Sie sind auf Seite 1von 46

1

Briceida Cuevas Cob. Voz viva del Mayab / Kuxaan Taan

Kuxaan Taan. Voz viva del Mayab (Poesa maya contempornea) niversidad !acional "ut#noma de M$xico %&'% (riceida )uevas )ob Textos tomados del libro Ti u biilil in noo* (+etras del dobladillo de mi ropa), a excepci#n del -ltimo poema, tomado de la p.ina /i.italyoo*ol*aab (0ttp122di.italyoo*ol*aab.3ordpress.com2). 4ditado para .pd5 por 6illiam Mex "lbornoz 7ndice

" na __________________________________________________8 Tu madre

a*abil tu c0iibil u9 ____________________________________: !oc0e de eclipse

;e bix c0-u* ____________________________________________< )omo el carb#n

" yax tuup _____________________________________________= Tu primer arete

>aan a bin xoo* __________________________________________'& 7rs a la escuela

Briceida Cuevas Cob. Voz viva del Mayab / Kuxaan Taan

;eex -ulic0 ______________________________________________'8 )omo caracol de tierra

!a9 ____________________________________________________ '= +a casa

P-ul ___________________________________________________ %' 4l cntaro

?ooc0 _________________________________________________%: 4l b-0o

6olis taan ______________________________________________%@ Pelota de voz

(axal tuc0bil 9uun ______________________________________%< Papalote

Kii*iix *iin ____________________________________________%= Aol con espinas

Tan u yo*ol *#oben _____________________________________B& +lora el 5o.#n

Briceida Cuevas Cob. Voz viva del Mayab / Kuxaan Taan

;e bix *iin ______________________________________________B' )omo el sol

Maan __________________________________________________BB AeCora

" yaama9 _______________________________________________B: Tu amor

Ta ts$el *in bin ___________________________________________BD " tu lado voy

7n *aaba _______________________________________________B@ Mi nombre yo*ol a3at pee* _______________________________________B= 4l Eue9ido el perro

Briceida Cuevas Cob. Voz viva del Mayab / Kuxaan Taan

A na Tu madre A nae kiimakchaj u yol. Tu madre se puso contenta. Ichil u jach taamil u yich Desde lo ms profundo de sus ojos poch u yaamaj. brot su amor. x-Aalansaj tu yaalaj ti leti koolel ken u s is !a comadrona le dijo "ue ser as hembra le ka tu paktaj chuyukbalech tu pakxuuxil u cuando te #io col$ante del #ientre panal %chun u nak a na. %de a#ispa de tu madre. A nae kiimakchaj u yol. Tu madre se ale$r. Ti u jach popoklook u ts ibol &n el borbolleo de su a'oran(a pepekxiknaj u cheeneknakil. re#olote su silencio. !etie bin jel kaa s ijik kun s ijikech. &lla renacer a con tu nacimiento

Briceida Cuevas Cob. Voz viva del Mayab / Kuxaan Taan

U akabil tu chiibil uj Noche de eclipse In xchupul aal, Hija ma, chik putsoob ti a nook, prndete los alfileres en la ropa, tak a xchak eex, ponte la pantaleta roja, uk u xpoojail ka bebe del agua con que se lav el metate !oolal ma u patik u !uu! xma uj para que mam" luna no deje su mancha tu #inklil a chaampal en el cuerpo de tu reto$o ken a laachabaj% cuando te rasques% ) akabil tu chiibil uj. *oche de eclipse. ) akabil ka laj puuj peekoob u tak u jaja+chiibaloob ti *oche en "ue los perros tatuaron con sus ladridos %cheeneknakil. %el silencio. ) akabil tu yakan juob. *oche de $emidos de caracoles.

Briceida Cuevas Cob. Voz viva del Mayab / Kuxaan Taan

!e tu man yalkab makoob tumen tsook u jaantaal ,uando la $ente corr a por"ue se hab an comido a %xma uj. %mam luna. Ichil ekjocheenil &n la oscuridad junt-ul koolel. una mujer. u jach xyoomil ichil u lak xyoomoob/ la ms embara(ada entre las embara(adas/ letie ma tu chikaj putsoob tu nook. a"uella "ue no se prendi alfileres. letie ma tu takaj u xchak eex a"uella "ue no se puso la pantaleta roja mix tu yukaj u xpoo jail ka/ ni bebi del a$ua con "ue se la# el metate/ letie tu laachaj u +olisil u neek u yich yoolal u seen booxtal a"uella "ue se rasc las pupilas para "ue su reto'o las tu#iera %u neek u yich u paal. %ms ne$ras. tu lukaj xma uj. en$ull a la luna.

Briceida Cuevas Cob. Voz viva del Mayab / Kuxaan Taan

le tuun tu kaxanij uj tumen makoob ku pakatoob ti kaan. y mientras todos buscaban a la luna con la mirada en el cielo. koolel tu saskunaj ich kaaj y0etel sasil la mujer alumbraba al pueblo con la lu( "ue %ku kitik u chuun u nak. %desparramaba su #ientre.

Briceida Cuevas Cob. Voz viva del Mayab / Kuxaan Taan

Je bix chuk Como el carbn 1aalibe ka s ijech. 2 entonces t- naciste. box neek ich chan chuupal. ni'a de ojos muy ne$ros. 3een boox je bix u tok ch-uk a yuum. Tan ne$ros como el carbn "ue hace tu padre. jeex u paach u kuum a na. ,omo la olla de tu madre. jeex u paach u xaamach. como el re#erso de su comal. 1e bix u neek u yich cheen tan u juulul ,omo el ojo del po(o cuando lo asaetea la %tumen 0ekjocheenil. %oscuridad.

Briceida Cuevas Cob. Voz viva del Mayab / Kuxaan Taan

A yax tuup Tu primer arete Tumen chan chup s ijikech. 4or"ue naciste hembra a nae tu j iltaj jun tiin u bekech s-umil u puksiikal tu madre jal un hilo de su cora(n ka tu julaj ta xikin a yax tuupintej. y te lo enhebr en la oreja como tu primer arete.

10

Briceida Cuevas Cob. Voz viva del Mayab / Kuxaan Taan

aan a bin xook !rs a la escuela &e tuun le sinikoob kaach tu cheejoob, ' aquellas hormigas que rean, tu kaa!oob, tu ! okotoob, t"an xan u b"axal cantaban, bailaban ! jugaban a la ronda u machmaj u kaboob, lek u !okoloob% comen(aron a llorar% )oolel sisaabil, letie kun j o!chokojaatikoob #a ku Haba nacido una hembra, quien les echara agua hirviendo manaktaaloob ich !"alanaj% cuando aparecieran en la cocina Teche yaan a bin xook. Tu irs a la escuela. 5a tun patakech pol+ech. *o sers cabe(a hueca. 2an a tatsmansik u pakabil u najil a tuukul Traspasars el umbral de tu memoria yoolal a +okoj ta +otoch hasta adentrarte en tu propia casa ma tan a kopik joolnaj. sin tener "ue tocar la puerta.

11

Briceida Cuevas Cob. Voz viva del Mayab / Kuxaan Taan

!e ken a paktabaj tu yich a lak 2 contemplndote en el rostro de tu semejante bin a +il ti a maatsab. descubrirs "ue desde tus pesta'as. box jul chiikil tu puksiikal luum. flechas nocturnas prendidas en el cora(n de la tierra. ku taal u y0emel a juntats ol desciende tu sencille( ti xan ku bin u naakal u nojil a chiibal. y asciende la $rande(a de tu abolen$o. Teche yaan a bin tu najil xook T- irs a la escuela ti tuun u loch u kab a naat y en el cuenco de las manos de tu entendimiento bin a chuk u pojol u chun u nak u koolelil a chiibal. contendrs el escurrir del #ientre de la mujer de tu ra(a. Ti u tuunkuy De su calca'al bin a naanaajoot u +ooj ts ib mamaiki luum. descifrars los jero$l ficos s is y0etel kiin. escritos por el pol#o. el sol y la humedad. ) nukuch yich a chaan olal

12

Briceida Cuevas Cob. Voz viva del Mayab / Kuxaan Taan

6randes los ojos de tu admiracin bin u chaant u yiim saatal u yol contemplarn sus senos desfallecientes u tsookol u +ekik kuxtal yokol kaab. despu0s de haber derramado #ida sobre la tierra. Teeche yaan a bin tu najil xook Irs a la escuela baale yan a suut ta taanaj. pero #ol#ers a tu casa. ta yaalanaj. a tu cocina. ka bon y0etel kuxub u chun u nak ka. a pintar con achiote el #ientre del metate. ka u l0ets a sak piik u yaak sabak. a "ue lama la len$ua del ti(ne tu albo fustn. ka u pul y0etel u yik a sak ol puluus kak. a inflar con tus pulmones el $lobo-flama. ka u chop a +ich u kakal yaal u kab buuts. a "ue jur$uen tus ojos los del$ados dedos del humo. ka a xok ti u paach a xamach u pilis kak. a leer el chisporroteo en el re#0s del comal. ka a xok ti u toch kak u +aak. a leer el crepitar del fue$o.

13

Briceida Cuevas Cob. Voz viva del Mayab / Kuxaan Taan

2aan a suut ta yaalanaj 7ol#ers a tu cocina tumen +aalaan u paatech u kancheil tuux ka pakach +aaj. por"ue tu ban"ueta te espera. tumen koben u taakmaj jump0el n0en tu chuun u nak. 4or"ue el fo$n $uarda en sus entra'as un espejo 1ump0el n0en tuux tsaalal a pixan. )n espejo en el "ue estampada se halla tu alma 1ump0el n0en ku ya+at paytikech )n espejo "ue te in#oca y0etel u juum u taan u l0ets jul. con la #o( de su resplandor.

% . .

14

Briceida Cuevas Cob. Voz viva del Mayab / Kuxaan Taan

Jeex ulich Como caracol de tierra ! 8ananbil u tab u tuuch kun banak. 9ay "ue cuidar el cordn umbilical cuando se desprenda. :ik tabakech a cha u jantik miis. ;ue no se lo coma el $ato. :ik tabakech a cha u jantik peek. ;ue no se lo coma el perro. :ik tabakech a cha u bisik cho. ;ue no se lo lle#e el ratn. <a tun ku bisik cho 3i se lo lle#a el ratn bik tabakech a +aa+t u kaaba tu tan leti/ no lo menciones ante ella/ chaach u kaaba y0etel a tootil. mastica su nombre con tu mude(. tumen u kaabae por"ue su nombre letie =+ay> ku jaasik u yol chichan paal. es =la aparicin> "ue espanta a los pe"ue'ines.

15

Briceida Cuevas Cob. Voz viva del Mayab / Kuxaan Taan

letie ku notik u nay chichan paal. y les roe el sue'o. 8ananbil u tab u tuuch. 9ay "ue cuidar el cordn umbilical. 5ukbil tu jobonel koben. &nterrarlo en las # sceras del fo$n. !! :abaltoobil y0etel u tas it. 9ay "ue en#ol#erla con su pa'al. toobil. arroparla. jeex -ulich. como caracol de tierra. :ik tabak ilbil tumen koolel ajaan u kiikel. *o la mire la mujer de la san$re despierta. letie ajaan kiik ku k impesik u y0emel a"uella san$re despierta "ue festeja su descenso %tu yokol jeej. %sobre las in$les.

16

Briceida Cuevas Cob. Voz viva del Mayab / Kuxaan Taan

5ix tumen koolel jach liikil u nak. *o la #ea la mujer del #ientre crecido. 1e u jaakal u yol u tuuch. Asustar su ombli$o. 1e u ch-ulu ti chak tab. !e har escurrir cintillos rojos. ti tun akab. y por la noche ikil tu chajchajaankal u juum u taan mas tu mientras $otea la #o( de los $rillos %chulik a taatak +enel. %remojando tu somnolencia. letie y0etel u yakan ku polik u tuuch. ella con su "uejido al(ar su ombli$o. :abaltoobil y0etel u tas it. 9ay "ue en#ol#erla con su pa'al chikbij u le chan suuts pakal ti u nook. prenderle en la ropa hojas de limn. toobil. arroparla.

17

Briceida Cuevas Cob. Voz viva del Mayab / Kuxaan Taan

kananbil u sujuy + inklil. prote$er su inocencia.

!!! :ik tabak ilbil tumen u ko ko yich cheen. ;ue no la #ea el ojo tra#ieso del po(o. !etie ku yoklik u +oojil u yax taan chichan paal. ?l se posesiona de las primeras #oces de los ni'os. :ik tabak ilbil. ;ue no la #ea. ) juum u taane ma pajchak u suuktal tu chii. 3u habla a-n no se acostumbra a sus labios. !etie tu kaxtik yax juum taan muxik u cheeneknakil. ?l busca #o( nue#a para triturar su silencio. Tsook u nakal yol ti u tootil/ 3e halla harto de su mude(/ u tootil ku teeteejpajal u tsookole @ku jelpajal soots. mude( "ue se des"uebraja y se con#ierte en murci0la$o. :ik tabak ilbil tumen cheen. ;ue no la #ea el po(o.

18

Briceida Cuevas Cob. Voz viva del Mayab / Kuxaan Taan

bik tabak u cham ti leti u junts it yich "ue no le $ui'e su -nico ojo tumen u keex u taan kun kuubuktie por"ue 0l dar a cambio u xexetal piis taan ku kolkubaj tu pakil las despeda(adas palabras del eco "ue se $olpean en las paredes %-uchben najoob. %de las casas #iejas. :ik tabak ilbil. ;ue no la #ea. <a ku yilaale. 2 si la mira. bak u tseem y0etel a booch. sostenla del pecho con tu rebo(o. mans x imbal tu bakenpaach cheen bolon u t0enel. "ue camine nue#e #ueltas alrededor del po(o tu yokol ya+at ken u kat ti cheen pidi0ndole a $ritos y llanto ka suutuk ti u taan. "ue le de#uel#a la #o(.

19

Briceida Cuevas Cob. Voz viva del Mayab / Kuxaan Taan

Naj "a casa !e naja tu yeesik u chalaatel 5uestra la casa sus costillas s iskunajaan tumen keel. humedecidas por el fr o. Ti u xaanil u joole De sus cabellos de palma tu chajchajankal u yalab kiimak olal. $otean res"uicios de ale$r as. Ti u tan u yiche &n su rostro tsook u ja+al u pokpokxiik u pakat ku jeelsikubaj tu ha cesado de aletear su mirada "ue descansa en el %pakab cheil kisneb. %marco carcomido de sus #entanas. A:aax kiin ka +ixaab u pakil tumen akabB A,undo la noche orin sus murosB Tsook u kajal u tinik yo kabil u xiiche. &xhibe sus #enas. Ichile Adentro junt-ul amej u tsolmaj u tikin xiik xkuuluchoob.

20

Briceida Cuevas Cob. Voz viva del Mayab / Kuxaan Taan

una ara'a colecciona alas disecadas de %cucarachas. 5asoobe !os $rillos tu jalchiitikoob u j ilibil u bekech suumil deso#illan hilos de %cheeneknakil. silencio 1almooye tu tsiiktik u kaasaj. ,ada rincn desmenu(a recuerdos. :aale leili. 4ero as . kex beyo leili u machmaj u kab y0etel koot aun as de las manos tomadas con la albarrada tu baxal pilinsuut. la casa jue$a a la ronda. tu k ilkabtik u luumel. suda su pol#o.

21

Briceida Cuevas Cob. Voz viva del Mayab / Kuxaan Taan

#ul $l cntaro . Tan u jaats kiin. A(ota el sol. Tu meentik u chooj in kilkab tu tan in pool. 9ace sudar mi frente. Tan u baytiken u ki s isil x-noj cheen. 5e acaricia la $rata frescura del $ran po(o 4-ule ti yaan tin +iknale. &l cntaro est conmi$o. in +eet taal. es mi compa'ero de andan(as. tan u cheej tin +etel. me sonr e. 8ex ukaje. tats kiin tu cheej. Todo el tiempo r e. aun teniendo sed. Tan in ki jojol chachik. A$radablemente lo manoseo. Tin ki saptik u baxal kaanil suun. :raceo la so$a. serpiente-ju$uete. ku ki kopkuba tin +ook. "ue se enrolla en mis pies.

22

Briceida Cuevas Cob. Voz viva del Mayab / Kuxaan Taan

Tu paach suun tan u taal u choyil ja. ,on ella sube la cubeta con a$ua. Tin tsik ja u yuk p-ul. Doy de beber a$ua al cntaro. Tan u chan kaay tu x-uchik ja. ,anta le#emente mientras bebe. ) kaaye u pekpekxiik junt-ul box kaa+ kiimak u yol. 3u canto es el re#olotear de un ne$ro y ale$re pjaro kau. !uk u yukajil puul. &l cntaro ya no tiene sed. Tin ki lochaj. 4lacenteramente le puse el bra(o al cuello. tin m0ekaj. lo abrac0. kex seten ko. aun"ue es muy tra#ieso. Tan u chajlik in nak y0etel u xikin. 5e hace cos"uillas con su oreja en mi #ientre. bey xan u chajlik in chalaatel. asimismo en mis costillas. Tan u ki t-ubik in ka. 6ratamente escupe en mi mano. Tan xan u taal u joyjaatik luum utiaal in x imbal. Cefresca la tierra por donde camino.

23

Briceida Cuevas Cob. Voz viva del Mayab / Kuxaan Taan

5a tu j0etsel u koi. *o cesa en sus tra#esuras. 5ix tu j0etsel u chajlik in nak y0etel u xikin. Tampoco cesa su cos"uillear en mi #ientre y en mis %costillas con sus orejas. A5a +aj tan u yilik A*o #e acaso in machmaj choy y0etel in ts ik ka. "ue lle#o la cubeta con la mano i("uierda. y0etel xan in pajkalmaj suunB "ue lle#o en el hombro la so$aB A5a +a tan u tuklik A*o piensa acaso 1e bix u mentik in cheeej. "ue as como me hace re r. bey xan u bin u mentik in jalkabtik ka in paeB podr a hacerme soltarlo para "ue se rompaB 5ix baal ku yilik. *o #e nada. mix baal ku tuklik. ni piensa chen leepel u yol u meent in cheej. solamente est dedicado a hacerme re r.

24

Briceida Cuevas Cob. Voz viva del Mayab / Kuxaan Taan

5ix baal kin +ilik. *o #eo nada. mix baal kin tuklik. ni pienso. chen tan in bin in jajacheej y0etel p-ul. solamente me #oy carcajeando con 0l.

25

Briceida Cuevas Cob. Voz viva del Mayab / Kuxaan Taan

%ooch $l bho Tsook u kuchul xooch. &l b-ho lle$a. Tu motubal yo koot. 3e a$a(apa sobre el muro. Tuubul tu tuukul. 5edita. 5ax ken u tomojchiit ;u0 muerte anunciar +a mix mak ku kiin ti le kaaja. si ya nadie #i#e en este pueblo. ) xla bakel makoobe chen ka manakoob. !os fsiles de la $ente transitan a nin$-n lado. )je tu bonik u muknaliloob cheen kaax 4inta la luna las tumbas del camposanto tsook u kajal u luukul tumen loobil. "ue ha comen(ado a masticar la male(a. Dooche &l b-ho tu xuuxubtik u kaayil kuxtal. ensaya un canto a la #ida.

26

Briceida Cuevas Cob. Voz viva del Mayab / Kuxaan Taan

Tumen ma u kat u kay u k imil. 3e nie$a a presa$iar su propia muerte.

27

Briceida Cuevas Cob. Voz viva del Mayab / Kuxaan Taan

&olis taan #elota de 'o( ,heene ma uts tu taan a pulik tuunich tii. Al po(o no le $usta "ue le tires piedras. 8a chamik u cheeneknakil. !astimas su "uietud. 1-umpuli ma uts tu taan baxal beyo. &se jue$o no le a$rada. <a taak a baxal tu y0etele 3i "uieres ju$ar con 0l. +oliskunt a taane ha( de tu #o( una pelota. ka jalkesti. arrjala. bin a +il bix ken u ka a sutil ti teech. #ers "ue te la de#uel#e. )*

28

Briceida Cuevas Cob. Voz viva del Mayab / Kuxaan Taan

+axal tuchbil juun #apalote 8aasaje &l recuerdo baxal tuchbil juun ku xiknal. es un papalote. Teech choolik junjumpitil. 4oco a poco le sueltas. kiimak a +ol tu xiknal. disfrutas su #uelo. 8en jach kaanchake &n lo ms alto ku t0epel u s-umil a kajlaye se rompe el hilo de tu memoria ka kutal a chaant u paykabtaal tumen nachil. y te sientas a presenciar cmo lo posee la distancia. ),

29

Briceida Cuevas Cob. Voz viva del Mayab / Kuxaan Taan

-iikiix kiin .ol con espinas Euchakile 9ace tiempo m-unyaloob ku tuunichil +ay yokol luumeF las nubes fueron piedras a"u en la tierraF )j na tuun. 5adre piedra la luna. 8iin yuum tuun. 4adre piedra el sol. 1ach -uchakil. 9ace mucho tiempo. !e kaach m-unyaloob ma u yoojeloob baax nonojbai. ,uando las nubes no sab an de soberbia. le kaach ma poken s is uj. la luna no era fr a. le kaach ma yanak u kiixel kiin. al sol no le hab an crecido espinas.

30

Briceida Cuevas Cob. Voz viva del Mayab / Kuxaan Taan

Tan u yokol koben "lora el /o0n 8obene tu tsikbaltikten u kuxtal. &l fo$n me cuenta su historia. Tan u jatsik in +ich y0etel u m-us iik. 3u aliento $olpea mi rostro. Tu yeesikten u teejlil u tuunchil. 5e ense'a sus heridas. bey xan u yeellil u yich. rostro chamuscado. ku yeesikten u taanil tu k imil. ceni(as moribundas. bey xan u kakil ma taabal tu beeli. la deformidad de sus llamas. 8u jopken y0etel u mukyaj. Ardo en su an$ustia. 5ix baal ku pajtal in +aalik. &n silencio 8in tsik majni ti leti in +ich le concedo mis ojos ka pajchak u yokol. para "ue llore.

31

Briceida Cuevas Cob. Voz viva del Mayab / Kuxaan Taan

Je bix kiin Como el sol 1e bix kiin ku x itil tu nak kaane. ,omo el sol "ue se abre en el cielo. bey xan u x itil u loolil a kiimak olal. se abre tambi0n la flor de tu entusiasmo. 4iisase u xaakil t-umben +ayaasoob. &l alba es un canasto de nue#as ilusiones. 8a machik a m isib Tomas tu escoba ka +okottik tu y0etel u yokotil jaatskabil tu y ejecutas con ella la dan(a ma'anera en el %noj tankabil a taanaj. %patio enorme de tu casa. 8a kaasik a chiich. Cecuerdas a la abuela. 8a kaasik tu tsolik u chan tsikbalil le chan xnuk !a recuerdas cuando sol a relatar el cuento de la #iejecita tu kaxantaj u +olisil taakin tan u m is/ "ue se encontr una moneda mientras barr a/ ka chan samal cheej.

32

Briceida Cuevas Cob. Voz viva del Mayab / Kuxaan Taan

te sonr es. 5i tumen a +ojel te kiinoob bejlaa Tal #e( por"ue sabes "ue en estos tiempos yaj u jalchajal u chan yalab taakin. duele desprenderse de la morralla. 8a mulik u ta a m is/ Amontonas la basura/ ka tabik. la enciendes. le ken a +il tan u toch u kakil. y cuando arde en llamas. ka pulik u okom olal jooljeak ka j itstik tu biilil a nook. echas las penurias del ayer extra das del dobladillo de tu ropa. a paalal t-une tu +enel. mientras tus hijos duermen. 1*

33

Briceida Cuevas Cob. Voz viva del Mayab / Kuxaan Taan

2aan .e3ora 5aan. 3e'ora. a + imoobe kaat-ul chan chupalaloob tu baxal looxoob son tus senos dos ni'as "ue jue$an a $olpearse %tan a po. %cuando la#as. ) ch0el a pakate u sinmubaj ti u yom. &l arco iris de tu mirada se halla tendido en la espuma. 5ax ku yilikech jeel u yaalik maatech a mukyaj. ;uien te #iera dir a "ue no sufres. 5a u yojel +a tu chuun u yook u k-uchil a po ka mulik *o sabe "ue a los pies de tu batea amontonas %u xoxotal a kuxtal. %parte de tu historia. Ta chen xuuxub tan a po. &ntonas un silbido. a xuuxube juntiin bekech suum utiaal a tinik a kaananil es tu silbido un hilo y en 0l tenders lue$o %u tsookol. %tu cansancio. Iike

34

Briceida Cuevas Cob. Voz viva del Mayab / Kuxaan Taan

&l #iento u koil paal tu kokolik a tin nook. es un chamaco tra#ieso "ue jala y jala tu la#ado. Tu jool lakin cheob 3obre los rboles de oriente kiine junt-ul chan ch0ech paal lek u s ijil tu kiikiitik u el sol es un reci0n nacido "ue esparce sus tibias y %kan kinkinal okol. %amarillas l$rimas. 45

35

Briceida Cuevas Cob. Voz viva del Mayab / Kuxaan Taan

A yaamaj Tu amor 5ix mak ku yukul tin luuch. *adie bebe en mi j cara. mix mak ku jupik u kab ichil in leek. nadie introduce la mano en mi $uardatortillas. mix mak ku janal tin lak. nadie come en mi cajete. A yaamae junt-ul tsayaam koil peek chaapachtaan tumen Tu amor es un perro rabioso perse$uido por %makoob. la $ente. *ajil naj ku paatal y0etel u xtakcheil jol naj. De casa en casa es esperado con la tranca en la puerta. Tulakal mak yojel tsook u chiiken a yaamaj. Toda la $ente sabe "ue me ha mordido tu amor.

36

Briceida Cuevas Cob. Voz viva del Mayab / Kuxaan Taan

Ta ts6el kin bin A tu lado 'oy Tan u chiichiiken u lalil u yaak xkooleloob. 5e pica y repica la len$ua orti$osa de las mujeres. G:aax in kajtiH G;u0 me importaH G5a tan in mukyajH G*o siento dolorH Tan u chiichiikikoob tin puuch u chukumil u yich 5e inserta y reinserta en la espalda sus ojos chukumesI %+ inikoob. %los hombres. G:aax in kajtiH G;u0 me importaH GTene in yaamaech y0etel in baakelH G2o te amo con mis huesosH A:aax tun kisin in kajti +a a yaamaj ku bin tak ich metnal. A;u0 diablos me importa si tu amor #a hasta el infierno. +a ta ts0el kin binB si a tu lado #oyB

37

Briceida Cuevas Cob. Voz viva del Mayab / Kuxaan Taan

!n kaaba 2i nombre In kaabae. 5i nombre. tikin ootel. pellejo disecado. chiil chi u chiichial. de boca en boca es mordido. u chaachaal tumen u tsaay makoob. es masticado por los colmillos de la $ente. Tsook in pitik u nookil in kaaba 5e he despojado del ropaje de mi nombre je bix u potsikubal kaan tu xla sol. as como la serpiente de su piel. A:anten ma tan u yaalaal xkakbach ti ujB A4or "u0 no llaman prostituta a la lunaB !etie suuk u x inbal bul akab. &lla acostumbra caminar por las noches. suuk u bulik u + inklil. acostumbra apostar su cuerpo.

38

Briceida Cuevas Cob. Voz viva del Mayab / Kuxaan Taan

suuk u balik u suutal. acostumbra ocultar su #er$Jen(a. suk u tubkubaj ich eekjocheenil tumen tsook acostumbra sumer$irse en la oscuridad u pektik u sasil. por"ue ya detesta su claridad. Tumen letie sak kiichpan xbaabaal. 4or"ue ella es una hermosa alima'a blanca. In kaabae 5i nombre cha taakaan ti paalal. es chicle prohibido para los ni'os. In kaabae 5i nombre tatakchaataan tumen peek. ha sido pisoteado por el desprecio. :ejlae minaan in kaaba. Ahora ya no ten$o nombre. Tene aluxen tan in soosooktik u tsootsel u pool yaamaj. 3oy un duende "ue le re#uel#e la cabellera al amor.

39

Briceida Cuevas Cob. Voz viva del Mayab / Kuxaan Taan

U yokol awat peek El quejido el perro Yaan max tu jupchaataj u xbajbi xanabil kasaanil Al ui!n s! cal"# las alpa$ atas %! la mal%a% ka p&!chaaknaj ich kuj naj' ( %!j# su hu!lla !n la i l!sia' )*an u b&!lal u multal mak )+! ,u& si$-! una multitu% .a ichil junjuntul mak tu xuxub ch!/!naknakil0 si !n ca%a un1 silba la s1l!%a%0 2ka(!1l! tu ch!n ts3ibtik u (ich4 5a hip1c$!s3a s! santi ua4 ts1/1k u baa(tik u ts!!m (&!t!l u (ich ikil u ts3ibtikuba' s! ha !nma$a6a%1 !l p!ch1 ( !l $1st$1 !n su santi ua$' 7uuxil& tu pa(alchi4 8l $!nc1$ $!"a4 (&!t!l u pa(alchi! tu chaachik u b#1xil u chi' s! mastica l1s labi1s' 9uus! tan u ch!n x1lkalankal4

40

Briceida Cuevas Cob. Voz viva del Mayab / Kuxaan Taan

5a m!nti$a s! p1st$a4 tu chan l11l11xik u ts!!m' sua-!m!nt! s! %a 1lp!s %! p!ch1 2ma baalil! u machmaj p!!nk!ch kib4 5a -ani%a% ti!n! !n las man1s tantas -!las4 u m&!kmaj jun n1j chach l#1l' ti!n! !n l1s b$a"1s un $an $amill!t!' ):ax u (aama11b0 )A ,ui&n aman0 ):ax ti ku pa(alchi1b0 )A ,ui&n l! $!"an0 ):ax ti ku jach kub!ntikuba1b0 )A ,ui&n s! !nc1mi!n%an c1n -!h!m!ncia0 ):ax ti ku (1ktikuba1b4 )A ,ui&n l! impl1$an4 .a mix mak tu kaj#1ltaj (um kuj4 si al mism1 +i1s na%i! l1 $!c1n1ci#4 tu j!ljuba j!! bix p!!k h!ch1 a s!m!jan"a %!l p!$$1 ka t1j1chintaab ch!n manaktabij ti tu j11lnajil u (1t1ch0 ,u! ;u! !cha%1 ap!nas l1 -islumb$a$1n !n la pu!$ta %! la i l!sia0

41

Briceida Cuevas Cob. Voz viva del Mayab / Kuxaan Taan

:aalix p!!k <!$$1 c1mn *11x4 =! $14 sak4 blanc14 kan4 ama$ill14 chuk.a4 ca;&4 j#1nj1n b11x ti sak' pint1' :alix p!!k4 <!$$1 c1mn4 nachi p!!k4 p!$$1 !xt$anj!$14 l!ili jump&!l u puksiikal11b' ti!n!n un mism1 c1$a"#n' 9!ch tuun!

42

Briceida Cuevas Cob. Voz viva del Mayab / Kuxaan Taan

9 tak u ch!n janal kastlan p!!k ka manik' hasta la c1mi%a l! c1mp$as al p!$$1 %! casta' 9!ch tuun!4 9 ka ch!n j#1k!sik tak x3inxinbal k3i.ik' l1 sacas inclusi-! a pas!a$ p1$ la pla"a' 9!ch tuun! 9 ka t3ikchaatik malix p!!k (&!t!l a p!!k' la%!as c1n !l pi! al p!$$1 c1mn c1n tu %!sp$!ci1' 9!ch tuun!4 9 b!( a .#1l tu maan ta paach tu (11lal l! baak ma tan a pulikti1' c$!!s ,u! an%a t$as %! ti p1$ !l hu!s1 ,u! n1 l! ti$as' :a .#1j!l .a l! p!!ka =1 sab!s ,u! !st! p!$$1 k3imil ku maan tu paach a baak!l' !s la mu!$t! ,u! an%a t$as %! tus hu!s1s'

43

Briceida Cuevas Cob. Voz viva del Mayab / Kuxaan Taan

7u (aalaal! p!!k! ku (1k1l chiibal k!n u (il u kaasil baal' +ic!n ,u! !l p!$$1 alla cuan%1 mi$a al %iabl1' >ajkil! tu p11chil4 8l mi!%1 insulta4 tu chiin ich &!kj1ch!/!nil' ti$a pi!%$as !n la 1scu$i%a%' ?akab! tu (1k1l chiibal' 5a n1ch! alla' >ajkil! tu ts1/1n ich &!kj1ch!/!nil4 8l mi!%1 %ispa$a !n la 1scu$i%a%4 1k1l chiibal! x!!x!!tpaj (&!t!l u chuun u nak akab' !l aulli%1 s! %!st$1"a c1n !l -i!nt$! %! la n1ch!' 5!la @st! juntul .3inik jaka/an u (#1l tu (11lal chak kak ich11b ich !s un h1mb$! at!$$1$i"a%1 p1$ !l $1j1 ;u! 1 %! un1s 1j1s !n &!kj1ch!/!nil' la 1scu$i%a%' A lak1/4

44

Briceida Cuevas Cob. Voz viva del Mayab / Kuxaan Taan

8l 1t$14 juntul p!!k tu tsikbaltik u muk(aj ti !!k1/1b' un p!$$1 ,u! l! cu!nta su p!na$ a las !st$!llas'

):ax! ku tich/ik chuchul .aaj (&!t!l u xts3ik k/ab4 )Bui&n 1;$!c! la t1$tilla %u$a c1n la man1 i",ui!$%a u ts11k1l!4 ( lu! 14 ku j#1k!sik u xn11j k/ab utiaal u jaats0 saca la man1 %!$!cha pa$a 1lp!a$0 <!!k/ ma tan a p/atik a (uumij4 <!$$1 ,u! n1 aban%1nas a tu %u!614 <!!k/ ma tan chiik a (uumij4 p!$$1 ,u! n1 mu!$%!s a tu s!61$4 <!!k/ a (aamaj (uumijC p!$$1 ,u! amas a tu am1C :ajant a .aak/ ti .3inik %al! p$!sta%a tu l!n ua al h1mb$! (11lal u ch11j xan u k/aab u chi4 pa$a ,u! tambi&n l! !scu$$a la baba4 ka u ch/uul luum4

45

Briceida Cuevas Cob. Voz viva del Mayab / Kuxaan Taan

m1j! la ti!$$a4 ka u pak/ j!!l bix t!!ch4 u naatil kuxtal' ( si!mb$!4 c1m1 t4 la c1mp$!nsi#n %! la !xist!ncia' :ajant a .ich ti .3inik +al! p$!sta%1s tus 1j1s al h1mb$! (#1lal u pakat xan (&!t!l a k/1m #lal' pa$a ,u! mi$! c1n tu t$ist!"a' :ajant a n!j ti .3inik +al! p$!sta%a tu c1la al h1mb$! (11lal u bik/ibiik/tik (&!t!l a kiimak #1lal4 pa$a ,u! la mu!-a ( mu!-a c1n tu al! $3a4 kun aalak ti b!( utiaal u taanalaC 7>4 7>4 7>D cuan%1 l! llam!nC 7>4 7>4 7>D (11lal u taakik ichil u (11k (&!t!l a suutal4 pa$a ,u! la ua$%! !nt$! sus pi!s c1n tu -!$ E!n"a4 kun aalak ti b!( utiaal u t1j1chiintaala C */F4 */F4 */F' cuan%1 l1 !ch!nC *F4 *F4 *F' :ajant a ni ti .3inik +al! p$!sta%a tu na$i" (11lal u uusniitik uts (aan ch!n tu k/ab chichn paal' pa$a ,u! an%! ( husm!! la b1n%a% ,u! s#l1 !xist! !n las man1s %!l ni61'

46

Briceida Cuevas Cob. Voz viva del Mayab / Kuxaan Taan

Faalib!4 8n ;in4 majant a tsaa( ti .3inik %al! p$!sta%1s tus c1lmill1s ka u chi u tuukul' pa$a ,u! s! mu!$%a la c1nci!ncia'

Das könnte Ihnen auch gefallen