Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
O presente texto tem como objectivo a apresentao de um balano sobre o estado actual da investigao sobre o Mesoltico final de Portugal, passando em revista os seguintes aspectos: condies paleoambientais, histria da investigao, geografia humana, cultura material (adornos, indstrias sseas e lticas), cronologia absoluta, estratgias de subsistncia, prticas funerrias e insero das realidades portuguesas no contexto peninsular, enquanto exerccio de reconstituio paletnolgica geral.
Resumo:
Resumen:
El presente texto tiene como objetivo la presentacin de un balance sobre el estado actual de la investigacin sobre el Mesoltico tardo de Portugal, pasando revista a los siguientes aspectos: condiciones paleoambientales, historia de la investigacin, geografa humana, cultura material (adornos, industria sea y ltica), cronologa absoluta, estrategias de subsistencia, prcticas funerarias e insercin de las realidades portuguesas en el contexto peninsular, con las que finalmente hacer un ejercicio de reconstruccin paleoetnolgica general.
Abstract:
The aim of this text is to present the current state of the research on the Late Mesolithic in Portugal, focusing on the following aspects: palaenvironmental conditions, research history, human geography, material culture (adornments, bone and lithic industries), absolute chronology, subsistence strategies, burial rituals and the understanding of the Portuguese record in its broader Iberian context, as an attempt of paleoethnological reconstitution.
33
34
FIG.1. - Divises geogrficas de Portugal (segundo O. Ribeiro, 1945: mapa IV, adaptado). Limites: 1. limites entre o norte e o sul; 2. limites entre as reas atlntica e transmontana; 3. outros limites determinados pelo relvo ou pela natureza das rochas; 4. limites entre reas pertencentes ao mesmo conjunto de paisagens. Locais com informao polnica para o Holocnico Mdio, referidas em texto: A. turfeiras e lagos de montanha da Serra da Estrela; B. turfeiras litorais da Pennsula de Setbal; C. turfeiras litorais do noroeste alentejano; D. depsitos sedimentares do paleoesturio do Guadiana.
FIG. 2.- Stios do Mesoltico final de Portugal, sobre base cartogrfica do litoral ocidental da Pennsula Ibrica no mximo da transgresso flandriana (segundo Dias et al., 1997: fig. 2E, adaptada). Legenda: 1. Prazo (?); 2. Forno da Cal (?); 3. Pelnia e Buraca Grande; 4. Bernardo (?); 5. Quinta do Bispo; 6. Costa do Pereiro e Pessegueiros; 7. Forno da Telha e Abrigo Grande das Bocas; 8. S. Julio; 9. concheiros de Muge (ver Fig. 3); 10. Xerez 12 (?); 11. concheiros do Sado (ver Fig. 6); 12. Vale Marim; 13. Samouqueira I; 14. Vidigal; 15. Medo Tojeiro; 16. Fiais; 17. Montes de Baixo; 18. Castelejo, Armao Nova e Rocha das Gaivotas; 19. Monte de Azureque e Vale Boi.
35
FIG. 3. - Mapa dos concheiros da regio de Muge, englobando as ribeiras da Fonte da Moa (a norte), de Muge (ao centro) e de Magos (a sul). Legenda: 1-2. Vale da Fonte da Moa I e II; 3. Fonte do Padre Pedro; 4. Cabeo da Arruda; 5. Moita do Sebastio; 6. Cabeo da Amoreira; 7. Cova da Ona; 8. Cabeo dos Morros; 9-10. Magos de Baixo e Magos de Cima; 11. Cabeo da Barragem.
2. Historiografia da investigao
Data de 1863 a descoberta do primeiro concheiro da regio de Muge (Fig. 3), designado por Arneiro do Roquete (hoje conhecido por Cova da Ona), no quadro dos trabalhos de prospeco e escavao arqueolgicas levadas a cabo na regio entre 1860 e 1885 pela ento Comisso Geolgica de Portugal. Estes trabalhos pioneiros conduziram identificao
FIG. 4. - Foto parcial da necrpole do Cabeo da Arruda obtida durante os trabalhos de escavao de 1880, segundo Cardoso e Rolo (1999/00: fig. 7), retirado de Ribeiro (1884).
36
FIG. 5. - Corte estratigrfico longitudinal NW-SE no Cabeo da Arruda, segundo Roche (1967a: fig. 2). Legenda: 1. terras superficiais remexidas; 2. covas; 3. terras negras e carves; 4. misturas de terras negras e conchas; 5. terras cinzentas e amarelas; 6. mistura de terras cinzentas, amarelas e conchas; 7. camadas de conchas; 8. ndulos de brecha; 9. seixos.
contribuies podem sintetizar-se no reconhecimento, pela primeira vez, das complexas sequncias estratigrficas dos concheiros de Muge (cuja interpretao o autor estrutura em perodos), na obteno das primeiras dataes de radiocarbono da Arqueologia portuguesa em meados da dcada de 1950 para a Moita do Sebastio, e na reanlise das utensilagens lticas, nomeadamente atravs da variao relativa do geometrismo destas indstrias de acordo com as sequncias estratigrficas obtidas. A smula destes resultados viria a ser publicada em incios da dcada de 1970, num excelente artigo de sntese onde so abordados numerosos aspectos, desde a estratigrafia dos stios demografia das respectivas populaes (Roche, 1972). Uma sntese dos trabalhos arqueolgicos realizados nos concheiros de Muge, que inclui documentao original indita, foi publicada no fim do sculo XX por Cardoso e Rolo (1999/00). Desde ento, tm vindo a ser tornados pblicos, no s os resultados das escavaes entretanto levadas a cabo no Cabeo da Amoreira (Rolo et al., 2006), como de estudos faunsticos (Detry, 2007), de bioantropologia (Cunha e Cardoso, 2002/03; Roksandic, 2006) e anlises de paleodietas (Umbelino et al., 2007) a partir de coleces antigas na linha de estudos anteriores sobre os mesmos temas realizados no final do sculo XX (Lentacker, 1986; Lubell et al., 1994; Jackes et al., 1997a, 1997b), que sero referidos adiante a par das primeiras extraces e sequenciaes de ADN antigo (Bamforth et al., 2003).
37
No mapa da Fig. 2 pode observar-se a distribuio das ocorrncias datadas ou atribudas ao Mesoltico final do actual territrio portugus. Como se pode verificar, considerando a totalidade do espao fsico
38
4. Produes artefactuais
So rarssimas as ocorrncias de indstrias neolticas (cermica, elementos de ms, utenslios de gume em pedra polida) nos stios mesolticos de Portugal. Quando existentes, datam sempre, quer de etapas tardias deste perodo, no caso do Sado, quer j mesmo de uma fase posterior ao processo de formao dos concheiros, no caso de Muge. Com efeito, na primeira regio, cermica (incluindo cardial) e pedra polida s ocorre nas Amoreiras e no Cabeo do Pez em nveis de ocupao da segunda metade do VI milnio a.C., razo pela qual tm sido considerados como o resultado de processos de interaco com grupos neolticos. Em Muge, inversamente, os materiais cermicos so de tipologias epicardiais e encontram-se sempre em nveis posteriores ao abandono dos concheiros (Ferreira, 1974), concluso que parece confirmada nas escavaes mais recentes no Cabeo da Amoreira (Rolo et al., 2006).
4.1. Adornos
Nunca houve estudos realizados especificamente sobre os elementos de adorno mesolticos, assim como tambm no h por regra quantitativos sobre a sua frequncia absoluta. No Sado, os adornos consistem em vrtebras de peixe seccionadas e perfuradas e, sobretudo, em conchas perfuradas (Fig. 7), cujas principais espcies Arnaud (1989) enumera por ordem decrescente: Neritina fluviatilis, Trivia sp. e Nassarius reticulatus. Em Muge, por seu lado, os concheiros de Moita do Sebastio e Cabeo da Arruda forneceram conjuntos pequenos; apenas no Cabeo da Amoreira se observa a maior diversidade e quantidade de peas deste tipo (Roche, 1972), as quais consistem
39
FIG. 7. - Amoreiras: materiais arqueolgicos (segundo Arnaud, 1989: fig. 6). Legenda: lamelas em slex e cristal de rocha (n.os 1-8), microburis (n.os 9-12), armaduras geomtricas (n.os 13-18), entalhe sobre lasca, lmina e ncleo prismtico (n.os 19-21, respectivamente) e adornos sobre conchas perfuradas (n.os 22-25).
FIG. 8. - Cabeo da Arruda: indstria ssea (segundo Roche, 1967: figs. 6, 8 e 9, adaptadas). esquerda: enxs e cabos de utenslios compostos; ao centro: esptulas sobre costelas de grandes herbvoros; direita: epfises de ossos longos utilizadas, furadores e ossos tubulares de ave utilizados.
40
4.3.1. Matrias-primas
Na regio estremenha e nos concheiros de Muge, as indstrias de pedra lascada do Mesoltico final parecem assentar principalmente na explorao do slex. Esto tambm assinalados alguns utenslios macrolticos, sobretudo sobre seixos de quartzito, nos stios de Muge (p. ex., Breuil e Zbyszewski, 1947; Roche, 1960). provvel que nas escavaes antigas tenha havido alguma seleco dos materiais de acordo com a sua matria-prima, na opinio de Arajo (1993), pelo que a relao das mesmas que se depreende das publicaes no ser a original. A comprovar de alguma forma esta assero esto os inventrios lticos da Costa do Pereiro e de Pessegueiros que, apesar das limitaes de ordem estratigrfica que apresentam (Carvalho, 2008), incluem percentagens muito significativas de ncleos e utenslios em quartzito. Os diversos autores que se tm debruado sobre as indstrias mesolticas do Vale do Sado so peremptrios ao considerar que as rochas utilizadas so, em grande medida, rochas de menor aptido para o talhe p. ex., rochas gneas (riolito, gabro) e metamrficas (xistos siliciosos, quartzito), frequentemente de difcil classificao litolgica recolhidas nas cascalheiras deste rio, portanto de aprovisionamento local. Do mesmo modo,
41
FIG. 9. - Moita do Sebastio: utenslios retocados (n.os 1-4) e ncleos de slex (n.os 5-15), entre os quais diversas peas de morfologia prismtica com um ou dois planos de percusso (segundo Roche, 1960: fig. 17).
42
No cabe no presente trabalho apresentar um inventrio detalhado das utensilagens retocadas mesolticas
43
FIG. 11.- Costa do Pereiro: lminas e lamelas, brutas ou retocadas (incluindo o tipo de Montbani) (n.os 1-11, 13-16), microburis (n.os 12, 17-22, 28-29) e armaduras geomtricas (n.os 23-27, 30-35). Escala em cm (segundo Carvalho, 2008: est. 6).
FIG. 12. - Forno da Telha: armaduras geomtricas (n.os 1-5: segmentos; n.os 6-14: tringulos; n.os 15-26: trapzios) e microburis (n.os 27-28) (segundo Carvalho, 2008: est. 54).
44
FIG. 13. - Moita do Sebastio: armaduras geomtricas (n.os 1-32: trapzios; n.os 33-37: tringulos) e microburis (n.os 38-42) (segundo Roche, 1960: fig. 16).
FIG. 14. - Poas de S. Bento: armaduras geomtricas, pela seguinte ordem, de cima para baixo: trapzios, tringulos e segmentos (segundo Arajo, 1995/97: fig. 17).
45
FIG. 15. - Vrzea da M: armaduras geomtricas (n.os 1-10: trapzios; n.os 11-13: tringulos; n.os 14-34, 36-37: segmentos; n.o 38: ponta de truncatura oblqua; n.os 39-40: outros) (segundo Marchand, 2001: fig. 16).
FIG. 16. - Tringulos de Muge (ou de La Cocina), segundo o G.E.E.M. (1969: fig. 2, adaptada), que os define como armaduras triangulares issceles ou escalenas de duas truncaturas nitidamente cncavas formando uma espinha na juno de ambas.
marinha, concretamente no que respeita s conchas de moluscos que constituem o tipo de amostra mais facilmente utilizvel, dada a sua abundncia. Embora se disponha h j quinze anos do clculo desse valor (R = 380 30 anos 14C), obtido por Soares (1993) para o litoral ocidental da Pennsula Ibrica, so ainda duas as limitaes principais daquelas determinaes de radiocarbono: -- Parte das dataes foi obtida a partir de amostras de carves de espcies indeterminadas podendo tratar-se de espcies arbreas indutoras do efeito de madeira antiga e cujos contextos especficos de provenincia no permitem excluir a hiptese de se estar perante a incorporao natural desses carves (p. ex., atravs de incndios) e no do resultado da efectiva ocupao humana dos stios.
-- Quase metade das dataes de Muge foi realizada a partir de ossos humanos, o que tem levantado dois tipos de problemas quanto sua utilizao: 1) segundo Marchand (2001), a inexistncia de correlaes estratigrficas claras entre os enterramentos datados na sua maioria exumados nas escavaes do sculo XIX e da dcada de 1930 e os estratos arqueolgicos impede a determinao da cronologia das diferentes fases de ocupao; 2) a significativa componente de origem marinha / estuarina presente nas estratgias alimentares destas populaes (ver adiante) obriga calibrao destas datas tendo em conta a percentagem daquela dieta revelada pelas respectivas anlises isotpicas. Este exerccio foi levado a cabo primeiramente por Jackes e Meiklejohn (2004) para os concheiros de Muge e, mais recentemente, por Martins et al. (2008), autores que determinaram
46
47
6. Estratgias de subsistncia
As estratgias de subsistncia no Mesoltico final portugus englobam prticas muito diversificadas, assentando, em propores variveis, na caa, pesca, marisqueio e recoleco de vegetais. Embora no haja registo directo da explorao de plantas para consumo, as condies de conservao favorveis nos concheiros tm permitido a recolha de um leque muito alargado de restos faunsticos que comprovam a afirmao inicial. Alm dos estudos arqueozoolgicos, referidos adiante, foi relativamente precoce a introduo em Portugal de anlises paleoisotpicas de restos humanos para reconstituio de dietas (Lubell et al., 1994), tendo depois tido lugar alguns estudos pontuais e, sobretudo, um projecto sistemtico de anlises de istopos estveis (15N e 13C) e de oligoelementos (Umbelino et al., 2007). Para uma smula dos resultados isotpicos publicados, reunidos no grfico da Fig. 17, ver Carvalho (2007). Os primeiros trabalhos referidos, que se debruaram sobre os trs principais concheiros de Muge, concluram que a proporo de recursos aquticos na dieta destas populaes era da ordem dos 50%. Esta concluso confirmou assim as dedues baseadas em dados estritamente arqueolgicos, tendo obtido plena confirmao nas anlises mais recentes. No caso do Sado, por seu lado, as anlises efectuadas, embora sobre uma amostra ainda diminuta, indicam trs tendncias distintas quando comparadas com
48
FIG. 18. - Localizao dos concheiros da Ribeira de Muge em relao ao paleoesturio (segundo Roche, 1960: fig. 2).
FIG. 17.- Padres paleoisotpicos obtidos para 15N e 13C determinados a partir de restos humanos do Mesoltico final de Portugal. Tringulos: amostras de Muge; crculos: amostras do Sado; estrela: Samouqueira I; cruz: Vale Boi; crculos brancos: stios neolticos de comparao (para os valores isotpicos referidos, ver Carvalho, 2007).
Muge (Umbelino et al., 2007): 1) que a proporo de alimentos marinhos mais reduzida, apresentando aqui uma mdia global estimada em cerca de 30%; 2) que existe uma maior componente vegetal na alimentao; e 3) que h diferenas significativas entre os diversos concheiros do Sado (p. ex., ao nvel dos teores de Sr e V). No havendo ainda dados cronomtricos associados que permitam discernir eventuais tendncias cronolgicas nestas diferenas resultantes, por hiptese, de processos de interaco com comunidades neolticas em fases mais tardias a explicao para as diferenas assinaladas residir nas diferentes condies ecolgicas existentes ao longo dos vrios quilmetros de vale por onde se distribuem os concheiros. Como resulta bvio da comparao entre o contexto ambiental dos concheiros implantados nas margens do paleoesturio da Ribeira de Muge (Fig. 18) e dos concheiros do Sado, distribudos ao longo do vale (Fig. 6), o potencial acesso a recursos aquticos e vegetais claramente distinto. Nesta possibilidade, ter-se- ento tambm de concluir que estaremos no Sado perante comunidades humanas distintas que exploravam territrios econmicos contguos (Carvalho, 2007, 2008).
6.1. Estremadura
Nesta regio, h restos malacolgicos em S. Julio e nos stios de Forno da Telha e Abrigo das Bocas, em Rio Maior. Nestes ltimos stios,
conquanto esta fauna nunca tenham sido estudada em pormenor, serviu para a obteno de parte das dataes absolutas disponveis, as quais utilizaram amostras de berbigo (Cerastoderma edule), espcie que tem sido referida como a mais abundante no que deveriam ter sido acumulaes conquferas e no verdadeiros concheiros (Arajo, 1993). No caso de S. Julio (Sousa, 2004), recolheu-se um conjunto malacolgico significativo (perto de 50 mil exemplares) no seio do qual predominam largamente o mexilho (Mytilus sp.) e o berbigo (Cerastoderma edule), com 57% e 32%, respectivamente, em nmero de restos determinados (ou 42% e 32%, respectivamente, em peso). Os restos de mamferos, por seu lado, encontram-se apenas na Costa do Pereiro (Carvalho, 2008) e no Forno da Telha (Rowley-Conwy, 1993), indicados no Quadro 6. Note-se que no Abrigo das Bocas haver com toda a certeza fauna mamalgica de poca mesoltica; porm, limitaes de ordem estratigrfica impedem a sua separao da fauna dos restantes perodos de ocupao do local. No entanto, aqueles dois stios revelam o que pode ser um trao das estratgias cinegticas mesolticas na regio: a caa preferencial de veado (Cervus elaphus) e, em segundo plano e a julgar pelo registo da Costa do Pereiro, tambm de javali (Sus scrofa) e de lagomorfos. Neste stio identificaram-se ainda alguns restos de aves: melro (Turdis cf. merlusa), perdiz (Alectoris sp.) e uma rapina indeterminada.
49
6.2. Muge
Os concheiros de Muge foram objecto de diversos estudos arqueozoolgicos desde a sua descoberta. Entre as anlises faunsticas realizadas na segunda metade do sculo XX, destacam-se os estudos sobre os mamferos (Zbyszewski, 1956), peixes e crustceos (Ferreira, 1956) da Moita do Sebastio, ambos apresentados em 1954 na IV sesso do Congreso Internacional de Ciencias Prehistoricas y Protohistoricas, que teve lugar em Saragoa. Mais tarde, Lentacker (1986) realizaria um estudo das faunas dos restantes dois principais stios, incluindo no s os mamferos e os moluscos (aquticos e terrestres), como tambm os crustceos, peixes, aves, anfbios e rpteis. Muito recentemente, Detry (2007) levou a cabo uma reviso exaustiva dos restos de mamferos da Moita do Sebastio, Cabeo da Amoreira e Cabeo da Arruda, num total de vrios milhares de peas sseas, cujos resultados sintticos, em nmero de restos determinados, se apresentam no Quadro 6. No que respeita aos moluscos, a bibliografia mencionada apenas fornece quantificaes (em nmero de restos determinados), no caso do estudo de Lentacker (1986). De acordo com este trabalho, observa-se o predomnio esmagador do berbigo (Cerastoderma edule) em todos os nveis do Cabeo da Arruda e do Cabeo da Amoreira, com valores globais de 88% e 90%, respectivamente, do nmero de restos determinados. S muito distanciadamente assume algum relevo a lamejinha (Scrobicularia plana), com 9% em cada um destes stios; as restantes espcies tm valores ainda inferiores. Na Moita do Sebastio repete-se aparentemente o mesmo panorama, pois Ferreira (1956) refere apenas que estas espcies so muito abundantes em todas as camadas. Lentacker (1986) mencionada ainda numerosos restos de caranguejo (no classificados ao nvel especfico), sendo referida por Roche (1960) a presena muito abundante da espcie Carcinus maenas na Moita do Sebastio. Por seu lado, os peixes so muito raros neste concheiro, estando representados somente a dourada (Sparus aurata), uma variedade indeterminada de raia ou rato (Myliobatis sp.) e peixes cartilagneos. Para os restantes stios, apontada uma lista de vrias espcies de peixes tubares e raias, variedades de perciformes (p. ex., robalo) e esturjo (Acipenser sturio), mas com um claro domnio de rato (Myliobatis aquila) no Cabeo da Amoreira e de corvina (Argyrosomus regius) no Cabeo da Arruda.
Lentacker (1986) estuda tambm as aves, tendo obtido uma lista taxonmica muito extensa para os dois concheiros que analisa (na ordem das 30 espcies, principalmente aves aquticas), razo pela qual no so apresentadas aqui em detalhe. Contudo, importa referir o predomnio do pato-real (Anas platyrhynchos) e da gralha (Corvus corone) do Cabeo da Amoreira, com 19% e 13% do total do nmero de restos determinados, respectivamente, e do pombo-torcaz (Columba palumbus) no Cabeo da Arruda, com 23%. No que respeita aos mamferos (Quadro 6), evidente o padro que se vislumbra nos stios do interior da Estremadura, referidos atrs: isto , o predomnio dos restos de veado (Cervus elaphus) na generalidade dos contextos, acompanhado de seguida pelo javali (Sus scrofa). A presena muito elevada de restos de lagomorfos principalmente de coelho (Oryctolagus cuniculus) deve ser matizada em funo de duas ordens de factores: por um lado, a possibilidade, referida por Detry (2007), de que parte considervel pertena a animais intrusivos nos depsitos arqueolgicos; por outro, pelo volume crneo que estas espcies representam, nitidamente inferior ao proporcionado pelos mamferos de mdio e grande porte. Finalmente, h que registar a presena do gnero Canis sp. em todos os concheiros de Muge. De acordo com a investigadora mencionada (Detry, 2007), sempre que foi possvel proceder a uma classificao ao nvel especfico, verificou-se que em todas as situaes se tratava da variedade domstica (Canis familiaris), nunca tendo sido identificados positivamente restos de lobo (Canis lupus). Perante este facto, poder-se- concluir que no se trata de animais caados, e que, por consequncia, uma explicao plausvel para a presena dos outros carnvoros nestes stios p. ex., felinos se relacionar, por hiptese, com o aproveitamento das suas peles, no caso de se tratarem de indivduos caados. De facto, uma vez que no Mesoltico final de Portugal no h at ao momento qualquer registo de lobo, de todo provvel que a concluso aventada com base nos dados de Muge possa ser alargada ao restante territrio.
6.3. Sado
Os principais resultados de anlises arqueozoolgicas efectuadas sobre o material dos concheiros do Sado foram publicados por Arnaud (1989), no havendo ainda outros dados quantitativos para alm dos referentes aos restos de mamferos.
50
51
7. Prticas funerrias
So conhecidos enterramentos nos grandes concheiros de Muge e do Sado. De facto, fora destas duas regies apenas se identificaram restos humanos mesolticos no stio de Samouqueira I uma sepultura dupla em fossa, muito afectada por processos ps-deposicionais (Lubell e Jackes, 1985) e em Fiais (Lubell et al., 2007) e Vale Boi (Carvalho et al., 2008), correspondendo nestes dois ltimos stios a restos descontextualizados. Desde os primeiros trabalhos no sculo XIX, tero sido exumados dos concheiros de Muge cerca de trs centenas de indivduos na Moita do Sebastio, Cabeo da Arruda, Cabeo da Amoreira e Cova da Ona (Ferembach, 1974; Jackes et al., 1997a, 1997b; Cunha e Cardoso, 2002/03). Em termos de rituais funerrios, tem-se observado o predomnio da deposio do cadver em decbito dorsal, com os braos estendidos, a cabea ligeiramente levantada e as pernas flectidas. Os enterramentos tiveram lugar nas camadas arenosas estreis da base dos concheiros, mas tambm no interior dos prprios, neste caso proporcionando alteraes ps-deposicionais mais ou menos significativas devido contnua utilizao dos locais. A necrpole mais detalhadamente estudada em Muge a correspondente aos nveis basais do primeiro stio referido, escavada em 1952-54 (Roche, 1960; Fig. 19). Estes trabalhos revelaram uma organizao interna peculiar, em que as inumaes de crianas e adultos ocupavam sectores claramente distintos do stio: as primeiras numa rea restrita, disposta em semi-crculo a c. 10 m dos restantes (Fig. 20). Ferembach (1974) refere que as sepulturas so maioritariamente individuais, havendo algumas duplas e mltiplas (neste caso, somente de mulheres). Os materiais votivos consistiam em adornos pessoais (sobretudo conchas perfuradas; ver acima) e em oferendas de conchas de bivalves por abrir. No Sado foram descobertas inumaes em seis stios, totalizando um nmero mnimo de 116 indivduos, de acordo com a inventariao levada a cabo por Cunha e Umbelino (1995/97). A distribuio destes enterramentos pelos diversos stios no regular; pelo contrrio, em Arapouco e Cabeo do Pez so ultrapassadas as trs dezenas e h stios sem qualquer enterramento registado. Nos rituais funerrios, tal como descritos por Arnaud (1989, 2000), predomina a posio fetal (Fig. 21), e a organizao interna destas necrpoles distinta entre si: nas Amoreiras e nas Poas de S. Bento, os enterramentos esto dispostos
52
FIG. 19. - Moita do Sebastio: fotos da necrpole durante os trabalhos de 1952-54 (segundo Roche, 1960, figs. IV e VI, adaptadas).
FIG. 20. - Moita do Sebastio: planta da necrpole dos nveis basais, com o sector dos enterramentos infantis assinalada pelo rectngulo (segundo Roche, 1972: fig. 24, adaptada).
FIG. 21. - Amoreiras: planta de pormenor do enterramento 4 (segundo Arnaud, 1989: fig. 5).
FIG. 22. - Amoreiras: planta da escavao da necrpole (segundo Arnaud, 1989: fig. 4).
aleatoriamente, mas no primeiro stio a norma segundo os eixos E-W ou W-E (Fig. 22); em Vale de Romeiras, os 22 indivduos exumados esto dispostos em semi-crculo virados para o rio, o que sugere uma estrita contemporaneidade que o autor correlaciona hipoteticamente com a ocorrncia de uma epidemia (Arnaud, 1989). semelhana do observado em Muge, os enterramentos foram realizados nas camadas basais, estreis, sob os concheiros propriamente ditos, mas neste caso sem a abertura de fossas, pelo que difcil fazer corresponder aos enterramentos individuais os adornos e restante material votivo (micrlitos).
53
FIG. 23.- Moita do Sebastio: planta de escavao dos nveis de base, com indicao de vrias estruturas habitacionais: dois silos (indicados a cinzento), uma cabana de planta rectangular e diversas fossas de detritos e de combusto (segundo Roche, 1960: fig. 24).
das florestas ps-glaciares, que atingem agora o seu clmax; e 3) o mximo da transgresso flandriana e a consequente formao de amplos esturios. Aparentemente, esta reorganizao do povoamento humano em cerca de 6200 cal BC poder ter sido consequncia adaptativa da reorganizao do clima no Atlntico norte e regies continentais adjacentes na sequncia de um acontecimento singular de natureza geolgica: o evento 8,2 ka cal BP (ou Bond 5), episdio frio com a durao estimada de dois sculos provocado pela descarga catastrfica dos paleolagos de Agassiz e Ojibway no Mar do Labrador (Barber et al., 1999). Esta hipottica correlao foi j sugerida por diversos pr-historiadores portugueses para explicar a origem das transformaes assinaladas para a fase final do Mesoltico (Zilho, 2003; Bicho, 2004; Carvalho, 2008), conquanto nunca tenha sido desenvolvida nos seus pormenores. Seja como for, o novo padro de povoamento mesoltico ntido e, de acordo com Soares e Silva (2004), ter-se- reflectido tambm nas estratgias e ndices de mobilidade das populaes, agora de natureza essencialmente logstica. Porm, semelhana do defendido por Arias (1999) para a Cantbria ou por Garca-Martnez (2008) para o Vale do Ebro, e tal como foi ficando patente nos apartados anteriores, todas as evidncias convergem para a classificao destas sociedades como sendo essencialmente igualitrias, apesar das alteraes assinaladas no povoamento e na mobilidade com o advento do Holocnico Mdio. Com efeito, ao contrrio
54
55
Referncias bibliogrficas
ALDAY, A., coord. (2006) El Mesoltico de muescas y denticulados en la cuenca del Ebro y el litoral mediterrneo peninsular. Alava: Diputacin Foral de Alava. ANTUNES, M.T.; CUNHA, A.S. (1992/93) Violncia, rituais e morte entre os bons selvagens de Muge. Memrias da Academia das Cincias de Lisboa. XXI, p. 197-239. ARAJO, A.C. (1993) A estao mesoltica do Forno da Telha (Rio Maior). 1 Congresso de Arqueologia Peninsular, I. Porto: Sociedade Portuguesa de Antropologia e Etnologia (Trabalhos de Antropologia e Etnologia; 33:1-2), p. 15-50. ARAJO, A.C. (1995/97) A indstria ltica do concheiro de Poas de S. Bento (Vale do Sado) no seu contexto regional. O Arquelogo Portugus. Srie IV. 13-15, p. 87-159. ARAJO, A.C. (2003) Long term change in Portuguese Early Holocene settlement and subsistence. In KNUTSSON, K.; LARSSON, L.; LEOFFLER, D.; KERLUND, A., eds. Mesolithic on the move. Proceedings of
56
57
58
59
60
61
62
Segmentos
3 (13%) 40 (44%) 76 (32%) 3 (4%) 35 (9%) 8 (24%) 40 (70%) 59 (24%) 8 (47%) 13 (56%) 1 (8%) 18 (62%) 12 (33%)
Trapzios
21 (87%) 47 (52%) 72 (30%) 20 (23%) 25 (6%) 302 (97%) 20 (61%) 13 (23%) 156 (64%) 5 (29%) 5 (22%) 5 (38%) 4 (80%) 7 (24%) 15 (42%)
Tringulos
4 (4%) 90 (38%) 63 (73%) 348 (85%) 9 (3%) 5 (15%) 4 (7%) 29 (12%) 4 (24%) 5 (22%) 7 (54%) 1 (20%) 4 (14%) 9 (25%)
TOTAIS
24 (100%) 91 (100%) 238 (100%) 86 (100%) 408 (100%) 311 33 (100%) 57 (100%) 244 (100%) 17 (100%) 23 (100%) 13 (100%) 5 (100%) 29 (100%) 36 (100%)
Bibliografia. Costa do Pereiro e Abrigo das Bocas: Carvalho (2008); Forno da Telha: Arajo (1993); Cabeo da Amoreira: Roche (1972); Moita do Sebastio: Roche (1960); Cabeo do Rebolador e Vrzea da M: Marchand (2001); Poas de S. Bento: Arajo (1995/97); Samouqueira I: Soares (1995); Vidigal e Fiais: Vierra (1995); Cabeo do Pez: Santos et al. (1974). (a) Percentagem da componente geomtrica no conjunto total das utensilagens retocadas.
Contexto
c. 7c c. 7c c. 8a
Amostra
carves conchas carves Cervus Cerastoderma Cerastoderma Sus scrofa Cerastoderma Cerastoderma Cerastoderma Cerastoderma Cerastoderma Ruditapes
Cdigo de Laboratrio
Sac-1461 Sac-1459 Gif-9940 Wk-17026 ICEN-416 ICEN-417 Wk-18358 ICEN-899 Sac-1796 Sac-1721 Sac-1724 Sac-1801 Sac-1803
Datao BP
6.850 210 6.940 140 7.000 60 7.327 42 7.320 60 7.360 90 6.764 35 7.490 110 7.520 70 7.650 80 7.630 60 7.460 60 7.200 90
Correco
6.560 145 7.020 200 7.060 145 7.110 115 7.140 80 7.270 90 7.250 70 7.080 70 6.820 100
Nota: a calibrao das dataes sobre amostras de conchas teve em conta o valor de 380 30 anos 14C para R, estimado para o efeito de reservatrio ocenico na costa ocidental da Pennsula Ibrica anterior a 1.100 BP (Soares, 1993). Utilizou-se o programa OxCal v. 3.10 (Bronk-Ramsey, 1995, 2001, 2005) e fez-se uso da curva IntCal04 (Reimer et al., 2004). Bibliografia. Buraca Grande: Aubry et al. (1997) e Zilho (2000); Costa do Pereiro: Carvalho (2008); Forno da Telha: Arajo (1993) e Carvalho (2008); Bocas: Bicho (1995/97); S. Julio: Sousa (2004).
63
Amostra
Homo Homo Homo Homo Homo Homo carves carves Homo Homo Homo Homo carvo carvo carvo ossos carvo ossos ossos conchas conchas conchas ossos Homo Homo Homo Homo Homo Homo Homo Homo carvo carvo carvo ossos ossos Canis familiaris Homo
Cdigo de Laboratrio
TO-131 TO-133 TO-132 TO-134 Beta-127449 TO-135 Sa-16 H-2119/1546 TO-11819R Beta-127450 TO-10218 TO-10225 Hv-1349 Sa-195 Sa-194 TO-11860 Sac-2078 TO-11861 Sac-2102 Sac-2080 Sac-2079 Sac-2023 TO-11862 Beta-127451 TO-10216 TO-360 TO-354 TO-359a TO-355 TO-10217 TO-356 TO-10215 Sa-197 Sa-196 TO-11863 TO-11864 Beta-152956 Beta-127448
Datao BP
7.240 70 7.200 70 7.180 70 7.160 80 7.120 70 6.810 70 7.350 350 7.080 130 7.300 80 6.850 40 6.630 60 6.550 70 7.135 65 7.030 350 6.050 300 5.710 170 5.170 40 5.970 70 6.520 120 7.080 80 7.050 45 7.260 60 6.990 60 7.550 100 7.040 60 6.990 110 6.970 60 6.960 70 6.780 80 6.620 60 6.360 80 7.410 70 6.430 300 5.150 300 6.650 60 6.890 140 7.070 40 7.140 40
C. Amoreira
C. Arruda
esqueleto 6 esq. CA-00-02 ossada III ossada A ossada 42 ossada D esq. CA-00-01 ossada N nveis inferiores nveis inferiores nveis superiores
? ? ? ?
Nota: a calibrao das dataes sobre amostras de ossos humanos teve em conta a percentagem determinada para a dieta de origem marinha e o valor de 140 40 anos 14C para R, estimado para a regio de Muge em 7.000 BP, o qual foi utilizado tambm para a calibrao das dataes sobre amostras de conchas (Martins et al., 2008). Utilizou-se o programa OxCal v. 3.10 (Bronk-Ramsey, 1995, 2001, 2005) e fez-se uso das curvas IntCal04 (Reimer et al., 2004) e Marine04 (Hughen et al., 2004), bem como da sua combinao. Bibliografia: dataes inditas e compilao bibliogrfica segundo Martins et al. (2008).
64
Amostra
carves conchas Homo conchas conchas ossos Homo Homo conchas carves conchas conchas ossos conchas conchas conchas conchas conchas Homo
Cdigo de Laboratrio
Q-(AM85B2a) Q-(AM85B2b) Beta-125110 Q-2496 Q-2497 Q-2499 Beta-125109 Sac-1558 ICEN-273 Q-2494 Q-2495 Q-2493 ICEN-144 ICEN-146 ICEN-150 ICEN-278 ICEN-277 Q-2492 Sac-1560
Datao BP
5.990 75 6.370 70 7.230 40 6.430 65 6.730 75 5.535 130 6.760 40 6.740 110 7.110 50 6.780 65 6.850 70 7.040 70 7.130 110 7.350 60 7.390 80 7.100 60 7.140 70 7.420 65 7.200 130
Correco
5.990 80 6.050 70 6.350 80 6.730 60 6.470 80 6.660 80 6.970 70 7.010 85 6.720 70 6.760 75 7.040 70 -
Cabeo do Pez
Vale Romeiras
C. Rebolador Arapouco
Nota: a calibrao das dataes sobre amostras de conchas teve em conta o valor de 380 30 anos 14C para R, estimado para o efeito de reservatrio ocenico na costa ocidental da Pennsula Ibrica anterior a 1.100 BP (Soares, 1993). Utilizou-se o programa OxCal v. 3.10 (Bronk-Ramsey, 1995, 2001, 2005) e fez-se uso da curva IntCal04 (Reimer et al., 2004). Bibliografia: listagem publicada por Arnaud (1989, 2000), actualizada com as dataes realizadas por Umbelino et al. (2007).
65
Amostra
Homo conchas ossos ossos ossos carves ossos carves. ossos conchas Mytilus Patella Patella conchas carves. conchas conchas conchas conchas conchas conchas Patella Juniperus Patella Patella Patella Pistacia Homo
Cdigo de Laboratrio
TO-130 ICEN-729 GX-14557 Ly-4695 ICEN-141 TO-806 TO-706 TO-705 ICEN-110 ICEN-103 BM-2275R ICEN-718 ICEN-720 BM-2276R Beta-2908 ICEN-743 ICEN-745 ICEN-1229 ICEN-1230 ICEN-1227 ICEN-1228 Wk-13692 Wk-14797 Wk-14793 Wk-14794 Wk-6075 Wk-14798 TO-12197
Datao BP
6.370 70 7.520 60 6.030 180 6.640 90 6.180 110 7.010 70 6.260 80 6.840 70 6.870 220 7.310 80 6.820 140 7.590 60 7.910 60 8.220 120 7.450 90 7.530 60 7.910 60 7.500 60 7.530 60 7.350 80 8.120 60 7.092 48 6.862 43 7.117 38 7.201 39 7.270 70 6.820 51 7.500 90
Correco
7.140 70 6.930 90 6.440 140 7.210 70 7.530 70 7.840 120 7.170 70 7.550 70 7.120 70 7.150 70 6.970 90 7.740 70 6.712 60 6.737 50 6.821 50 6.890 75 -
Armao Nova
R. Gaivotas
Vale Boi
c. 2 (base)
Nota: a calibrao das dataes sobre amostras de conchas teve em conta o valor de 380 30 anos 14C para R, estimado para o efeito de reservatrio ocenico na costa ocidental da Pennsula Ibrica anterior a 1.100 BP (Soares, 1993). Utilizou-se o programa OxCal v. 3.10 (Bronk-Ramsey, 1995, 2001, 2005) e fez-se uso da curva IntCal04 (Reimer et al., 2004). Bibliografia. Samouqueira I: Soares (1995, 1996); Vidigal: Straus et al. (1990); Fiais e Medo Tojeiro: Lubell et al. (2007); Montes de Baixo: Silva e Soares (1997); Castelejo e Armao Nova: Soares e Silva (2004); Rocha das Gaivotas e Vale Boi: Carvalho (2008).
66
Antnio Faustino Carvalho Quadro 6 Faunas mamalgicas (nmero de restos determinados) Estremadura e Muge
Costa do Pereiro Artiodctilos: Veado (Cervus elaphus) Javali (Sus scrofa) Auroque (Bos primigenius) Coro (C. capreolus) Perissodctilos: Cavalo (Equus ferus) Lagomorfos: Coelho (O. cuniculus) Lebre (Lepus sp.) Carnvoros (a):
16 12 1 1 14 1 2 352 397 116 45
Forno da Telha
Moita do Sebastio
nv. mdios
388 308 16 59
nv. inf.
214 204 31 14
nv. mdios
15 34 6 1
nv. inf.
10 8 6 1
7 2 2
877 103 91
775 34 25
1715 45 49
2237 34 65
1026 10 13
526 9 11
1021 10 18
Bibliografia. Costa do Pereiro: Carvalho (2008); Forno da Telha: Rowley-Conwy (1993).; Moita do Sebastio, Cabeo da Amoreira e Cabeo da Arruda: Detry (2007). (a) Presentes nestes stios: co (Canis familiaris), co / lobo (Canis sp.), raposa (Vulpes vulpes), gato-bravo (Felis silvestris), lince (Lynx pardinus), texugo (Meles meles) e lontra (Lutra lutra).
Artiodctilos: Veado (Cervus elaphus) Javali (Sus scrofa) Auroque (Bos primigenius) Coro (C. capreolus) Perissodctilos: Cavalo (Equus ferus) Lagomorfos: Coelho (O. cuniculus) Lebre (Lepus sp.) Carnvoros (a):
23 12 12 1 11 1 1
33 1 1 1 1
16 3 -
x x x x x x
33 4 7 2
Bibliografia. Cabeo do Pez, Amoreiras, Vale de Romeiras e Poas de S. Bento: Arnaud (1989); Samouqueira I: Soares (1995, 1996) e Lubell et al. (2007); Vidigal: Straus et al. (1990); Fiais: Lubell et al. (2007). (a) Presentes nestes stios: co (Canis familiaris), co / lobo (Canis sp.), raposa (Vulpes vulpes), gato-bravo (Felis silvestris), lince (Lynx pardinus), texugo (Meles meles) e lontra (Lutra lutra). (b) Efectivos no quantificados.
67
O mesoltico final em Portugal Quadro 8 Faunas malacolgicas (peso de restos determinados, em valores percentuais, das principais espcies presentes nos respectivos contextos). Costa sudoeste
Acampamentos-base: Samouqueira I
c. 3 Mexilho (Mytilus sp.) Prpura (Thais haemastoma) Lapas (Patella sp.) 40% 28% 26% 80% 14% 6% 50% 39% 33% 25% 20% 31% 30% 18% 30% 36% 16% 29% 37% 23% 32% 27% 27% 44% 24% 18% 33% 27% 22%
Vidigal
concheiro
(a)
c. 2
c. 3
c. 4A
c. 4B
Armao Nova
c. 2
c. 4
c. 2
Bibliografia. Samouqueira I: Soares (1995, 1996); Vidigal: Straus et al. (1990); Fiais: Lubell et al. (2007); Montes de Baixo: Silva e Soares (1997); Armao Nova: Soares et al.(2005/07); Rocha das Gaivotas: Carvalho et al. (s.d.b). (a) Rene os trs sectores escavados do stio.
68