INTERNACIONALNI UNIVERZITET U TRAVNIKU

FAKULTET POLITEHNIKIH NAUKA

kolska godina 2014./2015.
Semestar I


Nastavni predmet: MATEMATIKA I









SEMINARSKI RAD

Tema:
VEKTORI




















Vrijeme izrade: Januar,2014.
Student: Ali Vedad
Smjer studija: Putevi
Predmetni profesor: Doc.dr Sead Rei.



Bodovi: Ocjena


2

SADRAJ:


1. Uvod ..................................................................................................................................................... 3
2. Vektor i skalar ...................................................................................................................................... 4
3. Podela vektora prema prirodi fizike veliine .................................................................................... 5
4. Proizvod i kolinik vektora i skalara ................................................................................................... 5
5. Jedinini vektor ili ort vektora ............................................................................................................. 6
6. Vektor poloaja ili radijus vektor ........................................................................................................ 6
7. Sabiranje i oduzimanje vektora ............................................................................................................ 6
8. Razlaganje vektora na komponente ..................................................................................................... 7
9. Kolinearni i komplanarni vektori ......................................................................................................... 8
10. Projekcija vektora ............................................................................................................................. 9
11. Prouavanje vektora u koordinatnom sistemu. Koordinate vektora .................................................. 9
12. Skalarni ili unutranji proizvod vektora ........................................................................................... 10
13. Vektorski ili spoljasnji proizvod dva vektora .................................................................................. 12
14. Orijentacija povrine i predstavljanje povrine vektorom ............................................................... 14
15. Proizvod tri vektora .......................................................................................................................... 15
16. Literatura .......................................................................................................................................... 18























3

1. Uvod

Vektor je pojam iz matematike, oblasti linearna algebra, koji je uveden prvenstveno da bi se
razlikovale veliine koje se pojavljuju u prirodi, a imaju pravac i smer, te se kao takve razlikuju od
veliina koje imaju samo veliinu i zovu se skalari.
Vektorske veliine su veliine odreene sa dva ili vie parametara. Najpoznatiji su
primeri vezani za geometriju u prostoru gde se vektor odreuje pravcem, smerom i
intezitetom a predstavlja strelicom orijentisanom du pravca, duine proporcionalne
intenzitetu, a iji vrh pokazuje smer na zadatom pravcu. Generalizovani vektor ne mora biti
ogranien na tri dimenzije. Vektor u n-dimenzionalnom prostoru opisuje se
sa n parametara.
Fiziko tumaenje vektora obino se svodi na trodimenzionalni prostor. Tako su vektorske veliine
brzina, sila, ubrzanje, moment koliine kretanja... a
skalarne masa, temperatura, zapremina.





















4

2. Vektor i skalar

Poznato je da se neke fizike veliine mogu prikazivati jednim brojem. Ogovarajui brojevi
odreenih jedinica ne zahtevaju nove dopunske komponente za karakterisanje veliine koju
prikazuju. Te veliine koje se mogu prikazivati jednim brojem nazivaju se skalarne veliine ili
skalari. Broj koji tu veliinu kvantitativno prikazuje naziva se brojna vrednost skalarne veliine.
Brojevi moraju biti realni, a mogu biti pozitivni i negativni. Zato se obina algebra moe smatrati
kao skalarna algebra.
Prirodno, skalari potiu iz fizike, ali oni su i fizike i matematike veliine. Priroda skalarnih
fizikih veliina ne iscrpljuje se jednim brojem koji predstavlja njenu vrednost, tj. njena brojna
vrednost nije njena jedina karakteristika. Na primer masa; jedna njena karakteristika je
odgovarajui broj jedinica ali ona je i mera za inerciju tela. Skalarne veliine se oznaavaju
obinim slovima kao t (vreme), m (masa), V (zapremina) itd.
Vrlo su vane veliine koje se ne mogu ba najbolje prikazati jednim brojem. Ako uzmemo, na
primer silu. Na neko telo moe delovati manja ili vea sila pa to predstavlja intezitet. Odmah se
postavlja pitanje u kom pravcu deluje ta sila, ali i pravac ima dva smera, to znai...Ovakve
veliine su orjentisane i nazivaju se vektorske veliine ili vektori.
Znai karakteristike vektora su;
1. intezitet (jaina)
2. pravac
3. smer.
Intezitet vektora se moe nazvati i duinom vektora, veliinom vektora, mernim brojem vektoraitd.
Ali intezitet nije nita drugo nego apsolutna vrednost vektora.
Za vektorske veliine vai slino kao i za skalarne veliine (da imaju razliita svojstva prema
svojoj prirodi) pa se ne moe rei da ih navedena tri svojstva vektora potpuno karakteriu. Ali, za
kvantitativno fiziko prikazivanje, ispostavlja se da su ta tri elementa vektora vrlo efikasni, pa je
utoliko vea i njihova vanost, ako i vektora uopte.
Vektor se predstavlja usmerenom dui, a duina dui predstavlja veliinu vektora. Vektor ima
poetnu taku ili poetak i naravno krajnju taku ili kraj. Smer vektora oznaava se strelicom na
kraju dui.

A-poetak vektora; B-krajnja taka vektora

Vektori se obeleavaju malim slovima latinice sa strelicom iznad ( a

) ili velikim slovima latinice

sa strelicama ( AB ).
Brojna vrednost vektora ili modul vektora oznaavamo istim slivom kao i vektor, ali bez strelice,
npr. Modul vektora a

oznaavamo sa | a

|.
Apsolutna vrednost (intezitet) vektora je skalarna veliina koja ne moe biti negativna.
Dva vektora su meusobno jednaka ako su jednaki njihovi inteziteti (apsolutne vrednosti), ako su
istog pravca i istog smera.
b a = ako su sve tri karakteristike vektora jednake. Dva jednaka vektora ne moraju biti
prestavljeni jednom istom usmerenom dui ve to mogu biti i paralelne dui.

Ako je vektor a nepokretan, onda se vektor b , koji mu je jednak,
moe paralelnim pomeranjem poklopiti sa vektorom a

tj. Take A
i C e se pokolopiti, kao poetne i take B i D kao zavrne.
5

CD AB
CD b b AB a a
CD b AB a
||
| | | | = = = = =
= = =

Nulti vektor je onaj vektor ija je duina jednaka nuli.

0
0
= a

Poetak i kraj nulti vektora se nalaze u jednoj taki. Svi nulti vektori su meusobno jednaki. Oni
mogu biti bez pravca pa se predstavljaju kao geometriska taka. Ali, ako nulti vektor predstavlja
limes vektora konane duine koja opada prema nuli onda se smatra da nulti vektor uzima pravac
tog vektora. Nulti vektor se smatra bez orjentacije i to tako da se obini vektor ne menja
sabiranjem sa nultim vektorom, a proizvod obinog i nultog vektora je jednak nuli.


3. Podela vektora prema prirodi fizike veliine

Poetak vektora posmatran kao napadna taka vektora moe biti proizvoljno uzet, a moe biti
odreen u izvesnom domenu ili potpino u itavom prostoru pa prema tome vektori se dele na:
1. SLOBODNI VEKTORI kod ovog vektora napadna taka se moe proizvoljno izabrati u
prostoru pri emu modul, pravac i smer vektora ostaju nepromenjeni. Slobodni vektor se moe
paralelno pomerati, a da ne doe do ikakve promene. Kao primer slobodnog vektora uzimamo
brzinu translatornog kretanja tela. Svaka taka tela ima istu brzinu pri translatornom kretanju pa
zato moemo odabrati bilo koju za napadnu taku naeg slobodnog vektora.
2. LINIJSKI VEKTORI kod ovog vektora se poetna taka moe pomerati po liniji koja se
poklapa sa pravcem vektora. Primer klizeeg vektora je vektor sile koja deluje na vrsto telo.
Pomeranje napadne take sile du prave koja se poklapa sa pravcem sile ne remeti prvobitno
kretanje.
3. VEZANI VEKTORI ovom vektoru odreena je poetna taka pa se on ne moe pomerati, jer
e u razliitim takama biti drugaiji. Primer vezanog vektora je vektor polja gde je u svakoj taki
polja razliiti vektor kao predstavnik fizike veliine u dotinom polju.


4. Proizvod i kolinik vektora i skalara

Proizvod vektora i skalara je vektor istog pravca i onoliko puta vee apsolutne vrednosti koliko taj
skalar ima jedinica. Istog smera ako je skalar pozitivan, a suprotnog ako je negativan. To znai da
je proizvod vektora a

i skalara k novi vektor b , koji ima isti pavac kao i vektor a

i isti smer ako

je k>0, a suprotan smer ako je k<0.

Apsolutna vrednost vektora b je: k a b | | =
Ako je k=1, onda je a b = , a to znai da su jednaki vektori paralelni i
istog smera. Ako je k=-1, onda je a b = pa se za takva dva vektora kae
da su meusobno suprotni, a samim tim znai da su paralelni (da imaju iste brojne vrednosti) ali su
suprotnog smera. Takvi vektori se nazivaju antiparalelni.

Iz ovoga sledi:
k a a k = k,m skalarne veliine
6

a m a k a m k
a k m a m k a m k
+ = +
= =
) (
) ( ) ( ) (

Vektor a

se moe dobiti ako se vektor b podeli skalarom k

k
b
a = .
Kao kolinik dobija se vektor istog pravca kao i prvobitni vektor, a apsolutne veliine onoliko puta
manje koliko jedinica ima ta skalarna veliina. Novi vektor ima isti smer kao i prvobitni ako je
skalar pozitivan, a suprotan smer ako je negativan. Uopte, ako se neki vektor a

podeli skalarnom
veliinom dobija se vektor, a ako se taj vektor oznai sa c njegova apsolutna vrednost bie:
| |
| |
| |
m
a
c c = =


5. Jedinini vektor ili ort vektora

Vektor ija je apsolutna vrednost jednaka jedinici naziva se jedinini vektor. Svaki vektor se moe
prikazati kao proizvod svojeg inteziteta i jedininog vektora koji je orentisan kao taj dati
vektor.Jedinini vektor koji ima isti pravac i smer kao dati vektor naziva se jedinini vektor ili ort
datog vektora.Jedinini vektor se obino oznaava isto kao i njegov vektor ali sa indeksom nula.
1 | |
0
0
0
=
=
=
a
a
a
a
a a a

Svaki vektor je jednak proizvodu svoje apsolutne vrednosti i svoga orta, a ort jednog vektora
jednak je koliniku tog vektora i apsolutne vrednosti istog vektora.


6. Vektor poloaja ili radijus vektor

Poloaj neke take se odreuje vektorom,a usvojeno je da to bude vektor poloaja ili radijus
vektor. Usvojeno je i to da se vektor poloaja neke take zavrava u toj taki, odnosno da je
orjentisan ka toj taki. Ort vektora poloaja se oznaava kao
0
r .
| |
| |
0
0 0
r
r
r
r
r
r r r r r
= =
= =




7. Sabiranje i oduzimanje vektora

Imamo vektor a

i vektor b . Zbir ta dva vektora se dobija kada na vrh vektora a

stavi poetak
vektora b koji se paralelno samom sebi prenese. Zbir c b a = + je takoe vektor koji poinje u
7

poetku vektora a

, a zavrava se na zavretku tako prenesenog vektora b . Pravilo sabiranja

vektora poznato je u fizici kod paralelograma sila.

Zbir tri vektora ) , , ( c b a nalazi se kada se sa vektorom a

sabere vektor b , pa sa tim zbirom

sabere vektor c ili kada se na taj a

nanese b , a na kraj b nanese c , a zbir ova tri vektora je

vektor koji polazi iz poetka vektora a

, a zavrava se u zavretku vektora c . To znai da za

sabiranje vektora vai pravilo poligona koje vai i za proizvoljan broj vektora.
Za zbir vektora vae sledea svojstva :
1. komutativnost a b b a + = +
2. asocijativnost ) ( ) ( c b a c b a + + = + +
3. distributivnost c k b k a k c b a k + + = + + ) (

Oduzimanje vektora vri se na taj nain to se razlika dva vektora dobija kao zbir prvog vektora i
vektora koji je suprotan drugom vektoru, odnosno ) ( b a b a + = .




8. Razlaganje vektora na komponente

Iz pravila o sabiranju vektora proizilazi da se jedan vektor prema potrebi moe razloiti na dva ili
vie vektora tako da dati vektor bude njihov vektorski zbir. Vektori na koje se dati vektor razlae
nazivaju se komponente vektora.
Pravci komponenata mahom zavise od prirode i zahteva problema koji se tretira. U fizici se vektori
( sile, brzine...) razlau uglavnom na dve ili tri komponente. Ali, ogromna veina problema zahteva
razlaganje na dve komponente u ravni, i to skoro redovno na dve komponente koje su meusobno
normalne.
Uzmimo, npr, kosi hitac. Za nalaenje potrebnih veliina odmah se na poetku razlae brzina,
kojom se telo baci, na dve komponente i to na jednu horizontalnu i drugu vertikalnu.

Ako se neki vektor c moe razloiti na dve komponente, onda vai relacija : b l a k c + =
Na isti nain se moe izraziti i vei broj komponenata vektora c ,
8

b l a k c
b l a k c
2 2 2
1 1 1
+ =
+ =

____________
b l l l a k k k c c c c
n n n
+ + + + + + + = + + + = ) ... ( ) ... ( ...
2 1 2 1 2

ako je 0 = c , onda i 0 ...
2 1
= + + +
n
k k k i 0 ...
2 1
= + + +
n
l l l .


9. Kolinearni i komplanarni vektori

Dva vektora su kolinearna kada su paralelna jednoj pravoj ili se nalaze na jednoj pravoj. Znai,
kolinearni vektori mogu biti vektori razliite brojne vrednosti i smera, a glavno je samo da budu
paralelni.
Poto je proizvod vektora i skalara takoe vektor onda kaemo da je vektor a k b = kolinearan
vektorom a

.
Uslov kolinearnosti dva vektora moe se prikazivati i ovako:

0
0
= +
=
= +
b a
k
b a k
q
q


Tri ili vie vektora su komplanarni kada su paralelni jednoj ravni ili se nalaze u jednoj ravni. Neka
su data tri vektora a

, b i c u jednoj ravni. Onda je mogue vektor razloiti na dve komponente

1
c i
2
c koje su paralelne vektorima a

i b .



q
q
=
=
= + +
= +
+ =
l
k
c b a
c b l a k
b l a k c
0
0







9

10. Projekcija vektora

Poznato je da se projekcija neke take na datoj osi dobija kada se iz te take povue normala na tu
osu. Presena taka normale iz te take i ose bie projekcija take na osi. Kao projekcija vektora na
nekoj osi uzima se rastojanje meu pravama provuenim kroz krajnje take vektora normalno na
datu osu.

Projekcija vektora AB a = na osi XX predstavljena je
sa
1 1
B A . Veliina te projekcije je rastojanje meu
dvema navedenim pravama.
Projekcija vektora na osi se smatra skalarnom
veliinom, a projekcija vektora na pravoj vektorskom
veliinom.
Ako sa o oznaimo ugao izmeu vektora a

i ose x
onda e projekcija iznositi o cos a a
x
= .



11. Prouavanje vektora u koordinatnom sistemu. Koordinate vektora

Neka su OX, OY i OZ tri uzajamno normalne orijentisane prave koje se seku u taki O.
Orijentisane prave OX, OY i OZ se nazivaju koordinatne ose i to x-oca, y-osa , z-osa, a taka O je
koordinantni poetak. Ovim elementima je odreen Dekardov pravougli koordinantni sistem u
prostoru.
Dat je vektor a OP = u koordinantnom sistemu. Dati vektor moemo razloiti na tri vektora du
koordinantnih osa.
OC OB OA a OP + + = =
Vektori, OC OB OA , , predstavljaju komponente vektora a

. Projekcije vektora a

na ose su
algebarske veliine:
z y x
a OC a OB a OA = = = , ,
To su koordinate vektora a OP = . Koordinantni ortovi j i, i k isto tako su ortovi ( jedinini
vektori ) komponenata vektora a

, pa prema tome : k a OC j a OB i a OA
z y x
= = = , , .
Tako se vektor a

moe napisati u obliku zbira njegovih komponenata koje su paralelne sa

koordinantnim osama tj.
k a j a i a a
z x
+ + =
10


3 2 1
cos , cos , cos o o o a a a a a a
z y x
= = =
Po Pitagori
2 2 2 2
z y x
a a a a + + = , pa sledi
2 2 2
| |
z y x
a a a a + + = .

1. Neka su dati ) , , (
1 1 1
z y x a = i ) , , (
2 2 2
z y x b = proizvoljni vektori. Tada je k z j y i x a
1 1 1
+ + = i
k z j y i x b
2 2 2
+ + = . Sabiranjem ova dva vektora dobijamo :
k z z j y y i x x k z j y i x k z j y i x b a ) ( ) ( ) ( ) ( ) (
2 1 2 1 2 1 2 2 1 1
+ + + + + = + + + + + = + tj.
). , , (
2 1 2 1 2 1
z z y y x x b a + + + = +
2.
) , , (
) ( ) ( ) ( ) (
1 1 1
1 1 1 1 1 1
1 1 1
z y x a
k z j y i x k z j y i x a
k z j y i x a


=
+ + = + + =
+ + =

3. - a

je suprotan vektoru ) , , (
1 1 1
z y x a = pa sledi ) , , (
1 1 1
z y x a =
4. ) , , ( ) , , ( ) (
2 2 2 1 1 1
z y x z y x b a b a + = + = tj. ) , , (
2 1 2 1 2 1
z z y y x x b a =


12. Skalarni ili unutranji proizvod vektora

Dato je telo koje se moe kretati po horizontalnoj podlozi. Ako na njega deluje drugo telo silom F ,
onda je iz elementarne fizike poznato da se rad vri samo ako se telo pomerilo za izvesno rastojanje.
Uzmimo najpre sluaj da sila F deluje paralelno podlozi i neka je taj odreeni put s. Znamo da je pri
tom izvesni rad A=Fs. Rad je prema svojoj prirodi tipino skalarna veliina. Odmah se vidi da je ta
skalarna veliina u ovom sluaju jadnaka proizvodu intenziteta vektora sile i vektora puta.

U optem sluaju sila ne deluje ba u pravcu kretanja tela, nego sa tim pravcem zahvata neki ugao q.
11


Prema tome rad vri samo ona komponenta tih sila koja je u pravcu kretanja tela. Zato se sila F
razlae na komponente
1
F i
2
F . Prva je definisana kao pomeraj tela, a druga je nmormalna na nju.
Sila
2
F ne izaziva nikakvo pomeranje tela, pa ne vri ni rad, tako da aktivna sila koja vri rad nije
celokupna sila F , nego samo njena komponenta
1
F .
) , cos( cos ) , cos( cos
1
1
s F s F s F A s F F F F
s F A
= = = =
=
u u

Ovo je skalarani proizvod dva vektora.
1. Skalarni ili unutranji proizvod dva vektora je proizvod apsolutne vrednosti ( intenziteta
) jednog vektora i projekcije drugog vektora.
2. Skalarni proizvod dva vektora je proizvod njihovih apsolutnih vrednosti ( intenziteta ) i
kosinusa ugla izmeu tih vektora.
Taj proizvod je skalarna veliina pa se zato naziva skalarnim.
Skalarni proizvod : vektor-taka-vektor
) , cos( | | | | b a b a b a =
Iz ovoga se moe videti da skalarni proizvod dva meusobno normalna vektora je jednak nuli.
1. komutativni zakon
a b b a a b b a = = ) , cos( ) , cos(
2. distributivni zakon
.... ...) (
) (
+ + + = + + +
+ = +
d a c a b a d c b a
c a b a c b a

Ovo se moe proiriti i na proizvod vektorskih polinoma.

2 2
2
) )( (
2 ) (
0 cos
) ( ) (
b a b b a a b a b a
b b b a a a b a
a a a a a
d b d a c b c a d c b a
= = +
+ =
= =
+ + + = + +

3. asocijativni zakon
a b k b a k b a k b a k ) ( ) ( ) ( = = =











12

Skalarni proizvod dva vektora u analitikom obliku :
2 2 2
0
) ( ) (
k j i k k j j i i
k i i k j k k j i j j i
b a b a b a b a
k b j b i b k a j a i a b a
k b j b i b b
k a j a i a a
z z y y x x
z y x z y x
z y x
z y x
= = = = =
= = = = = =
+ + =
+ + + + =
+ + =
+ + =


Zadatak 5. Vektori a i b su uzajamno ortogonalni , a vektor c gradi sa njima uglove od
3
t
. Ako je
8 | | , 5 | | , 3 | | = = = c b a , nai:

a)
62
2
1
8 5 6 5 5 2
2
1
8 3 9
3
cos | || | 6 0 cos | | 2
3
cos | || | 9
6 2 9 3 ) 3 )( 2 3 (
2
2
= =
= + = +
t t
c b b c a
c b b c a b a c b b a

b)
162 40 24 64 25 9
3
cos | || | 2
3
cos | || | 2
2
cos | || | 2 | | | | | |
2 2 2 ) (
2 2 2
2 2 2
2
= + + + +
= + + + + +
= + + + + + = + +
t t t
c b c a b a c b a
c b c a b a c b a c b a

c)
373 240 72 576 100 9
3
cos | || | 12
3
cos | || | 6 | | 9 | | 4 | |
12 6 4 9 4 ) 3 2 (
2 2 2
2 2 2
2
= + +
= + +
= + + + + = +
t t
c b c a c b a
c b c a b a c b a c b a




13. Vektorski ili spoljanji proizvod dva vektora

Vektorski proizvod dva vektora a i b je vektor c iji je intezitet jednak povrini paralelograma, ije
su stranice dati vektori i koji je normalan na tu povrsinu, a takvog je smera da za posmatraa, koji
stoji uz vektor c rotacija najkraim putem od a vektora do b vektora bude pozitivna (suprotno
smeru kazaljke na satu ).Vektori a , b i c ine desni koordinatni sistem.Kao znak vektorskog
mnozenja usvojeno je x.

Ako je q ugao izmeu a i b , a 0 c ort vektora c bie:
c c b x a c = = 0
Apsolutna vrednost vektorskog proizvoda :
u sin | | | | ab b x a c c = = =
13

Promenom reda faktora ( b a, ) menja se znak proizvoda tj. dobija se c pa zbog toga se uzima:
a x b b x a = . To znai da za vektorski proitvod ne vai komutativni zakon nego umesto njega vai
antikomutativni ili alterativni zakon. Posmatranjem paralelograma stranice a i b zakljuujemo da se
vektorski proizvod ne menja kada se jednom faktoru doda vektor paralelan sa drugim faktorom.





3 2
1
b x a b x a b x a = =
Vrhovi
3 2 1
, , b b b su na pravoj
koja je paralelna sa a


Za vektorski proizvod vazi distributivni zakon:
c a b a c b a + = + ) (
Pri mnoenju vektorskog proizvoda skalarom vai asocijativni zakon: b a m b a m b a m = = ) ( ) (
Uslov paralelnosti vektora je: 0 = b a tj. ugao izmeu njih je nula stepeni, to znai da su paralelni.
Vektorski proizvod nekog vektora samim sobom je jednak nuli: 0 = a a . Uslov kolinearnosti
vektora: 0 0 = = + b a b a a a k .
Kod vektorskog proizvoda ne postoji deljenje kao obrnuta operacija mnoenju. To znai da, ako se zna
vektorski proizvod i jedan faktor, ne moe se tek tako odrediti drugi faktor.
Vektorski proizvod koordinatnih ortova: j i k i k j k j i = = = , , .

Vektorski proizvod dva vektora u analitikom obliku

Data su dva vektora: k a j a i a a
z y x
+ + = i k b j b i b b
z y x
+ + = , onda je:
( )k b a b a j b a b a i b a b a b a
x y y x z x x z y z z y
+ + = ) ( ) ( .
Ako oznaimo c b a = vidi se da su projekcije vektora c na koordinatnim osama vezane sa
projekcijama vektora faktora sledeim relacijama:
x y y x z z x x z y y z z y x
b a b a c b a b a c b a b a c = = = ; ;
Vektorski proizvod se moe prikayati i determinantom:
z y x
z y x
b b b
a a a
k j i
b a = a moemo koristiti i emu:




14

Zadatak 6. Koji uslov treba da ispunjavaju vektori a i b da bi vektori b a b a . + 2 2 bili
kolinearni.
Reenje:
0 4 ) 2 ( 2 2 2
2 2 2 2 ) 2 ( ) 2 ( 2 ) 2 ( ) 2 (
= = = + =
= + = + = +
a b a b a b a b
b b a b b a a a b a b b a a b a b a

sledi, poto su ova dva vektora kolinearna onda su a i b kolinearni.


14. Orijentacija povrine i predstavljanje povrine vektorom

U raznim oblastima fizike i matematike obe strane jedne povri ne igraju istu ulogu. Poznato je da
izmeu struje i magnetnog polja jednog provodnika nije isti na obe strane povrine strujnog kola.
Pojavila se potreba za orijentaciju povrine a to znai da se jedna strana povrine usvoji kao pozitivna,
druga kao negativna. Kada je povrini dat smer cirkulacije onda je pozitivni smer normale, odnosno
normalni ort n te povrine takav da posmatrau koji stoji uz normalni ort, cirkulacija tee u pozitivnom
smeru ( pravilo desnog zavrtnja ). Strana povrine prema normali n naziva se pozitivnom stranom, a
suprotna strana je negativna strana.
Konvencijalno je uzeto da se orijentisana povrina predstavlja
vektorom, koji ima brojnu vrednost jednaku brojnoj vrednosti te
povrine a smer vektora je smer pozitivne normale na povrini (
pravilo desne ake ). Napadna ( poetna ) taka M tog vektora je bilo
koja taka te povrine. Brojna vrednost te povrine neka je S, onda je
vektor koji predstavlja tu orijentisanu povrinu : n S S = gde je n
jedinini vektor vektora S .
Kada se usvoji desni koordinatni sistem onda je pozitivna strana
povrine orijentisana tako da osobi koja bi ila po konturi u ravni u
smeru orijentacije pozitivna strana povrine u ravni ostaje stalno na levoj strani. Tu se radi o
zatvorenoj ravnoj orijentisanoj povrini.
Kada bi se usvojio levi koordinantni sistem onda bi pozitivna strana povrine bila ona strana koja je
negativna.
Kada se radi o orijentaciji povrina nekog tela, onda treba da se zna da su povrinski vektori
orijentisani u smeru izvan tela. Tako su spoljanje strane ravnih povrina poliedara pozitivne.
Na primer, trostrana piramida :

iz jednog temena idu 3 vektora c b a , , i to su ivice piramide, a
ostale ivice predstavljaju razlike odgovarajuih vektora.
- glavno je da vektorski zbir stranica trougla bude jednak
nuli
- dvostruka povrina DAB je predstavljena kao
b a S = 3 2 , DBC kao c b S = 2 2 , DCA kao a c S = 4 2 i ABC
kao ) ( ) ( 2 ) ( ) ( 2 1 1 b c b a S a b a c S = v = .





15

15. Proizvod tri vektora

Tri vektora se meusobno mogu mnoiti na osnovu skalarnog i vektorskog proizvoda tako da se
dobija jedna od tri kombinacije proizvoda.
1. Skalarni proizvod dva vektora se pomnoi treim vektorom
2. Vektorski proizvod dva vektora se skalarno pomnoi treim ( meoviti proizvod )
3. Vektorski proizvod dva vektora se vektorski pomnoi treim ( dvostruki vektorski proizvod )


1. Skalarni proizvod dva vektora je skalar. Proizvod tog skalara sa treim vektorom je vektor
kolinearan sa treim vektorom. Ako imamo tri vektora c b a , , onda je njihov proizvod :
) , cos( ) ( ) ( ) ( b a c b a c a b b a c c b a = = =
Ovakvi proizvodi su razliitog pravca i smera, pa je ) ( ) ( ) ( c a b c b a c b a = =
2. Prema definiciji ovaj proizvod je c b a ) ( . Vektorsko-skalarni proizvod je skalar ako se sluzimo
desnim koordinatnim sistemom i ako uzmemo da vektori c b a , , polaze iz iste take ali da nisu
komplanarni onda:



- Vektorski proizvod b a brojno je jednak povrini
paralelograma ( stranica a i b) i predstavljen je vektorom
b a S = ( koji je normalan na ravan vektora a i b .
- V h S c S c S = = = u cos gde je V zapremina
paralelopipeda.
-poto ugao u moe biti i tup: V c b a = ) (
Meoviti proizvod tri vektora brojno je jednak zapremini
paralelopipeda, ije su ivice dati vektori, sa pozitivnim
znakom ispred ako je redosled vektora isti kao kod osa
usvojenog sistema, a sa negativnim ako je redosled obrnut.
Ciklinom permutacijom tri vektora se ne menja njihov meoviti proizvod:
b a c a c b c b a = = ) ( ) ( ) ( , a svakom drugom permutacijom se menja znak proizvoda kao na
primer c a b c b a = ) ( ) ( .
Meoviti proizvod vektora se ne menja kada se meusobno zamene znaci vektorskog i skalarnog
mnoenja ali samo ako se ne menja redosled faktora: ) ( ) ( c b a c b a = .
Ako su u meovitom proizvodu tri vektora dva vektora meusobno identina ili ako su data tri vektora
komplanarna onda je taj proizvod jednak nuli.
c b a c b a c a a , , 0 ) ( 0 ) ( = . = su komplanarni
Meoviti proizvod koordinatnih ortova je jednak jedinici: i i k j i = = 1 ) ( , a u obrnutom redosledu
je: 1 ) ( ) ( = = i i j k i


Analitiki oblik meovitog proizvoda:
16

| |
z y x
z y x
z y x
x y y x z x x z y z z y z y x
z y x
z y x
z y x
c c c
b b b
a a a
k c b c b j c b c b i c b c b k a j a i a c b a
k c j c i c c
k b j b i b b
k a j a i a a
= + + + + =
+ + =
+ + =
+ + =
) ( ) ( ) ( ) ( ) (



3. Prema definiciji ovaj proizvod je ) ( c b a . Vektorsko-vektorski proizvod je vektor. On je normalan i na
vektor proizvoda c b i na vektor a . To znai da se konani vektor nalazi u ravni c b . tj. on je komplanaran
sa njima.




Iz uslova komplanarnosti se dobija: c m b k c b a + = ) ( gde su k i m skalarni faktori. Ove skalarne faktore
nije lako odrediti pa se uvodi pomoni vektor d koji je u ravni sa c b . i normalan je na vektor c .
Smer vektora d tako da vektori b c d , , budu redosleda desnog sistema. Mnoenjem se dobija:
| |
| | ) ( ) (
) ( ) (
d b k a d c b
d b k d c b a
=
=

Sa slike vidimo da je vektor d c b ) ( usmeren po vektoru c i :
) ( ) ( ) ( ) , cos(
2
sin ) , sin( ) ( d b c d c b d b c d b cbd c b bcd d c b = = = =
t

zamenom se dobija

| |
c a k
d b k d b c a a d c b
=
= = ) ( ) )( ( ) (

Da bi dobili m relaciju c m b k c b a + = ) ( emo da napiemo u obliku
c m b c a c b a = ) ( ) ( odakle je ) ( b a m = . Napokon se dobija:
) ( ) ( ) ( b a c c a b c b a =
Vektorsko-vektorski proizvod tri vektora transformira se u razliku dva vektora, od kojih je prvi
proizvod srednjih vektora i skalarnog proizvoda krajnjih vektora, a drugi proizvod drugog vektora iz
zagrade i skalarnog proizvoda ostala dva vektora.
17

Ciklina permutacija dovodi do tri potpuno razliita vektora.
) ( ) ( ) (
) ( ) ( ) (
) ( ) ( ) (
a c b b c a b a c
c b a a b c a c b
b a c c a b c b a
=
=
=

Promena mesta zagrade izaziva promenu:
c b a c b a = ) ( ) (
Analitiko izvoenje
-ako je ) ( c b p = onda je koordinata na x-osi
| | ) ( ) ( ) (
z x x z z x y y x y y z z y x
c b c b a c b c b a p a p a c b a = =
-ako dodamo identitet 0 =
x x x x x x
c a c b a b matematiki sledi
| | ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( b a c c a b b a b a b a c c a c a c a b c b a
x x z z y y x x x z z y y x x x
= + + + + =
- ako je c a = matematiki sledi ) ( ) (
2
b a a b a a b a =




























18

16. Literatura


1. Matematika za III razred srednje kole
2. Zbirka reenih zadataka za trei razred gimnazija i tehnikih kola
3. Internet