SADRAJ

UVOD Raznolikost teorijskih koncepcija genocida SOCIOLOGIJA GENOCIDA Elementi za definiranje pojma genocida Kultura kao varijabla u odreivanju uzroka i posljedica genocida Koga titi UN-ova Konvencija o spreavanju i kanjavanju zloina genocida? Konceptualni proglemi tipologizacije genocida Masovna participacija-genocid je socijalni projekat? Konvencija, nauni koncept, sudska praksa i definicija genocida Actus reus i mens rea II SVJETSKI RAT: NACISTIKI RASNI PROGRAM PROTIV JEVREJA I ROMA Antisemitizam i uzroci holokausta Eugeniki program i holokaust Adolf Hitler-kraa biograifja i model nacistike vlasti Genocid nad Romima Genocid nad homoseksualcima Koncentracioni logori KAMBODA-GENOCIDNA KAMPANJA CRVENIH KMERA Crveni Kmeri-ideologija i uloga lidera Radni logori-logori smrti S-21: Brdo otrovnog drveta Specijalni tribunal za genocid u Kambodi RUANDA-GOTOVO POTPUNA RALIZACIJA GENOCIDNE NAMJERE Kolonijalizam, UN i genocid u zemlji sa hiljadu brda Uloga meunarodne zajednice Propaganda-mobiliziranje Hutua za genocid Ubistvo predsjednika Habayarimana-poetak genocida Genocidno silovanje REFERENCE

UVOD
Od zloina bez imena do genocida
Prema Konvenciji Ujedinjenih nacija o sprjeavanju i kanjavanju zloina genocida, koja je usvojena 9. decembra 1948. godine, a stupila na snagu 12. januara 1951. godine, genocid je u lanu II definiran kao bilo koji od sljedeih akata poinjenih sa namjerom da uniti, u potpunosti ili djelimino, nacionalnu, etniku, rasnu ili religioznu grupu: a) b) c) Ubijanje lanova grupe; Nanoenje ozbiljnih tjelesnih ili mentalnih oteenja lanovima grupe; Namjerno nametanje grupi ivotnih uslova sraunatih da ih dovedu do fizikog Nametanje mjera u cilju sprjeavanja raanja unutar grupe; Nasilno premjetanje djece iz jedne u drugu grupu.

unitenja u cjelini ili djelimino; d) e)

U lanu III navode se kanjiva djela, a to su : a) genocid, b) planiranje izvrenja genocida, c) direktno i javno podsticanje na injenje genocida, d) pokuaj izvrenja genocida, e) sauesnitvo u genocidu.1 Pet godina prije usvajanja Konvencije o sprjeavanju i kanjavanju zloina genocida, dakle, 1943. godine, pokuavajui precizno opisati uase kojima su izloeni jevreji u Evropi od strane nacistike vojske, Winston Churchill je rekao: Dok njihova vojska napreduje, cijeli distrikti bivaju uniteni. Mi se suoavamo sa zloinom bez imena.2 Raphael Lemkin, jevrejski pravnik, potaknut stradanjem jevreja i nemogunou da za tako masovno stradanje pronae adekvatan izraz, prihvatio se zadatka pronalaska imena. Nakon to je uo govor britanskog lidera, doao je na ideju da bi politiari moda i pokuali da zaustave zloin nad jevrejima ako bi se tom zloinu moglo dati ime koje konotira neto istinski jedinstveno po zlu3. Meutim, Lemkinov interes za zloin bez imena datira i prije nego to je Njemaka zapoela eksterminaciju jevreja. Ponukan masovnim zloinima nad Armenima, na Petoj meunarodnoj konferenciji za unificiranje krivinog zakona, koja je
1

Puni tekst konvencije dostupan na: http://www.preventgenocide.org/law/convention/text.htm. (pristupljeno 28.2.2007.) 2 Martin Gilbert, The Churchill War Papers: The Ever-Widening War, W.W.Norton, New York, 2000, str.1099-1106. 3 Samantha Power, A Problem from Hell: America and the Age of Genocide, Basic Books, New York, 2002, str.29.

odrana u Madridu 1933., Lemkin je svojim kolegama prezentirao nacrt meunarodnog zakona koji bi vladama zabranio unitavanje etnikih, nacionalnih i religioznih grupa. Ovu praksu nazvao je barbarizmom, a kao vandalizam je klasificirao unitavanje umjetnikih djela i nacionalne kulture.4 Lemkinov govor je proitan u njegovom odsustvu, i njegov prijedlog je odbaen. Lemkin konano definiciju genocida proiruje u knjizi koja je objavljena 1944. godine. U optem smislu, genocid nuno ne podrazumijeva neposredno unitenje jedne nacije, osim kada je ono izvreno masovnim ubijanjem pripadnika jedne nacije. Umjesto toga, njegova svrha je da oznai organizovani plan, koji podrazumijeva razliite postupke koji za cilj imaju unitenje osnovnih temelja ivota nacionalnih grupa. Ciljevi takvog plana bili bi raspad politikih i drutvenih institucija kulture, jezika, nacionalnih osjeanja, religije, ekonomskog postojanja nacionalnih grupa, kao i unitenje line bezbjednosti, slobode, zdravlja, dostojanstva, pa ak i ivota pojedinaca koji pripadaju tim grupama.5 Tri godine kasnije Lemkin dodatno proiruje ovu definiciju i dodaje da zloin genocida obuhvata i sprjeavanje ivota, putem abortusa, sterilizacije, kao i namjerno ugroavanje ivota i zdravlja putem vjetaki izazvanih infekcija, tjeranjem na rad do smrti u posebnim logorima, kao i namjerno raseljavanje porodica.6 Oigledno je da je rad Raphaela Lemkina, zajedno sa suenjima nacistikim ratnim zloincima u Nurnmbergu, imao znaajan utjecaj na formuliranje Konvencije o sprjeavanju i kanjavanju zloina genocida. Naime, povelja potpisana u Londonu 8. avgusta 1945. godine, dala je precizne upute i pravnu osnovu za suenja u Nurnmbergu. Predviene su tri osnovne take: zloini protiv mira (agresivni rat), krenje zakona ratovanja (ratni zloini) i zloin protiv ovjenosti (ubistvo i ranjavanje civila po rasnoj, religijskoj i politikoj osnovi).7 Nakon usvajanja Konvencije o sprjeavanju i kanjavanju genocida, dotadanji zloin bez imena dobio je, pored imena, i mogunost kanjavanja poinilaca. Meutim, osim u pojedinanim sluajevima na dravnim sudovima u sudskim procesima u Evropi koji su procesuirali zloine poinjene u II svjetskom ratu, Konvencija nije iskoritena u
4 5

Isto, str.21. Raphael Lemkin, Axis Rule in Occupied Europe, Carnegie Endowement for International Peace, Washington D.C.1944, str.79. 6 Raphael Lemkin, Genocide as a Crime Under International Law, American Journal of Internationa Law, no41, American Society of International Law, Washington, 1947, str.147. 7 Za detaljniji pregled o pozadini uspostavljanja suda u Nurnmbergu, vidjeti: George Ginsburg, The Nuremberg Trial u George Ginsburg i V.N.Kudriavtesev (ed.), The Nuremberg Trial and International Law , Martinus Nijof Publishers, Netherlands, 1990.; o kontraverzama u vezi sa ex post facto principom u Nurnmbergu i pobjednikoj pravdi vidi: Edina Beirevi, Meunarodni krivini sud: izmeu ideala i stvarnosti, Arka press i Meunarodni centar za mir, Sarajevo, 2003.

adresiranju masovnih zloina koji su se mogli kvalificirati kao genocid. Hladni rat svakako je bio presudni faktor za mirovanje Konvencije. U atmosferi kakva je vladala za vrijeme Hladnog rata, nije bilo mogue uspostaviti meunarodni krivini sud na kojem bi se Konvencija mogla primijeniti. Meutim, i sama Konvencija je imala nedostatke. Pravnik i sociolog Leo Kuper tvrdi da je definicija Konvencije previe ograniena za historiare i sociologe, kao i da je glavni propust to to su politike grupe iskljuene sa spiska zatienih grupa.8 Iako strunjaci za genocid openito prihvataju definiciju iz Konvencije, veliki broj autoriteta iz ove oblasti predloili su dodatne definicije, u kojima ostavljaju mogunost ukljuivanja politikih ili ekonomskih grupa u definiciju.9 Prema ovoj proirenoj definiciji, genocidom bi se mogli nazvati i svi masovni zloini poinjeni u Staljinovim gulazima koji se po monstruoznosti i masovnosti svakako kvalificiraju kao genocid, ali su rtve birane po politikim a ne etnikim kriterijima. Ovim pitanjima dodatno emo se vratiti u okviru pregleda akademskih istraivanja i literature o genocidu.

Raznolikost teorijskih koncepcija genocida

Poreenje vie sluajeva genocida u razliitim povijesnim periodima i drutvenim okolnostima je poeljno jer nam omoguava da prepoznamo neke opte karakteristike vezane za ovaj najtei zloin protiv ovjenosti. Ovaj stav ubjedljivo elaborira Ton Zwaan, koji tvrdi da mnogi strunjaci, kada se suoe sa procesima genocida, te procese mjere po ugledu na standardni model genocida nad Jevrejima. Zwaan kae da je ovakav p ristup naravno legitiman, jer je unitavanje Jevreja od strane njemakih nacista nesumnjivo bio najsistematiniji pokuaj provoenja totalnog i potpunog genocida ikada poinjenog, ali da je taj pristup upitan kada se osporava uporeivanje sa standardnim modelom". Na taj se nain oteava otkrivanje i priznavanje drugih procesa progona i genocida i to esto dovodi do zakljuaka da ti drugi procesi zapravo nisu ozbiljni sluajevi genocidne politike ili da

8 9

Leo Kuper, Genocide: Its Political Use in the Twentieth Century, Penguin, Harmondsworth, 1981, str.19-39. Za razloge proirenja definicije o genocidu vidi: Frank Chalk i Kurt Jonassohn, The History and Sociology of Genocide: Analyses and Case Studies , Yale University Press, New Haven/London, 1990.; Israel Charny: Towards a Generic Definition of Genocide u Genocide: Conceptual and Historical Dimensions ed. George J.Andreopolis (ed), University of Pensylvania Press, Philadelphia, 1994.; Irving Louis Horowitz, Taking Lives: Genocide and State Power , Transaction Publishers, New Brunswick, 1997.

oni samo djelimino predstavljaju genocid, a nekada to ak dovodi do direktnog poricanja da se u drugim sluajevima provodi politika genocida.10 One koji kao standard za genocid uzimaju genocid nad Jevrejima, Zwaan podsjea da ni genocid nad Jevrejima nije bio totalni, te da je i to bio djelomini genocid, kao i da se autentino poreenje moe vriti prema kriteriju smrtnosti i trajanju genocida. Zwaan dodaje da bi se tada, na primjer: moglo doi do zakljuka da su zaista postojale dosta znaajne razlike izmeu ubijanja Jevreja i nacionalsocijalistike politike genocida prema nekim dijelovima stanovnitva Poljske i Rusije pod njemakom okupacijom, ali bi se istovremeno moglo potvrditi da se, u sva tri sluaja, provodila politika genocida i da je dolo do procesa genocida, kao i to da nema svrhe umanjivati znaaj niti poricati ozbiljnost posljednja dva sluaja samo zato to je prvi sluaj bio krajnje ozbiljan.11 Dakle, prema Zwaanu, do sada nije bilo totalnog genocida. U vezi sa poreenjem razliitih sluajeva genocida te mjerenjem njihovog intenziteta, Robert Melson (1992) nudi kriterije mjerenja po smrtnosti, koji se primjenjuju na planiranu smrtnost i trajanje genocida.12 Meutim, ako bismo mjerili efekte genocida tako to bismo u obzir uzeli samo procenat smrtnosti ugroene grupe, te ako bismo usporedno analizirali genocid nad amerikim Indijancima i Jevrejima, u tom sluaju bi genocid koji je izvren nad amerikim Indijancima, vie odgovarao pojmu totalnog genocida, jer su populacija i kultura amerikih Indijanaca praktino izbrisani sa amerikog tla.13 Nacistika Njemaka je uz pomo evropskih kolaboracionistikih vlada, poinila genocid nad Jevrejima u kojem je stradalo oko est miliona Jevreja.14 Jevreji su, kao
10

Ton Zwaan, O etiologiji i genezi genocida i drugih masovnih zloina uperenih protiv odreenih grupa, Izvjetaj vjetaka u predmetu Miloevi (IT-02-54) str.5; Izvjetaj dostupan na: http://www.un.org/icty/bhs/cases/milosevic/documents/docpros/expert/mil-exr-zwaan-b.h. (pristupljeno 24.6.2006.) (U daljem tekstu: Ton Zwaan, O etiologiji...) 11 Isto, str.5. 12 Robert F.Melson, Revolution and Genocide. On the Origins of he Armenian Genocide and the Holocaust, University of Chicago Press, Chicago/ London, 1992, str.24-29. 13 Ashley Riley Sousa, They will be hunted down like wild beasts and destroyed!: a comparative study of genocide in California and Tasmania u Journal of Genocide Research, June, Routledge, London, 2004, str.193-209.; Za genocid nad amerikim Indijancima takoer pogledati : W.L. Anderson, Cherokee Removal: Before and After, University of Georgija Press, Athens, 1991. 14 est miliona ubijenih Jevreja u II svjetskom ratu je broj oko kojeg postoji opti konsenzus istraivaa. Pogledaj: Holocaust Encyclopedia, United States Holocaust Memorial Museum, web adresa: http://www.ushmm.org/wlc/en/ . (pristupljeno 29.3.2007)

iskupljenje za indiferentan odnos prema njihovom stradanju, od meunarodne zajednice dobili dravu Izrael. Stradanje amerikih Indijanaca poelo je od 1492., kada je Christopher Columbo omoguio otvaranje tzv. Novog svijeta, koji je podrazumijevao naseljavanje evropskih doseljenika i istrebljenje neprosvijeenih domorodaca. Nema konsenzusa historiara o tome koliko je amerikih Indijanaca ubijeno u genocidu. Procjene se kreu od osam do 100 miliona Indijanaca.15 Ovako velike diskrepancije u procjenama mogu se objasniti nepostojanjem statistikih podataka o tome koliko je Indijanaca ivjelo u Americi prije dolaska Columba. No ono to je evidentno jeste da ih je vrlo mali broj jo uvijek iv, a i dalje su diskriminirani u multikulturalnoj Americi gdje ive u rezervatima.16 Upravo navedeni argument, o totalnosti genocida nad amerikim Indijancima, i netotalnosti genocida nad Jevrejima, moe posluiti kao ilustracija koliko je nepravedno genocid nad bilo kojim narodom umanjivati primjerom smrtonosnijeg genocida nad drugim narodom. Jer, isticanje nedostinosti tragedije jednog naroda, u ovakvoj vrsti komparacije, u principu slui revizionistima genocida, odnosno za umanjivanje tragedije drugog naroda, bili to Armeni, Jevreji, Bonjaci, ameriki Indijanci, Tuciji, ili bilo koji drugi narod koji je bio rtva genocida. Povijesniari Stephen T.Katz i Bernard Lewis predstavnici su pravca koji insistira na neusporedivosti holokausta sa drugim genocidima u povijesti. Katz u potvrdu svojih teza provodi ekstenzivnu komparativnu historijsku analizu, u svrhu zakljuka da je holokaust jedini pravi genocid u povijesti.17 Stavovi orijentaliste Lewisa Bernarda takoer podupiru tezu da niti jedan drugi genocid u povijesti nema standard holokausta, te da se stoga nijedan drugi sluaj masovnog ubistva ne moe zvati genocidom. Lewis je stoga negirao i genocid nad Armenima. Naime, u asopisu Le Monde, Lewis je izjavio da je ubistvo 1,5 miliona Armena bilo brutalna posljedica rata', te da je apsurdno takvo to nazivati genocidom. Zbog ove izjave Lewis je sudski procesuiran zbog negiranja genocida, te je morao platiti simbolinu kaznu od jednog franka.18 Meutim, sve je vei broj teoretiara, kao to je

15

David Stanard, American Holocaust:The Conquest of the New World, Oxford University Press, Oxford, 1993. str.151. Prema Stanardu, genocid nad amerikim Indijancima bio je najmasovniji genocid poinjen ikad u povijesti, i trebalo bi ga zvati amerikim holokaustom. 16 Russel Thornton, American Indian Holocaust and Surrvival: A Population History Since 1492 , University of Oklahoma Press, Norman OK, 1987. 17 Stephen T.Katz, The Holocaust in Historical Context, Oxford University Press, New York, 1994. 18 Vidi: Statement of Professor Bernard Lewis, Princeton University, Distinguishing Armenian Case from Holocaust, 14.april 2002, www.ataa.org/magazine/blewis_statement.pdf. (pristupljeno 29.3. 2007.)

recimo Bernard Bruneteau, koji u posljednjoj deceniji ubjedljivo dekonstruiraju neodrivost ovih stavova.19 Komparativna metoda, kad je u pitanju genocid, neophodna je stoga to se u raznolikosti historijskih primjera genocida mogu identificirati zajednike konceptualne karakteristike, u svrhu prepoznavanja genocida u fazi pripreme i prije samog izvenja. Kriminolozi, historiari i sociolozi se u principu slau da se genocid pojavljuje u razliitim oblicima, da je motiviran razliitim ciljevima, da se u svrhu realizacije genocida primjenjuju raznovrsne strategije i taktike.20 Upravo zbog toga, neophodno je utvrditi minimalne zajednike karakteristike na osnovu kojih bi se u ranoj fazi prepoznale genocidne namjere i proces pripreme genocida. Naime, insistiranje na prepoznavanju minimalnih zajednikih karakteristika pitanje je efektivne prevencije i prevazilazi samo teorijske diskusije. Stoga je neophodno razmotriti razvoj akademskih istraivanja o genocidu i teorijske koncepcije koje nas zbog suprostavljenih argumenata veoma esto udaljavaju od usaglaene teorije o genocidu.

SOCIOLOGIJA GENOCIDA
Elementi za definiranje pojma genocida
Nakon Raphaela Lemkina, prvi akademski radovi sa intencijom da ponude koherentne analize genocida bili su radovi Jessie Bernard i Pietera N. Drosta. Bernard je pokuala razviti emu po kojoj bi se moglo identificirati kako procesi konkurencije, konflikta, organizacije i kontrole funkcioniraju kako na lokalnom tako i na meunarodnom nivou. U razmatranju rasnih i etnikih konflikata ona je takoer inkorporirala genocid koji se koristio kao krajnje oruje za rjeavanje konflikta.21 Analizu manjkavosti UN-ove Konvencije o genocidu ponudio je Pieter N. Drost 1959. godine. Drost je prvi koji je, ubjedljivo i argumentirano, ukazao na to da e vlade irom svijeta iskoristiti injenicu da politike grupe

19

Izuzetna analiza uloge holokausta u komparativnoj metodi izuavanja genocida, kao i kritika Katzovog i Lewisovog pristupa o nedostinosti holokausta nalazi se u poglavlju IV, Bernard Bruneteau, Stoljee genocida, Politika kultura, Zagreb, 2005. 20 Alex Alvarez, Governments, Citizens, and Genocide. A Comparative and Interdisciplinary Approach Indiana University Press, Bloomington, 2001, str.28-55. 21 Jessie Bernard, American Community Behaviour, New York: Dryden, 1949.

nisu zatiene konvencijom o genocidu. On u svom radu nudi novu definiciju genocida prema kojoj je genocid namjerno unitenje ivota individualnih ljudskih bia zbog njihove pripadnosti bilo kojem kolektivitetu kao takvom.22 Tek sedamdesetih godina akademici se poinju ponovno baviti temom genocida na sistematian nain. Jedno od vanijih djela objavio je Irving Louis Horowitz 1980.godine. Horowitz naglaava da su za provoenje genocida neophodni totalitarna dravna struktura i ekstremna ideologija. Definicija genocida prema Horowitzu podrazumijeva prvo posmatranje genocida kao procesa. Prema Horowitzu, genocid je strukturno i sistematsko unitavanje nedunih ljudi od strane birokratskog dravnog aparata.23 Tipologija koju je razvio u ovom djelu odnosi se na moderne drave 20. stoljea koje su podijeljene po fleksibilnosti i odnosu prema pravu njenih graana na razliitost: od liberalnih do genocidnih drutava.24

Horowitz u svom skorijem radu daje korisne upute za analizu i prepoznavanje genocidnog procesa. Meutim, ve na prvom koraku, ini se, zaobilazi rjeavanje kontraverznih, ali sutinskih pitanja. Prema Horowitzu, vano je napraviti razliku izmeu genocida i masovne smrti jednog naroda - uglavnom prouzrokovane zaraznim bolestima. On kao primjer navodi kugu koja je harala Evropom od 1346. do 1350.godine i u kojoj je stradalo 20 miliona ljudi. U vrijeme kuge, u pokuaju da se ponudi prihvatljiva interpretacija za razumijevanje tragedije i pomora ovako velikog broja ljudi, u odreenim intelektualnim i posebno crkvenim krugovima oivjele su konspirativne teorije o plaanju grijehova i misterioznim snagama koje su se urotile protiv ljudske rase. Na suprotnoj strani od kuge, koja ima prirodni izvor, prema Horowitzu, stoji genocid, koji ima socijalne izvore.25

Ova tvrdnja je, naravno, utemeljena, ali primjer srednjovjekovne kuge nije adekvatan da bi se ilustrirala dubina metodoloke dileme u utvrivanju socijalnih ili prirodnih uzroka masovne smrti jednog naroda - problema kojim su se bavili mnogi istraivai. Naime, mnogo bolji primjer za pravilnu diferencijaciju genocida od prirodnog masovnog umiranja bio bi nain (vjetakog) irenja bolesti meu amerikim Indijancima, a to i jeste primjer koji se najee pojavljuje u relevantnoj literaturi. Naime, prema nekim istraivaima,
22 23

Drost (1959), navedeno prema: Franka Chalk; Kurt Jonassohn, nav.dj., str.12. Irving Louis Horowitz, Taking Lives:Genocide and State Power, Transactions Publishers, New Brunswick, 1997, str.21. 24 Isto. 25 Irving Louis Horowitz, Science, Modernity and Authorised Terror u Leon Chorbajian and George Shirinian (ed.) Studies in Comparative Genocide, Maccmilian Press, Loondon, 1999, str.18. i 19.

ameriki Indijanci su u rezervatima dobijali prekrivae zaraene virusom malih boginja koje je irila amerika vojska. O toj temi historiari jo uvijek vode une rasprave, jer su neki od dokumenata koji su nedavno otkriveni u zvaninim amerikim arhivama pruili djelominu potvrdu ovoj teoriji.26 Takoer, adekvatan primjer za diferenciranje prirodnog pomora od genocida mogao bi biti i genocid izazvan prisilnim izgladnjivanjem u Ukrajini 1932.-1933. koji je provodila tadanja sovjetska vlast.27 Horowitz u ovom istom radu ozbiljnim istraivaima predlae da prave razliku izmeu holokausta i genocida. Naime, u periodu izmeu 1939. i 1945. u Poljskoj je ubijeno tri miliona poljskih Jevreja - 90 ili 95 procenata tadanje jevrejske populacije u Poljskoj. Meutim, u istom periodu stradala su i tri miliona Poljaka, to je otprilike 10 posto populacije, tako da je 90 procenata Poljaka preivjelo rat. Horowitz skree panju na to da je i u genocidu mogue napraviti gradaciju horora.28 S druge strane, ve na sljedeem koraku, kada predlae da se pravi razlika izmeu rata, odnosno graanskog rata, i genocida, Horowitz je veoma neodluan. Iznenaujue je da je u ocjeni genocida u Ruandi, oko kojeg se slau svi ozbiljniji istraivai i teoretiari, Horowitz veoma suzdran i ostaje na retorici graanskog rata i masakra izmeu Hutu i Tutsi naroda.29 Za razliku od Ruande, Horowitz nema dilema o tome da li se genocid izvren u Kambodi on tvrdi da je u Kambodi za vrijeme vladavine Crvenih Kmera izvren genocid, kao i da se u sluaju Nigerije graanski rat transformirao u genocid. Posebno teko za analitiara genocida jeste da napravi razliku izmeu genocida i drugih vrsta dravnih zloina. Deportacija je jedan od tih dravnih zloina koje je potrebno razgraniiti od genocida kao dravnog programa. Za primjer Horowitz uzima masovne deportacije Armena iz Turske. Za razliku od mnogih drugih autora koji se bave genocidom, on smatra da u ovom sluaju nedostaje fiziko istrebljenje. On tvrdi da se sluaj deportacije Armenaca moe porediti sa sudbinom Jevreja u pred-komunistikoj Rusiji.30

26

Za detaljan prikaz naina istrebljenja sjevernoamerikih Indijanaca vidi: Carl Waldman, Atlas of the North American Indian, Facts on File, New York, 1985. 27 Za ukrajinski sluaj u izvanrednoj historijsko komparativnoj analizi vidi: Bernard Brunetau u Stoljee genocida, Politika kultura, Zagreb, 2005. 28 Irving Louis Horowitz, Science, Modernity and Authorised Terror u Leon Chorbajian and George Shirinian nav.dj., str.20.
29

Isto, str.22. Ovaj rad je tampan 1999, meutim Horowitz ga je izloio u aprilu 1995. na Kon ferenciju o genocidu u Armeniji, kada je bilo poznato da su Tutsiji rtve genocida koji je dizajnirao politiki vrh Hutua. 30 Isto, str.25.

Diskusija u sluaju Armenije jo jednom pokazuje da su njegovi standardi za analizu i dokazivanje genocida veoma visoki, te da Horowitz vei akcenat stavlja na efekte genocida, nego na konkretnu namjeru poinilaca. Armeni kao narod jesu preivjeli, ali veina istraivaa se slae sa injenicom da su u najveoj mjeri eksterminirani sa podruja koje su u Otomanskom carstvu povijesno nastanjivali.31 Uoljivo je da Horowitz ima jedne standarde kad analizira genocid nad Jevrejima i druge kad se bavi genocidom nad drugim narodima. Kada govori o stradanjima drugih naroda - iako ekstenzivno razmatra i druge kriterije - gotovo uvijek se vraa procentima unitenja jednog naroda da bi stepenovao uase stradanja. Pri tome, ak i taj kriterij nije dovoljan kad a analizira situaciju u Ruandi, jer proputa da genocid nad Tucijima nazove genocidom i, zapanjujue za itaoca, kao to smo ve spomenuli, ostaje na retorici masakra izmeu Hutu i Tuci naroda. ini se da Horowitz previa da je teko unititi jedan narod, a najbolji dokaz zapravo i jesu Jevreji koji, uprkos Hitlerovoj namjeri i injenici da ih je tokom II svjetskog rata stradalo est miliona, nisu potpuno uniteni, te su preivjeli jednu od najteih formi genocida u povijesti. Za razliku od Horowitza, Stewart Stein upozorava da pri poreenju genocida i holokausta, kao i brojnih drugih pojedinanih sluajeva genocida, ne treba inisistirati na razliitostima. Prema Steinu, slinosti izmeu holokausta i genocida, na primjer, esto su mnogo vee od razlika: Isti policijski bataljoni, SS i vojne jedinice koje su uestvovale u egzekucijama Jevreja u Poljskoj i drugim okupiranim teritorijama, uestvovale su i u masakrima ne-jevrejske populacije, iji gubici su veoma esto bili jednaki, ako nekad nisu bili sveukupno i vei. Vrlo esto, isti ideoloki razlozi i vojni imperativi su motivirali ubistva. esto, iste vojne jedinice i SS personal izvodili su i autorizirali ubistva.32 Naime, Stein navodi kako jeste potrebno napraviti razliku izmeu razliitih tipova masovnih ubistava. Meutim, on potencira neophodnost komparativnog modela, uz objanjenje da bi se razlike trebale diferencirati tokom, a ne prije komparacije. 33 Ovaj stav Stewarta Steina svakako je nauno zreliji od stava koji iznosi Horowitz.

31

Vidi: Nial Ferguson, The War of the World: Twentieth Century Conflict and the descent of the West, Penguin Press, New York, 2006.; Vahakn Dadrian, The History of the Armenian Genocide: Ethnic conflict from the Balkans to Anatolia to the Caucascus, Berghahn Books, Oxford, 1995. 32 Stuart D.Stein, Conceptions and terms: templates for the analysis of holocausts and genocides u Journal of Genocide Research, June, Routledge, London, 2005, str.195. 33 Isto, str.195.

10

Meutim, uprkos nekim nedosljednostima u radu, doprinos Irvinga Horowitza sociolokoj teoriji genocida je izuzetan. Jedan od najkorisnijih koraka u razvijanju funkcionalne koncepcije za analizu genocida, preporuio je upravo Horowitz - a to je skretanje panje na kolektivnu prirodu ovog zloina. Za razliku od kriminalnog ponaanja koji ine pojedinci, genocid je zloin koji ine pojedinci u ime drave. Nemogunost da se identificiraju pojedinci koji su poinili takve zloine bazina je karakteristika genocidnog okruenja.34 Naime, demokratska drutva ne prihvataju koncept kolektivne krivice. S druge strane, injenica je da u izvrenju genocida uestvuje toliko veliki broj ljudi da gotovo dostie broj rtava. Naravno da nisu svi uesnici direktne ubice, meutim, veliki je broj ljudi koji imaju svoju ulogu unutar birokratije koja je usmjerena na unitenje jednog naroda. Pored toga, i pasivni posmatrai u genocidu imaju moralnu odgovornost, te se i njihovo preutno odobravanje genocida tumai kao uee. Meutim, toliki broj uesnika u izvrenju genocidnog projekta teko je identificirati, a jo tee kazniti. Horowitz smatra da je ova kontradikcija - pojedinanog kanjavanja a kolektivnog uea u genocidu - najvei izazov svim analitiarima genocida. U vezi s tim, on kae: Moda zvui pojednostavljeno, ali jedan od najzanimljivijih aspekata (ako se smijem usuditi da upotrijebim ovu frazu) genocida jeste da se istrai kako neki narodi mogu mimoii zakon i izbjei ne samo kanjavanje, ve i osjeaj krivice za ono to su uinili.35 Pored insistiranja na kolektivnom aspektu genocida, Horowitz naglaava da su totalitarna drutva svakako jedan od neophodnih uvjeta za genocid. Meutim, ako nacionalna kultura ne podri genocid, nije ga mogue realizirati.36

Kultura kao varijabla u odreivanju uzroka i posljedica genocida

Steven T. Katz kao varijablu za determiniranje parcijalnog genocida uzima kulturu, ali u njegovoj analizi, akcenat je na efektima koje genocid ostavlja na rtvu. Prema Katzu, masovna ubistva koja nemaju namjeru da potpuno unite odreenu grupu mogu se nazvati kulturalni genocid ili ak lingvicid - cilj mu je da uniti jezik kojim govori grupa koja je u poziciji rtve. Katzov pristup analizi genocida je inkluzivan i on smatra da poinioci

34

Irving Louis Horowitz, Science, Modernity and Authorised Terror u Leon Chorbajian and George Shirinian nav.dj., str.26 35 Isto, str.27. 36 Irving Louis Horowitz, "Genocide and the Reconstruction of Social Theory: Observations on the Exclusivity of Collective Death", Armenian Review 37, Watertown, 1984.

11

genocida za metu ne moraju imati nacionalnu, etniku, rasnu ili religioznu grupu. To u njegovom razumijevanju, mogu biti i politike, socijalne, gender ili ekonomske grupe.37

Ako se u obzir uzme sudbina homoseksualaca koji su bili meta u Hitlerovom procesu proienja drutva od devijantnih elemenata, proirenje liste za grupe koje bi trebale biti zatiene Konvencijom o genocidu ima potpuno opravdanje. Meutim, argument Katza o kulturocidu, odnosno lingvicidu, ini se nepotrebnim ublaavanjem pojma genocida. Naime, ukoliko drava uspije unititi jezik grupe a da u tom procesu ne ubije lanove te grupe, onda se radi o procesu asimilacije.38 Parcijalno unitenje jedne grupe je, prema Konvenciji, genocid i Katz tu injenicu, ini se, bespotrebno minimizira svodei ga samo na genocid nad kulturom. Dakle, problem u ovoj Katzovoj definiciji kulturocida i genocida jeste u tome to on kulturocid i lingvicid posmatra kao blae i izolirane forme, a ne poetne faze genocida koje su nuno povezane sa namjerom ubistva dijela ili cijelog naroda. Za razliku od Katza, koji zastupa tezu da se lingvicid i kulturocid ne moraju zavriti fizikim ubistvom naroda, Lemkin je smatrao da su zloini nad jezikom i kulturom samo uvod u masovno istrebljenje naroda. On je, dakle, lingvicid i kulturocid posmatrao u kontekstu cjelokupnog procesa genocida. U prvobitnom nacrtu Konvencije, Raphael Lemkin imao je namjeru inkriminirati i kulturni genocid i lingvicid. Njegov argument je glasio: Prvo ponu paliti knjige, a ve sljedei korak je da pale tijela. 39 Meutim, poto Legal Committee nije dao podrku za inkriminaciju kulturnog genocida a u Generalnoj skuptini UN-a je isticalo vrijeme predvieno za usaglaavanje Konvencije, Lemkin je morao odustati od ovog zahtjeva.40

Koga titi UN-ova Konvencija o spreavanju i kanjavanju zloina genocida?

Yehuda Bauer takoer predlae da se genocid posmatra i analizira kao proces u okviru kojeg se deavaju razliite vrste genocida.41 Kad je u pitanju definicija genocida, on kritizira

37 38

Stephen T.Katz, The Holocaust in Historical Context, Oxford University Press, New York, 1994. Novi pogled na etnokulturalne odnose i zanimljiv ugao gledanja na asimilaciju etnikih grupa, vidi: Will Kymlicka, Multicultural Citizenship: A Liberal Theory of Minority Rights, Clarendon Press, Oxford, 1995. 39 Samantha Power, nav.dj., str.531. 40 Isto, str.531. 41 Yehuda Bauer, Is the Holocaust Explicable? Studes of Holocaust and Genocide, Issue 5, Oxford, 1990.

12

stav Katza i drugih sociologa koji smatraju da je definiciju genocida neophodno proiriti sa nacionalnih, etnikih, rasnih i na druge grupe kao to su politike i sl. Bauer objanjava zbog ega Katz, prema njegovom miljenju, grijei: Ne moete izabrati da li ste Armenac, Jevrej, Rom ili crnac: vi ste, kao lan bilo kojeg ljudskog stada, definirani vaim roenjem, bojom koe, a vrlo esto i sa oboje.42 Prema Baueru, postoji jasna linija izmeu grupa koje makar teorijski imaju izbor, za razliku od drugih koje nemaju. On insistira da se termin genocid zadri tamo gdje pripada lingvistiki, dakle, tamo gdje postoji namjera da se eliminira genos -etnicitet, nacionalnost ili rasa.43 U prvobitnim diskusijama u Ujedinjenim narodima bilo je predloeno da se i politike grupe zatite Konvencijom. Meutim, sovjetska delegacija, zajedno sa komunistikim zemljama iz istone Evrope i nekim latinoamerikim zemljama, protivila se ukljuivanju politikih grupa u Konvenciju uz obrazloenje da bi to bila smetnja u spreavanju unutranjih oruanih pobuna. Oni koji su bili protiv uvoenja i politikih grupa meu one zatiene Konvencijom, tvrdili su da politike grupe esto nisu dovoljno kohezivne niti prepoznatljive. Nakon to je uvidio da su miljenja u vezi sa politikim grupama previe podijeljena, i sam je Lemkin - da ne bi ugrozio izglasavanje Konvencije - lobirao protiv zatite politikih grupa Konvencijom.44 Samantha Power navodi osnovne argumente amerikih kritiara Konvencije koji su ukazivali na injenicu da, prema Konvenciji, drava moe biti odgovorna za genocid ukoliko ubije pet osoba zbog njihove vjerske, religiozne, rasne ili etnike pripadnosti, a nee biti odgovorna za genocid ukoliko ubije 100.000 ljudi zbog njihove politike pripadnosti. U vezi s tim, Power kae: Kada su tokom 70-ih godina Crveni Kmeri zapoeli istrebljenje cijelih klasa navodnih politikih neprijatelja, injenica da su politike grupe bile iskljuene iz Konvencije oteala je proces demonstriranja da su akcije Crvenih Kmera genocid.45 Koliko je nepravedno politike grupe iskljuiti iz Konvencije o apsolutnom zlu, govore i brojevi o stradanju ljudi u drugoj polovini 20. stoljea. Naime, oko 120 miliona ljudi irom svijeta stradalo je u genocidnim akcijama sopstvene drave. S druge strane, oko 35 miliona

42 43

Yehuda Bauer, Comparison of Genocide u Leon Chorbajian and George Shirinian (ed.), nav.dj., str.34. Isto, str.35. 44 Za detaljan prikaz politikih diskusija vidi: Samantha Power, nav.dj. Poglavlje 5. 45 Isto, str.69.

13

ljudi stradalo je u ratovima, bilo graanskim ili meunarodnim.46 Meutim, ini se da su napori istraivaa bili korisni, jer je oigledno da se Konvencija o genocidu interpretira slobodnije, te da se i na meunarodnom politikom nivou kao genocid tretiraju i zloini poinjeni u Kambodi za vrijeme vladavine Crvenih Kmera. Naime, UN je osnovao Tribunal za Kambodu koji e istraivati i procesuirati ovaj genocid.47

Konceptualni problemi tipologizacije genocida

Zanimljiva razmatranja o genocidu nalazimo kod Rogera W. Smitha. Prema njemu, genocid je uvijek zloin s predumiljajem u kojem se masovna ubistva provode s namjerom da se postignu ciljevi njegovih izvrilaca.48 Smith ipak razlikuje genocide poinjene u 20. stoljeu i, recimo, genocid u ranim fazama kolonijalne dominacije, kada su, kako on kae, genocidne posljedice esto prethodile svjesnoj odluci da se unite domorodaki narodi. Iako Smith pokuava napraviti konceptualnu razliku izmeu kolonijalnih genocida i genocida u 20. stoljeu, u njegovoj daljnjoj analizi ove se razlike gube. Naime, on navodi da, iako u nekim sluajevima nije bilo genocidne namjere drave, odluke dravnih organa da se nastavi sa genocidnom praksom na koncu dovede do svjesnog genocida. Stoga Smith na koncu ipak priznaje da razlika izmeu genocida s umiljajem i genocida bez umiljaja nije jasna, jer, prije ili kasnije genocidna praksa se transformie u genocid.49

Prema Smithu, postoji nekoliko vrsta genocida, a to su: retributivni, institucionalni, genocid iz koristi, monopolistiki i ideoloki genocid. Retributivni ili osvetniki genocid prema Smithu je samo izgovor ili racionalizacija, odnosno nain da se za genocid krivi rtva. Institucionalnom genocidu Smith pridaje vie panje, navodei da je to bio najvei izvor politiki sankcioniranog masovnog ubistva u starom i srednjem vijeku. Masakri ljudi, zarobljavanje ena i djece, unitavanje cijelih gradova bili su praktino dio ratovanja. Nije ni postojala potreba da se donosi eksplicitna odluka za injenje genocida - genocid je bio dio ratnike rutine, pokazivanje moi izvrilaca
46

R. J. Rummel, Deadlier Than War, Institute of Public Affairs Review 41,no.2(1985),str.24-30. i R.J. Rummel, Death by Government, Transaction, New Brunswick-London, 1994. 47 Judges Sworn in For Historic Khmer Rouge Genocide Tribunal, Associated Press, 3.7. 2006.; Ek Madra, Khmer Rouge Trials Agreed at Last, Reuters, 16.3. 2007.
48 49

Roger W.Smith, State Power and Genocidal Intent u Leon Chorbajian; George Shirinian, nav.dj.,str. 4. Isto, str.5.

14

i uklanjanje mogunosti da se rtva osveti. Smith zakljuuje da je genocid tada bio posljedica nedostatka politike imaginacije i, zapravo, nadomjestak za politiku. Smith istie da je institucionalni genocid bio najsmrtonosniji u vrijeme krstakih ratova zbog religiozne groznice. Utilitarijanski, odnosno genocid iz koristoljubivosti, bio je karakteristika genocida u starom i srednjem vijeku, ali je posebno doao do izraaja u kolonijalnim osvajanjima, kada su istrijebljeni brojni domorodaki narodi u Americi, Australiji, Tasmaniji, dijelovima Afrike i drugdje. No i u 20. vijeku, u ime progresa i razvoja, domorodaki narodi bili su rtve genocida, posebno u Latinskoj Americi. Smith u svom radu kritizira tezu Richarda Rubensteina50 koji tvrdi da je razvoj praktino doveo do 'vika' populacije, te se stoga javila potreba za eliminacijom suvine, odnosno nepotrebne populacije.51 Monopolistiki genocid, prema Smithu je karakteristika genocida 20. stoljea. Bez obzira na karakter rata koji prati genocid - bio to graanski ili meunarodni rat, najei motiv genocida u 20. stoljeu bila je borba za monopolizacijom vlasti.52 Bosna i Hercegovina je za Smitha karakteristian primjer ovog tipa genocida. 53 Smith posebno skree panju na opasnost od ideolokog genocida, koji je devastirajui. Meutim, on navodi da ideologija nikad ne egzistira u svojoj istoj formi te da je potrebno vie istraiti odnos ideologije i kulture. Kultura moe obuzdati genocidnu ideologiju, ali je moe i osnaiti, te je zato teko predvidjeti da li e se u budunosti ponoviti genocid u svojoj najekstremnijoj formi - odnosno holokaust.54 Razmatrajui razliite ponuene koncepte i definicije genocida, Scott Straus tvrdi da je genocid koristan koncept drutvenih nauka, koji bi se trebao koristiti kao generiki termin. Njegova koncepcija genocida daleko je od inkluzivne, upravo zbog toga to se Straus zadrava na etimolokoj definiciji koja podrazumijeva samo unitenje genosa. Straus, meutim, navodi da brojni sluajevi u kojima je broj ubijenih bio i vei nego u nekim sluajevima genocida, jednostavno ne pripadaju ovom konceptu. Stoga Straus poziva istraivae genocida da genocid prestanu smatrati zloinom nuno moralno gorim od drugih sluajeva masovnih ubistava.55 Straus kae da se vokabular nasilja moe kretati u

50

Richard L. Rubinstein, The Age of Triage:Fear and Hope in an Overcrowded World , Beacon Press, Boston,1983. 51 Roger W.Smith, State Power and Genocidal Intent u Leon Chorbajian ; George Shirinian, nav.dj., str.7. 52 Isto, str.7. 53 Isto, str.8. 54 Isto, str.9. 55 Scott Straus, Contested meanings and conflicting imperatives: a conceptual analysis of genocide u Journal of Genocide Research, 3(3), Routledge, London, 2001, str.370.

15

dva pravca. Prvi pravac podrazumijevao bi razvijanje kiobran koncepta koji bi se odnosio na generiki fenomen u kojem bi genocid bio jedna instanca. U okviru ovog koncepta bio bi razliit broj masovnih nasilja, kao to su: domocid, masovni zloin, masovna smrt, masovno nasilje, politiko nasilje ili konflikt. Na ovaj nain priznalo bi se da je genocid specifian fenomen, koji, meutim, dijeli slinosti sa drugim konceptima masovnog nasilja. 56 Yehuda Bauer predlae da se koncepcija genocida redefinira na takav nain da bismo prepoznali razliku izmeu holokausta i drugih poinjenih genocida. Na slian nain kao i Horowitz, Bauer predlae da se napravi razlika izmeu genocida i holokausta. U dosadanjim sluajevima masovnih ubistava u povijesti, samo je nad Jevrejima poinjen holokaust, odnosno, pokuaj potpunog, totalnog istrebljenja jednog naroda. Meutim, Bauer ne iskljuuje da bi neke grupe u budunosti mogle biti rtve poinilaca koji ele njihovu potpuno anihilaciju.57 Genocid bi se prema Baueru trebao odnositi na: planirana unitenja od sredine 19. stoljea, rasne, nacionalne ili etnike grupe kao takve i to na sljedei nain:a) selektivnim masovnim ubistvima elitnog ili nekog drugog dijela populacije, b) eliminacijom nacionalne (rasne, etnike) kulture i religioznog ivota s namjerom denacionalizacije, c) porobljavanje, sa istom namjerom, d) unitenje nacionalnog (rasnog, etnikog) ekonomskog ivota sa istom namjerom, e) bioloko desetkovanje putem kidnapovanja djece ili sprjeavanje normalnog porodinog ivota, sa istom namjerom.58 Politiku amerikih naseljenika prema domorodakim narodima Bauer zove genocidom, kao i ubistva koja su Hutui poinili prema Tucijima. Nacistika politika prema Jevrejima ve je u povijesti prepoznatljiva kao holokaust. Jedan od razloga za posebnost holokausta u povijesti je svakako industrijalizacija masovnog ubijanja. Meutim, kao to smo ve spomenuli, ukoliko bi se za standard genocida uzimala namjera za totalnou istrebljenj a jednog naroda i njeni efekti, onda bi u svakom sluaju u tu kategoriju ulo i istrebljenje amerikih Indijanaca. O tome govore konkretni rezultati koje neki autori, kao to smo naveli, pokuavaju ublaiti idejom o nenamjernom genocidu koji je izazvan kolonijalnim osvajanjima, ekonomskim razvojem, vikom stanovnitva i slino. Naime, navoenje nenamjernih razloga zapravo je pruanje alibija poiniteljima genocida.

56 57

Isto, str.370. Yehuda Bauer, "The Place of the Holocaust in Contemporary History" u Jonathan Frankel (ed), Studies in Contemporary Jewry, vol. I, Indiana University Press, Bloomington, 1984. 58 Isto, str.213.

16

Koliko je koncepcija genocida u konkretnim sluajevima neusaglaena, vidi se na razliit im interpretacijama sluaja Armenija. Zanimljivo je, recimo, da Bauer - za razliku od Horowitza koji genocid nad Armenima, o emu smo govorili, tretira vie kao deportacije kao primjer koji je najblii holokaustu uzima genocid nad Armenima. Za Bauera su razlike izmeu turske i njemake namjere da unite Armene, odnosno Jevreje, mnogo manje vane od slinosti ova dva procesa.59 Robert Melson komparaciju izmeu genocida nad Jevrejima i Armenima iskoristio je za doprinost usaglaavanju teorije i prepoznavanju zajednikih karakteristika genocida uope. Na osnovu ova dva sluaja, Melson je izvukao zajednike karakteristike, za koje kae da odgovaraju veini domaih genocida, odnosno onima koji su provedeni od strane drave unutar svojih granica. Prema Melsonu, to su sljedea etiri faktora: 1) viktimizirana grupa je manjina u drutvu, koju veina tolerie, ali je ne prihvata u drugo, uprkos diskriminaciji od strane veine, u godinama koje su prethodile potpunosti; pored toga, ta manjina je u povijesti ve trpjela nasilje od veine; 2) genocidu manjinski narod doivljava neku vrstu progresa u socijalnoj, ekonomskoj, kulturnoj i politikoj sferi; upravo taj faktor doprinosi dodatnoj netrpeljivosti veine prema manjini, jer veina to doivljava kao naruavanje obrasca nejednakosti koji je karakterizirao unutranje ureenje drave; 3) viktimizirana grupa biva identificirana, bilo ideoloki ili geografski, sa neprijateljima drave i ireg drutva; ova identifikacija moe biti stvarna ili fiktivna, ali vano je da se na ovaj nain uspostavlja veza izmeu vanjske i unutarnje prijetnje; 4) veinski narod i drava prolaze kroz seriju vojnih i politikih poraza koji utjeu na

njihovu sigurnost u odnosu na vanjski svijet; Melson navodi da ova etiri faktora dovode do pojave ideologije koja ih povezuje, tako da manjina biva okrivljena za krizu drave. U svjetlu nove ideologije drava odluuje redefinirati svoj identitet i iz svoje socijalne strukture eliminirati manjinski narod koji je identificirala kao prijetnju.60

59 60

Isto. Robert F.Melson, Revolution and Genocide. On the Origins of he Armenian Genocide and the Holocaust, University of Chicago Press, Chicago-London, 1992, str.79-80.

17

Definicija i tipologija genocida koju daje Helen Fein u svojim radovima, za razliku od mnogih drugih autora, ne pate od neodreenosti, niti je autorici potrebna historijska distanca da bi analizirala razliite sluajeve genocida u svijetu. Meutim, kao kod veine autora koji se bave komparativnim studijama i nemaju mogunost da se fokusiraju na detaljne analize pojedinanih sluajeva, i njene tipologije ponekad pate od povrnosti koje su esto nametnute globalnom vizijom. Tipologija genocida koju nam je pripremila Fein je sljedea: 1) genocid prouzrokovan razvojem - u kojem poinilac namjerno ili nenamjerno unitava narode koji stoje na putu ekonomske eksploatacije resursa; 2) despotski - koji je dizajniran da eliminira stvarnu ili potencijalnu opoziciju, kao u novoj, visoko polariziranoj multietnikoj dravi; 3) retributivni - u kojem poinilac ima za cilj unitavanje stvarnog oponenta; 4) ideoloki - genocid protiv grupa koje kao neprijatelje proglasi dravni hegemonistiki mit, ili koji ima potrebu da uniti rtve koje se portretiraju kao otjelovljenje apsolutnog zla.61 Ogranienja ove tipologije, kao i mnogih drugih tipologija, dola su do izraaja onda kada je Fein u komparativnoj studiji kao retributivni genocid okarakterizirala Bosnu i Ruandu. Mi emo se ograniiti samo na genocid u Bosni i Hercegovini da bismo pokazali ogranienja ove, ali i mnogih drugih tipologija. Naime, moe se rei da je na pojavnom, propagandnom i mobilizatorskom nivou genocid u Bosni svakako bio retributivni. Srpski narod je mobiliziran na osnovu osvetnikog zova: od Kosovske bitke, do genocida nad Srbima u II svjetskom ratu, propagandnog otkrivanja jama srpskih rtava, sve je ukazivalo na to da se srpski narod priprema za osvetu zbog svih grijehova koje su Bonjaci, prema njihovoj propagandi utjelovljenje Turaka, pa potom ustaa iz II svjetskog rata inili nad Srbima.62 Meutim, za genocid nad Bonjacima moe se, naravno, rei i da je ideoloki, jer je baziran na velikosrpskoj nacionalnoj ideologiji, te je po osnovi stvaranja etniki iste Velike Srbije bilo potrebno stvoriti etniki iste nacionalne teritorije. S druge strane, ako bismo slijedili tipologiju Feinove, onda moemo rei da je genocid nad Bonjacima bio i despotski jer je
61 62

Hellen Fein, Genocide: A Sociological Perspective, SAGE Publications, London, 1993.str.28-29. O dugotrajnosti i efektima srpske propagande, i dehumanizaciji Bonjaka kroz propagandnu srpsku histor iju, vidi: Philip J.Cohen, Srpski tajni rat: propaganda i obmana historije, Ljiljan, Sarajevo, 1996.

18

dizajniran tako da eliminira stvarnu ili potencijalnu opoziciju, kao to se to deava u novoj, visoko polariziranoj multietnikoj dravi. Usprkos nekim povrnim zakljucima kakvi, ini se, prate mnoge autore genocida koji se bave komparativnim analizama, Fein u svom radu ne pravi politike kompromise, niti su joj standardi holokausta zasmetali u kreiranju prijedloga funkcionalne definicije i koncepcije genocida. Prema Fein: Genocid je akcija s potporom i namjerom poinioca da fiziki uniti kolektivitet, bilo direktno ili indirektno, kroz zabranu bioloke i socijalne reprodukcije lanova grupe, koja se provodi bez obzira na to da li se grupa predala ili ne predstavlja opasnost za poinioca.63 U svom radu Fein takoer istie da je za sve eu praksu genocida u svijetu veoma vana uloga drava koje imaju ulogu (aktivnih) posmatraa: Mnoge drave koje ine genocid zavise od drugih drava, radilo se o priznanju, pomoi ili saveznitvu. Drave genocid ponavljaju tako esto jer u njemu uspijevaju. A uspijevaju zbog toga to velike sile ili provode genocid ili naoruavaju ili toleriu poinioce.64 Za razliku od Horowitza koji vei akcenat stavlja na odvajanje genocida od rata ili graanskog rata, Fein preporuuje da se paljivo uspostavi veza izmeu rata i genocida, zbog toga to se pokazalo da je rat kontekst, ubrzavatelj ili rezultat genocida u praktino svim sluajevima iz nekoliko razloga: Rat oslobaa i pojaava agresiju. Rat poiniocima omoguuje da prikriju zloin, tako to e okriviti rtve i sakriti rtva zapravo moe biti neprijatelj u dravi ili bez drave. Izgubljeni ratovi mogu podstaknuti bolne emocije meu gubitnicima, ranjeni ponos i

1. 2.

ubistva. 3. 4. elju za osvetom, to moe razviti ideologije koje opravdavaju unitenje neprijateljske grupe. 5. Ratovi vode krizama i revolucijama.

63 64

Hellen Fein, Genocide: A Sociological Perspective, Sage Publications, London, 1993, str.24. Helen Fein, Testing Theories Brutally: Armenia (1915), Bosnia (1992) and Rwanda (1994) u Levon Chorbajian; George Shirinian, nav.dj., str.159.

19

6.

Genocid dovodi do velikih valova izbjeglica koje ne mogu biti apsorbirane ili

vraene kui a da ne izazovu rat. Susjedna drava u kojoj se nalaze moe im pomoi da to urade da bi se oslobodila tereta.65 U svom novijem radu, Fein jo dublje analizira lanu dilemu koju postavljaju neki naunici izmeu rata (graanskog rata) i genocida. Iako su mnogi rat u BiH karakterizirali kao graanski rat, Fein navodi odgovornost Federativne Republike Jugoslavije za genocid, ali dio odgovornosti pripisuje Njemakoj i Evropskoj uniji za poticanje raspada Jugoslavije, kao i NATO-u i SAD-u to nisu na vrijeme intervenirali i sprijeili rat. Kada analizira sluaj genocida u Ruandi, Fein takoer eksplicitno naglaava da odgovornost za genocid nad Tucijima snose i one vlade koje su naoruavale vladine trupe, a to su Francuska, Egipat i Juna Afrika, mada istie da primarna odgovornost za Ruandu ostaje na Francuskoj zbog toga to je nastavila podravati vladu Hutua i nakon to su zapoeli genocidnu kampanju.66 Meutim, njen raniji rad, objavljen 1979. godine, prva je ponuena analiza genocida koju su, pored Nijemaca, poinili i ostali evropski narodi, ali ona takoer istrauje i ulogu samih Jevreja, odnosno jevrejskih savjeta.67 Naime, tokom i odmah nakon II svjetskog rata bilo je poznato da su evropski narodi razliito reagirali na Hitlerovu politiku istrebljenja Jevreja. Helen Fein se u svom radu bavi pitanjem: zbog ega su mnogi narodi bili entuzijastini kolaboratori, dok su neki pokazali otvoren otpor? Ona u knjizi takoer uspostavlja korelacije izmeu ovih razliitih reakcija i broja ubijenih Jevreja u pojedinanim evropskim dravama. Fein analizira razliku izmeu, recimo, Danske i Bugarske, u kojima je veina Jevreja preivjela, i Hrvatske, Slovake i Poljske, gdje je veina Jevreja ubijena. Pored ind uktivne, historijske analize i statistike analize u kojoj koristi kros-tabulacije i regresivnu analizu, Fein koristi i druge interdisciplinarne metode.68 Naime, nivo kooperacije sa nacistima odreen je uglavnom stepenom antisemitizma u respektivnim dravama prije nego to je poeo rat, ali i od stepena kontrole SS-a.69 Njena knjiga pokazuje koliko su drutveni procesi kao genocid u komparativnoj studiji
65 66

Isto, str.159. Helen Fein, Civil Wars and Genocide: Paths and Circles, Human Rights Watch, April-June, New York, 2000.str.56. 67 Helen Fein, Accounting for genocide: National Responses and Jewish Victimisation during the Holocaust, Free Press, New York, 1979. 68 Isto, str.36. 69 Isto, str.82.

20

kompliciran zadatak. Naime, dvije pomenute varijable nisu poluile oekivane rezultate u Holandiji. Jer, u Holandiji, u kojoj je bilo manje kontrole SS-a i gdje je postojao vrlo nizak stepen antisemitizma, ipak je svaki etvrti Jevrej umro u koncentracionim logorima. S druge strane, u Rumuniji, u kojoj je cvjetao antisemitizam i u kojoj je sama rumunska vlada imala vlastiti program istrebljenja, ipak je preivjelo vie od pola ukupnog broja Jevreja. Da bi objasnila odstupanja od pravila, Fein uvodi niz drugih varijabli, kao to su protesti crkvi, efektivnost pokreta otpora, formiranje jevrejskih savjeta, konflikti unutar jevrejske zajednice, procjena o pobjedi nacista i meunarodnoj intervenciji. Paljivom analizom, Fein identificira kako su ove razliite varijable pomagale nacistikim istrebljivakim namjerama prema Jevrejima, ili su ih, s druge strane, ometale. Ovaj rad ne predstavlja samo vrijednu interdisciplinarnu analizu, ve je to i prvi rad koji je studiju genocida pomjerio van njemake perspektive i pozabavio se viestrukim odgovorima na pitanje: 'zbog ega su evropski narodi drugaije reagirali na Hitlerovu politku istrebljenja Jevreja?'. Naime, ova studija korisna je i za sve budue socijalne programe koji se bave prevencijom genocida.

U radu objavljenom 1993. godine, Fein daje pet pitanja kao test za identifikaciju genocidne politike. Helen Fein smatra da proces utvrivanja da li se radi o genocidnoj politici ili genocidu mora odgovoriti na pet pitanja: a) da li postoji kontinuitet u napadima koje su poinioci izvrili da bi unitili pripadnike neke grupe? b) da li poinioci djeluju kolektivno ili na organizovani nain? c) da li su rtve odabrane samo zato to pripadaju nekoj grupi? d) da li su rtve ubijene bespomone? e) da li se ubijanje vri s ciljem ubitavanja? Fein takoer smatra da postoje dva tipina uslova da do genocida doe, a to su odsustvo sankcija za ubistva ili neprovoenje sankcija, kao i to da postoje ideologije koje promoviraju ideju genocida i daju mu legitimitet.70

Pored Helen Fein, Leo Kuper je jedan od autora koji su dosljedni nasljednici Raphaela Lemkina u polju izuavanja genocida. Kuper je, kao to smo ve spomenuli, poznat po svojoj kritici Konvencije o genocidu zbog toga to, pored etnikih, rasnih i religioznih, nisu obuhvaene i politike grupe. U svojoj monografiji Genocid (1981), Kuper genocid dijeli na tri vrste, i to prema motivima koji su poinioce motivirali na genocid:

70

Hellen Fein, Genocide: A Sociological Perspective, Sage Publications, London, 1993, str. 25-27.

21

1) genocid dizajniran da rijei religiozne, rasne ili etnike razlike; 2) genocid sa namjerom da terorizira narod koji je osvojila kolonizirajua sila; 3) genocid poinjen da osnai ili ispuni politiku ideologiju;71 Manjkavosti ove tipologije previe detaljno neemo analizirati. Ali sutina kritike bila bi slina kao i kod ostalih tipologija: poinioci nikada nemaju samo jedan motiv, motiv je kompleksan i teko da ove tipologije u stvarnosti mogu razluiti jedan od drugog sluaja. Moemo za primjer uzeti Ruandu, gdje je genocid motiviran etnikim razlikama, ali je - ako uzmemo u obzir dugogodinju kolonizaciju i interese velikih sila, koje su konano i posredno inspirisale genocid i u njemu uestvovale - taj genocid na neki nain i posljedica kolonizacije. Takoer, svaki genocid u svrhu mobilizacije stanovnitva mora koristiti veoma ekstremnu ideologiju. Dakle, sluaj posljednjeg genocida u Ruandi mogao bi se, prema Kuperovoj podjeli, podvesti pod svaku od tri navedene vrste. U svojoj novijoj knjizi objavljenoj 1985., Kuper panju pomjera ka procjenjivanju mogunosti meunarodne zajednice, nevladinih organizacija za ljudska prava i drugih pravnih tijela u prevenciji genocida.72 No karakteristika njegovog rada jeste u zaista irokoj interpretaciji pojma genocida. Za razliku od brojnih drugih autora, Kuper kao genocid tretira i nuklearni napad na Japan, zatim ameriku intervenciju u Vijetnamu, kao i bombardovanje Drezdena.73 Iz Kuperovog rada moemo zakljuiti da njegova inkluzivna definicija ipak zadrava genocidnu namjeru poinioca, pa je tako, prema njemu, genocid zloin protiv kolektiviteta, koji uzima formu masovnog ubistva, a ini se sa posebnom namjerom. Zanimljivo je stoga da Kuper pravi razliku izmeu svog akademskog stava, navodei ispravnost razumijevanja genocida na veoma irokoj platformi i njegove preporuke u smislu potivanja definicije iz Konvencije. Naime, on predlae da se zbog funkcionalnih razloga zadri definicija genocida iz Konvencije. Israel Charny je takoer jedan od autora koji smatra da je potrebna inkluzivna definicija genocida. Charny tvrdi da je genocid generiki termin i predlae da se sva poznata masovna ubistva ljudi definiraju kao genocid. Stoga, on genocid definira kao:

71 72

Leo Kuper, Genocide Its Political Use in the Twentieth Century, Penguin Books, New York, str.11-18. Leo Kuper, The Prevention of Genocide, Yale University Press, New Heaven, 1985. 73 Leo Kuper, Genocide Its Political Use in the Twentieth Century. New York: Penguin Books, 1981, str.17,46,102.

22

masovna ubistva znaajnog broja ljudskih bia, koja nisu u okviru vojne akcije protiv vojnih snaga odreenog neprijatelja, pod uslovom da je rtva nemona i nema mogunost da se brani.
74

Naime, Charnyjeva definicija zaobilazi ideju namjere unitenja ljudi i u

svakom sluaju uspostavlja visok standard za potivanje ljudskih prava i u tzv. pravednim ratovima, humanitarnim intervencijama, odbrambenim ratovima i slino. Prema Charnyju, svaka velika kolateralna teta - kako moderno ratovanje naziva ubistva civila u ratu moe se nazvati genocidom i genocidnim aktom.

Oni koji kritiziraju inkluzivni pristup definiranju genocida, tvrde da je neprimjereno porediti tursku namjeru za unitenjem Armena, ili njemaku namjeru za unitenjem Jevreja sa pomenutim amerikim vojnim akcijama, jer SAD nikada nisu imale namjeru da unite Nijemce, Japance i Vijetnamce kao grupu, dok su lideri Turske i nacistike Njemake imali namjeru unititi Armene i Jevreje.75 Leo Kuper, kojeg smo ve spominjali kao zastupnika iroke definicije genocida, za razliku od Horowitza koji smatra da je za genocid potrebno totalitarno drutvo, vjeruje da je historija pokazala kako pluralistiko drutvo nije zatieno od genocida. Kritiari ovoga stava smatraju da su pluralistika drutva u prevenciji genocida neophodna intervenirajua varijabla, te da su genocidu sklona nova drutva, koja imaju konformistiki stav prema novim ideologijama.76 Meutim, kultura nasilja koja se njeguje u tradicionalnim pluralistikim drutvima, a posebno unutar klase njihovih vojnika u vojnim intervencijama u Afganistanu i Iraku, masovna nasilja nad civilima i surovost koju vojnici pokazuju u muenjima, svakako zasluuju da se ova drutva sama po sebi prestanu tretirati kao intervenirajua varijabla u prevenciji genocida. Umjesto toga, neophodno je prouiti uzroke razvoja kulture nasilja meu vojnicima koji u rat idu u ime liberalnih vrijednosti.

Masovna participacija - genocid je socijalni projekat?

Dvije knjige suprotstavljenih argumenata koje su neophodan dio istraivanja literature o genocidu fokusirane su na pronalaenje odgovora o uzrocima masovne participacije
74

Israel Charny, Toward a Generic Definition of Genocide u George Andreopoulos (ed.) Genocide: Conceptual and Historical Dimensions, University of Pensilvania Press, Philadelphia, 1994. str.91. 75 Frank Chalk; Kurt Jonassohn, nav.dj., str.18. 76 Nav.dj., str.18.

23

Nijemaca u genocidu nad Jevrejima. To su knjiga Daniela Goldhagena77 Hitlers Willing Executioners i Christophera Browninga Ordinary Men78. Inae, prema analizi uzroka holokausta, literatura se dijeli na funkcionaliste i intencionaliste. Prvi stoje na stanovitu da je holokaust rezultat improvizacije, a ne utvrenog plana. Historiari funkcionalistike kole tvrde da Hitler prije rata nije pokazivao veliki interes za antijevrejsku politiku. Naime, prema ovoj interpretaciji, antijevrejski program razvio se tokom rata i bio je to vie Hitlerov odgovor na pritisak i incijative njegovih prvih saradnika - Hermana Goeringa i Josepha Goebbelsa. Ovi autori tvrde da je program istrebljenja Jevreja naravno omoguen Hitlerovim antisemitskim raspoloenjem, ali da nije postojao direktan plan, niti konkretno nareenje od Hitlera. Naime, funkcionalisti smatraju da je serija decentraliziranih antijevrejskih mjera zapravo dovela do holokausta.79

S druge strane, intencionalisti smatraju da je Hitlerov antisemitizam centralni odgovor na pitanje o uzrocima holokausta. Prema njima, Hitler je mrzio Jevreje i imao apsolutnu kontrolu nad dogaajima u Treem Rajhu. Oni u potpunosti odbijaju ideju da je holokaust serija decentraliziranih dogaaja, ve tvrde da je postojao jasan centralizirani plan za istrebljenje Jevreja.80 Goldhagen i Browning autori su suprostavljenih kola, pri emu je Browning umjereni funkcionalista, dok je Goldhagen ekstremni intencionalista - meutim, oba autora se u pomenute dvije knjige bave uzrocima holokausta na nivou izvrilaca, odnosno, zanimaju ih uzroci tako masovne participacije obinih Nijemaca u genocidu nad Jevrejima. Dakle, oba autora istrauju uzroke ponaanja nacistikog policijskog bataljona, koji je u Poljskoj imao zadatak da Jevreje koji su u radnoj dobi sakupe i otjeraju u radni kamp, a preostale stanovnike sela - ene, djecu i starce, ubiju na licu mjesta. Iako je policajcima prilikom naredbe reeno da ne moraju uestvovati u ubijanju, samo je nekolicina ljudi predala oruje. Nakon prve noi masovnih ubistava jevrejskih civila, svi policajci, ak i oni koji su spremno

77

Daniel J. Goldhagen, Hitler's Willing Executioners: Ordinary Germans and the Holocaust, Vintage Books, New York, 1997. 78 Christopher R.Browning, Ordinary Men: Reserve Police Btalion 101 and the Final Solution in Poland , Harper Collins, New York, 1992. 79 Za funkcionalistiko tumaenje holokausta vidi: Hans Momsen, There Was no Fuhrer Order u Donald I. Niewyk (ed), The Holocaust, Houhton Mifflin Company, Boston- New York, 1997. 80 Za intencionalistiki pogled na uzroke holokausta vidi: Gerald Fleming, It is the Fuhrer's Wish u Donald I. Niewyk, nav.dj.

24

prihvatili zadatak, imali su psiholoke potekoe i none more. Meutim, u kasnijim akcijama slinog tipa, veina ih se pretvorila u rutinizirane ubice. Browning je intervjuisanjem uesnika ovih dogaaja napravio veoma potresnu rekonstrukciju s namjerom da razumije ponaanje obinih ljudi u ulozi masovnih ubica u ratu. Njemaki policajci bili su tek obini Nijemci, porodini ljudi, bez kriminalne prolosti i historije nasilnog ponaanja - mukarci srednjih godina, srednje klase i svi iz Hamburga. Browningovi rezultati pokazuju da su, zajedno sa ideolokom indoktrinacijom, razlozi za preobraenje porodinih ljudi srednje klase u masovne ubice sljedei: pritisak grupe, strah od izolacije, macho vrijednosti manjine - odnosno strah od toga da ih se ne proglasi slabim i kukavicama - te kod odreenog broja policajaca i karijerizam. U svom radu, Browning svakako ini dodatni napor da razumije razvojni put obinih ljudi do masovnih ubica. Njegova studija je upozoravajua, jer nas iznova podsjea na opasnosti od banalnosti zla, i na kapacitete zla koji u okolnostima ratnog pritiska i rasizma mogu da dovedu do tako pogubnih i masovnih transformacija linosti.81 S druge strane, Daniel Goldhagen ima potpuno oprenu interpretaciju. On tvrdi da su njemaka antisemitska vjerovanja o Jevrejima bila centralni kauzalni agent holokausta. Prema Goldhagenu, antisemitizam je takoer razlog to su mnogi obini Jevreji bili vrlo entuzijastini izvrioci zloina nad Jevrejima. Uz to, antisemitizam je bio pokretaka snaga koja je obine, porodine ljude srednje klase pretvorila u masovne ubice. Goldhagen odbija mogunost da su ekonomski faktori, karijerizam, mjere prisile totalitarne drave kao i drugi psiholoki pritisci, bili faktori koji su naveli toliki broj Nijemaca da spremno uestvuju u ubistvima Jevreja. Za Goldhagena, antisemitizam je jedini relevantan faktor - i to ne samo antisemitizam koji je intenziviran nakon Hitlerovog dolaska na vlast, ve antisemitizam koji je tinjao decenijama prije Hitlera. Naime, nakon itanja ove knjige, moglo bi se rei da Goldhagen zapravo smatra da su Nijemci praktino spremno doekali Hitlera i njegov program istrebljenja Jevreja, jer su na to i prije njega bili psiholoki spremni, upravo zahvaljujui uvrijeenim antisemitistikim stavovima. Goldhagen je istraivao ponaanje nacistikih policajaca ne samo u Poljskoj, ve i u Rusiji.82

81 82

Christopher R.Browning, nav.dj. Daniel J. Goldhagen, nav.dj.

25

I njegova, kao i Browningova knjiga, potresna su svjedoanstva o uzrocima ljudskog zla. Browningova interpretacija objektivnim historiarima i sociolozima zvui prihvatljivije zbog umjerene funkcionalistike argumentacije, koja na neki nain amnestira obine ljude i daje prihvatljivo objanjenje prebacujui odgovornost na komandne slojeve, propagandu, ratni pritisak, pritisak drutva i mnoge druge psiholoke mehanizme. Meutim, Goldhagenovi argumenti, iako odbaeni kao ostraeni od velikog broja autora, ipak zasluuju ozbiljno i duboko razmatranje. Naime, Goldhagen demonstrira opasnost od dugotrajne indoktrinacije - bilo u vidu antisemitizma ili nekih drugih politika rasne mrnje, te ukazuje na posljedice koje mogu nastupiti nakon potpune dehumanizacije drugoga. Dehumanizacija drugoga, neophodan je uvjet za genocid i masovnu participaciju stanovnitva u njegovom izvrenju to je vei stepen dehumanizacije, to stanovnitvo na strani poinilaca genocida participira sa veim entuzijazmom. U tom smislu, iako neugodna i direktna, Goldhagenova knjiga veoma je instruktivna jer ukazuje i na odgovornost naroda u ije ime drava vri genocid. Autorica Samantha Power za svoje djelo Problem from Hell, zaslueno je 2003. dobila Pulitzerovu nagradu. Ovo je komparativna studija o genocidu u 20. stoljeu koju Power zapoinje genocidom nad Armenima u Turskoj, koji se smatra prvim modernim genocidom u 20. stoljeu, zatim genocidima u II svjetskom ratu i jevrejskim holokaustom, te u periodu nakon II svjetskog rata obrauje Kambodu, Irak, Ruandu i bivu Jugoslaviju, odnosno Bosnu i Hercegovinu. U prvom dijelu knjige Power dokumentira ivot i borbu Raphaela Lemkina, ilustrirajui vanost predanosti pojedinaca, boraca za ljudska prava u velikim, prekretnim trenucima za budunost ovjeanstva. Njen stil pisanja je iv i publicistiki, i ona nalazi naina da i najkompliciranije pravne i politike procedure u procesu lobiranja i pravljenja nacrta Konvencije o prevenciji i kanjavanju genocida pretoi u drams ki zaplet koji itaoca ne samo da informira, ve mu pribliava svu kompleksnost argumenata boraca za ljudska prava. Samantha Power to uspijeva jer je, pored novinarskog backgrounda i predanosti akademskom istraivanju, i ona sama jedan od aktivista ljudskih prava. Naime, samo oni koji imaju istinski osjeaj za pravdu i suosjeanje sa rtvama genocida u stanju su napisati ovakvu knjigu - knjigu koja emotivnim i intelektualnim angamanom oduzima dah, itaoca puni gorinom, ali i prua obilje motiva za borbu protiv indiferentnog stava svijeta prema masovnim krenjima ljudskih prava.

26

U dijelu u kojem obrauje genocid u Bosni i Hercegovini, Power veliku panju posveuje kritici amerike politike koja, kao i u svim drugim sluajevima genocida u 20. stoljeu, nije reagirala na vrijeme. Power je istraila i koliko su amerike obavjetajne slube i politiki analitiari znali o genocidu u Bosni i Hercegovini. U tu svrhu analizirala je veliki broj dokumenata, transkripata, video materijala. Meutim, najvea snaga njenog istraivanja lei u intervjuima sa amerikim diplomatama, politiarima, obavjetajcima i analitiarima koji su imali informacije iz prve ruke. Jedan od najimpresivnijih intervjua jeste onaj sa Johnom Westernom, koji je 1992. radio kao analitiar u obavjetajnom birou State Departmenta. Western je dnevno morao letimino pregledati oko 1.000 dokumenata koji su stizali iz BiH, a koji su svjedoili o masovnim ratnim zloinima. Western priznaje da je tokom treninga za poziciju analitiara obavjetajnih podataka bio nauen da sa dubokim skepticizmom analizira takve izvjetaje, a posebno izjave koje su dolazile od izbjeglica i onih koji su preivjeli masakre srpskih snaga. Ova pria o Johnu

Westernu, koji je zajedno sa kolegom iz CIA-e radio prekovremeno da bi dokazao da se u Bosni i Hercegovini provodi planski genocid, ima posebnu ljudsku dimenziju i zbog toga to je Western - nakon to je uvidio da, pored svih dokaza o genocidu, amerika administracija nee intervenirati - iz moralnih razloga dao ostavku na svoju poziciju.83 Meutim, i pored ljudske dimenzije, ovakvi ilustrativni primjeri ukazuju na institucionalne zapreke u prepoznavanju, ili moda je ispravnije rei priznavanju genocida u ranoj fazi. Naime, nakon itanja knjige Samanthe Power, ini se da je nepriznavanje, a ne neprepoznavanje genocida sutinski problem meunarodne zajednice. I Samantha Power, kao i mnogi drugi autori, ukazuje na to da je namjerno izbjegavanje definiranja zloina kao genocida zapravo izbjegavanje obaveze meunarodne zajednice i velikih sila da se taj zloin zaustavi. Razmatrajui spektar definicija o genocidu koje, u ovisnosti o autoru, akcenat stavljaju na razliite komponente zloina genocida, Tom Zwaan kae da je genocid bio predmet rasprave politiara i diplomata, pravnika i pravnih strunjaka, istoriara i strunjaka za drutvene nauke, kao i raznih drugih intelektualaca i ire javnosti. Prema Zwaanu, pojam genocida u nekim tumaenjima je proirivan, dok je u drugim suavan, te se ovaj pojam preispitivao sa svakim novim sluajem navodnog genocida koji je poinjen nakon 1945. godine. Zwaan smatra da ova raznolikost gledita sama po sebi ne treba da udi. Opta koncepcija genocida odnosi se na itav niz razliitih sluajeva navodnih zloina genocida u stvarnom

83

Samantha Power, nav.dj., str.264-267 i 290-292.

27

svijetu, od kojih se svaki sastoji od (djelomino) razliitih i dosta sloenih dogaaja i deavanja u razliitim zemljama i periodima, koje je esto teko razumjeti i objasniti. Zwaan navodi jo jedan razlog zbog kojeg je pojam genocida predmet brojnih akademskih diskusija. On kae da je pojam genocida daleko od neutralnog, jer u sebi zapravo sadri jako mnogo znaenja i to u ljudskom, moralnom, politikom i pravnom smislu. On istie da je poiniocima genocida na svim nivoima odgovornosti obino jako stalo da se genocid zataka, da se dri u tajnosti, da se porie, dok, s druge strane, rtve imaju svako pravo na ostvarenje pravde, a preivjeli s pravom zahtijevaju da se njihova sudbina i njihovi gubici priznaju tako da oekuju neku vrstu zadovoljenja i pravde.84

U postavljanju okvira za analizu instruktivan je rad Gregoryja Stantona, prema kojem genocid ima osam faza. Prva faza, klasifikacija, podrazumijeva razvrstavanje i podjelu na nas i njih. Simbolizacija je druga faza u kojoj se oni obiljeavaju simbolima da bi se lake prepoznavali. Procesom dehumanizacije jedna grupa drugoj oduzima humanost i stavlja je u ravan insekata, ivotinja i sl. etvrta faza je organizacija, koja podrazumijeva da iza genocida stoji drava. Tokom procesa polarizacije ekstremisti odvajaju grupe uz pojaavanje govora mrnje, zabranu brakova i meusobnog socijaliziranja. Potom se rtve identificiraju i odvajaju uglavnom zbog njihove etnike ili religiozne pripadnosti. Istrebljenje je sedma faza, koja poinje vrlo brzo nakon identifikacije i pretvara se u proces koji se pravno naziva genocid. Osma, konana faza genocida je faza negiranja. To je, prema Stantonu, jedan od najveih znakova da e se genocidni masakar ponoviti.85

Konvencija, nauni koncept, sudska praksa i definicija genocida

Definiranje genocida i nauni koncepti, kao to smo mogli primijetiti, razlikuju se od autora do autora. Meutim, u interpretaciji Konvencije o genocidu i razumijevanju genocida, razlikuju se i sudije meunarodnih sudova, koji su, posebno od sredine 90-ih prolog stoljea poeli uspostavljati sudsku praksu o najteem zloinu. Prijedlog nekih autora da se genocid prije svega ne smatra teim zloinom od drugih vidova masovnih ubistava pada u
84 85

Ton Zwaan, O etiologiji ... Gregory Stanton, nav.dj.

28

vodu na primjerima dosadanje sudske prakse. Jer, tuioci i sudije genocid tretiraju kao najtei zloin protiv ovjenosti.86 Naime, jo je u sluaju Eichman navedeno da je optueni odgovoran za zloin protiv jevrejskog naroda koji sadri zloin genocida, te da je to najtei zloin protiv ovjenosti.87 Znaajan doprinos Konvencije u kodifikaciji meunarodnog prava bio je to to je Konvencija zabranila masovna ubistva i pokolje civila od strane sopstvene vlade. Naime, prije nego to je Konvencija stupila na snagu 12. januara 1951., meunarodne norme o ratnim zloinima zabranjivale su pokolje civila u meunarodnim sukobima, ali samo od strane neprijateljskih vojnika. Meutim, te se norme nisu odnosile na masovna ubistva i istrebljenja civila od strane sopstvenih vlada.

Actus reus i mens rea

Termini actus reus i mens rea se u meunarodnim tribunalima upotrebljavaju kao kategoriziranje elemenata zloina genocida. Actus reus nije samo djelo, ve podrazumijeva i sve vanjske aspekte zloina. Praktino, podrazumijeva aspekt zloina koji se nalazi van misli poinioca. Stoga se actus reus moe razloiti na djelo, posljedicu i okolnosti, a u nekim sluajevima i stanje uma rtve. Recimo, u sluajevima silovanja, nedostatak pristanka rtve na seksualni akt je dio actus reus.88 Na latinskom jeziku mens rea znai krivica uma, ali u svom modernom koritenju mens rea znai umiljaj ili namjeru, a u sluaju genocida, to je genocidna namjera. Problem sa ova dva elementa zloina i genocidom jeste u tome to se genocid ini u skladu sa lancem komande. Na vrhu lanca, tamo gdje se odvija planiranje, poticanje i organiziranje, posebna namjera je najoitija. Ali oni koji planiraju moda nee biti involvirani u injenje bazinih genocidnih djela. Suprotno tome, oni koji su na dnu komande, tamo gdje se ine genocidna djela, moda nemaju specifinu namjeru.89

86

Nina H.B. Jorgensen, The definition of genocide: Joining the dots in the light of recent practice u International Criminal Law Review, Springer, Berlin, 2001, str.287. 87 Attorney-General of Israel v Adolf Eichman, (1968) 36 IRL 5,41, navedeno prema Nina H.B. Jorgensen, nav.dj., str.287. 88 Nina H.B. Jorgensen, nav.dj., str.305 89 Isto, str.309.

29

Negdje na putu ove dileme, individualna interpretacija sudija, ali i naunih istraivaa genocida, dovodi do zabune u definiranju ne samo namjere pojedinca, ili namjere drave, ve i zabune u razumijevanju opte koncepcije.

II SVJETSKI RAT: NACISTIKI RASNI PROGRAM PROTIV JEVREJA I ROMA

Antisemitizam i uzroci holokausta

Drugi svjetski rat i kulminacija ljudskog zla, prema mnogim analitiarima, samo je logian slijed kulture nasilja koju je uspostavio Prvi svjetski rat i koja je u mnogim kulturama i civilizacijama pored traginog, esto dobijala i neosporni romantini prizvuk. Meutim, u popularnoj povijesti za holokaust i genocide nad ostalim narodima u Evropi koji su izvreni u tom periodu, u pojednostavljenoj popularnoj formi odgovornim se smatraju samo Adolf Hitler i krug odgovornih ljudi oko njega. Kompleksnije analize meutim bave se dubljim uzrocima zbog kojih su holokaust i drugi genocidi izvreni bez otpora ireg stanovnitva ne samo u Njemakoj ve i u mnogim drugim dravama okupirane Evrope. U svom komentaru nacistike ideologije Aldfred D. Law kae: Najvei dio nacistike ideologije centriran je na otuenom (alien) Jevreju, na njegovoj navodnoj korupciji, rasnoj inferiornosti, paranoidnom anti-semitizmu. U knjizi Mein Kampf, i njegovim javnim obraanjima, fukusirajui se na Jevreje, Hitler je demonizirao i prijetio im u neopisivim terminima. U smislu njegove kljune uloge u Partiji i njemakom politikom ivotu, antisemitizam je postao duboko ukorijenjen u nacistikoj svijesti i meu onima koji su slijedili Hitlera. Od samog poetka, mrnja prema Jevrejima i diseminacija te

30

mrnje postali su sastavni element nacistike filozofije i prakse, vodei ultimativno prema Holokaustu.90 Analizirajui nacistiku ideologiju zapadni akademici esto zaobilaze injenicu da je antisemitizam vijekovima bio duboko ukorijenjen u kranskoj kulturi. Naime, u samom uvodu ovoga rada razraujui teorijski koncept za prepoznavanje genocidnog procesa, rekli smo da je jedan od preduslova za izvrenje genocida pripremiti stanovnitvo na socijalnu prihvatljivost genocida. Takvo to se moe postii samo dehumanizacijom rtve. Stoga je dehumanizacija praktino jedan od preduvjeta za genocid. Proces dehumanizacije Jevreja svoditi samo na nacistiki reim i invenciju Hitlera, znailo bi amnestirati mnoge vane subjekte povijesti ovjeanstva. Antisemitizam je zabiljeen jo u pagansko vrijeme, a genocidno nareenje egipatskog faraona Ramzesa II da svi jevrejski mukarci budu ubijeni, izbjegnuto je kroz biblijski egzodus.91 Meutim, sutina modernog antisemitizma stvarne korijene ima u kranskoj dogmi da jevreji treba da nose kolektivnu i vjenu odgovornost za Isusovu smrt. Kada je u IV stoljeu u Rimskoj imperiji kranstvo postalo zvanina religija, negativni stereotipi o jevrejima postali su norma, a kako se crkvena propaganda vrlo brzo irila, jevreji su dobili status drugih, onih koji su van moralne obaveze kranskog svijeta. Ako se pozabavimo historijom kranstva, vidjeemo da je genocid nad jevrejima poinjen davno prije nego to je nacistiki reim osmislio holokaust- koji je po svojoj sveobuhvatnosti i monstruoznosti svakako najgore stradanje jevrejskog naroda. Meutim, kriarski ratovi (crusaders wars), iji cilj je bio osloboditi Jeruzalem od muslimana, kao cilj su imali openito istrijebiti to vei broj nevjernika. Pored muslimana, prema standardima tadanjeg katolikog establishmenta to su bili i jevreji. Papa Urban II objavio je kriarski rat 27. novembra 1095; kampanje ubistava poele su u maju sljedee godine. U ovim akcijama kriara stradalo je oko deset tisua jevreja-otprilike jedna treina jevrejske populacije Njemake i sjeverne Francuske; ubijeni su oni jevreji koji su radije odabrali da umru u ime Boga, nego da budu na silu prekrteni.92
90 91

Alfred D.Low, The men around Hitler u East European Monographs,Boulder, 1996, str.192. Alan L. Berger, Antisemitizm, u Encyclopedia of Genocide, volume I, ABC-CLIO, Inc. Str. 52. 92 Alan L. Berger, Antisemitizm, u Encyclopedia of Genocide, volume I, ABC-CLIO, Inc. Str. 55.

31

Jevreji su u popularnoj kranskoj svijesti zapravo izjednaavani sa avolom, i takvi se stavovi mogu prepoznati i umjetnosti. Pored jevreja, asocirani sa avolom meu kranskim piscimai slikarima pored jevreja bili su i muslimani. Te asocijacije mogu se prepoznati i u Danteovim krugovima pakla koji su rezervirani za ove nevjernike. ak se ni kranski reformator Martin Luter, koji je na poetku svog djelovanja pokazivao simpatije prema jevrejima, nije uspio odmai od tradicionalnog antisemitskog stanovita. Naime, u poetku je ovaj kranski reformator imao ambicije da privoli jevreje da prihvate kranstvo. Nakon to je postalo jasno da taj projekat nee uspjeti, Martin Luter objavio je djelo O jevrejima i njihovim laima. U modernim terminima analize genocida, ovaj spis je sadravao osnovne elemente genocidne ideologije: zvanino je zabranjena jevrejska religija, kriani su pozvani da zapale jevrejske sinagoge te da jevreje protjeraju iz kranskih zajednica i sa kranske zemlje. Ni doba prosvetiteljstva koje je promoviralo jednakost meu ljudima, u osnovi se nije uspjelo obraunati sa stereotipima protiv jevreja. Na testu borbe protiv antisemitizma francusko drutvo je palo tokom afere Dreyfu s. Naime, kapetan Alfred Dreyfus lano je optuen da je izdao Francusku. Tok tog suenja, kao i reakcije javnosti, pokazali su da je taj proces usmjeren protiv svih jevreja Francuske, a ne samo protiv kapetana Dreyfusa. injenica da su jevreji bili talentirani za finansijske transakcije, te da su imali veoma visoku stopu obrazovanja, izazivala je zavist stanovnitva irom Evrope. Pamflet Cionski protokoli knjiga je koja navodno svjedoi o meunarondoj zavjeri jevreja da zavladaju cijelim svijetom. Knjiga je prevedena irom svijeta i dan danas je eksploatiraju antisemiti za irenje antijevrejskog raspoloenja. Posebno je koritena u pred nacistikoj Njemakoj jer je sluila kao dokaz da je na sceni jevrejska konspiracija koja prijeti svijetu, a posebno njemakoj dravi. Meutim, kao to smo vidjeli uzroke antisemitizma treba traiti mnogo ire od same Njemake.

Eugeniki program i holokaust

32

Eugenika, teorija o stvaranju zdravog i lijepog podmlatka, bila je osnova nacistikog programa iste arijevske rase. No ni ova teorija nije zaeta u Njemakoj, ve u Engleskoj krajem 19tog stoljea. U Sjedinjenim Dravama ovaj program je takoer koriten za selekciju imigranata, ali i za odluke o tome koje osobe podlijeu prisilnoj sterilizaciji zbog toga to su intelektualno i mentalno hendikepirane. U Hitlerovoj, nacistikoj Njemakoj, nauka o rasnoj istoi ozvaniena je kroz programe u kolama, posebno u medicinskim kolama i fakultetima. Prestini fakulteti kao to je Kaiser-Wilhelm institut (danas poznat kao Max Planck Society) ulagali su velika sredstva u eugeniki program i rasna istraivanja. Prva masivna primjena ovog istraivanja provedena je nakon usvajanja zakona o prisilnim sterilizacijama koji je usvojen u julu 1993. godine. Tada je sterilizirano oko 400.000 njemakih graana zbog toga to je na osnovu medicinskih istraivanja provedenih kroz ovaj program utvreno da imaju neke nepoeljne i nasljedne zdravstvene karakteristike. Akciju sterilizacije Nirnmberki rasni zakoni iz 1935. proirili su na rasu i etnicitet. U poznatoj operaciji Aktion T-4, eugeniki program sterilizacije je proiren na ubistva djece sa posebnim potrebama i odraslih mentalnih bolesnika iz psihijatrijskih institucija. Metode Aktion T-4 programa koritene su koncentracionim logorima za ubijanje onih koji su prema eugenici bili rasno inferiorni. Nauka u eugenics bila je osnova i Hitlerovih ideja o istoj arijevskoj rasi kojoj prijeti zagaenje od jevreja koji su prema ovim teorijama bili rasno inferiorni.93

Adolf Hitler- kraa biografija i model nacistike vlasti

Adolf Hitler roen je u Austriji u aprilu 1889. i godine njegovog djetinjstva u inovnikoj porodici ne bude slutnje da e izrasti u najveeg diktatora i zloinca kojeg je ovjeanstvo pozn avalo. Nakon smrti majke i oca, 1907. iz rodnog mjesta Upper Braunau seli se u Be sa ambicijom da upie smjer slikarstva i arhitekture na Bekoj umjetnikoj akademiji. No poto ne uspijeva upisati akademiju, izdrava se slikanjem razglednica. Na poetku I svjetskog rata Hitler se seli u Minhen i prijavljuje se u Bavarsku vojsku gdje u inu kapetana nakon etiri godine ratovanja dobija odlikovanje eljezni krst prve klase. Ulazi u krugove partije NSDP i veoma brzo postaje voa te partije. Nakon Beer Hall

93

William E. Seidelman, Eugenics and the Holocaust, u Encyclopedia of Genocide, volume I, ABC-CLIO, Inc. Str.215-217.

33

Putsch-a, 1923., osuen je na petogodinju kaznu zatvora. U svojim zatvorskim danima pie prvi dio svog djela Mein Kampf (Moja borba) koje je postalo ideoloka osnova za holokaust. Zatvorska kazna ga je uinila jo popularnijim u krugovima NSDP-a, ali i u iroj njemakoj javnosti. Iako njegova partija nije osvojila potrebnu veinu na izborima 1932. godine, uspjeim manipuliranjem procedurama, 1933. Hitler postaje njemaki Kancelar. Godine nakon to je osvojio vlast posvetio je razvoju vojne industrije, indoktrinaciji njemakog stanovnitva i pripremi za ratna osvajanja. U prve dvije godine ratovanja Hitlerova vojska osvojila je i pokorila: Poljsku, Francusku, Dansku, Norveku, Austriju, Belgiju i dijelove sjeverne Afrike. Preokret u relativno jednostavnim osvajakim pohodima nastupio je nakon invazije na Rusiju, a potpuni poraz bio je ve oigledan nakon to je u rat ula Amerika. U noi 30 aprila/1 maja 1945. kada su se sovjetske snage pribliile podzemnom bunkeru u Berlinu, Hitler je zajedno sa svojom ljubavnicom/enom Evom Braun94 izvrio samoubistvo. Njegova izriita elja bila je da njihova tijela nakon samubistva budu zapaljena do neprepoznatljivosti.95 Ovo je jedan od razloga zbog kojeg mnoge teorije konspiracije postavljaju pitanje da li je Hitler zaista izvrio samoubistvo ili je uspio pobjei pred sovjetskim trupama. Uobiajene su tvrdnje da je frustracija Nijemaca ekonomskom krizom bila kljuni razlog za Hitlerov uspon na politiku scenu. Meutim, ekonomska kriza svakako nije bila jedini uzronik, jer bi SAD, koje su tridesetih prolazile kroz ekonomsku depresiju, takoer zavrile sa diktatorom kao to je Hitler. Grunberger-ov komentar nas u ovoj analizi navodi na pravi put: Moralna i politika dezorijentacija koja je pogodila Njemaku nakon rata, uinila je da depresija dobije mnogo dublje znaenje od samo ekonomskog, kakvo je imala u drugim zemljama.96 Mnogi povijesniari bi se sloili kako sa Grunberger-om, tako i sa Hannah Vogt, koja kae da su se Nijemci nakon Drugog svjetskog rata osjetili izdanim i ponienim od strane saveznikih sila i openito, bili su razoarani sporazumom iz Verailes-a.97 Stoga se moe rei da su realno nezadovoljstvo Nijemaca sa politikom i ekonomskom situacijom,
94 95

Hitler i Eva Braun su se vjenali dan prije samoubistva. Marc I. Sherman, Adolf, Hitler, u Encyclopedia of Genocide, volume I, ABC-CLIO, Inc. str.291-294. 96 Richard Grunberg, The 12-Year Reich-A Social History of Nazi Germany,1993-1945, Holt, Rinehart and Winston, 1979 97 Za detaljnu analizu njemakog socijalno psiholokog stanja pogledati: Hannah Vogt, The burden of guil-A short history of Germany, New York, Oxford Unviersity Press, 1969

34

kao i osjeaj ponienoti njemake nacije nakon I svjetskog rata, bili faktori koji su kreirali pogodne okolnosti za Hitlera da uspostavi link sa svojim izbornim tijelom na osnovu prie o anti-njemakoj konspiraciji. Zajedno sa talentom da pronae teme na osnovu kojih e uspostaviti vezu sa svojim glasaima, Hitler je pokazao i izuzetnu vjetinu da manipulira pravnim procedurama. Naime, od samog poetka njegove borbe za vlasti, izborni rezultati nisu bili dovoljni da Hitler uspostavi apsolutnu vladavinu njihove partije. Hitler je tokom svojih manipulitivnih igara koristio injenjenicu da su njegovi oponenti bilo na desnici, ljevici ili centru bili potpuno podijeljenjeni. Na ruku mu je ila svjetska ekonomska kriza, rast nezaposlenosti u Njemakoj, nemogunost Weimarovog politikog reima da se efektivno odbrani. S druge strane, odlunost Hitlerovih ekstremnih desniara i njegovih konzervativnih saveznika, kao i loe zdravlje predsjednika Hidenburga, konano su Hitleru obezbijedili mjesto kancelara i tim inom je sahranjen njemaki demokratski parlamentarizam.98 Da bi osvajanje vlasti bilo potpuno, Hitleru je bila neophodna podrka armijskih struktura. S obzirom na poniavajuu poziciju u kojoj je bila njemaka armija, kao i na Hitlerova obeanja da ponovno oivi slavu Kaiserove vojske, bilo je jednostavno razumjeti zbog ega je Hitler naiao na podrku armijskih struktura. Njemakoj armiji bio je potreban jak politiki autoritet, jer bez autoriteta, njemaka vojska je osjeala egzistencijalnu prijetnju. Kaiser je bio autoritarne figura i vrhovni komandant. Nakon Kaiserove abolicije njemaka armija bila je dezorijentirana i suoena sa nesigurnom budunou. Nakon Kaiserove abdikacije koritenje vojske mogao je autorizirati samo parlament. Pored toga to je imao kontrolu nad vojskom, Hitler je takoer imao i paravojne trupe pod svojom komandom. Paravojne trupe jedan su od esencijalnih faktora za diktatora koji planira zloine. Naime, ove snage osiguravaju jednostavnu realizaciju prljavih ciljeva, masovnih ubistava, ubistava politikih protivnika, protjerivanja stanovnitva Neki od razloga to diktatori koji planiraju ove akcije favoriziraju paravojne trupe su sljedei: komunikacija je direktna, kod izdavanja naredbi nema svjedoka, nema potrebe za pismenim naredbama i potpisima. Imati na raspolaganju ovakvu vrstu moi, esencijalno je za provoenje politikih manipulacija, ali i realizaciju masovnih zloina, ukljuujui i genocid.
98

Vidi ire o nainu na koji je Hitler doao na vlast u: Alfred D.Low,The Men Around Hitler, u East European Monographs,Boulder, 1996.

35

Adolf Hitler vjeto je manipulirao politikom moi. Jedan od najvanijih faktora u osvajanju vlasti i primjenjivanju propagandnog programa bio je da se razliite drutvene grupe u Njemakoj pridobiju za jedinstveni nacionalni program. To naravno nije bilo mogue bez duplih igara i tajnih politikih manipulacija. Na primjer, tokom svoje izborne kampanje, Hitler je javno kritizirao industrijaliste i kapitaliste. Njegov cilj bio je da dobije glasove osiromaenih radnika. Meutim, poznato je da je u periodu od 1930. do 1933. odrao seriju tajnih sastanaka sa njemakim kapitalistima koji su kontrolirali njemaku industriju eljeza (steal) and rudarsku industiju. Hitleru je podrku pruao Emil Kirdorf, poznati industrijalac, koji je mrzio sindikate i bio u veoma loim odnosima sa sindikatima. Komentirajui Hitlerov odnos sa vlasnicima kapitala u Njemakoj, Geary kae: Svakako da su u godinama nacistike vladavine, od 1933. do 1945. najveu korist ostvarile upravo gigantske korporacije, kao to su kemijski trust IG Fareben.99 Nain na koji je Hitler birao svoje prve suradnike, takoer ilustrira na koji je nain on pokuavao doprijeti do razliitih slojeva drutva. Goering je bio sin kolonijaliste, bivi oficir i lovac. On se druio sa aristokratima, industrijalcima i vojnom elitom. U isto vrijeme, Goebells je bio novinar sa porijeklom iz niih drutvenih slojeva i on je odravao kontakte sa umjetnicima i filmskim zvijezdama. Historiari bi se sloili da je teko zamisliti nacizam u Njemakoj bez Hitlera. Hitler je uspjeno koristio slabosti u tradicionalnim strukturama vlasti, i uz pomo jake ideologije, razliite slojeve i grupe njemakog drutva pripremo je da prihvate ideju geno cida. Cilj nacistike ideologije bio je da se ponovno oivi strah meu Nijemcima, koji su se tada ve osjeali ponieno i poraeno. Hitler je ove emocije eksploatisao, i dalje ih razvio da bi Nijemcima pribliio ideju o svjetskoj jevrejskoj konspiraciji protiv Nijemaca. U Hitlerovoj interpretaciji antinjemake konspiracije, Jevreji nisu bili jedini koji su bili prijetnja opstanka njemake nacije. U naporu da unite Njemaku, Jevrejima su, prema tim fantazijama, pomagali komunisti, slobodni zidari, moderni umjetnici. Specifinosti i kontroverze holokausta

99

Ibid.str.38.

36

Genocid nad Jevrejima zbog svoje specifinosti koju ima u odnosu na ostale zloine naziva se holokaust ili shoah. Holokaust je dakle nacistiki plan koji je kao krajnji cilj imao totalno jevrejskog naroda. Prema poslijeratnim statistikama, izvrioci holokausta su uspjeli u svojim planovima. Tokom II svjetskog rata u Evropi je ubijeno oko est miliona jevreja. Ne postoji niti jedan nauni argument koji bi u pitanje doveo postojanje holokausta, meutim, naunici se spore o tome da li su nacisti od samog poetka imali plan za istrebljenje ili se proces unitenja jevreja zapravo razvio tokom rata. Oni koji smatraju da nacisti nisu imali genocidnu namjeru niti genocidni plan od samog poetka kao jedan od argumenata istiu injenicu da su nacisti imali namjeru da jevreje presele na Madagaskar. Dakle, kao to smo to detaljno obradili u uvodnom dijelu ove knjige u vezi sa genocidnom namjerom i genocidnim planom unitenja jevreja, postoje dvije kole, jedna je intencionalistika a druga je funkcionalistika. Dok intencionalisti ne dvoje da su nacisti sa Hitlerom na elu od samog poetka imali jasno artikuliranu namjeru istrebljenja, funkcionalisti smatraju da nije postojao razraen plan u samom poetku nego da je to vie serija kompleksnih dogaaja, koji su opet doveli do unitenja jevreja u Evropi. Stoga, funkcionalistika i intencionalistika kola se zapravo razlikuju u intepretaciji dogaaja koji su doveli do konanog rjeenja jevrejskog pitanja a nikako u samom rezultatu. Druga kontroverza koja se u naunim diskusijama esto pojavljuje dovodi se u vezu sa jedinstvenou holokausta u odnosu na druge narode. Postoje naunici koji smatraju da je holokaust po koliini ljudskog zla i tragedije dogaaj bez presedana u povijesti i da ne postoji niti jedan drugi dogaaj u povijesti koji se moe zvati potpunijim genocidom od holokausta. To koji insistirajuju na jedinstvenosti holokausta tvrde da je holokaust stoga nemogue porediti sa bilo kojim drugim dogaajem u povijesti.100 S druge strane, postoje naunici kao to je recimo Michael Berenbaum koji tvrde da - iako su jevreji svakako najvee rtve II svjetskog rata- holokaust je imao i brojne druge rtve nacistike politike rasne istoe. Meu tim rtvama su Romi, homoseksualci, ljudi s posebnim potrebama, politiki oponenti, Jehovini svjedoci...101 Meutim, zbog specifinosti metoda progona i istrebljenja kojima su bili izloeni evropski jevreji, kao i zbog inistiranja preivjelih rtava ustaljeno je da se termin holokaust odnosi samo na masovna ubistva i istrebljenje jevreja.

100 101

Steven Katz....vidjeti iz uvoda... Jack Nusan Porter, The Holokaust, u Encyclopedia of Genocide, volume I, ABC-CLIO, Inc. str.306-312.

37

Termin genocid koristi se za istrebljivaku politiku koju su nacisti i njihovi kolaboratori imali prema drugim narodima i nacionalnim manjinama. Genocid koji se veoma rijetko spominje, a koji je po intenzitetu bio odmah poslije jevrejskog jeste genocid nad evropskim Romima. Genocid najee dokumentira narod-rtva. Na primjeru genocida nad Armenima mogli smo vidjeti kako se narod-rtva decenijama borio protiv zaborava i podsjeao meunarodnu zajednicu da prizna njihovo stradanje. Na isti nain, za dokumentiranje genocida nad Jevrejima najzasluniji su Jevreji sami. I Armeni i Jevreji su narodi koji imaju veoma visok stepen pismenosti, i jaku intelektualnu elitu. Za razliku od njih Romi su i dalje u svim zemljama Evrope nacionalna manjina koja se nalazi u tekom ekonomskom poloaju sa malom stopom pismenosti. To je jedan od razloga to je genocid nad Romima tako slabo dokumentiran i to se veoma rijetko spominje u literaturi o genocidu. Pored toga, predrasude o Romima koji u veini evropskih zemalja imaju status graana druge klase, razlog su i to brojni istraivai i naunici koji se bave temom genocida, jednostavno zaobilaze pitanje genocida nad Romima.

Genocid nad Romima

Jedini narod koji je pored Jevreja bio obuhvaen rasistikim rasnim zakonima iz 1935. poznatim kao Nirnmberki zakoni bili su Romi. Prema tim zakonima, poznatim i kao zakoni za zatitu njemake krvi, jednako krivino djelo za njemake graane bilo je imati seksualni odnos sa Romima kao i sa Jevrejima. Meutim, skupiti informacije o genocidu nad Romima nije bilo jednostavno. Simon Wiesental jedan je od rijetkih istraivaa genocida koji je to pokuavao: Eva Lingens, koja je bila u enskom kampu Auschwitz- Birkenau i ivjela je blizini Romskog kampa, sjea se kako su Romi ili prema gasnim komorama, grupa za grupom, ba kao i Jevreji. To je sve to znamo o sudbini Roma. Mi jedva da znamo kako su hapeni; gotovo nita ne znamo o tome ta se deavalo sa njihovom imovinom; nemamo ni gotovo nikakav trag o njihovim pojedinanim tragedijama.102

102

Simon Wiesenthal, Jews and Gypsies: Genocid of Non-Jewish Victims in the Holocaust as Seen by a Survivor of the Holocaust, u Encyclopedia of Genocide, volume I, ABC-CLIO, Inc. str. 502.

38

Wiesental takoer pie da tragedija nad Romima nikada nije doprla do javnosti te da su kljuni razlog predrasude i diskriminacija kojima su Romi bili izloeni i nakon rata. On takoer istie da su predrasude prema Romima pokazivala i udruenja jevrejskih rtava koji u na godinjicama obiljeavanja stradanja u koncentracionim kampovima decenijama nisu dozvoljavali da se zajedno sa spominjanjem zloina nad Jevrejima spominje i stradanje Roma. Wiesental navodi i konkretan primjer: Kada je Centralni savjet Jevreja u Njemakoj organizirao memorijalnu ceremoniju 1985. da obiljei osloboenje kampa Bergen-Belsen, Centralni savjet Sinta i Roma traio je dozvolu da se i oni obrate, s obzirom na injenicu da je njihov narod stradao u tom kampu takoer. Centralni savjet Jevreja odbio je ovu inicijativu. Kad sam obavijeten o ovome, telefonirao sam predsjedniku Centralnog savjeta Jevreja zahtijevajui da dozvoli bar nekoliko minuta predstavnicima Sinta i Roma da se obrate skupu. I moj zahtjev je odbijen. Kako sam poznavao Federalnog Kancelara Helmut Khola, zamolio sam ga da makar on u svom obraanju spomene i stradanja Roma. Helmut Kohl je prihvatio moj zahtjevi i njegov govor je bio veoma potresan.103 Zanimljivo je da se ak i Elie Wiesel, dobitnik Nobelove nagrade za mir ogluio na zahtjeve Roma da pronau institucionalne naine da romske rtve otrgnu od zaborava. Naime, u SAD-u je 1979. godine osnovan US-Holocaust Memorial Council (US-Holokaust memorijalno vijee) u kojem su pored jevrejskih zastupnika glasove imali i Poljaci, Rusi, Ukrajinci i drugi. Nastojanja Internacionalnog saveza Roma da dobiju svoje mjesto u tom vijeu bila su uzaludna. Simon Wiesenthal napisao je dugo pismo u kojem je objasnio da je neophodno da i Romi dobiju svoje mjesto u tom vijeu, meutim Elie Wiesel mu je odgovorio da samo ameriki predsjednik Ronald Regan moe donijeti takvu ulogu. Tek nakon to je Elie Wiesel odstupio sa predsjednikog mjesta, novoformirano vijee je u svoje rukovodstvo primilo i profesora Hanckoka, tadanjeg predstavnika Roma u UN-u.104 Wiesenthal kae da je razoarenje brojnih Roma zbog ponaanja Jevreja, onih koji su u konc-logorima patili pored njih, a sad ne ele da ih prepoznaju, potpuno razumljivo. Pri tom su nam zajednika mnoga iskustva: Sinti i Romi rasuti kao i mi meu druge narode,

103

Simon Wiesenthal, Jews and Gypsies: Genocid of Non-Jewish Victims in the Holocaust as Seen by a Survivor of the Holocaust, u Encyclopedia of Genocide, volume I, ABC-CLIO, Inc. str.504. 104 Simon Wiesenthal, Pravda, ne osveta, Svjetlost, Sarajevo, 1989.str.253.

39

okrueni su hiljadama ukorijenjenih predrasuda i nisu kao ni mi sve do danas otrpjeli sve patnje. Auschwitz se u njihovu historiju usjekao isto koliko u nau., kae Wiesenthal.105 I Romi su kao i Jevreji bili rtve progona i prije samog holokausta. Romi (to znai ljudi) protjerani su iz Indije kada je uveden sistem kasti. Preli su Bliski istok i sjevrenu Afriku te se nastanili u Evropi i Aziji i krajem XIX stoljea u Americi. Po pitanju vjere Romi su veoma fleksibilan narod i prihvataju vjeroispovijest podruja u kojem se nastane. Meutim, nomadski nain ivota, te poslovi kojima se bave: ulini zabavljai, muziari, skupljai gvoa, trgovci ivotinjama...kao i sklonost prosjaenju, Rome su doveli u nezavidnu poziciju u evropskim zemljama. Razlog tome je to to je ivot u ergama, odnosno nomadski nain ivota znaio da je nad Romima bilo teko uspostaviti kontrolu i staviti ih u okvire zakona.106 Jo 1721 Karl VI naredio je istrebljenje svih Roma. Prema tom zakonu, ubiti Roma nije bilo krivino djelo. Takoer, veoma uobiajen za ovaj period bio je i organiziran lov na Cigane koji se nije razlikovao od lova na divlje ivotinje. tavie, lov na Rome bio je i agresivniji, jer je praksa bila da se ume zapale s ciljem da se iz njih istjeraju Romi koji su se tamo krili. Nakon to bi iz zapaljenih uma bjeali na istinu, ubijani su bez milosti.107

I kancelar Bismark je 1880. godine ponovio neke diskriminatorne zakone u kojima je stajalo da Romi trebaju biti tretirani posebno surovo ako budu uhapeni. ak je povodom romskog pitanja 1890. odrana posebna konferencija (naslov je bio O ciganskim nitarijama). Na ovoj konferenciji vojska je dobila ovlatenja da istjeruje Rome. Nakon intenziviranja objavljivanja rasistike literature u Minhenu je uspostavljena Informativna agencija o Romima iji cilj je bio da pravi katalog informacija o Romima koji se nalaze na njemakoj zemlji. Rezultati istraivanja ove agencije objavljeni su u knjizi Alfred Dillmana Zigeuner-Buch u kojoj su Romi predstavljeni kao kuga i prijetnja, kao i da je pogubno mijeanje njemake rase sa takvom vrstom gena. U drugom dijelu knjige dat je genealoki pregled i krivini rekord (ako je takav postojao) a u treem dijelu su objavljene fotografije Roma koji su obraeni u toj monstruoznoj bazi podataka.108
105 106

Simon Wiesenthal, Pravda, ne osveta, Svjetlost, Sarajevo, 1989.str.253-254. Mirella Ferrera, Romi-nomadski narod, u Narodi svijeta, Stanek, Varadin, 2004. 107 Ian Hancock, Roma: Genocide of Roma in the Holocaust, u Encyclopedia of Genocide, volume I, ABCCLIO, Inc. str. 505. 108 Ibid.

40

Ova studija koja je dakle objavljena 1905. godine bila je centralni motiv Nirnmberkih rasnih zakona koji su uvedeni trideset godina kasnije. S tom razlikom da je romskoj rasi pridruena i jevrejska. Ovim rasnim zakonima zabranjen je seksualni odnos i brak Jevreja, Roma i ljudi afrikog porijekla sa njemakom arijevskom rasom, a dvije godine kasnije, 1937. Romi i Jevreji izgubili su graanska prava i svedeni su na graane drugog reda. Izmeu 12-18. juna 1938. organizirana je Sedmica za ienje Cigana, koja je bila ekvivalent onoga to je za Jevreje predstavljala Kristalna no. I jedan i drugi dogaaj oznaili su poetak masovnog istrebljenja oba naroda.

No, prva masovna genocidna akcija industrijskog ubijanja Holokausta desila se u januaru 1940. godine. Tada je ubijeno 250 romske djece u eksperimentu koji je za cilj imao da isproba efikasnost kristala gasa ciklon-B, koji je kasnije koriten u gasnim komorama. U svim logorima smrti Romi su bili rtve kao i Jevreji. Zabiljeeno je da je samo u jednoj noi, 1.avgusta 1944. ubijeno 4 tisue Roma u Auschwitz-Birkenau.109 Koliko je Roma ubijeno u nacistikoj Njemakoj nikada nije precizno utvreno. Iz ve pobrojanih razloga, svako pogaanje bilo bi nezahvalno jer zvaninih podataka nema. Iz slinih razloga Romi, za razliku od Jevreja nisu nakon rata iskoristili svoje pravo na restituciju. Koliko je nesigurno pominjati brojke govori i injenica da Holocaust Memorial muzej u Washingtonu navodi da se radi o broju izmeu pola miliona i milion i po. Meutim, prema zvaninom popisu zvaninika nacistike partije iz 1939. u Njemakoj je bilo oko 2 miliona Roma. Ako uzmemo u obzir da dokumentacije o njihovom stradanju praktino nema, te da je veliki broj Roma, pored kampova ubijan i u umama, te da Romi nisu bili rtve samo u Njemakoj, ve, identino kao Jevreji i irom Evrope, onda se moe rei da je Holcaust Memorial muzej u procjenama potcijenio broj romskih rtava.

109

Ian Hancock, Roma: Genocide of Roma in the Holocaust, u Encyclopedia of Genocide, volume I, ABCCLIO, Inc. str. 506.

41

Genocid nad homoseksualcima

Predrasude i progoni homoseksualaca prethodili su eri holokausta i Njemaka drava u tome nije bila usamljena. Zbog predrasuda i potekoa koje su imali ako su svoju homoseksualnost priznavali, veina njih svoju seksualnu orijentaciju drala je u tajnosti. To je i jedan od razloga zbog kojih je istraivaima ovog perioda bilo teko pronai one koji su bi bili spremni otvoreno govoriti o nainima progona i tretmanu ove kategorije rtava holokausta.110 Ubistva homoseksualaca poela su u poznatoj Noi dugih noeva 30. juna 1934. kada je eliminiran lider SA Ernst Roehm i pripadnici njegove jedinice. Meutim, injenica da su pripadnici specijalne jedinice Ernsta Roehma bili homoseksualci nije bio jedini motiv za njihovu eliminaciju. Naime, izmeu SA i SS-a postojalo je ozbiljno rivalstvo.111 O tome da li se ubistva homoseksualaca u nacistikoj Njemakoj mogu nazivati genocidom, postoje ozbiljna mimoilaenja meu teoretiarima. Oni koji su protiv, tvrde da su, za razliku od Jevreja ili Roma, homoseksualci imali izbor. Naime, homoseksualci su imali izbor ili da kriju svoju seksualnu orijentaciju ili da za vrijeme nacizma ive u celibatu: stoga, imali su izbor i nain da zatite svoj ivot. Koliko god ovaj teza ima logiko ut emeljenje, toliko se s druge strane mogu nai i elementi koji argumentirano govore protiv. Naime, s druge strane, nacisti su homoseksualce tretirali kao vrstu koja u sebi nosi opasnost za degenerizaciju arijevske rase. Homoseksualci su bili rtve nacistikih progona i prisilnih sterilizacija. Prema definiciji iz UN konvencije o genocidu, prisilne sterilizacije koje su praktino uskraivanje prava na raanje, mogle bi se definirati kao genocid. Broj rtava homoseksualaca ubijenih za vrijeme nacistikog reima takoer varira. Procjene se kreu od 5000-15000 rtava. Jedan od razloga to je ovaj broj moda potcijenjen je i taj to su homoseksualni akti sve do juna 1969. bili zabranjeni njemakim zakonom. Naime homoseksualizam je zabranjen zakonom od 1935. godine, ali zbog stigmatiziranja ljudi
110

Izvanrednu analizu o motivima genocida nad homoseksualcima vidi: Richard Plant, The Pink Triangle: The Nazi War Against Homosexuals. Henry Holt, New York, 1986. 111 Jack Nusan Porter, Homosexuals: Genocide of Homosexuals in the Holocaust, u Encyclopedia of Genocide, volume I, ABC-CLIO, Inc.str. 338.

42

homoseksualne orijentacije zakon je ostao na snazi tako dugo i nakon rata. Stoga homoseksualci, za razliku od Jevreja i drugih rtava nisu imali pravo na restituciju. Kad je u pitanju restitucija, homoseksualci su dakle u istoj kategoriji rtava kao Romi. I jedni i drugi zbog predrasuda kojima je robovalo i njemako drutvo, ali kao to smo vidjeli i ira svjetska zajednica ukljuujui i brojne druge kategorije rtava, ni nakon to je zavrena nacistika era, nisu imali pravo na pravdu....112

Koncentracioni logori
Svaki genocid prate i koncentracioni logori i oni su se bez izuzetka koristili u svim historijskim primjerima genocida. Termin koncentracioni logor uveden je da bi se opisali kampovi koje je koristila panska vojska tokom kubanske pobune 1868.-1878., ali se koristio i za britanske kampove koji su izgraeni tokom Burskog rata 1899.-1902., za Afrikance u koloniji Cape.113 Koncentracioni logori podrazumijevaju masovno zatvaranje civilnog stanovnitva, bez redovnog sudskog postupka i na neodreeno vrijeme. Civilno stanovnitvo se terorizira raznim metodama. Uglavnom su koncentracioni logori otvarani s namjerom da se veliki dio zatoenika i ubije, kao to je bio sluaj sa sovjetskim gulazima. Tokom II svjetskog rata, nacistike vlasti su koncentracione logore iskoristili za istrebljenje Jevreja i Roma, ali i za genocid i masovna ubistva i drugih naroda. Tokom II svjetskog rata koncentracione logore imali su i Japanci. U veini koncentracionih logora primjenjivane su sline genocidne metode, a smrt zatvorenika najee je prouzrokovana dugotrajnim muenjem i izgladnjivanjem. Nacistiki logori za vrijeme II svjetskog rata razlikuju se od ostalih po monstruoznosti uzrokovane takozvanom 'industrijalizacijom smrti' i uvoenjem gasnih komora koje su ubrzale ubijanje.114 Meu poznatijim nacistikim logorima su Treblinka, Auvic-Birkenau, Dahau, Mathausen, Bergen-Belsen...Logori za politike zatvorenike bili su praksa u Njemakoj u periodu od

112

O genocidu nad homoseksualcima u nacistikoj Njemakoj vidi: Heinz Heger, The Men with the Pink Triangle, Boston: Alyson Publications, 1980. 113 Columbia Encyclopedia, Columbia University Press, definicija koncentracionog logora dostupna na http://www.answers.com/topic/concentration-camp#top. (pristupljeno 2.3.2007.) 114 Industrijalizacija ljudske smrti u nacistikim koncentracionim logorima, ili 'logorima smrti' , dokumentirana je kroz rekonstrukciju operacije 'Reinhard', u kojoj je tokom 1942.-43. u Poljskoj ubijeno vie od milion i po Jevreja. Rekonstrukciju ove operacije kao i uase kroz koje su prolazile rtve u tri logora, Belzec, Sobibor i Treblinka, kroz dostupne dokumente obradio je Yitzak Arad u knjizi, Belzec, Sobibor, Treblinka: The Operation Reihard Death Camps, Indiana University Press, 1987.

43

1933-1936, meutim, iako su uvjeti bili veoma teki, u gradaciji monstruoznog tretmana zatvorenika koji je nastupio u drugom periodu 1939-1942., ovi prvi bili su mnogo podnoljiviji. U ovom drugom periodu poela su masovna hapenja Jevreja, Roma i drugih kategorija graana nepodobnih za nacistiki reim. U ovom periodu veliki broj zatvorenika je umro kao posljednica namjenskog izgladnjivanja, zbog iscrpljenosti, bolesti, kao i masovnih egzekucija. Meutim, u treem periodu od 1942-1945, ovi logori bili su logori smrti iji cilj je bio ubiti to efikasnije sve vei broj zatvorenika. U tu svrhu koriten je i gas Ciklon-B. Naime zatvorenici su ubijani u gasnim komorama, a da bi sve bilo mnogo efikasnije, potom spaljivani u ogromnim krematorijumima.

KAMBODA- GENOCIDNA KAMPANJA CRVENIH KMERA

Dinamina povijest Kambode tokom koje se ova drava borila sa jakim Vijetnamom i Sijamom, djelimino se stabilizira 1863. kada Kamboda postaje francuski protektorat i 1887. biva ukljuena u Francusku Indokinu. Tokom II svjetskog rata, Kambodu su okupirali Japanci, da bi nakon rata, usprkos tome to su Khmeri objavili Deklaraciju o nezavisnosti, kolonijalnu upravu ponovno uspostavili Francuzi. Autonomna drava u okviru Francuske unije Kamboda postaje 1949. godine, a potpuno neovisna kraljevina 1953. U periodu od 1955.-1963, Kamboda je bila i pod finansijskim i politikim uticajem Sjedinjenih Drava, no zbog straha od irenja Vijetnamskog rata proglaava neutralnost, prekida odnose sa SAD-om i, prema amerikim izvorima, doputa potajno djelovanje Vijetkongu protiv Junog Vijetnama sa svoga teritorija. Nezavisni izvori pak tvrde da je potajno djelovanje Vijetkonga sa kambodanske teritorije bila tek propaganda SAD-a koja je posluila za unitenje ove drave. Naime, Kamboda je jedna od drava na koju se na najsuroviji nain reflektovala hladnoratovska politika podjela sfera utjecaja izmeu Sovjetskog Saveza i Sjedinjenih Drava. U skladu s tim proameriki general Lon Nol 1970. ukida monarhiju i proglaava khmersku republiku. Ovaj vojni udar bio je povod za krvavi graanski rat izmeu proamerikog generala Lon Nola i komunistikih Crvenih Khmera pod vodstvom Pol Pota.115

115

Karel Natek I Marjeta Natek Kamboda, u Drave Svijeta,Mozaik knjiga, Zagreb 2004. str. 285.

44

U ovom graanskom ratu amerika vojska prouzrokovala je desetine hiljada rtava u kampanjama avionskih bombardiranja kambodanskih uma. Slubeno nije poznato koliki broj civila je ubijen u tom bombardovanju, ali prema procjenama analitiara taj broj je zastraujui. Prema John Pilgeru, u periodu od 1969.-1973. ameriki bombarderi su bacili vie bombi na kambodanske seljake koji su ivjeli uglavnom u kolibama od pruam nego to je baeno na Japan tokom II svjetskog rata. Naime, koliina bombi u tonama koja je baena na Kambodu ekvivalent je pet nuklearnih bombi na Hiroimu. Pilger takoer navodi da dokumenti amerike vojske sa kojih je 1987. skinuta oznata tajnosti ostavljaju malo sumnje da je ovaj ameriki teror posluio kao katalizator za revoluciju koja do tada nije imala podrku u narodu. Oni koriste bombardiranje kao osnovu temu u njihovoj propagandi, izvijestio je direktor tajnih operacija CIA 2.maja 1971. godine. Ovaj pristup je rezultirao u uspjenom regrutiranju znaajnog broja mladih ljudi i propaganda je bila najuspjenija meu izbjeglicama koje su bile izloene bombardovanju avionima B-52., stoji u jednom od CIA izvjetaja.116 Antiameriko raspoloenje Crvenih Kmera artikuliralo se u formi radikalnog komunizma: ukinut je novac i privatno vlasnitvo, stanovnitvo je udrueno u komune, gradsko stanovnitvo preseljeno je na selo, a Angkor (organizacija Crvenih Kmera) zapoeo je sa masovnim ubijanjem svih politikih protivnika, nekadanjih dravnih slubenika i inteligencije. Definiranje politikih protivnika i drugih grupa-rtava za genocidnu kampanju nije bilo najjasnije formulirano. Za vrijeme vladavine Crvenih Kmera Kamboda je bila zatvorena i nedostupna i u tom periodu praktino nije bilo vanjskih posmatraa. Kako zbog toga, tako i zbog injenice da su Crveni Kmeri vrili masovna ubistva svog naroda, meunarodna zajednica je dugo proputala da genocid u Kambodi nazove pravim imenom. ak i danas odreeni broj teoretiara koji veoma rigidno tumae definiciju iz Konvencije smatraju da ubistva 1,3 miliona Kambodanaca ne mogu nazvati genocidom. Ovom tumaenju pomae i tradicionalno razumijevanje suvereniteta po kojem vladar unutar svoje drave ima pravo da nad svojim podanicima provodi razne oblike tiranije, ukljuujui i masovna ubistva, a da meunarodna zajednica nema pravo reagiranja. U svakom sluaju,
116

Efforts of Khmer Insurgents to Exploit for Propaganda Purposes Damage Done by Airstrikes in Kandal Province, Intelligence Information Cable, May 2, 1973, declassified by the CIA on February 19, 1987. Navedeno prema John Pilger, Hidden Agendas, Vintage, London, 1998.str. 33.

45

komplicirana hladnoratovska geostrategija doprinijela je tome da su Crveni Kmeri neometani proveli genocid koji je po perverznoj logici zla jedan od onih koji je najtei za objasniti.

Crveni Kmeri - ideologija i uloga lidera

Da bi se razumjela ideologija i ekstremizam Crvenih Kmera, neophodno je prvo prouiti biografije ljudi koji su sainjavali jezgro kambodanskog komunizma. Angkor je u prvom periodu obavijala velika tajnost. Kasnije se ispostavilo da su voe kambodanskih komunista- ija se ideologija bazirala na anti-intelektualizmu, anti-urbanom a promoviranju seoskog naina ivota- ovom tajnovitou zapravo krili svoje pravo porijeklo i istinske biografije. Naime, ideja kambodanskih komunista bila je da unite sve one koji su na bilo koji nain bili povezani sa starim kolonijalnim imperijalizmom. No, sam Pol Pot bio je sin imunog zemljoposjednika koji je bio u krvnom srodstvu sa kraljevskom porodicom. Postoje razliite informacije o tome kojem religijskom uticaju je bio izloen Pol Pot u djetinjstu. Prema nekim izvorima u djetinjstvu je kao redovnik proveo est godina u jednom budistikom samostanu117, dok je prema drugim proveo godinu u budistikom samostanu, a est u katolikoj koli pod francuskim uticajem.118 No izvjesno je svakako da je studentske dane proveo u Parizu, nakon to je dobio stipendiju za studij radiotehnike u Francuskoj. U Francuskoj se povezuje sa radikalnim francuskim komunistikim krugovima i grupom kambodanskih studenata. U periodu kada je Pol Pot bio lan Komunistike partije Francuske (1948-1953), francuski komunisti su bili pod velikim uticajem staljinistike interpretacije komunizma. U periodu 1948-1953. godine Pol Pot se bavio daleko vie komunistikom ideologijom, a mnogo manje studiranjem. Godinu je gubio tri puta. To je i razlog to studij nije mogao zavriti i nakon toga se vraa u Kambodu. Nije nepoznato da lini kompleksi lidera diktatora ponekad daju odluujue smjernice radikalnim ideologijama. Zbog toga je otvorena mogunost da se mrnja prema intelektualizmu u ideologiji kambodanskih komunista zapravo razvila zbog linog neuspjeha njihovog lidera Pol Pota na tom putu. Radikalizaciju ove ideologije pomogla je jo i injenica da je imperijalistika monarhija u
117 118

Bernard Brunetau, Stoljee genocida, Politika kultura, Zagreb, 2005. Ben Kiernan, The Pol Pot Regime: Race, Power and Genocide in Cambodia Under the Khmer Rouge,19751979. New Haven, CT: Yale University Press

46

periodu 1955.-1960. godine u racijama bez milosti ubila preko 80% komunistikog rukovodstva.119 Komunistiki lideri se povlae u ume i u antimonarhistiki orijentiranom seoskom stanovnitvu Crvenih Kmera pronalaze vrstu bazu za revoluciju koja e uslijediti. Proameriki reim generala Lon Nola poraen je 17 aprila 1975. Vojska Pol Pota umarirala je u Phnom Pen i uz objanjenje da se oekuje ameriko bombardovanje, naredila je stanovnitvu da se iseli iz glavnog grada. Iseljenje je znailo da se iz grada isele ba svi stanovnici, ukljuujui i hospitalizirane pacijente. Phnom Pen je 1975. godine imao oko 2 miliona stanovnika. I u ovom masovnom preseljenju graani nisu imali dozvolu koristiti automobile. Kolona se kretala polako, bolniari su teke bolesnike gurali na bolnikim krevetima, neke od trudnica koje su u oekivanju poroda na silu istjerane iz bolnice, poraale su se pored puta.120 Vojskom Crvenih Kmera dominirali su mladi, neobrazovani ljudi. Komunistiki lider Pol Pot i ef Angkara (organizacije) bio je pod uticajem uenja Mao Ce Tunga koji je smatrao da su za partiju najkorisniji oni koji su siromani i nemaju prethodnog obrazovanja, jer je takve najjednostavnije 'oblikovati'.121 Naime, ovi siromani mladii, ija jedina ideologija je bila antiamerikanizam jer su oni regrutovani uglavnom iz sela koja su ameriki bombarderi sravnili sa zemljom, slijepo su vjerovali Pol Potu i bili su pogodan 'materijal' za indoktiriranje ovom krajnje apsurdnom verzijom radikalne komunistike ideologije. Program masovnih preseljenja poeo je mnogo prije nego to su Crveni Kmeri umarirali u glavni grad. U seoskom podruju koje su kontrolirali, Crveni Kmeri su jo od 1973. godine zapoeli sa izgradnjom komunistikih komuna koje su predstavljale prekid sa tradicionalnim nainom ivljenja. Ovome je naravno morao prethoditi radikalan prekid sa tradicijom, to je podrazumijevalo masovno paljenje kambodanskih sela, tako da stanovnitvo nije moralo birati izmeu tradicionalnog seoskog i ivota u komuni.

119 120

Bernard Brunetau, Stoljee genocida, Politika kultura, Zagreb, 2005.,str.108-116. Samantha Power, A Problem from Hell, Flamingo, London, 2003. str.88 121 Ibid. Str. 88. David Chandler, Voices from S-21: Terror and History in Pol Pot's Secret Prison (Berkley: University of California Press, 1999) str. 32; navedeno prema John Bryan Starr i Nancy Dyer, eds., Post Liberation Work of Mao Zedong: Bibliography and Index (Berkley: Center for Chinese Studies, 1976) str. 173.

47

Radni logori- logori smrti

Glavni dio vojnih i policijskih snaga Crvenih Kmera bili su mladii/djeca u dobi izmeu 14. i 20. godina. Brunetau to naziva 'djejom diktaturom i pie da je od 166 djelatnika istranog centra S-21 tek 25 istraitelja imalo vie od 21. godinu.122 Mladi u adolescentskoj dobi bili su veoma pogodni za razvijanje kulture mrnje i surovih karatera spremnih da teroriu druge, te da izvravaju nareenja koja su podrazumijevala masovnu smrt nevinih ljudi. Prema zvaninim podacima UN-a u Kambodi je u periodu diktature Crvenih Kmera stradalo 1,7 miliona zatvorenika.123 injenica da su rtve Crvenih Kmera u poetku bili politiki protivnici povezani sa prethodnim imperijalnim reimom, te urbano stanovnitvo, navelo je povrne analitiare i posmatrae da previde rasnu komponentu Pol Potove ideologije. Naime, analizom rtava uoeno je da su posebne mete njegovog reima bile etnike grupe sa istoka Kambode, koje su nosile vijetnamski duh u kmerskom tijelu,124 kao i da je muslimanska manjina ama bila meta istrebljenja.125 Mjesta najveeg stradanja bili su radni logori u koje je dovedeno urbano stanovnitvo, sa ciljem da izgrade novu Kambodu. etvorogodinji plan Pol Pota i rukovodstva Crvenih Kmera imao je nerealna oekivanja- da proizvodnju rie poveaju za 100%. Sa izgladnjelim i izmuenim radnicima koji nisu imali vjetinu rada na polju, takvo to je bilo teko izvodivo. Sa ciljem da se postigne zacrtani plan, rukovodstvo Crvenih Kmera uvelo je dnevnicu od 12 sati i pri tom za pola smanjili dnevnu porciju rie. Oni koji su se alili da su gladni i traili vie hrane, kanjavani su smru. Logorai koji su bili iscrpljeni, izgladnjeli te nisu bili vie korisna radna snaga, odvoeni su u grupama u udaljenija polja ili ume, gdje su morali sami kopati svoje grobove.126

122 123

Bernard Brunetau, Stoljee genocida, Politika kultura, Zagreb, 2005.,str.115. Ovo su podaci do kojih je istraivanjem doao Ben Kiernan, a objavio ih je u knjizi: The Pol Pot Regime: Race, Power and Genocide in Cambodia Under the Khmer Rouge,1975-1979. New Haven, CT: Yale University Press 124 Ben Kiernan, The Pol Pot Regime: Race, Power and Genocide in Cambodia Under the Khmer Rouge,19751979. New Haven, CT: Yale University Press 125 Bernard Brunetau, Stoljee genocida, Politika kultura, Zagreb, 2005.,str.117. 126 Andy Carvin, From Sideshow to Genocide: Stories of the Cambodian Holocaust http://www.edwebproject.org/sideshow/khmeryears/camps.html (pristupljeno 11. 01. 2008)

48

Polja smrti Kambode poznat je termin za masovne grobnice koje su otkrivene nakon to je reim Pol Pota izgubio vlast. Kada nisu radili u polju, logorai su sluali predavanja na kojima su imali priliku da priznaju svoje ideoloke grijehe, pokaju se ili da pijuniraju svoje prijatelje te izvijeste o njihovom ponaanju za vrijeme prethodnog reima.127

Projekat Univerziteta Yale do sada je identificirao oko 125 masovnih grobnica sa preko 1000 tijela, 27 masovnih grobnica sa 10, 000 ili vie tijela, 7 masovnih grobnica u kojma je izmeu 30,000 i 70, 000 tijela, te 250 masovnih grobnica koje sadre 6 ili vie tijela. 128

S-21: Brdo otrovnog drveta

I dok su urbano stanovnitvo i odabrane etnike grupe umirali na riinim poljima, za politike zatvorenike Crveni Kmeri su rezervirali mnogo izvjesniju smrt. irom Kambode postojala je mrea zatvora od kojih je najozloglaeniji bio tzv. S-21 ili Tuol Sleng, to je u prijevodu imalo veoma simbolino znaenje: brdo otrovnog drveta. O tome koliko je otrovan bio ovaj zatvor koji se nalazio u prostorijama naputene srednje kole govori statistika: od 20.000 zatvorenika koji su uli u ovaj zatvor, samo est je preivjelo. Veina zatvorenika zapravo su bili bivi pripadnici Crvenih Kmera. Rukovodstvu ovog nastranog reima iz godine u godinu je rasla paranoja, i vidjeli su izdajnike na svakom koraku. U svrhu ienja partije svakog mjeseca po nekoliko stotina komunista je stizalo u S-21, da bi se od njih iznudila priznanja. Od virusa izdaje niko nije bio imun. U ovom zloglasnom zatvoru na smrt su osueni i visoki rukovodioci Crvenih Kmera, kao to je bio Hu Nim, ministar informiranja i Vorn Vet, zamjenik premijera. Razne metode muenja razvijene su u svrhu dobijanja pismenih priznanja od izdajnika. Iako su nakon priznanja svi (osim est zatvorenika) bili osueni na smrt, cilj istraitelja bio je zatvorenike odrati u ivotu dok ne potpiu priznanja o izdaji. U ovim iznuenim izjavama navodni izdajnici su priznavali da su bili agenti CIA-e, KGB-a, tajni simpatizeri Vijetnamaca, priznavali su seksualne zloine...zapravo sve to su istraitelji eljeli da priznaju. Tortura je bila toliko neizdrljiva da je bilo samo pitanje vremena kada bi se i najjai meu zatvorenicima slomili i potpisali iznueno priznanje.

127 128

Ibid. http://www.yale.edu/cgp/maplicity.html (pristupljeno 11.01.2008.)

49

Specijalni tribunal za genocid u Kambodi

Nakon pada reima Pol Pota, Kamboda je bila pod okupacijom Vijetnama. Na procesuiranje zloina crvenih Kmera ekalo se godinama. Tek 17. marta 2003. godine u UN-u je postignut nacrt sporazuma po kojem je vlada Kambode pristala na procesuiranje zloina Crvenih Kmera i na osnivanje posebnog meunarodnog tribunala u tu svrhu. Ovaj sporazum je postignut nakon tekih pregovora koji su voeni tano pet godina i 24 godine nakon to su Crveni Kmeri izgubili vlast. S obzirom na injenicu da su Pol Pot i prvi krug njegovih suradnika umrli, te da je veina sadanjih optuenika stara preko 70 godina, pitanje je koliko e ovaj Tribunal zaista uspjeti kazniti one odgovorne za genocid. Na samom poetku rada ovog Tribunala pojavile su se brojne kontraverze. S obzirom na injenicu da su prema dogovorenim pravilima veina sudija morali biti graani Kambode, optube za korupciju meu sudijama i nekompetentnost zaposlenih na Tribunalu pojavile su se i prije prvih suenja.129 No ipak, do novembra 2007. Specijalni Tribunal za genocid u Kambodi podigao je optunicu protiv pet lidera Crvenih Kmera i brojne istrage su jo u toku. Khieu Samphan, bio je prvi predsjednik Kambode nakon to su Crveni Kmeri preuzeli vlast. Ovaj 76godinjak koji je uhapen u bolnici, gdje se oporavljao od navodnog infarkta, bio je meu prvim suradnicima Pol Pota. Nakon osnivanja tribunala, njegovo hapenje je bilo oekivano. U nedavno objavljenoj knjizi Samphan tvrdi da je njegova pozicija bila samo ceremonijalna, te da on nije bio povezan sa programom izgladnjivanja civila niti sa nareenjima za masovna ubistva.130

129

Raoul Marc-Jennar Khmer Rouge in Court, Le Monde Diplomatique, oktobar 2006. http://www.globalpolicy.org/intljustice/tribunals/cambodia/2006/1006krincourt.htm (pristupljeno 11.01.2008.) 130 BBc, 19.novembar 2007. dostupno na: http://www.globalpolicy.org/intljustice/tribunals/cambodia/2007/1119samphan.htm

50

RUANDA GOTOVO POTPUNA REALIZACIJA GENOCIDNE NAMJERE

Kolonijalizam, UN i genocid u zemlji sa hiljadu brda

Genocid izvren nad Tucijima u Ruandi, ako se uzme u obzir procenat realizacije genocidne namjere, pored genocida nad Jevrejima, najgori je genocid u XX stoljeu. Pored v elikog broja rtava (skoro milion ubijenih Tucija), ovaj genocid takoer se odvaja po skali intenziteta genocid je izvren za samo tri mjeseca, od aprila do jula 1994., ali i po procentu participacije u izvrenju genocida pripadnika Hutu naroda. Upravo zbog masovne participacije naroda Hutu, te primitivnih naina ubijanja (najee ubistva maetama) meunarodna zajednica je ovaj genocid okarakterizirala kao graanski rat. I kao mnogo puta do tada, ovakva ocjena sukoba, meunarodnu zajednicu je amnestirala od obaveze da vojno intervenira i zaustavi genocid. Kao i u sluaju genocida nad Bonjacima u Bosni i Hercegovini, posebno sramnu ulogu imale su snage UN-a. Meutim, analiza akcije snaga UN-a u Ruandi, osvijetlila bi asnu poziciju koju je imao komandant tih snaga, kanadski general Romeo Dallaire. General Dallaire krei nareenja nadreenih poduzeo je sve to je mogao da inicira centralu UN-a da poalje snage koje bi uspjele sprijeiti genocid nad Tucijima. Naalost, nije uspio, ali je ljudskim odnosom i otvoreno govorei o psihikoj krizi koju je pretrpio, doprinio kritikom i objektivnom sagledavanju greaka meunarodne zajednice koja je praktino bila sauesnik u genocidu nad Tuci narodom. Da bismo razumjeli uzroke jednog od dva najtea sluaja genocida u XX stoljeu, prvo emo dati kratak pregled historijskih dogaaja u ovoj afrikoj dravi, uz poseban akcenat na odnos Hutu i Tuci naroda i onih socijalnih i politikih faktora koji su vani za analizu genocida izvrenog 1994. Ruanda se nalazi u unutranjosti istone Afrike, a najvei dio zemlje blago su valovite visoravni. Zbog toga Ruandu nazivaju zemljom od hiljadu brda. 131 I pored dinamine

131

Power, str. 336.

51

prolosti uzrokovane kolonijalnom potinjenou drave, ali i povremenim etnikim sukobima izmeu Hutua i Tucija, bilo je teko pretpostaviti da e ove valovite visoravni biti lokacije izvrenja najteih genocidnih masakara u XX stoljeu. Tenzije izmeu Hutu i Tuci naroda seu u daleku prolost. U 15. stoljeu Tuciji su, doselivi se sa sjevera potinili Tucije. Tuciji su svoju vlast temeljili na vlasnitvu goveda i veem ratnikom umijeu.132 I kolonijalni osvajai- prvo Njemaka, pa nakon II svjetskog rata Belgija- svoju su vlast temeljili na dominaciji Tucija, za koje su smatrali da su rasno superiorniji u odnosu na Hutue. Pothranjujui ideju o rasnoj superiornosti Tucija, kolonijalne sile su doprinijele raspirivanju rasne mrnje izmeu dva naroda. Ova teza je plasirana iz naunih krugova i od istraivaa rasnog porijekla afrikih naroda. Englez John Hanning Speke je 1863. razvio teoriju po kojoj su pripadnici Tutsi aristokracije ratnika pastira zapravo dalji potomci kralja Davida, koji su doli iz Abesinije i da je bantu crncima (Hutuima) sueno da im budu potinjeni.133 Ovakva kolonijalna politika doprinijela je tome da manjinski Tutsiji vladaju veinskim Hutu narodom sve do 1959. godine kada Hutui diu ustanak. Nakon ustanka Hutua 1959., na parlamentarnim izborima u decembru 1960. pobjeuje Pokret za jednakost Hutua, a parlament 1961. svrgava kralja Tutsa Kigerija V.134 Time se zavrava kolonijalno razdoblje i u julu 1962. proglaena je nezavisna Republika Ruanda; njen prvi predsjednik postao je voa Hutua Gregoir Kayibanda. U periodu od 19621964. Ruanda je imala ekonomski, carinski i monetarni savez sa Burundijem. Meutim, s obzirom da su u Burundiju na vlasti bili Tutsiji koji su pomagali tutsijevske pobunjenike koji nisu mogli da se pomire sa gubitkom vlasti u Ruandi, savez sa Burundijem se veoma brzo raspao. Za Hutue nezavisnost nije znaila samo osvajanje slobode. U dravi koja nije imala iskustvo demokratske kulture, kao ni realne predispozicije da istu razvija, vladavina veine oznaila je poetak terora nad manjinom. Hutui su u tri decenije vladavine sistematski protjerivali i

132 133

Karel Natek i Marjeta Natek Ruanda, u Drave Svijeta, Mozaik knjiga, Zagreb 2004. str. 469. Bernard Brunetau, str. 139. 134 Karel Natek i Marjeta Natek Ruanda, u Drave Svijeta,Mozaik knjiga, Zagreb 2004. str.470.

52

ubijali pripadnike naroda Tutsi. Ubijanje Tutsija u Ruandi dovodilo je do osvetnikih akcija Tutsija nad Hutuima u susjednom Burundiju (gdje su Tutsiji bili na vlasti).135 Od 1973. vlast u Ruandi dravnim udarom preuzima vojna hunta koja je na elu sa general majorom Juvenalom Habyarimanom bila na vlasti sve do 1994. godine. Iako je na vlast doao pomou dravnog udara, Habyariman, koji se proglasio predsjednikom, u vrijeme prije genocida 1994. pripadao je umjerenoj struji. Naime, predsjednik Habyariman vodio je pregovore pokuavajui da doe do sporazuma kojim bi se zaustavio graanski rat koji se od 1990. vodio izmeu vladinih jedinica Hutua i Ruandanskog patriotskog fronta Tutsija (RPF). Naime, od proglaenja nezavisnosti i osvajanja vlasti od strane Hutua, Tutsiji su periodino bili izloeni talasima ubijanja i etnikog ienja. Stacionirani u Ugandi, pobunjeni Tutsiji (RPF) su 1990. zapoeli borbu sa vladinim Hutu snagama i u naredne tri godine su osvojili znaajnu teritoriju. Pod pokroviteljstvom zapadnih sila 1993. u Tanzanij i je postignut mirovni sporazum o dijeljenju vlasti, poznatiji kao Sporazum iz Arushe. Prema tom sporazumu vlada se obavezala da e vlast dijeliti sa opozicionim partijama i sa Tutsi manjinom, dok se meunarodna zajednica obavezala da e nadgledati primi rje i razoruavanje. Takoer, prema sporazumi, protjerani Tutsiji su dobili pravo na povratak.136 Meutim, genocid koji je uslijedio nije bio samo nastavak graanskog rata i kulture nasilja koja je ve vijekovima bila internalizirana u odnosu etnike dominacije i osvete izmeu Tutsija i Hutua. Nain na koji je u tako kratkom vremenskom roku, od samo tri mjeseca ubijeno milion ljudi, dokazuje da je ovaj genocid planiran da bude totalni genocid. Naime, izvren je sa ciljem potpunog istrebljenja Tutsi naroda na teritoriji Ruande. Iza ovog plana je stajala drava a u izvrenju su uestvovale vojska, policija, crkva, intelektualna elita, medicinski radnici... Plan je ukljuivao medijsku propagandu, kojoj je prethodilo dehumaniziranje grupe Tutsija s ciljem to vee participacije u genocidu od strane naroda Hutua.

135 136

Rwanda and Burundi, Encyclopedia of Genocide...str. 509. Power, 336.

53

Uloga meunarodne zajednice

Kao i u svim genocidima prije Ruande, tako i u ovom genocidu, meunarodna zajednica je imala veoma aktivnu ulogu. Ako uzmemo u obzir kolonijalnu politiku Belgijanaca, moemo rei da su strane sile ve tada napravile korake koji su postavili okvir za genocid 1994. Ve smo spomenuli da su Belgijanci favorizirali Tutsije kao pripadnike administracije, ali su takoer insistirali i na rasnoj razlici izmeu Tutsija i Hutua. S obz irom da su Tutsiji bili vieg rasta od Hutua i mraviji za razliku od niih i debljih Hutua, belgijskim kolonizatorima su djelovali vie Evropski, te su stoga zasluivali da budu vladajua klasa.137 Pored toga, 1933. Belgijanci su uveli sistem linih karata na kojima je svakom graaninu Ruande stajalo da li pripada Tutsijima, Hutuima ili manjini Twa. Rasne razlike koje su prenaglaavali Belgijanci nisu bile tako oigledne i upravo su line karte sa informacijom o nacionalnoj pripadnosti pomogle izvriocima genocida koji je poeo u aprilu 1994. Stavljajui geostrateke interese ispred ljudskih prava, velike sile u sluaju genocida u Ruandi 1994. nisu bile samo pasivne, ve su i aktivno uestvovale u naoruavanju Hutu vlade. Vlada Hutua dobijala je oruje od Francuske, Egipta i Sjeverne Afrike. Hutue je posebno pomagala Francuska i to ne samo u dostavi oruja, ve i slanjem instruktora koji su obuavali Hutu vojne i policijske jedinice. Helen Fein tvrdi da je Francuska nekritiki pomagala vladu Hutua ne samo zbog toga to je slubeni jezik u Ruandi bio francuski, nego i zbog toga to je to podrazumijevalo da je Ruanda u interesnoj sferi Francuske. 138 Naime, Uganda koja je podravala RPF (vojsku Tutsija), bila je vie pod anglosaksonskim je uticajem. Ponaanje meunarodne zajednice, prije svega Francuske s jedne i Britanije s druge strane, pokazuju da kraj kolonijalizma nije znaio i sutinsku nezavisnost afrikih drava, te da se potinjenost afrikih naroda zapadnim vladarima provodi preko sfera uticaja i novog-starog definiranja geostratekih odnosa. U sluaju Ruande, nova geostrategija zavrila je jednim od najgorih genocida u povijesti ubistvom milion ljudi u periodu od tri mjeseca.

137 138

Gerard Prunier, Rwanda's Struggle to Recover from Genocide, Microsoft Encarta Encyc lopedia 99. Helen Fein, Testing Theories Brutally u L.Chorbajian and George Shirinian... Studies in Comparative Genocide...str.161.

54

Propaganda- mobiliziranje Hutua za genocid

Genocid u Ruandi, kao ni bilo koji drugi genocid, nije se desio sluajno, niti je to rezultat samo graanskog rata kako se dugo pokuavalo prikazati. Genocid je pripreman detaljno to potvruje sama brzina njegovog izvrenja. Propagandne pripreme takoer su dugo vrene. esto se kao primjer propagandnog djelovanja navode radijske emisije tokom 1994. preko kojih su mase mobilizirane za genocid. Meutim, propaganda za genocid poela je mnogo ranije. U decembru 1990. u novinama Kangura139 objavljen je lanak pod naslovom Deset zapovijedi za Hutue. Samatha Power ova uputstva o ponaanju poredi sa Nirnberkim rasnim zakonima iz 1935. koji su bili usmjereni protiv Jevreja i Roma, ali ih poredi i sa diskriminatorskim zakonima uvedenim od strane vlasti bosanskih Srba 1992., a koji su bili dio genocidnog plana nad Bonjacima. Power navodi deset zapovijedi za Hutue: 1.Svaki bi Hutu trebao znati da Tutsi ena, bilo gdje da se nalazi, radi za interes njene Tutsi etnike grupe. Stoga e se izdajnikom smatrati svaki Hutu koji: -oeni Tutsi enu -sprijatelji se sa Tutsi enom -zaposli Tutsi enu kao sekretaricu ili kao konkubinu 2. Svaki bi Hutu trebao znati da su nae Hutu kerke mnogo bolje i savjesnije u njihovim enskim ulogama, kao supruge i majke porodice. Zar one nisu lijepe, dobre sekretarice i potenije? 3. Hutu ene, budite oprezne i pokuajte osvijestiti vae mueve, brau i sinove. 4. Svaki Hutu bi trebao znati da je svaki Tutsi nepoten u voenju poslova. Njegov jedini cilj je supremacija njegove etnike grupe. Kao rezultat, izdajnikom e se smatrati svaki Hutu koji uradi sljedee: -bude za partnere u poslu birao Tutsije -investira njegov ili vladin novac u poslove koji su u vlasnitvu Tutsija -pozajmi novac Tutsiju ili od Tutsija pozajmi novac

139

Kangura u prijevodu znai probudi se.

55

-uini poslovnu uslugu Tutsiju (uvozne dozvole, bankovni krediti...) 5. Sve strateke pozicije, bilo politike ili administrativne trebale bi biti povjerene Hutuima. 6. Sektor obrazovanja (uenici, studenti, nastavnici) moraju biti veinski Hutiji. 7. Oruane snage Ruande moraju biti ekskluzivno od pripadnika Hutu naroda. Iskustvo iz oktobra (1992) bilo je lekcija. Niti jedan od pripadnika vojske ne smije oeniti Tutsi enu.

8. Hutui trebaju prestati imati milosti prema Tutsijima.

9. Hutui, ko god da su, moraju biti jedinstveni i solidarni, te brinuti za sudbinu njihove Hutu brae. Hutui unutar i van Ruande moraju konstano traiti prijatelje i saveznike za

ostvarenje nacionalnog cilja Hutua, prije svega u njihovoj Bantu brai.

Oni se stalno moraju boriti protiv Tutsi propagande Hutui moraju biti odluni i oprezni prema njihovom zajednikom Tutsi neprijatelju

10. Socijalna revolucija iz 1959, referendum od 1961. i ideologiju Hutua svaki Hutu mora uiti na svakom nivou. Svaki Hutu ima obavezu da iri ovu ideologiju. Svaki Hutu koji bude progonio svog brata Hutua zbog itanja, irenja i uenja ove ideologije, izdajnik je.140

Ubistvo predsjednika Habyarimana - poetak genocida

Prudence Bushenell kao mirovni izaslanik Sjedinjenih Drava susrela se sa predsjednikom Ruande Habyarimanom nedugo prije njegovog ubistva. Razgovori su voeni o problemima implementacije mirovnog sporazuma iz Arushe i amerikim prijetnjama da e povui mirovne trupe ako se sporazum nije potovao. Na zavretku sastanka Bushnell je rekla:
140

Ove zapovijedi su prevedene na engleski u African Rights, Rwanda: Death, Despair adn Defiance (New York: African Rights, 1995) str.42-43. Navedeno prema Samantha Power, A Problem from Hell, Flamingo, London, 2003. str. 339. ( Sa engleskog na bosanski prevela i neznatno skratila E.B.)

56

Predsjednie Habyarimana, vae ime e biti na vrhu ovog poglavlja historije Ruande. Na vama je da odluite da li e to biti poglavlje slave ili poglavlje tragedije.141 Njene rijei su oito imale efekta, jer iako na sastanku nita nije obeao, prije nego to je otputovala iz Ruande, Bushnell je primila rukom napisanu poruku od predsjednika u kojoj se obavezao da e potivati sporazum iz Arushe.142 Predsjednik Habyarimana ubijen je 6.aprila 1994. i u poetku se spekulisalo da li su ga ubili ekstremisti Hutui ili pripadnici RPF-a, vojske Tutsija. Meutim, brzina kojom je, nakon njegovog ubistva uslijedio genocid nad Tutsijima, govori u prilog tome da je kao umjereni predsjednik, protivnik genocidnog plana, spreman na pregovore i kompromise, bio rtva genocidne konspiracije Hutu ekstremista. Naime, u tom prvom valu ubistava, pored Tutsija, rtve su bili i umjereni Hutui koji su se protivili nasilju.

Nakon smrti predsjednika Habyarimana, vlast u Ruandi je preuzeo pukovnik Theoneste Bagosora, a u preuzimanju vlasti pomogla mu je Agathe Habyarimana. Iako su svjetski mediji na samom poetku genocid predstavljali kao graanski rat, uskoro je utvreno da su planeri i organizatori genocida upravo iskoristili visoku centraliziranost totalitarnog drutva u Ruandi, te da je stoga odziv masa na mobilizaciju za genocid bio veoma visok. U policiju Interhamwe (u prevodu oni koji se dre zajedno) mobilizirani su uglavnom mladii, esto djeca, koja su za minimalan novac uestvovala u masovnom ubijanju koje je zapravo bio pokolj.143 Prema izvjetajima nevladinih organizacija, deavalo se da su Tutsiji koji su imali novac plaali nain da budu ubijeni: da sporu smrt od machete zamijene za brzu smrt strijeljanjem.

Genocidno silovanje
U Ruandi, u Prvostepenoj presudi u sluaju Akayesuu144 silovanje je presueno kao forma genocida. Prema ovoj presudi, silovanje se moe tretirati kao zloin genocida ako je poinjeno sa namjerom da se ena ubije, ili da se oplodi drugaijim etnikim sjemenom, ili sa namjerom da se traumatizira do te mjere da vie ne eli da raa.145
141 142

Samantha Power, str. 346 Ibid. 143 Leave None to Tell the Story, Human Rights Watch... 144 Jean Paul Akayesuu (ICTR-96-4), Prvostepena http://69.94.11.53/ENGLISH/cases/Akayesu/index.htm.(pristupljeno 12.8.2006.) 145 Isto.

presuda,

str.731-734.

57

Silovanje nad Hutu enama u Ruandi dio je genocidnog projekta i sudski je u sluaju Akayesuu utvreno da je vreno po nareenju. Naime na samom poetku genocida ubijani su samo mukarci, dok nije dolo nareenje...Prema nekim istraivaima, silovana je gotovo svaka ena koja je preivjela.146 ene su silovane individualno, serijski, drane su u sex kampovima, esto su nakon silovanja ubijane ili su im odsjeeni dijelovi tijela...Istraitelji genocida u Ruandi zabiljeili su brojne sluajeve ena koje su silovane iznad masovnih grobnica njihovih tek ubijenih lanova porodice, djece...147 Genocidno silovanje vrili su pripadnici milicije Interhamwe (oni koji se dre zajedno). Bili su to mladi i veoma siromani ljudi koji su za sitan novac bili spremni izvravati sva nareenja koja je davala vojska. Kad bi krenuli u akciju, slijedili bi ih jo siromaniji i problematiniji Hutu djeaci, beskunici, perai auta i oni koji nisu imali nikakvu nadu da e njihov ivot jednog dana krenuti nekim drugim tokom. Za ove ljude, genocid je bio najbolje to im se moglo desiti. Imali su odobrenje u formi autoriteta da se osvete onima koji su bili u socijalno boljoj poziciji od njih. Mogli su krasti, mogli su ubiti uz minimalno opravdanje, mogli su silovati...To je bilo divno. Politiki ciljevi koje su ostvarivali planeri ovog tamnog karnevala bili su izvan njihovog razumijevanja. Oni su samo koristili priliku, znajui da to nee dugo trajati.148 S obzirom na injenicu da su Tutsiji u prolosti bili manjina koja je vladala veinskim Hutuima, vjerovanje da su Tutsiji bogatiji bilo je dominantno iako nakon nezavisnosti 1962. godine to i nije bila realna slika klasne i ekonomske situacije u Ruandi. Meutim, planeri genocida koristili su ovaj stereotip. Jedna od Tutsi ena koja je preivjela genocid kae: Interhamwe su bili obino mladii, koji su se esto samo zabavljali. Neka silovanaj bila su usmjerena protiv Tutsija i vladinih oponenata, posebno Hutua sa sjevera. Ali za mnoge pripadnike Interhamwe, bilo je to klasno pitanje.149 Genocid nad Tutsijima procesuiran je brojnim procesima koji su voeni na Meunarodnom krivinom tribunalu za Ruandu.

58