NATIONAL SENIOR CERTIFICATE

GIREDI YA 12

XITSONGA: RIRIMI RO ENGETELA RA VUMBIRHI (SAL) PAPILA RA 1 (P1) HUKURI 2008 MEMORANDAMU

TIMARAKA: 120

LIMPOPO
Papila leri ri na 9 wa tipheji.

Vundzeni bya papila leri a byi tirhisiwi handle ka mpfumelelo wa ntsariso

Phendla

Xitsonga: Ririmi ro Engetela ra Vumbirhi (SAL)/ P1

2
NSC Memorandamu

DoE/Hukuri 2008

XIYENGE XA A: XIKAMBELANTWISISO 1.1 1.2 1.3 1.4 Nzama na Tsakani. Vanharhu. Vanghana va yena. 1.4.1 1.4.2 1.5 (c) Kombisa leswaku a hi vavasati na vana ntsena lava xanisiwaka emakaya. (b) Tinharhu. (2) (1) (1) (2) (2)

Vudakwa/byalwa Madzolonga/ Ku xanisiwa ka Nzama. Tsakani a a nga sweki swakudya. Hi swona. Mikarhi yinwana Nzama a a vuya hi le ntirhweni a sweka loko nsati a nga swekangi. Hi ku khoma Tsakani. A a lava mali yo xava byalwa. Va lo n'wi hleka va tlhela va nga nwi pfuni. Mukamberiwa u ta nyika vonelo ra yena. Xikombiso: Swa khorwisa hikuva va na vanhu lava va nga tokota eka ku pfuna vanhu va muxaka wolowo. Hileswi Nzama a aleke ku nwi nyika mali yo xava byalwa. A va nga si dya nchumu. Vudakwa. Mukamberiwa u ta nyika vonelo ra yena. Xikombiso: A ndzi ta vika mhaka eka va Ndzawulo ya swa Nhlayiso. NTSENGO WA XIYENGE XA A:

(4)

1.6

(3) (2) (2) (2)

1.7 1.8 1.9 1.10

(2) (2) (1) (2) (2) 30

1.11 1.12 1.13 1.14

Vundzeni bya papila leri a byi tirhisiwi handle ka mpfumelelo wa ntsariso

Phendla

Xitsonga: Ririmi ro Engetela ra Vumbirhi (SAL)/ P1

3
NSC Memorandamu

DoE/Hukuri 2008

XIYENGE XA B: NKATSAKANYO/NKOMISO WA NDZIMA XIVUTISO XA 2

NKOKA WA MAHUNGU: NKATSAKANYO/NKOMISO WU FANELE KU KATSA TIMHAKA LETI LANDZELAKA: Mpumalanga i xifundzankulu lexi kumekaka evuxeni. I ndhawu leyi nga na swilo swo tala leswi vitanaka vapfhumba. Yi tiveka hi swilo leswi landzelaka: Blyde River Canyon, Echo Caves, Sudwala Caves. Yi na tindhawu to hlayisela swiharhi, Manyeleti na Kruger National Park. Ku na Pilgrimsrest leyi kombaka miako ya xikhale. Ku na maribye yo hambanahambana: ya swicelwa, yo tsala no tsalela. Ku hlayisa matimu. Vito ra Mpumalanga ri tumbulukile eka Afrika-Dzonga lontshwa.

(7)

(Nkombo wa timaraka ntsena.)

RIRIMI VULEHI LEBYI LAVEKAKA

(2) (1)

(Mudyondzi loyi a nga ta tlurisa kumbe a nga ta kayiverisa nhlayo leyi pimiweke u ta hunguteriwa maraka yin'we.)

Vundzeni bya papila leri a byi tirhisiwi handle ka mpfumelelo wa ntsariso

Phendla

Xitsonga: Ririmi ro Engetela ra Vumbirhi (SAL)/ P1

4
NSC Memorandamu

DoE/Hukuri 2008

MAAVELO YA TIMARAKA SWILAVEKO NA TINHLAMUSELO Nkatsakanyo/nkomiso wu pfumala swihoxo; wa kongoma; wu kombisa leswaku mukamberiwa u twisisile na ku landzelela swilaveko hinkwaswo hi ndlela ya xiyimo xa le henhla, timhaka hinkwato ta nkoka ti tsariwile; wu na nandzelelano. Swilaveko swo tala leswi nga laha henhla swi landzeleriwile; nkatsakanyo/nkomiso a hi wa risuna ku fana na lowu nga laha henhla. Wa hlayeka kambe ku katsiwile na timhaka tinwana leti nga riki ta nkoka; timhaka to talanyana ta nkoka na tona ti tsariwile. Nkatsakanyo/nkomiso wu na timhaka ta nkoka leti nga riki ehansi ka 50%; a wu nge fikeleli ku katsiwa eka xiyenge xa nkatsakanyo/nkomiso wo saseka swinene; ku na mahungu lama nga lavekeki lama onhaka vunene bya nkatsakanyo/nkomiso. Ku na timhaka to karhi ta nkoka; ku na timhaka to tala leti nga lavekeki; a wu ndlariwangi kahle ngopfu; mavekelo ya timhaka ya hoxekile; wu le xikarhi. Nkatsakanyo/nkomiso wu hava nkhulukelano wa timhaka; wu longoloxela marito handle ka nandzelelano; timhaka to tala ta nkoka ku hava; ku na vumbhoni byo komba leswaku mukamberiwa wa tikeriwa eka ku ringeta ku katsakanya/komisa. Ku na vumbhoni byo komba leswaku ko va na ku twisisa kutsongo ka vutshila bya matsalelo ya nkatsakanyo/nkomiso; ku na swihoxo swa mahlamuselelo; timhaka to tala hi leti nga lavekeki; ku na timhakanyana ta nkoka leti nga riki hansi ka yinwe. Ku na vumbhoni byo kombisa leswaku mukamberiwa u ringetile ku endla nkatsakanyo/nkomiso; a swi tikombi a ri na ku twisisa ka leswi lavekaka eka nkatsakanyo/nkomiso, hileswaku wa phewa. Ku na vumbhoni byo komba leswaku mukamberiwa a nga twisisi swilaveko swa nkatsakanyo/nkomiso naswona nkatsakanyo/nkomiso wa kona wa huhula; wa xitshuriwa xo kopiwa kunene. TINHLAMUSELO TA VUSWIKOTI Xa risuna no hlawuleka TIMA- TIPHERAKA SENTE 9 10 90 100

Xa nkoka Xo saseka swinene Xo saseka

8 7 6

80 70 60

Xa le xikarhi

50

Xo ka xi nga nyawuli

40

Xo phyama

30

Xo phewa

20

Xo huhula

0-1

0-10

NTSENGO WA XIYENGE XA B:

10

Vundzeni bya papila leri a byi tirhisiwi handle ka mpfumelelo wa ntsariso

Phendla

Xitsonga: Ririmi ro Engetela ra Vumbirhi (SAL)/ P1

5
NSC Memorandamu

DoE/Hukuri 2008

XIYENGE XA C: NTIVORIRIMI NA MATIRHISELO YA RIRIMI XIVUTISO XA 3 XIVUTISO XA 3.1 3.1 3.1.1 3.1.2 3.1.3 3.1.4 3.1.5 3.1.6 Na swona Xik. Ngopfu/swinene. Nghenanyana. U lovile/ hundzile emisaveni/ A nga ha ri kona. (a) Hi ku hatlisa swinene/ Hi xihatla ngopfu. (b) Wo tsutsuma hi ku chava/ baleka. 3.1.7 Munhu wa hlamarisa hikuva a nga twisiseki. kumbe Munhu wa hlamarisa naswona a nga twisiseki. kumbe Munhu wa hlamarisa, hikwalaho a nga twisiseki. (Nhlamulo yinwe ntsena.) 3.1.8 3.1.9 3.1.10 3.1.11 Vavasati. Munhu wo pfumala selula a nga na nkoka/ntikelo. Yena. (a) (b) 3.1.12 3.1.13 3.1.14 3.1.15 Vona: Yi vula ku vona swilo hi mahlo/ ku lemuka. Vona: Yi vula vanhu lava tiseke nhluvuko/ Yi tirha tanihi risivi. (2) (2) (2) (2) (2) (2) (2) (2) (2) (2) (1) (1) (2) (1) (2) (2) (2)

Papila a ri fanele ku tsariwa hi munhu loko a lava ku avela vanwana timhaka. Hasani u vula leswaku vona va ta nghena na le ka tlhelo ra thekinoloji ya swihangalasamahungu. Ta ku pfuna ka munhu a hi ti vonangi. Vahanyisi/ Vaponisi.

Vundzeni bya papila leri a byi tirhisiwi handle ka mpfumelelo wa ntsariso

Phendla

Xitsonga: Ririmi ro Engetela ra Vumbirhi (SAL)/ P1

6
NSC Memorandamu

DoE/Hukuri 2008

XIVUTISO XA 3.2 Ku tirhisa nkarhi wunwana na wun'wana hi ndlela ya kahle i swa nkoka evuton'wini. Enkarhini wo tala u ta twa munhu a ku: "Ndzi pfumala nkarhi.'' Leswi swi komba kahle leswaku u va a nga tivi xihundla lexi nga kona eka matirhiselo ya nkarhi. Loko u lava ku humelela evutonwini, tirhisa nkarhi hi ndlela ya kahle. Mhaka ya kahle hi leswaku hinkwerhu hi na nkarhi lowu hi ringaneleke. Siku rinwana na rinwana ri na makumembirhimune wa tiawara. Vanhu vo tala va tirhisa nhungu wa tiawara ku etlela, nhungu wa tiawara ku tirha na nhungu wa tiawara ku wisa. Xivutiso hi leswaku, xana u endla yini hi nkarhi lowu? Hinkwerhu hi na 86 400 wa tisekondi hi siku, a nga kona loyi a nga na to tlula ta unwana. Vanhu vo tala lava fumeke va tirhisile nhungu wa tiawara ta vona hi ndlela ya kahle. (Ku sungula xivulwa hi letere lerikulu "V" (Vanhu). Ku yisa rito "munhu" evunyingini (Vanhu.) Hi xitalo xa vona va vula leswaku swilo swo fana na tithelevhixini va swi veka etlhelo. Ku tirhisa nkarhi wo wisa hi ku hlaya tibuku swa vuyerisa. U ya u andzisa miehleketo hi vutivi. Nkarhi wunwana na wunwana endla pulani ya leswi u faneleke ku swi tirha. Loko hinkwerhu ho kota ku tirhisa nhungu wa tiawara ta siku hi ndlela ya kahle, vutomi bya hina byi nga va eka xiyimo xa kahle. (20)

Vundzeni bya papila leri a byi tirhisiwi handle ka mpfumelelo wa ntsariso

Phendla

Xitsonga: Ririmi ro Engetela ra Vumbirhi (SAL)/ P1

7
NSC Memorandamu

DoE/Hukuri 2008

XIVUTISO XA 3.3 3.3.1 3.3.2 Vapfhumba/ Vaxavi/ Vanhu lava tsakelaka ku endza/ Lava tsakelaka ku etlela ehodela. ''A hi wona wo fana na ya tihodela tinwana, leyi yi tshovaka munhu nyonga loko a hundzuluka, na ku ba pongo leri pfatlanyaka tindleve.'' Kusuhi. Mhaka yo vulavula ntsena hi vurhongo. Swi komba onge hiloko ntirho wa hodela/ ntirho lowukulu wa hodela wu ri wunwe ntsena, ku nga ku etlela, kasi ku na swo tala leswi endlekaka ehodela ku fana na ku khomela tinhlengeletano, mitlangu na mikhuvo, na ku dya swakudya. ''Mubedo wa kona, a swi kali swi lava ku byeriwa, na wena wa swi vona leswaku i wa manyunyu.'' KUMBE ''Etlela vurhongo lebyinene ehodela ya Hatitlonya''. (Nhlamulo yin'we ntsena.) NTSENGO WA XIYENGE XA C: 60 (2)

(1)

(2) (1)

3.3.3 3.3.4

(4)

3.3.5

Vundzeni bya papila leri a byi tirhisiwi handle ka mpfumelelo wa ntsariso

Phendla

Xitsonga: Ririmi ro Engetela ra Vumbirhi (SAL)/ P1

8
NSC Memorandamu

DoE/Hukuri 2008

XIYENGE XA D: MATSALWA XIVUTISO XA 4 4.1 VUTLHOKOVETSERI Malungana SJ: Vutomi byi hundzulerile na van'wana 4.1.1 4.1.2 Xi vulavula hi wanuna loyi a nga kusuhi na ku fa , kutani u lela nsati na vana leswaku va sala va tihlayisa. I wa xinuna. Hikuva u vula leswaku Xongeleni (nsati wa yena) a sala a hlayisa vana. Ri vula ku sungula. (b) Munhu loyi u titwa a ri kusuhi na ku fa. A hi swona. Hikuva loko a ku: ''N'wina mi nga ta khomeriwa vayeni'', u vula vana vakwe va xisati. Vana. U vula vanhu va tihanyi/ Vanhu vo ka va nga lulamangi. Loko munhu a lova, a nga ha vileli hi ta yena n'wini, kambe u vilela hi ta lava va salaka va ha hanya/ Munhu u fanele ku tilulamisela ku hlangana na rifu na ku ri amukela. (Amukela nhlamulo yin'wana na yin'wana leyi twalaka.) KUMBE 4.2 NOVHELE Lubisi CM: I Vutomi 4.2.1 4.2.2 4.2.3 4.2.4 4.2.5 4.2.6 4.2.7 4.2.8 A a ri phorisa/fokisi. A wu ri mepe lowu nyikaka vuxokoxoko bya ndlela leyi Billy Masangu a a fanele ku dlayiwa hi yona. Hikuva a a ehleketeleriwa leswaku hi yena a nga luka rhengu ra ku dlayiwa ka Masangu. Na Angel. A a ri xigangu xa yena. A a ri Jordaan. A a ya eku laveni ka homu leyi a yi lahlekile. Moloto. A a navela ku nghena eka xitulu/ntirho wa yena. (2) (2) (4) (4) (2) (2) (2) (2) [20] (4) (3) (2) (2) (3) (2) (2)

4.1.3 4.1.4 4.1.5

4.1.6 4.1.7 4.1.8

(2) [20]

KUMBE

Vundzeni bya papila leri a byi tirhisiwi handle ka mpfumelelo wa ntsariso

Phendla

Xitsonga: Ririmi ro Engetela ra Vumbirhi (SAL)/ P1

9
NSC Memorandamu

DoE/Hukuri 2008

4.3

NTLANGU Magagana MG: Matlhari Hansi 4.3.1 4.3.2 4.3.3 4.3.4 4.3.5 4.3.6 4.3.7 4.3.8 4.3.9 Mashaba. Phosakufa. A a ya burisana na mana wa Vusi hi ta madyondzelo ya yena. A a lovile. Hikuva Vusi a a nga pasi, naswona a a endla matiriki ra vunharhu. MbhaIavurhena. A a dyondzisa Metse. A a tirha emakhixini eBoksburg. A a ri murhangeri wa SRC. Ku yingisa swi tlula magandzelo hikuva Vusi u yingiserile loko a tsundzuxiwa, kutani a kala a pasa. (Amukela na tinwana tinhlamulo leti twalaka.) (2) [20] (2) (2) (2) (2) (2) (4) (2) (2)

Vundzeni bya papila leri a byi tirhisiwi handle ka mpfumelelo wa ntsariso

Xitsonga: Ririmi ro Engetela ra Vumbirhi (SAL)/ P1

10
NSC Memorandamu

DoE/Hukuri 2008

KUMBE 4.4 SWIHUNGWANA/SWIRUNGULWANA Risenga D: Swi tenyekile 4.4.1 4.4.2 4.4.3 4.4.4 4.4.5 4.4.6 4.4.7 A va ri vanghana. Va yi yivile eka OK laha ku pakiwaka kona mimovha. Hi Petrus. A a lava ku fambisa bindzu ra yena hi yona. Swi vula ku chuha/chava. A a ehleketa leswaku va lava ku nwi khoma. Hikuva a a yivile movha. Hileswi Petrus a nga hluleka ku nyika Jim malileyi a va tshembisanile yona. Ku yiva a swi hakeli hikuva Petrus na Jim va vuye va khomiwa hikwalaho ko yiva. (Amukela na tinwana tinhlamulo leti twalaka.) NTSENGO WA XIYENGE XA D: NTSENGO WA TIMARAKA: (2) (2) (3) (2) (4) (4)

(3) [20] 20 120

Vundzeni bya papila leri a byi tirhisiwi handle ka mpfumelelo wa ntsariso

Phendla