Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
myF
v
jiyf
gf
v
ca
1.
cz Mjhufis nkgLJj
2.
moikahjY eyth
23
3.
kj cl cW klyf mik
braghLfS
33
4.
57
5.
yFyf
79
6.
brfS RfS
103
7.
c - nta RH
125
8.
133
nta
9.
149
10.
mQ mik
163
11.
nt rkghL
177
12.
191
13.
ntizf
209
aa
14.
msL fUf
223
15.
afK utfS
233
16.
ntiy, w, Mw kW btg
259
17.
xa
277
brKiwf
291
iii
myF 1
cz Mjhufis
nkgLJj
myF-1
ca
1.1. g cg nkghL
ClrJ
jhaf
fhnghiAnuLf
gU tiff
uj
bfhG kW uj
jhJ cf kW
itlf
1990
j glfUJ eh vd bjJbfhnwh?
kf bjhif bgUf milJsJ.
ef tilJ, efukakhfgLsJ.
tskhd isyf mfgL, LfS bjhrhiyfS flgLsd.
kf bjhifbgUf
isyf
Fiw
cz njit
mf
cz gwhFiw
cz Mjhufis nkgLJj
n
kgLjgl auf
fis mKfgLJj.
cz gwhFiwia fhQ
tKiwf _y fyh.
wj trha Kiwfis gWj
Mat _y gkfNiy
mffyh.
i) g cgia mfj.
ii) isyfis kw gagho
UJ jJ, jf itJ
bfhSj.
iii) iu
cfjKiw
F gagLJj.
trha
iv) czbghUf
kW
nahf
nkgLJj.
ghJfh
Kiwia
jhtu
gbgUffhd fhuf
mf kfN
nkgLjgl
ju
c kW
cuw
fhuf
vjik
K Kiw
khw
mf
jftik
jik
UgjF
ntsh
gf
caukhd kW
mf isf cila jik,
fh
eil tdgfSF
UgjFj gf MF.
Filjik
jhatif
gf
gghF.
UgjF gfis cila uffis cUthFtJ mf
isriyjU.
3
myF-1
ca
gf kW ff y nkgLjgl uff
1
gf mf kfN vgJ
clgL
braKiwfshd
nkgLjgl
ijf,
cuf
Lj,
ed
ijj
Kiwf
kW mWtil br Kiwfis
bghWjJ. jhtuf ts kW
nkghoF vzw ClrJf
njitgLwd.
jhtuf
fhW,
kW
kUJ
ClbghUfis
bgWwd.
jhtuf
ts
kW
dbgUfF Rkh 16 jkf
aikahjitahf csd.
jhtuf
n j i t nfg,
jkf
bgUCl
jkf
(nknuhjkf) kW ECl
jkf (iknuhjkf) vd nkY
tifgLjgLwd.
bgUCl jkf (nknuh
jkf)
jhtu
tsF
mf
ms
bra 1.1
uL
bjhof
iu
gl. mtiw m kW M
vdbgal. m bjhobroF
gR rhz myJ ah mJ
bjf. M bjhobroF
kL bjf. tiw Na
x itJ 15-20 ehfSF
mt tsia ftf.
t vJ ntfkhf tswJ? V?
aif cu vgJ xU fk
bghUshF. jhtu kW yF
fbghUf ijfgL J
jahfgLwJ.
gagLjgL cbghUf
mogil
aif
cufis
flthW tifgLjyh.
4
cz Mjhufis nkgLJj
gRjh cu
2. gRjh cu
bra 1.2
yF
ffshd
gR
rhz,
jhtuff,
L
ff, rhfil ff nghw
tiw nrfJ, njhl xU
F yehfSF ijw
brf. vd ilwJ?
jhtu kW yF ffis
iu ijgjfhf kGfis
gagL jahfgL bjhGcu
myJ aif cu, kG bjhGcu
myJ kG aif cu vdgL.
rzig
kGcu
braif cuf
bjhrhiyf tf ahf jahfgL, jhtu ClbghUfshf
gagLjgL ntbghUf braif cuf MF. it ieu#, ghgu,
bghlha nghwtiw mwd. ey cly ts bfhl Mnuhakhd
nehaw jhtufis cUthFtjF it gagLjgLwd.
braif cuf tiff
ieu# cuf
vLJfhLf
ah, mnkha r~ng, mnkha
ienu nghwit.
ghgu cuf
(f rJf)
j Ngghng, o Ng ghng
(Kka Ng ghng).
bghlha cuf
(rhg rJf)
fy cuf
myF-1
ca
bgUks mf ghrgLbghGJ
fiuJ, moJbrygLwd.
it
jhtufsh
KGtJkhf
crgLtiy.
njitaw
jhtuf tsF
fhuzkhwJ.
j
jhtuf
iyfis
Xlij
ghwd. j isthf f
kW w cdfSF nghJkhd
x kW M# ilfhk
wJLwd.
j mfgoahd braif cu
Fsf, Vf, fhthf kW
MWfSF
moJbrygL,
Mfhajhkiu, Mfhf nghw
bra 1.3
braif cuf
fkbghUf 2. braif
MF.
3. aif cuf
jahf gLwd.
cuf
fkbghUf
4.
aif cuf vyh Cl 4. it xW myJ mjF nkgl
bghUfis Fiwj ms
Fl ClbghUfis kL
bfhLsd.
mf ms bfhLsd.
5.
aif cuf kF mf 5. braif cuf kF kF
ms kid nrJ, k
nrgiy.
jikia nkgLJwd.
6. aif cuf Fiwj ms 6. braif cuf fiu jik
fiu jik cilajh v
cilajh v crgLwd.
crgLtiy.
7. aif cuf Fiwj msnt 7. braif cuf v dh
fiuwd. it kUJ
moJ brygL. nkY, t
v uh moJbrygLt
is Fiwj fhyF kLnk
iy. vdnt, t ga l
tU. vdnt, tiw L L
ehfSF iyUF.
cgnahfgLj ntosJ.
6
cz Mjhufis nkgLJj
rahd
ms
kW
rahd
fhy
braif
cufis
ftdkhf
gagLjntL.
nkY,
tiw
KYkhf
gagLJt gaghoF KD,
Dkhd vrif eltoiffis
nkbfhtJ mta.
nkY mJ bfhnth
cUstUJ
bgwgL
cuf c-cuf vdgL.
c-cuf Mjhu ghOah,
ygRgh
(randhghOah)
kW irf MF. ccuf L JfjFj
tif
nkY
khRgLjhj
jhtu ClbghUf
MF.
it
k
jikia
nkgLJwd. iunrha kW
randhghOafshd
mddh
kW ehlh nghwit bghJthd
c-cuf MF.
1.4. Ff kW
nehfUJ ghJfh
i s g f i s n a h
myJ
nr
cs
jhtu
cgbghUfisnah
jh
mF jhtu myJ yd
cf Ff vdgL. ij
ijFbghGJ, mWtil br
bghGJ, nrFbghGJ kW ga
gLJbghGJ Ff jhFtjh
g kfN milwJ. J nja
bghUshjhuF xU fbga H
MF.
F bfhfis bjj
(ilFnshnuh
vdgL. v.fh. D.D.T.
ilid
iuFnshnuh
<nj),
khyah nghwit.
ii) irbfhf
irfis mf cj nt
bghUf irbfhf vdgL.
v.fh. nghlh fyit.
1.4.1. F fLghL
Ffis
fLgLj
gyKiwf csd. Ffis
fLgLJt f bghJthd
Kiw Fbfhfis ga
gLJtJ MF.
iii) fisbfhf
fisfis
(njitaw
brof)
mfgagL
ntbghUf
fisbfhf vdgL. v.fh.2,4-D
(2,4-ilFnshnuh dh mo
my)
Fbfhf
bfhf,
irbfhf,
fisbfhf,
vbfhf
vW mt gagLjYF Vg
tifgLjgLwd.
iv) vbfhf
vf, Rblf kW m
fis nghw bfhF yFfis
bfhy gagL ntbghUf
vbfhf vdgL. v.fh.Jjehf
ghng, Mr nghwit.
i) bfhf
fis
bfhy
gagL
ntbghUf
bfhf
7
myF-1
ca
1.4.2. Ff
i) bkY f
it jhtuf nt, jL kW iyfis foJ bkY jik
bfhlit. v.fh. btLf, fg f.
fU
cJisgh
igyh (fU
iy jJ )
f
fU jL
Jisgh
fLF mRt
gtz
g jhtuf y bghJthd a Ff
k
bfhfis
fygj
_y
nt
jhF
fis fLgLjyh. v.fh..
Fnshnuhiggh.
ii) cR f
it
jhtuf
gntW
ghff
brrhid
cR
wd. v.fh. iyjJ f,
mRt(jhtung) nghwit.
j
L kW iyfis foF
kW
JisF
fis,
bfhfis j myJ
bjj _y fLgLjyh.
v.fh. khyah, nl kW
ijnahlh.
iii) JisF f
it
jhtuf
gntW
ghffis
JisJ,
cns
EiHJ jhtuRfis czthf
vLJbfhwd. v.fh. fU
Jisgh.
1.4.3.
Fia
gLJ Kiwf
r
hW cR fis,
bfhfis bjgj _y
fLgLjyh. v.fh. ilnjhna
kW bklhlh
fL
1.4.4. g nehf
gytifahd Ff
jhfij tU Kiwf _y
fLgLjyh.
ghOah, itu kW
Kjyhd
gytifahd
8
ir
jhtu
cz Mjhufis nkgLJj
nehf ekJ RWw gu
fhzgLwd.
ts
kW
bgUffhd rhjfkhd Niy
ilF bghGJ, mit bgU
gjhtufis jh mt
nehia VgLJwd. neh gu
mogil, jhtu nehf ehF
tiffshf tifgLjgLwd.
yfliy iy neh
1.
2.
3.
4.
fhW _y
gu nehf
_y gu
nehf
Fbfhf
midJ
eR jik bfhl ntbghUfsh
Mdit. vdnt, it RWNH
khRghil
VgLJ.
vdnt,
msffkhf Fbfhfis
gagLJtij jf ntL.
gfis
FflUJ
ghJfhf fl jL Kiwfis
gw ntL.
fk F bfhf
nehvw
cs
g
tiffis gLj.
gRHKiw
kW
gL
Kiwfis gWj(xU y
mLjLj gUt btntW
tif gfis gLtj _y
Fl X Ff
mJL).
ikahd trha(gLtjF
K trha yij rahf
ik brj).
nfhil cH.
myF-1
ca
jhaf nr
fhuf fl ghfis
VgLJwd.
bgUghyhd gf MoF xU
Kiw kLnk mWtil bragLwd.
ML KGtJ czbghUfis
bjhlJ bgWtjfhf ghJfhghd
nr lFf it nrJ
itfgLwd.
f jhf.
ju Fiwj.
vil Fiwj.
Kis w Fiwj.
cgbghU wkhw.
jhatiff
myJ
cz
bghUf
trhfshY,
ahghfshY kW a cz
fHfjhY(FCI) nrJ itf
gLwd.
nrFbghGJ jhaf kW
ijf gntW fhufsh mF
cgLwd. jifa mF
fhuzkhd fhuf
cg
bghUfis
d
gagLJtjfhf nrJ itF
bghGJ, ghJfhghd kW fLghL
Kiwfis
gagL
nrf
i) c
fhuf
(f,
ntL. nrgjF K cg
bfhF yFfshd m
bghUf eF Rj bragLj,
kW v, gwitf, irf,
bt fhaitJ H
cf kW ghOah)
cyJj, ntbghUfis ga
ii) c
uw fhuf (<ugj kW gL ifl _y Ffis
btg) MF.
bfhYj nghwit t mlF.
gU tL
fuh tL
m mJ
nr jhaf y Ff
bra 1.4
mU cs isyfSF
brW fisf, Ff
kW gf fhzgL nehfis
ghJ, dflf.
cz Mjhufis nkgLJj
cUthF Kiw fydbgUf
myJ fydnrif vdgL.
fyd nrif _y UgjF
gfis cila xU jhtu ufij
cUthf Ko.
UgjF gfis bfhl
bgnwhfis
njbjLj
fydnrif
cslaJ.
gaDs gf gy uff gu
fhzgL. fyd nrif _y
midJ gaDs gfis xnu
uf bfhL tu Ko.
MO17
(uL
tiffSF
B 73
F1
nrhs fyd tif
ii) dfSilna
(xnu
ngd uL dfS
ilnaahd fy)
fydnrif braKiw
goiyfis cslaJ. mit
gy
i) bgnwhfis
njbjLj
ii) bgnwh jfy iii) kfujjh
f
iv) igLj,
fLj
kW FLj v) fy brj
vi) fyd ijfis mWtil brJ
jiyKiwfis
njhWj
F1
Kjad MF.
iii) ngdfSilna
(ntWgl
ngdfSilnaahd fy)
nkny cs _W tiff,
tiffSF
ilnaahd fy
gbgUf
mf
ms
nkbfhsgLwJ.
myF-1
ca
5. cg w
6. ey cl ey
dnj
7. dbgUfF Vw taJ
cg w gilj wj
yFfis dfy brtjfhf
njbjLF Kiwia dnj
vg.
jfhy
dnjKiw
Kija
braw
mogil
nkbfhsgLwJ.
btfy dbgUf
nfh ts Tl
sF dfy
Kiwf
btntW
cfy dbgUf
xnu dij rhj beUa
cwila uL cfSilna
eilbgW dbgUfij cfy
vg.
cfy KaJtf
br
1. Ugjf
tiffis
bfhl cfis cUthf
ku xj f gfis
btbfhzu
Kiw
gagLjgLwJ.
2. Ugjfhj xLF fis
bfhl cfis fla
nkY
mfis
jikgLj
Kiw
gagLjgLwJ.
3. cfy brtj _y xUKf
jik CFfgLwJ.
4. cfy vgJ dnjl
bjhlilaJ. nkY j _y
m. Xdfy
xnu
dij
nrj
xnu
_jhijafis
bfhouhj
U
cfSilna eilbgW fy.
M. ntdfy
uL
ntWgl
df
Ugjf, nkgl gfisila
M,
bg
cfSilna
eilbgW fy.
. ntWgl wdfy
uL ntWgl wdfis
Ugjf nkgl gfisila
M,
bg
cfSilna
eilbgW
fy.
jdh
y
ntisf ajhf cUthd c
jh kW jij Ma Utif
df UgjFj gfis
xnu dF fheilfis fy
brj
12
cz Mjhufis nkgLJj
bfhljhf mikJL. jF
vLJfhlhf bg Fiuia, M
fGijia fy brjh cUthtJ
nfhntW fGij. Kiw cUthd
nfhntW fGij mj bgnwhfshd,
Fiu
kW
fGijial
wghdjhf,
gyKilajhf,
cl cWl fhzgLwJ. J
kLkyhJ fuLKulhd, kiyghfhd
gFf mf Rikfis vLJ
brY wD bfhLsJ. tif
fy uL tifgL.
njbjLfgl
bg
c
diHD
brYjgLwJ.
Kiw _y md wj
rjf cUthwd.
w jikf
1. Kiwyhd fyd cg
wj
gfis
bfhl
rjfis cUthfyh.
2. Kiw xU MyUJ
bgW J_y mf ms
bg yFf fUUwd.
vdnt
bghUshjhu
fdkhdjhf fUjgLwJ.
1. aif Kiw
j
_y
cgwid
mfF bghUL ehL dij
ma dij
izJ a
dij njhWfyh.
2. braif Kiw l
Kiw U gfisila
M c J nrffgL,
jFj
fUia
bfhL
bra 1.5
brW
fheilia
jhF
nkY mJ bfhnth
yd
bghUf
bfhG
%
uj
%
rfiu
%
jkf
%
gh
3.60
4.00
4.50
0.70
87.20
Kil
12.00
13.00
1.00
74.00
khr
3.60
21.10
f Fiwj
ms
1.10
74.20
2.50
19.00
1.30
77.20
yFfSF
njitahd
czit
13
mj,
2.
yFfSF
myF-1
ca
njitahd a Foiu tHFj,
3. yFfSF njitahd ciwl
mikj, 4. nehjL kW nehia
FzgLJj, 5. jFj Kiw
dbgUf brj.
ghJfhF
jikilajhf
UfntL. ngha btrK,
ey fhnwhlK foghf Uf
ntL. nkY yF ffshd
rhz, va czbghUf kW
W Matiw btnaWtjFa
tofh trfS UfntL.
1. fheil cz
fheil cz uL tifgL.
mit ehrJbghU kW ml
ClrJ bghU. Fiwj cz
rij
bfhl
ehbghUf
ehrJ cz mlF. ml
ClrJ cz, gU bfhil,
viz Jf, zhF kW
jha tiffS mlF.
fheil ey guhkj
fheil
ghJfh
vgJ
yFfis
nehjhFjUJ
jLJ, nehthgl yFf
nehia fLgL FzkhFtJ,
Mnuhakhf thH brtJ
vd gntW gFfshf fyh.
bgUghyhd nehf itu, ghOah,
ir
nghwtwh
VgLwJ.
bjhWneh
jhFjUJ
ghJfhf fheilfSF jL
nghLtJ mta.
2. ciwl (bjhGt)
bjhGt
Rjkhdjhf
yFfis btg, F, kiH,
nehthgLj, w Ccf
nghwt
jhFjfUJ,
gh ClrJ k
t.v
mls bghUf
bra
1.
fha
vY fLkhd kW guhk
2.
itl D
fha tsijkhwij Lj
3.
uj
4..
bghlha
uj mGjij guhkj
5.
itl B2
brf tsijkhw
6.
itl B4
behf braghLf
7.
itl B12
uj tgQf K
btik u
btik u vgJ a nkgLjgl fheilfis
gagL mf gh cgia bgUFtjhF. nja ghts
nkghL fHf jiytuhf Uj lhl. V.Fa vgtiu
btik u jij vW TWthf. Vbd, tjh
KjKj nja ghts ts fHfij Jtdh. fHf
cyfnyna fbga ghcg l xiw cUthaJ.
mjF bts eltoif (operation flood) vW bga.
lhl. V.Fa
14
cz Mjhufis nkgLJj
1.7. gwit giz
bt u
jFj Kiw nfh ts
_y rgfhyf Kil cg
mffgLsJ. jF bt
u vW bga.
kj
gaghoF
gagL
mogil
WF
nkgl
nfhdfis, iw cg
fhdit,
Kil
cgfhdit,
iw kW Kil cgfhdit
vd _W fshf fyh.
maehL df
isbks uh,
byAh, nuh
ukh kW
myhL, sh
yhh Mait dhfh Mait
Ma d
maehL d
nfhfshF.
nfhfshF.
Ma
df
nkY mJ bfhnth
btis byAh tif cynyna f mf Kilf bfhLF d.
nfh cg ah cyfms IjhtJ l twJ.
fydf eikf
nkY mJ bfhnth
1. f
yd
nfhf
Kilfis Lwd.
irt Kil
nfhgizf cgahF
fUw
Kilf
v
mGL.
Mdh
fUwh
Kilf v bfLnghfhJ.
vdnt fUwh Kil cgia
kf
mf
Uwd.
bgil nfhfSF nrt
Jiz Kilfis cg
bra aY. Mdh Kilf
fUUfhJ. j tifahd
Kilf irt Kilf vd
TWwd.
mf
2. Kilf ms bgait.
3. mf iwia jUwd.
y Ka fyd tiffshf
HH- 260, IBL 80, B-77, IIS-82 nghw
dfis TwKo.
nfh tsgf
15
myF-1
ca
ClrJ k
gwitf ciwl
ah gwitf tsfhd
TLf mikgjF uL ntWgl
Kiwf nkbfhsgLwd. mit
m) muyhj ts Kiw
M) u tsKiw
gwit cz
gwitfSF
njitahd
czid Kakhf fyzthfnt
jahJ
tUwd.
z
jhaf, nrhahbkhir, , vY,
cz, nfhJik jL, fliy
zhF, gh, X, nrhs, yF
gFbghUf Mad fyUF.
jDl, Jjehf, U, br,
mnaho, bka, bra nghw
jhJfS fyfgLwd.
gwitfis jhF
mt fLghL
bra 1.6
mUYs gwitgizia
ghitL
mF
gwitf
vthW
tsfgLwd,
cztfgLwd
kW
dbgUf
bragLwd
vgij mJbfh.
1.8. ts
nehfS
neh fLghL
rhjhuz bfil
MWf, Vf, Fs, Filf,
ghrdfhthf nghw lf
FRfis L tsJ mtiw
dbgUf br Kiw ts
vW bga.
ts,
o
bjhY
a bghUshjhu Ka gF
twJ. flnyhu gFfYs
yrfzfhd dt kfSF
kLkyhJ, cehL gFfYs
kfSF
ngha
msF
ntiy thig, tUkhdij
mwd.
16
cz Mjhufis nkgLJj
tsfhd fhuf
Fsfnyna tsfgLwd.
3. ehwfh Fs
2. a kW Mjhuf.
3. k ClrJ jik.
4. btg.
4. tsF Fsf
ts tiff
s
FRfis
gagLwd.
m) Fsf tsj
aif
tsj.
cztJ
Fsf
1. it rW bgajhf
MHKilajhf UF.
M) u ts
braif
cztJ
cgia bgUFj.
tsf
mf
2. ehwfh
FsfUJ
bfhLtugL
FRf
tsJ
it Rkh 125 .
s
2 khj fhyF F
tsfgLwd.
) X d ts
xU Fs xU d fis
kLnk tsj.
<) gy d f ts
4. U Fsf
ehwhfh
kW
tsF
Fsfisl it ms bgait.
itfSF
FRfnshL braif
cztfgLwJ.
ts
ntfij mfgjF fk kW
fk cuf gagLjgLwd.
bjhW
gutiy
jLF
bghUL
Mogaho
kUJf
gagLjgLwd.
ngha
c) xUizj ts
trha
yf
fis tsj.
gfSl
Fsf tiff
f gntW ts iyF
VwthW btntW khahd Fsf
njitgLwJ.
nkY mJ bfhnth
Fsf tiff :
1. dbgUfFsf
a Jiw jftf
dbgUf
cWf
Kailj M, bg fis
dbgUf brtjfhf gF
tsJ tUwd.
1. bkhj cg - cyf
7tJ l.
2. fl cg - cyf
10tJ l.
2. FRbghF Fs
3. c ts - bjHF
Mah 2 tJ l.
myF-1
ca
ts K milj f
mWtil bragLwd.
cz bghUf ClrJ
cz
yF
uj,
itl kW jhJf mf
fhzgLwJ. cz
cs
itl A fghit FiwghLfis
f wj fghitF bgJ
cjwJ. aho, ah, itl
B6, itl B12, itl D kW
ghgu, bghlha, U nghw
jhJfis bfhLsJ. kj
cl aifahd tsF bgJ
JizwJ. kj gaghoF
njitgglhj tiffS, f
ffS fheil kW nfhf
td cgF gagLjgL
tUwd.
ntiyfhu
nj
uh
nj
M nj
2.M njf
it
jFahdit.
dbgUfF
uh
njl
dbgUf
brtJ
itf ntiy.
izJ
kLnk
3.ntiyfhu njf
it kyL njf
uh
njia
ftJbfhSj, njnrfj,
Til fLj kW ghJfh nghw
gfis brwd.
1.9. nj ts
ma mogil nj, nj
bghU nghw bghUfis cg
br KiwF nj ts vW
bga. njf r_f mikl thG
cdfshF. njf FGfshf
J
jkilna
ntiyfis
gL bfhS wD cilait.
f cs kfujJffis,
utij jf czth
bfhwd.
njf
gntW
fUJ
utij
nrfwd. thW nrffgL
ut
njfsh
GfgL
tWigia
brwilwJ.
mF J njdhf khwgL d
njdilf nrJitfgLwJ.
nj df
m) cehL nj df
i) V ofh
bghJthd
a nj
M) maehL nj df
i) V bk~uh - jha nj
ii) V Mlnrh - bjMf
nj
njf
KaJt
xU njTo _W tifahd
njf fhzgLwd.
bghUshjhu
bghUshjhu njfsh
cg bragL njD, nj
bkGF KaJt thjit.
1. uhnj
xU nj To xnu xU uh
nj kLnk UF. j ntiy
KilLj.
1. njdhdJ ClrJ Fj X
czthF. xU nyh nj 3200
fnyh ria jU wDilaJ.
18
cz Mjhufis nkgLJj
nkY mJ bfhnth
tl eld
mir eld
nj bkGF
2.
rfiu,
jhJcf,
itlf, kfujf kW
behf csd.
3. nj xU wj UehahF.
gh my bfhljh wj
xU gjgLJ bghUshf
gagLwJ.
1.10. cts
(Aqua culture)
bghUshjhu KaJt
thj jhtu kW yF tiffis
fLgLjgl
Niyf
tsF KiwF c ts
vW bga. wh, f wh, f,
KJ, kof, eL nghwt
ts mlF.
5. ujYs nkhFnshid
mfgjF nj KagF
twJ.
6. ngf bghUfshd buho,
f,
nf
Kjat
jahF
nj
bgUks
gagLjgLwJ.
19
myF-1
ca
kL
m
rahd ilia njbjLf.
1. c
aukhf mf isfSlD fhzgLtJ t Ugjf gfshF.
(vbz J tiff, gH kuf, fhff, td gf)
2. j
htufSF
ClbghUfis
( ghiw, bjhY gok, , vkiy).
mgit
fhW,
kW
xU
(bfh,
ir
bfh,
bfh,
M
6. mltizia rahd il bfhL uf.
g bga
neh
neh tif
be
ijf _y guj
ntfliy
7. c
yf kf bjhif e ehL ulhtJ l csjh, gf
kfNiy bgUFtJ mtakhdJ. g kfNiy eh vthW nkgLjyh?
8. i) C
lrJ Fiwdh kjf FiwghL neh VgLwJ. J
jhtufY VgLkh?
ii) c
f njhl cs jhtuf ts Fiwthf fhzgLnkahdh
mt tsia mff vd brf?
9.
fltUJ bgU ClbghUf kW E ClbghUfis
goaLf.
jhu, Fnsh, nghuh, fha, ieu#, ghgu, bghlha, fjf,
Jjehf, U, ka.
20
cz Mjhufis nkgLJj
10. i) u m cstiw u M cstWl bghUJf.
u m
u M
1. kfujjh f
2. braif cu
M. nghlh fyit
3. ir bfh
. fyd nrif
4. FCI
<. ah
- m
1. b
raif l Kiw ciwa itj Jfis gagL bg cfis
fUjf brj eikf ahit?
- M
2. nfh tsF fkf f mta mthW gagL fkf VnjD
ehid FLf.
3. nj xU ey kUJ. nj kUJt gaf VnjD ehid FLf.
4. bghUJf.
1.
cfy
m.
Ugjf juf
2.
btfy
M.
ciwaitfgl J
3.
ntWgl wd fy
xirthd gf
4.
braif l
<.
nfhntW fGij
21
myF-1
ca
gF -
5.
fl mltiz tir m- cs ehF brhfis ftf. t
xthj brhiy vLJ tir M- vGj. J cs _W brhf
bghJthd gid tir - Fl.
kh
1.
2.
cfy, bt dfy,
ntWgl wdfy,
braif l.
3.
X d ts, gy d ts,
xUizj ts, u
ts
4.
V ofh, V lhnrlh,
V ~nshna, V
bkbguh
byAh
a gwit
nkY ma
jff
1. Economic Botany - Plants in our world 2000 - Beryl simpson
and Molly ogorzaly, Mc Graw Hill Publications
2. Economic Botany of Crop plants 2000 - A.V.S.S. Sambamurthy
and N.S.Subrahmanyam, Asiatech Publisher.
3. Economic Zoology - Shukula, G.S. and Upadhyay V.B. (1997)
Rastogi Publication, Meerut.
izajsf
http://www.biology-online.org
http://www.tnau.ac.in
22
myF
moikahjY eyth
myF-2
ca
2.1. moikahj
xU Fl braiy L, L
bra L fF moikahj
vW bga. j moikahj g
xUtid Mbfhlh mtDila
RfthF,
cl
eyF,
kdeyF kW rKjha thF,
nfL isF.
Ra
mogil
ghjh
MfAh xU kdij l
br nta bghUshf UJ
ujUJ _isF brW,
_is
jfhfkhf
nt
bghUfis khw mila brwJ.
Mdh, kUJt mDkyhk
mfms MfAhiy Fogt
fSila ka eu klyK,
fuY, kuY, W ufK
kW jaK ghfgLwJ. J
jhf mj kj kUJF,
kJghdF moikahwh. mJ
mtid ghgnjhL kLkyhk
rKjhaij ghwJ.
moikahjYfhd j eg
fhuzf
moikahj RH
gffd
btf
gLnghj
J _is
njhWwJ
gHfkhj
eilKiw
gLJj
2. b
jhrhiyf
VgL
Ugjfhj
NHyh
y
kJgHf F Mshwhf.
3. f
od
ciHF
dh
jfis js bfhtjfhf
kJ gHfF cshwhf.
4. t
hif eif mw jik
nghij gHf bfhLngh
nrwJ.
1. k
J mUj ntL vw Mir
gugiuahf
mj
kjl
fhzgLj.
2.
y gagLjgl t thuf
mtfis moikahLwd.
3. c
zf mGjK, VkhwK
kW rKjha mGjK moikah
jYF xU Kakhd fhuzkhF.
4.
y kd m, ftdFiw
nfhshW nghw csa rhj
fhuzfsh kJ gHfF
moikahwd.
, x kW kJghdf
fhzgL eRjik thj v
MfAh (C2H5OH vdh) fyj
bghUis kJthf mUJj cy
vyh gFY fhzgL X gHf
tHfkhF. < vw E (xU
br fhsh) dh rfiu kW
lhR bghUf behfgLtdh
MfAh jahfgLwJ. j
kJ iuigdhY, WFlyhY
crgL
uj
XlnjhL
fyJ Xo ka eu klyij
nrhtila brwJ.
kJ mUJtij g mtJ ekF
Mtij bfhLF mnj neu
mit Mwhikia bfhLF.
moikahjY eyth
rhjhuz fu
kJ mUJtf fil iy
fu mH : ey lfhukhd
fu jh Hj brfis L
cg br w bgwJ. Mdh
W
fu
mHdh
ghfgl fuf jhf Hj
brfis
Jf
Kotiy.
cyf KGtY tUl xWF
fu mHdh 27,000 rhf
fwd. gy tUlfshf mfkhf
kJ mUjtJ fuiy fLikahf
ghF. kw fhuzfsh clhF
nkY mJ bfhnth
bjmbkfh
thfd
fS,
ngUJfS
v
MfAhiy vbghUshf bfhL
afgLwd. v MfAh
RWwij nfL mila itfhj
xU mUikahd vbghU.
fu mHdh
ghfgl fu
fu mHial kJ mUJtjh
VgL fu mH mf wig
VgLJwd.
kJ mUJjiy jLj
k
J mUJjiy bjhlf iynyna
jLf vLf ntoa eltoiff
k
Jdh VgL kaf, fu
gh kW kuz VgLj nghw
aisfis kfSF vLJ
TWj.
myF-2
ca
n
rhgdhY, ntiyah VgL
mGjdhY
kJgHf
clhdh, nrhgiy, ntiy
jikia kh bfhs ntL.
k
J gHfdh ghfglt
fSF csa miuf Twgl
ntL.
b
gnwhfSF, MafSF
nehahf kJ gHfUJ
LgLjYFa
miuf
tHfgl ntL.
fbu ifj
k
UJ
_ykhf
nehahfSF
ir bfhLfyh. bgnrhil
nahig, itl B, kW
kdnrh
F
kUjhd
ndhjnah
Mait
kJ
gHfUJ Lgl gagL
kUJfsh.
k
Jdh ghfgl rKjha
kW kfis jdht bjhL
Wtdf bghWbgLJ khw
Kafyh.
ifgdh VgL a
isf
ifdh khuil, ca uj
mGjK, ja - ujFHh
rgjgl ahF mjid
bjhlJ kuzK rgwJ.
Eiupu
ja
vyh ja nehfSF ifjny
fhuzkhwJ.
26
moikahjY eyth
ifjdh VgL
nkhrkhd isf
fhWFHh W
thF W
czFH W
Eiupu W
uhj kh r
jajir
ew
vgkh
Mnuh
nuh
iuig
Wig
W
j ahf fh _ykhf
EiupuYF tU neh Uf,
f, iff kW clYF
nfL isF ntbghUf
cbrtij
jLJ
mj_y
nehUf
bjhWj,
Uk
kW Eiupu Wnehf Ma
ghfUJ cliy ghJfhF.
Eiupu cs fhW wiwf
(alveoli) ifjdh uju ghF
csh _R Lj Tl fodkh
Lwd.
brj kly
ifj
ja
vriy
clhFwJ.
iuig
Fzkhtij
jhkjgLJwJ.
Fnuh
neh
isfis
mfgLJwJ.
jig
j
ffis
clhFwJ.
fuiy ghJ iuig Wneh
clhtjF fhuzkhwJ.
fhf
ifj fhYF brY uj
FHhfis ghJ fh ujukhf
fhj tia VgLJwJ.
fiza
W
ff
ffSF brY f Ea
jJ
FHhf
ifjdh
ghfgLwJ.
ff uj
ciwj uj fof njh mjdh
f eikriy VgLJwJ.
mf ifojyh f nfL,
f ghit H VgL.
njh
ifgtf
njh
ntoa
ms M#id bgwhjdh j
ts jikia HJ Lwd.
xnu taJila iffhjtfis l
ifgtf IJ tUl mf KJik
njhwnjhL fhzgLwhf. njh
jdJ xU jikia HJ kr
fyj rhg w njhwkF.
r bfhl njh btFiu
RUffis njhWF.
vYf
ifgtf
vYf
bkikahwd.
(Osteoporosis).
vdnt v cil jikia
bgWLwd.
27
ca
myF-2
Wneh
ifgdh
EiupuY,
Fu tisY,
th FY,
bjhilY, cz FHY kW
W igY Wneh njhWwJ.
WnehfSF fhuzkhd 60F
nkgl ntbghUf ifiy
fhzgLwJ. Eiupu Wneh
VgL wF 90% nk ifjh
fhuzkhwJ.
dbgUf kly
if Mf kW bgf
ts jikia FiwJ LwJ.
bgfSF
if
bgf
dbgUf
Ahnkhdhd vnuhid iyFiya
itwJ. vdnt, dbgUf cWF
brY uj ms FiwwJ.
bgnyha FHf neh bjhW
VgL ml cg ghfgLwJ.
ifj fUijF fhuzkhwJ.
KJikF fhuzkhd j if FWa
fhy khjlh ujukhf F
iyF bfhL brwJ. fUw
jh ifFnghJ FHij ts
jilgLwJ.
jdh FHij
_is ts jilgL mtf
mw FiwwJ. jh iffhk
ifgtfSF mU UjhTl
nkTa ff fwd. nkY
fUij KGikaw w, Vgl
th clhwJ.
kW
ey
nfodh
f
s, fg kW bfhiyf
rgjgl.
i
fL bgWj, nghijbghU
flJjYF cshj.
Mf
cl t, th cz kW nrh
ifj M dbgUf cW
klyij gy tf ghwJ.
ntiy kW go ehlik
fl rl nuhjkhd kUJf
bjhlghd braf fLof
glh jlid cW
jsntD
itUj.
nghij
bghUis
moikahjY eyth
m
fhu
yhk
nghij
brofis tsj.
nghij bghUfis e lf
gJ itj, w kW
cgnahj.
nghij bghUfis kiwKfkhf
cg brj kW flJj.
flj xU Lf Koahj
Fw. mjF 20 MLf iw
jlid, %gh 2 yr tiu
mguhjK fglyh.
L, L nkTa Fw
_wh iy
ehfh iy
Ijh iy
ir gy ehfSF bjhlUj.
Mwh iy
2.4. eyth
eyth vgJ clYF eik juToa czit cgJ, clYWfis
uhf aFtJ, kJghdkw, ifaw, kd mGj yhj th thtJkhF.
cynyna ekJ ah, kW ja neh mf cs ehlhf khW vW
TwgLwJ.
cl gUk
cl gUk vgJ mfkhf bfhG cl j cl gUJ fhzgL xU
29
myF-2
ca
iy. J cl eyij ghfToaJ.
cl gUkdhf Toatf mtf
jf sikgUtUnj jf
taJ xjtfisl cauF Vw
vilia l mf vil bfhltuhf
fhzgLwd.
nrhngjdK,
mwhl thif ffisTl
wgl brayhw Koahk nghtJ
clgUk
U
nkhrkhd
isfshF. rkuw czKiw,
clYiH
yhth,
kua
rgjgl fhuzfS, ehsyh
Ruf uw Rujik kW
clYF xthj kUJfis cgJ
cl gUkDfhd fhuzf.
cl gUkid, ja nehfis
jF tKiwf
1. cz gHfK, thKiw khwK.
e
hrJ mf mla ffis,
fhfis, iufis cz
nrJbfhSj.
uh
ntfitj bfhGfsw ,
oahg kW L nghw
czfis czntL.
b
fhil
tiff,
Kisj
jhaf kW mjj gUt
fhyf ilfToa ffis
cz ntL.
, cl uj ciwjiy
jilbr
xnkfh-3-bfhG
my Ugdh thu U Kiw
id cz nrJ bfhs
ntL.
uj bfhyuh msit
mffToa
khoiw,
Moiw
kW
bghj
bghUfis cz FiwJ
bfhs ntL.
f
ha iwj gh kW gh
bghUf (be, btiz, ghnyL)
mf ms vLJ bfhtJ cl
gUkid VgLJ.
30
cl gUk
m
f fnyhfis csla Jj
cz cgij jf ntL.
m
f mla rhnyil,
mf c mla CWfh kW
mgsfis cz nrgij
FiwJ bfhs ntL.
ifjiy, kJ mUJjiy
KY jfntL.
2. clg
b
jhiyfh
ghgij,
f cgnahgij, f
isahLfSF
bryL
neuij FiwJbfhs ntL.
e
ilg brj, isahLj,
XLj, to j, Jj
nghw clgfis brJ
cl mfgoahd fnyhia
FiwJ uhd uj Xlij cl
iyW bfhsntL.
3. kdmGj
czfis FLgjhfSlndh
myJ
egfSlndh
gJ
bfhSj, ngha ms f,
aifnahL irj bghGJnghF,
iria
uj,
njhlLj,
tzLj,
Lts
yFfnshL
isaho
kj,
FLgdnuhL g cyh brW
tUj Mait kdmGjUJ
LgLtjfhd tKiwf MF.
moikahjY eyth
kL
m
1.
nH tiuaglJ nghy Rtbuho e eho gy lf fhzgLwJ J
khahd glf vij czJwd?
- M
2. nghij bghU jL d #&khj 26 eh cybfF bfhlhlgLwJ.
mj eh kf k xU zit VgLj khfgLwJ.
mjfhf kfSF 5 brf tHl lL mjfhd sffS
tHfgl ntL.
3. nH
murh
bfhLfgLs
sgugLjglJ.
tiugl
ifjiy
jilbra
31
myF-2
ca
(3)
ia (4)
izF. jh
msF mfkhf kJ mUJtdh j urid VgLwJ.
-
5. ifjdh VgL a isfis, mtwh ghfgL cWfnshL
rahf bghUJf.
t.
v.
cWf
ifjdh VgL a
isf
1.
ja
2.
Eiupu
jDila tsjikia
Hj
3.
brj bjhF
4.
5.
njh
Mnuhnuh
6.
vYf
Monahnghnuh
7.
bg dbgUf
kly
Fl MWt jhkjgLj
32
myF 3
kj cl cW
klyf mik
braghLfS
myF-3
ca
3.1. njh
cnuhk
nknjh
vbz
Ru
eLnjh
z FHh
eu
monjh
R
cnuhkF
bfhG R
iu
jk
ait Ru
njh mik
njh,
_W
cslaJ.
Ka
gFfis
i) wnjh
ii) eLnjh
iii) mfnjh
i) wnjh
wnjh
njh
btgF.
it t cs Fthk va
brfsh MdJ. bt mLF
jilahd, bkj br nghw
wj wnjh brfsh MdJ.
mojs r
njh wnjhiy
eLnjhUJ wJ. wnjh
cs bkyndh irL vw w brf
njh wF fhuzkhwd.
mojs rF nH eu KoRf
fhzgLwd.
34
ii) eLnjh
J eL mLF.
it joj
kW r bfhljhf UwJ.
F eufS, uj FHhfS,
cnuhk FfS, ait RufS
kW g vw vbz RufS
fhzgLwd.
cnuhkij
mirgjF mulh igiy vw
UJthd jir F fhzgLwJ.
Ruf ujUJ aitia
J ait ehs tahf
btnaWwJ.
vbz Ru
g vw vbzia RuJ njhiy
UJthf, gsgsghf itJ
bfhwJ.
iii) mfnjh
njh mLF. it KGikahf
mongh
Rfsh
uggL
fhzgLwJ.
nkY mJ bfhnth
bgf
njh
w
mojs
r
fhzgL
bkyndhir
vw
w
mLFfsh
khfgLwJ.
bkyndhiro cg gugiuah
fLgLjgLwJ.
MdhY
btg, Na x, fhW kW
mHF rhjd bghUfdh njh
wij rW khw Ko
n
eh
Uf
clYF
bryhjthW ghJfhwJ.
cl Hig jLwJ.
c
l
btgiyia
gLJwJ.
xGF
N
a x cjdh itl
ia jahwJ.
b
jhLj, t, btg Matiw
czU cz cWghf ntiy
brwJ.
nkY mJ bfhnth
n
jh, aitia ujUJ
J vLJ btna mD f
cWghf ntiy brwJ.
nkY mJ bfhnth
eh,
e
ifdh
njh
xU
gFia
oJ
GJ
Lnthnkahdh, mJ L giHa
totij milwJ. eLnjh
mogF fhzgL xU tifahd
ujjh mj rF fhuz.
kjf
KJikailnghJ,
mtf njh j ria
HJLwJ. vdntjh njh
RUff VgLwd.
bra 3.1
gntW yFf njh
khWghLfshd cnuhk, wF, ef,
kW brfis dfhz
myF-3
ca
yFfS mt mirF gagL cWfS
t.v
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
yFf
mgh
guha
dh
kG
eru
f
gwitf
btsth
ngh fhf
FWiH (ah)
iH (shb#yh)
cly lh
FHh fhf
JLf
wFf
bglha
yFf cl jirf
mik, bra kW miklij
bghWJ jirf _W tifgL.
mit : 1. vY jirf
2.
ccW jirf 3. ja jirf
( tjirf ) ( taw jirf )
1. vY jirf
it jir ehfsh vYfSl
bghUsd.
jirf af
iria vYfSF flj jir
ehf cjwd. jirf jir
gly (facia) vD izRth
_lgLsd.
jir ehf
it jikila iz R
cWghF. it tYthd gilfis
nghW
vYfSl
bjhl
bfhLsd.
t Gw
VwFiwa O f w
ghas cilaJ. 10 l cs
jir eh 600 1000 nyh vilia
jhfyh.
jirr
iz Rth Md r
vYjir J X gly nghW
nghitahf
csJ.
gly
nkwkhfnth myJ MHkhfnth
mikUfyh. nkw cs r,
fL jsila mikghf njhYF,
jirF il UF. MHkhd
r bfhyh# iHfsh MfgL
raw
ciwahf
jirfis
RUF.
it jirfSF
ilahf
brW
vYfSl
izUF.
jir Ulf
kj cl IJ jir bjhFf
fhzgLwd.
1. jiyw jirf
2. fGJ gF jirf
3. cl gF jirf
4. nkif jirf
5. fh jirf
kh kW if jirf
36
{
fhth
(1737-98)
vw jh ehil nrj
csika nguha, U
rlf jid Cdh
bghUjgl
wJnghd
jtis fhf RUFtij
jbrayhf flh. jtis
jir
mirdh
clhF
rhu jir RUfF
fhuz vW fhth idjh.
rhu
jir
mirit
L vd fhth mW
rahf idUjh. Mdh
mj U ntWgl cnyhf
f Ljdh rhu
lgL, mj isahf eu,
jirfis RUf brjd.
_R Lj
_R LjYbfd ehF Ka
jirf csd.
cRthrkhdJ
nf, bt yh vY il
jirfsh fG. c yh vY
il jirfS, kh jirfS
bt Rthr jirfshF. cjujhd
_R LjYF cjwJ. W
jireh rdh MdJ. cjujhd
khgiwia
twiwia
wJ.
Ujiy
jir
jir gf
Kjiy
jir
1. jirf
bghWghdit.
cl
afF
nkY mJ bfhnth
mUUF
kUJt
f kUJtkidF brW
gjgLjgL,
ghJfhfgl
gntW kj jirfis kW
cWfis ft.
jirf
aFnghJ
x
clhtiy. Mdh auf
aFnghJ x clhF. jirf
aFnghJ x clhFnkahdh,
idlUJ v vgo jf
Ko?
37
myF-3
ca
Ka jirf - mikJs lK, afK
v
bga
oua
KJF, fGJ jir
bllhLf
( njh jir )
mikJs l
KJ nkwK,
fG U wfS
njhgilf
3.
bgnlhuf
( kh jir )
kh
4.
yhok lhir
( KJF jir )
KJ w mfw
jir
5.
igbr
Ujiy jir
nkif KgF
iffis klFj,
tisj
6.
iu br
Kjiy jir
nkif gF
iffis Lj,
iffsh mGJj
7.
fh~ jir
fh jir
1.
2.
fQfhYF,
KHfhYF il
fh w
af
nkUJ Gj
ifia caJj
jiy ifia
mGJj, iff
cl FWfhf
Gj, glF XLj
nghw af
ghj K gFia
caj, jhj
3.2.2 vY kly
ekJ
cl
mfrlf
vYf,
FWbjYf
kW
fbkLf
mikJsd.
mfrl c midJ cWfS
mikJsd.
vYf nlh,
ajhfnth, jilahfnth myJ
xGfw totnyh Ufyh.
fghy
khTL
nkif
vY
L
tisa
bjhil
vY
kj vY TL
kj vY
kly
1. mR rlf
2. izW
rlf vd U
bgUthf
fgLwJ.
mRrlf
cliy
neuhf
itJ Uf mR
rlf
cj.
mRrlf
kilnahL,
AahL
vY,
38
f F
_F vY
nkjhil
jhil
kilnahL
KJbfY bjhlU, kh TL
mlF.
kilnahL
8 jiy vYfS, 14
Kf vYfS mlF. vdnt,
kj kilnahL 22 vYfsh
MdJ. kilnahL ghit, nfl,
Efj
kW
Rit
mjYF
fhuzkhd czWfSF Mju
mikfshsd. j kilnahL
jiy vYf, KfbtYf vw
Ufis
bfhlJ.
jiy
vYf vL vYfsh MdJ.
nkY mJ bfhnth
Kw Kj 10 iz yh
vYf khbgYl (Sternum)
izUF.
khbgYl
neuoahf izJs Kj 7 iz
yh
vYfS
cik
yh
vYf vdgL. 8,9,10 Ma yh
vYf izJ 7tJ yh vYl
bghUsJ. it bgh yh
vYf vdgL. 11,12tJ iz yh
vYf khbgYl izaiy.
fGJ KbsY
kilnaho
mow
kilnahL bgUJis csJ.
j tahf _is KFsUJ
jLtl njhsJ.
kh KbsY
kh vY
yh vY
L KbsY
UbtY
KJbfY
thKbsY
kj KJbfY bjhl
kj kh TL
kh TL myJ khgiw
kh To _W tifahd
vYf csd. mit KgF
khbgY, gF KJbfY
bjhlU, it uil gftho
izF yh vYfS MF.
kh TL 12 iz yh vYfsh
Mdit. it xbthW khK
vYl
izfgLsJ.
tF jF yh vYf vW
bga.
KJbfY bjhl
KbsYf
izJ
rW
tisJ S totKila KJbfY
bjhliu mikJsd.
cik
it
33
KJF
KbsYfis
bfhlit.
5
gFfshf csd.
39
myF-3
ca
mit 1 ) fGJ KbsY - 7,
2) kh KbsY - 12, 3) L
KbsY - 5, 4) UbtY - 5,
5) th KbsY - 4.
Mdh UbtYf 5 izJ
xU vYghf, th vYf 4
izJ xU vYghf kh csjh
KJbfY 26 vYfshyhdJ vd
fUjgLwJ.
izW vY kly
bgY
bjhil
vY
KHfh
K
fhbyY
fhbyY
kj fh vYf
xiw vY csJ. j gF
Kif
vYfSl
_likJ
izJsJ.
K
if
KifbaY (ulna) MubaY (radius)
vd U vYfSsd. kfL
vL a vYfisilaJ. it
ehF, ehfhf uL tirf
csd.
if rlf, csif
vYfshyhdJ.
if
IJ
ufSL. m X fil uY,
4 ufS mlF. xbthU uY
l u vYfsh MdJ. fil
u uL u vYfS, w
uf _W u vYfS
csd.
izW vY kly
njhgil, ifbaYfS kW
L tisaK, fh vYfS
mlF.
njh gilaik
ifbaYf
njhgilnahL
bghUs
gF
njhgil
vdgL.
njhgilaik
njhgilbaY (Scapula)
xU
njhgil
vY
nkif vY
LbgY, fhfS
L tisa
if vY
MubaY
ifbwYf
kj nkif vYf
fhiubaY
(Clavicle)
csd.
fhiubaY nk Xu dhL
F (ifbaY bghUJ F ) csJ.
jh nkifbaY (humerus)
bghU csJ.
ifbaYf
if nkif vY vw l
40
L
tisa
rhu
vD
UbtYghY,
Xiz
fhnr
vD
LbgYfshY
MdJ.
LbgYghdJ
a
myJ
ftL vY, a myJ L
izbgY,
myJ
bgY vw _W vYfshyhdJ.
tisa cs zF
mlhy
(acetabulum)
fhf
iza cj.
fh vYf
nk fh gF, bjhil vdgL.
cs fdj, l vY
bjhil vY myJ k vdgL.
btY
nk
Kid
LbgY
zF
3. it
c
cWfSF
ghJfhig jUwJ.
4. rlf
lbgaF
cjwJ.
5. bfhG
kW
fhaij
nrF lkhf sFwJ.
6. vY
kiP
uj
tgQfis cg br
lkhf sFwJ.
kj vYf vif
kj cl 206 vYf csd.
mit mR rlf 80 vYf,
izW rlf 126 vY
fSkhf csd. mR rlf jiy
vYf 28, KJbfY bjhl 26
vYfS, khgiw 25 vYfS,
1 AahL vY vd vYf csd.
nkY mJ bfhnth
vYfsw
cf
bkYlf (mollusca)
igy
cz bga _y TW
1. fhnghiAonu
2. uj
3. bfhG
cz va gF bghU
FSnfh
mndh myf
bfhG my kW ruh
2. br bt brj
bghJthf
yFf
uL
tifahd brj fhzgLwJ.
czghij
gntW
Ruf RuF
behf czit
czghij itJ brf
brwd.
thW brYF
btna,
Mdh
cz
ghijFns eilbgW brj
br
bt
brj
vdgL.
(v.fh) kj.
1. br c brj
2. br bt brj
1. br c brj
mgh nghw xU br yFf
jf czit cz EFf
itJ brf brJ, brfhj
ffis btjSwd. j
tifahd brj br c brj
vdgL. v.fh mgh.
kj cz ghij
kj
41
cz
ghij
thia,
myF-3
ca
th
gf
c Ru
bjhil
ehF
czFH
Fu tis_o
fu
nkY mJ bfhnth
iuig
jig
fiza
bgUFl
WFl
Flth
kyth
kyFl
brj cWf
32
gf
42
kj cl f fodkhd gF
gf vdhk
ehF
J Ritia ma cj gF. J
th mogF izfgL
csJ. eh E gF FWfyhf,
gUk Fiwjjhf fhzgLwJ.
nkgu gy Ea Rit mUf
fhzgLwd.
c Ruf
th 3 iz c Ruf
fhzgLwd. mit
nkyz
Ru
ehto
Ru
jhik Ru
c Ruf
1. nkyz Ruf
2. jhil Ruf
3. ehto Ruf
1. nkyz Ruf :- fhJF
mU mikJsd. itf bga
Ruf.
2. jhil Ruf :xGfw
tot bfhl Ruf jhilf
iz
l
wkhf
mikJsd.
3. ehto Ruf :fa
Ruf,
eh
mow
mikJsd.
nkY mJ bfhnth
iuig
1. bghDF vw itu
nehdh ghfgLtJ nkyz
Ruf.
2. _W iz c RufS
izJ eh xWF 1.5 l
ciu Ruwd.
c
Ruf
Ruwd. fhgit
mlsd.
ciu
c
fiza
onahod
2. igfhgnd vw c,
fu kW fiza
3. nfhiH,
4.
iynrhir
fhzgLwd.
vw
beh
nkY mJ bfhnth
1. bg
2. bu
bjhil
bjhil, _F kW th
wkhf mikJsJ.
11 br..
s bfhl gF 7 Jthuf
csd. mit 2 c eh Jthuf,
2 nla FHf, th, Futis
kW cz FH.
czFH
J 22 br.. sKila jirgly
FHyhF.
gF bjhilia
iuigl izwJ.
j
cw Rt nfhiHgly bfhl
bka mLfhyhd va R
fhzgLwJ.
iuig
gF cz brkhd Ka
gFahF. czghij mfw
X ig nghw cWghF. iuig 3
gFfis bfhlJ. mit fhoah
iuig. ~[ iuig kW
3. iAonuh Fnsh my
iuig
Rt
cs
W
Ff fhzglToa w tif
brfsha M[o brdh
iAnuhFnsh
my
cg
bragLwJ.
WFl
iuigahdJ
vw Jis tna
wwJ. WFl _W
fgLwJ.
mit
d kW a MF.
ignyhu
WFl
gFfshf
onahod,
onahod
j s 22 br.. MF.
gFjh fu kW fiza
nghw Ruf cz ghij
izwd.
fu
kj
43
cl
bga
Ru
myF-3
ca
fuyhF. j vil VwFiwa 1500
uh. it uL rkkw fJfsh
MdJ.
j tyJ fJ bgaJ.
fu j iu Ruwd. j
gir fyj kr w ut. j
jfhfkhf j ig nrfukhwJ.
j ehs fiza FHhl izJ
onahod wwd.
j
bfhG brjYF cjwJ.
Mdh j j cfis, j
wfis ju brjYF cj
behf ilahJ.
j
nrhoa
isnfhny
j cfS
nrhoa lhU
isnfhny
%
j wfS
o
d
WFl I uL gF
sKilaJ
d. onahod
Jt a KoWwJ. WFl
RuF RubghU WFl uhF.
WFl fl behf
fhzgLwd.
1. Rnu, 2. khnl,
3. yhnl, 4. iyng
a
J RUl totKila FHyhF.
J W Fl I _W gF
sKilaJ.
j cw Rt
fhzgL u nghw f
Fl cRf vdgL.
it
xbthW 1 .. s bfhlit.
WFl VwFiwa ehF a
FlYf fhzgLwd. j
cgF bka uj FHhfS
z bfhl Flgh FHfS
fhzgLwd.
ilFl
nkY mJ bfhnth
mfgoahd bfhG fyj
czit cgjdh j ig
j ff clhF.
VWFl
wF Fl
fiza
fiza skhd, iy nghw x
CLUt Toa Ru. 15 br.. Kj
20 br.. sKilaJ. fiza, fiza
iu RuwJ. fiza ehs cs
Ruahf, ehsyh Ruahf
ntiy brwJ.
j nkw
yhffh Lf fhzgLwd.
cs Mgh brf FSnfhfh
vw Ahnkhid, lh brf
R
vw
Ahnkhid
Ruwd.
ehsyh
Ruahf
fiza
RufToa behf
1. o, 2. ifnkho,
3. fhgh bgonl, 4. mikny,
5. iyng
44
khL Fl
bgUFl
bgUFl
a bjhl, kyiH tiu
Ls gF 1.5 l sKilaJ.
bgUFl
_W
gFfis
bfhlJ. mit Kiwna f, nfhy
kW ky FlyhF (bul).
f
f fil xU KLig
fhzgLwJ. J 5 br.. sKilaJ.
j KLigjh Flth vW
miHfgL. J xU vr cWghF.
cz ghij gf
1. czit cbfhSj, 2. czit
brj, 3. cz cuj, 4. cz
jkakhj, 5. f btnaWj.
khbrnyh kh (1628-1694)
khbrnyh kh 1628M ML
kh khj jh eho wjh.
mlho jJt gw mt
kUJtuhdh. ma M jid
<LgL bfhl mt fj
mf ehl cilatuhf fhzglh.
xL csaYF mojsltuhf
fUjgLwh.
cl braa vw ca
Jiwia Kj cUthat uh
ehil nrj s bgdh(1813-78).
kj clYF ria bfhLgJ
FSnfh vW, mJ fu
isnfh#dhf
khwgL
nrfgL
vW,
clYF
njitgLnghJ L Rnwhl
fyF vgij flUjh.
kUJf
clbraiy,
eu
klyij
vthW
khW
vgij mUjh.
gL jh brj Mfis
1669M ML btlh. tif
RfSF RthgjF
Eiupu
ilahJ vW, itf cl
gfthL Jisf _ykhf thkly
fhiw cGJ, EFHYf tahf
Rthwd
vW
sdh.
j EFHYF _RFH vd
bgalh.
nkY mJ bfhnth
eh j cl
btg iyia
Fiwf
ehit
b t n a
bjhfbrJ,
ait nghw
iu btna
r brwd.
3.4 f f kly
f f
Vuskhd
cl
cSUf
mtUila bgaiu jh wd.
Rnwhl, z XlnjhL bjhlila
kha
Jff,
wnjh
RfhzgL kh mLF,
f fhzgL kha FHf
Mait
jF
cjhuzfshF.
f
kh
FHf
ieu# mla f bghUfshd
my kW iu kyUJ
btnaWwd
vgij
kh
flUjh.
myF-3
ca
kW th f ieu# mla
f bghUfis mnkhahthf
bt jSwd.
md
Ru
f
bkLyh
bg
w
2. nahbl[
tsij
khw
ffis
ahthf
btjStJ.
(v.fh)
ghof, Kj - y thf,
flf kW e Mikf
jk
3. nfhbl[
Wwt
iu
f f cWf
1. mgh
2. kG
3. ehlhG
4. f
5. ghof
RUF EFf
be~oahf
Rl brf
kha FHf
Wuff
W ig
f f bjhF
ignahL izwd. Wufig
jfhfkhf
Wiu
nrJ
itwd. Wuf wt tahf
W btjsgLwJ.
beuh
Wuf VwFiwa xU a
Ea be~uhf mikJsd.
j
be~uhf
Wuf
mogil, bra myF MF.
kj f f bjhF Xiz
WufK, Xiz Wuf FHY, xU
W ig, W wt mlF.
Wuff
Wuf xU Kakhd f f
cWghF. it izahf mikj
mlj t w bfhl, mtiu
ij tot cW. it KJbfY
U gfY mikJ csd.
tsjt Wuf 12 br sK, 6
br mfyK 3 br gUkD bfhlJ.
Wuf
btgF
FJ,
cgF FJ fhzgLwJ. Fj
cgF KJbfY bjhliu neh
UF. brj Ruahd fu
tyJ Wuf nkny fhzgLtjh,
tyJ Wuf rW jhJ fhzgL.
Wuf nf vw iHfsh Md
rdh _lgLsJ.
Wuf
FHf
Wuffis
Wuf
46
kj cl fhzgL wff
cWfS, m btahF f
bghUfS
1. Eiupu
ujUJ fakyth ( CO2 )
kW iu btnaWwJ.
2. njh
aitia
btnaWwJ.
ait ah, my kW
yho my csJ.
3. fu
nkhFnsh ijfgLnghJ
clhF j wfis fu
btnaWwd. fu M
RH _ykhf ahit cg
brwd.
Wuf g
1. uj tsij khw nghJ
clhfToa ieu# mla
2. jajh
btnawgL
uj 1/5 gF xbthU
lK Wufij milwJ.
mjhtJ 1.250 l ujij
Wuf bgWwJ.
2. cl kW vynuhiyL
fis rkiygLj cjwJ.
3. my
fhu
xGFgLJwJ.
rkiyia
4. ujY,
RfY
clhF CL fy mGjij
rkiygLj cjwJ.
5. shkh ut Ka gF
bghUshd FSnfh, kW
mndh
myfis
L
shkh W bfhs
cjwJ.
3. 5 Rnwhl bjhF
Rnwhl bjhF vgJ ja,
ujFHhf kW uj Mait
mla xU w tif bjhF.
ja RU tdh, uj cl
KGtJ R tUwJ. Rnwhl
bjhF U tifgL.
Rnwhl bjhF
wjtif Rnwhl
_oatif Rnwhl
1) wjtif Rnwhl bjhF
bg
bkLyh
nkY mJ bfhnth
uj mGjij mogilahf
bfhL
Wuf
ntiy
brwJ.
1. xbthU
WufY
VwFiwa
xU
a
be~uhf fhzgLwd.
mt 4,50,000 be~uhf
g iy Ujh
kLnk c thH Ko.
myF-3
ca
yFfS mt jafS
t.v
yFfS
ja miwf viff
1.
kG
8 iz gfthL jaf
2.
fugh
13 miwfis bfhl ja
3.
2 miwfis bfhl ja
4.
, y thtd
3 miwfis bfhl ja
5.
Ctd
3 miwfis bfhl ja
( bto miuFiwahf fgL
UF)
6.
gwgd
4 miwf bfhl ja
7.
ghof
4 miwf bfhl ja
nkY mJ bfhnth
Kjiyf
Ctd
tFig
rhjitfshf
UjhY,
mitfSF kL 4 miwfis
bfhl ja fhzgLwJ.
kfhjk
Eiupu
jk
nkbgUiu
ja
kj ja, clw, ehF
miwfnshL Toa jirah Md
cW.
J T totkhdJ.
jaij R uil Rtdh
Md ciw csJ. mjF bgfhoa
vW bga.
bgfhoa rF
ilgl gF bgfhoa utjh
uggL UwJ. J jaij
mUJ ghJfhwJ. Uja
kh miwF, uL EiupuYF
ilYs oahod vw gF
itfgL UwJ.
ja btL njhw
ja
Va
vW
miHfgL bka Rtiu cila
uL nk miwfS, bto
vW miHfgL joj Rtiu cila
48
bgU
iu
LA
RA
Eiupu
iu
<j
th
LV
RV
_j th
uL miwfS csd. ja
vnah btoFyh ilRt vw
thl Rtdh tyJ gF, lJ
gF vd fgLwJ.
nkY mJ bfhnth
y y Uja Rt
y 12 l ujij
RHy itF gy thjJ.
iuf
M) bgUiu
) bfhnuhd iu
2. tyJ bto :m) Eiupu jk
uj)
(ct mw
bghJthf iuf ct mw
ujij vLJbrY.
Mdh
Eiupu iu kL ct iwj
ujij vLJ brwJ.
jJ FHhf
3. lJ va :- 4 Eiupu iuf
(ct cs uj)
4. lJ bto :- kfh jk.
ja fhzgL thf
1. _
j th :- tyJ VaF,
tyJ btoSF il
fhzgLwJ.
brfSF
ilna
gu
fhzgL f Ea FHhf
jJf. Rnwhl bjhF fj
Toa vyh ntiyfS jJf
kLnk eilbgWtjh kw uj
FHhfshd jk, iuia l it
f KaJt bgWwJ.
nkY mJ bfhnth
2. <j th :- lJ VaF,
lJ btoSF (u
th)
il fhzgL.
72 x 60 x 24 x 365 x 80 vgJ
80 ML fhy thH Toa
kj ja Jo vif.
3. miuru th :- Eiupu
jk wgL lY, kfhjk
wgL lY fhzgLwJ.
kj uj
jkf
kjuj
jaUJ wgL uj
FHhfSF jkf vW bga.
bghJthf jkf ct iwj
m. shkh vw utgF
M. uj brf vw lgF
fhzgLwJ.
iu
jk
jJ gLif
49
myF-3
ca
jkF, iuF cs ntWghLf
t.v
jkf
iuf
1.
jaUJ ujij cl
cWfSF bfhL brwJ.
cl cWUJ ujij
jaF bfhL tUwJ.
2.
Eiupu jkia ju
vyh jkfY ct
iwj uj fhzgLwJ.
Eiupu iuia ju
vyh iufY ct
mw uj fhzgLwJ.
jDila Rt fodkhdjhf
r bfhljhf
fhzgLwJ.
jDila Rt bkajhf,
rawjhf
fhzgLwJ.
cl MH fhzgLwJ
cl nkgF
fhzgLwJ.
thf fhzgLtiy
thf fhzgLwd.
3.
4.
5.
shkh
m. vnuhirLf
(tgQf) RBC
M. YnfhirLf
( btisaQf ) WBC
. uhnghirLf
( uj jLf )
m. vnuhirLf:- ( tgQf )
itf t wKila UwK
Fahd jLfshF. kj tgQ
50
uj tgQf
(RBC)
uhngh irLf
uj jLf
uj gf
1. brj czit cl vyh
gFfSF bfhL brwJ.
2. tsij
khwnghJ
clhF
f
bghUfis
f f cWfSF bfhL
brwJ.
3. ehsyh
Ruf
Ru
bghUfis
cl
vyh
gFfSF bfhL brwJ.
4. cl
btgiyia
itJ bfhwJ.
uj btisaQf (WBC)
uhf
. uhnghirLf ( uj jLf )
uhnghirLf
uj
jJ fhzgL. a cfU mw
brfshF. it 1 fd l
uj 2,00,000 Kj 4,00,000 tiu
vif
fhzgLwd.
cl fha VgLnghJ uh
nghirLf
ijtilJ
uh
nghsho vw behia RuJ
uj ciwjYF cjwJ.
3. 6 Rthr kly
Rthj
gy mff bghUf cl
ijtilJ
r
btlgL
fF Rthj vW bghU.
C6H12O6 + 6O2
6CO2 + 6H2O +
r 2900 .#&.
FSnfh + ct
bra 3.4
fakyth +
cgnahfgL
ct
msit bghWJ Rthj uL
tifgL.
xU J ujij Enzh
itJ ghf.
m
cs
tgQit,
btisaQit TJ ghJ
fLof
myF-3
ca
t Rthr
mf ms ria bfhLfToa
j Rthr KGikahd ct
iwj Niy fwJ. J
catif nkghL milj yFf
fwJ.
taw Rthr
j
Rthr
ct
mw
Niy fwJ. vdnt f
Fiwj ms rna btlgLwJ.
v.fh.ghOah.
_RLj
_RLj vgJ RthjUJ
ntWgl f. J Rthj Kj
gFahF. th kly ctia
c GJ fakythit btL
fF _R Lj vW bga.
bra 3.5
_R Lj................
xU lF f vjid
jlit _R Lf vgij
fzLf.
m. XUF nghJ vjid
Kiw ?
M. xU gofo
vjid Kiw ?
Va
wF
. cfSila
Kofis
eg KonthL xL
ghUf.
gfnghJ _RLj
vif foghf mfF.
Vbd gnghJ mfkhd
r njitgLwJ.
mjdh
ct njit mfgLwJ
yFf
Rthr Kiwf
1.
mgh
va gut Kiw
2.
fugh
ounahf _ykhf
3.
fl btbs
4.
br _ykhf
jtis
m) njh Rthr
M) thF Rthr
) Eiupu Rthr
5.
eh F
bkikahd mz
fhW
ehF
Futis_o
iAahL vY
ijuhL
FUbjY
fhL
FUbjY
nkY mJ bfhnth
bjhil
gF
fhzgL FWbjY tisaF
fdh vW bga. RthjnghJ
ntW
VjhtJ
btbghUf
fdhit bjhLnkahdh gykhd
Uk tU.
Rthr gu
Eiupu fhzgL bkhj fhW
wiw btgu (Rthrgu)
80 Kj 100 rJu l.
mjhtJ
VwFiwa xU bl isahL
ikjhdF izahF.
Eiupu
kj Kakhd Rthr cW
Xiz EiupufshF. it T
_R FH
_R is
FH
fhW
wiw
Eiupu mik
totkhdit.
khgf ToD
itfgL csJ.
Eiupu
mogF cjujhdnjhL xo
fhzgLwJ. tyJ Eiupu _W
koid, lJ Eiupu uL
koid bfhL csJ.
Eiupuf uil Rtuh Md
ciwah NHgLsJ. mj ciwF
Suh vW bga. uL ciwF
il cs gF Su miw
vdgL. mj miw Su utjh
uggL csJ.
_RFH EiupuYF brw
uL _R isFHyhf wJ.
mit gy jlit sgL _R
is W FHyhf wJ. _R is
W FHf sgL fhWwiw
ehs Kotil.
j fhW
wiw
ehs
Ko
fhW
wiwf (alveoli) fhzgLwd.
Fjh th gkhw fwJ.
th gkhw va gut Kiw
fwJ. kj Eiupu VwjhH
300 aDF nk fhW wiwf
fhzgLwd.
Eiupuf xU
lF 12 Kj 15 jlit RU
wd.
53
myF-3
ca
Eiupu
jk
_R is
W FH
jir
bkikjir
Eiupu iu
jJf
fhW wiu
nkY mJ bfhnth
ifdh ghfgL kjfis cW ftf. if mf
ms fhg nkhdhi[L csJ. mJ xU eRjik bfhl th. J
nkhFnshndhL cldoahf iztdh _R zw VgL w
VgLwJ.
54
bgfhoa,
Eiupu, __________ .
M) th,
c,
fu, __________ .
btRthr
3. j cf
(1) __________
(2) __________
j wf
(3) __________
(4) __________
yFf
mgh
ghua
kG
kG
eru
m)
M)
)
<)
c)
af cWf
shb#yh
nghfff
FHhfhf
ah
clylhf
A r fhuz B jtW
b) tha
A jtW fhuz B r
c) fhuz
A-ia sFwJ
d) fhuz
A-ia sfiy
55
myF-3
ca
behfS
1. c Ru
ilad
2. iuig
bg
3. fiza
Rnuh
4. d
khnl
9. J kj ja btL njhw.
nkY ma
jf
Manual of Zoology Vol.II - C
hordata - M.Ekambaranatha Ayyar and
T.N.Ananthakrishnan,
S.Viswanathan
Printers and Publishers.
izajs
http://www.enchantedlearning.com
56
myF
jhtuf mik
braghLfS
myF-4
ca
4.1. jhtu brf
jhtu br mik
brRt
brr
nfhif cW
iunghnrh
tHtHghd
vnlhshr tiy
gRff
nahy
thFnth
a (cfU)
brhubrhughd
vnlhshr tiy
iknlhfhah
miknyhsh
irnlhshr
jhtubr E mik (nfnaho br)
58
4.2. jhtuRf
jhtuf kW yFf cl
gy tifahd brfsh MdJ. j
brf, L L gFgilJ,
Rf
RbjhFf
cWf
cdf
jhtuR
MFR
iyj R
(Kailahj, gFgila
Toa brf )
E
MFR
(K milj, gFgila
ayhj brf)
gf
MFR
vaR
TL R
(flJj)
(ghJfh kW
jhFj)
il
MF R
ghuifkh
iry
nfhyifkh
59
uifkh
~nsha
myF-4
ca
4.3. jhtu braf (jhtuf
braghLf)
jhtuf ijfUJ KisJ,
tsJ, K milJ, dbgUf
brJ d kowd. jhtu braa
vgJ jhtuf vthW tha
braf eilbgWwd vgij
tF xU MF.
jhtuf vyh tha bra
fSF f
aikahj
xwhF. xU midJ fiu
ghdhF. xnrif, Rthj,
uhnghF, ntUJ iyfSF
flJj Kjat Ka gF
twJ. k cs jhtu
f eilbgW aghd gfSF
aikahjJ
MF.
k
fk cfis fiuj iy
bfhLsJ.
jhtuf kUJ iu
fk
cfis
ntf
_y cRwd. j fF
cRj vW bga.
jhtuf
crgLj
_W irf _y eilbgWwJ.
mitahtd.
(i) cj (ii) guj kW
(iii) rL gut
K gF
nt gF
bra 4.2
bfhSjgl xU CJgia
miw xU _iy itf.
CJg eWkz miw KKtJ
guwJ. F eWkz
br
mfkhd
lUJ
br
Fiwthd
lF,
rrkkhf
mil tiu guwJ.
cghf vW miHfgL.
v.fh. kufil, ijf Kjad.
jhtu
brf,
brRt
cghdhf csJ. J iu
cJ bfhL, guj kW
rLgut thyhf iu brYF
bfhL bry, xU brY tahf
bragLwJ.
ij
Kisj
cj
Ka gFtwJ. KisF
ijf
ijiwf
iu
cJbfhL
cwd.
jdh ijiw sW, KisntU
KisFUJ bttUwd.
(ii) guj
fiuj iy cs _yTWf
br mfkhd lUJ br
Fiwthd lF, rkiy VgL
tiu ilF lf vyh gu.
M#,
fayth
nghw
thf kW
fk cf
nghw ClbghUf, guj _y
brYF cns myJ brfSF
ilna guwd.
(iii) rLgut
fiugh
_yTWf
(
_yTWf) mj br mfkhd
lUJ br Fiwj lF
xU miuflJ r ( nj flJ
r) _y fljgLtJ rLgut
vdgL.
gF
MFRgF
nt gFf
(i ) cj
fiuahj y bghUf iu
myJ w fiughfis cbsLJ
bfhL cw f cj
vdgL.
jifa
bghUf
60
rLgutiy sF nrhjid
xU
cUisHif
vLJ
bfhL, mj njhiy f ntL.
j mogFia bto jilahf
rfiu
fiur
cFt uL
cslsd.
aFKiwf
(2) c cRj
cgw cRj
tsij khw Mw cj
yhk guj _y fk maf
crgL
f
cgw
cRj vdgL.
c cRj
tsijkhw Mw cjnahL
eilbgW fk maf cRj
f c cRj vdgL.
rhnww
kW
fk
cf
ntf cs ntf _y
crgLwJ. ntf _y
crgl uhdJ iryFHhfis
milJ
mUJ
iyfis
milwJ. j tifahd kW
fk cf fljgL f
rhnww vdgL.
rhnwwid
sFj.
nrhjid
_y
bra 4.3
1. y uhir gHfis vLJ,
mtiw
br
mfkhd
rfiu fiur bfhl jo
itf.
jhtu
jif
rh
nah
fiur
c cRj kW cgw
cRj.
ntfSF
rhnww nrhjid
k
61
myF-4
ca
vLJ bfhs ntL. ntf
cs
kJffis
Ftjfhf
ntfis fGtntL. nah
fiur myJ tik bfhl
rhD
bro
ntgFia
brUf ntL. j mikid
vjj ilW mgona J
neu itfntL.
J neuF, jL kW
iyf euf
t w
nfhLf fhzgLwd.
jo
FWF btL njhwid vLJ,
Enzh itJ ghjh
iry FHhf kL wnkUgJ
bjwJ. J, rhnww iryFHhf
tahfjh eilbgWwJ vgij
fhLwJ.
jo xU jilahd gfthL
ts iy MF. iyf
gf
m) x nrif - x Mw, CO2
kW tiw gagL
fhnghiAnu jahj.
M) Rthj
M#id
cbsLJ bfhL fay
thit (CO2) btLj.
cUthj
bghUshF.
vgJ
gRjhtuf
jahwd?
neilahd
vthW
cz
xnrif f jhtu
gRikahd iyf eilbgWwJ.
gR iyf gira kW Na x
t Kiy
fayth
kW Matiw izJ cz
jahwd.
tklyUJ
fayth
iy cs
WJisf _y
iyfSF EiHwd. Jisf
iyJisf vW miHfgL.
kUJ vLJbfhsgLwJ.
j ntf kW jL _y
iyfSF
fljgLwJ.
iyf
cs
gira
(Fnshnuh~) vW miHfgL
gR w xMwiy <wJ.
cz jahgjfhd ntidfis
fj njitahd Mwiy Nax
bfhLwJ.
gRjhtuf
NaxMw
cjl fayth kW iu
cz nkny brYj
) uhnghF mfgoahd
iu uhahf btnaWj.
<) cz nrj - y jhtuf
iyf nr cWfshf
bragLwd.
c) cly d bgUf - bkhLf
a jhtukhf cUthj.
4.3.1. xnrif
gRjhtuf midJ jrh
Cl cilait. it jfSF
ntoa czit xnrif _y
jhfns
jahJbfhwd.
xnrif
(Photosynthesis
jL
Na
fay th
kW
ct
FSnfh
(cz)
jur
(nrfgl cz)
cz nH
brYj
jiH iy
nt
xnrif ffhd kh gl
xU jhtuUJ
iy
xiw gf. mjid 5 l
bfh _f bra. d
90% MfAh _f brJ
mjid
wHf
bra.
d ij fG y Jf
mnahoid
nrf.
VnjD
khw fwjh vd ghf. V
wkhwkilwJ?
Na x
6CO2 + 6H2O
bra 4.4
gira
xnrifF
bghUf
njitgL
xnrif eilbgW l
iyf
fhzgL
gRfff, Ka xnrif
EQWf MF. gRfff
cz jahf njitahd gira
wfis bfhLsd.
xnrifnghJ
M#
btlgLwJ vgij %F
nrhjid. (M FH kW d
M)
M#
thFf
nrhjid
FHh
xnrif
f
uL
iyf eilbgWwJ. mitahtd
f
iAyh
isf
xid
wf,
Na
x
Mw,
Matiw
<LgL
ATP
(mondh oiu ghng)
kW
NADPH2 ( nfhodikL moid
ilnahilL ghng xLf
Matiw cUthF
miljJ )
id xid vdgL.
U id
xid clhd ATP kW
NADPH2 Mat cjah fay
ththdJ (CO2) fhnghiAnulhf
xLf mil id Uid
vdgL. j id eilbgWtjF
x
njitiy.
vdnt,
J
Uid vW miHfgLwJ.
MFH kW d M
xU
f
cs
iAyh
jhtu
y
isfis
vLJbfhL
mj
J fzhodh Md diy
btlgl
iAyh
gF
d jL gF UFkhW
jiyHh fJ itf ntL.
d jLgF klF
Uf ntL. d joJ
uggl xU MFHhia
jiyHhf fJ itfntL.
fay th njitfhf xU
oif
nrhoa-ig-fhgndil
nrf ntL.
63
myF-4
ca
tikig Na x 4-UJ
6 k neu tiu itf ntL.
nghJ d cs iAyh
jhtu btlgl KidfUJ
th Ff bt tUtij
fhzyh. th Ff M
FHh cs iu Kf lbga
brJ nrfukhwJ. th M#
jhdh vd nrhfgl ntL. v
Fia M FHh thgF
mUnf bfhL brYnghJ, mJ
nkY ufhrkhf vwJ. j
_y j th M# jh
vgJ %fgLwJ. j M
xnrifnghJ
M#
btlgLtij %wJ.
xnrifia ghF
fhuf
xnrifahdJ gy fhufsh
ghfgLwJ. mitahtd Nax,
btgiy, fay th, gira
gus j, , fk cf kW
iy taJ.
4.3.2. uh nghF
fh brf
iyJis
gRff
(m)
jhtuf yUJ mf ms
iu ntf _y cRwd.
js iu kLnk jfsJ
njitfhf gagLbfhwd.
va bgUgF uhdJ uhahf
jhtufsh HfgLwJ. thW
uhdJ jiuF nk fhzgL jhtu
gFfshd iyf kW gRikahd
jL _y HfgL f uh
nghF vdgL.
uh ngh tiff
uh nghF _W tifgL.
mitahtd
i) iyJis uhnghF
ii) o uhnghF
iii) gilJis uhnghF
64
(M)
bra 4.5
xU
bjho
jhtu
iyf
mogF
efir (s t w)
jlt. y l fJ, jltgl
efir bkJthf cbjLf.
thW cj xU efR
njhiy fzho eGt x
xUJ itf. njhiy
_Liyah _o, Enzh
cW nehf.
Enzh _y iyf
w cs brf kW
iyJisf
jlafis
fhzyh.
bra 4.6
js bfhJk
iyfis
vLJ,
mtiw
xU
gh
ig
L, y k neu
itUf. vd
fwJ
vgij
ftf.
o
_y
eilbgWwJ.
jifa uhnghF o
uhnghF vdgL.
gilJis uhnghF
gilJisf vgit bga
kutif
jhtuf
gilf
fhzgL a Jisf MF.
fFiwj ms uh nghF
kLnk
gilJisf
tahf
eilbgWwJ. jifa uh nghF
gilJis uhnghF vdgL.
o uhnghF
iyf _y uh nghF
eilbgWwJ vgij sF
nrhjid(k #ho nrhjid)
iy wnjh J fhzgL
bkGFR o MF. f
Fiwj ms uhnghF kLnk
xnu
ms
cauKila
kW
mfw
iyfisila
uL
bjho jhtufis vLJbfhs
k#ho
Jf
bjho
k#ho nrhjid
65
myF-4
ca
ntL.
bjho
cs
k
btna bjahjthW bjhofis
ug
jfodh
_lntL.
xU bjho jhtu iyfis
KGtJkhf L, fgl
gFf thriy jlt ntL.
uL bjho jhtufis eF
cyj k #hofdh _l ntL.
tikid y k neu mgona
itfntL.
vd
fwJ
vgij ftfntL.
iyf cs bjho jhtuij
_os
k#ho
Jf
Ugij, kbwhU k#ho
Jf
yhUgij
fhzyh. k#hoD Jf
UgJ, iyf _y uhnghF
eilbgWwJ vgij fhLwJ.
uh nghid ghF
fhuf
x,
btgiy,
fhW,
k fhzgL ms,
iyJisf vif kW
iygu Kjad uh nghid
ghF fhuf MF.
4.3.3. Rthj
vyh cdfS gy jkhd
ntiyfis nkbfhwd. jF
Mw njitgLwJ.
Rthj
fahdJ
czUJ Mw btlgL
fl
beUa
bjhl
bfhLsJ. c braghLfSF
Rthj tiff
M# cs kW M#
yhj NH cz M#ndw
milwJ.
j
mogil
Rthj U tifgL.
(i) fhW Rthr
(ii) fhyh Rthr
fhW Rthr
jifa Rthr bghJthf vyh jhtufY eilbgWwJ.
M# Kiy FSnfh KGikahf M#ndw milJ CO2,
kW Mwiy btLwJ.
C6H12O6 + 6O2
fhyh Rthr
ghOah kW < nghw cdf M# yhj NH Rthjiy
nkbfhwd. J fhyh Rthr vdgL. j tifahd Rthj
cz KGikahf M#ndw miltiy.
<
C6H12O6 (FSnfh)
irnk (beh)
kW fk cf MF.
iyf
jahfgl
cz,
nt, jL Kjyhd jhtu kw
gFfSF fljgLtJ flJ
bjhF kbwhU ntiyahF.
4.3.4. flJj
nkY mJ bfhnth
jhtuf flJj
jhtu
isj
tot
fhuzkhf,
jhtu
midJ
ghffS
RthjYfhd
M#id,
xnriffhd
fay thit guj Kiw _y
t klyUJ neuoahf bgW
bfhwd.
vdnt
jhtufSF
flJ
bjhF _y mfgL bghUf
jhtuf
uL
flJ
bjhFfis bfhLsd.
1. iry
2. ~nsha
jhtu bghUf fljgLj
uL gFfshf fgLwJ.
i) jhtu kW fk cf
fljgLj.
ii)
jhtu
cz
Ahnkhf fljgLj.
kW
kW fkf fljgLj
kUJ kW fkf
jhtu ntfdh crgL,
67
myF-4
ca
nt
iunrhbl
w
bgir
~nsha
iry
mfnjh
nt brY ghij
jL,
iyf
kW
kyf
nghw jhtu kw gFfSF
fljgLwd. kW m
fiuJs fkf ntUJ kw
gFfSF Utif iry brfshd
iryFHhf kW ouLf _y
fljgLwd.
blnlh~igLfY
ndh
bgfY
ouLf
jh
iu
flJ
Rf
MF.
Mnahbgf iryFHhf
kL myJ iryFHhf kW
ouLf iu flJwd.
cz kW
fljgLj
ju
bghUf
iyfUJ jhtu kw
gFfSF cz fljgL f
lbga
vdgL.
~nsha
_y czbghUf lbga
miltJ vgJ ryil FHhf
vd miHfgL. cUs brf
braghil rhJsJ.
iyf
iyilR
68
brf cz jahfgLwJ.
iy iyilR brfdh
jahfgl cz ~nsha
ryil FHhfSF brwd.
iyf
ryilFHhfSF
cz brwJ, J jhtu
ntf kW jL nghw kw
gFfSF ryil FHhf _y
fljgLwd.
kW fiuJs fk
cf
iry
vbghGJ
nkneh
kLnk
efwd.
nkY J iyf uhnghid
nkbfhSnghJ VgL Fiwj
mGjjhY, cau cr
gLtjhY fwJ.
~nsha cz nknehnah,
nehnah myJ gfthonyh
jhtu njitfis bghWJ
fljgLwd.
rfiu fljgLj
Jiz
br
ryilFHh
br
ryil
jL
cz fljgLj
jrh cf
midJ cdfSF, ts
kW cl cWf flikF,
fhg mla TL bghUf
bjhlJ njitgLwd. mt
mwhl braghLfis iyUf
bra Mw njitgLwJ.
fk myJ fk TLbghUf
Mfuz miltj _y j
Mw
bgwgLwJ.
cdf
Cl bghUfis jf clYF
VW bfhtJ czl vdgL.
cdfSF
njitgL
ClbghUf midJ mit
vLJbfhl
cz
_ynk
ilwd.
cz
vLJ
bfhS
Kiwf cdf ntWgLwd.
Utifahd Cl Kiwf bghJthf
csd.
1) jrh Cl Kiw
2) wrh Cl Kiw
jrh Cl Kiw
jrh Cl Kiw, cd
jdF njitahd czit jhnd
jahwJ.
jkF
njitahd
czit jhnk jahJbfhS
cdf
jrhcf
vd
miHfgLwd. it fay th
kW iu Mw cjah gy fk
bghUfshf khWwd. fay
thit fk TL bghUfshf
khWtjF
jhtuf
vthW
Mwiy
bgWwd
vgij
bghWJ it,
1) xjrh cf
2) ntjrh
cf
tifgLjgLwd.
69
vd
myF-4
ca
xjrh cf
cz
jahgjF
Na
xUJ
ilF
Mwiy
gagLJ
cf
xjrh
cf vdgL. v.fh. gR fjf
ghOah, Cjh fjf ghOah kW
midJ gRjhtuf.
ntjrh cf
kF tif Cl Kiw
fk
TLbghUfis
jahgjfhf
ntMwiy
gagLJ
cf
ntjrh
cf vdgL. va fk TL
bghUfshd
iAu#,
fjf
mla TLbghUf, iAu#
r~igL, mnkhah nghwtiw
Mfuz mila brJ Mwiy
bgWwd. v.fh. ienuhnrhnkhdh.
wj myJ cuw fk TL
bghUfUJ
czit
bgW
jhtuf
kF
jhtuf
vdgL. v.fh. f, ehFil
nghwit
(irf), ngy
ro (ghOah) kW khndhnuhgh
(Mnahbg).
xL tif Cl Kiw
bra 4.7
wrh Cl Kiw
y cdfsh jfSF
njitahd
czbghUfis
jhfns jahf Kotiy. it
jf czfhf kw cdfis
neuoahfnth
kiwKfkhfnt
rhJsd.
jkF
njitahd
70
ehFil (fhsh)
xL czl Kiw xU
cd jdF njitahd czit
kw c (X) clUJ
bgW bfhwJ.
fFlh
(mikah Tj)
TL czl Kiw
tif ClKiw uL
ntWgl
cdf
nrJ
thwd. it xwhf nrJ
thGnghJ it Cl bghUfis
gkhbfhwd. nkY uLnk
gugukhf gadilwd. jifa
czl
Kiw
TL
Cl
Kiw vW miHfgLwJ. j
cdfSF TLf vW
bga. v.fh. iyf, iknfhiurh
kW iunrha.
fFlh (Mnahbg)
iunrha
nkY mJ bfhnth
Fnyah
ouuh (vW )
myF-4
ca
4.5. jhtuf mirf
xrhgir
jhtuf xnu l mt
ntf
_y
y
C
fhzgLwd.
vdnt
twh
xU lUJ kbwhU lF
efJ bry Kotiy. efU
w tWF iy. x, ,
ntbghUf kW bjhL cz
nghw
y
wlfdh
jhtuf Fl ghff myJ
cWf mirf VgL.
wlf
VgL mirf
fgLwd.
isth
Utiffshf
1. ir rhgir
2. bjhF mir
(l mir)
ir rhgirf
wlYF Vg, xU jhtu
VgL ts myJ mir ir
rhgir vdgL. tif mir
eilbgW ir, l iria
bghWJ mik.
jhtughf
ts
myJ
mir l iria neh
Ujh mJ nerhgir vdgL.
jhtughf
ts
myJ
mir l irUJ y
Ujh mJ vrhgir vdgL.
l
rhgir tif
xrhgir
<
rhgir
nt bghU
ntrhgir
rhgir
bjhL cz
bjhL cz
rhgir
x rhgir
bra 4.8
1. x CLUtToa fzho
#ho aghd iy tsU
xU
bjho
broia
vLJ
bfhs.
mj
ntf
neh jL nk neh
Ugij fhzKowJ.
2. bjho cs jhtuij
rhJ, bjhoia ilklkhf
itf. ntf iy vd?
jo iy vd? it uL
F
izahf
csdth?
iyah?
3. nj iy broia y
ehf itUf. y ehf
fJ bro vd khw fwJ
vgij ftf.
72
kfujFH
N
v
rhgir
ne
rhgir
rhgir
jhtu cW tsjh mJ ne
rhgir
vW
miHfgL.
jhtu cW < irF vuhf
tsjh
mJ
v rhgir
vW miHfgL. ntf vnghJ
< irF neuhf, neh
tswd. jL vnghJ <
irF vuhf tswJ.
bra 4.9
1. x CLUt Toa fzho
#ho
tsU
xU
bjho
broia vLJ bfhs. mij
wj bt itf. mij
ftjh vd bjwJ?
2. jL kW ntf neuhd
iy cs kbwhU bjho
broia vLJ #d tahf
kLnk x fToa Uliw
#dYF mUnf itf. mij
ftjh vd bjwJ?
ntrhgir
ntbghUf
LjYF
nt rhgir
Vwhngh jhtu cW tisj
ntrhgir
vdgL.
nt
bghUfis neh jhtu cW
tisjh mJ ne ntrhgir vW
miHfgL. mthW yhk jhtu
cW ntbghUSF vuhf tisJ
fhzglh mJ v ntrhgir
vdgL.
xU
rfiu
bghUdh
lgL, kfujFH N gFia
neh
tsj
ntrhgirF
xU ey vLJfhL MF. ky
Niyf cs K milj
NKo xU nt bghUis (rfiu
bghU) Nigia neh NjoF
RuwJ. j rfiu bghU
Niyf NKo nk kfuj
fis Ggo LwJ. j
lYF Vwhngh fUWj
vD
fia
elJtjfhf
kfuj kfuj FHyhf neh
tsJ, Niy NjoF
brW,
ky
Nig
cs
NYF brwJ.
rhgir
LjYF Vg jhtu
cW tisj rhgir vdgL.
jhtu cW iu neh tsjh mJ
ne rhgir vdgL. mthW
yhk
jhtu
cW
iuL
73
myF-4
ca
f xU bghU J gll
bghU J gl gWf gF,
mj
virial
bkJthf
tswJ. J gWfia bghUis
neh tisa brJ, mij neh
tsJ, bghUis R mjDl
xobfhwJ. g VW jhtu
gWf
Rtisj bjhL
cz rhgirF vLJflhF.
rhgir
y tsjh mJ v rhgir
vdgL. jhtu ntf vnghJ
iu neh brwd. ntf ne
rhgir bfhlit.
bjhL cz rhgir
g
VW
jhtuf
ej
jLfis bfhLsd. vdnt
twh J f ayhJ. gW
ff vd miHfgL g VW
cWfis bfhLsd.
gWff
vgit
VW jhtuf jLf
iyfUJ tsuToa,
iHnghw
mikf
gWff
bjhLj
kw bghUf gLtjh
czfis
bgWsd.
g
myJ
bka,
MF.
myJ
VgL
gW
bjhL cz rhgir
bra 4.10
1. A kW B vw uL fzho bjhofis vLJbfhs.
xbthY _ uLghf kiz ug.
2. A bjho xU a broia el.
3. mnjkhahd a broia B bjho el. nkY xU a k
ghlij kF itf.
4. A bjho cs kF dnjhW xnu khahf mf.
5. B bjho cs k mfhk Mdh k ijfgLs
kghl iu Cw.
74
ftdkhf,
ntf
vd bjwJ?
jho A cs bro nt neuhf csjh myJ tisJ
b
fhzgLwjh?
B bjho cs bro nt tisJsjh? V?
bjhLjYF
cjhuz
1. eLfKW tisj
- bjhLj
2. nllah vw kr w
kyf fhiy ufhrkhd x
jfis j kW khiy
_o bfhSj. - x
3. m kyf fhiy ufhr
x
jfis
_obfhtJ
u jY. - x.
bjhlhRU
jhtuij
bjhll iyfis _obfhtJ
ts mir my. Mdh kyf
jf wgJ _LtJ ts
mir MF.
2. xW tisj
x
Jyfyh
VgL
jhtu ir rhuh tisj f
xW tisj vdgL. gf neu
iyf kW kyf jY,
u mit _obfhtJ jF
75
myF-4
ca
nllah
vLJfhLf MF.
nllah
kyf
fhiy
ufhrkhd x wd. Mdh
x
kiwjJ
khiy
it
_obfhwd.
3. btgKW tisj
btgiy Jyfyh VgL
jhtu irrhuh tisj f
btgKW tisj vdgL. Fnuhf
jhtu kyf ca btg iy
kywd. Fiwj btgiy
_obfhwd.
iknkhrh
ofh
iyf
mijsit (gUj iyaogF).
mijf mt brf mf
ms iu bfhLsd. mt
cns cs mGj fhuzkhf
midJ
mijfS
iwghf
csd
kW
iyf
J
wd.
mijf
mt
brfSF
ilna
bga
br
ilbtfis bgWsd.
bjhLcz f jhtuij
bjhll mijf UJ
btnaWtj fhuzkhf iyf
_obfhwd. mijf mt
iw jikia HJ, iyf
bjhtilJ, Ggo brwd.
bjhL
cz
jhtuf
iyfis ufsh bjhll, xU
l VgL rhjhuz brf
_y efwJ. j l
jhtu
AhnkhJ
idwJ.
jhtu
Ahnkhf
mij
xU gh cs brfUJ
mij kbwhU gh cs
br ilbtfSF iu efu
brwJ. j H iyia _o
bfhs brwJ. thnw midJ
mijfS
iwjikia
HJ
RULwd.
Ko
nkny cs midJ iyfS
JtL, bjhLwd. 15 Kj
30 lf H elj mij
brfSF L gu, iyf
iw jikia bgW, giHa
iyia milwd.
- M
6. i) kj xU jrh cah myJ wrh cah?
7. rkghil uf
6 CO2 + ____________
C6H12O6 + ____________
_y
-
9. m) jhtuf jf czit jhnk jahJ bfhwd.
M) tiuglij cW nehf.
m) iyJis
M) gRff
myF-4
ca
M) C6H12O6
<
____________ + 2CO2 + 50 KJ Mw
irnk
1. iyJis
uh nghF
2.
3.
M) u AI u Bl bghUJf.
l (A)
< ir
nt bghU
bjhL cz
nkY ma
jff
1. Plant Anatomy 2008 - B.P Pandey, S.Chand publishers.
2. Plant Anatomy 1990 - A.Fahn, Pergamon publishers.
3. Fundamentals of Plant Physiology 2000 - Jain V.K, S.Chand publishers.
4. Text Book of Microbiology 2009 - A
nantha Narayanan.R & Jayaram
Paniker C.K. Orient Longman
Publishers.
izajsf
http://www.en.wikipedia.org
http://www.sciencecentral.com
78
myF 5
yFyf
myF-5
ca
tifghoa
dflj tj bgaLj kW tifgLJj Matiw
g m ca xU tifghoa vdgL. ca tifghL
cdfis d fltjF Vbfdnt tifgLjgl cdfis
bjJ bfhs cjwJ.
nkY mJ bfhnth
yFfis
mt xj
jik kW
ntWghL
Mat
mogil
Kj Kj
tifgLat
ya
jijahd
mlho
Mth.
80
nkY mJ bfhnth
fbuh nda
vD oZ
jhtua mP jfhy
tifghoa jij
vd miHfgLwh.
yFyf
tifgho iyf
mik fhzgL xj jik kW ntWgho mogil yFf W
FGkfshf fgLwd. fnuh nda cdfis cyf, bjhF,
tF, Jiw, FLg, ngd, d vdjh.
nguuR
bjhF
jiuth jhtuf
gwitf
tF
f
Ctd
ghof
Jiw
unla
Uthf
mulhf
bkYlf
FLg
fl fisf
f
unahn#h
ngd
uhnahghL
KJbfYsit
Gf
Knjhf
gRf
xU br yF
gzhk ku
MurkUila
UgfUila
yFf vd _W tifahf
fgLsd
(v.fh.)
mgh,
iAuh, kG.
iy:
brf
vifia bghWJ xUbr
c vW gybr c vW
Uthf fgLsJ.
4. clF: clF a mo
2. fUiy
mLFf : gybr
cfis
njh
fhzgL
mLFf mogil <uLF
kW KtLF cf vW
tifgLjgLsd.
3. rk
jik:
mikJsj
yFfis
buhnlhig
buho
tifghoa
myFf
1. mik
Flf
cl cWf
mogil
rkuwuit,
81
myF-5
ca
) cikahd clFilait
- cikahd clF bfhl
yFf v.fh. kG
5. cl
btgiy:
yFf
cl btgiyia xGFgLJ
w mogil mtiw uL
tifahf fyh.
m) F uj yFf t
cl
btgiy
RWw
Niynfg
Tlnth
Fiwanth bra. v.fh. ,
jtis
bjhF - nuhnlhnrhth
njiu
M) btg uj yFf t
cl btgiy Niyf
VgL
khwfis
bghUgLjhk xnu iyahd
cl btgij bfhoUF.
v.fh. gwit, kj
yFis KJbfY mwit,
KJbfYsit vD UbgU
fshf fyh.
5.1. KJbfYgwit
KJbfYgw c tiffis 9
bjhFfshf Jsd. mit
Kiwna
1. nuhnlhnrhth v.fh. mgh
82
ghunka
bghJthf
it
Enzh
_y
fhz
aY
xU
br
yFfshF. tif yFf
lbga, bghfhf, ah,
iH(shb#y)
Mat
_y
eilbgW.
czl,
yF Kiw czl, rhW
yFyf
czl, xL czl
vd tifgLjgLsJ. nuhnlh
nrhthf U rks Kiw, gy
s Kiw ghyh dbgUfK
iz Kiw, gh dbgUfK
brwJ.
bjhF - Flf
bra 5.1
e FsUJ kh
vLJbfhs. mjDl xU
J bkj S nrJ fzho
eGt jah bra. Enzh
_y fzho eGtD cW
neh mghit fhz Ka
bra.
bjhF- Jislf
it VjhtJ xU fodkhd ghiw
myJ eij XLf nghwt
xobfhL
efU
wdW
iyJ thG aila, fl th
yFf MF. t cl gy
brfsh MfgL cl KGtJ
Vuhskhd JisfSl fhzgLwJ.
f
brfshdJ
Rfshf khwhk jsthd iy
fhzgLwJ.
cl
fhzgL
Jisf xUfhth nghw mikghf
kh fl cl KGtJkhf Rtu
t brJ cz kW M#
njitia
iwntWwJ. it
fh myJ Rzhdhyhd
c rl xid bfhLsJ.
dbgUf ghyh dbgUf
(bkhL Lj) myJ ghd bgUf
fl mnkhf
MurkUila th yFfshd
tF FL brhYgoahd
clF myJ iuig clF
vD xUF fhzgLwJ. cl
nkgF thiaR czf
vw RU jikila f
fhzgLwd. cz f
nkY mJ bfhnth
fl gRf
83
myF-5
ca
EgF nlhLf vw
bfhL
brfS
mikJsd.
bfhL brf jhFjYF,
ghJfhF cjwd. dbgU
fkhdJ ghyh dbgUf Kiw
(bkhL cg myJ s gLj)
myJ ghdbgUf
Kiw
(nfnkLf _y) eilbgWwJ.
bjhF - jilGf
it
Ugf
rkUila,
Kglyfis cila, clFaw
yFfshF.
it
shnda
nghw Rjukhd yFfis,
ehlhG nghw xLfis
cslaJ. dij rhj
xLfSF CFf kW
sndah
nkY mJ bfhnth
kGit cHt eg vW
miHfgLtJ V?
kGit cHt eg vW
TWt. Vbd k tsij
kG jdJ thif Kiw fhuzkhf
mff brwJ. kiz JisJ
bfhL kGf brYnghJ k
nkyhf, nkk Hhf fyig
bfhL yij cGtjF rkkhf
khWwJ. j _y kYs
mff bghUf kWRH bragL
k Wf FiwJ jhtuf
vjhf nt%w ttif brwJ.
cUis G
ehlhG
bjhF - cUisGf
kG
t
clyhdJ
cUL,
flfsW, o vD joj
ghJfh
ciw NHgoUF.
it Ugf rkUila, _tLF,
nghclF bfhl yFfshF.
RthrklyK, uj Xl klyK
yFfSF ilahJ. M,
bg vw ntWghoid bfhL
dbgUfkhdJ cfUWj _ykhf
eilbgWwJ.
cUisGfSF
84
kG cu g cfSF
bjkh? kG cu jahj
vj
yF
Ka
gF
twJ? kGf, milf
nghw yFf
cgLjgLdd. l cUis
tot bfhl a cl
flf csd. mjhtJ t
cl flfshf fgLsJ.
lbga cW ghuhnghoa, lh
yFyf
nghwtwh
eilbgW.
t
bjthd jiyghf bttUwJ
(brghnrr). clflf xj
mikilait (bklhbkr).
nkY mJ bfhnth
Uo
e
mil
c RufUJ RufgL
Uo vD beh ghof
uj ciwjiy jilbr
wgiljJ. vdnt yFf
ghof UJ ujij
cRnghJ ujkhdJ ciwahk
bjhlJ tJ bfhnlUF.
wid kUJt Jiw uj
ciwahj FiwghLfis FtjF
gagLJwd.
kL
uj ciwjiy jF kUJ
cgF gagLJwd.
bjhF - fQfhf
bjhFfS fbgaJ vJ vW
cfSF bjkh? f
nj
nkY mJ bfhnth
fQfhf
dij
rhj
bfhf
yF
tiffnyna
f
wghd
tifahF.
Jtiu
aDF nkgl tiff
flagLsd.
bjhF -bkYlf
t
clf
UJthf
flfsW
fsW
fhzgL.
t
clyhdJ
nko vW miHfgL bka
jirah NHgLsJ. nko
Rzhyhd fodkhd Xoid
RuwJ. jirahyhd fhf _y
lbgawd. ooa vdgL
brf _y Rthr eilbgWwJ.
tzJ
wj yFf bjhF vJ vW
cfSF bjkh? cdf
fbga
bjhF
fQfhf
MF.
f fwj yF
FGk MF. tif yFf
fhf gyfQfshf fgL
ifo vw xlh Mfgl
btrlij
bfhLsJ.
t wjbt uj Xl
eilbgWwJ,
TL
ffis
bgWsd.
e kof
bra 5.3
KJbfYgwitf
kh
fis
cW
neh
bjthd
gl tiua. eRjiks
KJbfYgwitfis goal.
myF-5
ca
bjhF-Knjhf
tif
yFf
nk
njhyhdJ Rzhdhyhd Kf
nghw mikig bfhoUF.
tif yFf fl nuhl
kly
fhzgLtJ
t
jgl gghF.
it l
L l bgaUtjF FH fhf
vD mik cjwJ.
it
ghfwid bgWsJ.
eru
5.2. KJbfYsitf
KJbfYila yFf KJF gF KJbfY, mfrlK
fhzgL. tif yFf clF, _tLFgly, KJFeh, kW
eutl Mad fhzgL.
KJbfYgwit
KJbfYsit
1.
KJbfY ilahJ
bjthd KJbfY cL
2.
gybr cf kL fhzgL.
3.
<id
fhf
lbga brwd.
4.
jJ thG.
5.
cW klyfS, cWfS
fyhd mikig, bga ms
tsia bfhLsJ.
6.
dbgUfkhdJ,
gh
dbgUf,
ghyh dbgUf KiwY eilbgW.
_y
nkY mJ bfhnth
bfhoa : ff vdgL f cynyna mf eR
jikilad. clYs eRigf erhdJ nrfgL
rtuf nghW Tikahd KfS mo mikJ UF.
vf jhFj nghJ myJ mahknyh fis bjhl
nejh Tikahd Kfis v cl brY eid
btgLJ. j _y vc wfnth braHfnth neL.
86
yFyf
KJbfYs cfis
1. f, 2. Uthf, 3. Ctd,
4. gwgd kW 5. ghof vd IJ
tFfshf fgLsd.
1. tF - f
it thG yFfshF.
j
cl
nkgFahdJ,
brfsh Md wrlij cilaJ.
mfrlkhdJ vY Rfshnyh (v.fh.
Rwh) myJ vYfshnyh (v.fh. fyh)
MfglJ. j cl glFnghw
mikilaJ. Rthr brf _y
eilbgW. brf U gfY
br_oah _lgoUF. ja
U
miwfis
bfhoUF
tyir nghj
fSF nkUJ Hhfnth,
UJ nkyhfnth ilklkhf fl
FWfhfnth, MWf nuhlF
vuhfnth brY w cL.
flf dK fl FWfhf
brwd. f tyirnghjiy
flUJ
dbgUfF
eUF brYj, eUJ
flUF brYj kW eUJ
flUF dbgUffhf m
thif RH nghJ brY
w mogil _W tiffshf
fgLwJ. jid mduhk,
nfhluhk, Muhk vd TWt.
f
(M,
bto).
ytif
f czFHh nkgF
mikabgUF fhWigf
vjhf jf cjwJ. it F
uj uhfshF. dbgUf
KilLj kW Fofis nghLj
vD tiff eilbgW.
Eiupu _yK (tsailj)
eilbgWwJ.
fUWj
cl
bt eilbgW. KilL
FRbghF (Kil L) wDila
yFf KGikahd cUkhw
eilbgWwJ.
rhykhl
nkY mJ bfhnth
tF U thf:
Uthf
RWw
VgL
khwfis
fl
wgiljit.
njh_y
Rthr
eilbgW
fhuzjh,
faf,
RWwNH khR, thGl VgL
jilf nghwtiw it vjhf
czUwd. RWw VgL Kj
mFfis Uthfsh fhl aY
vW ma mPf ewd.
my kiH, Xnrh gly gh, nta
NiynfL Ma fhuzfsh
Uthf y df flj 20
MLf mJld.
F uj tifia rhj
KJbfYila Y, yY thG
wgilj yFf U thf
vdgL.
tif
yFf
clyhdJ jiy kW cl vD
U gFfis bfhlJ. njhyhdJ
<ujikl tHtHghf fhzgL.
jakhdJ U Mfis, xU
btis
bfhL
_W
miwfis bfhlJ. dbgUf
fhy Rthr brf _yK
(jiyuil iy), njh kW
87
myF-5
ca
nkY mJ bfhnth
njiu
Filahd dfhf
fuL Kulhd (brhubrughd fhj
njh)
fFiwj neunk UF
elgJ nghw mir, a Js
nghw KiwY l bgaU
gf ilahJ
dfhf
uil
r
ilahJ
jtis
l dfhf
<ugjKila,
bkikahd,
tHtHghd njh
mf neu UF
jh FJ brY
nkjhil gf cL
dfhf
uil
r cL.
tF - Ctd
CJ brY wDila jiu
thG tif yFf clyhdJ
wnjh brfsh _lgL cy
jikilajhf fhzgL. brgiwna
brahf
csJ.
jakhdJ
_W
miwfis bfhlJ. gh, g nghw
yFf jfsJ nknjhiy mfW
wDilaJ. KilL FR bghF
tif yFf fUw KilF
FRf neuoahf tsailJ tUwJ.
a ehf gh (ehf)
cajit
f bkJthf Ctd -
f ntfkhf Ctd -
nfhlhfh Fthd
cy ntfkhd gh -
Mfh fU khgh
cy skhd gh -
nfhLfSila kiygh
bga eRgh
uh#ehf
a Ctd
b#nfh
bga Ctd
nfhknlh ouhf
88
yFyf
tF - gwitf
nkY mJ bfhnth
kubfh gwitf kugil
fis bfhJtJ cgjfhf kL
Gf CJ brY
Xirid
mJbfhwJ.
bgF
gwitf
njh
mogF mikJs bfhGghyhd
mLF ciwaitF FUJ
gwitfis
ghJfhwJ.
J
btgfljiy
jLF
X
ciwahf gagLwJ. Mijf
RU wDila fsh
UoY
vts
ukhdhY
mtwh ntilahl Ko. tF
ff f mfykhf wF w
Ugjh mfkhd x fQF
bry VJthwJ.
Mij
wFf fhzgLj,
khWghlilj
Kd
fhf
(wiff),
myF,
kW
fhW
ua vYf(kho
ngh) Ma gfis
gwitf bfhLsd.
it
KilL
FR bghF, btg
uj tifia rhjJ.
gwit
Kilf
mf
ms
kr
ntljhf gwitf
ruzhya
J
gwitf
dbgU
fF a ms fwj
lkhf
fUjgLwJ.
e
jeho fhu khtl
(bridUJ
Rkh
75
u)
mikJs xU
uhkgFna ntljhf vdgL.
F
cehL
gwitfS
btehL gwitfS tUif jU
gwitdf
Kakhdjhf
fhku,
lhl,
bAuh,
vbu, wj myFila bfhF,
fuo _, btis I, o
u, fU wFila N, rhg
bgf nghwit mlF. etg
Kj ut tiuyhd fhynk
gwitf
ruzhyaij
fhz
rahd fhykhF.
fUit
(nrfgl
czit)
bfhljhf, lh Kilf
(Rzhdhyhd)
Xil
bfhoUF. t dfhf
elgjF, JtjF kW g
ogjF
VJthf
khwkilJ
fhzgL.
nkY mJ bfhnth
fhf kW mlfhif
nghw gwitfSF _isahdJ
mf ms eu brfis
bfhL bgjhf mikJsJ.
it kj ngR nghJ VgL
xid
mgona
U
brwd.
89
myF-5
ca
tF - ghof
lhf
btsth
btsthfisnghy w yFfS
vbuh w vW miHfgL
x jikia gagLJwd.
vbuh w vgJ xia vG
mj _y tUw vbuhia
bfhL jdF vnu cs bghUfis
czU
wid
FgjhF.
it bahia cLg mJ
RWw vbuhgij czJ
RWwYs gntW bghUfis
flwJ.
j
_y
mit
lij, uij, vYs
bghUfis mJ bfhSwd.
j_y btsthf jhf U
lF bry, yFfis KG
Uo ntilahl KowJ.
nkY mJ bfhnth
1. vFdh, shog nghw ghof KilL
wDilad.
2. fyfS, lhfS gho tifia rhjit.
3. Mf ahidf fbga cUtKila jiuth y
fhF, yyf fbga th ghofshF.
4. Fofis t RkF ffhUf xnujht 30 mo
uij flF wDilaJ.
5. U f bkJthf efU gho dkhF.
6. ghof btsthfSF kLnk gwF w cL.
bra 5.4
mUUF Uf fh rhiyF
gHftHffis bjJbfhf.
90
brW
mFs
yFf
yFyf
5.3. yFf gntW tifahd dbgUf Kiwf
fK Fo
ahid Fo
X c jid nghw s cfis cUthF w dbgUf
vdgL. dbgUf vgJ j dij iyWJ bghUL aifahfnt
mikj xwhF.
ghyh dbgUf
gh dbgUf
01
xnu xU c kL gFbgW.
uL cf gFbgWwd.
(M, bg) uLnk nfLfis
cg brwd.
02
nfLf
eilbgWtiy.
iz M, bg nfLf (J,
mlf)
izJ
fUKil
cUthwJ.
ghyh dbgUf
ghyh
dbgUf
a
cf xnu xU c UJ
cUthwd.
xU c
KG
cl
myJ
clbrf
gFbgWwd. gy s Kiw,
U rks Kiw, mUj, H
l, nghf cUthj b#f
nghw gntW Kiwf mlcsd.
bra 5.5
mgh
U
Kiwia fzho
cW nehF.
rks
eGt
myF-5
ca
cz fis cUthFwJ.
il cUthd l X RUf
VgL RUf nkY ailJ
nriAuh
jh
iAuhUJ
fgL xU j cahf tswJ.
b#f
b#f vgit flgRf
fhzgL
mfbkhLf
MF.
khahd bkhLf vj khWgl
NiyY tsU jikilad.
tifahd
b#f
RUf
cfU s
nr ghunka
ghunka U rk s gLj
b#_
gy s Kiw
bgUghyhd nuhnlhnrhthf
rhjfkw
Niy
nghJ
Kiw dbgUf brwJ.
Kj jh br cfU gy nr
cfUfshf
wJ.
xbthU nr cfUit
RY
irnlhshrK,
shkh
r
mikJ
nr brf cUthwd.
xbthU brY jahf
J j cahf tswJ.
nghfS,
cUthfK
s h n k h o a
(knyah
xL)
mUj myJ bkhL
nghw
nuhnlhnrhth
Lj
xLf
bghJthf
iAuh mUj Kiw
fhzgL xU dbgUf
_y ghyh dbgUfij
KiwahF.
j KiwF
mUj
nkbfhwJ.
Kiw
ngh
cUthf
vW
nghJ iAuh xU Fl
l L L brgF bga. rhjfkw Niyf nghJ
eilbgWtjh clRt xU il nuhlhshr RU mijR xU
(mU) njhWwJ.
j il joj ghJfhghd ciw cUthwJ.
tsJ th gFia mijR jF TL cUthf() vW
92
yFyf
bga. rhjfkhd Niy nghJ
nuhlhshr giHa iyia L
milJ fiuJ s milwJ.
2. Ugjfhj gf vj tif
khwK s cfSF
fljgLwJ.
H l
gh dbgUf
jhnd Jlhj
1. xU gh c :- xU c xU
tif dbgUf cW kL
fhzgL.
(jf myJ
mlf) v.fh. kj
y
cf
vflUJ
jid
ghJfhJ
bfhtjfhf
j cl xU gFia jhdhfnt
JoJ bfhS. v.fh. eru
af tsj, g th
tsUj.
2. Ugh
c
myJ
bAnkhbuhilLf - M,
bg
dbgUf
cUf
uL (jf kW mlf)
xnu c fhzgL. v.fh. ehlhG, iAouh
kj H l
nkghL milj cdf f
Fiwj msnt J fhzgLwJ.
mjF fhuz fyhd clyik,
w jik MF.
kj
H
vLJfhLf
lYF
iz
Kiw
dbgUf - ghunka
ghunkaf nghw
nkghL
milahj
cdf tifahd Kiw
xnwhblhW
izJ
cfU
bghUfis khw brj d wJ.
1. fhaf Fzkhj
2. mJ
myJ
wJnghd
ujbrfSF gyhf a
brf njhWj.
3. njh nk mLF
JfgLj.
brf
bg
jf
mlf
J (n)
ml (n)
1. xnu xU c nghJkhdJ.
2. dbrfnsh,
njitiy.
fUWjnyh
fUKil (2n)
3. s cf bgnwhiu xJ
fhzgLwd.
fU
ikf
1. ntWghLf, wd cUthj,
gzhk ts ilahJ.
s c
93
myF-5
ca
nkghL milj cf M
bg cf gF bgWwd.
M dbgUf cWghd jf
J brfis, bg dbgUf
cWgha mlf mlbrfis
5.4. kj dbgUf
M dbgUf kly
M dbgUf kly Kjiy gh cWghd jfij, Jiz
dbgUf cWghd brd ig, nuhnl Ru, uh, M F Ma
cWfis cslaJ.
Jehs
Wig
JFH
uhnl Ru
nfhg Ru
W wt
vilo
jf
ijig
kj M dbgUf kly
X iz jff ijigD
twiuF btna fhzgLwd.
Vbd J br cUthfF
cl btgiyia l Fiwj
btgiy njitgLwJ. xnthU
jfK gy tisfis bfhl
J EFHfsh MdJ. Jnt
J briy cUthFwJ. thW
M d bryha J br
cUthFj J bryhf vdgL.
jfYs
ilpL
brf
M
dbgUf
Ahnkhdhd
Mnuh#id cg brtnjhL
J bryhfij fLgL
ulh iy gh gfshd jho,
ir tsj, cl Ko tsj,
fdj Fu itf njhw
fhuzkhwd.
jfYs brnlh brf
94
Kj J br mik
J jiy, fGJ, eLghf,
th
vd
ehF
ghffis
bfhlJ.
jiy xiwika
iybfhl cfU, KgF
iAahnlR,
nuhonaho
behfis bfhl mnuhnrhK
fhzgLwJ.
fGJ gF
yFyf
mik,
nrik
brnahf
fhzgLwd. eLgF RU tot
iknlhfhahit bfhLsJ.
thgF Fiwj ms irnlhshr
ij bfhLsJ. J J ut
Clf bry gagLwJ.
nkY mJ bfhnth
Jf
Jtf
brkdhf nrJ itfgLwj.
f Fiwj btgiy ut
ieu# _ykhf ciwj iy
gy Mlf nrfyh. mitf
cUsitfshfnt
UF.
j Jfis nrhjid FHh
FHijfSF,
braif
lF gagL.
jiy
eLcl
th
nkY mJ bfhnth
KjKj
Jit
flJ tiujt Ml th
tAh (1632 1783).
bg dbgUf kly
fUig ~gl
ml ehs
Msh
lf
go
y
fUig
br
nah
xnth mlYs gh
brf mlij cUthF KiwF
ml cUthf vW bga. fUig
xU clw fdkhd RtUila,
jirahyhd igahF. fUig _W
mLFfis bfhLsJ. Fjh
fUKil
gfgL,
ClgL
tsfgLwJ.
fy fhth
vgJ brif, dbgUf
Jthuij izF xU eh
jirahyhd FHyhF. J fy
nghJ jQfis bgWtnjhL w
FHhahf bragLwJ. <nuh#
Ahnkh mlbr cUthfF
JiztnjhL
ulh
iy
gh gfshd khgf ts, Ko
tsj,
bgdFa
Fu
MatF fhuzkhwJ.
kj ml mik
kj ml vbyj tifia
rhjJ (fU cz mwJ ). fhof
Jffis,
fUjLfis
bfhlJ.
ml gy ml
rfsh NHgLsJ.
95
myF-5
ca
1. i
tl r :- mlij
xo fhzgL bka xF
jikila r.
2. n
rhdh bgYlh :- itl
rF mLjgoahf fhz
gL joj xF r.
3. b
fhnuhdh nuonalh :- bt
gF fhzgL, gh
brfsh cUthd joj ciw.
khjlh RH
xU bg gUtkilj fhyKj
khjlh wjukhk F fhy
tiu (fgfhy fyhf) 28 ehfSF
xUKiw bg dbgUf cW
VgL khwF khjlh RH
vW bga. ml btpLF wF
ml bgnyha FHh bfhL
tugL
fUWj
eilbgWwJ.
fUWj
fHiyba
fUig
vnlhbkOa
Rt
cJ
ujK
fUig
R
btnawgLwJ. jF khjlh
vW bga.
J _W iyf eilbgW.
~ghFsh iy myJ bgUf
iy ( 5 Kj 14 ehf )
oa iy myJ K khjlh
iy (15 Kj 28 ehf)
khjlh iy (1 Kj 5 ehf)
1. ~ghFyh iy:l
ghfis L Ahnkhdh
iy lgLwJ. iy
Kjyh iy ml gh br
tsJ, Kailj uh~a
ghf
btoJ mlij
gnyha FHYF mDwJ.
jF ml LgLj vW bga.
2. oa iy :iy
lUJ
LH
vdgL oid Ahnkhdh
lgLwJ.
ml mQ btnawF wF
uh~a gh cilj gF
fhg oa vD ehsyh
Ruahf khWwJ. J nuhb#onuh
vD fg fhy Ahnkhid RuwJ.
j Ahnkh vnlhbkOaij
jofbrJ, fUig fUw mlij
bgWtjF jahgLJwJ. ml
fUwhlh ml kW fUig
Rt cilJ khjl RH nghJ
btnawgLwJ.
3. khjlh iy
nuhb#onuh,
<nuh#
Ahnkhf
Ru
Fiwj
cl vnlhbkOa fUig
cRtUJ
btnaw
bgW
mf ms ujnghF VgL.
J bkr myJ khjlh MF.
j Ko fh oakhdJ
XU tLthf mik, mtikF
fhg Mf vW bga.
5.5. fUWj
ml mQ J brY xWl xW fyJ fUKil cUthtJ
fUWj vdgL.
fUWj tiff
uL tif fUWj
m) bt fUWj :- dbrf iz clYF btna eilbgWwJ
(v.fh.) jtis, Knjhf.
M) cfUWj :- dbr iz clYF eilbgWwJ. v.fh
Ctd, gwit, ghof
96
yFyf
fUWj eilbgW j.
fUWj
5.6. fU ts
sbgUf
fUWj
fUnfhs
ml
LgLj
fUgj
mlf
s bgUfY fUgjY
fUw Kil fUKil vdgL.
fUWj fj clndna kiwKf
f MugkhwJ. fUts
Kj iy sbgUf vdgL.
s bgUf Ko mj fU
shLyh vdgL. mj bt
wRt Clglykhf kh fUig
gfgLwJ. jF fU gj vW
bga. gj fUit R btfU
rfshd Mah, mylh,
nfhah kW fUig Mait
cUthwd. Mah ut Clfij
cUth
fUFbfhLwJ.
J fU cyuhkY, mUJ
ghJfhwJ. nfhahD mylhR
jh nr iz RnthL izJ
fhzgLwd. J fUF th
gkhwij
fJtnjhL
kL
kyhk ieu# mla ffis
fU ts gntW iyf
fUts fhy
kj fU ts nghJ Kil
fUw ehUJ FHij wF
eh tiu cs fhy 9 khjf MF.
fU, fUigD UF fhy
fUts fhy vdgL.
fUts j xgJ khjf
_W
iyfshf
fgL
xbthW _W khjf bfhl
gFfshf fhzgLwd.
Kj gUtfhy
j iy nghJ xU br fU
97
myF-5
ca
kj fUts
Kil L L sgL fUthf
khWwJ. cW cUthf _y
gntW cWf cUthdwd.
ulh gUtfhy
fU ntfkhf tsailwJ. Rthr,
uj Xl klyf tsailJ
bragl JtFwd. jirfS
vYfS ewhf cUthfgLwJ.
_wh gUtfhy
fU
sthY,
vilY
f
ntfkhf
tsJ
ts
KGikailwJ.
FHij w
FHij wF yehfSF
Kd
Jtiu
fUigD
nknehUj
FHij
jiygF neh U fy
fhth
fGJgFF
nkny
mikwJ. FHij w Jtfkhf
Mnlh Ahnkh brayh
fUig uhf RUf JtFwJ.
nghfnghf j RUf ntfkhf,
mofo elwJ. J urt t
Mug iyahF. jid bjhlJ
fUig
bjhlahf
mfkhf
RUFt _y Mah vw
gFl cilJ g fyfhth
_y btnaWwJ.
FHij w fil iyahf
fgig
tWgF
jirf
iuthd, mGjkhd RUf
isthf FHijahdJ tilj
fyfhth tahf btna
jsgLwJ. iy Jtiu
jhia
nria
izJ
bfhoUj izR (bjh
98
gh Ruj
FHij wF Kj Kiwahf
jh gh RuUJ RuF gh
gh vdgL. J uj, gntW
ClrJf,
Mogaho
(EQ
v
bfhf)
Matiw
bfhLsnjhL
FHijF neh v wid
cUthFwJ. l Ahnkhdhd
nuhyho gh Rujiy LwJ.
jh gh wf
J
RjkhdJ,
fyglkwJ
nehbjhyhjJ (UfswJ),
v ilfToaJ.
jhf wj FHijF
btgiy ilwJ.
Vw
F
Hijia
itu,
ghoah
bjhWfUJ
Mugfhy
ghJfhwJ.
uhkwf jhgh itu
ftF f brhL kUjhf
fnehfSF
KjYj
irF gagLwJ.
j
hgh fnyh k 70/100ml
Mf csjh FHij njitia
KY brwJ.
j
hgh UF nynlhbg
vw uj Fl kW Rthr
bjhUJ
FHijia
ghJfhwJ.
yFyf
nkY mJ bfhnth
nrhjid FHh FHij
fUWjiy fU Kj fhy tsia xU braifahd
Clf f mj mij xU jh fUig F KGikahd
FHijbgW fF nrhjidFHh FHij vW bga. jid
l ehil rhj bl~blh kW vt Mnah KjKiwahf
btfukhf cUthdhf.
5.9. s cf K cahf
khWj
KilUJ bttU, FRf
j jhia xUgiy. s c
clyikY clbraY gntW
khWjfSFgL K cahf
khWtjF cUkhw vdgL.
f cUkhw
f
nknjh
uhd
ilbtf
cJ
Kc
njhWtjF njh cj vW bga.
yhth mLjLj U iyfSF
nloah vW bga. thW f
bjhl tsiyF lh vW
bga.
nkY mJ bfhnth
njhYjYF
Ahnkh
nkY mJ bfhnth
xnth ngu D y yFf
fU jh tWF UF
KilF cUth s cahf
bttUwd.
it
Kil
fUzhY cztfgLnk ju
jh nr izRth my.
v.fh. a ghf
gagL
f mt _is
fhzgL eu Ru brf
vilnrh myJ #]itd
Ahnkhid Ruwd. it
njhYjiy fLgLJwd.
99
myF-5
ca
ts cUkhw tiff
KGikaw cUkhw - btL thif RH
Kil s c K c
v.fh. btL, nk <.
s c
Kil
K c
btL thif RH
Kil
yhth
Kc
TLG
tzJ thif RH
100
yFyf
kL
gF - m
1. cdf cWf mikJ UF
cdfis rk iy tifgLj.
Kiwia
rk
vnwh.
gF - M
7. yrfzfhd cdf cy thwd. mit gyfshf
tifgLjgLsd. jifa tifghL V njitgLwJ?
8.
yFf
efU cW
ghuha
f
jtisf
gwitf
ghof
fhf
uilr cs fhf
wFf
JLf
FWiHf
101
myF-5
ca
btna
ijigD
fhzgLwd.
mjfhd
iy
bfhl
gF -
20. bfhLfgLs mltiz gFfis mjnjhL iz.
gF A
ehlhG
gG
eru
ghua
ko
gF B
gF C
G cu
KGnjh
cl mir
XL
bfhfS cRf
Rzhdh Md Kf
xL
bkikahd cly
fk cu
iH
nkY ma
jff
1. Developmental Biology - Arumugam.N, Saras Publications.
2. A Manual of Zoology, VolumeI& II - E
kambaranatha Iyar, E.K.and
T. N . A n a n t h a k r i s h n a n ,
Viswanathan & Co.
3. Invertebrates - Barnes, R.D.,W.B.Saunders Publications.
izajsf
http://www.worldanimal.net
http://www.animaltrial.com
102
myF
brfS RfS
myF-6
ca
6.1. nuhnfnaho kW nfnaho brf
brRt
iungh
nrhf
nuhnfnaho brf
firiH
ghOaf
kW
randh
ghOaf (ygRghf) brf
bjthd cfUit bgUgiy.
vdnt, it nuhnfnahobrf
vW miHfgLwd.
t
o.v.V(o M ngh my)
cfU rdh NHgoUgiy.
it
rdh
NHgl
br
EcWfis
bgUgiy.
nuhnfnaho brfis bgWs
cdf
nuhnfnaho
cdf myJ nuhnfnahLf
vW
miHfgLwd. it
nkghL milahj
cdfshf
fUjgLwd.
o.v.V.
br
r
fhN
nuhnfnaho br (ghOah)
ku bghUf cfU rdh
NHgLsd.
rdh
NHgl
br
EQWfshd
vnlhshrtiy, nfhifcWf,
iknlhfhaf,
fff
kW thFnthfis bgWsd.
nfnaho
brfis
bgw
cdf nfnaho cdf
myJ
nfnahLf
vW
miHfgLwd.
nfnaho brf
midJ jhtuf (ghOah
kW randh ghOah ju) kW
yFf
brf
bjthd
cfUit
bgUgjh
it
nfnaho
brf
vW
miHfgLwd.
t
nfnaho brf
1. bghJthf J ms aJ
(1-10 iknuhl)
1. x
L ghif J ms
bgaJ (5-100 iknuhl)
2. j cfUbghU cfU
rdh NHgoUgiy.
vdnt bjthd cfUit
bgUgiy.
brfS RfS
4. nahy fhzgLtiy.
4. nahy fhzgLwJ.
5. rdh NHgl br E
cWfis bgUgiy.
5. rdh NHgl br E
cWfis bgUF.
6. iklh kW ah tifahd
br gFf eilbgWwd.
7. iunghnrhf ait.
7. iunghnrhf bgait.
6.2. gy br cdf
cfSF bjkh?
1. xU br cd vwh vd?
2. xUbr
cdF
vLJfhL jUf.
3. gy br cdf vwh
vd?
jfsJ cl gy brfis
bfhLs
cdf
gybr
cdf vW miHfgLwd.
v.fh. bgUghyhd jhtuf kW
yFf.
gybriy mik
cdf
nkghL milj
iyia
FwJ.
gybr
cdf gy tifahd brafis
brtjfhf gy tifahd brfis
bgWsd.
cd xU mogil myF br
vd tiuaWfgLwJ. thW
br c mogil myfhf
fwJ.
nkY mJ bfhnth
E
nzh
jhtu
briy g mj vgJ
KoahJ. 1665 uhg A]
br vW bgalh.
M
l th t Ah(1674)
jhnd
totikj
va
Enzh _y ghOah,
nuhnlhnrhth Kjyhdtiw
Muhjh.
u hg bus midJ brfS
cfUit bgWsd vgij
fljh.
,
br
cns
fhzgL cUs bghUSF
nuhlnlhshr
vW
bgalh.
nkghL
milj
cdf
cWfis bfhLsd; cWf
Rfshyhdit;
Rf br
fshyhdit kW brf _y
TWfUJ njhWwd. Uj
nghY
vyh
cdfY
br xU braghL myF MF.
midJ
ca
brafS
br braghilna ikakhf
bfhLsd.
yF
brf
shkh
rid
bfhLs,
cd xU mogil myF br
vd jhtubrf brRt kW
shkhrid
bfhLs,
TL
Enzh
thAh
Enzh
105
myF-6
ca
br ms, tot kW vif
br E mik
br cs
cbghU
nuhnlhshr
MF.
J
eF mikj Tk nghw
x
CLUtToa miu ut, gytifahd
ntbghUf
_yTWfsh
Mdit.
t bgUghyhdit
ujf,
fhnghiAnuLf,
bfhGf, my nghw fk
_yTWf MF. nuhnlhshr
bghJthf c aa js vW
miHfgLwJ.
xU
jhtu
br,
br
Rtiu
nuhnlhshil bfhLsJ.
yFbrf br Rt fhzgLtJ
iy. nuhnlhsh vgJ br
cs bkhj nuhnlhshrij
FwJ.
J
shkh
r,
cfU kW irnlhshr
vd
ntWgLsJ.
gntW
br
EQWf
irnlhshr
bghJ
fhzgLwd.
jhtu
brf
yF brfUJ gy tf
ntWgLwd.
iknlhfhah
iynrhnrh
nfhif cW
brhubrhughd
vnlhshr tiy
nahy
tHtHghd
vnlhshr tiy
brnahf
shkh r
iunghnrh
irnlhshr
EFHf
yF br E mik
106
brfS RfS
jhtu brYF yF brYF ilna cs ntWghLf
jhtu br
yF br
1. jhtu br btgF
brYnyhdh Md cWahd
brRtiu cilaJ.
1. yF br brRtiu
bgUgiy.
3. jhtu br br
bgUgFia
MuJbfhLs bga
thFnthfis bgWsJ.
4. midJ yF brfS
brnuhnrhfis bgWsd.
5. midJ yF brfY
iynrhnrhf fhzgLwd.
6. fff fhzgLtiy.
7. bgUghY lh (jur)
nr bghUshF.
7. isnfh# nr bghUshF.
KiwgLJwd. vdnt, J
njflJ r myJ miuflJ
r vW miHfgLwJ.
6.3.1. brr kW br Rt
brr (shkhr
shkh bykh).
myJ
br cs midJ bghU
fis NJ fhzgLw bka
Ea cUs r brr
vW miHfgL. J brYF
xU
viyahf csJ. brr
jik bfhlJ. bjhlahd
uil mLF bfhG _yTWf
kW uj _yTWf brr
UwfY fhzgLwd. nkY
brRt bghJ csd.
gf
shkhr
Fl
y
bghUfis kL njbjLJ
brYF
cnsnah
myJ
brYF btnanth EiHtij
myJ
btnaWtij
J brYF xU viyahf
mikJ fhafUJ briy
ghJfhwJ.
x
nu br gy EQWfSF
ilna
mUfhik
cs
brfSF ilna bghUf
kW brf fljgLtij
mDkwJ.
J
mUfikj
brfSF
ilnaahd y fk izfis
mwJ.
brRt
brRt jhtu brf kLnk
fhzgL.
J shkhrF
btna cs cWahd, ghJfh
mLF MF. jhtu
brf
107
myF-6
ca
brRt fhzgL jikah yF
brUJ ntWgLwJ. bgUghyhd
jhtu
brRtf
brYnyh[h
Mdit.
brRt
_W
mLFfis
bfhLsJ. mitahtd, iljL,
KjikRt kW ulh iy
Rt.
iljL vgJ uL
mUfUnf cs brfSF ilna
cs
bka
bk
nghw
mLfhF. Kjik Rt vgJ
br KjKj njha Rt
MF. J iljoF cwkhf
njhWfgL mLfhF. ulh
iyRt vgJ KjikRtUF
cns fhzgL joj mLfhF.
br Rt gf
1. brRt brYF xU Fl
totij bfhLwJ.
2. brYF cWia bfhLwJ.
3. brYF cns cs nuhnlh
shrij
fhafUJ
ghJfhwJ.
4. brYF iw jikia
jUwJ.
6.3.2. irnlhshr
cfU fyhf brYF mikj,
RRghd, Xus x CLUtToa
xnu jik bfhl bfhHbfhHghd
kW miu ut nuhnlhshr
irnlhshr vd miHfgLwJ.
brrF
fhzgL
irnlhshr
Tk
nghW
csJ. J vnlhshr vdgL.
vnlhshrF, cfU rF
ilna cs gF ut to csJ.
J vnlhshr vdgL.
fhnghiAnuLf, bfhGf,
ujf, mndh myf, fkf
kW
Ma _yTWfis
irnlhshr
bgWsJ.
108
brtsijkhwf eilbgwToa
lkhf J csJ. gytifahd br
EQWf
irnlhshr
bghJsd. xbthU tifahd
br EQW br Fl
ntiyfis brwd.
irnlhshr gf
irnlhshr, brYF cnsna,
behf, Cl bghUf kW w
c_yTWf gut JizwJ.
ujf,
nahilLf,
bfhG
myf
Kjyhd
gy
tifahd c_yTWf cg
irnlhshr eilbgWwJ.
6.3.3. br EQWf
xU
br gyjugl brafis
nkbfhwJ. mitahtd
1. fyhd
_y
TWf
cgahj kW mt ijj.
2. Mwiy cg brj.
3. y Fl bghUfis Ruj
nghwitahF.
br
j
braghLf
gytifahd
brEQWfsh
nkbfhsgLwd.
j
br
EQWf
rdh
NHgLsd. br braghil
g mJ bfhtjF,
br
EQWf
mikigg
RUfkhf bjJ bfhtJ mta.
vnlhshrtiyd
vnlhshr tiyd xU
fyhd kW rdh NHgl,
EFHhf kW iHfis bfhl,
xnwhblhW izfgl bjhF
MF. J irnlhshr KGtJ
gu fhzgL. J shkhr
kW cfUr bjhlahd
mikghF.
vnlhshr tiy
d U tifgL.
brfS RfS
m) b
rhubrhughd
tiyd
vnlhshr
(RER
Rough
Endoplasmic Reticulum)
M) t
HtHghd
vnlhshr
tiyd (SER Smooth
Endoplasmic Reticulum)
bldh
M) tH tHghd
vnlhshr
tiyd (EbghU mw
vnlhshr tiy)
bfhGig cg br brf
fhzgLwd. j
Rtf
UJthdit kW iunghnrhf
j rl izfgoUgiy.
gf
v
nlhshrtiy
br
tsij khw gfSfhd
bga guig mwJ.
b
rhubrhughd vnlhshr tiy
uj cg
Ka gF
twJ.
t
HtHghd
vnlhshrtiy
OuhLf(fyQf),
Ahnkhf
kW bfhGf
(Lf)
cg
gF
bgWwJ.
nfhifcW
clyf
myJ
nfhif
nfhifcW
Kj Kj
fhnyh fh vgtuh tf
glJ. J jL nghw gFfshd
Ff
(btf)
nfhif cW
bldhf,
tiynghW
xnwhblhW
izfgLs
FHf,
btf
(E
Ff)
kW
wgFf
thFnthfis
(fhWigf)
bgW fhzgLwJ. jhtu brf
nfhifcWf
oonahnrhf
vW miHfgLwd.
gf
1. nfhifcW
iynrhnrhf
cUthf gF bgWwJ.
2. brRt
kW
brr
cgF J fhuzkhf csJ.
iynrhnrhf
gytifahd brF behfis
bfhl, rdh NHgl a
EFf iynrhnrhf MF.
it bryf brkhd bjhFghf
(intracellular
digestive
system)
bragLwd.
vdnt,
it
brF igf vW miHf
gLwd. vnlhshrtiy kW
nfhifcW
t
izj
bradh it cgahwd.
iynrhnrh r a nejh
iynrhnrh cns cs behf
KG brmikig brf brJ,
109
myF-6
ca
br mit VwLL. vdnt
iynrhnrhf
jbfhiyigf
vW miHfgLwd.
gf
1. br GFj (vnlhir
lh) vw f _y brD
<fgl Jffis
brkhd
brt gF twd.
2. uj
btisaQf
iynrhnrhf nehfis, ma
Jffis
mJ,
aifahf
cliy ghJfhg gfhWwd.
nkY mJ bfhnth
gf
ngh
kW
Jf
60S
Jiz myF
70S iunghnrh
tif
iunghnrh
aJ.
nkY 30S kW 50S vw uL
Jiz
myFfis
bfhlJ.
J nuhnfnaho
brf
fhzgLwJ.
tif iunghnrh 40S
kW
60S
Jiz
myFfsh
MdJ.
J
nfnaho
brf
fhzgLwJ.
iunghnrhf
50S Jiz
myF
m) 70S iunghnrhf
M) 80S iunghnrhf
_ milj kW uj
br EQWf ij
iynrhnrhf gF bgWwd.
vdnt it mF gil uf
myJ
Juthsf
myJ
br
thf
vbwyh
miHfgLwd.
iunghnrhf
vgit
myf (RNA)
ujfsh
Md
a
80S iunghnrh
nghw
mikf MF.
it
irnlhshr
jJ
brhubrhughd vnlhshrtiy
wgu xo fhzgLwd.
xbthU
iunghnrhK
uL
110
iunghnrhf
uj
cg
Ka gF twd.
vdnt,
it br uj bjhrhiyf
vW miHfgLwd.
thFnthf
xiw rdh NHgl ut
ua igf thFnthf MF.
it jhtu brf fhzgLwd.
nkY it y nuhnlhnrhtf
cz
Ffshf
RUF
Ffshf
fhzgLwd.
jhtu
brf
br
bgUgF
thFnthfdh
MufgLsd. thFnthiy
R fhzgL bjthd ciw
nghw r nlhndhsh vdgL.
jhtuf
thFnthf fk
bghUf,
rfiuf,
mndh
myf
kW
fiuj
f
bghUf nghwtiw bfhl br
rhdh uggLsd.
brfS RfS
gf
btr
i) thFnthf fk cfis
Cl
bghUfis
nrJ
itwd. nkY jhJ bghUf
kW Cl bghUf mlia
mfwd.
cr
ii) br iwjik kW
crgLj tWfhf br
rLgut
mGj
(Mkho
mGj) xnu uhd iy UFgo
brwJ.
o.v.V
iknlhfhah
nl
iknlhfhaf
gf
iknlhfhaf
cUil
myJ
cUis
totkhd
br
EQWf
MF.
xbthU
iknlhfhah
uL
rfdh
NHgLsJ.
btr
bjhlahdJ.
cr nl vdgL gy cw
kofis(f) bfhlJ. j
nl
iknlhfhah
cgFia
KGikaw Kiw
wd.
cgF jsbghU
(kh) vdgL xnu khahd
mlj bghUfsh uggLsJ.
Rthj
f
Ka
gF tF F1Jff myJ
Mnrhf vW miHfgL
F^jiy
tot
clyfis
nl bgWsd.
i) ATP nghw
Mw F
TLbghUfis
iknlhfh
af cg brwd.
iknlhfhaf
jsbghU
Rthj
bghGJ
cz
Mfuz
mila
njitahd
behfis
ATP
_yTWf
to
Mwiy
btgLJtjF
njitahd
behfis
bgWsJ.
vdnt,
iknlhfhaf br Mw
iyaf vW miHfgLwd.
iknlhfhaf
ujf,
bfhGf kW js DNA it
bfhLsd.
ii)
gira,
irnlhFnuhf,
OuhLf kW mndh myf
nghw
cnt
bghUf
cgF njitahd ilpL
bghUfis
iknlhfhaf
mwd.
fff (shoLf)
jhtu brf kL fhzgL
jL tot myJ Kil
tot
EQWf
fff
MF.
fff
_W tifgL.
mit
bt
fff
(nfhshLf),
tz
fff (Fnuhnkh shLf) kW
gRfff (FnshnuhshLf).
1. bt fff
it
jur, bfhGf kW
ujf to czit
nrJ
itF wkw fff MF.
2. tz fff
it
gira
fyhd kw
wfis bgWsjh kr myJ
t w fhzgLwd. gy
kyf kW ffSF it wij
mwd.
111
myF-6
ca
3. gRfff
it x nrif wahd
giraij
bgWs
gRik
w fff MF.
xbthU
gRffK
uil
rdh
Md
ciwia,
jsbghUisa
bfhLsJ. cr fff
KGsF
nykyhfshf
mikJ fhzgLwJ. y gFf
nykyhf joJ, ehzafis
mL itfglJ nghw mik
fhzgLwd. it uhdhf
vW miHfgLwd. xbthU
uhdh
ijyfhLf
vW
miHfgL jLtot rdh Md
igfis bgWsJ. uhdhf
cw gira fhzgLwJ.
jsbghU ijyfhLf mw
gF nuhkh vW miHfgL.
xnrif gFbgW vzw
behfis nuhkh bgWsJ.
btr
uhd
brnahf vW miHfgL
xU n#ho a clw Jffis
bfhLsJ.
gf
br gF bghGJ, o
ehf(RUF ehf) njhWt
Ka gF twJ.
Fnuhnko
nahy
nah
shr
cl
(k)
a
ciw
cfU (a)
cfU uil
rdh Md
ciwia bgWsJ. J cfU
ciw myJ a ciw vW
miHfgL.
nahshr
myJ arhW (nfnah)
vdgL jsbghUis a
cr
NJsJ.
a
nuhkh
ijyfhLf ciw
ciw
gy
Jisfis
bgW
gRff
fhzgLwJ. Jisf ah
Jisf vW miHfgLwd.
brnuhnrh
nahshr uL jkhd
yF
brfY
y
ah mikf fhzgLwd.
nkghL
milahj
jhtufY
i) nahy kW ii) Fnuhnko.
brnuhnrh
fhzgLwJ.
nahy vgJ uj kW
nuhnfnaho brfY nkghL
milj
jhtu
brfY
J RNA brJ fhzglToa xU
fhzgLtiy.
cfU
xU nfhstot gF MF. iunghnrh
lkhf
J
csJ.
JUt
J fhzgLwJ. J cUthF
112
brfS RfS
nahshr xW myJ
mjF
nkgl
nahyf
fhzglyh.
Fnuhnko vgJ ku bghUshd
DNA (o M ngh my)
kW uj bfhl
bka
iHfsh Md xU tiynghw
mikghF. brgF bghGJ it
joj fWnghw Fnuhnkhnrhfshf
RUFwd.
Fnuhnkhnrhf
fis bfhLsd. xbthU
D xU cd xU ghuga
gF fhuzkhdJ.
f, bgnwhflUJ mLj
jiyKiwF
ghuga
gf
fljgLtjfhd brfis DNA
_YTW to bgWsd.
gf
i) cfU
br
midJ
tsijkhw
brafis
fLgLJwJ.
ii) b g n w h f l U J
nrfSF ghuga gf
fljgLtij fLgLJwJ.
iii) br gFig fLgLJwJ.
6.4.1. Fnuhnkhnrhf
ghuga
gis
bfhl
nghW
RUa
Fnuhnko
iHf Fnuhnkhnrhf MF. it
brgF nghJ kLnk bjthf
bjwd.
XbthU
FnuhnkhnrhK
FnuhnkoLf vW miHfgL
uL xj mikfis bgWsJ.
uL
FnuhnkoLfS
xU
Fl
izwd.
jF
brnuha
vW
bga.
brnuha
mikJs
Fnuhnkhnrh gF Kjik RUf
MF. Fnuhnkhnrh KidgF
Onyha MF.
Fnuhnkhnrhf tiff
brnuha
mikUF
Kiwia bghWJ, Fnuhnkhnrhf
ehF tiffshf csd.
1. bklh br Fnuhnkhnrh
brnuha
Fnuhnkhnrh
ika mikJ, uL fufS
bgUghY rkkhd s fhzgL.
J My vGJ
v
tot
Fnuhnkhnrh MF.
2. rbklh br Fnuhnkhnrh
brnuha
Fnuhnkhnrh
ika
UJ
rW
y
fhzgLtjh,
j
xU
fu
kbwhU fuij l Filahf
fhzgLwJ. J My vGJ J
tot Fnuhnkhnrh MF.
3. mnuh br Fnuhnkhnrh
brnuha
Fnuhnkhnrh
Kid gFF mUnf fhzgLtjh,
xU fu f Filahf kbwhU
fu f skhf fhzgLwJ.
J xU nfh
tot Fnuhnkhnrh
MF.
brnuha
FnuhnkoL
fuf
brnuh
a
brnuha
ifdnlhnfh
fuf
FnuhnkoL
Fnuhnknrh mik
Onyha
bklhbr
rbklhbr mnuhbr
Fnuhnknrhf tiff
113
Onyhbr
myF-6
ca
4. Onyh br Fnuhnkhnrh
moid
bgUghyhd
cdfY nkghL milj
cdfY DNA kubghU MF. DNA gy a
ij
nahilLfsh MdJ. xbthU nahilL
xU IJ fhg rfiu, xU ghng bjhF kW xU
ieu# fhujh MdJ. ieu# fhuf U tifgL
- f kW of. moid kW Fthid Fthid
fshF. ij kW irnlh ofshF.
DNA mik thr kW vgtfsh irnlh
btlglJ. o.v.V. xU <iH mikghF. uL o.v.V
iHfS xiwbahW R, uil RUshf csd. KJbfY
RU KJbfYghf rfiu kW ghng _yTWf
csd. ieu# fhuf rfiu _yTWfSl
o.v.V mik
izfgLsd.
uL
gh
nahilL
iHfS Fl izfshd f kW
ofSF ilna cs iAu# izfsh izfgLsd.
uL iHfS v izahf vbu irf brwd. (mjhtJ 5'
Kj 3' kW 3' Kj 5' Kid vd vv irf brwd) uL iHfS
tyR ir xWbfhW fhzgLwd. DNA _yT l
20 A MF.
6.5. br gF tiffS
xU ijia vLJ, mij cilJ
J ghngh. ijF cns
bro iy. thnw xU Kilia
vLJ cilJ ghjh mj
cns nfhFR iy. Mdh
xU ij k ijfgL,
CwgL bghGJ, xU bro njh
kukhf tswJ. njnghW Kil
milfhfgL bghGJ, nfhFR
njhWwJ. J vthW rha
vgJ
g
eh
viwfhtJ
Unwhkh?
jhtuf
myJ
yFf
xiw
bryhd
irnfhoUnj
114
njhWwd. j irnfh gy
Kiw gFgilJ xU jhtu myJ
yif
njhWwJ.
j
fF ts vW bga. J
brgF _y eilbgWwJ.
cUst Ka gfS
xW dbgUf mil w
MF. dbgUf f, brgF
_y
brf
vifia
mfgij cslaJ. Vfdnt
cs brf UJ brgF vw
f _ykhfjh a brf
njhWwd.
ts,
bgUf
kW cl uhfF brbgUf
mta.
brfS RfS
J
UtgF
UJ
ika
neh o ehf (RUF
ehf) njhWwd. a
ciw kW nahy kiwa
Muwd.
ikaiy(bklhiy)
brnuha
neKfbrgF (Viklh)
xWbfhW izahd uL
FnuhnkoLfis bfhLsJ.
uL
FnuhnkoLf
izJs brnuha
MF.
br Rt
a
ciw
nahy
Fnuhnkhnrh
iliy
nuhiy
FnuhnkoL
RUF
ehf
iliy
bklhiy
mdh iy
Mug Onyhiy
Ko Onyhiy
nr brf
xU br iklho brgFF
cgLtjF K gFgiltjF
jid jah gL bfhwJ.
j
iy
iliy
vW
miHfgLwJ. myf
uogiltj _y Fnuhnko
bghUf uogilwd.
Kjiy (nuhiy)
F
nuhnko
tiy
RUL
l iHnghw mikfshd
Fnuhnkhnrhfshf njhWwd.
xbthU
iklh (kiwKf br j)
FnuhnkhnrhK
115
myF-6
ca
a
ciw
kiwJLwJ.
KY
F
nuhnkhnrhf
Filahf
jokdhf khWwd.
F
nuhnkoLf
brnuha
fSl
br
ikaF
efwd.
ah (Fw gF)
cdf
dbgUf
brf eilbgW xU tifahd
brgF ah MF. nfLf
cUthf
nghJ
f
fhzgLwJ.
x
bthU Fnuhnkhnrh br
nuhaU ulhfwJ.
6.6. brf
kW
mt
NHYilna
eilbgW
bghUf ut / gkhw.
b
rnuhaf
ehfSl izwd.
WKiy (mdhiy)
x
bthU
FnuhnkoL
brnuhaiu
bgW,
Fnuhnkhnrhkhf khWwJ.
xU
xU
o
ehf
RUFtjh
j Fnuhnkhnrhf xW xU
JUtij neh kbwhW v
JUtij neh efwd.
Wiy (Onyhiy)
n
r Fnuhnkhnrhf JUt fis
brwilwd.
nahy kW a
ciw L njhWwJ. vdnt,
br U JUtfY uL
nr af njhWwd.
o ehf kiwwd.
c
fU j gF cfU
gF
(nfnahifd)
vW
miHfgLwJ.
irnlhifd
gF)
(irnlhshr
irnlhshr
gFgiltJ
irnlhifd vdgL. jhtu
brf, uL nr cfUfSF
116
irnlhshrF
mjF
btna cs RWwF ilna
shkh r _y gntW tf
bghUf gkhw bragLwd.
r tahf fljgLtJ Mw
njitaw fljyhfnth myJ Mw
njitahd fljyhfnth Ufyh.
Mw njitaw flj
xU
ma
myJ
_yTW
br mfkhd lUJ br
Fiwthd lF xU r _y
gu xU va guj KiwahF.
j flj vj j MwY
gagLjgLtiy.
Mw njitaw flj _W
Kiwf eilbgWwJ. i) rL
gut ii) va gut iii) vjhfgl
gut.
i) rL gut
U gffY cs fiubghU
br ntWghlh shkh r
_y _yTWf c, bt
lbga eilbgWwJ. br
mfkhd lUJ br
Fiwthd lF xU r _y
_yTWf fljgL f
rL gut vdgL.
brfS RfS
brYF cns _yTWf
brY
f
vlhkh
(crLgut) vdgL. br
UJ _yTWf btna brY
f v[hkh (btrL
gut) vdgL. jhtu brf
msffkhd
v[hkh
eilbgWtjh, irnlhshr mj
shkh rl nrJ RU,
brRtiu L y fhzgL.
j f shnkhiy (ck
RUf) vW miHfgLwJ.
ii) va gut
ct, fayth nghw
th _yTWf brr _y
bgna vw fl ujf
cj yhknyna brYF cns
EiHwd.
Mw njitahd flj
Mw njitahd flj vgJ
Mw cjah xU bghU r
tahf lbga miltjhF. J
vbghGJ br rF vuhdJ.
( mjhtJ br Fiwthd lUJ
br mfkhd lF) j
Kiw
fiubghU
_yTWf
mt nt br myJ nt
rF vuhfnt efwd. j
KiwF Mw njitgLwJ. y
rujf fl _yTWfshf
bragL
fiubghUis
r
kWgfF flJwd.
bjhlJ
vn[hirlh
fl
_yTWf
_ykhf
bghUf
btna
fljgLj
vn[hirlh
vdgL. J
bghJthf RuF brf myJ f
f brf fhzgLwJ.
vnlhirlh
shkhr
cwkhf
koJ
myJ J brW xU EF
myJ thFnthiy njhWgj
_y vnlhirlh eilbgWwJ.
J uL tifgL.
1.~ngnfhirlh
(br
GFj)
2. ndhirlh (br mUJj )
ndhirlh(br mUJj)
bghUf
ut
to
vLJbfhsgLwd
(v.fh.
mghL. nuhnlhnrhtf kW
Wuf brf.) ndhirlh
jhtufY eilbgWwJ.
6.7. Rf
jhtu Rf tiff, mik
kW gf
bjhlahd gzhk tsah
shkh
117
myF-6
ca
jhtuf
mik
ff
mfJsJ. catif jhtuf
ntf, jL, iyf kW kyf
gntW
brafis
brwd.
btntW ntiyfis brtjfhf
jhtuf
brf
gytifahd
Rfshf ntWgLsd. (4.2 cs
mltizia ghf).
MF Rf
bra 6.1
(bgUghY xU iy jhtuf)
fhzgLwd. fQilgF
milt it Jiz wd.
iii) gf MF Rf
jL kW ntf gfthL
gF fhzgL MF Rf
mlF. it jhtu ghf
FWfsit mff brwd.
(v.fh. fh nfa kW thFyh
nfa.)
MF R brf gf
xU a bro tsia
cW nehf. J neuhf tswJ.
bghGJ jo EgFia
bto, nkY mj tsia
ftf.
M
F Rf brf nfhs,
Kil, gynfhz myJ brtf
to fhzgL.
t brRt bkaJ, S
w bfhlJ kW brYnyh[h
MdJ.
it
br
ilbtf
beUfkhf mikJsd.
m
lahd irnlhsh rij
bga cfUit bfhLsd.
E MFR
il MFR
i) E MF RR
E
MF
R
jhtu
jLf kW ntf Ef
fhzgLwJ. J jhtu ghf
sij mfwJ.
gf MFR
ii) il MF Rf
it iyf
f
nghw
fQilgF
mogFY
jhtuf
mogFY
118
brfS RfS
iyj Rf
bra 6.2
x
U jhtu jLgFia
vLJ, bka FWFbtoid
vLfntL.
b
ka FWF btLguf
J rh~u rha nrf.
xU FWF btLguid kL
fzho eGt x itJ,
xU J r nrf.
wnjh
o
w
njh
_
Liy
bfhL
_o
Enzh cWnehf.
gytifahd brfis mit
mikUF Kiwfis cW
nehf.
w
njhyo
njh
bu
FHh
m) midJ
brfS
xnu
khahd mik csdth?
M) vjid tifahd
fhzgLwd?
brf
~nsha
nfa
MF Rfdh cUthfgl
brfSF vd newJ?
iry
MF Rfdh cUthfgl
y brf gFgil jikia HJ
iyj Rfis cUthFwd.
(bkLyh)
tWF Fl tot kW
g cL. it gy tifahd
gfis brtjfhf gy tiffshf
ntWghL milJsd.
Nafh jo
FWF btL njhw
m. ghuifkh
M. nfhyifkh
iyj Rf uL tifgL.
. uifkh
1. va Rf
2. TL Rf
va Rf
mik kW bra xJ
fhzgLw,
xnu
khahd
brfsh Md R va R vdgL.
J _W tifgL.
ghuifkh
ghuifkh
brf
bghJthf
brilbtfSl Toa bka
Rt bfhlit. it cUs
brfshF. it bghJthf jhtu
midJ cWfY fhzgL.
119
myF-6
ca
fhzgL. it bghJthf U
iy jhtu jo wnjhYF
nH
uL
myJ
mjF
nkgl mLFfshf fhzgL.
ntf J fhzgLtiy. J
iyfh kW ky fhY
fhzgLwJ. ghuifkhit nghW,
nfhyifkh xU cUs R
MF. nfhyifkh Ka g
cWia bfhLgJ kW s jL
nghw tsU cWfSF tis
jikia bfhLgjhF.
br
ilbt
ghuifkh
it Kil tot, nfhs tot,
brtf tot myJ cUis to
fhzgL. brRt brYnyh kW
bgo bghUfsh MdJ.
bghJthf
ghuifkh
brf
czit nrgY czbghUf
kW fk cfis flJtY
gfhWwd.
nfhyifkh
nfhyifkh brf FWFbtL
njhw gynfhzto fhzgL.
uifkh
J xU cuw R MF. brf
Rtfis bfhL joJ
fhzgL.
it
cWfSF
tikia bfhLwJ. J uL
tifahd brfis bgWsJ. mit
1) iuLf 2) ehf.
1) iuLf
iuLf vgit fbrf
MF. it bghJthf bfhilf
ciwfY, ngfh kW rnghlh
nghw
ff
rijgFY
fhzgLwd.
2) ehf
it l iHf MF. iHf
KGtJ va Ffis bgW
fhzgL.
fod ciw
a
thFnth
nfhyifkh
nkY t Rtf uw joig
bfhLsd.
mf
brYnyh,
bA-brYnyh
kW
bgo
bghUf go fhuzkhf j
jof VgLwd.
jof
brf
nfhzf
120
TL iyj Rf
iry
iry ClbghUf, kW
fk cf jhtu nkneh
flJt cj wd. J
nt, jL, iyf, kyf, ff
tna l brf izJ xnu
bjhlahd FHh nghw mik
fhzgLwJ. iry ehF tifahd
brfsh MdJ.
m) ouLf, M) iry FHhf,
. iry ehf, <) iry ghuifkh
brfS RfS
t
u
i
la
tuila F
irnlhshr
a
ouL
iry
FHh
iry ghuifkh
iry eh
m) ouLf
iry
Rl
izJ
fhzgL ghuifkhbrf iry
ghuifkh
vdgL.
iry
brf J kLnk cUsJ.
it czbghUfis lh kW
bfhG to nrwd. it
iu flJtY Jizwd.
M) iry FHhf
iryFHhf
Kidf
Jisfis bgW fhzgLwd.
xw J xwhf mikJ l
FHh nghw mik csd. it
Mnahbgf
iry
fhzgLwd. it , fk
cfis flJwd kW jhtu
clYF tikia bfhLwd.
~nsha
~nsha
cz
bghUfis
iyfUJ
jhtu
kw
gFfSF flJwJ. J ehF
tifahd brfsh MdJ.
m) ryil FHh TWf
M) Jiz brf
) iry ehf
) ~nsha ehf
myF-6
ca
~nsha
ghuifkh
Jiz br
ryil FHh
ryil jL
~nsha R
it ryil FHhf, ryil brf vd Utiffshf csd.
ryil brf blnlh~igL fY ndhbgfY csd. Mdh
ryil FHhf Mnahbgf csd.
M) Jiz brf
Jiz brf vgit bka Rt bfhl, l w tifahd ghuifkh
brf MF. it ryilFHh TWfSl izJ fhzgLwd.
it
irnlhshrij bjthd cfUit bfhLsd.
it
Mnahbgf cz bghUfis flJt ryil FHhfSF
cj wd.
) ~nsha ehf
~nsha
Rl izJ fhzgL uifkh ehf ~nsha
ehf vdgL. it gh ehf vW miHfgLwd. it jhtuF
TLj cWia jUwd. ~nsha ehF tif brf ~nsha
ehf kL cuwit.
brfS RfS
kL
- m
rahd ilia njbjLf
1. b
r Mw iya (gRff, a, iknlhfhah,
iynrhnrh).
2. thFnth ciw
nlhndhsh).
(brr,
r,
shkh
bykh,
- M
6. bfhLfgLs
ilaf.
glij
cW
neh,
fl
dhfSF
(M)
(m)
ii) _______________
iv) ______________
8. glij cW nehf.
(m)
(M)
myF-6
ca
9. mltizia uf.
Fnuhnkhnrh bga
Fnuhnkhnrh tot
bklh br
__________________
J tot Fnuhnkhnrh
mnuhbr
Onyh br
10. fl TWfis goJ mtiw U mikf.
-
11. m. flt ma fiybrhfis vGJf.
(M)
i) g
lij ghJ tiuJ m Kj tiu FfgLs
ghffis FLf.
ii) jo nghF tsF fhuzkhd gF vJ?
iii) ulh iy tsF fhuzkhd gF ahJ?
()
nkY ma
jff
1. Plant Physiology 2004 - Salisbury F.B and Ross C.W, Wadsworth
publishers.
2. Cell Biology, Genetics, Molecular Biology, Evolution & Ecology - 2008
- Agarwal V.K and Verma P.S., S.Chand Publishers.
3. Life Science 1990 - Silver Burdett K Ginn Publications.
izajsf
http://www.sciencecentral.com
http://www.botany.org
124
myF
c -
nta RH
myF - 7
ca
7. c - nta RH
xU Mw Fj
iyahd
bjhFig
cUthFtjfhf,
c
nfhs
cUs
kW
cuw
gFbghUf
xnwhblhW iyahd ilbra
wd. cnfhs gntW
gFbghUfSilna eilbgW
bghUf kW Mw lkhw
jifa ilbra mlF.
cdfSF
mj
RWNHYF
ilna
cs
bjhlfisga ca
Niya vdgL.
midJ
cdfSF
fhg, t(iAu#), ct
(M#), ieu#, fjf, ghgu,
bghlha kW fha mf
ms njitgLwd. jifa
ClbghUfis
it
fhW
(thbt),
(nfhs) kW
k (ynfhs) MatUJ
bgWwd.
Niy
aikahj
cslaJ.
ts
kW
bgUffhf
cdfsh UJ bgwgL
Cl
_yTWf
c-
ntbghUf vdgL. j c ntbghUf cdfsh
gagLjgL,
mt
wj
clyf
kW
fbghUf
ijfgLbghGJ
RWw
lgLwd.
it
L
kWgaghL kW kWRH gF
bgWwd.
cuw NHYF (k, ghiw, fhW,
) cdfSF ilna eilbgW
_yTWf myJ gFbghUf
RH Xl c- nta RH
vdgL.
1. cuw gFbghUf ( aa
myJ cuw)
2. cUs
(cUsit)
gFbghUf
cuw gFbghUf
fhW, , k, x kW btgiy
Mait
RWNH
cuw
gFbghUf MF. vdnt, ekJ
RWNH cuw gFbghUf
eik midJ cdfis
gyjf
ghf
Kawd.
cdf ts, bgUf kW
iyUj Mat Ka
gF
twd.
gRjhtuf
xnrif tjF x, kW
fayth Kjad njitgLwd.
yFf cthH cz, kW
ct nghwit njitgLwd.
cUs gFbghUf
kj
cl
midJ
cdfS
RWNH
cUs
gFbghUf
ml
F. jhtufS yFfS xiw
bahW rhJsd.
xiwbahW rhUj vgJ
cdf cthH, ts kW
dbgUfF
xiw
xW
rhUF Kiw MF. cjhuzkhf
njf
mt
czfhf
kyf cs kfujfis
c - nta RH
ctid
thbt
btLwd. thW jhtufS
yFfS xiwbahW rhJsd.
7.2. RH
jhtuf kW yFfSF
ilnaahd ilbra
Ka e
kj
kW
yFfsh
Rthj
bghGJ
ct
vLJbfhsgL
fayth
btlgLwJ.
jhtuf
x nrif bghGJ j
faythit
vLJbfhL
RWNH
xU
Ka
gFbghU MF. J midJ
cdfSF f aikahj
xwhF. fbga njlfshf
(iyf)
sf
Toa
bgUflf UJ Mah
nkffis njhWwJ. kw
iyfshd MWf, Vf kW
Fsf UJ Mah
nkffis
njhWwd.
nkff cs uh F
milJ kiHahf bghwJ. kiH
MWf _ykhf brW W
fliy milwJ.
RH jhtuf kW yFf
_ykhf
eilbgW.
jhtuf
k myJ njff UJ
iu
c
mfgoahd
iu
uhngh
_y
uhahf
fh (tkly) nrwd.
kufsh btnawgL Rs
fhiw FubrJ mtiw RY
xU Fiwj btgiyia zg
gFbgWwJ.
yFf
njlfUJ
czl
nrJ iu vLJbfhwd.
it j iu Rthj _y uh
to tklynfh myJ f
f _y ut to knfh
U
mDwd.
ghof
mt clUJ iu ait
to btnaWwd.
cdf
w
kW
ijdhY
RWNHYl
nrfgLwJ.
uhnghF
kW Rthj clhd uh,
nkffis
njhWwd.
jhtuf kW yFf gagLJ
tif kiHahdJ iu k
nrwJ.
127
myF - 7
ca
Na
jh
tu
ti
ff
(Xi
U
lf
J
U
J)
k
U J
bgU
fl
U
J
uh
ngh
F
kiH nkff
nkf njhWj
Mahj
gothj
ji
un
CLUj
gu
t
go l
f
j gh
M
Jg
iw g j
uj
uj
y
jo
RH
bgUfl
nkY mJ bfhnth
e cl _ uL gF mlsJ.
nahf 97% bgUflf, 2% gKfLf(ice caps) kW 1%
yjo twh MdJ.
2
0 l od a 125,000,000 fhyf iu nH mD ( 1 fhy
vgJ 4.5 lUF rk).
7.3. ieu# RH
cdf uj kW
myfis jahf
njitahd
Ka fk ieu# MF.
tkly
78%
ieu#id
bfhoUjhY, mnkhah, mndh
myf myJ ienuLfshf
khwglhj tiu j ieu#id
cdf neuoahf gagL
bfhs
ayhJ.
kUJ
bgwgL j TLbghUf
Niy bjhF _y RH kW
kWRH milwd.
aa kW ca braf
_ykhf j mikf xUJ
kbwhwhf ilkhw milJ xU
Fl iyahd ms ieu#id
tkly iyUfbr
bra ieu# RH vdgL.
128
ieu# RH fl iyfis
cslaJ.
i) ieu# iyWjgLj
ii) ieu# jkakhj
iii) mnkhahthj
iv) ienulhj
v) ieu# btnaw
ieu# iyWjgLj
ieu#
iyWjgL
bghGJ, d fhuzkhf ieu#,
Mi[Lfshf
Mfuz
bragLwJ.
j
Mi[Lf
kiH fiuJ
gotfshwd.
ca
ieu#
iyWjgL
bghGJ mn[hnlhghl, iunrha
nghw
ieu#id
iyWJ
ghOaf kW ehlh nghw
ygRghf thiy ieu#id
c - nta RH
jhtu
cz
f f
w kW
yF
mGFj
w kW mGFj
mnkhah
ijgitf
j
th
h
a
h
k
n
m
ieu#
btnaw
ca iyghL
v
b
v ghU
j
tkly ieu#
ienulhj
k cs
ieu# Fs
aif ieu# RH
mnkhahthf ienuLfshf
khWwd.
ieu# jkakhj
jhtufsh vLJbfhsgl
ienuLf, uj kW
myf nghw fkbghUfis
jahf gagLwd. yFfsh
gagLjgL
jhtuujf
kW w ieu# TLbghUf
yd ujfshf khwgLwd.
mnkhahthj
yd ujf ah,
my
myJ
mnkhahthf
btnawgLwJ.
jhtuf
kW
yFf
wFbghGJ,
mt
ujf
ghOaf
kW irf braghodh
ijfgL mnkhahthf bt
nawgLwd. mnkhah cUthF
j f mnkhahthj vd
gL.
ienulhj
braKiwbghGJ ienuh
ghl
kW
ienuhnrhnkhdh
nghw kth ghOafdh
mnkhahthdJ ieiuLfshf
ienuLfshf khwgL, d
it jhtuf ntf _y
crgLwd.
ieu# btnaw
Nnlhnkhdh nghw kth
ghOaf k cs ienu
mafis
thieu#dhf
FiwJ tklyF U
mDwd.
ieu# RH gFbgW cf
braghL
cd bga
ieu#
iyWjgLj
mnkhahthj
ienulhj
ienuhnrhnkhdh kW ienuhghl
ieu# btnaw
Nnlhnkhdh
129
myF - 7
ca
7.4. fhg RH
RWNH f Kakhd
fk fhg MF. midJ
fk TLbghUfS fhgid
bfhLsd. fhg _W Ka
Mjhuf i) fhYs fay th
(CO2 ) kW flf fiuJs
fay th ii) nkgu
cs fhgnd ghiw kW iii) gok
vbghUfshd
yf
kW
bgnuha. x nrif vw f
_y
Mw
iyWjgLj
Ka fkkhf gFbgWtjh, J
Mw XlJl beUfkhf bjhl
bfhLsJ. fhg tkly
njhWthUJ
cgahsf,
Efnthf kW ijgitfSF
lbga milwJ.
tkly cs fayth
cd
cyfF
mjhtJ
gRjhtfSF
xnrif
_y
fhnghiAnuLf
(cz)
jahgjfhf
EiHwJ.
jhtu cfsh jhtu cz
vLJbfhsgL
d
a
kW
bga
CcfSF
mDggLwd.
xbthU
czliyY
Rthr braghLf faythit
iuthf tklyF U
mDwd. wj fkbghUf
ij, gok vbghUf vj kW
vkiy
braghLf
_ykhf
fayth
tklyF
UwJ.
xnrif
mGFj
tkly
fay th
Rthj
gRjhtuf
xnrif _y CO2 I
fkTLbghUfshf
fLwd.
fh
b
hj
tk
go
m
h
Rt
v
yFf jhtu
bghUfis
yF
Rfshf
khWj
f gila jhtuf
gotfshd yf,
bgnuha kW
aif th
fhg RH
nkY mJ bfhnth
fhg RH yho, fhg kWRH mila Koahk, cf cthH
Koahj is VgL.
130
c - nta RH
tkly
ct O2
fk _yTWf
C6 H12 O6
xnrif
Rthj
CO2
H 2O
ct RH
7.5 ct (M#) RH
midJ
cdfSF,
Rthf ct njitgLwJ.
ct xU gFbghU MF.
J tkly cs fh 20%
csJ.
Rthj _y ct cd
cyif
milwJ.
J
cz
bghUfis
Mfuzkila
brJ Mw kW fay thit
cg brwJ. bghUf vjY
ct gagLjgL fay th
cUthwJ.
xnrif bghGJ cz
jahf jhtuf faythit
gagL ctia btLwJ.
ct,
ieu#Dl
nrJ
ieu#
Mi[Lfis
njhWwJ.
j
ieu#
Mi[Lf mndhmy kW
uj cgfhf jhtufsh
vLJbfhsgLwd.
j
TLbghUf d va _y
TWfshf sfgL tkly
ctia btna, RWNH
xU rkiyia jf itwd.
131
myF - 7
ca
kL
- m
rahd ilia njbjLf.
- M
3. nH bfhLfgLs cdfis bfhL FiwjJ uL cz
rfis mikf.
(f, , , kh, e, Ka).
4. Kj iz cs bjhlid mJ, Lgl izfis uf.
i) ieu#id F ghOah
Nnlhnkdhdh
-
5. m. jhtufS yFfS xiw xW rhJsd.
i) j Tiw f VWbfhfsh?
ii) sf TWf.
M. c kW cuw bghUfis goaLf.
fhW, kh, , eh, kj, k, x, jhtu.
nkY ma
jf
Plant Ecology 2008 - Shukla R.S and Chandel P, S.Chand Publishers.
izajs
http://www.wisegeek.com
132
myF 8
khRghL
Xnrh ijtiljY
myF-8
ca
8. khRghL Xnrh
ijtiljY
nkY mJ bfhnth
fU Eiupu neh yf
Ruff
ntiybrgtf,
mFs
fhg
Jffis
Rthgjdh Eiupu Wneh
clhwJ.
tsJ tU iwa NH eh
Rjkhd
fhiwjh
Rth
nwhkh?
Rjkhd iu Fo
nwhkh? nfhil fhy VgL
fLikahd btgij eh jhf
Kokh vw nffSF g
vd? jfhd fhuzf vd?
jfhd fhuz khRgLjny MF.
khRgLj vgJ vd? J
kjdh
cUthdjh
myJ
aifah cUthdjh? jfhd
fhuzfS, isfS vd?
ghl jfhd ilfisfhd
Kanghkh?
tiuaiw
EJff vgJ fh jJ
bfhoUF W Jf todhyhd
f, R, bfhf, jhtuf
kfuj f, nghf, kW
EQf
MadthF.
EJffsh VgL khR kjDF
Rthr kly nfhshWfshd MJkh,
Eiupu nehf, uhj r nghw
nehfis cL gQwJ.
2. fhg nkhdhi[L
ijgot
vbghUf
rahf
vfglhjdh
fhg
nkhdhi[L
clhwJ.
J
uj M#id vLJbrY
wid FiwJ yFfSF F
iswJ.
gG w fhW
134
yf
kW
bgnuha
bghUfis
vFnghJ
it
cUthwd. iwj tabtf,
rJ yf nghw lfYs
k fhzgL EQf
btLwd.
nj
nghw
iAnuhfhgf fhW khRgLtjF
fhuzkhwd.
4. fjf ilMi[L
vbz
Rf
iyafUJ, fjf fyj
jhJfis tWF nghJ, fjf
ilMi[L tkly fywJ.
jhtuf
giraij
Hf
brwJ.
jhtuf Rf
mF fhuzkhwJ.
kj
MJkh nghw Eiupu nehfis
clhFwJ.
5. ieu# Mi[Lf
nghFtuJ ber Fj efu
fhW brgG wkhf khw fhudkhf
J sFwJ. J ja kW
Eiupu ghig VgLJwJ.
my kiH
rg ilMirL ieu# MirL
nghw ntbghUf mf ms
gagLJnghJ mit Mah nkny
brW kiH bgnghJ kiH nuhL
fyJ my kiHia njhWwJ.
my kiH fllf jikia,
jhtufis,
ydfis
bgUks ghwJ.
kiz
myjikilajhf khWwJ.
Rzhdh
flgl
ghugaf folf
ijj
k cs cdf
bfhygLtJ, Niy
kly ghfgLtJ
k my jik
milj
mykhj
H2SO3
H2SO4
my kiH
HNO3
H2CO3
HNO2
mykhj
folf mJ
nghj
mkhd
kj ey
bfLj
MWfS, FsfS
my jikailj
yjo
zhFj
ydf XLf
gyd milj
my jik fhuzkhf
th jhtuf, yFf
wj
135
myF-8
ca
btgLJ if oF
gHfij
bghJ
lf
fol jilbrayh.
5. Vuhskhd kufis bjhrhiy
tshffY, rhiy XufY
tsg _y fhW khRgLjiy
bgUksF Fiwfyh.
8.1.2. khRghL
Ugjfhj
bghUf
nrifah VgL aa,
nta
khwfdh
kj
th iu gagLj Koahj iy
VgLkh mjid khRgLj
vnwh.
my kiHah ghfgl iy
nkY mJ bfhnth
1984 org 2, 3 Ma ehf
nghgh Uj a fhigL
fbg cubjhrhiyUJ
btahd eRjik Fj MIC,
nj Inrh randL vw th
gyhufzfhd cfis g
thaJ.
D Vuhskhndh
Rthr,
eu
nfhshWfshY,
ja nfhshWfshY w Fiw
ghLfshY ghfgLsd.
khRgLjYF
Ka
fhuzfshf bjhrhiyfUJ
btnaW Rffglhj ff,
LfUJ btnaW ff,
vbz ff, trha kW
bjhrhiy
gFf
UJ
btnawgL
eR
bghUf
nghwit fhuzkhwd.
khRWjYfhd fhuzfS
mt isfS
fhW khRgLjiy
fLgLJtjfhd eltoiff
1. bjhrhiy ff
vbz nr
iya
bgnuh iya
uhnghF
Mahj
ji
ua
uh
jh
a
ik
KG
d
ah
ik
KG
gF
gF
2. nk k m
trha yfUJ btnaw
gL bfhf, urhad
cuf fyj kW uhkwf
fhzgL a bjhrhiyf
UJ btgL mff, mdff
TLbghUfS khRgLjYF
fhuzkhwd.
4. rhfil ff
LfUJ
btnawgL
rhfil
ff
mf
msF
mff
bghUfis,
olb#Lfis bfhoUwJ.
mff bghUf fhuzkhf
ClrJ
ms
mfwJ.
ClrJ mf fhuzkhf
jhtuf brJ tsJ
nkgu
KGtij
_LwJ.
j isthf ct ms
FiwwJ. J th yFf
wF fhuzkhwJ.
jid
nuhnf vg.
nkY mJ bfhnth
#gh dhlh gF 1952
dhlh neh vw xUj neh
fLofglJ.
jF Ka
fhuz mj gF mikJs xU
bjhrhiyUJ btnawgl
ghjur
ghOahfsh
ij
bkF vw erhf khWtnjahF. ij
cl fis kj cQnghJ
if, fhf, cjL kW kh Ma
gFf
czaW
nghd,
brLjik, ghitFiwghL,
kdiygh VglJ.
jF
dhlh neh vW bga.
3. vbz ff
vghuhj jkhf VgL gJf
fhuzkhf fj vbz fgf
kW vbz zWf VgL
ffdhY vbzahdJ fl
bfhlgL
fl
nkguig
mRjgLJwJ. j fhuzkhf
nkY mJ bfhnth
D.D.T.fhuzkhfiyfVgL
nt bgUf bkJthf xnth
iyY mfwJ. j D.D.T.
gwitf mlehsf Kil
cUthFnghJ cgahF fha
fhgndil jilbrJ njhKil
vdgL v cil jikila
bka
XLila
Kilf
cUthwd.
it
milfhF
fhyf cilJ dbgUf
jilbragLwJ.
Jehw
fyF
jik
tl goj
khRgLj is
mf
S
ahf
guj
137
ca
ct
jLghL
myF-8
ca
khRWjiy jLF Kiwf
1. bjhrhiy ffis iy
f LtjF K mtiw
Rf iyaf _ykhf
Rff ntL.
2. msF
mfkhf
ga
gLjgL bfhf,
fis
bfhf
kW
urhad cuf gaghil
fLgLj ntL.
3. Ff
bgUfij
fLgLj ca fLghil
gagLjyh.
4. rlgoahd eltoiffis nk
bfhL khRWjiy jLfyh.
5. kf k khRgLj g,
ikahd mta g
z VgLj ntL.
y
khRWjYF
Ka
fhuzfshf
kj
braghLf
mikwd.
f bghUf
nrif, isriy bgUFtjF
trhf
gagLJ
urhad
bghUf,
Ruf
bjh,
efu
kakhFj Mad jF fhuzkhF.
y khRWjYfhd fhuzfS
isfS
bjhrhiy ff kW fd
cnyhf ff, eRjik thj
mff,
mdff
TLbghUf
kW mQ ciyfUJ btnaW
fR jik bfhl ff,
yid khRgLJwJ. md
iyafUJ
btnawgL
EJff bfhl fly ash (gwF
rhg Jff)
kW mQFL
bto MatwhY y khRgLwJ.
Lff mf ms mff
bghUfis bfhoUgjh mit
mG knzhL nrwd.
vagL kUJtkid ff
fhzgL nehUf kjUF
fbga
msshd
if
iswJ.
nkY mJ bfhnth
jiy rL gut
Rjkhd Foiu bgWtjF
Jnt rahd tahF. ml
mfkhd ut J mGjij
gagL
ml
mfkhd
gFYs iu J vLgjhF.
F Mw gagLjgLwJ.
j mik gagLjgL
rthdJ iu kL jDns
bry mDkF. lbghU
bry mDkgiy. vdnt J
fl UJ cig J e
bgWtjF jFj KiwahF.
bfhf,
fis
bfhf, fk cuf nghw
ntsh
ntbghUf
Foiu
khRgLJtJl
k
ntgig kh cfSF gh
VgLJwd.
y khRWjiy fLgLJj
8.1.3.y khRghL
kj braghLf fhuzkhf
k cg w FiwJ,
yjo jik khWtjh VgL
Ugjfhj
khwfis
y
khRgLj vnwh.
138
eltoif
VgLj
y
bghUfis
M#
Kiy vfntL. ntW
y bghUfis M# mw
Niy vfntL.
a kufWfis eL, k
mkhdij jLJ k tsij
nkgLjyh.
mQ FL btoj
nkY mJ bfhnth
uZah
brndh
mQ
ciy gJ cyf ms Vgl
mQ ciy gJf f
nkhrkhdJ. kuzij clhf
Toa
mQff
bttJ
tklyij ghjJ. brndh
gF thj kf #gh
nuhkh gF kfis l mf
ms ghfgld.
jhf
wj FHijf Fiwl wjd.
D gy ijuhL Wnehah
ghfgld.
mQfU ciy
faf bghUfshd nuoa,
njha,
nua
nghwt
gaghlh fhW, , y Mait
khRgLwd.
tif faf
bghUf nuhlhf, vyuhf
Matiw btgLJwJ.
isf
f
af
cdf
khwij JLwJ.
2. faf ff ghJfhghd
Kiwf mwgLj ntL.
luha 90 vYf goJ
vY Wnehia njhWwJ.
m
naho - 131 vY ki#,
ku,
z
KoR
Maitfis
jh
uj
WnehF fhuzkhwJ.
4. fLghLl
mQFL
nrhjidfis fj ntL.
139
myF-8
ca
8.1.5. x khRghL
kjDF
w
cfSF
CW isF Ugjfhj mf
xia x khRWj (x iur)
vg. x msit blg vD
ms mslyh. 120 dbF nkgL
xdh kjDF F iswJ.
nkY mJ bfhnth
gGJghg
_y
x
msit fLgLjyh.
x
bgUf gaghL, glhR
btoj
nghwtiw
fLgLJt _y x khir
bgUksF Fiwfyh. mf
Xirdh
VgL
id
kfSF vLJiuF jkhf
z
urhufis
nkbfhsyh.
b# Mfha khd
- 145 db
efu nghFtuJ
- 90 db
nkY mJ bfhnth
Jilgh
- 85 db
rhjhuzkhf ngRj
- 60 db
x_yf
bjhrhiy aF vuf,
nkhlh thfdf, u kW
khdfsh clhF x, xbgUF
rhjdf, fLkhd auf, L
cgnahf bghUf, glhR btoj
nghwit x khRgLj Ka
fhufshF.
t 1974 ML ghJfh
rl, 1980 ML tdrl, 1981
tUl fhW ghJfh rl, 1986
ML RWw NH ghJfh
rl, 1988 tUl nkhlh thfd
rl Mad Fl jFjit
MF.
ghf
8.2. btgkakhj
mf ms VgL xahdJ
uj ehsfis RUf brJ
jaJoig, _R Ljiy
(Rthrij)
ghF.
jiyt,
fik,
vr
nghwit
VgL kj Mf brafis
FiwF. 130 dbF nk clhF
xdh
brgiu,
cbr
kiHf ghfgL jfhf,
uju fhJnfshjik VgL. x
khRWjdh
g
khztf
ftdij VgL.
x khRWjiy fLgLJ tf
1. rhiy
Xuf
kufis
tsg _y x msit
Fiwf aY.
2. aufis,
thfdfis
nkhlh
Kiwahf
140
gkiy cUFj
btgij, U mD
mft
ffis,
c
d mtiw ugwJ. j
fhuzkhf thf xU fzho
o fzhof vgo btgij
btna
lhk
jf
itJ
bfhwdnth mthnw btgij
jf
itJ
btgij
mfwJ.
8.2.1. gRik y is
fhW
kly
cs
y
thf Na btgij c
mgona jfitJ bfhtjh,
btgiy cawJ. jF
gRik y is vW bga. jF
fhuzkhd thfis gRik y
thf vd TWwh. fhgil
Mi[L, nj, ieu Mi[L,
FnshnuhSnuhfhg nghw thf
gRik y
gRik y
gRik
y
vgJ
mf
btgiy tsU wDila gRik
jhtuf tsfhf fzhoah
cUthfgLs xU L nghw
mik.
btgkilj
g cUFj
fl kl caj
jhtuf
VgL khWghL
ghiytd
cUthj
fiunahu bts
JUtij neh
fhLf tyir nghj
kiHbgh VgL
khWghL
fl Xj
iy fhLf
twL nghj
141
nkhrkhd fhy
iy
gtifff
VgL khWghL
myF-8
ca
gRik y thf
fhg il Mi[L
thf
Kakhf
CO2
jh mf ms ljl 31%
msF fhzgLwJ.
ijgot
bghUfis vj, tdf mj,
yFf Rthj, vkiy btoj
fkbghUf
k
mGFj
nghw fhuzfsh CO2 btgL
thklyij milwJ.
nj
Figf
fhzgL
fk
ff mGF nghJ fheilf
czbghUf brF nghJ, CH4
th cgahwJ.
ieu# Mi[L
ij gok vj, bjhrhiyf
bragLj, cGj nghw ntsh
braghLf Matwh ieu
Mi[L btahwJ.
Fnshnuhnshnuh fhg
Frhjd bgof, Ffyf,
fiughf
Mat
Fghdhf gagLjgLwJ.
btgkakhj isf
f
l btgkiltjh kl
caU, ciw gfof cU
fl klij nkY caJ.
a
fhuzkhf
cy
gyehLf gy gFf uh
_fofgL.
btgkilj fhuzkhf fhy
iy
fbga
vghuhj
142
nkY mJ bfhnth
v ndh is:- btgkhj
fhuzkhf HF kW ka
g flgFf fhyiy
VglToa X xGfw fhyiy
khwij v ndhis vnwh.
tifahd
v ndhisf
Kfhy vnghjhtJ is
X ma isthf UjJ. Mdh
jnghJ
J
f
mfkhf,
ukhf VgL xU iyahd
khwkhf khlJ.
Mw nr sFf
rhjhuz sFfisl Mw
nr sFf Fiwjms
btrij
jjhY
iy
mfUjhY btgij Fiwthf
btna dhFtiy.
Xnrh
cUthfgL
ms,
ijfgL ms rkkhf Ugjh
thdbt
Xnrh
bkhj
ms iyahf UF. jtWjyhf
kj jfhy braghLf midJ
aif rkghil khlJ.
braghL
Xnrh
glyij
bkajh csJ (Xnrh bghj).
uhnlha
Xnrh
ms
Fiwtij Xnrh gly ij vd
TWnwh.
fhuzf
th
kly
cUthF
Fnsh
kW
nuh
TL
bghUfshjh j Xnrh bghj
VgL bfhoUwJ. bghJthd
Xnrh
Fiw
bghUfshd
FnshnuhSnuhfhgf,
ij
nuhikL,
ieu#
MirLf
nghw
bghUf
Frhjd
bgof,
F%of,
Eiu
bghUf, bjhrhiy fiughf
MatUJ
Vuhskh
btnawgLwd. Jnt Xnrh
bghjYF fhuzkhF.
isf
1. kjDF njh w Wnehf,
fiu neh, nehjilfis
gh nghwit VgLwJ.
2. jhtuf isriy ghJ
cgia FiwF.
3. w Cjh ff jhf :
jhtu jit cf m,
FRf, W yhthf
Matiw ghF.
myF-8
ca
jLj
Xnrh gly HF fhuzkh
UF, bghUf cg, gaghL
kW thkly btnaw
Mait Fiwfgl ntL.
nt
bghUfis
kW
RH <LgLj ntL. Na
ffUJ
jfhJ
bfhs
ntL.
aa, nta kW ca
khwf VgL cf bgUksF
ghfgLwd.
vbz
f fhuzkhf fl nkgu
Fljf msF X fUgly
VgLwJ.
thW VgLw
vbz gly fl ghFiy
(Viscosity) ghfgL yFf
lbgaU jik ghfgLwJ.
vbz ff nkny
jgjh Na x CLU
jik FiwJ flth jhtufS,
jhtu
jitfS
xnrif
bra Koahk ghFshwJ.
flth
jhtu
cgahsf
ghfgLtdh
flth
cdf midJ ghfgLwJ.
th
gwitf
wFf
vbz fdh ghfgLtjh,
mitfsh wgl gwf Kotiy.
jdh mitfis bfhW Q
yFfl
khobfhwd.
gwitf
mitf
wFfis
mydh njFnghJ vbz
cbrwJ. J Wuf gh,
fu gh, tsij khw
FiwghL MatF tnfhYwJ.
vD yJ vbz
gly gotjh mj cl btgiy
FiwwJ.
frh
vbzUJ
bttU bg, blhY nghw
iAnuh fhg Mf WnehF
fhuzkhwd.
nkY jdh jiyRw, jiyt,
th, jaJo mfkhj kW
gwhFiw nghwit VgL.
tiff
csd.
xU
ghJfhgw
iy
vbz
fit
mfw
gagLJ ca Kiw
Mnlhnkhdh ghOahf gF
msgajhF.
Dr. Mdj nkhf
rug
vgt
Nnlhnkhdh
ghOahit ku bgha _y
kh vbz fit mfWtjF
gagLj Ko vd fljh.
bknfh tisFlh
fj viz f
Nnlhnkhdh ghoah
rg fj vbz f
bknfh tisFlh gF fj
vbz f cyfs Vgl
bga vbz fthF. J fl
mokl cs vbz zWf
btoj VglJ.
vbz
f Rkh 2500 rJu ik msF
guJ flgF fbga mit
VgLaJ.
vbz f
fhuzkhf flth cfS, o
Jiw, RWyh Jiw f bga
ms ghfgLsJ. M#
Fiw kW bgnuha bghUf
eRjik
fhuzkhf
bknfh
gF cs 400F nkgl d
RWNH ghJfh
jdht bjhL Wtdf
C.P.R. RWNH f ika,
brid.
J
bghJkfl
RWw
nfofhd
zit
f
bgUks VgLJwJ. Wtdkhd
RWNH rkjgl rlfis
cUthFtjF RWNH thf
fF,
RWwNH
ga
z
cL
gQtjF
bgUks cj tUwJ. Jf
ty Mw cgfSF, mj
KndwF bgJ ghLgLw J.
145
myF-8
ca
brid aif Mtyf fHf
kL
- m
1. glhRfis btogJ, xbgUfis u neuf gagLj jil
bragL UwJ. x khRgLtdh VgL U a isffs FL.
2. ehis idL tif 10.10.10 mW u 10 kas sFf
KGikahf mizfgld. j bghU Tw.
- M
A
gof vbghU, fhg
nkhdhi[L, uj
B
fjf oiu Mi[L,
my kiH,
id df
mfgLj
C
gh Na x
clhF fU_l
ghit w
3.
m) nkny Twgl flf bghJthf fhzgLtJ vJ?
M) gh - Na x clhF fU_l ijnghW U izfis
cUthF.
) fl A, B cs fUJfis izJ xU a F vGJ.
4. iyf rhfil fygdh mfUK nuhnfrD VgLwJ.
J vthW iyf Niy klyij ghwJ.
5. x khRgLjdh VgL a isfsh sF Rtbuhof ghfgl
U nfh thafis (Slogan) jahf.
6. btgkiltjh gUtiy Vuhskhd khwf ftij cznwh.
mt UkhWghLfis FLf.
146
-
8. Na Mw, uhw kW fl miy Mw Mait kurhuh Mw _
yfshF. khRgLjiy Fiwg t gF g F tiuf.
9. vbz fgf gJfshY, vbz tsfis M brtjhY
fl vbz f mofo VgLwd. jdh flth cdfSF
VgL isfisg F tiuf.
nkY ma
jff
1. Elements of Ecology - Clarke G.L., John wiley & sons, Newyork.
2. Fundamentals of Ecology - O
dum E.P., W.B.Saunders Company,
Philadelphia.
izajsf
http://www.ecology.com
http://www.nationalgeographic.com
147
myF-8
ca
y jhtuf kW yFf ma bga,
bghJthd bga kW j bga
t.
v
ma bga
bghJthd
bga
j bga
1.
uhfh Xynuah
Cabbage
KilnfhR
2.
irakh
blunfhndhnyhgh
Cluster bean
bfhjtiu
3.
muh iAnghah
Ground nut
yfliy
4.
xiurh rilth
Rice (Paddy)
be
5.
thbryh %uh
Spinach
griyiu
6.
Fnuhlnyah #ah
Sunn-hemp
rzig
7.
Ifhah uhbg
Water hyacinth
Mfhajhkiu
8.
oof tnf
Wheat
nfhJik
9.
ng ghrhdh
Balsam
fhJig
10.
cFnyah ghtyhl
Bladderwort
cFnyah
11.
bfhahu rilt
Coriander
bfhJk
12.
luh[hf m~nd
Dandelion
nllah
13.
fFlh ~bs[h
Dodder plant
mikah Tj (myJ)
rljh
14.
khndhnuhgh ~nshuh
Indian pipe
ifiy fhsh
15.
mfhf nfg
Mushroom
ehFil
16.
ma gh
Onion
btfha
17.
begj fhahdh
Pitcher plant
r jhtu
18.
brhyhd ognuhr
Potato
cUisHF
19.
Fnuhf rilt
Saffron
FFk
20.
ouhuh gkhia
Sundew plant
vW
(NagJ jhtu)
21.
iknkhrh ofh
Touch-me-not plant
(Sensitive plant)
bjhlhRU
(bjhlhQ)
22.
mgh nuhoa
Amoeba
mgh
23.
ghua fhnll
Paramoecium
ghua
24.
iAouh tnf
Hydra
iAouh
25.
xah b#Fnylh
Jelly fish
behF
26.
bgsndlh mbkfhdh
Cockroach
fugh
27.
crndah ghuh~o
28.
igyh Fnshnghrh
snail
e eij
29.
ybkl ybkl
Freshwater mussel
e ko
30.
Moa %bg
Star fish
eru
31.
eh#h eh#h
Cobra
ey gh
32.
ghnth iulhl
Peacock
33.
ilnlh Mgh
Own
Mij
ahidfh nehU
148
tlhu
bga
vd?
myF 9
eik NJs
gUbghUf
ikahditah?
myF-9
nta
1. aa iy mogil
k, k, kW th vd
k
kf tiuaWfgl totij
bgUgiy. mit itfgLs
fy totijna bgWsd. it
Fljf fdms cilait.
jkhd mGjjh RUf ayh
jik cilait. btggLJ nghJ
kfis l mf ms tilJ
th
iyF
khwkilwd.
t ml kfis l
Fiw.
gUbghUf aa iyf
k
midJ kfS tiuaWf
gl
totij,
fdmsit
bgWsd; btgiyia bghWJ xU
k tot khwkiltiy.
mf mGj iyY RUf ayh
jikia bgWsd. bghJthf mf
mlia, btgjh jsnt
th
thfS
k
150
t i u a W fgl
th
eik Rs gUbghUf
midJ ikahditah?
gUbghUfis
tifgLjyh
tUkhW
x
nu tif gF bghUf mla
a bghU.
uL myJ mjF nkgl Jha
bghUf fyit.
a bghU x aig, mj
gf kW ia Mat
_y zfyh.
w, kz, ml, cUFiy,
bfhiy
Ma
gf
xU
bghU
aa
gfshf
fUjgLwd. xU bghU ia
khwhj iy, mj aa
gf msjagLwd.
ntid fGnghJ xU bghU
ia khwkilwJ. rhwhf, th
iy cs jkfshd iAu#,
M#Dl izJ vw
nrkij cUthFwJ.
iAu# + M#
thgho
iAu#D
M#D
l
bgUjhY,
iAu#, M# Mat
gfUJ gf KY
ntWgLwd. eh mwhl th
vbfhS bghUfshd RthF
fhW, fhfSF gagLjgL
vbghUf Mait mayh
fUJgo ikahf iy.
xU bghU ikaw iy
fygl iy xwy. ikaw
iy vgJ fygl iyUJ
ntWgLwJ. mayhf fUJgo,
ik vgJ xnu xU gF bghUis
kL
bfhLs
bghUis
FgjhF.
ikahd
bghU
vgJ
jjik bfhl gUbghUis
cslajhF.
aiy cs xU bghU,
midJ iyfY xnu jkhd
gfis bgUF.
9.1. fyitf
a
midtUF
bjj
xU a bghUSF rhwhF.
a midJ khfS xnu
bfhiyia bgUF. Mdh
fl xU a bghU my. Vbd
fl c kW gy bghUf
fiuJsd.
thW xnu tifahd Jffis
bfhLs
bghUf ikahd
iyYs bghUfshF. Mdh
xWF nkgl tifahd Jffis
(m)
(M)
()
(<)
m) jkYs mQf M) jk _yTWf ) nrk_yTWf
<) mQ, jk, kW nrk - fyit
151
myF-9
nta
bfhLs fl , jhJf, k
nghw bghUf fyitahF.
jkf
VnjD
xU
j
mogil
aghf
fyJsitna
fyitahF.
abghUf VJ cUthtiy.
bra 9.1
tU bghUfis jk,
fyit, nrk vd tifgLJf.
(i) ik
(ii) bg
nkY mJ bfhnth
xU
bghU
ajik
mj
aa
gfUJ
magLwJ. rhwhf tkly
mGj,
bfhiy
1000C,
ciwiy 0oC, ml 1.0 /br.3
bfhl wkw, kzkw, Ritaw
k vgJ a MF,
xU ikahd bghU jk
iynyh,
nrk
iynyh
Ufyh.
9.2. fyitf gf
fyitF
nrkF
cs
ntWghil
bjJ
bfhs,
U kW rg mla
fyitia
rhwhf
fUJnth.
F US rgU nrJ
fyitia cUthFwJ.
fyit
gf,
m
mls gF bghUf g
fisna bgWsd. vLJfhlhf,
U,
rg
nrj
fyit
gf
U
kW
rg
gfis bgWsd. fyit
mU fhjij itF nghJ,
U fhjjh ftugLwJ.
fyitia vL nghJ rg
vJ
rgilMirL
ththf
khWwJ. U kW rg
tilnaahd
ntidia
fUJf.
152
lJ - rg kW U
tyJ - bgurigL
bra 9.2
xU fh z fhg
rngL, kbwhU
z
nrhoa FnshiuL kW fhg
rng cfS itfgLsd.
Jhikahd
bghU
kW
fyitia flf.
KbghU fyitf
- t
_W gF bghUf csd.
lj (myJ) khwh j
U bghU fyitf - it uL
gF bghUfis cslaJ.
xU
a nrk, vKiw
jahfglhY,
m
cs
jkf xU Fl khwh iw
jjh ToUF.
fyit tiff
vLJfhLf
k k
ehzaf,
cnyhffyitf
k k
fl
th k
if (fhYs
fhg Jff)
k k
urfyit
k k
Ul MfAh
fyj fyit
k th
thth gu
ftugl f
k th
nrhlh ghdf
th th
fhW
bra 9.4
nkY mJ bfhnth
xU fzho Ftis
gfofSl
Toa
gHrhW itfgLsJ.
vjid gUbghU
iyikf csd?
f gagLJ bg
cs vGJ gFahd uhig
fhgD, fkQ fyj fyit
MF.
nH FlgLs fhuzf
mogil xU nrkkhF.
xUgojhd ailaJ.
bfhiy, ciwiy kW
ml
nghw
agf
xU Fl khwh kfis
bgWsJ.
153
myF-9
nta
gf m mls
gF bghUfshd iAu#
kW M# gfUJ
ntWgLwd.
xU Fl khwh iw
jij bgWsJ. cs
jkfshd H kW O iw j
1 : 8 MF.
fhW xU fyitah?
nrkkh?
myJ
nH FlgLs fhuzfsh
fhW xU fyitahF
fhW
khwh
iaid
bgUgiy. lF l mj
ia khwkilwJ.
xU Fl l cs fh
iaig ngh, m mls
TWfis mnj j fyJ
braifahf
fhiw
cUthf
aY. mthW
cUthF nghJ
Mw khw vJ ftiy.
k fhiw d thiy toj
nghw aa KiwF cgL
fh cs TWfis jjna
f aY.
kfhW
xU
Fl
bfhiyia bgUgiy, k
fhW -196 O C Kj -183O C btgiy
viyF bfhwJ.
fhW xU nrkkhf UFkhdh,
UJ
btnawgL
fhW, eik
NJs fhW
ia ntWglTlhJ.
Mdh
RthjnghJ, bttU fh,
rhjhuz
fh
Ugij
l
M# ms Fiwthf csJ.
bra 9.5
tUtdtiw fyit kW nrk vd tifgLJf.
i) cnyhf fyitf ii) if iii) gHrhW iv) gh (v) fh (vi) rhjhuz c
(vii) fhgil Mi[L (viii) g T (Ice Cream)
cGfgL RthrfhW
btlgL RthrfhW
78 % ieu#
78 % ieu#
20 % M#
16 % M#
0.03% fhgilMi[L
4 % fhgilMi[L
f js <ugj
Fljf ms <ugj
fhia
th
ieu#
M#
Mfh
fhgil Mi[L
ah
a
bra 9.6
M vgJ jiytia
Fzkhf
cj
kUjhF.
vKiw jahfglhY
60% fhgD,
4.5%iAu#D,
35.5%M#D iw rjj
mlUF.
iw rjj
75.50 %
23.20 %
1.0 %
0.046 %
fFiw
f Fiw
M xU fyitah? nrkkh?
154
nrk
jkf
VnjD
xU
j
mogil aghf fyJsd.
a bghU vJ cUthtiy.
jkf Fl j mogil
nta Kiw izJ a
nrkij cUthFwd,
fyit,
iyahd
cUFiy,
bfhiy kW ml Ma
gfis bgUgiy.
nrkf,
bfhiy
bgWsd.
fyit
gf
m
mls gF bghUf
gfis xJsd.
nrk gf m mls
gF bghUfsha jkf
gfUJ ntWgLwd.
tofLj,
fhjjh
j
nghw aa Kiwf _y xU
fyit cs gF bghUfis
jjna f aY.
aa Kiw _y xU nrk
cs jkfis jjna f
ayhJ.
iyahd
kW
cUFiy,
mlia
bra 9.7
FLst aa kW nta khwf vit? vgij
FLf.
i) U JUoj ii) gfo cUFj iii) ij KisJ broahf tsj
iv) cnyhf mYaij jflhf khWj v) bkGFt vj
miHfgLwd. _W tifahd
xUgojhd fyitf csd.
k iyikyhd xUgojhd
fyit - cnyhf fyitf
k iyikyhd xUgojhd
fyit - fyj MfAh
th iyikyhd
fyit - fhW
xnu xU
aa iyikia
(phase) bfhLs fyit xUgojhd
fyit MF. xU Fl xUgojhd
fyit, xnu tifahd gid
bgUF. btntW xUgojhd
fyitf, gf ntWgLwd.
xUgojhd fyitf fiurf vW
c
fiur
155
ml
Fj
nj
xUgojhd
ml
Fiwj
nj
myF-9
nta
bra 9.8
bra 9.9
Ul xU J ik
fyfgLwJ. J
xUgojhd fyitahf
khWkh?
myJ gygojhd
fyitahf khWkh?
fhg
rng
c
fiufgl fiur xU f
vLJ
bfhsgLsJ.
fyit xUgojhd fyitah?
gygojhd fyitah? fhuz TWf.
bra 9.10
xUgojhd kW gygojhd
fyit vd tifgLJf.
i) nj ii) ik iii) gHf
fyit ( Fruit Salad ) iv) rfiu
fiur
- if fyj fhW
gUbghU tifgLJj -
sf tiugl
gUbghU
a bghUf
fyitf
khWgL ia.
aa Kiwf v
bjLf aY.
aa iy khf iy.
xUgojhd fyit
khwhj ia.
aa Kiwf v f
ayhJ.
Fl aa khf csd.
gygojhd fyit
xU fyit
f
yit KGtJ
ntWgL
khwhj iaf.
iaf.
gF
bghUfis
gF bghUfis
ja ayhJ.
jayh.
156
jkf
x
nu tifahd
mQfis
bgwit.
nrkf
uL myJ
nkgl
jkf
Fl iw
j csd.
5. d : xWl xW fythj
U utf mla fyit
UJ mtiw
jjahf
bjLj.
6. gjfkhj : uL kf
mla fyitUJ gjfkhF
aila
kij
kL
bjLj
7. wgF Kiw : gu ftugL
jik ntWgL bghUfis
bjLj.
bra 9.11
x
U f rkms rhjhuz
cig ikjh khit vLJ
bfhf.
jhJf UJ cnyhffis,
mnyhffis
bjLg
Rufbjh KagF twJ.
m
Jl iu nrJ
eF fyFf. kh
c Ul VgL
fiuwfis
ftf.
J neu kh,
f moghf gotij
ftf. U bghUfis
j
jna
gjF
bghUjkhd Kiw xid
FLf.
myF-9
nta
isthf k bghU th iyF
khw milwJ.
rhjhuz
c
mnkha
FnshiuL c fyj fyitia
fUJnth. uL kiy
cf MF. rhjhuzc btgjh
v
MahF
agwJ.
mjhtJ
gjfkhF
jikawJ.
mnkhaFnshiuL c gjfkhF
ailaJ.
vdnt
gjfkhj
Kiw
mnkhaFnshiuil,
rhjhuz cUJ bjLfyh.
2
1. k _yTWf
Mahj
2. mnaho goff
Mahj
bra 9.12
x
U fh z rhjhuz
c kW fu fyj fyitia
vLJ bfhf.
fh zij jh
WJf.
3. cy gfo gjfkhj
(fhg il MirL gfo
tot)
fh z J xU
diy jiyHhf fJ
itf.
gR
d jL ghf wid
gdh milf.
jiy Hhf
fJ
itfgl
d
mnkha
FnshiuL goff
F VgL aa khwij
flf.
mnkha
FnshiuL M
nkY mJ bfhnth
gjfkhF
kfshtd
rhjhuz c
mnkha FnshiuL
fyit
a i la
fu
ehj
bgrh my
mnaho
mnkha FnshiuL.
158
d
kbziz
milgh
9.4.3 xWl
xW
fyF
aila kf mla
fyitia bjLj
xWl xW fyF aila
kf
mla
fyit
UJ mkfis jjna
bjLf
bghUjkhd
Kiw
d
thiytoj
MF.
Kiw mogil jJt, U
kf bfhiyf FiwjJ
25oC btgiyyhtJ ntWgoUf
ntL'' vgjhF.
4
1
kbziz, U
fyj
fyitia fUJnth. it uL
xWl kbwhW fythj kf.
vdnt d cjah kfis
f aY. ml Fiwj k
nk mLY, ml mfkhd k
mLYkhf wJ.
bra 9.13
k
bziz U fyj
fyitia vLJ bfhf.
fyitia d CWf.
d
thgFia
milghdh _oLf.
10 lf fyitia eF
FYLf.
15 lf jh diy
WLf.
kfilna
VgL
khwij flf.
nk mLF kW mLF
kfis ftf.
U mLFf njhWtj
fhd jJtij FLf.
6
7
3
5
1. TFLit
2. bg, blhY fyit
3. r vFHh
4. Fgh
5. Fgh cns Fj brYj
6. FghUJ Fj btnaWj
7.thiy to k
8.btgiykh
b
g kW blhY Ma
U kf mla fyitia
fUJnth.
U kfS xWl xW
fyF ailait.
d
thiytoj
Kiw
U kfis jjna
fyh.
bg k bfhiy 353 K
blhY k bfhiy 384 K
U
kf
bfhiy
ntWghL 31 K MF.
159
myF-9
nta
bra 9.14
t
hiy toF FLit, MfAh kW Ma kfis vLJ
bfhf.
th gF xU btgiykhia bghUJf.
gf FHhl xU Fghid izf.
fyitia eF btggLJf.
M
fAh Kj Mah btnaWwJ. Fghdh MfAh
Mia FJ kkhf nrff.
FLit kLnk vUgij fhf.
iy
v
M
v
xU iy csjh?
gygojhd fyit
xUgojhd fyit
iy
v
M
v
khWgl iaig
bgWsjh?
iy
v
abghU
M
v
va bghUshf f aYkh?
jk
nrk
160
xUgojhd
fyit (fiur)
th th
M) fl
k k.
) Fghd
k th
<) ur fyit
k k
5) g
UbghUfYs gFbghUfis gntW tifahd Kiwf
ikgLjgLwd. k fhiw __________ vw aa KiwF
cgL f Ko. (d thiy toj, thiy toj, gjfkhj)
6)
U JUoj vgJ nta khw. J nghW gfo cUFj
vgJ __________ vdyh (aa khw, nta khw).
- M
7)
a bghU xnu khahd Jffis bgUF. fl vgJ a bghUsh?
iyah? - fhuz TWf.
8) n
rk vgJ uL myJ mjF nkgl jkf, khwhj iw j
fyJs bghU MF. nrk gf uoid TWf.
9) x
nu xU iyikia bgw fyit xU gojhd fyitahF. xWF nkgl
iyikia bgWsJ gygojhd fyit MF. nkfl TWfis eF
J tifF X cjhuz vGJf.
10)
l iy cs fuij fhWgLgo itjh mJ th iyF
khLwJ. J xU aa khw. khw bgaiu TWf. cfSF
bjj cjhuz xW TWf.
11) m) k
bziz U fyj fyitia f __________ Kiw cjwJ.
(thiy toj, d)
M) r
hjhuz c mnkha FnshiuL fyj fyitia f __________
cjwJ (gjfkhj, wgF Kiw).
161
myF-9
nta
12) A
vw k bfhiy 353K. B vw k bfhiy 384K. it
uL xWl xW fyF jik cilait. it uil d
thiy toj'' Kiw fyh. kfis f Kiwia ifahs
fhuz TWf.
-
13. fyit jkf VnjD xU j mogil fyJsd.
m) fyit, nrkUJ vthW ntWgLwJ?
M) fyit tiff ahit?
) xbthU tifF X vLJfhL jUf.
14. m
l cs midJ bghUfS _W iyf csd. mit k,
k, th MF.
m) k bghU tiuaWfgl totij bgUf fhuz TWf.
M) k bghU gf uoid TWf.
) xU kbghUis Nnldh til. V?
nkY ma
jf
General Chemistry (Second Edition) - Jean B.Umland & Jon M.Bellama
izajs
http://www.tutorvista.com
162
myF 10
mQ mik
myF-10
nta
nkY mJ bfhnth
UjnghL braghL
xU bka cnyhf jfo J
Mgh ffis Hbr nghJ VgL
khwfis UjnghL M brjh.
vd UjnghL
(1871-1937)
vd UjnghL
vD
oZ
aayh
Mgh
Jffis gagL
faf M _y
mQfis ga M <Lglh.
UjnghL ``mQfU aa
jij
vd
miHfglh.
mQmik Muhfhf 1908M
ML nehg gid bgwh.
M
gh Jff vgit A&a
maf He2+.
xU Mgh Jf iw, X
vyuh iwiangh 8000
klF mf.
Mgh Jff irntf
VwFiwa 2 x 10 7 /beho.
brYjglJ. bgUghyhd Mgh
Jff jfoD nenfhL ghij
CLU brwd. y Mgh Jff
ruhrahf 900
nfhz yf
miljd. f mjhf 20000 Jff
xW kL cnyhf mQfU J gL
1800 nfhz yf miljJ.
j
MUJ,
mQ
ikagF
a
cUts
mf ne Rikila cfU
lbgWsJ vd fljh.
1
4.5 x 10-5 br. jok cs bka
2
jfjfo Cnl, MghJffiw
3
1. CLU brYj
4
2. Xus yf miljit
Mgh Jf
3. mf ms yf miljit
fiw
4. 1800 nfhz ms Ugglit
mQ mik
10.3. %jnghL mQbfhif
bra 10.1
%jnghL bfhifgo,
%jnghL M,
X mQ fa ml
mfKs
neRik
bfhl
mQfU
csJ.
mQ
bgUgFahd
btl
mQfUit
R
vyuhf
l bgWsd. j vyuhf
mQfUit R ntfkhf efUtjh,
it mQ bgUghyhd fdmsit
Muwd. j vyuhf
mQfUit Rs ilbt
mntf aFwd.
1) bgUghyhd Mgh ff vj
gh cnyhfjfil
CLU brwjF fhuz ahJ?
2) xU y Mgh Jff kL
yf miljjF fhuz ahJ?
3) mQ
cUtsnthL
xLif,
mQfU
cUts ajh? bgajh?
nkY mJ bfhnth
xU Eh xU Kid fiy
fo, jid R mfiw
xU Wt RWtjhf fUJnth.
f ntfkhf RwgL nghJ, mf
fdmsit
f
Mugij
fhzyh. Jngh mQfUit
R
vyuhf
ntfkhf
aFnghJ mit mf fdmsit
Muwd.
cfU
vyuhf
10.3.1 tuf
fhj bfhifgo, ntfkhf
a
bfhoUF
vyuh
bjhlJ Mwiy Hf ntL.
thW Mwiy Hgjh, vyuh
mQfUit RtU ghij RU
W mQfUD H ntL.
thW fjh mQ mj iy
jikia Hf neL. Mdh mQ
iy jik cilaJ. jdh
%jnghL bfhif mQ iy
jikia sf ayiy.
ngh (1885-1962)
blkh
cs
nfhg
nAf ngh 1885 M ML
mnlhg 7M nj wjh. t
xU wj fhgJ uU Mth.
khbrl
gfiyfHf
UjnghLl
gahdh.
ngh bfhif, ed aayhd
Fthl bfhifF mogilahf
mikjJ. 1922 aaYfhd
nehggir bgwh.
cfU
vyuh
165
myF-10
nta
10.4. ngh mQbfhif
%jnghL
mQkh
Ujf nkbfhL, ngh
a
mQkh
bfhiffis
cUthdh.
X mQ vyuh iyahd
tlghij mQfUit R
tUwd.
tl
ghijf
MLf myJ Mw klf
vd miHfgLwd.
Xnu tlghij vyuhf
R tUif Mwiy Hgnjh
Vgnjh iy.
tl ghijf 1, 2, 3, 4 myJ
K, L, M, N vd bgalgLwd. j
vf Kjik Fthl vf (n)
vdgL.
M cUts ajhf UF
nghJ, mj MwY Fiwthfnt
UF.
_whtJ
Mw kl
(M - M)
ulhtJ
Mw kl
(L - M)
n = 1 (K M)
n = 2 (L M)
n = 3 (M M)
M
vyuhf cfUit RtU
ghij M vdgL.
nkY mJ bfhnth
uhf
vif
=
iwv
nuhlhf
vif (mQ v)
uhf waf
Kj Mw
kl (K - M)
cfUUJ
bjhiy
mfF nghJ, Mo MwY
izahf mfwJ.
xU Mw kl (n) lbfhS
vyuhf mfgr vif
2n2 MF.
vyuh Mwiy cR nghJ,
Fiwj Mw klUJ ca
Mw klF jhwJ.
ca Mw kl UJ
Fiwj Mw klF vyuh
lbgaUnghJ Mwiy bt
LwJ.
166
gF
jk
kW
nrk
mQ mik
aa,
nta
gfis
mt
mls
mQ
mogilJffis bghWJ sf
aY. xU mQ mogil
Jffshtd,
bra 10.2
11 nuhlhf, 11 vyuhf
A
kW 12 uhf csd.
15 nuhlhf, 15 vyuhf
B
kW 16 uhf csd.
nuhlhf : it neRik
cila Jff. it xU mQ
cfUD csd.
4 nuhlhf, 4 vyuhf
C
kW 5 uhf csd.
vyuhf : it vRik
cila Jff. Jff cfUit
tlghijf R tUwd.
uhf : it eLiyahd,
Rikaw Jff. Jff
cfUD csd.
v
A, B kW C
jkfis flf.
10.7. mQv kW iw v
mQ v
X mQ nendw bgw
nuhlhfS,
v
ndw
bgw vyuhfS csd vgJ
ekF
bjjnj.
bkhj
mQ
RikawJ,
Vbd
nuhhfS,
vyuhfS
rk
vif l bgUgjh
MF. btifna mQv
vdgLwJ.
nuhlhf neRikila
Jff,
xj
Rikia
bgUgjh
nuhlhf
xiwbahW yF jikia
bgWwJ. fa cUts bfhl
iyahd
cfU
uhf
xWF nkgl nuhlhf
lbfhs ayhJ.
uhJf, cfU cs
nendw
bgw
nuhlh
JffSilna
y
yF
iria Fiwgj _y, cfU
cs
Jff
midij
csla iyahd cfU cUthf
fhuzkhwJ.
nuhlh
uh
cfU
Ma
X mQ mQ viz,
cfU cs nuhlhf
vif (myJ)
cfUit
R
tUw
vyuhf vif vd
tiuaWfyh.
bra 10.3
FLs
jkf
mQ vfis Fl aYkh?
i) bga ii) fhg iii) ieu#
iv) ah v) bka
iw v
X mQ iw mj cfU
iwia bghWnj mikwJ vgij
eh
bjUnwh.
XuyF
iwahf, f vil Fiwj jkkhd
167
myF-10
nta
iAu#
mQ
mQiwna
mogil myfhf fUjgLwJ. X
mQ cfU nuhlhfS,
uhfS Ugjh, X mQ
cfU cs nuhlhf kW
uhf
viff
TLjny, mtQ iw v MF.
iw v( A ) = nuhlhf
vif + uhf
vif
nkY mJ bfhnth
vil Fiwthd mQf cfU
iyjikF, xU nuhlhDF
xU uh vw j nghJkhdJ.
vil mfkhd, fdkhd mQf
cfU
iyjikF,
nuhlhf
vifia
bghWJ
mf
vif
uh j mikwJ. vdnt
xU cfU iyjikF
uh-nuhlh
jnk
mogil fhuzkhf mikwJ.
bra 10.4
tU mltizia brf.
d
nghu
nrhoa
11
ghgu
15
ah
10
uhf
vif
nkY mJ bfhnth
xU Fpo nk cs v,
iw viz cs v
mQviz
FLwd.
rhwhf,
Fnsh
d
mQiw
kilaJ. Vbd Fnsh-35
cs mQf 75% - K kW
Fnsh - 37 cs mQf 25%K csd.
ieu# jk mQv 7, iw
v 14 v iw viz mQ
viz 7N14 vd Flyh.
vdnt Fnsh mQ
ruhr mQiw =
{ }{ }
75 x35
25 x37
+
= 35.5
100
100
bra 10.5
tUtdtW vjkf
xnu vifyhd uh
fis bgWsd?
10.8. Inrhnlhf
mbkf mayh T.W. r,
btntW lfUJ nrffgl
by (fha) khf mQiw
btntwhf Ugij flJ
awh. xnu jk mQf
midJ
xnu
jkhf
iy
vgijna bra vLJiuwJ.
1. a 3Li7
2. fhg 6C12
3. ieu# 7N14
4. bga 4Be8
5. M# 8O16
168
mQ mik
xnu jk mQf midJ
ntgf xUj iyY,
mt
mQiw
kf
ntWgLwd vgJ bjthwJ.
bra 10.6
(i) FlgLs Inrhnlh
f
cs
uhf
v ifia fzLf.
nuhlh
uh
jk
Li
Inrhnlh
iAu#
nuhoa
oOa
ooa
6
Li
3
Fnsh
a Inrhnlhf
fhg
Inrhnlhf waf
xnu
jk
Inrhnlhf,
mt
iw
vf
kL
ntWgLwd.
nua
uhf
vif
ntWgLtjh, mt iw vfS
ntWgLwd.
FpL
1H
1H
2 (myJ)
1D
3
1H
3
1T
Fnsh - 35
17
cl35
Fnsh - 37
17
cl37
fhg - 12
6C
12
fhg - 14
6C
14
nua - 235
92U
235
nua - 238
92U
238
bra 10.7
nuh jk uL tifahd
Inrhnlhfis bgWsJ.
xU jk Inrhnlhf xj
nta gfis bgWsd.
nuh - 79 (49.7%) ,
vD
ntgf
Inrhnlhf J khWgLwd.
nuh- 81 (50.3%) v,
nuh
mQ
Inrhnlhfis
bfhLs
mQiwia fzLf.
jk mQf, d mQiwfis
bgWsd.
uh
vyuh
nuhlh
nuhoa mQ
(rhjhuz iAu#)
(myJ)
ooa mQ
(fd iAu#)
169
ooa mQ
(faf iAu#)
ruhr
myF-10
nta
Inrhnlhf gaf
kUJt
Jiw
gy
jk
Inrhnlhf gagLjgLwd.
ujnrhif
neh
ir,
U-59 Inrhnlh gagLwJ.
KfGJfHiy
neh
irF, mnaho-131 Inrhnlh
gagLjgLwJ.
nfhgh-60 Inrhnlh, Wneh
ir gagLwJ.
f
kUjt
Inrhnlh gagLwJ.
ghgu-32
35.5
iAu#
1.008
M#
16.0
10.9. mQf
mik
vyuh
xbthU mQ nuhlhfS,
uhfS mla nendw
cs cfUit bfhLsJ vgJ
eF bjjnj. v ndw cs
vyuhf Fl tlghijf
cfUit R tUwd. it
MLf
vwiHfgLwd.
cfUF mUfhik cs tl
ghijUJ mit 1, 2, 3, 4 myJ
K, L, M, N vd bgalgLwd.
xU tlghij lbfhS
mfgr vyuhf vif
2n2 vw thghlh fzlgLwJ.
n vgJ tlghij vif.
170
n = 1 v, Kj tlghij MF.
lbgW
vyuhf
2
vif = 2 x 1 = 2 MF.
n = 2 v, ulhtJ tlghij
MF. lbgW vyuhf
vif = 2 x 2 2 = 8 MF.
n = 3
v _whtJ tl
ghijahF.
lbgW
vyuhf vif = 2 x 3 2 = 18
MF.
Kj
tlghij
KGtJkhf
vyuhfsh
uggl
ulhtJ
tlghij
vyuhf
ug
MuwJ.
JnghW ulhtJ tlghij
ua _whtJ tlghij ug
MuwJ. Mdh,
_whtJ
tlghij KGikahf u Kdnu
ehfhtJ tlghij vyuhf
ug bjhlFwJ. J Fthl
vf
rhj bfhif _y
sfgLwJ.
thW
cfUit
Rs
xbthU MoY vyuhf
uggLs
vifia
FLtnj
vyuh
mik
vdgL. jkf kW mt
nrkf bgUghikahd gf
vyuh mikigna rhJsd.
jkf
vyuh
mikig
fla, mQ Kjik Fthl
v kig bjUj ntL.
Kjik Fthl v vgJ
X mQ lbgWs bkhj
tlghij
myJ
MLf
vifia FgjhF.
rhwhf,
nrhoa mQit fUJnth.
nrhoa jk mQv = 11
vdnt nrhoa mQ
bkhj vyuhf = 11
cs
mQ mik
gL
y jkf kW
vyuh mik
vyuhf
vif
2
2n = 2 x 12
= 2 vyuhf
2
2n = 2 x 22
= 8 vyuhf
jKs vyuh
=1
1 ( K -M)
2 ( L-M)
3 ( M-M)
mt
vyuh
g
vyuhf
jk
mQ v
Mf
(g)
iAu#
2,1
2,2
2,3
2,4
vyuh
mik
(H)
(He)
(Li)
nkY mJ bfhnth
jkf
vyuh
mikF rhwhf gagLtJ
mQwkhiy M MF.
bga
(Be)
bra 10.9
nH FlgLs jk
f vyuh gfis vGJf.
jk
a
nghu
q
bka
ghgu
mQ
v
nghu
vyuh
g
K
L
M
(B)
3
5
9
fhg
12
(C)
15
171
myF-10
nta
ieu#
2,8,3
2,5
mYa
2,6
2,7
ghgu
(F)
ah
10
2,8
rg
2,8,5
11
16
2,8,6
17
2,8,7
18
2,8,8
(S)
2,8,1
Fnsh
(Cl)
(Na)
bka
15
(P)
(Ne)
nrhoa
14
2,8,4
(Si)
(O)
13
(Al)
(N)
M#
vyuh
mik
vyuh
g
jk
mQ v
vyuh
mik
vyuh
g
jk
mQ v
12
2,8,2
Mfh
(Ar)
(Mg)
172
mQ mik
10.9.1. izw vyuh
izw
kW
X mQ bttlghij
lbgWs vyuhf nt
izf
gF
twJ.
j
vyuhf izw
vyuhf vdgL.
X mQ cs bttlghij
myJ M, mtQ izw
tlghij myJ izw M
vdgL.
izw
Mo
lbgWs vyuhf izw
vyuhf vW miHfgLwd.
izw
vyuhf
vifia FL vk,
mjk izwid fzl
gagLwJ.
X
mQ
kbwhU
mQl iz w, mtQ
izwdh zfgLwJ.
sf :
a mQ (mQ v = 3)
vyuh g
(n =1 ) K M = 2 vyuhf
vyuhf
g
L
bttl
ghij
7 vyuhf csd. k KG
vifahd 8-F mUfhik
csjh,
izw = 8 - 7 = 1 MF.
bttlghij L MF.
bra 10.10
izw vyuhfis, izwid fzLf.
jk
mQv
iAu#
nghu
fhg
bka
12
mYa
13
izw
vyuhf
173
izw
myF-10
nta
kL
- m
rahd ilia njbjLJ vGJf.
1) x
U Mw kl cs vyuhf mfgr vifia
fzl cj thghL 2n2 (n = 1,2,3.....) v Kj Mw kl cs
vyuhf vif __________ MF.
2)
nuhlhid fljt nfhLO. J mQ cfU csJ. J
__________ jik cilaJ ( v , ne, eLiy ).
3)
J xU cg mQ Jf. J mQ cfUit tlghij R tUwJ.
J v Rik cilaJ. jid fljt bga J.J. jhr. j Jf
bgaiu TWf.
4) 3 Li7 vw jk cs uhf vif 4 v 8O16 vw jk
cs uhf vifia fzLf.
5) X
mQ cfU vgJ uL TWfis cilaJ.
kbwhW __________ ( uh, vyuh ).
xW nuhlh.
6) X
mQ cfU cs nuhlhf kW uhf vifna
iw v vdgL. tU jk nuhlhf vifia
fzLf.
jk
nrhoa (Na)
iw v
23
nuhlhf
vif
?
uhf
vif
12
7) 17
Cl35 - vw jk mQ v 17. iw v 35 v jk cs
nuhlhf vifia TWf.
8) K
fGJfHiy nehia FzgLj
(mnaho - 131, ghgu - 32, U -59).
cj
Inrhnlh
__________
9) x
U mQ bttlghij cs vyuhf izw vyuhf
vdgL. S jk vyuh g 2,7 v j izw k
ahJ?
10) nrhoa vyuh g 2, 8, 1 v jDila izw k vd?
11) X
mQ nuhlhfS vyuhfS vif rk. Mdh it
v v Rik cilait. uh Rik mwJ. jdh mQ
jik vgo UF vd f.
174
mQ mik
- M
12) mQ cs vyuhf iyahd tlghij R tUwd.
m) nkfh Tiw Tat bgaiu vGJf.
M) j tlghij bga TWf.
13) 7N14 - vw jk vyuh g K = 2 v L To Uf ntoa
vyuhf vifia TWf.
14) 17
X35 vw jk xU th. j mQ v 17. iw v 35. cs
vyuhf, nuhlhf kW uhf vifia TWf.
15) kUJtJiw gy jk Inrhnlhf gagLjgLwd.
m) ujnrhif nehia FzgLJ Inrhnlh vJ?
M) f kUJt gagL Inrhnlh vJ?
16) fl jkf vyuh gfis TW.
jk
nghu
bka
vyuh g
mQ v
5
12
2
-
17)
fl mltizUJ, izw vyuhfis iz wid
vGJf.
jk
fhg
mYa
iz w
vyuhf
mQ v
izw
6 (2,4)
13 (2,8,3)
18) x
j mQ vQ khWgl iw vfis cila xnu jk mQf
Inrhnlhf MF. iAu# Inrhnlhfis TWf.
175
myF-10
nta
-
19) KGikahf us tl ghijfis bgaLf.
jk
mQ v
ieu#
ah
10
bka
12
rg
16
Mfh
18
KGikahf us
tlghijia bgaLf
20) bghUJf
(i)
ne ml mfKs gF
izw
(ii)
eLiy Jf
mQv
(iii)
bttlghij
cfU
(iv)
bttlghij cs
vbyuhf
izw tl
(v)
nuhlhf vif
uh
nuhlh
nkY ma
jf
Advanced Inorganic Chemistry - Satya Prakash, G.D.Tuli,
S.Chand & Company Ltd.
izajsf
http://www.shodor.org
http://www.chemguide.co.uk.
176
myF 11
H H
Cl
Cl
H H
O O
H H
Cl
Cl
O
O
ntrkghL
myF-11
nta
11. ntrkghL
Nax
gira
fhnghiAnu+ M#
11.1. m
a kW ma
bjhFf tiff
xU jkUJ
kbwhU
jkF
vyuhf
gkhwgLtjh, ndw bgw
maf
cUthwd.
nrhoa
nghw
mf idw
cila
cnyhf mQ, mnyhfjik bfhl
q mQl
iz nghJ,
xU mQUJ kbwhU mQF
ngha vyuhf l bgatjh,
mtQfSF
f mUfhik
cs kj thfis nghw iyahd
vyuh mikig bgWwd. X
mQ cs vyuhfsh VgL
bkhj v ndw, mtQ
cs cfU nendwF
rkkhf
Ugj isthf,
xU
vyuhid HF mQ xU ne
ndw bgw maahf khWwJ.
nrhoa mQ vyluhid Hj
nrhoa
mQUJ
ma cUthj.
nrhoa
nrhoa
mQ mQv 11
vdnt nrhoa mQ cfUit
11 vyuhf
R
tUwd.
nrhoaF f mUfhik cs
kj ththd ah mQv 10
MF. vdnt ah nghw vyuh
mikig bgw, nrhoa mQ xU
vyuhid HwJ. ndwkw
eLiy mQUJ xU vyuhid
178
(nrhoa ma)
11 nuhlhf &
11 vyuhf
10 vyuhf
Na
Na+
e-
Na+ + e-
q mQUJ
ma cUthj.
qiuL
mnyhff,
vyuhfis
VFnghJ mafshf khWwd.
mnyhfkhd q mQv9, mj
beUa vyuh mik cila
kjththd ah mQv 10
j vyuh mikig bgw, q
mQ X vyuhid Vf ntL.
Rikaw, eLiyjik cs
q mQ, X vyuhid Vgj
_y - 1 ndw bfhl qiuL
maahf khWwJ.
ntrkghL
q vyuhid Vw
braiy tUkhW Flyh.
F +
eF
(qmQ)
(qiuL ma)
9 nuhlhf &
9 nuhlhf &
nrhoa
rng
nrkij
fUJnth.
nrk
nrhoa
9 vyuhf
10 vyuhf kW rng Ma uL bjhFf
csd. nrhoa rng nrk xU
gFahd nrhoa, mQ iy. khwhf
+eF
F
nrhoa maahF. Mdh rng xU
gymQ ma bjhFahF.
v ndw bgw F
nghw mabjhFf
maf v maf
vdgL.
nemyJvndwbgwXuQ
bghJthf mnyhff v mafis ma myJ gy mQ mabjhFf
cUthF ailad .
Mait
mabjhFf
vd
XuQ maf
xnu xU mQUJ cUthF
maf XuQ maf vwiHf
gLwd.
nrhoa ma( Na+ ) xU XuQ ne
ma mF.
qiuL ma (
ma MF.
F-)
xU XuQ v
gymQ ma bjhFf
it
xWF
nkgl
mQf mla ndw bgw
tiuaWfgLwd.
nrhoa iAuhi[L vw fhuK,
r myK idgL cUthd
nrknk nrhoa rng vdyh.
nrhoa iAuhi[L + r
my nrhoarng +
nrhoarng
nrkYs
nrhoa cW, fhukha nrhoa
iAuhi[oUJ
cUthtjh
fhu cW myJ fhubjhF vW,
r
myUJ
rng
bgwgLtjh,
rng
mycW
myJ
mybjhF
vW
miHfgLwd.
gy mQ ma bjhFf
bra 11.1
FLs XuQ
f thghil vGJf.
vma
1. nuhikL ma 5. mnahilL ma
xiw izw
ma bjhFf
2. FnshiuL ma 6. Mi[L ma
3. qiuL ma 7. ieiuL ma
uil izw
ma bjhFf
4. iAiuL ma 8. rigL ma
nkY mJ bfhnth
bgUghikahd XuQ v
maf bgaf-"IL" vw
bdhLl Kowd.
Kik izw
ma bjhFf
179
myF-11
nta
nkY mJ bfhnth
thghL
thghL
igrng ma
HSO4
fhgnd ma
CO32-
igrig ma
HSO3 -
Fnuhnk ma
CrO42-
Fnshnu ma
ClO3 -
ilFnuhnk ma
Cr2O72-
Fnshiu ma
ClO2 -
khfnd ma
MnO42-
raidL ma
CN-
bguhi[L ma
O22-
iAuhi[L ma
OH-
rng ma
SO42-
iAngh Fnshiu
ma
ClO-
rig ma
SO3
ienu ma
NO3
jnahrng ma
S2O32-
ieiu ma
NO2 -
bgFnshnu ma
ClO4 -
bgkhfnd ma
MnO4-
2-
bra 11.2
FLs
nrkf
mls
ne
kW
v
mafis jf.
thghL
nghnu ma
BO33-
ghng ma
PO43-
nkY mJ bfhnth
1. t ienu
gymQ ma bjhFf cs
nrkf majik bfhlit
MF.
2. bka rng
3. mYa Mi[L
4. by ienu
bra 11.3
5. bghlha fhgnd
6. nga FnshiuL
7. rng
1. FnshiuL ma
8. fhg ienu
2. Fnshiu ma
nkY mJ bfhnth
3. Mi[L ma
4. iAuhi[L ma
mnkha ma vgJ xU
gymQ
mabjhF
cila
ne ma MF. J NH4+ vd
FlgLwJ.
5. ghigL ma
6. ghng ma
180
ntrkghL
khWgl izw cila ne maf
thghL
bga
thghL
bga
Au+
Au3+
Ce3+
a (III) (or) u
Ce4+
a (IV) (or)
Co2+
Co3+
Cr2+
Cr3+
Cu+
Cu2+
Fe2+
U (II) (or)bgu
Fe3+
U (III) (or)bg
Mn2+
Mn3+
Pb2+
by (II) (or) sg
Pb4+
by (IV) (or)s
Sn2+
o (II) (or)nld
Sn4+
o (IV) (or)nl
bra 11.4
nkY mJ bfhnth
FLs ne maf
bgafis vGJf.
1. Fe2+
3. Fe3+
2. Hg+
4. Hg2+
xnu
tifahd
uL
_yTWf izJ _yTW
uilia cUthFwJ. bkFu
_yTW
ma Hg22+ vw
uilahf kLnk fhzgLwJ.
ntFpLfS izwfS
izw = 1
izw = 2
izw = 3
izw = 4
nuh (Br)
nga (Ba)
nghu (B)
fhg (C)
Fnsh (Cl)
fha (Ca)
mYa (Al)
f (Si)
q (F)
bka (Mg)
iAu# (H)
M# (O)
mnaho (I)
rg (S)
a (Li)
nrhoa (Na)
bghlha (K)
nkY mJ bfhnth
bgUghikahd gy mQ ma bjhFf bga bdhLf
- "I" myJ - "V" vd Kotilwd.
181
myF-11
nta
11.2. ntFpLf kW ntrkghLfis
FWFbgUf Kiw vGJj.
xU nrk iaig, FpLf
_y FLtnj ntthghL MF.
nt
thghil
FLtjF,
nrk
gF
bghUfsha
jkf FpLf kW mt
izwfis
bjUj
mta. xU jk mQ izw
kng mj mQ Kakhd
gFahF.
mtF ne gf Fl
ntL.
izw vkfis U
mafSilna FWF gkhw
brJ, mkfis v v ma
FpLf tyJ gf vGj
ntL.
ma bjhFfshf U,
mjid
milFF
vG,
milF btw tyJ Xu
gfkhf FWF gkhw brj
viz vGj ntL.
ntthghil
vGJ
nghJ
gwgl ntoa fUJf
nrk
gF
TWfsha
maf Fpil xWbfhW
mUfhik vGj ntL.
uL maf FpLf
tyJ Xu xnu kila
vf U mtiw Fl
njitiy (bghJ fhuid
lntL).
ne ma Fpil lJ
gfK, v ma myJ ma
bjhFf Fpil tyJ gfK
vGj ntL.
FpLFa
izw
k
1Mf
U,
mkig Fl ntoaiy.
izwfis
vLJfhLf
1. nrhoa FnshiuL
2. bghlha nuhikL
3. iAu# FnshiuL
Na
Cl
Br
Cl
1+
1-
1+
1-
1+
1-
NaCl
KBr
HCl
4. Mi[L
5. nga Mi[L
6. mYa Mi[L
Zn
Ba
Al
2+
2-
2+
2-
3+
2-
BaO
ZnO
7. nrhoa ghng
Na
1+
(PO4)
3-
Na3 PO4
Al2O3
CO3
Ca
OH
1+
2-
2+
1-
(NH4)2 CO3
182
Ca(OH)2
ntrkghL
vfSfhd KbdhL bgaf
KbdhL bga
nkhndh
il
oiu
bluh
bglh
bA[h
bAlh
Mlh
ehdh
blfh
10
vj id
bra 11.5
FlgLs nrk
fSFa nt thghil vGJf.
1. nrhoa iAuhi[L
2. nrhoa fhgnd
3. fha iAuhi[L
4. mnkha rng
5. ghgu oiu FnshiuL
6. rg bArh qiuL
7. fhg (II ) ienu
8. nfhgh (II) FnshiuL
nkY mJ bfhnth
JfhW fLofgLs 13
a nrkf 91% nrkf
fhg mla nrkf MF.
(xU a vgJ gJ yr).
11.3. ntidfis
vGJtjfhd mKf
kjdh nkbfhsgl
ntid vj id''
Kj
vd
xU ntid gnfF
idgL
bghUf,
is
bghUf
bgafSFa
FpLl, mid fit
bjF bjhlng ntrkghL
vd tiuaWfgLwJ.
xU id ftjF K vLJ
bfhsgL
bghUf
idgL
bghUf MF.
xU id fj , cUthF
bghUf id isbghUf
MF.
FlidgLbghUfUJ
cUthF isbghUfis m
FpL _y FlgLwJ.
xWF
nkgl
idgL
bghUf iztij, xWF
nkgl
id
isbghUf
cUthjiy (+) FpL_y Fl
gLwJ.
id ftjF rhjfkhd g
jidf mF nkghfnyh,
ghfnyh Flgl ntL.
myF-11
nta
fk nrkfis bgaL Kiwf
fknrkf
mnyhf-mnyhf
izj nrkf
cnyhf-mnyhf
izj nrkf
xnu xU
ne ma
cilait
xWF
nkgl
ne ma
cilait
cnyhf bga
v ma bga
rhWf
mYa MirL (Al2O3)
nga FnshiuL (BaCl2)
fha fhgnd (CaCO3)
bka rng (MgSO4)
nemaf iz wf
nuhk vfsh
milFl FLj
rhWf
fhg (I) MirL (Cu2O)
fhg (II) MirL (CuO)
U (II) FnshiuL (FeCl2)
U (III) FnshiuL (FeCl3)
o (II) MirL (SnO)
o (IV) MirL (SnO2)
Kj FLj.
(iii) jk mQf
vifia nuf
KbdhL bga
FLj.
rhWf
fhg nkhdhirL (CO)
fhg il MirL (CO2)
rg il MirL (SO2)
rgoiu MirL (SO3)
184
ntrkghL
11.4. xU ntrkghil
vGj njitgL Ka
gjidf
1. idgL
bghUfis,
is
bghUfis bjJbfhl
rkghil vGj ntL.
2. idF bjhlila jkf
FpL kW nrkf thghil,
mt bgafSF Fl
ntL.
3. FpL
kW
thghLfis
njitahd
vfsh
bgU,
UwK rk brf.
4. thghil vfhuz bfhL
khw TlhJ. a bghUfis
nrfnth, Uw bghUfis
fnth TlhJ.
5. mF
U
gffY
cs xbthU tif mQf
vif rkkhf csdth
vgij cW brJ bfhf.
6. rk brtjF gagLjgl
vf midij bghJ vzh
tFJ,
Fzff
kig
jhfyh. myJ RUfyh.
7. isbghUf gothf Ujh
neha mFia ( ) mj
thghoF tyJw FLf.
8. isbghUf ththf Ujh
nkneha mFia ( ) mj
thghoF tyJw FLf.
ntrkghLfis rk brj
2H2 + O2
2H2O
rkghoid rk brj
Kiw tU gofis cslaJ
1. idgL bghUf kW is
bghUf rahd FpL kW
thghLfis bjJ bfhl,
rk braglhj rkghil vGj
ntL.
2. mF U gffY cs
btntW tif jkfSFa
mQfis jf vfsh bgU
rk brf
3. <uQ iy _yTWf cs
idgL kW is bghUfis
rk
br
nghJ,
mt
mQiyfis fU bfhnl
rk bra ntL.
rhW 1
Ul Fnsh idj
rk braglhj iy
Fe + Cl2
Cl mQit rk brj
Fe + 3Cl2
2FeCl3
Fe mQit rk brj
2Fe + 3Cl2
2FeCl3
FeCl3
rhW 2
nrhoa fhgndLl iAnuhFnsh my idj
rk braglhj iy)
Na2CO3 + HCl
Na mQit rk brj
Na2CO3 + HCl
myF-11
nta
sf 1
+
rg il Mi[L M#
2SO2
rg oiu Mi[L
O2
2SO3
sf 2
bra 11.7
FLs
glij
Tjh brJ,
A kW B
Matilna cs id
rkghil vGJf.
H H
Cl
Cl
Cl
H2
Cl
H
Cl2
2HCl
sf 3
iAu#Dl
M#
izJ cUthj id
H H
O O
H H
2H2 + O2
O
O
bra 11.8
FlgLs rkghLfis rk brf.
1. N2 + O2
2. CaCO3 + HCl
3. Na + H2O
4. KClO3
5. N2 + H2
6. NH3 + O2
NO
CaCl2 + H2O + CO2
NaOH + H2
KCl + O2
NH3
N2 + H2O
2H2 O
11.5. ntrkgho
magLgit
_y
11.6. n t r k g h o U J
maglhjit
idgL
bghUf
isbghUf
kW
id bghUf aa iy
btg khw
_yTWf vif
idFa Niyf
nkhf vif
brf
xL iwf
idfhd fhy
xL fdmsf
Inrhnlhf rhj gu
186
ntrkghL
nkY mJ bfhnth
2 iAu#
mQf
bgUghikahd ntidf
k
iynyna
fwd.
rhwhf,
midJ
ca
idf,
a
khwf,
bjhrhiy gagL idf
kW
nta
Mtf
fjgL bgUghyhd idf.
M# mQ
cfU
vyuh
_yTW
2H2 + 02
2H20
nkFl ntrkghoUJ,
FLs gufis mayh.
rkgho _y FLs
guf magliy.
i) idgL kW is bghUf
i)
idgL bghUf kW is
bghUf a
iv) iwf xL k
iAu#, M# kW
Mat
xL
iwf
4 : 32 : 36 mjhtJ 1 : 8 : 9 vw
j mikwJ.
v) fdmsf xL ms
iAu#, M# kW
Ma id bghUf fd ms
2 : 1 : 2 vw jkhF.
iAu#, M#
Mat
aa
Flgliy.
kW
iyf
iv) br
iAu#, M# kW
Mat brf bjhlghd gu
VJ bjfgliy.
v) idfhd neu
id ftjF MF fhy ga
gu Flgliy
VI) Inrhnlhf
iAu#,
M#
jkf Inrhnlhf
gu VJ maKoaiy.
187
Ma
rhj
myF-11
nta
aif fG nt idfis bjJ bfhf.
N2
2O2
2NO2
2O3
kL
- m
rahd ilia njbjLJ vGJf.
1) n
rhoa mQ ne maahf khW jik cilaJ. j mQ v 11 (2, 8, 1 )
v nrhoa ne ma cs vyuhf vif __________
(9, 10, 1 2)
2) X
mQ vyuhid HFnghJ ne maahf khWwJ. Fe2+ vw U
ma HJs vyuhf vif __________ (2, 3, 0).
3) x
U nrk vgJ my kW fhu bjhFfis cilaJ. rng vw
nrk cs fhu bjhF __________ ( ma, rng ma, uL).
4) g
y mQfis bfhl ma, gy mQ mabjhF
flt gy mQ ma bjhFia tlL fhLf.
Cl- , O2- ,
Na+ ,
NH4+
188
vdgL.
ntrkghL
5) X
mQ vyuhid Vwh mJ v maahf khW. flt XuQ
v maia tlLf.
CN- ,
PO43- ,
I- ,
NO2-
2FeCl3
N2 + H2
-M
11) Na
Na+ + e-
Cl + e-
Cl-
M) BaCl2
13) bghUJf :
Cl-
gymQ v ma
Cr2+
XuQ v ma
NH4+
XuQ ne ma
PO43-
gy mQ ne ma
M) KNO3
189
myF-11
nta
15) bghUjhjtiw vLbjGJf.
m) NO3- , NO2- , MnO4- , ClM) BaCl2 , NaNO3 , MgSO4 , Cu2O
16) x
U ntrkghoid vGJtjF njitahd Fiuf jtwhf nH
bfhLfgLsd. jid rahd Fiuahf kh vGJf.
m) rkghil rk bra thghil njitnfg khaikfyh.
M) isbghU gothf Ujh nkneha mF (
) l ntL.
M# kW
-
21.
fD M#D izJ SiO2 vw nrkij jUwJ. fltF
nrkf thghoid vGJf.
i) fhg kW M#
ii) f kW Fnsh
iii) fhg kW rg
iv) fha kW ieu#
v) mYa kW S
22. jkf, nrkf vd tifgLJf.
(i) Br2
(ii) HF
(iii) P4
(iv) NH3
(v) S8
nkY ma
jf
General Chemistry - Jean B. Umland & Jon.M.Bellama
West publishing company
izajsf
http://www.visionlearning.com
http://www.chymist.com
190
myF 12
jkf
Mtjd tifghL
myF-12
nta
12. jkf Mtjd tifghL
jkf tifghL
yhtha jk tifghL
1789M ML yhtha Kj
Kj jkfis cnyhff kW
mnyhff vd uL fshf
tifgLdh. xbthU Y
gy yFf Ujjh, Kiw
Ufukhdjhf mikaiy.
nlhgd jk tifghL
mnj tir cs Kj kW
_whtJ jkf mQiwf
TLj ruhr kF njhuhakhd
izkig bgf ntL.
rhwhf,
a, nrhoa, bghlha Ma
jkf mQiwf Kiwna 7,23
kW 39 MF. Kik tir,
Li
(7)
Na
(23)
K
(39)
nlhgd FiwghL
ntgf
xWgl
jkfis
Kik
tirahf
tifgLjyh.
mjgo,
xU
Kik tir ika l
bgWs
jk
mQiw,
Fl vif mla
jkfis kLnk bfhifgo
tirgLj
aY.
midJ
jkfis
Kik
go
tirgLj ayiy.
192
ika cs nrhoa jk
mQiw, Kj
kW _wh
jkfshd a, bghlha
Mat mQiwf TLj
ruhrF rkkhf Ugij fhzyh.
bra 12.1
1863M ML, #h y
mayh
a
bfhif
mogil
jkfis
tir
gLdh. mQiwf VWtir
jkfis tirgLJ nghJ,
Kj jkK vlhtJ jkK xnu
khahd gfis bgUgij
fljh. VG jkf xnu
tir lbgW tif bkhj
49
jkfis
tirgLdh.
Kiw yo vk vd
miHfglJ.
fha
40
uha
88
nga
137
Fnsh
35.5
nuh
80.0
xU
Fl
Kiwik,
jkf tir gLjgLnghJ,
xj aa kW nta
gfis bfhl jkfS
xnu tir miktnj Mtjd
khw vdgL.
rhwhf,
jk
mQiw
mnaho
127.0
mltiz
bfhLfgLs
jkfis mQiwF Vg Kik
go tirgLJf.
jkfis
mt
mQiwf
VWtir
tirgLJnghJ, ir fU
xwhtJ irFpLl vlhtJ
FpL xUgij nghW, vlhtJ
jk Kj jk gfSl
xJsJ.
FpL
jk
1
[
3
f
4
k
5
g
6
j
Li
Be
Na
Mg
Al
Si
Cl
Ca
Cr
Ti
Mn
Fe
y tifgho FiwghLf
bghlha gf
nrhoaJl xJsJ.
bka
gf
bgaJl xJsJ.
bra 12.2
y fhy kj thf
flagliy.
fhy,
ah kj thit, q kW
nrhoa
jkfSF
il
itFnghJ, xgjhtJ jk Kj
jkJl xJsjhf mikjJ.
Jnghnw Mfh kjth, Fnsh
kW
bghlha
jkfSF
il lbgWif xgjhtJ
jknk Kj jk gfSl
xjikwJ.
xj
gila
jkf
bgafis FLf.
jk
mYa
f
ghgu
rg
Fnsh
193
xj gila
jk
myF-12
nta
nyhj nka jk tifghL
II
III
IV
VI
VII
VIII
Oxide :
Hydride:
R2O
RH
RO
RH2
R2O3
RH3
RO2
RH4
R2O5
RH3
RO3
RH2
R2O7
RH
RO4
Periods
H
1.008
Li
6.941
Be
9.012
B
10.81
C
12.011
N
14.007
O
15.999
F
18.998
Na
22.99
Mg
24.31
Al
26.98
Si
28.09
P
30.97
S
32.06
Cl
35.453
4 First
Series
K
39.10
Ca
40.08
--
Ti
47.90
V
50.94
Second
Series
Cu
63.55
5 First
Series
Rb
85.47
Second
series
Ag
107.87
6. First
series
Second
series
Zn
65.39
--
--
Y
88.91
Zr
91.22
In
114.82
Sn
118.71
Cs
Ba
132.90 137.34
La
138.91
Hf
178.49
Au
196.97
TI
204.38
Pb
207.2
Sr
87.62
Cd
112.41
Hg
200.59
As
74.92
Nb
92.91
Sb
121.76
Ta
180.95
Cr
52.20
Mn
54.94
Se
78.96
Transition
Series
Fe
55.85
Co
58.93
Ni
58.69
Ru
101.07
Rh
102.9
Pd
106.4
Os
190.2
Ir
192.2
Pt
195.2
Br
79.90
Mo
95.94
Tc
98
Te
127.90
I
126.90
W
-183.84
Bi
208.98
jkf aa gfS,
nta
gfS
mt
mQiwf
mogil
Mtjd khw milwd.
bra 12.3
bkl mltiz l
bgwhj jkf mQ iwf
44,68 kW 72 MF. jkf
bgaf ahit? it vbjj
bjhFfis
rhjit?
j
mltiz kjthfSbfW
j bjhF xJfgLsjh?
rhwhf,
IV A bjhF f jk
fhl oUjh. l
bgw ntoa jkF <fh f
vdbgalh. mtuJ fhynyna
d fLofgl b#kha
vw jk <fh fh gf
xUjJ.
J nghnw, <fh nghuh, <fh
mYa Ma jkfSfhf
lgl
fhlf,
mtuJ
fhynyna d fLofgl
jkfshd nfoa kW nfa
Matwh iw bragld.
bkl mltiz fhahf
lgoUj gJ lf, vL
fhlf
a
jkf
fLofsh uggld.
1871 bkl za
brj k
1886 b#kha
flagl
mslgl k
1. mQiw
njhuakhf 72
72.59
2. xgl
5.5 br-3
5.47br-3
mlahd rhg w
mlahd rhg w
4. MirL thghL
EsO2
GeO2
5. FnshiuL thghL
EsCl4
GeCl4
gf
3. w
195
myF-12
nta
bkl
jk
tir
mltizia
gagL
FLs jk Mi[Lf
thghil vGJf.
1. a 2. nghu 3. nrhoa
4. bga 5. fha
Uaikfgl
bkl
mltiz FiwghLf
Uaikfgl
bkl
Mtjd
mltiz
waf
1. mQiw
mfKs
y
jkf,
mQiw
Fiwthd
jkfSF Kdh mltiz
l bgWsd.
bra 12.4
bkl
jktir
mltiz bjhFf I kW
II rhj jkf bgafis
FLf.
bjhF
IA
IB
II A
II B
jkf
nkY mJ bfhnth
bkljktirmltiz
cs Fiwf rbragL a
jktir mltiz cUthfglJ.
jF tot jk tir mltiz
vW bga. J vyuhf
vifia ugFtif
mikfgLsJ.
jkf
aa
gfS,
nta
gfS mt mQvf
mogil
Mtjd
khw
milwd.
bra 12.5
1. j
kf
mt
mQ
iwf VWtir tir
gLjgLsd.
2. b
rFjhd tirf bjhFf
vd,
ilklkhd
tirf
bjhlf vd miHfgLwd.
3. b
khjkhf
xgJ
brFjhd
bjhFf csd. mit I Kj VIII
tiu kW {a bjhF vd
vlgLsd.
196
rhwhf,
Mfh (39.9), bghlhaF (39.1)
KdhY,
nfhgh
KdhY
(58.9),
fYF
(58.6)
197
I
A
B
Zn
20
90
227 Ac**
81
204.38 Tl
57
138.9 La*
49
114.82 In
39
88.91 Y
31
69.72 Ga
21
44.96 Sc
13
26.98 Al
10.81 B
III
A
B
90
91
232.04Th 231
58
Pa
92
238.02U
60
59
88
87
*
Lanthanides
80
226Ra
79
200.59Hg
56
137.34Ba
48
112.41 Cd
38
87.62 Sr
30
65.39
40.08Ca
12
24.31Mg
9.012Be
II
A
B
223Fr
196.97Au
55
132.9Cs
47
107.87Ag
37
85.47Rb
29
63.55Cu
19
39.10K
11
22.99Na
6.941Li
1.008 H
7 **
Actinides
Groups
Periods
84
209 Po
74
183.84 W
52
127.90 Te
42
95.94 Mo
34
78.96 Se
24
52.20 Cr
16
32.06 S
15.999 O
VI
A
B
85
210 At
75
186.2 Re
53
126.90 I
43
98 Tc
35
79.90 Br
25
54.94 Mn
17
35.45 Cl
18.998 F
VII
A
B
76
190.2 Os
44
101.07 Ru
26
55.85 Fe
77
192.2 Ir
45
102.91 Rh
27
58.93 Co
VIII
69
78
195.2 Pt
46
106.4 Pd
28
58.69 Ni
86
222 Rn
54
131.30 Xe
36
83.90 Kr
18
39.95 Ar
10
20.18 Ne
4.003 He
0
(ZERO)
94
244 Pu
62
95
243 Am
63
96
247 Cm
64
97
247 Bk
65
98
251 Cf
66
99
252 Es
67
100
101
257 Fm 258 Md
68
102
259 No
70
83
208.98 Bi
73
180.97 Ta
51
121.76 Sb
41
92.91 Nb
33
74.92 As
23
50.94 V
15
30.97 P
14.007 N
V
A
B
93
237Np
61
145Pm
82
207.20 Pb
72
178.49 Hf
50
118.71 Sn
40
91.22 Zr
32
72.61 Ge
22
47.90 Ti
14
28.09 Si
12.011 C
IV
A
B
103
260 Lr
71
174.9Lu
myF-12
nta
2. I n r h n l h f S F
mltiz
ca
l
xJfgliy.
3.
IA kW VIIA bjhF
jkf gfSl iAu#
xUgjh, iAu#DF xJfgl
l cWahfgliy.
4. ntgf
khWgL
aila
y
jkf
xnu
bjhF l bgWsd.
rhwhf,
fhu
cnyhffsha
nrhoa,
bghlha, ehza cnyhffsha
fhg, t. MatWl nrJ xnu
bjhF l bgWsd.
cl itfgLsd
fhu
cnyhff
nrhoa
bghlha
ehza
cnyhff
shod
fhg
t
nfhL
nfhL
mnyhff
cnyhff gfis bguhj
jkf mnyhff MF.
nkY mJ bfhnth
kr
btik
t
fUik
fha X cnyhf. j
cUFiy 29.8C. Mfnt, kj cl
btgiy cUF ailaJ.
- rg
- ghgu
- nuh
- fhg
cnyhf nghf
mnyhff
c
nyhf nghf
vd tifgLjyh.
cnyhff
a
cnyhff,
gsgsghd
wgu cilait. bkFia ju
198
cnyhff y gfis,
mnyhff
y
gfis
bgWs jkf cnyhf nghf
vdgL. w cnyhffis nghnw
it kf MF.
rhW f, b#kha.
2. ml
cnyhff
bghJthf
mf
mlia, mnyhff Fiwj
mlia bgWsd.
4. cnyhf gsgs
a
iy,
cnyhff
gsgsghd wguig bgWsd.
gu J gLw xfiw
yf miltj isthf U
jikia
bgWwd.
g
cnyhf gsgs jik vdgL.
mnyhff jifa gsgsghd
wguig bgUgiy. vD
js gsgs jik bfhl
mnyhf uhig MF.
bra 12.7
3. flJ w
U,
fhg,
mYa,
bka Ma cnyhff
a gFia vLJbfhf.
cnyhff eF btgij,
rhuij flJ ailait.
mnyhff
btgij
rhuij jsnt flJwd
myJ flJtiy.
t
njhwfis
ftJbfhf.
eF
k
z fhjjh xbth
wguig
eF
njJ
ikahFf.
nghJ
ftf.
wguig
m
t
gsgs
jik
nfg, mt bgafis wF
tir FLf.
bra 12.6
x
U fhg cnyhf
jh WJf.
jil
fhgjL
m
j xU Kid, bkG
cjah xU F^ia WJf.
g
l fhosgo, r
sdh
cnyhfjil
btggLJf.
J neu, F^
Gtij fhzyh.
bkGF
r
vFHh
nH
199
F^
myF-12
nta
7. Xir cUthF a
nkY mJ bfhnth
cnyhf gu J mfis
VgLJnghJ
Fljf
Xiria cUthFwJ. g Xir
cUthF a vdgL. cnyhff
aif gig bgWsd.
mnyhff jifa Xir cUthF
aig bgUgiy.
c
nyhff mf flJ
w gilaJ t MF.
m
nyhff uhig
flJ ailaJ.
kL
m
iw btgiy kkhf,
f Fiwj cUFiy cila
cnyhf bkF MF.
bra 12.9
5. jflhf khW a
ca mGj ir isthf,
cnyhffis bka jflhf khw
aY. mjifa gig mnyhff
bgUgiy.
U,
fhg,
cnyhffis
vLJbfhf.
mYa
jjahf
X
cnyhfij U fah
moJ mtila brf.
6. fahf khW a
cUa iy cs cnyhffis
njitnfw
totf
bka
ffshf khw aY. gid
mnyhff bgUgiy.
x
bthU cnyhf Xir
jikia FJbfhf.
bra 12.8
x
bthU cnyhfkhf braiy
L L brf.
8. fodjik
c
nyhff
gugsit
FiwJ sij mfkhFtj
_y,
mtiw
ffshf
khwyh.
mf
mlia
bgWs
jkf
fodjikilajhf
UF.
cnyhff
bghJthf
fodkhdit.
vdnt,
mf
cUFiyia bgWsd. (bkF
ju) mnyhff Fiwj ml
cilajh, mt fodjik
Fiw.
vdnt
mnyhff
bkikahditahf UF.
U, bka, by, fhg,
mYa
kW
fha
Ma cnyhff gf
mogil
vnyhfij
bka ffshf khw aY?
nkY mJ bfhnth
12.3.3.cnyhff kW
3
300C I l mf cUFiyia
bgWs cnyhf ll MF.
mnyhff nta
gf
f vilFiwj cnyhf
a. iw rgh
iwia nyhf bgWsJ.
f mf vil cs cnyhf
Ma. nyhf,
iwia ngh 22 klF mf
iw bfhlJ. nkY, Uig
ngh 3 klF mf iw cilaJ.
cnyhff fh vJ, mt
Mi[Lfis jUwd.
bka, fh vJ bka
Mi[il jUwJ.
200
2MgO
(ii) mnyhff
250C btgiy, rg fh
bta yw Rthiyl vJ,
rgil Mi[il jUwJ.
S + O2
SO2
mYa fh vJ mYa
Mi[L glyij cUthFwJ.
4Al + 3O2
2P2O5
2C + O2
C +O2
2Al2O3
2CO
CO2
bra 12.10
FlgLs Mi[L
fis, my, fhu Mi[L vd
tifgLJf.
1. nrhoa Mi[L
2. Mi[L
mYa cnyhf gu J
mYa Mi[L gly cUthj
f bka iHtot U,
fh vJ U Miril
jUwJ. id btg MwY,
x MwY cUthwd.
4Fe + 3O2
2Fe2O3
3. mYa Mi[L
4. fhgil Mi[L
5. rgil Mi[L
2. Ul id
(i) cnyhff
nrhoa,
bghlha
nghw
cnyhff
Fj
Ul
maJl idJ iAu#
thit btLwJ.
2Na + 2H2O
2K + 2H2O
bka iH tot U fh vJ
btgMw, x Mw,
Ma uil jUj
2NaOH + H2
2KOH + H2
bka,
U
Ma
cnyhff uhl idJ
bka
Mi[il,
U
Mi[il jUwd. iAu#
th btnaWwJ.
201
myF-12
nta
Mg + H2O
4. FnshDl id
MgO + H2
i) cnyhff
uh
3Fe + 4 H2O
Fe3O4 + 4 H2
uh
m Y a
uhl
bkJthf
idJ
mYa
iAuhfi[il, iAu#id
jUwJ.
2Al + 6 H2O
2Al (OH)3 + 3 H2
uh
Ca + Cl2
ii) mnyhff
uhl fhg idJ, fhg
nkhdhi[il
iAu#id
jUwJ.
CO
uh
CaCl2
rg FnshDl idJ,
rg nkhndhFnshiuil jUwJ.
S2Cl2
5.iAu#Dl id
(i) cnyhff
nrhoa,
bghlha,
fha
nghw
Fl
cnyhff
iAu#Dl idJ mt
iAiuLfis jUwd.
2Na + H2
+ H2
2NaCl
ii) mnyhff
2S + Cl2
C + H 2O
2Na + Cl2
Ca + H2
2NaH
CaH2
3. myfSl id
(ii) mnyhff
Mg + 2HCl
MgCl2 + H2
2Al + 6HCl
2AlCl3 + 3H2
H 2S
fhg,
iAu#Dl
bra 12.11
C2H2
x
U MFHh 10 j
iAnuhFnshmyij
vLJbfhf.
m
jDl
xU
a
JUtiy nrf.
S + H2
va lbga idf xU
jk kbwhU nrk cs bjhU
jkij lbga brwJ. mf
idw cila cnyhff, Ul
miw btgiynyna idJ,
UJ iAu#id lbga
brwJ.
fG ntkhwij ftf.
202
2NaOH + H2
Ul
bkJthf
Ca(OH)2 + H2
bka, Ul idtiy.
Mg + H2O
id iy
nyhff
Ul id
wd.
bka ( Mg)
mYa ( Al)
khfR ( Mn)
( Zn)
Fnuha ( Cr)
U ( Fe)
f ( Ni)
nyhff
j
myfSl
id wd.
o ( Sn)
by ( Pb)
fhg ( Cu)
t ( Ag)
nfhL ( Au)
nyhff
j
myfSl
idtiy.
nkY mJ bfhnth
jk
tir
mltiz,
xU
bjhl
lUJ
tykhf
cnyhff braw FiwwJ.
nkY, jk tir mltiz
xU bjhF, nkUJ Hhf
cnyhff braw mfwJ.
cnyhf fyitf ia
uL tifahd cnyhffyitf
csd.
203
myF-12
nta
(i) lbga cnyhffyit
10% Ni - 90% Cu
90% Ni - 10% Cu
= Ni
= Cu
cnyhffyitf tiff
cnyhffyitfis uL fshf tifgLjyh.
b
gu cnyhffyit t Ka
gfhf U cnyhf lbgWsJ.
b
gu myhj cnyhffyit t
U cnyhf fjsnth myJ
yhknyh Ufyh.
cnyhffyit waf
1. cnyhf
mfwJ.
fod
jik
jLF
gig
jikia
204
nkY mJ bfhnth
U,
mYa,
f
kW nfhgh Ma cnyhff
mla cnyhffyit mnfh
MF. it fhjf jahf
gagLwd. rhjhuz fhjij
l mnfh 25 klF mf
fhj jik cilaJ.
nkY mJ bfhnth
urfyit
vgJ
X
cnyhffyit MF. l
bgWs cnyhff bkF xU
cnyhf MF.
gFbghUf
gaf
jis
fhg
Mf, #d kW fj rlf
jahf .
btfy
fhg
o
iyf
jahf.
gwhR
o
by
rhjdf kW Fo FHh cg
bjh
cnyhffis
cUfhk
izf.
JUofhj
v~F
U
fhg
Fnuha
f
ll
ouhY
mYa
fhg
khfR
bka
Mfha
khd
rhjdf,
nkhlh
thfdf, fg fL bjh kW
Mf jahf.
kW
au
ghff
12.3.8. nendh ma
1 Kj 100 nm mss mQf, _yTWf kW bghUf rhj many
nendh ma MF.
1 nendh l = 10 -9 l
nendh bjhEg
fa cUtss, mjhtJ 1 nendh l msyhd bghU mikfis
cslaJ
x
U nendh l vgJ xU l s xU a ( 10-12 ) xU myF cs
sF rk MF.
s njhuhakhf gJ mQf bjhlahf cs sF rk MF.
myF-12
nta
cg fyf brawid nendh cUts bghUf _y gklF
mffyh.
Fiwflf jahY, c bjhEgJiwY Ka gF twJ.
x
U Fl miys bfhl x fiu nendh bjh Eg Kiw btg
Mwyhf khwyh.
Wnehia FzgLJt gagLwJ.
M
ilf jah bjh, iHf fiw v wid nkgLj
gagLwJ.
czbghUfS, fhffS bflhk ghJfhf gagLwJ.
kL
- m
rahd ilia njbjLJ vGJf.
1) j
kfis Kj Kj cnyhff kW mnyhff vd tifgLat
__________ (nlhgd, ytha, bkl).
2) y vk mogil vj U jkf gf xJ fhzgL
vd mltizUJ fLof.
1
Na
Mg
Al
Si
5
P
6
S
7
Cl
8
K
O2
9) c
nyhf nrhoa Ul idJ nrhoa iAuhi[il jUwJ. cl
btgL th __________ (O2, H2, Cl2)
10) iAu#Dl rg id J iAu# rigL vD thit jUwJ.
th __________ cilaJ ( mGa Kil beo, a kz).
11)
fl cnyhffis mt bra w tir VW tir tifgLJ.
Na, Ca, Mg.
206
- M
15) b
kl jk tir mltiz, brFJ tirfshf, ilkl
tirfshf fgLsd.
m) brFJ tir bga ahJ?
M) ilkl tir bga ahJ?
16) bkl mltiz iAu#DF xJfgl l cWahfgliy.
jfhd fhuzij TWf.
17) bghUjhjtiw tlL fhLf.
m) ehza, jis, fhg, Mguzf
M) nuh, fhg, iAu#, mYa.
18) cnyhf fyit vwh vd? cjhuz jUf.
19) 2
Na + Cl2
2NaCl.
-
21) bkl jdJ jk tir mltiz jkfis ilkl tirfshf,
brFJ tirfshf mikjh.
m) ilkl tir bjhlf vifia FLf.
M) brFJ tir bjhFf vif ahJ?
) Kj bjhl cs jkf vifia TWf.
<) KGikahf ugglhj bjhl vJ?
c) yhjidLfS MoidLfS mltiz vF itfgLsJ vd TWf.
207
myF-12
nta
22) fltF ila.
m) cnyhff Xir vG ailaJ.
vGtiy. fhuz TWf.
nkY ma
jf
izajs
http://www.chymist.com
208
myF 13
ntizf
myF-13
nta
13. ntizf
13.1 vk
g l mayh,
mQf
izJ
_yTWf
cUthtij jkf vyuh
mik
mogil
sdh.
mtuJ
fUJgo,
kjthf
kLnk iyahd vyuh mikig
bgWsd. Vida w mQf
midJ iyaw myJ gF
msnt ua vyuh mikig
bgWsd.
1916, .v. iz w
vyuh bfhifid btl.
jF vk vW bga.
mQfilna
vyuh
gkhw fhuzkhfnth, vyuh
gL
_ykhfnth
xbthU
mQ j btTo vL
vyuhfis bgWwd. thW
mQf, j btvyuh To,
vL vyuhfis bgW is
vk vwiHfgLwJ.
iyahd
vyuh
mik
bfhl
jkf,
mt
btTo vL vyuhfis
bgWsd. mit kj thf MF.
Ne ( mQ v 10 ) = 2,8
Ar ( mQ v 18 ) = 2,8,8
bra 13.2
FLs jkf iy
ahd vyuh mikig bgwhjit.
mt vyuh gkhdfis
FLf.
jk
mQ v
vyuh
g
nrhoa
fhg
q
Fnsh
nkY mJ bfhnth
xbthU mQ cUthF
izig sf mt
izw
vyuhf
thghil gagLdh.
bra 13.1
tUtdtW, vjkf
vyuhfis gL myJ
gkhw brtj _y vkF
cgLwJ?
1. a,
2. Mfh
3. a,
4. Fnsh
210
thghL
vyuh
g
izw
vyuhf
(1)
Be
(2,2)
(2,3)
(2,4)
(2,5)
ntizf
13. 2 ntiz tiff
nkY mJ bfhnth
mayhsf fUJgo, _W
tifahd ntizf csd.
mit,
maiz
v-v
mafSilna
njhW ft irna iy
a ft ir MF. J
T ft ir vW
miHfgLwJ.
rfiz
<j rfiz
+
+
A +
B
B-
A+ +
+
(OR)
(OR)
+
A + B-
A B+
ii) fu Mw Fiw
iyahd ma nrk cUthF nghJ mj fu Mw k Fiwa
211
myF-13
nta
ntL. mjhtJ xU mQUJ
kbwhU
mQF
vyuh
gkhw
fGnghJ,
Mw
btlglntL.
nkY mJ bfhnth
izYs izvyuhf
Js ft irna v
jik cUthf fhuzkhwJ.
iz izvyuhf J
mf ft ir bfhl mQf
mf vjik bfhlit
MF. iz izvyuhf
J Fiwj ftir bfhl
mQf Fiwj vjik
bfhlit MF.
rhW 1
nrhoa FnshiuL cUthj
xU nrhoa mQ, xU Fnsh mQ izJ nrhoa FnshiuL
_yTiw cUthFwJ. nrhoa mQ vyuh mik = 2,8,1 (mQ v=11)
Fnsh mQ vyuh mik = 2,8,7 (mQ v=17) nrhoa mQ, mj xU
izw vyuhid Fnsh mQF tHFtj _y, U mQfS
iyahd vk vyuh mikig bgWwd. vdnt, nrhoa mQ (Na),
nrhoa ne maahf (Na+) Fnsh mQ (Cl), FnshiuL v maahf
(Cl-) khWwd. U mafS iya ft irah izJ,
xU manrkij jUwd. kiy, xbthU Na+ maia R
6Cl- mafS xbthU Cl- maia R 6Na+ mafS csd.
2,8,1
nrhoamQ
2,8,7
Fnsh mQ
2,8
nrhoa neua
2,8,8
FnshiuL vua
ntizf
rhW 2
bka FnshiuL cUthj
mQf
mQ v
vyuh g
bka
12
2,8,2
Fnsh
17
2,8,7
2,8,2
bka mQ
2,8,7
Fnsh mQ
2,8
bka neua
2. rfizf cUthj
G.N
bfhifgo,
uL mQf mtilna
vyuhfis gL brtj _y,
mt btTo, iyahd 2
myJ 8 vyuhf cs mikig
bgWwd. A, B Ma U mQf
xbthW xU izw vyuh
j bgUgjhf fUJnth. U
mQfS xWbfhW mUnf
tUnghJ, xbthU mQ xU
vyuh j gL brJtjh
cUthd U vyuhfS uL
AX
2,8,8
FnshiuL vua
y fhg rng
btik nrhoa FnshiuL
t nfhgh FnshiuL
mQf
bgWwd.
ma
nrkf
bttl
(OR)
myF-13
nta
rfiz cUthf njitahd gjidf
izw vyuf vif
rkms vyuh ft ir
iz mQf A- B- vyuhfis VwjhH rkms ftGj
ntL. mjhtJ uL mQf vjik VwjhH rk.
rhW 1
iAu# _yTW cUthj
iAu# _yT uL iAu# mQf csd. xbthU iAu#
mQ xU izw vyuh j bgWsJ. iAu# mQf xbthW
xU vyuh j gL brtj _y uL iAu# mQfS iyahd
vyuh mikig bgWwd.
+
iAu# mQ
iAu# mQ
iAu# _yTW
rhW 2
Fnsh _yTW cUthj
xbthU Fnsh mQ(2,8,7) VG izw vyuhf j bgWsd.
xbthW xU vyuhid gL brtj _y, uL Fnsh mQfS
iyahd vyuh mikig bgWwd.
+
Fnsh mQ
Fnsh _yTW
Fnsh mQ
214
ntizf
rhW 3
_yTW cUthj
M# mQ (2,6) MW izw vyuhfis bgWsJ. xbthU
iAu# mQ xU izw vyuh j bgWsd. M# mQ
uL vyuhfis, xbthU iAu# mQF xW j gL
brwJ.
+
_yTW
M# mQ
iAu#
mQf
H
nkY mJ bfhnth
jj
vuhf
vgJ
iz gFbgwhj vyuhf
MF
_yTW
rhW 4
mnkhah _yTW cUthj
ieu# mQ (2,5) IJ izw vyuhfis bgWsJ. xbthU
iAu# mQ xU izw vyuh j bgWsd. ieu# mQ _W
vyuhfis, xbthU iAu# mQF xW j gL brwJ.
jj vyuh
uil
ieu# mQ
iAu# mQf
215
iz vyuh
uil
mnkhah _yTW
myF-13
nta
mf cUFiy
rfiz
jj uil vyuh
iAu#
mQ glgl
vyuh
fodjik behWFjik
ieu#
mQ
ieu#
cfU
tikahd
ft
ir
fhuzkhf, it mf fodjikia
bgWwd.
mfkhd
btir
brYjgLnghJ kLnk maf
efJ, xnu Rikila maf
xWbfhW mUfhik tUwd.
jdh yFir VgL sw
rhakhwJ.
vdnt,
behWF
jikia bgWwJ.
iAu#
cfU
N
H
ir
H
mnkhah _yTW
sWj
bra 13.4
thghil gagL,
tU
nrkf
cs
rfizf vifia
fzLf.
1. Fnsh, 2. mnkhah
3. q
13.3.1 m
a nrkf bghJthd
gf
miw btgiy kf
manrkf cs vv mafSilna tikahd
iya ftir Ugj
isthf, maf jirahf efu
ayhJ. vdnt, nrkf miwbtg
iy k iynyna csd.
216
nkY mJ bfhnth
btg jhfty bghUf ca
btgiyia vbfhS jik
cilad. t cUFiy ff
mf.
cnyhffis,
mt
jhJfUJ
bjLg
bghUf gagLwd. y
btg
jhfty
bghUf
manrkfns MF.
ntizf
fiu jik
ma
h
fiug
Vw
ma
gofij
Ul
nrFnghJ, Kid jik
bfhl _yTWf, gof
mik cs + kW mafis gj _y,
fiua VJthFwJ.
bra 13.5
uL ffis vLJbfhf.
xU f iu, kbwh
kbzbz vLJbfhf.
uL
ffY
nrhoa
FnshiuL cig js nrf.
uoY VgL fiuwfis
xLf.
m
fiu a
Vwgh
Fiwj cUFiy
kiy,
_yTWfSF
ilna tik Fiwj ft irna
csJ. btggLJ nghJ k
_yTWf
aFtJ
nghnw,
_yTWfS
jirahf
aFwd.
rhuij flJ a
fodjikaw kf
k iy, maf l
bgaUtiy. vdnt, k iy
it rhuij flJtiy.
cUa iynyh fiufgL
iynyh
maf
af
fhzgLwJ. vdnt, it cUa
iyY fiufgL nghJ
kLnk rhuij flJwd.
ma idf ntf mf
manrkf
idf
<LgL nghJ ne kW v
mafSilna id fwJ.
vdnt, it ntfkhf idf
<LgLwd.
13.3.2 rfiz
nrkf
bghJthd gf
fiughf fiu a
fkfiugh
_yTWf,
nrk
_yTWfSilna
tik Fiwj ft iria
v
Kaowd.
vdnt,
nrkf Kidjikaw fk
fiughfshd bg, blhY
Mat fiuwd.
nkY mJ bfhnth
xU
iz,
vyuh
izf rkkhf glgoU,
miz Kid jikaw
iz MF. khwhf, vyuh
izf rkkhf glglhj
iy Kid jikl Toa
izf cUthF.
miwbtgiy
thf,
kf myJ kf
_yTWfSilna tYtw ir
Ugjh, rfiz nrkf
thiynyh kiynyh myJ
bkikahd
kfshfnth
Uwd.
217
myF-13
nta
bra 13.6
bra 13.7
FLs fiughfis
Kidjik cilait, Kid
jik mwit vd tifgLJf.
1 . bg,
2.
4. Fnshnuhgh
3. <j,
fljh a
rfiz nrkf ne(+)
manah v() manah iy.
vdnt, cUa iyY fiur
iyY Tl it rhuij
flJtiy.
n
rhoa
Fnshiuil
bkGif vLJbfhf.
uL ff , lg
vbz Ma fiughfis,
jjahf vLJbfhf.
nrhoaFnshiuL
cig
U
ffY
cs
fiughfSl
nrJ,
fiuwfis FJbfhf.
mLJ
Jngh
bkGif,
jahf vLfgl U
fiughfSl
nrJ
fiuwfis FJbfhf.
uL
bghUf
fiu
wfis xLf.
yhjjh, nrkf
Fiwj
ntf id <LgLwd.
rfiz
X
cnyhf
mQUJ,
mnyhf
mQF vyuhf lbgaUtjh
maiz cUthwJ.
_yTWfSilna tik
ftirna fhzgLwJ.
mir
jik
irggwJ.
cilaJ.
Mdh
Fiwj
nrk gf
miw btgiy kf.
fodjikawJ.
jik bfhlJ.
Kids
fiughf
fiu.
Kidtw fiughf fiutiy.
Kidtw
fiughf
fiu.
Kids fiughf fiutiy.
maf
idf
id ntf mf.
iyY
gnfgjh,
218
iuthf
_yTWf idf
id ntf Fiw.
cil
iyY
gnfgjh,
ntizf
13.5. <j rfiz
nkY mJ bfhnth
xU
rhjhuz
rfiz,
izFshd uL mQfS
vyluhfis
rkkhf
gL
brwd. y nrkf, xU
mQth kLnk rfizF
njitahd uL vyuhfS
tHfgLwd. iz <j
rfiz vdgL.
xU rfiz, izF
njitahd uL
vyluhfS
uL mQf VnjD xU
mQth kLnk tHfgoU,
miz <j rfiz vdgL.
nrkf
<j
rfiz
nrkf vdgL.
A kW B Ma uL mQfis
fUJnth.
A-mQ
gLF
cshfhj uL vyuhfis
B-mQ
uL
vyuhf
Fiwthf bgWsjhf bfhnth.
A-mQ
uL
vyuhfis,
uL vyuh izf
glh,
uiliz
cUthwJ.
_W vyuh
izf glh, Kiz
cUthwJ. it gizf
vdgL.
1. f
hgilMi[L
O=C=O
(uL uilizf)
2. M
# O=O (xU uil
iz )
3. ieu# NN ( xU Kiz)
B-mQF
tHFwJ.
B-mQ
uL
vyuhfis,
A-mQ
lUJ bgWwJ. A-mQ uL
vyuhfis
tHFtjh,
mJ
< mQ vW B-mQ uL
vyuhfis Vgjh, V mQ
vW miHfgLwJ.
rhW
mnkha ma ( NH4+ )
mnkhahl (NH3) iAu# ma (H+) izJ mnkha ma
cUthwJ. mnkhah _yT cs ieu# mQ, _W iAu#
mQfSl izUj iyY, ieu# mQ izF cglhj
uL vyuhf csd. j vyuhfis ieu# mQ, iAu#
maF tH, mnkha ma cUthFwJ.
iAu# mQ
mnkha ma
mnkhah mQ
219
myF-13
nta
nkY mJ bfhnth
cUFiy kW bfhiy
it gF msnt Kid jikia bgUwd. vdnt, rfiz
nrkfisl mf cUFiy, bfhiyia ma nrkfisl Fiwj
cUFiyia bfhiyia bgWsd.
vk UJ ntWgL nrkf
xU y nrkf vk vyuh mikig bgUgiy. nrkf
cs mQf vk vyuh mikig l Fiwthd vifnyh,
mfkhd vifnyh vyuhfis bgUwd.
Fnsh
17
2,2
2,8,7
mQ v
vyuh g
izw vyuhf
220
ntizf
2,3
2,7
mQ v
vyuh g
izw vyuhf
bra 13.10
ghgu mQv 15. mj vyuh git FJbfhf.
Fnsh mQv 17. mj vyuh git FJbfhf.
xU
ghgu
mQ,
IJ
Fnsh
mQfSl
izJ
ghgu bglhFnshiuil cUthFwJ.
vk vyuh mikig bgWs mQit FLf.
kL
- m
rahd ilia njbjLJ vGJf.
1. v
k go, kj thf aif iy jik cilait. jF
fhuzkhf miktJ, bttlghij cs _________ vyuhf
(vL, VG, MW).
2. ntid, vyuhid HJ ne maia cUthFtJ _________
(Fnsh, a, S).
3. bka mQ v 12 v mj vyuh gkhd, _________
(2, 2, 8 / 2, 8, 2 / 8, 2,2).
4. jk X, mj bttl ghij 6 vyuhfis bgWsJ v,
rfizig cUthf X gL vyuhf vif _________ (3,2,6).
5. mf bfhiy cila nrk _________ (NH3, NaF).
221
nta
myF-13
6. v
yuhf rkkhf glgLtjh VgL iz
( Kidw iz, Kidyh iz, ma iz ).
_________
- M
8. NaCl xU ma nrk. xU ma iz vthW cUthwJ?
9. midJ jkfS vyuhfis gL brnjh, gkhw brnjh j
btTo vL vyuhfis bgWwd. vyuh mikUJ,
vyuhid HF kW gL br jkfis flf.
X = 2, 7
Y = 2, 8, 1
10. M
gCl2 xU k iy nrk. gof iy J rhuij flJtiy.
cUa iy kLnk rhuij flJtjF fhuz ahJ?
-
11.
Na
(2,8,1)
Cl
(2,8,7)
Na+
(2,8)
Na+Cl-
Cl-
(2,8,8)
Cl-
kW
Cl-
mafSilna cs ft ir ahJ?
F mUfhik cs kj th ahJ?
12. i
eu#, iAu# mQfSilna
mnkhah _yTW cUthwJ.
vyuhf
glgLtjh
nkY ma
jf
Essentials of Physical Chemistry - B.S.Bahl,G.D.Tuli,Arun Bahl.
izajsf
http://www.beyondbooks.com
http://www. visionlearning.com
222
myF 14
msL fUf
myF-14
aa
msL fUf
224
msL fUf
bta wsit
Mtff vj xU bghU
sij
msl
a
l
msnfh
gagLwJ.
l
msnfhiy bfhL msl Toa
fFiwj s 1 .. MF. J l
msnfh wsit vdgL.
vLJfhlhf
1
mFy
(2.54 br.) sKs bghUbshiw l
msnfhiy bfhL msLnghJ
2.5 br.. vnwh myJ 2.6 br.. vnwh
mslyh. Mdh J JakwJ.
jnghJ uhR ehL mP a
bta mtf totikj bta
msnfh vw Jiz msnfhiy
gagL nkfl f a
msfis Jakhf msf aY.
bta msnfhiy, msnfhYl
nrJ gagL 0.1 .. myJ 0.01
br.. msF rahf msfKo.
wsit
xU fUia bfhL msl
Toa f Fiwj ms mj
wsit vdgL.
bra 14.1
cfSila g aa
Mtf gagL btntW
mlf kW nthlf
wsitia fLof.
wsit (LC)
= 1 K.nfh. 1 bt.nfh.
= 1 mm 9/10 mm
= 0.1mm = 0.01cm
bra 14.2
cfSila ef xUthu
tsU msit fLof. xU
eh kW xU kneu mj
tsia fzl.
14.2.1. bta ms
fU
bta
jJtij
mogilahf bfhlJ.
bta
vgJ caukh, mGjkh myJ
msf Ffgl fUfSl
izfgl efU xU W msnfh
MF.
b
ta ms br.. kW .
msLf Ffgl xU bka,
skhd cnyhfgil csJ. J
Kjik msnfh vdgL.
c
nyhfgil
lJgf
Kid nkneha kW
225
myF-14
aa
neha jhilf msnfhYF
brFjhf
bghUjgLsd.
it iyahd jhilf vdgL
b
ta msnfh iyahd
jhilfSF tyJ w, Kjik
msnfh J eG brY
tif
bta
msnfh
mikfgLsJ. j lJ
Kid nk kW neha
jhilf
bghUjgLsd.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
nehF jhilf
nk nehF jhilf
MH fgh.
Kjik msnfh
bta msnfh
iy W
it aF jhilf MF.
b
ta msnfh cs UF
xid
gagL
jid
efj,
iyahf
Xl
bghUj Ko.
neha jhilf bghU
btw msfis msl, nk
neha jhilf cw msfis
msf gagLwd.
b
ta msnfhYl iz
fgl bka gil clw
bghUf MHij msl
gagLwJ.
braKiw 14.3
bta ms
bta ms wsit
fzLj
Kjik msnfh xU br,
xbthW 1 .. sKs 10 rk
ghffshf fgLsJ vf.
bta cs 10 rk f
(bt.nfh.) Kjik msnfh cs
9 fSF (K.nfh.) rk.
10 bt. nfh. = 9 K. nfh.
~ 1 bt. nfh. = 9/10 K. nfh.
1 K. nfh.
= 1 ..
neiH
cfSila ef khjF
2 tstjhfbfhL, xU
eh, xU k neu kW xU
lF mj tsia
fzLf.
= 0.01 br..
iH
mslgL
msL
rahd
kUJ vts khWgLsJ
vgnj
iH
vdgL.
226
bta msnfh R,
Kjik msnfh RF
tygfkhf
mikjh,
fU
neiH csJ vdyh. RUj
(ZC) vF cilaJ.
vLJfhlhf bta ms
nfh
n-MtJ
Kjik
msnfh VnjD xU l
xUgjhf
bfhlh,
RiH = + (n x wsit)
msL fUf
iH iy
neiH
viH
viH
bta msnfh R, Kjik nfh RF lgfkhf
mikjh, fU viH csJ vdyh. R Uj (ZC) neF cilaJ.
vLJfhlhf bta msnfh n-MtJ Kjik msnfh VnjD
xU l xUgjhf bfhlh, RiH = - ( 10 - n ) x wsit
Kjik nfh xU l
xUF bta msnfh
it bta x VC fhf.
bta
kW
ms
RiHia
t.
v.
cUis
rahd
s
= MSR + ( VC x LC ) ZC
bta RF K cs
Kjik nfh msit (MSR)
FJ bfhf.
Kjik nfh
ms (MSR)
br..
g bragl cUis s
= MSR + ( VC x LC )
bta
x
(VC)
fzlgl
ms
OR = MSR +
(VC x LC) br..
Ujgl
rahd ms
OR ZC
br..
1
2
3
mltiz fil g ruhr, cUis rahd s MF.
vyf bta ms
227
myF-14
aa
iw
vil
bghU cs gUbghUf
ms, bghU iw vdgL.
iwahdJ lF l khWglhjJ.
iw
S.I.
myF
nyhuh.
iwahdJ
btntW
tifahd
juhRfis gagL mslgLwJ.
mtW y tUkhW
rhjhud juhR
i l j s
gilia gagL
bghUf iwahdJ,
l F iwfSl
xL msl rhjhuz
juhR gagLwJ.
RU juhR
bghU vil RU
juhR _y mslgLwJ.
RU bjhflgL
bghUdh, RU VgL
id
bfhL
vilahdJ msfgLwJ.
kUJt vil ms
U jL juhR
tif
juhRf
filf
bghUf iwia msf ga
gLjgLwd.
aa juhR
Mtff bghUf iwia
uh msF Jakhf msf
J gagLwJ.
228
msL fUf
vilnkil
f mf vils yh kW
ouFf
vilfis
kh
jJtid gagL msl
vilnkilf gagLwd.
ka vilms
gHfhyf,
neukhdJ
Na fofhu, fofhu, kz
fofhu kW msf Ffgl
bkGFtid
gagL
mslglJ.
u
neuf
thd
UF
f
iyid
bfhL
neukhdJ
ffglJ. nkfl midJ
KiwfS Jakwit.
Na fofhu
Na
cFnghJ
kW
kiwnghJ bghUdh cUthF
gS dh (crane) cajgL
f mf gSthd bghUf
vilfis,
ka
irfis
gagL msl ka vilms
gagLwJ.
H s khWgLtj mogil
Na fofhu bragLwJ.
fofhu
1984M
ML
x
ngho P.T.ch 400 l jil
Xlfhd btfy gjfij
xU dho xU gF fhy
ms ( 1 / 100 dho) jtw lJ
mtUF xU ngH myth?
jifa 0.01 dho fhyid
vj msl Ko?
jfhy
vyf
fofhuf
(ol),
mQ
fofhuf kW Fth fofhu
f bfhL a fhy ilbtf
Jakhf msfgLwd.
tif
fofhuf
uhd
ms xU fyUJ btgL
iu bfhL kbwhU fy bkJthf
uggL msit bfhL neukhdJ
mslgLwJ. fy cw
FfgL
msf,
neuij
Fwd.
229
myF-14
aa
kz fofhu
cq neu kW l neu
J
fofhu
nghnw bragLwJ.
UF gyhf kz
gagLjgLwJ.
cq
neukhdJ,
Na
iyia bfhL fzlgLtjh
lF l khWgLwJ. xU
Fl
l,
thd
Na cr iyia milnghJ,
ml neukhdJ egf 12 vd
mslgLwJ. J cq neu
vdgL.
vua fofhu
fnah
Cr
fLoghdJ,
Cr
fofhufis totikf
cjaJ.
iffofhu
kW
a
tif
fofhuf cs kiH
nghw RU J
bghUjgLs rkbr
rfu
cjah
rahd neu mslgLwJ.
Fth fofhu
bjhiyit
rhuhk,
ehL
KGtjF xnu uhd neuij za
bra xbthU ehL xU Fl
f nuifia nj brwJ.
ah l neu Hnf 82.50
nfhz rhyikj fnuifia
bfhL
fzlgLwJ.
j
neu ah l neu (IST) vd
miHfgLwJ.
yh
l
neukhdJ,
ruhr neu (GMT) vd
miHfgLwJ. IST k GMT
kig l 5
kneu K
mikwJ. mjhtJ yh neu
egf 12 k vwnghJ, ah
neu khiy 5.30 vd UF.
mQ fofhu
cyfgl
tl
kW
bj
JUtfSF
ilna
tiuagL
fgid
nfhLf
fnuiff vdgL. xU eh
xbthU
k
neuF
xW
vw tif, xWbfhW 150
nfhz
ilbtyikj
24
neu klyfshf
nfhs
fgLsJ.
f mf Jajik bfhl
fofhufshf
jnghJ
mQ
fofhuf
gagLjgLwd.
a
mQ
VgL
uhd
m f
m o g i l
fofhuf
bragLwd.
yhJ eho cs
vDl mikJs uha M
iya tahf brY f nuif,
M tnaahd 00 Kjik
fnuifahf
fUjgLwJ.
ah ef fhiy 7.00 k vwh
mnj ntis yl egf 12.00
vd, #gh jiyefukhd nlh
nah u 9.00 kahf UF.
230
msL fUf
msL fhuf FpLf
a msf
fhu
bga msf
FpL
fhu
FpL
10
bl (deci)
10
blfh (deca)
da
10
bro (centi)
10
bAnlh (hecto)
10
(milli)
10
nyh (kilo)
10-6
iknuh (micro)
106
bkfh (mega)
10-9
nendh (nano)
109
fh (giga)
bra 14.5
cdJ egf vilfis, 100 gja uij flf mtf
vLJbfhl neufis tU mltiz brf.
t.v.
bga
vil ()
neu ()
kL
- m
1 ) 5 x 107 s F rkkhdJ k
m) 0.5 s
M) 5 s
) 50 s
<) 500 s
2)b
ta msia bfhL, cUistot FHh x cw lid
msLtjF gagL bta ms ghfid fltUJ
bj brf.
(MH fgh, iyW, cw jhilf, btw jhilf)
-M
3 ) fltiw bghUJf.
t. v.
1.
2.
3.
4.
fU
rhjhuz juhR
kUJt vil ms
aa juhR
vyf juhR
gagL l
eif fil
Mtf
kUJtkidf
mfho
myF-14
aa
bta
ws = 0.01 br..
t.v.
MSR
VC
1
2
3
3
20
25
msLfis
bfhL
rahd
RUj = iy
fzlgl ms (or)
MSR + (VC x LC) br
rahd ms
OR ZC br..
K
bl
fh
106
FpL
bkfh
9 ) (i) fU wsit - tiuaWf
(ii) bta ms RiH tiffis sFf.
(iii) bta msid bfhL , bghU vj xU gkhzij msL
tKiwfis sFf.
nkY ma
f
1. Fundamentals of Physics - David Halliday & Robert Resnick, JohnWiley
2. Complete Physics for IGCSE Oxford publications
izajsf
http://www.nist.gov/pml/
http://www.teach-nology.com
http://www.splung.com
232
myF 15
afK
utfS
myF-15
aa
afK utfS
234
afK utfS
15. af
bra 15.2
gl
fllij
Rs
kuf iy fllij bghWJ
khwhk csJ.
vdnt kuf
fllij bghWJ X iy
csjhf Twyh.
aF j msLj
trh xUt dK jdJ
oUJ rijF fhffis
vLJ brwh. mt rijF
U tf bry Ko.
Market
f to brYnghnjh
myJ XobfhoUFnghnjh R
s kuf, kW fllfis bghWJ
cfsJ iy bjhlJ khWgLwJ.
nghJ f af cf
myJ
a
bfhoUf
vdyh.
..
1.5
2.
glij
ftJ
tUtdtF ilaf.
mj :
xU bghU fhyij
bghWJ bjhlJ xnu iy
UFnkahdh mJ X iy
csJ vdgL. fhyij bghWJ
bghUbsh iy bjhlJ kh
bfhoUjh mJ af iy
csJ vdgL.
bra 15.1
cfis rhJ, X kW
af iyYs bghUfis
goaLf.
t. v
af
1
2
3
4
Na
mj
U lfSF ilgl f
Fiwj bjhiy myJ nenfhL
bjhiy lbga vdgL.
235
myF-15
aa
bra 15.3
O
0
C
1
A
6
10
bra 15.5
B
A
10 br..
tFgiw xU _iy UJ
v _iyF
mj gff
tahf bry.
f flj
bjhiyid fzLf. nghJ
miw _iyl tahf v
_iyF bry. f flj
lbgaia
fzL
ntWghoid ma.
C
10 br..
10 br MuKila miutlij
tiua. ghij ABC (bjhiy) kW
ghij AOC (lbga) sfis
msLf.
UJ
bjhiy
31.4 br.. vd lbga
20 br.. vd mayh.
15.1. uhd af kW uw af
KaYF MikF ilgl gja mt af bjhlghd
tuf mltiz jugLsd.
236
afK utfS
fhy
(l)
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
Ka flj
bjhiy
(l)
10
30
35
35
35
35
35
35
35
48
Mik flj
bjhiy
(l)
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
j
msLf
UJ
MikahdJ xbthU 5 lF
5 bjhiyit flgij fhzyh.
mJ Fl fhy xnu ms
bjhiyit flwJ.
jifa
af uhd af vdgL.
bghU xW rk fhy ilbtf
rk bjhiyfis fljh mj
af uhd af vdgL
KayhdJ
xU
Fl
fhy
ilbt
btntW
bjhiyfis flJsJ. jifa
af uw af vdgL.
vLJfhL
bra 15.6
ntfij / k (km / h) vw
myfhY Flyh.
bjhlto ntf 100 .. / k,
v mJ xU kneu 100 .,
bjhiyit flF.
uhd af kW uw af goaLf
uhd af
Rtfofhu Cr miyf
uw af
ber Fj rhiy k
af
237
myF-15
aa
irntf
bjhlJ
fhyij
bghWJ
khWgLbfhoUF.
bghU
irntf
VgL
khWghil vthW Flyh?
Ka brf
1) kGJ xW 6 k neu
300 .. bjhiyit flwJ,
mj ntf vd?
3) 5 k neu mj bjhiyit
flf ntLbk mJ vts
ntf bry ntL?
KLf =
ir ntf
ntfij g ngRnghJ mj
af iria fU bfhsiy.
afirl ntfij fUJnghJ
afij bjthf J bfhs
Ko. irl nrJ ntfij
Flh mJ irntf vdgL.
irntfij
fzl
bjhiyF g lbgaia
fU vLJbfhs ntL.
xU dho
bghU mil
lbga myJ lbga
khWghLj
bghU irntf
vdgL.
( khWghL j vgJ xU dho
VgL khw ) lbga khWghL
irntf =
irntf
FlgLwJ.
fhy
/ vw myfh
uhd irntf
bghU xW rkfhy msf
rkkhd lbgafis miljh
mJ uhd irntf vdgL.
irntf khWghL
fhy
uhd KLf
nenfhL
ghij
aF
bghU
irntf
rkfhy
ilbtf, rk ms mffnth
myJ Fiwanth brjh, bghU
KLf uhd KLf vdgL.
vLJfhL
kGJ xW 8 -2 vw uhd
KLfJl aFwJ v mj
irntfkhdJ xbthU dhoF
8 -1 mfwJ vd bghUgL.
vLJfhL
xU bjhlto 10 -2 vw uhd
KLfJl (vKLf) aFwJ
vwh, mj irntf xbthU
dhoF 10 -2 vw msF
FiwwJ vdbghUgL.
afK utfS
10 / ir ntf aF
kGJ x ir ntf 10 dho
50 / Mf khWglh mj KLf
vd?
irntf khWghL
KLf =
fhy
a=
a=
W
irntf
nkY mJ bfhnth
t.
v
bjhlf
irntf
fhy
50 - 10
10
40
10
= 4 / 2
ntf
af
-1
k-1
1.
0.5
1.8
2.
kj
1.0
3.6
3.
tL
5.0
18
4.
P.T
ch
32.4
5.
Wij
24
90
6.
x
ntf
340
1224
7.
x
ntf
3 x 108
10.8 x 108
bra 15.7
btntW ngUJf af ga tU msLf UJ mj
KLf vthW mik vd fhf.
( a) uhd neF KLf
b) uw neF KLf c) R KLf
d) uhd vF KLf e) uw vF KLf
ntf ( k-1 )
fhy
( dho )
ngUJ A
ngUJ B
ngUJ C
ngUJ D
ngUJ E
2
4
6
8
10
12
10
10
10
10
10
10
10
8
6
4
2
0
0
4
6
9
12
14
3
6
9
12
15
18
20
18
14
8
3
0
myF-15
aa
uhd af
bra 15.8
KUf
btntW
elj
bjhiyf
FfgLsJ.
fhyf
tUkhW
fhy
(l)
bjhiy (l)
500
10
1000
15
1500
K.g. 5.00
20
2000
kJiu
120
K.g. 8.00
25
2500
beiy
270
K.g. 11.45
ehfnfh
350
.g. 1.45
Y
3000
yh
affhd
bjhiy-fhy tiuglij tiuJ,
yh ntfij fzLf.
2000
nfhL tiuagLwd.
it C
vw bto bfhtjh
ABC vw Knfhz cUthwJ.
tiugl BC vgJ bjhiyF
(S2 S1) rk. AC vgJ fhy (t2 t1)
F rk.
bjhiy
bghU ntf v =
fhy
1500
s2
1000
s1
500
0
10
15 t
20 t 25
2
bjhiy tJ nrU
(.)
neu
msl
X-m 1 br = 5 l
Y-m 1 br = 500
2500
bjhiy (l)
ruFJ (yh) xW U
UJ kJiu, Ubent kW
ehfnfhYF tJ nrU neuf
kW UUJ kJiu, beiy
kW ehfnfh Ma Cf
bjhiyf mltiz ju
gLsd.
30
v=
fhy ( l )
gl 15.1
F KUf rkfhy msf rk
ms uij flJsh. vdnt,
mt uhd ntfJl elJsh.
uhd
affhd
tiugl
nenfhlhf mik.
bjhiy - fhy tiuglUJ
bghU
ntfij
fhzyh.
tiugl AB vw WgFia
fUJf. A UJ XmF xU
brFJ nfhL, B UJ
Y-mF
kbwhU
brFJ
240
(S2 - S1)
(t2 - t1)
BC
AC
KLfgl af
(uw irntf )
kGJ xW uL dho fhy
ilbtf flj ufhd
mltiz
bfhLfgLsJ.
gl 15.2 kG affhd
bjhiy - fhy tiuglij FwJ.
fhy
( l )
bjhiy
( l )
10
12
16
25 36
afK utfS
tiugl jikUJ kG bjhiyf khWghL nenfho
mikahjij fhzyh.. vdnt j tiugl uw afij FF.
Y
40
msl
X-m 1 myF = 2 dho
Y-m 1 myF = 5
bjhiy (l)
35
30
25
20
15
10
5
0
X
2
10
12
14
16
fhy (dho)
gl 15.2
irntf ( k-1 )
40
C t1
1
t2 D
30
20
10
0
fhy (k)
gl 15.3
241
myF-15
aa
kG
lbgaahdJ,
irntf fhy tiugl ABCD-
milgL guF rk.
AC = 40 .. / k
gu
ABCDE
= ABCD vw brtf gu +
ADE vw Knfhz gu
s = AB x BC + 1 x ( AD x DE )
2
CD = (t2 t1) = 3 1 = 2 k
lbga = irntf x fhy
~ s = AC x CD myJ AB x BD
uw KLfkilj af
= 40 x 2 = 80 ..
uhd KLfkilj af
nrhjid Xl nghJ, uhd
fhy ilbtf kGJ x
irntff tU mltiz
bfhLfgLsd.
iintf
( k-1)
0
25
5.0
7.5
10.0
12.5
0
5
10
15
20
25
50
irntf ( k-1 )
neu ()
kG affhd irntf
- fhy tiugl 15.4 jugLsJ.
Y
30
20
10
12.5
10
irntf ( k-1 )
40
bra 15.9
7.5
A
5
2.5
X
0
5
10
15
20
25
30
fhy (dho)
gl 15.4.
10
12
fhy (k)
gl 15.5
afK utfS
bra 15.10
uhFY mtdJ rnfhj uah
jfsJ tof gF
brwd. mtf xnu neu
oUJ
s xnu ghij
brwhY
btntW
neuf
gia milwd.
fhy
mtf
flj
uf
mltiz bfhLfgLsd.
tf
bjhiy-fhy
tiuglij, xnu tiugl tiuJ
sf jUf.
K.g. 8.00
K.g. 8.05
1.0
1.0
K.g. 8.10
2.0
1.9
K.g. 8.15
3.0
2.7
K.g. 8.20
4.0
3.5
K.g. 8.25
--
4.0
A kW B vgit tiugl
Js U f.
A
bghU irntf mj bjhlf
irntf (u) MF.
B
irntf mj W irntf (v)
MF.
A
UJ
x-mF
xU
brFJ
nfhL
(AC),
y-mF
kbwhU
brFJ
irntf
Fl neu irntf
fhd rkghL
tiugl,
AC
vgJ bjhlf ir
ntf (u) it
BC vgJ W irntf
(v) it
fhy
CE vgJ vLJbfhl
fhy (t) ia
i r n t f
DF vgJ
khWghoid FwJ.
gl 15.6
243
myF-15
aa
KLf =
~ a=
irntf khWghL
DF
fhy
< KLf
OF-OD
=
OE-OC
CE
Mdh OE - OC = t
v-u
~ a=
t
v - u = at
~ v = u + at . (I)
lbgafhd rkghL
t fhy bghU lbga
s vf. tiugl,
lbga = CABE gu
s = brtf CAGE- gu +
Knfhz ABG gu
s = AC x CE + 1 (AG + GB)
2
F AC = u, CE = t, AG = t
GB = v - u = at (rkghL (1) UJ)
1
x t x at
s = ut +
2
1
s = ut +
a t 2 . (II)
2
Fl iy irntf
rkghL
tiugl,
lbga = rtf CABE gu
1
(AC+EB) x CE
2
F AC = u, EB = v, CE = t
~ s=
u+v
x t (II)
2
v-u
rkghL (1) UJ (i), t =
a
t kig ul
u+v
v-u
s=
x
2
a
2
2
v -u
s=
2a
2
2
v - u = 2as
~ v2 = u2 + 2as .(III)
~ s=
244
afK utfS
15.6. uhd tl af
nfhz lbga
tlghij aF bghUis,
tl ikaij izF
Mubtl flF nfhz, nfhz
lbga (q) vdgL. J nuoa
vw myfh mslgLwJ.
mjhtJ tlghij aF
bghU af tl af vdgL.
bghU xW khwhj irntf
tlghij adh mJ uhd
tl af vdgL.
uhd tl af irntf
vk
vyh
fY
khahf UF. Mdh, ir kL
bjhlJ khWgL. tlghij
aF bghU irntf vthW
FlgLwJ?
Kija
ghlgF
eh
bghU lbgaia bfhL
irntf
fzL
Kiwia
ghnjh. J nenfhL irntf
vdgL.
nghJ bghU flF
nfhz msit bfhL mj
irntfij Flyh. J nfhz
irntf vdgL.
nfhzij
vj
myfh
msLf? nfhzij o vw
myfh FLnwh. nuoa vw
kbwhU myif gagLjyh.
nfhz irntf
tlghij aF bghUis,
tl ikaij izF
MunfhL xU dho flF
nfhz ms myJ nfhz
lbga fhykhWghL j
nfhz irntf vdgL.
nfhz lbga
nfhz
=
irntf vLJ bfhS fhy
~ w = q/t
nfhz
irntf
vdbtW Tw Kokh?
nuoa
myfhF.
1 nuoa
dho
vgJ mj
tl MuF rkkhd
s bfhl tl tl
ika
VgLJ
nfhz
1 nuoa vdgL.
myF
r
245
lbga
fhy
myF-15
aa
AB
v= t
s
v = t (1)
S sK r Mu bfhl tl
ika VgLJ nfhz q v
S = r q
------------------ (2)
r
2- kig 1 ul v = t
nghJ iy L l.
f af vthW mik?
ijnghynt
fiy
btntW
lf L mj af iria
fhz.
xbthU
Kiw
fyhdJ
tlghijF
tiuagl
bjhL
nfho
tna
nenfho
aFtij fhzyh.
Vbd
fyhdJ LgL , jdJ
nenfhonyna
bjhlJ
bry
KgLwJ. vdnt, fiy bjhlJ
246
v = r)
vLJfhLf
1)
dh
flgLs
f
tlghij
aFnghJ,
ikanehF
irahdJ
Girah bgwgLwJ.
2) kGJ xW tis UnghJ
laUF,
jiuF
ilgl
cuh ir njitahd ikanehF
iria jUwJ.
3) nfhfNaidRaFnghJ
nfhfSF,
NaDF
ilgl <a ir ikanehF
irahf bragLwJ.
afK utfS
4) c
fUit RtU vyuhDF
njitahd
ikanehF
ir,
vyuhDF
cfUF
ilgl iy a <
irah bgwgLwJ.
nkY mJ bfhnth
Kj vLJfho f J
irahdJ tna ikaij
neh
bragLtij
ju
(ikanehF ir), fyhdJ if
J mjF rkkhd iria
tna ikaUJ btneh
brYJwJ.
miu
FwR
ikanehF ir vkF
rkkhf, ir vuhf mik
ir ika yF ir vdgL.
ahdJ
JUtgFf
rW
jilahf,
yeL
nfhL gF rW gUJ
fhzgLwJ.
yeLnfhL
gF
lkhdJ,
JUtgF lijl 48
mfkhf UF. yeLnfhL
gF cs Jff irntf
JUt gFf cs Jff
irntfijl mf.
vdnt
yeLnfhL
gF
cs
Jff
jhd
ikayF
ir mfkhf mik.
vdnt,
yeLnfhLgF rW gUJ
fhzgLwJ.
vLJfhL
1. j
filnghJ
ikayF
ir fhuzkhf btbz
ghu XuF brwJ.
2.
to
ghij
eLtiunfhL
miu
belR
tlJUt
XLgt
tisthd
brYnghJ
jdJ
15.7. utf
utf XlUJ kbwhU
lF gutToait. utf
tiuaWfgl
fd
msit
bfhoUF. it bfhfy
totij bgUF. utfis
f mf
mKf irfSF
cgLnghJ f Fiwj msnf
gUk khw VgLwJ. vdnt,
utf
mKf
ayhjitahf
fUjgLwd.
247
myF-15
aa
15.7.1. nknehF cJ ir kW
j ir
bra 15.11
Kfit cs D a
jif JL xid mGJf.
f vd czf? mf
MH brYgo nkY mGJf.
btntW MHf f vd
ntWghoid czf?
bghUshdJ UF _UF
tiu us KfitahdJ
nyrhf csij nghy njhW.
Mdh
Kfitia iu L
btna vLFnghJ vil mfkhf
csij czuyh. UJ
ua Kfit vil UF
_UFnghJ, UF nkgu
csij l Fiwthf UgJ ngh
njhW.
15.7.2 Mo
Mo
utD VnjD xU
mGj p = hdg vgJ ehkjnj.
UJ
MH
mfFnghJ
mGj
mfwJ
vgij
mayh.
xU
bghUshdJ
ut
jFnghJ
myJ
_FnghJ,
mbghU mogu bragL
mGjkhdJ nkgu bragL
mGjij l mfkhF. tGj
khWgho fhuzkhf xU nknehF
ir bghU J bragLwJ.
ir nknehFcJ ir myJ
j ir vdgL. j irahdJ
btnawgL ut vilF
rkkhF.
j irahdJ btnawgL
ut
<ika
tahf
bragLwJ. ika j ika
vdgL.
utdh
bghU
J
bragL j ir fhuzkhf
248
M o
nuf ehil nrj
ma mP(287212 B.C). iya
kW k iya
t fLoj gy
Ka
jJtf
eilKiwgLjgLsd.
t jij xU thayhs.
iruhf ehL kd bAnuh
tuJ egD cwdU Mth.
t
jDila
f
kW
gfis, mfhy fgjF
wbgw
mby[hoah
fWbfhlh.
benfh
Mo vJ eho cs
tafSF
ghrdfhd
afK utfS
benfhiy
fLoj
kdid ghJ, "kdh vdF
F btna gjF X lij
jhUf, eh ia efJnw"
vW Tdh. nuh ehL, nuf eho
J ngh bjhLj ntis nuhk
fgf J gSthd vilfis
jhFtjfhd gy vua
fUfis totikJ jjh.
nufh
kiya f Kakhd
Mo jJt fLofgl
j aghdjhF. nuf ehL
kd mehL bghbfhyl
jfij
mJ
flSF
mgjfhf jf l brgo
flislh.
bghbfhyD
l brJ kdl rkjh.
lij
nrhj
kdDF
l
bghbfhy
bt
myJ jhu fyUgh vw
rnjf vGjJ. lij ijfhk
nrhFgo Mol Tdh.
Mo xUeh jdJ Fayiw
bjho
Ff
brwnghJ,
Fayiw
bjhoF
_F
ntis, mtuJ cl jgij
fll, cil mtij kwJ
nufh, nufh (fLoJnl!,
fLoJnl!)
vd
T
bfhL f Xodh.
bra 15.12
Mo
thif
kW
mtuJ thif elj ffis
ehlfkhf eof.
Mo jJt
xU bghU ghk ( ut
myJ
th )
jF
jil
_UFnghJ, mJ Hgjhf
njhW
vil,
btnawgL
ghk vilF rkkhf UF.
Mo jJtij rghF
nrhjid
RU
juhR
x
bfhUJ a f xid
fo bjhf Lf. fh f
vilid W1 vd FJ bfhs.
gl fhosthW KGtJ
us #ho x fiy bkJthf
UF _FkhW bra. f
vilia fLof. jid W2
vd FJbfhs.
Kfit vilia
FJbfhs.
W3
vd
nghJ f UF _Ftjh
t iu Kfit nrfJ mj
vilia
fLof. Ul
nrJ Kfit vil W4 vf.
juhR
nufh
tnjhL
#ho
btnawgl
Ul Toa Kfit
249
myF-15
aa
btnawgL vil (W4 - W3)
fLof.
UF _F f HF vil
(W1 -W2).
UJ (W1 -W2) = (W4 - W3)
vd Ugij fhzyh. UJ
Mo jJt rghfglJ.
15.7.3. xgl
ml
bghU ml vgJ XuyF
gUkDfhd bghU iw vd
tiuaWfgLwJ.
ml =
iw
aa juh
lJ gf
jo bfhUJ bfhLfgl
bghUis bjhfLf.
fh mj iw (m1 )ia
fLo. lJ jo J ka
nkilid itJ ua Kfit
xid itf.
bghU J vjj
fhW
Ff
xoUfhjthW,
bghUshdJ
Kfit
gf
Rtfis bjhlhjthW D _f
bra.
UF lbghU iw
fLof.
= m1
fzL
gUk
fh lbghU iw = m1 uh
ml myF Kg m-3
D lbghU iw = m2 uh
xgl
xgl
vgJ
bghU
mlF mlF cs
jf MF. xglF myF iy.
xgl fzLj
1. M
o
jJtij
gagL, iu l fdkhd,
fiuahj l bghU
xglia fzl.
D lbghU HF iw
= ( m1-m2 ) uh
~btnawgL
iw
= ( m1- m2 ) uh
btnawgL
fdms
= ( m1 -m2 ) cc
(Vbd 1 uh fdms 1 cc
MF)
lbghU fdms = ( m1 -m2 ) cc
lbghU
iw
lbghU
=
ml
lbghU
fdms
lJ jL
Kfit
m1
m1 m2
g cm-3
m1
lbghU
myF
=
~
ml
m1 m2 iy
FL
ka
nkil
250
ml 1 br-3 )
afK utfS
2. iu l nyrhd lbghU
xglia fhz (jif)
3. ut xglia
fzLj
kW xgl fhzntoa
ut uoY fiuahj jhu
CrFoid
aa
juh
lgf jL cs lUJ
bjhfLf Cr Fo iwia
(m1) fzLf.
Cr Foid,
ka
nkil
J
itfgl
ua Kfit
xD
_f
brJ D Cr
Fo iw m2ia
fzLf.
jifia UF _f bra
jhu CrFL gagLjgLwJ.
jhu CrFoid aa
juh
lgf
jo
bfhUJ bjhfl.
ka nkilJ itfgLs,
ua KfitD Cr Foid
_f brJ mj iw(m1)ia
fLof.
jifia FL cs mnj
fo jifahdJ UF btY,
FL
UF
_UFgo
brantL. nghJ iw (m2)ia
fLof ntL.
nghJ jifia Cr FLl
nrJ foLf. uil UF
_UFgo brJ iw (m3)ia
fLof.
fh
jif
= (m2-m1) uh
L
Cr
Foid xgl fhzntoa
ut ua KfitD _f
brJ utD Cr Fo iw
m3 fLof.
fzL
fh Cr Fo iw = m1 uh
UF Cr Fo iw = m2 uh
utD Cr Fo iw = m3 uh
UF Cr FL HF iw
= (m1-m2) uh
iw
utD Cr FL HF iw
= (m1-m3) uh
Cr
FL
_Ftjh
btnawgL kW ut
fdmsf rk.
UF jif HF iw
= (m2 -m1) - (m3 -m1) uh
= (m2 -m3) uh
jif
xgl
ut
xgl
fh
jif iw
UF jif
HF iw
m2 m1
m2 m3
=
myF iy.
251
utD
HfgL iw
UF
HfgL iw
m1 m3
m1 m2
myF iy.
myF-15
aa
15.7.4. KGtJ myJ gFas
ut
_UF
bghUSfhd sf
bra 15.13
ua Kfit xid
vLJbfhs. rk iw bfhl
jif xid, U M
xid
gu
J
itf. vd fwJ vgij
ftf?.
uggLsJ. j isthf
fg jF nghJ btnaW
fdms, fg fLkhd
gfSF
gagLjgl
U
fdmsitl
mfkhf
UF. vdnt, fg jgdh
btnawgL
vilahdJ
fg vilial mf.
xU bghU ut rkiy
jgjF
mj
J
bragL
Uirf (1) brFjhf neh
bragL
bghU
vil
(2)
btnawgL utdh bghU
J bragL fu nknehF ir
rk bragl ntL. mjhtJ
nkTa Uirf vk
rkkhf,
vbu
irY
braglntL.
bghU
J
bragL, bghUdh btnawgl
ut fu nknehF irahdJ,
bghU
vilF
rkkhfnth
myJ mfkhfnth Ufyh. J
btnawgL ut <ika
tahf braglntL.
jif jwJ, M
UF _FwJ. jif kW
U
ml
ntWgho
fhuzkhf J fwJ. jif
ml, mlia l
Fiwthf Ugdh, jif
J bragLJ nknehFir
(jir), jif vilia
l mfkhf Ugdh jif
jwJ.
U
mlahdJ
jit f
1.
jF
bghU
vilahdJ,
mjdh btnawgL ut
vilF rk.
xU
UJL
ghjur
jF.
Mdh
_F.
jF fhuz ghjur ml
(13600
-3),
mlia
-3
(1000 ) l mf. U
JL
_Ftjh btnawgL
ghjur kW fdmsf
UJo fdmsF rkkhf
UjnghY,
UJodh
btnawgl,
ghjur
vil
UJo vilial mfkhf
UF. Mdh, btnawgL
vil UJo vilia l
Fiwthf UF.
Udh bragl fg
jwJ. fhuz fg totik
mfms fhlkhdJ fhwh
252
2.
jF bghU <ikaK,
btnawgL ut <
ikaK
(jit
ika)
xnu
brFJnfho mikantL.
nkY mJ bfhnth
fh
mlahdJ,
iAu# th mlia
l Rkh 14
klF mf.
iAu# th uggl g
vil, mjdh btnawgL
fh vilia il Fiwthf
UF.
uoF
ilgl vilntWghL gid
caJtjF cjwJ. vdnt,
iAu# uggl g fh
canu gwwJ.
afK utfS
utkh
Ugdh
ntWgLwJ.
bra 15.14
beah
bragl
a
clw
bghik
xiw
vLJbfh. mj fhF mU
a Jisl. Us mfw fy
xid vLJ mjD bghikia
jf l. fy thgFia
xU ug
jhid bfhL
Wfkhf fl. nkwUJ
ug jhis mGJnghJ, bghik
UF KFwJ.
ug jh mGjgLnghJ,
fyF mGj mfgjh,
bghik cs Jis tna
cFwJ. j isthf
bghik vil btnawgL
vilial mfkhf Ugjh
bghik UF _FwJ.
vil xnu
_F
msthf
ms
bghJ utkh
bghJ utkh xU khW _Fiy
utkh
tifia
nrjJ. utkh
0.80
ut xglid
neuoahf
msL
0.85
tif
msf
0.90
FfgoUF.
utkh fzhoah
0.95
bragl FWfyhd, uhd
1.00
jL csJ. jo
nkKid milfgL,
1.05
mj
gF
xU
1.10
fzho
FGlD
1
izfgLsJ.
1.15
fzho
FD
ghjur myJ a <a
1.20
FLf uggoUF.
j
vil
fhuzkhf
2
u t k h a h d J
utf
brFjhf
jF.
ut
xgl
fhz,
3
gl 15.7 bghJ utkh
1. jL 2. FHh
3. ghjurJl Toa F
utkhf
lbghUf
kW
utf
xglia
fhz
gagL
utkhf,
j
fis
mogilahf
bfhL,
totikfgLwd.
utkhia ut jf bra
ntL. utkh _F msit
jLgF cs msLf
_y fhzyh. tsthdJ ut
xglid FF.
utkhf uL
tifgLjgLsd.
bghJthf
mlial
mfkhd mlbfhl utfSF
xW, mlia l Fiwthd
ml bfhl utfSF xW
vd
Utifahd
utkhf
gagLjgLtUwd.
tiffshf
1. khwh
_F iy utkhf,
jifa
utkhf,
mj
vilahdJ, midJ utfY
xnu ms _FkhW khaikF
tif csJ.
2. k
hW _F
jifa
iy
gh mlia, mj xgl
_y
msl
gagLjgL
ghkh, bghJ utkh tifia
nrjJ.
utkhf,
utkhf,
253
myF-15
aa
MFHh jit
MFHh
jit
vgJ
mogf jilahd uhd FWF
btL gu bfhl X MFHh
MF. MFHh jit ut _
F msit fla MFHh
mogFUJ, nkgf tiu
brol
msf
Ff
goUF.
jitia
ut
brFjhf
jF
tif
mj vilia MFHh <a
FLfisnah myJ kziynah
nrgj _y mffyh.
MFHh jitid, khW _F
iy utkhahf bfhL ut
xgl fl nrhjid
2
xgl
UFgo
ftdJl
jf
l. nrhjidFHh _F
MHij lkhW njhwiH yhk
ftdKl h 1 vd FJbfhf.
nrhjid FHhia bt vLJ,
J xdh mj J xoUF
Jfis Jilf. nghJ
jitid xgl fhzntoa
ut
jf
l
ntL.
(<aFLfis nrfnth, vLfnth
TlhJ). ut _F MH h2 vd
FJ bfhsntL.
jit UF
_F MH
ut
=
xgl
jit utD
_F MH
h1
ut
h2
njitahd ms <aFLfis
J, jhf nrJ myJ
nrhjidia L brJ h1, h2
msfis FJ mltizgLj
ntL.
jit _F MH
1. Ul #ho 2. 3. <aFLfSl
Toa msf Ffgl M
FHh 4.utJl #ho
rkms
bfhss
bfhl
caukhd U #hof x iu,
kbwh xgl fhzntoa
ut xid uLf. msf
Ffgl,
jilahd
mogu
bfhl
nrhjidFHh
xW,
utf
brFjhf
jf
njitahd ms <aFLfisnah
myJ kziynah uLf.
#hoF, nrhjidFHhia jf
itgjF VJthf nrhjid FHh
thgFia skhd dh fo
Lf. vil uggl nrhjid
FHhia Us #ho jf l.
nrhjid FHh fhWFf
xlhjthW,
FHhahdJ
#ho
gfRtfis
bjhlhjthW
254
ut
t.
xgl =
v UF ut
h1/ h2
(h1) br ( h2) br myF iy
1.
2.
3.
4.
mltizUJ
bgwgL
h1
=
ruhr k, ut
h2
xglahF.
sf
jitdh btnawgL
vil = a h1d1g
jitdh
btnawgL
ut vil = a h2d2g
F a-jit FWF btLgu
d1 - ml, d2 - ut ml
afK utfS
bt vLJ, cyu brJ mj
vil(w2) fhzntL. nrhjidia
btntW MHfSF jf brJ
kfis mltizgLjntL.
g - < KLf
uL KiwfY jit vil
xwhf Ugdh,
btnawgl ut vil =
btnawgl vil
jit vil
xgl =
t.
w1/ w2
v UF ut
myF
iy
(w1) . ( w2) .
a h 2d 2g = a h 1d 1g
d2
h1
d1
h2
ut xgl =
1.
h1
2.
h2
3.
4.
uL
#hofY
jit
_F MHf rkkhf Ugdh,
jitdh btnawgL kW
ut gUk rk. j fgo
jF
bghU
vil
mjdh
btnawgL ut vilF rk.
MFHh jitid Us
#ho brFjhf _f bra
ij h
MH vd bfhf. M
FHh #ho moghfijnah myJ
gf
Rtfisnah
bjhlhjthW
ghJbfhsntL.
M
FHhid bt vLJ, xos
Jfis Jiljd mj
vilia fla ntL. jid w1
vd FJ bfhf. L M
FHhia xgl fhzntoa ut
uggLs #ho brFjhf
jfl ntL.
btnawgl vil
w1 = a hd1g ----------------------- (1)
btnawgl ut vil
w2 = a h hd1g g ----------------- (2)
rkghL (2) / (1)
w1
d2
d1
ut
jit vil
ut
=
xgl
UF jit
vil
bra 15.15
utDS mnj
h MH
jFgo,
njitahd
ms
<aFLfis nrfnth myJ
vLfnth
ntL.
jitid
2
3
1
w2
j
gho
x
_oia vLJ bfhf. mj J
tiugljh WgFia xl.
xU fzho ls iu,
kbwhU fzho ls c
iu vLJ bfhf. _oid
kW c brFjhf jf
bra. (njitgo _oD
js kz nrf) jF
MHfis FJ bfhf. c
xglia fzLf. c
brid khaikJ, btntW
brfSF xgl fhf.
myF-15
aa
kL
- m
1. tU ntffis VWtir vGj.
( 7 /, 15 /k, 2 ./, 0.1 /dho )
2. t
lghij RW bghU xW XuyF nenfhLirntfij
bgWsJ v, mj nfhzirntf, tlghij _________ rkkhF.
(MuF, Mu UkoF, Mu jiyF, Mu tf _yF)
3. b
ghU xW X iyUJ af MuwJ. uL dhofSF
d, bghU mil KLfkhdJ mj lbgaia nghy _________
klF MF. (miu, uL, ehF, fhgF)
4. b
jhiy - fhy tiugl vY r myJ rhUJ bgwgLtJ
_________ ( KLf, lbga, irntf, fhy )
5.
irntf-fhy tiugl tistiuah milgL gu FgJ, aF
bghU _________ ( irntf, flj lbga, KLf, ntf )
6. x
U 100 Xlggja uij btahs 10dho flwh v mtuJ
ruhr ntf _________. ( 5 /dho, 10 /dho, 20 /dho, 40 /dho )
7. ut gf mogil fltW bghUjhj xiw njbjLf.
m) utf xU Fl gUkid bgWsd.
M) utf mKf ayhjit. ) utf jdbfW xU totij bgWsd.
- M
8. jugLs goaUJ,
mltizia bra.
t.v.
aa ms
1
irntf
2.
KLf
myF
3.
nfhz lbga
4.
nfhz irntf
M) uw Kiw
KLfgl
af
irntf
irntf
(C)
(B)
(A)
tiugl
M) uhd Kiw
KLfgl
af
irntf
af
fhy
fhy
fhy
afK utfS
10. 2
0 m/s irntf aF Urfu nkhlh to 4m/s-2 KLfkilwJ.
UJ nkhlh to irntfijg mtJ ahJ?
11. n
gUJ xW brid bruUJ 20 . bjhiyYs dghf
khd iyaij 45 lf brwilwJ. v,
i) ngU ruhr ntf vd?
ii) ngU rhuhr ntf V mj cikahd ntfUJ khWgLwJ?
12.
tU glij
ilaf.
MuhJ
dhfSF
1.5 kg
3 kg
i)
k bghU UF Hgjhf njhW
njhw vil vd?
ii) glUj f mJ bfhtJ ahJ?
-
14. ehza xW 3m/s irntfJl vw UJ RlgLwJ.
a) AB, CD kW C- mj irntf vd?
b) A
C kW CE ir ehza KLf
vd?
c) A kW E fSF il ehza flj
bjhiy kW brFJ lbga ahJ?
15. r
hjs J cUL brY g iyfis tiugl FwJ. gJ xU
iyUJ kbwhU iyF bry 0.5 vLJbfhwJ.
C
D
E
F
a) g
af uhdjh? myJ uw afkh?
vd TWf.
b) 2.5 dho neu gJ flj bjhiy ahJ?
c) A
UJ F iytiu
irntfij fzLf.
257
ruhr
myF-15
aa
16. tU nef affis fUJf.
i) aF kGJ
iii) x
U KGRid nkbfhS
gJ
ii) n
kjsF V, nH wa
kj
iugl OA kW AB gFfUJ
i) t
mtJ ahJ?
A kW AB gFf kG ntf
ii) C
ahJ?
ntf
17.
tU
tiugl
kGJ
afid FwJ vf.
fhy
nkY ma
jff
1. General Physics - Morton M. Sternhein - Joseph W. Kane
- JohnWiley
2. Fundamentals of Physics David Halliday & Robert Resnick
JohnWiley
izajsf
http://www.futuresouth.com
http://www.splung.com
258
myF 16
ntiy, w, Mw
kW btg
myF-16
aa
ntiy, w, Mw kW btg
260
ntiy, w, Mw kW btg
16.1. ntiy
n# nfh #&
mwhl th eh "ntiy"
vW brhtj bghU, aa
gagLjgL
ntiy
UJ
ntWglJ MF. eik fisgila
br vj braY ntiy vdgL.
vLJfhlhf
gogJ,
vGJtJ,
tz LtJ, elgJ nghwit.
aago bghU xJ
ir (F) bragL, ir bragL
ahdJ
ir
ir
lbga (S) miljh ntiy (W)
bragljhf TwgL.
bragL ntiy =
ir x lbga
W=Fs
i) b
ghU lbga ir
ir mikjh gl 16. 1
fhoathW
irah
ntiy
bragLwJ.
16.2. Mw
Mw
thif
vgJ
rhaiy. Mw njit bjhlJ
mfJ bfhnljh csJ.
cUsitfS,
aufS
ntiy brtjF Mw njitgLwJ.
Na
fR
gl 16.1 ntiy br kj
ii) lbga irbahF vuhf
mikjh, irF vuhf ntiy
bragLwJ.
Tlf
(module)
fy
ndw
fLgL
ntiy myF
ntiy myF #& ( J ) MF.
fy
bghUbsh J xU l
ir bragL, bghUshdJ ir
ir 1 lbga miljh
irah bragl ntiy 1 #&
MF.
ntiy bga myFf
(i) nyh #& (1000#&)
(ii) bkfh #& (10 yr #&)
ne Rik
Na Mw
bghU
xW
ntiyia
brtjfhd w mj Mw vd
tiuaWfgLwJ.
261
myF-16
aa
a
y Mw _yfis TWfns.
1. Na
3. ____________
2. ____________
4. ____________
Mw myF
Mw
ntiyia
bfhL
mslgLtjh Mw myF
#& MF.
xU #& Mw brylglh
bragL ntiy ms xU #&
MF.
Mw gntW tiff
eh thG cy Mw btntW
tiff fhzgLwJ. vu Mw
nt Mw, x Mw, btg Mw,
dhw kW x Mw nghwit
Mw y Ka tiffshF.
vu Mw
bghU xiw efj
myJ
lbga bra gagL Mw
vu Mw vdgL. vu Mwiy
Utiffshf fyh.
m) iy Mw M) af Mw
16.2.1. iy Mw
bghU
xW
mj iyia
bghWJ myJ mj ig bghWJ
bgWs Mw iy Mw vdgL.
vLJfhLf
1. j
iuUJ bghUis caj
bragL ntiy mj iy
Mw MF. v.fh gSFj
2. miz
nrfgL
iyahw f mf.
mizUJ
uhdJ
cauUJ btnaW nghJ
mJ RH rfufis af
brJ,
dhw
cg
bragLwJ. Jnt,
cg jJtkhF.
262
njf
bra 16.1
m
kh
ca
dGj
f
RH rfu
cg iya
bra 16.2
_ u xid bfhL,
xid brf. bka
Fdh bragl
m x xU Kidia
GJflgl
m
J bghUJf.
id
GJ
mid brYJf.
tot VgL
kW khwfis
TJ
m
ftf.
tot
VgL
khwfdh
nrfgL
iyahw af Mwyhf kh
mid af brwJ.
guUJ cajgl bghU
iy MwYfhd nfhit.
guF nkny bghU xiw
Fl cau caj,
caiy
p
irF
vuhf
bragL
m
ntiyahdJ,
m
bghU
iy
Mwyhf
nrf
gL.
h
F
m iws bghU
xiw guUJ
m
h cauF bfhL
moiy
brtjhf fUJnth.
gl 16.2
jid bra ir
njitgLwJ.
bghU jhd
neha p ir = mg
ntiy, w, Mw kW btg
gl 16.2 fhoathW bghU h cau
bfhL bry iria vJ
ntiy braglntL. bghU
J bragl ntiy, mbghUSF
MwiyjUwJ.
bra 16.3
btntW
iyf
iy
Mwiy fhf. m=10 kg kW
g =10 ms-2 vd bfhf.
1. Ep(X) = ____________
~ bragL ntiy
2. Ep(Y) = ____________
= ir x lbga
w = F x h
F=ma
w = mgh
a=g
j ntiyna
MwyhF.
3. Ep(z) = ____________
wsitia fLof.
F = mg
bghU
iy
~ Ep= mgh
ulh js
X
3m
Kj js
2m
4m
5m
P
jiujs
8m
braKiw 16.4
P, Q, R iyf g iy
Mwiy fhf. m = 5 kg kW
g =10 ms-2 vd bfhf.
1. Ep(P) = ____________
2. Ep(Q) = ____________
3. Ep(R) = ____________
UJ iy Mw btntW
cauf btntwhf mik
vgij mf.
R
263
myF-16
aa
16.2.2 af Mw
af MwYfhd nfhit
bghU xW mj afdh
bgWs
Mw,
af
Mw
vdgL. bghU af Mw
mj ntfij bghWJ mfwJ.
Fl
irntf brY
bghU
af
MwyhdJ,
bghUshdJ
mirntfij
bgWtjfhf bragl ntiy
msF rkkhF.
m iw bfhl bghU xW v vw
bjhlf irntfJl aFtjhf
fUJnth. bghUis X iyF
bfhLtu mj J F vw vir
jugLwJ vf. iy bghU
X iyia mil Kd flj
lbga S vf.
vLJfhL 1
Ra
af
Mw,
Mid RtD CLU
bry cjwJ.
bghU af Mw Ek vf .
bghU af Mw Ek vgJ
bghUis x iyF bfhLtu,
irF vuhf bragl ntiy.
Ek= F S ---------------1
vir F= m a -------------- 2
bjhlf irntf u = v
W irntf v = 0
_whtJ af rkghogo,
v2 = u 2+ 2aS
V
aFj
vir
V
0 = v2 - 2aS
vLJfhL 2
(F a vgJ vKLf)
JghUJ
btgL
Fo af Mw fhuzkhf,
FlhdJ
yFbghUis
CLU brwJ.
2aS = v2
lbga, S =
v2
2a
-------- 3
v2
2a
Ek = 1 mv 2
2
264
mv2
2
ntiy, w, Mw kW btg
16.3. Mw mik
bra 16.5
5 iw bfhl v~F gJ xW 5 cauUJ neh Ggo
bragLwJ. g = 10 ms-2 vd bfhL mltiz cs kfis
flJ brf.
jiuUJ
v~FgJ cs
cau (m)
afMw
iy Mw
Ep=mgh
Ek =
#&
1
2
mv2
bkhj Mw
E = Ep + Ek
#&
#&
5
4
3
2
Mwiy Mfnth, mfnth ayhJ. xUtif Mw kiwjh mJ kbwhU
tif Mwyhf khwkil. myJ bghU Mw khwf VglhY
bghU bkhj Mw khwhUF.
jhnd jil G bghUSF Mw mik ia %j:bghU J btw irf (cuh irf) braglh iy bghU
bkhj vu Mw khwhUF vgij fhzyh.
m iw bfhl bghU xW, jiuUJ h
A cauYs A vw UJ nH Gtjhf
fUJnth.
A vw
af Mw Ek= 0
B
h
bkhj Mw E = Ep +Ek
= mgh + 0
E = mgh
bghUshdJ neh
GnghJ B vw
Ugjhf
fUJnth.
iy
bghUshdJ
A vw UJ x
bjhiyit
flJsJ
vf
B vw
bghU irntf v2 = u2 + 2as
h-x
v2 = 2ax
1
bghU af Mw Ek =
mv2
2
= 1 m (2gx)
2
= mgx
C
mo iy
= 0 + 2ax
265
myF-16
aa
bghU iy Mw Ep = mg (h-x)
bkhj Mw E= Ep +Ek
= mg (h - x) + mgx
w =
E= mgh
bghUshdJ
milwJ vf.
vw iyia
v2 = 2gh
bghU af Mw Ek =
1
mv2
2
bghU bkhj Mw E = Ep + Ek
E = mgh + 0
E = mgh
nkfltUJ
_W
iyfY jhnd jil G
bghU iyahw kW af
Mw TLj khwhk csJ
vgij mnwh.
<a ir bragLtdh
bghU
vu
Mw
khwkiltiy.
= 1 m (2gh)
2
Ek = mgh
16.5. w myF
bghU iy Mw Ep= 0
vLJbfhl fhy
P=
C vw ,
bragl ntiy
bra 16.6
fltW vjF w mf
vgij
MuhJ
njbjLJ
fhuz mf.
U rfu nkhlh thfd,
kJ, ngUJ, th}
266
#&
1 dho
1 W = 1 J s-1
n# th (1736-1819)
cy bjhJiw
fhuzkhd
uh
vuij nkgL
totikj vua
bghahs
kW
fhyhij nrj
fLoghs vw
bgUikFat
n# th.
uF
n#
th
mtf
uh
vu bjh Eg Fj
Mt bfhlt.
mnghija
vu totikf cUisahdJ
bjhlJ FfgL L
NnlwgLtjF f mf Mw
zhwJ vd fljh. n#
th uh vu totik
a khwfis brJ jahf
Fghid bfhL Mw
zhtij Fiwjh. j _y
vukhdJ mf wid mf
gaDW wid bfhL iy
kthdjhf
mika
bgwJ.
Fiuw vw a fUid
n#
th
mKfgLdh.
w S.I myfha th t
bgauhnyna tHfgLwJ.
ntiy, w, Mw kW btg
tf Kiwyhd w myF nyh
th kahF.
Mw khwf
eh gagLJ dhwYfhd
flz myJ nyhthk
vw myfh fzlgLwJ.
thk = w tho x fhy k
vLJfhL
xU 100 W w bfhl sF
10 kneu gagLj gLnghJ
brythF Mw vts?
Mw = 100 th x 10 k
= 1000 th k = 1 nyh th k
Jnt xU vdgL.
~ 1 = 1 nyhth k = 1000 th k
xU nyhth k vgJ xU
k neu
1000 th w
gagLjglij FF.
1 nyhth k = 1 nyhth x 1 k
= 1000 th x 60 l
= 1000 #&/dho x 60 x 60 eho
= 1000 #&/dho x 3600 s
= 3.6 x 106 #&
~ 1 = 1 nyhth k
bra 16.7
cf Lf gagLjgL
tU rhjdf wfis
(tho) flJ vGJf.
FH sF
mizUJ
btnaW
iyahw, af
Mwyhf khWj
xth
x Mw ,
dhwyhf khWj
bjhiyfh
Hgl fU
x Mw,
dhwyhf khWj
x fy
x Mw,
dhwyhf khWj
ryit
bgo
dhw, btg
Mwyhf khWj
xgh
dhw,
x Mwyhf khWj
dhw, af
Mwyhf khWj
sF
dhw,
x Mwyhf khWj
16.6. btg
btg vgJ xUtif MwyhF.
bghU xW vj ms Nlhf csJ
myJ Fahf csJ vgij
btgiy vw ms FLnwh.
btgiy vgJ bghU mls
btg Mw msit jUkh?
juhJ. btgiyia kL bfhL
btg Mw msit ma KoahJ.
wF, vthW btgij msLtJ?
bghU vilia cztJ nghy
vnyhU vjhf btgij czu
Ko. Mdh btgij msLtJ
vilia msLtJ nghy mts
vjhdJ my. btgdh VgL
isit bfhnl mjid msl
aY.
khtiuF vu
Ka brf
Nnl
xU Mwiy vLJbfhs
40th sif vts neu
gaLjntL?
Frhjd
myF-16
aa
mj
bra 16.8
nkfl
braUJ
vyh
tY btgiy ca rkkhf
csjh? iy. btgiy ca
_Y btntwhf mikwJ.
mj
btntW iws xnu bghUSF
rkkhd btg jugL nghJ btgiy
ca rkkhf mikahJ. Mdh iw
kW btgiyia bgUtU
ms rkkhf miktij fhzyh.
vdnt iw kW btgiy
ca bgUf kig btgij
msL msthf vLJ bfhsyh.
bra 16.9
xnu mss _W fzho
Kfitfis vLJ bfhs.
rkiws , kvbz kW
njfh
vbz
Matiw
vLJ
bfhs.
_iw
jjahf 5 l neuF
sif bfhL btggLj
ntL. nghJ vyhtF
btgiy
ca
btntwhf
miktij fhzyh.
1
jid #] / bf (JK-1) vw
myfh Flyh.
bra 16.10
xnu iwila f
kW iu bt
Rkh xU k neu f
itf. wF fiy
xU ifahY iu
kbwhU ifahY bjhL ghf.
nghJ f, iul mfkhf Nlh
Ugij mayh.
nkfl braUJ btntW
bghUf
btg
Vwf
btntwhf
mik
vgij
cznwh.
1. njfh vbz
2. kbzbz
3.
268
ntiy, w, Mw kW btg
th
l
bghU
ah
kW ghjur jbtg
Vwfis xLf. magLtJ
ahJ? nghJ, bghU xW bgWs
btg
Mwiy
fzLnthkh?
tU vLJfhil ftd
bfhs.
5 .uh iws ghjur
btgiyia 10 K caj njitgL
btg msit fzLf.
ghjur jbtg Vw
= 140 JKg-1K-1
btgVw = btgiyia 1 k
caj njitgL btg
btg Vw = iw x jbtg
Vw = mS = 5 x 140 = 700 J K-1
jugL bkhj btg =
btg Vw x btgiy ca
= 700 x 10 = 7000 J
vdnt bghUSF jugL bkhj
btgfhd rkghL tUkhW.
jugL bkhj btg (m) bghU
=
VW bfhl btg (Q)
iw (m) x jbtgVw (S) x
btgiy ca (q)
Q = mS q
ghjur jbtg Vw
140 JKg-1K-1.
jbtg
Vw
ghjur
jbtg
V
widl Rkh 30 klF mf.
mjhtJ 1 .. iu 1 K btgiy
caj njitgL btgij
bfhL 30 .uh ghjur
btgiyia 1 K cajKo.
kh
nkY mJbfhnth
mjhtJ 1 .. btgiyia
1 K caj njitgL btg Mw
ms 4180 #] vd mayh.
bghUf l, ut kW th (M)
nghw _W iyf csd vgJ
eh midtU mjnj. t
liy vgJ ekF mf gHfkhdJ
MF.
eik R vyh lfY
th iy cs bghUshd fhW
NJ UjhY ekF th iy
eF mUfToajhf iy.
l kW utiy bghUfns ekJ
nfh mfkhf csit MF.
bghU xiw btggLJnghnjh
myJ
mUJ
btgij
Fnghnjh
VgL
Kakhd
isfis gfUJnth.
btggLJ
nghnjh
myJ
btgij
Fnghnjh
bghU
xUiy UJ kbwhU iyF
khWgLwJ vgij eh mDgt
czJnsh.
bghU xU iy UJ kbwhU
iyF khWgL f iykhw
vdgL.
1) jbtg Vw 4180
MF.
JKg-1K-1
gj
vLJfhL:
cUFj / ciwj
ut
ciwj
cUFj
btggLJ nghJ btgij
vLJ bfhL l bghU utkhf
khW f cUFj vdgL.
cUFiy
vj
xU
khwh
btgiy
lbghU xW utkhf khWwnjh
mbtgiy mbghU cUF iy
vdgL.
269
myF-16
aa
bra 16.11
fzho Kfit x gfo JLfis
vLJ bfhL m xU btgiykhia
bghUJf. vd fwJ vgij ftJ
Koit TWf.
gfo
KGtJ
uhf
khWtiu
0
btgiykhahdJ 0 C msonyna UF.
gfoahdJ RWw fhYs btgij
vLJbfhL uhf khWwJ (cUFwJ)
J xU khwhj btgiy (00C) eilbgWwJ.
j btgiyna gfo cUFiy
vdgL. vdnt. gfo cUFiy 00 C.
bkG cUFiy
btgiykh
bkGF
r Rl
sF
wF btggLJtij WL,
bkGif
Ful.
bkG
0
btgiy
30 CF
tUtiu
xbthU lF xUKiw mj
btgiyia FJ bfhf.
tiugl
cs
ilkl
nfhofhd
btgiy
bkG
cUF iyia jU. j khwhj
btgiy
ut
bkGfhdJ
lbghUshf
khwgLwJ.
bkG cUF iy 570C. utiy
cs bkGF l iyF khWnghJ
mj fd ms Fiw.
270
A
btgiy
Y
utiy
khwh btgiy
57o C B
C
l iy
X
fhy
bfhj (Boiling)
ut
iy
cs
bghU
btgij vLJbfhL mj th
iyF khwkil f bfhj
vdgL.
ntiy, w, Mw kW btg
bfhiy
bf u
vj
xU
khwh
btgiy
utbghUshdJ, mj th iyF
khWwnjh mbtgiy mut
bfhiy vdgL.
t xU aayhs kW
bghahs. btg afaiy g
vnyhUF bjaitjJ tuJ
Kakhd
gf
kW
rhjidahF.
b t g i y i a
msgjfhd msit
f L o j t .
btgiy
ga
msga rhjidfhf tuJ bganu
btgiy myfhf
bf
vW bgalglJ.
bfhiy
btgiykh
r Rl
sF
nrhjid FHh js iu
vLJbfhf.
btgiykh
F klF
rW nkny
UFgo
btgiykhia
bghUj.
nrhjid
FHhia
btggLj.
btgiykh
cs ghjur nkny brW 1000C
iyahf F. j iyahd
btgiyna bfhiy MF.
bghUis
Fuitf ayhJ.
xU bghUis Ff Toa
f Fiwj btgiyiana bf
0 vd Flh. j btgiy
jR btgiy vdgL. jid 0
K vd Flyh.
jR
btgiy
_yTWf af KGtJkhf
WL. vdnt bghU btg
Mw R MF. vdnt jR
btgiy vgij eh milaToa
Tk = Tc + 273
bra kW bf msL
271
myF-16
aa
thf
bra 16.12
fhahd,
cyj
FLit
x
th
gF
g
xiw bghUj. FLitia
NLgLj.
g
VgL
khwid ftf. bjhlJ
btggLJnghJ g ms
bjhlJ mfF. J
V VgLwJ?
uhg gh
FLit kW g cs fh
mGj btgdh mfwJ.
(mjhtJ
btgdh
mGj
mfwJ.)
btggLJtij
Wlh vd fG?
uhg gh vgt aa
kW nta brj
MfSfhf w
bgwt. gh ia
jUjt. t Kj
ed ntayh vW
fHglh.
16.9. th f kW th
rkghL
th f
thf tilnghJ mj
fd ms, mGj kW btgiy
Mait
khWgLwd.
vdnt
t xiw khwhk itJ
bfhL kw U msfSF ilna
cs bjhlig mtJ thf
vdgL.
khwhj btgiy th x
fd ms kW mGj VgL
ntiy, w, Mw kW btg
khWghofhd bjhlig jUtJ gh
ahF.
bra 16.13
gl fhoathW x CLUt
Toa kU (Syringe) x
KidgFia
milJ
Lf.
lid bkJthf mG
bkJthf
bt
1 Gf.
vd
fwJ
vgij
TJ ftf.
gh
btgiy
khwhk
csnghJ
Fl iws th mGj
mj fdmsF vjf mik.
khwh btgiy P vgJ th
mGj kW V vgJ fdms v
1
v
10
pv = kh
gl
l
msf
Ffgl
kU
milgl
fh gUk _lgl
KF FHh
rhy
mGj
khwhk
csnghJ,
btgiy
kW
fdmsfhd
bjhlig jUtJ rhy myJ
fdms vdgL.
5
4
3
2
fdms
khwhk
csnghJ,
btgiyia bghWJ mGj
VgL khWghil TWtJ rhy
(myJ) mGjfhd
vdgL.
mjhtJ V T (m) V / T = kh
mGj : fdms khwhk
csnghJ, Fl iws th
mGj mj bf btgiyF
nejf mik.
(m)
1. l
1
0
mjhtJ P T
3
4
2. msfSl kUJ C
3. milfgl fh gUk
4. _lgl _F FHh
th rkghL
gh kW rhy fSF
cgL ea th xmGj,
fd
ms
kW
btgiy
tilgl
bjhlig
fhQ rkghilna thrkghL
vnwh.
P-mGj,
Vfdms,
P / T = kh
T- btgiy v
myF-16
aa
gh go, T khwhk csnghJ P 1/V
rhy go, V khwhk csnghJ
PT
uil nrf
t
p
~ PV T myJ PV = RT
v
F R vgJ j kh nkY, J th kh vdgL. R = 8.31 Jmol-1K-1.
n vgJ th cs nkhf vif v PV = nRT. J ea th
rkghL vdgL.
kL
- m
1. b
ghUbsh J irah bragL ntiy vF v, bghU
lbgaahdJ _________ UF
(ir ir/ ir irF vir).
2. x
U bghU No ms (m) F ms vgJ mbghU _________
(btg, btgiy).
3.
fhQ bghUf bgWs Mw jik mogil khWgl
xiw J vLJ vGJf.
(afYs fh, bjho nrfgL , nkir Js jf,
afhj iy cs )
4. dhw tfKiw myF _______ (#&, #&/dho, th, nyhth k)
5.
tUtdtW 4180Jkg-1K-1 jbtg Vw k bfhl utid
njbjLf (ghjur, kbziz, , njfh vbz)
- M
6. g
lfis
MuhJ,
xbthU
fY ntiy bragLwjh?
iyah? vgij T sFf.
(ii)
(iii)
(i)
7.
ia R tU Jiznfh
J <a irah bragL ntiy ms vd? cfsJ ilfhd
fhuz vGJf.
8. j
nghJ Lf, kw cnyhffis l jhujhyhd mogF bfhl
rika fyf gagLjgLtnj?
9. g
lfis
ghf.
xbthU
rhjd
fG Mw khwfis
FLf.
(ii)
(i)
274
(iii)
(iv)
ntiy, w, Mw kW btg
10. tUtdtiw bghUJf
iykhw
1) Mahj
2) Fj
3) ciwj
4) gjfkhj
cjhuz
m) fu vj
M) ,gfoahf khWj
) uh
<) kiH
11. 4
0 vils uh#h, xbthW 16 br cau cs 20 gofLfis
20 dho VWwh v mtDila w vd?
12.
fhQ glfis ghf. mKfgL RU nrfgL
iyahw ms vd?
13. bfhiy 100K T cs jtW/jtWfis fLoJ, bf
10 br.
F = 10 N
6 br.
(ii)
(i)
ms Kiw rahf vGJf.
14.
nH jugLstUJ, rahd ilia
bfhL fhQ
mltizia brf. ( vu Mw, x th, xgh )
t.v
Mw khw
1.
dhw
2.
xMw
fU
nkhlh
dhw
-
15. f
yh, jDila g ma Mtf bkG cUFiyia
fl Mid brwh. M nghJ mt Fj, cUa bkG
btgiyf tUkhW.
fhy (l)
btgiy C
0
1
2
3
4
5
85
80
70
60
57
57
57
bkG
ii)tiuglUJ
cUFiyia fLo
7
8
54
48
iii) t
iugl jilahd gF
bkG iy vd?
i) n
euij X-mY btgiyia
Y-mY
bfhL
F
tiugl tiuf.
275
myF-16
aa
16. j
hnd jil nH G bghU x
iyf gl jugLsd.
A vw
af Mw = 0,
iy Mw = mgh
B vw
af Mw = mgx
C vw
af Mw = mgh ,
iy Mw = 0.
jiu
m) B
vw bghU iy Mwiy fhf.
M) A,B kW C vw iyf bghU bkhj Mw fzLf.
) b
khj Mw VnjD khWghL csjh? KoUJ mtd ahJ?
17. bkG cUFiy fl nrhjidia tf.
nkY ma
jff
1. Physics Foundation and Frontiers
276
myF 17
xa
myF-17
aa
xa
ir FG
278
xa
17.1. x clhFj
e mwhl th xahdJ KagF twJ. x_ykhf jh ekF
brfis gkhbfhs KowJ.
irbah ekF kia jUwJ.
t
hbdh kW bjhiyfh xf ekF njitahd jftf kW
bghGJ nghFfis jUwd.
thfdf xgh rj eik vrif brwJ.
bra 17.1
iz,
ffis
fia
nfSf.
bra 17.3
jh kW ta
Lf,
mW
ghUf,
Xiria
xgh
Cj
iz
thW
RuLj,
njj,
CJj, Lj, moj, FYFj
nghw nkTa braf _ykhf
bghUfUJ xia clhfyh.
itaidJ bghUfis mw
brwd. jdh fh cs Jff
mWwd. xF Ka fhuz
mf vdyh. mf vgJ
bghUf a, K, afkhF.
ta
jh
bra 17.2
(i) k mof / fofhu myhu
xia nfSf.
(ii) Fah ou ir fUia
mogjh clhF xia
nfSf.
bra 17.4
ou
myhu
njj
CJj
Lj
moj
1.
2.
3.
4.
ta
Cj
jh
ou
279
myF-17
aa
17.2. x guj
uhg gh vw ma mP
x btl tna guthJ vd
%jh. mt gl 17.1 fhoathW
fzho
FLitD
rhu
kia mikjh. btlkhF
fUbfhL
J
jhf
fhiw FLitUJ btna
x ms Fiwtij fhodh.
KGtJkhf
fhiw
btnaa
wF x nffiy vd %jh.
FLitD L fhiw brY
xia nff brjh.
bra 17.5
gu J f xiw vf.
f Gj UJ gl
fhgJ ngh tl tot miyf
midJ irfY Knd
gutij fhzyh.
xahdJ
x_yUJ
nfFeUF
Clf
tna
guwJ. mW bghUf
K, af fhuzkhf x
miy guwJ.
Clf
vj bghU tna xaiyf
guwdnth mjF Clf vW
bgauhF. ClfkhdJ l, ut myJ
th bghUshf Ufyh.
Clf
Jff
miy
afF
cgLtjh,
miy
afkhdJ bjhlJ xU JfUJ
mLjLj JffSF khwgL.
xbthU JfS mjF K cs
Jfis l J neu fJ
mtila bjhlF. Clf
Jff l bgauhk xU JfUJ
kbwhU JfSF khWghL kLnk
Knd brwJ. J nghynt x
miyf guwJ.
izF
ug milgh
krho
rhu k
btlkhF
fUF
xa
17.3. beliyfS FWfiyfS.
miyf
fhj miyf
(FWfiyf)
vu miyf
v.fh. x miyf
mff kW w
Cjh ff
FWfiyf
( nkgu
cUthF
miyf)
beliyf
(x miyf)
beliyf
bra 17.6
RU xiw vLJbfhSf. gl fhosthW xU Kidia
f oJ bfhL, kWKidia cf egid oJbfhSkhW
TWf. gl fhoathW RUid Lf.
C
C - beUf
R - be
myF-17
aa
be
irfit
gl 17.2 beliyf
FWfiyf
KfL : eLiy UJ nk
nehF ir ClfJf
bgUk
lbga
KfL
vdgL.
bra 17.7
skhd f xU Kidia
#d fo kbwhU Kidia
Wf oJ bfhSf. nghJ
gl fhoathW ifia nkY
Gkhf Ro Lf.
LiyUJ
mfL : e
nehF ir ClfJf
bgUk
lbga
mfL
vdgL.
gl fhoathW nk
afij,
FWfiyf
clhtij fhzyh.
Jff mW ir
miy gu
ir
v.fh uiyf,
f mf
GJflgl
fhy
lbga
KfL
mfL
gl 17.3 FWfiyf
xa
FWfiyf kW beliyfSF ilnaahd ntWghL.
FWfiyf
beliyf
l kW ut nkgu tna
guwd.
l, ut kW thf tna
guwd.
v.fh. uiyf
v.fh. x miyf
tiuaiwf:
mbt
(n):
ClfJf
xU dho nkbfhS KG
mf vif mbt
vdgL. j myF bA (hertz).
1
n=
T
bjhiy
irntf =
xahdJ
fh
brY
ntfijl, IJ klF
ntfkhf, U UgJ klF
ntfkhf brwJ.
nkY mJ bfhnth
Mdh n =
fhy
x irntf ( 3 x 108 / )
MdJ x irntfijl
(340 / ) f, f mf.
xahdJ
xial
a klF ntf
khf brwJ. j
fhuzkhfjh
o
d nghJ, d
W Kj ygLwJ.
d
onahir
nfwJ.
miygu
2T
fhy
nkY mJ bfhnth
miy s ()
T dho
bjhiy =
O
R
miy s ()
lbga
R (a ): eLiy UJ
Jf mil bgUk lbga R
vdgL. j myF l.
, v=n
T
irntf = mbt x miys
283
myF-17
aa
17.4. x vbuh
bra 17.8
jokdhd mil (myJ) tiugl milf _ykhf bragl xnu
khahd uL FHhfis vLJ bfhf.
FHhfis nkir J itJ,
Rt mUnf nkiria mikf. xU
FHh wj KidfU fofhu
xid itJ mj vrif
kia mG xid gl
fhoathW, kbwhU FHh tna
nff.
FHhfSF
ilgl
nfhzkid r brJ bgUk x
nfFkhW bra.
nrhjid
KofUJ
fofhu
xahdJ,
xia
nghnw
vbuh miltij czuyh.
mil
iu
brFJ
br
gL
miyf
vbuh
miyf
xa
irntf =
bjhiy
fhy
bjhiy
= irntf x fhy
= 340 x 1 / 10
= 34 .
gKf
vbuh
fhuzkhf
vbuhghdJ xWF nk gyjlit
nfwJ.
xahdJ
vbuh
gufsha
nkfTl
kW
ygFfsh L L vbuh
miltjh o KHf nfwJ.
kW
lhf
vG
xf
20 Hz F Fiwthd mbt
bfhl x Fbwh vdgL.
ekh
bahid,
Fbwhid nff Kotiy.
Mdh y Fl Uff bah
kW
Fbwhfis
cUthf,
czu brwd.
bA %lh bA (1857 - 94)
b#k ehil
nrj
ma
mP
bA,
Kj
Kjyhf
nuonah
miyf
Ugij M
_y
%jh.
u t f
Mahj g M brJsh.
t thiy M Fj
ehlKilat.
mbt
myfha RWf / eho tuJ
bgauhnyna bA vw myfhf
khwglJ.
xg Tl
fiy muf, bga miw, iu
muf kW xg Tlf
nghwt
VgL
mfkhd
vKHf UgjfhjJ MF.
vKHf
neu
xU
Fl
cfj(optimum) kigl mfkhf
Uj TlhJ. v KHf neukhdJ
ngF
0.5
eho,
irF
1 Kj 1.5 eho Uj ntL.
v KHf neuij FiwgjF,
fiymuf nkTiu, Rtf
nghwit x cftU jik
285
myF-17
aa
kj kW btntW Uff brz beLf (Hz)
1000 - 1,50,000
20 - 20,000
kj
btsth
16 - 12,000
70 -1,50,000
lhf
ahid
900 2,00,000
16- 40,000
fleh
gR
bra 17.10
fhiy
Kj,
u
tiu
f
nffToa
cfsh
VgLjgL btntW xfis
vQfns.
100 - 32,000
id
40 - 46,000
eh
1000 - 1,00,000
Ka
286
xa
17.6.1. nrhdh
nrhdh
vgJ
bahfis
gagL, fl MH, Ufo
cs bghUf bjhiy, ir,
kW ntf Matiw msf Toa
fUahF.
vxt
2
thW jilbghU bjhiy
fl Kiw vbuh beLf
vdgL. j _y fl MH,
flYF
cs
gkiyf
l, _ fg bjhiy,
gghiwf kW _a fg
iy nghwtiw ma Ko.
2d=vxt,
d=
bra 17.11
fg
bjhlto iya cs
eilnkil
W
bfhL
cfis neh tU kW flJ
brY
bjhlto
Cj
xia nfSf.
gu
cz
bah
Jo
vbuhfgl
Jo
fl mojs
gl 17.4 bahia mD gu
VF cz
fg bghUjgoUF nrhdh
fU, bahfis gugToa
gu, bahfis czuToa
cz csJ.
guahdJ
bahfis
cUthf,
gug
brwJ.
tiyf UF gaJ fl
mojs
cs
bghUf
J nkhjYw vbuh bgW
czdh czugLwd.
17.6.2. xa lhs is
bjhltoahdJ eik neh
tUnghJ
Cj
x
RU
mfkhtJ nghW, bjhltoahdJ
eik flJ brYnghJ RU
FiwtJ nghW njhW.
x _yUJ xU iyahd
bjhiy nfFe Ughnuahdh,
mt nffToa x RU,
x_y cUthF x RU
xwhfnt UF. Mdh x _ynkh
myJ nfFenuh (myJ) uL
af csnghnjh nfFeUF
x mbt xU khw
UgJ nghy njhW.
vbuh beLf
bahf
guggLtjF,
VfgLtjF
ilyhd
fhy
ilbt t vf. UF x
287
myF-17
aa
xa lhs is gaf
n
ulh (Radio Detection and Ranging) - lhs is jJt mogil
bragL nulh fUia bfhL _fg kW th}f
af kW irntf flagLwJ.
n
ghFtuJ fLghL thfdUJ, ntfkhf brY thfdij neh
iknuh miyf mDggLwd. aF thfdUJ vbuh bgW
miyf, fLghL thfdYs gFgh cjdh czugLwJ.
mbt VgL lhs lbga _y thfd ntf
fzlgLwJ.
t
h} iya cs nulh _y bgwgL lhs lbga
cjl th} cs cau, ntf, beUF th} bjhiy
nghwit fzlgLwd.
b
tsthf bahfis cUthF kW czU gfbfhlit. iu
kW jil bghUf gL vbuh mil bahf VgL lhs
lbga _y btsthf iu bjhiy kW afij mJ
bfhwd.
dh
is vbuh
bah
miyf
btsth
288
xa
kL
- m
1. e
h iria nfFnghJ, xahdJ
( lbghU, utbghU, th )
guggL
Clf
________
th ir
fU
iz
yhFH
ehjtu
3.
fl glfUJ, vj gl xahdJ fh guggL fid
FwJ?
miyguj
mW irfit
(i)
(ii)
4. bfhLfgl
mbt
goaUJ
njbjLf.
(2000 Hz, 20,000 Hz, 30,000 Hz, 10,000 Hz)
bah
mbtiz
ahid
btsth
lh
Ka
- M
7. tUtdtiw bghUJf.
m)
M)
nkgu njhW
tl tot miyf
x miyf
x miyf
(i) beliyf
289
myF-17
aa
8. A
kW B vw U muff mUfUnf flgLsd. xbghahs
mtuffis M brJ flthW mif mJsh.
nkfl
muffUJ,
xU
muf v KHf neu
mufij
A
1.5 s
(i) f
Ujuf
(myJ)
brhbgh
B
0.5 s
fF kbwhiw
(ii) fiyffSfhf njbjLf.
9.
Kfg bghUjgLs nrhdh fUahdJ 5 dho fhy
ilbt guggl xiriffis bgWwJ. KfgUJ
bghU bjhiy 3625 v , x irntfij fzLf.
10. e
h tF miwf vbuh nfgiy, bga Tlf vbuh
nfwJ. V?
11.
200
(i) gl A , B kW C vd Flgl iyf
350
500
viy vrif x vG fofhuid
350
itjh, nfFeUF bgUk x nfF?
(ii) cfsJ ilfhd fhuz jUf.
12. f
iyauf myJ iu muFf nkTiu kW Rtf iuiyfshY,
mKfgl eh milfshY _lgoUgnj? sFf.
-
13. fhQ gl miy xid FwJ.
(a) glid tiuJ x,y,kW z vw
khf bgafis FLf.
lbga
x
O
z
fhy
khfisbfhL
(b) nkfl
miy
irntffhd
rkghoid jU.
(c) F
WfiyfSF, beliyfSF
ilna
cs
VnjD
U
ntWghLfis vGJf.
nkY ma
jff
1. Know about Science - sound - Dreamland
2. V.K.Science, Physics, Class IX - S
atya Prakash, V.K. (India)
Enterprises, New Delhi - 2
izajsf
http://www.alcyone.com/max/physics/index.html
http://www.dmoz.org/science/physics
290
brKiwf
brKiwf
brKiwf goa
t.
v
1.
2.
3.
4.
nrhjid
nrhjid nehf
bga
jhtubr
btfha njh
jfhf bghU
(jfhf eGt)
xiw jahJ, jhtu
brfis mj
rLgut
kfuj
rhnww
njitahd bghUf
fhy
btfha FH,
fzho wf,
fzho iy,
fzho eGt,
bk y myJ
rh~u, r,
cRjh kW
Enzh
40
l
cUisHF
Mkhnfh
_y rL gut
fia mj.
cUisHF, f,
rfiu fiur,
f, rhanka ,
F^f Kjad.
40
l
kfuj fis
fzho eGt
, va
Enzh
ghj kW gl
tiuJ ghff
Fj.
kyf, va
Enzh, fzho
eGt kW C
rhnww
iryFHhf
tahf jh
eilbgWwJ
vgij fhJig
jhtuij gagL
%j.
rh myJ f,
, nah rha
myJ t ik kW
fhJig jhtu.
jahfgl ghua
fzhoiy
dfhz
TL Enzh,
ghua fzho
40
l
40
l
5.
ghua
6.
gh ik ghkhia
gagL gh
ikia fhz
gh, ghkh
7.
FsJ, TL
Enzh, fzho
40
l
8.
v
MfAh
v MfAh,
my fyj
bghlha il
Fnuhnk, nrhjid
FHh
40
l
Clf cs
v MfAhiy
fhLoj
292
40
l
40
l
brKiwf
t.
v
nrhjid
bga
nrhjid nehf
njitahd bghUf
9.
ut
fdmsit
msl
fiurf
fdmsit bgil
gagL msl
bg (20 )
Kfit (250 )
10.
jkw,
jkW j
f fiurf
jahj
jkw, jkW
j f
brs btntW
fiurfis
jahj
Kfit (100 )
a
nrhoa FnshiuL
fhy
40
l
40
l
11.
cnyhff x
cnyhff
bra wfis brawfis
mj
msl
nrhjid FHh,
40
fha, Jjehf kW
l
jhu Pb(NO3)2, Zn
SO4, CuSO4
12.
my
cWfis
flj
bfhLfgl
cYs my
cWig flj
nrhjid FHh,
fhgnd c, rng
c, FnshiuL c,
j HCl, AgNO3,
BaCl2
40
l
nfhs tot
bghU
x l
flj.
bta msia
bta ms, nfhs
bfhL nfhs
tot bghU (j
totbghU l Cr FL)
flj.
40
l
j Cr
x
sF
mj miy
fhyF
ilgl
bjhlig
flj.
j Cr
miyfhy
flJ, l/T2xU
kh vd %j.
lbghU
ml
flj.
mlia l
RU juhR.
jis FL,
mfkhd ml
bfhl lbghU Ul Toa Kfit
mlia
Mo
jJtij bfhL
flj
40
l
bfhiyia
flj nkY
F tiugl
tiuj
Ul Toa Kfit,
btg_o,
Kfh, jh, f
tiy
40
l
13.
14.
15.
16.
293
j Cr fU (
jh, Cr FL,
, sgl jif,
WJ fofhu)
40
l
brKiwf
1. jhtu briy mj
nehf
btfhanjh jfhf eGt (jfhf bghU) xiw jahJ, jhtu
brfis mJ bfhSj.
njitahd bghUf
btfha FH, fzho wf, fzho iy, fzho eGt,
bk y myJ rh~u, r, cRjh kW Enzh.
brKiw
1. btfha xU JL gFia bto, mj cw mLFfUJ
njhiy bjLf.
2. fzho eGt x xU J btfha njhid itf.
3. xU J bk y myJ rh~u rhaij btfha njh nk
itf.
4. mf rhaij F bghUL ij fGt.
5. xU J rid itJ fzho iy bfhL _l.
6. fzho iy Xuf cs mfgoahd rid cRjh
cjbfhL f.
7. fzho eGtij Enzh _y Kj Fiwj cUbgUf MwY
d mf cUbgUf MwY ghf.
fhgJ
l, brtf tot brf brffis mL itfglJ nghw mik
fhzgLwd. xbthU brY shkhrid R fhzgL brRt
kW Jffsh Md irnlhshrjh NHgl, mlj tzKila
cfU(a) tiw bgWsJ. br ikagFia thFnth
usJ.
(4) fzho
eGt xU J
iu itj
(1) btfhaFH JL
(5)
(2) briy ndh Gj
294
brKiwf
fUJ
myJ fiugh _yTWf mj br mfkhd lUJ mj
br Fiwthd lF xU miuflJ r _y lbga miltJ
rLgut (Mkh) vdgL.
njitahd bghUf
cUisHF, f, rfiu fiur, f,
Kjad.
rhanka , F^f
brKiw
1. cUisHid vLJ, mj njhiy f.
2. H mogFia bto, jilahf.
3. mj ikagF clw Fia VgL, mF rfiu
fiuriy vLJbfhs.
4. rfiu fiur Mug klij F^ah Ff.
5. j cUisHid rhanka bfhl f itf.
6. j cgfuzij J neu mgona itUf.
7. rfiu fiur Wklij msf.
F^
rfiu fiur
rhanka
cUisHF
rfiu fiur
W kl ()
Mug klF W
klF ilna cs
ntWghL ()
mtJ
_________ fhuzkhf rfiu fiur kl _________ kW _________.
295
brKiwf
njitahd bghUf
kyf, va Enzh, fzho eGt kW C
brKiw
m) bfhLfgLs kyUJ kfuj fis nrff.
M) kfuj fis, C cjbfhL fzho eGt itf.
) fzho eGtij Enzh _y ghf.
fhgJ
1. kfuj xU xiw bryhyhd mikig bfhLsJ.
2. J uL mLFfis bgWsJ. bt ciwahd vir Kf
cilajhf c ciwahd il UJthf fhzgLwJ.
3. J xiw ai[ irnlhshrij bfhLsJ.
Enzh _y fl kfuj mikig gl tiuf. bt ciw, c
ciw, irnlhshr kW a tiw Ff.
296
brKiwf
4. rhnww eilbgWtij %j
nehf
jhtuf rhnww iryFHhf tahf jh eilbgWwJ vgij
fhJig jhtuij gagL %j.
fUJ
ntdh crgl kW fk cf iryFHhf tahf nkneh
jL _y fljgL f rhnww vdgL.
njitahd bghUf
rh myJ f, , nah rha myJ t ik kW fhJig
jhtu.
brKiw
m) Us rh xid vLJ m WJf nah rha myJ
tikid nrf.
M) rh thgFia xU Jis ug milghdh _l.
) Jis tahf fhJig jhtuij EiHf.
<) j cgfuzij
itUf.
vj
jkhd
ilW
mgona
Jneu
jhtu
ug milgh
rh
nah
fiur
xbthU 10 l fhy ilbt fgtiw fL mltiz
gbrf.
t.v
fhy ilbt
1.
10 lF wF
2.
20 lF wF
3.
30 lF wF
fhgd
mtJ
joY iy eufY t w nfhLf fhzgLtJ _________ I
%wJ.
297
brKiwf
5. ghuaij flj
nehf
ghua fzho xW jah brJ mjid TL Enzhdh
cW nehFj. mjid gl tiuJ ghffis Fj.
mGFnghJ
mt
ghua
f cs j xU brhil fzho itJ
TLEnahdh cW nehfntL.
dfhz
fzho fhzgLtJ xu br yfhd ghua MF.
cWnehf
1. ghua mik 2. ghua af.
6. gh ikia flj
nehf
ghkhia gagL gh ik jikia flj.
njitahd cgfuzf
gh kW ghkh
jJt
100 . ghiy f vLJ m ghkhia jf lntL. ghkh
gh J _, L jf MuF. mbghGJ ghkh c ms
gh ik jikia czJ.
t.v
gh
1.
100 .
iy
2.
100 .
10.
3.
100 .
20.
4.
100 .
30.
ghkh ms
Ko
thW ghkhia gagL gh ikjikia fhzyh.
298
brKiwf
njitahd cgfuzf
xU f ms FsJ , fzho, TLEnzh.
brKiw
U brhL FsJ iu fzho itJ mij TL Enzhdh
x
cW nehFj.
cWnehf
fhzgl EQ _iw milahs fL, mt gl tiuj.
Ko
fhzgl EQf.
bga
gl 1
bga
gl 2
bga
gl 3
299
brKiwf
njitahd cgfuzf
v MfAh, my fyj bghlha ilFnuhnk fiur.
brKiw
xU nrhjid FHh 5 .. my fyj bghlha ilFnuhnk
fiuriy vLJ bfhsntL. mjD xU brhL v MfAhiy L
FYfntL. mjfiur bkJthf gir wkhf njhW. J Clf
MfAh csJ vgij fhLwJ.
fhgd
t wkhf njhw Toa Fnuha ma gir wkhf khWwJ.
nrhjid
my fyj
bghlhail
FnuhnkLl
xU brhL
v MfAh
nrfgLwJ.
fhgd
mtd
__________ wkhf Uj __________
fiur __________ wkhf csJ vgJ
khWwJ.
%fgLwJ.
Ko
Clf __________ csJ %fgLwJ / %fgliy.
nrhjid KaJt
J mUatfis fla j nrhjid gagLwJ. J xU
k
Rthrfhiw gFgh brKiw.
300
brKiwf
brKiw
Fl fd mss bgil vLJ bfhs ntL. bgil dh
fGa , vLfgl ntoa fiurdh fGt ntL. bgo mogFia
fiur gF itJ, bgo ms FpLFnk, fiur tUtiu
c Mfho uyh eF mGj ntL. f ghitF vuhf, ilkl
nenfho bgo msFpL UFkhW itf ntL. bgoYs
Mfhou E mGjij FiwJ fiur bkJthf btnaWkhW
brJ, fiur iwjs ms Fia bjhLkhW bra ntL. (wKila
fiurYF nk iwjsij fU bfhs ntL) bgo gFia
nrffy itJ, u Eia bgoUJ vLJ l ntL.
bghGJ bgoUJ fiur btna fy nrffgLwJ. mslgl
fd msit mltizgLj ntL.
mltiz
tir
v
fiur
bga
fiur w
iwjs
fiur
fdms
Ko
bgil gagL mslgl fiur fd ms = __________ .
Kbdrif
tikf myfis myJ fhufis bgo _y cRjiy
jf.
301
brKiwf
jJt
xU Fl btgiy, mf ms fiubghU fiuJs fiur jkw
fiuryhF.
Fl msFnk fiubghUis fiuf ayhj fiur j fiuryhF.
brf fiuriy l mf ms fiubghUis bfhl fiur jf
fiuryhF.
brKiw
100 fzho f 25 ms Jhaiu vLJbfhs ntL. 2
ms nrhoa FnshiuL cig nrJ eF fyf ntL. c KGtJ
fiuJL. bghGJ fiur jikia ftf ntL.
fiurYl nkY mf ms cid nrJ fyf ntL. fzho
f mo c fiuahk UF tiu nrf ntL. bghGJ fiur
jikia ftf ntL.
fiurYl nkY cid nrf ntL. y lf tiu fiuriy
btggL cid fiuf ntL. btggLJtij WL,
fiuriy Fuitf ntL. goff cUthtij, fiur jikia
ftf ntL.
mltiz
tir
v
nrfgl
c bga
nrfgl
c ms
Ko
ilfbgw fiur tiff
1.
2.
3.
302
fdms
fiur
brjik
brKiwf
jJt
cnyhff x brawfis, xU cnyhf kbwhU cnyhfij
gothFtj _y flgLwJ.
njitahd ntbghUf
fhg, by kW cnyhfJff, byienu, fhg rng kW
rng fiurf
brKiw
bra 1
5 msyhd byienu kW fhg rng fiurfis uL
nrhjid FHhf jjna vLJ bfhs ntL. a ms fhg
cnyhfij uL nrhjid FHhfY nrJ fG khwij flJ
FJ bfhs ntL. (uL FHhfY ntkhw vJ ftiy).
mltiz
tir v
vLJ bfhsgl
fiurf
nrfgl
cnyhf
bra 2
5 msyhd fhg rng kW rng fiurfis uL nrhjid
FHhfY jjna vLJ bfhs ntL. a ms by cnyhfij
uL nrhjid FHhfY nrJ fG khwij flJ, FJ
bfhs ntL (by cnyhf fhg rng fiurYl id Mdh
rng fiurYl idtiy).
mltiz
tir v
vLJ bfhsgl
fiurf
nrfgl
cnyhf
bra 3
5 msyhd fhg rng kW byienu fiurfis uL
nrhjid FHhfY jjna vLJ bfhs ntL. a ms
cnyhfij uL nrhjid FHhfY nrJ fG khwid flJ,
FJ bfhs ntL. ( cnyhfkhdJ fhg rng kW byienu
fiurfSl idwJ.)
mltiz
tir v
vLJ bfhsgl
fiurf
nrfgl
cnyhf
Ko:
cnyhff x braw tir = ________>________>________.
303
brKiwf
12. my cWfis flj
(i) fhgnd my cWig flj
nehf
bfhLfgLs cYs my cWig flj.
v.
nrhjid
fhgit
1.
xU MFHh 1 . cig
vLJbfhL, mjDl 2-3
j iAnuhFnsh myij
nrf.
CO2 th btnaWtjh
EiuJ bghFj
VgLwJ.
2.
js c fiurYl,
y Jf bka rng
fiuriy nrf.
bka fhgnd,
btik w gothf
njhWwJ.
Ko : c cs my cW ___________ MF.
nrhjid
fhgit
1.
xU MFHh 3 cig
vLJ bfhf. mjDl fa
ms khfR il Mi[il
nrj ml r
myij nrJ, fyitia y
lf eF NnlWf.
gRik fyj kr
w Fnsh (Cl2) th
btnaWwJ.
2.
c fiur xU gFl
y Jf t ienu
fiuriy nrf.
j nghw
btikahd gothf
t FnshiuL
cUthwJ.
Ko : c cs my cW ___________ MF.
nrhjid
fhgit
1.
js cl iu nrf. c
fiuaiy v mjDl
js j iAnuhFnsh
myij nrf. mjDl
nga FnshiuL fiuriy
nrf.
btik w gothf
nga rng
cUthwJ.
2.
js c fiurYl, y
Jf by mbrnl fiuriy
nrf.
btik w gothf
by rng cUthwJ.
Ko : c cs my cW ___________ MF.
304
brKiwf
Nu
nfhs totbghU l = OR ZC x 10-2 m
OR = MSR + (VC x LC ) x 10 -2
F, OR = fl ms, MSR = Kjiknfhy ms x 10 -2m
LC = wsit x 10 -2 m, VC = bta x, ZC = RUj x 10 -2 m
brKiw
bta ms wsitia flf.
nkY bta ms Ria flf.
bfhLfgl bghUid
U jhilfSF ilna cWahf
gUFgo of.
Kjiknfh msid, bta xid FJbfhf.
bghUid btntW iyf itJ, nrhjidia L bra ntL.
nfhstot bghU l OR ZC x 10-2 m
OR = MSR + (VC x LC ) x 10 -2
thghoid gagL, nfhs l fzLf.
fhgf
bta nfhf vis N =
1 Kjiknfh g 1 MSD
=
1
x 1MSD
wsit =
N
RiH ZE =
t.
v
Kjiknfh
ms
(MSR) cm
bta
x
VC
RUj ZC =
flagL ms
= MSR+(VC x LC)
cm
Ujgl
rahd ms
OR ZC cm
1.
2.
3.
4.
nfhs l
ruhr
Ko
305
x 10 -2 m.
brKiwf
Cr
FL,
Nu
l / T 2 xU kh
F, l = j Cr s ( l),
T = j Cr miy fhy (dho)
brKiw
j
Cr s 70 br UFkhW jCrid
bjhfL.
xU miy fhy
a RfSl miyw brf.
CryhdJ eLiyid tyJ gfkhf jhLnghJ WJ
fofhuij a, 0 vd vz bjhlFf.
j CryhdJ L eLiyid tyJ gfkhf flFnghJ 1 vd
vQf.
thnw UgJ vd vQtiu, WJ fofhuij a, UgJ vd
vQnghJ WJ fofhuij WJf.
20 miyfSfhd neuij flJ, mltiz msfis
FJbfhsntL.
jCr sij 80 br., 90 br., 100 br., 110 br. vd khaikJ
nrhjidia L brantL.
kfis mltiz FJ T, T2 & l / T2 fzlntL.
mltiz Wu k, khahf miktijfhzyh.
UJ l / T2 xU kh vd UfgLwJ.
fhgf
t.
v
j Cr
s
(m)
1.
0.7
2.
0.8
3.
0.9
4.
1.0
5.
1.1
20 miy fSfhd
miyfhy
neu
T(s)
(s)
Ko
mltizUJ l / T2 xU kh vd UfgLwJ.
306
T2
s2
l / T2
(ms-2)
brKiwf
Nu
d=
w1
w1-w2
kg m-3
d = lbghU ml (kgm-3)
w 1 = fh lbghU vil ( kg), w 2 = UF lbghU vil (kg)
brKiw
fhgf
t. v
fh lbghU
vil w 1 x 10-3 Kg
UF
lbghU vil
w 2 x 10-3 Kg
lbghU
ml
w1
d=
w1-w2
kg m-3
1.
2.
3.
ruhr
Ko
bfhLfgl lbghU ml = ____________ kgm-3
F
i) bghUshdJ UF KYkhf _Uj ntL.
ii) bghUshdJ Kfit moguignah myJ gfRtfisnah bjhL
bfhoUfTlhJ.
iii) lbghU J Ff xoUj TlhJ.
307
brKiwf
brKiw
K
fh jh Js ftiy J Us Kfitia itf.
jh
btgiykhia
bghU
Kfit
cs
UF
_UFkhW brf.
btg_oid bfhL, Kfitia btggLJf.
uhdJ bfhFnghJ, btgiykh msit FJ bfhf.
tsthdJ bfhiyia FF.
btggLJtij W, id Fu bra.
WJ fofhuij af bjhlFnghJ btgiykh msid
FJ bfhf.
WJ fofhu cjl btgiy ilbtfis fhf.
thnw WJ fofhu cjl xbthU l ilbtf
btgiy 60C vd tUtiu btgiykh msfis FJbfhf.
msfis mltizgLJf.
jFj msl bfhl, fhyij x-mY, btgiyia y-mY
bfhL F tiugl tiuantL.
fhgf
mslgl bgUk btgiy = ____C
bfhiy =____C
fhy
(lf)
btgiy
(C )
btgiy
0
1
2
3
4
5
6
7
8
fhy
Ko
1. bfhiy = ____C
2. F tiugl tiuaglJ.
308