A. BENAC ENEOLITSKO DOBA U BOSNI I HERCEGOVINI — neka nova razmatranja — U posljednje dvije decenije abjavijeno je nekoliko sintetskih pregleda © eneolitskim nalazistima u Bosni i Hereegovini i o problematici koja je za njih vezana.? Svaki novi pregled je upotpunjavao prethodne radove, jer su otkrivene nove stanice i novi eneolitski nalazi na ovim i drugim podruéjima, a's tim u vezi su mijenjane i neke ranije postavke. Pa, ipak, tematika nije ni izdaleka iscrpljena i ovo izuzetno nemirno doba uvijek izaziva Ziv interes, Cini mi se da se obrada bosanskohercegovatkih nalaza iz tog perioda u velikom sintetskom djelu »Praistorija jugoslavenskih zemalja, Tl« wklopila u jedan @iri kontekst i da ée to povlaéiti za sobom nove dopune i nove razrade. U ovako Sirokoj sintezi nisu se ni mogla ofekivati neka Sira razma- tranja o kulturama u Bosni i Hercegovini pa zato ovim tinimo prvi korak w daljoj razradi pojava u tom praistorijskom periodu. Kada je rijet o eneolitskom dobu, moze se govoriti o éetiri osnovne kulturne grupe na tlu Bosne i Hereegovine: lasinjskoj, badenskoj, kostoladicoj i vudedolskoj grupi. Takav poredak odgovara i njihovom mjestu u dosad Komponovanim hronologkim skalama. Pri prouéavanju ovih grupa posebnu pa%nju privlati geografski raz- mje%taj lokaliteta svake pojedine grupe i tom pitanju ée biti posveéena glavna painja u nagem radu. Ovaj raspored pruza slijedeéu sliku: Lasinjska kultura je do sada otkrivena na sljedecih pet nalazista: Zemunica Radosavska, kod Banjaluke Visoko brdo u Lupljanici, kod Dervente Vis u Modranu, kod Dervente Donji Klakar, kod Bosanskog Broda Gornja Tuzla?. A. Benac, Studien zur Stein- und Kupferzeit im nordwestlichen Balkan, 42. Bericht RGK, Frankfurt a. M., 1961, 1962; Grupa autora, Kulturna istorija Bosne i Hercegovine od najstarijih vremena do potetika turske viadavine, Sarajevo, 1968; N. Tasié, Badenski i vutedolski kulturni kompleks u Jugoslaviji, Dissertationes IV, Beograd, 1967, B. Covié, Od Butmira do Mira, Sarajevo, 1976; Praistorija jugoslavenskih zemalja III (S. Dimitrijevié, N. Tasié), Sarajevo, 1979. * Cjelokupnu kartu rasprostiranja lasinjske kulture u’Jugoslaviji i odgo- varajuéu bibliografiju vidi u »Praistoriji jugoslavenskih zemalja IIx (8. Dimi- trijevi®. Z Zeravica smatra da ovo} iculturi pripadaju i neki nalazi sa lokali- teta Grbata i Matié u sjeveroistotnoj Bosni, Sto se ne bi moglo posvjedotiti tamosnjim nalazima (Z. Zeravica, Naselja lasinjske kulturne grupe na pod- rudju aiieverme Bome, Naseljavanje i naselja u praistoriji, Materijali XIV, Prilep, 1976, 92).16 ALOJZ BENAC Prema tome, lasinjska kultura je bila rasprostranjena samo u sjevernoj Bosni, i to preteimo izmedu donjeg toka rijeke Bosne i srednjeg toka Save. Na zapadu je nesto juénije dopria do Zemunice, a na istoku su samo poje- dinaéni nalazi zabiljezeni u Gornjoj Tuzli.? Generalno se moie reéi da su se nosioci lasinjske kulture zadréali u sjevernoj Bosni zapadno od rijeke Bosne, a Gornja Tuzla bi bila jedan izuzetak prema istoku ukoliko bi se tamo utvrdio i horizont ove kulture. Badenska kultura je dosta slabo zastupljena na podriiéju Bosne i Her- cegovine. Ovoj kulturi u potpunosti pripadaju kulturni slojevi iz slijedeéih nalaziSta: Dvorovi, kod Bijeljine Vinogradine, kod Doboja‘. Invjesni elementi badenske kulture su zapazeni joS na nekim nalazi- Stima u Bosni i Hercegovini. Ovamo spadaju: Alihodge u dolini Bile, kod Travnika®, peéina Hrustovata, kod Sanskog Mosta, i Zecovi, kod Prijedora®, Debelo brdo, kod Sarajeva’, Varvara, kod Prozora‘, U svim ovim nalazi8tima adene su keramitke izradevine sa veoma karakteristitnim cikeak urezanim ii slignim motivima, koji su svojstveni keramici badenske kulture. Treba, medutim, naglasiti da su ti keramitki komadi nadeni u slojevima vuéedolske kulture i da je to u ovim slojevima sporaditna pojava. Zbog toga, u ovim slutajevima ne mozemo uopée govoriti o naseljima badenske kulture, nego samo 0 jednoj keramografskoj tradiciji preuzetoj iz okvira badenske kulture koja je veoma dugo trajala. N. Tasié je kao sigurno naselje badenske kulture naveo i ono u Gornjoj Tuzli®. On, medutim, spominje samo jedan fragménat, koji bi vise odgovarao kostolako} nego badenskoj kulturi. S druge strane, B. Covié je u svojoj publikaciji nalaza iz Gornje Tuzle potvrdio da se u tamoinjem II i I stra- tumu pojavijuju neki strani, nevinéanski elementi, u kojima se vidi odredena (ako dosta labava) veza sa kulturom Bubanj Ia i sa badenskim slojem u Vutedolu’®. Zato ne mozemo mimoiéi badenoidne elemente u Gornjoj Tuzli, ali oni ovdje ne znate nikakav kulturni horizont. Naravno, u sklopu dosa- dainjih istrazivanja. — Svakako je od posebnog interesa sloj Al u Varvari, kod Prozora. Tamo su kombinovani retardirani neolitski elementi u fakturi keramike sa formalnim ili ornamentalnim elementima vutedolske kulture * Bez vetih sistematskih iskopavanja me bi se moglo sa sigurnoiéu twrditi da seu I stratumu naselja u Gornjoj Tuzli radi i o nekom horizontu lasinjske ‘kulture. Taj stratum ima drugi (moZda mijeSan) ‘karakter, iako se nekoliko kera- midkih fragmenata mofe pripisati lasinjskoj Kkulturi (vidi: B. Covié, Rezultati sondiranja na praistorijskom naselju u Gornjoj Tuzli, GZM n.s. XV—XVI, Sa- rajevo, 1962, T. XV, 16). ‘A. Benac, 42, Bericht RGK, 136; isti, Prilozi za proufavanje neolita u sjevernoj Bosni, GZM n.s. XVIII, Sarajevo, 1974, 129-134; N. Tasié, 1. c., 1967, 18. — Na karti rasprostiranja badenske kulture u »Praistoriji jugoslavenskih zemalja Il« izostali su ovi lokaliteti ju’no od Save, iako S. Dimitrijevié spominje prodor ove Iculture u tom praveu. SA. Benac, Istrazivanje prehistorijskih nalazista u dolini Bile, GZM n.s. IV—V, Sarajevo, 1950, T. IV, 16. * Isti, GZM _n.s. III, Sarajevo, 1948, 19-20, T. VII, 1-8; isti, GZM_n.s. XI, Sarajevo, 1956, 154, T. X, 6—7 i GZM ns. XIII, Sarajevo, 1959, $8, T. TIT, 6—7. 7 F. Fiaila, Jedna prehistoriéka naseobina na Debelom bréu kod Sarajeva, GZM VI, Sarajevo, 1894, T. III, 12; isti, GZM VII, Sarajevo, 1895, T. TI, 1, Il, 10. *B. Covié, Velika gradina u Varvari, GZM n.s. XXXII, Sarajevo, 1978, 4554. N. Tasié, 1. c, 1967, 18. B. Covié, Rezultati sondiranja..., 1. c, 121126.ENEOLITSKO DOBA U BOSNI I HERCEGOVINI 17 iz obje njene susjedne varijante (bosanske i jadranske) i veé pomenutim badenskim nasljedem. Prema tome, manje grupe nosilaca badenske kulture su se zadréale neko vrijeme u Dvorovima i Vinogradinama (radi se o malim naseljima), dakle, na prostoru sjeverne Bosne istoéno od istoimene rijeke. Medutim, kulturni uticaj ove grupe je imao nesto Siri teritorijalni i hronoloski karakter. On se osjeéa u slojevima vuéedolske kulture u zapadnoj i centralnoj Bosni, kao iu mladim slojevima naselja u Gornjoj Tuzli i sloju Al na Varvari. To sam konstatovao za peéinu Hrustovatu jo8 1948, a za Zecove 1959. godine. U obradi metalur8ke djelatnosti nosilaca vuéedolske kulture, B. Covié je takode konstatovao da se cikcak urezani ornamenat badenskog karaktera javija na keramici kostolatke, a isto tako i na keramici vutedolske kulture u sjeverozapadnoj i centralnoj Bosni''. Zbog toga se zasada moramo zadriati samo na dva pomenuta lokaliteta i samo njih oznaéiti kao prave stanice nosilaca badenske kulture. Kostolatka kultura je do sada u Bosni i Hercegovini konstatovana na slijede¢im ‘Tokalitetima: Donja Mahala, na Savi!” Pivnica, kod Odzaka"* Vis-Modran, kod Dervente'* Alihodze, u dolini Bile kod Travnika™® Obre II, kod Kaknja'*, Pri nabrajanju ovih lokaliteta treba naglasiti' da je medu. njima naj- matajnije naselje na Pivnici, kod Odzaka, gdje je donji sloj pripadao tistoj kostolatkoj kulturi i pruzio veliki broj podataka o naginu Zivot tamoinjih eneolitskih stanovnika. Cini se'da i naselje Vis kod Dervente pruza inte- gralan sloj kostolaéke kulture i da je na ovom viseslojnom lo'salitstu usta~ novijen stratigrafski odnos te kulture prema lasinjskoj i vuedolskoj kulturi. Na lokalitetu Obre II otkrivene su jame sa inventarom kostolatke kulture ukopane u sloj butmirske neolitske kulture i sasvim je sigurno da su i ovdje izvjesno vrijeme boravili nosioci kostolatke grupe. TeZe je neSto sigurno reéi o ostala dva nalazi8ta. Vjerovatno je da su pripadnici kostolatke grupe boravili neko vrijeme i u Donjoj Mahali, ali je to teSko reéi za Alihodie, jer su tamo zabiljeeni samo minimalni ostaci kostolaéke keramike, i to zajedno sa keramikom vuéedolske kulture. Pa, ipak, ne smijemo mimoiéi ni ovaj lokalitet. ORito je da su nosioci kostolatke kulture izabrali oblast oko donjeg toka rijeke Bosne, odnosno uz zapadnu njegovu stranu, za izgradnju svojih stani8ta. Odavde su oni prodrli do podruéja oko Kaknja, a mo%da i do doline Lave i Bile. Donja Mahala je na samoj obali Save i odavde se lako uspo- stavlja prirodan kontakt sa naseljima izmedu Save, Drave i Dunava “4B. Covié, Metalurska djelatnost vutedclske grupe u Bosni, GodiSnjak Centra za balkanolodka istrazivanja ANUBiH XIII/I1, Sarajevo, 1976, 108. 4 J. Petrovié, Bericht dber einen Besuch der neolithischen Station Donja Mahala bei Oraije an der Save, GZM XXXVII, Sarajevo, 1925, T. IV. A. Benac, Pivnica kod Odzaka 1 neki problemi kostolaéke kulture, GZM n.s, XVII, Sarajevo, 1962, “B. Belié, Vis, Modran, Denventa — vieslojno praistorijsko naselje, Arheologki pregled 6, Beograd, 1964, 22—23. 4 Vidi nap. 5. “A. Benac, Obre Il, GZM n.s. XXVI, Sarajevo, 1971. 2 — GZM, NS, XXXIV — Arheologiia