Sl. 1. Pogled na podruje budue akumulacije Granarevo sa selima Panik, epelica i Mirue koja e jezero potopiti.

IVO BOJANOVSKI

I ARHEOLOKI SPOMENICI
Skraenice ee citiranih djela i publikacija: G Z M = Glasnik Zemaljskog muzeja, Sarajevo W M = Wissenschaftliche Mittheilungen aus Bosnien und der Hercegovina, Wien PWRE = Pauly Wissowa Real Encyclopadie der classischen Altertumswissenschaft, Stuttgart Arh. leks = V. Radimsky, Arheoloki leksikon (uva se u rukopisu u Zavodu za zatitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NR Bosne i Hercegovine u Sarajevu). Ovaj siromani ali pitoreskni dio starog Huma (drevna Trebunija, Travunija) u prolosti nije izazivao veu panju arheologa. Podaci koje smo o ovom, spomenicima bogatom, podruju nali u naunoj literaturi dosta su oskudni i odnose se uglavnom na prethistorijske nalaze: gradine i grobne humke od nasutog kamena (dalje u tekstu tumuli. Radimsky je samo u bilekom kraju sam vidio i nabrojio do 2.000 tumula 1 . Ispitan je vrlo malen broj tumula. Godine 1879. prekopao je Ho1 V. Radimsky: Gromile u bilekom kotaru u Hercegovini, GZM 1894, str. 93103 = W M, IV str. 3337.

ernes u Moskom (na putu TrebinjeBilea) jednu od ovih grobnih gomila 2 . Uz mrtvace naeni su kao prilozi predmeti haltatske kulture. Po jedna gomila jo je ispitana u Bjelanima, Divinu, Bijeloj Rudini i Krtinju, dvije u Plani, a etiri u Moskom, dakle nijedna sa podruja budue akumulacije 3 . Bogatstvom grobnih priloga naroito se istie velika gomila iz V stoljea stare ere u Plani kraj Bilee iz koje potiu dvije poznate bronzane kacige, dvanaest kopalja, srebrni nakit, vie fibula i dvadeset pet komada ukosnica tipova poznatih sa Glasinca 3a . U svakoj od ovih humki bilo je redovito sahranjeno po vie mrtvaca, a prilozi su po Radimskom srodni glasinakoj kulturi i pripadaju haltatskoj periodi 4 . Ova su ispitivanja, na alost, veinom vrena od nestrunjaka, jer je Radimsky podatke dobivao od nekog inovnika austro-ugarske administracije u Hoernes, W. Ak. 1881, str. 814. Upor. Radimsky: Arheoloki leksikon s. v. Mosko (u rukopisu) 3 V. Radimsky, o. c, str. 93103 = W M IV, str. 3337. 3 a Truhelka, Bogati prehistoriki nalaz iz jedne grobnice u Plani, GZM 1901, str. 113. 4 Radimsky, o. c.
2

Bilei (vjerojatno od Vinka Havelke, umara u Bilei). Dr iro Truhelka, koji je istraivao tumule sa podruja Daorsa, oko Neuma i Stoca u junoj Hercegovini, doao je za ovo susjedno podruje do drugaijih zakljuaka. On misli da tumule u ovom kraju treba smatrati mnogo drevnijim od 5 glasinakih . Tako je problem kulturne pripadnosti tumula u Hercegovini ostao do danas nerijeen. Ve je Radimsky istakao potrebu sistematskog izuavanja mnogobrojnih tumula u ovom kra6 ju . Od tada je prolo gotovo 70 godina, a da niko od arheologa nije posvetio veu panju arheolokim spomenicima kulture iz ovog kraja, osim to su strunjaci Zemaljskog muzeja iz Sarajeva (profesor Sergejevski, dr Irma remonik, kustos Pakvalin Veljko i Kuan Anto) 1957. ispitivali rimske, a djelomino i srednjovjekovne spomenike. Osim toga ispitivao je prof. Sergejevski u ovom kraju trasu rimske ceste. Meutim, rezultati ovih ispitivanja jo nisu objavljeni. Prvo sistematsko arheoloko rekognosciranje (ali u okvirima budue akumulacije) izvreno je tek ovom prilikom, pa se rezultati ovog rekognosciranja ovdje iznose prvi put. U ovom referatu prikazani su samo oni spomenici koje gubimo potapanjem u jezeru. Referat je sainjen na osnovu izvjetaja ekipe arheologa koju su sainjavali prof. M. Vego, dr I. remonik, B. ovi, Lj. Koji, V. Atanackovi i potpisani. Srednjovjekovne nekropole ispitao je i steke evidentirao efik Belagi, direktor Zavoda za zatitu spomenika kulture NR BiH u Sarajevu.

Od manastira Dobrieva do Granareva, a pored manastira Kosijerevo, rijeka se probija kroz usku klisuru. Kod Lastve Trebinjica skree u luku prema zapadu i, protiui kroz trebinjsko polje, uglavnom tee u tom pravcu sve do poniranja u Popovu polju. Kod Lastve i Arslanagia Mosta rijeka je takoer formirala manja proirenja koja e potopiti drugi akumulacioni bazen brane Gorica sa kotom uspora 292 m. Apsolutna visina terena sputa se od cca 400 m kod Bilea do cca 250 kod Trebinja. Grada tla izrazito je kraka sa svim pojavama karakteristinim za kr. Ova uska a duga dolina bila je naseljena od najstarijih vremena. Ve u mlaem paleolitu i u neolitu ovjek je ivio u Crvenoj stijeni kraj Pe7 trovia iznad Kosijereva . Neolitskih naselja u samoj dolini Trebinjice ipak nije dosad naeno, iako su postojali svi uvjeti da se ivot ovdje razvije ve u neolitu. Zato su brojni spomenici metalnog doba (gradine, tumuli, naselja) koji pripadaju Ilirima. U predrimsko doba ovo podruje pripadalo je plemenu Plereja (Strabon VII, 5, 7) kojih je prolost usko povezana sa Ardijejcima (Vardaei), u iji su plemenski savez ulazili i Plereji (Pleraei). Rimljani su ih prvi put pokorili 168. g. stare ere, a konano 135. g. (Appian. Ill. 16). Kasnije su Rimljani preko njihovog teritorija sagradili cestu koja je iz Salone preko Narone vodila u Skodru 8 . Autohtoni epihorski elemenat zadrao se ovdje i u rimsko doba. U Paniku se tada razvilo jedno vee rimsko naselje. U srednjem vijeku ovaj su kraj naselili Slaveni, ali iz tog vremena imamo vrlo malo vijesti. Tu se formirala naa srednjovjekovna oblast Trebunija (Travunija), za koju car Konstantin Porfirogenet (polovinom X stoljea) kae da njeni vladari uvijek bijahu podloni vladaru Srbije 9 . Kasnije je Travunija uglavnom dijelila sudbinu Huma. Godine 1376. pripojio ju je Tvrtko I Bosni. Od tada je dolina Trebinjice sastavni dio Bosne i Hercegovine. Manji dio oko Kosijereva pripada NR Crnoj Gori.
7 A. Benac, Crvena Stijena 1955, GZM 1957, str. 1950 i Mitja Brodar, Crvena Stijena 1955, GZM 1957, str. 5155; dr. A. Benac-M. Brodar, Crvena Stijena 1956, GZM 1958, str. 2164. 8 P. W. R. E. XXI, 1, 226233. s. v. Pleraei. 9 Odabrani izvori za srpsku istoriju, Beograd 1921. str. 6269.

Rijeka Trebinjica izvire pod samom Bileom i do Lastve tee u pravcu juga. Od sela epelice, gdje sa desne strane prima istoimenu kratku rijeku, do Panika Trebinjica je formirala oko 3 km iroku ali krevitu dolinu, (koja e biti potopljena) u kojoj se smjestilo nekoliko sela u Miruama (na njenoj lijevoj obali), dok se na desnoj strani rijeke nalaze sela epelica, Orah, i Panik sa Dobrievom (v. Topografsku skicu uz tekst Belagia).
5 . Truhelka: Opaske o megalitskim grobovima hercegovakim, GZM 1893, str. 231234. 6 o. c, str. 103, Isp. i lanak Z. Maria: Grobovi ilirskih ratnika iz Kanja, GZM 1959, str. 87.

I PRETHISTORIJSKA NALAZITA Najvie tragova drevnog ivota sauvalo se na prostoru budue akumulacije Granarevo. Samo na ovom podruju konstantovani su prethistorijski tumuli na 18 mjesta. Jedna velika nekropola tumula lei uz cestu PanikDobrievo, gdje ukupan broj tumula iznosi preko 25, a dimenzije im se kreu izmeu 8 i 15 m dijametra i 0,50 do 1,20 m visine. Uz seoski put za Orah takoer se nalazi jedna manja nekropola. U selu Orah evidentirano je 5 veih tumula (sl. 2). Osobito velik broj tumula ima na podruju sela epelice, meu njima nekoliko tumula velikih dimenzija (oko 30 m prenika i preko 3 m visine). Znatan broj tumula lei u podruju Mirua: kod mosta na Mistihalju (sl. 3), kod zaseoka Mieljii, kod kua Mujaia, kod crkve sv. ura, kod zaseoka Komnenia, u Pribojni itd. Ukupno je konstatovano preko 150 tumula, ali e im broj biti i preko 200. Na nekim od ovih tumula naeni su i fragmenti prethistorijske keramike. Pored brojnih prethistorijskih nekropola na podruju budue akumulacije konstatovano je i vie naselja u suhozidu. Radi se o itavim graevinskim kompleksima ija je osnovna karakteristika zidanje bez upotrebe maltera. U nekim od ovih omeina u suhozidu mogu se uoiti i obrisi i dimenzije pojedinih nastambi. Uz neke od ovih nastambi evidentirani su i obrambeni zidovi od veeg kamenja, takoer u suhozidu. Ova naselja nisu dosad prouena i u naunoj literaturi obraena. O njima je pisao Jefto Dedijer 10 , koji smatra da su to tragovi starih naselja, a najee se nalaze u niskim i ravnim kotlinama Bilekih rudina. Dedijer dalje navodi da se uz ova stara selita uvijek vidi malen, ravan dio zemljita, a na oblinjim glavicama i breuljcima redovno gomile. Za mnoga od ovih selita zna se ko je u njima ivio, a za veinu se kae da su u njima ivjeli Grci, od kojih su ostala i grka groblja 11 . Dedijer jo dodaje da se od ovih selita razlikuju sela koja su opustjela za turskog vremena. ini se da sline suhozidine spominje u ovom kraju i dr. Benac u napisu o nalazu bakarne sjekire iz Kapove jame (Ljubomir kod Trebinja) 12 . Narod ova naselja naziva omedine. One svakako predstavljaju stambenu arhitekturu. Prostiru se na veem prostoru (npr. u Pribojni na povrini od cca 7 ha), a ponekad su eliptinog oblika, dok im debljina suhozida iznosi 1,5 do 1,9 m. Na nekim od ovih uruenih naselja,
10 Jefto Dedijer: Bileske Rudine, u Etnografskom zborniku Srpske Kralj. Akad., knj. V, str. 767769. Cf. i str. 799, 805, 812, 817, 823, 831, 836, itd. 11 Ibidem. 12 GZM 1954, str. 168. Tu se kae da iznad Kapove jame stoji itav niz prehistorijskih gromila od nasutog kamena i do njih zidine ozidane bez upotrebe maltera. Znaajno je da i ovdje suhozid prate tumuli.

zidanih u suhozidu, konstatovana je i rimska krovna opeka. To i redovita blizina prethistorijskih tumula upuivali bi na njihovu veu starinu, te vjerovatno bar dijelom potiu jo iz ilirskog doba. Na to bi ukazivala i struktura ovih kiklopskih 13 zidova bez maltera . Meutim, nije iskljueno da se tradicija ovakvih naselja u suhozidu u ovom kamenitom podruju odrala veoma dugo, sve do 14 srednjeg vijeka , te moda ova naselja imaju neku vezu i sa srednjovjekovnim nekropolama, kojima je ovaj kraj dosta bogat. Tako je na primjer, uz jedno ovakvo naselje u epelici (na padini Rogoine) evidentiran i kamenolom sa gotovim stecima. (Dananje stanovnitvo ovih krajeva ne zna nita o tome kome su ova naselja pripadala, ali moramo raunati da je ovdje tradicija prekinuta, jer se dananje stanovnitvo doselilo tek u tursko doba, veinom iz Crne Gore) 15 . Neosporno je da ove suhozidine u naunom smislu predstavljaju veliku vrijednost. Ukoliko se radi o ilirskim nastambama (a to se moe utvrditi samo iskopavanjem), to bi bile prve poznate nam ilirske kue koje su jo djelomino bile naseljene i u rimsko doba. Ilirska naselja iz rimskog doba dosad su ostala gotovo nepoznata, pa bi istraivanja ovih suhozidina mnogo doprinijela osvjetljavanju toga problema. Situacija je potpuno ista, ukoliko se radi o srednjovjekovnim naseljima. Zbog toga se ovo otkrie mora smatrati jednim od najznaajnijih Dedijer spominje u Ljubomiru i omeine kreom zidane i sa po kojim komadom crijepa, o. c, str.14817. Dr Irma remonik iskopala je u Paniku srednjovjekovnu zgradu sa slavenskom keramikom iz IX XI v. graenu u suhozidu. Citirano prema izvjetaju. 15 J. Dedijer, o. c, str. 785789 govorei o porijeklu stanovnitva u Bilekim rudinama, navodi da na 20 (12,7%) porodica starinaca dolazi u Rudinama 136 (87,3/o) doseljenikih porodica. Doseljenici iz Crne Gore ine polovinu svega stanovnitva.
13

Sl. 2. Tumulus (vidi se izmeu stabala) u selu Orah.

na ovom terenu, pa nam se namee imperativna potreba da se prije potapanja bazena Granarevo pristupi dobro organizovanim ispitivanjima i djelominim iskopavanjima, ne samo ovih omeina, nego i mnogobrojnih prethistorijskih tumula koji se redovito nalaze u njihovoj blizini. U ovakvo kompleksno istraivanje trebalo bi jo ukljuiti i antike i srednjovjekovne objekte, jer se ovdje veoma dugo gradilo na autohtonoj tradiciji. Suhozidna naselja utvrena su ovom prilikom na 11 mjesta: 1) u epelici, na padini Rogoine, na tzv. Ru16 i, Ljubi i Grenovi-njivama ; 2) na pristranku Rogoine izmeu sela Oraha i epelice, oko 1 km zapadno od Grdenovinjiva; 3) u Paniku, na obronku Glaviine (kota 382) gdje je navodno naen i kameni rvanj; 4) u Miruama, u zaseoku Priboj na, sa fragmentima rimskih tegula i obrambenim zidom; 5) u Miruama, u Gornjem Selu, u neposrednoj blizini rimskog objekta Saraevine. Zaselak se zove Podgradina;
16 Dedijer za ove omeine kae: Pored svake omeine ima velik komad ravna iskrena zemljita, na kome ni danas ne raste uma. Na viim vrhuncima blizu ovih omeina vide se karakteristine gomile, a negdje i grobnice, o. c, str. 831.

6) u Miruama, u blizini crkve sv. ura, kraj Kolanjevia, takoer u blizini rimskih nala17 zita ; 7) u Miruama, u zaseoku Koarii, na njivama N. Dedijera, sa fragmentom tegule; 8) u Miruama, u zaseoku Mieljii, na lokalitetu Jorgovan, u neposrednoj blizini tumula; 9) u Miruama, na lokalitetu Crvene njive, ispod Mieljia, sa obrambenim zidom; 10) u Miruama, na lokalitetu Cvilini kod Potkra i 11) u Miruama, u zaseoku Aleksii na lokalitetu Selita. Na podruju akumulacionog bazena Gorica, sa kotom potapanja 295 m oko Lastve i Arslanagia Mosta vrlo je malen broj neposredno ugroenih prethistorijskih objekata, koji su evidentirani, pa ovdje intervencija nije potrebna. Ugroena su samo dva tumula, dok lok. Brezine (u Uu) sa obiljem ilirske keramike ostaje iznad nivoa budue akumulacije. U kanjonu Trebinjice, izmeu Dobrieva i Granareva, nisu konstatovani nikakvi prethistorijski objekti. Pregledana je i trasa cjevovoda u Mokrom polju juno od Trebinja. Ni na ovom terenu nisu evidentirani tragovi prethistorijskog ivota. Ovdje je suhozid zabiljeio i Radimsky, Arh. leks. s. v. Kolanjevii (u rukopisu).
17

Sl. 3. Tumulus kraj mosta na Mistihalju (lijevo uz sam most). U pozadini Mirue, koje dolaze po vodu.

10

II ANTIKI OBJEKTI U odnosu na prethistorijske, rimski su nalazi dosad bili prilino oskudni, jer sistematskog ispitivanja ovog kraja ranije nije bilo, Dr Patsch je iz Dobrieva objavio nadgrobni natpis sa epihorskim imenima: AELIA.. . ZGRADA... ZANA18 TIS et TATTA . Gentilicij AELIA (koji dolazi i na natpisu iz Grabovice kraj Nevesinja), svjedoci da se u ovom kraju Hercegovine rimsko graansko pravo zajedno sa ostalim rimskim institucijama i obiajima proirila ve u II stoljeu nove ere 19 u doba Hadrijana ili Antonina Pija . Ve je Radimsky po mnotvu razbacanih rimskih zidina i ljebastih krovnih opeka zakljuio 20 da je u Paniku bilo jedno vee rimsko naselje . Dalje je zabiljeio da se u Miruama kod ruevine sv. ora takoer nae rimskih krovnih opeka 21 . Da je i u rimsko doba dolina Trebinjice bila dosta dobro naseljena, pokazala su i naprijed spomenuta ispitivanja strunjaka Zemaljskog muzeja u Sarajevu 22 . Najbrojniji tragovi antike nalaze se takoer na podruju akumulacije Granarevo, ali ih ima du cijele rijeke, od Bilee do Trebinja. to se tie spomenika iz rimskog doba, ovdje moramo raunati sa injenicom da je nain ivota koji obino nazivamo preistorijski ostao kod domaeg stoarskog stanovnitva . .. nepromijenjen (i) za vrijeme rimske vladavine 23 . Rimska su naselja vjerovatno bila samo pored komunikacija, kao to je ono u Paniku, dok su domaa tradicija i snaga epihorijskog elementa sauvale stari nain izgradnje naselja i stanova koji se viemanje zadrao kroz cijelo vrijeme rimske vladavine 24 . Pored ve odranije poznatih lokaliNatpis glasi: AELIA ZORADA H(IC) S(ITA) ANI(NORUM) LX. ZANATIS ET TATTA M(ATRI) B(ENE) M(ERENTI) F(ECERUNT), u W M VIII. str. 105106. Uporedi i WM IV, str. 258 = CIL III 2766 c, kao i W M II str. 61 = CIL 12800, gdje je Patsch objelodanio rimske natpise iz Grabovice kraj Nevesinja i Fatnice. Patsch je mislio da ovdje treba oekivati i nove epigrafske nalaze. Ve probna iskopavanja na Paniku na lok. Prla gdje je bila gradska nekropola, dala su dva nova natpisa u fragmentima. Na jednom od njih, ini se, spominje se jo jedan Elijevac. 19 Ibidem. 20 Arh. leks. s. v. Panik (u rukopisu). 21 Arh. leks. s. v. Kolanjevii (u rukopisu). 22 Rezultati nisu jo objavljeni. 23 E. Paali: Antika naselja i komunikacije u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1960., str. 66. 24 Ibidem.
18

teta, rimski su ostaci ovom prilikom utvreni jo i na njivama Saraevine u Podgradini, (Gornje Selo u Miruama.) Naslage tegula i peene zemlje na lokalitetu Vrh u Kolanjeviima (Mirue) in25 diciraju rimsku ciglanu (figlina) . Tragove rimskih zgrada ekipa je nala i na njivama zvanim Arapue u Lastvi (cigla i keramika), na njivama Krstae u Uu i u Crnaama blizu Petrova manastira u ievu, gdje je orovi ve ranije is26 pitivao jednu zgradu rimskog naselja . Osim objekata u Paniku, veinom su to, vjerovatno, ostaci manjih seoskih gazdinstava iz rimskog doba (tzv. villae rusticae). U Gorici, ispod srednjovjekovnog grada Mievca, uz samu obalu Trebinjice, naeni su na njivi fragmenti rimske keramike i komadi terrae sigillatae. Ovaj materijal vjerovatno je erodiran sa k. 315 (Mievac), gdje se na prethistorijskoj gradini razvio neki rimski kastel na putu prema Bilei, odnosno Nikiu. Probna iskopavanja u Paniku, koja je vodila dr I. remonik, potvrdila su naunu opravdanost iskopavanja ovog rimskog naselja. Nain graenja zidova ovog naselja, ukraavanje njegovih prostorija mozaicima i freskama, zagrijavanje prostorija hipokaustom pokazuju uticaj rimskog graevinarstva i na ove krajeve. Meutim, konstatuje dalje dr Irma remonik, u neto nepaljivijem nainu gradnje, u manje kvalitetnoj izradi freski, rustinoj izradi mozaika moemo uoiti elemente koji ovim nalazima daju osobiti kolorit 27 . Ba ovi autohtoni elementi i daju istraivanju ove rimske aglomeracije (koja potie vjerovatno iz II vijeka nove ere) posebnu naunu vrijednost. Jedan fragmenat bogato profiliranog kornia (geisona), koji danas slui kao menza u crkvi sv. Ni25 Dr E. Paali: Pogledi na ekonomiku u unutranjosti rimske provincije Dalmacije, u Godinjaku Ist. drutva BiH, god. X, str. 319320 navodi dosad poznate rimske figline u BiH, kojima treba dodati i ovu. 26 VI. orovi, Jugosl. ist. asopis 1935, str. 750 751 i Starinar III/2 1923, str. 77. Cf. M. Vego: Naselja,27str. 28, Citirano po izvjetaju. O antikim spomenicima u Paniku upor. i dr Irma remonik: Prethodna istraivanja na rimskom lokalitetu na Paniku, u GZM, Arheologija 19601961., str. 173184.; takoer i Ljubinka Koji: Nalazi fresaka iz grobnice na Paniku, o. c, str. 185187. Oba cit. priloga su izala iz tampe kad je ovaj lanak ve bio zavren i predan redakciji Naih starina.

11

Sl. 4. Menza iz crkve sv. Nikole na Mistihalju antiki spolij, i to dio kornia (dimenzije du. 107 cm. vis. 32 cm, ir. 88 cm), vjerojatno potie sa ruevina rimskog naselja u Paniku. kole na Mistihalju (Panik) najvjerovatnije potie iz ovog naselja (sl. 4). Sudei po ovom arhitektonskom fragmentu, naselje u Paniku, koje se protezalo na nekih 20 ha povrine, moralo je imati lijepih zgrada. Neto zapadnije od ovog ilirsko-rimskog naselja u Paniku na lokalitetu Mostite (gdje je i danas prevoz u Mirue) 2 8 bio je u rimsko doba most kojim je prelazila cesta to je iz pravca Trebinja dolazila od Moskog i Skrobotnog pored Vraevice (k. 506) na kojoj se vjerovatno nalazilo neko rimsko utvrenje 2 9 . I danas se na Mostitu u koritu Trebinjice pod vodom nalazi jedan rimski miljokaz 30 . To je bio dio ceste SolonaSeodra, koju je dijelom ispitao prof. Sergejevski i opisao u studiji koja se nalazi u tampi. Negdje oko Skrobotnog jedna se cesta odvajala u pravcu dananje Bilee. Radimsky je u Skrobotnom naao ratrka28 Tu se nalazi, na lijevoj obali rijeke, lijepa srednjovjekovna nekropola. 29 Radimsky je tu naao fragmenata rimske opeke, Arh. leks. s. v. Vraevica. Nalaz je provjeren. 30 Podatak sam dobio od prof. D. Sergejevskog. Miljokaz se do nedavna vidio u plitkoj vodi, dok nije nizvodno izgraena manja brana. Trebae ga prije potapanja izvui iz rijeke. ne rimske opeke 31 , a u oblinjem Cibrijanu (Vrpolje) posvuda se udara na temeljne zinove. Prema tome zakljuuje Radimsky ovdje je stajalo jedno rimsko naselje na putu od Trebinja prema Bilei32. Ovu cestu potvruju i Evans 3 3 , i Ballif34, a usvaja je i Paali 3 5 . Dio njene trase iao je kroz Panik i epelicu prema Bilei, podrujem budue akumulacije. Na lijevoj strani Trebinjice, nekih 300 m uzvodno od eljeznike stanice DobrievoKosijerevo nalazi se jo jedan, i to vrlo znaajan, antiki spomenik koji svakako treba sauvati. Radi se o rimskom graninom natpisu (mea) iz I stoljea nove ere. Natpis je uklesan u ivu stijenu, a vrlo je vaan kao izvor za historiju ovog kraja u doba rimske okupacije 36 . Natpis treba prenijeti u muzej u Niki, jer lei na teritoriju NR Crne Gore. Arh. leks. s. v. Skrobotno (u rukopisu). Arh. leks. s. v. Cibrijan (u rukopisu). 33 Evans: Antiquariain Researches in Illyricum, IIV, str. 94100. Cf. Paali: Antika naselja, str. 76. 34 Ph. Ballif: Romische Strassen in Bosnien und der Hercegovina, Wien, 1893, str. 38. Cf. Paali, o. c, str. 76. 35 o. c. str. 64. 36 Natpis je obradio prof. Sergejevski; rad je u tampi.
32 31

12

III SREDNJOVJEKOVNI SPOMENICI O naseljima iz ovog kraja u srednjem vijeku malo je poznato. Ovo je podruje pripadalo srednjovjekovnim upama Rudine, Ljubomir, Vrm i 37 Trebinje . U ovoj izrazito stoarskoj oblasti naselja su bila dosta rijetka Mnogo kasnije, francuski poslanik He, kad je ovuda proao tridestih godina XVII vijeka, nije vidio na cijelom putu od Dubrovnika do Kljua (kod Gacka) ni deset kua 38 na okupu . Pa ipak su tragovi ivota iz srednjeg vijeka u podruju uz rijeku Trebinjicu dosta bogati, ali neistraeni, te ih svakako treba 39 sistematski ispitati . Pored srednjovjekovnih nekropola sa stecima, o kojima se govori u nastavku ovog lanka, u obzir dolaze i spomenute omeine, ija se tradicija vjerovatno odrala do duboko u srednji vijek. Ovdje spominjemo samo srednjovjekovne crkvine sa ruevinama manjih srednjovjekovnih crkava, koje bi svakako trebalo arheoloki istraiti. licu. Oko nje je vea grupa steaka. U Paniku su jo konstatovani i tragovi srednjovjekovnih kua. Na groblju Mistihalju (sv. Mihail) u Paniku, pored novije grobljanske crkve sv. Nikole, vide se i ruevine jo dviju zgrada. Izgleda da je na jednoj od njih bila stara crkva koju spominje irilski natpis iz XVII ili XVIII st. (?), koji je uzidan iznad vrata dananje crkve sv. Nikole. To je vjerovatno bila crkva sv. Mihajla, po kojoj je lokalitet i dobio naziv Mistihalj. U ruevinama druge zgrade na Mistihalju moda se kriju ostaci manastira. Pokraj samog izvora Trebinjice na Izvorima nalaze se tragovi crkvice sv. Ruice (po tradiciji), koju takoer treba istraiti. I uz ovu crkvu nalazi se staro groblje kao i na Mistihalju. I u selu Orah evidentirane su na groblju ruevine neke crkvice sa ostatkom menze i jednog stupa i stecima naokolo crkve. Ruevine crkve

Sl. 5. Tlocrt ruevine stare crkve u selu Orah.

Na lokalitetu Crkvina u Paniku vidi se na rimskom supstratu okrugla zgrada pokrivena humusom koja vjerovatno predstavlja grobnu kapeF. ii: Letopis Popa Dukljanina XXX, str. 326. J. Dedijer, o. c, str. 772:. Cf. i Spomenik Srpske Kralj. Akad. XXXVII, str. 9(2. 39 Bogatstvo srednjovjekovnih spomenika u dolini Trebinjice pokazuje da je ovaj kraj u srednjem vijeku ipak bio gue naseljen nego u tursko doba. Izgleda da se pred Turcima, koji su ovaj kraj zauzeli pred kraj XV vijeka, vei dio starog stanovnitva povukao prema zapadu. Isp. J. Dedijer, o. c, str. 7'75
38 37

sv. Petke u Gornjem Selu u Miruama nisu ugroene, jer ostaju na samom rubu budue akumulacije. U groblju oko ove crkve postoje i dva steka sa natpisom, ali oni nisu neposredno ugroeni. Iako je prilikom sistematskog rekognosciranja terena ekipa snimila i fotografirala sve ove objekte, ipak takva dokumentacija nije ni dovoljna ni putpuna, jer se zasniva samo na povrinskim elementima. Iskopavanje ovih crkvica i ostalih srednjovjekovnih spomenika mnogo bi doprinijelo upoznavanju ivota u ovom kraju u srednjem vijeku, o emu imamo vrlo malo podataka.

13

IV ZATITA SPOMENIKA Potapanjem ovog podruja svi navedeni spomenici doli bi pod vodu i tako propali za nau kulturu i nauku. To bi svakako bila velika teta, koja se ne bi mogla niim popraviti ni opravdati. Vjerujemo da niko ne bi mogao preuzeti na sebe toliku odgovornost pred naim drutvom. Zato smatramo da je nauno ispitivanje ovog kulturnog blaga potpuno opravdano i da je to jedino mogue rjeenje. Sasvim je jasno da pri tome ne moraju biti istraeni i prekopani svi tumuli ili grobovi (ili ostali objekti), ali im broj mora biti toliki, da se dobije potpuni uvid u razvoj materijalnog i kulturnog ivota ovog kraja u toku historije. Istraivanja se moraju obaviti prije potapanja i ne smiju se odgaati za neku kasniju priliku, kada se jezero bude praznilo zbog ienja, jer bi taloenje mulja u jezeru izbrisalo ionako slabe tragove nekih objekata. Uticajem vode bili bi uniteni ostaci fresaka i mozaika pod plitkim ruevinama u Paniku, a isto tako i sadraj pojedinih grobova. Podvlaimo da su ova arheoloka istraivanja potrebna, kako sa stanovita spasavanja samih spomenika kulture, tako i zbog znaaja koji ovi spomenici predstavljaju za nau nauku i kulturu. Da bi se spasio bar jedan dio materijala i podataka koje u sebi kriju arheoloki spomenici ovoga podruja, komisija strunjaka evidentirala je ove spomenike i predloila investitoru slijedee zatitne mjere: I) Prethistorijska nalazita: 1) Iskopavanje omeina u suhozidu na lok. Ljubi i Rui-njive u epelici sa tehnikim snimanjem i kompletnom dokumentacijom u iznosu o d dinara . . . . 250.000; 2) Detaljan pregled, geodetske i foto-snimke svih naselja u suhozidu, sa izradom plana za svako naselje posebno i kartiranje svih naselja na jednoj karti u iznosu od dinara 300.000: 3) Na svakoj od evidentiranih prethistorijskih nekropola izvriti iskopavanje jednog do dva tumula, sa izradom potpune dokumentacije u iznosu o d dinara . . . . 970.000; Svega je za zatitne zahvate na brojnim prethistorijskim objektima predviena svota od dinara 1,520.000. II Antika nalazita: 1) Istraivanja rimskog naselja na Paniku dinara 4,000.000; 2) Ispitivanja ilirsko-rimskog naselja u Pribojni u Miruama u iznosu od dinara 300.000; 3) Prenos rimskog natpisa kod Kosijereva u iznosu od Din 50.000; 4) Prenos antikog geisona iz crkve sv. Nikole u Paniku u Trebinje u iznosu od Din 50.000; Ukupno je za sva antika ispitivanja predloena svota od dinara 4,400.000. III Srednjovjekovne crkvine: 1) Otkopavanje i snimanje ruevina na Mistihalju dinara 200.000; 2) Otkopavanje crkvine u Orahu din. 90.000; 3) Ispitivanje crkvine na izvoru Trebinjice dinara 50.000; Za iskopavanje srednjovjekovnih arheolokih objekata (ne raunajui istraivanja i spasavanje steaka) predvia se svota od dinara 340.000. Ukupna svota koju je ekipa Zavoda za zatitu spomenika kulture NR BiH u svojstvu strune komisije HE Trebinica predloila za sve arheoloke zatitne zahvate u bazenu Trebinjice iznosi ukupno 6,260.000 dinara. U ova sredstva nisu uraunati trokovi za prouavanje i spasavanje steaka, o emu se govori nie. U gornja sredstva uraunati su svi trokovi za nekvalificiranu radnu snagu na iskopavanjima, za dnevnice i honorare strunjaka kao i za prenos pokretnog materijala u muzeje. O eventualnim nepokretnim spomenicima sa rimskog naselja u Paniku zasad se jo ne moe nita konkretno predviati. Ukoliko se kopanjem ovog naselja naie na znaajnije arhitektonske spomenike, trebalo bi ih in situ konzervirati, i tek tako konzervirane potopiti da bi bili otporni prema vodi. U tom sluaju bilo bi potrebno osigurati jo i izvjesna naknadna financijska sredstva. Jedino u sluaju sretnog otkria nekog spomenika posebne vrijednosti predviamo i njegov prenos izvan budueg jezera. To isto vrijedi i za eventualne znaajnije nalaze na ostalom podruju budue akumulacije. Gore predviena financijska sredstva mogla bi se podijeliti u etiri obroka, tako da bi godinje iznosila neto vie od 1,500.000 dinara. U poreenju sa kulturnom i naunom vrijednou dobara koja e voda potapanjem u jezeru zauvijek unititi, ovaj minimalni zahtjev arheologa predstavlja upravo neznatnu sumu. Ako spomenike iz doline Trebinjice potopimo neistraene, zauvijek gubimo mogunost da ih ispitamo. A to bi, po naem miljenju, bila nenadoknadiva teta.

14

MONUMENTS ARCHOLOGIQUES DANS LA VALLE DE LA TREBISNJICA

Dans la grande action de l'dification de notre pays, de son industrialisation et lectrification, on construit aussi un grand systme hydronertique dans la valle de la Trebisnjica en Herzgovine. La valle karstique de cette rivire est riche autant en monuments archologiques qu'en anorages de culture nationale d'une remarquable valeur scientifique et artistique. L'auteur propose des mesures de protection ncessaires entreprendre pour sauver le riche fonds archologique contre l'immersion ou bien pour l'tudier scientifiquemment. D'abord on donne un compte rendu des monuments archeologiques suivant les poques. Des monuments prhistoriques appartiennent aux Illyriens. Ce sont de nombreuses ncropoles illyriennes. Rien que dans la rgion du futur lac de barrage, au sud de Bileca, plus de 200 tomulus funraires converts de cailloux dont quelques grands tumulus ayant un diamtre de plus de 30 m et la hauteur de 3 4 mtres seront submergs. Aux monuments prhistoriques appartiennent probablement aussi de nombreuses habitations en pierres sches. Il s'agit des ensembles entiers de construction dont la caractristique fondamentale est de maconner sans employer le mortier, technique caractristique des Illuyriens avant l'ocupation romaine. L'auteur estime qu'il est trs probable que, dans cette region pierreuse de karst, la tradition de construire ainsi des habitations s'est maintenue jusqu'au moynge. Autant qu'il s'agit des habitations illyriennes, ce seraient les premires maisons illyriennes connues qui eussent t encore partiellement habites mme l'poque des Romains. Trs mal connues sont aussi des habitations slaves (et valaques). C'est pourquoi ces murs en pierres sches reprsentent une grande valeur, au sens scientifique, et on devrait les faire dterrer en partie et les examiner systmatiquement avant la submersion. On a constat l'existence de 11 localits avec de telles habitations. Quant aux monuments antiques, ctx des vestiges de quelques villas rusticas romaines et d'une briqueterie (figlina), les plus remarquables en sont les restes d'une grande habitation romaine Panik, d'o provient probablement aussi un fragment richement, profil d'une corniche (Voir fig. 4). De Dobricevo, non loin de l, provient une pitaphe aux noms pichoriens publie par Patsch dans W M VIII, pp. 105106.19 Des recherches plus rcentes ont encore dcouvert deux pitaphes en fragments, provenant

de Panik. A juger d'aprs le gentilice Aelia, cette rgion a obtenu le droit de cit romaine au temps d'Adrien ou d'Antonin le Pieux. Cependant, le pouvoir romain s'y est consolid mme au Ile sicle avant notre re, aprs la victoire remporte sur les tribus illyriennes des Pleraei et Vardei. C'est alors que les Romains pratiqurent ici une route dont tmoignent aussi des bornes milliaires. C'est une partie de la route Narona Scodra qui traversait un pont sur la Trebisnjica, Panik. Prs de Skrobotno, un embranchement de cette route se dirigeait vers Bileca. Des dterrements d'essai ont dmontr le bien fond scientifique de la fouille de ces habitations du IIIe sicle de notre re qui s'tendaient sur une superficie de 20 ha environ. La manire de construire des murs, l'action d'orner des pices de mosaques et de fresques, le chauffage des chambres au moyen de l'hypocauste montrent l'influence de l'architecture romaine sur ces rgions mme, o d'ailleurs la tradition locale s'est maintenue, plus on moins compltement, durant toute la domination romaine. Ce sont justement ces lments autochtones, se manifestant dans l'axcution rustique des fresques et mosaques, ainsi que dans la faon moins soigne de cette agglomration romaine et illyrienne une particulire valeur scientifique. Parmi les monuments antiques, par son importance se signale aussi une inscription de borne en lation du Ier sicle de notre re, prs de Kosijerovo. Cette inscription et le susdit fragment de corniche devraient tre transfer aux muses les habitations romaines de Panik et les autres monuments antique bien examins avant leur submersion. Entre autres monuments slaves mdivaux, ct des belles ncropoles aux stxchaks, se signalent des ruines des petites glises slaves ( la source de la Trebisnjica, Mistihalj et Grkvina de Panik, dans le village Orah Voir fig. 5). Il faudrait probablement y ajouter, du moins en partie, les susdites habitatioins en pierres sches. Enfin, l'auteur prsente des calculs pralables avec des donnes sur les frais de cot prvus pour l'exam en et sauvetage des monuments archologijues du domaine du lac de barage Graincarevo. Ces supputations sont tablies par des experts aprs une enqnte de commission de la rgion entire, puis elles sont soumises avec recommandation l'investisseur de la centrale hydro-lectrique Trebiisnjica Trebinje.

15

ARCHELOGICAL MONUMENTS IN THE VALLEY OF TREBISNJICA

Large and very important power plant system is building in the valley of the river Trebisnjica in Herzegovine. The valley is very rich both in archelogical and cultural monuments of great value. The author suggests some measures to protect them from their destruction. At first he gives a short survey of archelogical monuments from various epochs. Prehistoric monuments belong to the Illyric tribes (numerous Illyric necropolises) Only on the ground which is going to be overflown there are over 200 tumuli of a special kind of stone, among them a few with diameter about 30 and high about 34 metres. Probably among the monuments from the prehistoric period there are numerous settlements built without mortar, the technique which was used by the Illyric tribes before the Roman occupation. The author believes that the tradition of such settlements was preserved until the Middle Ages, If they belonged to the Illyric tribes and if they were their settlements, they would be first Illyric houses partly settled in the Roman time. We know almost nothing about the mediaeval Slav settlements. Therefore these houses built without mortar are very interesting and very precious; so they must be partly dug out and investigated before the power plant is not finished. We can find such settlements on eleven places. Among antique monuments and traces of several Roman rustic villas and a brickyard, the most important are remains of a large settlement at Panik, from where we have a rich fragment of geison (picture 4). There is an epitaph with names from the neighbouring Monastery Dobricevo which was published by Patsceh in M VIII, page 105106 (19). During the last investigation two epitaphs in fragments have been found at Panik. In the second century before new era,

the Romans had conquered the Illyric tribes. After that they had built a road with milestones. It was a part of the road between Narona and Scodra which had a bridge over the river Trebisnjica at Panik. One side of the road led from Skroibotno to Bileca. The latest excavation has shown us that this settlement from the third century before new era must be investigated carefully. It was spread on the space of 20 ha. Influence of the Roman architecture was great indeed. It can be seen in the way of wall building, ornamentations with mosaics and frescoes and the way of room heating. Still the homeland architecture was kept during the whole Roman occupation These elements give a special scientific value to study and investigate this Roman Illyric agglomeration. A boundary stone with an interesting inscription in Latin language from the first centure of our era at Kosijerovo is one of the more important antique monuments also. This inscription and the above-mentioned fragment of geison should be placed in museums, while the Roman settlement at Panik and other antique monuments need to be investigated well before the flood. In this region there are several Slavonic monuments from Middle Ages: many nice necropolises with tombstones, then ruins of small Slavonic churches (on the source of the river Trebisnjica, at Panik and Mistihalji, Crkvina and the village Orah picture 5). Settlements built without mortar belong probably to mediaeval monuments also. At the end of the article the author writes about financial costs provided for the future artificial lake and dam Grancarevo. This expert estimate and recommendation is given to the investor of the power-plant system Trebisnjica at Trebinje.

16