Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
133
HETEROSDEOS
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
134
GLICDEOS
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
135
GLICDEOS
- so erroneamente denominados acares e compostos (CH
2
O)
n
- so classificados em oses e osdeos
Oses (monossacardeos)
- quanto ao nmero de C: trioses, tetroses, pentoses, hexoses, etc.
- quanto funo orgnica: aldedos (aldoses), cetonas (cetoses),
cidos carboxlicos, etc.
- ex: glicose, frutose, galactose, etc.
Osdeos (polissacardeos hidrolisveis possuem ligao
glicosdica)
- homogneos
- atravs de hidrlise originam apenas oses
- oligosdeos: di, tri, tetrassacardeos, etc. (at 10 oses)
- ex: sacarose, lactose, maltose
- poliosdeos: possuem peso molecular elevado
- ex: amilose, celulose, glicognio, inulina, frutanos, xilanos,
etc.
- heterogneos
- atravs de hidrlise, originam oses e outras classes de substncias,
na maioria metablitos secundrios
- ex: cardiotnicos, saponinas, flavonides, taninos, etc.
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
136
GLICDEOS
Estereoqumica
- 2
n
= n
o
de estereoismeros (n = n
o
de C assimtricos)
- D- e L-: NO representam desvio do plano da luz polarizada ([]
d
),
mas referem-se aos enantimeros derivados das sries D- e L- do
gliceraldedo
- d- e l- : referem-se ao []
d
Sries D- e L- das oses (monossacardeos)
- ex: aldoses
- trioses: gliceraldedo
- possui 1 C*: 2
1
= 2 estereoismeros, 2 enantimeros
- srie D-: hidroxila para a direita; []
d
= + 13,8
o
- srie L-: hidroxila para a esquerda []
d
= - 13,8
o
- outras oses: SRIE D- (derivadas do D-gliceraldedo)
SRIE L- (derivadas do L-gliceraldedo)
(+)-D-gliceraldedo ()-D-gliceraldedo
Projeo de Fischer
CHO
OH
CH
2
OH
H
CHO
O H
CH
2
OH
H
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
137
GLICDEOS
Aldoses
- trioses: 2 estereoismeros, 1 par de enantimeros
- gliceraldedo
- tetroses: 4 estereoismeros, 2 pares de enantimeros
- eritrose, treose
- pentoses: 8 estereoismeros, 4 pares de enantimeros
- ribose, arabinose, xilose e lixose
- hexoses: 16 estereoismeros, 8 pares de enantimeros
- alose, altrose, glicose, manose, gulose, idose, galactose e talose
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
138
GLICDEOS
Configurao das aldoses da srie D
OH H
CH
2
OH
CHO
H O H
CHO
CH
2
OH
OH H
OH H
CHO
OH H
CH
2
OH
OH H
CHO
OH H
CH
2
OH
OH H
H O H
CHO
OH H
CH
2
OH
OH H
OH H
CHO
H O H
CH
2
OH
OH H
H O H
CHO
H O H
CH
2
OH
OH H
OH H
CHO
OH H
OH H
CH
2
OH
OH H
H O H
CHO
OH H
OH H
CH
2
OH
OH H
OH H
CHO
H O H
OH H
CH
2
OH
OH H
H O H
CHO
H O H
OH H
CH
2
OH
OH H
OH H
CHO
OH H
H O H
CH
2
OH
OH H
H O H
CHO
OH H
H O H
CH
2
OH
OH H
OH H
CHO
H O H
H O H
CH
2
OH
OH H
H O H
CHO
H O H
H O H
CH
2
OH
OH H
gliceraldedo
eritrose treose
ribose arabinose xilose lixose
alose altrose glicose manose gulose idose galactose talose
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
139
GLICDEOS
Representaes das oses (1)
- estruturas planares - aldoses e cetoses
- estruturas lineares: (+)-D-glicose e (+)-D-frutose
C
C
C
C
CHO
OH
O H
OH
OH
CH
2
OH
H
H
H
H
C
C
C
C
CH
2
OH
O
O H
OH
OH
CH
2
OH
H
H
H
- estruturas de Fischer: (+)-D-glicose e (+)-D-frutose
CHO
O
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
140
GLICDEOS
Representaes das oses (2)
- estruturas cclicas: piranoses e furanoses (frmulas de Haworth)
- representao baseada nas estruturas do pirano e do furano, nas
respectivas formas de hemi-cetais
O
O
pirano
furano
- anmeros tipo - e -
- ex: (+)-D-glicopiranose [ciclizao da (+)D-glicose em ] com o
grupamento OH do carbono anomrico com orientao em (para baixo
do plano)
C H
CH
C H
C H
OH
O H
OH
CH
2
OH
H OH
O
OH
H
H
H
H
O H
H
O
O H
OH
OH
O
OH OH
H
OH
OH
H
H
OH
H
(+)-D-glicopiranose
orientao do -OH em
C anomrico
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
141
GLICDEOS
Osdeos heterogneos
- atravs de hidrlise, originam oses (geralmente hexoses) e outras
classes de substncias (geralmente metablitos secundrios)
- so denominados de heterosdeos
Biossntese
UTP + ose1-P UDPose + PPi
UDPose + Aglicona Agliconaose + UDP
(heterosdeo)
Tipos de heterosdeos
- em plantas ocorrem os O-, N-, S- e C-heterosdeos
- depende qual dos elementos qumicos dos seguintes grupos da
aglicona se ligam determinada ose: OH, NHR, SH ou CH
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
142
HETEROSDEOS
Exemplos: O-, S- e C-heterosdeos
O
O H
O
O H
OH
H
N
O H
O
O H
O
O H
OH
O H
O
OMe
prunasina glicovanilina
S
O H
O
O H
OH
O H
N O S
O
O
O
O H
O
O H
OH
OH O
OH
OH
O H
H
sinigrina
alona A
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
143
FRMACOS COM HETEROSDEOS
Conceito
- atravs de hidrlise geram agliconas + oses
( )
n
AGLICONA: terpenides, alcalides, flavonides, antraquinonas, etc.
GLICONA: oses (hexoses, desoxioses, etc.)
- os heterosdeos so tambm denominados glicosdeos (os
primeiros heterosdeos encontrados, possuam molculas de glicose
ligadas s agliconas)
Ocorrncia
- muito ampla, em diversas famlias vegetais
Propriedades
- organolpticas: inodoros, geralmente amargos
- fsicas: slidos, geralmente cristalinos, incolores ou no (depende
da estrutura qumica da aglicona), solveis em H
2
O, etanol diludo e
solventes polares (MeOH, n-BuOH), insolveis em solventes orgnicos
imiscveis em H
2
O
- qumicas: sofrem hidrlise qumica (cida ou bsica, geralmente em
laboratrio) ou enzimtica (na planta)
AGLICONA
GLICONA
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
144
FRMACOS COM HETEROSDEOS
Extrao e isolamento
- baseados em suas propriedades fsicas e/ou qumicas
- antes da hidrlise: extrao com gua ou solventes orgnicos
polares
- aps a hidrlise: extrao com solventes orgnicos mais apolares
ou de polaridade intermediria
- com solues aquosas alcalinas ou cidas
- por precipitao com solventes ou com sais de metais pesados
- atravs de cromatografia (adsoro, excluso, etc.)
Caracterizao
- reaes genricas de precipitao ou reaes com formao de
produtos coloridos (heterosdeos, oses, agliconas)
- reaes baseadas em suas propriedades biolgicas
(hemoaglutinao, hemlise, etc.)
- emprego de ndices e doseamentos
- cromatografia (papel, camada delgada, lquida de alta eficincia)
- espectrometria (IV, UV, RMN e EM)
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
145
HETEROSDEOS
CARDIOTNICOS
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
146
HETEROSDEOS CARDIOTNICOS
Conceito
- heterosdeos com ao no msculo cardaco
Agliconas (geninas)
- ncleo esteroidal, do tipo ciclopentanoperidrofenantreno
O H
R
H
A
B
C D
3
17
R = anel lactnico
ncleo ciclopentanoperidrofenantreno
- anel D
- anel lactnico ,-insaturado de 5 ou 6 membros no C-17 com
orientao
- anel lactnico
- com 5 membros = cardenolidos, 23C
- com 6 membros = bufanolidos (ou bufadienolidos), 24C
O
O
O
O
Heterosdeos
- 1-4 unidades de oses (glicose, ramnose, desxioses, etc.)
- 1 ose ligada ao OH do C-3 da aglicona com orientao
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
147
EXEMPLOS DE AGLICONAS
Cardenolidos de Digitalis spp
O
O H
OH
O
H
H
H
O
O H
OH
O
OH
H
H
H
digitoxigenina gitoxigenina
O
O H
OH
O
OH
H
H
H
O
O H
OH
O
O
O
H
H
H
gitaloxigenina digoxigenina
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
148
EXEMPLOS DE AGLICONAS
Cardenolidos de outras espcies vegetais
O
O H
OH
O
OH
O
H
H
O
O H
OH
O
OH
O H
OH
O H
H
H
O
O H
OH
O
H
O H
H
O
estrofantidina ouabagenina
oleandrigenina
Bufanolidos (ou bufadienolidos)
O
O H
OH
O
H
H
O
O H
OH
O
H
H
O
OH
cilarenina
helebrigenina
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
149
EXEMPLOS DE HETEROSDEOS
Purpureaglicosdeo A
(heterosdeo primrio)
O H
O
O H
OH
OH
O
O
OH
O
O
OH
O
O
OH
O
O
OH
O
H
H
H
digitoxigenina + 3 -(D)-digitoxose + -(D)-glicose
(Digitalis purpurea L.)
Digitoxina
(heterosdeo secundrio)
O H
O
OH
O
O
OH
O
O
OH
O
O
OH
O
H
H
H
digitoxigenina + 3 -(D)-digitoxose
(Digitalis purpurea L.)
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
150
OSES MAIS FREQENTES
O
OH
OH
OH
O H
OH
-D-glicose
O
OH
OH
OH
O H
OH
-D-glicose
O
OH
OH
OH
-D-digitoxose
O
OH OH
OMe
-L-oleandrose
O
OH OH
OMe
-D-diginose
O
OH
OH
OH
OH
-L-ramnose
O
OH
OH
OH
OH
-D-fucose
O
OH
OH
OH
OMe
-D-digitalose
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
151
RELAO ESTRUTURA-ATIVIDADE
Caractersticas desejveis
- conformao do ncleo esteroidal: cis-trans-cis
- fuso dos anis A/B = cis; B/C = trans; C/D = cis
O
H
OH
H
O H
O
H
H
A
B
C
D
- desxi-oses com orientao no OH do C-3
O oses
H
3
- anel lactnico (5 ou 6 membros) com orientao no C-17
O
O
OH
17
- grupo OH com orientao no C-14
R
OH
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
152
OCORRNCIA E DISTRIBUIO
Angiospermas
- Cardenolidos: Apocynaceae, Asclepidaceae, Cruciferae,
Celastraceae, Euphorbiaceae, Leguminosae, Liliaceae, Moraceae,
Ranunculaceae, Scrophulariaceae, Sterculiaceae e Tiliaceae
- Bufanolidos: Liliaceae, Ranunculaceae e Bufonidae (gnero Bufo,
sapos)
PROPRIEDADES
- p branco ou amarelado, inodoro, amargo, no cristalino
- heterosdeos primrios: solveis em H
2
O; pouco solveis em EtOH
- heterosdeos secundrios: solveis em AcOEt e CHCl
3
- agliconas: insolveis em H
2
O
- meio alcalino: ocorre abertura do anel lactnico
- ao biolgica na bomba Na
+
/K
+
-ATPase do msculo cardaco
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
153
EXTRAO, ISOLAMENTO E CARACTERIZAO
Extrao
- planta fresca
- obteno de heterosdeos primrios (macerao com etanol-
H
2
O)
- planta seca
- obteno de heterosdeos secundrios (sem a unidade de
acar terminal e sem o grupamento acetila, quando este
ocorre)
Isolamento
- extrato hidroalcolico/PbOAc/CHCl
3
Caracterizao
- desxi-oses, ncleo esteroidal, anel lactnico: reaes com
formao de produto colorido
- cromatografia (heterosdeo ou aglicona)
- espectroscopia
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
154
HIDRLISES ENZIMTICA E CIDA
Heterosdeos tpicos do gnero Digitalis
- a hidrlise enzimtica representada acima um processo tpico de
espcies do gnero Digitalis (1, D. purpurea; 2, D. lanata)
- durante o processo de secagem do vegetal, a hidrlise enzimtica
realizada por -glicosidases da planta, quando a unidade terminal de
glicose da cadeia de oses removida; quando presentes, unidades acetila
da molcula de digitoxose (2) tambm so removidas por outras enzimas;
- a hidrlise cida realizada em laboratrio com adio de cidos
minerais diludos
Purpureaglicosdeo A
Purpureaglicosdeo B
Glicogitaloxina
Lanatosdeo C
Lanatosdeo D
Digitoxina
Gitoxina
Gitaloxina
Digitoxigenina
Gitoxigenina
Gitaloxigenina
hidrlise hidrlise
hidrlise
hidrlise
enzimtica
enzimtica
cida
cida
D-glicose
D-glicose
Acetila
heterosdeos primrios heterosdeos secundrios agliconas
3 D-digitoxose
3 D-digitoxose
Digoxigenina
Diginatigenina
Digoxina
Diginatina
1
2
AGLICONA
AGLICONA
AGLICONA
+ + +
+
hidrlise
hidrlise
enzimtica
cida
oses
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
155
DROGAS
Digitalis purpurea L. (dedaleira, Scrophulariaceae)
- origem: Europa; cultivada em vrios pases
- parte usada: folhas
- constituinte(s) principal(is): cidos graxos, flavonides, esterides,
saponinas, diversos cardenolidos
- usos: extrao de dois heterosdeos secundrios (digitoxina e
gitoxina)
- a obteno de cardenolidos atravs de sntese orgnica no
economicamente vivel
D. lanata Ehrh.
- origem: Europa; cultivada em vrios pases (Blgica, EUA,
Equador, Holanda); faz-se melhoramento gentico; no Brasil, houve
experimentos no Macio de Itatiaia, MG
- parte usada: folhas
- constituinte(s) principal(is): antraquinonas, flavonides,
cardenolidos (algumas dezenas)
- agliconas: iguais s de D. purpurea, exceto a digoxigenina
- alguns heterosdeos possuem a unidade de acar terminal
acetilada (acetildigitoxose)
- usos: extrao de dois heterosdeos principais: o lanatosdeo C
(primrio) e a digoxina (secundrio)
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
156
DROGAS
Strophanthus kombe Oliv., S. hispidus DC., S. gratus (Wall. &
Hook.) Baill. (estrofanto, Apocynaceae)
- origem: frica
- parte usada: sementes; eram muito utilizadas por ndios africanos
em flechas envenenadas para caa e em guerras
- constituinte(s) principal(is): resina, taninos, amido, mucilagens,
protenas, saponinas e cardenolidos estrofantosdeos
- hoje as substncias da planta so pouco utilizadas
O
O H
OH
O
OH
O
H
H
O
O H
OH
O
OH
O H
OH
O H
H
H
estrofantidina ouabagenina
Droga Aglicona Ose Heterosdeo
S. kombe estrofantidina 2 x Gli + Cim
Gli + cimarose
estrofantosdeo K
estrofantina K
S. hispidus estrofantidina 2 x Gli + Cim
cimarose
estrofantosdeo K
cimarina
S. gratus ouabagenina
(estrofantidina G)
ramnose ouabana
(estrofantina G)
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
157
DROGAS
Convallaria majalis L. (convalria, raiz do lrio-do-vale,
Asparagaceae)
- origem: Europa
- parte usada: partes areas floridas, rizomas e razes
- constituinte(s) principal(is): o principal cardenolido a convalatoxina
(aglicona = estrofantidina; acar = ramnose)
- planta ornamental txica
Nerium oleander L. (louro-rosa, espirradeira, Apocynaceae)
- origem: regio do Mediterrneo; cultivado no mundo todo
- parte usada: folhas (ltex com 1,5% de cardenolidos)
- constituinte(s) principal(is): oleandrina (-L-oleandrose +
gitoxigenina)
- planta ornamental altamente txica
- h relatos de mortes de pessoas que utilizaram os ramos desta
planta como espeto para preparar carne
- h inmeros relatos de intoxicao de pessoas em decorrncia da
ingesto das partes areas da planta
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
158
DROGAS
T. neriifolia Juss. ex Steud. [Thevetia peruviana (Pers.) K.
Schum.; chapu-de-napoleo, louro-amarelo, noz-da-sorte,
Apocynaceae]
- origem: Amrica latina
- parte usada: sementes dos frutos, folhas, flores
- constituinte(s) principal(is): tevetosdeos (aglicona = digitoxigenina)
- planta ornamental altamente txica
Urginea maritima (L.) Baker (Urginea scilla Steinh., Scilla
martima L.; cila, cebola martima, Asparagaceae)
- origem: Europa e sia; usado desde pocas remotas (Egito e
Roma, a.C.); presente no Mediterrneo
- parte usada: escamas do bulbo
- constituinte(s) principal(is): frutanos, taninos condensados,
flavonides e bufanolidos (4%)
- principal bufanolido: cilarina A (genina = cilaridina A; oses = glicose
+ ramnose)
- droga pouco usada na atualidade
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
159
HETEROSDEOS CARDIOTNICOS
Funo ecolgica
- exemplo de co-evoluo planta-herbvoro
- seqestro de cardenolidos vegetais por insetos e utilizao contra
seus predadores
- plantas: Asclepias L. spp (Asclepiadaceae) e Nerium oleander L.
(Apocynaceae)
- insetos: larvas da borboleta monarca (Danaus plexippus L.,
Nymphalidae)
- predador: Cyanocitta cristata L. ("blue jay" ou gaio azul, Corvidae)
- o predador associa a cor do inseto com seu sabor desagradvel e
emese
- pode ocorrer mimetismo por outros insetos
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
160
SAPONINAS
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
161
HETEROSDEOS SAPONNICOS
Conceitos
- quanto ao tipo de esqueleto: saponinas esteroidais, triterpnicas e
alcalodicas
- quanto s propriedades: saponinas neutras, cidas ou bsicas
- peso molecular elevado (600 a 2000)
- oses ligadas ao OH com orientao em no C-3
- solveis em H
2
O
- produzem espuma abundante e persistente
- diminuem tenso superficial da gua
- ao detergente e emulsificante
- nome oriundo da palavra latina sapo (sabo), sendo que as
saponinas eram inicialmente extradas da planta Saponaria officinalis
L. (Caryophyllaceae) cujo preparado era empregado para lavar
roupas
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
162
SAPONINAS
Saponinas com ncleo esteroidal (esteroidais)
OR
H
O
O
O
OH
OR
A B
C D
3
8
19
17
14
20
25
18
21
D
E
F
D
E
monodesmosdica
(espiroestano)
bidesmosdica
(furoestano)
17
17
21 21
25
25
22 22
- monodesmosdicas ou bidesmosdicas (27 C); R = oses
Saponinas com ncleo triterpnico (triterpnicas)
- agliconas pentacclicas (30 C)
R
1
O
H
COOR
2
COOR
2
A B
D
3
E
C D
E
D
E
-amirina -amirina lupeol
28
29 30
27
- monodesmosdicas ou bidesmosdicas (30 C); R
1
,R
2
= oses
Saponinas alcalodicas
- agliconas hexacclicas (27 C; espirosolano e solanidano); R = oses
OR
O
N
H
H
OR
N
H
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
163
OCORRNCIA E DISTRIBUIO
- as saponinas triterpnicas so mais comuns e dispersas no reino
vegetal do que as esteroidais, mais restritas a Monocotiledneas; as
saponinas alcalodicas so restritas apenas a uma famlia vegetal, a
Solanaceae
Angiospermas
- Monocotiledneas
- saponinas esteroidais: Agavaceae (Asparagaceae),
Dioscoreaceae e Liliaceae
- Dicotiledneas
- saponinas triterpnicas: Araliaceae, Caryophyllaceae,
Polygalaceae, Primulaceae, Sapindaceae e Sapotaceae
- saponinas alcalodicas: Solanaceae (gnero Solanum L.)
- nas espcies vegetais elas ocorrem geralmente nas razes, cascas e
sementes, em concentraes de 0,1 30%, as quais so muito altas para
metablitos secundrios
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
164
PROPRIEDADES
Organolpticas
- p inodoro, sabor variado (algumas doces), branco ou amarelado,
podendo causar irritao nos olhos e provocar espirros
Qumicas
- sofrem hidrlise enzimtica e cida (liberao de oses)
- podem ser cidas (triterpnicas), bsicas (alcalodicas) e neutras
(triterpnicas e esteroidais do tipo espiroestano)
Fsicas
- elevado PM, slidos amorfos, higroscpicos
- solveis em solues hidroalcolicas e em H
2
O
- formam soluo coloidal com H
2
O
- insolveis em solventes orgnicos apolares
- diminuem tenso superficial da H
2
O
- aumentam permeabilidade celular
Trs propriedades importantes
- propriedade afrognica: formam espuma abundante e
persistente em H
2
O
- propriedade hemoltica
- propriedade ictiotxica
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
165
EXTRAO, ISOLAMENTO E CARACTERIZAO
Extrao e isolamento
- solues aquosas, alcolicas ou hidroalcolicas (macerao,
decoco ou percolao)
- precipitao: PbOAc em EtOH, magnsia, gua de barita
- parties com solventes ou cromatografia
- difcil purificao (misturas complexas polares)
- cromatografia: isolamento e purificao
Caracterizao
- reaes com formao de produto colorido para oses, ncleo
esteroidal e ncleo triterpnico
- cromatografia
- mtodos colorimtricos e espectroscpicos
- ndices (quantitativa): de espuma, de hemlise e de peixe,
porm muito pouco utilizados atualmente
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
166
AES FARMACOLGICAS*
- baixa absoro pelo TGI (requer tratamentos prolongados) e ainda
podem sofrer hidrlise
- pouco txicas via oral (presente em alimentos como feijes, lentilhas,
soja, espinafre, etc.)
- geralmente txicas via parenteral
- espiroestanos complexam-se com esterides (colesterol), formando
precipitado em etanol 96%
- complexam-se com protenas e fosfolipdeos de membrana
- provocam hemlise pela diminuio da tenso superficial entre a
camada aquosa e a lipdica da membrana de eritrcitos
- ao em membranas celulares: alterao de permeabilidade (bloqueia
sada de lquido) de clulas de vasos capilares ou at sua total
destruio
- causam irritao de mucosas
- principais aes relevantes: expectorante/secretoltica,
antiedematognica (antiexsudativa), anti-ulcerognica, estimulante da
atividade motora, memria e aprendizado
- demais aes farmacolgicas especficas de cada substncia:
antimicrobiana, antiviral, antimictica, anti-inflamatria, diurtica,
antitussgena, depurativa, cicatrizante, anti-hemorroidal, citoprotetora,
hepatoprotetora, imunomodulatria, etc.
* as aes aqui descritas no gerais ou tpicas de todas as saponinas, nem
apresentam igual intensidade, sendo que dependem do paciente, da droga vegetal,
da dose, de cada classe de saponina e de cada estrutura qumica; portanto, existem
inmeras excees.
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
167
EMPREGOS
Farmcia
- colides protetores no preparo de emulses e suspenses
coloidais
- detergentes para sabes lquidos, xampus, loes capilares,
cremes dentais;
- adjuvantes para aumentar absoro de medicamentos
- medicamentos fitoterpicos
Indstria
- detergentes, espumantes, espessantes, material de partida para
semi-sntese de esterides de interesse farmacutico
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
168
DROGAS
Smilax glabra Roxb. (salsaparrilha; Smilacaceae)
- origem: Mxico e Amrica Central (eram utilizadas pelos Maias)
- parte usada: razes
- constituinte(s) principal(is): resina, esterides, amido e saponinas (2
a 4%)
- saponinas esteroidais: salsaparrilina (mistura), parrilina,
salsaponina e parilosdeo
- ao farmacolgica: diurtica, depurativa, sudorfera,
antiinflamatria, tnica
- usos: extratos aquosos, associaes com outras plantas,
espumante de cerveja sem lcool, doces, sobremesas; liberao
pelo FDA; constante na USP
O
O
OH
OH
O H
O H
O
O
O
O
H
H
H H
H
H
O H
O
O
OH
O H
O H
OH
OH
O
O
O H
O H
parrilina
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
169
DROGAS
Glycyrrhiza glabra L. (alcauz, glicirriza, Fabaceae)
- origem: Europa (Roma antiga)
- parte usada: razes e rizomas sem casca (3 a 4 anos)
- constituinte(s) principal(is): triterpenos, esterides, flavonides,
cumarinas, saponinas, amido
- saponina triterpnica: glicirrizina ou cido glicirrzico (2 a 15%;
aglicona = cido glicirrtico); ocorre como mistura de sais de clcio
e potssio; 50-150 vezes mais doce que o acar comum
(sacarose) e aps a hidrlise perde sabor
- ao farmacolgica: expectorante, antiespasmdica, diurtica,
antiinflamatria, contra lcera pptica e doena de Addison; o cido
glicirrtico usado como antiinflamatrio tpico; ao farmacolgica
relacionada inibio de enzimas do metabolismo de corticides e
prostaglandinas
- usos: p, extrato aquoso, xarope, extratos desglicirrinizados (no
provocam reteno de Na
+
), aromatizante e flavorizante de
medicamentos, surfactante, espumante de cerveja
H
O
H
H
CO
2
H
O
O
O H
O H
O
O
OH
O H
O H
CO
2
H
CO
2
H
glicirrizina ou c. glicirrzico
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
170
DROGAS
Panax ginseng C.A. Mey. (ginseng japons, Araliaceae)
- origem: sia (Oriente: China, ex-URSS, Coria, Japo); cultivo nos
EUA e Canad
- parte usada: razes
- constituinte(s) principal(is): inmeras saponinas triterpnicas
derivadas dos ginsenosdeos (ou panaxosdeos)
- ao farmacolgica: tnica, estimulante, diurtica, vasoconstrictor
perifrico, anti-inflamatria; adaptgeno (aumento da resistncia
no-especfica do organismo a agentes de estresse externos ou a
efeitos nocivos)
- usos: p, infuses, extratos padronizados, associao com outras
plantas; um dos campees de venda no mundo
R
1
O
H
OR
2
H
OH
H
H
R
1
,R
2
= oses
ginsenosdeo
Polygala senega L. (snega, Polygalaceae)
- origem: Amrica do Norte (EUA e Canad)
- parte usada: razes
- constituinte(s) principal(is): acares, leos essenciais, gorduras,
esterides, saponinas triterpnicas
- saponina: senegina
- ao farmacolgica: expectorante, diurtica
- usos: xarope, infuso, extrato fluido
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
171
DROGAS
Centella asiatica (L.) Urb. (Hydrocotyle asiatica L.; centela,
centela asitica, Apiaceae)
- origem: Oriente (ndia)
- parte usada: partes areas e razes
- constituinte(s) principal(is): alcalides, leo essencial, flavonides,
saponinas triterpnicas (asiaticosdeos)
- usos: cicatrizante, insuficincia venosa crnica
- precaues: dermatite de contato; lactantes; narctico
- FB 5 ed.
O H
H
COOR
O H
OH
H
H
R = -D-Gli-(6-1)-D-Gli-(4-1)--L-Ram
asiaticosdeo
Timbs: gneros Magonia A.St.-Hil., Serjania Mill., Paullinia
L. e Sapindus L. (Sapindaceae)
- origem: Brasil
- parte usada: cascas do caule
- constituinte(s) principal(is): saponinas
- ao farmacolgica: ictiotxica
- usos: pesca indgena tradicional
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
172
DROGAS
Agave sisalana Perrine ex Engelm. (sisal, Asparagaceae)
- origem: frica, Oriente Mdio (Israel)
- parte usada: fibra das folhas
- constituinte(s) principal(is): saponinas esteroidais
- usos: preparo do sisal (fibras) e extrao da hecogenina para
produo de esterides atravs de semi-sntese
O
O
H
H
H H
H
H
O
O H
hecogenina
Dioscorea L. spp (inhame, car, Dioscoreaceae)
- origem: Amrica Central
- parte usada: razes, com 4 - 8% de saponinas; demanda anual de
10 mil toneladas de tubrculos
- constituinte(s) principal(is): principal saponina a dioscina
- usos: extrao da diosgenina para produo de esterides atravs
de semi-sntese
O
O
H
H H
H
H
O
O H
diosgenina
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
173
DROGAS
Pfaffia paniculata (Mart.) Kuntze; P. iresinoides (Kunth)
Spreng. (ginseng brasileiro, Amaranthaceae)
- origem: Brasil (de norte a sul)
- parte usada: razes
- constituinte(s) principal(is): saponinas triterpnicas e esteroidais
- usos: tnico, estimulante
Gomphrena officinalis Mart. G. macrocephala St. Hil.
("paratudo", Amaranthaceae)
- origem: Brasil (regies de cerrado)
- parte usada: razes
- constituinte(s) principal(is): saponinas triterpnicas e esteroidais
- usos: tnico, estimulante
Outras drogas:
- Primula veris Lehm. ou P. elatior Hill. (prmula, Primulaceae)
- Quillaja saponaria Molina (Rosaceae)
- Calendula officinalis L. (FB 5 ed.), Solidago virgaurea L., S.
gigantea Ait. e S. canadensis L. (Asteraceae)
- Ruscus aculeatus L. (Convallariaceae)
- Hedera helix L. (Araliaceae)
- Saponaria officinalis L. (Caryophilaceae)
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
174
FLAVONIDES
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
175
FLAVONIDES
Conceito
- flavus = amarelo
- geralmente so substncias coloridas
- fluorescentes sob luz UV
- so pigmentos naturais de plantas
- so -pironas com um grupo 1,4-benzopirano
O
O
O
O
-pirona 1,4-benzopirano
1
4
- substncias aromticas, tricclicas (anis A, B e C)
O
O
A
B
C
flavonide: ncleo bsico
- polifenis abundantes no reino vegetal
- encontrados sob a forma livre ou heterosdica (O- e C-)
- inexistentes em organismos marinhos
- biossntese mista: acetil-CoA + via do chiquimato (C
6
C
3
)
OH
OH
O H
CO
2
H
CO
2
H
OH
O OH
O H
c. chiqumico c. cinmico
3x acetil-CoA
chalcona
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
176
FLAVONIDES
O
O OH
O H
A
B
C
2
1
3
5
7
3'
4'
5'
6'
2'
6
8
4
1'
Classificados em seis classes qumicas principais
1) flavonas: ligao dupla entre C2-C3
2) flavanonas: reduo entre C2-C3
3) flavonis: ligao dupla entre C2-C3; OH em C3
4) diidroflavonis: reduo entre C2-C3; OH em C3
5) chalconas: anel C aberto entre as posies 1-2
6) isoflavonides: anel B (arila) ligado em C3
O
O OH
O H O
O OH
O H O
O OH
O H
OH
OH
O OH
O H
O
O OH
O H
O
O OH
O H
OH
1 2
3
4
5
6
- substituintes mais comuns: OH, OAc, OMe em C3, C4 e C5 ou
ainda OMe ou OAc em C5 e C7
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
177
ISOFLAVONIDES
- distribuio taxonmica restrita
- predominncia acentuada em Fabaceae
- diversidade estrutural: isoflavonas, isoflavanonas, isoflavenos e demais
derivados
- vrios atuam como fitoalexinas antimicrobianas
- fitoalexinas = substncias biossintetizadas logo aps estmulo
- atividade estrognica em humanos: isoflavonas (fitoestrognios)
- fonte usual: Glycine max (L.) Merr. (soja, Fabaceae)
Ncleo bsico de isoflavonides
O
O OH
O H O
O OH
O H
A
B
C
isoflavona isoflavanona
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
178
ANTOCIANINAS
- derivados de flavonides sem a carbonila no C4
- corantes naturais (anthos = cor)
- presentes em cascas de frutos e ptalas de flores
- alta solubilidade em H
2
O
O
OH
O H
O oses
O
OH
O H
OH
+ +
3
antocianina antocianidina
- oses no OH do C3: confere estabilidade molcula
- maior nmero de OH aumento de intensidade da cor
- sensibilidade a variao de pH mudana de cor
O
OH
O H
O oses
OH
O
OH
O H
O oses
O
+
pH cido = violeta pH bsico = azul
- ocorrncia: cascas de berinjela, jambolo, uva, no repolho roxo, em
vinhos e sucos
- uso em confeitarias e como aditivos alimentares em indstrias
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
179
PROPRIEDADES
Organolpticas
- slidos amargos, inodoros, geralmente coloridos (amarelados)
Fsicas
- slidos, cristais, solveis em gua, em lcool ou solues
hidroalcolicas diludas
- insolveis em solventes orgnicos apolares
- fatores de influncia na solubilidade: nmero e posio de
grupamentos substituintes (em especial OH), nmero e posio de
oses, grau de insaturao
- intensa fluorescncia sob luz UV
Qumicas
- hidrlise cida e enzimtica
- reao positiva com bases fortes (NaOH ou NaOMe): formao de
fenxidos altamente estabilizados por ressonncia
O
O OH
O H
OH
OH
OH
O
O O
O
O
O
O
OH
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
180
EXTRAO, ISOLAMENTO E CARACTERIZAO
Extrao
- solues aquosas ou hidroalcolicas (heterosdeos)
- solventes orgnicos de polaridade intermediria: agliconas
- emprego de gradiente crescente de polaridade
Isolamento e purificao
- mtodos cromatogrficos: CCDP, CC com slica gel, alumina,
poliamida, amberlite, Sephadex
Caracterizao
- reaes de colorao
- reagentes de deslocamento em soluo em MeOH (luz UV)
- cromatografia (CP, CCD, CLAE)
- camada delgada: reveladores - luz UV (254 e 366 nm); luz UV +
vapores de NH
3
- espectroscopia no UV
Doseamento
- colorimetria
- determinao de teores ou flavonides totais em solues
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
181
FUNO NAS PLANTAS
- marcadores taxonmicos: especificidade em determinados grupos
vegetais
- pigmentao de flores: diferentes cores
- guia-mel: ao na polinizao
- proteo dos vegetais contra radiao UV
- antioxidantes naturais
- controle de hormnios
- substncias alelopticas
- inibidores de enzimas
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
182
EMPREGOS E PROPRIEDADES
Empregos mais comuns
- pigmentos naturais
- para curtir couro
- fermentao de chs
- manufatura de cacau
- pelo elevado valor nutricional em alimentos
- antiinflamatrios
- antioxidantes
- produtos encapsulados (rutina, quercetina) suplemento alimentar
- esto naturalmente presentes em inmeros vegetais e so
consumidos normalmente na dieta
Propriedades biolgicas
- cofator da vitamina C
- aumento da resistncia capilar
- fatores P ou vitamina P (auxlio na absoro da vitamina C)
- coadjuvante em tratamento de hipertenso e doenas circulatrias
- antiinflamatria, anti-hemorrgica, hormonal, antioxidante,
antimicrobiana, dentre outras
- as aes so dependentes da estrutura, concentrao, combinao
com outras substncias , sinergismos, etc.
- atividade hormonal de isoflavonas (fitoestrognios)
- baixa toxicidade
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
183
DROGAS
Citrus L. spp (cascas de laranja, limo, etc.; Rutaceae)
- localizao: pericarpo
- heterosdeos mais comuns: hesperidina e naringina (flavanonas),
rutina (flavonol)
- empregados puros ou em associaes
- utilidade: auxlio na absoro de vitamina C e diminuio da
fragilidade capilar; tratamento de insuficincia venosa
Passiflora alata Curtis e P. edulis Sims (Amrica Latina); P.
incarnata L. (Europa) (maracuj; Passifloraceae);
- origem: Amrica Latina
- parte usada: folhas e partes areas (Farm. Bras. II, DAB)
- constituinte(s) principal(is): cumarinas, alcalides indlicos, cidos
fenlicos, fitoesteris e inmeros flavonides
- ao farmacolgica: folhas secas so indicadas como sedativo e
ansioltico brando; princpios ativos ainda desconhecidos
- usos: infuses, extratos
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
184
DROGAS
Ginkgo biloba L. (ginkgo, Ginkgoaceae)
- origem: China; cultivada em outros pases
- parte usada: folhas
- constituinte(s) principal(is): fitoesteris, alcanos, lcoois e cetonas
alifticas, mais de 20 glicosdeos flavonides; trs agliconas
principais (quercetina, caempferol e isorhamnetina); biflavonas e
steres de cido cumrico com flavonides; sesquiterpenos e
diterpenos (gincolidos)
- grupos importantes nas folhas secas: 0,1-0.25% de lactonas
diterpnicas compreendendo cinco gincolidos (A, B, C, J e M) e o
bilobalido; os predominantes nesta mistura so o gincolido A e o
bilobalido; h ainda de 0,5-1,0% de flavonides, compreendendo
uma mistura de mono, di e tri-glicosdeos de quercetina e
caempferol, alm de biflavonides
- ao farmacolgica: os gincolidos so antagonistas do PAF e os
flavonides so antioxidantes
- indicao: arteriopatias crnicas, preveno de AVC em idosos e
contra a diminuio intelectual patolgica em idosos
- usos: emprego de extratos padronizados; devem conter
flavonides lactonas diterpnicas na proporo 24:6% ou 27:7%
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
185
O
O
H
O
O
O
O
O H
R
O
R
R
O
O
O
OH
O
O
O
O H
O
O OH
O H
OH
R
OH
R
1
R
2
R
3
A OH H H
B OH OH H
C OH OH H
J OH H OH
M H OH OH
1
2
3
gincolidos
bilobalido
R = H, caempferol
R = OH, quercetina
Curiosidades
- Ginkgo o nico representante do gnero e da famlia; uma pequena
rvore com 200 milhes de anos, oriunda do perodo Paleozico
Superior
- a planta utilizada na medicina popular chinesa desde 2.800 a.C.
- o medicamento a base de ginkgo Tebonin, da empresa Schwabe, foi
o lder de vendas na Alemanha em 1992 (US$ 195 milhes) e o
fitoterpico mais prescrito no pas em 1993 (US$ 280 milhes)
- o mercado deste fitoterpico foi de US$ 300 milhes na Europa em
1994
- nos EUA comercializado como suplemento alimentar
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
186
SUBSTNCIAS PURAS OU MISTURAS
Quercetina (flavonol) e rutina (heterosdeo)
O
O OH
O H
OH
OH
OH
O
O OH
O H
O
OH
OH
Glicose-Ramnose
quercetina
rutina
- isolados de vrios gneros de plantas
- indicaes: antioxidantes, antiinflamatrios, para o aumento da
resistncia capilar e regulagem da permeabilidade, auxlio na absoro
da vitamina C; auxlio em casos de hemorragias, flebites
- usos: cpsulas com flavonides ou em associao
Isoflavonas
- isoladas de soja (Glycine max Merr., Fabaceae)
- efeito antioxidante e ao estrognica
- indicaes: reposio hormonal; preveno ou tratamento da
fragilidade ssea na fase ps-menopausa de mulheres
- uso: cpsulas com protena de soja e isoflavonas (mistura)
O
O
O H
OH
OH
O
O
O H
OH
genistena
daidzena
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
187
ECOLOGIA QUMICA
Qumica da polinizao
- atrao: odor (leos essenciais)
- direcionamento: cor (flavonides); guia-mel
- recompensa energtica: alimentao (nctar)
- ganho do vegetal: espalhamento dos gros de plen (polinizao)
Cor
- localizao: cromoplastos
- abelhas
- preferncia por azul e amarelo
- no enxergam vermelho
- observam diferenas na absoro (UV)
- sensveis a flavonas e flavonis
- guia-mel: direcionam insetos diretamente ao nctar
- flavonas e flavonis: presentes em praticamente todas as flores
brancas
- co-pigmentao: carotenides, quinonas e antocianinas
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
188
ANTRAQUINONAS
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
189
HETEROSDEOS ANTRAQUINNICOS
Conceito
- substncias aromticas, tricclicas, com ncleo antracnico
- geralmente encontram-se na forma de quinonas
- apresentam cor
- possuem propriedades laxativas e purgativas
- possuem ncleo antraquinnico derivado do antraceno
- origem do acetil-CoA ou cido succinilbenzico
O
O
quinona
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
190
HETEROSDEOS ANTRAQUINNICOS
Ncleo antraquinnico
O
O
antraquinona
A B C
1
2
3
4 5
6
7
8
Origem biossinttica do acetil-CoA (policetdeos)
O OH OH
O H
CO
2
H
S
O O O O
O O O
O
CoA
SCoA
O
Principais derivados
O
H OH
O
H H
O
O
OH
O
H
O
H
O
O
naftodiantrona
oxantrona
antraquinona
diantrona
antrona antranol
[O]
[H]
[O]
[O]
[O]
[H]
OH
-
H
+
[O]
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
191
HETEROSDEOS ANTRAQUINNICOS
Exemplos de antraquinonas e agliconas
O
O
OH OH
CO
2
H
O
O
OH OH
OH
O
O
OH OH
O OH OH
O
H
H
OH OH
CO
2
H
CO
2
H
O OH OH
MeO
O
O OH OGli
OH
H
O
H
O H
OH
OH
OH
O OH OH
OH
Gli H
O
O
OH OH
RamO
O
O
OH OH
O H
OH
Gli
OH OH
OH
rena
aloe-emodina
senidina A
crisofanol fisciona
cascarosdeo A
alona A
frangulina A
emodina
barbalona
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
192
OCORRNCIA E DISTRIBUIO
Angiospermas
- Monocotiledneas
- Liliaceae (Xanthorrhoeaceae)
- Dicotiledneas
- Asphodelaceae, Caesalpinaceae, Ericaceae, Euphorbiaceae,
Polygonaceae, Rhamnaceae, Rubiaceae, Saxifragaceae e
Verbenaceae
PROPRIEDADES
Organolpticas
- amargas, inodoras, coloridas (de amarelo a vermelho)
Fsicas
- slidas, solveis em gua, em lcool ou solues hidroalcolicas
- solveis em solues aquosas bsicas
- insolveis em solventes orgnicos apolares
Qumicas
- formas reduzidas: facilmente oxidadas
- sofrem hidrlise cida, bsica e enzimtica; para os C-
heterosdeos, realiza-se hidrlise oxidativa (HNO
3
ou H
2
O
2
/HCl)
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
193
CARACTERIZAO
Reao de Borntrger
- adicionar benzeno ao p da droga
- filtrar em funil
- adicionar ao extrato base diluda em H
2
O
- formao de soluo aquosa de colorao vermelha, violeta ou
rsea resultado positivo para antraquinonas livres
- a reao negativa para O-glicosdeos estveis ou C-glicosdeos
O
O
OH OH
O
O
O O
solvel em solvente orgnico solvel em solvente aquoso
OH
H
+
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
194
DROGAS E PRINCPIOS ATIVOS
- frmacos consagrados desde a antigidade (2700 a.C.)
- constam em inmeras farmacopias: Farm. Bras. II e IV, BP, DAB, EP,
USP
- ao laxativa ou purgante (catrticos): agem no msculo liso da parede
do clon, na parede do intestino grosso (aumento do peristaltismo) e no
transporte de ons (Na
+
/K
+
e Cl
-
)
- heterosdeos so mais potentes que as agliconas, porm tm menor
absoro (baixa lipossolubilidade)
- ocorre a ao das agliconas no aparelho digestivo
- antronas e diantronas so mais ativas que as formas oxidadas, sendo
basicamente formadas e liberadas no intestino grosso, porm possuem
efeitos adversos
- as formas oxidadas (antraquinonas) necessitam de doses maiores,
porm apresentam menos efeitos adversos
- o consumo regular leva adaptao e ao escurecimento da mucosa do
reto e do clon, que reversvel aps cessado o tratamento
- empregos da droga: ps, extratos, xaropes, tinturas, em associaes com
outras drogas, incluindo as de origem no-vegetal, alm da presena em
complexos para emagrecimento associados a anfetaminas (moderadores
de apetite)
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
195
DROGAS
Rheum palmatum L., R. officinale Baill. (ruibarbo,
Polygonaceae)
- origem: sia (China, ndia, Paquisto, Nepal, Tibet)
- parte usada: rizomas descorticados (6-10 anos de idade)
- constituinte(s) principal(is): taninos, 3-12% de diversas
antraquinonas, livres ou no (antronas, diantronas, aloe-emodina,
emodina, rena)
- usos: baixas doses = laxante; altas doses = purgativo
- monografia na FB 5 ed.
Rhamnus purshiana DC. (Frangula purshiana (DC.) A. Gray;
cscara sagrada, Rhamnaceae)
- origem: Costa Pacfica da Amrica do Norte; rvore com 6-18 m;
cultivada
- parte usada: cascas secas (aps coleta, armazenar por pelo menos
1 ano at o processamento)
- constituinte(s) principal(is): 6-9% de vrios heterosdeos
antraquinnicos, dos quais 80%-90% so C-glicosdeos de
antronsa; h os cascarosdeos A e B (maior proporo), C e D;
alonas A e B, barbalonas, aloe-emodinas
- droga mais efetiva quando mais velha
- usos: usado como laxante (para constipaes) e aumenta
peristaltismo do intestino grosso
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
196
DROGAS
Senna alexandrina Mill. (sin. Cassia angustifolia Vahl.);
Cassia senna L. (sin. C. acutifolia Delile); sene, Fabaceae
- origem: frica e Oriente Mdio; pequenos arbustos ( 1m)
- parte usada: folhas ou frutos (DAB, USP)
- constituinte(s) principal(is): heterosdeos antraquinnicos:
senosdeos A - F (diantronas), rena (antrona) e aloe-emodina
(antraquinona)
- usos: p ou extratos padronizados
- monografia na FB 5 ed. (Senna alexandrina)
Aloe L. spp (A. barbadensis Mill., A. vera (L.) Burm. f., A.
spicata L. f., A. ferox Mill., A. africana Mill.; "aloes", babosa,
Xanthorrhoeaceae)
- origem: norte da frica; plantas xerfitas (mais de 300 espcies);
cultivada
- parte usada: exsudato liberado pelo periciclo (corte transversal das
folhas) e depois concentrado, formando massas escuras e opacas;
sabor nauseante, amargo e odor desagradvel; de 10-30% de
antraquinonas
- constituinte(s) principal(is): leo essencial, resina, mucilagem,
alonas A e B (C-heterosdeos), poucas antraquinonas livres;
concentrao dos princpios ativos varia muito em cada espcie
- usos: ao purgativa potente
- monografia na FB 5 ed.
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
197
Hypericum perforatum L. (erva-de-so-joo, Hypericaceae)
- origem: Europa
- parte usada: partes areas (folhas e flores); DAB
- constituinte(s) principal(is): flavonides, cumarinas, fenis, mono e
sesquiterpenos, n-alcanos, -sitosterol, n-alcanis, carotenides,
acil-floroglucinol (hiperforina), hiperflorina e antraquinonas (10% de
hipericina, uma diantrona fotossensibilizante e antiviral e de
pseudo-hipericina)
O
O
OH OH
O H
O H
OH OH
O O H
O O
hipericina
hiperforina
- ao farmacolgica: antidepressivo para depresso suave a
moderada; diz-se ser to eficaz como a fluoxetina (Prozac); ao
inibidora da MAO; hipericina e hiperforina so os ativos; h estudos
avanados: ensaios clnicos, ensaios duplo-cego, controlado com
placebo e biodisponibilidade
- precaues: fototoxicidade e interaes medicamentosas
(contraceptivos orais, anticonvulsivantes, antivirais, digoxina e
eofilina)
- uso: extrato seco padronizado; no Brasil o uso sob prescrio
mdica (ANVISA, 2002)
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
198
PREPARADOS ALOE VERA
- as clulas parenquimatosas da poro mais interna da folha (no
confundir com o exsudato do periciclo) produzem um material incolor
composto de polissacardeos (mucilagens) que tem diferentes aplicaes:
- preparaes cosmticas e de higiene (sabo em p)
- ao hidratante e emoliente
- contra queimaduras, cortes e feridas = cicatrizante
Mucilagens
- polissacardeos complexos: aps hidrlise liberam oses (glicose,
arabinose, galactose, manose, xilose) + cidos urnicos*; so
semelhantes a gomas
- gomas = formaes patolgicas; mucilagens = produtos normais
- ocorrem em vrias partes de plantas: folhas, razes, cascas, etc.,
sempre constantes
- retm gua, inchando-se facilmente; formam gis; so slidos
amorfos quando secos
*grupos OH primrios de oses oxidados a COOH, como por
exemplo os cidos galacturnico e glicurnico (estrutura abaixo):
O
OH
OH
OH
CO
2
H
OH
O
OH
OH
O H
O H
CO
2
H
cido glicurnico
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
199
TANINOS
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
200
TANINOS
Conceito
- polifenis com alto PM
- ocorrem como misturas complexas
- propriedade de complexar com protenas e alcalides
- responsveis pela adstringncia de frutos
- usados para curtir couro
- classes: taninos condensados e taninos hidrolisveis
Ocorrncia e distribuio
- ampla distribuio, ocorrendo em quase todas as famlias vegetais,
em diversas partes da planta, porm em pocas determinadas
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
201
PROPRIEDADES
Organolpticas
- adstringente
Fsicas
- slidos amorfos, no cristalizveis, solveis em gua e em lcool
- insolveis em outros solventes orgnicos
Qumicas
- complexao com ons metlicos: sais de Cu, Al, Mn, Fe, Pb, Sn,
K
2
Cr
2
O
7
, alcalides, p de pele, gelatina precipitao
- colorao: sais de Fe (azul ou verde)
ferricianeto de potssio/NH
3
(vermelho)
- hidrlise cida e enzimtica
Biolgicas
- hemoaglutinao, antioxidante
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
202
TANINOS CONDENSADOS
Polmeros e oligmeros de flavonides
- polmeros e oligmeros com alto PM (1.000 a 5.000) derivados dos
flavonides (flavan-3-ol e flavan-3,4-diol)
- taninos verdadeiros, difceis de purificar
- molculas no hidrolisveis, porm degradadas com cidos
minerais a quente
- formao de complexos vermelhos insolveis
- tambm denominados de pro-antocianidinas
- ex: monmero de flavan-3-ol ou (+)-catequina
O
OH
OH
O H
1
2
3
4
distenina
- exemplo de uma pro-antocianidina dimrica [epicatequina-(48)-
catequina ou tipo B = C4C8 ou C4C6)] e de um trmero
O
OH
O H
O
OH
OH
O H
OH
O
OH
O H
OH
O
OH
O H
O
OH
OH
O H
OH
4
8
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
203
TANINOS CONDENSADOS
- exemplo de uma pro-antocianidina dimrica: (epi)catequina-(2O7,
48)-(epi)catequina ou tipo A = C4C8 ou C4C6 e C2O7 ou
C2O5)
Ocorrncia
Frutas e bagas (berries)
- abacate, aa, banana, cassis, cereja, groselha, kiwi, ma,
morango, nectarina, pra, pssego, uva e berries: bilberry, blueberry,
chokeberry, cloudberry, cranberry, crowberry, lingonberry, raspberry,
Saskatoon berry, sweet rowanberry, whortleberry
Demais vegetais
- amendoim, cacau e chocolate, cevada, ch preto, ch verde, ch
branco, ruibarbo, trigo sarraceno, vinho tinto
Chs
- Camellia sinensis (L.) Kuntze, Theaceae
O
OH
O H
OH
OH
O
O H
O
OH
OH
OH
OH
2
4
7
8
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
204
TANINOS HIDROLISVEIS
Heterosdeos hidrolisveis (c/ cidos ou enzimas)
Galitaninos
- derivados do cido glico (esterificaes com a glicose)
O O
O O
O
O
H
H
H
H
O
OH
OH O H
O H
OH
OH
OH
OH O H
O
O
O H
O H
OH
O
O
OH
OH
OH
OH O
OH
O H OH
cido glico
pentagaloilglicose
Elagitaninos
- so derivados do cido hexa-hidroxi-difnico esterificados com
glicose (hexa-hidrxi-difenoil-D-glicose HHDP)
- cido hexa-hidrxi-difnico = dmero do cido glico
- o cido elgico um dister do cido hexa-hidrxi-difnico, formado
espontaneamente aps hidrlise cida das ligaes ster
OH O
OH
O H OH
OH O
OH
O H OH
O
OH
O H
O
O O
OH
OH
cido elgico cido hexa-hidrxi-difnico
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
205
TANINOS ESPECIAIS - CHS
EGCG (Galato de Epigalocatequina)
- ster de epigalocatequina (EGC) com cido glico
- EC, ECG, EGC e EGCG: presentes em elevada concentrao no
ch verde
- Teores
30 50 % polifenis
20 30 % catequinas
10 15 % EGCG
0,02 % cafena
Theaflavins (TF)
- produtos de degradao dos EGCGs
- ocorrncia no ch preto (surgem na fermentao das folhas)
- colorao vermelha
- oriunda da ao da polifenol oxidase (PPO)
O
O
OH
O H
O
OH
OH
OH
OH
OH
OH
O
O
OH
OH
O H
OH
OH
O
OH
OH
O H
O H
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
206
TANINOS
Aes farmacolgicas
- uso externo
- revestimento protetor em pele lesada (complexo tanino-
protenas)
- cicatrizante, desinfetante, antibacteriano, usado em casos de
queimaduras
- uso interno
- proteo de mucosas (boca, garganta, estmago)
- contra lcera gstrica
- inibio do peristaltismo agindo como antidiarreico
- antdoto em intoxicaes com alcalides e metais pesados
- atividade antioxidante e seqestradora de radicais livres:
uso na preveno e tratamento de doenas
- Camellia sinensis (L.) Kuntze (ch verde): taninos com ao
carcinognica vs. antioxidantes
- outras fontes vegetais: exemplos de taninos antitumorais
Usos
- curtimento de couro
- formao de complexos e proteo de barragens, estabilizao do solo
em construes, produo de borrachas, fabricao de resinas, fabricao
de aglomerados em laminados, etc.
- ingrediente com sabor adstringente em vinhos, sucos de frutas, chs
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
207
DROGAS
Hamamelis virginiana L. (hamamelis, Hamamelidaceae)
- origem: Amrica do Norte; pequeno arbusto (2 - 5 m)
- parte usada: folhas (BP, FB 5 ed.)
- constituinte(s) principal(is): leo essencial, taninos condensados e
hidrolisveis
- usos: doenas do sistema venoso (hemorridas, flebites, lceras
varicosas); adstringente na cura de feridas e queimaduras;
cosmtica: propriedade adstringente
Stryphnodendron adstringens (Mart.) Covile (S. barbatimam
Mart.; barbatimo, Fabaceae)
- origem: cerrado do Brasil; rvore
- parte usada: cascas (FB 1
a
, 2 e 4 ed.)
- constituinte(s) principal(is): cerca de 20% de taninos (condensados
e hidrolisveis)
- usos: cicatrizante; antidiarreico; tratamento de lceras
Crataegus monogyna Jacq. e C. laevigata DC. (sin. C.
oxyacantha L.) (cratego, Rosaceae)
- origem: Europa, frica e sia (arbusto ou pequena rvore)
- parte usada: flores ou folhas (FB 5 ed., DAB 10)
- constituinte(s) principal(is): aprox. 2,7% de taninos condensados e
flavonides
- usos: potencial emprego na insuficincia cardaca; associao com
cardenolidos
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
208
OUTROS EXEMPLOS
Noz-de-galha (Quercus L. spp; carvalho, Fagaceae)
- excreo vegetal causada por ovos de insetos (p. ex. Cynips
infectoria) com elevado
- teor de taninos; presente em vrios outros gneros e causadas por
outros insetos
- componente principal: 50 a 70% de cido tnico (tanino
hidrolisvel), alm de gali
e elagitaninos, amido e resina; interesse comercial
- usos: indstria de couro e de corantes
Outras fontes
- Rheum L. spp (ruibarbo, FB 5 ed.), Quercus L. spp (carvalho),
Cinnamomum L. spp (canelas, FB 5 ed.), Aesculus hippocastanum L.
(castanheira-da-ndia, FB 5 ed.), Cinchona L. spp (quina), Paullinia
cupana Kunth (guaran, FB 5 ed.), Thea sinensis L. (ch), Krameria
triandra Ruiz & Pav. (ratnia), Eugenia uniflora L. (pitangueira , FB 5 ed.),
etc.
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
209
FUNO ECOLGICA
- proteo da planta contra herbivoria (insetos, gado, larvas, pssaros)
- inmeros casos de deterrncia: desestmulo alimentar (animais, insetos
e pssaros)
- correlao com ausncia e presena de taninos em determinadas pocas
- exemplo: larva da mariposa-do-inverno (Operophtera brumata,
Geometridae) em folhas de carvalho (Quercus)
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
210
GLICOSDEOS
CIANOGENTICOS
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
211
HETEROSDEOS CIANOGENTICOS
Conceito
- heterosdeos instveis originados de aminocidos
- h liberao de HCN aps hidrlise
- frmula geral:
C
O Acar
CN
R
1
R
2
R
1
= H
R
2
= derivado do benzeno
ose = glicose ou glicose-glicose
Mecanismo da hidrlise enzimtica
C
N
H
O
O
OH
O H
O H
OH
O
O
OH
O H
O H
C
N
H
O
O
OH
O H
O H
OH
C
N
H O H
O
-glicosidase
-glicosidase
+ HCN
H
2
O
amidalina
prunasina
mandelonitrila benzaldedo
- enzima: complexo -glicosidase (2 hidrolases e 1 liase)
denominado emulsina
- liberao de aldedos ou cetonas no produto final
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
212
OCORRNCIA E DISTRIBUIO
Dicotiledneas
- mais de 3.000 espcies vegetais em 110 famlias
PROPRIEDADES
Organolpticas
- heterosdeos slidos cristalinos e inodoros
- cor varivel
- aps hidrlise: odor caracterstico (volatilidade) de amndoas
amargas (HCN)
Fsicas
- heterosdeos cristalinos solveis em H
2
O ou lcool
- agliconas lquidas ou volteis, solveis em solventes orgnicos
apolares e insolveis em H
2
O
Qumicas
- sofrem hidrlise cida ou enzimtica
- obs.: na planta ntegra, enzima e substrato so situados em
compartimentos celulares diferentes
- agliconas: aromticas - geram aldedos ou cetonas
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
213
EXTRAO E ISOLAMENTO
Vegetal fresco
- desnaturao das enzimas com solvente orgnico a quente
- obteno dos heterosdeos ntegros (cristalinos)
- filtrao e extrao com solventes hidroalcolicos
Hidrlise enzimtica (vegetal triturado) ou cida
- obteno das agliconas (essncias heterosdicas)
- extrao das agliconas por arraste a vapor ou solventes orgnicos
CARACTERIZAO
- heterosdeo: espectroscopia no UV, cromatografia
- HCN: reaes com formao de produtos coloridos
- nitrato mercuroso ppt Hg metlico
- nitrato de prata ppt branco
- cido pcrico cor vermelha intensa
- sulfato ferroso ou FeCl
3
azul-da-prssia
- agliconas: reaes para aldedos e cetonas
- bissulfito, Tollens
- oses: reaes com formao de produto colorido;
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
214
EMPREGOS E AO
- principal fonte: amndoas (Prunus L. spp)
- aromatizantes
- antitumorais: tema controverso, pois se cr na destruio de clulas
tumorais atravs da liberao de HCN pelos heterosdeos
- funo ecolgica: na planta ou em insetos, atuam como protetores contra
predadores
Exemplos
- principal componente: derivados da prunasina
(amidalina)
- outros: linamarina, lotaustralina, manihotoxina, pluraulasina,
prunasina, sambunigrina e vicianina (geralmente variaes das
oses)
- sementes de Linum usitatissimum L. (linho, Linaceae)
- folhas e parte interna das cascas de Manihot utilissima Pohl. e M.
esculenta Crantz (mandioca, Euphorbiaceae)
- Phaseolus lunatus L. (feijo bravo, Fabaceae)
- Prunus amygdalus Batsch (amndoa amarga, Rosaceae);
- Sambucus nigra L. (sabugueiro, Adoxaceae)
- Sorghum vulgare (L.) Pers. (sorgo, Poaceae)
- outras espcies da famlia Rosaceae: sementes de pssego
[Prunus persica (L.) Batsch], cereja (P. cerasus L.), casca de cereja
silvestre (P. serotina Ehrh.), ameixa (P. humilis Bunge), amndoas
doces [P. dulcis (Mill.) D.A. Webb] e caroo de damasco (P.
armeniaca L.)
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
215
GLUCOSINOLATOS
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
216
GLUCOSINOLATOS (S-HETEROSDEOS)
Conceito
- metablitos derivados de aminocidos
- presentes em condimentos e alimentos
- heterosdeos instveis
- liberao de isotiocianatos aps hidrlise enzimtica
- frmula geral
R
S
C
N O
SO
3
X
Glicose
+
-
X = K
+
R = hidrocarbonetos alifticos, aromticos, indol
acar = -D-glicose
Mecanismo da hidrlise enzimtica
- Exemplo
O H
S
N
OSO
3
Gli
O H
S
N
OSO
3
H
O H
N
C
S
O H
S
C
N
mirosinase
KHSO
4
isomerase
isotiocianato tiocianato
sinalbina
K
+
_
K
_
+
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
217
OCORRNCIA E DISTRIBUIO
Dicotiledneas
- Ordem Capparales: Brassicaceae (= Cruciferae), Capparidaceae,
Euphorbiaceae, Moringaceae, Phytolaccaceae, Resedaceae,
Tropaeolaceae
PROPRIEDADES
Organolpticas
- heterosdeos = slidos cristalinos e inodoros
- cor varivel
- aps hidrlise: odor caracterstico (volatilidade) e sabor pungente
Fsicas
- heterosdeos cristalinos solveis em H
2
O ou lcool
- agliconas lquidas ou volteis, solveis em solventes orgnicos
apolares e insolveis em H
2
O
Qumicas
- sofrem hidrlise cida ou enzimtica
- na planta ntegra, o substrato e a enzima esto localizados em
compartimentos diferentes
- agliconas: alifticas, aromticas, indlicas
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
218
EXTRAO E ISOLAMENTO
Vegetal fresco
- desnaturao das enzimas com solvente orgnico a quente
(metanol)
- obteno dos heterosdeos ntegros (cristalinos)
- filtrao e extrao com solventes hidroalcolicos
Sementes
- pulverizao e expresso
- remover gorduras
Hidrlise enzimtica (vegetal triturado) ou cida
- obteno das agliconas (essncias heterosdicas)
- extrao das agliconas (isotiocianatos volteis) por arraste a vapor
ou solventes orgnicos
Isolamento e purificao
- cromatografia
CARACTERIZAO
- heterosdeo: espectroscopia no UV, cromatografia
- aglicona: formao de tiouria ou cromatografia
- oses: reaes com formao de produto colorido; osazona
- sulfato cido de K
+
: precipitao com BaSO
4
- quantificao e doseamentos: titulao, cromatografia, espectrofotometria
(UV)
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
219
EMPREGOS E AO
- plantas usadas como condimentos ou alimentos
- principal fonte comercial: sementes de mostardas (Brassica L. spp)
negra, marrom e branca
- emplastos e cataplasmas: ao rubefaciente, irritante tpico
- heterosdeos: pouca atividade
- agliconas e derivados: diferentes atividades
- isotiocianatos
- vesicantes, rubefacientes, lacrimejantes, antibacterianos
- doses elevadas: emese, gastroenterites, diarria, salivao
- condimentos: mostardas
- flavorizantes
- tiocianatos
- toxicidade para animais e insetos
- ao deletria na tireide (bcio)
- funo ecolgica: podem ser atraentes ou repelentes de insetos
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
220
DROGAS E SUBSTNCIAS
Exemplos da famlia Brassicaceae
- principal componente: sinigrina
- secundrios: sinalbina, gluconapina
- condimentos, drogas, alimento: Brassica nigra (L.) W.D.J. Koch
(mostarda negra; condimento; rubefaciente; 1% de sinigrina), B.
juncea (L.) Czern. (mostarda marrom; condimento), Sinapis alba
L. (mostarda branca, 2,5% de sinalbina; condimento, alimento)
- alimentos: Raphanus sativus L. (rabanete), Eruca sativa Mill.
(rcula), Nasturtium officinale W.T. Aiton (agrio), Brassica
oleracea var. capitata L. (repolho), Brassica napus L. var.
napobrassica (L.) Hanelt (nabo), Brassica oleracea L. var.
acephala DC. (couve), Brassica oleracea L. var. botrytis L. (couve-
flor), Brassica oleracea L. var. botrytis subvar. cymosa (brcolis)
- presena de diversos glucosinolatos nas partes areas,
especialmente em flores
- postulados como alimentos funcionais
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
221
CUMARINAS
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
222
CUMARINAS
Conceito
- geralmente substncias coloridas
- fluorescentes sob luz UV
- -pironas com um grupo 1,2-benzopirano
O O
O O
-pirona 1,2-benzopirano
1
2
- -lactonas do cido o-hidrxi-cinmico (cis)
OH
CO
2
H
- substncias aromticas, com ncleo principal bicclico
- abundantes no reino vegetal
- biossntese: via do chiquimato (C
6
C
3
)
OH
OH
O H
CO
2
H
CO
2
H
R
O O R
c. chiqumico
R= H (c. cinmico)
R=OH (c. p-cumrico)
cumarina
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
223
CUMARINAS
Cumarinas simples
- cumarinas 7- ou 6,7-dioxigenadas
O O O H O O MeO
MeO
umbeliferona
1
2
3
4 5
6
7
8
escoparona
- cumarinas O- ou C-preniladas (com unidade C
5
)
O O O H
O O O
O H
Furanocumarinas (psoralenos): lineares ou angulares
O O
O
O O
O
Bis-cumarinas
O O O O
OH OH
dicumarol
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
224
OCORRNCIA E DISTRIBUIO
Angiospermas
- Dicotiledneas
- cumarinas comuns: Apiaceae, Asteraceae, Fabaceae,
Moraceae, Oleaceae, Rutaceae, Thymelaceae
- furanocumarinas: Amaranthaceae, Apiaceae, Asteraceae,
Guttiferae, Moraceae, Rosaceae, Rutaceae, Solanaceae
PROPRIEDADES
Fsicas
- slidos, odor caracterstico
- visveis sob luz UV (254 e 366 nm)
Qumicas
- sensveis a cidos e bases
EXTRAO E CARACTERIZAO
- extrao com solventes orgnicos
- isolamento (cromatografia em coluna)
- caracterizao: cromatografia, espectroscopia no UV
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
225
EMPREGOS E PROPRIEDADES
- presentes em inmeras plantas medicinais como guaco, camomila e em
cascas de frutos ctricos
- cumarina: flavorizante de alimentos no passado; uso proibido pelo FDA
(hepatotoxicidade)
- dicumarol: anticoagulante (contra trombose e embolia pulmonar)
- umbeliferona: antiespasmdico
- escoparona: imunossupressora, relaxante vascular, hipotensora
- outras: antioxidante, inibidores da peroxidao lipdica, vasodilatadores,
antiespasmdicos
- psoralenos: fotosensibilizantes e fototxicos; tratamento de enfermidades
da pele (fotoquimioterapia)
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
226
PSORALENOS
Furanocumarinas
- lineares ou angulares
O O
O
O O
O
furano cumarina
- origem: naturais ou sintticos
- forte absoro de energia no UV
- altamente reativos sob luz UV (320 400 nm, UVA)
- absoro de ftons formao de estado triplete reativo
- ao: I = adies covalentes ao DNA (fotoadies em bases
pirimdicas); II = reao com oxignio e dano na derme/epiderme
- fototoxicidade: aumento da resposta normal de melancitos ao UV,
hiperpigmentao e inflamao (eritema, edema)
- fotossensibilizantes: causam fitofotodermatite
- empregados no tratamento de enfermidades da pele causadas por
despigmentao (promovem hiperpigmentao)
- emprego em fototerapia ou fotoquimioterapia
- efeitos colaterais: so carcinognicos, provocam envelhecimento da
pele e catarata
- preferncia por tratamento com psoralenos monofuncionais
- fontes: Citrus L. spp (bergamota, limo, lima) e Zanthoxylum L. spp
(maminha-de-cadela), Rutaceae; Brosimum gaudichaudii Trcul. e
Ficus L. spp (figos), Moraceae; Apium graveolens L. (aipo) e
Petroselinum hortense L.H. Bailey. (salsa), Apiaceae; Psoralea
corylifolia L. (Fabaceae); vrias espcies de Orchidaceae
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
227
PSORALENOS
Monofuncionais
- promovem monoadies em bases pirimdicas
- a presena de certos grupamentos em um dos dois potenciais stios
de ligao (C3-C4 ou C2-C3) ou impedimento estreo (angulares) faz
com que promovam apens monoadies
O O
O
CO
2
Et
O O
O
O O
O
3-carbetoxipsoraleno angelicina 4,5-dimetilangelicina
Bifuncionais
- promovem biadies em bases pirimdicas
- h disponibilidade dos dois stios de ligao (C3-C4 ou C2-C3)
para sofrerem reao
O O
O
O O
O
OMe
O O
O
OMe
trissoraleno oxsoraleno bergapteno
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
228
PSORALENOS
Furanocumarinas: mecanismo de ao no DNA
- adies em bases pirimdicas (ligao covalente)
- causam mutaes
- ligaes em C3-C4, C2-C3 ou ambas e formao de adutos
O O
O
3
4
2'
3'
- bases pirimdicas: timina e citosina
N H
N
H
O
O
N H N
O
NH
2
- ex. de monoadio de furanocumarina linear (C3-C4) com timina
O O
O
NH
N
H
O O
- ex. de biadio de furanocumarina linear (C3-C4, C2-C3) com
timina
O O
O
NH
N
H
O O
N
H
N
H
O
O
Disciplina de Farmacognosia FCFRP/USP (2012)
229
PSORALENOS E FOTOQUIMIOTERAPIA
- empregados no tratamento de vitiligo e psorase, micoses, urticria,
eczemas, etc.
- terapia PUVA
- tomar precaues; h necessidade de consultar especialista
- drogas: oxsoraleno (8-metxipsoraleno) ou trioxaleno (4,8,3-
trimetilpsoraleno)
O O
O
OMe
O O
O
- cpsulas via oral
- ingesto da droga (20-40 mg) e exposio da pele luz UVA (320-380
nm) por determinado perodo de tempo
- vrias sesses de tratamento so necessrias
- efeitos adversos: catarata e efeito carcinognico
- outros efeitos: eritema, bolhas, nuseas, prurido, dores de cabea,
depresso
- contra-indicaes: crianas, gestantes, pessoas com insuficincia renal
ou cardaca
Obs.:
- UVA= 320-400 nm; UVB = 290-320 nm (UV longo); UVC = 200-290 nm
(UV curto, germicida)
- UVA: atinge camadas profundas da pele (melanina, envelhecimento);
UVB: maior energia, dilatao de capilares, rubor, formao de vitamina
D e pigmentao da pele