Praktikum Iz Osnova Organske Hemije

O OZ ZN NA AK KE E U UP PO OZ ZO OR RE EN NJ JA A N NA A B BO OC CA AM MA A S SA A H HE EM MI IK KA AL LI IJ JA AM MA A
eksplozivan oksidant korozivan tetan iritantan

toksian ekstremno toksian zapaljiv ekstremno zapaljiv tetan po okolinu

Z ZA A T TI IT TA A P PR RI I R RA AD DU U U U L LA AB BO OR RA AT TO OR RI IJ JI I

zatita lica
zatita disajnih
organa
upotreba zatitnih
naoala
upotreba zatitnih
rukavica
upotreba
zatitne odjee

D DR RU UG GE E O OZ ZN NA AK KE E

KLASA 1 KLASA 2 KLASA 3

eksplozivi gasovi zapaljive tenosti

KLASA 4 KLASA 5

zapaljivi vrsti spojevi oksidanti i peroksidi

KLASA 6 KLASA 7 KLASA 8

otrovni i toksini materijali radioaktivni materijali korozivni materijali

P R A K T I K U M I Z

O S N O V A
O R G A N S K E H E M I J E

Praktikum iz osnova organske hemije
Autori
Milka Maksimovi
Sanja avar
Danijela Vidic
Izdava
Prirodno-matematiki fakultet Sarajevo
Recenzenti
Prof. dr. Emin Sofi, redoviti profesor
Prirodno-matematiki fakultet Univerziteta u Sarajevu
Prof. dr. Mladen Milo, redoviti profesor
Kemijsko-tehnoloki fakultet Sveuilita u Splitu
DTP
Autori
Naslovna strana
Sanja avar
tampa
INDEX s.t.r. Sarajevo
Tira
200

-----------------------------------------------------------
CIP Katalogizacija u publikaciji
Nacionalna i univerzitetska biblioteka
Bosne i Hercegovine, Sarajevo

547(075.8)(076)

MAKSIMOVI, MILKA
Praktikum iz osnova organske hemije / Milka
Maksimovi, Sanja avar, Danijela Vidic.
Sarajevo : Prirodno-matematiki fakultet, 2009.
VI, 266 str. : ilustr. ; 25 cm

Bibliografija: str. 265

ISBN 978-9958-592-06-5
1. avar, Sanja 2. Vidic, Danijela
COBISS.BH-ID 17661446
-----------------------------------------------------------

Objavljivanje ovog udbenika odobrio je Senat Univerziteta u Sarajevu odlukom broj:
0101-38-2164/09 od 23.09.2009. godine.

Na osnovu Zakona o autorskim i srodnim pravima (Slubeni glasnik BiH, br.
7/2002), zabranjeno je svako umnoavanje, fotokopiranje ili bilo kakvo
reproduciranje knjige ili njenih dijelova bez odobrenja autora.

Milka MAKSIMOVI
Sanja AVAR
Danijela VIDIC

P R A K T I K U M I Z

O S N O V A
O R G A N S K E H E M I J E

Sarajevo, 2009

I

PREDGOVOR

Praktikum iz osnova organske hemije namijenjen je studentima hemije, kao i studentima
biologije, farmacije i srodnih disciplina koji u okviru kursa organske hemije imaju integriran
praktini dio nastave. Ovaj praktikum je nastao kao rezultat viegodinjeg rada autora u
voenju laboratorijskih vjebi iz organske hemije i svojom koncepcijom i izborom
eksperimenata treba da popuni prazninu koja postoji u ovoj vrsti udbenike literature.

Prezentirani materijal prua mogunost studentu ne samo da ovlada osnovnim tehnikama rada
u organskom laboratoriju, ve i da izvoenjem eksperimentalnih vjebi potpunije razumije
teorijske osnove organske hemije.

U prvom dijelu Praktikuma data su osnovna pravila laboratorijskog rada, opis osnovnog
laboratorijskog posua i pribora koje se koristi u organskom hemijskom laboratoriju, osnovne
laboratorijske operacije, metode preiavanja organskih spojeva, prekristalizacija i
destilacija, kao i kvalitativna elementarna analiza organskog spoja. Ovim iscrpno opisanim
uvodnim vjebama student e, uz malo prakse, stei samopouzdanje da moe samostalno
obavljati razliite laboratorijske operacije, brzo, lako i efikasno.

U sklopu ovog praktikuma, uz klasine primjere vjebi koje se odnose na sintezu, izolaciju,
preiavanje i identifikaciju organskih spojeva, ukljueni su eksperimenti koji su bliski
svakodnevnom ivotu kakve su izolacije prirodnih produkata.

Posebna panja posveena je sigurnosti i mjerama opreza jer studenti moraju od poetka biti
svjesni potencijalnih opasnosti pri radu sa organskim supstancama. Pri izboru eksperimenata
imali smo na umu smanjenje upotrebe toksinih supstanci na najmanju moguu mjeru. Na
kraju praktikuma izdvojen je Dodatak sa osnovnim podacima o spojevima koritenim u
eksperimentima kako bi student na najbri nain doao do vanih podataka o fiziko-
hemijskim osobinama datih spojeva, njihovoj potencijalnoj toksinosti i opasnostima u
rukovanju.

Autori

II

III
SADRAJ

1 Uvod 1
2 Osnovni laboratorijski pribor 3
3 Osnovne laboratorijske operacije 5
4 Metode preiavanja organskih spojeva - prekristalizacija 11
5 Metode preiavanja organskih spojeva - destilacija 19
6 Kvalitativna elementarna analiza 29
7 Sinteza 5,6-dibromholesterola 39
8 Sinteza 2,4,6-tribromfenola 45
9 Sinteza benzojeve kiseline 53
10 Sinteza aspirina 61
11 Spektrofotometrijsko odreivanje aspirina 73
12 Sinteza metilsalicilata 89
13 Sinteze mirisnih estera 97
14 Sinteza iodoforma 105
15 Sinteza dibenzilidenacetona 111
16 Sinteze organskih boja i bojenje tkanine 119
17 Sinteza 7-hidroksi-4-metilkumarina 133
18 Polimerizacijske reakcije 141
19 Izolacija i identifikacija masnih kiselina iz jestivog ulja 151
20 Sinteza i osobine sapuna 161
21 Kvantitativno odreivanje vitamina C u vonim sokovima 171
22 Separacija biljnih pigmenata hromatografijom na papiru 179
23 Izolacija esencijalnih ulja 189
24 Izolacija kofeina iz aja 197
25 Identifikacija organskih spojeva 205
26 Identifikacija produkata primarnog metabolizma 229
27 Dodatak osnovni podaci o spojevima koritenim u eksperimentima 243
28 Literatura 263

IV

V
SADRAJ LABORATORIJSKOG STOLA

Laboratorijski stol broj ___________________.

# Laboratorijsko posue i pribor Volumen Koliina
1. Balon 250 mL _____________
2. Balon 500 mL _____________
3. aa 100 mL _____________
4. aa 250 mL _____________
5. aa 400 mL _____________
6. Erlenmeyerova tikvica 50 mL _____________
9. Menzura 25 mL _____________
10. Menzura 50 mL _____________
11. Menzura 100 mL _____________
12. Lijevak za filtriranje _____________
13. Lijevak za odvajanje _____________
14. Tikvica za destilaciju _____________
15. Liebigovo hladilo _____________
16. Satno staklo _____________
17. Stakleni tapi _____________
18. Termometar _____________

__________________ __________________ __________________
Student Laborant Datum

VI

Uvod
1

1 UVOD

OSNOVNA PRAVILA LABORATORIJSKOG RADA

Prije poetka rada obavezno je upoznati se s mjerama opreza i zatite pri radu u laboratoriju,
te se strogo pridravati istih.

Na poetku vjebi student e od asistenta dobiti upute vane za rad tog radnog dana.

Osnovna pravila laboratorijskog rada su slijedea:
U laboratoriju trebaju vladati red i tiina.
Tokom rada student je duan nositi radni mantil.
Nije dozvoljeno izvoditi nekontrolirane eksperimente, odnosno eksperimente koji nisu
propisani planom i programom vjebi.
Prije poetka svakog eksperimenta student je duan proitati kompletnu uputu za taj
eksperiment. Pri tome potrebno je obratiti pozornost ne samo na to to se radi, ve kako
se radi i zato se tako radi.
Ne poinjati eksperiment dok nije pripremljen sav potreban pribor i hemikalije.
Ako u uputi za izvoenje eksperimenta nije navedena koliina reagensa, upotrijebiti
najmanju potrebnu koliinu. Reagense nikada ne vraati natrag u bocu za reagense.
Posue je preporuljivo prati odmah dok je vlano, jer se kasnije teko pere.
Nakon vaganja vagu treba oistiti.
Male koliine otpadnih tenosti i u vodi topive soli bacati u odvod, te isti odmah oprati
tekuom vodom.
Organska otapala se izlijevaju u boce oznaene za otpadna organska otapala.
U vodi netopive soli, kao i sve ostale vrste otpatke, bacati samo u posue za otpatke.
Tokom rada radno mjesto odravati isto i uredno. Zato je potrebno da svaki student ima
krpu za brisanje stola.
Po zavrenom radu odvode treba oprati, a radno mjesto dovesti u red.
Svaku ozljedu potrebno je odmah prijaviti asistentu.

PRAVILA OBLAENJA U LABORATORIJI

Tokom rada u laboratoriju student mora nositi zatitni mantil. Zatitni mantil titi gornji
dio tijela i ruke do aka. Ukoliko duina radnog mantila nije do koljena hlae su
obavezne.
Obua mora zatiti stopala sa svih strana: u
laboratoriju nije dozvoljeno nositi sandale,
papue, klompe.
Duga kosa mora biti skupljena.
Kontaktne lee ne nose se u laboratoriju.
Tokom izvoenja eksperimenata studenti su duni
nositi bezdioptrijske naoale, a kod opasnijih
eksperimenata, kada je to navedeno u uputama
vjebi, lice je potrebno zatititi zatitnom maskom
(Slika 1.1).

Slika 1.1 Zatitne naoale i maska
Praktikum iz OSNOVA ORGANSKE HEMIJE

2

MJERE OPREZA I ZATITE

Priroda laboratorijskog rada je takva da uvijek postoji potencijalna mogunost ozljeda.
Da bi se ta mogunost svela na minimum, odnosno eliminirala, svaki student je duan radu
pristupiti ozbiljno, pridravajui se mjera opreza i zatite:
U laboratoriju se ne smije jesti, piti i puiti.
U laboratoriju se ne smiju primati posjete.
Ne dozvoliti da reagensi dou u dodir s koom i odjeom. Za to postoje zatitne
rukavice, radni mantil, pinceta itd. U sluaju da hemikalija doe u dodir s koom, to
mjesto treba odmah oprati mlazom vodovodne vode. Daljnji tretman ovisi o prirodi
hemikalije.
Ne smije se zavirivati u otvor posuda u kojima se odvija eksperiment.
Ako incidentno u oko doe hemikalija, treba ga odmah isprati mlazom vodovodne vode
u trajanju ne duem od 3 do 4 minute. Daljnje lijeenje poduzima se prema prirodi
hemikalije.
Uvijek je potrebno provjeriti naziv hemikalije na boci, jer pogreno uzeta hemikalija
moe izazvati nesreu.
Ukoliko treba mirisom ispitati kemikaliju, to se radi
na nain da se boca odmakne od lica i dlanom ruke
priblie pare do nosa (Slika 1.2).
Prilikom otvaranja boce u kojoj je lako isparljiva
tenost bocu treba drati podalje, da se ne udiu pare.
Eksperimenti kod kojih se razvija otrovan plin, kao i
eksperimenti kod kojih se razvija previe plina ili
para izvode se u digestoru.
Pretakanje lako zapaljivih hemikalija ne smije se
izvoditi u blizini plamena.
Pri zagrijavanju tenosti u epruveti, zbog opasnosti
od prskanja, otvor epruvete ne smije se okrenuti
prema sebi, niti prema drugim osobama.
Nikada ne dodavati vodu u koncentrovanu kiselinu,
ve kiselinu u vodu uz obavezno mijeanje (Slika
1.3). Dodavanje vode u kiselinu izazvati e prskanje
otopine.
Kod rada sa staklenim priborom potrebno je paziti da
ne doe do loma istog i ranjavanja ruku ili nekog
drugog dijela tijela. U sluaju loma staklenog pribora
potrebno je odmah ukloniti krhotine, i ako je
mogue, otre rubove ostatka pribora ispolirati u
plamenu.
Provlaenje staklene cijevi i termometra kroz gumeni
ep izvoditi hvatanjem cijevi i epa krpom (Slika
1.4). Prethodno je potrebno staklo podmazati
glicerinom, sapunicom ili vodom. Kod vaenja
staklene cijevi upotrijebiti bua za epove.
Predmete od hemijskog stakla zagrijavati na mreici
ili putem kupatila. Predmeti od obinog stakla ne
smiju se zagrijavati jer lako pucaju.
Ne ostavljati zapaljen plamenik pri naputanju
radnog mjesta.
Gorue ibice ne smiju se bacati u posude za otpatke.
Manji poari u laboratoriju gase se vlanim krpama
ili pijeskom. Vei poari gase se aparatima za
gaenje poara.

Slika 1.2 Ispitivanje mirisa hemikalija
Slika 1.3 Dodavanje koncentrovane
kiseline u vodu
Slika 1.4 Provlaenje staklene cijevi
kroz gumeni ep
Osnovni laboratorijski pribor
3

2 OSNOVNI LABORATORIJSKI PRIBOR

STAKLENI PRIBOR

Staklo je najzahvalniji i najee upotrebljavani materijal u hemijskoj laboratoriji. Za izradu
laboratorijskog pribora koriste se dvije vrste stakla: obino staklo i hemijsko staklo.

Pribor od obinog stakla ne smije se zagrijavati, jer je neotporan na temperaturne promjene.
Od obinog stakla izradene su boce za reagense, kristalizirka, posudica za vaganje, menzura,
pipete, birete, odmjerne tikvice, lijevci (Slika 2.1).

Pribor od hemijskog stakla za razliku od obinog stakla, ima veu vrstou, bolju otpornost na
temperaturne promjene i bolju postojanost prema hemikalijama. Poznata su hemijska stakla:
"Pyrex", "Jena", "Duran" i "Boral". Od hemijskog stakla izraene su tikvice s ravnim i
okruglim dnom, epruvete, Erlenmeyerove tikvice, tikvice za destilaciju itd (Slika 2.2).

1 2 3 4 5 6
Slika 2.1 Pribor od obinog stakla: 1-eksikator; 2-menzura; 3-lijevak za filtriranje; 4-lijevak za
odvajanje; 5-satno staklo; 6-kristalizirka

1 2 3 4 5 6
Slika 2.2 Pribor od hemijskog stakla: 1-epruvete; 2-aa; 3-tikvica s ravnim dnom; 4-tikvica s
okruglim dnom; 5-tikvica za destilaciju; 6-Erlenmeyerova tikvica

PORCULANSKI PRIBOR

Dio laboratorijskog pribora izrauje se od porculana (Slika 2.3), koji ima veu mehaniku
vrstou i otpornost od stakla. Porculanske zdjelice i lonii izraeni su od vrlo kvalitetnog
porculana i mogu se zagrijavati na otvorenom plamenu, dok se tuak i avan, lijevci i ploice
ne smiju zagrijavati.

1 2 3 4
Slika 2.3 Porculanski pribor: 1-tuak i avan; 2-porculanski loni; 3-Bchnerov lijevak za filtriranje;
4-zdjelica za uparavanje


4

METALNI PRIBOR

Za izradu metalnog pribora koriste se najvie eljezo, platina, bakar, nikal i neke legure. Jedan
dio najvanijeg metalnog pribora prikazan je na Slici 2.4.

1 2 3 4 5 6
Slika 2.4 Metalni pribor: 1- kleme; 2-prsten; 3-muf; 4-stativ; 5-tipaljke; 6-tronoac

OSTALI PRIBOR

U preostali laboratorijski pribor spada pribor koji je nainjen od drveta, plastine mase,
metala, gume, pluta, i sl., kao i pribor izraen od vie materijala. Jedan dio tog pribora
prikazan je na Slici 2.5.

1 2 3 4
Slika 2.5 1-stalak za epruvete; 2-trokut za arenje; 3-mreica; 4-tipaljka za epruvete

PRANJE, IENJE I SUENJE LABORATORIJSKOG POSUA

Treba stei naviku pranja posua odmah nakon upotrebe, jer se tada najlake uklanjaju
neistoe. Stakleno posude ne smije se istiti mehanikim sredstvima za ienje (pijesak,
abrazivna sredstva, stakleni tapii, metalne ice) jer oni uzrokuju oteenja stakla.

Manje zaprljano posue pere se otopinom deterdenta, pomou etke za pranje. Ako je
posue dosta masno upotrebljavaju se organskia otapala, alkoholna otopina kalijevog
hidroksida i hromsumporna kiselina
*
. Ukoliko se radi o oneienju anorganskim tvarima, za
ienje se koriste hloridna kiselina, nitratna kiselina, sulfatna kiselina i zlatotopka. Nakon
ienja bilo kojim od spomenutih sredstava posue treba dobro isprati vodovodnom vodom,
a zatim tri puta destiliranom vodom. Posue je isto kada se, nakon ispiranja destiliranom
vodom, kapljice vode ne zadravaju na zidovima stakla.

Oprano posue treba ostaviti da se sui u ormariu. Brzo suenje postie se u sunici. U
sunici se posue stavlja s otvorom prema gore, da bi vodena para mogla izai. Kalibrirano
posue (posue za mjerenje volumena) ne smije se suiti u sunici, ve se sui u struji zraka.

______________________
*
Hromsumpornu kiselinu treba izbjegavati zbog njenih kancerogenih svojstava.
Osnovne laboratorijske operacije
5

3 OSNOVNE LABORATORIJSKE OPERACIJE

PRIBOR I NAINI ZAGRIJAVANJA

Zagrijavanje spada meu najvanije operacije u hemijskom laboratoriju. Zagrijavanje se
izvodi:
a) direktno u plamenu
b) preko mreice
c) u kupatilima
d) pomou elektrinih ureaja za zagrijavanje.

Kod prva tri naina zagrijavanja najcee se koriste plinski plamenici. U upotrebi su dosta
esto Meckerov plamenik i Tecluov plamenik, dok se najee upotrebljava Bunsenov
plamenik (Slika 3.1). Bunsenov plamenik sastoji se od: postolja s dovodom plina, sapnice i
dimnjaka s prstenom za regulaciju dovoda zraka. Kod novijih modela mogua je i regulacija
dovoda plina na samom plameniku.

Najvea koliina topline oslobaa se pri potpunom sagorijevanju plina, kad je plamen skoro
bezbojan. U bezbojnom plamenu Bunsenovog plamenika uoavaju se tri plamene zone
(Slika 3.2):
a) unutranja (A), gdje dolazi do mijeanja plina i zraka i nema sagorijevanja.
b) srednja (B), gdje je sagorijevanje nepotpuno. Ovaj dio plamena ima redukcijsko
djelovanje, pa se naziva jo i redukcijskom zonom.
c) vanjska (C), gdje je sagorijevanje plina potpuno. Kako ovaj dio plamena ima
oksidacijsko djelovanje, naziva se i oksidacijskom zonom.

Slika 3.1 Plamenik po Bunsenu Slika 3.2 Plamene zone u
plamenu Bunsenova plamenika

Pri direktnom zagrijavanju staklenog posua u plamenu, plamen ne smije due vrijeme
zagrijavati jedno mjesto, jer moe doi do omekavanja stakla. Da bi se to izbjeglo,
zagrijavanje treba izvoditi tako da se pri tom pomie ili plamenik ili posuda.

Stakleno posue (ae, tikvice) preporuljivo je zagrijavati preko mreice, jer se time
umanjuje mogunost pucanja.

U sluaju kada je potrebno due i ravnomjernije zagrijavanje, pri stalnoj temperaturi,
upotrebljavaju se kupatila. Izbor kupatila ovisi o potrebnoj temperaturi zagrijavanja. Tako se
kod zagrijavanja do temperature vrenja vode (100C) najee koristi vodeno kupatilo. Za
temperature do oko 350C koriste se razliita uljna kupatila. Pri radu s njima treba paziti da
voda ne dospije u ulje, jer tada dolazi do prskanja ulja. Ako se pri radu ulje zapali ne smije se
gasiti vodom, ve se kupatilo prekrije salonitnom ploom. Za vie temperature koristi se
pjeano kupatilo, koje se sastoji od posude napunjene kvarcnim pijeskom. Za postizanje vrlo
visokih temperatura upotrebljavaju se elektrine pei raznih tipova.


6

PRIBOR I NAINI MJERENJA TEMPERATURE

Za mjerenje temperature u hemijskom laboratoriju najee se koriste ivini termometri.
Upotreba ovih termometara mogua je u intervalu od -38.9C (temperatura talita ive) do
357 C (temperatura vrelita ive).

U sluaju da se razbije ivin termometar, potrebno je sakupiti rasutu ivu upotrebom bakarne
ice ili praha sumpora, pri emu nastaju manje toksini spojevi ive koji se lake odstranjuju
sa radne povrine.

Za temperature nie od -38.9C koriste se termometri u kojim je iva zamijenjena alkoholom
(do -120C). Radi lakeg oitavanja temperature te tenosti obojene su crvenom ili plavom
bojom.

PRIBOR I NAINI MJERENJA VOLUMENA

Uobiajeno je da se kod vrstih tvari mjeri masa, a kod tenosti i plinova volumen. Za
mjerenja volumena plina najee se koriste gasne pipete i gasne birete, a za sakupljanje i
priblino mjerenje menzure uronjene u vodu. Za mjerenje volumena tenosti slue menzure,
pipete, birete i odmjerne tikvice.

1 2 3
Slika 3.3 1-trbuasta i graduisana pipeta; 2-bireta; 3-odmjerni sud

Menzure su graduisani stakleni cilindri izradeni od obinog stakla, a slue za priblino
odreivanje volumena. Izrauju se u raznim veliinama, najee od 5, 10, 25, 50, 100, 250,
500, 1000 i 2000 mL. Za precizno odredivanje volumena slue pipete, birete i odmjerne
tikvice.

Pipete (Slika 3.3-1) su cilindrinog oblika i mogu biti trbuaste i graduisane. Trbuaste slue
za odmjeravanje uvijek istog, odreenog volumena, za koji su badarene. Na suenom dijelu
pipete je prstenasta oznaka (marka) do koje treba napuniti pipetu. Pipeta se puni usisavanjem.
Uvijek se usisa neto vie tenosti, pa se gornji otvor zatvori kaiprstom (ne palcem) i polako
isputa viak dok se nivo tenosti ne spusti do oznake. Trbuaste pipete izrauju se obino od
2, 5, 10, 25, 50, 100 i 200 mL. Ove pipete preciznije su od graduisanih. Graduisane pipete
izrauju se u razliitim veliinama i mogu se upotrebljavati za mjerenje razliitih volumena
od 0.1 mL na vie.

Birete (Slika 3.3-2) su dugake graduisane staklene cijevi, koje se uvruju na stative. Za
neutralne i kisele otopine upotrebljavaju se birete koje zavravaju staklenim pipcem. Za bazne
otopine koriste se birete koje zavravaju gumenom cijevi s kapilarom i tipaljkom, jer baze
otapaju staklo. Bireta ima raznih veliina i vrsta, ve prema njihovoj namjeni. Najee se
upotrebljavaju Mohrova i Schellbachova bireta.
7

Odmjerni sudovi (Slika 3.3-3) su staklene posude krukastog oblika s ravnim dnom i dugim
uskim grlom na kojemu je prstenasta oznaka (marka) do koje treba napuniti sud. Na vrhu se
zatvaraju izbruenim grlom i epom, koji omoguuje da se otopine u tikvicama mogu dobro
izmijeati. Odmjerne tikvice slue za pripremanje otopina odreene koncentracije, a izrauju
se najee od 5, 10, 50, 100, 250, 500 i 1000 mL.

Menzura, bireta i odmjerne tikvice pune se ulijevanjem, a pipete usisavanjem tenosti na
donji otvor. Pri oitavanju volumena promatra se donji menisk tenosti, a treba se postaviti
tako, tj. posudu treba drati, da menisk bude u visini oiju (Slika 3.4).

Slika 3.4 Pravilno odmjeravanje volumena

Temperatura tenosti pri mjerenju treba biti priblino jednaka temperaturi pri kojoj je posuda
kalibrisana. Na svakoj kalibrisanoj posudi oznaena je temperatura pri kojoj je vrena
kalibracija (najee 20C).

Pipete, birete i menzure kalibrisane su na izljev. To znai da je odreeni volumen tenosti
postignut isputanjem tenosti iz posude, te se ne smije npr. kod pipete puhati da izae
"zadnja kap". Odmjerni sudovi kalibrisane su na uljev.

Upotreba mehanike propipete

Otrovne tenosti, lako isparljive tenosti i korozivne tenosti ne smiju se usisavati u pipetu
ustima, ve upotrebom mehanike propipete (Slika 3.5) koja je izraena od gume.

Propipeta se donjim otvorom navue na gornji otvor pipete. Stiskanjem prstima "ventila" A,
uz istovremeno stiskanje loptastog dijela, istisne se iz loptastog dijela zrak i propipeta je
spremna za usisavanje tenosti u pipetu. Usisavanje se vri stiskanjem "ventila" B. Usisavanje
treba vriti oprezno, da tenost ne ue u propipetu. Isputanje tenosti vri se pritiskanjem
"ventila" C.

Slika 3.5 Mehanika propipeta

Osim mehanike propipete, za rad s otrovnim tenostima, koriste se i klipne pipete, kao i
mikropipete s promjenjivim nastavcima.


8

PRIBOR I NAINI MJERENJA MASE

Ureaj koji omoguava mjerenja mase jest vaga. Za grubo odreivanje mase slue tehnike
vage, koje vau s preciznocu 0.01 g (Slika 3.6). Analitike vage slue za vrlo precizna
mjerenja do 0.0001g.
Vage se smjetaju u posebnu prostoriju, na posebno izradene stolove. Na taj nain su
zatiene od mehanikih udara, strujanja zraka, temperaturnih promjena i isparavanja
hemikalija.

1 2 3
Slika 3.6 Tehnike vage (1-vaga s jednim tasom; 2-vaga s dva tasa; 3-elektronska vaga)

Pravila koritenja vage

Postupak vaganja propisuje proizvoa vage. Zbog toga je prije vaganja potrebno dobro
prouiti uputstvo.
Opa pravila kojih se treba pridravati kod vaganja su:
a) Vagom je potrebno uvijek paljivo rukovati.
b) Predmet vaganja i tegove stavljati na zdjelicu vage i skidati s nje samo ako je vaga
zakoena (aretirana).
c) Na zdjelice se ne smiju stavljati vrui, vlani ili neisti predmeti. Predmet koji se vae
mora imati temperaturu vage.
d) Predmet vaganja nikada ne stavljati izravno na zdjelicu, ve ga mjeriti u posudici za
vaganje, satnom staklu ili laici od papira. Isparljive tvari, ije pare mogu otetiti
vagu, uvijek vagati u dobro zatvorenim posudama.
e) Tegove (ako ih vaga ima) hvatati samo pincetom iz kompleta tegova. Tegovi mase
vei od 1 g prihvaaju se pincetom tako da je svinuti kraj pincete okrenut prema gore,
a tegovi od 0.5 g i manji tako da je svinuti kraj pincete okrenut prema dolje. Nakon
upotrebe svaki teg treba vratiti na njegovo mjesto u kompletu tegova. Tegovi se ne
smiju zamjenjivati iz jednog kompleta u drugi.
f) Vage nikada ne opteretiti preko njenog kapaciteta vaganja.
g) Kada nije u upotrebi, vagu uvijek drati zakoenu.
h) Vagu odravati istom i urednom.
i) U sluaju bilo kakve neispravnosti vage, ne popravljati je sam ve se obratiti
asistentu.

9

HEMIKALIJE I POSTUPAK S NJIMA

Hemikalije se uvaju u staklenim i plastinim bocama. Tene hemikalije uvaju se u bocama
s uskim grlom (reagens boce), a vrste u bocama sa irokim grlom (prahovke), (Slika 3.7).
Boce uvijek moraju biti zatvorene epom. epovi su najee od stakla, ali mogu biti od
plastike, gume ili pluta, ovisno o prirodi hemikalije.

1 2
Slika 3.7 1-reagens boca; 2-prahovka

vrste hemikalije uzimaju se iz boce istom plastinom ili metalnom kaikom ili patulom.
Prilikom uzimanja tenih hemikalija ne smije se ii pipetom direktno u bocu, ve se
hemikalija iz boce prelijeva u epruvetu ili au, te se odatle pipetom uzima potrebna koliina.
Viak se iz epruvete ili ae ne smije vratiti natrag u bocu.

Kad se iz boce vadi ep, treba ga staviti na stol tako da lei na svojoj iroj bazi. Ako je
stakleni ep na svojoj gornjoj strani spljoten dri se u ruci izmeu prstenjaka i malog prsta
(Slika 3.8).

Slika 3.8 Pravilno dranje epa

U sluaju da se stakleni ep ne moe lako izvaditi iz boce treba lagano udarati epom po rubu
stola, a ako ni to ne uspije obratiti se asistentu.

Na bocama u kojima se uvaju hemikalije nalijepljene su etikete s nazivima hemikalija, te
prelijevanje treba izvoditi s one strane boce gdje se ne nalazi etiketa, kako se ista ne bi
otetila.

Bocu iz koje je uzeta potrebna koliina reagensa potrebno je odmah zaepiti i spremiti na
njeno mjesto.


10

Metode preiavanja organskih spojeva - Prekristalizacija
11

4 METODE PREIAVANJA ORGANSKIH SPOJEVA
PREKRISTALIZACIJA

UVOD

Veina organskih spojeva koje izoliramo iz prirodnih materijala ili reakcijskih smjesa, sadre
primjese, odnosno neistoe, koje treba odstraniti. Za preiavanje organskih spojeva
upotrebljavaju se slijedee metode:
a) prekristalizacija
b) sublimacija
c) destilacija
d) ekstrakcija
e) hromatografija.

Metoda preiavanja se bira na osnovu fizikalno-hemijskih osobina spoja koji se treba
preistiti. U nekim sluajevima koristi se kombinacija vie metoda, npr. ekstrakcija-
kristalizacija, ekstrakcija-destilacija, hromatografija-prekristalizacija, itd.

PREKRISTALIZACIJA

Prekristalizacija je proces preiavanja vrstih supstanci uklanjanjem neistoa na osnovu
razlike u topivosti. Postupak se sastoji u otapanju organskog spoja u pogodnom otapalu, na
povienoj temperaturi i sakupljanju izdvojenih kristala nakon hlaenja.

Pogodno otapalo je ono koje na povienoj temperaturi otapa umjerenu, a na sobnoj
temperaturi minimalnu koliinu organskog spoja.
Otapalo mora zadovoljiti slijedee uslove:
1. neistoe moraju biti dobro topive u hladnom otapalu, da bi pri hlaenju ostale
otopljene, ili moraju biti praktino netopive, da bi se mogle odstraniti filtriranjem;
2. otapalo ne smije hemijski reagovati sa spojem kojeg treba prekristalizirati;
3. otapalo se mora lako odstraniti.
U upotrebi su i mjeovita otapala kao: etanolvoda, siretna kiselinavoda, benzenpetroleter.

Za otapanje organskih spojeva vrijede, grubo, slijedea pravila;
a) Slino se otapa u slinom.
b) U vodi su topivi oni organski spojevi koji u svojoj strukturi imaju jedan ili vie atoma
oksigena i nitrogena.
c) Topivost organskih spojeva u vodi opada s porastom broja ugljikovih atoma u odnosu
na oksigen i nitrogen.
d) Organski spojevi su po pravilu topivi jedni u drugima.

Postupak izbora otapala je slijedei: mala koliina organskog spoja (10-40 mg) stavi se u
epruvetu i doda nekoliko kapi otapala uz mijeanje staklenim tapiem. Ako se organski spoj
otapa na sobnoj temperaturi, otapalo nije pogodno za kristalizaciju. Pogodano je ono otapalo
u kojem se organski spoj otapa uz zagrijavanje. Po pravilu sva otapala koji imaju vrelite
ispod 100C zagrijavaju se na vodenom kupatilu, a na elektrinom grijau ili plameniku ako
im je vrelite iznad 100C.


12

OTAPALO FORMULA
VRELITE
(
o
C)
TALITE
(
o
C)
GUSTOA
(g/mL)
TOPIVOST U H
2
O
(g/100mL)
siretna kiselina C
2
H
4
O
2
118.0 16.6 1.049 topiva
aceton C
3
H
6
O 56.2 -94.3 0.786 topiv
benzen C
6
H
6
80.1 5.5 0.879 0.18
ugljik tetrahlorid CCl
4
76.7 -22.4 1.594 0.05
hloroform CHCl
3
61.2 -63.5 1.498 0.80
cikloheksan C
6
H
12
80.7 6.6 0.779 <0.10
dimetil sulfoksid (DMSO) C
2
H
6
SO 189.0 18.4 1.092 topiv
etanol C
2
H
6
O 78.5 -114.1 0.789 topiv
dimetil eter C
4
H
10
O 34.6 -116.3 0.713 7.50
etil acetat C
4
H
8
O
2
77.0 -83.6 0.894 8.70
metanol CH
4
O 64.6 -98.0 0.791 topiv
metilen hlorid CH
2
Cl
2
39.8 -96.7 1.326 1.32
toluen C
7
H
8
110.6 -93.0 0.867 0.05
voda H
2
O 100.0 0.0 0.998 topiva
teka voda (D
2
O) D
2
O 101.3 4.0 1.107 topiva

Tabela 4.1 Osobine osnovnih otapala koja se koriste pri prekristalizaciji

Kao oneienja mogu se nai:
a) Mehanika oneienja (komadi papira, praina, dijelovi epa, itd.) koja se uklanjaju
filtriranjem;
b) Tragovi obojenih supstanci, koje se uklanjaju dodatkom male koliine aktivnog uglja;
c) Nusprodukti reakcije.

Aktivni ugalj se dodaje na ohlaenu otopinu, koja se ponovo dovede do kljuanja. U
suprotnom, dolazi do intezivnog izdvajanja mjehuria zraka iz otopine, pa se moe desiti da
otopina iscuri iz tikvice. Aktivni ugalj na svoju povrinu adsorbuje neistoe i ne smije se
dodavati u velikim koliinama jer moe za sebe vezati supstancu koju preiavamo.

Odreivanje talita (take topljenja)

Talite je fizikalna konstanta koja se najvie koristi za karakterizaciju vrstih organskih
spojeva, a definira se kao temperatura na kojoj isti organski spoj prelazi u tekuinu pri
pritisku od 101 kPa.

Talite je fizikalna konstanta na osnovu koje se odreuje istoa spoja. isti spojevi se tale u
temperaturnom intervalu (0.5-1.5C). Na vrijednost talita bitno utie prisustvo oneienja,
tako da slui kao kriterijum istoe. Ako je taka topljenja nia od literaturne vrijednosti
organski spoj nije ist, a ako je je vea onda to nije taj spoj, jer neistoe mogu dovesti samo
do depresije talita.

Talite se u organskom laboratoriju najee odreuje u Thieleovu aparatu (Slika 4.1).
Usitnjeni kristali vrstog spoja unesu se u staklenu kapilaru zataljenu na jednom kraju, tako
da visina kristala u kapilari iznosi 3 - 4 mm. Aparat je izraen od tvrdog laboratorijskog stakla
i napunjen otapalom visokog vrelita (najee parafinsko ili silikonsko ulje, te sulfatna
kiselina). Kapilara se priljubi uz termometar s malo otopine iz aparata tako da kraj kapilare s
supstancom bude u razini s rezervoarom ive. Konstrukcija aparata omoguuje ravnomjerno
mijeanje otopine za vrijeme grijanja, a usjek u plutenom epu, kroz koji prolazi termometar
omoguuje prolaz parama otopine. Prilikom odreivanja talita nepoznatog organskog spoja
preporuljivo je priblino odreivanje talita brim zagrijavanjem (oko 10C u minuti).
Nakon toga se pristupa tanom odreivanju talita s novom koliinom spoja, a kada
temperatura doe u blizinu naene vrijednosti zagrijavanje se uspori (oko 1C u minuti).

13

Promatra se taljenje kristala u kapilari i zabiljei temperatura poetka taljenja i temperatura
pri kojoj kristali preu u tenu fazu. Ovaj aparat slui za odreivanje temperature taljenja
supstanci koje se tale do 200C, dok se supstance s viim talitem tale u aluminijskom bloku.

Slika 4.1 Thielov aparat Slika 4.2 Mel-Tempov aparat

Savremeniji aparati, kao to su Kofflerov i Mel-Temp aparat sadre elektrini ureaj za
postupno zagrijavanje, a topljenje kristala prati se uz pomo mikroskopa. U Mel-Tempovom
aparatu (Slika 4.2) organski spoj se takoer zagrijava u staklenoj kapilari, dok u Kofflerovom
aparatu kristali organskog spoja se nalaze na predmetnom staklu. Koritenjem Kofflerovog
aparata (Slika 4.3) mogue je opaati kristalnu strukturu, sublimaciju, izdvajanje kristalne
vode, itd.

Slika 4.3 Osnovni dijelovi Kofflerovog aparata


14

EKSPERIMENTALNI RAD

ZADATAK VJEBE

- Uraditi pripremna vjebanja.
- Pripremiti isto i suho laboratorijsko posue za prekristalizaciju.
- Odmjeriti uzorak organske supstance koju je potrebno preistiti.
- Izvesti prekristalizaciju prema navedenoj proceduri.
- Odrediti talite za prekristaliziran uzorak.
- Izraunati prinos prekristaliziranog uzorka.

HEMIKALIJE I REAGENSI

- benzojeva kiselina
- dibenzilidenaceton
- m-dinitrobenzen
- etanol
- 2-propanol
- voda

PRIBOR I OPREMA

- vaga
- elektrini grija
- vodeno kupatilo
- aa
- 2 Erlenmeyerove tikvice
- lijevak za filtriranje
- stakleni tapi
- Kofflerov aparat
- Bchnerov lijevak
- vakuum boca za filtriranje
- filter papir

MJERE OPREZA

- Obavezno nositi zatitne naoale.
- Otapala ija je vrelite ispod 100C obavezno grijati na vodenom kupatilu.

15

IZVOENJE VJEBE

Prekristalizacija

ZADATAK: Prekristaliziraj ________________________ iz _________________________.

Odvagaj odreenu koliinu vrstog spoja kojeg treba
prekristalizirati i zabiljei odvaganu masu.

U avanu homogeniziraj i sprai organski spoj.

Organski spoj prenesi u suhu Erlenmayerovu tikvicu (nikad u
au).

Zagrij pogodno otapalo za prekristalizaciju do kljuanja i
postepeno ga sipaj u Erlenmayerovu tikvicu u kojoj se nalazi
organski spoj, dok ne nastane zasiena otopina.

Otopinu ohladi i dodaj malo aktivnog ulja i ponovo je
paljivo zagrij.

Pripremi filter papir prema schemi na slici (konsultuj se s
asistentom koji od dva prikazana naina es koristiti).

Filtriraj vruu otopinu u au radi ukljanjanja neotopljenih
oneienja. Prije filtriranja lijevak je potrebno zagrijati.

Prilikom hlaenja filtrata dolazi do kristalizacije. au sa
kristalima stavi u ledeno kupatilo neko vrijeme.

Na Bchnerovom lijevku filtriraj nastale kristale, te ih isperi
hladnim otapalom, da se u potpunosti uklone tragovi
matinog luga.

Kristale istog spoja ostavi da se sue u sunici na
odgovarajuoj temperaturi (konsultuj se s asistentom), ili ih
ostavi u svoj radni stol da se sue na sobnoj temperaturi.

Odredi talite (i interval topljenja) suhog prekristaliziranog
organskog spoja.

Odvagaj prekristalizirani organski spoj i izraunaj prinos
prekristalizacije.

Na papirnoj laici napii svoje ime i prezime, te prinos,
talite i naziv spoja koji si prekristalizirao-la i predaj
asistentu.


16

PRIPREMNA VJEBANJA

1. Navedi metode preiavanja organskih spojeva.
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

2. Zato se taka topljenja spoja sniava u prisustvu neistoa? Objasni!
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

3. Koliki je prinos prekristalizacije tribromfenola ako si uzeo-la 5 g ovog spoja, a nakon
prekristalizacije vaga je pokazala 3.55 g istog spoja?

17

IZVJETAJ

Ime i prezime: _______________________________________ Grupa:___________

Datum: ___________________ Asistent: ___________________________________

PITANJA:
1. ta mogu biti razlozi da spoj ne iskristalizira u matinom lugu prilikom
prekristalizacije?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

2. Objasni ulogu aktivnog uglja u prekristalizaciji!
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

ZADATAK: Prekristalizacija _________________________ iz __________________.

Prikai raun prinosa:

Prinos: ____________________

Talite: _____________ Interval topljenja: ____________________


18

Metode preiavanja organskih spojeva - Destilacija
19

5 METODE PREIAVANJA ORGANSKIH SPOJEVA
DESTILACIJA

UVOD

Destilacija je najea metoda preiavanja i izolacije tenih spojeva. Tena smjesa se pri
temperaturi vrelita prevede u paru koja se kondenzuje u destilat.

Isparljivost nekog tenog spoja zavisi o njegovom naponu para. Svaka je tenost u ravnotei s
parom. Napon para tenosti ovisan je o vrsti tvari i temperaturi. Poveanjem temperature
napon para tenosti raste. Kada se pritisak para tenosti izjednai s vanjskim pritiskom tenost
vrije, a daljnje dovoenje toplote troi se na isparavanje tvari, a ne na povienje temperature.
Ta temperatura, pri kojoj se uspostavlja ravnotea izmeu plinske i tene faze, je temperatura
kljuanja ili vrelite. Prema tome, destilacija je i metoda odreivanja vrelita spoja.

Vrelite je funkcija vanjskog pritiska i zato treba naznaiti vrijednost pritiska pri kojem je
vrelite odreeno. Ako je pritisak u sistemu nii od atmosferskog, temperatura vrenja tenosti
je sniena.

Svrha destilacije je:
a) razdvajanje smjesa tenosti razliitog vrelita
b) otparavanje organskih otapala od neisparljivih spojeva
c) identifikacija tenih spojeva (odreivanje vrelita).

Najee vrste destilacija koje se primjenjuju u organskom laboratoriju su:
a) destilacija pri normalnom pritisku
b) frakciona destilacija
c) vakuumska destilacija
d) destilacija vodenom parom.

Vrsta destilacije koja e se koristiti bira se na osnovu fizikalno-hemijskih osobina spoja koji
se destilira.

Odreivanje vrelita (take kljuanja)

Odreivanje vrelita neke tenosti obino se provodi metodom destilacije,
ako su na raspolaganju koliine vee od 4 do 5 mL. Zagrijavanjem tenosti
temperatura naglo raste do blizine vrelita, a zatim polagano do konstantne
vrijednosti. Ta konstantna vrijednost temperature je temperatura vrelita
ispitivane tekuine.

Siwoloboffova metoda primjenjuje se za odreivanje vrelita uzoraka malih
volumena (0.5-1.0 mL) tenosti. U epruvetu s tenim spojem kojem se
odreuje vrelite, umetne se kapilara zataljena na jednom kraju tako da je
otvoreni kraj kapilare uronjen u tenost. Epruveta se privrsti za
termometar, tako da nivo tenosti u epruveti bude u razini s rezervoarom
ive i sve zajedno se uroni u kupatilo (Slika 5.1).
Slika 5.1 Siwoloboffova
kapilara

20

Zagrijavanjem kupatila iz otvorenog kraja kapilare poinju povremeno izlaziti mjehurii
zraka. Kada mjehurii ponu izlaziti kontinuirano zagrijavanje se prekida, a polaganim
hlaenjem sistema mjehurii izlaze sve sporije. Temperatura na kojoj je iz kapilare izaao
posljednji mjehuri zraka je vrelite ispitivane tenosti.

Destilacija pri normalnom pritisku

Za preiavanje tenih spojeva ije je vrelite do
200C, kao i za razdvajanje tenih smjesa ija se
vrelita razlikuju za vie od 30C, koristi se
jednostavna destilacija pri normalnom pritisku. Kod
ove vrste destilacije destilat se ne dovodi u dodir s
parama koje izlaze iz tikvice.

Aparatura za destilaciju pri normalnom pritisku (Slika
5.2) sastoji se od:
a) tikvice za destilaciju
b) termometra
c) hladila
d) nastavka za hvatanje destilata - tzv. "lule"
e) suda za hvatanje destilata (najee
Erlenmeyerova tikvica ili balon).

ist spoj destilira u intervalu 1-2C. Kada termometar pokae vee promjene temperature
zaustavlja se destilacija ili se zamjeni Erlemeyerica za sakupljanje destilata.

Aparaturu za destilaciju treba sastavljati paljivo da bi se izbjegle napetosti koje mogu
prouzroiti lom stakla. Danas se, uglavnom, koristi posue s bruenim dijelovima koje se
jednostavno spaja, ali, ako ono nije dostupno, pojedini dijelovi aparature spajaju se preko
probuenih plutenih ili gumenih epova koji su obloeni aluminijskom folijom.

Tikvica za destilaciju se puni, kroz lijevak, najvie do 2/3 svog volumena, a radi
ravnomjernog vrenja obavezno se dodaju kamenii za vrenje ili staklene kuglice.
Termometar se postavi tako da rezervoar ive bude 0.5 cm nie od otvora bone cijevi tikvice.
Hladilo se izabere prema vrelitu tenosti. Hladilo se prikljuuje na vodu tako da voda struji
prema gore (u suprotnom smjeru od kondenzata). Destilat se hvata na donjem otvoru hladila
preko nastavka za hvatanje destilata - tzv. "lule". Erlenmeyerova tikvica u koju se hvata
destilat ne smije biti vrsto fiksirana za aparaturu. Kada je aparatura za destilaciju potpuno
sastavljena i voda putena kroz hladilo, tikvica se poinje zagrijavati. Tikvica se zagrijava
plamenikom preko mreice, ili pomou vodenog, uljnog ili pjeanog kupatila.

Kad se temperatura destilacije ustali, izmijeni se, bez prekida zagrijavanja, Erlenmeyerova
tikvica s predfrakcijom i hvata glavna frakcija pri konstantnoj temperaturi ili u uskom
temperaturnom intervalu. Kad se temperatura pone mijenjati, destilacija se prekine, a treba je
svakako prekinuti kada u tikvici zaostane 2-3 mL tenosti. Obavezno se zabiljei temperatura
ili temperaturni interval u kojem destilira glavna frakcija tenosti.

Slika 5.2 Aparatura za destilaciju
pri normalnom pritisku

21

Frakciona destilacija

Smjese tenosti ija se vrelita razlikuju za manje od 30C ne
mogu se odvojiti jednostavnom destilacijom, jer uz tenost
nieg vrelita ve na poetku destilacije destilira i tenost
vieg vrelita. Za odvajanje takvih smjesa tenosti
primjenjuje se frakciona destilacija.

Frakciona destilacija je postupak u kojem se dio destilata (tzv.
refluks) s pomou posebne kolone, postavljene izmeu
tikvice i hladila, vraa u tikvicu, pri emu dolazi u dodir s
uzlazeim parama. Prolaenjem pare kroz kolonu dolazi do
uspostavljanja niza uzastopnih ciklusa isparavanje -
kondenzacija i para se postupno obogauje komponentom
nieg vrelita, koja prva destilira u vie ili manje istom
obliku.

Aparatura za frakcionu destilaciju razlikuje se od aparature za jednostavnu destilaciju po
koloni koja je postavljena okomito izmeu tikvice s okruglim dnom i hladila (Slika 5.3).
Povrina u koloni mora biti to vea radi vee dodirne povrine kondenzata i uzlazee pare.

Zato se kolone za frakcionu destilaciju pune inertnim materijalom poput komadia staklenih
cjevica ili kuglica, komadia porculana ili nehrajuom elinom spuvom, ili su im stjenke
oblikovane tako da imaju to veu povrinu npr. Vigreuxova kolona koja se i najee koristi.
Frakciona destilacija izvodi se na isti nain kao i jednostavna destilacija.

Destilacija pri snienom pritisku

Destilacija pri snienom pritisku, odnosno
vakuumska destilacija, slui za razdvajanje i
preiavanje spojeva koji se raspadaju pri
temperaturi vrelita, pri atmosferskom pritisku.
Snienjem pritiska sistema se snizi vrelite
tenosti. Ova vrsta destilacije se moe
kombinovati sa frakcionom destilacijom (Slika
5.4).

Aparatura za vakuum-destilaciju sastoji se od
Claisenove tikvice ili okrugle tikvice s
Claisenovim nastavkom, termometra, hladila, lule
i suda za prikupljanje destilata.

Kapilara koja je postavljena u vertikalni odvod Claisenova nastavka ide gotovo do dna tikvice
i slui za regulaciju vrenja. Zbog razlike pritisaka sistema i okoline zrak struji kroz kapilaru i
mijea tenost. Lula koja se koristi kod ove destilacije ima brueni nastavak na oba kraja i
odvod za prikljuivanje na sisaljku na vodeni mlaz ili vakuum-pumpu.

Kod vakuum-destilacije kao posuda za prikupljanje destilata ne smije se nikad upotrebljavati
Erlenmeyerova tikvica nego samo tikvica s okruglim dnom (zbog opasnosti od implozije).

Pri otparavanju organskih otapala esto se koristi rotavapor iji su sastavni dijelovi
prikazani na Slici 5.5. Rotavapor je instrument koji radi na principu destilacije pri snienom
pritisku.

Slika 5.3 Aparatura za frakcionu
destilaciju
pri snienom pritisku
1 11
2
3
4 5 6 7
8
9
1 10
2
3
4 5 6 7
8
9
1 10


22

Slika 5.5 Shema rotavapora.

Destilacija vodenom parom

Destilacija vodenom parom se koristi za
preiavanje i odvajanje tenosti i vrstih spojeva
koji se ne mijeaju s vodom i ne raspadaju pri
temperaturi od oko 100C. Operacija
podrazumijeva isparavanje spoja pomou vodene
pare. Zbog niskog pritiska vodene pare u sistemu
(5-10 mmHg na 100C) mogua je destilacija
spojeva koji imaju vrelita iznad 100C. Ova
metoda omoguava izolaciju spojeva koji su
termolabilni na viim temperaturama.

Aparatura za destilaciju vodenom parom (Slika 5.6) neto je modificirana u odnosu na
aparaturu za jednostavnu destilaciju.

Vodena para se razvija u balonu sa vodom (generator pare), s tim to se balon za destilaciju ne
grije direktno, ve se u njega uvodi vodena para pomou cjevice koja povezuje balon za
destilaciju i balon u kojem kljua destilovana voda. Balon za razvijanje vodene pare puni se
destilovanom vodom do 2/3 volumena, a staklena cijev koja je kroz pluteni ep postavljena
gotovo do dna balona slui za izjednaavanje pritiska u sistemu ("sigurnosni ventil"). Dovod
pare prikljuuje se na aparaturu tek kada para pone izlaziti iz kotlia.

Vrste hladila za destilaciju

U zavisnosti od vrelita tenog spoja koji se treba destilirati, vri se odabir hladila koje e se
koristiti pri destilaciji.

Najee se koristi Liebigovo hladilo (Slika 5.7-1), koje se nekad naziva i Westovo hladilo.
Ovo hladilo ima unutranju cijev sa tankim zidovima i uski prostor izmeu te cijevi i debelim
vanjskim zidom. Razlog ovakve konstrukcije Liebigovog hladila je u brzom protoku hladne
vode kroz hladilo, ime se postie vea efikasnost hlaenja pare. Mogu se upotrijebiti razliite
duine hladila (od 6 do 50 cm), u zavisnosti od koliine spoja ili smjese koja se destilira, te od
vrste reakcije koja se vri.

Davisovo hladilo (Slika 5.7-2) i Grahamovo hladilo (Slika 5.7-3) su primjeri efikasnih hladila
koji imaju dvije povrine hlaenja koje su u kontaktu s destilatom. Na Slici 5.7-4 prikazana je
shema Friedrichovog hladila koje se koristi pri sintezama kao povratno hladilo (refluks) ili u
klasinoj destilaciji. Hladilo na Slici 5.7-5 se najee koristi pri vakuum destilaciji gdje je
medij za hlaenje tenosti suhi led (CO
2
) ili smjesa suhog leda i acetona. Ako je potrebno
izvriti destilaciju tenosti ije je vrelite na visokim temperaturama, a nije potrebno sniavati
pritisak sistema, onda se koristi zrano hladilo (Slika 5.7-6). Ovo hladilo koristi sobnu
vodenom parom.
23

temperaturu zraka za hlaenje destilata. Slinu konstrukciju i ulogu ima i Vigreuxovo hladilo
(Slika 5.7-7) koje se najee koristi pri frakcionim destilacijama.

1 2 3 4 5 6 7
Slika 5.7 Hladila za destilaciju (1-Liebigovo hladilo; 2-Davisovo hladilo; 3-Grahamovo hladilo;
4-Friedrichovo hladilo; 5-hladilo za vakuum destilacije; 6-zrano hladilo;
7-Vigreuxovo hladilo.


24

EKSPERIMENTALNI RAD

ZADATAK VJEBE

- Pripremiti isto i suho laboratorijsko posue za destilaciju.
- Odmjeriti uzorak organskog spoja koji je potrebno preistiti.
- Izvesti destilaciju prema navedenoj proceduri.
- Odrediti vrelite destiliranog uzorka.
- Izraunati prinos destiliranog uzorka.


- etanol
- aceton
- 2-propanol

PRIBOR I OPREMA

- menzura
- elektrini grija
- vodeno kupatilo
- aa
- 2 Erlenmeyerove tikvice
- lijevak
- Liebigovo hladilo
- termometar
- lula za destilaciju
- tikvica za destilaciju

MJERE OPREZA

- Otapala ija je taka kljuanja ispod 100C obavezno grijati na vodenom
kupatilu.
- Obratiti panju na zapaljivost etanola i acetona.

25

IZVOENJE VJEBE

Destilacija

ZADATAK: Predestiliraj ______________________________________________________.

Menzurom odmjeri odreeni volumen tenog spoja kojeg
treba preistiti.

Sastavi aparaturu za destilaciju.

Organski spoj prenesi pomou lijevka u suhu tikvicu za
destilaciju, do 2/3 volumena tikvice.

Termometar mora biti postavljen tako da se spremnik ive
nalazi na mjestu gdje pare tenog spoja odlaze u Liebigovo
hladilo u kojem se kondenziraju.

Destilaciju prekinuti u trenutku kada temperatura pone rasti,
to znai da je eljeni spoj predestiliran. Destilaciju nikad
vriti do kraja.

Kada se aparatura ohladi, rastavi je, a menzurom odmjeri
volumen predestiliranog spoja i izraunaj prinos destilacije.

Predestilirani spoj prenesi u Erlenmeyerovu tikvicu i zatvori
je odgovarajuim epom.

Na tikvici napii svoje ime i prezime, te prinos, taku
kljuanja i naziv spoja koji si predestilirao-la i predaj
asistentu.


26

PRIPREMNA VJEBANJA

1. Na koji nain se vri zagrijavanje tikvice za destilaciju ako je vrelite 60C, odnosno
160C?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

2. Kada se koristi vodeno hladilo za destilaciju ili kao povratno hladilo (refluks), voda
ulazi kroz nii otvor hladila, a izlazi na viem! Zato?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

3. Koliki je prinos destilacije benzaldehida ako si uzeo-la 25 mL ovog spoja, a nakon
destilacije dobio-la si 17 mL istog spoja?

27

IZVJETAJ


Datum: ___________________ Asistent: ___________________________________

PITANJA:

1. Kada se koristi Liebigovo, a kada zrano hladilo pri destilaciji?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

2. Objasni kada se koristi vakuumska destilacija, a kada destilacija vodenom parom!
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

ZADATAK: Destilacija _________________________________________.

Prikai raun prinosa:

Prinos: _____________________

Vrelite: _________________ Interval kljuanja: ________________________


28

Kvalitativna elementarna analiza
29

6 KVALITATIVNA ELEMENTARNA ANALIZA

UVOD

Elementarna analiza je prvi stepen u odreivanju sastava i strukture istog organskog spoja.
Organski spojevi su izgraeni od relativno malog broja elemenata. Elementi koji ulaze u
sastav organskih spojeva su: ugljik (karbon), vodik (hidrogen), kisik (oksigen), duik
(nitrogen), sumpor, halogeni elementi (hlor, brom, jod, fluor), fosfor i neki metali (npr.
eljezo, magnezij). Za njihovo dokazivanje koriste se uobiajene analitike reakcije, ali je
potrebno elemente iz kovalentno graenog organskog spoja prevesti u ionski spoj.

Ako se organski spoj pomijea sa bakar(II) oksidom i zagrije, ugljik prelazi u ugljik dioksid,
koji se dokazuje uvoenjem u otopinu barijum hidroksida, pri emu dolazi do taloenja
bijelog barijum karbonata. Voda nastala oksidacijom vodika izdvaja se u obliku kapljica na
hladnom dijelu epruvete. Kisik se ne dokazuje direktno u organskim spojevima.

Nitrogen, sumpor i halogeni elementi se dokazuju nakon razaranja organskog spoja
elementarnim natrijumom, pri emu nastaju ionski spojevi. Postupak razaranja organskog
spoja elementarnim natrijumom naziva se Lassaigneova proba.

NaCN
C, H, O, S, N, X Na X, X = F, Cl, Br, I
Na
2
S

Nitrogen iz organskog spoja arenjem sa natrijumom prelazi u natrijum cijanid. Dodatkom
svjee otopine eljezo(II) sulfata i eljezo(III) hlorida nastaje plavo obojenje koje potie od
eljezo(III) heksacijanoferata(II).

Fe
2+
+ 2CN
-
Fe (CN)
2
4 Fe
3+
+ 3 Fe(CN)
2
+ 12 CN
-
Fe
4
[Fe(CN)
6
]
3

Cijanidini ion se moe dokazati i reakcijom nastajnja dinitrobenzen dianiona koji je plavo-
ljubiast u baznoj sredini.
+
N
+
O
-
O
O
N
+
O
-
O
CN O
-
Na
+
+
N
+
O
-
O
N
+
O
-
O
2NaOH
N
+
O
-
Na
+
O
N
+
O
-
O
-
Na
+ +
N
+
O
-
O
O Na
+
O
-
+
NaCN
NaCN
+
O H
2

plavo-ljubiast

U sluaju da se u uzorku nalaze i nitrogen i sumpor, prilikom rainjavanja s elementarnim
natrijumom moe se desiti da nastane natrijum tiocijanat (NaSCN), koji se dokazuje

30

reakcijom sa trovalentnim ionima eljeza, pri emu nastaje crveno obojenje eljezo(III)
heksatiocijanata.

6NaSCN + FeCl
3
Na
3
Fe(SCN)
6
+ 3NaCI

Sumpor preveden u sulfidni ion daje crni talog olovo sulfida sa olovo acetatom ili olovo
nitratom.

Pb
2+
+ S
2-
PbS

Sulfidni ion se moe dokazati i reakcijom sa natrijum nitroprusidom pri emu nastaje plavo-
ljubiasto obojenje.

Na
2
S + Na
2
Fe(CN)
5
NO Na
4
[Fe(CN)
5
NOS] + 2NaOH

Prisustvo halogenih elemenata u organskom spoju dokazuje se Beilsteinovom reakcijom.
Organski spoj se sagori na bakarnoj ici. Nastali bakar halogenid boji plamen intenzivno
zeleno.

Halogeni elementi u obliku halogenidinih iona, u prisustvu srebro nitrata daju taloge srebro
halogenida koji se meusobno razlikuju po boji i topivosti u amonijum hidroksidu.

X
-
+ Ag
+

AgX
AgX + 2NH
4
OH Ag(NH
3
)
2
+
X
-
+ 2H
2
O

Instrumentalna elementarna analiza

Za elementarnu analizu danas se koriste instrumenti (elementni analizatori ili CHN
analizatori) za brzo odreivanje C, H, N, S i O u organskim spojevima. Uzorci se sagorijevaju
u struji istog oksigena uz automatsko mjerenje nastalih plinova sagorjevanja. U suviku
oksigena organski spoj u potpunosti sagorjeva uz nastanak CO
2
, H
2
O, N
2
NO
2
i SO
2
. Plinovi
se zatim mijeaju i homogeniziraju. Nakon homogeniziranja, plinovi se odvajaju kroz kolone i
njihove koliine se mjere detektorima toplotne vodljivosti.

Da bi se sadraj oksigena direktno odredio u organskom spoju, uzorak se pirolizira u struji
He/H
2
na 1000C. Nastali produkti s oksigenom se pretvaraju u CO pomou platinskog
reagensa. Nakon separacije plinova, koliina nastalog CO se takoer mjeri pomou detektora
toplotne vodljivosti.
31

EKSPERIMENTALNI RAD

ZADATAK VJEBE

- Odrediti elemente koji ulaze u satav organskog spoja.
- Dokazati prisustvo karbona i hidrogena.
- Izvriti rainjavanje s elementarnim natrijumom.
- Navedenim postupkom dokazati prisustvo ostalih elementa u spoju.


- bakar(II) oksid, CuO
- barijum hidroksid, Ba(OH)
2

- elementarni natrijum
- olovo(II) acetat, Pb(CH
3
COO)
2

- acetatna kiselina, CH
3
COOH
- eljezo(II) sulfat, FeSO
4

- eljezo(III) hlorid, FeCl
3

- sulfatna kiselina, H
2
SO
4

- srebro nitrat, AgNO
3

- amonijum hidroksid, NH
4
OH
- hlorna voda
- ugljiktetrahlorid, CCl
4

- 4-nitrobenzaldehid u 2-metoksietanolu
- 1.7% 1,2-dinitrobenzen u 2-metoksietanolu
- 2% NaOH
- natrijum nitroprusid, Na
2
Fe(CN)
5
NO

PRIBOR I OPREMA

- stalak sa epruvetama
- bakarna ica
- aa
- Bunsenov plamenik

MJERE OPREZA

- Poseban oprez pri radu s elementarnim natrijem. Sloj nahvatanog oksida oistiti
noem ili iletom. Odstranjeni komadi natrijuma se ubace u aicu s etanolom.
Posebno obratiti panju da natrijum ne doe u kontakt s vodom.


32

IZVOENJE VJEBE

Elementarna analiza nepoznatog organskog spoja

ZADATAK: Odrediti elemente koji se nalaze u nepoznatom organskom spoju.

DOKAZIVANJE KARBONA I HIDROGENA

Dokazivanje karbona i hidrogena se provodi istovremeno.

U epruveti pomijeaj uzorak sa malom koliinom bakarnog
oksida.

Epruveta se zaepi plutanim epom kroz koji je provuena
savijena staklena cjevica koja se uroni u drugu epruvetu sa
otopinom barijum hidroksida.

Epruveta se zagrijava plamenikom prvo postepeno, a zatim
intenzivnije.

Zamuenje u epruveti sa barijum hidroksidom je dokaz da je
izvojen CO
2
, jer je kao posljedica reakcije nastao bijeli talog
BaCO
3
.

Kapljice vode na hladnom dijelu epruvete su nastale usljed
oksidacije hidrogena.

RAINJAVANJE ORGANSKOG SPOJA

U epruvetu stavi 0.2-0.5 g organskog spoja i mali komadi
istog natrijuma.

Zagrijavaj epruvetu na plamenu uz veliki oprez.

Postepeno poveavaj zagrijavanje epruvete na plamenu, te
dovedi njen donji dio do usijanja.

Usijanu epruvetu razbij u ai u kojoj se nalazi 10-15 mL
destilovane vode.

au sa otopinom razorenog organskog spoja zagrij i vruu
otopinu profiltriraj da se uklone komadii stakla.

DOKAZIVANJE NITROGENA

Eksperiment 1 dokazivanje CN
-

Na oko 2 mL filtrata dodaj 5-6 kapi 5% otopine eljezo(II)
sulfata i blago zagrij na vodenom kupatilu.

Epruvetu sa otopinama ohladi i dodaj razblaene sulfatne
kiseline do kisele reakcije.

33

Kiselost otopine provjeri plavim lakmus papirom. U kiseloj
sredini boja plavog lakmus papira prelazi u crvenu.

U epruvetu dodaj 2-3 kapi 5% eljezo(III) hlorida i
razblaene sulfatne kiseline do kisele reakcije.

Pojava plave boje otopine (Berlinsko modrilo) ukazuje na
prisustvo nitrogena.*

*U sluaju da u uzorku nalaze i nitrogen i sumpor, prilikom
rainjavanja uzorka s elementarnim natrijumom moe se desiti da
nastane natrijum tiocijanat (NaSCN), pa e boja otopine pri
dokazivanju nitrogena biti intenzivno crvena.

Eksperiment 2 dokazivanje CN
-

U epruveti pomijeaj 1 mL 4-nitrobenzaldehida u otopini
2-metoksietanola, 1 mL 1.7% otopine 1,2-dinitrobenzena u
2-metoksietanolu i dodaj par kapi 2% otopine natrijum
hidroksida.

U epruvetu dodaj par kapi filtrata.

U prisustvu nitrogena, u obliku cijanidnog iona, u filtratu,
nastaje plavo-ljubiasto obojenje.

DOKAZIVANJE SUMPORA*

*Ako se sumpor nalazi u obliku SCN
-
iona, onda se ne moe dokazati
slijedeim reakcijama, jer nije nastao S
2-
ion.

Eksperiment 1
Na oko 2 mL filtrata dodati par kapi siretne kiseline i 5-6
kapi olovo-acetata.

Pojava crnog taloga** ukazuje na prisustvo sumpora.

**U sluaju da u uzorku nalazi iod, u reakciji sa olovo(II) acetatom
nastat e uti talog olovo(II) iodida.

Eksperiment 2
Na oko 1 mL filtrata dodaj par kapi 2% otopine natrijum
nitroprusida.

Pojava plavo-ljubiastog obojenja ukazuje na prisustvo
sulfidnog iona u filtratu.


34

DOKAZIVANJE HALOGENIH ELEMENATA

Eksperiment 1 Beilstein test
Zaari bakarnu icu na plameniku do crvenog usijanja.

Uarenom icom uzmi malo uzorka koji nije rainjen
elementarnim natrijumom, te bakarnu icu ponovo unesi u
plamen.

U prisustvu halogenih elemenata, nastaju bakarne soli
halogenida koje plamen boje intenzivnom zelenom bojom.*

*Ako Beilstein test nije bio pozitivan, nije potrebno vriti slijedee
reakcije.

Eksperiment 2 talona reakcija
Ako su u ispitivanom uzorku dokazani sumpor ili nitrogen,
na oko 3 mL filtrata dodati par kapi razblaene nitratne
kiseline, te otopinu zagrij na vodenom kupatilu da se izdvoje
nastali hidrogen sulfid ili hidrogen cijanid.

Ohlaenoj otopini dodaj par kapi otopine srebro nitrata.

Stvaranje taloga dokaz je prisustva halogenih elemenata:
1. ako je talog bijel i topiv u koncentrovanom amonijum
hidroksidu nastao je srebro hlorid;
2. ako je talog blijedosme i teko topiv u koncentrovanom
amonijum hidroksidu nastao je srebro bromid;
3. ako je talog blijedout i netopiv u koncentrovanom
amonijum hidroksidu nastao je srebro iodid.

Eksperiment 3 izdvajanje halogenih elemenata u
elementarnom obliku
Na 1-2 mL filtrata dodati 0,5 mL hlorne vode i 1-2 mL ugljik
tetrahlorida.

Epruvetu promukaj i ostavi da se slojevi razdvoje:
1. ako je donji sloj ugljik tetrahlorida smee obojen, u
uzorku je prisutan brom;
2. ako je donji sloj ugljik tetrahlorida ljubiasto obojen, u
uzorku je prisutan iod;
3. ako je donji sloj ugljik tetrahlorida bezbojan, u uzorku je
prisutan hlor (ali samo u sluaju da je bila pozitivna
reakcija s srebro nitratom).

35

PRIPREMNA VJEBANJA

1. Napii hemijske reakcije koje se deavaju prilikom dokazivanja karbona i hidrogena u
nepoznatom organskom spoju!

2. Zato je pri elementarnoj analizi potrebno rainjavati organski spoj s natrijumom?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

3. Sumpor se u organskom spoju dokazuje dodatkom:
a) eljezo(II) sulfata i eljezo(III) hlorida
b) olovo(II) acetata
c) srebro hlorida
Oznai ta je tano!

4. Opii kako bi dokazao-la prisustvo ioda u nepoznatom organskom spoju!
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________


36

IZVJETAJ


Datum: ___________________ Asistent: ___________________________________

ZADATAK: Odrediti elemente koji se nalaze u nepoznatom organskom spoju.

C H N S Cl Br I

Za svaki dokazani element u nepoznatom organskom spoju napii hemijsku reakciju
dokazivanja:
C

H

N

S

Cl

Br

I

37

PITANJA:

1. Odredi procentni sastav elemenata monohloretanske kiseline!

2. Kako se unitava viak natrijuma pri rainjavanju organskog spoja?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________


38

Sinteza 5,6-dibromholesterola
39

7 SINTEZA 5,6-DIBROMHOLESTEROLA

UVOD

Holesterol je lipid koji se nalazi u elijskim membranama svih tkiva, a potreban je za
normalnu funkciju organizma (Slika 7.1). Holesterol se svrstava i u sterole jer je u njegovom
sastavu kombinacija steroida i alkohola. Veoma male koliine holesterola se nalaze i u
membranama nekih biljaka i gljiva.

Organizam koristi holesterol u stvaranju hormona, vitamina A, D i E, te unih kiselina.
Manji dio holesterola se nalazi u krvi. Ako se taj holesterol nakuplja na stijenkama krvnih
ila, moe doi do zaepljenja ili smanjenog krvnog protoka. Posljedice na zdravlje mogu biti
velike, pa se u takvim sluajevima koliina holesterola u krvi regulira medicinskim
preparatima.

13
14 9
8 10
17
12
11
15
16
7 5
6
20
CH
3
18
CH
3
19 1
23
22
4
C H
3
21
24
2
3
H
H
H
H
25
CH
3
27
CH
3
26

Slika 7.1 Struktura holesterola

Holesterol je tipini produkt ivotinjskog organizma, pa se zato javlja u hrani ivotinjskog
porijekla, dok ga u biljnoj hrani nema. Posebno bogat izvor holesterola je umance (jedno
kokoije jaje sadri oko 300 mg), sve iznutrice, riblja ikra, punomasno mlijeko, meso i mesne
preraevine. Sadraj holesterola u mesu nije posebno velik, ali ako je svakodnevni dio
ishrane, ipak, predstavlja bitan faktor poveanog unosa holesterola hranom.

Sadraj u hrani
Vrsta namirnice
holesterol
(mg/100 g)
Vrsta namirnice
holesterol
(mg/100 g)
obrano 2 govedina 67
sa 3,6% masti 14 svinjetina 60
jogurt (3,2% masti) 13 teletina 68
jogurt (3,2% masti) 225 jagnjetina 71
maslac 109 srce 140
punomasno u prahu 43 jetra 270
kisela pavlaka (10% masti) 111 mozak 2000
slatka pavlaka (30% masti) 50 hrenovke 50
mlijeko
sirni namaz (30% masti) 105
meso
mesni narezak 92

Tabela 7.1 Prosjean sadraj holesterola u hrani ivotinjskog porijekla

Holesterol se u namirnicama odreuje spekrofotometrijski, enzimatski, gasnom i tenom
hromatografijom.


40

TEORIJSKE OSNOVE EKSPERIMENTA

Bromiranje dvostruke veze je bitna i veoma istraena hemijska reakcija. U ovoj vjebi e se
izvriti bromiranje dvostruke veze molekule holesterola. Ova reakcija ima praktian znaaj za
preiavanje sirovog holesterola kroz procese bromiranja, kristalizacije i eliminacije broma
upotrebom cinkovog praha.

13
14 9
8 10
17
12
11
15
16
7 5
6
20
CH
3
18
CH
3
19 1
23
22
4
C H
3
21
24
2
3
H
H
H
H
25
CH
3
27
CH
3
26
+
Br Br
C H
3
O
OH
13
14 9
8 10
17
12
11
15
16
7 5
6
20
CH
3
18
CH
3
19 1
23
22
4
C H
3
21
24
2
3
H
H
H
H
25
CH
3
27
CH
3
26
Br
Br

Reakcija ukljuuje nukleofilni napad alkena na brom pri emu nastaje bromonijum ion. U
slijedeem koraku nastali bromonijum ion podlijee napadu nukleofilnog bromidnog iona, te
kao rezultat reakcije nastaje dibromholesterol sa atomima broma u trans i diaksialnoj
konfiguraciji.

R R
+
Br Br
R R
Br
+
+
Br
-
R R
Br Br

Holesterol koji se izolira iz prirodnih izvora sadri male koliine (0.1-3.0%) 3-holestanola,
7-holesten-3-ol i 5,7-holestadien-3-ol. Kompletno preiavanje holesterola iz ovakve
smjese moe se izvriti reakcijom bromiranja. S obzirom da je 3-holestanol zasieni spoj,
nee reagovati sa bromom. 7-Holesten-3-ol i 5,7-holestadien-3-ol u reakciji sa bromom se
dehidrogeniziraju i prelaze u diene i triene i ostaju u reakcionoj otopini.

Holesterol dibromid kristalizira iz reakcione otopine, te se na taj nain izdvaja iz smjese. Ako
se nastali produkt debromira sa cinkovim prahom, kao rezultat reakcije, dobije se ist
holesterol.

41

EKSPERIMENTALNI RAD

ZADATAK VJEBE

- Pripremiti isto i suho laboratorijsko posue.
- Pripremiti reagense potrebne za sintezu 5,6-dibromholesterola.
- Izvriti sintezu 5,6-dibromholesterola prema navedenim uputama.
- Odrediti prinos reakcije.
- Upisati rezultate u svoj laboratorijski dnevnik.


- otopina broma u acetatnoj kiselini (0.5 g Br
2
u 5 mL kiseline)
- holesterol
- dietileter
- acetatna kiselina
- metanol

PRIBOR I OPREMA

- Erlenmeyerove tikvice, 50 mL i 250 mL
- lijevak za dokapavanje
- stakleni tapi
- ledeno kupatilo
- pipete, 5 i 10 mL
- Bchnerov lijevak
- lijevak
- aa

MJERE OPREZA

- Obavezno noenje zatitnih naoala i lateks-rukavica tokom izrade
eksperimenata.
- Izbjegavaj udisanje para broma.
- Acetatna kiselina ima nagrizajua svojstva. Oprez!
- Dietileter je veoma zapaljiv i eksplozivan. Reagens bocu s dietileterom ne iznositi
van eterske sobe i izbjegavati izvore toplote i plamena pri radu s ovim organskim
otapalom.
- Metanol je veoma zapaljiv. Oprez! Obavezan rad u digestoru.


42

IZVOENJE VJEBE


Izvagaj 1 g holesterola.

U Erlenmeyerovoj tikvici od 50 mL otopi holesterol u 15 mL
dietiletera.

U lijevak za dokapavanje ulij oko 10 mL otopine broma u
acetatnoj kiselini.

Postavi Erlenmeyerovu tikvicu ispod lijevka za dokapavanje.

Postepeno, u kapima, dodavaj otopinu broma u acetatnoj
kiselini u otopinu holesterola u dietileteru. Primjetit e
iezavanje smee-narandaste boje broma.

Nakon nekoliko minuta poet e kristalizacija holesterol
dibromida.

Erlenmeyerovu tikvicu sa reakcionom smjesom prenesi u
ledeno kupatilo.

Mijeaj reakcionu otopinu staklenim tapiem da bi se
ubrzala kristalizacija.

Pripremi smjesu od 3 mL dietiletera i 7 mL acetatne kiseline.

Profiltriraj sirovi produkt na Bchnerovom lijevku i isperi ga
smjesom dietiletera i acetatne kiseline (3:7).

Prekristaliziraj sirovi 5,6-dibromholesterol iz metanola. Pri
prekristalizaciji koristi vodeno kupatilo, jer je metanol veoma
zapaljiv i ima nisko vrelite.

Odredi talite prekristaliziranog 5,6-dibromholesterola.

43

PRIPREMNA VJEBANJA

1. Napii reakciju bromiranja 2-metil-2-butena!

2. ta je nukleofil u reakciji bromiranja alkena?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

3. Kako nastaje bromonijum ion?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________


44

IZVJETAJ


Datum: ___________________ Asistent: ___________________________________

SINTEZA 5,6-DIBROMHOLESTEROLA

masa holesterola: ____________ g
koliina holesterola: ____________ mol
masa 5,6-dibromholesterola: ____________ g
prinos 5,6-dibromholesterola: ___________ %
talite 5,6-dibromholesterola (interval topljenja) ______C (__________C)

PITANJA:

1. Koja je uloga acetatne kiseline u bromiranju holesterola?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

2. Objasni praktinu primjenu reakcije bromiranja holesterola!
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

Sinteza 2,4,6-tribromfenola
45

8 SINTEZA 2,4,6-TRIBROMFENOLA

UVOD

Aromatski spojevi predstavljaju veliku grupu organskih spojeva koji u svojoj strukturi sadre
aromatsko benzensko jezgro.

Pojam aromatian spoj prvi je uveo njemaki hemiar August Hofmann 1855. godine, a
odnosio se na spojeve karakteristinog mirisa za koje se kasnije otkrilo da spadaju u klasu
terpena, prirodnih spojeva koji se nalaze u biljkama. Jedina slinost izmeu terpenskih
spojeva i aromatinih spojeva je u nezasienosti karbonskog skeleta.

Drugi njemaki hemiar, Hofmannov imenjak August Kekul, je 1865. postavio strukturu
benzena, ondosno, 1,3,5-cikloheksatriena (Slika 8.1).

H
H
H
H
H
H H
H
H
H
H
H

Slika 8.1 Kekulove strukturne formule benzena

Nakon otkria elektrona, za koje je zasluan dobitnik Nobelove nagrade za fiziku (1906.),
Joseph Thomson, struktura benzena je predstavljena tako da su svi nespareni elektroni
karbonovog skeleta ekvivalentni (Slika 8.2).

H
H
H
H
H
H

Slika 8.2 Strukura benzena

Veliki doprinos prihvatanju injenice da benzen i njegovi derivati ne pripadaju klasi
nezasienih alifatskih spojeva dala je Hckelova (Erich Hckel) teorija aromatinosti. Prema
toj teoriji je mogue odrediti aromatinost organskog spoja na osnovu broja -elektrona kojih
mora biti 4n+2, gdje n predstavlja broj seta degeneriranih molekulskih orbitala u energetskom
dijagramu molekule i mora biti cijeli broj.

Zbog svoje strukture bogate elektronima, benzen i njegovi derivati stupaju u reakcije
elektrofilne aromatske supstitucije. Openito se u ovim reakcijama vri zamjena atoma
hidrogena sa nekim elektrofilom, koji moe biti atom ili grupa atoma (Slika 8.3).


46

Slika 8.3 Shema elektrofilne aromatske supstitucije

Najznaajnije reakcije elektrofilne aromatske supstitucije su predstavljene na Slici 8.4.

Slika 8.4 Reakcije elektrofilne aromatske supstitucije

Zamjenom jednog ili vie atoma hidrogena drugim atomom ili grupama dolazi do promjene
karaktera aromatske molekule. Uticaj supstituenata svodi se na njihovu sposobnost da djeluju
kao elektron-donori (aktivatori) ili elektron-akceptori (deaktivatori) u narednim reakcijama
aromatske supstitucije. Supstituenti na benzenovom prstenu dirigiraju brzinu i poloaj
slijedee aromatske supstitucije. Tako aktivatori dirigiraju supstituciju u orto-poloaju (1,2-
poloaj) i para-poloaju (1,4-poloaj), a deaktivatori dirigiraju supstituciju u meta-poloaju
(1,3-poloaj) aromatskog prstena.

Na slijedeoj slici su navedeni neki od moguih supstituenata na aromatskom skeletu, te
njihov direkcioni uticaj na elektrofilnu aromatsku supstituciju.

halogeniranje

nitriranje

sulfonovanje

Friedel-Craftsovo alkiliranje

Friedel-Craftsovo aciliranje

47

deaktivatori deaktivatori aktivatori
(meta-poloaj) (orto- i para-poloaj) (orto- i para-poloaj)

Slika 8.5 Klasifikacija i reaktivnost supstituenata na benzenskom prstenu


Za razliku od benzena, fenol (hidroksibenzen) vrlo lako stupa u reakcije elektrofilne
aromatske supstitucije. Dok je za halogeniranje benzena potreban katalizator, fenol veoma
lako reaguje sa halogenim elementima dajui aromatske polihalogene derivate.

Razlog tome je hidroksi-grupa koje je veoma jak aktivator u ovoj vrsti reakcija. U strukturi
fenola, jedan od slobodnih elektronskih parova atoma oksigena sa OH-grupe se preklapa sa
delokalizovanim orbitalama aromatskog prstena pri emu dolazi do poveanja elektronske
gustine u strukturi (Slika 8.6).

Slika 8.6 Prikaz preklapanja elektronskih orbitala u fenolu

Poveanjem elektronske gustine aromatski prsten postaje podloniji napadu elektrofila, te je
reakcija bra i energetski povoljnija nego u sluaju samog benzenskog prstena.

Kada se smea otopina bromne vode pomijea sa otopinom fenola, prvo dolazi do
obezbojavanja bromne vode, te do nastajanja bijelog taloga 2,4,6-tribromfenola (Slika 8.7).

OH
+
Br Br
OH
Br
Br
Br
3
+
H Br 3

Slika 8.7 Reakcija sinteze 2,4,6-tribromfenola

Zbog veoma jakih aktivacijsih osobina hidroksi-grupe, krajnji produkt reakcije je nastao
multistepenom supstitucijom svih aktivatorskih pozicija aromatskog prstena.


48

EKSPERIMENTALNI RAD

ZADATAK VJEBE

- Pripremiti isto laboratorijsko posue za sintezu 2,4,6-tribromfenola.
- Izvriti sintezu 2,4,6-tribromfenola prema navedenim uputama.
- Prekristalizirati sirovi produkt.
- Odrediti masu istog produkta.
- Odrediti talite istog produkta.


- 5% vodena otopina fenola
- 3% vodena otopina broma (bromna voda)
- 96% etanol
- 50% vodena otopina etanola

PRIBOR I OPREMA

- Erlenmeyerova tikvica od 250 mL, 2 komada
- aa od 100 mL
- Bchnerov lijevak
- Erlenmeyerova tikvica od 100 mL
- vodeno kupatilo
- vaga

MJERE OPREZA

- Tokom cijelog eksperimenta je obavezno nositi zatitne naoale.
- Izbjegavaj udisanje para broma. Rukovanje ovom hemikalijom izvodi u
digestoru.
- U radu sa etanolom vodi rauna o njegovoj zapaljivosti.
- Izbjegavaj kontakt fenola s koom. Fenol izaziva iritaciju ili ak opekotine na
koi.

49

IZVOENJE VJEBE


U Erlenmeyerovu tikvicu ulij 4 mL 5% vodene otopine
fenola i dodaj 20 mL destilovane vode.

Iz lijevka za dokapavanje dodavaj u kapima, uz mijeanje,
35 mL 3% vodene otopine broma, sve dok se ne zadri
smea boja smjese.

Pri svakom dodatku bromne vode opazit e nastanak bijelog
taloga 2,4,6-tribromfenola.

Talog 2,4,6-tribromfenola profiltriraj na Bchnerovom
lijevku i dobro isperi hladnom destilovanom vodom.

Osui sirovi 2,4,6-tribromfenol.

Sirovi tribromfenol prekristaliziraj uz dodatak 20 mL toplog
etanola i uz zagrijavanje na vodenom kupatilu.

Dobivenu otopinu profiltriraj u istu au, dodaj 40 mL
destilovane vode zagrijane na 70-80C, dobro promukaj i
ostavi da kristalizira.

Nastali talog profiltriraj na na Bchnerovom lijevku, isperi sa
5 mL hladnog 50% etanola i ostavi da se osui.

Odredi talite prekristaliziranog 2,4,6-tribromfenola, odredi
prinos i rezultate upii u svoj laboratorijski dnevnik.


50

PRIPREMNA VJEBANJA

1. Napii reakciju bromiranja benzena! Zato je u ovoj reakciji potreban katalizator?

___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

4. Predloi sintetski put kojim bi iz benzena i odgovarajuih anorganskih reagensa dobio-la:
a) p-nitrobrombezen
m-nitrobrombezen

51

IZVJETAJ


Datum: ___________________ Asistent: ___________________________________

masa fenola: ____________ g
koliina fenola: ____________ mol
masa 2,4,6-tribromfenola: ____________ g
prinos 2,4,6-tribromfenola: ___________ %
talite 2,4,6-tribromfenola (interval topljenja) ______C (_______C)

PITANJA:

1. Oznai koji od ponuenih produkata nastaje u slijedeim reakcijama:

ili
ili
ili

52

2. Koliki je prinos sinteze 2,4,6-tribromfenola ako si za sintezu uzeo-la 1 g fenola, a dobio-
la 3 g 2,4,6-tribromfenola?

3. Napii reakcije kojima bi dobio-la 2-hlor-4-nitrotoluen iz benzena.

Sinteza benzojeve kiseline
53

9 SINTEZA BENZOJEVE KISELINE

UVOD

Organske kiseline se mogu opisati kao derivati karbohidrogena kojima je jedan atom
hidrogena zamijenjen COOH grupom. Ova funkcionalna grupa se naziva karboksilna grupa.
Njeno ime potie iz karbonilne (-C=O) i hidroksilne (-OH) grupe.

Organske kiseline ine veliku grupu spojeva, od kojih se mnogi, ukljuujui i kiselinske
derivate, nalaze u prirodi.

U laboratoriji se koriste etiri osnovne metode sinteze organskih kiselina:
a) oksidacija odgovarajuih polaznih spojeva
b) reakcija karbon-dioksida sa odgovarajuim Gringardovim reagensom
c) hidroliza kiselinskih derivata
d) dekarboksilacija odreenih dikarboksilnih kiselina.

Benzojeva kiselina i njeni derivati posjeduju znatno antimikrobno djelovanje na kvasce, te se
radi tog svojstva koriste kao prehrambeni aditivi u mnogim namirnicama. Dodaju se u
mariniranu ribu, vona punjenja, demove, umake za salatu, gazirana bezalkoholna pia i
pivo, takoer i u pekarske proizvode koji se ne fermentiraju prirodnim putem (jer unitavaju
kvasce). Koriste se za konzerviranje kiselih krastavaca, umaka i vonih sokova, takoer i za
jestive preljeve, ali i za zatitu drugih aditiva, sredstva za bojenje hrane i podeavanje
kiselosti hrane. Razgradni produkt benzoil peroksid koristi se za izbjeljivanje brana.

Benzojeva kiselina i benzoati nali su primjenu u kozmetikim proizvodima (paste za zube,
tekuine za ispiranje usta, razna kozmetika) i lijekovima, gdje je njihov dodatak reguliran, kao
i u hrani. Neka su ispitivanja pronala benzojevu kiselinu, njene soli i estere u mnogim
pastama za zube, kremama i losionima niskog pH do koncentracije od 0.5%, a takoer i u
nekim deodoransima. Neki lijekovi za lijeenje konih gljivinih oboljenja baziraju se na
benzoatima, dok se natrij benzoat koristi i u farmaceutskoj industriji kao konzervans.

No, tehnika upotreba je najvea: natrij benzoat se koristi kao aditiv u antifrizu i
postrojenjima sa vodenim hlaenjem. Plastine posude od polipropilena sadre natrij benzoat
koji im daje vrstou i prozirnost, a isti se primjenjuje i u fotografskoj industriji.

Benzojeva kiselina se prirodno pojavljuje u mnogim biljkama i ivotinjama, kao intermedijer
u sintezi drugih spojeva. Stoga je prirodni sastojak hrane, ukljuujui mlijeko i mlijene
proizvode. Prirodno prisutna benzojeva kiselina dosee maksimum od prosjenih 40 mg/kg
hrane. Visoke koncentracije prirodno prisutne benzojeve kiseline mogu se nai u nekom
bobiastom vou. Zrele bobice brusnice i borovnice sadre od 300 do 1300 mg/kg slobodne
benzojeve kiseline. Vei sadraj benzojeve kiseline moe se nai u suhim ljivama, kliniu i
ulju anisovih sjemenki (Tabela 9.1).


54

Tabela 9.1 Sadraj benzoata u pojedinim namirnicama


U ovoj vjebi sinteza benzojeve kiseline e se izvriti dvjema razliitim metodama:
a) oksidacijom benzaldehida pomou kalijum permanganata u alkalnoj sredini;

Oksidacija aldehida u karboksilne kiseline poinje nastajanjem peroksi kiselina
mehanizmom slobodnih radikala. Uklanjanjem protona s aldehida zapoinje lanana
reakcija. Karboksilna kiselina zapravo nastaje u reakciji disproporcioniranja izmeu
peroksi-kiseline i aldehida, slijedom koji vjerovatno ne tee putem radikala.

b) Cannizzarova reakcija

Cannizarova reakcija je hemijska reakcija u kojoj dolazi do disproporcioniranja aldehida u
baznoj sredini. Cannizzaro je prvi ustanovio ovu reakciju 1853. godine. On je tretiranjem
benzaldehida kalijum karbonatom dobio benzilni alkohol i benzojevu kiselinu. Oksidacioni
produkt disproporcioniranja je benzojeva kiselina, a redukcioni produkt je benzilni alkohol. U
sluaju aldehida koji imaju protone na -C- atomu, u prisustvu baze dolazi do aldolne
kondenzacije.

namirnica sadraj benzoata
mlijeko tragovi - 6 mg/kg
jogurt 12 - 40 mg/kg
sir tragovi - 40 mg/kg
voe (osim bobiastog) tragovi - 14 mg/kg
krumpir, leguminoze, cerealije tragovi - 0,2 mg/kg
sojino brano, jezgrasto voe 1,2 - 11 mg/kg
cvijetni med <100 mg/kg
bobiasto voe, brusnica i borovnica 300 - 1300 mg/kg
55

EKSPERIMENTALNI RAD

ZADATAK VJEBE

- Pripremiti isto laboratorijsko posue.
- Pripremiti reagense potrebne za sinteze.
- Izvriti sinteze benzojeve kiseline prema navedenim uputama.
- Prekristalizirati sirove produkte.
- Odrediti mase prektristaliziranih produkata.
- Odrediti talita prekristaliziranih produkata.


- natrijum hidroksid
- kalijum hidroksid
- kalijum permanganat
- benzaldehid
- etanol
- hloridna kiselina
- voda
- aktivni ugalj

PRIBOR I OPREMA

- epruvete, 4 komada
- stakleni tapi
- pipeta, 5 mL
- aa od 100 mL
- Bcherov lijevak
- lijevak

MJERE OPREZA

- Natrijum hidroksid je nagrizajua supstanca i u sluaju kontakta sa koom treba
ga isprati velikim koliinama vode.
- Kalijum hidroksid ima ista korozivna svojstva kao natrijum hidroksid.
- Koncentrovana hlorida kiselina je takoe veoma nagrizajua supstance. U
kontaktu sa koom nagrieni dio isprati velikim koliinama vode.
- Kalijum permanganat je jako oksidaciono sredstvo. Potrebna je velika panja pri
radu sa ovim reagensom, pogotovo u sluaju zagrijavanja.


56

IZVOENJE VJEBE

Oksidacija kalijum permanganatom

U Erlenmeyerovoj tikvici od 100 mL otopi uz mijeanje 2.5 g
vrstog natrijum hidroksida u 50 mL destilovane vode.

Odvagati 4 g kalijum permanganata i podijeliti ga u etiri
porcije (koristi epruvete). Prvu porciju prebaciti u
Erlenmeyerovu tikvicu u kojoj je otopina natrijum
hidroksida.

Kada se kalijum permanganat otopio, u reakcionu smjesu
dodaj 2.5 mL benzaldehida.

Tokom reakcije primjetan je polagani gubitak ljubiaste boje
reakcione smjese. Kada se reakciona smjesa obezboji
(porcija kalijum permanganata je izreagovala), ubaci novu
porciju kalijum permanganata iz epruvete.

Na isti nain dodaj treu i etvrtu porciju kalijum
permanganata.

Erlenmeyerovu tikvicu sa reakcionom smjesom zagrijavaj na
vodenom kupatilu na temperaturi od 70C i povremeno
mijeaj staklenim tapiem.

Nakon dodatka etvrte porcije, reakcionu smjesu mijeaj jo
par minuta, te prekini zagrijavanje i ohladi Erlenmeyerovu
tikvicu na sobnu temperaturu.

Reakciju oksidacije zaustavi, odnosno ukloni viak kalijum
permanganata dodavanjem 3 mL etanola.

Ohlaenu smjesu filtriraj u istu au. Filtrat sadri
benzojevu kiselinu u formi topive natrijumove soli (natrijum
benzoat).

Dodaj koncentrovanu hloridnu kiselinu u kapima dok se ne
postigne kisela sredina u filtratu (koristi lakmus papir).
Nakon toga dodati jo 2-3 mL koncentrovane hloridne
kiseline pri emu e se istaloiti slobodna benzojeva kiselina.

Istaloenu benzojevu kiselinu filtriraj na Bchnerovom
lijevku i talog isperi s par mililitara hladne destilovane vode.

Sirovi produkt, benzojevu kiselinu, prekristaliziraj iz vode.

Osui prekristaliziranu benzojevu kiselinu, izvagaj svoj
produkat na papirnoj laici i odredi taku topljenja.

Rezultate upii u svoj dnevnik.

Na papirnoj laici upii svoje ime, podatke i naziv spoja
kojeg si sintetizirao, te predaj asistentu.
57

Cannizzarova reakcija
*

U Erlemeyerovoj tikvici od 50 mL otopi 2.5 g kalijum
hidroksida u 3 mL destilovane vode.

Na ohlaenu otopinu dodaj 2.5 mL benzaldehida, tikvicu
zatvori odgovarajuim epom i smjesu mukaj dok se ne
dobije postojana emulzija.

Nakon stajanja od najmanje 24 sata, kristalnoj kai dodaj par
mililitara destilovane vode, odnosno dok se reakciona smjesa
ne otopi.

U reakcionu smjesu, uz oprez, dodaj koncentrovanu hloridnu
kiselinu do kisele reakcije (koristi lakmus papir) pri emu
dolazi do taloenja benzojeve kiseline.

Istaloenu benzojevu kiselinu filtriraj na Bchnerovom
lijevku i talog ispreri s par mililitara hladne destilovane vode.

Sirovi produkt, benzojevu kiselinu, prekristaliziraj iz vode.

Osui prekristaliziranu benzojevu kiselinu, izvagaj svoj
produkat na papirnoj laici i odredi taku topljenja.



*U ovoj proceduri se ne vri izolacija benzilnog alkohola.


58

PRIPREMNA VJEBANJA

1. Objasni pojam reakcija disproporcioniranja!
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

2. Napii reakciju oksidacije toluena kalijum permanganatom!

3. Koji aldehidi podlijeu Cannizzarovoj reakciji? Zato?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

4. Navedi derivate benzojeve kiseline i napii strukturne formule svakog od
predstavnika (ester, amid, hlorid i anhidrid)!

59

IZVJETAJ


Datum: ___________________ Asistent: ___________________________________

SINTEZA BENZOJEVE KISELINE OKSIDACIJOM KALIJUM PERMANGANATOM
masa benzaldehida: ____________ g
koliina benzaldehida: ____________ mol
teorijski prinos benzojeve kiseline: ____________ g
masa benzojeve kiseline (stvarni prinos): ____________ g
prinos benzojeve kiseline: ___________ %
talite benzojeve kiseline (interval topljenja) ______C (__________C)

SINTEZA BENZOJEVE KISELINE CANNIZZAROVOM REAKCIJOM
masa benzaldehida: ____________ g
teorijski prinos benzojeve kiseline: ____________ g
masa benzojeve kiseline (stvarni prinos): ____________ g
prinos benzojeve kiseline: ___________ %
talite benzojeve kiseline (interval topljenja) ______C (__________C)

PITANJA:

1. Koliki je prinos benzojeve kiseline ako si za sintezu oksidacijom kalijum permaganatom
uzeo-la 3 mL benzaldehida, a dobil-la si 1 g benzojeve kiseline?


60

2. Viak kalijum permaganata koji se koristi za oksidaciju benzaldehida u benzojevu
kiselinu vri se dodatkom etanola. Koji organski spoj je glavni produkt ove reakcije?
Hemijskom jednainom opii ovu reakciju.

3. Koliko mililitara benzaldehida treba uzeti da bi se Canizzarovom reakcijom dobilo 3 g
benzojeve kiseline, ako je prinos reakcije 75%?

4. Zato se dodaje hloridna kisleina nakon reakcije oksidacije/disproporcioniranja u ovom
eksperimentu?

Sinteza aspirina
61

10 SINTEZA ASPIRINA

UVOD

Aspirin, u svijetu svakako najire koriteni lijek, ima zanimljivu istoriju. Prije gotovo 2500
godina, u Grkoj je bilo zabiljeeno da koritenje ekstrakata kore vrbe i topole pomae kod
ublaavanje bolova i simptoma groznice. Postoje zapisi da su ameriki Indijanci, jo prije
Kolumbova vremena, pripremali specijalne ajeve od kore drveta vrbe za sniavanje visoke
temperature. Godine 1763., svetenik Edward Stone je donio ove ekstrakte i ajeve u Evropu,
a poetkom XIX stoljea, aktivni sastojak iz kore vrbe i cvjetova medunike koja je imala
sline terapeutske karakteristike, izoliran je i identificiran kao salicin (prema salix, latinskom
nazivu za vrbu). Po svojoj strukturi salicin je fenolski glikozid koji se u reakciji sa vodom,
hidrolizom, mogao prevesti u salicilalkohol (saligenin), a ovaj zatim oksidirati, dajui
salicilnu kiselinu. Pokazalo se da je salicilna kiselina ak efikasnija od salicina u sniavanju
temperature, a da ima i analgetska i antiinflamatorna svojstva.

salicin saligenin salicilna kiselina

Mada je sredinom prolog stoljea bilo mogue sintetizirati salicilnu kiselinu u laboratoriji,
koja se ve tada proizvodila u znaajnim koliinama za terapeutske svrhe, na alost, njena
kisela svojstva uzrokovala su ozbiljne nadraje sluzokoe usta, grla i stomaka. Godine 1875. u
upotrebu je uvedena njena natrijumova so i mada je so bila manje kisela, zapravo imala je ne
posebno ugodan slatkast ukus, ona nije smanjila stomane smetnje.

natrijum salicilat

Godine 1893. Felix Hoffman, hemiar koji je radio u Bayerovoj laboratoriji u Njemakoj,
otkrio je praktian sintetski put za dobivanje esterskog derivata salicilne kiseline,
acetilsalicilnu kiselinu.

acetilsalicilna kiselina

Naeno je da acetilsalicilna kiselina, iako slabija kiselina, ima ista medicinska svojstva kao
salicilna kiselina, ali bez neprijatnog ukusa i ne uzrokuje stomane probleme. Acetilna grupa
efikasno maskira kiselost lijeka tokom njegovog unoenja u organizam i nakon to proe u
tanko crijevo, on se ponovo prevodi u salicilnu kiselinu koja onda ulazi u krvotok i vri svoje
analgetsko djelovanje. Bayer je nazvao svoj novi proizvod aspirin, izvodei njegovo ime iz
prefiksa a za acetil i nastavka -spir , prema latinskom nazivu Spirea ulmaria za biljku
meduniku iz ijeg cvijeta je salicilna kiselina bila prvi put izolirana. Lijek je patentiran
CH2OH
O
glukoza
O
CH2OH
H
COOH
OH
OH
COO
-
Na
+
COOH
OCOCH3

62

1899.godine, a 1915.godine Bayerov Aspirin je postao komercijano raspoloiv kao lijek bez
recepta. Zatieno trgovako ime jo je u vlasnitvu iste kompanije.

Danas je aspirin jedan od najee koritenih lijekova u svijetu. Njegova svojstva ga ine
monim analgetikom (uklanja bolove), antipiretikom (sniava visoku temperaturu) i
antiinflamatornim lijekom (smanjuje upale).

Meutim, aspirin nije bez mana. On jo uvijek uzrokuje izvjesne stomane nadraaje kod
nekih osoba i procjenjuje se da se oko 1 mL krvi gubi iz eluanog zida na svaki gram
unesenog aspirina, to moe dovesti do nedostatka eljeza ili ak ira na elucu. Ove
komplikacije se mogu izbjei prireivanjem aspirina sa posebnom mikro-prevlakom koja
sprijeava njegovo prijevremeno otapanje, odnosno uz upotrebu puferskih dodataka tabletama
aspirina.

Poznato je da aspirin utie na normalno zgruavanje krvi to moe biti prednost u prevenciji
sranih tegoba. Reye-ov sindrom, rijetka ali ozbiljna i esto fatalna bolest, povezuje se sa
aspirinom, to ograniava njegovu primjenu kod djece i mladih.

Tek posljednjih godina biohemiari su poeli da razumijevaju udesno djelovanje aspirina.
Smatra se da aspirin sprijeava stvaranje prostaglandina, jedne klase spojeva koji su
odgovorni za izazivanje bola, groznice ili lokalne upale.

Istorija aspirina je tipian primjer za mnoge medicinske preparate koji su danas u upotrebi, a
poeli su se primjenjivati kao sirovi biljni ekstrakti ili narodni lijekovi. Hemiari su prvo
izolirali aktivnu komponentu, odredili njenu strukturu, a zatim izvrili izmjene u cilju
poboljanja originalne supstance. Dalja poboljanja ovog popularnog i efikasnog lijeka bie
mogua onda kada se ustanovi taan mehanizam interakcije aspirina sa prostaglandinima.


Esteri su vana klasa organskih spojeva iroko rasprostranjenih u prirodi koje organizmi
sintetiziraju tokom relativno kompleksnog, viestepenog procesa kataliziranog enzimima.
Meutim, laboratorijski i industrijski procesi dobivanja estera su prilino jednostavni.
Uobiajeni nain direktne esterifikacije karboksilne kiseline alkoholom je jednostavan
postupak, ali je prinos reakcije relativno mali, poto voda koja se stvara u reakciji vri
hidrolizu nastalog estera.

alkohol kiselina ester voda

Aspirin, koji prema svojim strukturnim karakteristikama spada u klasu estera, lako se
prireuje u laboratoriji u reakciji salicilne kiseline sa acetatnom kiselinom ili anhidridom
acetatne kiseline.

salicilna kiselina acetatna kiselina
acetilsalicilna kiselina
(aspirin)
+ H
2
O
CH
3
O
C
O
H O
O
C
OH
C
O
O H
+
H O
C
O
CH
3
H
2
SO
4
+ H2O C
O
R
R O R
O
C O H + R O H
H
+
Sinteza aspirina
63

Iako u gornjoj reakciji nastaje aspirin, zbog svoje male brzine, ova reakcija nije pogodna za
koritenje u ovom eksperimentu. Umjesto acetatne kiseline, kao izvor kiseline, koristie se
acetanhidrid, anhidrid acetatne kiseline, (anhidridi su derivati kiselina nastali iz dvije
molekule kiseline iz kojih je uklonjena molekula vode). Ovo je ista reakcija esterifikacije gdje
fenolska -OH grupa u salicilnoj kiselini igra ulogu alkohola, a acetanhidrid reaguje kao
kiselina. To je reakcija koja se primjenjuje pri komercijalnoj proizvodnji aspirina.
Acetanhidrid je efikasan acetilirajui agens zbog svoje relativne sigurnosti pri upotrebi i niske
cijene, a kao jedan od produkata reakcije, umjesto vode, nastaje acetatna kiselina koja pomae
odvijanje reakcije u desno.
O
OH
OH
+
C H
3
O
O
O
C H
3
O
OH
O
O
CH
3
+
OH
O
C H
3
H
2
SO
4
ili H
3
PO
4

salicilna kiselina acetanhidrid acetilsalicilna kiselina


64

EKSPERIMENTALNI RAD

ZADATAK VJEBE

- Pripremiti isto i suho laboratorijsko posue za sintezu aspirina.
- Izvesti sintezu aspirina prema datoj proceduri.
- Izolirati i preistiti sintetizirani preparat.
- Uraditi test na prisustvo salicilne kiseline u sintetiziranom preparatu.
- Izvesti stehiometrijski raun i naznaiti prinos u procentima.


- salicilna kiselina
- acetanhidrid
- sulfatna kiselina (ili fosfatna kiselina)
- etanol
- otopina eljezo(III) hlorida (5% FeCl
3
)
- fenol

PRIBOR I OPREMA

- vaga
- elektrini grija
- vodeno kupatilo
- ae, razliite veliine
- Erlenmeyerova tikvica, 100 mL
- Bchnerov lijevak
- vakuum boca za filtriranje
- satno staklo
- epruvete
- pipeta i propipeta
- Pasterove pipete
- termometar (360C)
- aparatura za odreivanje take topljenja
- filter papir

MJERE OPREZA

- Obavezno nosi zatitne naoale tokom cijelog eksperimenta.
- NE NOSI kontaktna soiva pri radu sa acetanhidridom.
- Izbjegavaj udisanje para acetanhidrida.
- Rukovanje ovom hemikalijom izvodi u digestoru.
- Acetanhidrid moe uzrokovati kaalj i djeluje nadraujue na nos i grlo.
- Ako acetanhidrid dospije u oi, treba ih isprati obilnim koliinama vode. Odmah
zatrai medicinsku pomo!
- Ako acetanhidrid doe u dodir sa koom, ne treba paniiti. On nee uzrokovati
trenutna oteenja, ali ga treba isprati sa koe to prije.
- Ukloni odjeu na koju je prosut acetanhidrid, isperi kou ispod tog dijela odjee,
ukoliko je bila u kontaktu i ne nosi tu odjeu ponovo prije nego se opere.
Sinteza aspirina
65

- U radu sa sulfatnom kiselinom, pridravaj se uobiajenih uputstava za rad sa
ovom izuzetno nagrizajuom hemikalijom koja zahtijeva veliku panju pri
rukovanju.
- Izbjegavaj dodir sulfatne kiseline sa koom, odjeom, cipelama, dnevnikom rada
i naravno - sa oima!
- Ako sulfatna kiselina doe na kou, odmah je isperi velikim koliinama vode.
- Ukoliko sulfatna kiselina dospije u oko, HITNO zatrai pomo!
- U radu sa etanolom vodi rauna o njegovoj zapaljivosti.


66

IZVOENJE VJEBE

Sinteza aspirina

ZADATAK 1: Sintetiziraj aspirin.

Pripremi vodeno kupatilo.

Izvagaj oko 2.0 g salicilne kiseline u istu i suhu
Erlenmayerovu tikvicu od 100 mL. Zabiljei tanu teinu
salicilne kiseline koja je odvagana (tanost do 0.001 g).

Prije nastavka procedure, provjeri da li je temperatura
vodenog kupatila izmeu 85-90
o
C, to odgovara optimalnim
uslovima eksperimenta.

U digestoru pipetom odmjeri 5 mL acetanhidrida i paljivo
ga dodaj u tikvicu, tako da se sa zidova sapere salicilna
kiselina koja se na njima eventualno zadrala.

Dodaj 5 kapi koncentrovane H
2
SO
4
u smjesu acetanhidrida i
salicilne kiseline i promukaj tikvicu tako da se sadraj
tikvice dobro izmijea.

Umjesto H
2
SO
4
, jednako dobro moe se upotrijebiti i 85%
H
3
PO
4
!

Privrsti tikvicu klemom na stalak tako da je uronjena u au
sa vodom, zagrijanom na ~85
o
C, koja slui kao vodeno
kupatilo.

Nakon zagrijavanja, izvadi tikvicu iz ae i bez hlaenja
dodaj paljivo 3 mL vode. Mogue da se zaostali viak
anhidrida burno razgrauje i sadraj tikvice prokljua.
Panja: Razvijaju se vrue pare kiseline!

Kada se zavri razgradnja zaostalog acetanhidrida, dodaj 20
mL ledene vode u tikvicu i ostavi je da stoji na sobnoj
temperaturi dok ne pone izdvajanje taloga.

Topivost acetilsalicilne kiseline smanjuje se sa
temperaturom, pa se izolacija i preiavanje produkta moe
pospjeiti hlaenjem reakcione smjese na ledenom kupatilu.
esto se kristalizacija moe ubrzati povremenim trljanjem
dna ili zidova tikvice na povrini otopine staklenim tapiem
koji pri tome napravi mikroskopski grubu povrinu, na kojoj
se mogu vezati molekule otopljene supstance i izgraditi
kristale. Ponekad se umjesto kristala nagradi neeljeni
uljast produkt koji se onda mora ponovo otopiti i ponoviti
postupak kristalizacije.

Dodaj jo 10-15 mL ledene destilovane vode u tikvicu sa
talogom i ukoliko su kristali slijepljeni, usitni ih staklenim
tapiem.

Sinteza aspirina
67

Postavi Bchnerov lijevak, kroz gumeni prsten, u tikvicu za
filtriranje koja je privrena klemom na stalak.

Povei tikvicu za filtriranje sa vodenom pumpom. Navlai
filter papir sa malo hladne destilovane vode tako da dobro
prilegne preko otvor na lijevku.

Malo promijeaj uzorak i izlij smjesu na vlaan filter papir u
lijevku. Isperi tikvicu nekoliko puta malim porcijama ledene
destilovane vode tako da se prenese to je mogue vie
produkta.

Isperi finalni produkt sa oko 15 mL ledene destilovane vode
u cilju uklanjanja u vodi topivih oneienja.

Najee oneienje u sirovom produktu jeste salicilna
kiselina koja potie od nekompletnosti reakcije ili hidrolize
produkta tokom postupka izolacije. Sreom, ispiranjem
produkta sa nekoliko malih porcija ledene vode moe se
dobiti zadovoljavajue ist aspirin. Aspirin nije lako topiv u
ledenoj vodi, ali neistoe jesu.

Ostavi produkt da se sui na zraku, oko 5 minuta, uz
primjenu vodene pumpe.

Paljivo podigni kraj filter papira (na poetku se koristei
patulom, makazama ili tapiem, ako je potrebno) i skini sa
Bchnerovog lijevka filter papir sa kristalima.

Prenesi produkt i filter papir na satno stakalce. Ovako
dobiveni produkt moe se ostaviti da se sui na zraku do
slijedeeg termina vjebi.

Prekrij produkt komadom papira da bi se zatitio od praine.

ZADATAK 2: Uradi test na prisustvo salicilne kiseline na sirovom produktu.

U svaku od etiri epruvete, dodaj po 1 mL etanola.

Dodaj po 1 kap otopine FeCl
3
u svaku epruvetu.

U tri epruvete dodaj malu koliinu (nekoliko kristalia)
slijedeih supstanci i paljivo promijeaj sadraj svake
epruvete:
a) Epruveta 1: fenol
b) Epruveta 2: salicilna kiselina
c) Epruveta 3: dobiveni produkt
d) Epruveta 4: nita (slui kao kontrolna proba)
Zabiljei zapaanje u promjeni boje. Posebno obrati panju
na rezultat u epruveti 3.


68

Poznato je da spojevi koji sadre fenolsku hidroksilnu grupu
grade obojene komplekse sa Fe
3+
ionima.

FeCl
3
+ 6H
2
O [Fe(H
2
O)
6
]
3+
+ 3Cl
-

OH
+[Fe(H
2
O)
6
]
3+
O H
3
+
+
O Fe(OH
2
)
5
2+

crveno-purpurni obojeni kompleks

Boja varira od crvene do purpurne, u zavisnosti od
odreenog fenola koji je prisutan. U aspirinu, fenolska
hidroksilna grupa nije vie prisutna i ne bi trebalo da se
stvara nikakav obojeni kompleks. Meutim, ukoliko je
prisutna salicilna kiselina, pojavie se obojenje.

Ovaj test ima jo jednu funkciju. Sinteza poinje polazei od
bijelog spoja (salicilna kiselina) i zavrava sa bijelim spojem
(aspirin). Kako znati da li se uopte neto dogodilo?
Izvoenje testa sa Fe
3+
na polaznom spoju i finalnom
produktu treba da potvrdi da se neka reakcija zaista desila.

ZADATAK 3: Prekristalizacija sirovog aspirina.

Na poetku slijedeeg termina vjebi, izvagaj osueni uzorak,
odredi prinos.

Treba da zabiljei masu salicilne kiseline koja je
upotrijebljena u ovom eksperimentu. Da bi se odredio
limitirajui reagens i prinos, potrebno je da zna masu uzetog
acetanhidrida. Meutim, poto je samo izmjeren odreeni
volumen ovog reagensa, potrebno je da zna gustou da bi se
dobila masa. U uputstvima za rad nisu uvijek navedeni
ovakve informacije, tako da e biti u prilici da konsultuje
razliite hemijske prirunike koji sadre korisne podatke o
osobinama nekog spoja kao to su taka topljenja, taka
kljuanja, gustoa, topivost, reakcije, itd. Kao dio ovog
eksperimenta, bie potrebno da se koristi nekom od takvih
referentnih knjiga (ili alternativno nekim od raspoloivih
komercijalnih kataloga hemikalija) i nae podatak o gustoi
acetanhidrida.

Potpuno osuenim kristalima produkta odredi taku topljenja
i uporedi je sa literaturnom vrijednou u cilju identifikacije
aspirina. Salicilna kiselina se topi na 159
o
C, a acetilsalicilna
kiselina na 135
o
C. Otra taka topljenja (kada se kristali tope
unutar uske temperaturne oblasti, 1 ili 2 stepena) ukazuje da
je spoj ist.

Postoje i sloenije tehnike preiavanja koje se mogu
primijeniti u cilju daljeg preiavanja dobivenog produkta i
koje mogu biti ukljuene kao dodatni dio ovog eksperimenta,
ukoliko ostane dovoljno vremena u okviru predvienog
Sinteza aspirina
69

termina za laboratorijski rad. Takva je metoda
rekristalizacije.

Prenesi osuene kristale aspirina u Erlenmeyerovu tikvicu od
100 mL

i otopi ih u oko 20 mL toplog etanola. Otopinu treba
grijati na vodenom kupatilu na 60
o
C (na elektrinom grijau,
bez plamena u blizini, jer je etanol zapaljiv!)

Zagrij 50 mL destilovane vode do 60
o
C i ulij u etanolnu
otopinu aspirina. Ukoliko se stvori talog, nastavi zagrijavanje
dok se nastali talog potpuno ne otopi i dobije bistra otopina.

Pokrij au satnim stakalcem i ostavi da se polako ohladi.
Kristalizacija se moe ubrzati hlaenjem na ledenom
kupatilu, ali se postepenim hlaenjem dobiju ljepi igliasti
kristali aspirina, acetilsalicilne kiseline.

Izdvajanje kristala aspirina preienog rekristalizacijom iz
etanola, izvri kao u dijelu procedureu Zadatku 1.

Kristale istog aspirina prenesi u epruvetu sa odgovarajuom
naljepnicom i zajedno sa izvjetajem predaj asistentu.

VANO: Sintetizirani aspirin ne smije se upotrijebiti kao
farmaceutski preparat!


70

PRIPREMNA VJEBANJA

1. Navedi IUPAC imena za:
a) acetatnu kiselinu _______________________________
b) salicilnu kiselinu _______________________________
c) acetilsalicilnu kiselinu _______________________________

2. Koje funkcionalne grupe sadri acetilsalicilna kiselina (aspirin)?
___________________________________________________________
___________________________________________________________

3. Koja funkcionalna grupa reaguje sa acetatnom kiselinom pri nastanku aspirina?
___________________________________________________________
___________________________________________________________

4. ta e nastati u reakciji esterifikacije u kojoj jedna molekula salicilne kiseline igra ulogu
kiseline, a druga ulogu alkohola, odnosno fenola?

5. ta su anhidridi kiselina?
___________________________________________________________
___________________________________________________________

6. ta nastaje iz anhidrida, odnosno estera karboksilnih kiselina u reakciji sa vodom?
___________________________________________________________
___________________________________________________________

Sinteza aspirina
71

IZVJETAJ


Datum: ___________________ Asistent: ___________________________________

PODACI I IZRAUNAVANJA
masa Erlenmeyerove tikvice: ____________ g
masa Erlenmeyerove tikvice sa salicilnom kiselinom: ____________ g
masa salicilne kiseline: ____________ g

volumen upotrijebljenog acetanhidrida: ____________ mL
gustoa acetanhidrida na sobnoj temperaturi: ____________ g/mL
masa upotrijebljenog acetanhidrida: ____________ g

masa aspirina: ____________ g

molovi upotrijebljene salicilne kiseline: _____________
molovi upotrijebljenog acetanhidrida: _____________
limitirajui reagens za ovu reakciju je bio: _____________
teorijski prinos aspirina: _____________ g

EKSPERIMENTALNI REZULTATI
stvarni prinos aspirina _____________ g ______________ %
taka topljenja aspirina _____________ C

TEST NA PRISUSTVO SALICILNE KISELINE
epruveta # ispitivana
supstanca
boja etanolne
otopine
boja etanolne otopine
+ otopina FeCl
3

1 fenol
2 salicilna kiselina
3 dobiveni produkt
4 nita

PITANJA:
1. Objasni ulogu sulfatne, odnosno fosfatne kiseline, u sintezi aspirina.
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________


72

2. Zato je vano da je laboratorijsko posue koje se koristi u sintezi asprina bude suho?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

3. Zato se sirovi produkt ispire ledenom vodom?
___________________________________________________________
___________________________________________________________

4. Ako je za ovjeru vjebe potreban prinos od 50%, koliko aspirina treba da dobije u ovom
eksperimentu?

5. Kako se kvalitativno odreduje istoa aspirina?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

6. Ukoliko se u epruveti sa dobivenim produktom, nakon dodatka otopine FeCl
3
, pojavi
crveno-ljubiasta boja, ta moe zakljuiti o istoi Tvog aspirina?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

Spektrofotometrijsko odreivanje aspirina
73

11 SPEKTROFOTOMETRIJSKO ODREIVANJE
ASPIRINA

UVOD

Postoji nekoliko naina za kvantitativno odreivanje sadraja acetilsalicilne kiseline, aspirina,
u uzorku nepoznate koncentracije. U ovom eksperimentu koristie se procedura zasnovana na
osobini kompleksa koji je izveden iz aspirina da apsorbira svjetlost. U otopini, sam aspirin ne
apsorbira svjetlost u vidljivoj oblasti, ali kada se prevede u eljezo(III) salicilatni kompleks,
apsorpcione karakteristike izrazito obojene otopine mogu se upotrijebiti za kvantitativno
odreivanje koncentracije aspirina. Opta procedura se naziva spektrofotometrijska analiza i
ima mnoge vane primjene u hemiji.

U baznoj sredini, aspirin hidrolizira i stvara salicilat dianion.

acetilsalicilna kiselina salicilat dianion

Kada se pomijea sa kiselom otopinom eljezo(III) hlorida, salicilat dianion stvara izrazito
obojeni eljezo(III) salicilatni kompleks koji ima sposobnost da apsorbira zraenje (svjetlost)
u vidljivoj oblasti elektromagnetnog spektra.

tetraakvasalicilat eljezo(III) kompleks
(ljubiasta boja)

Ovo svojstvo e se koristiti za kvantitativno odreivanje sadraja aspirina u otopini. Kako se
ovdje zapravo odreuje apsorpcija nastalog kompleksa koji se stvara u reakciji prema
stehiometrijskom odnosu 1:1, slijedi da ako je poznata koncentracija kompleksa,
koncentracija aspirina je ista.

U ovom eksperimentu e se prirediti nekoliko otopina poznate koncentracije salicilatnog
kompleksa i odredie se apsorbanca svake od njih, na talasnoj duini maksimalne apsorpcije,
uz upotrebu spektrofotometra. U uslovima eksperimenta, grafiki prikaz apsorbanse u funkciji
koncentracije je prava linija. Ovaj odnos je poznat kao Lambert-Beerov zakon.

O C
O
CH
3
C
O
OH
+ 3OH
- + +2H
2
O
O
O
C
CH
3
O
-
C
O
-
O
-
O
-
C O
-
O
1.
[Fe(H
2
O)
6
]
3+
2. H
3
O
+(pH 0.5-2.0)
O
O C
O
Fe(H
2
O)
4
+

74


Spektroskopske metode analize predstavljaju mono sredstvo moderne hemije koje
omoguava prouavanje i analizu hemijskih specija upotrebom elektromagnetnog zraenja.
Svjetlost ili elektromagnetno zraenje je oblik energije koja se prostire kroz prostor u obliku
talasa. Ona je karakterizirana svojom talasnom duinom () ili frekvencijom () i njihov odnos
opisan je formulom:

= c

gdje je c brzina svjetlosti u vakuumu i iznosi 3.00 x 10
8
m s
-1
. Talasna duina, , predstavlja
rastojanje izmeu bilo koje dvije susjedne identine take talasa, kao to su dva susjedna
maksimuma i izraava se u jedinicama za duinu (m). Frekvencija talasa je broj talasnih
duina tog talasa koje prolaze kroz neku taku u jedinici vremena, obino u jednoj sekundi.
Jedinica za frekvenciju je s
-1
i jo se naziva herc (Hz). Poto je produkt talasne duine i
frekvencije elektromagnetnog zraenja konstanta, zraenje vee talasne duine mora imati
niu frekvenciju i obrnuto. U odnosu na energiju, svjetlost se moe posmatrati kao estice
koje se nazivaju fotoni. Svaki foton nosi energiju koja je data relacijom:
E = h

gdje je h Planckova konstanta i iznosi 6.626 x 10
-34
J s. Kombinacijom gornjih jednaina
dobije se:

gdje je = 1/ i naziva se talasni broj. Iz gornje relacije proizlazi da je energija
elektromagnetnog zraenja, E, obrnuto proporcionalna talasnoj duini, , a direktno
proporcionalna talasnom broju.
Slika 11.1 Svjetlost putuje u talasima. Talasna duina svjetlosti moe se definisati kao rastojanje
izmeu dva brijega talasa. Svaka talasna duina odgovara odreenom nivou energije;
to je vea talasna duina, to je nia energija.

Spektroskopske metode se zasnivaju na mjerenju emisije, apsorpcije ili rasipanja
elektromagnetnog zraenja od strane atoma i molekula u cilju njihove kvalitativne ili
kvantitativne analize, kao i prouavanja fizikalnih procesa. Ova pojava interakcije
elektromagnetnog zraenja sa ispitivanom supstancom nalazi svoju primjenu poev od
relativno jednostavnog problema odreivanja koncentracije, pa do vrlo kompleksnih problema
odreivanja molekularne strukture i meumolekularnih interakcija.

Praktino svaka oblast elektromagnetnog spektra (Slika 11.2) moe se upotrijebiti za
dobivanje neke vrste informacije koja se odnosi na svojstvo molekula, pa se spektroskopske
metode obino klasificiraju prema oblasti elektromagnetnog spektra koja se koristi.

U ovom eksperimentu ograniiti emo se na vidljivu oblast ije talasne duine lee u oblasti
od 380-750 nm. Kada svjetlost iz vidljive oblasti prodre kroz otopinu koja sadri supstancu
koja apsorbuje specifine talasne duine te svjetlosti, neapsorbovane talasne duine prolaze
kroz otopinu.
Nia
energija
Poveanje talasne duine, smanjenje energije
E =
h c
~
c h E =
75

Slika 11.2 Elektromagnetni spektar je podijeljen u oblasti u zavisnosti od talasne duine ili frekvencije
zraenja. Vidljivi dio spektra predstavlja samo mali dio elektromagnetnog spektra koje nae
oko detektuje.

Na primjer, ako neka supstanca apsorbuje svjetlost od 650-700 nm, to spada u crvenu
svjetlost, sve ostale talasne duine e biti proputene. Ta supstanca e izgledati zeleno.
Meutim, neka supstanca moe apsorbovati vie od jedne boje i predvianje njenog izgleda
postaje neto tee.

Lambert-Beerov zakon

U ovom eksperimentu koristiemo se pojavom apsorpcije svjetlosti da bi se odredila
koncentracija analizirane supstance u otopini. Fundamentalni princip koji se ovdje
primjenjuje jeste injenica da kada svjetlosni zrak odreenog intenziteta i talasne duine doe
u interakciju sa nekom molekulom, ta molekula apsorbuje dio energije svjetlosti i prelazi sa
normalnog energetskog stanja (osnovno stanje) u vie energetsko stanje. Ovo rezultira u
smanjenju intenziteta transmitovanog, proputenog, svjetlosnog zraka (Slika 11.3). Talasna
duina maksimuma apsorpcije svjetlosti od strane neke molekule je karakteristika te molekule
i funkcija je tipa veze u toj molekuli.

Osnovni zakon koji kvantitativno opisuje odnos izmeu energije apsorbovane svjetlosti i
koncentracije molekula u otopini poznat je kao Lambert-Beerov zakon koji se predstavlja
matematikim izrazom:
A = log I
0
/I = c l
gdje je:
A = apsorbansa
I
0
= intenzitet upadne svjetlosti
I = intenzitet proputene svjetlosti
c = molarna (koliinska) koncentracija

l = duina puta svjetlosti
= molarni apsorpcioni koeficijent
Slika 11.3 Intenzitet transmitovane svjetlosti se
smanjuje pri prolasku kroz otopinu uzorka
koji apsorbira
Talasna duina
Talasna duina se poveava
()
Radio
talasi
TV
talasi
Mikrotalasi
Infracrveno
zraenje
Ultravioletno
zraenje
X zraci
Frekvencija se poveava
metar
Crvena Narandasta uta Zelena Plava Ljubiasta

76

Eksperimentalna mjerenja se obino izraavaju kao transmitansa, T, koja se definie kao
T = I/I
0
, ili ee kao%T = 100T. Relacija izmeu apsorbanse, A, i transmitanse, T, je:

A = - log T

U otopini, molekule neke supstance apsorbuju svjetlost u iroj oblasti talasnih duina sa
karakteristinom vrijednou za molarni apsorpcioni koeficijent na svakoj talasnoj duini.
Bilo koja od ovih talasnih duina moe se uzeti u Lambert-Beerovoj jednaini, ali najvei
stepen tanosti e se dobiti ako se koristi talasna duina maksimuma apsorpcije (
max
). Da bi
se odredila vrijednost za
max
, mora se odrediti apsorbansa u funkciji talasne duine, a
grafiki prikaz ovog odnosa naziva se apsorpcioni spektar.

Slika 11.4 Kalibraciona kriva

Kada se jednom odredi
max
, onda se mjeri apsorbansa za nekoliko razliitih koncentracija
ispitivanog uzorka kod talasne duine maksimuma apsorpcije. Dijagram apsorbanse u funkciji
koncentracije naziva se kalibraciona kriva koja se moe upotrijebiti za odreivanje nepoznate
koncentracije molekula u otopini (Slika 11.4). Alternativni postupak je odrediti molarni
apsorpcioni koeficijent, , iz nagiba kalibracione krive i onda uvrstiti ovu vrijednost u
jednainu Lambert-Beerovog zakona da se odredi nepoznata koncentracija.

Kada se jednom dobije kvantitativni odnos izmeu apsorbanse i koncentracije za dati sistem
(grafiki i/ili matematiki u obliku jednaine*), mogue je odrediti koncentracije nepoznatih
otopina mjerenjem njihovih apsorbansi.

*Lambert-Beerov zakon ima oblik y=mx + b, to predstavlja pravu liniju gdje je y apsorbansa
(A), m , nagib, je l, a b je odsjeak na y osi koji u ovom sluaju iznosi O.
Lambert-Beerov zakon vai kod razblaenih otopina (<0.01 mol/L), a neka odstupanja su
mogua kod viih koncentracija kada estice reaguju jedne sa drugim i gdje se mogu desiti
hemijske interakcije izmeu apsorbujuih specija i otapala. Mada oko moe dati kvalitativnu
analizu koncentracije otopljene supstance (to je boja intenzivnija, otopina je koncentriranija),
kvantitativna analiza se vri pomou spektrofotometra. To je instrument koji se koristi za
odreivanje talasne duine na kojoj neka supstanca apsorbuje svjetlost kao i intenziteta
apsorpcije.

Spektrofotometar je danas najee koriteno sredstvo za kvantitativnu analizu zbog svoje
iroke primjenljivosti, visoke osjetljivosti u oblasti koncentracija od 10
-7
-10
-4
mol/L, relativno
visoke selektivnosti, dobre tanosti, sa relativnom grekom obino od 1-3% kod mjerenja
koncentracije, kao i zbog jednostavnog rada. Razliiti spektrofotometri se upotrebljavaju za
0.00 0.02 0.04 0.06 0.08 0.10 0.12
A
0.00
0.02
0.04
0.06
0.08
0.10
0.12
0.14
apsorbansa nepoznatog
uzorka
koncentracija aspirina
u nepoznatom uzorku
y =1.12 x +0
c (mol/L)
77

praenje apsorpcije u razliitim oblastima spektra i iako se razlikuju prema kompleksnosti,
lakoi pri radu i cijeni, svi imaju neke zajednike komponente (Slika 11.5):

Slika 11.5 ematski prikaz osnovnih dijelova spektrofotometra

izvor zraenja: lampa koja emituje svjetlost koja se sastoji iz ire oblasti talasnih duina.
Za fotometrijska mjerenja u vidljivoj oblasti spektra, najee se koristi tungstenova
lampa.
ureaj za disperziju svjetlosti: filteri, prizme ili reetke mogu se koristiti za razdvajanje
svjetlosti u njene sastavne boje (talasne duine). Ovi dijelovi omoguavaju izbor
odreenih uskih oblasti talasnih duina.
odjeljak za uzorak: dio gdje se smjeta kiveta sa otopinom tako da svjetlost izabrane
talasne duine prolazi kroz tano odreenu debljinu otopine.
kiveta: epruvete ili specijalne elije sa dvije optike povrine, jednake debljine zidova i
tano definisanog unutranjeg promjera (duina puta svjetlosti) koje slue za dranje
otopine. Najee se koriste one duine 1.00 cm. Visoko kvalitetne kivete su napravljene
od kvarca i obino se isporuuju u paru, a proputaju svjetlost u oblasti 190-3600 nm. U
vidljivoj oblasti se mogu upotrijebiti i kivete od stakla ili plastike ija transparentna oblast
je 220-2500 nm, odnosno 300-800 nm.
detektor zraenja: detektori zraenja (npr. fotoelektronski multiplikator) proizvode
elektrinu struju koja je proporcionalna koliini zraenja koje pada na njih u jedinici
vremena. Elektrina struja se onda pojaava i pokree pero pisaa ili skree kazaljku na
mjernoj skali instrumenta.

Spektrofotometar na kontrolnoj ploi ima i dugme za podeavanje nule i 100% transmitanse
(moderni apsorpcioni instrumenti obino mogu prikazivati podatke i kao transmitansu, %
transmitanse ili kao apsorbansu), zatim polugu za blokiranje svjetlosnog zraka prema
detektoru, dugme za izbor talasne duine i mjernu skalu ili elektronski pokaziva.


78

EKSPERIMENTALNI RAD

ZADATAK VJEBE

- Pripremiti otopine potrebnih reagenasa prema optim uputstvima za prireivanje
analitikih otopina.
- Izvriti hidrolizu acetilsalicilne kiseline.
- Prirediti osnovnu standardnu otopinu obojenog eljezo(III) salicilatnog
kompleksa.
- Upoznati se sa radom spektrofotometra.
- Snimiti apsorpcioni spektar eljezo(III) salicilatnog kompleksa i odrediti
maksimum apsorpcije
max
. (Ova operacija moe biti demonstrirana za grupu
studenata.).
- Razblaivanjem osnovne otopine pripremiti 5 standardnih otopina poznate
koncentracije eljezo(III) salicilatnog kompleksa.
- Izmjeriti apsorbansu standardnih otopina na max i konstruisati kalibracionu
krivu.
- Uz identine eksperimentalne uslove, prirediti otopinu eljezo(III) salicilatnog
kompleksa iz uzorka tablete komercijalnog aspirina i izmjeri apsorbansu.
- Odrediti koncentraciju aspirina u nepoznatoj otopini, ili grafikom analizom (na
osnovu kalibracione krive), ili koritenjem jednaine pravca.
- Izraunati masu acetilsalicilne kiseline u komercijalnoj tableti.


- acetilsalicilna kiselina
- hloridna kiselina
- eljezo(III) hlorid

PRIBOR I OPREMA

- Erlenmeyerova tikvica od 100 mL, 2 komada
- odmjerna tikvica od 100 mL, 7 komada
- pipeta, 10 mL
- boca za ispiranje
- stakleni lijevak
- elektrini grija
- pH metar
- spektrofotometar
- staklene kivete

79

MJERE OPREZA

- Natrijum hidroksid, koji se koristi za hidrolizu aspirina, je nagrizajua supstanca i
u sluaju kontakta sa koom treba ga isprati velikim koliinama vode.
- Otopina hloridne kiseline (0.3 mol/L) koja se koristi za pripremanje otopine
eljezo(III) hlorida je korozivna. U sluaju kontakta sa koom, odmah je isperi
velikim koliinama vode.
- Otopina eljezo(III) hlorida ostavlja mrlje re na odjei nakon reakcije sa
oksigenom u zraku. Jednostavan nain uklanjanja tih mrlja mogu je njihovom
obradom pastom prireenom iz kuhinjske soli NaCl i sireta (razblaene acetatne
kiseline), prije pranja.


80

IZVOENJE VJEBE

Prireivanje standardne otopine za odreivanje odnosa apsorbansa/koncentracija

Priredi otopine potrebnih reagenasa, prema pravilima za
prireivanje analitikih otopina:
a) 50 mL

otopine NaOH, 1.0 mol/L

b) 1 L otopine FeCl
3
, 0.02 mol/L, u HCl, 0.3 mol/L

Izvagaj priblino 0.080 do 0.100 g (sa tanou 3 decimalna
mjesta), iste acetilsalicilne kiseline u predhodno izvaganoj
Erlenmayerovoj tikvici od 100 mL. Iz razlike masa moe
odrediti tanu masu acetilsalicilne kiseline koja je dodata.

Dodaj 10 mL otopine NaOH, 1.0 mol/L i paljivo zagrij
smjesu do kljuanja na elektrinom grijau. Nastavi
zagrijavanje jo 10 minuta, pazei da otopina ne prska van,
to bi rezultiralo gubitkom uzorka*. Ostavi otopinu da se
ohladi na sobnu temperaturu.

* Ako se neto kapljica skupi na zidovima tikvice, isperi ih
malom koliinom destilovane vode pomou boce za
ispiranje, da bi se osigurala kvantitativna hidroliza
acetilsalicilne kiseline u salicilatni dianion.

Koristei se staklenim lijevkom, prenesi hidroliziranu
otopinu u volumetrijsku tikvicu od 100 mL. Ovaj prenos
mora biti kvantitativan, to znai da se Erlenmayerova
tikvica treba isprati nekoliko puta, malim porcijama
destilovane vode. Kada je ispiranje zavreno, dopuni
destilovanom vodom tikvicu do marke. vrsto zatvori
staklenim epom volumetrijsku tikvicu i dobro izmijeaj njen
sadraj okreui tikvicu gore-dolje. Dobivena otopina
predstavlja osnovnu otopinu salicilat dianiona koja e biti
koritena za pripremu standardnih otopina.

Pomou graduisane pipete od 10 mL, prenesi 5.0 mL alikvota
(alikvot je tano odmjereni dio nekog uzorka) osnovne
otopine u volumetrijsku tikvicu od 100 mL i razblai do
marke otopinom eljezo(III) hlorida, 0.02 mol/L, pH 1.6*.
Dobro izmijeaj razblaenu otopinu.

* Vano je da se i sva dalja razblaivanja vre pomou
otopine eljezo(III) hlorida, pH 1.6, pripremljene u otopini
HCl, 0.3 mol/L. Sastav ljubiasto obojenog tetraakvasalicilat
eljezo(III) kompleksa je vrlo osjetljiv na pH otopine koja se
mora odravati u granicama 0.5 - 2.0, da bi se izbjeglo
stvaranje di- i trisalicilatnog kompleksa Fe(III).

Pripremi jo etiri otopine prema prethodno opisanoj
proceduri, osim to treba pipetirati 4.0 mL, 3.0 mL, 2.0 mL i
1.0 mL alikvota osnovne otopine u volumetrijske tikvice od
100 mL. Na ovaj nain e se dobiti pet standardnih otopina*

81

koje e se koristiti za postavljanje kalibracione krive
tetraakvasalicilat eljezo(III) kompleksa.
* Sve prireene standardne otopine treba da su pravilno
obiljeene naljepnicama: Otopina 1, 2, 3, 4 i 5. est uzrok
greke u ovom eksperimentu je registrovanje apsorbanse za
pogrenu otopinu!

Prireivanje otopine nepoznate koncentracije aspirina

Uzmi jednu tabletu aspirina i zabiljei koliinu acetilsalicilne
kiseline koju je naveo proizvoa.

U avanu tukom usitni tabletu aspirina u fini prah.

Izvagaj priblino 0.100 g aspirina (sa tanou 3 decimalna
mjesta) u predhodno izvaganoj Erlenmeyerovoj tikvici od
100 mL.

Uzorak aspirina obradi na isti nain kao istu acetilsalicilnu
kiselinu prema prethodnoj proceduri.

Od osnovne otopine aspirina nepoznate koncentracije,
pipetom uzmi samo 2.0 mL uzorka i razblai ga otopinom
FeCl
3
, 0.02 mol/L u volumetrijskoj tikvici od 100 mL, do
marke. Ovu otopinu dobro izmijeaj i oznai kao Otopina A.
Na isti nain priredi paralelnu probu i oznai je kao Otopina
B.

Priprema za rad spektrofotometra

Informacije o spektrofotometru i uputstva za rad dobie od
asistenta koji e demonstrirati snimanje apsorpcionog spektra
za analizirani uzorak tetraakvasalicilat eljezo(III)
kompleksa. Literaturni podatak za
max
= 535 nm.

Prije poetka mjerenja apsorpcije treba izvriti kalibraciju
instrumenta:

a) izbor talasne duine (postavljanje talasne duine na
vrijednost na kojoj se posmatra apsorpcija analiziranog
uzorka,
max
)
b) podeavanje maksimuma apsorbanse/0% transmitanse
(kada je odjeljak za uzorke prazan i kada nema svjetlosti
koja pada na detektor)
c) podeavanje nule apsorbanse/100% transmitanse (kada
se u odjeljak za uzorke stavlja referentna otopina,
odnosno isto otapalo koje e se koristiti za analizu, ali
bez apsorbirajue supstance).

Kao referentna proba koristie se otopina eljezo(III) hlorida,
0.02 mol/L, pH 1.6, pripremljena u otopini HCl, 0.3 mol/L. U
tu svrhu pripremi istu kivetu za spektrofotometrijsko


82

mjerenje i isperi je nekoliko puta malom koliinom otopine
FeCl
3
.

Ispuni volumena kivete referentnom otopinom. Paljivo,
mekanim papirom, izbrii vanjske zidove kivete u cilju
uklanjanja otisaka prstiju ili malih koliina tenosti.
Eventualno prisutne mjehurie zraka ukloni laganim
lupkanjem kivete.

Postavi kivetu u odjeljak za uzorak i podesi mjernu skalu
instrumenta na oitanje 100% transmitanse .

Ovako pripremljen instrument posluie za
spektrofotometrijsku analizu pet ljubiasto obojenih
standardnih otopina (1, 2, 3, 4 i 5) kao i dvije nepoznate
otopine (A i B) tetraakvasalicilat eljezo(III) kompleksa na
talasnoj duini
max
(zelena svjetlost).

Spektrofotometrijsko odreivanje apsorbanse/transmitanse

Isprazni sadraj kivete sa referentnom otopinom FeCl
3
koji je
posluio za kalibraciju instrumenta.

Upotrijebi najmanje koncentriranu standardnu otopinu
tetraakvasalicilat eljezo(III) kompleksa i njome nekoliko
puta isperi kivetu.

Ispuni volumena kivete analiziranom otopinom i unesi u
odjeljak za uzorak. Zabiljei vrijednost izmjerene
apsorbanse/% transmitanse.

Postupak mjerenja ponovi i za ostale uzorke standardnih
otopina (ukupno pet), prema rastuoj koncentraciji otopine,
odnosno za dva nepoznata uzorka, vodei rauna da se kiveta
dobro ispere analiziranom otopinom prije svakog novog
mjerenja. Unesi podatke spektrofotometrijskih mjerenja u
svoj laboratorijski dnevnik.

Najvea tanost u ovakvoj vrsti eksperimenta, obino se
postie kada izabrane koncentracije standardnih otopina
proizvode oitanje apsorbanse u oblasti 0.2 do 0.7. Zato je
izuzetno vano pravilno uraditi seriju razblaivanja osnovne
otopine.

Izraunaj koncentraciju, c (mol/L), acetilsalicilne kiseline u
osnovnoj standardnoj otopini (prije razblaenja), kao i u pet
razblaenih standardnih otopina.

U tu svrhu primijenjivae se slijedea relacija:
c
1
V
1
= c
2
V
2

gdje su c i V koncentracije i volumeni poetne (1), odnosno
finalne (2) otopine. Pogrena izraunavanja razblaenja su
najee greke koje su mogue u ovom eksperimentu.

83

Nacrtaj dijagram na osnovu podataka izmjerene apsorbanse i
izraunate koncentracije kao 1 x 10
4
. Odgovarajua prava
linija povuena kroz sve take predstavljae Lamber-
Beerovu kalibracionu krivu.

Ispii jednainu pravca koja opisuje dobivenu kalibracionu
krivu.

Grafiko predstavljanje dobivenih rezultata moe uraditi i
koristei se nekim od kompjuterskih programa (npr.
Microsoft Excel i slino).

Odredi koncentraciju dva nepoznata uzorka aspirina na
osnovu izmjerene apsorbanse, koristei se kalibracionom
krivom i jednainom pravca,

Izraunaj masu acetilsalicilne kiseline u komercijalnoj tableti
i izrazi je u procentima.

Kompletiraj Izvjetaj i priloi grafiki prikaz rezultata.


84

PRIPREMNA VJEBANJA

1. Izraunaj molekularnu masu acetilsalicilne kiseline.

2. Kolika je frekvencija zelene svjetlosti koja ima talasnu duinu od 500 nm? Koliko iznosi
energija te zelene svjetlosti?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

3. Od ega zavisi boja neke otopine?
___________________________________________________________
___________________________________________________________

4. Od ega zavisi intenzitet boje neke otopine?
___________________________________________________________
___________________________________________________________

5. Neka otopina ima plavu boju. U kojoj oblasti talasnih duina vidljivog spektra ona
apsorbuje svjetlost?
___________________________________________________________
___________________________________________________________

6. Navedi tri parametra koji utiu na koliinu apsorbovane svjetlosti od strane nekog uzorka
u otopini.
___________________________________________________________
___________________________________________________________

85

7. Odredi vrijednost za apsorbansu otopine koja proputa samo 12% upadne svjetlosti.

8. Izraunaj transmitansu i %T za otopinu koja pokazuje apsorbansu 0.12 kada se izloi
djelovanju svjetlosti izabrane talasne duine.

9. Izraunaj apsorbansu za otopinu neke organske boje (0.0007 mol/L) u kiveti duine 2 cm,
ako je njen molarni apsorpcioni koeficijent 650 dm
3
mol
-1
cm
-1
.


86

IZVJETAJ


Datum: ___________________ Asistent: ___________________________________

PRIPREMA OSNOVNE OTOPINE
masa acetilsalicilne kiseline: ____________ g
koliina acetilsalicilne kiseline: ____________ mol
volumen osnovne otopine: ____________ mL
koncentracije acetilsalicilne kiseline u osnovnoj otopini: ____________mol/L

RAZBLAIVANJE OSNOVNE OTOPINE I MJERENJE APSORBANSE
volumen razblaenih standardnih otopina: ____________ mL

alikvot
(mL)
standardna
otopina
koncentracija, c, mol/L apsorbanca,A
1.0 1
2.0 2
3.0 3
4.0 4
5.0 5

Priloi na posebnom papiru grafiki prikaz kalibracione krive za odreivanje
koncentracije aspirina:
apsorbansa, A (y-osa)/ koncentracija, c, 1x 10
4
mol/L (x-osa)

Jednaina pravca*: y=mx + b; m = nagib (l) b = odsjeak (A
0
)
_____________________ (odreena grafiki)
ili _____________________ (odreena elektronskim programom)

* Ovaj dio obrade rezultata nije obavezan!
87

NEPOZNATI UZORAK ASPIRINA

masa jedne tablete komercijalnog aspirina: ____________ g
masa uzorka aspirina: ____________ g
volumen otopine aspirina: ____________ mL
alikvot (A), odnosno(B): ____________ mL

koncentracija aspirina
nepoznata
otopina
apsorbansa
iz kalibracione
krive
iz jednaine
pravca
A

B

koncentracija nepoznate otopine
prije razblaenja

____________ mol/L

koliina aspirina u jednoj tableti ____________ mol
masa aspirina u jednoj tableti ____________ g __________ %

PITANJA:

1. Uzeto je 3 mL otopine aspirina koncentracije 4.72 x 10
-3
mol/L i izvreno razblaivanje
do 100 mL. Kolika je koncentracija ovako dobivene otopine?

2. Zato je koncentracija aspirina ista kao koncentracija obojenog tetraakvasalicilat
eljezo(III) kompleksa koji je izveden iz njega i ija apsorbansa se mjeri?
___________________________________________________________
___________________________________________________________

3. Alikvot (2 mL) otopine aspirina koja sadri 0.400 g aspirina u 100 mL otopine je
razblaen vodom do 50 mL. Izraunaj koliinsku koncentraciju razblaene otopine
aspirina.


88

4. Naeno je da Lambert-Beerova jednaina za spektrofotometrijsko odreivanje aspirina
ima oblik jednaine: A = 1.12c + 0
A = apsorbansa, c = koncentracija (1 x 10
-4
mol/L)
Nepoznata otopina pokazuje apsorbansu od 0.20. Izraunaj koncentraciju aspirina u
nepoznatoj otopini.

5. U ovom eksperimentu, u izraunavanjima koja ukljuuju jednainu Lambert-Beerovog
zakona, debljina otopine (kivete) i molarni apsorpcioni koeficijent nisu uzimani u obzir.
Objasni!
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

Sinteza metilsalicilata
89

1 12 2 S SI IN NT TE EZ ZA A M ME ET TI IL LS SA AL LI IC CI IL LA AT TA A

UVOD

Dva jednostavna estera, acetilsalicilna kiselina i metilsalicilat, su veoma vani organski
spojevi. Jo od drevnih vremena je poznato da aj pripremjen od granica nekih biljaka ima
analgetina i antipiretina svojstva. Kasnije je naeno da je aktivna komponenta u ovakvim
ajnim pripravcima salicilna kiselina. ista salicilna kiselina nagriza usnu upljinu, teti
digestivnom traktu, te se ne moe koristiti u medicinske svrhe. Salicilna kiselina u svojoj
strukturi sadri karboksilnu grupu (COOH) i fenolsku grupu (OH) koje doprinose ovakvom
njenom djelovanju na digestivni trakt.

Zbog svoje karakteristine hemijske strukture, salicilna kiselina se moe esterificirati na dva
razliita naina, zavisno od toga da li se esterificira karboksilni dio (1) ili fenolski dio (2)
molekule koji u ovom sluaju reaguje kao alkohol (Slika 12.1). Istraivanje esterifikacije
salicilne kiseline je raeno u cilju njenog modificiranja i prilagoavanja osjetljivom
digestivnom sistemu ovjeka.
OH
O
OH
OH
O
O CH
3
O
O
OH
O
C H
3
(2)
(1)

Slika 12.1 Esterifikacija salicilne kiseline

Metilsalicilat (Slika 12.2) je prirodni ester koji se nalazi u esencijalnom ulju zimzelena. Cijela
grupa biljaka koje proizvode ovaj ester su dobile naziv po njemu. Glavni zadatak ovog spoja u
biljkama je anti-herbivorno djelovanje tjeranje insekata koji napadaju biljno tkivo. Pored
ove toksine osobine, metilsalicilat djeluje i kao feromon koji upozorava druge biljke na
patogene viruse (duhanski virus) i parazite (orhidejske pele).

OH
O
O CH
3

Slika 12.2 Struktura metilsalicilata

Metilsalicilat se sintetizira reakcijom esterifikacije salicilne kiseline sa metanolom. Za
komercijalne svrhe sada se metilsalicilat proizvodi sintetiki, a u prolosti se izolirao
destilacijom granica breze (Betula lenta L.) i ekinjaste gauterije (Gaultheria procumbens
L.).


90

Metilsalicilat se danas koristi za ubrzavanje cirkulacije, te kao pojaiva okusa u gumama za
vakanje i bombonama, ali u malim koliinama (<0.04%), jer u velikim koliinama uzrokuje
stomane i bubrene probleme. Takoer se koristi za maskiranje mirisa za neke
organofosforne pesticide.

Ovaj aromatini ester posjeduje svojstvo da obezbojava biljno i ivotinjsko tkivo, te se koristi
u mikroskopiji i imunohistohemiji.

U istoj formi, metilsalicilat je toksian, osobito ako se direktno unese u organizam. Jedna
ajna kaika metil salicilata sadri 7 g salicilata, to je ekvivalentno 14 tableta aspirina od 500
mg.


Kada se karboksilna kiselina zagrije zajedno sa alkoholom, u prisustvu jake anorganske
kiseline, nastaje produkt koji spada u grupu organskih spojeva poznatih pod imenom esteri.
Ovaj tip reakcije sa naziva esterifikacija (Slika 12.3).

R
1
OH
+
O
OH
R
2
H
+
O
O
R
2
R
1
+
O H
2

Slika 12.3 Reakcija esterifikacije

U ovoj reakciji R
1
i R
2
predstavljaju alkilne i/ili aromatske supstituente koji mogu biti iste ili
razliite strukture.

Reakcija esterifikacije je ravnotena reakcija, to znai da se ne moe izvriti u potpunosti. S
obzirom da su esteri volatilni spojevi koji se mogu iz reakcionog sistema izolirati
destilacijom, reakciona ravnotea se tako moe pomjeriti u korist nastajanja produkata. Drugi
nain pomjeranja ravnotee reakcije u ovom pravcu je uklanjanje vode iz reakcionog sistema.

91

EKSPERIMENTALNI RAD

ZADATAK VJEBE

- Pripremiti isto i suho laboratorijsko posue za sintezu metilsalicilata.
- Izvriti sintezu metil salicilata prema navedenim uputama.
- Predestilirati sirovi produkt.
- Odrediti vrelite istog produkta.


- koncentrovana sulfatna kiselina
- metanol
- dihlormetan
- 5% vodena otopina NaHCO
3

- anhidrovani Na
2
SO
4

PRIBOR I OPREMA

- balon okruglog dna
- Liebigovo hladilo
- vazduno hladilo
- stakleni tapi
- pipeta, 20 mL
- lijevak za odvajanje
- aa od 50 mL
- Erlenmeyerova tikvica od 100 mL (lifovana)
- termometar
- menzura od 50 mL
- Bunsenov plamenik
- vaga
- vodeno kupatilo

MJERE OPREZA

- Koncentrovana sulfatna kiselina je veoma nagrizajua supstanca. U kontaktu sa
koom nagrieni dio isprati velikim koliinama vode.
- Pare metilsalicilata su veoma otrovne. Izbjegavaj udisanje para metilsalicilata.
- Dihlormetan je veoma isparljiv i toksian spoj. Najnovija istraivanja pokazuju
mogua karcinogena svojstva.


92

IZVOENJE VJEBE


Pripremi vodeno kupatilo u digestoru.

Izvagaj oko 2.0 g salicilne kiseline i prenesi je u ist i suh
balon okruglog dna. Zabiljei tanu teinu salicilne kiseline
koja je odvagana (tanost do 0.001 g).

Prije nastavka procedure, provjeri da li je temperatura vode u
kupatilu izmeu 85-90
o
C, to odgovara optimalnim uslovima
eksperimenta.

U digestoru pipetom odmjeri 30 mL metanola i paljivo ga
dodaj u tikvicu, tako da se sa zidova sapere salicilna kiselina
koja se na njima eventualno zadrala.

Dodaj 1 mL koncentrovane H
2
SO
4
u smjesu metanola i
salicilne kiseline i promukaj tikvicu tako da se sadraj
tikvice dobro izmijea.

Privrsti tikvicu klemom na stalak tako da je uronjena u
vodeno kupatilo. Na tikvicu postavi povratno Libigovo
hladilo.

Nakon zagrijavanja od 2 sata, izvadi tikvicu iz vodenog
kupatila i ohladi je.

Ekstrakcija metilsalicilata

Hladnu reakcionu smjesu prenesi u lijevak za odvajanje i
dodaj 15 mL dihlormetana. Nakon dodavanja organskog
otapala, dodaj i 20 mL destilovane vode.

Paljivo promukaj lijevak za odvajanje. Saekaj da je
slojevi razdvoje, te ispusti donji organski sloj kroz slavinu
lijevka u au od 50 mL, a vodeni sloj prebaci u odvod preko
otvora za ep lijevka.

Vrati organski sloj u lijevak i dodaj 20 mL 5% otopine
NaHCO
3
i paljivo promukaj lijevak. Nakon mukanja,
otvori slavinu lijevka (okrenutu prema gore) da izae nastali
gasoviti CO
2
, koji je rezultat reakcije neutralizacije
neizreagirane salicilne kiseline.

Ispusti organski sloj (donji sloj) iz lijevka i sauvaj za
ponovljeni postupak ekstrakcije, a vodeni sloj (gornji sloj)
izlij kroz gornji otvor lijevka.

93

Ponovi postupak ekstrakcije sa 5% otopinom NaHCO
3
jo
jednom, te naredni put sa destilovanom vodom. Svaki put
sauvaj dihlormetanski organski sloj.

Organski sloj prenesi u Erlenmeyerovu tikvicu od 100 mL i
dodaj 2-3 g anhidrovanog Na
2
SO
4
koji e na sebe vezati
zaostalu vodu.

Nakon suenja, ekstrakt prenesi u au i paljivo zagrij na
vodenom kupatilu, uz dobro ventiliranje, u digestoru, da
otpari dihlormetan.

Destilacija metilsalicilata

Preostali sadraj ae kvantitativno prenesi u tikvicu za
destilaciju.

Predestiliraj sirovi metilsalicilat koristei Bunsenov plamenik
za zagrijavanje tikvice. Koristi vazduno hladilo pri
destilaciji. Destilat prikupi u suhu, predhodno izvaganu
Erlenmeyericu.

Tokom destilacije odredi vrelite sintetiziranog
metilsalicilata.

Izvagaj predestilirani metilsalicilat i izraunaj prinos
reakcije.



94

PRIPREMNA VJEBANJA

1. Koje klase organskih spojeva su reaktanti u reakcijama esterifikacije?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

2. Koje funkcionalne grupe su prisutne u strukturi salicilne kiseline?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

3. Napii reakciju sinteze metilsalicilata!

4. Objasni ulogu sulfatne kiseline u sintezi estera! Koju jo kiselinu moe koristiti u sintezi
umjesto sulfatne kiseline?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

95

IZVJETAJ


Datum: ___________________ Asistent: ___________________________________

masa salicilne kiseline: ____________ g
koliina salicilne kiseline: ____________ mol
masa metilsalicilata: ____________ g
prinos metilsalicilata: ___________ %
vrelite metilsalicilata (interval kljuanja) ______C (_______C)

PITANJA:

1. Koliki je prinos metilsalicilata ako si za sintezu uzeo-la 3 g salicilne kiseline, a dobio-la
4.5 g estera?

2. Imenuj po IUPAC nomenklaturi salicilnu kiselinu i metilsalicilat!
salicilna kiselina: __________________________________________
metilsalicilat: _____________________________________________


96

3. Zato posue koje koristi u reakcijama esterifikacije mora biti suho? ta e se u
protivnom desiti?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

4. Zato se u postupku ekstrakcije metilsalicilata koristi 5% vodena otopina Na
2
CO
3
?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

Sinteze mirisnih estera
97

1 13 3 S SI IN NT TE EZ ZE E M MI IR RI IS SN NI IH H E ES ST TE ER RA A

UVOD

Esteri su organski spojevi koji spadaju u grupu derivata karboksilnih kiselina. Nastali su
reakcijom izmeu karboksilnih kiselina i alkohola.

Ova reakcija se provodi u prisustvu jake anorganske kiseline i naziva se reakcijom
esterifikacije.

Mnogi esteri imaju prijatan miris i zbog toga se koriste u industriji parfema i aditiva. Miris i
aroma mnogih prehrambenih proizvoda su u vezi upravo sa esterima. Na primjer,
metilsalicilat, C
6
H
4
(OH)COOCH
3
, je odgovoran za miris zimzelena, a etilformijat,
HCOOCH
2
CH
3
, mirie po rumu (Slika 13.1). Generalno, mnogi esteri imaju voni miris i
aromu.
O
O
OH
CH
3
O
O
H
CH
3

metilsalicilat etilformijat
Slika 13.1 Strukture nekih estera

Aditivi su spojevi, prirodni ili sintetiki, koji se ubacuju u prehrambene proizvode da bi
pojaali okus hrane. To su boje, zgunjivai, emugatori, konzervansi, pojaivai okusa i
mirisa. Veliki broj komercijalnih pojaivaa okusa hrane, preteno vonog okusa, su nastali
mijeanjem estera sa nekim drugim spojevima ili esencijalnim uljima aromatinih biljaka. To
je razlog zato sintetiki mirisi nemaju iste osobine kao prirodni.

Dok lako isparljivi esteri generalno imaju prijatan miris, esteri veih molekulskih masa esto
imaju neugodan miris. Mnogi esteri, kao to su masti ili aspirin, uopte nemaju mirisa.

Pored industrije parfema i aditiva, neki predstavnici ove grupe organskih spojeva se se koriste
u druge svrhe. Na primjer, etilacetat, CH
3
COOCH
2
CH
3
, i butilacetat CH
3
COOCH
2
(CH
2
)
2
CH
3
su veoma vana otapala u industriji lakova i plastiih masa. Takoer, esteri su nali iroku
primjenu u industriji tekstila, naroito poliesterskih vlakana. Poliesterska vlakna su graena
od alkohola koji imaju dvije hidroksilne grupe, te kiselina koji imaju dvije karboksilne grupe.
Monomerne jedinice ovog polimera su meusobno povezane esterskom vezom. Na primjer,
Dacron
je poliestersko vlakno sintetizirano iz etilen glikola i tereftalne kiseline.


Kiselinom katalizirana kondenzacija alkohola i karboksilne kiseline u kojoj nastaje ester i
voda poznata je kao Fischerova esterifikacija. Ova izravna esterifikacija se obino provodi u
prisustvu sulfatne kiseline kao katalizatora i dobar je primjer reverzibilne reakcije (Slika
13.2).
R
1
OH
+
O
OH
R
2
H
+
O
O
R
2
R
1
+
O H
2

Slika 13.2 Fischerova esterifikacija


98

Fischerova esterifikacija je relativno spora reakcija i potrebno je neko vrijeme da se postigne
reakciona ravnotea. Mehanizam reakcije se sastoji od protoniranja karbonilne grupe kiseline,
napada nukleofilne hidroksilne grupe alkohola, te gubitka molekule vode, pri emu nastaje
molekula estera. Svi ovi koraci su reverzibilni, te je lako mogue da se ne dobije traena
koliina estera na kraju reakcije.

Postoje i druge metode sinteze estera, ali su skuplje i opasnije. Da bi se izbjeglo nastajanje
molekule vode koja moe dovesti do hidrolize nastalog estera, u sintezi se mogu koristiti
derivati karboksilnih kiselina, kao to su anhidridi ili hloridi. U tom sluaju, pored estera, kao
produkt reakcije nastaje nova molekula karboksilne kiseline (Slika 13.3), odnosno hloridna
kiselina (Slika 13.4).
R
1
OH
+
H
+
O
O
R
2
R
1
+
O
O
R
2
O
R
2
OH
O
R
2

Slika 13.3 Esterifikacija alkohola i anhidrida karboksilne kiseline

R
1
OH
+
O
O
R
2
R
1
+
Cl
O
R
2
Cl H
N

Slika 13.4 Esterifikacija alkohola i kiselinskog hlorida

U ovoj vjebi e se izvriti Fischerova esterifikacija razliitih alkohola i karboksilnih kiselina
u cilju dobivanja mirisnih estera:

# Alkohol Karboksilna kiselina Miris
1. Etanol C
2
H
5
OH Dekanska kiselina C
10
H
21
COOH Groe
2. Etanol C
2
H
5
OH Butanska kiselina C
3
H
7
COOH Ananas
3. n-Pentanol C
5
H
11
3
H
7
COOH Marelica
4. n-Pentanol C
5
H
11
OH Propanska kiselina C
2
H
5
COOH Ananas
5. Izopentanol C
5
H
11
OH Acetatna kiselina CH
3
COOH Banana
6. n-Oktanol C
8
H
17
3
COOH Naranda
7. Benzil alkohol C
7
H
7
3
H
7
COOH Rua
8. Izobutanol C
4
H
9
OH Mravlja kiselina HCOOH Malina
9. n-Propanol C
3
H
7
3
COOH Kruka
10. Metanol CH
3
3
H
7
COOH Jabuka
11. Izobutanol C
4
H
9
OH Propanska kiselina C
2
H
5
COOH Rum
12. Benzil alkohol C
7
H
7
3
COOH Breskva

Tabela 13.1 Alkoholi i karboksilne kiseline koji e se koristiti u eksperimentu

99

EKSPERIMENTALNI RAD

ZADATAK VJEBE

- Pripremiti isto i suho laboratorijsko posue za esterifikaciju.
- Pripremiti reagense potrebne za sintezu estera.
- Izvriti sinteze estera prema navedenim uputama.
- Odrediti mirise sintetiziranih estera.


- etanol
- n-pentanol
- izopentanol
- n-oktanol
- benzil alkohol
- izobutanol
- n-propanol
- metanol
- dekanska kiselina
- butanska kiselina
- acetatna kiselina
- mravlja kiselina
- propanska kiselina

PRIBOR I OPREMA

- epruvete
- Pasterove pipete
- vodeno kupatilo
- stakleni tapii
- menzura

MJERE OPREZA

- Ispitivanje mirisa nastalih estera vriti uz oprez.
- Veina organskih kiselina i alkohola iritiraju kou. U kontaktu sa koom
nagrieni dio isprati velikim koliinama vode.
- Koncentrovana sulfatna kiselina je veoma nagrizajua supstanca. U kontaktu sa
koom nagrieni dio isprati velikim koliinama vode.

100

IZVOENJE VJEBE

Pripremi iste i suhe epruvete i svaku oznai brojem.

Prije poetka esterifikacije paljivo odredi miris svake
kiseline i alkohola kojeg e koristi i rezultate upii u
laboratorijski dnevnik.

Izvagaj 0.3 g, odnosno pipetiraj 1 mL izabrane karboksilne
kiseline (Tabela 15.1) u epruvetu s odreenim brojem.

U svaku epruvetu dodaj po 1 mL odgovarajueg alkohola
(Tabela 15.1).

Svaku epruvetu paljivo promukaj. vrsta kiselina se mora
otopiti. Ako je potrebno, koristi stakleni tapi.

Pasterovom pipetom u svaku epruvetu dodaj 2-3 kapi
koncentrovane sulfatne kiseline.

Dobro promijeaj reakcionu smjesu i identificiraj miris.

Ako po mirisu nije detektovan ester, reakcionu smjesu zagrij
2-3 minute na vodenom kupatilu.

Nakon hlaenja, pokuaj ponovo po mirisu identificirati
nastali ester.

Opaanja upii u laboratorijski dnevnik.

Ponovi eksperiment mijeajui alkohol i karboksilnu kiselinu
po tvom izboru i pokuaj identificirati miris estera.
Kombinacija alkohola i karboksilne kiseline ne smije biti ista
kao u navedenoj tabeli.

101

PRIPREMNA VJEBANJA

1. Zato je Fischerova esterifikacija povratna reakcija?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

2. Zato mora koristiti suho laboratorijsko posue za reakciju esterifikacije?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

3. Predloi tri razliite kombinacije reagenasa za sintezu etilacetata!

4. Napii reakciju esterifikacije 2-propanola i benzojeve kiseline!


102

IZVJETAJ


Datum: ___________________ Asistent: ___________________________________

SINTEZA MIRISNIH ESTERA

Broj
epruvete
Alkohol Kiselina Ester
Struktura
estera
Miris

SINTEZA ESTERA PO IZBORU

Broj
epruvete
Alkohol Kiselina Ester
Struktura
estera
Miris

103

PITANJA:

1. Napii koje reagense bi koristio-la za sintezu cikloheksilacetata? Napii reakciju
esterifikacije!

2. Objasni uticaj sulfatne kiseline u reakciji esterifikacije!
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

3. Dodatkom vode u epruvetu sa sintetiziranim esterom i nakon blagog zagrijavanja iezava
miris estera. Zato? Napii reakciju vode sa jednim od sintetiziranih estera!


104

Sinteza iodoforma
105

1 14 4 S SI IN NT TE EZ ZA A I IO OD DO OF FO OR RM MA A

UVOD

Iodoform, CHI
3
, je uti kristalni, ali veoma volatilan organski spoj. Ima izrazit otar miris,
koji studente podsjea na miris prostorija u bolnicama. Netopiv je u vodi, ali je topiv u
mnogim organskim otapalima.

Prva sinteza iodoforma je napravljena je davne 1822. godine, a njegovu strukturu je etrnaest
godina kasnije odredio francuski hemiar Jean-Baptiste Dumas. Sinteza u laboratoriji se moe
izvesti koristei haloform reakciju (Slika 14.1) kojom iod i natrijum hidroksid reaguju sa
jednim od navedenih spojeva:
a) metil ketoni, CH
3
COR
b) etanal, CH
3
CHO
c) etanol, CH
3
CH
2
OH
d) sekundarni alkoholi koji se mogu oksidirati do metil ketona, CH
3
CH(OH)R
R CH
3
O
X
2
, OH
-
R O
-
O
+
CHX
3
R =H, alkil, aril
X =Cl, Br, I

Slika 14.1 Haloform reakcija

Tradicionalno se u hemijskim laboratorijama iodoform koristi kao test na prisustvo metil
ketona. Ako je metil keton prisutan u otopini, haloform heakcijom nastat e uti talog. Ova
reakcija je poznata pod imenom iodoform test.

Iodoform je tokom dvadesetog vijeka imao veliku primjenu u medicini kao lokalni anestetik,
te kao antiseptik pri previjanju rana i upalnih dijelova tijela. Danas je preteno zamijenjen
drugim anesteticima i antisepticima, te se uglavnom koristi za prevenciju infekcija kod
ivotinja, pasa i maaka.


106


Haloform reakcija je hemijska reakcija u kojoj nastaje haloform (CHX
3
) viestepenim
halogeniranjem metil ketona (R-CO-CH
3
), u prisustvu baze. Reakcija se koristi za sintezu
CHCl
3
, CHBr
3
te CHI
3
.

Mehanizam reakcije protie kroz tri koraka:

a) Prvi korak reakcije protie kroz supstituciju sva tri vodikova atoma metilne grupe
ketona sa atomima halogenog elementa. Reakcija se mora provesti u baznim uslovima
jer onda keton ima mogunost keto-enolne tautomerije i stvaranja enolatnog iona koji
je podloan napadu halogena.

R CH
3
O
+
3 I
2 +
3 OH
-
R CI
3
O
3 I
-
3 H
2
O
+ +

b) U slijedeem koraku dolazi do pucanja veze izmeu CI
3
i ostatka molekule, pri emu
nastaje triiodmetanski ion.

OH
-
R CI
3
O
+
R OH
O
+
CI
3
-

c) U posljednjem koraku reakcije nastala karboksilna kiselina protonizira triiodmetanski
ion, pri emu dolazi do taloenja iodoforma.

R OH
O
+
CI
3
-
R O
-
O
+
CHI
3

Sinteza iodoforma
107

EKSPERIMENTALNI RAD

ZADATAK VJEBE

- Pripremiti isto laboratorijsko posue za sintezu iodoforma.
- Izvriti sintezu iodoforma prema navedenim uputama.
- Odredi talite istog produkta.


- aceton
- etanol
- 10% vodena otopina natrijum hidroksida
- 10% vodena otopina ioda u KI

PRIBOR I OPREMA

- balon ravnog dna
- vodeno kupatilo
- stakleni tapi
- pipete, 1 mL i 10 mL
- Bchnerov lijevak
- Erlenameyerova tikvica od 250 mL, tri komada
- filter papir
- aa od 250 mL

MJERE OPREZA

- Natrijum hidroksid je veoma nagrizajua supstanca. U kontaktu sa koom
- Aceton i etanol su izrazito zapaljivi organski spojevi. Pri radu sa ovim spojevima
izbjegavaj izvore plamena.
- Izbjegavaj udisanje mirisa iodoforma.


108

IZVOENJE VJEBE

Sinteza iodoforma

U Erlenmeyerovoj tikvici otopi 1 mL acetona u 10 mL vode i
dodaj 10 mL 10% otopine NaOH.

Iz lijevka za dokapavanje dodavaj u kapima, uz mijeanje,
10% otopina I
2
/KI sve dok se ne zadri smea boja smjese.

Ako se talog iodoforma ne pojavi nakon 5 minuta, otopinu
zagrijati na 60C na vodenom kupatilu. Ako smea boja
iezne dodaj jo otopine ioda dok smea boja ne bude
postojana.

Zatim dodaj nekoliko kapi otopine NaOH dok se ne ukloni
viak ioda, zatim razblai smjesu vodom i ostavi da stoji 10
minuta.

Talog iodoforma nastaje u formi heksagonskih kristala
karakteristinog mirisa.

Kristale iodoforma profiltriraj na Bchnerovom lijevku i
dobro isperi hladnom destilovanom vodom.

Osui sirovi iodoform.

Sirovi iodoform prekristaliziraj iz etanola. Etanol zagrijavaj
na vodenom kupatilu.

Odredi talite prekristaliziranog iodoforma, odredi prinos i
rezultate upii u svoj laboratorijski dnevnik.

Sinteza iodoforma
109

PRIPREMNA VJEBANJA

1. Koji spojevi daju pozitivnu haloform reakciju? Zato?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

2. Koja je uloga NaOH u sintezi iodoforma?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

3. Ako si za sintezu iodoforma uzeo-la 2 mL etanola koliko si dobio-la iodoforma ako je
prinos reakcije 75%? (Vrijednost gustoe etanola potrai na boci u kojoj se nalazi
etanol.)


110

IZVJETAJ


Datum: ___________________ Asistent: ___________________________________

volumen acetona (=0.79 g/mL): ____________ mL
koliina acetona: ____________ mol
masa iodoforma: ____________ g
prinos iodoforma: ___________ %
talite iodoforma (interval topljenja) ______C (_______C)

PITANJA:

1. Koji aldehid daje pozitivnu reakciju na iodoform test? Napii reakciju!
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

2. Zato je hloroform tean, a iodoform vrst na sobnoj temperaturi?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

Sinteza dibenzilidenacetona
111

1 15 5 S SI IN NT TE EZ ZA A D DI IB BE EN NZ ZI IL LI ID DE EN NA AC CE ET TO ON NA A

UVOD

Dibenzilidenaceton je organski spoj empirijske formule C
17
H
14
O (Slika 10.1). To je vrsti uti
spoj, netopiv u vodi, ali topiv u polarnim organskim otapalima. Koristi se u zatiti od
sunevih zraka, te kao relativno labilan ligand u organometalnoj hemiji.

O

Slika 15.1 Struktura dibenzilidenacetona

Dibenzilidenaceton se u laboratoriji moe sintetizirati Claisen-Schmidtovom reakcijom
aldolne kondenzacije benzaldehida i acetona sa natrijum hidroksidom u voda/etanol mediju.
Pod ovakvim reakcionim uslovima iskljuivo dolazi do formiranja trans, trans-izomera
dibenzilidenacetona (Slika 15.2).
O
O
+ 2
C H
3
CH
3
O
NaOH

Slika 15.2 Sinteza dibenziliden acetona aldolnom kondenzacijom

U ovom eksperimentu aceton je koriten kao spoj koji u baznim uslovima daje enolatni ion, te
na sebe adira benzaldehid, koji se dehidratizira i nastaje benzalna grupa. S obzirom da
molekula acetona posjeduje dva atoma vodika sa obje strane karbonilne grupe koji se mogu
enolizirati, molekula acetona moe adirati dvije molekule benzaldehida. Kondenzacija
acetona sa dvije molekule benzaldehida daje kao konani produkt molekulu
dibenzilidenacetona.


Karbonilna grupa je nezasiena i polarna funkcionalna grupa, te je zbog toga veoma
reaktivna. S obzirom da je ugljikov atom vezan za elektronegativniji kisik, zbog nastale
neravnotee u gustoi elektrona stvara se permanentni elektrini dipol.

Izraena rezonancijom, karbonilna grupa se prikazuje sa dvije strukture:

A B
Rezonantna struktura A najbolji je jednostavni prikaz karbonilne grupe jer svi atomi imaju
oktet elektrona, dok se strukturom B prikazuje njeno polarno svojstvo.


112

Nukleofilni reagensi se veoma lako adiraju na karbonilnu grupu. Slijed adicije zavisi od vrste
reagensa i uslova:

a) bazini uslovi
Obino se nukleofil najprije adira na karbonilni ugljikov atom. Napad na ugljikov
atom je olakan sposobnou kisikovog atoma da prihvati par elektrona. Reakcija se
dovrava odvajanjem protona (elektrofila) sa molekule otapala.

b) kiseli uslovi
U kiselim uslovima prvo dolazi do adicije elektrofila. Poto je karbonilni spoj
Lewisova baza, nastali adukt je konjugirana kiselina. Na takav adukt dolazi do adicije
nukleofila.

Napad baze na spojeve sa karbonilnom grupom rezultira uklanjanjem protona sa -ugljikovog
atoma, pri emu nastaje enolatni ion. Nastali enolatni ion se adira na karbonilnu grupu druge
molekule. Reakcija je poznata pod imenom aldolna kondenzacija.

113

EKSPERIMENTALNI RAD

ZADATAK VJEBE

- Pripremiti isto laboratorijsko posue za sintezu dibenzilidenacetona.
- Izvriti sintezu dibenzilidenacetona prema navedenim uputama.
- Odrediti talite istog produkta.


- benzaldehid
- aceton
- etanol

PRIBOR I OPREMA

- balon ravnog dna
- vodeno kupatilo
- stakleni tapi
- pipete, 1 mL i 5 mL
- Bchnerov lijevak
- Erlenmeyerova tikvica od 250 mL, dva komada
- filter papir
- ae od 50 mL i 250 mL

MJERE OPREZA

- Natrijum hidroksid je veoma nagrizajua supstanca. U kontaktu sa koom
- Aceton i etanol su izrazito zapaljivi organski spojevi. Pri radu sa ovim spojevima
izbjegavaj izvore plamena.


114

IZVOENJE VJEBE


Pripremi vodeno kupatilo u digestoru. Postavi u njega balon
ravnog dna i privrsti ga. Iznad balona postavi lijevak za
dokapavanje.

U ai od 50 mL izvagaj 3 g natrijum hidroksida. Vaganje
treba izvriti to je prije mogue jer natrijum hidroksid
reaguje sa CO
2
iz zraka, pri emu nastaje natrijum karbonat.

Otopi izvagani natrijum hidroksid u 30 mL destilovane vode
i dodaj 25 mL etanola.

Tikvicu postaviti u vodeno kupatilo (ne zagrijavati) i
odravati temperaturu na 20-25C.

U lijevak za dokapavanje unesi 3 mL benzaldehida i 1 mL
acetona i promijeaj smjesu.

Uz energino mijeanje sadraja u balonu, iz lijevka za
dokapavanje postepeno dodavaj polovinu smjese
benzaldehida i acetona.

Nakon 15 minuta, dodaj preostalu smjesu iz lijevka za
dokapavanje, pazei da temperatura reakcione smjese ne
pree 20C. Jo 30 minuta nastaviti sa mjeanjem.

Nastali svijetlo uti talog profiltriraj na Bchnerovom lijevku
i dobro isperi hladnom destilovanom vodom, do neutralne
reakcije filtrata.

Osui sirovi dibenzilidenaceton.

Sirovi dibenzilidenaceton prekristaliziraj iz etanola. Etanol
zagrijavaj na vodenom kupatilu.

115

PRIPREMNA VJEBANJA

1. Objasni reaktivnost karbonilne grupe!
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

2. Ako je eksperimentalni prinos sinteze dibenzilidenacetona 80%, izraunaj volumen
benzaldehida koji je potreban da bi se dobilo 2 g dibenzilidenacetona!

3. Ako bi u ovoj reakciji grekom izostavljen aceton kao reaktant, koji produkt benzaldehida
u reakciji sa NaOH bi mogao nastati?


116

IZVJETAJ


Datum: ___________________ Asistent: ___________________________________

volumen benzaldehida (=1.04 g/mL): ____________ mL
volumen acetona: ____________ mL
koliina acetona: ____________ mol
masa dibenzilidenacetona: ____________ g
prinos dibenzilidenacetona: ___________ %
talite dibenzilidenacetona (interval topljenja) ______C (_______C)

PITANJA:

1. Koji od reagenasa u sintezi dibenzilidenacetona gradi enolatni ion? Objasni zato!
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

2. Zato je aldehidna funkcionalna grupa reaktivnija od ketonske?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

3. Imenuj po IUPAC nomenklaturi dibenzilidenaceton!
__________________________________________________________

4. Razmatrajui strukturu molekule dibenzilidenacetona, objasni zato si dobio-la uti spoj,
a koriteni reagensi za sintezu su bezbojni?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

117

5. Koje bi reagense koristio-la ako eli Claisen-Schmidtovom reakcijom aldolne
kondenzacije dobiti benzalacetofenon, PhCH=CHCOPh? Napii hemijsku reakciju
sinteze!


118

Sinteze organskih boja i bojenje tkanine
119

1 16 6 S SI IN NT TE EZ ZE E O OR RG GA AN NS SK KI IH H B BO OJ JA A I I B BO OJ JE EN NJ JE E
T TK KA AN NI IN NE E

UVOD

Upotreba boja u tekstilnoj industriji nije novost. Prema istorijskim knjigama, prva upotreba
boja za tkanine bila je u Kini jo prije 4600 godina. Kinezi su tada koristili biljne ekstrakte za
bojenje razliitih vrsta platna. U srednjem vijeku su francuzi i nijemci razvili prve industrije
boja bazirane na kultivaciji odreenih biljnih vrsta.

Upotreba sintetikih boja je, prema tome, relativno nova. Osamnaestogodinji istraivaki
pomonik William Henry Perkin (1838-1907), kasnije dobitnik Kraljevske medalje, je
sasvim sluajno otkrio sintezu organskih boja. U pokuaju da sintetizira kinin oksidacijom
aliltoluidina, Perkin je dobio crveno-smei vrsti spoj, koji definitivno nije bio kinin. Ponovio
je eksperiment, ali koristei anilin umjesto aliltoluidina. Anilin koji je koristi je bio izoliran iz
katrana i ustvari se sastojao iz smjese anilina, te orto- i para-toluidina (Slika 16.1).

NH
2
NH
2
CH
3
NH
2
CH
3
NH
C H
2
CH
3

aliltoluidin anilin orto-toulidin para-toulidin

Slika 16.1 Komponente anilina koje je Perkin izolirao

Ovaj put izolirao je crne kristale. Kada je otopio kristale u etanolu, nastala je ljubiasta boja
koju znamo kao anilin-purpurna (Slika 16.2). To je bila prva sinteza organskih boja po kojoj
se Perkin obogatio i postao poznat.
N
N
+
NH
2
CH
3
C H
3
N H
CH
3

Slika 16.2 Strukturna formula anilin-purpura

Perkinovo otkrie je zainteresovalo i druge hemiare da istrauju hemiju organskih boja. Peter
Griess (18291888) je 1858. godine otkrio da se anilin moe prevesti u diazonijum so koja se
moe kuplovati sa drugim aromatskim spojevima u cilju dobivanja azo spojeva razliitih
obojenja. Generalna struktura azo boja je data na Slici 16.3, gdje X predstavlja H, OH, NR
2
,
ili neku drugu elektron-donorsku grupu, a Z predstavlja razliite organske funkcionalne
grupe.


120

N
N
Z
X

Slika 16.3 Generalna struktura azo boja


Generalno se sve azo boje mogu sintetizirati reakcijama diazotiranja i kuplovanja.
Diazotiranje predstavlja tretiranje aromatskih amina sa nitritnom kiselinom pri emu nastaje
diazonijum so. Te soli su veoma nestabilni intermedijati, ali takoer veoma korisni za sintezu
aromatskih supstitucionih produkata, kao to su F, Cl, Br, I, OH, H i CN. Meutim, kada
diazonijum so reaguje sa aromatskim spojevima koji imaju funkcionalne grupe bogate
elektronima, kao rezultat reakcije nastaju obojeni kuplovani spojevi, poznati pod imenom azo
boja.

Azospojevi sadre azo grupu (N=N), i veoma su znaajni u bojenju tkanina, pa ak i
prehrambenih proizvoda. Koriste se i kao pigmenti u slikarstvu i tamparstvu. Reakcija
kuplovanja je predstavljena na Slici 16.4.
N
N
Z
X
Z
+
X
N N
+

Slika 16.4 Reakcija kuplovanja

U reakciji diazotiranja, nitritna kiselina se sintetizira in situ, reakcijom natrijum nitrita sa
jakom anorganskom kiselinom (HCl, H
2
SO
4
), prema slijedeoj reakciji:

HCl + NaNO
2
HNO
2
+ NaCl

Reakcija diazotiranja se mora provesti na temperaturi od 0C i potrebno ju je brzo raditi jer su
nastale diazonijum soli prilino nestabilne. Ni u kojem sluaju ne smijemo osuiti diazonijum
soli, jer su takvom stanju veoma eksplozivne. Zbog toga se diazonijum soli koriste u daljnim
reakcijama supstitucije ili kuplovanja odmah po pripremanju.

Mehanizam reakcije ukljuuje protoniranje nitritne kiseline, pri emu ona gubi molekulu vode
i nastaje nitrozonium-ion:
H
+

H-O-N=O H
2
-O-N=O
+
N=O + H
2
O

Nitrozonijum-ion u odmah reaguje sa elektronskim parom nitrogenovog atoma, pri emu
nastaje N-nitrozoanilinijum ion. Transferom protona i tautomerizacijom nastaje
diazohidroksid, koji protoniranjem gubi molekulu vode, te nastaje diazonijum so:

121

NH
2
+
NO
N
+
H
H
N O
-H
+
N
H
N O
N N OH
H
+
N N O
+
H
H
-H
2
O
N N
+

Diazonijum so je slab elektrofil koji u reakcijama elektrofilne aromatske supstitucije reaguje
sa elektron bogatim aromatskim spojevima kao to su fenoli ili aromatski amini. Kao i svi
ostali elektron-donorski supstituenti, fenoli i aromatski amini e sa diazonijum soli dati
spojeve supstituirane u orto- i para-poloajima (Tabela 16.1).

Spoj za diazonijum so Spoj za kuplovanje
anilin
NH
2

anilin
NH
2

sulfanilna
kiselina
NH
2
S
O
O
O H

N-metilanilin
NH CH
3

p-nitroanilin
NH
2
N
+
O
-
O

N, N-dimetilanilin
N CH
3
CH
3

m-fenilendiamin
NH
2
N H
2

m-nitroanilin
NH
2
N
+
O
-
O

fenol
OH

rezorcinol
OH
O H

p-anisidin
NH
2
O
CH
3

1-naftol
O H


122

2-naftol
O H

m-anisidin
NH
2
O
CH
3

salicilna kiselina
OH
O
OH

sulfanilna kiselina
NH
2
S
O
O
O H

p-toluidin
NH
2
C H
3
8-anilin-1-naftalensulfonska
kiselina
S O O
OH
NH

6-amino-4-hidroksi-2-
naftalensulfonska kiselina
OH
S
O
O
OH
N H
2
m-toluidin
NH
2
CH
3
OH
S
O
O
OH
N H
2

Tabela 16.1 Spojevi koje je mogue koristiti za sintezu diazionijum soli i za reakcije kuplovanja
u ovom eksperimentu

Sintetizirane azo boje su organska obojenja koja mogu biti uta, narandasta, crvena, smea
ili plava. Svaki spoj ima drugaiju boju, odnosno nijansu, jer ima drugaije supstituente na
aromatskom prstenu, a samim tim i drugaiju konjugaciju dvostrukih veza. Konjugovani
sistem apsorbira svjetlost u vidljivom podruju elektromagnetnog spektra. Generalno, to je
konjugovani sistem molekule vei, molekula e apsorbirati vee talasne duine vidljivog
dijela spektra:

bijela > uta > narandasta > crvena > zelena > plava

Kada molekula apsorbira odreenu talasnu duinu vidljive svjetlosti, kombinacija
reflektovanih talasnih duina daju boju toj molekuli.
123

EKSPERIMENTALNI RAD

ZADATAK VJEBE

- Uraditi pripremu za vjebu i ispii je u svoj laboratorijski dnevnik
- Pripremiti reagense potrebne za sinteze.
- Izvriti sinteze azo boja prema navedenim uputama.
- Obojiti tkaninu bojom koju si sintetizirao-la.


- anilin
- sulfanilna kiselina
- p-nitroanilin
- m-nitroanilin
- p-anisidin
- m-anisidin
- p-toluidin
- m-toluidin
- N-metilanilin
- N,N-dimetilanilin
- m-fenilendiamin
- fenol
- rezorcinol
- 1-naftol
- 2-naftol
- 8-anilin-1-naftalensulfonska kiselina
- 6-amino-4-hidroksi-2-naftalensulfonska kiselina
- 7-amino-4-hidroksi-2-naftalensulfonska kiselina
- vodena otopina HCl, 1 mol/L i 3 mol/L
- vodena otopina NaOH, 1 mol/L i 3 mol/L
- natrijum nitrit

PRIBOR I OPREMA

- aa od 50 mL, 2 komada
- aa od 100 mL, 2 komada
- stakleni tapi
- ledeno kupatilo
- satno staklo
- Bchnerov lijevak
- reo
- tkanina za bojenje


124

MJERE OPREZA

- Obavezno noenje zatitnih naoala tokom cijelog eksperimenta.
- Sve eksperimente obavezno raditi u digestoru.
- Diazonijum soli su veoma nestabilni spojevi koji se veoma lako razgrauju na
viim temperaturama u otopini. Temperatura ledenog kupatila u kojem se nalazi
diazonijum so ne smije prei 5C. Nakon sinteze diazonijum soli potrebno je to
je prije mogue izvriti reakciju kuplovanja, jer ako doe do suenja diazonijum
soli, moe doi do eksplozivne reakcije.

125

IZVOENJE VJEBE

Diazotiranje aromatskih amino-spojeva

U ai od 100 mL izvagaj masu, odnosno odmjeri volumen
koja odgovara koliini od 0.01 mola amino spoja kojeg e
diazotirati. Prethodno izraunaj kolika je ta masa.

Otopi amino spoj u 8 mL 3 mol/L otopine HCl. Ako se spoj
nije otopio, paljivo ga zagrij ili dodaj jo 10 mL destilovane
vode.

Kada se sav spoj otopio, au prenesi u ledeno kupatilo u
kojoj ima termometar. Temperatura reakcione smjese tokom
cijelog eksperimenta ne smije prei 5C.

Ohladi smjesu u kupatilu, uz mijeanje staklenim tapiem.
Hlaenjem moe doi do ponovnog kristaliziranja soli amino
spoja, ali e daljnja reakcija uspjeno tei ako se bude
energino mijeala smjesa.

U ai od 50 mL izvagaj masu natrijum nitrita koja odgovara
koliini od 0.01 mol nitrita. Prethodno izraunaj kolika je ta
masa.

Otopi natrijum nitrit u 10 mL destilovane vode i otopinu
prenesi u lijevak za dokapavanje.

Iz lijevka za dokapavanje, postepeno u kapima dodaj otopinu
nitritne soli u otopinu amino spoja. Tokom dokapavanja
energino mijeaj otopinu u ledenom kupatilu.

Kada zavri dokapavanje, mijeaj reakcionu smjesu jo 5
minuta.

Sintetizirana diazonijum so se ne smije predugo ostavljati, te
se daljnje reakcije kuplovanja moraju uraditi to prije. Do
poetka slijedeih reakcija, ostavi diazonuijum so u ledenom
kupatilu.

Kuplovanje sa fenolskim spojevima

U ai od 100 mL izvagaj masu koja odgovara koliini od
0.01 mola fenolskog spoja kojeg e kuplovati sa diazonijum
soli. Prethodno izraunaj kolika je ta masa.

Otopi fenolski spoj u 20 mL 1 mol/L otopine NaOH i ohladi
smjesu u ledenom kupatilu.

Postepeno, u kapima, te uz energino mijeanje, dodaj
otopinu diazonijum soli u ohlaenu reakcionu smjesu.


126

Ostavi reakcionu smjesu 15 minuta u ledenom kupatilu dok
se ne zavri kristalizacija nastale azo boje.

Neutraliziraj reakcionu smjesu sa otopinom HCl,
koncentracije 1 mol/L (koristi crveni lakmus papir) pri emu
poinje kristalizacija sintetizirane azo boje.

Profiltriraj nastali produkt na Bchnerovom lijevku i isperi
ga hladnom destilovanom vodom.

Produkt prenesi na satno staklo i ostavi ga u svom radnom
stolu da se sui.

Slijedei put kada bude imao-la termin vjebi izvagaj
sintetiziranu azo boju i izraunaj prinos reakcije.

U laboratorijski dnevnik unesi podatke o boji spoja koji si
sintetizirao-la.

Kuplovanje sa amino spojevima

U ai od 100 mL izvagaj masu koja odgovara koliini od
0.01 mola aromatskog amino spoja kojeg e kuplovati sa
diazonijum soli. Prethodno izraunaj kolika je ta masa.

Otopi amino spoj u 10 mL 1 mol/L otopine HCl i ohladi
smjesu u ledenom kupatilu.

Postepeno, u kapima, te uz energino mijeanje, dodavaj
otopinu diazonijum soli u ohlaenu reakcionu smjesu.

Ostavi reakcionu smjesu 15 minuta u ledenom kupatilu.

Neutraliziraj reakcionu smjesu otopinom NaOH,
koncentracije 3 mol/L (koristi plavi lakmus papir) pri emu
poinje kristalizacija sintetizirane azo boje.

Profiltriraj nastali produkt na Bchnerovom lijevku i isperi
ga hladnom destilovanom vodom.

Produkat prenesi na satno staklo i ostavi ga u svom radnom
stolu da se sui.

Slijedei put kada bude imao-la termin vjebi izvagaj
sintetiziranu azo boju i izraunaj prinos reakcije.

U laboratorijski dnevnik unesi podatke o boji spoja koji si
sintetizirao-la.

127

Bojenje tkanine

Pripremi kupatilo za bojenje tako to e u ai od 100 mL
otopiti 50 mg boje koju si sintetizirao-la u 20 mL destilovane
vode.

Zagrij reakcionu smjesu do kljuanja i promijeaj je
staklenim tapiem.

Uroni u smjesu komad tkanine i mijeaj 10 minuta pomou
staklenog tapia. Tokom mijeanja reakciona smjesa mora
da kljua.

Paljivo izvadi tkaninu iz kupatila za bojenje i isperi je
hladnom vodom iz esme, te je ostavi da se sui.

U laboratorijski dnevnik unesi podatke o vrsti tkanine koju
boji.

Usporedi boju tkanine koju si dobio sa bojom tkanine koju su
dobile tvoje kolege.


128

PRIPREMNA VJEBANJA

1. ta predstavlja pojam reakcija diazotiranja? Koji amino spojevi stupaju u ovu vrstu
reakcije?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

2. Napii reakciju diazotiranja p-nitroanilina!

3. Napii reakciju kuplovanja fenola sa fenil diazonijum hloridom!

129

IZVJETAJ


Datum: ___________________ Asistent: ___________________________________

1. Sinteza diazonijum soli iz ________________________________________________.

masa ______________________: ____________ g
koliina ______________________: ____________ mol

Reakcija diazotiranja:

2. Sinteza azo boje kuplovanjem ____________________sa_______________________.

masa ______________________(fenolski spoj za kuplovanje): ____________ g
koliina ____________________(fenolski spoj za kuplovanje): ____________ mol
masa ______________________(azo boja): ____________ g
prinos _____________________(azo boja): ___________ %

Reakcija kuplovanja:

3. Sinteza azo boje kuplovanjem ____________________sa_______________________.

masa ______________________(amino spoj za kuplovanje): ____________ g
koliina ____________________(aminospoj za kuplovanje): ____________ mol
masa ______________________(azo boja): ____________ g
prinos _____________________(azo boja): ___________ %

Reakcija kuplovanja:


130

4. Bojenje tkanine

# Vrsta tkanine Azo boja Boja tkanine
1.

______________________

______________________

______________________
2.

______________________

______________________

______________________
3.

______________________

______________________

______________________
4.

______________________

_______________________

_______________________

PITANJA:

1. Objasni zato polazni spojevi za sintezu azo boja su uglavnom blago obojeni, a nastali azo
spojevi su intenzivno obojeni!
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

2. Napii reakciju sinteze 2-naftol-1-azobenzena poev od kuplovanja anilina!

131

3. Boja otopine azo spojeva zavisi i od pH vrijednosti otopine. Objasni zato!
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________


132

Sinteza 7-hidroksi-4-metilkumarina
133

1 17 7 S SI IN NT TE EZ ZA A 7 7- -H HI ID DR RO OK KS SI I- -4 4- -M ME ET TI IL LK KU UM MA AR RI IN NA A

UVOD

Kumarini spadaju u heterocikline spojeve koji u svojoj skeletnoj strukturi sadre atome
oksigena kao heteroatome. Kao prirodni produkti naeni su u mnogim biljkama. Samo ime
kumarin potie od karipske rijei coumarou za biljku tonkovac (Dipteryx odorata Willd.) iz
koje je kumarin (Slika 17.1) prvi put izoliran 1820. godine. Do danas je izolirano preko 2000
kumarinskih spojeva iz razliitih biljnih vrsta.
O O

Slika 17.1 Struktura kumarina

Znaajne koncentracije kumarinskih spojeva se mogu nai u vou. Najvie u marelicama,
vinjama, jagodama, te zainskim biljkama kao to su cimet i lavanda.

Proizvodnja kumarina poela je 1868. godine kada su se prvi put poeli koristiti u industriji
parfema i pojaivaa okusa. Njihova dananja upotreba se najvie zasniva na njihovim
antikoagulacijskim svojstvima, te kao otrov za pacove, upravo zbog tog svojstva.
Zagrijavanjem kumarina nastaju dikumaroli koji su jaki antikoagulansi. Kumarini takoer
imaju snaan uticaj na biosintezu vitamina K. Pored ovih svojstava, kumarini posjeduju i
antibakterijska i antigljivina svojstva.

Neki od bitnijih kumarinskih spojeva naenih u biljnom svijetu prikazani su na Slici 17.2.
a) umbeliferon (1) kumarin prisutan u aromatinim biljkama familije Umbelliferae sa
izrazitim antigljivinim svojstvima;
b) eskulin (2) glikozidni kumarin iz ploda kestena sa vaskularnim terapeutskim
svojstvima;
c) skopoletin (3) kumarin iz biljke noni koji regulira krvni pritisak, ima znaajna
antibakterijska svojstva, regulira hormon serotonin, te smanjuje depresiju i
anksioznost;
d) bergapten (4) kumarin iz citrusnog voa bergamota koji spada u grupu
furokumarina (psoralena) koristi se kao aktivna komponenta krema i losiona za
sunanje.
O O
O H
O
O
H
H
O H
H
H
OH OH
H
OH
O O
O H O O
O H
O
CH
3
1
2
3
O O
O
C H
3
O
4

Slika 17.2 Neki spojevi kumarinske strukture

Biosinteza kumarina u biljkama kree od cimetne kiseline koja se ciklizacijom prevodi u
kumarinsku strukturu. U laboratoriji se najee koriste mnoge sintetike metode, a meu
njima Perkinova, Knoevenagelova i Pechmannova reakcija.


134


U ovoj vjebi sinteza 7-hidroksi-4-metilkumarina e se izvriti prema jednoj od najpoznatijih
sintetikih metoda za dobivanje kumarina Pechmannovoj reakciji. Hans von Pechmann je
1883. godine sintetizirao kumarinsku strukturu kondenzirajui fenolski derivat sa -ketonskim
esterom. Kondenzacija ove dvije molekule se uspjeno provodi u prisustvu jake kiseline koja
ima ulogu katalizatora, pri emu nastaje novi prsten u molekuli.

Cijeli tok kondenzacije zavisi od vrste fenolskog spoja, od estera i od kiselog kondenzacionog
katalizatora. Generalno, fenolski spojevi koji imaju aktivatorske grupe u meta- i para-
poloaju (CH
3
, OH, OCH
3
, NH
2
) vrlo lako podlijeu Pechmannovoj kondenzaciji. Ako je
supstituent u orto-poloaju, onda je ve zauzeta pozicija kondenziranja estera sa fenolom u
novi prsten. Slino, -ketonski esteri koji imaju jednostavne alkilne grupe u -poloaju
takoer lako podlijeu kondenzaciji.

U ovoj vrsti kondenzacije katalizator ima veliki uticaj na tok reakcije. Najee koriteni
katalizatori su koncentrovana sulfatna kiselina i polifosforna kiselina. Generalno, postoje
dvije vrste moguih produkata Pechmannove kondenzacije: kumarin i hromen (Slika 17.3).

OH
+
C H
3
O CH
3
O O
O
CH
3
O
O
O
CH
3

Slika 17.3 Produkti Pechmannove kondenzacije

Koji e od ova dva produkta nastati, zavisi od upotrebljenog katalizatora. Uopteno, vae
slijedea pravila:
a) U prisustvu koncentrovane sulfatne kiseline nastaje kumarin. Jedino u sluaju kada se
kao fenolski derivat koristi -naftol nastaje smjesa kumarina i hromena.
b) Fenoli koji u prisustvu koncentrovane sulfatne kiseline daju kumarinske strukture, u
prisustvu polifosforne kiseline takoer daju iste strukture.

U upotrebi su jo neki katalizatori, preteno Lewisove kiseline: aluminijum(III) hlorid,
cink(II) hlorid, indij(III) hlorid, samarijum(III) nitrat, bizmut(III) nitrat, te kationske smole.

kumarin

hromen
135

EKSPERIMENTALNI RAD

ZADATAK VJEBE

- Pripremiti isto laboratorijsko posue za sintezu.
- Izvriti sintezu 7-hidroksi-4-metilkumarina prema navedenim uputama.
- Odrediti masu prekristaliziranog produkta.
- Odrediti talite prekristaliziranog produkta.


- rezorcinol
- etilacetoacetat
- 5% otopina natrijum hidroksida
- etanol
- destilovana voda
- aktivni ugalj

PRIBOR I OPREMA

- ae od 50 mL, 100 mL i 400 mL
- Bchnerov lijevak
- stakleni tapi
- pipeta, 20 mL

MJERE OPREZA

- Natrijum hidroksid je nagrizajua supstanca i u sluaju kontakta sa koom treba
ga isprati velikim koliinama vode.
- Koncentrovana sulfatna kiselina je takoer veoma nagrizajua supstanca. U
kontaktu sa koom nagrieni dio isprati velikim koliinama vode.
- Iako rezorcinol ima antiseptina svojstva, pri radu s ovim spojem treba paziti da
ne doe u dodir s koom, jer moe izazvati iritaciju ili ak opekotine.
- Pare etilacetoacetata izazivaju iritaciju koe i oiju i respiratornog trakta.


136

IZVOENJE VJEBE


U Erlenmeyerovu tikvicu od 100 mL paljivo ulij 25 mL
koncentrovane sulfatne kiseline.

Tikvicu sa kiselinom prenesi u ledeno kupatilo i privrsti je
za laboratorijski stalak.

Iznad tikvice postavi lijevak za dokapavanje.

U ai od 50 mL otopi 1 g rezorcinola u 5 mL
etilacetoacetata i smjesu ulij u lijevak za dokapavanje.

Paljivo dokapavaj smjesu rezorcinola i etilacetoacetata u
Erlenmeyerovu tikvicu sa sulfatnom kiselinom (u porcijama
od 1-2 mL). Pri tome pazi da temperatura reakcione smjese
ne pree 10C.

Nakon svakog dodavanja smjese rezorcinola i
etilacetoacetata, Erlenmeyerovu tikvicu energino
promijeaj.

Kad je sva smjesa prenesena u tikvicu, ostavi je na sobnoj
temperaturi 15-20 minuta.

Pripremi 150 g smjese leda i vode u ai od 400 mL.

Prelij reakcionu smjesu u smjesu leda i vode uz veliki oprez i
snano promijeaj. U prisustvu vode nastaju uti kristali 7-
hidroksi-4-metilkumarina.

Sirovi produkt profiltriraj na Bchnerovom lijevku i isperi ga
sa 50 mL hladne destilovane vode.

Sirovi 7-hidroksi-4-metilkumarin otopi u ai sa 50 mL 5%
vodene otopine natrijum-hidroksida.

Nastalu otopinu profiltriraj i filtrat zakiseli do neutralne
reakcije. Tokom neutralizacije smjesu snano mijeaj.
Zakiseljavanjem otopine ponovo dolazi do taloenja 7-
hidroksi-4-metilkumarina.

Preieni produkt ponovo profilriraj na Bchnerovom
lijevku i talog isperi s 50 mL hladne destilovane vode.

Sirovi 7-hidroksi-4-metilkumarin prekristaliziraj iz 96%
etanola.

Osui prekristalizirani kumarin, izvagaj svoj produkt na
papirnoj laici i odredi taku topljenja.


137



138

PRIPREMNA VJEBANJA

1. Objasni pojam reakcija kondenzacije!
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

2. Napii reakciju sinteze 7-hidroksi-4-metilkumarina!

3. Objasni ulogu sulfatne kiseline u sintezi 7-hidroksi-4-metilkumarina!
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

139

IZVJETAJ


Datum: ___________________ Asistent: ___________________________________

masa rezorcinola: ____________ g
koliina rezorcinola: ____________ mol
masa 7-hidroksi-4-metilkumarina: ____________ g
prinos 7-hidroksi-4-metilkumarina: ___________ %
talite 7-hidroksi-4-metilkumarina (interval topljenja) ______C (_______C)

PITANJA:

1. Koliki je prinos 7-hidroksi-4-metilkumarina ako si za sintezu uzeo-la 3 g rezorcinola, a
dobio-la si 4 g 7-hidroksi-4-metilkumarina?

2. Zato je 7-hidroksi-4-metilkumarin netopiv u vodi, a topiv u vodenoj otopini NaOH?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________


140

3. Napii sve mogue izomere benzendiola i imenuj ih po IUPAC nomenklaturi?

Polimerizacijske reakcije
141

1 18 8 P PO OL LI IM ME ER RI IZ ZA AC CI IJ JS SK KE E R RE EA AK KC CI IJ JE E

UVOD

Rije polimer je sloenica koja potie od grkih rijei: (poli) mnogo i (meros)
dio.
Polimerima se nazivaju materijali formirani od organskih makromolekula, koji se dobivaju
uspostavljanjem hemijskih veza jednostavnijih molekula organskih spojeva monomera. Na
primjer, makromolekula polietilena dobiva se spajanjem molekula etena (etilena):

n CH
2
=CH
2
(CH
2
-CH
2
)n

Zbog vrlo velikog broja atoma sadranih u makromolekuli, polimeri imaju vrlo velike
relativne molekulske mase, koje premauju 1 000 000. Meutim, makromolekule polimernih
materijala su razliitih veliina, te se njihove relativne molekulske mase izraavaju kao
srednje vrijednosti, koje bi trebao pratiti i podatak o rasipanju oko srednje vrijednosti
(standardna devijacija). Veliine makromolekula polimera se mogu opisati stupnjem
polimerizacije, kao i prosjenim brojem monomera koji formiraju makromolekule polimera.

Postoji mnogo kriterijuma podjele polimera. Najoptija podjela je na organske i anorganske.
Pored toga mogu se podijeliti i na prirodne i sintetike polimere. Primjera za prirodne
polimere ima mnogo, jer imaju kljunu ulogu u gotovo svim biolokim procesima. Tako su
poznate prirodne makromolekule npr. proteini, zatim nukleinske kiseline. Zatim su vrlo
raireni u primjeni i poznati prirodni polimeri (u primjenu dolaze oplemenjeni): kauuk
(poliizopren), celuloza (polisaharid). Sa stajalita industrijskih materijala, meu prirodnim
polimerima najvanija su vlakna biljnog i ivotinjskog porijekla (celuloza, vuna, svila).

Sintetike polimere razvrstavamo na nekoliko naina:

a) Prema porijeklu:
- prirodni oplemenjeni (kauuk, celuloza)
- sintetiki

b) Prema reakcijskom mehanizmu nastajanja (reakciji polimerizacije):
- adicioni (lanani)
- kondenzacioni (stupnjeviti)

c) Prema vrsti veza izmeu makromolekula i ponaanju pri zagrijavanju:
- plastomeri (termoplasti)
- duromeri (duroplasti)
- elastomeri.

d) Prema vrsti ponavljanih jedinica:
- homopolimeri (jedna vrsta ponavljanih jedinica)
- kopolimeri (dvije ili vie vrste ponavljanih jedinica)


142

Od danas koritenih polimernih materijala (preko 10 000 komercijalnih), s masenim udjelom
od 80%, dominira grupa s etiri "masovna" plastomera: PE, PP, PS i PVC. Slijedi skupina
konstrukcijskih polimera PA, PC i ABS, a iri se i primjena polimernih smjesa. U Tabeli 18.1
su obuhvaeni najee koriteni polimeri. Navedene oznake polimera izvedene su iz njihovih
naziva na engleskom jeziku i meunarodno su prihvaene.

Oznaka Naziv Vrsta
ABS akrilnitril/butadien/stiren plastomer, kopolimer
BR butadienski kauuk elastomer
CA celulozni acetat plastomer
CN celulozni nitrat (celuloid) plastomer
CR polihloroprenski kauuk elastomer
EP epoksidna smola duromer
NBR akrilonitril/butadien kauuk elastomer, kopolimer
NR prirodni kauuk elastomer
PA poliamid (najlon) plastomer
PBT poli(butilen-tereftalat) plastomer
PC polikarbonat plastomer
PE polietilen plastomer
PEEK poli(eter-eter-keton) plastomer
PET poli(etilen-tereftalat) plastomer
PF fenol-formaldehidna smola (bakelit) duromer
PI poliimid plastomer
PIB poliizobutilen plastomer
PMMA poli(metil-metakrilat) (pleksiglas) plastomer
POM poli(oksimetilen) plastomer
PP polipropilen plastomer
PPO poli(fenilen oksid) plastomer
PPS poli(fenil-sulfid) plastomer
PS polistiren (polistirol) plastomer
PSU polisulfon plastomer
PTFE poli(tetrafluor-etilen) (teflon) plastomer
PUR poliuretan (linearni) elastoplastomer
PVC poli(vinilklorid) plastomer
PVDF poli(viniliden-fluorid) plastomer
SAN poli(stiren/akrilonitril) plastomer, kopolimer
SBR stiren-butadien kauuk elastomer, kopolimer
TPUR poliuretan (elastoplastomerni) elastomer
UP nezasiena poliesterska smola duromer

Tabela 18. 1 Najee koriteni polimeri


Postoje dva osnovna mehanizma reakcija u proizvodnji polimernih spojeva: adicione i
kondenzacione polimerizacijske reakcije. U ovoj vjebi e se izvriti sinteza polimera
koritenjem obje vrste reakcija. Polimerizacija stirena predstavlja adicionu polimerizacionu
reakciju, dok sinteza najlona predstavlja kondenzacionu reakciju.

Polistiren (PS) je aromatski polimer koji se sintetizira polimerizacijom iz monomera stirena.
Ova makromolekula je jedan od najire koritenih polimera u industriji plastinih masa.
Polistiren je termoplastini spoj, obino u vrstom stanju na sobnoj temperaturi, koji se topi
zagrijavanjem, ali ponovnih hlaenjem se vraa u vrsto stanje, pri emu mu se osobine
143

plastinosti mijenjaju. isti vrsti polistiren je bezbojan, ali se moe bojiti razliitim bojama.
Moe se reciklirati, ali nije biorazgradiv, te teti okolini.

Najlon je poliamidna makromolekula termoplastinih osobina. To je polimer koji se prvi
poeo koristiti u komercijalne svrhe. Slui kao zamjena za prirodnu svilu. Najlonska vlakna
se koriste u razliite svrhe, od tkanja razliitih vrsta tkanina, ica za muzike instrumente, do
konopaca razliite vrstoe. vrsti najlon se koristi za zatitu razliitih metalnih komponenti.
Najlon se lako moe hidrolizirati jakim kiselinama, ali je teko biorazgradiv, pa takoer teti
okolini.

Stiren je jednostavni aromatski spoj koji sadri alkensku dvostruku vezu, pa stoga moe
stupiti u polimerizacijsku adicionu reakciju:

Adicionom reakcijom dva monomera se povezuju u jednu molekulu pri emu dolazi do
eliminacije dvostruke veze. Meutim, reakcija ne moe ii sama po sebi. Potrebno ju je
pokrenuti pomou neke nestabilne molekule, inicijatora. Benzoil peroksid ili t-butilbenzoil
peroksid su nestabilne molekule ije peroksidne veze pucaju pod uticajem temperature ili UV
zraenja, pri emu nastaju dva slobodna radikala. Slobodni radikal je dio molekule koji ima
jedan nespareni elektron.

Kada pukne centralna veza benzoil peroksida, nastaju dvije molekule, svaka sa nesparenim
elektronskim parom:

Slino, t-butilbenzoil peroksid zagrijavanjem daje dva radikala:

Nastali slobodni radikali reaguju sa stirenom i iniciraju reakciju:

Sada se monomerne jedinice stirena adiraju jedna na drugu, te nastaje lanac koji sadri stotine
ili hiljade molekula stirena, pri emu nastaje polistiren:

144

.
S obzirom da su inicijatori reakcije nestabilni spojevi, treba izbjegavati izvore toplote i
plamena, pri radu s njima.

Drugi tip polimerizacijske reakcije se nazva kondenzacijskom reakcijom jer se dvije
monomerne jedinice kondenzuju u jednu veliku molekule, a u istom momentu se vri
eliminacije jedne male molekule.

Najlon 6,6 se sintetizira iz adipoil hlorida, dihlorida adipinske kiseline, i
heksametilendiamina, 1,6-diaminoheksana:

U reakciji nastaje amidna veza izmeu adipoil hlorida i amina, pri emu se izdvaja molekula
HCl. Polimerna molekula naziva se najlon 6,6 jer je est C-atoma u molekuli acil-hlorida, te
est C-atoma u molekuli diamina. U reakcionu smjesu je potrebno dodati i NaOH da
neutralizira molekule HCl koje nastaju u reakciji pri svakom formiranju amidne veze. Duina
amidnog lanca zavisi od uslova reakcije. Obino, to se reakcija due zagrijava, bit e dui
lanac polimera.

145

EKSPERIMENTALNI RAD

ZADATAK VJEBE

- Uraditi pripremna vjebnja.
- Pripremi isto laboratorijsko posue.
- Pripremi reagense potrebne za sinteze.
- Izvri sinteze polimera prema navedenim uputama.
- Upii rezultate u svoj laboratorijski dnevnik.


- stiren
- p-ksilen
- t-butilbenzoil peroksid
- 5% vodena otopina 1,6-diaminoheksana
- 5% otopina adipoil-dihlorida u cikloheksanu
- 10% vodena otopina NaOH

PRIBOR I OPREMA

- aa od 50 mL
- epruvete
- stakleni tapi
- pjeano kupatilo
- menzura
- pipete, 5 i 10 mL
- bakarna ica sa kukicom

MJERE OPREZA

- Obavezno noenje zatitnih naoala i lateks-rukavica tokom izrade eksperimenata.
- Izbjegavati izvore toplote pri radu s peroksidnim spojevima, jer su veoma nestabilni i u
mnogim sluajevima ekplozivni.
- Izbjegavati kontakt koe s p-ksilenom jer moe doi do iritacije koe ili ak opekotina.
- Adipoil dihlorid je veoma korozivan spoj. Veoma oprezno raditi s ovim spojem. Izaziva
jake opekotine na koi, a u kontaktu s oima moe dovesti do sljepila.


146

IZVOENJE VJEBE

Sinteza polistirena

Pripremi i postavi pjeano kupatilo na grija. U kupatilo
uroni termometar sa skalom 0-200C. Zagrij pjeano
kupatilo na 140C.

Ulij 2.5 mL stirena u epruvetu i dodaj par kapi peroksidnog
inicijatora reakcije (t-butilbenzoil peroksid).

Postavi epruvetu u pjeano kupatilo. Ubrzo e reakciona
smjesa poprimiti utu boju.

Ukloni epruvetu iz pjeanog kupatila kad primjeti pojavu
mjehuria. Polimerizacija je egzotermna reakcija.

Pri nestanku mjehuria, ponovo postavi epruvetu u kupatilo.
Nastavi zagrijavanje epruvete sve dok reakciona smjesa ne
postane sirupasta.

Staklenim tapiem promijeaj reakcionu smjesu. Nemoj
ostavljati stakleni tapi u epruveti.

Izvadi epruvetu iz pjeanog kupatila i ohladi je. Uoit es
vrsti polistiren.

Dok se epruveta hladi, dodaj par kapi p-ksilena u epruvetu i
ponovo je zagrij. Par kapi tople otopine stavi na predmetno
staklo i saekaj da otapalo otpari. Dobio-la si polistirenski
film.

Sinteza najlona

U au od 50 mL uspi 15 mL 5% vodene otopine 1,6-
diaminoheksana (1).

Dodaj u au 10 kapi 10% vodene otopine NaOH i lagano
promijeaj smjesu.

Paljivo u smjesu pipetiraj 15 mL 5% otopine adipoil-hlorida
u cikloheksanu, ali izbjegavaj mijeanje otopina (2).

Primjetit e dva sloja otopina u ai.

Ubrzo e primjetiti nastajanje bijelog sloja najlona izmeu
te dvije otopine (3).

Uzmi bakranu icu (4) sa malom kukicom na kraju i paljivo
njome izvadi najlon (5) iz ae.

Postavi kukicu na sredinu ae i polako rukom vrti bakarnu
icu. Tako e izvui najlonske niti iz ae.

147

Kako izvue najlonski sloj iz ae, nastat e novi sloj.

Omotaj najlonske niti oko debljeg staklenog tapia i isperi
ih hladnom destilovanom vodom.


148

PRIPREMNA VJEBANJA

1. Predpostavi polimerne strukture u slijedeim reakcijama!
a)
F
F
F
F
n
Teflon

b)

H
H
H
Cl
n
Polivinilhlorid

2. Napii strukturu koja nastaje vezivanjem tri aminokiseline po tvom izboru!

3. Zato peroksidne spojeve ne smijemo izloiti izvorima toplote?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

4. Zato najlon spada u kondenzacijske polimere?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

149

IZVJETAJ


Datum: ___________________ Asistent: ___________________________________

1. Opii kako je nastao polistiren, a kako najlon u polimerizacionim reakcijama!
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

2. Opii razlike u zapaenim fizikalnim karakteristikama polistirena i najlona!
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________


150

PITANJA:

1. Poliester se sintetizira iz sebakoil-hlorida i etilen-glikola:

a) Napii strukturu poliestera!

b) Koja se molekula eliminira u ovoj kondenzacionoj reakciji?
___________________________________________________________
___________________________________________________________

2. Napii strukturu poliamidnog vlakna koje je nastalo reakcijom izmeu slijedee dvije
strukture:

Izolacija i identifikacija masnih kiselina i jestivog ulja
151

1 19 9 I IZ ZO OL LA AC CI IJ JA A I I I ID DE EN NT TI IF FI IK KA AC CI IJ JA A M MA AS SN NI IH H K KI IS SE EL LI IN NA A
I IZ Z J JE ES ST TI IV VO OG G U UL LJ JA A

UVOD

Masti su po hemijskom sastavu esteri viih masnih kiselina i trovalentnog alkohola glicerola.
Masti koje su tene na sobnoj temperaturi se esto nazivaju i uljima. Generalno, agregatno
stanje masti zavisi od osobina masnih kiselina koje ih sadravaju. vrste ivotinjske masti se
uglavnom sastoje od zasienih masnih kiselina, dok biljne masti sadre velike koliine
nezasienih masnih kiselina. Pored stepena zasienosti masnih kiselina, na agregatno stanje
masti utie i duina ugljikovog lanca masne kiseline.

Zasiene masne kiseline se nazivaju tako jer ne sadre dvostruke veze ili druge funkcionalne
grupe u molekularnom lancu. Zasiene masne kiseline tvore ravne lance atoma i kao rezultat
toga mogu se zgusnuto skladititi u organizmu, dozvoljavajui veu koliinu energije po
jedinici volumena. Masno tkivo ovjeka i ivotinja sadri velike koliine dugolananih
zasienih masnih kiselina.

Skraeni opisni naziv masnih kiselina sadri samo broj atoma ugljika i broj dvostrukih veza u
njima (npr. C18:0 ili 18:0 - stearinska kiselina sadri 18 atoma ugljika i 0 dvostrukih veza
izmeu atoma ugljika, dok C18:1 - oleinska kiselina sadri osim 18 atoma ugljika i jednu
dvostruku vezu, te je ona nezasiena masna kiselina).

Najee zasiene masne kiseline u prirodi su:
Maslana kiselina (butanska): CH
3
(CH
2
)
2
COOH
Kapronska kiselina (heksanska): CH
3
(CH
2
)
4
COOH
Kaprilna kiselina (oktanska): CH
3
(CH
2
)
6
COOH
Kaprinska kiselina (dekadska): CH
3
(CH
2
)
8
COOH
Laurinska kiselina (dodekadska): CH
3
(CH
2
)
10
COOH
Miristinska kiselina (tetradekadska): CH
3
(CH
2
)
12
COOH
Palmitinska kiselina (heksadekadska): CH
3
(CH
2
)
14
COOH
Stearinska kiselina (oktadekadska): CH
3
(CH
2
)
16
COOH

Nezasiene masne kiseline su kiseline slinog oblika, osim to postoji jedna ili vie alkenskih
funkcionalnih grupa unutar lanca gdje svaki alken zamjenjuje jednostruku ugljinu vezu
"-CH
2
-CH
2
-" u dijelu lanca s dvostrukom vezom "-CH=CH-".

Takve dvostruke veze mogu biti formirane u cis ili trans konfiguraciji. U prirodi se
nezasiene masne kiseline pojavljuju samo u cis formi. Trans oblik iskljuivo nastaje
utjecajem ovjeka i njegove namjere da prerauje masnoe (npr. hidrogenizacijom).

Te razlike u geometriji izmeu cis i trans oblika nezasienih masnih kiselina, te izmeu
zasienih i nezasienih masnih kiselina igraju vrlo znaajnu ulogu u biolokim procesima
(kao to su u ljudskom tijelu) i u izgradnji biolokih struktura (u izgradnji elijske
membrane).

Dok kod zasienih masnih kiselina ne postoje dvostruke veze, dotle je poloaj dvostruke veze
kod nezasienih masnih kiselina bitan za svojstva istih. Zbog toga govorimo o poetku i kraju
lanca tih kiselina. Poetak je mjesto gdje se nalazi karboksilna grupa -COOH, dok je kraj
mjesto na lancu gdje se nalazi vezana tri atoma vodika na atomu ugljika (CH
3
-). Kraj se
naziva omega (), te prema mjestu prve dvostruke veze od tog kraja govorimo o omega-3,
omega-6 ili o omega-9 masnim kiselinama.

152

Najee nezasiene masne kiseline u prirodi su:
Miristoleinska kiselina: CH
3
(CH
2
)
3
CH=CH(CH
2
)
7
COOH
Palmitoleinska kiselina: CH
3
(CH
2
)
5
CH=CH(CH
2
)
7
COOH
Oleinska kiselina: CH
3
(CH
2
)
7
CH=CH(CH
2
)
7
COOH
Linolna kiselina: CH
3
(CH
2
)
4
CH=CHCH
2
CH=CH(CH
2
)
7
COOH
Linolenska kiselina: CH
3
CH
2
CH=CHCH
2
CH=CHCH
2
CH=CH(CH
2
)
7
COOH
Stearidonska kiselina:
CH
3
CH
2
CH=CHCH
2
CH=CHCH
2
CH=CHCH
2
CH=CH(CH
2
)
4
COOH
Arahidonska kiselina:
CH
3
(CH
2
)
4
CH=CHCH
2
CH=CHCH
2
CH=CHCH
2
CH=CH(CH
2
)
3
COOH
Eruna kiselina: CH
3
(CH
2
)
7
CH=CH(CH
2
)
11
COOH

Ljudsko tijelo moe sintetizirati sve masne kiseline koje treba za rast i ivot osim dviju, a to
su linolna i linolenska kiselina. Zato ih nazivamo esencijalnim jer su vrlo vane za na
organizam i moramo ih unositi putem hrane u organizam. Na svu sreu, one su iroko
rasprostranjene u biljnoj i ivotinjskoj hrani (Tabela 19.1). U naem organizmu one pomau
pravilnom radu elija i organa, a od njih se stvaraju spojevi slini hormonima koji upravljaju
irokim spektrom ivotnih funkcija kao to su krvni tlak, zgruavanje krvi, nivo lipida u krvi
(masnoa), imunoloko stanje, te upalni odgovor na prijetnju infekcije.

Esencijalne masne kiseline (engleski: kratica EFA: Essential Fatty Acids) su viestruko
nezasiene masne kiseline i od njih se u organizmu stvaraju nizovi omega-6 i omega-3 masnih
kiselina. Ljudski organizam moe jednostavno proizvesti zasiene masne kiseline ili
jednostruko nezasiene masne kiseline s dvostrukom vezom na devetom atomu ugljika,
brojei od kraja molekularnog lanca (omega-9 kiseline), ali ne moe stvoriti dvostruku vezu
na estom ili treem atomu ugljika zbog nepostojanja enzima koji bi tome pripomogao.

Esencijalne masne kiseline reguliraju krvni pritisak i poboljavaju imunoloki sistem jer se
pomou njih stvaraju spojevi kao to su prostaglandini. I u mozgu se nalaze poveane koliina
izvedenica linolne i linolenske kiseline. Neravnotea ili pomanjkanje omega-3 kiselina u
odnosu na koliinu omega-6 (danas se pretpostavlja da je ispravan odnos tih dviju kiselina
1:2) je krivac za mnoge bolesti kao to su depresija i poremeaj ponaanja (ukljuujui
nasilje), dijabetes 2. tipa (staraka eerna bolest), artritis i rak.

Jestivo ulje
Palmitinska
kiselina
Stearinska
kiselina
Oleinska
kiselina
Linolna
kiselina
Linoleinska
kiselina
Palmino ulje 44 % 5 % 39 % 11 % -
Sojino ulje 10 % 4 % 23 % 51 % 7 %
Maslinovo ulje 20 % 5 % 55 % 21 % 1 %
Suncokretovo ulje 9 % 7 % 40 % 52 % -
Kukuruzno ulje 11 % 2 % 28 % 58 % 1 %
Tikvino ulje 13 % 6 % 26 % 55 % -

Tabela 19.1 Prosjean sadraj nekih masnih kiselina u jestivim biljnim uljima

153


Da bi se izolirale masne kiseline iz jestivog ulja, prvo se moraju prekinuti esterske veze sa
trovalentnim alkoholom glicerolom. Ovaj proces se naziva saponifikacija i predstavlja
hidrolizu estera masnih kiselina pod bazinim uslovima. Produkti saponifikacije su alkohol i
so masne kiseline.

Nastale smjesa soli masnih kiselina i glicerola se zakiseli, pri emu se ekstrakcijom mogu
izdvojiti slobodne masne kiseline. Radi jednostavnije separacije i identifikacije, masne
kiseline se trebaju prevesti u odgovarajue metilne estere koritenjem sulfatne kiseline kao
katalizatora:

Dobivena smjesa metilnih estera masnih kiselina (engl. FAME fatty acid methyl ester) moe
se analizirati hromatografijom na tankom sloju, gdje se poredi vrijednost retencionog faktora
(Rf) estera masne kiseline iz smjese i vrijednost retencionog faktora (Rf) estera masne
kiseline koritenog kao standarda (Slika 19.1).

Slika 19.1 Hromatogram

front otapala

duina puta koji je prela
komponenta uzorka

mjesto nanoenja uzorka

154

EKSPERIMENTALNI RAD

ZADATAK VJEBE

- Pripremiti isto i suho laboratorijsko posue za izolaciju masnih kiselina.
- Pripremiti pribor za ekstrakciju i esterifikaciju masnih kiselina.
- Pripremiti pribor za tankoslojnu hromatografiju.
- Izvesti eksperiment prema navedenoj proceduri.
- Odrediti vrste masnih kiselina u uzorku.


- uzorak jestivog ulja
- 0.5 mol/L KOH u etanolu
- koncentrovana HCl
- anhidrovani natrijum sulfat
- smjesa metanol-sulfatna kiselina (95:5)
- smjesa heksan-dietileter (4:1)
- kristali ioda
- bromkrezol zeleno
- standardi estera masnih kiselina
- petroleter (30-60C)
- 1% otopina kroba

PRIBOR I OPREMA

- vaga
- pipete od 5 mL i 10 mL
- vodeno kupatilo
- lijevak za odvajanje
- zdjelica za otparavanje
- filter papir
- kapilare za nanoenje uzoraka na hromatografsku plou
- hromatografska kada za razvijanje hromatograma
- hromatografska ploa (silika gel)
- eksikator sa elementarnim iodom

MJERE OPREZA

- Oprez pri radu sa koncentrovanim kiselinama.
- Oprez pri radu s zapaljivim reagensima. Izbjegavaj izvore topote i elektrinih
varnica.
- Pare ioda su otrovne. Izbjegavaj udisanje para ioda pri radu s ovim spojem.
155

IZVOENJE VJEBE

ZADATAK 1: Saponifikacija i esterifikacija masnih kiselina iz ____________________ulja.

U Erlenmeyerovu tikvicu od 50 mL izvagaj 2 g jestivog ulja.

Dodaj 5 mL 0.5 mol/L otopine KOH u etanolu i postavi
Erlenmeyerovu tikvicu u vodeno kupatilo 20 min na 55C.

Kada je saponifikacija izvrena, oprezno dodaj 2.5 mL
koncentrovane HCl u reakcionu smjesu i energino
promijeaj.

Reakcionu smjesu prenesi u lijevak za odvajanje i dodaj
5 mL petroletera.

Donji vodeni sloj izdvoji iz lijevka za odvajanje i ponovo
dodaj 5 mL petroletera i 5 mL destilovane vode.

Nakon ekstrakcije, organski sloj prebaci u istu i suhu
Erlenmeyerovu tikvicu i dodaj anhidrovani Na
2
SO
4
.

Osuen organski ekstrakt prenesi u zdjelicu za uparavanje i
upari ekstrakt do suha na 60C (vodeno kupatilo).

Na suhi organski ekstrakt dodati 10 mL smjese metanol-
sulfatna kiselina (95:5) i upari smjesu 10 min na 55C.

ZADATAK 2: Identifikacija metilnih estera masnih kiselina.

Sintetizirane metilne estere masnih kiselina otopi u 5 mL
petroletera i isperi dva puta sa po 10 mL destilovane vode.

Nakon ekstrakcije, organski sloj prebaci u istu i suhu
Erlenmeyerovu tikvicu i dodaj anhidrovani Na
2
SO
4
.

Oznai grafitnom olovkom startnu liniju na hromatografskoj
ploi, oko 1.5-2.0 cm od ruba ploe.

Na startnu liniju nanesi uzorke estera masnih kiselina, tako
da je najmanji razmak meu mrljama 2 cm.

Na hromatografske ploe nanesi i uzorke standarda estera
masnih kiselina koje es dobiti od asistenta.

Kao mobilnu fazu pripremi otopinu heksandietileter u
volumnom omjeru 4:1.

Paljivo prenesi hromatografske ploe u kadu u kojoj se
nalazi mobilna faza.


156

Startna linija mrlja uzoraka mora biti iznad povrine mobilne
faze.

Kada mobilna faza pree odreeni put na hromatografskoj
ploi, ploe paljivo izvadi iz kade i ostavi ih da se osue.

DETEKCIJA REAGENSOM IOD/KROB*

Suhu hromatografsku plou prenesi u eksikator u kojoj se
nalaze kristali ioda. Uoit e ljubiaste pare ioda koji
sublimira u eksikatoru.

Kada na hromatogramu uoi uto-smee mrlje ioda koji se
adirao na komponente, estere masnih kiselina, ploe paljivo
izvadi iz eksikatora.

Da bi se fiksirale detektirane ute mrlje, razvijene
hromatograme isprskaj otopinom kroba koju e dobiti od
laboranta.

Detektovane ute mrlje postat e modro-plave.

* Reagens iod/krob je univerzalni detekcioni reagens na sve organske
spojeve.

DETEKCIJA REAGENSOM BROMKREZOL ZELENO**

Suhu hromatografsku plou sprejaj reagensom bromkrezol
zeleno kojeg e dobiti od laboranta.

Uoit e ute mrlje na zelenoj povrini hromatografske
ploe.

** Reagens bromkrezol zeleno je detekcioni reagens na organske
kiseline.

Prebroj komponente svakog uzorka na oba razvijena
hromatograma.

Odredi Rf vrijednosti standarda koje si dobio od asistenta i
odredi da li ima iste komponente u svom uzorku.

Upii rezultate u svoj laboratorijski dnevnik.

157

PRIPREMNA VJEBANJA

1. Masne kiseline se mogu ekstrahirati petroleterom, dok njihove soli ne mogu jer su topive
u vodi. Objasni!
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

2. Napii reakciju esterifikacije linoleinske kiseline u odgovarajui metilni ester.

3. Kako bi natrijum oleat preveo-la u oleinsku kiselinu? Napii reakciju!


158

IZVJETAJ


Datum: ___________________ Asistent: ___________________________________

Jestivo ulje: ______________________________________________________.

Metilni ester masne kiseline I
2
/krob bromkrezol zeleno

Ukupan broj detektovanih komponenata: _______________________

PITANJA:

1. Navedi identificirane masne kiseline u svom uzorku i napii njihove strukturne formule!

159

2. Koje od identificiranih masnih kiselina su zasiene, a koje nezasiene masne kiseline?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

3. Objasni ulogu anhidrovanog Na
2
SO
4
u ovom eksperimentu!
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

4. Ako ima dvije zasiene masne kiseline u svom uzorku, jednu sa 10 C-atoma, a drugu sa
20 C-atoma, koja e se bre eluirati na hromatografskoj ploi? Objasni!
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________


160

Sinteza i osobine sapuna
161

2 20 0 S SI IN NT TE EZ ZA A I I O OS SO OB BI IN NE E S SA AP PU UN NA A

UVOD

Najraniji istorijski podatak o proizvodnji sapuna datira jo od doba antikog Babilona.
Receptura proizvodnje sapuna se mijenjala kroz vijekove, kroz rimsku kulturu, preko
islamske, do modernog doba.

Sapun je anionski surfaktant, povrinski aktivna supstanca, koji se zajedno sa vodom koristi
za pranje i ienje. Moe se prirediti u vrstoj i tenoj formi. Sapuni se proizvode reakcijom
saponifikacije u kojoj se masti hidroliziraju, uz upotrebu natrijumove ili kalijumove baze, do
soli masnih kiselina i glicerola,

Sapuni su korisni za ienje jer na sebe prikupljaju i nepolarne i polarne molekule neistoa.
Dio molekule sapuna koju ini lanac C-atoma masne kiseline, privlai nepolarne molekule,
dok ih ionski dio molekule sapuna ini topivim u vodi. To svojstvo sapuna da pomou vode
ukloni spojeve netopive u vodi naziva se emulgacija.

Danas najpoznatiji proces pripremanja sapuna je takozvani hladni proces, u kojem masti iz
maslinovog ulja reaguju sa bazom. Runo raeni sapuni se razlikuju od industrijskih
prvenstveno u tome to imaju vei sadraj masti i to se glicerol nakon hidrolize ne uklanja, te
takav sapun ima veu mo hidratacije, za razliku od industrijskih deterdenata.

Hladni proces proizvodnje sapuna takoer treba odreenu temperaturu da bi se saponifikacija
uspjeno izvrila. Ta temperatura obino ne smije puno prijei vrijednost sobne temperature.
U vruem procesu proizvodnje sapuna temperatura reakcionog sistema je obino 80-100C. U
oba procesa, kada se smjesa pone zgunjavati, obino se dodaju aditivi za miris i boju
sapuna. Nakon zavretka reakcije, sapuni se izlijevaju u kalupe i ostavljaju neko vrijeme (3-5
sedmica) da se sue, pri emu se i nastavlja proces saponifikacije.


Sapun je natrijumova ili kalijumova so masnih kiselina koje se uglavnom sastoje od lanaca
koji sadre 10-18 C-atoma. Sirovine koje sadre preteno zasiene masti daju vrste sapune,
dok jako nezasiene masti daju mekane sapune. Obini sapuni najee su natrijeve soli i
vrste su konzistencije, dok teni sapuni sadre kalijumove soli masnih kiselina.

Sapun, kao to je natrijum stearat sastoji se od nepolarnog dijela molekule (C-lanac masne
kiseline) i polarnog dijela molekule (ionski karboksilat).

CH
3
CH
2
CH
2
CH
2
CH
2
CH
2
CH
2
CH
2
CH
2
CH
2
CH
2
CH
2
CH
2
CH
2
CH
2
CH
2
CH
2
COO
Na
+

nepolarni dio polarni dio
(topiv u ulju) (topiv u vodi)

Zbog empirijskog pravila da se slino otapa u slinom, nepolarni dio molekule sapuna moe
otopiti masnu neistou, a polarni dio molekule je hidrofilan i topiv u vodi. Zbog te osobine
sapuna, masne neistoe se veu za sapun i odlaze na povrinu, gdje se lako mogu ukloniti
vodom, te sapun djeluje kao emulgator.

Tretiranjem masti i ulja sa jakim bazama kao to su natrijum hidroksid ili kalijum hidroksid,
dolazi do bazne hidrolize masti (saponifikacije) pri emu nastaje glicerol i so dugolanane
masne kiseline (sapun).

162

S obzirom da su sapuni soli jakih baza i slabih kiselina, oni reaguju slabo bazino u vodenoj
otopini. Meutim, sapun koji u sebi sadri slobodnu bazu moe nakoditi koi, svili ili vuni.
Zbog toga je veoma vano izvriti test na bazinost nakon sinteze sapuna.

Zbog dvije bitne osobine, danas su sapuni veinom zamijenjeni sintetikim deterdentima.
Prva je da su sapuni nereaktivni u takozvanoj tvrdoj vodi. Tvrda voda sadri znaajne koliine
kalcijumovih i magnezijumovih soli. Te soli taloe sapune:

2 C
17
H
35
COO
-
Na
+
M
2+
[C
17
H
35
COO
-
]
2
M + 2Na
+

Druga osobina je da sapuni u kiselom mediju oslobaaju masne kiseline koje se takoer taloe
u vodenom mediju:

C
17
H
35
COO
-
Na
+
H
+
C
17
H
35
COOH + Na
+

163

EKSPERIMENTALNI RAD

ZADATAK VJEBE

- Pripremiti reagense potrebne za sintezu sapuna.
- Izvriti sintezu sapuna prema navedenim uputama.
- Ispitati osobine sapuna.


- etanol
- zasiena otopina NaCl
- jestivo ulje
- 5% vodena otopina FeCl
3

-
5% vodena otopina MgCl
2
-
5% vodena otopina CaCl
2
- mineralno ulje

PRIBOR I OPREMA

- reo
- Bchnerov lijevak
- filter papir
- epruvete
- indikator papir
- menzura
- aa od 50 mL
- stakleni tapi

MJERE OPREZA

- Obavezno noenje zatitnih naoala i lateks-rukavica tokom izrade eksperimenata.
- Etanolne pare su zapaljive. Izbjegavaj izvore toplote pri radu s etanolom.
- Natrijum hidroksid je nagrizajua supstanca i u sluaju kontakta sa koom treba ga
isprati velikim koliinama vode.


164

IZVOENJE VJEBE

Sinteza sapuna

Postavi vodeno kupatilo.

Menzurom odmjeri 12 mL jestivog ulja (u laboratorijski
dnevnik upii koju si vrstu ulja koristio-la), i prenesi ga u
Erlenmeyerovu tikvicu od 100 mL.

Dodaj 10 mL etanola (slui kao otapalo) i 10 mL 25%
vodene otopine NaOH.

Zagrij reakcionu smjesu u kljualom vodenom kupatilu.

Tokom reakcije mijeaj reakcionu smjesu.

Nakon 20 minuta grijanja, miris etanola e ieznuti, to
indicira da je kraj reakcije.

Dobivena gusta masa predstavlja smjesu sapuna, glicerola, i
vika natrijum hidroksida.

Koristei ledeno kupatilo ohladi reakcionu smjesu.

Da bi izolirao-la sapun, dodaj 150 mL zasiene otopine NaCl
i energino izmjeaj smjesu. Ovaj postupak se naziva
isoljavanje sapuna.

Ovim se procesom poveava gustina otopine, pri emu sapun
ispliva na povrinu vodene otopine.

Profiltriraj sapun na Bchnerovom lijevku i isperi ga s 10 mL
hladne destilovane vode.

Ispitivanje osobina sapuna

EMULGATORSKE OSOBINE

U epruveti pomijeaj 5 kapi mineralnog ulja sa 5 mL vode.

Stvorit e se trenutna emulzija sitnih kapljica ulja u vodi.

U drugoj epruveti ponovi test, ali dodaj u epruvetu i mali
komadi sapuna koji si napravio-la.

Usporedi sadraj prve i druge epruvete i stabilnosti nastalih
emulzija.

Svoja zapaanja upii u laboratorijski dnevnik.

165

ISPITIVANJE PONAANJA SAPUNA U TVRDOJ VODI

U ai od 50 mL otopi oko 1 g sapuna kojeg si napravio-la u
30 mL destilovane vode.

Zagrij au da se sav sapun otopi.

U etiri epruvete naspi po 5 mL otopine sapuna.

U prvu epruvetu dodaj par kapi 5% otopine CaCl
2
.

U drugu epruvetu dodaj par kapi 5% otopine MgCl
2
.

U treu epruvetu dodaj par kapi 5% otopine FeCl
3
.

U etvrtu epruvetu dodaj par kapi destilovane vode.

Opaanja upii u svoj laboratorijski dnevnik.

ISPITIVANJE BAZINOSTI SAPUNA

Za test koristi otopinu sapuna koju si napravio-la u
prethodnom eksperimentu.

Pomou universzalnog pH indikatora ispitaj bazinost svog
sapuna.

Opaanja upii u svoj laboratorijski dnevnik.


166

Prireivanje kreme za ruke

Masne kiseline su jedan od osnovnih sastojaka veine kozmetikih preparata. Koristei
kombinaciju sastojaka prikazanih u slijedeoj tabeli moe prirediti kremu za ruke.

Sastojci Uzorak 1 Uzorak 2 Uzorak 3 Uzorak 4
Voda 25 mL 25 mL 25 mL 25 mL
Terietanolamin 1 mL 1 mL 1 mL -
Propilen glikol 0.5 mL 0.5 mL - 0.5 mL
aa 1
Stearinska kisleina 5 g 5 g 5 g 5 g
Metil stearat 0.5 g 0.5 g - 0.5 g
Lanolin 4 g 4 g 4 g 4 g
Mineralno ulje 5 mL - 5 mL 5 mL
aa 2

Postavi vodeno kupatilo.

Za pripremanje Uzorka 1, sve nepolarne sastojke pomijeaj u
ai od 50 mL (aa 2) i zagrij smjesu na vodenom kupatilu.

Mijeaj reakcionu smjesu sve dok se svi sastojci u smjesi ne
otope.

au izvadi iz vodenog kupatila.

U drugoj ai od 100 mL (aa 1) pomijeaj polarne sastojke
i zagrij ih na vodenom kupatilu 5 minuta.

Sastojke iz ae 2 (nepolarni sastojci) prenesi u au 1 i
mijeaj smjesu 5 minuta (dok se ne dobije glatka homogena
smjesa).

Ponovi istu proceduru sa ostale uzorke kreme za ruke. Obrati
panju na koliine sastojaka.

167

PRIPREMNA VJEBANJA

1. Koji hemijski proces se naziva saponifikacija (pravljenje sapuna)? Zato?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

2. Kako bi natrijum stearat preveo-la su stearinsku kiselinu? Napii reakciju!

3. Stearinska kiselina je netopiva u vodi, a natrijum stearat je topiv. ta je uzrok razlike u
topivosti? Objasni!
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________


168

IZVJETAJ


Datum: ___________________ Asistent: ___________________________________

SINTEZA SAPUNA IZ ______________________________________________________.

Napii svoja zapaanja tokom sinteze sapuna!
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

ISPITIVANJE OSOBINA SAPUNA

a) Emulgatorske osobine
Epruveta 1
_________________________________________

_________________________________________

Epruveta 2
_________________________________________

_________________________________________

b) Ispitivanje ponaanja sapuna u tvrdoj vodi
Epruveta 1
_________________________________________

_________________________________________
Epruveta 2

_________________________________________

_________________________________________
Epruveta 3

_________________________________________

_________________________________________
Epruveta 4

_________________________________________

_________________________________________

c) Ispitivanje bazinosti sapuna
Epruveta 1

_________________________________________

169

PITANJA:

1. U reakciji saponifikacije, prvo si ulje otopio-la u etanolu. ta se desilo s etanolom na
kraju reakcije?
___________________________________________________________
___________________________________________________________

2. Napii hemijsku reakciju za eksperiment ispitivanja osobina sapuna u tvrdoj vodi
(Epruveta 2)!

3. Sapuni ija je pH vrijednost iznad 8 tete koi. Zato? Da li je tvoj sapun dovoljno dobar
za kou?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________


170

Kvantitativno odreivanje vitamina C u vonim sokovima
171

2 21 1 K KV VA AN NT TI IT TA AT TI IV VN NO O O OD DR RE E I IV VA AN NJ JE E
V VI IT TA AM MI IN NA A C C U U V VO O N NI IM M S SO OK KO OV VI IM MA A

UVOD

Vitamin C ili askorbinska kiselina je vitamin topiv u vodi, a prisutan je u svjeem vou i
povru. To je jedan od najispitanijih i najvie opisanih vitamina. I naravno, prvi sintetski
dobiveni vitamin. Reaguje kao reducent u brojnim biolokim procesima. Vaan je za sintezu
kolagena i karnitina, te za metabolizam masnih kiselina. Najjai je antioksidans meu
vitaminima topivim u vodi. Inae je vitamin C poznat po skorbutu, bolesti koja nastaje zbog
njegovog nedostatka.

Ljudski organizam nije u mogunosti da sintetizira vitamin C, te ga ovjek mora unostiti
ishranom u organizam. Najbogatiji izvor vitamina C je raznoliko voe i povre. To su prije
svega agrumi (narande, mandarine, limun), ipak, vinja, crni ribiz, lisnato povre, kupus,
krompir, paprika i dr. U mlijeku i ivotinjskim tkivima se nalazi malo vitamina C.
Preporuene dnevne koliine (RDA) za odraslu zdravu osobu iznosi 60 mg dok se u terapiji
koriste i znatno vee doze.

U Tabeli 1 su date koliine vitamina C u nekom vou i povru (na 100 g ploda).

Plod
Vitamin C
(mg /100 g ploda)
ipak 2000
Ribizla 200
Crvena paprika 190
Kivi 90
Brokula 90
Naranda 50
Limun 40
Bijeli luk 31
Ananas 10
Jabuka 6

Tabela 21.1 Sadraj vitamina C u nekim plodovima voa i povra

Askorbinska kiselina je ketolakton sa est ugljikovih atoma, pa je po srukturi jako slina
glukozi (Slika 21.1). U organizmu se reverzibilno oksidira do dehidroaskorbinske kiseline
koja posjeduje potpunu vitaminsku aktivnost. To je bijeli kristalni prah, bez mirisa, kiselog
ukusa i osjetljiv na svjetlost. Lako se otapa u vodi i u alkoholu, te je praktino netopiva u
hloroformu i eteru. Izuzetno je nestabilna i lako gubi svojstva skladitenjem i prokuhavanjem.
Podlona je oksidaciji, posebno na zraku i pod uticajem alkalija, eljeza i bakra.

O
O H OH
O
O H
O H
O
O OH
O
O H
O H

Slika 21.1 Keto-enolna tautomerija askorbinske kiseline


172


Koliina vitamina C u testiranim uzorcima moe se odrediti titracijom sa vodenom otopinom
triiodidnog iona:

Vitamin C se oksidira u prisustvu ioda (triiodidnog iona) prema slijedeoj hemijskoj reakciji:

Istovremeno se iod reducira do iodidnog iona (I
-
). Na kraju reakcije, kada sav vitamin C
izreaguje, viak ioda reaguje sa skrobom kao indikatorom, pri emu nastaje plavi kompleks
iod-krob.

Na osnovu potroene koliine ioda koncentracije 0.01 mol/L, sadraj vitamina C u uzorcima
vonog soka se moe izraunati na slijedei nain:

n (C
6
H
8
O
6
) = c(I
2
) x V(I
2
)

m (C
6
H
8
O
6
) = n(C
6
H
8
O
6
) x M(C
6
H
8
O
6
)

(C
6
H
8
O
6
) = m(C
6
H
8
O
6
) / V

173

EKSPERIMENTALNI RAD

ZADATAK VJEBE

- Pripremiti isto i suho laboratorijsko posue za titraciju.
- Profiltrirati uzorak vonog soka.
- Izvesti eksperiment prema navedenoj proceduri.
- Izraunati sadraj vitamina C u analiziranom uzorku vonog soka.


- uzorak vonog soka
- 0.01 mol/L otopina I
2
u KI
- 3.0 mol/L vodena otopina HCl
- 1.0 mg/mL vodena otopina vitamina C
- 2% otopina skroba

PRIBOR I OPREMA

- menzura od 50 mL
- bireta od 50 mL
- pipeta od 10 mL
- pipeta od 20 mL
- aa od 100 mL, 2 kom
- Erlenmeyerova tikvica od 250 mL, 4 kom
- filter papir
- propipeta
- Pasterova pipeta

MJERE OPREZA

- Vitamin C lako oksidira na zraku, te je eksperiment potrebno vriti to je prije mogue.


174

IZVOENJE VJEBE

ZADATAK: Odredi koncentraciju I
2
u KI titracijom otopine vitamina C poznate
koncentracije.

Pipetom odmjeri 30 mL 1.0 mg/mL otopine vitamina C u
Erlemeyerovu tikvicu od 250 mL.

U tikvicu s otopinom vitamina C dodaj 5 kapi 3 mol/L HCl,
te 10 kapi 2% otopine skroba.

Biretu isperi dva puta sa po 5 mL otopine ioda, te je napuni
istom otopinom do marke.

Erlenmeyerovu tikvicu sa otopinom vitamina C postavi ispod
birete. Ispod tikvice postavi bijeli papir da lake uoi
promjenu boje.

Polako isputaj otopinu ioda iz birete u Erlenmeyerovu
tikvicu sa uzorkom.

Istovremeno krunim pokretima mijeaj tikvicu s uzorkom.

Zatvori slavinu birete u trenutku pojave plave boje u
Erlemeyerovoj tikvici i oitaj volumen utroene otopine ioda.

Ponovi eksperiment jo dva puta.

Izraunaj koncentraciju I
2
u KI za sva tri eksperimenta i
rezultat prikai kao srednju vrijednost.

ZADATAK: Odredi sadraj vitamina C u soku od __________________________________.

Profiltritaj u au od 100 mL oko 50 mL vonog soka.

Pipetom odmjeri 10 mL bistrog vonog soka i prenesi ga u
Erlemeyerovu tikvicu od 250 mL.

U tikvicu s uzorkom soka dodaj 20 mL destilovane vode, 5
kapi 3 mol/L HCl, te 10 kapi 2% otopine skroba.

Biretu isperi dva puta sa po 5 mL otopine ioda, te je napuni
istom otopinom poznate koncentracije do marke.

Erlenmeyerovu tikvicu sa uzorkom vonog soka postavi
ispod birete. Ispod tikvice postavi bijeli papir da lake uoi
promjenu boje.

Polako isputaj otopinu ioda iz birete u Erlenmeyerovu
tikvicu sa uzorkom.

Istovremeno krunim pokretima mijeaj tikvicu s uzorkom.

50
40
30
20
10
0

175

Zatvori slavinu birete u trenutku pojave plave boje u
Erlemeyerovoj tikvici i oitaj volumen utroene otopine ioda.

Ponovi eksperiment jo dva puta koristei 15 mL, odnosno
20 mL vonog soka.

Izraunaj sadraj vitamina C u uzorku vonog soka za sva tri
eksperimenta i rezultat prikai kao srednju vrijednost.


176

PRIPREMNA VJEBANJA

1. Vitamin C se naziva i askorbinska kiselina. Napii strukturu vitamina C i oznai
laktonsku grupu u molekuli!

2. Kolika je minimalna dnevna koliina vitamina C potrebna ovjeku? Koja se bolest
najee javlja u sluaju neunoenja minimalne dnevne koliine vitamina C?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

3. Ako je u titraciji utroeno 15 mL 0.05 mol/L otopine ioda, koliko miligrama vitamina C
se nalazilo u uzorku?

177

IZVJETAJ


Datum: ___________________ Asistent: ___________________________________

Voni sok: ______________________________________________________.

Izraunavanje koncentracije otopine J
2
u KJ:

Titracija 1 2 3
Volumen otopine vitamina C: 30 mL 30 mL 30 mL
Volumen utroene otopine I
2
: _______mL _______mL _______mL
Srednja vrijednost volumena utroene otopine I
2
: ____________ mL
Koncentracija I
2
u KI: ____________ mol/L

Izraunavanje sadraja vitamina C u uzorku vonog soka:

Titracija 1 2 3
Volumen soka: 30 mL 30 mL 30 mL
Volumen utroene otopine I
2
: _______mL _______mL _______mL
Srednja vrijednost volumena utroene otopine I
2
: ____________ mL
Masa vitamina C u uzorku: ____________mg
Koncentracija vitamina C u uzorku: ____________ mg/mL


178

PITANJA:

1. Zato je potrebno zakiseliti uzorak sa HCl prije titracije?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

2. Kako nastaje plava boja na kraju titracije?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

3. Koliko vonog soka koji je analiziran treba popiti da bi se unijela minimalna potrebna
dnevna koliina vitamina C?

Separacija biljnih pigmenata hromatografijom na papiru
179

2 22 2 S SE EP PA AR RA AC CI IJ JA A B BI IL LJ JN NI IH H P PI IG GM ME EN NA AT TA A
H HR RO OM MA AT TO OG GR RA AF FI IJ JO OM M N NA A P PA AP PI IR RU U

UVOD

Narandasti i crveni pigmenti u vou i povru, npr. paradajzu i mrkvi, su ugljikovodici
poznati pod nazivom karotenoidi. U biljkama se nalaze tri vrste karotena: , , . Dva
najea karotenoida, koji su meuprodukti u sintezi vitamina A, jesu likopen i -karoten.
Oba spoja imaju ugljikovodonine skelete koji se sastoje od osam izoprenskih jedinica.
Likopen se izolira iz paradjza, a -karoten iz mrkve.

-karoten

likopen

U jesenskom liu, kada dolazi do degradacije hlorofila (ija zelena boja inae prekriva utu
boju -karotena), upravo se i pojavljuje karakteristina uta boja usljed prisustva -karotena.

hlorofil A

Sve zelene biljke sadre smjesu karotina, ksantofila i hlorofila. Za ekstrakciju ovih pigmenata
mogu se upotrebljavati razliita otapala: aceton, metanol, petroleter. Za vrijeme ekstrakcije
treba izbjegavati svjetlost i zagrijavanje, poto svi pigmenti podlijeu oksidaciji i
izomerizaciji kada se izloe svjetlosti i toploti.

Otkrie hromatografije kao metode odvajanja pripisuje se ruskom botaniaru Cvetu, koji je
ovom metodom razdvojio hlorofil i druge pigmente biljnog ekstrakta. Za odvajanje je
upotrijebio staklenu kolonu ispunjenu vrstim CaCO
3
kao adsorpcionim sredstvom. U gornji


180

dio kolone unio je biljni ekstrakt i kolonu isprao petroleterom. Prilikom ispiranja, pojedine
komponente biljnog ekstrakta kretale su se kroz kolonu razliitom brzinom i meusobno
razdvojile u obojene trake ili zone. Sadraj kolone je tada paljivo izvaen, pojedine trake
isjecanjem radvojene i analizirane.


Pod hromatografijom podrazumjevamo metode odvajanja koje se zasnivaju na razliitoj
raspodjeli komponenata uzorka izmeu dvije faze, od kojih je jedna nepokretna (stacionarna),
a druga pokretna (mobilna) u odnosu na prvu.

Stacionarna faza moe biti vrsta ili tena, a mobilna tena ili gasovita. Komponente uzorka
moraju biti topive u mobilnoj fazi, ali isto tako moraju na neki nain djelovati i sa
stacionarnom fazom (otapati se, adsorbovati). Posljedica toga je da se komponente i
raspodjeljuju razliito izmeu dvije faze, pa se pod uticajem mobilne faze kreu kroz
stacionarnu razliitim brzinama.

Postoji nekoliko vrsta i podjela hromatografija (Tabela 22.1).

Prema fizikoj prirodi faza
Prema mehanizmu
odvajanja
Prema nainu smjetanja
stacionarne faze
podiona
gasna hromatografija
adsorpciona
kolonska
ionoizmjenjivaka
tena hromatografija
gel
planarna

Tabela 22.1 Podjela hromatografskih tehnika

Hromatografija na papiru

Hromatografija na papiru spada u planarnu hromatografiju. Mobilna faza se kree kroz
stacionarnu fazu pod uticajem kapilarnih sila.

Razdavajanje se vri na listu ili traci filter papira od posebne celuloze. Na jedan kraj papira
stavlja se kap analizirane otopine uzorka, ovaj kraj papira se zatim uroni u odgovarajue
otapalo iji nivo treba da bude nii od mjesta na koji je nanesena kap uzorka. Otapalo putuje
preko papira nosei komponente uzorka koje se neprekidno raspodjeljuju izmeu dvije faze i
putuju razliitim brzinama. Ovaj proces se naziva razvijanje hromatograma, a otapalo
razvija.

Obojene supstance se mogu vidjeti na papiru direktno, dok se poloaj bezbojnih supstanci
moe detektovati na vie naina. Jedan od njih je da se po razvijenom hromatogramu raspri
odgovarajui reagens, koji sa pojedinim komponentama daje obojene reakcione produkte.

Karakterizacija pojedinih komponenti vri se na osnovu njihovog preenog puta i preenog
puta otapala, to se opisuje R
f
vrijednou

put koji je prela komponenta
R
f
=
put koji je prelo otapalo

181

Da bi se uticaj nekontrolisanih eksperimentalnih varijabli kompenzovao, kvalitativna
identifikacija pojedinih komponenti se obino vri uporeivanjem njihovog preenog puta s
preenim putem istih komponenti iz standardnog uzorka u istim uslovima.

Ekstrakcija

Kada se otopina neke supstance u nekom otapalu dovede u kontakt s drugim otapalom koji se
ne mijea s prvim, otopljena supstanca e se zbog razliite topivosti u ova dva otapala
raspodjeliti izmeu njih. Ova metoda razdvajanja je vrlo praktina i esto se koristi u
organskoj hemiji (Slika 22.1).

Slika 22.1 Lijevak za odvajanje (ekstrakciju)

Otapalo kojim se ekstrahira supstanca naziva se ekstrahent, a ekstrahirana supstanca ili
smjesa supstanci ekstrakt.

Broj ekstrakcija potrebnih da se postigne odreeni stepen ekstrakcije se rauna iz
logaritamskog odnosa koliina neekstrahiranog djela supstance poslije i prije ekstrakcije:

n = logQ
n
/ logQ

Iz relacije se vidi da se poveanjem broja ekstrakcija udio ukupno ekstrahirane supstance
poveava, te je proces efikasan ako se ponavlja 4-5 puta.

Izolacija odreenih spojeva metodom diskontinuirane ekstrakcije vri se kada je koeficijent
raspodjele komponente koja se eli ekstrahirati toliko visok da se postupak praktino zavri
nakon 1-2 ekstrakcije. Ova metoda se koristi za odvajanje supstanci iz otopina. Najei
ekstrahenti su dietileter, toluen, dihlormetan, hloroform i petroleter, a ekstrakcija se vri
uglavnom iz vodenih otopina.

U lijevak za odvajanje ulije se odreeni volumen otopine iz koje se eli ekstrahirati dotini
spoj i doda se dva do tri puta manji volumen ekstrahenta. Zatvoren lijevak se paljivo
promuka i ostavi da se slojevi otapala razdvoje. Nakon razdvajanja slojeva, iz lijevka se
ispusti ekstrahent i doda nova koliina istog ekstrahenta. Ovim je izvrena jedna ekstrakcija.
Postupak se ponavlja dva do tri puta. Na kraju ekstrakcije, ekstrahent se preisti mukanjem u
lijevku sa destilovanom vodom.

Nakon preiavanja, slijedi postupak suenja ekstrahenta radi odstranjivanja eventualno
prisutne vode. Suenje se vri dodavanjem anhidrovanih anorganskih soli (CaCl
2
, Na
2
SO
4
,
MgSO
4
). Nakon minimalno jednog sata, otopina se profiltrira i otpari se ekstrahent, a zaostaju
ekstrahirane komponente.


182

EKSPERIMENTALNI RAD

ZADATAK VJEBE

- Izolirati biljne pigmente iz razliitih biljnih uzoraka.
- Uraditi hromatografsko razdvajanje pigmenata.


- Etanol C
2
H
5
OH, 96%
- Aceton, CH
3
COCH
3

- Petroleter
- Benzen, C
6
H
6

- Bezvodni natrijum sulfat, Na
2
SO
4

PRIBOR I OPREMA

- porculanski avan
- Papir za hromatografiju
- Kade za hromatografiju
- UV lampa
- Sunica
- Vodeno kupatilo
- Epruvete
- kapilare

MJERE OPREZA

- Ekstrakciju organskim otapalima obavezno izvoditi u digestoru.

183

IZVOENJE VJEBE

PRIPREMANJE EKSTRAKATA BILJNIH PIGMENATA

Izmaceriraj (istrljaj), u avanu biljni materijal s malo
hloroforma, acetona ili etanola.

Osui 4-5 svjeih listova pinata 1 sat na 40C ili 24 sata na
20C. Listove izrei na trake i ekstrahiraj 1 sat smjesom od
10 ml benzena, 30 ml etanola i 90 ml petroletera. Dobivenu
otopinu filtraj i filtrat isperi 4 puta sa po 50 ml vode, osui sa
natrijum sulfatom i upari na vodenom kupatilu do zapremine
od 5 ml.

PRIPREMANJE MOBILNE FAZE

Za smjesu napravite seriju od 3 kombinacije acetona i
petroletera u sljedeim volumnim odnosima.

aceton petroleter
a) 3 7
b) 2 8
c) 1 9

Potrebna je mala koliina mobilne faze u epruveti koja e
sluiti za razvijanje hromatograma.

Vodi rauna da nivo tenosti u epruveti mora biti ispod linije
oznaene na papiru.

APLICIRANJE PIGMENATA

Izrei trake hromatografskog papira za epruvete vodei
rauna o smjeru kretanja mobilne faze.

Pri dnu trake nacrtaj grafitnom olovkom liniju oko 1 cm od
dna. Na ovom mjestu e biti aplicirani uzorci.

Kapilarom 5-10 puta nanesi ekstrakt vodei rauna da se
prethodna mrlja osuila.

Spusti trake u epruvete u kojima se nalazi mobilna faza
vodei rauna da naneseni uzorci ne budu uronjeni u mobilnu
fazu.


184

RAZVIJANJE HROMATOGRAMA

Spusti papir u epruvetu, vodei rauna da se ne lijepi uz
zidove epruvete i da stoji ravno.

U epruvetu koja stoji u stalku spusti hromatografski papir i
saekajte dok mobilna faza ne dostigne gornju liniju.

Izvadi papir i zabiljei opaanja.

Razdvojene mrlje na zraku mogu izblijediti pa ih je potrebno
oznaiti grafitnom olovkom.

Nakon razvijanja hromatograma zapaa se razliita
efikasnost separacije s obzirom na polarnost mobilne faze.
Mogue je zapaziti etiri odvojene mrlje razliitih boja i to
sljedeim redosljedom od dna ka vrhu:
- Hlorofil A
- Hlorofil B
- Ksantofil
- -karoten

185

PRIPREMNA VJEBANJA

1. ta je hromatografija?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

2. ta je Rf vrijednost i kako se odreuje?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

3. Koji karotenoid se nalazi u paradajzu, a koji u mrkvi?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

4. Koja organska otapala se najee koriste kao ekstrahenti iz vodenih biljnih ekstrakata?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

186

IZVJETAJ

Ime i prezime: _______________________________________

Nain razdvajanja ________________________ Detekcija __________________________

Uzorak 1 _________________________

Uzorak 2 _________________________

Uzorak 3 _________________________

Mobilna faza Boja mrlje
Uzorak 1
____________
R
f

Uzorak 2
___________
R
f

Uzorak 3
__________
R
f

a

b

c

d

Aceton : petroleter
1 : 9
e

a

b

c

d

Aceton : petroleter
2 : 8
e

a

b

c

d

Aceton : petroleter
3 : 7
e

187

PITANJA:

1. Zbog ega nije potrebno vriti detekciju razdvojenih komponenta biljnih pigmenta?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

2. Na osnovu ega zakljuuje ta je najpogodnije otapalo koji e koristiti za razvijanje
hromatogama?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________


188

Izolacija esencijalnih ulja
189

2 23 3 I IZ ZO OL LA AC CI IJ JA A E ES SE EN NC CI IJ JA AL LN NI IH H U UL LJ JA A

UVOD

Prirodni produkti su podjeljeni u dvije velike grupe spojeva. Metaboliti koji su uobiajeni za
veliki broj organizama, poznati kao primarni metaboliti, npr. amino kiseline. Openito oni
imaju dobro definisanu ulogu u biohemijskom sistemu. Druga velika grupa prirodnih
produkata poznata je pod imenom sekundarni metaboliti meu koje spadaju i esencijalna ulja.

Esencijalna ulja razlikuju se od masnih ulja po njihovoj isparljivosti i injenici da nisu
saponibilni, daju specifian miris cvijetu, listu i drvetu ili su izvedeni iz komponenata biljaka
enzimatskom reakcijom. Esencijalna ulja esto su zapaljiva, topiva u alkoholu i eteru i samo
slabo topiva u vodi. Mogu sadravati ugljikovodike, alkohole, fenole, etere, aldehide, ketone,
kiseline i estere.

Mnoge aromatine biljne vrste koje sadre esencijalna ulja poznati su zaini. To su esto
kompleksne smjese razliitog sastava. Mirisne komponente su najee povezane sa esterima,
a karakteristini okus i aroma mnogih zaina rezultat je prisustva aromatskih aldehida i
ketona (Slika 23.1). Primjeri takvih spojeva su eugenol (klinii), vanilin (tapii vanilije),
cimetaldehid (cimet) i karvon (kim).
O H
O
H
O CH
3

O H
O CH
3
CH
2

O
H

CH
3 C H
2
CH
3
O

Eugenol Vanilin Cimetaldehid Karvon

Slika 23.1 Primjeri aromatskih aldehida i ketona esto naenih u esencijalnim uljima

Eugenol (C
10
H
12
O
2
) je svijetlo uti uljasti spoj koji pripada klasi fenilpropanoidnih spojeva.
Nalazi se u esecijalnom ulju klinia, kima, cimeta i lovora. Ime je dobio po latinskom imenu
klinia, Eugenia aromaticum ili Eugenia caryophyllata, kao glavni sastojak esencijalnog ulja
(72-90%). Koristi se u proizvodnji parfema i kao pojaiva okusa hrane. Prva komercijalna
sinteza vanilina se vrila iz eugenola.

Vanillin (C
8
H
8
O
3
) bijeli kristalni spoj koji se najvie koristi u industriji hrane i pia kao
pojaiva okusa. U dananje vrijeme se dobiva organskom sintezom, ali se moe i izolirati iz
tapia vanilije (Vanilla planifolia).

Cimetaldehid (C
9
H
8
O) je uti uljasti spoj koji se nalazi u kori biljaka roda Cinnamomum, iji
je najznaajniji predstavnik biljka zvana cimet (Cinnamomum verum). Zbog svojih
aromatinih osobina koristi se u industriji hrane i pia.

Karvon (C
10
H
14
O) je bezbojni teni spoj koji pripada klasi terpenskih spojeva,
najzastupljenijim spojevima u esencijalnim uljima. Ovaj keton se nalazi u mnogim
esencijalnim uljima, ali je njegov sadraj najvei u plodovima kima (Carum carvi).


190

Prije izolacije biljni materijal iz kojeg se dobiva esencijalno ulje se mora osuiti i usitniti.
Izolacija esencijalnog ulja iz biljnog materijala se moe vriti slijedeim metodama:
a) hidrodestilacija;
b) destilacija vodenom parom;
c) ekstrakcija organskim otapalima
d) anfleriranje;
e) maceracija;
f) presovanje.

Hidrodestilacija je metoda koja se najee koristi za izoliranje esencijalnih ulja. Ovaj metod
se bazira na injenici da su navedene supstance veoma slabo topive u vodi. Procedura se
sastoji u destilaciji vode iz vodene otopine koja sadri organske spojeve pri emu para nosi sa
sobom i organske spojeve. Para se moe stvarati u sistemu i van njega. U sistemu se para
stvara intenzivnim kljuanjem vode pomijeane sa materijalom koji sadri spojeve koje je
potrebno izolirati, uz povremeno dodavanje vode kako bi se nivo vode odravao konstantnim.
191

EKSPERIMENTALNI RAD

ZADATAK VJEBE

- Pripremiti isto laboratorijsko posue za izolaciju esencijalnog ulja.
- Izvriti hidrodestilaciju esencijalnog ulja iz klinia (Ista procedura se moe koristiti i
za izolaciju esencijalnog ulja iz cimeta, kima ili tapia vanilije.)
- Izvriti ekstrakciju esencijalnog ulja iz destilata.
- Odrediti prinos dobivenog esencijalnog ulja.
- Izvriti izolaciju eugenola iz esencijalnog ulja klinia.
- Odrediti prinos dobivenog eugenola.


- 5% kalijum hidroksid, KOH
- 5% hloridna kiselina, HCl
- Dihlormetan, CH
2
Cl
2

- Destilovana voda, H
2
O
- Bezvodni natrijum sulfat, Na
2
SO
4

- Zasiena otopina natrijum hlorida, NaCl

PRIBOR I OPREMA

- Aparatura za destilaciju
- Erlenmeyerove tikvice 250 mL, 125 mL
- Menzura 100 mL
- Lijevak za odvajanje, 150 mL, 250 mL
- Vodeno kupatilo
- Univerzalni pH papir

MJERE OPREZA

- Nemoj udisati pare organskih otapala.
- Budi oprezan pri radu sa kiselinama i bazama, u sluaju posipanja isperi kou velikim
koliinama vode.
- Ekstrakciju dihlormetanom izvodi u digestoru.


192

IZVOENJE VJEBE

Hidrodestilacija
Sastavi aparaturu za hidrodestilaciju, zagrijavanje vri na
elektrinom grijau, a koristi vodeno hladilo.

Izvagaj 14-16 g klinia, smrvi ih u avanu kako bi voda
lake prodrla u njih. (20-25 g kima, odnosno 15-20 g
tapia cimeta).

Stavi biljni uzorak u tikvicu za destilaciju i preko njega
naspi oko 2/3 vode.

Prikljui vodu na hladilo i ukljui grija kako bi smjesa
lagano prokljuala da se ne stvara pjena. Kada kljuanje
otpone, pojaaj grijanje.

Prikupljaj destilat u Erlenmeyerovu tikvicu dok god vidi
emulziju koja izlazi iz hladila (destilacija obino traje 45-
60 min). Trebalo bi da prikupi najmanje 150-200 mL
destilata.

Izbaci ostatke biljnog materijala iz balona dok je jo vru
ili ga napuni do vrha vodom, snano izmjeaj i prebaci u
veu au, otopinu iz ae dekantiraj u odvod, a vrsti
ostatak baci u kantu za smee.

Ekstrakcija
Prebaci destilat u lijevak za odvajanje od 250 mL i dodaj
25 mL dihlormetana.

Protresi lijevak nekoliko puta, (previe intenzivno
mijeanje moe prouzrokovati stvaranje emulzije).
Okreui lijevak za odvajanje naopako, kroz ventil
moe ispusti gasove koji nastaju pri ekstrakciji.

Napomena: Formiranje emulzije moe predstavljati ozbiljan
problem tokom ekstrakcije, usporava cijeli
postupak i uzrokuje gubitak produkta.

Ostavi lijevak da stoji na prstenu dok se slojevi ne
razdvoje.

U Erlenmeyerovu tikvicu od 125 mL, ispusti donji
organski sloj i ponovi ekstrakciju jo dva puta na isti
nain sa po 20 mL dihlormetana.

Napomena: Nemoj bacati nijednu otopinu koja bi mogla
sadravati eljeni produkt. Ostavite ih u propisno
oznaenim posudama do kraja eksperimenta.
Uobiajena greka je koritenje pogrene otopine
za nastavak eksperimenta tokom ekstrakcije. Ako
nisi siguran prati upute u Shemi.

193

Destilacija organskog otapala
Prebaci dihlormetanski ekstrakt u istu i suhu
Erlenmeyerovu tikvicu, dodaj 15 g bezvodnog natrijum
sulfata, da osui organsku otopinu (ako otopina ostaje
mutna dodaj jo bezvodnog natrijum sulfata).

Izvagaj balon okruglog dna od 150 mL koji e biti
koriten za destilaciju.

Napomena: Pri drugoj destilaciji ili jednostavnom otparavanju
otapala, produkt e ostati na dnu u malim
koliinama, moe ga biti tako malo da je gotovo
nevidljiv, ali e vaganje potvrditi njegovo
postojanje.

Filtriraj osueni organski sloj iz Erlenmeyerove tikvice u
izvagani balon i sastavi aparaturu za destilaciju, koristei
vodeno kupatilo kao sredstvo za zagrijavanje.

Predestiliraj dihlormetanski ekstrakt. Zagrijavanje vri
lagano, kako bi izbjegli stvaranje pjene, sve dok otapalo
izlazi iz hladila.

Kad je otapalo otparilo, izvagaj balon i iz razlike masa
izraunaj masu dobivenog produkta.

Napomena: Prinos primarno odreuju destilacija i ekstrakcija
dihlormetanom. Uspjenost destilacije odreuje
koliina predestiliranog organskog materijala
vodom, dok je uspjenost ekstrakcije odreena
koliinom materijala koji se iz vodenog dijela
prenese u organski.

Izolacija eugenola iz esencijalnog ulja klinia

Dobiveno esencijalno ulje klinia otopi u 10 mL
dihlormetana.

Prebaci dihlormetanski dio u lijevak za odvajanje od
150 mL i dodaj 20 mL 5% otopine KOH. Otopina u
lijevku je topla jer se pri reakciji oslobaa toplota.

Sauvaj vodenu otopinu u Erlenmeyerici od 125 mL i
vrati dihlormetanski dio u lijevak za odvajanje.

Ekstrahuj dihlormetanski dio jo dva puta sa po 15 mL
5% otopinom KOH i spoji vodene slojeve.

Prebaci vodeni sloj ponovo u lijevak za odvajanje i jo ga
jednom isperi novom porcijom dihlormetana (15 mL).

Prebaci vodenu otopinu u au od 250 mL i polako
zakiseli do pH 1 koristei 5% otopinu HCl. Kiselinu
dodaj u kapima i uz mijeanje. pH vrijednost kontrolii
univerzalnim pH papirom; bie potrebno 20-50 mL


194

kiseline. Primjetie da se razvija toplota i da otopina
postaje zamuena kad pH postane kisela.

Prebaci zakiseljenu otopinu ponovo u lijevak za
odvajanje i dodaj 20 mL dihlormetana.

Sauvaj dihlormetanski dio i ponovi ekstrakciju jo dva
puta sa po 25 mL dihlormetana. Pazi pri razdvajanju da u
organskom sloju ne bude vode.

Koristi isti lijevak za odvajanje da opere sakupljeni
organski dio sa 15 mL destilovane vode.

Nakon pranja vodom, isperi organski dio sa
poluzasienom otopinom NaCl (napravi ga mijeanjem
8 mL zasiene otopine NaCl sa 7 mL destilovane vode).

Prebaci dihlormetanski dio u istu i suhu Erlenmeyericu,
dodaj 15 g bezvodnog natrijum sulfata, Na
2
SO
4
, da
osui organsku otopinu (ako otopina ostaje mutna dodaj
jo bezvodnog natrijum sulfata).

Izvedi destilaciju organskog otapala prema gore
navedenoj proceduri.

Izraunaj prinos dobivenog eugenola iz ulja klinia.

Eugenol u
kliniima
Destilacija
Ekstrakcija sa CH
2
Cl
2
Ekstrakcija sa KOH
Eugenol u baznom
ekstraktu
Ekstrahuj sa CH
2
Cl
2
Isperi sa CH
2
Cl
2
Zakiseli sa HCl
Eugenol u
CH
2
Cl
2

Isperi sa H
2
O

Isperi sa NaCl
Osui sa Na
2
SO
4
Otpari CH
2
Cl
2
Eugenol
Eugenol u destilatu
Eugenol u CH
2
Cl
2

ekstraktu

195

PRIPREMNA VJEBANJA

1. Navedi metode kojima moe izolirati esencijalna ulja iz biljnog materijala!
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

2. Na koji nain se vri suenje organskog ekstrakta?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

3. Navedi funkcionalne grupe koje se nalaze u strukturama slijedeih spojeva:
a) eugenol
_________________________________________________________________
b) vanilin
_________________________________________________________________
c) cimetaldehid
_________________________________________________________________
d) karvon
_________________________________________________________________


196

IZVJETAJ

Ime i prezime: _________________________________ Grupa:__________

PITANJA:

1. ta moe uticati na prinos eugenola?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

2. Objasni ta se deava sa eugenolom u svakom koraku ekstrakcije!
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

1. Izraunaj prinos esencijalnog ulja u odnosu na poetnu masu biljnog materijala!

2. Izraunaj prinos eugenola u odnosu na masu dobivenog esencijalnog ulja i u
odnosu na poetnu masu biljnog materijala!

Izolacija kofeina iz aja
197

2 24 4 I IZ ZO OL LA AC CI IJ JA A K KO OF FE EI IN NA A I IZ Z A AJ JA A

UVOD
Alkaloidi su prirodni organski spojevi koji sadre nitrogen, a tako su nazvani zbog njihovog
bazinog ("alkalijama slinog") karaktera kojem je razlog upravo nitrogen. Danas je poznato
vie od 12 000 alkaloida, pa pripadaju jednoj od najbrojnijih grupa prirodnih spojeva.
Izrazitog su, ali razliitog, fiziolokog djelovanja na organizam ovjeka i ivotinja. Djeluju
ve u vrlo malim koliinama. Neki se u malim dozama koriste kao jaki i nezamjenjivi
lijekovi, dok su gotovo svi u veim koliinama vrlo jaki otrovi. U biljkama alkaloidi ne
dolaze u slobodnom obliku, ve su vezani za neke organske kiseline (na primjer: oksalnu,
octenu, mlijenu, vinsku, limunsku i druge) ili u obliku estera, amida i glikozida. isti
alkaloidi veinom su bijeli sitnokristalni praci ili tekuine. Netopivi su u vodi, ali topivi u
anorganskim kiselinama i u organskim otapalima. Njihove su soli vrste, topive u vodi, a
netopive u organskim otapalima.
Spojevi koji se javljaju u prirodi imaju razliite vrste primjene. Jedan od esto koritenih je i
kofein. Koristi se kao stimulans u nekim lijekovima, a veina nas ga koristi svakodnevno u
piima dobivenim ekstrakcijom iz kafe ili aja vruom vodom. Kofein poticajno djeluje na
sredinji ivani sistem, osobito na koru velikog mozga i neka sredita u produenoj modini.
Pia koja ga sadre izazivaju stanje budnosti, te prolazno i kratkotrajno uklanjaju znakove
umora. Kofein umor ne uklanja u cijelosti ve samo privremeno ublaava simptome, a kad
djelovanje popusti, osjeaj umora jo je intenzivniji. To obino navodi na uzimanje nove doze
kofeina ime zakidamo jedan od osnovnih naina kojim nas tijelo upozorava da mu je
potreban odmor.
Primarni izvor kofeina je zrno kafe, Coffea arabica, koje sadri oko 2-3% kofeina. Sadraj
kofeina u napitku varira od 40 do 120 mg, u zavisnosti od naina pripreme. Kafa takoe
sadri tragove srodnog alkaloida teofilina, ali ne i teobromina. aj je drugi vaan izvor
kofeina i mada sadri vie kofeina nego kafa, uobiajeni ajni napitak sadri mnogo manje
kofeina. Za razliku od kafe, aj sadri male koliine teobromina i neto vii nivo teofilina.
N
N
N
N
O
C H
3
O
CH
3
CH
3
N
NH
N
N
CH
3
O
O
C H
3
N N
N
N H
O
O
CH
3
C H
3

kofein teobromin teofilin
Listovi biljke ajevac, Camellia sinensis, od kojih se spravlja aj, vrui aromatini napitak
blago gorkog i oporog mirisa, sastoje se primarno od celuloze kao osnovnog gradivnog
materijala svih biljnih elija. Na sreu, celuloza nije topiva u vodi, pa pri ekstrakciji vruom
vodom, mnogo topiviji kofein moe se razdvojiti. Takoe u vodi su topivi i sloeni spojevi,
tanini. Ovo su obojeni fenolski spojevi velikih molekulskih masa (500-3000) koji imaju kiseli
karakter. Ako se neka bazna so kao to je natrijum karbonat doda vodenoj otopini, tanini e
reagovati i formirati soli. Ove soli su ne topive u organskom otapalu, kao to su hloroform ili
dihlormetan, ali su topivi u vodi. Kako je kofein slabije topiv u vodi (2 g/100g hladne
vode), a mnogo je topiviji u organskom otapalu (14 g/100g dihlormetana), kofein moemo

198

ekstrahovati iz bazne otopine aja dihlormetanom, a natrijumove soli tanina ostaju u vodenoj
otopini. Otparavanjem dihlormetana ostaje sirovi kofein, koji se moe preistiti sublimacijom.
199

EKSPERIMENTALNI RAD

ZADATAK VJEBE

- Pripremiti isto i suho laboratorijsko posue.
- Izvriti izolaciju kofeina.
- Izvriti preiavanje izoliranog produkta
- Izraunati prinos prekristaliziranog uzorka.


- aj ili filter vreice aja
- Natrijum karbonat, Na
2
CO
3

- Dihlormetan, CH
2
Cl
2

- Toluen C
6
H
5
CH
3

- Heptan C
7
H
16

- Bezvodni natrijumsulfat, Na
2
SO
4

- Destilovana voda

OPREMA I PRIBOR

- ae od 100, 250, 600 mL
- Erlenmeyerova tikvica od 50, 125 mL (lifovana)
- Menzura od 10, 100 mL
- Lijevak za odvajanje od 500 mL
- stakleni tapi
- Bchnerov lijevak
- Vakuum boca
- Reo
- Balon za destilaciju
- Liebigovo hladilo

MJERE OPREZA

- Ne udiite pare organskih otapala.
- Ekstrakcije dihlormetanom i prekristalizaciju radite u digestoru.
- Oprez pri radu sa vruim priborom.


200

IZVOENJE VJEBE

Izolacija

U au od 600 mL naspi oko 200 mL vode i dodaj 15 g natrijum
karbonata.

Zagrijavaj na reou, uz mijeanje, dok se karbonat ne otopi.

Izvagaj oko 15 g aja.

Dodaj aj u au sa vodenom otopinom natrijum karbonata i
zagrij smjesu do kljuanja.

Smanji grijanje i pusti da lagano kljua poklopljeno satnim
staklom oko 30 min.

Prekini zagrijavanje i pusti da se otopina ohladi (hlaenje moe
ubrzati stavljanjem ae pod mlaz hladne vode).

Profiltriraj dobivenu smjesu preko Bchnerovog lijevka.

Pokvasi ostali vrsti ostatak sa 10 mL destilovane vode i
profiltriraj uz pritiskanje malom Erlenmeyerovom tikvicom
kako bi dobili maksimalnu koliinu tenosti.

Ostavi au u ledeno kupatilo da se ohladi ispod sobne
temperature.

Ekstrakcija

Prebaci filtrat u lijevak za odvajanje od 500 mL.

Dodaj 30 mL dihlormetana.

Promukaj sadraj nekoliko puta i ostavi da se razdvoje slojevi.
(Nemoj mukati previe intenzivno kako bi izbjegli stvaranje
pjene).

Ispusti dihlormetanski dio u istu au od 250 mL pazei da se
slojevi to preciznije odvoje ne isputajui vodu iz gornjeg sloja.

Ponovi ekstrakciju na isti nain jo 3 puta sa po 15 mL
dihlormetana.

Suenje
Dodaj 15-20 g anhidrovanog natrijum sulfata u Erlenmeyerovu
tikvicu sa dihlormetanskim slojem kako bi izvrili suenje.

Uz povremeno mijeanje, ostavi otopinu da stoji 10 min (ako je
otopina mutna, prebaci je u novu suhu tikvicu i dodaj novu
porciju natrijum sulfata).

201

Destilacija organskog otapala
Pazljivo dekantiraj dihlormetanski sloj u balon za destilaciju.

Sastavi aparaturu za destilaciju koristei vodeno kupatilo kao
sredstvo za zagrijavanje, a destilat sakupi u tikvicu koja je
uronjena u ledeno kupatilo.

Predestiliraj dihlormetan uz lagano zagrijavanje kako bi se
izbjeglo stvaranje pjene.

Kada je otapalo predestiliralo, kofein bi trebao da kristalizira.

U ovoj fazi kofein je oko 90% ist, u formi ukastih kristala.

Prekristalizacija

Naspi po 5 mL toluena i heptana u balon u kome se nalazi
kofein.

Zagrij dok se kristali kofeina ne otope (moda e biti potrebno
po jo 2 mL svakog otapala kako bi se otopili nastali kristali).

Prekini zagrijavanje kada se otope kristali kofeina.

Prebaci sadraj balona u au od 50 mL i pusti da doe do
rekristalizacije pri hlaenju na ledenom kupatilu.

Ovako nastali kristali kofeina su bijele boje i obino 96-98%
isti.

Nastali produkt profiltriraj kroz Bchnerov lijevak.

Izvagaj nastali produkt i izraunaj prinos.

Shema izolacije kofeina

zagrijavanje

Ekstrakcija
CH
2
Cl
2

AJ
Netopivi ostatak
KOFEIN u CH
2
Cl
2

Soli tanina u vodi
KOFEIN
Destilacija
CH
2
Cl
2

UZORAK AJA
Na
2
CO
3
u vruoj vodi

202

PRIPREMNA VJEBANJA

1. ta su alkaloidi? Navedi tri primjera alkaloida i prikai njihove strukture!
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

2. Oznai i navedi imena heterociklusa koji se nalaze u strukturama slijedeih alkaloida!
N
N
N
N
O
C H
3
O
CH
3
CH
3
N
NH
N
N
CH
3
O
O
C H
3
N N
N
N H
O
O
CH
3
C H
3

kofein teobromin teofilin
__________________
__________________
__________________
__________________
____________________
____________________
____________________
____________________
___________________
___________________
___________________
___________________

3. Koja je uloga natrijum karbonata u izolaciji kofeina iz aja?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

4. Kofein je jednako topiv i u metanolu, kao i u dihlormetanu. Zato se u ovoj vjebi
ekstrakcija kofeina ne vri metanolom?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

203

IZVJETAJ

Ime i prezime: ____________________________________ Grupa:__________

1. Zato je vano dobro ohladiti vodeni ekstrakt aja prije dodatka dihlormetana za
ekstrakciju?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

2. Kojim metodama je mogue izvrti preiavanje kofeina?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

3. Zato je bolje izvriti ekstrakciju kofeina tri puta sa po 20 mL dihlormetana, a ne
jedanput sa 60 mL dihlormetana?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

Izraunaj prinos dobivenog produkta u odnosu na poetnu masu biljnog materijala!


204

Identifikacija organskih spojeva
205

2 25 5 I ID DE EN NT TI IF FI IK KA AC CI IJ JA A O OR RG GA AN NS SK KI IH H S SP PO OJ JE EV VA A

UVOD

Postoji mnogo razloga zato bismo mogli eljeti da identificiramo neki organski spoj. U
hemiji prirodnih produkata, na primjer, moemo otkriti neku egzotinu biljku koja sadri neki
sastojak sa terapeutskim djelovanjem. Ako bismo iz kompleksne smjese biljnog ekstrakta
mogli izolirati samo jedan spoj koji ima ta korisna svojstva, mogli bismo direktno ili
indirektno otkriti novi koristan lijek iz tog izoliranog spoja. Kinin, prvi moan lijek protiv
malarije, otkriven je upravo na ovaj nain.

Identifikacija bioloki aktivnih komponenti u kompleksnim prirodnim smjesama nije
jednostavan zadatak. Prvo, spoj mora biti izoliran iz smjese u istoj formi. Onda se moraju
prikupiti informacije o strukturi na osnovu kojih bi se jednoznano odredio hemijski identitet
spoja. Ako je ispitivani spoj jedan od poznatih organskih spojeva, onda je relativno lako,
poreenjem osobina, utvrditi njegov identitet. Tako je spoj izoamilacetat,
feromon
*
koji lui obina pela, izoliran i identificiran poreenjem sa poznatim spojem u
prilino kratkom vremenu. S druge strane, mnogi istraivaki timovi irom svijeta istraivali
su kompleksan sistem otrova pele tokom vie od 40 godina i mada je nekih etrdesetak
spojeva identificirano, kompletan sastav otrova pele jo uvijek nije ustanovljen.

Naravno da postoje i mnogi drugi razlozi za identifikaciju organskih spojeva osim onih koje
su navedeni u hemiji prirodnih produkata. Pred hemiarem koji se bavi kriminalistikom moe
se postaviti zadatak da utvrdi prirodu zaplijenjene droge koja e se upotrijebiti kao dokazni
materijal u nekom sudskom postupku ili da identificira neki egzotian otrov. Hemiar u
oblasti zatite ivotne okoline mogue je da e morati identificirati neki neeljeni organski
zagaiva. Hemijski okeanograf e eljeti da identificira organske spojeve koji se nalaze u
morskoj vodi, a ''astrohemiar'' e se moda koristiti specijalnih tehnikama za detekciju
organskih spojeva u atmosferi neke udaljene planete ili ak u ogromnom meuzvjezdanom
prostoru.

Odreivanje sastava neke hemijske smjese, ili ak izolacija i identifikacija samo jedne
komponente u smjesi, dugotrajan je i teak zadatak koji zahtijeva specijalna znanja i znatno
iskustvo. Neosporno da je problem postavljanja molekularne strukture organskog spoja
znatno olakan posljednjih pedesetak godina ukljuivanjem razliitih spektroskopskih tehnika
koje se intenzivno primjenjuju u organskoj analizi.

U savremeno opremljenoj laboratoriji vre se kompleksna instrumentalna fiziko-hemijska
ispitivanja ve u ranim fazama organske analize, naroito infracrvena spektroskopija (IR) i
spektroskopija nuklearne magnetne rezonance (NMR), kao i masena spektrometrija (MS),
esto u kombinaciji sa gasnom hromatografijom (GC/MS), koje u kratkom vremenu daju
dragocjene podatke o strukturi nekog organskog spoja.

Meutim, i pored ogromnog razvitka instrumentalnih metoda, kvalitativna organska analiza
zasnovana na klasinim hemijskim metodama, ostaje vana i nezamjenljiva dopuna
instrumentalnoj organskoj analizi. Tako nije ukinuta potreba da se ue osnovne, relativno
jednostavne metode organske analize, posebno zato to se mogu izvoditi i u slabije
opremljenim laboratorijama, to je od velikog praktinog znaaja.

*
Feromoni su specifini spojevi koje lue insekti da bi prenijeli poruke jedni drugima, npr. u cilju
seksualnog privlaenja ili slanja upozoranja na opasnost.

206

U ovom eksperimentu identificiraemo jedan ist organski spoj na osnovu karakteristinih
hemijskih reakcija. Uz predpostavku solidne teorijske pripreme o osobinama organskih
spojeva, identifikacija e se vriti poreenjem eksperimentalnih rezultata dobivenih o
nepoznatom organskom spoju sa podacima o osobinama poznatih spojeva iz nekoliko klasa
organskih spojeva.


Postoji fundamentalna razlika izmeu kvalitativne analize anorganskih materijala i
identifikacije organskih supstanci. Anorganski spojevi su uglavnom ionski i poto je broj
moguih razliitih ionskih estica relativno ogranien, mogue je postaviti jedan niz shema na
osnovu kojih se moe postii kompletna analiza. S druge strane, organski spojevi su u biti
kovalentni i kao posljedica toga, svaki od izuzetno velikog broja
*
poznatih spojeva je
jedinstven i ne moe se postaviti neka vrsta shema koja je primjenljiva u svim sluajevima.

Uzrok sloenosti organske analize lei u tome to su komponente grae organskih spojeva,
istina malobrojne, ograniene na svega nekoliko elemenata (uz obavezni C, tu su jo najee
H, O, N, S, halogeni i P), ali su mogunosti spajanja ovih elemenata u razne strukture
praktino neograniene. Otkuda toliko mnogo spojeva karbona? U prvom redu je to rezultat
katenacije karbona, tj. jedinstvene sposobnosti karbonovih atoma da se vezuju meusobno
stvarajui prstenove i lance gotovo neograniene duine i da istovremeno stvaraju veze sa
atomima drugih elemenata.

Kompleksnost organske hemije je znatno pojednostavljena zbog injenice da se organski
spojevi mogu svrstati u klase prema svojim hemijskim osobinama. Karakteristine osobine
jedne organske molekule potiu od izvjesnih atomskih veza koje formiraju jedan atom ili
grupa atoma i koje se nazivaju funkcionalne grupe. Svaka funkcionalna grupa odraava
izvjesna karakteristina svojstva cijele organske molekule, bez obzira na njenu veliinu i
kompleksnost i kada funkcionalna grupa podlijee reakcijama, ostatak molekule obino ostaje
nepromijenjen. Neke najvanije funkcionalne grupe naene u organskim molekulama date su
u Tabeli 25.1.

*
Prema hemijskoj literuturi, procjenjuje se da organski spojevi ine vie od 90% od 50 miliona i neto
vie ukupno do danas poznatih spojeva. (Chemical Abstract 2009)
207

Funkcionalna
grupa
Klasa spojeva Primjer
Ime prema IUPAC -u
(trivijalno ime)
Upotreba
C C

Alken
C CH
2
H
2
Eten
(etilen)
meuprodukt;
regulator rasta
biljaka
C C

Alkin
C CH H

Etin
(acetilen)
meuprodukt;
sredstvo za
zavarivanje
C OH
O

Karboksilna
kiselina
CH
3
COOH
Etanska kiselina
(acetatna kiselina;
siretna kiselina)
meuprodukt;
kisela
komponenta
sireta
C O C
O

Ester
HCOOCH
2
CH
3

Etilmetanoat
(etilformijat)
Aromatini
dodatak u
limunadi
C N
O

Amid
CH
3
CONH
2

Etanamid (acetamid)
Otapalo; aditiv
za plastine
mase i za
denaturaciju
alkohola
C H
O

Aldehid
HCHO
Metanal
(formaldehid)
Prisutan u dimu
koji se koristi za
suenje
unke i ribe
C
O

Keton
CH
3
COCH
3

Propanon (aceton)
Otapalo za
lakove; (Nemoj
ga dovesti u
kontakt sa
plastikom i
rayonom!)
OH

Alkohol
CH
3
CH
2
OH
Etanol (etilalkohol)
Aktivni sastojak
alkoholnih pia;
otapalo
N

Amin
CH
3
NH
2
Metanamin
(metilamin)
Sredstvo za
tavljenje koe
X

Haloalkan
(Alkilhalogenid)
X=F, Cl, Br, I
CH
3
Cl
Hlormetan
(metilhlorid)
Lokalni
anestetik
O

Eter
CH
3
CH
2
OCH
2
CH
3

Etoksietan
(etileter)
Otapalo

Aren
(aromatski
karbohidrogen)
CH
3

Metilbenzen (toluen)
Meuprodukt;
otapalo
OH

direktno vezana
na benzenski
ciklus
Fenol
OH

Hidroksibenzen
(fenol; karbolna
kiselina)
Dezinficijens

Tabela 25.1 Neke najvanije funkcionalne grupe


208

Generalna procedura klasine kvalitativne analize nepoznatog organskog spoja moe se
podijeliti u nekoliko koraka:

ispitivanje fizikih osobina (izgled, boja, miris), ukljuujui tu i utvrivanje izvjesnih
fizikih konstanti (taka topljenja, taka kljuanja, gustina, indeks loma svjetlosti, optika
aktivnost)
elementarna analiza; kvalitativno i kvantitativno odreivanje prisutnih elemenata i
postavljanje molekularne formule
preliminarna ispitivanja (topivost, relativna kiselost odnosno baznost, sagorljivost)
detekcija karakteristinih funkcionalnih grupa pomou hemijskih reakcija koje ih prevode
u karakteristine derivate ili su vezane s pojavama koje se naim ulima daju primijetiti
(boja, miris)
spektroskopske metode analize koje daju kljune informacije o strukturnim
karakteristikama organske molekule
sinteza karakteristinog analitikog derivata ispitivane supstance, ije fizike osobine
treba da potvrde identitet nepoznate supstance

Cilj ovog eksperimenta nije identifikacija datog spoja kao hemijske individue, ve samo
utvrivanje razliitih reaktivnih grupa u molekuli, to omoguuje da se nepoznati spoj uvrsti u
jednu od potpuno definisanih klasa organsko-hemijske sistematike. S obzirom na ovako
skromno postavljen cilj, mora i izbor supstanci za analizu biti vrlo ogranien na prilino malu
listu lako pristupanih supstanci ija se svojstva nalaze u literaturi.

U ovom eksperimentu, bie obuhvaeno samo nekoliko klasa organskih spojeva: alkani,
alkeni, alkoholi, aldehidi, ketoni, karboksilne kiseline i fenoli. Ispitivanjem osobina
poznatih spojeva iz svake od ovih klasa, dobie se kratak uvid u karakteristina svojstva
svake klase spojeva, to e pomoi da se identificira nepoznati spoj poreenjem njegovih
osobina sa osobinama poznatih organskih spojeva. Pri interpretaciji rezultata vano je imati
na umu da su negativni nalazi esto vani kao i pozitivni rezultati u identificiranju nepoznatog
spoja. Svaki od izabranih testova na odreene funkcionalne grupe moe se izvesti uz mali
utroak vremena i materijala, a da pri tome prui vane podatke o tome kojoj klasi dati spoj
pripada.

TESTOVI NA FUNKCIONALNE GRUPE

Karbohidrogeni (ugljikovodici)

Karbohidrogeni su najjednostavnija klasa organskih spojeva koji sadre samo atome karbona i
hidrogena. Prema svojim strukturnim karakteristikama dijele se u dvije velike grupe: alifatski
i aromatski. Alifatski karbohidrogeni se dalje mogu podijeliti na alkane, alkene i alkine koji
imaju i svoje ciklike analoge.

Alkani imaju karbonove atome povezane samo jednostrukim kovalentnim vezama i jo se
nazivaju zasieni karbohidrogeni. Najjednostavniji predstavnik alkana i ujedno
najjednostavniji organski spoj je metan koji ima samo jedan karbonov atom.

metan

Alkani su klasa hemijski relativno inertnih spojeva koji pokazuju negativan test sa iodom kao
gotovo univerzalnim reagensom na organske spojeve. Molekule koje sadre -elektrone ili
C
H
H H
H
209

nevezane elektronske parove grade sa iodom smee obojenu otopinu, kao posljedica stvaranja
kompleksa izmeu ioda i raspoloivih elektrona u tim molekulama.

smee obojeni kompleks

Otopina ioda i zasienih spojeva koji nemaju raspoloivih elektrona i ne uestvuju u ovoj
reakciji ostaje ljubiasta.

Openito, izostanak jednostavnih reakcija za identifikaciju alkana, kao rezultat njihove
hemijske indiferentnosti, je upravo njihov najvaniji znak raspoznavanja.

Alkeni su nezasieni karbohidrogeni koji imaju jednu ili vie karbon-karbon dvostrukih
veza u molekuli, dok je karakteristika alkina prisustvo karbon-karbon trostrukih veza. Ovi
nezasieni karbohidrogeni su hemijski prilino reaktivni spojevi i vrlo lako stupaju u reakciju
sa bromom koji se adira na njihove dvostruke, odnosno trostruke karbon-karbon veze.

crveno-sme bezbojan

Potvrda prisustva nezasiene veze je iezavanje crveno-smee otopine broma.

Alkeni i alkini takoe reaguju sa oksidirajuim reagensima kao to je KMnO
4
gradei
dihidroksilne alkohole (1,2-diole). Test sa KMnO
4
poznat je i pod nazivom Baeyerov test
nezasienosti. Tamnoljubiasti permanganat se reducira do smeeg mangan(IV) oksida.

ljubiast sme

Ovaj test nije strogo selektivan jer mu podlijeu i neke druge funkcionalne grupe koje se
mogu oksidirati sa KMnO
4
(fenoli, veina aldehida, 1
o
i 2
o
alkoholi itd.), iako sporije i pod
neto snanijim uslovima (vea koncentracija KMnO
4
, via temperatura i razliita pH
vrijednost otopine).

Alkoholi

Spojevi koji sadre hidroksilnu (-OH) funkcionalnu grupu vezanu na zasieni karbonov atom
svrstavaju se u alkohole. Mogu se smatrati organskim derivatima vode u kojima je
hidrogenov atom zamijenjen alkilnom grupom.

Prema vrsti karbonovog atoma koji nosi -OH grupu, alkoholi se mogu klasificirati kao
primarni (1
o
), sekundarni (2
o
) ili tercijarni (3
o
). Kada je -OH grupa vezana na 1
o
karbonov
atom, tj. onaj koji na sebe ima vezan samo jedan karbonov atom, alkohol se svrstava u
primarne. Sekundarni alkoholi imaju -OH grupu vezanu na 2
o
karbon, koji je vezan na dva
C
C
O : : I
2 I
2
C C + Br
2

C C C C
Br
+
Br
-
Br
Br
C C C C + 2 MnO
4
+ 4 H
2
O + 2 MnO
2
+ 2 OH
-
OH OH : :
.. ..
-
C O H

210

susjedna karbonova atoma, odnosno tercijarni alkoholi imaju 3
o
karbonov atom koji je vezan
na tri druga karbonova atoma.

1
o
alkohol 2
o
alkohol 3
o
alkohol

Strukturne razlike izmeu primarnih, sekundarnih i tercijarnih alkohola imaju posljedicu u
razliitoj reaktivnosti ovih spojeva. Tako svi alkoholi ne podlijeu jednako djelovanju
oksidirajuih reagenasa. Samo primarni i sekundarni alkoholi se mogu oksidirati uz gubitak
dva hidrogenova atoma i nastanak karbonilnih spojeva: aldehida, odnosno ketona. Molekule
tercijarnih alkohola nemaju H atom na karbonovom atomu koji nosi -OH grupu, tako da se ne
mogu oksidirati dehidrogenacijom.

Brz i jednostavan metod za razlikovanje primarnih i sekundarnih alkohola od tercijarnih
alkohola je Jonesov oksidacioni test, koji koristi hromnu kiselinu kao oksidirajue sredstvo.
Oksidirajui reagens, dihromat ion, Cr
2
O
7
2-
, je svijetlo narandast, a kada se redukuje deava
se promjena boje u izrazito zelenu koja potie od hrom(III) iona, Cr
3+
.

narandast zelen

Test se zasniva na oksidaciji primarnih alkohola u aldehide i dalje u karboksilne kiseline,
odnosno sekundarnih alkohola u ketone, dok se tercijarni alkoholi ne mogu oksidirati pod
ovim uslovima. Pozitivan Jonesov oksidacioni test daju i aldehidi, ali ketoni ne.

Primarni, sekundarni i tercijarni alkoholi mogu se meusobno razlikovati na osnovu brzine
nastanka hloralkana (alkilhlorida), R-Cl, u reakciji sa Lucasovim reagensom koji predstavlja
otopinu zink(II) hlorida, ZnCl
2
, u koncentrovanoj hloridnoj kiselini, HCl.

Nii alkoholi se otapaju u reagensu, dok su odgovarajui hloralkani, R-Cl, netopivi u
Lucasovom reagensu. Tercijarni alkoholi reaguju gotovo trenutno i hloralkan se pojavljuje
kao zamuenje ili ak potpuno izdvojen sloj. Sekundarni alkoholi stvaraju zamuenje obino
nakon 4-5 minuta, dok primarni alkoholi ne reaguju sa ovim reagensom kod sobne
temperature.

Primarni, sekundarni i tercijarni alkoholi koji imaju manje od 10 karbonovih atoma grade
kompleks sa cer(IV) nitratnim ionom. Pozitivan test je indiciran trenutnom promjenom boje
otopine od ute u crvenu.

R-OH + [Ce(NO
3
)
6
]
2-
[R-O-Ce(NO
3
)
5
]
2-
+ H
+
+ NO
3
-

ut crven

R CH
2
OH R CH

OH
R'
R'
R C

OH
R''
RCH
2
OH RCOOH
ili + H
2
Cr
2
O
7
Cr
2
(SO
4
)
3
+ ili
R
2
CHOH R
2
C O
H
2
SO
4
R OH + HCl R Cl + H OH
ZnCl
2
topiv netopiv
211

Aldehidi i ketoni

Funkcionalna grupa u aldehidima i ketonima je karbonilna grupa u kojoj su karbon i
oksigen vezani dvostrukom vezom. U aldehidima je najmanje jedan hidrogenov atom vezan
na karbonov atom u karbonilnoj grupi, dok su u ketonima oba atoma koja su vezana na
karbonilnu grupu karbonovi atomi.

karbonilna aldehid keton
grupa

Karbonilna grupa u aldehidima i ketonima je veoma reaktivna i ove dvije klase spojeva esto
reaguju slino. Svi aldehidi i ketoni brzo reaguju sa, 2,4-dinitrofenilhidrazinom koji se jo
naziva Bradyev reagens i grade slabo topive 2,4-dinitrofenilhidrazone. Boja ovih kristalnih
derivata varira od ute do crvene, zavisno od prisustva drugih grupa u susjedstvu karbonilne
grupe.

Pored velikog broja reakcija u kojima reaguju slino, aldehidi i ketoni se razliito ponaaju
prema djelovanju blagih oksidirajuih reagenasa. Aldehidi se lako oksidiraju do kiselina koje
imaju isti broj karbonovih atoma.

aldehid kiselina

Ketoni koji nemaju hidrogen vezan na karbonilnu grupu, mogu se oksidirati samo pod
drastinijim uslovima (jai reagensi i vie temperature) poto njihova oksidacija do kiseline
zahtijeva raskidanje karbon-karbon veze. Testovi koji slue za razlikovanje aldehida od
ketona zasnivaju se upravo na injenici da se ove dvije klase spojeva oksidiraju pod razliitim
uslovima.

Reakcija srebrenog ogledala ukljuuje oksidaciju aldehida u odgovarajuu kiselinu uz
upotrebu amonijakalne otopine srebro nitrata kao oksidirajueg reagensa. Ovaj reagens,
poznat kao Tollensov reagens, reducira se do metalnog srebra koje se taloi na zidovima
reakcione posude kao srebreno ogledalo.

2 Ag
+
NO
3
-
+ 2 NaOH Ag
2
O + H
2
O + 2 Na
+
NO
3
-

Ag
2
O + 4 NH
3
+ H
2
O 2 Ag(NH
3
)
2
+
OH
-

+ 2 Ag(NH
3
)
2
+
OH
-
2 Ag
o
+ + H
2
O + 3 NH
3

Ovaj reagens je vrlo blag tako se da pored ketona, ni alkoholi ne mogu oksidirati pod ovim
uslovima.

C
O O
C
O
C
H R R R'
O
O
H
RC
ili
R
2
C
H
2
NNH +
NO
2
NO
2
H
+
NO
2
NO
2
RC NNH
H
C NNH
NO
2
NO
2 R
2
ili
OH
O
C
O
H R C R
[O]
C
O
H R
O
C R O
-
NH4
+

212

Kao oksidirajui reagens koji se koristi za razlikovanje aldehida od ketona moe posluiti i
bakar(II) ion, Cu
2+
, u alkalnoj otopini, kompleksiran sa K, Na-tartaratom, poznat kao
Fehlingov reagens. Aldehidi reduciraju bakar(II) ion, Cu
2+
u bakar(I) ion, Cu
+
. Otopina se pri
tome mijenja iz plave u prljavo zelenu i postepeno se izdvaja crvenkasti talog bakar(I) oksida,
Cu
2
O.

+ 2 Cu
2+
+ 5 OH
-
+ Cu
2
O + 3 H
2
O
plav crven

Metilketoni se mogu razlikovati od drugih ketona pomou iodoform testa. Iodoform test
ukljuuje hidrolizu i cijepanje metilketona, pri emu nastaje uti talog iodoforma, CHI
3
,

O
R C O
-
K
+
+ CHI
3
KOH
O
O
R C CH
3
+ 3 I
2
+ 3 KOH R C CI
3
+ 3 KI + 3 H
2
O

ut

Pozitivan test daju i spojevi koji se lako oksidiraju do metilketona pod ovim reakcionim
uslovima: 2
o
alkoholi koji imaju metilnu grupu u susjedstvu hidroksilne grupe.

Acetaldehid je jedini od aldehida koji daje pozitivan test jer ima grupu
za koju je karakteristina iodoform reakcija, kao i etanol koji se moe oksidirati do
acetaldehida.

Karboksilne kiseline

Konani produkt oksidacije primarnih alkohola ili aldehida su karboksilne kiseline.

Karboksilna grupa COOH ima hidroksilnu OH grupu vezanu na karbonov atom karbonilne
grupe, ali njena hidroksilna grupa, za razliku od alkoholne OH, pokazuje kisela svojstva.
Tako karboksilne kiseline reaguju sa natrijum bikarbonatom, NaHCO
3
i natrijum karbonatom,
Na
2
CO
3
, i grade u vodi topive natrijumove soli i karbonsku (ugljinu) kiselinu koja se dalje
raspada na vodu i karbon(IV) oksid (ugljendioksid), koji se oslobaa kao gas. Mjehurii
izdvojenog gasa, CO
2
, se kreu ka povrini otopine i to je propraeno karakteristinim
umeim zvukom.

Ova reakcija moe posluiti za identifikaciju karboksilnih kiselina i posebno za razlikovanje
od ostalih organskih spojeva kiselog karaktera kao to su fenoli koji se ne mogu neutralizirati
bikarbonatom.

C
O
H R
K,Na-tartarat
O
C R O
-
C
O
CH
3
R C
O
OH
R C + NaHCO
3
O
OH
O
-
Na
+
O
R C
+ CO
2
+ H
2
O
213

Fenoli

Da bi se neki spoj klasificirao kao fenol, njegova molekula mora imati najmanje jednu -OH
grupu direktno vezanu na benzenov prsten. Najjednostavniji lan ove familije, fenol, dao je
ime cijeloj klasi- fenoli.

OH

fenol

Za razliku od alkohola koji takoe sadre -OH funkcionalnu grupu, fenoli su slabo kiseli i
mogu se neutralizirati natrijum hidroksidom, a njihovi benzenovi prstenovi se lako oksidiraju.

Test za dokazivanje fenolske funkcionalne grupe zasniva se na stvaranju obojenog kompleksa
u prisustvu eljezo(III) iona, Fe
3+
.

ut ljubiast

Pozitivan test daje veina fenola, a boja varira od intenzivno ljubiaste do crveno-smee ili
zelene boje.
6 + Fe
3+
+ 6 H
+
OH
O
Fe
6
3-

214

ZADATAK VJEBE

- Na uzorcima poznatih spojeva izvesti sve testove na funkcionalne grupe navedene u
proceduri.
- Popuniti tabelu u Izvjetaju nedostajuim podacima o strukturi poznatih spojeva i
navesti svoja zapaanja (boja reakcione smjese, pojava taloga i sl.) pri izvoenju
pojedinih testova na funkcionalne grupe.
- U Izvjetaju opisati testove koji su izvedeni u cilju identifikacije funkcionalne grupe u
uzorku nepoznatog spoja.


- Indikator fenolftalein
- Elementarni iod, I
2

- Dihlormetan (metilenhlorid), CH
2
Cl
2

- Etanol, 96%
- Aceton
- Brom u dihlormetanu, 2% otopina Br
2
u CH
2
Cl
2
. Dihlormetan (metilenhlorid) se
koristi umjesto uobiajenog otapala, tetrahlormetana (karbontetrahlorida), CCl
4
, jer je
manje toksian. Otopina broma u dihlormetanu treba da je svjee pripremljena i uva
se u tamnoj boci.
- Baeyerov reagens-1% vodena otopina permanganata, KMnO
4
(0.06 mol/L)
- Jonesov reagens: Priredi suspenziju od 13.4 g CrO
3
u 11.5 mL koncentrovane H
2
SO
4
i
paljivo je dodaj, uz mijeanje, u toliko vode koliko je potrebno da ukupan volumen
otopine iznosi 50 mL. Ovako prireeni reagens ostavi da se ohladi na sobnu
temperaturu prije upotrebe.
- Lucasov reagens: Otopi 16.0 g anhidrovanog zink(II) hlorida, ZnCl
2
, u 10 mL
koncentrovane hloridne kiseline, HCl, uz hlaenje na ledenom kupatilu.
- Cer-nitratni reagens: Otopi 4.0 g amonijum-cer(IV) nitrata, [(NH
4
)
2
Ce(NO
3
)
6
], u 10
mL otopine nitratne kiseline, 1.0 mol/L HNO
3
. Ako je potrebno, pripremu reagensa
uradi uz zagrijavanje u cilju potpunog otapanja.
- Bradyev reagens: Otopi 1.0 g 2,4-dinitrofenilhidrazina u 5.0 mL koncentrovane
H
2
SO
4
. Ova otopina se polako dodaje, uz mijeanje, u smjesu od 10 mL H
2
O i 35 mL
96% etanola. Nakon mijeanja, ako je potrebno, profiltriraj otopinu.
- Tollensov reagens-amonijakalna otopina srebro nitrata: Pripremi 5% vodenu otopinu
AgNO
3
, 10 % vodenu otopinu NaOH i koncentrovanu otopinu amonijaka, NH
4
OH,
koji se pomijeaju neposredno prije upotrebe prema datoj proceduri.
- Vano: Viak Tollensovog reagensa treba unititi sa HNO
3
jer moe stvoriti
eksplozivne fulminate!
3 Ag
2
O + 2 NH
3
(aq) 2 Ag
3
N + 3 H
2
O
eksplozivan

- Fehlingov reagens: Otopina I: 36.64 g kristalnog bakar(II) sulfata, CuSO
4
, otopi u
vodi koja sadri par kapi razblaene sulfatne kiseline i dopuni otopinu vodom do 500
mL. Otopina II: Otopi 60 g istog natrijum hidroksida, NaOH, i 173 g kalijum,
natrijum-tartarata (Roshelleova so) u vodi, filtriraj kroz sinterovani stakleni lijevak i
dopuni otopinu vodom do 500 mL. Obje otopine se uvaju odvojeno, dobro zatvorene
i neposredno prije upotrebe se pomijeaju isti volumeni otopine I i II.

Sve navedene reagense dobie pripremljene od laboranta, a ovdje je dat opis njihovog prireivanja u
sluaju potrebe da to student uradi samostalno.

215

- Iod u kalijum iodidu: Otopi 10 g kalijum iodida, KI i 5 g elementarnog ioda, I
2
, u 40
mL vode.
- 1% vodena otopina natrijum bikarbonata, NaHCO
3

- FeCl
3
-reagens: 1% neutralna otopina eljezo(III) hlorida (osloboena HCl) prireuje
se dodatkom razblaene otopine natrijum hidroksida u osnovnu otopinu 1% FeCl
3
dok
se ne stvori talog eljezo(III) hidroksida, Fe(OH)
3
. Odfiltriraj talog i za test upotrijebi
bistar filtrat.

PRIBOR I OPREMA

- epruvete, manje
- Pasterove pipete
- porculanska ploica za testove
- vodeno kupatilo (aa sa vodom)
- termometar
- indikator papir

MJERE OPREZA

- Za sve spojeve koje dobije kao poznate uzorke, koristei se raspoloivim
prirunicima ili komercijalnim katalozima (konsultuj asistenta!), uz podatke o
strukturi i fizikim svojstvima, prikupi informacije o toksinim i/ili zapaljivim
svojstvima koja ukljuuju i specifine mjere opreza pri radu.
- Pri identifikaciji nepoznatog organskog spoja, uvijek imaj na umu da bilo koji takav
spoj ima potencijalno opasna svojstva i sve hemijske testove obavljaj uz mjere opreza
koje su neophodne u radu sa toksinim i zapaljivim supstancama!
- Mnogi organski spojevi su zapaljivi i brzo reaguju sa oksigenom u prisustvu vatre ili
iskre. Tokom izvoenja eksperimenta eliminii otvoreni plamen u blizini.
- Iod i posebno brom su veoma toksini i mogu izazvati opekotine na koi ili udisanjem
njihovih para. Obavezno radi u digestoru i koristi zatitne rukavice.
- Neki od reagenasa se pripremaju uz upotrebu koncentrovanih mineralnih kiselina.
Pridravaj se optih pravila o radu sa ovim agresivnim hemikalijama.
- Hlorirana otapala, kao dihlormetan (metilenhlorid), CH
2
Cl
2
, su toksini i mogue
kancerogeni. Izbjegavaj udisanje njihovih para i obavezno radi u digestoru.
- Mnogi spojevi hroma (VI) su mogue kancerogeni. Izbjegavaj kontakt sa prahom
hrom(VI) oksida, CrO
3
.
- Otopina srebro nitrata izaziva tamne mrlje na koi. Koristi zatitne rukavice.


216

IZVOENJE VJEBE

U cilju identifikacije nepoznatog organskog spoja, dobie od asistenta JEDAN uzorak koji
predstavlja monofunkcionalni organski spoj (ima samo jednu funkcionalnu grupu), to ga
svrstava u jednu od klasa organskih spojeva koje imaju svoje predstavnike meu poznatim
uzorcima koji e Ti biti na raspolaganju.

Spisak moguih supstanci koje mogu biti date kao poznati uzorci organskih spojeva:
alkani: heksan, pentan, metilcikloheksan
alkeni: penten-1, penten-2, cikloheksen
aldehidi: benzaldehid, propanal, formaldehid, glukoza
ketoni: aceton, cikloheksanon, acetofenon, metil etil keton
alkoholi: etanol, cikloheksanol, terc.butanol, n-butanol
fenoli: fenol
karboksilne kiseline: acetatna kiselina, benzojeva kiselina, buterna kiselina

Kako ne postoji neko jedinstveno uputstvo za rad sa nepoznatim uzorkom, data je shema koja
moe biti pomo u planiranju redoslijeda hemijskih reakcija potrebnih u cilju identifikacije
funkcionalnih grupa (Slika 25.2). Na bazi tako dobivenih rezultata treba izvesti i druge
testove za potvrdu prisustva pojedinih funkcionalnih grupa.

Sve testove na nepoznatom uzorku izvodi paralelno sa poznatim spojem koji daje
POZITIVAN test i sa kontrolnom probom (koja sadri otapalo i reagens, ali BEZ analiziranog
uzorka) i koja daje NEGATIVAN test
. Na ovaj nain je olakana interpretacija pozitivnih

reakcija, a eventualno oneieni ili nedovoljno svjei reagensi mogu se tako otkriti i
zamijeniti novim. Vrlo je vano da detaljno opie sva svoja opaanja i rezultate pri izvoenju
svakog pojedinanog testa i to prikae u Izvjetaju.

Pri izvoenju hemijskih testova, svi reagensi se uzimaju pomou kapaljke ili Pasterove pipete.

217

Slika 25.2 Shema za identifikaciju nepoznatih organskih spojeva

Test sa NaHCO
3
(+)
(-)
alkan
alken
aldehid
alkohol
keton
fenol
alkan
keton
alkohol
alken
aldehid
fenol
Test sa KMnO
4
(+) (-)
Test sa 2,4-dinitrofenilhidrazinom
(-)
(+)
alkan
alkohol
keton
Test sa cer-nitratom
(-) (+)
alkan alkohol
Iodoform test
(-)
(+)
NIJE
metil
keton
metil
keton
Test sa iodom
(-)
alkan
Test sa dihromatom
(+) (-)
1 i 2 alkohol
o o
3 alkohol
o
Lucasov test
trenutno
3 alkohol
o
Test sa FeCl
3
(+)
fenol
alken
aldehid
Test sa 2,4-dinitrofenilhidrazinom
(-)
(+)
alken
aldehid
Test sa bromom
(+)
alken
Test srebrenog
ogledala
Test sa Fehlingovim
reagensom
(+)
(+)
aldehid
(-)

218

TEST SA IOD-KOMPLEKSOM
Na bijelu porculansku ploicu stavi mali kristal ioda, a zatim
dodaj 2-3 kapi ispitivane tenosti. Alkani daju negativan test
i ljubiasta boja ioda ostaje nepromijenjena. Svi ostali
organski spojevi koji grade kompleks sa iodom daju smee
obojenu otopinu.

Napomena: Test se izvodi samo na tenim uzorcima.

TEST SA BROMOM
U manju epruvetu unesi 2 kapi nepoznate ispitivane tenosti
(ili par kristalia ako je uzorak vrst) i otopi ih u 0.5 mL
dihlormetana. Dodaj 2 kapi 2% otopine broma u
dihlormetanu, uz mukanje. Gubitak crvenosmee boje
broma je dokaz prisustva nezasienog karbohidrogena.

Napomena: Nemoj udisati pare reagensa i obavezno izvodi test u
digestoru.

TEST SA PERMANGANATOM:
BAEYEROV TEST NEZASIENOSTI
U manju epruvetu otopi 2 kapi ispitivanog uzorka u 0.5 mL
istog acetona (bez primjesa alkohola) i dodaj 2-3 kapi 1%
otopine KMnO
4
, uz mijeanje. Pozitivan test nezasienosti je
promjena ljubiaste boje permanganata u talog smeeg
mangan(IV) oksida, MnO
2
.

Napomena: Test je negativan ako se ne obezbojava vie od 3 kapi
otopine permanganata.

TEST SA HROMNOM KISELINOM: JONESOVA
OKSIDACIJA
Otopi 2 kapi ispitivane tenosti (ili par kristalia ako je
uzorak vrst) u 0.5 mL istog acetona u manjoj epruveti i
ovoj otopini dodaj 2 kapi Jonesovog reagensa (hromna
kiselina u sulfatnoj kiselini). Promijeaj otopinu i prati
promjenu boje. Pozitivan test je nastanak zelene boje par
sekundi nakon dodatka narandasto-utog reagensa.

LUCASOV TEST

U manjoj epruveti pomijeaj 3 kapi ispitivane tenosti sa 2
mL Lucasovog reagensa. Dobro izmukaj otopinu i ostavi da
malo odstoji. Posmatraj promjenu reakcione smjese i na
osnovu vremena potrebnog za pojavu zamuenja ili
izdvajanje netopivog sloja, klasificiraj ispitivani uzorak kao
1
o
, 2
o
ili 3
o
alkohol.

Napomena: Poto se kao sporedni produkt reakcije izdvaja HCl,
test izvedi paljivo u digestoru.

219

TEST SA AMONIJUM-CER(IV) NITRATOM
Tri kapi ispitivanog spoja dodaj u epruvetu u kojoj se nalazi
0.5 mL reagensa amonijum cer(IV) nitrata i promukaj
sadraj epruvete. U sluaju pozitivne reakcije, blijedouta
boja reagensa prelazi u crvenu, koja potie od nastalog
kompleksa koji je topiv u vodi.

Napomena: Ukoliko ispitivani uzorak nije topiv u vodi, bie
prisutna dva sloja. Crvena boja u jednom od slojeva,
indikacija je pozitivnog testa.

TEST SA 2,4-DINITROFENILHIDRAZINOM: BRADYEV
TEST
U manjoj epruveti otopi 3 kapi ispitivanog uzorka u 0.5 mL
etanola i zatim dodaj 1 mL reagensa 2,4-
dinitrofenilhidrazina. Dobro promijeaj smjesu i ostavi da
stoji par minuta. Stvaranje uto do crveno obojenog taloga
2,4-dinitrofenilhidrazona je pozitivan test na karbonilne
spojeve.

Napomena: Ponekad prvo nastane uljasti talog, ali nakon stajanja
postane kristalian.

TEST SREBRENOG OGLEDALA: TOLLENSOVA
REAKCIJA
U istu epruvetu odpipetiraj 1.0 mL 5% otopine AgNO
3
i
dodaj 1 kap 10% otopine NaOH. Nastali talog srebro oksida
otopi u minimalnoj koliini koncentrovane otopine
amonijaka (2-4 kapi), uz mijeanje. Bistroj otopini dodaj 1
kap ispitivane tenosti (ili par kristalia ako je uzorak vrst),
uz mijeanje i ostavi reakcionu smjesu da stoji 5 minuta na
sobnoj temperaturi. Ako nema reakcije, stavi epruvetu u
vodeno kupatilo (aa sa vodom), zagrijano na 40
o
C, 5
minuta. Nastanak srebrenog ogledala je pozitivan test.

Napomena:
- Epruveta treba da je temeljito oprana, jer u protivnom nee
nastati sloj srebrnog ogledala na zidovima epruvete, ve e se
elementarno srebro istaloiti kao tamni prah na dnu.
- U pripremi reagensa, izbjegavaj upotrebu vika amonijaka.
- Tollensov reagens se uvijek koristi svjee pripremljen jer nakon
stajanja moe da se raspada, uz stvaranje eksplozivnog AgN
3
!
- Viak reagensa treba unititi sa HNO
3
- konsultuj asistenta!
- Nitratna kiselina takoe uklanja srebrno ogledalo nastalo u
epruveti i nakon izvedenog testa, odmah isperi epruvetu
razblaenom otopinom HNO
3
.


220

TEST SA FEHLINGOVIM REAGENSOM
Dvije kapi ispitivane tenosti (ili par kristalia ako je uzorak
vrst) i 2 mL Fehlingovog reagensa (prireenog mijeanjem
jednakih volumena otopine I i II, neposredno prije upotrebe)
zagrij u epruveti, na kljualom vodenom kupatilu, tokom 3-4
minute. U sluaju pozitivnog testa, izdvaja se crveni talog
bakar(I) oksida, Cu
2
O.

IODOFORM TEST
Otopi samo 1 kap ispitivane tenosti (ili kristali ako je
uzorak vrst) u 0.5 mL vode i dodaj 0.5 mL 10% otopine
NaOH.

Napomena: Ukoliko uzorak nije topiv u vodenoj fazi, ili snano
promukaj otopinu, ili dodaj par kapi dioksana
(obavezno u digestoru!) ili 1,2-dimetoksietana da bi
se otopina homogenizirala.

Nakon otapanja uzorka, dodaj polako, u kapima i uz
mijeanje, otopinu ioda u kalijum-iodidu, dok se tamno
smea boja otopine ne zadri (1-2 mL I
2
/KI). Ostavi
reakcionu smjesu da stoji 2-3 minute. Ako se ne izdvoji talog
iodoforma kod sobne temperature, zagrij epruvetu par minuta
na vodenom kupatilu na 60
o
C. Ukoliko boja ioda iezne,
nastavi dodavati reagens dok se smea boja, koja potie od
neizreagiranog ioda, ne zadri. Viak ioda ukloni dodatkom
par kapi razblaene otopine NaOH, uz mukanje i ostavi
reakcionu smjesu da stoji 10 minuta. Izdvajanje utog taloga
iodoforma, karakteristinog mirisa, je dokaz pozitivnog testa.

TEST KISELOSTI POMOU INDIKATORA
a) Na komad plavog lakmus papira, nakvaenog
destilovanom vodom, stavi kristal ili kap vodene
otopine ispitivane supstance. Ukoliko uzorak nije
topiv u vodi, upotrijebi alkoholno-vodenu smjesu
ili ist alkohol. Promjena boje plavog lakmusa u
crvenu govori o kiselom karakteru supstance.
b) Na bijelu porculansku ploicu stavi 1 kap
otopine fenolftaleina kome je predhodno dodata
minimalna koliina razblaene otopine NaOH
(0.01 mol /L) da bi postao crven. Na tu kap dodaj
malo ispitivane supstance. Ako se kap obezboji,
test je pozitivan, tj. supstanca ima kiseo karakter.

TEST SA NATRIJUM-BIKARBONATOM

Dodaj oko 0.2 g nepoznatog spoja u oko 1 mL 5% vodene
otopine natrijum bikarbonata. Oslobaanje karbon dioksida,
CO
2
, dokaz je prisustva karboksilne grupe.

221

TEST SA ELJEZO(III) HLORIDOM
Zavisno od osobina topivosti, 3 kapi ispitivanog spoja (ili par
kristalia ako je uzorak vrst), otopi u epruveti u 0.5 mL
vode ili etanola (ili smjese voda-etanol, 1:1) i zatim dodaj 1-2
kapi 1% neutralne otopine FeCl
3
. Pozitivan test je promjena
ute boje reagensa u crvenu, ljubiastu ili zelenu.

Napomena: Prije dodatka reagensa, indikator papirom provjeri pH
otopine. U prisustvu fenola, pH treba da je ispod 7.


222

PRIPREMNA VJEBANJA

1. Po emu se organski spojevi razlikuju od anorganskih?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

2. Ispii strukturne formule za sva etiri alkohola molekularne formule C
4
H
9
OH i oznai
svaki kao 1
o
, 2
o
ili 3
o
alkohol.

3. Navedi funkcionalne grupe koje su prisutne u slijedeim spojevima:

d) e) f)
a) b) c)
CH
3
C O
OH
C
O
OH
CH
3
O CH
2
CH
2
CH
2
CH
3
O
C CH
2
CH
3
CH
3
H
O
C
H C CH
2

___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

4. Koje je IUPAC ime za:
a) acetaldehid ___________________________________________
b) aceton ___________________________________________
c) n-pentil metil keton? ____________________________________________

223

5. Ispii izbalansiranu jednainu za reakciju Tollensovog reagensa sa benzaldehidom.

6. Ispii strukturnu formulu 2,4-dinitrofenilhidrazona acetona?

7. U reakciji cikloheksena sa hladnom razblaenom otopinom KMnO
4
nastaje spoj
molekularne formule C
6
H
12
O
2
. Koja je struktura ovog spoja?

8. ta nastaje oksidacijom slijedeih alkohola sa CrO
3
/H
2
SO
4
?
a) etanol ______________________________________
b) 1-propanol ______________________________________
c) cikloheksanol ______________________________________
d) terc-butanol ______________________________________


224

9. Zaokrui spojeve koji daju iodoform test:

d) e) f)
a) b) c)
CH
3
C O
CH
3
O CH
2
CH
2
CH
2
CH
3

O
C CH
2
CH
3
CH
3
CH
3
CH
2
OH
CH
3
CH
2
C CH
2
CH
3
O
CH
3
CH CH
2
CH
3
OH

225

IZVJETAJ

Ime:_________________________Grupa:__________Lab.broj______

Datum:_______________________Asistent:_____________________

TESTOVI SA POZNATIM SPOJEVIMA

Ime spoja Strukturna formula

Test/reagens za
dokazivanje
funkcionalne grupe
Opaanja i rezultati
alkan:

alken:

alkohol:

aldehid:

keton:

karboksilna
kiselina:

fenol:

TESTOVI SA NEPOZNATIM ORGANSKIM SPOJEM

Opaanja i rezultati
Test/reagens za
dokazivanje
funkcionalne grupe
POZITIVAN test
sa poznatim
uzorkom
NEGATIVAN test
sa kontrolnom
probom
NEPOZNATI
UZORAK

Nepoznati organski spoj sadri __________________________funkcionalnu grupu.

Posebno oznai (drugom bojom) atome koji predstavljaju funkcionalnu grupu.


226

PITANJA:

1. Koristei se testovima u ovom eksperimentu, predloi hemijsku reakciju kojom moe
razlikovati spojeve u parovima:
a) pentan i penten-1
___________________________________________________________________

b) 2-pentanon i 3-pentanon
___________________________________________________________________

c) 3-pentanon i pentanal
___________________________________________________________________

d) aceton i cikloheksanon
___________________________________________________________________

e) benzaldehid i acetofenon (fenil metil keton)
___________________________________________________________________

f) benzaldehid i salicilaldehid (2-hidroksibenzaldehid)
___________________________________________________________________

g) etanal i propanal
___________________________________________________________________

h) etanol i fenol
___________________________________________________________________

i) terc-butanol i n-butanol
___________________________________________________________________

j) fenol i benzojeva kiselina
___________________________________________________________________

2. Ima dvije epruvete ispunjene bezbojnom tenou. Epruvete nisu obiljeene, ali ima
podatak da se u jednoj nalazi destilovana voda, a u drugoj vodena otopina glukoze (vidi
formulu ispod!). Kojim od jednostavnih testova izabranih u ovom eksperimentu moe
odrediti u kojoj epruveti je glukoza, a da ne proba ukus otopine?!

C
C OH
C
C
C
H O
CH
2
OH
H
H
OH
OH
HO
H
H

3. Koja praktina aplikacija je mogua primjenom Tollensove reakcije?

_____________________________________________________________

____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
227

4. U epruveti se nalazi smjesa od tri organska spoja: etanol, benzojeva kiselina i fenol.
Koristei se testovima datim u ovoj vjebi predloi postupak za njihovo dokazivanje.
Kako moe iskoristiti prednost u razliitoj kiselosti ovih spojeva u smjesi za njihovo
uspjeno i jednostavno razdvajanje?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

5. Nacrtaj strukturu spoja molekularne formule C
5
H
8
O koji daje pozitivan iodoform test, a
ne obezbojava otopinu permanganata.

5
H
8
O koji daje pozitivan Tollensov test, a
ne reaguje sa bromom u metilenbromidu.

5
H
8
O koji sa Bradyevim reagensom, 2,4-
dinitrofenilhidrazinom, gradi talog, obezbojava otopinu broma, ali ne daje iodoform test.


228

Identifikacija produkata primarnog metabolizma
229

2 26 6 I ID DE EN NT TI IF FI IK KA AC CI IJ JA A P PR RO OD DU UK KA AT TA A P PR RI IM MA AR RN NO OG G
M ME ET TA AB BO OL LI IZ ZM MA A

UVOD

U neizostavne molekule svih ivih organizama na Zemlji ubrajaju se ugljikohidrati, proteini,
masti i nukleinske kiseline. Ove ivotno vane molekule smatraju se proizvodima primarnog
metabolizma i kao takve objedinjene su imenom primarni metaboliti. Uprkos velikoj
razliitosti organizama, putevi sinteze ovih spojeva su, uz neke vrlo male varijacije, posvuda
identini. Procesi primarnog metabolizma predstavljaju osnovne jedinice ive tvari, ono bez
ega bi ivot bio nezamisliv.

UGLJIKOHIDRATI

Pod imenom ugljikohidrati obuhvaena je velika grupa organskih spojeva koji igraju vanu
ulogu u biljnom i ivotinjskom svijetu. eera ima u soku svih biljaka; krob je glavni
sastojak sjemenki i gomolja; lie, stabljike i stabla najveim dijelom sastoje se od celuloze;
glikogena ima u ivotinjama.

Naziv su dobili jo u ono vrijeme kada se nita nije znalo o njihovoj strukuturi, ve se o njima
zakljuivalo prema kvantitativnoj elementarnoj analizi. Francuski hemiari, Proust i Gay-
Lussac su suhom destilacijom eera, celuloze i kroba dobili ugljik i vodu, te su spojeve
nazvali hydrates de carbone, to odgovara njihovoj optoj formuli, C
x
(H
2
O)
y

Ugljikohidrate proizvode zelene biljke procesom fotosinteze koja predstavlja hemijsku
sintezu, ili fiksiranje ugljik-dioksida i vode u prisustvu hlorofila kao katalizatora, pomou
energije dobivene apsorpcijom vidljive svjetlosti:

x CO
2
+ x H
2
O C
x
(H
2
O)
y
+ x O
2

ugljikohidrat

Ugljikohidrati su podijeljeni prema veliini njihovih molekula na tri grupe:
a) monosaharidi (glukoza, fruktoza), koji ne mogu da hidrolizuju na proste eere, a
sami se dobivaju hidrolizom sloenijih ugljikohidrata;
b) disaharidi (saharoza, maltoza), koji su izgraeni od 2 monosaharidne jedinice;
c) polisaharidi (krob, celuloza), koji hidrolizom daju veliki broj monosaharidnih
jedinica.

Monosaharidi

Monosaharidi spadaju u najprostiju grupu ugljikohidrata, ne podlijeu hidrolizi. Kao
polihidroksialdehidi i polihidroksiketoni oni predstavljaju prve oksidacione proizvode
polihidroksilnih alkohola ope formule C
n
H
2n
O
n
.

Monosaharid je aldehid ili keton koji u svom sastavu sadri najmanje dvije OH-grupe. Prema
broju C-atoma dijele se na trioze (3 C-atoma), tetroze (4 C-atoma), pentoze (5 C-atoma)
arabinoza, ksiloza, roboza, deoksi-D-riboza, ramnoza, i heksoze (6 C-atoma) glukoza,
manoza, galakroza, fruktoza, glukozamin.

To su kristalni neutralni spojevi, u vodi se lako otapaju, u alkoholu tee, a u nepolarnim
otapalima su netopivi. S obzirom da u njihovim molekulama postoji vie vodikovih veza,

230

taka topljenja je im je srazmjeno visoka, pa se esto pri zagrijavanju prije raspadaju nego to
se istope.
O
OH
O H
OH
OH

OH
O H
OH
OH
O
O H

OH
O H
OH
OH
O
O H

D-riboza D-glukoza D-galaktoza

Hemijske osobine monosaharida dosta su sline osobinama aldehida i ketona, pa zato oni
mogu da se dokau pomou nekih reakcija koje su karakteristine za te karbonilne spojeve.

Disaharidi

Disaharidi nastaju vezivanjem dva ista ili razliita monosaharida meusobno povezana
glikozidnom vezom. To su vrsti kristalni spojevi, otapaju se u vodi, a podjeljeni su na
redukujue i neredukujue eere. Redukujui disaharidi pokazuju reakcije karakteristine
za aldehide jer su monomerne jedinice vezane preko glikozidnog C-atoma jednog
monosaharida i najee C-4 atoma drugog monosaharida, tako da je glikozidna OH-grupa
drugog monosaharida ostala slobodna. Neredukujui disaharidi pokazuju reakcije
karakteristine i na aldehide i na ketone, ali se ne redukuju jer je glikozidna veza
uspostavljena preko oba glikozidna C-atoma oba monosaharida. Saharoza je najpoznatiji
neredukujui disaharid, graen iz molekula glukoze i fruktoze.

Polisaharidi

Polisaharidi spadaju u najrasprostranjenije organske spojeve, a nalaze se i u biljnom i u
ivotinjskom svijetu. Polisaharidi se pri hidrolizi, pomou kiselina i enzima, razlau na
monosaharide, heksoze i pentoze. Sjedinjavanjem vie monosaharidnih jedinica u vee
molekule, pomou glikozidnih veza, dolazi do iezavanja onih najvanijih osobina kojima se
odlikuju osnovne jedinice ugljikohidrata, kao na primjer: topivost u vodi, kristalizacija,
redukciona mo i sladak ukus. Takve makromolekule nemaju osobine eera. U najvanije
polisaharide spadaju krob, glikogen, celuloza i inulin.

PROTEINI

Proteini spadaju u sloene organske spojeve koji ine glavni dio elijske protoplazme koja je
nosilac svih ivotnih funkcija. Sam naziv proteini potie od grke rijei proteios to u
prevodu znai prvi, najvaniji. Organizam sadri vie hiljada razliitih proteina i svaki se
odlikuje specijalnom strukturom koja im dozvoljava da vre specifinu funkciju. Svi proteini
su graeni iz aminokiselina koje su meusobno povezane peptidnom vezom. Hidrolizom
proteina, kao krajnji produkti dobiju se aminokiseline. Uope, proteini su amorfni spojevi,
mada se pod specijalnim uslovima mogu dobiti u kristalnom obliku. Neki su proteini topivi u
vodi (albumin), neki u neutralnim otopinama soli, dok su svi netopivi u zasienoj otopini
aluminijum sulfata. Neki proteini grade bazne, a neki kisele otopine, to zavisi od vrste
aminokiselina koje ulaze u njihov sastav. Proteini spadaju u veoma reaktivne spojeve, jer
sadre razliite funkcionalne grupe: -COOH, -NH
2
, -OH, -SH, -S, -S-. Ako se proteini zagriju
na 60C ili ako im se dodaju otopine tekih metala ili jake kiseline, vri se njihova
koagulacija, pri kojoj oni mijenjaju svoje prvobitne fizike, hemijske i bioloke osobine. Taj
proces je poznat pod imenom denaturacija.

231

Aminokiseline

Aminokiseline spadaju u supstitucione karboksilne kiseline, jer u svojoj strukturi sadre
amino NH
2
, i karboksilnu COOH grupu. Mogu sadravati i vie amino grupa. S obzirom da
se ove dvije grupe razlikuju po kiselosti, aminokiseline spadaju u amfolite. Aminokiseline
imaju veliki fizioloki znaaj jer su od njih izgraeni proteini, pa su u prirodi rasprostranjene i
u biljnom i u ivotinjskom svijetu. Sve su prirodne -aminokiseline kristalni spojevi koje se
odlikuju relativno visokom takom topljenja. Veina aminokiselina se otapa u vodi, a
praktino su netopive u organskim otapalima. U otopinama nemaju niti jednu slobodu
funkcionalnu grupu, odnosno, amino grupa je kation (-NH
3
+
), a karboksilna grupa je anion
(-COO
-
).
O
NH
2
S H OH

O
NH
2
OH

O
N
H
OH

cistein fenilalanin prolin

LIPIDI

Masti i ulja su se u prirodi nalaze jako rasprostranjeni u velikoj koliini, kao biljne i
ivotinjske masti. Po hemijskom sastavu to su smjese estera trihidroksilnog alkohola glicerola
i viih monokarboksilnih masnih kiselina s ravnim C-lancem i parnim brojem C-atoma.
Hidrolizom lipidnog materijala obino se dobivaju i zasiene i nezasiene masne kiseline.
Trigliceridi mogu biti esteri istih ili razliitih masnih kiselina. Masti koje u svom sastavu
posjeduju fosfatnu estersku vezu nazivaju se fosfolipidima. Najznaajniji fosfolipidi su lecitin
i cefalin. U ovu grupu spojeva spadaju i steroidi, koji po hemijskom sastavu nisu esteri ve se
sastoje od tetraciklusa. Meu steroide se ubrajaju neki od najistaknutijih bioloki aktivnih
spojeva. Meu njima su steroidni alkoholi (holesterol), une kiseline, seksualni hormoni,
hormoni nadbubrene lijezde i srani aglikoni.

holesterol triglicerid


232

REAKCIJE KARAKTERISTINE ZA UGLJIKOHIDRATE

Molischeva reakcija
Molischeva reakcija je opa reakcija na prisustvo ugljikohidrata. Reakcija se zasniva na
dehidratacionom djelovanju koncentrovanih kiselina, pri emu nastaju furfural ili njegovi
derivati koji sa -naftolom daju obojene spojeve.

Fehlingova reakcija
Fehlingova reakcija je reakcija na prisustvo redukujuih ugljikohidrata. Reakcija se zasniva
na redukciji bakar(II) sulfata do bakar(I) oksida, pri emu se aldehidna grupa ugljikohidrata
oksiduje do kiseline.

Tollensova reakcija
Tollensova reakcija je reakcija na prisustvo redukujuih ugljikohidrata. Reakcija se zasniva na
redukciji srebro nitrata do elementarnog srebra. Reakcija je poznata i pod nazivom reakcija
srebrnog ogledala.

Talona reakcija
Talona reakcija je reakcija na prisustvo polisaharida. Reakcija se zasniva na koloidnim
osobinama polisaharida. krob, glikogen i dekstrini su u vodi u koloidnom stanju, dok su u
organskim otapalima netopivi. Celuloza je potpuno netopiva u vodi.

Lugolova reakcija
Lugolova reakcija je karakteristina na prisustvo polisaharida. Reakcija se zasniva na
kompleksiranju molekula ioda sa polisaharidom pri emu nastaje obojenje. krob daje modro,
a glikogen crveno obojenje.

233

REAKCIJE KARAKTERISTINE ZA PROTEINE

Ninhidrinska reakcija
Ninhidrinska reakcija je reakcija na sve proteine koji imaju slobodnu amino-grupu i na sve
aminokiseline. Ninhidrin sa aminokiselinom ili proteinom, preko amino grupe, gradi obojeni
adicioni spoj.
O
O
OH
OH
2
NH
2
CRHCOOH
OH
-
O
-
O
N
O
O
+
R
O
H
+
CO
2
4H
2
O
+

Biuret reakcija
Biuret reakcija je reakcija karakteristina na prisustvo peptidne veze. Ako se otopina proteina
tretira otopinom bakar(II) sulfata u baznoj sredini, u prisustvu peptidne veze nastaje biuret
koji se kompleksira sa bakarnim ionom dajui crveno-ljubiasto obojenje.

Ksantoproteinska reakcija
Ksantoproteinska reakcija je reakcija karakteristina na aromatske aminokiseline. Pri
zagrijavanju koncentrovane nitratne kiseline sa aromatskim aminokiselinama ili proteinom
koji ih sadrava nastaje crveno-uti talog koji potie od nitro derivata aromatskih
aminokiselina.

O
NH
3
+
O H
OH
NO
2
O
NH
3
+
NH
OH
O
2
N

(a) (b)
nitrirani tirozin (a) i triptofan (b)


234

REAKCIJE KARAKTERISTINE ZA LIPIDE

REAKCIJE KARAKTERISTINE ZA STEROIDE (HOLESTEROL)

Salkowskyeva reakcija
Salkowskyeva reakcija je reakcija karakteristina za holesterol. Holesterol u prisustvu
koncentrovane sulfatne kiseline daje crveno obojenje koje se izdvaja iznad utog vodenog
sloja koji ima zelenu fluorescenciju.

Libermannova reakcija
Libermannova reakcija je reakcija karakteristina za holesterol. Holesterol se djelovanjem
koncentrovane sulfatne kiseline dehidratizira i oksidira. Iz dvije molekule holesterola
kondenzacijom nastaju karbohidrogeni sa dvostrukim vezama koji daju razliite proizvode sa
anhidridom siretne kiseline, to je uzrok pojave razliitih boja koje prelaze jedna u drugu.

REAKCIJE KARAKTERISTINE ZA MASTI

Saponifikacija
Reakcija saponifikacije je reakcija karakteristina za masti, odnosno vie masne kiseline.
Sapuni nastaju djelovanjem alkoholnih otopina jakih baza na lipid. To su soli viih masnih
kiselina.

Fosfo-vanilinska reakcija
Fosfo-vanilinska reakcija je reakcija karakteristina za nezasiene masne kiseline. Nezasiena
masna kiselina reakcijom sa sulfatnom kiselinom daje karbonijum ion koji sa fosfo-
vanilinskim esterom gradi ruiasto kompleksno jedinjenje.

235

ZADATAK VJEBE

- Na uzorcima poznatih spojeva izvesti sve testove na produkte primarnog
metabolizma navedene u proceduri.
- Popuniti tabelu u Izvjetaju nedostajuim podacima o strukturi poznatih spojeva i
navesti svoja zapaanja (boja reakcione smjese, pojava taloga i sl.) pri izvoenju
pojedinih testova na funkcionalne grupe.
- U Izvjetaju opisati testove koji su izvedeni u cilju identifikacije produkta
primarnog metabolizma u epruveti sa nepoznatim uzorkom.


- Molischev reagens: Otopi 0.5 g -naftola u 10 mL 96% etanola.
- Fehlingov reagens (vidi str. 214)
- 10% srebro nitrat
- amonijum hidroksid
- etanol
- 0.2% otopina ninhidrina u acetonu
- Lugolov reagens: Otopi 5 g I
2
i 10 g KI u 85 mL destilovane vode.
- 5% natrijum hidroksid
- 1% bakar(II) sulfat
- koncentrovana nitratna kiselina
- anhidrid siretne kiseline
- 10% natrijum hidroksid
- fosfo-vanilinski reagens: Pomijeaj koncentrovanu fosfatnu kiselinu sa 10%
otopinom vanilina u 96% etanolu u odnosu 1:1 Reagens se uva u tamnoj boci i
stabilan jr 15 dana na sobnoj temperaturi.

PRIBOR I OPREMA

- epruvete, manje
- Pasterove pipete
- vodeno kupatilo (aa sa vodom)
- termometar
- indikator papir

MJERE OPREZA

- Za sve spojeve koje dobije kao poznate uzorke, koristei se raspoloivim
prirunicima ili komercijalnim katalozima (konsultuj asistenta!), uz podatke o
strukturi i fizikim svojstvima, prikupi informacije o toksinim i/ili zapaljivim
svojstvima koja ukljuuju i specifine mjere opreza pri radu.
- Pri identifikaciji nepoznatog spoja, uvijek imaj na umu da bilo koji takav spoj
ima potencijalno opasna svojstva i sve hemijske testove obavljaj uz mjere opreza
koje su neophodne u radu sa toksinim i zapaljivim supstancama!
- Mnogi organski spojevi su zapaljivi i brzo reaguju sa oksigenom u prisustvu vatre
ili iskre. Tokom izvoenja eksperimenta eliminii otvoreni plamen u blizini.
- Neki od reagenasa se pripremaju uz upotrebu koncentrovanih mineralnih kiselina.
Pridravaj se optih pravila o radu sa ovim agresivnim hemikalijama.
- Otopina srebro nitrata izaziva tamne mrlje na koi. Koristi zatitne rukavice.

Sve navedene reagense dobie pripremljene od laboranta.


236

IZVOENJE VJEBE

U cilju identifikacije nepoznatog spoja, dobie od asistenta JEDAN uzorak, koji spada u
jednu od klasa produkata primarnog metabolizma koji imaju svoje predstavnike meu
poznatim uzorcima koji e Ti biti na raspolaganju.

Spisak moguih supstanci koje mogu biti date kao poznati uzorci:
Steroidi: holesterol
Masne kiseline: jestivo ulje
Proteini: bjelance
Aminokiseline: valin, leucin, triptofan, glicin, cistin
Polisaharidi: krob, glikogen
Disaharidi: saharoza, maltoza
Monosaharidi: glukoza

Sve testove na nepoznatom uzorku izvodi paralelno sa poznatim spojem koji daje
POZITIVAN test i sa kontrolnom probom (koja sadri otapalo i reagens, ali BEZ analiziranog
uzorka) i koja daje NEGATIVAN test
. Na ovaj nain je olakana interpretacija pozitivnih

reakcija, a eventualno oneieni ili nedovoljno svjei reagensi mogu se tako otkriti i
zamijeniti novim. Vrlo je vano da detaljno opie sva svoja opaanja i rezultate pri izvoenju
svakog pojedinanog testa i to prikae u Izvjetaju.

Pri izvoenju hemijskih testova, svi reagensi se uzimaju pomou kapaljke ili Pasterove pipete.

237

EKSPERIMENTALNI RAD

Nepoznati uzorci mogu biti iz grupe ugljikohidrata, lipida ili proteina.

Ako je uzorak u vrstom stanju, prvo izvedi probu na topivost u vodi i organskim otapalima:
a) uzorak topiv u vodi - ugljikohidrati, neki proteini, aminokiseline.
b) koloidna otopina u vodi - proteini, polisaharidi.
c) uzorak netopiv u vodi lipidi, polisaharidi, proteini.

MOLISCHEVA REAKCIJA
Na 2 mL ispitivanog uzorka dodaj par kapi Molischevog
reagensa, promukaj i vrlo paljivo, niz unutranji zid
epruvete dodaj 3 mL konc. H
2
SO
4
. Na dodirnom sloju
dvije tenosti javlja se crveno-ljubiasto obojenje, koje
ukazuje na prisustvo ugljikohidrata.

FEHLINGOVA REAKCIJA
U epruvetu stavi 1 mL reagensa Fehling I i 1 mL Fehling
II. Na ovu otopinu dodaj 1 mL ispitivane otopine i po
potrebi lagano zagrij epruvetu na vodenom kupatilu. U
prisustvu redukujuih ugljikohidrata nastaje crveni talog
bakar(I) oksida.

TEST SREBRENOG OGLEDALA: TOLLENSOVA
REAKCIJA
U istu epruvetu odpipetiraj 1.0 mL 5% otopine AgNO
3
i
dodaj 1 kap 10% otopine NaOH. Nastali talog srebro-
oksida otopi u minimalnoj koliini koncentrovane
otopine amonijaka (2-4 kapi), uz mijeanje. Bistroj
otopini dodaj 1 kap ispitivane tenosti (ili par kristalia
ako je uzorak vrst), uz mijeanje i ostavi reakcionu
smjesu da stoji 5 minuta na sobnoj temperaturi. Ako
nema reakcije, stavi epruvetu u vodeno kupatilo (aa sa
vodom), zagrijano na 40
o
C, 5 minuta. Nastanak
srebrenog ogledala je pozitivan test.

Napomena:
- Epruveta treba da je temeljito oprana, jer u protivnom nee
nastati sloj srebrnog ogledala na zidovima epruvete, ve e
se elementarno srebro istaloiti kao tamni prah na dnu.
- U pripremi reagensa, izbjegavaj upotrebu vika amonijaka.
- Tollensov reagens se uvijek koristi svjee pripremljen jer
nakon stajanja moe da se raspada, uz stvaranje
eksplozivnog AgN
3
!
- Viak reagensa treba unititi sa HNO
3
- konsultuj asistenta!
- Nitratna kiselina takoe uklanja srebrno ogledalo nastalo u
epruveti i nakon izvedenog testa, odmah isperi epruvetu
razblaenom otopinom HNO
3
.


238

TALONA REAKCIJA
Na 2 mL uzorka u epruveti dodaj 2 mL 96%-tnog
etanola. Prisutni polisaharidi e se istalooti. Talog
profiltriraj i ispitaj talog i filtrat na reakciju s iodom.

LUGOLOVA REAKCIJA
Na 5 mL uzorka u epruveti dodaj par kapi Lugolovog
reagensa. Pojava obojenja ukazuje na prisustvo
polisaharida.

NINHIDRINSKA REAKCIJA
Na 2 mL uzorka u epruveti dodaj 2 mL svjeeg 0.2%-tne
vodene otopine ninhidrina. Zagrijavanjem epruvete
nastaje plavo ili ljubiasto obojenje u prisustvu slobodne
amino-grupe.

BIURET REAKCIJA
Na 2 mL uzorka u epruveti dodaj 2-3 mL 5%-tne otopine
NaOH i nekoliko kapi 1%-tne otopine bakar(II) sulfata
ne mjeajui. Na povrine otopine nastaje plavi talog
bakar(II) hidroksida, a izmeu plavih slojeva ljubiasti
prsten kao znak pozitivne biuret reakcije.

KSANTOPROTEINSKA REAKCIJA
Na 2 mL uzorka u epruveti dodaj 2 mL koncentrovane
nitratne kiseline i zagrij reakcionu smjesu do kljuanja.
U prisustvu aromatskih aminokiselina nastaje uti talog.
Ako se na ohlaenu otopinu doda koncentrovani
amonijum hidroksid, uta boja prelazi u narandastu.

SALKOWSKYEVA REAKCIJA
U epruvetu stavi 2 mL uzorka i paljivo dodaj 2 mL
koncentrovane H
2
SO
4
, zatvori je epom i polako
promukaj. U prisustvu holesterola, nakon kratkog
vremena gornji sloj postaje crven, a donji ut, sa zelenom
fluorescencijom.

LIBERMANNOVA REAKCIJA
U epruvetu stavi 2 mL uzorka, dodaj 10 kapi anhidrida
siretne kiseline i 2 kapi koncentrovane H
2
SO
4
. Bez
mukanja izmijeaj reakcionu smjesu. Kao pozitivan test
javlja se prvo ruiasto, zatim plavo, pa zeleno obojenje.

239

SAPONIFIKACIJA
U epruvetu naspi 2 mL uzorka, dodaj 10 mL 10%
otopine NaOH u etanolu i dri epruvetu sa reakcionom
smjesom u kljualom kupatilu neko vrijeme (5-15 min).
Ohladi otopinu, i pri tome nastaje sapun.

FOSFO-VANILINSKA REAKCIJA
Na 2 mL uzorka u epruveti stavi 0.5 mL koncentrovane
H
2
SO
4
i 2 mL fosfo-vanilinskog reagensa. Zagrijavanjem
epruvete na vodenom kupatilu, u prisustvu nezasienih
masnih kiselina, nastaje ruiasto obojenje.


240

PRIPREMNA VJEBANJA

1. Ispii strukturne formule dva monosaharida i navedi njihova imena!

2. Navedi funkcionalne grupe koje su prisutne u fenilalaninu!
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

3. Kako es holesterol razlikovati od jestivog ulja?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

241

IZVJETAJ

Ime:_________________________Grupa:__________Lab.broj______

Datum:_______________________Asistent:_____________________

TESTOVI SA POZNATIM UZORCIMA

Vrsta spoja
Test/reagens za dokazivanje
funkcionalne grupe
Opaanja i rezultati
Steroid:

Masna kiselina:

Protein:

Aminokiselina:

Polisaharid:

Disaharid:

Monosaharid:

TESTOVI SA NEPOZNATIM UZORKOM

Opaanja i rezultati
Test/reagens za
dokazivanje vrste spoja
POZITIVAN test
sa poznatim
uzorkom
NEGATIVAN test
sa kontrolnom
probom
NEPOZNATI
UZORAK

Nepoznati spoj spada u klasu __________________________________________.


242

PITANJA:

1. ta moe zakljuiti na osnovu topivosti nepoznatog uzorka u vodi?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

2. Kojim karakteristinim reakcijama podlijeu masne kiseline?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

3. Zato mora nositi rukavice kada vri ninhidrinsku reakciju, ili ksantoproteinsku
reakciju?
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________

Dodatak
243

2 27 7 D DO OD DA AT TA AK K
O Os sn no ov vn ni i p po od da ac ci i o o s sp po oj je ev vi im ma a k ko or ri i t te en ni im m u u e ek ks sp pe er ri im me en nt ti im ma a

ACETANHIDRID
IUPAC naziv: etanoil-etanoat
Molekulska formula: C
4
H
6
O
3

Molekulska masa: 102.09
CAS: 108-24-7
Taka topljenja: 73.1 C
Taka kljuanja: 139.8 C
Opasnosti: Izrazito zapaljiv; u kontaktu s koom
stvara opekotine; iritacija respiratornog
trakta; oteenje oiju.
C H
3
O
O
O
C H
3

ACETATNA KISELINA
IUPAC naziv: etanska kiselina
Molekulska formula: CH
3
COOH
CAS: 64-19-7
Opasnosti: Izrazito zapaljiv; u kontaktu s koom
stvara opekotine; iritacija respiratornog
trakta.
C H
3
O
O H

ACETON
IUPAC naziv: 2-propanon
3
H
6
O
CAS: 67-64-1
Taka topljenja: 94.9C
Taka kljuanja: 56.53C
Opasnosti: Izrazito zapaljiv; iritacija koe, oiju i
respiratornog trakta; poremeaj centralnog
nervnog sistema.
O
C H
3
CH
3

ADIPOIL HLORID
IUPAC naziv: heksadienoil-dihlorid
6
H
8
Cl
2
O
2

CAS: 111-50-2
Taka topljenja: 105-107 C
Taka kljuanja: -
Opasnosti: Iritacija koe i oiju; izaziva opekotine na
koi.
O
Cl
O
Cl

6-AMINO-4-HIDROKSI-2-NAFTALENSULFONSKA KISELINA
IUPAC naziv:
6-amino-4-hidroksi-2-naftalensulfonska
kiselina
10
H
9
NO
4
S
CAS: 90-51-7
Taka topljenja: -
Taka kljuanja: -
Opasnosti: Iritacija koe i oiju.
S
O
O
OH
OH
N H
2


244

7-AMINO-4-HIDROKSI-2-NAFTALENSULFONSKA KISELINA
IUPAC naziv:
10
H
9
NO
4
S
CAS: 87-02-5
Taka topljenja: -
Taka kljuanja: -
S
O
O
OH
OH
N H
2

AMONIJUM CER NITRAT
IUPAC naziv: amonijum cer (IV) nitrat
Molekulska formula: [(NH
4
)
2
Ce(NO
3
)
6
]
CAS: 16774-21-3
Taka kljuanja: -
Opasnosti: Iritacija koe i respiratornog trakta.
[(NH
4
)
2
Ce(NO
3
)
6
]

AMONIJUM HIDROKSID 25%
IUPAC naziv: amonijum hidroksid
Molekulska formula: NH
4
OH
CAS: 1336-21-6
Taka topljenja: -
Taka kljuanja: 30-100C (zavisno od koncentracije)
Opasnosti: Oteenja oiju; iritacija koe i
respiratornog trakta.
NH
4
OH

ANILIN
IUPAC naziv: aminobenzen
6
H
7
N
CAS: 62-53-3
Taka kljuanja: 184.13C (zavisno od koncentracije)
Opasnosti: Kancerogen; cijanotian.
NH
2

8-ANILIN-1-NAFTALENSULFONSKA KISELINA
IUPAC naziv:
7-(fenilamino)naftalen-2-sulfonska
kiselina
6
H
5
NHC
10
H
6
SO
3
H
CAS: 82-76-8
Taka kljuanja: -
Opasnosti: Iritacija koe i oiju; dijareja.
S
O
O
OH
N H

m-ANISIDIN
IUPAC naziv: 1-amino-3-metoksibenzen
7
H
9
NO
CAS: 104-94-9
Taka topljenja: -1- 1 C
Taka kljuanja: 250 252C
Opasnosti: Uzrokuje dermatitis.
NH
2
O

Dodatak
245

p-ANISIDIN
IUPAC naziv: 1-amino-4-metoksibenzen
7
H
9
NO
CAS: 536-90-3
Taka kljuanja: 243C
Opasnosti: Iritacija koe; digestijom uzrokuje
cijanozu.
NH
2
O

ASPIRIN
IUPAC naziv: 2-acetoksibenzenska kiselina
9
H
8
O
4

CAS: 50-78-2
Taka topljenja: 135 C
Taka kljuanja: 140 C
Opasnosti: Alergen.
O O
OH
O
CH
3

BAKAR(II) OKSID
IUPAC naziv: bakar (II) oksid
Molekulska formula: CuO
CAS: 1317-38-0
Taka topljenja: 1201C
Taka kljuanja: -
CuO

BAKAR(II) SULFAT
IUPAC naziv: bakar(II) sulfat
Molekulska formula: CuSO
4

CAS: 1317-38-0
Taka kljuanja: -
Opasnosti: Iritacija koe i oiju; uzrokuje dermatitis.
CuSO
4

BARIJUM HIDROKSID
IUPAC naziv: barijum hidroksid
Molekulska formula: Ba(OH)
2

CAS: 7758-98-7
Taka kljuanja: -
Opasnosti: Iritacija koe.
Ba(OH)
2

BENZALDEHID
IUPAC naziv: benzaldehid
6
H
5
CHO
CAS: 100-52-7
Opasnosti: Iritacija koe i oiju; lokalni anestetik;
iritant.
O


246

BENZEN
IUPAC naziv: benzen
6
H
6

CAS: 71-43-2
Opasnosti: Iritacija koe i oiju; kancerogen;
narkotik.

BENZIL ALKOHOL
IUPAC naziv: fenilmetanol
7
H
8
O
CAS: 100-51-6
Taka topljenja: -15 C
Opasnosti: Iritacija koe, oiju i respiratornih
organa.
OH

BENZOJEVA KISELINA
IUPAC naziv: benzenska kiselina
6
H
5
COOH
CAS: 65-85-0
Opasnosti: Iritacija koe; iritacija sluznog
drijela.
O
OH

BROM
IUPAC naziv: brom
Molekulska formula: Br
2

CAS: 7726-95-6
Taka topljenja: -7.2 C
Opasnosti: Ekstremno otrovan; iritacija koe.
Br
2

BROMKREZOL ZELENO
IUPAC naziv:
3,3',5,5'-tetrabrom-m-
krezolsulfonftalein

21
H
14
Br
4
O
5
S
CAS: 76-60-8
Taka topljenja: -225C
Taka kljuanja: -
Opasnosti: -
Br
Br
O H
CH
3
S
O
+
O
OH
Br
Br
OH
CH
3

BUTANSKA KISELINA
IUPAC naziv: butanska kiselina
4
H
8
O
2

CAS: 107-92-6
Opasnosti: Opekotine koe; iritacija sluznog
drijela.
C H
3
O
O H

Dodatak
247

t-BUTILBENZOIL PEROKSID
IUPAC naziv: t-butilperoksibenzoat
11
H
14
O
3

CAS: 614-45-9
Taka topljenja: -
Taka kljuanja: 75-76 C
Opasnosti: Izrazito nestabilan; eksplozivan;
iritacija koe, oiju i respiratornog
trakta.
O
O
O
CH
3
CH
3
CH
3

CIKLOHEKSAN
IUPAC naziv: cikloheksan
6
H
12

CAS: 110-82-7
Opasnosti: Iritacija koe, oiju i

CIMETALDEHID
IUPAC naziv: 3-fenil-2-propenal
9
H
8
O
CAS: 104-55-2
Opasnosti: Iriracija koe.
O

CINK HLORID
IUPAC naziv: cink hlorid
Molekulska formula: ZnCl
2

CAS: 7646-85-7
Opasnosti: Iritacija koe i oiju. Izaziva
opekotine na koi.
ZnCl
2

DEKANSKA KISELINA
IUPAC naziv: dekanska kiselina
10
H
20
O
2

CAS: 334-48-5
C H
3
O
O H

DIBENZILIDENACETON
IUPAC naziv: 1,5-difenil-3-pentadienon
17
H
14
O
CAS: 538-58-9
Taka kljuanja: -
O


248

1,6-DIAMINOHEKSAN
IUPAC naziv: 1,6-heksandiamin
6
H
16
N
2

CAS: 124-09-4
Opasnosti: Iritacija koe i oiju; izaziva opekotine.
N H
2
NH
2

5,6-DIBROMHOLESTEROL
IUPAC naziv:
5,6-dibromo-(3)-holest-3-
ol
27
H
46
Br
2
O
CAS: -
Taka topljenja: 112-114C
Taka kljuanja: -
13
14 9
8 10
17
12
11
15
16
7 5
6
20
CH
3
18
CH
3
19
1
23
22
4
C H
3
21
24
2
3
H
H
H
H
25
CH
3
27
CH
3
26
Br
Br

DIHLORMETAN
IUPAC naziv: dihlormetan
2
Cl
2

CAS: 75-09-2
Taka kljuanja: 40 C
Opasnosti: Iritacija koe i oiju; uzrokuje depresiju CNS;
mutagen.
Cl
Cl

DIETILETER
IUPAC naziv: etoksietan
4
H
10
O
CAS: 60-29-7
Opasnosti: Ekstremno zapaljiv i eksplozivan; iritacija
koe; narkotik.
C H
3
O
CH
3

m-DINITROBENZEN
IUPAC naziv: 1,3-dinitrobenzen
6
H
4
N
2
O
4

CAS: 99-65-0
Taka topljenja: 88 - 90C
Taka kljuanja: 300-303C
Opasnosti: Ektremno toksian; brzo se apsorbira kroz
kou; iritacija koe; uzrokuje poremeaje
reproduktivih organa.
N
+
O
-
O
N
+
O
-
O

2,4-DINITROFENILHIDRAZIN
IUPAC naziv: 1-hidrazino-2,4-dinitrobenzen
6
H
6
N
4
O
4

CAS: 119-26-6
Taka topljenja: 198 - 202 C
Taka kljuanja: -
Opasnosti:
Ektremno zapaljiv.
N
+
O
-
O
N
+
O
-
O
NH
N H
2

Dodatak
249

ETANOL
IUPAC naziv: etanol
2
H
6
O
CAS: 64-17-5
Opasnosti: Izrazito zapaljiv; iritacija koe i oiju.
OH
C H
3

ETILACETAT
IUPAC naziv: etil-etanoat
4
H
8
O
2

CAS: 141-78-6
Opasnosti: Iritacija oiju i respiratornih organa.
C H
3
O
CH
3
O

ETILACETOACETAT
IUPAC naziv: etil-acetoacetat
6
H
10
O
3

CAS: 141-97-9
Opasnosti: Iritacija oiju i respiratornih organa.
C H
3
O
CH
3
O
O

EUGENOL
IUPAC naziv: 2-metoksi-4-(2-propenil)fenol
10
H
12
O
2

CAS: 97-53-0
Taka topljenja: 9 C
Opasnosti: Iritacija oiju, koe i respiratornih
organa.
O
C H
3
O H
CH
2

m-FENILENDIAMIN
IUPAC naziv: 1,3-diaminobenzen
6
H
8
N
2

CAS: 108-45-2
Taka kljuanja: 282 - 284 C
Opasnosti: Iritacija koe i oiju; taksian inhalacijom.
NH
2
N H
2

FENOL
IUPAC naziv: hidroksibenzen
6
H
5
OH
CAS: 108-95-2
Opasnosti: Izrazito otrovan; iritacija koe i oiju;
akutno trovanje.
OH


250

FENOLFTALEIN
IUPAC naziv:
2-(bis-(4-hidroksifenil)metil)benzojeva
kiselina
20
H
14
O
4

CAS: 77-09-8
Taka kljuanja: -
Opasnosti: Iritacija koe i oiju; kancerogen.
O
O
O H
OH

FOSFATNA KISELINA 95%
IUPAC naziv: fosfatna kiselina
Molekulska formula: H
3
PO
4

CAS: 7664-38-2
Opasnosti: Izrazito korozivna; izaziva opekotine na
koi; akutno trovanje.
H
3
PO
4

HEKSAN
IUPAC naziv: heksan
6
H
14

CAS: 110-54-3
Taka kljuanja: 69 C
Opasnosti: Iritacija koe i oiju i respiratornih
organa; uzrokuje depresiju CNS.
C H
3
CH
3

7-HIDROKSI-4-METILKUMARIN
IUPAC naziv: 7-hidroksi-4-metil-2H-1-benzopiran-2-on
10
H
8
O
3

CAS: 90-33-5
Taka kljuanja: -
Opasnosti: Iritacija koe i oiju i respiratornih
organa.
O
CH
3
O H
O

HLOR
IUPAC naziv: hlor
Molekulska formula: Cl
2

CAS: 7782-50-5
Taka topljenja: -101.5C
Taka kljuanja: -34.4 C
Opasnosti: Izrazito otrovan; iritacija koe i oiju;
akutno trovanje; oteenje plua.
Cl
2

HLORIDNA KISELINA 36%
IUPAC naziv: hloridna kiselina
Molekulska formula: HCl
CAS: 7647-01-0
Taka kljuanja: 48 C
Opasnosti: U dodiru s koom stvara duboke rane;
teka oteenja oiju; ekstremno
korozivna.
HCl
Dodatak
251

HOLESTEROL
IUPAC naziv: (3)-holest-5-en-3-ol
27
H
46
O
CAS: 57-88-5
Opasnosti: -
13
14 9
8 10
17
12
11
15
16
7 5
6
20
CH
3
18
CH
3
19
1
23
22
4
C H
3
21
24
2
3
H
H
H
H
25
CH
3
27
CH
3
26

HROM (VI) OKSID
IUPAC naziv: hrom (VI) oksid
Molekulska formula: CrO
3

CAS: 1333-82-0
Opasnosti: Toksian; kancerogen.
CrO
3

IOD
IUPAC naziv: iod
Molekulska formula: I
2
CAS: 7553-56-2
Opasnosti: Iritacija i oteenje koe, oiju i
respiratornih organa; tetan uticaj na rast
fetusa.
I
2

IODOFORM
IUPAC naziv: triiodometan
Molekulska formula: CHI
3
CAS: 75-47-8
Opasnosti: Iritacija koe, oiju i respiratornih organa;
dezinfekciono sredstvo.
I
I
I

IZOBUTANOL
IUPAC naziv: 2-metil-1-propanol
4
H
10
O
CAS: 78-83-1
Taka kljuanja: 108C
dezinfekciono sredstvo; djeluje kao
narkotik.
C H
3
OH
CH
3

IZOPENTANOL
IUPAC naziv: 3-metil-1-butanol
5
H
12
O
CAS: 123-51-3
Opasnosti: Iritacija i isuivanje koe.
C H
3
OH C H
3


252

KAFEIN
IUPAC naziv:
3,7-dihidro-1,3,7-trimetil-1H-purin-2,6-
dion
8
H
10
N
4
O
2

CAS: 58-08-2
Taka kljuanja: 178 C (sublimira)
Opasnosti: Iritacija koe; utie na CNS.
N
N
N
N
CH
3
O
O
CH
3
C H
3

KALCIJUM KLORID
IUPAC naziv: kalcijum hlorid
Molekulska formula: CaCl
2

CAS: 10043-52-4
Opasnosti: Iritacija oiju.
CaCl
2

KALIJUM HIDROKSID
IUPAC naziv: kalijum hidroksid
Molekulska formula: KOH
CAS: 1310-58-3
teka oteenja oiju.
KOH

KALIJUM IODID
IUPAC naziv: kalijum iodid
Molekulska formula: KI
CAS: 7681-11-0
tetan uticaj na rast fetusa.
KI

KALIJUM PERMANGANAT
IUPAC naziv: kalijum permanganat
Molekulska formula: KMnO
4

CAS: 7722-64-7
Taka kljuanja: -
KMnO
4

KARVON
IUPAC naziv:
1-metil-4-izopropenil-
6
-cikloheksen-2-on
10
H
14
O
CAS: 6485-40-1
Taka topljenja: -
CH
3
C H
2
CH
3
O

Dodatak
253

p-KSILEN
IUPAC naziv: 1,4-dimetilbenzen
8
H
10

CAS: 106-42-3
Opasnosti: Iritacija koe i oiju; narkotik; uzrokuje
dermatitis.
CH
3
C H
3

LIMONEN
IUPAC naziv: 4-izopropenil-1-metilcikloheksen
10
H
16

CAS: 5989-27-5
CH
3
C H
3
CH
2

MAGNEZIJUM HLORID
IUPAC naziv: magnezijum hlorid
Molekulska formula: MgCl
2

CAS: 7786-30-3
MgCl
2

METANOL
IUPAC naziv: metanol
3
OH
CAS: 67-56-1
Opasnosti: Toksian; uzrokuje poremeaje
reproduktivih organa; narkotik.
C H
3
OH

N,N-DIMETILANILIN
IUPAC naziv: N,N-dimetilanilin
8
H
11
N
CAS: 121-69-7
Taka topljenja: 2 C
N CH
3
C H
3

N-METILANILIN
IUPAC naziv: N-metilanilin
7
H
9
N
CAS: 100-61-8
Taka topljenja: -57C
Taka kljuanja: 196C
N H CH
3


254

METIL SALICILAT
IUPAC naziv: metil-2-hidroksibenzoat
6
H
4
(HO)COOCH
3

CAS: 119-36-8
Taka topljenja: -9C
Taka kljuanja: 220 - 224 C
Opasnosti: Iritacija koe i oiju; kongenitalna
deformacija fetusa.
OH
O
O CH
3

METIL STEARAT
IUPAC naziv: metal-stearat
3
(CH
2
)
16
COOCH
3

CAS: 112-61-8
Taka topljenja: 31 -35C
Taka kljuanja: 442 443C
Opasnosti: Iritacija koe, oiju i respiratornog trakta
C
17
H
35
COOCH
3

MRAVLJA KISELINA
IUPAC naziv: metanska kiselina
2
O
2

CAS: 64-18-6
Opasnosti: Opekotine na koe; iritacija oiju; teko
trovanje inhaliranjem.
O
OH

1-NAFTOL
IUPAC naziv: 1-hidroksinaftalen
7
H
10
OH
CAS: 135-19-3
Opasnosti: Iritacija koe i respiratornog trakta;
dijareja.
OH

2-NAFTOL
IUPAC naziv: 2-hidroksinaftalen
7
H
10
OH
CAS: 90-15-3
Opasnosti: Iritacija koe i respiratornog trakta;
dijareja.
OH

NATRIJUM
IUPAC naziv: natrijum
Molekulska formula: Na
CAS: 7440-23-5
Taka kljuanja: 883C
Opasnosti: Ekstremno zapaljiv; u dodiru s koom
stvara duboke rane.
Na

Dodatak
255

NATRIJUM HIDROGEN KARBONAT
IUPAC naziv: natrijum hidrogen karbonat
Molekulska formula: NaHCO
3

CAS: 144-55-8
Taka topljenja: raspada se na oko 50C
Taka kljuanja: -
Opasnosti: -
NaHCO
3

NATRIJUM HIDROKSID
IUPAC naziv: natrijum hidroksid
Molekulska formula: NaOH
CAS: 1310-73-2
teka oteenja oiju.
NaOH

NATRIJUM HLORID
IUPAC naziv: natrijum hlorid
Molekulska formula: NaCl
CAS: 7647-14-5
Opasnosti: Iritacija oiju.
NaCl

NATRIJUM KARBONAT
IUPAC naziv: natrijum karbonat
2
CO
3

CAS: 497-19-8
Taka kljuanja: -
Opasnosti: Iritacija koe i respiratornog trakta.
Na
2
CO
3

NATRIJUM NITRIT
IUPAC naziv: natrijum nitrit
2
NO
2

CAS: 7632-00-0
Taka kljuanja: -
Na
2
NO
2

NATRIJUM SULFAT
IUPAC naziv: natrijum sulfat
2
SO
4

CAS: 7757-82-6
Taka kljuanja: -
Opasnosti: Iritacija koe; pad krvog pritiska;
dehidratacije.
Na
2
SO
4


256

NINHIDRIN
IUPAC naziv: 2,2-dihidroksiindan-1,3-dion
9
H
6
O
4

CAS: 485-47-2
Taka kljuanja: -
Opasnosti: Iritacija koe, oiju i respiratornih organa.
O
O
OH
OH

NITRATNA KISELINA 63%
IUPAC naziv: nitratna kiselina
Molekulska formula: HNO
3

CAS: 7697-37-2
Taka kljuanja: 83 C
Opasnosti: Ekstremno korizivna i toksina; stvara
opekotine na koi.
HNO
3

m-NITROANILIN
IUPAC naziv: 1-amino-3-nitrobenzen
6
H
6
N
2
O
2

CAS: 99-09-2
Opasnosti: Iritacija koe i oiju; toksian
inhaliranjem.
N
+
O
-
O
NH
2

p-NITROANILIN
IUPAC naziv: 1-amino-4-nitrobenzen
6
H
6
N
2
O
2

CAS: 100-01-6
Opasnosti: Iritacija koe; toksian inhaliranjem.
N
+
O
-
O
N H
2

n-OKTANOL
IUPAC naziv: 1-oktanol
8
H
18
O
CAS: 111-87-5
C H
3
OH

OLOVO(II) ACETAT
IUPAC naziv: olovo(II) etanoat
Molekulska formula: Pb(C
2
H
3
O
2
)
2

CAS: 7440-23-5
Taka kljuanja: 883C
Opasnosti: Neurotoksian; kancerogen

Dodatak
257

n-PENTANOL
IUPAC naziv: 1-pentanol
5
H
12
O
CAS: 108-46-3
C H
3
OH

PIPERIN
IUPAC naziv:
1,3-benzodioksol-5-il-1-okso-2,4-
pentadienil
17
H
19
NO
3

CAS: 94-62-2
Taka kljuanja: -
Opasnosti: Ekstremno toksian ako se proguta.
O
O
N
O

n-PROPANOL
IUPAC naziv: 1-propanol
3
H
8
O
CAS: 71-23-8
C H
3
OH

2-PROPANOL
IUPAC naziv: 2-propanol
3
H
7
OH
CAS: 67-63-0
Opasnosti: Izrazito zapaljiv; iritacija koe, oiju i
OH
C H
3
CH
3

PROPANSKA KISELINA
IUPAC naziv: propanska kiselina
3
CH
2
COOH
CAS: 79-09-4
Opasnosti: Izaziva opekotine na koi; iritacija oiju.
C H
3
O
O H

PROPILEN GLIKOL
IUPAC naziv: 1,2-propandiol
3
H
8
O
2

CAS: 57-55-6
C H
3
OH
OH


258

REZORCINOL
IUPAC naziv: 1,3-dihitroksibenzen
6
H
4
(OH)
2

CAS: 108-46-3
Opasnosti: Iritacija koe i respiratornog trakta; teka
oteenja oiju.
OH
O H

SALICILNA KISELINA
IUPAC naziv: 2-hidroksibenzenska kiselina
7
H
6
O
3

CAS: 69-72-7
Opasnosti: Iritacija koe; mutagen.
OH
O
OH

SREBRO NITRAT
IUPAC naziv: srebro nitrat
Molekulska formula: AgNO
3

CAS: 7761-88-8
Taka kljuanja: 444C
Opasnosti: Oteenje oiju; iritacija koe.
AgNO
3

STEARINSKA KISELINA
IUPAC naziv: oktadekanska kiselina
18
H
36
O
2

CAS: 57-11-4
Opasnosti: Oteenje oiju; opekotine na koi.;
kancerogen; mutagen.
C
17
H
35
COOH

STIREN
IUPAC naziv: fenileten
8
H
8

CAS: 100-42-5
Taka kljuanja: 444C
Opasnosti: Oteenje oiju; opekotine na koi.;
kancerogen; mutagen.
CH
2

SULFANILNA KISELINA
IUPAC naziv: 4-aminobenzensulfonska kiselina
6
H
7
NO
3
S
CAS: 121-57-3
Taka kljuanja: -
NH
2
S
O
O
O H

Dodatak
259

SULFATNA KISELINA 98%
IUPAC naziv: sulfatna kiselina
Molekulska formula: H
2
SO
4

CAS: 7664-93-9
kancerogena.
H
2
SO
4

KROB
IUPAC naziv: -
Molekulska formula: (C
6
H
10
O
5
)
n

Molekulska masa: -
CAS: 9005-25-8
Taka kljuanja: -
Opasnosti: -

TOLUEN
IUPAC naziv: metilbenzen
6
H
5
CH
3

CAS: 108-88-3
Opasnosti: Ekstremno toksian; kancerogen; iritant.
CH
3

m-TOULIDIN
IUPAC naziv: 3-metilanilin
7
H
9
N
CAS: 108-44-1
Opasnosti: Ekstremno toksian; kancerogen; izaziva
glavobolje.
NH
2
CH
3

p-TOLUIDIN
IUPAC naziv: 4-metilanilin
7
H
9
N
CAS: 106-49-0
Opasnosti: Ekstremno toksian; kancerogen. NH
2
CH
3

2,4,6-TRIBROMFENOL
IUPAC naziv: 2,4,6-tribromfenol
Molekulska formula: Br3C6H2OH
CAS: 118-79-6
OH
Br
Br Br


260

TRIETANOLAMIN
IUPAC naziv: trietanolamin
6
H
15
NO
3

CAS: 102-71-6
Opasnosti:
Iritacija koe i oiju; oteenja unutranjih
organa.
N
OH
O H
OH

1,3,5-TRINITROBENZEN
IUPAC naziv: 1,3,5-trinitrobenzen
6
H
3
N
3
O
6

CAS: 99-35-4
Taka topljenja: -
Taka kljuanja: -
Opasnosti: Veoma eksplozivan; iritacija koe i oiju;
oteenja unutranjih organa.
N
+
O
-
O
N
+
O
-
O
N
+
O
-
O

UGLJIK TETRAHLORID
IUPAC naziv: tetrahlorometan
Molekulska formula: CCl
4

CAS: 56-23-5
Opasnosti: Kancerogen; izaziva dermatitis; oteenja
unutranjih organa.
Cl
Cl
Cl
CH
3

VANILIN
IUPAC naziv: 4-hidroksi-3-metoksibenzaldehid
8
H
8
O
3

CAS: 121-33-5
Taka kljuanja: 285C
Opasnosti: Iritacija oiju i koe.
O
O H
CH
3

VITAMIN C
IUPAC naziv:
(R)-3,4-dihidroksi-5-((S)- 1,2-
dihidroksietil)furan-2(5H)-on
6
H
8
O
6

CAS: 50-81-7
Taka kljuanja: -
Opasnosti: Iritacija oiju i koe.
OH O H
O
O H
O H
H

ELJEZO(III) HLORID
IUPAC naziv: eljezo(III) hlorid
Molekulska formula: FeCl
3

CAS: 7705-08-0
Opasnosti: Iritacija koe, oiju i respiratornog trakta;
oteenja jetre.
FeCl
3

Dodatak
261

ELJEZO(II) SULFAT
IUPAC naziv: eljezo(II) sulfat
Molekulska formula: FeSO
4

CAS: 7720-78-7
Taka topljenja: -
Taka kljuanja: -
Opasnosti: Iritacija koe, oiju i respiratornog trakta;
oteenja jetre.
FeSO
4


262

Literatura
263

L LI IT TE ER RA AT TU UR RA A

Armarego W.L.E, Chai C.L.L., Purification of laboratory chemicals, 5
th
Ed., Elsevier
Science, 2003.

Bettelheim F.A., Landesberg J.M., General, Organic, and Biochemistry: Laboratory
Experiments, 4
th
Ed., Harcourt College Pub, 2000.

Bruice P.Y., Organic Chemistry, 4
th
Ed., Prentice Hall, 2003.

Fieser L.F., Williamson K.L., Organic experiments, 7
th
Ed., D. C. Heath and Company,
1992.

Furniss B.S., Hannaford A. J., Smith P.W.G., Tatchell A.R. (urednici), Vogel`s textbook
of practical organic chemistry, 5
th
Ed., Longman Scientific & Technical, 1989.

Lide D.R. (urednik), CRC Handbook of Chemistry and Physics, 85
th
Ed., Press LLC,
2005.

Maksimovi M. i dr., Practicum iz ope hemije za studente univerziteta u BiH, PMF,
PHARE/TEMPUS JEP 12440 97, 2000.

McMurry J., Organic Chemistry, 7
th
Ed., Thompson Learning, 2008.

Nikolin A., Nikolin B., Praktikum iz organske hemije, Svjetlost, Sarajevo, 1984.

Rapi V., Postupci priprave i izolacije organskih spojeva, kolska knjiga, Zagreb, 1994.

Shriner R.L., Hermann C.K.F., Morrill T.C., Curtin D.Y., Fuson R.C., The Systematic
Identification of Organic Compounds, 8
th
Ed. John Wiley & Sons, Inc., 2004.

Vollhardt P.C., Schore N.E., Organska Hemija: struktura i funkcija, 4. izdanje,(prevod
B. oloja i saradnici) Data status, Beograd, 2004.

Weast R.C., Astle M.J., CRC Handbook of data on Organic Compounds, Volume I and
II, CRC Press Inc., 1985.

Zubrick J.W., The organic chem lab survival manual: A student`s guide to techniques,
John Wiley & Sons, Inc., 1988.


264

ZAPALJIVOST ZATITA ZDRAVLJA
0 Nije zapaljiv materijal. 0 Bezopasan materijal.
1 Materijal se treba dobro zagrijati da bi se zapalio. 1 Blago tetan materijal.
2 Materijal je zapaljiv na viim temperaturama. 2 tetan materijal.
3 Materijal je zapaljiv na sobnoj temperaturi. 3 Vrlo opasan materijal.
4 Ekstremno zapaljiv materijal. 4 Ekstremno opasan materijal.

REAKTIVNOST OSTALO
0 Stabilan materijal. W
Reaktivan materijal u prisustvu
vode.
1 Materijal nestabilan pri zagrijavanju. Ox Oksidirajui reagens.
2 Materijal burno reaguje. Acid Kiselina.
3 Mogua detonacija u blizini izvora toplote. Alk Baza.
4 Mogua detonacija na sobnoj temperaturi. Cor Korozivan materijal.

Radioaktivan materijal.

Otrov.

Praktikum Iz Osnova Organske Hemije

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

Praktikum Iz Osnova Organske Hemije

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

O OZ ZN NA AK KE E U UP PO OZ ZO OR RE EN NJ JA A N NA A B BO OC CA AM MA A S SA A H HE EM MI IK KA AL LI IJ JA AM MA A

eksplozivan oksidant korozivan tetan iritantan

je poliestersko vlakno sintetizirano iz etilen glikola i tereftalne kiseline.

. Na ovaj nain je olakana interpretacija pozitivnih

Posebno oznai (drugom bojom) atome koji predstavljaju funkcionalnu grupu.

Sve navedene reagense dobie pripremljene od laboranta.

. Na ovaj nain je olakana interpretacija pozitivnih

Das könnte Ihnen auch gefallen