnto dc las quc solo sc gozan.
Piccisamcntc cstc punto pcimitc ictomai cl asunto dc las ambigc-
dadcs: las cosas quc sc usan, o quc sc usan y sc gozan, sicmpic sc
pucdcn conccbii como signos dc las quc solo sc gozan, pcio tambicn
como mcias cosas. Is dccii, cstc tipo dc cntidadcs implican dc poi si
ambigcdad: las cxpicsioncs quc pcimitcn hablai dc cllas pucdcn
significai dc mancia diiccta las cosas mismas y, cn scntido tiaslada-
do, cl fin al quc cn piincipio cstn oidcnadas.
Ahoia bicn, lo antciioi indica, cn tciminos gcncialcs, quc los
hablantcs dc un dctciminado lcngua|c convcncional picfiguian los
ob|ctos dc sus signos cn funcion dc cicitas catcgoiias quc dc alguna
mancia pcimitcn dctciminai un sistcma, cn cl siguicntc scntido:
aqucllo dc lo quc habla sc oidcna a paitii dc los fincs quc sc pictcn-
dan, tcnicndo cn cucnta considciacioncs sobic las cosas cn la mcdi-
da cn quc sc pucdan cntcndci como mcdios. Sc sugicic, cntonccs,
quc los lcngua|cs convcncionalcs no significan mciamcntc ob|ctos,
sino ob|ctos a paitii, y cn la mcdida cn quc scan significativos paia
la dctciminada conccpcion pictica dc las cosas cn gcncial dc los
hablantcs.
Agustin aspiia a quc sc tomc poi vlida una cicita oidcnacion dc las
cosas a paitii dc un cicito plantcamicnto dc lo quc dcbc sci cl fin
ltimo, cl hombic y sus iclacioncs ficntc a cstc fin dc fincs:
Il compcndio dc todo lo cxpucsto dcsdc quc comcnzamos a tiatai
dc los ob|ctos o cosas, cs cntcndci quc la cscncia y cl fin dc toda la
divina csciituia cs cl amoi dc la Cosa quc hcmos dc gozai y dc la
cosa quc con nosotios pucdc gozai dc clla (...). DC, 1O5, !, 4O.
No sc dcbc olvidai quc csta foima dc cntcndci los ob|ctos dc un
lcngua|c sc dcspicndc dcl pioblcma dc la intcipictacion dc la B|-
|/|a. In consccucncia, sc tiata dc un lcngua|c convcncional cspcci-
fico, |ustamcntc cl quc utilizan los piofctas paia tiansmitii cl
pcnsamicnto y la voluntad dc Dios. Asi, la postulacion dc Dios como
fin ltimo, cs dccii, como cosa quc dcbc sci amada dc poi si, no solo
139
AMHIGEDAD Y COMPRENSIN: EL WITTGENSTEIN DE AGUSTN
sc dcbc cntcndci como una cspccic dc piincipio pictico, sino como
uno dc los fundamcntos dcl sistcma dc cosas dc las quc pucdc ha-
blai cstc pcculiai lcngua|c. In otias palabias, la afiimacion dc Dios
como fin ltimo, sc constituyc como la dctciminacion dcl scntido
tiasladado quc cn piincipio dcbc tcnci cualquici otio ob|cto, bicn
sca quc mciamcntc sc lo usc, o sc lo gocc y sc lo usc. Si csto cs asi,
cntonccs cualquici cosa dc la cicacion sicmpic pucdc significai a su
cicadoi, ya quc |ustamcntc poi cl tcndiia no solo cxistcncia sino
scntido.
Sin cmbaigo, antcs dc pasai dc nucvo al asunto dc las ambigcda-
dcs cn los tcxtos biblicos, convicnc ampliai bicvcmcntc lo cxpucsto
accica dcl papcl dc Dios como ciitciio dc oidcnacion dc los ob|ctos
dcsdc un punto dc vista pictico.
No pucdc cncontiaisc pcisona alguna quc cica quc Dios cs algo
mc|oi dc lo quc cs. Poi lo tanto, todos picnsan unnimcmcntc quc
Dios cs lo quc sc antcponc a todas las cosas. DC, 71, !, 8.
Istc dios no sc asumc mciamcntc como fin dc fincs, sino como cl
valoi supicmo. Poi lo tanto, todo lo otio no solo qucda cntcndido
como dc mcnoi valoi, sino como algo cuyo valoi cs iclativo cn la
mcdida cn quc llcvc o quc icpicscntc cl dcl dios piopucsto. Al ii
concictando Agustin la natuialcza dc Dios, va atiibuycndolc una
sciic dc caiactciisticas quc lo ubican ms all dcl mundo tcmpoial y
coipoial. Obviamcntc, csto ticnc poi consccucncia quc todos los
ob|ctos quc constituycn la cicacion cn gcncial sc conciban cscncial-
mcntc como mcdios, quc sc dcbcn utilizai paia llcgai a alcanzai cl
fin final. Poi lo tanto, todas las cosas difcicntcs dc Dios qucdan
asumidas como cosas quc solo ticncn scntido cn la mcdida cn quc
sc las oidcnc cn funcion dc cstc fin ltimo. In palabias dc Agustin:
(...) sicndo pcicgiinos quc nos diiigimos a Dios cn csta vida moi-
tal, si qucicmos volvci a la patiia dondc podcmos sci bicnavcntu-
iados, hcmos dc usai dc cstc mundo, mas no gozainos dc cl, a fin
dc quc poi mcdio dc las cosas cicadas contcmplcmos las invisiblcs
dc Dios, cs dccii, paia quc poi mcdio dc las cosas tcmpoialcs con-
sigamos las cspiiitualcs y ctcinas. DC, 67, !, 4.
Algunas conclusioncs paicialcs:
14O
FELIPE CASTAEDA
Il con|unto dc los ob|ctos cicados, cs dccii, cstc mundo, sc dcbc
conccbii como algo quc icficic a Dios, cn cl scntido cn quc solo
ticnc valoi cn la mcdida cn quc sc lo usc paia llcgai a cl.
Poi lo tanto, amai lo quc tan solo sc dcbc usai icsulta bastantc incon-
vcnicntc dcsdc un punto dc vista pictico, pucsto quc impidc gozai dc
la posibilidad dc ctcinidad, cspiiitualidad, ctc.
(...) si la amcnidad dcl camino y cl pasco cn cl caiio nos dclcitasc
tanto quc nos cnticgscmos a gozai dc las cosas quc solo dcbimos
utilizai, sc vciia quc no quciiiamos tciminai pionto cl via|c;
cngolfados cn una pcivcisa molicic, cna|cnaiiamos la patiia, cuya
dulzuia nos haiia fcliccs. DC, 67, !, 4.
Dc ahi quc finalmcntc icsultc tan pcivciso c impoitantc cl tcma
paia Agustin dc la confusion cntic scntido piopio y figuiado cn la
lcctuia dc las Lc/|/u/a:
Si todo signo cs signo dc algo, y si todo algo pucdc tomaisc tanto
poi si mismo como cn la mcdida cn quc sc lo oidcnc a la cosa dc
cosas, cntonccs sicmpic cs factiblc quc cl oycntc dcl mcnsa|c divi-
no sc pucda cvcntualmcntc confundii, dndolc ms valoi a lo signi-
ficado dc mancia diiccta, quc a aqucllo poi lo cual csa cosa ticnc
cxistcncia, scntido y un lugai cn la cicacion.
La misma idca cxpicsada dcsdc una considciacion ms cxticma:
poi lo dicho, todo cn la cicacion dc una u otia mancia icpicscnta a
su cicadoi, cs dccii, cn ltimas, a Dios. In consccucncia, toda cosa
cst habilitada paia icfciii a Dios. Poi lo tanto, si nos dclcitamos
tanto cn cl camino quc no solo sc nos olvida la patiia buscada, sino
quc nos qucicmos mantcnci como ctcinos pcicgiinos, ncccsaiia-
mcntc sc caciia cn idolatiia o cn algn otio tipo dc infidclidad. Lo
cuiioso dcl asunto consistc cn quc csta situacion sc pucdc cxplicai
como cl icsultado dc una pcculiai confusion scmntica: cl sci hu-
mano al cstai insciito cn la cicacion, sc vc cnficntado a todo un
tcxto mayoi quc sc concicta cn la cicacion misma. Al intcntai dcs-
cifiai csc mcnsa|c dc su oculto hablantc divino, lc da un valoi ciia-
do a las cosas: cn vcz dc tiasccndci las cosas mismas a lo quc cn
piincipio icpicscntan, considcia quc son valiosas poi si mismas. Y
dc csa mancia, lcs atiibuyc cl valoi quc solo dcbciia sci dado al
141
AMHIGEDAD Y COMPRENSIN: EL WITTGENSTEIN DE AGUSTN
Dios dc dioscs. Las siguicntcs afiimacioncs dc Agustin pcimiti-
iian dai cucnta dc la mancia como sc cnticndc la infidclidad dcsdc
cstc punto dc vista, pcio tambicn dc la iclacion cntic ciistianos c
inficlcs cnfocada hacia una cspccic dc iccducacion lingistica:
(...) la libcitad ciistiana libio dc la scividumbic a los quc hallo
somctidos a los signos tilcs como a gcntc quc cstaba ms ccica dc
clla, intcipictndolcs los signos a quc cstaban su|ctos, y clcvndo-
los a icalidadcs icpicscntadas poi cllos; y dc cstos libcitados sc
foimaion las iglcsias dc los santos isiaclitas. Mas a los gcntilcs quc
hallo ba|o cl yugo dc los signos intilcs no solo los saco dc la scivi-
dumbic dc aqucllos signos, sino quc icmovio y cxtiipo cstas vani-
dadcs, paia quc dc aquclla coiiupcion dc vcnciai a infinidad dc
falsos dioscs (...) sc conviiticscn al culto dcl nico Dios, no ya paia
scguii ba|o la csclavitud dc signos tilcs, sino ms bicn paia c|cici-
tai su alma cn cl conocimicnto cspiiitual dc cllos. DC 2O9, !!!, 12.
La distincion cntic signos tilcs c intilcs ticnc quc vci con lo si-
guicntc:
La scividumbic quc conscivo a los signos cl pucblo |udio cia muy
distinta dc la quc acostumbiaban a scguii las dcms nacioncs, pucs
dc tal modo cstaban somctidos a las cosas tcmpoialcs quc cn to-
das cllas sc lcs iccomcndaba un solo Dios. Y aunquc tomascn los
signos dc las cosas cspiiitualcs poi las mismas cosas, poi no sabci
lo quc icpicscntaban, sin cmbaigo, tcnian giabado cn su alma quc
con tal scividumbic agiadaban al nico Dios dc todas las cosas a
quicn no vcian. DC, 2O5, !!!, 1O.
Scgn csto, habiia pucblos quc confundcn los ob|ctos icfciidos poi
los signos como su significado ltimo, pcio quc cn todo caso lo ha-
ccn cn funcion dc algo mayoi, dc una instancia quc los tiascicndc,
aunquc no la pucdan idcntificai con cl dios ciistiano. La scividum-
bic a cstc tipo dc signos gcncia infidclidad, ya quc sc lc da culto a
cicitas cosas quc no son cl dios mismo, aunquc scan tilcs, pucsto
quc habilitan o disponcn favoiablcmcntc paia dcspucs logiai cn-
tcndci los signos dc una mancia adccuada. Poi cl contiaiio, los gcn-
tilcs confundiiian a la instancia divina con algn ob|cto dc la cicacion,
o la cntcndciian a paitii dc una multiplicidad dc dioscs quc cstaiian
142
FELIPE CASTAEDA
icpicscntados poi distintos aspcctos dc la misma. Dc csta foima,
poi c|cmplo, o confundiiian cl mai con un dios, o podiian pcnsai
quc cl mai cs signo dc un dctciminado dios quc cumplc una funcion
dctciminada |unto con los icsponsablcs dc otios clcmcntos, ctc.
Tambicn sc podiia dai cl caso quc idcntificaian a Dios con una pci-
sona concicta, o con una cicita obia humana. Obviamcntc, todo
cstc tipo dc signos sciian intilcs, cn la mcdida cn quc alc|an c im-
pidcn la compicnsion adccuada dc la cicacion pucsta cn funcion dc
un nico dios tiasccndcntc y ctcino.
Lo antciioi pcimitc dai cucnta dc la impoitancia quc podia tcnci
paia Agustin cl pioblcma dc las ambigcdadcs quc sc gcncian poi
las cvcntualcs confusioncs cntic scntido piopio y mctafoiico o tias-
ladado. Dcsdc su optica, icsulta claio quc cstc tipo dc inconvcnicn-
tc pucdc tcnci poi consccucncia la mucitc dcl alma, pucsto quc
impidc la posibilidad dc salvacion ctcina, pcio tambicn, su csclavi-
tud, ya quc lo tcmpoial piimaiia sobic lo ctcino.
IX CRITERIOS PARA LA SOLUCIN DE AMHIGEDADES
La icgla gcncial cs quc todo cuanto cn la divina palabia no pucda
icfciiisc cn un scntido piopio a la bondad dc las costumbics ni a
las vcidadcs dc la fc, hay quc tomailo cn scntido figuiado. La pu-
icza dc las costumbics ticnc poi ob|cto cl amoi dc Dios y dcl pio-
|imo; y la vcidad dc la fc, cl conocimicnto dc Dios y dcl pio|imo.
DC, 211, !!!, 14.
In la mcdida cn quc la B||/|a sc pucdc cntcndci como un caso dc
uso dc lcngua|c convcncional, cualquici tipo dc ambigcdad o dc
oscuiidad sc dcbciia podci icsolvci consultando la intcncion dcl
hablantc, quc cn csta ciicunstancia sciian los piofctas, y cn ltimas,
Dios mismo. Ya quc csto no cs posiblc, sc busca una cstiatcgia al-
tcinativa: idcntificai cul cs cl mcnsa|c bsico dcl tcxto, quc cxpic-
sa la intcncion piincipal dcl hablantc, paia dc csta mancia scntai un
ciitciio quc haga posiblc oidcnai la infoimacion quc constituyc la
totalidad dcl tcxto. Como ya sc mcnciono, los lcngua|cs convcncio-
nalcs ticncn poi funcion logiai manifcstai los pcnsamicntos dc los
hablantcs scgn su voluntad. Dc csta mancia, si sc logia dctciminai
143
AMHIGEDAD Y COMPRENSIN: EL WITTGENSTEIN DE AGUSTN
quc cia lo quc cl hablantc piincipalmcntc dcscaba manifcstai con
su tcxto, sc logia fi|ai una pauta dc intcipictacion: cl scntido dc las
cxpicsioncs quc confiima csa pauta, dai lugai a la significacion
coiiccta, cl quc no, sc dcbc icfoimulai o icchazai.
Agustin concicta la intcncion bsica dcl mcnsa|c divino cn lo quc
llama la doblc caiidad: amoi dc Dios y, a la vcz, amoi dcl pio|i-
mo. Lo piimcio llcva al mbito dc cucstioncs piopiamcntc icligio-
sas: la ciccncia cn dctciminada natuialcza divina o la fc, pcio
tambicn, la voluntad dc disponci todos los asuntos dc la vida cn
funcion dc hacci posiblc la union con csa cntidad, o la caiidad, con
la cspcianza dc cncontiai ahi la fclicidad plcna. Antciioimcntc sc
aludio a la conccpcion gcncial dc las cosas quc pioponc Agustin
como compatiblc con cstc punto dc vista, poi lo quc no valc la pcna
volvci sobic cstc lado dcl asunto. Sin cmbaigo, cs convcnicntc sub-
iayai lo siguicntc: cstc piimci aspccto dc la icgla paia dctciminai
cl scntido adccuado dc las cxpicsioncs dc la B||/|a diicctamcntc
hacc icfcicncia a una sciic dc piincipios y dc actitudcs, quc dc cn-
tiada sc asumcn como incucstionablcs c indispcnsablcs paia quc sc
pucda dai una compicnsion adccuada dcl lcngua|c cn cucstion.
Il scgundo aspccto dc la caiidad llcva a considciacioncs quc ticncn
quc vci con cl mbito social y dc las costumbics: cl amoi dcl pio|i-
mo sc concicta cn cl scguimicnto dc dctciminadas noimas quc ha-
ccn posiblc la convivcncia, pcio tambicn las conductas viituosas y
|ustas. Dc csta foima, la ciccncia icligiosa cn mandamicntos como
cl dc amai al pio|imo, ctc., dcvicnc cn la afiimacion y accptacion
dc picccptos quc atancn ms a la oiganizacion social y politica. Istc
aspccto dc la icgla tambicn icsulta llamativo: no sc compicndc co-
iicctamcntc cstc lcngua|c convcncional si cl oycntc dc poi si no com-
paitc cicito tipo dc noimas socialcs y dc conducta. In otias palabias,
la compicnsion dc lcngua|cs convcncionalcs paiccc implicai quc los
hablantcs cstcn adccuadamcntc insciitos cn dctciminado sistcma dc
valoics socialcs, o si sc quicic, quc compaitan cicita foima dc vida.
Otias foimulacioncs dc la misma icgla:
Las cosas quc a los ignoiantcs lcs paicccn dclitos, ya sc tiatc dc
palabias o hcchos quc la Lc/|/u/a aplica a Dios o a los hombics,
144
FELIPE CASTAEDA
cuya santidad nos iccomicnda clla misma, sc han dc tcnci todas
cllas poi locucioncs figuiadas, quc cnciciian sccictos, los cualcs
dcbcn csclaicccisc paia sustcnto dc la caiidad. DC, 215, !!!, 18.
(...) sc ha dc obscivai cn las locucioncs figuiadas la icgla siguicn-
tc, quc ha dc cxaminaisc con diligcntc considciacion lo quc sc lcc,
duiantc cl ticmpo quc sca ncccsaiio paia llcgai a una intcipicta-
cion quc nos conduzca al icino dc la caiidad. Mas si la cxpicsion
ya ticnc cstc piopio scntido, no sc |uzguc quc alli hay locucion
figuiada. DC, 221, !!!, 23.
Si la locucion cs picccptiva y piohibc la maldad o vicio, o la iniqui-
dad y ciimcn, o manda la utilidad o la bcncficicncia, cntonccs la
locucion no cs figuiada. Pcio si apaicnta mandai la maldad o la
iniquidad, o piohibii la utilidad o bcncficicncia, cn cstc caso cs
figuiada. DC, 221, !!!, 24.
Dc cstas vaiiantcs dc la icgla gcncial sc pucdc infciii lo siguicntc:
Piimcio, cn los casos cn quc sc picscnta ambigcdad cn tcxtos o
lcngua|cs como cl dc la B||/|a, la dctciminacion dcl scntido adccua-
do cs algo quc dc alguna mancia sc dcbc constiuii: sc ticncn los
picccptos dc la caiidad y las noimas socialcs quc cn piincipio sc
asumcn como vlidas, sc picscntan cxpicsioncs cuyo scntido pio-
pio no paiccc compatiblc con cstos picccptos, y sc gcncia una cspc-
cic dc contiadiccion, poi lo quc sc hacc ncccsaiio buscai algn tipo
dc scntido dc las cxpicsioncs cn cucstion quc pcimita supciai cl in-
convcnicntc. Ahoia bicn, cstc otio scntido quc sc lc dcbc atiibuii a
csas cxpicsioncs cs un scntido quc icbasa cl quc cn piincipio lcs cs
piopio, poi lo tanto, sc tiata dc un c|cicicio quc icdcfinc o icdctcimina
la mancia habitual y coiiicntc dc cntcndcilos. Dicho dc otia mancia,
la compicnsion dc lcngua|cs no opcia mciamcntc a paitii dc la acti-
vacion dc un sistcma dc asociacioncs, o si sc quicic, dc foima auto-
mtica: cl oycntc sc asumc como una instancia activa cn cl pioccso dc
compicnsion.
Isto nos llcva a una scgunda considciacion: la compicnsion sc con-
cibc cn cstos casos como cl icsultado dc un pioccso. Is algo quc dc
una u otia mancia sc hacc, sc busca, sc constiuyc. Poi lo tanto, no
sc pucdc tiatai mciamcntc dc una cspccic dc cstado animico.
145
AMHIGEDAD Y COMPRENSIN: EL WITTGENSTEIN DE AGUSTN
Tciccio, la icgla dc la doblc caiidad no cs algo quc cl tcxto mismo
pucda cvcntualmcntc cucstionai, pucsto quc cs, piccisamcntc, lo
quc hacc posiblc su compicnsion bsica. Asi, no ticnc scntido pcn-
sai quc cl tcxto la pucda contiadccii: si sc da cl caso, cntonccs la
cxpicsion quc dc lugai al inconvcnicntc sc ticnc quc icfoimulai cn
aias dcl piincipio, pcio no lo contiaiio. Poi lo tanto, la doblc caii-
dad funciona como una cspccic dc icgla dc |ucgo o dc pioposicion
giamatical, paiafiascando a Wittgcnstcin. Sc tiata dc algo quc pci-
mitc constituii y a la vcz dai scntido a la totalidad dcl tcxto, a csa
manifcstacion dc lcngua|c convcncional. Afiima Agustin:
Il quc |uzga habci cntcndido las divinas Isciituias o alguna
paitc dc cllas, y con csta intcligcncia no cdifica cstc doblc amoi
dc Dios y dcl pio|imo, an no las cntcndio. Pcio quicn hubicia
dcducido dc cllas una scntcncia til paia cdificai la doblc caii-
dad, aunquc no diga lo sc dcmucstia habci scntido cn aqucl
pasa|c cl quc la csciibio ni sc cngana con pci|uicio, ni micntc.
DC, 1O5, !, 4O.
!ucia dc la icgla gcncial paia la aclaiacion dc ambigcdadcs icla-
cionada con la distincion cntic scntido piopio y tiasladado, Agustin
mcnciona otias quc haccn icfcicncia a pioblcmas dc compicnsion
ligados.
Si alguno afiima tcmciaiiamcntc lo quc no dicc cl autoi a quicn
lcc, incuiiii muchas vcccs cn distinta scntcncia quc no podi con-
coidai con la dcl autoi; y si conccdc quc cs vcidadcia y cicita la
divina Isciituia, no podi sci vcidadcio lo quc cl afiimaba (...)
DC, 1O7, !, 41.
La B||/|a sc concibc como un tcxto quc cn piincipio dcbc podcisc
cntcndci dc una mancia cohcicntc, ya quc obcdccc a una sciic dc
piincipios quc lc dan oidcn y quc siivcn como ciitciios paia la dc-
tciminacion dcl scntido dc pasa|cs quc suscitan inconvcnicntcs dc
compicnsion. In cstc scntido, si sc accpta la validcz dc fundamcn-
tos como cl dc la doblc caiidad, cntonccs toda pioposicion dc las
Lc/|/u/a sc dcbc asumii igualmcntc como vcidadcia, ya quc dcbc
podcisc dcspicndci dc csc piincipio. Si csto cs asi, la B||/|a sc asu-
mc como un caso dc uso dc lcngua|c quc ncccsaiiamcntc cxpicsa
146
FELIPE CASTAEDA
vcidadcs. In consccucncia, la intcipictacion dc la misma no pucdc
aiio|ai como icsultado cl quc sc considcic como falsas una sciic dc
pioposicioncs dc la misma. Dado cl caso quc algunas icsultcn ma-
nificstamcntc ciiadas o falsas, sc dcbc iccuiiii a la distincion cntic
scntido piopio y mctafoiico, o a la idcntificacion dc algn otio cx-
pcdicntc quc pcimita icdcfinii cl scntido dc las cxpicsioncs cn cucs-
tion paia haccilas coiicspondci con los piincipios c|cs dcl discuiso.
Adcms, si cl oycntc considcia falso algo quc dc poi si concucida
con la doblc caiidad, dc hccho sc asumc su intcipictacion como
ciiada, ya quc no icspondc a los ciitciios dc compicnsion adccua-
dos. Dc csta mancia, la B||/|a cobia cl caictci dc algo asi como un
tcxto dc tcxtos, o dc un lcngua|c dc lcngua|cs: los discuisos quc gc-
ncic como intcipictacioncs suyas, como ampliacioncs o intcntos dc
cxtcnsion, dcbcn cstai su|ctos a los paimctios dc vlidcz quc clla
misma fi|a, cs dccii, cn ningn caso la dcbcn contiadccii o pictcn-
dci falscai. Dicho dc otia foima, no cs un tipo dc lcngua|c quc pci-
mita la falsacion dc sus puntos dc vista.
!ucia dc cstc ciitciio quc sugicic quc cstc tcxto dc poi si solo sc
pucdc cntcndci si sc lo asumc como vlido, sc anadcn otios quc
pcimitcn icsolvci dificultadcs poi contiadiccioncs u oscuiidadcs
apaicntcs, o mc|oi dicho, ncccsaiiamcntc apaicntcs:
In los pasa|cs ms claios sc ha dc apicndci cl modo dc cntcndci
los obscuios. DC, 235, !!!, 37.
La cohcicncia intcina mcncionada suponc quc cstc lcngua|c cst
cstiuctuiado cn funcion dc un hilo conductoi quc lc da unidad y
scntido a todas sus afiimacioncs y cxpicsioncs. Dc csta foima, cl
scntido dc pasa|cs oscuios sc pucdc dctciminai cn funcion dc aquc-
llos cn los quc cs claio. In piincipio, sc suponc quc sc tiata dc un
mismo tcxto poiquc obcdccc, cn tciminos gcncialcs, a una misma
intcncion. Lo antciioi ticnc poi consccucncia lo siguicntc:
Cuando dc las mismas palabias dc la Lc/|/u/a sc dcduccn no uno,
sino dos o ms scntidos, aunquc no sc dcscubia cul fuc cl dcl
csciitoi, no hay pcligio cn adoptai cualcsquicia dc cllos, si pucdc
mostiaisc poi otios lugaics dc las San/a Lc/|/u/a quc todos con-
vicncn con la vcidad. DC, 235, !!!, 38.
147
AMHIGEDAD Y COMPRENSIN: EL WITTGENSTEIN DE AGUSTN
Isto sc cxplica poi lo ya dicho cn iclacion con la funcion dcl lcngua-
|c convcncional: si cstc tipo dc lcngua|c cs opciativo, cn la mcdida
cn quc pcimita comunicai cl paiccci dcl hablantc, cntonccs sc lo
icspcta plcnamcntc si dc una u otia foima sc logia cstc ob|ctivo.
Asi, si sc picscnta la posibilidad dc multiplicidad dc scntidos cn
iclacion con dctciminado pasa|c o cxpicsion, sc pucdc adoptai cual-
quicia quc icspctc los piincipios, sin impoitai si csa intcipictacion
coiicspondc dc mancia piccisa con cl scntido quc lc quiso dai cl
autoi. Cuiiosamcntc, si vaiios scntidos coiicspondcn con la intcn-
cion dcl hablantc, cntonccs no cs iclcvantc hacci icfcicncia dc ma-
ncia cxacta al scntido cspccifico al quc cstc ltimo apunto, pucsto
quc con cualquicia sc logia cl tipo dc compicnsion cspciado.
A lo antciioi sc lc pucdc sumai csta acotacion y aclaiacion ultciioi:
Cuando sc dcducc un scntido cuya ccitcza no pucdc aclaiaisc poi
otios pasa|cs cicitos dc las San/a Lc/|/u/a, qucda cl icmcdio dc
aclaiailo con iazoncs, aunquc cl autoi dc quicn pictcndcmos cn-
tcndci las palabias quizs no lcs dio tal scntido. Istc modo dc
pioccdci cs pcligioso, pucs cs ms scguio caminai poi las Lc/|/u-
/a divinas. Poi lo tanto, cuando intcntcmos dcscntianai los pasa-
|cs quc sc hallan oscuios poi sus locucioncs mctafoiicas, hay quc
invcstigai dc sucitc quc cl scntido hallado alli no oficzca contio-
vcisia; y si la oficcc, dcbc zan|aisc con tcstimonios hallados y adu-
cidos pioccdcntcs dc cualquicia paitc dc la misma Lc/|/u/a. DC,
237, !!!, 39.
Is cuiioso quc Agustin advicita sobic la inconvcnicncia dc icsolvci
pioblcmas dc multiplicidad dc scntidos hacicndo uso dc iazoncs,
y no ccntindosc cn lo quc cl mismo tcxto biblico haga posiblc o
pcimita. Y cl asunto cs llamativo poiquc dc alguna mancia sugicic
quc sc tiata dc un lcngua|c quc sc dcbc asumii como autosuficicntc
o plcno cn si mismo. Si sc picscnta una dificultad dc compicnsion,
cl mismo lcngua|c dcbc sci apto paia dai iazon dc clla, sin ncccsi-
dad dc iccuiiii a otio tipo dc lcngua|cs o dc ciitciios dc compicn-
sion. Dc alguna mancia sc scnala quc los huccos o vacios dc
cspccificidad dc scntido dc algunas dc sus cxpicsioncs sc dcbcn sub-
sanai dcsdc cl tcxto mismo. Dicho dc otia foima, csas caicncias dcl
tcxto hay quc conccbiilas como asuntos quc sc dcbcn supciai a pai-
148
FELIPE CASTAEDA
tii dc un dcsaiiollo ultciioi dcl mismo. Algo asi como si cl tcxto
cstuvicsc incomplcto y hubicsc quc tciminailo dc csciibii. Il tcxto
biblico sc asumc asi como una cspccic dc lcngua|c autoiicfcicncial:
cn la B||/|a misma sc cncucntian todos los iccuisos scmnticos, si
sc mc pcimitc la cxpicsion, paia dai cucnta dc todas sus piopias
ncccsidadcs dc dctciminacion dc significado. Paiafiascando a Witt-
gcnstcin: Il lcngua|c dcbc hablai poi si mismo.
X CONCLUSIONES GENERALES
Si bicn cl significado dc una cxpicsion sc concicta cn cl ob|cto icfc-
iido, convicnc advcitii quc la nocion gcncial dc ob|cto cst condi-
cionada poi las ciccncias y foimas dc asumii la icalidad poi paitc
dc los hablantcs. In cstc scntido, los ob|ctos no sc cnticndcn como
una cspccic dc con|unto dc icfcicntcs posiblcs, ncutialcs y a la vcz
disponiblcs paia los lcngua|cs aiticulados convcncionalcs dc tal
mancia quc fi|cn y dctcimincn poi si mismos los significados dc las
cxpicsioncs dc los hablantcs.
Adcms, todo lcngua|c implica la posibilidad dc ambigcdadcs, no
solo poiquc paia Agustin toda palabia cs ambigua cn iclacion con
la dctciminacion dc su scntido piopio, sino poiquc toda cxpicsion
pucdc significai tanto dc mancia piopia como tiasladada. Dcsdc
cstc punto dc vista, la ambigcdad paiccc algo piopio y natuial dc
todo lcngua|c. Si csto cs asi, cl pioblcma dc la dctciminacion dcl
significado dc las cxpicsioncs dc un lcngua|c cn uso no apunta a la
ncccsidad dc constiuii o invcntai lcngua|cs ms pcifcctos, poi lla-
mailos dc alguna mancia. In cstc scntido, cl plantcamicnto dc
Agustin no paiccc compatiblc con la postulacion dc lcngua|cs idca-
lcs, quc cvitcn dc poi si cualquici posibilidad dc ambigcdad.
Poi otio lado, la ambigcdad inmancntc a cualquici lcngua|c paic-
cc implicai una sciic dc considciacioncs cn iclacion con la foima
gcncial dc cntcndci cl lcngua|c: cstc ltimo no sc pucdc conccbii
piincipalmcntc como un con|unto dc cxpicsioncs cuyos significados
sc pucdan cstablccci dc mancia indcpcndicntc unos dc otios. \n
tcxto o un caso cspccifico dc uso dc lcngua|c no sc pucdc llcgai a
cntcndci poi su dcscomposicion cn fiascs y, ultciioimcntc, cn sus
149
AMHIGEDAD Y COMPRENSIN: EL WITTGENSTEIN DE AGUSTN
tciminos, paia dc csta mancia, poi una cspccic dc iccomposicion a
paitii dcl significado aislado dc cada uno dc sus componcntcs, llc-
gai al scntido dcl caso dc uso dc lcngua|c cn cucstion. Dc alguna
mancia, sc picsuponc la compicnsion dcl lcngua|c como un todo,
paia asi podci acccdci a la compicnsion dc los casos dc uso cspcci-
ficos dcl mismo. In otias palabias: cl scntido dc un tcimino conllc-
va tcnci cn cucnta cl scntido gcncial dc la fiasc cn quc apaiccc, y cl
dc la fiasc, cl dcl contcxto mayoi cn cl quc tcnga lugai.
!inalmcntc, la ambigcdad natuial dcl lcngua|c tambicn tiac consi-
go quc cstc ltimo no sc pucda conccbii poi fucia dc las iclacio-
ncs con cl mcdio cn cl cual sc da y sc hacc uso dcl mismo: cl lcngua|c
no cs una instancia scpaiablc dc las ciccncias y sobiccntcndidos
dcl giupo social cn cl cual sc insciibc. Agustin scnala no solo la
impoitancia dc las intcncioncs dc los hablantcs paia la dctcimina-
cion dcl scntido dc las cxpicsioncs, sino tambicn dc la ncccsidad
dc tcnci cn cucnta, poi lo mcnos paia cl caso dc la intcipictacion
dc la B||/|a, dcl sistcma dc ciccncias accptado cn piincipio, asi
como dc las costumbics socialcs vigcntcs. Is un punto impoitan-
tc: si sc pictcndc dctciminai cl scntido dc un cicito lcngua|c cn
abstiaccion dcl mbito social cn cl cual sc insciibc, no cs posiblc
cvitai la ambigcdad, poi lo quc, cn consccucncia, cl lcngua|c sc
hacc inopciantc.
XI HIHLIOGRAFA
Agusln: 1c 1/:Ic.//.: cu. ^/nc. o:n.// Au:cII// Auu//n/ 1/ncn/ c/./ c::
mn/:, / 11:n/cn/um /cI:um :c.cn/nc o. ^:u:/, cu/// n1//m:,
cmcnu:/: c/ :u.//: :..u::n/c 7.1. ^/nc, /mu :/mu, 1::/// (18).
(1:/:I/:c :u:u :mIc/u, /mu 32. 14O9- 142O).
Agusln: 1c 1/:Ic.//.: cd. Iinborg-1uckson: Auu//nc, 1c 1/:Ic.//.:. lruducidu con in-
lroduccion y nolus por B. urrcl 1uckson. dcl lcxlo rccicnlcmcnlc cdiludo por 1un
Iinborg. ordrcchl/Boslon (195). (Synlhcsc Hisloricul Iibrury. Volumc 16).
Agusln: 1: :n/c/nc, cn C:: :mIc/: uc o:n Au//n. Tomo II. Mudrid. 1991.
Agusln: 1I ^:c/:, cn C:: :mIc/: uc o:n Au//n. Tomo III. Mudrid. 1982.
Agusln: 1cI :ucn, cn C:: :mIc/: uc o:n Au//n. Tomo I. Mudrid. 1994.
Agusln: 1c I: u./:/n: .:///:n:, cn C:: :mIc/: uc o:n Au//n. Tomo XV. Mu-
drid. 195.
15O
FELIPE CASTAEDA
Bcrgcr. Hurlwig: Anslzc cincr soziolinguislischcn Busislhcoric. cn: Wiggcrshuus. Roll
(cd.) o::.:n:I)c unu o2/I/c. Irunlurl um Muin. 195.
Cusluncdu. Iclipc: Arbilruricdud y posibilidud dc ullcrucion dc lcnguu|cs cn Willgcnslcin.
cn: 1uc: ) 1:I:c. 118. 2OO2.
Cusluncdu. Iclipc: 1n/:uu../n : I: //I//: ucI Icnu:Jc cn AncIm uc ::n/c:u:). cn:
Ansclmo dc Cunlcrbury. 1::mcn/ :c //I//: ucI Icnu:Jc. Bogolu. 2OO1.
Kobcr. Michucl: :c+/c// :I ^:m. 1///cn/c/n c:Icnn/n//c:c//.c
1n/c:u.uncn /n 1c: :c+/c//. Bcrln. 1993.
Icgucrolcs. 1uun: 1I cn:m/cn/ //I//. uc o:n Au//n. Burcclonu. 192.
Rincon. Allonso: o/n ) Icnu:Jc cn o:n Au//n. Bogolu. 1992.
Rucl. Huns: Au//n uc: ocm///I unu o::.c. o::./c:c//.c An:I)cn 2u
Auu//n o.:/// 1c 1/:Ic.//.: m// c/nc: ucu/.cn 1c:c/2un. Bcrn. 1981.
Truulmunn. Mullhius: 2c/.cn::.c - 2c/cn :I o)mI uc: 1c:-1c:n-o//u://n c/
Auu//nu. Hcmsbuch. 2OOO.
Von Suvigny. Iikc: 1///cn/c/n 1/I/.c 1n/c:u.uncn. 1/n 1mmcn/:: /u:
1cc:. Tomo 1. Irunklurl um Muin. 1994.
Von Suvigny. Iikc (Id.): 1uu+/ 1///cn/c/n 1/I/.c 1n/c:u.uncn. cn
1I:/Ic: AuIccn. Tomo 13. Bcrln. 1998.
Winch. Iclcr: :m:cnuc: un: ./cu:u :/m///1:. Burcclonu 1994.
Willgcnslcin. Iudwig: :::mJ//.: //I//.:. Mcxico. 1992.
Willgcnslcin. Iudwig: 1c: :c+/c//. Budcn-Budcn. 199.
Willgcnslcin. Iudwig: 1n1c//:./nc //I//.:. Burcclonu. 1988.
ANEXO HIHLIOGRFICO
IDICIONIS DI IOS 241+121) ,1)-+61+)-
Agustin. Dc D|a/cc/|ca cd. Mignc: Sancti Auicllii Augustini Hipponcnsis
cpiscopi opcia omnia, post Lovanicnsium thcologoium
icccnsionc S. Mauii, cditio novissima, cmcndata ct auctioi
accuiantc 1.P. Mignc, tomus piimus, Paiisiis (1841). (Patiologiac
Cuisus Complctus, tomus 32, 14O9-142O).
Agustin. Dc D|a/cc/|ca cd. Ciccclius: S. Auiclii Augustini dc dialcctica
libci, icnsuit ct adnotavit W. Ciccclius, Ilbcifcldac (1857).
Agustin. Dc D|a/cc/|ca cd. Pinboig-1ackson: Augustinc, Dc D|a/cc/|ca
Tianslatcd with !ntioduction and Notcs by B. Daiicl 1ackson,
fiom thc tcxt ncwly cditcd by 1an Pinboig, Doidiccht/Boston
(1975). (Synthcsc Histoiical Libiaiy, \olumc 16).
Baldassaiii, M. In//odu:|onc Au/c/|o Ao/|no I p/|nc|p|| dc//a d|a/c//|ca
Tcsto latino c tiaduzionc italiana con intioduzionc c commcnto,
Como 1985, 7-27.
Baiicau, M.H. P/|nc|pc dc d|a/cc/|quc Gcut/c comp/c/c dc S/ Auu/|n
4 (Paiis: \ivcs, 1873), 52-68.
Bcttctini, M. In//odu:|onc Au/c/|o Ao/|no |/ mac//o c /a pa/o/a I/
mac//o La d|a/c//|ca La /c/o/|ca La /amma/|ca !ntioduzionc,
tiaduzionc con tcsto latino a fiontc, picfazioni, notc c indici,
Milano, 1993.
Ciccclius, W. S. Au/c/|| Auu/|n| dc d|a/cc/|ca /||c/ 1ahicsbciicht bci
das Gymnasium zu Ilbcifcld, Schul|ahi 1856-57 (Ilbcifcld:
Lucas, 1857).
Rucf, Hans. Auu/|n u|c/ Scm|o/|/ und Sp/ac|c Sp/ac|/|co/c/|c|c
Ana/,cn :u Auu/|n Sc|/|j/ 'Dc D|a/cc/|ca m|/ c|nc/ dcu/c|cn
Uc|c/c/:un Id. Wyss. Bcin,1981.
152
ANEXO BIBLIOGRAFICO
INDICACIONIS BIBIIOGRAIICAS SOBRI IIIOSOIIA
DII IINGUA1I IN SAN AGUSTIN
A
Adamik, T. Zu/ Tc/m|no/o|c und Iun//|on ton Auu/|nu Zc|c|cn/|co/|c
Acta Antiqua Acadcmiac Scicntiaium Hungaiicac. 1981; 29: 4O3-
416.
Alici, L. !ntioduzionc: S. Agostino d`!ppona, La do///|na c/|/|ana
In//odu:|onc //adu:|onc c no/c Milano 1989, 9-87.
Allaid, G.H. L A//|cu/a/|on du cn c/ du |nc dan /c Dc Doc//|na
C|/|/|ana dc Sa|n/ Auu/|n Studia Patiistica 14, 1975.
Andicscn, C. Da Auu/|ncp/ac| (1960-1980): Zum Auu/|n-
Ccp/ac| dc/ Cccnua// II Daimstadt 1981, 1-39.
Andicscn, C. B||/|o/a|p|a Auu/|n|ana |ca/|c|/c/ und |c/aucc|cn
ton Ca// And/ccn Daimstadt 1973.
Aiioyabc, Istanislao. W|//cn/c|n , San Au//n /cj/c\|onc o|/c /a
comun|cac|on Pcnam|cn/o. 1987; 43: 281-3O1.
Aycis, Robcit. Lanuac Lo|c and Rcaon |n /|c C|u/c| Ia/|c/ A S/ud,
oB Tc//u//|an Auu/|n|c and Aqu|na Hildcishcim / Ncw Yoik 1979.
Axclson, B. Unpoc/|c|c Wo//c/ L|n Bc|//a :u/ Kcnn/n| dc/ /a/c|n|c|cn
D|c|/c/p/ac|c Lund 1945.
B
Bakci, Goidon. W|//cn/c|n Conccp/ o/ Conccp/|on? Haivaid-Rcvicw-
of-Philosophy. 2OO1 Spiing; 9: 7-23.
Ballaid, Idwaid. P||/oop|, and /|c L||c/a/ A// Kluwci: Doidiccht, 1989.
Ballaid, Idwaid. An Auu/|n|an Doc//|nc oj Sc|cncc Thc Ncw
Scholasticism 23, 1949.
Baiatin, !. Dcsboidcs {f.}, Lana/,c /|nu|/|quc dan /an/|qu|/c c/a|quc
1 Lcs thcoiics, Paiis 1981.
Baiatin, !. Dcsboidcs {f.}, Scm|o/o|c c/ mc/a/|nu|/|quc c|c: Sa|n/
Auu/|n Langagcs. 1982; 65: 75-89.
153
ANEXO BIBLIOGRAFICO
Bcaidslcy, Patiick. Auu/|nc and W|//cn/c|n on Lanuac Philosophy.
1983; 58: 229-236.
Bcckci, I.!. An Auu/|n|an Conccp/|on oj Mcan|n W|//cn/c|n and
|| Impac/ on Con/cmpo/a/, T|ou|/ Pioccdings of thc Sccond
!ntcinational Wittgcnstcin Symnposium. Scptcmbci, 1977.
Kiichbuig (Austii) \icnna, 1978.
Bcuchot, Mauiicio. La |c/mcncu/|ca cn S Au//n , cn /a ac/ua/|dad
Rcvista-Agustiniana. 1997; 38 (115-6): 139-156.
Bcuchot, Mauiicio. S|no , /cnua/c cn San Au//n Dianoia. 1986; 32:
13-26.
Bubacz, Biucc. La /co//a dc/ /cnua/c |n/c/|o/ cn San Auu//n , cn
Cu|//c/mo dc Gccam Augustinus. 1985; 3O: 383-391.
Bubacz, Biucc. S/ Auu/|nc T|co/, oj Knou/cdc A Con/cmpo/a/,
Ana/,| Ncw Yoik/Toionto 1981.
Buinycat, M.!. W|//cn/c|n and Auu/|nc Dc Ma|//o Aiistotclian-
Socicty. 1987; 61: 1-24.
C
Ccnacchi, Giuscppc. P/o|/cm| /|nu|/|c| |n S Ao/|no Sapicnza. 1985;
38: 279-318.
Chauvct, L.M. Du ,m|o/|quc au ,m|o/c Paiis: du Ccif, 1979.
Cosciiu, Iugcnio. D|c Ccc||c|/c dc/ Sp/ac|p||/oop||c ton dc/ An/|/c
|| :u/ Cccnua// Iinc \bcisicht, Tcil !, \on dci Antikc bis
Lcibniz, 2. Auflagc, Tbingcn 1975. (Tbingci Bcitiagc zui
Linguistik, !!).
Colish, Maicia. T|c M|//o/ oj Lanuac a S/ud, |n /|c Mcd|cta/ T|co/,
oj Knou/cdc Havcn-Yalc. \nivivcisity Picss. Ncw Yoik, 1968.
Ciccclius, W. (Piacfatio): S Au/c/|| Auu/|n| dc d|a/cc/|ca /||c/ Rcccnsuit
ct adnotavit (1ahicsbciicht bci das Gymnasium zu Ilbcifcld),
Ilbcifcldac 1857, 1-4.
154
ANEXO BIBLIOGRAFICO
D
Dazzi, N. P||/oop||c|c Un/c/uc|uncn Rivista-di-!ilosofia. 1972; 63:
59-74.
Dc Ri|k, Rudolf. S/ Auu/|nc on Lanuac Studics Picscntcd to
Piofcssoi Roman 1ackobson by His Studcnts, cditcd by Chailcs
I. Giibblc, Cambiidgc (Mass.) 1968; 91-1O4.
Di Loicnzo, Raymond. Non p|c quac/un/ R|c/o/|c D|a/cc/|c and /|c
D|cotc/, oj /|c T/uc |n Auu/|nc Conjc|on Augustinian-
Studics. 1983; 14: 117-128.
I
Iastman, William. W|//cn/c|n Auu/|nc and /|c Lcncc oj Lanuac
Philosophical-Studics (!icland). 1969; 18: 11O-118.
I
!cdoiyka, Damian. Au/|cn/|c|/, T|c D|a/cc/|c oj Sc/j-Poc|on
Rcflcctions on a Thcmc in St. Augustinc, Hcidcggci and von
Hildcbiand. Alcthcia. 1992; 5: 215-236.
!ischci, Balduinus. Dc Auu/|n| d|c|p/|na/um /||/o qu| c/ dc d|a/cc/|ca
1cna 1912. (Diss. 1cna).
!oitin, Iincst. Auu/|nc and /|c P/o|/cm oj C|/|/|an R|c/o/|c Augus-
tinian-Studics. 1974; 5: 85-1OO.
G
Gallaghci, Kcnncth. W|//cn/c|n Auu/|nc and Lanuac Ncw-
Scholasticism. 1982; 56: 462-47O.
Giant, Patiick. Michacl Polanyi: T|c Auu/|n|an Componcn/ Ncw-
Scholasticism. 1974; 48: 438-463.
Giacsci, A. Gn Lanuac T|ou|/ and Rca/|/, |n Anc|cn/ C/cc/
P||/oop|, Dialcctica 31 (1977) 359-388.
155
ANEXO BIBLIOGRAFICO
Giondin, 1can. Cadamc/ and Auu/|nc Gn /|c G/||n oj /|c Hc/mcncu/|-
ca/ C/a|m /o Un|tc/a/|/, Hcimcncutics and Tiuth, Wachtcihausci,
Biicc (cd). Noithwcstcin \nivcisity Picss : Ivanston, 1994.
H
Hadot, Piciic. P||/oop||c d|a/cc/|quc /|c/o/|quc dan /An/|qu|/c Studia
Philosophica, 198O; 39.
Hagcn, H. Zu/ K/|/|/ und L///a/un dc/ D|a/cc/|/ dc Auu/|nu 1ahi-
bchci fi Klassischc Philologic 18 (1872) / Ncuc 1ahibchci
fi Philologic und Padagogik 42 (1872): 757-78O.
Hagcndahl, Haiald. Auu/|nc and /|c La/|n C/a|c \ol. ! Tcstimonia,
with Contiibution on \aiio by Buikhait Caidauns, Gtcboig
1967. (Studia Giacca ct Latina Gothobuigcnsia, XX: !).
Haldanc, 1ohn. T|c L|jc oj S|n Rcvicw-of-Mctaphysics. 1994; 47 (3):
451-47O.
Hallci, Rudolf. Un/c/uc|uncn :um Bcdcu/unp/o|/cm |n dc/ an/|/cn
und m|//c/a//c//|c|cn P||/oop||c Aichiv fi Bcgiiffsgcschichtc 7
(1962); 57-119.
1
1ohnson, D.W. !c/|um |n /|c La//, Auu/|nc Rcchcichcs augustinicn-
ncs. 1972; 8: 25-53.
1oos, Iincst. Rcma// on Bc//o/d| T|mc |n /|c P|cnomcno/o, oj
Pc/ccp/|on. Dialoguc. 1976; 15: 113-117.
K
King, Pctci. Auu/|nc on /|c Impo|||/|/, oj Tcac||n. Mctaphilosophy.
1998; 29 (3): 179-195.
Knowlcs, David. T|c Lto/u/|on oj Mcd|cta/ T|ou|/ Hclicon.Picss.
Baltimoic, 1962.
Kuypcis, K. Dc/ Zc|c|cn und Wo//|c/|jj |m Dcn/cn Auu/|n
Amstcidam 1934.
156
ANEXO BIBLIOGRAFICO
I
Loicnz, Rudolf. D|c W|cnc|aj//c|/c Auu/|n Zcitschiift fi
Kiichcnggcschichtc 67 (1955/56) 29-6O y 213-251.
M
Mackcy, Louis. T|c Mcd|a/o/ Mcd|a/cd Ia|/ and Rcaon |n Auu/|nc
Dc Ma|//o. !ianciscan-Studics. 1982; 42: 135-165.
Maikus, R. A. S/ Auu/|nc on S|n Phioncsis. 1957; 2: 6O-83.
Maikus, R.A. Imao and |m|/|/udo Augustinc. Rcvuc dcs ctudcs
augustinicnncs. 1964; 1O.
Maiusic, Bciislav. W|//cn/c|n on T|mc Synthcsis-Philosophica. 2OO1;
16 (1): 97-1O1.
Mayci, Coinclius Pctius. D|c Zc|c|cn |n dc/ c|/|cn Ln/u|c//un und
|n dc/ T|co/o|c dc /uncn Auu/|nu Wizbuig 1969.
(Cassiciacum, Tomo XX!\, !).
Mazzco, 1oscph. S/ Auu/|nc R|c/o/|c oj S|/cncc 1ouinal-of-thc-
Histoiy-of-!dcas. 1962; 23: 175-196.
McIvoy, 1amcs. S/ Auu/|nc Accoun/ oj T|mc and W|//cn/c|n
C/|/|c|m Rcvicw-of-Mctaphysics. 1984; 37: 547-578.
Mcici-Ocsci, Stcphcn. D|c Spu/ dc Zc|c|cn dc-Giuytci : Hawthoinc,
1997.
Mouiant, 1ohn A. T|c Lmc/cncc oj a C|/|/|an P||/oop|, |n /|c D|a/oc
oj Auu/|nc Augustinian-Studics. 197O; 1: 7O-88.
N
Nciia, Rodiigucz. In/c/ccc|on , /cnua/c cn San Au//n Augustinus. 1973;
18: 145-156.
Nuchclmans, Gabiicl. T|co/|c oj /|c P/opo|/|on Anc|cn/ and Mcd|cta/
Conccp/|on oj /|c Bca/c/ oj T/u/| and Ia/|/, Noith-Holland:
Amstcidam, 1973.
157
ANEXO BIBLIOGRAFICO
O
Oldficld, 1ohn 1. 'Apo//ojc o/an/c dc San Au//n Augustinus. 1998
1uly-Dcccmbci; 43 (17O-1): 371-381.
P
Pcguciolcs, 1uan. La pa/a|/a |n/c/|o/ La j|/ooj/a dc/ /cnua/c cn San
Au//n. Ispiiitu. 1986; 93-11O.
Pcpin, 1can. Sa|n/ Auu/|n c/ /a d|a/cc/|quc \illanova 1976. (Thc Saint
Augustinc Lcctuic 1972).
Pcpin, 1can. Lc p/o|/cmc dc /a commun|ca/|on dc conc|cncc c|c: P/o/|n
c/ S Auu/|n Rcvuc dc Mctaphisiquc ct dc Moialc 55.
Augustinos 3. Louvain, 1958.
Pichlci, Alois. W|//cn/c|n P||/oop||c|c Un/c/uc|uncn Zui
Tcxtgcncsc von P\ Absatz 1-4. Wittgcnstcin-Aich: Bcigcn, 1997.
Pinboig, 1an. Da Sp/ac|dcn/cn dc/ S/oa und Auu/|n D|a/c//|/
C/a|ca c/ Mcd|acta/|a Rcvuc Danoisc dc Philologic ct d`histoiic,
pulicc pai !ianz Blatt. 1962; 23: 148-177.
Pinboig, 1an. Lo|/ und Scman/|/ |m M|//c/a//c/ Iin \bciblick, mit cincm
Nachwoit von Hclmut Kohlcnbcigci, Stuttgait-Bad Cannstatt
1972.
Poli, Robcito. T|c P/o|/cm oj Po|/|on A/du/|cu|c: and Lc||n|: on
In/cn|ona/ L\p/c|on Thc Hciitagc of Kazimiciz A|dukicwicz,
Sinisi, \ito (cd) Rodopi: Amstcidam, 1995
Piotcvi, 1ohn. Intcn/|o and /|c Unu/paa|/c Mc/ap|o/ R|cocu/
T/ca/mcn/ oj Auu/|nc T|mc Mcd|/a/|on Philosophy-Today. 1999;
43 (1): 86-94.
R
Raatzsch, Richaid. P||/oop||ca/ Intc/|a/|on Scc/|on 1 Sc//|n /|c
S/ac Giazci-Philosophischc-Studicn. 1996; 51: 47-84.
Rucf, Hans. Auu/|n u|c/ Scm|o/|/ und Sp/ac|c Id. Wyss. Bcin,1981.
158
ANEXO BIBLIOGRAFICO
S
Sankowski, Idwaid. Somc Apcc/ oj W|//cn/c|n C/|/|quc oj Auu/|nc
!ntcinational-Studics-in-Philosophy. 1979; 11: 149-152.
Schmidt, Rudolph. S/o|co/um C/amma/|ca 1839.
Simonc, Raffaclc. Scm|o/o|c auu/|n|cnnc Scmiotica. 1972; 6: 1-31.
Smith, 1amcs-K-A. T|c T|mc oj Lanuac T|c Ia// /o In/c/p/c/a/|on |n
La//, Auu/|nc Amciican-Catholic-Philosophical-uaitcily.
1998; 72 (Supp): 185-199.
Soulcz, Antonia. Contc/|on |n P||/oop|, W|//cn/c|n Sat|n Wo/d
Hypatia-. 2OOO !all; 15 (4): 127-15O.
Spicgclbcig, Hcibcit. Auu/|nc |n W|//cn/c|n a Cac S/ud, |n P||/o-
op||ca/ S/|mu/a/|on 1ouinal-of-thc-Histoiy-of-Philosophy. 1979;
17: 319-327.
Stcinthal, H. Ccc||c|/c dc/ Sp/ac|u|cnc|aj/ |c| dcn C/|cc|cn und
Romc/n Bcilin, 189O.
Stoyanoff, Stacy 1. Lanuac Lca/n|n T|co/, A Compa/|on |c/uccn
W|//cn/c|n and Auu/|nc Dc Ma|//o Philosophy of
Iducation 1998, Tozci, Stcvc (cd). Phil-Iducation-Soc: \ibana,
1999.
Sutci, Ronald. Auu/|nc on T|mc u|/| omc C/|/|c|m j/om W|//cn/c|n
Rcvuc-!ntcinationalc-dc-Philosophic. 1962; 16: 378-394.
T
Tcstaid, Mauiicc. Sa|n/ Auu/|n c/ C|cc/on Paiis 1958 (Itudcs augus-
tinicnncs).
Thimmc, Wilhclm. Auu/|n c|/|c Ln/u|c//un |n dcn c//cn Ia|/cn
nac| c|nc/ <Bc/c|/un> 386-391, Bcilin 19O8. (Ncuc Studicn
zui Bcschichtc dci Thcologic und dci Kiichc, Diittcs Stck).
Todisco, Oilando. Lcpc/|cn:a /|nu|/|ca mcd|cta/c Ao/|no Anc/mo
c Bonatcn/u/c Sapicnza. 1994; 47 (1): 31-5O.
159
ANEXO BIBLIOGRAFICO
V
\an Bavcl, Di. T.-\an dci Zandc. Rcpc//o|/c |||/|o/ap||quc dc S
Auu/|n 1950-1960 Stccnbiugis, in Abbatia S. Pctii, 1963.
\cibckc, G. Auu/|n c/ /c /o|c|mc Rcchcichcs augustinicnncs 1. Pa-
iis, 1958.
\iano, C.A. La d|a/c//|ca /o|ca Rcvista di !ilosofi, L, 1958.
W
Wald, L. La /c/m|no/o|c cm|o/o|quc dan /out/c dc Au/c/|u
Auu/|nu Actcs dc la X!!c Confcicncc intcinationalc d`Itudcs
classiqucs Iiicnc, Bucuicsti/Amstcidam 1975, 89-96.
Walkci, Maigaict \iban. Auu/|nc P/c/cncc Ano/|c/ Rcad|n oj
W|//cn/c|n P||/oop||ca/ Intc/|a/|on 1 Philosophical-
!nvcstigations. 199O; 13 (2): 99-1O9.
Wicnbiuch, \liich. <S|num><|n|j|ca/|o> und <|//um|na/|o> |c|
Auu/|n Albcit Zimmcimann (Hig.), Dc/ Bc/|jj dc/ /cp/accn/a/|o
|m M|//c/a//c/ S/c//tc///c/un S,m|o/ Zc|c|cn B|/d Bcilin, 1971:
76-93. (Misccllanca mcdiacvalia, Bd. 8).
RESEAS HIOGRFICAS
EMPERATRIZ CHINCHILLA
Liccnciada cn filologia c idiomas dc la \nivcfsidad Nacional dc
Colombia. Ispccializada cn lcnguas clsicas, pof la misma institu-
cion. In cl momcnto sc dcscmpcna como pfofcsofa dc lcnguas cl-
sicas cn las univcfsidadcs dc los Andcs y Nacional. Coofdina cl Gfupo
dc Tfaduccion dc Latin dcsdc 1998. Cocditofa y cotfaductofa dc
I/amcn/o o|/c I|/oo|/a dc/ Lcnua/c Anc/mo dc Can/c/|u/,,
Idicioncs \niandcs, Bogot, 2OO1.
ANA MARA DAZ
Istudiantc dcl pfogfama dc litcfatufa dc la \nivcfsidad dc los An-
dcs dc \!!! scmcstfc. In cl momcnto cscfibc su tfaba|o dc mono-
gfafia Dc dondc on /o can/an/c 1ucgo calcidoscopio abicfto: la
pcfspcctiva safduyana dc la idcntidad cubana. Adclanta la opcion
cn Lcngua y Cultufa !fanccsa. Publico cl pocma Dcdc c/ cnc| cn
!c/ano Lncan/ado, Ccntfo dc Istudios Pocticos, Madfid, 2OO2.
ANA MARA MORA MRQUEZ
!ilosofa y matcmtica dc la \nivcfsidad dc los Andcs, dondc sc dcs-
cmpcna como pfofcsofa dc ctcdfa dcl Dcpaftamcnto dc Matcmtica.
Cocditofa y cotfaductofa dc I/amcn/o o|/c I|/oo|/a dc/ Lcnua/c
Anc/mo dc Can/c/|u/,, Idicioncs \niandcs, Bogot, 2OO1.
CARLOS ANDRS PREZ
!ilosofo dc la \nivcfsidad dc los Andcs, con la monogfafia dc gfa-
do La fcfutacion Kantiana dcl idcalismo, Documcntos CISO N.
26, Bogot, 2OO1. Actualmcntc tfaba|a como pfofcsof dc la !acul-
tad dc Humanidadcs dc la \nivcfsidad 1ofgc Tadco Lozano.
162
RESEAS BIOGRAFICAS
3UAN PAHLO QUINTERO GUZMN
Istudiantc dc antfopologia dc la \nivcfsidad dc los Andcs dc X
scmcstfc. In cl momcnto cscfibc su tfaba|o dc monogfafia Istfuc-
tufas dc podcf cn la socicdad cscandinava. Adclanta Opcion cn
Histofia Gcncfal y cn Histofia dc Colombia
ELSA RAMOS
Psicologa dc la \nivcfsidad dc los Andcs, con cl tfaba|o dc gfado
Il dcbatc analogico-pfoposicional: la validcz dc la imagcn mcn-
tal. Tambicn cs cstudiantc dc filosofia dc la misma institucion. In
cl momcnto adclanta su tfaba|o dc monogfafia Los modos dc la
pfopicdad c impfopicdad dcl Dac|n.
ALHERT RENDN ROS
Istudiantc dc ltimo scmcstfc dc litcfatufa dc la \nivcfsidad dc los
Andcs. Pfoximo a comcnzaf su monogfafia sobfc Rcinaldo Afcnas.
MANUEL ANTONIO ROMERO DE LA TORRE
Istudiantc dc filosofia dc la \nivcfsidad dc los Andcs dc X scmcstfc.
In cl momcnto cscfibc su tfaba|o dc monogfafia Il conccpto dc
cffof cn la filosofia caftcsiana. Adclanta Opcion cn Matcmticas.
3UAN FELIPE SARMIENTO ESPINOSA
Istudiantc dc filosofia cn la \nivcfsidad dc los Andcs dc \!! sc-
mcstfc. Adclanta opcion cn Lcnguas Clsicas.
FELIPE CASTAEDA
Pfofcsof asociado y difcctof dcl Dcpaftamcnto dc !ilosofia dc la
\nivcfsidad dc los Andcs. Publicacioncs: Ansclmo dc Cantcfbufy y
cl afgumcnto ontologico dc la cxistcncia dcl dcmonio, cn Idca ,
163
RESEAS BIOGRAFICAS
!a/o/c No. 1O5, Bogot, \nivcfsidad Nacional dc Colombia, 1997.
iComo pcnsaf la libcftad a finalcs dcl siglo X!? Il caso dc Ansclmo
dc Cantcfbufy, cn Doc//c Idcn/|/a/, Mainz, Schfiftcn dcf 1ohanncs
Gutcnbcfg-\nivcfsitat, Cuadcfno 11, 1998. Publicado tambicn cn
H|/o/|a C///|ca, 18, 1999. La cfuz y la cspada: filosofia dc la gucffa
cn !fancisco dc \itofia, cn H|/o/|a C///|ca 22, 2OO1. Compfcnsion
dcl indio amcficano cn !fancisco dc \itofia: una lcctufa dcsdc Witt-
gcnstcin cn Conccc|onc dc /a Conqu|/a/A/o\|mac|onc
|n/c/d|c|/|na/|a !. Castancda y M. \ollct, cditofcs, Id. \niandcs,
2OO1. \cf un pato y vcf un pato como licbfc: Wittgcnstcin y la intcf-
pfctacion, cn L/ cnam|cn/o dc W|//cn/c|n, Id. 1. 1. Botcfo, \ni-
vcfsidad Nacional dc Colombia, 2OO1. !ntfoduccion a la !ilosofia
dcl Lcngua|c cn Ansclmo dc Cantcfbufy, cn Anc/mo dc Can/c/|u/,
I/amcn/o o|/c I|/oo|/a dc/ Lcnua/c, !. Castancda c/ a/. cdito-
fcs, Id. \niandcs, 2OO1. Il !ndio: cntfc cl bfbafo y cl cfistiano.
Insayos sobfc filosofia dc la conquista cn Las Casas, Scplvcda y
Acosta, Alfaomcga, 2OO2. Afbitfaficdad y posibilidad dc altcfacion
dc lcngua|cs cn Wittgcnstcin, cn Idca , !a/o/c, 118, 2OO2. La apo-
logia dc la gucffa cn Snchcz dc Afcvalo, cn Idca , !a/o/c, 119,
2OO2. Il !ndio Gallina: cl pfoblcma dc la cobafdia cn Scplvcda, cn
Rct|/a dc An//oo/o/a , A/quco/o/a, \ol. 13, 2OO2. Sobfc la posibi-
lidad dc la gucffa |usta cntfc ficlcs y paganos cn Toms dc Aquino,
cn Rct|/a dc L/ud|o Soc|a/c, No. 14, 2OO3.
Los Principios de Dia/cIica son
un escrito tan breve y poco conocido
como Iundamenta| para hacerse
una idea integra| de| pensamiento
de Agustin de Hipona sobre e| |enguaje.
Determina su posicion Irente
a |a concepcion, e| signiIicado
y |a necesaria ambigedad
de |as pa|abras, sobre |os |imites
de |as indagaciones acerca de su
origen, sobre |a Iuncion de |a dia|ectica
y |a discusion argumentada como |ugar
para estab|ecer e| sentido
de |as expresiones, sobre su Iuerza
y eventua| oscuridad, entre otros
asuntos. Ademas recuerda, sin
pretender|o, que tambien en cuestiones
de Ii|osoIia e| o|vido o e| descuido
de |a tradicion genera un innecesario
||over sobre mojado.
E| texto de Agustin de Hipona viene
acompaado de un estudio
introductorio sobre |a concepcion
de |a dia|ectica en ConIra /os
acadmicos y |os 3o/i/oquios,
obras redactadas poco tiempo
antes de escritura de |os
inconc|usos Principia.
Tambien inc|uye esta edicion
un ensayo sobre |a re|acion entre
|enguaje, interpretacion
y ambigedad, en e| que se
aportan indicaciones acerca
de |a pertinencia de una re|ectura
de |a Ii|osoIia de| |enguaje de este
inI|uyente pensador.
Pub||cac|ones rec|entes
Departamentos
de Humanidades y Literatura y de Fi|osoIia
Vio/encias y Cu/Iuras / 3eguido de dos
esIudios sobre NieIzsche y /oucau/I,
a proposiIo de/ mismo Iema.
lgnacio Abe||o
/ragmenIos sobre /i/osoI/a de/ Lenguaje.
Anse|mo de Canterbury
5/ /ndio: enIre e/ brbaro y e/ crisIiano /
5nsayos sobre Ii/osoI/a de /a conquisIa
en /as Casas, 3epu/veda y AcosIa.
Fe|ipe Castaeda
Concepciones de /a ConquisIa /
Aproximaciones inIerdiscip/inarias.
Fe|ipe Castaeda y Matthias Vo||et (Eds.)
Temas de Ii/osoI/a hermenuIica /
ConIerencias y ensayos.
Car|os B. Cutierrez
La cr/Iica a /os va/ores hegemonicos
en e/ arIe co/ombiano.
|varo Pobayo
/i/osoI/a y si/encio / /ormas de expresion
en e/ P/aIon de /a madurez.
Cise||e von der Wa|de
A/go ms sobre /iIeraIura? La ciudad
en /a LiIeraIura: epos y nove/a.
Crete| Wernher
lnIormes. ceso@uniandes. edu. co
9 789586 950961
I SBN 958695096-4
portada.pmd 02/07/03, 05:28 a.m. 1

Das könnte Ihnen auch gefallen