Sie sind auf Seite 1von 782

OEUVRES

DE

DESCARTES
PRINCIPIA PHILOSOPHIE
EPISTOLA AD
G.

VOETIUM

LETTRE APOLOGETIQUE
NOT.E IN

PROGRAMMA

VIII

M. Darboux, de l'Acadmie
la Facult des Sciences

des

Sciences, doyen honoraire de


et

de l'Universit de Paris,

M. Boutroux,
professeur

de

l'Acadmie

des

Sciences

Morales

et

Politiques,

d'histoire de la philosophie
l'Institut

moderne

la Sorbonne, directeur de

Thiers, ont

suivi

l'impression de cette publication

en

qualit de commissaires responsables.

OEUVRES
DE

Ihe^

DESCARTES
PUBLIEES
PAR

Charles

ADAM &

Paul

TANNERY

SOUS LES AUSPICES

DU MINISTRE DE L'INSTRUCTION PUBLIQUE

PRINCIPIA

PHILOSOPHIE
VIII
[PREMIRE PARTIE)

PARIS
LOPOLD CERF, IMPRIMEUR-DITEUR
12,

RUE SAINTE-ANNE, 12

1905

PAUL TANNERY
ET

L'DITION DE DESCARTES

Paul Tannery avait souhait qu'au volume V de cette dition, le dernier de la Correspondance de Descartes, une tude d'en-

semble permt au lecteur de comparer l'dition nouvelle avec les prcdentes, montrant ce que la ntre apportait comme
textes indits, textes corrigs, chronologie rectifie, clair-

cissements et renseignements de toutes sortes. Je reculai, je l'avoue, devant pareille tche, qui nous et pris un temps prcieux.

Mais aujourd'hui que Paul Tannery


lui et

n'est plus, c'est

un

devoir envers

envers les siens, c'en est un peut-tre aussi

envers moi-mme, de marquer, aussi nettement que possible, la part qui lui revient dans notre uvre commune, laquelle d'ailleurs, tant d'gards, doit tre considre
sible.

comme une
Seul

et indivi-

Je puis dire que, ce


il

qu'il a fait

lui-mme pour cette dition


le faire.
il

de Descartes, seul

tait

capable de

pouvait

vrifier, comme il l'a fait, tous les textes mathmatiques, en y joignant un aussi riche commentaire*, et cela, tant s'en faut,

ne

s'est

pas borne sa collaboration.


tait

Paul Tannery

admirablement prpar une dition de

Descartes par son dition de Fermt, en cours de publication


uvres.
III.

A
,

vi

Edition de Descartes
1 1
.

En outre, il avait runi en brochure (La Cor89 respondance de Descartes dans les indits du fonds Libri,
depuis
tudie pour l'histoire ds mathmatiques, Paris, Gauthier-Villars, 1893)

une

srie d'tudes sur des lettres indites,

non des

moins importantes, rcemment rintgres la Bibliothque


nationale, aprs

un exode de prs de

trois quarts

de sicle en

Angleterre. D'autre part,


lettres

Rome,

il

avait tudi sur place les

du philosophe dans

la Collection

Boncompagni, au point
d'opuscules du go-

de vue des variantes qu'elles offrent, et de leur intrt scientifique. Puis la

dcouverte et

la publication

mtre Beaugrand, propos de ses querelles avec Descartes, promettait un commentaire lumineux bien des page? obscures pour tout autre que Paul Tannery. Enfin, la connaissance unique
xvii
e

qu'il avait

acquise de l'histoire des sciences au

sicle,

donnait son concours un prix inestimable.

premiers entretiens que nous emes ensemble (octobre 1894), mis en rapports l'un avec l'autre par le principal
les

Dans

promoteur de cette
dmes sur
plus
le
difficile,

dition,

M. Louis

Liard, nous nous enten-

plan suivre. J'tais d'avis de


c'est--dire
la

la

commencer par le Correspondance, rservant les


:

uvres pour

seconde partie

la

correspondance pouvait

servir expliquer les uvres, bien plus

viraient la correspondance. Paul

que les uvres ne serTannery en convint. Mais


la publier
?

cette correspondance elle-mme,


l'ordre chronologique, sans
finit

comment

Dans

aucun doute. Paul Tannery, qui par se rallier cet avis, avait pens d'abord un autre plan, qui pouvait aussi se dfendre. Il tudiait alors les correspondants de Mersenne, dont
Bibliothque nationale;
les

les

nombreuses

lettres manuscrites in-folio

se trouvent ple-mle dans trois gros


il

volumes
le

de notre

et volontiers aussi tudi sparment

correspondants de Descartes.

Mais

principal d'entre
la

ceux-ci, et de

beaucoup, tant

le P.

Mersenne,

majeure

partie de la correspondance et t publie part, et dans quel ordre, sinon l'ordre chronologique, auquel on revenait forc-

ment.

De mme pour

les autres sries

princesse Elisabeth,

Paul Tannery

vu

Regius, Constantin Huygens, abb Picot, etc., sans compter que, pour beaucoup de correspondants, la srie se ft rduite

mme deux ou trois, ou bien une seulement. Cette ide fut donc vite abandonne. Paul Tannery avait aussi pens, et ceci pouvait encore se soutenir,
bien peu de lettres, parfois

publier sparment certaines polmiques entre Descartes et

Fermt, Descartes
tout, etc.

et

Beaugrand, Descartes

et

Roberval sur-

Beaucoup de lettres du philosophe n'ont pas, en effet, un caractre proprement pistolaire mais elles constituent,
;

par leur tendue et leur importance, de vritables petits traits,


qui pouvaient fort bien tre donns part.

Nous avons mieux


la cor-

aim, finalement, les laisser chacune sa place, dans

respondance mme,

celle-ci d'ailleurs traitant

presque toujours
lui

de questions scientifiques et philosophiques, qui

donnent

d'un bout l'autre, malgr quelques boutades et l, l'unit de ton, lequel est particulirement grave et austre.

L'ordre chronologique une

fois

admis

(et

il

s'imposait dans
je dois

une publication d'un caractre purement historique),


dire que,

mais
en

il

non seulement Paul Tannery l'adopta sans rserve, contribua fort ingnieusement en assurer la mise au
ici,

point, c'est--dire
effet,

proprement,

la

mise en pages.

Il

y eut,

quelques ttonnements, avant qu'on tombt d'accord

sur la disposition la meilleure.


travail prparatoire, se trouvait

Chacune des lettres, aprs un accompagne d'une multitude


la

de notes, qui l'encombraient et

surchargeaient, et dont

je

ne voulais cependant sacrifier aucune, toutes


ncessaires l'intelligence de la lettre
la

me
:

paraissant notes sur

elle-mme

date rtablir, notes sur la provenance du texte et son au-

thenticit, notes sur maints dtails historiques et autres

au

cours de la lettre, notes sur les rapprochements faire entre


celle-ci et tel

ou

tel

passage important de
etc.

la

correspondance ou

de l'uvre d'un contemporain,

Nous mmes quelque temps,


heureusement, d'une

comme

disait Paul

Tannery,
il

lcher notre ours, afin de le

rendre prsentable. Enfin


rpartition des

s'avisa, fort

notes, qui, mettant chaque chose sa place'

vin

Edition de Descartes
:

donnait un ensemble bien ordonn


et avec des caractres spciaux,

en tte de chaque

lettre,

un prolgomne pour fixer la date, et indiquer au besoin la nature du texte, autographe authentique ou simple copie; immdiatement au-dessous du texte,
les variantes
;

au bas des pages,

les

moindres notes ou notules,


les clair-

celles qui tenaient


la lettre, et

en quelques lignes seulement; enfin, aprs

annoncs d'avance par des astrisques,

cissements qui demandaient parfois des pages entires. Ainsi


le texte

de Descartes se prsentait, non pas enserr, mais enca-

dr et

comme

enchss dans une continuelle bordure, celle-ci

compose
les

dessein

pour ramasser sur


l'clairer.

lui et

concentrer tous

rayons propres

L'accord ainsi
insist

fait, celui

des deux collaborateurs qui avait


la

pour l'ordre chronologique, assuma

tche de l'tablir

lui-mme, ne demandant Paul Tannery que de vrifier au


fur et

mesure ce travail deux srets valent toujours mieux qu'une. On compte d'ailleurs les divergences entre eux sur
: :

cette question de dates

elles portent sur


t. II,

quatre lettres seup.

lement,

t. I,

p. 18 et p. 352,

p.

373 et

451.

De mme,

pour l'tablissement du texte,


fournie toujours par
tiative,

les variantes, les notes et les

claircissements (sauf ce que nous allons voir), la copie fut


le

mme

collaborateur, de sa seule ini-

charge, pour Paul Tannery, de reviser scrupuleuse-

ment

les

preuves en ce qui concernait


le

la correction

typogra-

Pas une page, en consquence, on peut mme dire la lettre,' pas une ligne, qui n'ait t vue et revue, deux et trois fois, sinon plus, par chacun des deux tour de rle; c'est en ce sens que l'uvre est vritablement une et
phique et
reste.
indivisible.

Ceci bien tabli, quelle est

la

part qui revient en propre


?

Paul Tannery dans chaque volume

Le volume
contient, de

de

la

Correspondance

(avril

1622 fvrier i638)

lui,

des notes extrmement prcieuses sur Desloi

cartes et Galile, propos de la

de

la

chute des corps,

Paul Tannery
p.

rx
p.

75; sur Vitellion,


;

p.

241-242, et sur Snellius,

256-257,
;

loi de la rfraction sur le problme de Pappus dj, p. 235 sur Scheiner et Galile, p. 282 sur Morin et les longitudes,
;

p. 291.

Ces notes sont

les plus

importantes; mais
sur
;

il

en est

d'autres, bien

prcieuses

encore,

des

explications

de

figure ou de formule, p. 38 et p. 232


p.

sur Vite, p. 248 et


a, p. 102 a,

491 a

et sur divers points d'rudition, p. 71

p. 117 c, p.

283-284
p.
b, p.

(la

fin

seulement), p. 289 (Rcrations


p. 291 (chaire

mathmatiques),
p. 299, p.
tait,

289-290 (Galile),
396
b, p.

de Ramus),

478 b et c. La lettre u prsenpar ses lacunes, une nigme mathmatique que Paul
356
et sa divination,
faisait
p.

Tannery voulut deviner;


ingnieuse assurment,

279-280, fort

grand honneur, lorsque, avant l'achvement du volume, une vieille publication flamande vint entre les mains de son collaborateur, laquelle donnait tout
lui

au long

le

problme, avec
;

la figure

complte et

les

quations

on trouvera cette restitution p. 573-578. Le volume I se terminait par le commencement de la grande querelle entre Descartes et Fermt. L, Paul Tannery se retrouvait sur son terrain on le voit bien aux notes des pages
dans leur intgrit
:

493-495.

(mars i638 dcembre 1639) est certainement celui o Paul Tannery a le plus apport du sien, et qui, sans son concours, serait rest le plus imparfait, disons mme, ne

Le volume

II

pouvait pas tre mis en tat.


lettres traits
;

Il

contient, en effet,

beaucoup de

mathmatiques, dont
et

quelques-unes sont de petits

on y retrouve prcisment les personnages depuis longtemps familiers l'diteur de Fermt, savoir Fermt luimme, Roberval, Mydorge, Hardy, Beaugrand, Sainte-Croix, Debeaune, et enfin Desargues. Aussi les annotations de Paul

Tannery deviennent plus nombreuses, plus tendues,


particulier, p. 14-15 (seconde partie
p.
:

et quel-

ques-unes constituent de vritables dissertations. Citons, en

La

vrit est... ),

168-169, P- 252-253, p. 277-278, et p. 279-280 (ceci est capital), p. 286, p. 338-343 (capital gale-

99-100,

p.

122, p.

Edition de Descartes

ment), p. 403-405 (sur Galile), p. 448-449, p. 449-4 5 (CavaHeri), p. 460-461 (seconde partie : D'aprs le rcit de Wallis...
p.
), p.

477-479,

520-523, p.
et

5o8-5o9 (coulement des liquides), 539-541, p. 556-557 (Desargues), p. 579-581


p. p.

(Debeaune
encore).

Schooten),

6n-6i5

(texte et

figure fournis

d'ailleurs), et,

aux additions,
p.
1

Les notules,

646-647, p. 649-650 (Desargues 35 a, p. 101 a, p. 164 a, p. 166 <z,


p.

333 d, p. 36oj, p. 425 a, p. 427 b, p. 429 a, sont p. 247 aussi d'une inapprciable valeur. Ajoutons enfin que, pour
c, p.

complter V Introduction gnrale, place en tte du volume p. v-lxxvih et p. lxxjx-cv, Paul Tannery a fait prcder

I,

le

volume
p.

II

d'un travail fort tudi, sjus le titre d'Avertissement,

v-xxm. Le volume
le

III (janvier
II,

1640 juin 1643) ne donnait pas

lieu,

volume comme Paul Tannery


autant que
et

des claircissements scientifiques,

savait en apporter. Pourtant

on en trou-

vera encore, et des plus intressants et importants, sur Pascal

Desargues, et sur Desargues seul,

p.

54-56 (seconde partie

La

confession.

), p. 246, p. 298, et surtout p.

714-717
p.

sur Fermt, Roberval et Pujos, p. 88-89 et p. 216-217; sur


les notations

algbriques de Descartes, p. 196-197 et

347 b;

sur les lunettes, p. 333; sur une question mathmatique de

Dozem,

p.

556

enfin, et ceci est capital, sur Descartes et Tor-

ricelli, p.

63o-63i. Signalons aussi des inadvertances releves

et corriges, p. 701, p.

703 et p. 659; et n'oublions pas de biographiques, p. 702, ou philologiques, p. 56g et p. 662. Enfin Paul Tannery voulut, par scrupule de conscience, imprimer au moins en addition un texte latin,
petites

curiosits

p.

703-706, pensant, non sans quelque raison,


;

qu'il

pouvait tre

de Descartes

l'original, retrouv ensuite

par son collabora-

teur, figure au

instructive
n'tait

volume IV, p. 172-175, d'o une comparaison entre les deux textes la premire publication
:

donc pas superflue. Le volume IV (juillet 1643 avril 1647) donne une traduction franaise de divers documents rapports de Hollande, et que

Paul Tannery
nous avon
s
:

xi

imprims aussi en langue flamande la traduction est de Paul Tannery, p. 645-650 et p. 657-658 (comme dj au tome III, p. 28-3o et p. 3i-33). Ce fut lui seul aussi qui publia
et

annota

la lettre

cccxxxiv, de Mersenne Descartes, p. 68-70,


les

et la lettre cdxvi, p. 342-344, sur Pell et


lui doit

galement
p.

pages sur Roberval


le

Longomontanus. On et le problme de

Pappus encore,

364-366; sur
p.

centre d'agitation

et les

expriences de Cavendish,

370-371, p. 388-389,

p. 428, et surtout p. 597-600;

p. 41g, sur Torricelli, p. 556-558, et

plus loin, aux additions, p. 675-678.


tales,

ct de ces pices capi-

mentionnons,
p.

dont plusieurs sont encore des dissertations vritables, pour mmoire, de petites notes d'rudition,
b, p.

36 1 et p. 692, et de petites corrections et rectifications, ou mme de simples rserves, p. 367 a, p. 368 a,


p.

206 a et

392 a, p. 472 (dernier alina), p. 5o8 a, p. 5?7 b, p. 553 d, p. 601 a, p. 645, p. 652, p. 655, p. 657, p. 696 a, b,c, et p. 697 a. Enfin, pour terminer, un petit chef-d'uvre, tel que seul Paul

Tannery pouvait l'crire, p. 68o-683, sur la Musique. Le tome V(mars 1647 fvrier i65o) contient, entre autres choses, un change de lettres entre Descartes et Carcavi.
renouveau de l'ancienne querelle avec Fermt et Roberval. L'rudition de Paul Tannery trouvait donc l encore matire s'exercer, pour le plus grand profit de notre dition
:

voir

notamment,

p.

367-369, p. 421

c,

p. 422-425, p. 465, et

enfin p. 554-555. Ajoutons-y deux lettres, dont l'une indite,

entre Roberval et Torricelli, sur la quadrature de la cyclode,


p.

425-428, quelques notules curieuses,

p.

169

c, p.

372 c

p. 529-53o, p. 542, p. 55g, et

deux renseignements
fier,

relatifs,

Huygens

(Christian), p. 552, et Galile, p. 553.


le

Mais ce dont

Paul Tannery tait


j'tais fier

avec

lui

bon droit, et ce dont pour notre volume V, c'est le riche butin


plus
et

qu'il

rapporta de

la

Bibliothque Impriale et Royale, au retour

d'un voyage d'exploration Vienne.


lettres indites

Ce sont d'abord quatre de Le Tenneur Mersenne, p. 77-79, p. 102, p. io3-io5, et p. 120-121, dont plusieurs passages fournissent

xn

Edition de Descartes

des documents nouveaux sur la fameuse exprience du Puy-de-

une longue lettre, galement indite, presque un petit trait, de Beaugrand Mersenne, p. 5o3-5i3; enfin et surtout, sept lettres (en tout, huit pices), de Florimond

Dme;

plus,

Debeaune, dont une Roberval et six Mersenne, p. 5i3-524, p. 524-529, p. 53o-542; on comprendra la joie de Paul Tannery, lorsqu'on 3aura qu'aucune ligne en franais n'avait t

publie jusqu'ici de ce mathmaticien.

On

pourrait mettre encore au compte de

Paul Tannery

maint extrait de lettres, ou des lettres entires, de divers correspondants de Mersenne, publies au cours de res cinq volumes lettres de Beeckmann, Villiers, Lacombe, Thibaut,
:

Durel, etc. Mais les trois gros in-folios qui contiennent ces
lettres ont t

galement dpouills par chacun des deux collatravail

de dpouillement a mme t fait plus fond, parce qu'il se faisait plus loisir, Dijon, o ces manuscrits avaient t envoys. De plus, c'est Dijon que s'est fait
borateurs.

Le

le

laborieux triage de textes publier, en les rpartissant


il

comme

convenait, et les ajustant aux passages correspondants

des lettres de Descartes.

En

fait,

cette vaste correspondance

avec Mersenne (laquelle ne contient pas les lettres de celui-ci) est devenue notre commun domaine tous deux, bien que Paul

Tannery

ait t le

premier l'explorer, et

qu'il ait

mme song
et ses

en extraire une partie, formant elle-mme un tout, en vue

d'une publication locale qu'il et intitule

Mersenne

Correspondants bordelais.

De nombreuses

traces et

mme

des

esquisses de ce travail ont t retrouves dans ses papiers.

Les cinq volumes de


ns, la

la

Correspondance de Descartes termin'tait plus

publication des

uvres

qu'un jeu en comle

paraison (sauf pour certaines parties,


loin).

comme on

verra plus

Cependant les Essais qui accompagnent le Discours de la Mthode, savoir la Dioptrique, les Mtores, et surtout la Gomtrie, avaient bien besoin encore, au moins pour la correC"
tion des preuves, de l'rudition scientifique de Paul

Tannery.

Paul Tannery
Il

xiii

mme
p.

s'occupa donc minutieusement de ce volume VI, y ajoutant une tude personnelle sur le problme de Pappus,
le tout

721-725, et faisant prcder


lui, p. v-xii.

d'un Avertissement sign

de

Les deux derniers volumes auxquels il collabora, volumes VII et IX, ne lui doivent que sa part, toujours laborieuse et
consciencieuse

l'excs, dans

la

double et triple revision

et correction des preuves, plus quelques notes au

volume IX,

seconde partie, p. 86 c, p. 119 b et c, p. 154 a, p. 223 c, p. 235 b. Paul Tannery avait annonc, en outre, deux tudes
finales sur
les

cartes, et sur le

du choc des corps selon Dessystme de Ptolme la premire reste inasept


rgles
:

cheve, p. 327~33o
rdige, p. 33o.

la

seconde ne

fut

mme

pas en partie

Paul Tannery avait t, malheureusement,

interrompu, en plein travail, par la mort.

Sa collaboration nous manquera dsormais. Dj ce volume VIII se sera fait sans la scurit que donnait son collaborateur, demeur seul la tche, et sans les garanties qu'assurait au public un savant tel que lui. Mais combien nous souffrirons davantage pour les deux volumes qui restent encore Pour l'un surtout, o nous donnerons les plus anciens
1

crits

de

Descartes, ou plutt ce qu'on en

a conserv ou

retrouv, et qui date de 1618-1619 ou de 1628, Paul

Tannery

nous

tait ncessaire, et nul

ne pourra tenir pleinement sa

Justement une dcouverte des plus importantes vient d'tre faite en Hollande, Middelbourg celle du Journal
place.
:

d'Isaac

Beeckmann,

cet ancien ami, qui Descartes tout jeune

avait confi ses premires penses. Quelle joie c'et t pour

Paul Tannery, et quelle vive lumire son rudition sagace et


aussitt jete sur tant d'obscurs problmes
!

Qui nous aidera

maintenant
les

les dbrouiller et les

rsoudre?
:

De mme pour

Opufcula pojihuma du philosophe

ils

prsentent bien des

difficults,
Il

que Paul Tannery avait dj commenc dissiper.


publi quelque chose, et nous en avons retrouv

en a

mme
uvres.

dans ses papiers de nombreuses traces, qui figureront au


III.

xiv
dernier volume.

Edition de Descartes

Mais on peut
des
et,

dire qu'il

s'en

est all,

au

moment o

la publication

uvres

de Descartes ncessitait

encore son concours,

pour certaines parties toutes math-

matiques, sa direction.

En
nait,

1903, l'attribution d'une des plus hautes rcompenses


l'Institut

dont dispose

de France,

le prix

Jean Reynaud, reve-

en vertu d'un roulement, l'Acadmie des Sciences morales. La section de philosophie d'abord, puis l'Acadmie tout
entire, sur le rapport de

attribuer ce prix l'dition des

M. Emile Boutroux, fut unanime uvres de Descartes. Les


;

deux collaborateurs en furent grandement honors ils y virent la conscration, par les meilleurs juges, de l'uvre laquelle
ils

travaillaient depuis tant d'annes avec

enthousiasme, et

qu'ils espraient bien

vement

dfinitif
Il

mener ensemble bonne fin. Cet achet t la meilleure rcompense de Paul

Tannery.

n'en cherchait point d'autre, que dans la satis-

faction du devoir bien rempli, et dans la conscience qu'il avait,

en son cur de savant et de Franais, de


utile

faire

une uvre

la science, utile

son pays.

Ch. Adam.
Nancy, 3i
juillet

1905.

AVERTISSEMENT

Les Principia philofophi de Descartes furent publis jusqu' six fois par les Elzevier en Hollande. Voici l'indication

de ces
i

six ditions successives

Renati Des-Cartes Principia Philofophi. (Amftelo-

dami, apud Ludovicum Elzevinum.


lges.

Anno

1644.

Cum

privi-

Marque
1

la

Minerve. In -4, 12

feuillets

liminaires,

3io pages,

feuillet blanc.)

Ce

petit in-4 est quelquefois seul.

Le

plus souvent,

il

est

runi, dans le

mme

volume, avec

la

traduction latine du Dis-

cours de la Mthode et des Essais, laquelle forme alors une

seconde partie sous ce

titre

Renati Des-Cartes Specimina Philofophi : feu Differtatio de Methodo red regend rationis, & veritatis in fcientiis invejigand : Dioptrice & Meteora. Ex gallico tranjlata, &
ab auore perlea, variifque in
dami, apud Ludovicum
:

locis

emendata. (Amftelo-

Elzevirium,

1644.

Cum

privilegiis.
1

Marque la Minerve. In-4, 8 feuillets liminaires, 33 pages.) Nous avons d'ailleurs reproduit cette seconde partie sa
place, c'est--dire dans le
la

mme volume

que

le

Discours de
franais,

Mthode et les Essais de cette Mthode en tome VI de la prsente dition, page 517-720.

au

2 Renati Des-Cartes Principia Philofophi. (Amftelodami,

apud Ludovicum Elzevirium. Anno i65o. Cum Marque la Minerve. In-4, 20 ff limin., 3o2 pp.)
:

Privilegiis.

xvi

Avertissement.

C'est la rimpression de l'dition de 1644,

augmente de

la

traduction latine de la Lettre de l'Autheur celuy qui a traduit le livre, laquelle avait paru en 1647. (Voir au tome IX de notre
dition,
intitule

seconde partie,
:

p.

1-20.) Cette traduction latine est

Epijlola Authoris

ad Principiorum Philofophi
Prfationis loco
effe potejl.

interprtent gallicum,

qu

hic

Elle occupe 9 des feuillets liminaires.

Dans

le

mme volume

que

les Principia,

on trouve, comme

en 1644, les Specimina Philofophi, avec la date de i65o, et une pagination un peu diffrente In-4, S ff. limin., 3i6 pp.
:

y trouve aussi de l'me :


Pajfiones

On

la

traduction latine du trait des Passions

anim per Renatum Des-Cartes


in

Gallic ab ipfo
civitate

confcript, nunc autem donat ab H. D. M. 1.

exterorum gratiam latina

v. l. (Amftelodami,

Elzevirium.

Anno
ff.

i65o.

Marque

la

apud Ludovicum Minerve. In-4, I2 ff*

limin., 98 pp., 3

d'index.)

Ces trois pices, runies dans le mme volume, portent alors un titre gnral Renati Des-Cartes Opra Philofophica. Editio fecunda ab audore recognita.
:

Renati Des-Cartes Principia Philofophi. Nunc demum hac editione diligenter recognita & mendis expurgata. (Amftelodami, apud Ludovicum & Danielem Elzevirios. Anno i656.
3

Cum

Privilegiis.

Marque

la Mitlerve.

In-4,

*8 ff

limin.,

222 pp.) Viennent ensuite,

en i65o et en 1644, les Specimina Philofophi, avec une pagination diffrente encore 8 ff.
:

comme

anim, pagines aussi autre248 ment 12 ff. limin., 92 pp., 2 ff. pour l'index. Les trois pices, runies en un volume, sont prcdes de deux feuillets. Le premier porte un titre gnral Renati Des-Cartes Opra philofophica. Editio tertia, nunc demum hac editione diligenter recognita, & mendis expurgata. Le second feuillet contient au recto un avis au lecteur, au verso le portrait de Descartes
limin.,
:

pp. , et les Pajfiones

Avertissement.
par Fr. Schooten.

xvii
l'dition latine

On

joint ce

volume

des

Meditationes, de 1654.

4 Renati Des-Cartes Principia Philofophi. Ultima

editio

cum

optimis collata, diligenter recognita

&

tnendis expurgata.

(Amftelodami, apud Danielem Elzevirium.


privilegiis.

Anno
ff.

1664.

Cum

Marque

la

Minerve. In-4, 18

limin.,

C'est,

on

le voit, la

reproduction de l'dition

222 pp.) prcdente de

i656

mme

pagination exactement.
et

De mme

aussi pour les

Specimina Philofophi,

Les trois pices, runies en un volume, sont prcdes de deux feuillets (faux titre et portrait de Descartes). Voici le faux titre Renati Des-Cartes Opra philofophica. Editio quarta, nunc detnum
les Paffiones animes.
:

pour

hac editione diligenter recognita,


joint,

&

mendis expurgata.
des

On

comme

second volume,

l'dition

Meditationes

de i663.

Renati Des-Cartes Principia Philofophi. Ultima editio cum optimis collata, diligenter recognita, & mendis expurgata. (Amftelodami, apud Danielem Elzevirium. Anno 1672. Cum
5
privilegiis.

Marque

la

Minerve. In-4,

ff.

limin., 222 pp.)

Reproduction identique des ditions de 1664 et de i656. De mme pour les Specimina et pour les Paffiones. L'ensemble
est
intitul
:

Renati... Editio quinta, nunc


les

demum

etc.

Comme
6

second volume,

Meditationes de 1670.

Renati Des-Cartes Principia Philofophi. Ultima editio cum optimis collata, diligenter recognita, & mendis expurgata. (Amftelodami, apud Danielem Elzevirium, 1677, cum
privilegio S. Caefare Majeftatis.
18
ff.

Marque

la

Minerve. In-4,

limin.,

222 pp.)

Aucune observation nouvelle, pas plus que pour les Specimina et les Paffiones. En somme, les ditions de i656, 1664,
1672 et 1677, sont identiques. Cette sixime et dernire dition elzevirienne des

uvres de Descartes

laquelle on joint

xviii
les

Avertissement.
1678) porte le faux titre
:

Meditationes de

Renati Des-

Cartes Opra philofophica. Editio ultima etc. (comme prcdemment). Les ditions qui vinrent ensuite, sortirent des presses de Pierre et Jean Blaeu, Amsterdam, Amftelodami, Ex Typographia Blaviana . Celle que j'ai sous les yeux, date de 1692,
reproduit identiquement les dernires ditions des Elzevier
:

Principia Philofophi, 18 feuillets liminaires, 222 pages.


Specitnina Philofophi,

ff.

limin.,
ff.

248 pp.

PaJJones

anim, 12

ff.

limin., 92 pp., 2

d'index.

Les renseignements bibliographiques qui prcdent, font assez voir que les Principia Philofophi ne prsentent aucune difficult pour la constitution du texte latin. Il suffit de se procurer un exemplaire de l'dition princeps, laquelle d'ailleurs n'est point rare, ni dans les bibliothques, ni
le
:

mme

dans

commerce, et de la suivre fidlement toutes les autres n'en sont que la rimpression. Nous reproduisons donc cette dition
de 1644,

la seule qui ait


la

paru du vivant de Descartes; nous en


la

respectons

division

en articles,

disposition des

titres

en manchette, et toutes

les figures.

Quant

l'historique de

la publication, et

au commentaire que

ncessiterait le texte,

ce sont choses que nous rservons,

comme nous nous en

sommes

fait

philosophe.

une rgle, pour un chapitre spcial de la vie du Le texte ne soulevait de problmes que pour
des Principes de
la

la traduction franaise

Philofophie.
la

On

les

trouvera, examins tout au long, au


dition, seconde partie, p.

tome IX de

prsente

vn-xx de l'Avertissement.
C. A.

Nancy, 3i mars 1905.

RENATI
D E S-CAR TES

PRINC

IPI A

PHILOSOPHIE.

M STE
cl3

LO DA Ml,
3 c

Apud Ludovicum Elzevirium,


Anno
I

XLIV.

CumTrmlegm

SERENISSIM principi

ELISABETH^,
FREDERICI BOHEMLE REGIS,
COM1TIS PALAT1NI ET ELECTORIS SACRI ROMANI IMPERII
5

FILI-E

NATD MAXIME.

Sereniffima Princeps 3

Maximum
in

frutum percepi fcriptorum, quae antehac

io

qud ea perlegere dignata fis, qudque, eorum occafione in notitiam tuam admifus, taies dotes tuas effe cognoverim, ut re gentis humanse efle putem, eas feculis in exemplum proponi. Non deceret mevel adulari, vel aliquid nonfatis perfpeftum affirmare, prsefertim hoc in loco, in quo veritatis fundamenta jacere conaturus fum & fcio non affedatum ac
edidi,
;

lucem

i5

fimplex Philofophi judicium generofae modeftiae tuse


gratius fore,

qum magis

exornatas blandiorum ho-

minum
a.

laudationes. Quapropter ea tantm fcribam,


non num-

Cette Ep.stola dedicatoria est imprime, sur six pages

en tte de la premire dition des Principia Philosophiez, immdiatement aprs la feuille du frontispice, au verso de laquelle se trouve reproduit in extenso le Privilge du 4 mai 1637 (voir t. VI, p. 5 18, de cette
rotes,

dition), avec cette

mention en bas

Achev d'Imprimer

le

10 de

Iuillet

1644.

VEpistola est suivie de 14 pages non numrotes, contenant l'Index Principiorum Philosophiez (que noue reproduirons, non pas avant, mais seulement aprs les Principia, afin de pouvoir donner la pagination). Viennent ensuite les 3 10 pages numrotes des Principia. Sur la dernire est ajout un Errata de quelques lignes, dont les corrections ont t incorpores dans notre texte.
uvres.
III.
1

EPISTOLA DEbiCATORIA.

(i-3).

quae vera effe ratione vel experienti cognofco, & hc in exordio eodem modo ac in toto reliquo libro

philofophabor.

Magnum
virtutes
;

eft

dif|crimen inter veras

&

apparentes

nec non etiam ex veris, inter

illas quae

ab

accurat rerum cognitione deveniunt, & illas quae cum aliqu ignoratione conjunftae funt. Per apparentes, intelligo vitia quaedam non vald frequentia,
vitiis aliis

notioribus oppofita; quae quoniam ab


virtutes, idcirco

iis
10

magis diftant qum intermediae

magis

folent celebrari. Sic quia plures inveniuntur qui pericula timide refugiunt, qum qui fe inconfiderat in
ipfa conjiciant, vitio timiditatis temeritas

tanquam
librai5

virtus opponitur,

& magis qum

vera fortitudo vulgo

aeftimatur; fie faepe prodigi pluris fiunt


les
;

qum

ficque nulli facilis ad

magnam

pietatis

famam

perveniunt,

qum

fuperftitiofi vel hypocritae.

Inter veras

autem

virtutes, multae

non

fol re&i
:

cognitione, fed etiam ab errore aliquo nafeuntur fie faepe fimplicitate bonitas, metu pietas, defperatione fortitudo exfurgit.
funt, ut etiam diverfis

20

Atque hae ab invicem diverfae nominibus defignantur; fed illae


ex fol
|

purae

&

fincerae, quae

re&i cognitione profub


fir25

fluunt,

unam & eandem omnes habent naturam, &


nomine continentur. Quifquis enim
in fe eft, idque

uno

fapientiae

mam & efficacem habet voluntatem rect femper utendi


fu ratione,

quantum

omne quod

optieft,

mum
3

effe

cognofeit exfequendi, rvera fapiens


li-

philofophabor, non la
dit.).

extolli (p. 3,
l.

l.

S), reperitur (ib.,

gne (/"

Mme

remarque
1.

21)

et rapi {p.

4,

l.

14).

aprs hypocritae (ci-aprs,

17),

f3-5).

Epistola dedicatoria.
efle poteft;

quantum ex natur fu
juftitiam,

& per
,

hoc unum,
reliquafque

fortitudinem , temperantiam

omnes
5

virtutes habet, fed ita inter fe conjundas, ut

nullae fupra caeteras

emineant
iis

&

idcirco,

quamvis

mult

fint

prseftantiores

quae

aliqu vitiorum

miftur diftindae funt, quia tamen multitudini minus


funt notae,

non

tantis laudibus folent extolli.

Praeterea,

cm duo ad
ejus

fapientiam ita defcriptam

requirantur, perceptio fcilicet intelleds


io

&

propenfio

voluntatis

quidem quod voluntate dependet nemo non eft capax, fed quidam aliis mult perfpicaciorem habent intelledum. Et quamvis fufficere
:

debeat
i5

iis

qui funt

natur tardiufculi,

qud,

etfi

multa ignorent, modo tamen fir|mam & conftantem retineant voluntatem nihil omittendi, quo ad redi cognitionem perveniant, atque id omne quod redum judicabunt exfequendi, pro modulo fuo fapientes & hoc nomine Deo gratiffimi elle poffint mult tamen
:

praeftantiores
20

illi

funt, in quibus,

cum firmiffim red

agendi voluntate, perfpicaciffimum ingenium

&

fum-

ma veritatis cognofcendae cura reperitur. Summam autem effe in Celtudine tu iftam curam,
avocamenta, nec confueta educatio quae puellas ad ignorantiam damnare folet, impedire potuerint, quominus omnes bonas artes & fcientias inveftigaris. Deinde fumma etiam &
ex eo perfpicuum
25
eft,

qud nec

aulse

incomparabilis ingenii tui perfpicacitas ex eo apparet,

qud omnia iftarum fcientiarum arcana


3o

penitiffim

infpexeris ac breviffimo tempore accurat cognoveris.

Majufque adhuc ejufdem


peculiare,

rei

habeo argumentum mihi


invenerim, quae

qud

te

unam hadenus

EPISTOLA DEDICATORIA.

(5-6).

omnes intelligas. Obfcu|riffimi enim plerifque aliis, etiam maxime ingeniofis & doctis, efle videntur; & fer omnibus ufu
tra&atus antehac
vulgatos perfed
venit ut,
fi

me

verfati fint in Metaphyficis,


;

Geometricis
5

abhorreant

fi

ver Geometriam excoluerint, quae de


:

prima Philofophi fcripfi non capiant folum agnofco ingenium tuum, cui omnia aequ perfpicua funt, &

quod merit idcirco incomparabile appello. Cmque confidero tam variam & perfe&am rerum omnium cognitionem non effe in aliquo Gymnofophilt jam fene, qui multos annos ad contemplandum habuerit, fed in Principe puell, quae forma & aetate non caefiam Minervam, aut aliquam ex Mufis, fed potis Charitem refert, non poflum in fummam admirationem non rapi. Denique non tantm ex parte cognitionis, fed etiam ex parte voluntatis, nihil ad abfolutam & fublimem fapientiam requiri, quod non in moribus tuis eluceat, animadverto. Apparet enim in illis eximia quaedam

io

cum

majeftate benignitas
|

fortunae injuriis lacefiita,


frata.

manfuetudo, perpetuis fed nunquam efferata nec

&

20

Haecque ita me fibi devinxit, ut non modo Philofophiam hanc meam Sapientiae, quam in Te fufpicio,

dicandam

&

confecrandam putem (quia nempe

ipfa nihil aliud efl

qum ftudium

fapientiae), fed

etiam
25

non magis Philofophus audire velim, qum


Serenifiimae Celfitudinis tuae

Devotifiimus cultor

Des-Cartes.

PRINCIPIORUM

PHILOSOPHIE
PARS PRIMA.
De
principiis cognitionis humance.

Quoniam

infantes nati fumus,

&

varia de rbus

i.

fenfibilibus judicia

pris tulimus,

qum integrum

Veritatem inquirenti, femel in vit de omnibus,


poteft,

noftr rationis

ufum haberemus,

roultis prjudiciis

quantum fieri
ejfe

dubitan-

veri cognitione avertimur;

quibus non aliter videmur


iis

dum.

poffe liberari,

qum

fi

femel in vit de

omnibus

ftudeamus dubitare, in quibus vel minimam incertitudinis fufpicionem reperiemus. Quin & illa etiam, de quibus dubitabimus, utile erit
habere pro fals, ut tant claris, quidnam mum & cognitu facillimum t, inveniamus.
i5

II.

Dubia etiam pro falfis

certiffi-

habenda.

Sed hc intrim dubitatio ad folam contemplationem veritatis efl reftringenda. Nam quantum ad ufum
vitae,

III.

Hanc

intrim dubitationem ad ufum vita

quia perfpe rerum agendarum occao praete-

non

effe

referendam.

20

antequam nos dubiis noftris exfolvere poffemus, non rar quod tantm efl verifimile cogimur ampledi vel etiam interdum, etfi duobus unum altero verifimilius non appareat, alterutrum tamen eligere. Nunc itaque, cm tantm veritati qurendae incumriret,
;

IV.

Cur pojimus

bamus, dubitabimus inprimis, an

ulla? res fenfibiles

dubitare de rbus fenfibilibus.

Principiorum Philosophle

I-a.

aut imaginabiles exiftant

primo, quia deprehendimus

interdum fenfus errare, ac prudentiae eft, nunquam nimis fidere iis qui nos vel femel deceperunt; deinde,
quia quotidie in fomnis innumera videmur fentire
aut imaginari, quae
dignofeat.
V.

nufquam
quibus

funt; nulla|que

fie

dubi-

tanti figna apparent,

fomnum

vigili cert

Cur etiam de Malhematicis demonftrationibus.

Dubitabimus etiam de reliquis, quae antea pro maxime certis habuimus etiam de Mathematicis demon;

ftrationibus,

etiam de

iis

principiis, quae
:

hadenus
ali-

IO

putavimus

efle

per fe nota

tum quia vidimus

quando nonnullos
videbantur;
qui poteft

erraffe in talibus,

&

qusedam pro

certiflimis ac per fe notis admififle, quae nobis falfa

tum maxime, quia audivimus efle Deum, omnia, & quo fumus creati. Ignoramus
faliis

enim, an forte nos taies creare voluerit, ut femper


lamur, etiam in
rent; quia

quae nobis

qum

notiflima appa-

non minus hoc videtur fieri potuifle, qum ut interdum fallamur, quod contingere ant advertimus. Atque fi, non Deo potentiffimo, fed vel nobis ipfis vel quovis alio nos efle fingamus quo minus potentem originis noftrae authorem affignabimus, tant magis erit credibile, nos tam imperfe&os efle,
,

20

ut femper fallamur.
VI.

Nos habere liberum


arbitrium, ai cohibendum affenfum in dubiis, fecque ad errorem vitandum.

Sed intrim, quoeunque tandem fimus, & quantumvis ille fit potens, quantumvis fallax, hanc nihilo-

a5

minus
ab
iis

in nobis libertatem efle experimur, ut

femper
explo-

credendis, quae

non plan
atque

certa funt

&

rata, poflimus abftinere;

ita cavere,

ne

unquam
3o

erremus.
VII.

Von

pojfe nobis

du-

Sic

autem

rejicientes illa omnia, de quibus aliquo

2-3.

Pars Prima.
dubitare, ac etiam falfa effe fingentes,
bitari,

modo poffumus
facile

quin exiftaeffe

tnus

dum dubitamus;
pri-

quidem fupponimus nullum effe Deum, nullum clum, nullacorpora; nofque etiam ipfos non habere manus, nec pedes, nec denique ullum corpus; non autem ide nos, qui talia cogitamus, nihil effe rpugnt enim, ut putemus id quod cogitt, eo ipfo tempore quo cogitt, non exiftere. Ac proinde haec coprima & gnitio, ego cogito, ergo fum, eft omnium
:
|

atque hoc

quod ordine philofophandocognoJcimus.

mum,

certiffima, quse cuilibet ordine philofophanti occurrat.


10

Haecque optima via eft ad mentis naturam, ejufque corpore diftindionem, agnofcendam. Examinantes enim quinam fimus nos, qui omnia quse nobis diverfa funt fupponimus falfa effe, perfpicu videmus,

VIII.

Diflinionem inter ani-

mant & corpus, five


inter rem cogitantem

& corpoream,
agnofei.

hinc

i5

nullam extenonem, nec figuram, nec motum localem, nec quid fimile, quod corpori fit tribuendum, ad naturam noftram pertinere, fed cogitationem folam, quse proinde pris & certis qum ulla res corporea
cognofcitur; hanc enim jam percepimus, de
aliis

auIX.

tem adhuc dubitamus.


20

Cogitationis nomine, intelligo illa omnia, quse nobis


confciis in nobis fiunt, quatens
fcientia
eft.

eorum

Quid fit

cogitatio.

in nobis con-

ginari, fed

non modo intelligere, velle, imaetiam fentire, idem eft hc quod cogitare.
Atque
ita

25

Nam & hoc

li

dicam, ego video, vel ego ambulo, ergo fum; intelligam de vifione, aut ambulatione, quse

corpore peragitur, conclufio non eft abfolut certa; quia, ut fsepe fit in fomnis, poffum putare me videre,
vel

3o

ambulare, quamvis oculos non aperiam, & loco non movear, atque etiam forte, quamvis nullum habeam corpus. Sed fi intelligam de ipfo fenfu five confcienti videndi aut ambulandi, quia tune refertur ad

Principiorum Philosophie
fola fentit five cogitt fe videre aut

3-4.

mentem, quae

am-

bulare, eft plan certa.


Quce fimplicijjima funt & per Je nota, definilionibus Logicis ob-

fcuriora

reddi

nomina, quibus jam ufus fum, vel utar in fequentibus, quia per fe fatis nota mihi videntur. Et faepe adverti Philofophos in hoc erhc explico alia multa
rare,

Non

talia inter cognitio-

nes ftudio acquifitas

qud

ea, quae fimpliciffima erant ac per fe nota,

non

effe

numeranda.

Logicis definitionibus explicare conarentur; ita enim


ipfa obfcuriora reddebant.

Atque ubi

dixi

hanc pro10

pofitionem, ego cogito, ergo[fum, effe

omnium primam
fcire

& certiffimam,
currat,

quae cuilibet ordine philofophanti oc-

non ide negavi quin ante ipfam


quid
exifientia,
pojjit, ut id

opor-

teat, qud fit cogitatio,

quid certitudo
exiftat,

item, quodfieri non

quod cogitet non

&

talia; fed

quia hae funt fimpliciffim notiones,


effe

&
iS

quae folae nullius rei exiflentis notitiam praebent, idcirco


XI.

non cenfui

numerandas.

Jam ver
pris
gnofci,

ut fciatur,
fed

Quomodo mens

noflra notior fil quant corpus.

& certis,

mentem noftram non modo etiam evidentis qum corpus columine naturali
effe

notandum

eft,

notiffimum,
;

nihili nullas effe

affediones

five qualitates
ibi

atque ide
five
;

20

ubicunque aliquas deprehendimus,


ftantiam, cujus
illae fint,

rem

fub-

neceffario inveniri

&

quo

plures in

edem

re five fubftanti deprehendimus,

tant claris nos

illam cognofcere.

Plura ver in
25

mente noftr, qum in ull ali re nobis deprehendi, ex hoc manifeftum eft, qud nihil plan efficiat, ut aliquid aliud cognofcamus, quin idem etiam mult certis in mentis noftrae cognitionem nos adducat. Ut fi terram judico exiftere, ex eo qud illam tangam vel videam, cert ex hoc ipfo adhuc magis mihi judicandum eft mentem meam exiftere fieri enim forfan
:

3o

4-5.

Pars Prima.

poteft, ut

judicem

nulla exiftat;

terram tangere, quamvis terra non autem, ut id judicem, & mea mens
fit;

me

quse id judicat nihil


j1

atque
aliter
-

ita

de

caeteris.
eft iis,
,

Nec aliam ob caufam


,

vifum

qui

non
fibi

XI1

ordinephiloiophati iunt,

quam quiamentem

a corpore

Cur non omnibus


innoifcat.

(equ

nunquam
aliud,

fatis

accurat diftinxerunt. Et quamvis

certius effe putrint, fe ipfos exiftere,

qum quidquam
;

folas
10

non tamen adverterunt, per fe ipfos, mentes hoc in loco fuiffe intelligendas fed contra po|

tis intellexerunt fola

fua corpora, quae oculis vide-

manibus palpabant, quibufque vim fentiendi perperam tribuebant; hocque ipfos mentis natur
bant,

&

percipiend avocavit.

i5

20

autem mens, quae fe ipfam novit, & de aliis omnibus rbus adhuc dubitat, undique circumfpicit, ut cognitionem fuam ulteris extendat primo quidem invenit apud fe multarum rerum ideas, quas quamdiu tantm contemplatur, nihilque ipfis fimile extra fe effe affirmt nec negat, falli non poteft. Invenit etiam communes quafdam notiones, & ex his varias demonftrationes componit, ad quas quamdiu attendit, omnino fibi perfuadet effe veras. Sic, exempli
:

Cm

xm

"erlmcogni'tw^i
^gninonedependeat.

cauf,

numerorum

& figurarum ideas


qu

in fe habet,

ha-

betque etiam inter communes notiones, quoi fi qua2 5

libus qualia addas,

inde exfurgent erunt cequalia,

& fimiles;

ex quibus facile demonftratur, trs angulos


;

3o

duobus redis, &c. ac proinde haec & talia fibi perfuadet vera effe, quamdiu ad praemiffas, ex quibus ea deduxit, attendit. Sed quia non poteft femper ad illas attendere, cm poftea recordatur fe nondum fcire, an forte talis naturae creata fit,
trianguli aequales effe
uvres.
III.

10

Principiorum Philosophle
iis

5-6.

ut fallatur etiam in

quae ipfi evidentiffima appa-

rent, videt fe merit de talibus dubitare,

nec ullam
fuae

habere poffe certam fcientiam, priufquam

autho-

rem
XIV.

originis agnoverit.

Confiderans deinde inter diverfas ideas, quas apud


fe habet,

Ex
de

eo qud exijleniia

neceffaria

Deo

noftro conceptu con-

in

tineatur, re conciliai Deum exijlere.

potentis

unam effe entis fumm intelligentis, fumm & fumm perfedi, quae omnium long praeagnofcit in ipf exiftentiam,

cipua

eft,

non poffibilem
in ideis alia-

& contingentera

tantm,

quemadmodum

rum omnium rerum, quas


nino neceffariam

diftind percipit, fed

om-

IO

&

aeternam. Atque ut ex eo qud,


|

exempli cauf, percipiat in ide trianguli neceffari


contineri, trs ejus angulos aequales effe

duobus

re-

dis, plan

fibi

perfuadet triangulum trs angulos ha:

bere aequales duobus redis


cipiat exiftentiam

ita

ex eo folo qud per-

i5

neceffariam

&

aeternam in entis

fumm perfedi ide contineri, plan concludere dbet ens fumm perfedum exiftere.
XV.

Magifque hoc credet,


in

fi

attendat nullius alterius rei


20

Non eodem modo

aliarum rerum conceptibus exiftentiam neceffariam, fed contingentent duntaxat contineri.

ideam apud fe inveniri, in qu eodem modo neceffariam exiftentiam contineri animadvertat. Ex hoc enim intelliget, iftam ideam entis fumm perfedi non effe fe effidam, nec exhibere chimericam quandam, fed veram & immutabilem naturam, quaeque non poteft non exiftere, cm neceffaria exiftentia in e contineatur.

XVI.
Prtrjudicia

Hoc, inquam,
necef-

facile credet

mens

noftra,

fi

fe pris

impedire,
ijla

quomins
fttas

omnino
reliquis

praejudiciis liberrit.

Sed quia fumus

affueti

exiftentia?

Dei

ab omnibus clar cognofcatur.

omnibus

in rbus effentiam

ab exiftentia diftin-

guere, atque etiam varias ideas rerum, quae

nufquam

3o

funt aut fuerunt, ad arbitrium eflingere, facile con-

6- 7 .

Pars Prima.

ii

tingit,

cm

in entis

fumm

perfedi contemplatione

non fumus plan defixi, ut dubitemus an forte ejus idea una fit ex iis, quas ad arbitrium efinximus, aut faltem ad quarum effentiam exiftentia non pertinet.
5

Ulteris ver confiderantes ideas quas in nobis

XVII.

10

habemus, videmus quidem illas, quatenus funt quidam modi cogitandi, non multm fe mutu differre, fed quatenus una unam rem, alia aliam repraefentat, effe valde diverfas & qu plus perfedionis objedivae in fe continent, e perfediorem ipfarum caufam effe
;

Qud cujufquc ex nojlris


ideis objeiva per/eio major ejt, e ejus caufam effe debere majorent.

debere.

Nam quemadmodum,
alicujus

fi

quis

in fe habet

ideam

machinae valde
fit

artificiofae,
|

merit

quaeri potefl

qusenam

caufa qu illam

habet

i5

an nempe viderit alicubi talem machinam ab alio fadam; an mechanicas fcientias tam accurat didicerit, anve tanta fit in eo ingenii vis, ut ipfam nullibi unquam vifam per fe excogitare potuerit ? Totum enim artificium quod in ide ill objediv tantm five

tanquam
20

in imagine continetur, dbet in ejus cauf,


fit,

qualifcunque tandem

non tantm objediv

five

repraefentativ, faltem in

prima

& prsecipu,

fed reipf

formaliter aut eminenter contineri.

a5

3o

fummi ideam habemus in nobis, jure pofumus examinare qunam cauf illam habeamus tantamque in e immenfitatem inveniemus, ut plan ex eo fimus certi, non poffe illam nobis fuiffe inditam, nifi re in qu fit rvera omnium perfedionum complementum, hoc efl, nifi Deo realiter exiflente. Efl enim lumine naturali notiffimum, non modo nihilo nihil fieri nec id quod efl perfedius ab eo quod efl minus perfedum, ut cauf
Sic,

quia Dei

five entis

XVIII.

Hinc rurfus concludi

Deum

exiftere.

12
efficiente

Principiorum Philosophie

7-8.

&

totali,

produci; fed neque etiam in nobis


ullius rei

ideam

five

imaginem

eue

poffe, cujus

non

alicubi, five in nobis ipfis, five extra nos,


aliquis,
ftat.

Archetypus
5

Et

omnes ejus perfediones reipf continens, exiquia fummas illas perfediones, quarum ideam

xix.

?om^Ti*X""
tjus

tamen per/eio-

nez omnt alia recla-

habemus, nullo modo in nobis reperimus, ex hoc ipfo red concludimus eas in aliquo nobis diverfo, nempe in Deo, effe, vel cert aliquando fuiffe; ex quo evidentiffim fequitur, ipfas adhuc effe. Hocque fatis certum eft & manifeftum, iis qui Dei ideam contemplari fummafque ejus perfediones adenim illas non Comprevertere fun t affueti. Quamvis ^~ *

10

risnobiscogno/ci.

hendamus

quia fcilicet
finiti,

eft

de natur
diftintis

infiniti

ut

nobis, qui fu|mus

non comprehendatur,

nihiloullas
i5

minus tamen

ipfas claris

&

qum

res corporeas intelligere poffumus, quia cogitationem

noftram magis implent, funtque fimpliciores, nec limitationibus ullis obfcurantur.


xxNos non
fed
nobis
ipfis,

Deo fados,

eumqueproindeexi.

Quia ver non omnes hoc advertunt, atque etiam *.' J J 1_ 1_ J r quia non, quemadmodum habentes ideam artincioiae alicu j us mac hinse fcire folent undenam illam acceperint, ita etiam recordamur ideam Dei nobis aliquando Deo adveniffe, utpote quam femper habui

20

mus

quserendum adhuc eft, quonam fimus nos ip, qui fummarum Dei perfedionum ideam in nobis habemus. Nam cert eft lumine naturali notiffimum, eam rem, quse novit aliquid fe perfedius, fe non effe: dediffet enim ipfa fibi omnes perfediones, quarum ideam in fe habet nec proinde etiam poffe ab ullo
:

2 5

effe,

qui
eft,

hoc

non habeat in fe omnes qui non fit Deus.

illas

perfediones,

3o

8-

9.

Pars Prima.

Nihilque hujus demonftrationis evidentiam poteft


obfcurare,

xxi.
Exiftentice nofirce du-

modo attendamus ad
;

temporis

five

rerum

rationem fufficere,

durationis naturam

quse talis

eft,

ut ejus partes fe

ad exijlentiam Dei
demonftrandam.

mutu non pendeant, nec unquam fimul exiflant; atque ide ex hoc qud jam mus, non fequitur nos in
tempore proxim fequenti etiam futuros, nifi aliqua caufa, nempe eadem illa quse nos primm produxit, continu veluti reproducat, hoc eft, confervet. Facile enim intelligimus nullam vim effe in nobis, per quam nos ipfos confervemus illumque in quo tanta eft vis, ut nos fe diverfos confervet, tant magis etiam fe ipfum confervare, vel potis null ullius confervatione indigere, ac denique Deum effe. Magna autem in hoc exiftentiam Dei probandi modo, per ejus fcilicet idcam, eft praerogativa qud
;
:

IO

XXII.

Ex

fimul quif|nam

fit,

quantum

naturse noftrae fert infir-

modo exijlentiam Dei cognofcendi, omnia ejus


nojlro

attributa naturali in-

mitas, agnofcamus.

Nempe

ad ejus ideam nobis inge-

genii

vi"

cognofcibilia

fimul cognofci.

nitam refpicientes, videmus illum effe seternum, omnifcium, omnipotentem, omnis bonitatis veritatifque
20

fontem, rerum

omnium

creatorem, ac denique

illa

omnia

in fe

habentem,

in

quibus aliquam perfedio-

nem
clar

infinitam, five null imperfedione terminatam,

25

poffumus advertere. Nam fan multa funt, in quibus etfi nonnihil perfedionis agnofcamus, aliquid tamen etiam imperfedionis five limitationis deprehendimus ac proinde competere Deo non poffunt. Ita in natur corpore,
;

XXIII.

Deum

non effe corporeum, nec fentire ut


nos, nec velle mali-

tiam peccati.

quia fimul
3o

cum
effe

locali extenfione divifibilitas inclueffe divifibilem,

ditur, eftque

imperfedio

certum

eft,

Deum non
quaedam

corpus. Et quamvis in nobis perfedio


in

fit,

qud fentiamus, quia tamen

omni fenfu

14
pafio eft,

Principiorum Philosophle

9- 10.

&

pati eft ab aliquo pendere, nullo

modo

Deum
gere

fentire

putandum

eft,

fed

tantummodo

intelli-

neque hoc ipfum ut nos, per oprations quodammodo diftindas, fed ita ut, per unicam 3 femperque eandem & fimpliciffimam a&ionem, omnia fimul intelligat, velit & operetur. Omnia, inquam,
velle
:

&

hoc
XXIV.

eft,

res

omnes neque enim


:

vult malitiam peccati,

quia non

eft res.

Jam
effe

ver, quia

Deus
eft

folus

omnium
fi

quse funt aut


eft

Dei cognitione ad creaturarum cognitionem perveniri, recordando eum ejjfe


infinitum,
nit os.

poffunt vera

caufa, perfpicuum

optimam

10

philofophandi viam nos fequuturos,

ex ipfius Dei

&

nos fi-

cognitione rerum ab eo creatarum explicationem de-

ducere conemur, ut
eft

ita

fcientiam perfediffimam, quse

effetuum per caufas, acquiramus.

Quod

ut fatis
i5

tut

&

fine errandi periculo


eft

aggrediamur, e nobis

cautel

demur, & nos omnino


XXV.
|

utendum, ut femper qum maxime recorDeum authorem rerum effe infinitum, &
finitos.

Ita

fi

forte nobis

Deus de

fe ipfo vel aliis aliquid


20

Credenda
qute

effe

omnia
revelata

Deo

funt,

quamvis captum nofirum exc-

dant.

quod naturales ingenii noftri vires excdt, qualia jam funt myfteria Incarnationis & Trinitatis, non recufabimus illa credere, quamvis non clar intelligamus. Nec ullo modo mirabimur multa effe, tum in immenf ejus natur, tum etiam in rbus ab eo creatis, quae captum noftrum excdant.
revelet,
Ita nullis
infinito.

25

XXVI. Nunquamdifputandum
de infinito, fed in quibus nullos fines advertimus, qualia funt
effe

unquam fatigabimur difputationibus de Nam fan, cm fimus finiti, abfurdum effet


fie illud

tantm ea

nos aliquid de ipfo determinare, atque


finire

quafi

ac comprehendere conari.
iis,

extenfio

mundi, di-

Non
fi

igitur refpon-

vifibilitas

partium

dere curabimus
a.

qui quaerunt an,

daretur linea

3o

Voir

t.

V, p. i65-i66.

10-11.

Pars Prima.

M
materi, numerus
Jlellrum,
indefinitis

infinita, ejus

mdia pars
fit

effet

etiam infinita; vel an

numerus
iis

infinitus

par anve impar,

& talia
nifi

quia de

Se, pro habenda.

nulli videntur

debere cogitare,

qui

mentem
omnia,

fuam infinitam

effe arbitrantur.

Nos autem

illa

in quibus fub aliqu confideratione


3

nullum finem poeffe in-

terimus invenire, non quidem afiirmabimus


finita,

10

fpe&abimus. Ita, quia non poffumus imaginari extenfionem tam magnam, quin intelligamus adhuc majorem effe poffe, dicemus magnitudinem rerum poflibilium effe indefinitam. Et quia non poteft dividi aliquod corpus in tt partes, quin fingulae adhuc ex his partibus divifibiles intelligantur, putabimus quantitatem effe indefinit divifibilem. Et
fed ut indefinita

quia non poteft fingi tan tus ftellarum numerus, quin


i5

plures adhuc

Deo

creari potuiffe

credamus, illarum

etiam

numerum

indefinitum fupponemus; atque ita


XXVII.

de reliquis.

Hsecque indefinita dicemus potis qum

infinita

tum
20

ut

nomen
|

infiniti foli

Deo refervemus, quia

in eo

Qu

diffrentiel fit in-

folo

omni ex

parte,

non modo nullos

limites agnofci-

ter indefinitum finitum.

S in-

mus, fed etiam pofitiv nullos effe intelligimus; tum etiam, quia non eodem modo pofitiv intelligimus alias res aliqu ex parte limitibus carere, fed ngative tantm earum limites, fi quos habeant, inveniri
25

nobis non poffe confitemur.


Ita

denique nullas

unquam
:

rationes, circa res natuiis

XXVIII.

rales, fine

quem Deus

aut natura in

faciendis

fibi

Non caufas finales rerum creatarum, fed


efficientes
effe

propofuit,

defumemus quia non tantum nobis debe-

exa-

mina nda s.

mus
3o
a.

arrogare, ut ejus confiliorum participes effe pu-

temus. Sed ipfum ut caufam efiicientem rerum omVoir


t.

V, p. 167.

i6

Principiorum Philosophie
,

11-13.

nium confiderantes videbimus quidnam ex iis ejus attributis, quorum nos nonnullam notitiam voluit
habere, circa illos ejus effe&us qui fenfibus noftris

apparent, lumen naturale, quod nobis indidit, con-

cludendum

effe
,

oftendat

memores tamen,

ut

jam

di&um

eft

huic lumini naturali tamdiu tantm effe


nihil

credendum, quandiu
revelatur.
XXIX.

contrarium Deo ipfo

Deum non effe errorum


caufam.

Primum Dei attributum quod hc venit in confiderationem, eft, quod fit fumm verax, & dator omnis
ade ut plan repugnet ut nos fallat, five ut propri ac potiv fit caufa errorum, quibus nos obnoxios effe experimur. Nam quamvis forte poffe falluminis
:

IO

lere

nonnullum ingenii argumentum apud nos homieffe videatur,

nes
nifi

nunquam

cert fallendi voluntas

i5

ex maliti vel metu

&

imbecillitate procedit, nec

proinde in
XXX.
Hinc Jequi omnia
quce

Deum

cadere poteft.

Atque hinc

fequitur,

lumen

naturse, five cognof-

clar percipimus, vera effe, ac tolli dubitaiiones ant recenfitas.

Deo nobis datam, nullum unquam objedum poffe attingere, quod non fit verum, quatenus
cendi facultatem

20

ab ipf attingitur, hoc


percipitur.

eft,

quatenus clar
effet

&

diftind
fi

Merit enim deceptor

dicendus,

perverfam illam ac falfum pro vero fumentem nobis


dediffet. Ita tollitur

fummal iUa

dubitatio, quse ex eo
25

petebatur, qud nefciremus an forte talis effemus


naturae, ut falleremur etiam in
tiflima effe videntur
b
.

iis

quae nobis eviden-

Quin
c
,

&

aliae

omnes dubitandi

caufae, pris recenfitae


a.

facile ex

hoc principio tollen-

Art. xxv, p. 14 ci-avant.

b.

Ci-avant, p.

9,

1.

3l, p. 10,

1.

2.

c. Art. iv et v, p.

5-6 ci-avant.

12-13.

Pars Prima.

tur.

Non enim amplis

Mathematicae veritates nobis

fufped efle debent, quia funt maxime perfpicuse. Atque fi adverramus quid in fenfibus, quid in vigili, quidve in fomno clarum fit ac diftin&um, illudque ab eo quod confufum eft & obfcurum diftinguamus, facile
quid in qulibet re pro vero habendum fit agnofcemus. Nec opus eft ifta pluribus verbis hoc in loco perfequi,

quoniam

in

Meditationibus Metaphyficis jam


,

10

utcunque tractata funt 8 & accuratior eorum explicatio ex fequentium cognitione dependet.

Quia ver, etfi Deus non fit deceptor, nihilominus tamen faepe contingit nos falli, ut errorum noftrorum
caufam inveftigemus, ipfofque prsecavere difcamus, advertendum eft, non tam illos ab intelledu qum voluntate pendere; nec efle res, ad quarum
originem
i5

XXXI.
Errores

Deum

&

ai referantur, ejfe tantm negationes ;fi ad nos, privanojlros, fi


tiones.

produdionem

realis

Dei concurfus requiratur


elfe

fed

cm ad ipfum referuntur, cm ad nos, privationes.


20

tantm negationes,

&
XXXII. Duos tantm in nobis ejfe modos cogitandi,
perceptionem/cilicet
intelles

Quippe omnes modi cogitandi, quos


unus
nari,
eft

in nobis expe:

rimur, ad duos gnrales referri poflunt


volitio, five operatio voluntatis.

quorum
imagi-

perceptio, five operatio intelleds; alius ver

Nam

fentire,

& operationem voluntatis.

&

pure intelligere, funt tantm


;

diverfi

modi per-

cipiendi
25

ut

&

cupere, averfari, affirmare, negare,

dubitare, funt diverfi

modi volendi.
XXXIII.

3o

autem aliquid percipimus, modo tantm nihil plan de ipfo affirmemus vel negemus, manifeftum eft nos non falli; ut neque etiam cm id tantm affirmamus aut negamus, quod clar & diftind percipimus efle fie afirmandum aut negandum fed tan|

Cm

Nos non cm de

errare, nifi re non fatis

percepta judicamus

a.

Mdit. IV. Voir

t.

VII, p. 53.

uvres.

III.

i8

Principiorum Philosophie
(ut
fit), etfi

13-14.

tummodo cm
XXXIV.
Nonfolm intelleum,
Jed etiam voluntctem requiri ad judican-

aliquid

non red

percipia-

mus, de eo nihilominus judicamus. Atque ad judicandum requiriturquidem intelledus,


quia de
re,

quam
;

nullo

modo

percipimus, nihil poiu-

dum.

mus

judicare

fed requiritur etiam voluntas, ut rei

aliquo

modo

perceptse affenfio prsebeatur.

Non autem

requiritur (faltem

ad quomodocunque judicandum)
rei

intgra

& omnimoda

perceptio; multis enim pof-

fumus
XXXV.
Hanc Mo
re,

aflentiri, quse nonnifi

perobfcur

&

confuf
10

cognofcimus.
Et

quidem
illi

intellecls perceptio,

non

nifi

ad ea pauca
dici poteft,

latis paie-

errorumque cauinde
effe.

quae

offeruntur, fe extendit, eftque femper valde


infinita

fam

finita.

Voluntas vero

quodammodo
Deo
fe

quia nihil

unquam

advertimus, quod alicujus alterius


eft,

voluntatis, vel immenfae illius quae in


effe poffit,

objedum
:

i5

ad quod etiam noftra non

extendat

ade

ut facile illam, ultra ea quae clar percipimus, exten-

damus; hocque cm facimus, haud mirum


contingat nos
XXXVI.
Errores noflros
falli.

eft

qud
20

Neque tamen
Deo

ullo

modo Deus errorum noftrorum


Eft

imputari non poffe.

author

fingi poteft,

propterea qud nobis intelle&um

non ddit omnifcium.


creati, ut fitfinitus; ac

enim de ratione intelleds


finiti,

de ratione intellefts

ut

non ad omnia
XXXVII.

fe extendat.
25

Qud
perfedio
atque

ver latiffim pateat voluntas, hoc etiam

Summam

hominis per/eionem , qud agat libr, five per voluntatem ; & per hoc laude vel vitupeeffe

ipfius naturae convenit; ac


eft,

fummaquaedam
fit

in

homine

qud agat per voluntatem, hoc

eft libr,

rio

dignum

ita peculiari

quodam modo
|

reddi.

author fuarum
lau3o

adionum,

& ob ipfas laudem mereatur. Non enim


omnes ad quos

dantur automata, qud motus

inftifie

tuta funt, accurat exhibeant, quia neceffari illos

Pars Prima.

10

exhibent; laudatur autem eorum artifex, quod tam

accurata fabricant, quia non neceffari, fed libr

IO

Edemque ratione, magis profe& nobis tribuendum eft, quod verum ampledamur, cm ample&imur, quia voluntari id agimus, qum non poffemus non amplefti. Quod autem in errores incidamus, defehis quidem eft in noftr adione five in ufu libertatis, fed non in noftr natur, utpote quse eadem eft, cm non reft, qum cm reft judicamus. Et quamvis tantam Deus
ipfa fabricavit.

XXXVIII.
Effe defeum
in nojlr

perfpicacitatem intelledui noftro dare potuifTet, ut

aione, non in nojlr natur, qud erremus ; fa?pe fubditorum culpas aliis dominis , nunquam autem Deo tribui

pop.

nunquam
mines,
i5
fi

falleremur, nullo

tamen jure hoc ab

ipfo

poffumus exigere. Nec,


diendi, nec
:

quemadmodum

inter nos ho-

quis habeat poteftatem aliquod

malum impe-

20

tamen impediat, ipfum dicimus effe ejus caufam ita etiam, quia Deus potuiffet efficere ut nunquam falleremur, ide errorum noftrorum caufa eft putandus. Poteftas enim, quam homines habent uni in alios, ad hoc eft inftituta, ut ipf utantur ad illos malis revocandos ea autem, quam Deus habet in om;

nes, eft

qum maxime
ipfi

abfoluta

& libra

ideque fum-

mas quidem
omnia
25

debemusgratias, pro bonis qu nobis

largitus eft; fed nullo jure queri poffumus, largitus


fit,

quod non

quae agnofcimus largiri potuiffe.


in noftr voluntate libertas,
affentiri vel

Qud autem
tis

fit

&

mul-

XXXIX.
Libertatem arbitrii effe per Je notam.

ad arbitrium vel

non

affentiri pofTimus,

adeo manifeftum

eft,

ut inter primas

& maxime com,

munes notiones, quae nobis funt innatae, fit recenfendum. Patuitque hoc maxime paul ant a cm de om3o

nibus dubitare ftudentes, e ufque fumus progreffi,


a.

Art. v et art. vi, p. 6 ci-avant.

20

Principiorum Philosophie

14-15.

ut fingeremus aliquem po|tentiffimum noftrae originis

authorem modis omnibus nos fallere conari; nihilominus enim hanc in nobis libertatem effe experiebamur, ut poffemus ab iis credendis abftinere, quse non plan certa erant & explora ta. Nec ulla magis per fe
nota
XL.
Certuut etiam omnia effe Deo prordinata.

& perfpeta effe poffunt, qum

quse tune temporis

non dubia videbantur. Sed quia jam Deum agnofeentes, tam immenfam in eo poteftatem effe percipimus, ut nefas effe putemus exiftimare, aliquid unquam nobis fieri poffe, quod non ant ab ipfo fuerit prseordinatum facile poffumus
:

10

nos ipfos magnis difficultatibus intricare,


prseordinationem
liare,
XLI.
QuotnoJo arbitrii noJlri libertas & Dei prarordinatio fimul
concilientur.

fi

hanc Dei
conci-

cum

arbitrii noftri libertate

atque utramque fimul comprehendere conemur.


ver nos expediemus,
effe finitam;
fi

Illis

recordemur mentem

i5

noftram

Dei autem potentiam, per

quam

non tantm omnia,


terno
praefcivit,
:

quae funt aut effe poffunt. ab

fed etiam voluit ac prordinavit,

ideque hanc quidem nobis fatis attingi, ut clar & diftin& percipiamus ipfam in Deo effe; non autem fatis comprehendi, ut videamus quo
effe infinitam

20

pado
eft,

libras

hominum

ationes indeterminatas relin-

quat; libertatis autem

&

indifferentia, quae in

nobis
25

nos ita confeios effe, ut nihil fit quod evidentis & perfedis comprehendamus. Abfurdum enim effet, propterea quod non comprehendimus unam rem,

quam feimus

ex natur fu nobis effe debere incom-

prehenfibilem, de ali dubitare,


XLI1.

quam

intim compre-

Quomodo, quamvis nolimus falli, fallamur

hendimus, atque apud nofmet ipfos experimur. Jam ver, cm feiamus errores omnes noftros voluntate pendere,

3o

mirum

videri poteft,

qud unquam

i5-i6.

Pars Prima.

21
falli.

fallamur, quia
eftvelle
tingit
fal|li,

nemo qum

eft

qui velit

velle aflentiri

Sed long aliud iis, inquibus con-

tamen per nq/iram


voluntatem.

errorem

reperiri. Et
falli,

qui expreff velit

quamvis rvera nullus fit, vix tamen ullus eft, qui non
quibus error ipfo infcio con-

faepe velit iis aflentiri, in

tinetur.

Quin &
efficit,

ipfa veritatis aflequendae cupiditas


ii

perfsepe
fit

ut

qui non re& fciunt qu ratione


quse

aflequenda, de

iis

non percipiunt judicium


XLIII.

ferant, atque idcirco ut errent.


IO

Certum autera
vero admifluros,
clar
fi

nos unquam falfum pro tantm iis aflenfum prsebeamus quse


eft,

nihil

Nos nunquam
cm Jolis

falli, clar & ii-

&

diftind percipiemus. Certum, inquam, quia,


facultas percipiendi
;

jlin perceptis afJentimur.

cm Deus non fit fallax,


bis ddit,
.5

quam

no-

non

poteft tendere in falfum

ut neque etiam
quae clar per-

facultas aflentiendi,

cm tantm ad ea

cipiuntur fe extendit. Et quamvis hoc null ratione

probaretur, ita

omnium animis natur impreflum eft,


ei

ut quoties aliquid clar percipimus,

fponte aflentiafit

mur,
10

&

nullo

modo

poflimus dubitare quin

verum.
XLIV. Nosjemper maljudicare, cm ajfentimur
non clar perceptis, incidamus etfi cafu
in veritatem
;

Certum etiam eft, cm aflentimur alicui rationi quam non percipimus, vel nos falli, vel cafu tantm incidere in veritatem, atque ita nefcire nos non falli.
Sed fan rar contingit, ut affentiantur iis, quae advertimus nobis non elfe percepta quia lumen naturae nobis didat, nunquam nifi de re cognit efle judicandum. In hocautem frequntiflim erramus, qud multa
:

idque

ex eo contingere,
fuiffe antea fatis

qud fupponamus ea
nobis perfpea.

25

3o

putemus nobis olim fuife percepta, iifque, mmorise mandatis, tanquam omnino perceptis aflentiamur, quae tamen rvera nunquam percepimus. Quin & permulti homines nihil plan in tot vit percipiunt fatis re&, ad certum de eo judicium feren-

XLV.
Quidfit perceptio clara, quid difiina.

, ,

22
|

Principiorum Philosophie

16-17

dum. Etenim ad perceptionem, cui certum & indubitatum judicium poffit inniti, non modo requiritur ut fit clara, fed etiam ut lit diftinda. Claram voco illam,
quae menti attendenti praefens
clar

&

aperta

eft

ficut

ea

nobis videri dicimus,

quae,

oculo intuenti

praefentia, fatis fortiter

& apert

illum movent. Diftin-

dam autem illam, quae, cm clara fit, ab omnibus aliis ita fejunda eft & prsecifa, ut nihil plan aliud, qum
quod clarum
XLVI. Exemplo doloris oftenditur, claram effe
poffe perceptionem
etfi

eft,

in fe contineat.

Ita,

dum

quis

magnum

aliquem

fentit

dolorem,

cla-

10

riffima

quidem

in eo eft ifta perceptio doloris, fed

non

non

fit

non autem am, nifi fit

difiina ; dijlinclara.

femper eft diftin&a; vulg enim homines illam confundunt cum obfcuro fuo judicio de natur ejus, quod
putant
effe in parte

dolente fimile fenfui doloris,


diftinda;

quem
peri5

folum clar percipiunt. Atque


ceptio, quae
nifi fit clara.

ita poteft effe clara

non

fit

non autem

ulla diftinda,

XLVII.

Ad

prime tatis pr-

judicia emendanda

quidem in prima tate mens ita corpori fuit immerfa, ut quamvis multa clar, nihil tamen unquam
Et

fimplices notiones
confiderandas, & quid in quque fit
effe

diftind

perceperit

cmque tune nihilominus de


poftea deponuntur. Ut autem nos

20

clarum.

multis judicrit, hinc multa haufimus prsejudicia, quae

plerifque
iis

nunquam

pofimus liberare,

fummatim

hc

enumerabo fim2>

plices

omnes notiones, ex quibus cogitationes noftrae componuntur; & quid in unquque fit clarum, quidque obfcurum, five in quo pofmus falli, diftinguam.

XLVIII.

Omnia qu fub perceptionem nofiram cadunt, fpeari ut


rcrumve affeioternas veritates ; & rerum
res
nes, vel ut
-

Quaecunque fub perceptionem noftram cadunt, vel tanquam res, rerumve affediones quafdam, confideramus; vel tanquam aeternas veritates, nullam exiftentiam extra cogitationem noftram habentes. Ex
iis

quae

3o

imeratio.

tanquam

res confideramus,

maxime generalia

funt

i7->.

Pars Prima.

23

fubjiantia, duratio, ordo, numerus,


|

&

fi

quae alia funt

ejufmodi, quae ad omnia gnera rerum fe extendunt.

Non autem plura qum duo fumma gnera rerum agnofco unum eft rerum intelletualium, five cogitativarum, hoc eft, ad mentem five ad fubftantiam cogi:

tantem pertinentium

rerum materialium, five quae pertinent ad fubftantiam extenfam, hoc eft, ad corpus. Perceptio, volitio, omnefque modi tam perci;

aliud

piendi
10

qum volendi, ad

fubftantiam cogitantem refe-

runtur; ad extenfam autem, magnitudo, five ipfamet

i5

longum, latum & profundum, figura, motus, fitus, partium ipfarum divifibilitas, & talia. Sed & alia quaedam in nobis experimur, quae nec ad folam mentem, nec etiam ad folum corpus referri debent, quaeque, ut infr fuo loco oftendetur", ab arda & intima mentis noftrae cum corpore unione proficifcunextenfio in

tur

nempe

appetitus famis,
five

fitis,

&c;

itemque, com-

motiones,
20

animi pathemata, quae non in fol

cogitatione confiftunt, ut
ritatem, ad triftitiam,

commotio ad iram, ad hilaad amorem, &c; ac denique

fenfus omnes, ut doloris, titillationis, lucis

&

colo-

25

rum, fonorum, odorum, faporum, caloris, duritiei, aliarumque ta&ilium qualitatum. Atque haec omnia tanquam res, vel rerum qualitates feu modos, confideramus. Cm autem agnofcimus
fieri

XLIX.
sEternas veritates non poffe Ua mmerari, fed " ec e " e op '"

non
haec
:

pofle, ut ex nihilo aliquid

fit,

tune propofi-

3o

non tanquam res aliqua exiftens, neque etiam ut rei modus confideratur, fed ut veritas quaedam aeterna, quae in mente noftr fedem habet, vocaturque communis notio, five axioma.
tio

Ex

nihilo nihil fit,

a.

Pars IV,

art.

clxxxix, cycx

et

exexi.

24

Principiorum Philosophie
:

18-19.

Cujus generis funt


non
ejje
:

Impoffibile ej idem Jimul ejfe


ej,

&
qui

Quod fafium

infeum

ejje

nequit
:

Is

cogitt,

non potej non exijere

dum

cogitt

&

alia

L.

innumera, quse quidem omnia recenferi facile non poflunt, fed nec etiam ignorari, cm occurrit occafio ut de iis cogitemus, & nullis prscjudiciis excsecamur. Et quidem, quantum ad has communes notiones,
|

Eas

clar percipi,fed

non omnes ab omni. bus, propter prjudicia.

non dubium efl quin clar ac diflind percipi poflnt, alioqui enim communes notiones non effent dicendse ut etiam rvera quaedam ex ips non zequ apud omnes ifto nomine dignae funt, quia non sequ ab omnibus percipiuntur. Non tamen, ut puto, quod unius
:

10

hominis cognofcendi facultas

latis pateat

qum

alte-

nus

fed quia forte

fanturprjudicatis
qui eas idcirco

communes iflae notiones adveropinionibus quorundamhominum,


facile capere pofTunt
iftis
:

i5

non

etiamfi non-

nulli alii, qui prjudiciis

funt liberi, evidentiffim

ipfas percipiant.
LI.

Quid

fit

fubftantia,

&

quod ijludnomen Deo & crealuris non convenait univoc.

Quantum autem ad ea, quae tanquam res vel rerum modos fpedamus, operae pretium eft ut fingula feorfim confideremus. Per fubjiantiam nihil aliud intelli-

20

gere poffumus,

qum rem

quae ita exiftit, ut null ali

re indigeat ad exiflendum. Et

quidem fubftantia quae null plan re indigeat, unica tantm potefl intelligi, nempe Deus. Alias ver omnes, non nifi ope concurfs Dei exiftere poffe percipimus. Atque ide nomen fubftanti non convenit Deo & illis univoc, ut dici folet in Scholis, hoc eft, nulla ejus nominis fignificatio poteft diftind intelligi, quae Deo & creaturis fit communis.
PofTunt autem fubftantia corporea

25

LU. Qubd menti & corpori

&

mens,

five

ig-ao.

Pars Prima.

fubftantia cogitans creata, fub

hoc communi conDei concurfu


fubftanres exi-

univoc conveniat,
catur.

&

quomodo ipfa cognof-

ceptu
tia

intelligi,

qud

fint res, quac folo

egent ad exiftendum.
ftens,

Verumtamen non poteft


folo,

primm animadverti ex hoc

qud
afficit

fit
;

quia hoc folum per fe nos non


|

fed facile

ipfam agnofcimus ex

quolibet ejus attributo, per

communem

illam notionem,

qud

nihili

nulla

fint

10

Ex hoc enim qud aliquod attributum adefle percipiamus, concludimus aliquam rem exiftentem, five fubftanattributa, nullaeve proprietates aut qualitates.

tiam, cui illud tribui poffit, neceflari etiam adefle.

i5

quidem ex quolibet attributo fubftantia cognofcitur fed una tamen eft cujufque fubftantiae praecipua proprietas, quae ipfius naturam eflentiamque conftituit, & ad quam aliae omnes referuntur. Nempe extenfio in longum, latum & profundum, fubftantiae corporeae naturam conftituit & cogitatio conftituit naturam fubftantiae cogitantis. Nam omne aliud quod
Et
; ;

lui. Cujufque jubfianti unum ejfe prcipuum


attributum, ut mentis
cogitatio,
extenfio.

corporis

corpori tribui poteft, extenfionem praefupponit, eftque


ao

tantm modus quidam rei extenfae in mente reperimus, funt tantm


poteft intelligi, nec

ut

&

omnia, quae

diverfi

modi cogi-

tandi. Sic, exempli cauf, figura nonnifi in re extenf

motus

nifi in

fpatio extenfo; nec


nifi in

imaginatio, vel fenfus, vel voluntas,


35

re cogi-

Sed contra poteft intelligi extenfio fine figura vel motu, & cogitatio fine imaginatione vel fenfu, & ita de reliquis ut cuilibet attendenti fit manifeftum.
tante.
:

Atque
3o

ita facile

poflumus duas claras


five ideas,

&

diftin&as

LIV.

habere notiones,
attributa

unam

fubftantiae cogifi

Quomodo

claras

&

di-

tantis creatae, aliam fubftantiae corporeae,

nempe
4

Jlinas notiones habere pojjimus, fubftantia? cogitantis,

&

omnia
III.

cogitationis ab attributis extenfionis

corporex, item Dei.

uvres.

26

Principiorum Philosophie

accurat diftinguamus.

Ut etiam habere poffumus


:

diftin&am fubftanti cogitantis increatse & independentis, id eft Dei modo ne illam adsequat omnia quae in Deo funt exhibere fupponamus, nec quidquam etiam in e effe fingamus, fed ea

ideam claram

&

tantm advertamus, qu rvera in ipf continentur, quseque evidenter percipimus ad naturam entis fumm perfe&i pertinere. Nec cert quifquam talem ideam Dei nobis ineffe negare poteft, nifi qui nullam plan
[

lv.

Dei notitiam in humanis mentibus effe arbitretur. Duratio, ordo, & numerus, nobis etiam diftintiffim intelligentur,

10

Quomodo
do,
tur.

duratio, orintelligan-

numerus etiam

dijlin

nullum iis fubftantise conceptum amngamus, fed putemus durationem rei cujufque effe tantm modum, fub quo concipimus rem iftam, quatenus effe perfeverat. Et fimiliter, nec ordinem nec
fi

i5

numerum

&
LVI. Quid
fini modi, qualilates, attributa.

quiquam diverfum rbus ordinatis numeratis, fed effe tantm modos, fub quibus illas
effe

confideramus.
Et

quidem hc per modos plan idem

intelligimus,
20

quod alibi per attributa, vel qualitates. Sed cm confideramus fubftantiam ab illis afici, vel variari, voca-

mus modos ; cm ab
ralis

ift

variatione talem poffe deno-

minari, vocamus qualitates; ac denique,

cm gene25

fpedamus tantm ea fubftantise ineffe, vocamus attributa. Ideque in Deo non propri modos aut qualitates, fed attributa

tantm

effe

dicimus, quia nulla

in co variatio eft intelligenda. Et etiam in rbus creatis,

ca

qu nunquam

in iis diverlo

modo fe habent,

ut

exiftentia
LVI1.

&

duratio, in re exiftente

&

durante, non
3o

qualitates aut modi, fed attributa dici debent.


Qucedam attributa

Alia autcm funt in rbus


effe

ipfis,

quarum

attributa vel

Pars Prima.

7
in rbus, alia in cogitatione. Et quid

modi

effe

dicuntur

alia ver in noftr

tantm cogitaeft

tione. Ita,

cm tempus

duratione generaliterfumpt

duratio

&

tempus.

diftinguimus, dicimufque effe


;

numerum mots,

tantm modus cogitandi neque enim profet intelligimus in motu aliam durationem qum in rbus non motis ut patet ex eo qud, fi duo corpora, unum tard, aliud celeri|ter per horam moveatur, non plus temporis in uno qum in alio numeremus, et mult plus fit mots. Sed ut rerum omnium durationem me:

IO

tiamur,

comparamus illam cum duratione motuum illorum maximorum, & maxime aequabilium, quibus

fiunt anni

&

dies

hancque durationem tempus vocanihil, prseter

mus.
i5

Quod

proinde

modum

cogitandi,

durationi generaliter fumptae fuperaddit.


Ita etiam,

cm numerus non
;

in ullis rbus creatis,


lia

LVI1I.

fed tantm in abftra&o, five in gnre confideratur,


eft

Numerum &

univerfa-

modus

cogitandi duntaxat

ut

&

alia

omnia

quae

omnia effe tantm modos cogitandi.

unverfalia

vocamus.

Fiunt haec univerfalia ex eo tantm, qud un


O

&

LIX.

edem ide utamur ad omnia


fimilia funt,
:

Quomodo
fiant ;

univerfalia
fint

individua, quae inter fe

& qu

cogitanda ut etiam

unum & idem nomen

a5

3o

omnibus rbus per ideam iftam repraefentatis imponimus quod nomen eft univerfale. Ita, cm videmus duos lapides, nec ad ipforum naturam, fed ad hoc tantm qud duo fint attendimus, formamus ideam ejus numeri quem vocamus binarium cmque poftea duas aves, aut duas arbores videmus, nec etiam earum naturam, fed tantm qud duae fint confideramus, repetimus eandem ideam quam pris, quae ide eft ut & hune numerum eodem univerfali univerfalis nomine binarium appellamus. Eodemque modo, cm
;

quinque vulgata : genusjpecies, differentia, proprium, accidens.

28

Principiorum Philosophle

3.

fpedamus figuram tribus lineis coraprehenfam, quandam ejus ideam formamus, quam vocamus ideam trianguli; & edem poftea ut univerfali utimur ad omnes alias figuras tribus lineis comprehenfas animo
noftro exhibendas.
alios effe

habentes

Cmque advertimus, ex triangulis unum angulum redum, alios non

habentes, formamus ideam univerfalem trianguli re-

danguli, quae relata ad praecedentem, ut magis generalem fpecies vocatur. Et illa anguli reditudo eft
,
|

differentia univerfalis,

gula ab
tia

aliis

qu omnia triangula redandiflinguuntur. Et qud in iis bafis potenfit

10

aequalis

potentiis laterum, eft proprietas

iis

omnibus

&

folis

conveniens.

Ac denique,

fi

fuppo-

namus

aliquos ejufmodi triangulos moveri, alios


erit in iis accidens univerfale.

non
i5

Atque hoc pado quinque univerfalia vulg numerantur genus,


moveri, hoc
:

fpecies, differentia, proprium,

&

accidens.

LX
%rim

Numerus autem,
"

in ipfis rbus, oritur


eft,

ab earum duas vel


rea20

derea.

diftindione

quae dijiinio triplex

realis, modalis,

&

rationis. Realis propri


:

tantm

efl inter

plures fubftantias

&

has percipimus

fe

mutu

liter effe diftindas,

ex hoc folo qud


certi

unam

abfque

altra clar

&

diftind intelligere pofimus.

Deum
i5

enim agnofeentes,

fumus ipfum
:

poffe efiieere

quidquid diftind intelligimus


ftantiae extenfae five corporeae,

ade ut, exempli cauf, ex hoc folo qud jam habeamus ideam fub-

quam vis nondum


exiftat,

cert

feiamus ullamtalem rvera exiftere, certi tamen fumus


illam poffe exiftere
;

atque

fi

unamquamque
3o

ejus partem, nobis cogitatione definitam, realiter ab


aliis

ejufdem fubftantiae partibus

effe

diftindam. Item-

a3-2 4

Pars Prima.

29

que, ex hoc folo qud unufquifque intelligat fe efle

rem cogitantem,
ipfo

&
eft

poffit

cogitatione excludere fe

omnem

aliam fubftantiam, tam cogitantem

qum

unumquemque, fie fpe&atum, ab omni ali fubftanti cogitante atque ab omni fubftanti corpore realiter diftingui. Ac etiamfi fupponamus,
extenfam, certum

Deum

alicui tali fubflantise cogitanti fubftantiam ali-

quam corpoream tam ar&


jungi non poflint,
10

conjunxiffe,

ut arlis

&

ita

ex

illis

duabus unum quid conrealiter diftinlae


:

flavifle,

manent nihilominus

quia,

quantumvis arft ipfas univerit, potenti, quam ant habebat ad eas feparandas, five ad unam abfque ali confervandam, feipfum exuere non potuit, & quae vel Deo pofunt feparari, vel fejundim confervari, rea|

i5

liter

funt diftinda.

Dijlinio modalis eft

duplex

alia feilicet inter


eft

dum

propri diftum,

&

fubftantiam cujus

momodus;

LXI

De diftinione

modali.

20

duos modos ejufdem fubflantise. Prior ex eo cognofeitur, quod poflimus quidem fubftantiam clar percipere abfque modo quem ab ill differre dicimus, fed non poffimus, viceverf, modum illum intelligere fine ipf. Ut figura & motus diftinguuntur modaliter
alia inter

fubftanti corpore, cui infunt

ut etiam affirmatio

&
25

recordatio mente. Pofterior ver cognofeitur ex

eo,

quod unum quidem


;

modum
fed

abfque alio poflimus

3o

neutrum tamen fine edem fubftanti cui infunt. Ut fi lapis moveatur & fit quadratus, poflum quidem intelligere ejus figuram quadratam fine motu; & viceverf, ejus motum fine figura quadrat fed nec illum motum, nec illam figuram poflum intelligere fine lapidis fubftanti. Diftinagnofeere, ac viceverf
;

}
ctio

PRINCIPIORUM PhILOSOPHLE

34-25.

autem, qu modus unius fubftantiae

differt

ab ali

fubftanti vel

modo

alterius fubftantiae, ut

motus

unius corporis ab alio corpore vel mente, atque ut

motus duratione,

realis potis
illi

dicenda

efle videtur,

qum modalis
LX1I.

quia modi

fine fubftantiis realiter

non clar intelliguntur diftin&is, quarum funt modi.

Denique

dijlinlio

rationis eft inter fubftantiam

De

&

dijlinione
rationis.

aliquod ejus attributum, fine quo ipfa intelligi non

duo talia attributa ejufdem alicujus fubftantiae. Atque agnofcitur ex eo, qud non poffimus claram & diftindam iflius fubftantiae ideam formare, fi ab e illud attributum excludamus vel non poffimus unius ex ejufmodi attributis ideam clar percipere. fi
potefl, vel inter
;

10

illud

ab alio fe|paremus. Ut, quia fubftanti quaevis,


etiam
efle,

fi

ceflet durare, ceffat

ratione tantm duracogitandi, quos

i5

tione fu diftinguitur;

&omnesmodi

tanquam
differunt,

in objedis confideramus,

ratione tantm

fe

tum ab objedis de quibus cogitantur, tum mutu in uno & eodem objedo. Memini quidem
ao

hoc genus diftindionis cum modali conjunxiffe, nempe in fine refponfionis ad primas objetiones in Meditationes de prima Philofophi" fed ibi

me

alibi

non

erat occafio de ipfis accurat diflerendi,

&

fuffi-

ciebat ad
LXIII.

meum

inftitutum,

qud utramque

reali
25

diftinguerem.

Cogitatio

&

extenfio fpedari poflunt ut conftituen-

Quomodo

cogitatio

extenfio diftin co-

tes naturas fubftantiae intelligentis

& corporeae
(texte).

tunc-

gnofci poffint, ut couJlituentes

naturam
corporis.

que non

aliter concipi debent,


(errata,

qum

ipfa fubftanti

mentis

&

4 duratione
a.

1"
1.

dit.)}

dubitatione

Voir

t.

VII, p. 120,

i5.

5-j6.

Pars Prima.

}i
eft,

cogitans

&
;

fubftantia extenfa,

hoc

qum mens

&

corpus

quo pa&o

clariffim ac diftindifim intel-

liguntur.

Quin

&

facilis

intelligimus fubftantiam

extenfam, vel fubftantiam cogitantem,


5

qum
fit

fubftanextenfa.

tiam folam, omiflb eo quod cogitet vel

Nonnulla enim

eft difficultas, in

abftrahend notione
diverfae funt;

fubftantiae notionibus cogitationis vel extenfionis,

quae fcilicet ab ipf ratione

tantm

&

io

non diftin&ior fit conceptus ex eo quod pauciora in eo comprehendamus, fed tantm ex eo qud illa quae in ipfo comprehendimus, ab omnibus aliis accurat
diftinguamus.
Cogitatio
fubftantiae,

&

extenfio fumi etiam poflunt pro


fcilicet

modis
ut

lxiv
Quomodo etiam
modi Jubflantix

quatenus

una

i5

diverfas cogitationes habere

& eadem mens plures poteft; atque unum &


:

idem corpus, retinendo fuam eandem quantitatem, pluribus diverfis modis poteft extendi nunc fcilicet magis fecundm longitudinem, minfque fecundm
latitudi|nem vel profunditatem, ac paul poft contra
20

magis fecundm latitudinem,


tur,

&

minus fecundm lon-

gitudinem. Tuncque modaliter fubftanti diftinguun-

25

non minus clar ac diftint qum ipfa poffunt intelligi modo non ut fubftantiae, five res quaedam ab aliis feparatae, fed tantummodo ut modi rerum fpedentur. Per hoc enim, quod ipfas in fubftantiis quarum funt modi confideramus, eas ab his fubftantiis diftinguimus, & quales rvera funt agnofcimus. At contra, fi eafdem abfque fubftantiis, quibus infunt,
:

&

vellemus confiderare, hoc ipfo


3o

illas

ut res fubfiftentes

fpedaremus, atque funderemus.

ita

ideas

modi

&

fubftantiae

con-

Principiorum Philosophle
)

16-27.

LXV.
Quomodo ipfarum modi fent etiam cogno-

Edem

ratione, diverfos cogitationum

modos, ut

fcendi.

intelledionem, imaginationem, recordationem, volitionem, &c; itemque diverfos modos extenonis five

ad extenfionem pertinentes, ut figuras omnes, & fitus partium, & ipfarum motus, optim percipiemus, fi

tantm ut modos rerum' quibus infunt fpedemus

&

LXVI. Quomodo fenfus, afjeus & appetitus,


clar cognofcantur

quantum ad motum, fi de nullo nifi locali cogitemus, ac de vi qu excitatur (quam tamen fuo loco expli8 care conabor ) non inquiramus. Superfunt fenfus, affe&us, & appetitus, qui quidem
etiam clar percipi poflunt, fi accurat caveamus, ne quid amplis de iis judicemus, qum id praecif, quod
in perceptione noftr continetur,
fcii

10

quamvis fcepe de Us maie judicemus.

&

cujus intim con-

fumus. Sed perdifficile eft id obfervare, faltem quia nemo noftrm eft, qui non ab circa fenfus
:

i5

ineunte setate judicrit, ea omnia quse fentiebat, efle


res

quafdam extra mentem fuam exiftentes, & fenfibus fuis, hoc eft, perceptionibus quas de illis habebat, plan fimiles. Adeo ut videntes, ex|empli grati, colorem, putaverimus nos videre rem quandam
extra nos pofitam,

20

&

plan fimilem ideae

illi

coloris,

quam

in nobis tune
ita

experiebamur

idque ob con-

fuetudinem

judicandi,

tam

clar

&

diftind vi-

dere nobis videbamur, ut pro certo

&

indubitato
25

haberemus.
LXVII.
In ipfo de dolore judicio fpe nos falli.

omnibus quae fentiuntur, etiam de titillatione ac dolore. Quamvis enim hsec extra nos efle non putentur, non tamen ut in fol mente five in perceptione noftr folent fpedari fed ut in manu, aut in pede, aut quvis ali parte noftri
Idemque plan
eft

de

aliis

3o

a.

Pars

II, art. xxiv-liy, et

surtout

art. xliii et xliv.

37-28.

Pars Prima.

Nec fan magis certum eft, cm, exempli cauf, dolorem fentimus tanquam in pede, illum effe quid extra noftram mentem, in pede exiftens, qum cm videmus lumen tanquam in Sole, illud lumen
corporis.

extra nos in Sole exiftere

fed utraque ifta praeju-

dicia funt prima? noflrae setatis, ut infr clar apparebit.

Ut autem
10

hc

quod clarum
,

eft

ab eo quod obfcu-

LXVIII.

rum diftinguamus
dolorem quidem

diligentiffim eft

advertendum,
ejufmodi, clar
ut fenfus, five

Quomodo

in

ijlis

id,

& colorem, & reliqua


cm tantummodo

quod clar cognofcimus, ab eo in quo


falli poffumus,/it di-

ac diftint percipi,
judicantur, extra

Jiinguendum.

cogitationes, fpe&antur.

Cm autem res

quaedam

effe

mentem noftram

exiftentes, nullo
;

i5

modo poffe intelligi quaenam res fint fed idem plan effe, cm quis dicit fe videre in aliquo corpore colorem, velfentire in aliquo membro dolorem, ac fi
plan
diceret fe id ibi videre vel fentire,

quod quidnam

fit

plan ignort, hoc


tiat. Etfi

eft, fe

nefcire quid videat aut fenfibi facile

enim, minus attendendo,

perfuadeat

20

nonnullam ejus habere notitiam, ex eo quod fupponat effe quid fimile fenfui illi coloris aut doloris, quem apud fe experitur fi tamen examinet quidnam fit, quod ifte fenfus coloris vel doloris, tanquam in
fe
:
|

corpore colorato vel in parte dolente exiftens, reprae25

fentet,

omnino advertet
fi

fe id ignorare.

Prsefertim
fcere,

confidret, fe long alio

modo cognoLong

LXIX.
aliter cognofci

3o

quidnam fit in vifo corpore magnitudo, vel figura, vel motus (faltem localis Philofophi enim, alios quofdam motus locali diverfos effingendo, naturam ejus fibi minus intelligibilem reddiderunt), vel fitus, vel duratio, vel numerus, & fimilia, qua? in corporibus
:

magnitudinem figurant, Se.,

qum

co-

lores, dolores, Se.

uvres.

III.

M
clar percipi

Principiorum Philosophie

a8-g.

jam di&um
iis,

efl

a
:

qum

quid in eodem

corpore

fit

color, vel dolor, vel odor, vel fapor, vel

quid aliud ex
certi

quse ad fenfus dixi effe referenda.

Quamvis enim videntes aliquod corpus, non magis


fimus illud exiftere, quatenus apparet figuratum

qum quatenus

apparet coloratum
fit

long tamen evi-

dentis agnofcimus, quid

in eo effe figuratum,

qum quid
LXX. Nos pojfe duobus modis
de jenfibilibus judi-

fit

effe

coloratum.

Patet itaque in re idem effe,


cipere colores in objedis, ac
fi

cm

dicimus nos per10

diceremus nos percifit

cium ferre, quorum uno errorem prcecavemus, alto in erro-

pere aliquid in obje&is, quod quidem quid

igno-

rem incidimus.

ramus, fed quo


valde manifeftus

efficitur in

nobis

ipfis

fenfus

quidam

&

perfpicuus, qui vocatur fenfus co-

lorum. In
fitas
:

modo autem judicandi permagna eft divernam quamdiu tantm judicamus aliquid effe in
eft,

i5

objedis (hoc
fint,

in rbus, qualefcunque

demum

illse
fit

quibus fenfus nobis advenit), quod quidnam

ignoramus, tantm abeft ut fallamur, quin potis in eo errorem prsecavemus, quod advertentes nos aliquid ignorare, minus proclives fimus ad temer de
ipfo judicandum.

20

Cm
etfi

ver putamus nos percipere


rvera nefciamus quidnam
fit,

colores in objedis,

quod tune nomine


fupponimus
effe in fenfu

coloris appellamus, nec ullam fimi-

lijtudinem intelligere poflimus, inter colorem


effe in
:

quem
25

objedis,

&

illum

quem experimur

quia tamen hoc ipfum non advertimus,

& multa alia funt, ut magnitudo, figura, numerus, &c,


quae clar percipimus
intelligi,
:

non

aliter

nobis fentiri vel

qum

ut funt aut faltem effe poffunt in ob-

jedis facile in
a.

eum errorem

delabimur, ut judicemus

3o

Art. xlviii, p. 22-a3 ci-avant

2 9-0 -

Pars Prima.
in objedis

35
effe

id,

quod

vocamus colorem,

quid

om-

nino fimile colori


arbitremur.
5

quem

fentimus, atque ita ut id,


clar percipi

quod nullo modo percipimus, nobis

Hcque primam & praecipuam errorum omnium ,. r XT caulam licet agnolcere. Nempe in prima setate, mens
j.

LXXL
Prceeipuam errorum caufampnejudkiis

noftra

tam

arft corpori erat alligata, ut

non

aliis

/?>*.

cogitationibus vacaret,

qum

iis
:

folis,

per quas ea
ipfas

fentiebat quae corpus afficiebant


10

necdum

ad

quidquam extra
quid corpori

fe

pofitum referebat, fed tantm ubi

incommodum occurrebat, fentiebat dolorem; ubi quid commodum, fentiebat voluptatem & ubi fine magno commodo vel incommodo corpus
;

afficiebatur,
1

pro

diverfitate
afficiebatur,
fcilicet

partium

in

quibus

&

modorum quibus dam fenfus, illos

habebat diverfos quof-

quos vocamus fenfus fapo-

rum, odorum, fonorum, caloris, frigoris, luminis, colorum, & fimilium, qua nihil extra cogitationem
20

Simulque etiam percipiebat magnitudines, figuras, motus, & talia; quae illi non ut fenfus, fed ut res qusedam, vel rerum modi, extra
cogitationem exiftentes, aut faltem exiflendi capaces, exhibebantur, etfi hanc inter ifla differentiam non-

pofitum repraefentant.

dum
j5

notaret.
fie

Ac

deinde,

cm

corporis
eft

machinamenut propri fu
fe|

tum, quod
vi variis

natur fabricatum
pofit,

modis moveri

hinc inde temer

con-

torquens, cafu
fugiebat

commodum
ita

quid aiTequebatur aut


illi

incommodum, mens
efife
;

adhaerens incipiebat

advertere id, quod


3o

aiTequebatur aut fugiebat,


illi

extra fe
figuras,

nec tantm

tribuebat magnitudines,

motus,

&

talia, quae

ut res aut rerum

modos

j6

Principiorum Philosophle

3o-3i.

percipiebat, fed etiam fapors, odores,

&

reliqua,

fenfum ab ipfo effici advertebat. Atque omnia tantm referens ad utilitatem corporis, cui erat immerfa, e plus aut minus rei effe putabat in unoquoque obje&o quo afficiebatur, prout plus aut minus ab ipfo afficiebatur. Unde fatum eft, ut mult
in fe

quorum

plus fubftantiae, feu corporeitatis, effe putaret in faxis aut metallis,


tiei

qum

in

aqu
iis

vel are, quia plus durifentiebat.

&

ponderofitatis in

Quin

&

arem,
10

quandiu nullum in eo ventum aut frigus aut calorem experiebatur, pro nihilo prorfus ducebat. Et quia non plus luminis ftellis qum ab exiguis flammis lucernarum ipfi affulgebat, idcirco nullas ftellas flammis iftis majores fibi reprsefentabat. Et quia nec terram in gyrum verti, nec ejus fuperficiem in globum curvatam effe notabat, ide proclivior erat ad putandum, & eam immobilem, & ejus fuperficiem planam effe. Milleque aliis ejufmodi prjudiciis, prima infanti, mens noftra imbuta eft quse deinde in pueriti non recordabatur fuiffe fe fine fufficienti examine
;

i5

20

recepta, fed
indita,
LXXII.
Alteram errorum cauJam effe, qudd prcejudiciorum oblivifci nequeamus.

tanquam ienfu cognita,

vel natur fibi

pro veriffimis evidentiffimifque admifit.

quamvis jam maturis annis, cm mens non amplis tota corpori fervit, nec omnia ad illud refert, fed etiam de rerum, in fe ipfis fpedatarum, veritate inquirit, permulta ex iis, quae fie antea judicavit, falfa effe deprehendat non tamen ide facile ipfa ex raemori fu expungit, & quamdiu in e haerent, variorum errorum caufse effe poffunt. Ita, exempli cauf, quoniam a prima tate ftellas imaginati fumus perexiEt
:
|

3o

2 effici (errata,

i"

dit.)] caufari (texte).

3i-32.

Pars Prima.
etfi

)7

jam rationes Aftronomicae perfpicu nobis otendant ipfas efle qum maximas, tantm tamen prsejudicata opinio adhuc valet, ut nobis perdifficile
guas,
fit,
5

ipfas aliter

qum

pris imaginari.

Prseterea

mens
ad

noftra

non

fine aliqu difficultate ac


;

defatigatione poteft ad ullas res attendere

omnium-

LXXIII. Tertiam cau/am effe, quod defatigemur, ad ea, qucefenjibus prJentia nonjunt, attendendo ; S ide affue-

que

difficillim

illa attendit,

quae nec fenfibus, nec


:

io

quidem imaginationi praefentia funt five quia talem, ex eo qud corpori conjunfta fit, habet naturam five quia in primis annis, cm tantm circa fenfus & imaginationes occuparetur, majorem de ipfis qum de
;

tijmus de Mis, non ex prfenti perception, fed exprconcept opinione judicare.

caeteris

rbus cogitandi ufum & facilitatem acquifivit. Hinc autem fit, ut jam multi nullam fubftantiam intelligant, nifi imaginabilem, & corpoream, & etiam fen-

i5

Neque enim nrunt ea fola efle imaginabilia, quae in extenfione, motu & figura confiftunt, etfi alia multa intelligibilia fint nec putant quidquam pofle nec denique ullum fubfiftere, quod non fit corpus corpus non fenfibile. Et quia rvera nullam rem, quafibilem.
;
;

20

lis

ipfa eft, fenfu folo percipimus, ut infr clar oftennifi

detur, hinc accidit, ut plerique in tot vit nihil

confuf percipiant.
Et denique, propter loquelae

ufum, conceptus om-

LXX1V.
Quartam cau/am
qudd conceptus
ftros verbis,
effe,

nes noftros verbis, quibus eos exprimimus, alligamus,


25

nor-

nec eos

nifi

fimul

cum

iftis

verbis memoriae

manda-

qu

verborum qum rerum recordemur, vix unquam ullius rei conceptum habemus tam diftintum, ut illum ab omni verborum conmus.

Cmque

facilis poftea

bus accurat non refpondent, alligemus.

ceptu feparemus, cogita|tionefque


3o

hominum

fer

om:

magis qum circa res verfantur ade ut perfaepe vocibus non intelledis prbeant

nium

circa verba

?8

Principiorum Philosophie
illas

3-33.

affenfum, quia putant fe


aliis

olim

intellexiffe, vel

ab

qui eas ret intelligebant accepiffe. Quse omnia,


poflSnt,

quamvis accurat hc tradi non

quia natura

humani corporis nondum fuit expofita, necdum probatum eft ullum corpus exiftere, videntur tamen fatis
poffe intelligi, ut juvent ad claros

&

diftindos con-

ceptus ab obfcuris
LXXV. Summa eorum qu obfervanda funt, ad re5 philofophandum.

&

confufis dignofcendos.

omnium rerum cognofcibilium indagandam primo, omItaque ad feri philofophandum, veritatemque


:

nia pnejudicia funt deponenda, five accurat eft ca-

10

vendum, ne ullis ex opinionibus olim nobis receptis fidem habeamus, nifi pris, iis ad novum examen revocatis, veras effe comperiamus. Deinde, ordine eft attendendum ad notiones, quas ipfimet in nobis habemus, eaeque omnes & folse, quas fie attendendo clar ac diftind cognofeemus, judicandae funt verse. Quod agentes, inprimis advertemus nos exiftere, quatenus fumus naturae cogitantis & fimul etiam, & effe Deum, & nos ab illo pendere, & ex ejus attributorum conderatione cseterarum rerum veritatem pofTe indagari, quoniam ille eft ipfarum caufa; & denique, praeter
;

i5

20

notiones Dei
titiam

&

mentis

noftrae, effe

etiam in nobis nonaturae cujuf-

multarum propotionum
nihilo nihil
fit,

aeternse veritatis, ut

quod ex

&c; itemque,

dam
loris,

corporeae, five extenfae, divifibilis, mobilis,

&c;
feia-

25

itemque, fenfuum quorundam qui nos

afficiunt, ut do-

colorum, faporum,
fit

&c, quamvis nondum

mus

quae

caufa, cur ita nos afficiant. Et haec confequse confufis antea cogitabamus,
|

rentes
claros

cum

iis

ufum
3o

&

diftindos

omnium rerum

cognofcibilium

conceptus formandi acquiremus. Atque in his paucis

33.

Pars Prima.

)9

praecipuacognitionis humanae principiacontineri mihi


videntur.
Praeter caetera autem,

memoriae

noftrae

pro

fumm
effe

LXXVI.
Autoritatem divinam

rgula

eft

infigendum, ea quae nobis Deo revelata


certiffima effe credenda. Et

perceptioni

noftrce

funt, ut
forte

omnium

quamvis
evidens,

lumen

rationis,

qum maxime clarum & qum

prcefereniam : Jed ejecluf non decere philofophum


aliis

qum

perceptis

aliud quid nobis fuggerere videretur, foli


thoritati divinae potis

tamen au-

ajfentiri.

proprio noftro judicio

10

adhibendam. Sed in iis, de quibus fides divina nihil nos docet, minime decere hominem philofophum aliquid pro vero affumere, quod verum effe nunquam perfpexit; & magis fidere fenfibus, hoc eft,
fidem
effe

inconfideratis infantise fuse judiciis,


rationi.

qum

maturae

PRINCIPIORUM

PHILOSOPHIE
PARS SECUNDA.
De
i.

PrincipUs rerum materialium.

Etfi

nemo non
,

fibi fatis

perfuadeat res materiales

Quitus rationibus re-

rum materialium
exiftentia

exiftere,

quia tamen hoc nobis paul ant in dubium

cert

co-

gno/catur.

revocatum eft a & inter primse noftrae aetatis prsejudicia numeratum, nunc opus eft ut rationes mveftigemus, per quas id cert cognofcatur. Nempe quicquid fentimus, procul dubio nobis advenit re aliqu, quae mente noftr diverfa eft. Neque enim eft in noftr poteftate efficere, ut

10

unum

potis

quam

aliud fentiamus;

fed hoc a re ill quse fenfus noftros


det. Quaeri

afficit,
fit

plan pen|

quidem

poteft an res illa

Deus, an quid
fenfu
i5

Deo diverfum. Sed quia fentimus, five potis


in

impulfi clar ac diftind percipimus, materiam quan-

dam extenfam

longum, latum

&

profundum, cujus

variae partes variis figuris prseditse funt, ac variis

moao

tibus cientur, ac etiam efficiunt ut varios fenfus ha-

beamus colorum, odorum,


diate per fe

doloris,

&c:

fi

ipfum

iftius materise extenfse

Deus immideam menti

noftrae exhiberet, vel


a.

tantm

efficeret ut exhibere-

Pars

I, art. iv, p. 5-6.

34-35.

Pars Secunda.

4i
fi-

tur re aliqu, in qu nihil effet extenfionis, nec


gure,

nec mots

nulla ratio poteft excogitari, cur

non deceptor effet putandus. Ipfam enim clar intelligimus tanquam rem Deo & nobis, five mente
noftr, plan diverfam
;

ac etiam clar videre nobis

10

ideam rbus extra nos pofitis, quibus omnino fimilis eft, advenire; Dei autem naturae plan repugnare ut fit deceptor, jam ant eft animadverfum b Atque ide hc omnino concludendum eft, rem quandam extenfam in longum, latum & profundum, omnefque illas proprietates quas rei extenfae convenire clar percipimus habentem, exiftere. Eftque haec res extenfa, quam corpus five materiam appellamus. Edem ratione, menti noftrae corpus quoddam raavidemur
,

ejus

11.

iS

gis ard,

qum

reliqua alia corpora,

conjun&um

effe,

concludi poteft, ex eo qud perfpicu advertamus


dolores aliofque fenfus nobis ex improvifo advenire;

Quibus etiam cognofcatur corpus humanum menti effe ar

conjunum.

quos mens
20

eft

confcia

non

fe fol proficifci,
fit

nec ad

fe poffe pertinere

ex eo folo qud

res cogitans,

fed tantm ex eo

quod

alteri

cuidam

rei extenfae ac

mobili adjunta
latur. loci
|

fit,

quae res

humanum

corpus appel-

Sed accuratior ejus

rei explicatio

non

eft

hujus

c
.

advertamus fenfuum perceptiones non referri, nifi ad iftam corporis humani cum mente conjumfHonem, & nobis quidem ordinari exhibere, quid
Satis erit,
fi

III.

Senfuum perceptiones,
non quid rvera fit in rbus, fed quid humano compofito profit vel obfit, docere.

ad illam externa corpora prodeffe pofint aut nocere;

non autem,
a.

nifi

interdum

& ex

accidenti, nos docere,

Voir

t.

b.
c.

Pars Voir

I, art.
t.

V, p. 167. xxix et xxxvi, p. 16 et 18. IX de cette dition, p. 64, note


III.

c,

de

la

traduction franaise.
6

uvres.

42

Principiorum Philosophie

35-36.

qualia in feipfis exiftant. Ita enim fenfuum praejudicia


facile

deponemus,

&

folo intelledu, ad ideas

fibi

IV.

natur inditas diligenter attendente, hc utemur. Quod agentes, percipiemus naturam materiae,

five

Naturam

corporis non in pondre, duritie, colore, aut Jimilibus ; fed in fol extenjione
confijere.

corporis in univerfum fpetati, non confiftere in eo

qud
fit

fit

res dura, vel ponderofa, vel colorata, vel alio

aliquo

modo

fenfus afficiens

fed tantm in eo

qud

res extenfa in

longum, latum

&

profundum

3
.

Nam,
mo10

quantum ad duritiem, nihil aliud de ill indicat, qum partes durorum corporum
tui

fenfus nobis
refiftere

manuum

noftrarum,

cm

in

illas

incurrunt. Si

enim, quotiefcunque manus noftrse verfus aliquampartem moventur, corpora omnia ibi exiflentia recdrent

edem

celeritate

qu

illse

accedunt, nullam

unquam
i5

duritiem fentiremus. Nec ullo

modo

poteft intelligi,

corpora quae
effe

fie
;

recdrent, ideirco naturam corporis

nec proinde ipfa in duritie confiftit. Edemque ratione oftendi potefl, & pondus, & colorem, & alias omnes ejufmodi qualitates, quse in maamiflura
teri

corpore fentiuntur, ex e
:

tolli pofle, ipf


illis

intgra

20

rmanente
V.
Prtejudicia de rarefaione & de vacuo, hanc corporis natu-

unde fequitur, null ex

ejus natu-

ram dependere.
Duae ver adhuc caufae fuperfunt, ob quas poteft dubitari, an vera natura corporis in fol extenfione
confiftat.

ram obfcuriorem facere.

Una

eft,

qud multi

exiftiment, pleraque

iS

corpora fie poffe rarefieri ac condenfari, ut rarefada plus habeant exten|fionis qum condenfata; fintque
etiam nonnulli ade fubtiles, ut fubftantiam corporis ab ejufdem quantitate, atque ipfam quantitatem ab extenfione diftinguant. Altra
a.

eft,

qud ubi

nihil aliud

3o

Voir

t.

V,

p. 69.

36-3 7 .

Pars Secunda.

4}
in

effe intelligimus,

qum extenfionem

longum, latum
effe

&

profundum, non foleamus dicereibi

corpus, fed

tantummodo fpatium, &quidem fpatium inane, quod fer omnes fibi perfuadent effe purum nihil. Sed quantum ad rarefactionem & condenfationem,
quicunque ad cogitationes fuas attendet, ac
admittere
nifi

VI.

Quomodo Jiat
faio.

rare-

nihil volet

quod clar percipiat, non putabit in ipfis aliud quidquam contingere, qum figurae mutationem ita fcilicet, ut rara corpora illa fint, inter quorum par:

IO

tes

multa intervalla exiftunt, corporibus

aliis repleta;

&

per hoc tantm denfiora reddantur, quod ipforum

partes, ad invicem accedentes, intervalla ifta

immi-

nuant vel plan tollant

i5

quod ultimum fi aliquando contingat, tune corpus tam denfum evadit, ut repugnet ipfum denfius reddi poffe. Atqui non ide minus
:

tune extenfum
tu
diffitas,

eft,

qum cm

partes habens fe
:

mu-

majus fpatium ampletitur quia quicquid

extenfionis in poris five intervallis partibus ejus


relidis continetur, nullo
20
aliis

modo

ipfi tribui

dbet, fed
ifta

quibufvis corporibus, a quibus intervalla

Ut cm videmus fpongiam, aqu vel alio liquore turgentem,non putamus ipfam fecundm fingulas fuas partes magis extenfam, qum cm comreplentur.
preffa eft
25

&

ficca

fed

tantummodo poros habere


effe dif-

magis patentes, ac ide per majus fpatium


fufam.
Et fan

non

video, quid moverit nonnullos, ut mal-

VII.

3o

rarefa&ionem fieri per augmentationem quantitatis, qum ipfam hoc fpongiae exemplo explicare. Nam et, cm ar aut aqua rarefiunt, non videamus ullos ipforum poros qui ampliores reddantur,
lent dicere
|

Eam non poffe ullo alio


modo
intelligibili
explicari.

44

Principiorum Philosophas
illos

37-38.

nec ulluni novum corpus, quod ad


accdt
:

replendos

non efl tamen rationi tam confentaneum, aliquid non intelligibile effingere, ad eorum rarefadionem verbotenus explicandam, qum ex hoc qud
rarfiant,

concludere in

ipfis efle

poros, five intervalla

quae ampliora redduntur,

& novum
etfi

aliquod corpus ac-

hoc novum corpus nullo fenfu percipiamus. Nullaenim ratio nos cogit ad credendum, corpora omnia quae exiftunt debere fenfus noftros afhxere. Ac rarefationem perfacil hoc modo, non autem ullo alio, fieri poffe percipimus. Ac denique plan rpugnt aliquid nova quantitate vel nova extenfione augeri, quin fimul etiam nova fubftantia extenfa, hoc efl, novum corpus ei accdt. Neque enim ullum additamentum extenfionis vel quantitatis, fine additamento fubftantiae quae fit quanta &
cedere quod ipfa implet,
extenfa, poteft intelligi, ut ex fequentibus claris
patebit.
VIIF.

10

iS

Quantitalcni

numetanlm

rum

differrc

ratione rc quanta

8 numerat.

Quippe quantitas fubftantia extenfa in re non differt, fed tantm ex parte noftri concepts, ut & numerus re numerat. Ita fcilicet ut totam naturam fubftantiae corporeae, quae eft in fpatio decem pedum, poffimus confiderare, quamvis ad iftam menfuram decem pedum non attendamus quia plan eadem intel:

20

ligitur in qulibet iftius fpatii parte ac in toto. Et vice

25

numerus denarius, ut etiam quantitas continua decem pedum, etfi ad iftam determinatam fubftantiam non attendamus quia plan idem eft concepts numeri denarii, five ad hanc menfuram decem pedum, five ad quidlibet aliud referatur; & quantitas continua decem pedum, etfi non poffit
verf,

poteft

intelligi

3o

38.

Pars Secunda.
cujus
fit

45

intelligi fine aliqu fubftanti extenf,


titas, poteft
fieri

tamen

fine

quanhac determinat. In re autem

non

poteft, ut vel

minimum quid ex ift quantitate

aut extenfione tollatur, quin tantundem etiam de fubftanti detrahatur; nec vice verf, ut tantillum de fubftanti detrahatur,

quin tantundem de quantitate ac


IX.

extenfione tollatur.

quamvis forte nonnulli aliud dicant, non puto tamen ipfos aliud e de re percipere; fed cm fubftanEt
10

Subftantiam corpoream, cm quantitate fu dijlinguitur,

tiam ab extenfione aut quantitate diftinguunt, vel nihil


per

con/uf concipi tan-

nomen

fubftantiae intelligunt, vel confufam tan-

quam incorpoream.

tm

fubftantiae

incorporer ideam habent,

quam

falf

tribuunt corporeae, hujufque fubftantiae corporeae ve-

ram ideam
i5

extenfioni relinquunt,
ita

quam tamen

acci-

dens vocant, atque

plan aliud efferunt verbis,


locus interQuid fit fpatiu m, five
locus intcrnus.

qum mente comprehendunt. Non etiam in re differunt fpatium,


nus,

five

20

tantm in modo, quo nobis concipi folent. Rvera enim extenfio in longum, latum & profundum, quas fpatium
fubftanti corporea in eo contenta, fed
conftituit,

&

eadem plan

eft

cum
eft,

ill

quae conftituit

qud ipfam in corpore ut fingularem confideremus, & putemus femper


corpus. Sed in hoc differentia

mutari quoties mutatur corpus


25

in fpatio ver unita-

3o

tem tantm genericam ipfi tribuamus, ade ut, mutato corpore quod fpatium implet, non tamen extenfio fpatii mutari cenfeatur, fed remanere una & eadem, quamdiu manet ejufdem magnitudinis ac figurae, fervatque eundem fitum inter externa quaedam corpora, per quae illud fpatium determinamus.
16 comprehendunt]

comprehendant

(texte,

j"

dit.).

46
XI.

Principiorum Philosophle
Et

38-3g.

Quomodo

in

re non dif-

frt fubjlanti
corpore.

quidem facile agnofcemus, eandem efle extenfionem, quae naturam corporis & naturam fpatii conftituit, nec magis hsec duo fe mutu differre, qum
|

natura generis aut fpeciei


attendentes ad ideam

differt

natur individui

fi

exempli cauf,

quamhabemus alicujus corporis, lapidis, rejiciamus ab ill id omne


:

quod ad corporis naturam non requiri cognofcimus nempe rejiciamus primo duritiem, quia fi lapis liqufit

aut in pulvifculos

qum

minutiflimos dividatur,
definet efle corpus;
10

illam amittet, neque

tamen ide

rejiciamus etiam colorem, quia vidimus fsepe lapides

ade pellucidos, ut nullus in iis effet color; rejiciamus gravitatem, quia quamvis ignis fit leviflimus, non ide minus putatur efle corpus; ac denique rejiciamus
frigus

calorem, aliafque omnes qualitates, quia vel non confiderantur in lapide, vel iis mutatis, non ide
lapis corporis

&

i5

naturam

amififle exiftimatur. Ita

enim

advertemus, nihil plan in ejus ide remanere, praeterqum qud fit quid extenfum in longum, latum &

profundum quod idem continetur


:

modo
XII.

corporibus pleni,

non fed ejus etiam quod vacuum


in ide fpatii,

20

appellatur.
Eft

autem

differentia in

modo

concipiendi; nam,

Quomodo ab eidem
diffrt in modo, quo concipitur.

fublato lapide ex fpatio vel loco in

quo

eft,

putamus

etiam ejus extenfionem


fingularem

efle

fublatam, utpote

quam

ut

25

ab ipfo infeparabilem fpedamus. Sed intrim extenfionem loci, in quo erat lapis, remanere
arbitramur,

&

eandemque

efle,

quamvis jam

ille

locus

lapidis ligno, vel aqu, vel are, vel alio quovis cor-

pore occupetur, vel etiam vacuus efle credatur quia ibi confideratur extenfio in gnre, cenfeturque eadem
:

3o

3g-4o.

Pars Secunda.

47

effe lapidis, ligni, aquae, aris,

vel etiam ipfius vacui,

fi

aliorumque corporum, quod detur, modo tantm fit


|

ejufdem magnitudinis ac
minant.

figurae,

fervetque

eundem

fitum inter corpora externa, quae fpatium illud deter5

Quippe nomina

loci aut fpatii

non

fignificant quic-

XIII.

quam diverfum
alia
10

corpore quod dicitur effe in loco

Quidfit locus
externus.

fed tantm ejus magnitudinem, figuram,

& fitum inter


deter-

corpora defignant. Et quidem, ut

ille fitus

minetur, refpicere debemus ad alia aliqua corpora,

fpedemus ac prout ad diverfa refpicimus, dicere poffumus eandem rem, eodem tempore, locum mutare ac non mutare. Ut, cm navis in mari provehitur, qui fedet in puppi manet femper uno in
quae ut immobilia
;

i5

loco,

fi

ratio habeatur partium navis inter quas


;

eun-

idem afiidu locum mutt, fi ratio littorum habeatur, quoniam afiidu ab unis recedit & ad alia accedit. Ac praeterea, fi putemus terrain moveri, tantumque praecif procedere ab Occifitum fervat
ao

dem

& ille

dente verfus Orientem, quantum navis intrim ex

Oriente in Occidentem promovetur, dicemus rurfus


illum qui fedet in puppi, locum

fuum non mutare

determinationem ab immotis quibufdam cli pun&is defumemus. Sed fi tandem coquia


loci
i5

nempe

gitemus, nulla ejufmodi

pun&a

ver

immota

in uni,

verfo reperiri,ut probabile effe infr oftendetur 3 inde

3o

concludemus nullum effe permanentem ullius rei locum, nifi quatenus cogitatione noftr determinatur. Differunt autem nomina loci & fpatii, quia locus magis expreff defignat fitum qum magnitudinem
a.

XIV.
In quo diffrant locus

& fpatium.

Voir

t.

IX de

cette dition, p. 70, note a, de la traduction franaise.

48
aut figuram,

Principiorum Philosophle

40-41.

magis ad has attendimus, cm loquimur de fpatio. Dicimus enim frquenter unam rem in locum alterius fuccedere, quamvis non fed fit accurat ejufdem magnitudinis, nec figurai; tune negamus illam idem fpatium occupare ac femper, cm ille fitus mutatur, dicimus locum mutari, quamvis eadem magnitudo ac figura permaneat. Cmque dicimus rem efle in hoc loco, nihil aliud intelligimus, qum illam obtinere hune fitum inter alias res; & cm addimus ipfam implere hoc fpatium vel hune locum, intelligimus praeterea ipfam efle hujus deter contra
|

&

10

minatae magnitudinis ac figurae.


XV.
Quomodo locus exlernus pro fuperficie
corporis ambientis

Atque

ita

fpatium quidem femper fumimus pro ex-

tenfione in longum, latum

&profundum. Locum aurei,

re fumatur.

tem aliquando confideramus ut


internum,

quae in loco

eft,

i5

&

aliquando ut

ipfi

externum. Et quidem
;

internus idem plan eft quod fpatium

externus autem

fumi poteft pro fuperficie quae proxim ambit locatum.

Notandumque

eft,

per fuperficiem non hc

intelligi
10

ullam corporis ambientis partem, fed folum termi-

num, qui mdius eft inter ipfum corpus ambiens & id quod ambitur, quique nihil aliud eft qum modus vel cert intelligi fuperficiem in communi, quae non fit pars unius corporis magis qum alterius, fed eadem femper efle cenfeatur, cm retinet eandem magnitudinem & figuram. Etfi enim omne corpus ambiens cum fu fuperficie mutetur, non ide res quam ambit locum mutare exiftimatur, fi eundem intrim fitum fervet inter illa externa, quae tanquam immobilia fpedantur. Ut fi navim in unam partem fluminis lapfu, & in contrariam vento tam aequaliter impelli fuppona:

25

3o

41-4*-

Pars Secunda.

49

mus, ut fitum fuum inter ripas non mutet, facile aliquis credet ipfam manere in eodem loco, quamvis omnis fuperficies ambiens mutetur. Vacuum autem philofophico more fumptum, hoc in quo nulla plan fit fubftantia, dari non eft,
poffe

XVI.

Repugnare

ut detur
in

vacuum, fivc

quo

manifejftum

eft,

ex eo qud extenfio

fpatii,

nulla plan fit res.

vel loci interni,

10

ab extenfione corporis. Nam cm ex hoc folo qud corpus fit extenfum in longum latum & profundum red concludamus illud effe fubftantiam, quia omnino rpugnt ut nihili idem etiam de fpatio quod vafit aliqua extenfio cuum fupponitur, eft concludendum qud nempe,
diffrt
,

non

cm
Et

in eo

fit

extenfio, neceffari

etiam in ipfo

fit

fubftantia.

quidem exvulgi ufu, per nomen vacui non folemus fignificare locum vel fpatium in quo nulla plan fit res, fed tantummodo locum in quo nulla fit ex iis
rbus, quas in eo elfe debere cogitamus. Sic, quia urna

XVII.

Vacuum
corpus.

e v

vulgi ufu

non cxcludere omne

fada
20

eft

ad aquas continendas, vacua dicitur,


eft
fi

cm

are tantm

plena. Sic nihil eft in pifcin, lict


in e defint pifces. Sic inane eft navi-

aquis abundet,

gium, quod comparatum erat ad vehendas merces, fi folis arenis, quibus frangat impetus vend, fit onuftum.
Sic denique inane eft fpatium, in
25

quo

nihil eft fenfi-

bile,

quamvis materi creat & per fe fubfiftente plnum fit quia non folemus confiderare, nifi eas res quae fenfibus attinguntur. Atqui fi poftea, non attenden:

3o

nomina vacui & nihili fit intelligendum, in fpatio quod vacuum effe diximus, non modo nihil fenfibile, fed omnino nullam rem contineri exiftimemus in eundem errorem incid^mus, ac fi ex eo qud
tes quid per
:

uvres.

III.

$0

Principiorum Philosophie
fit

41-43.

ufitatum

dicere urnam, in

XVIII.

Quomodo emendandum fit prcejudicium de


vacuo abfolut fumpto.

vacuam effe, non effe rem fubfiftentem. Lapfique fumus fer omnes prima aetate in hune errorem, propterea quod, non advertentes ullam effe
inter vas

qu nihil eft nifi ar, ide judicaremus arem in e contentum

&

corpus in eo contentum necelTariam con-

juntionem, non putavimus quicquam obftare, quo-

minus faltem Deus efficiat, ut corpus, quod vas aliquod replet, inde auferatur, & nullum aliud in ejus locum fuccedat. Jam autem, ut errorem illum emendemus, confiderare oportet nullam quidem effe connexionem inter vas & hoc vel illud corpus particulare
|

10

quod

in eo continetur, fed effe

neceffariam, inter vafis

maximam, ac omnino figuram concavam & extenfioi5

fumptam, quae in e cavitate dbet contineri. Ade ut non magis repugnet nos concipere
in gnre

nem

montem

fine valle,

qum

intelligere iftam cavitatem

abfque extenfione in e contenta, vel hanc extenfio-

nem abfque fubftanti quae fit extenfa quia, ut faepe didum eft, nihili nulla poteft effe extenfio. Ac proinde, Deus auferat omne corpus fi quaeratur quid fiet,
:

20

fi

nullum aliud in ablati locum venire permittat refpondendum eft, vafis latera fibi invicem hoc ipfo fore contigua. Cm enim inter duo corpora nihil interjacet, neceffe eft ut fe
in aliquo vafe continetur,
:

quod

&

25

mutu tangant ac
;

manifeft rpugnt ut diftent, five

ut inter ipfa
nihil
:

fit

diftantia,

& tamen
eft

ut

ifta diftantia fit

quia omnis diftantia

modus

extenfionis,
3
.

&
3o

ide fine fubftanti extenf effe non poteft


XIX.

Ex

Poftquam
a.

fie

advertimus fubftantiae corporese na1.

his ea confirmari,

Voir

t.

IV, p. 329,

6.

43-44-

Pars Secunda.
in eo

turam
tio

tantm

confiftere,

quod
:

fit

res extenfa;

qu de rarefaione
diafunt.

ejufque extenfionem non effe diverfam ab e, quae fpa-

quantumvis inani
vice

fieri

cognofcimus non poffe, ut aliqua ejus pars plus fpatii occupet


tribui folet
facile

un

qum

ali,

ficque aliter rarfit,


3
;

qum modo
vel auro,

paull ant explicato

vel ut plus

fit

materiae, five

fubftantiae corporeae, in vafe,

cm plumbo,

vel alio

IO

quantumvis gravi ac duro corpore plnum eft, qum cm arem tantm continet, vacuumque exiftimatur quia partium materiae quantitas non pendet
: |

ab earum gravitate aut duritie, fed fol extenfione,


quae femper in

eodem

vafe eft aequalis.


fieri

Cognofcimus etiam
five materiae
i5

non

pofTe ut aliquse atomi,

XX.

partes ex natur fu indivifibiles, exiftant.


quae
fint,

Ex

his etiam

dmon
atomoi

Jlrari, nullas

Cm enim,

fi

neceffari debeant effe extenfae,

dari poffe.

quantumvis parvse fingantur, poffumus adhuc unamquamque ex ipfis in duas aut plures minores cogitatione dividere, ac proinde agnofcere effe divifibiles.

20

enim poffumus cogitatione dividere, quin hoc ipfo cognofcamus effe divifibile atque ide, fi judicaremus id ipfum effe indivifibile, judicium noftrum
Nihil
;

cognitione diffentiret.

Quin etiam

fi

fingamus,

Deum

efficere voluiffe, ut aliqua materiae particula in alias

minores dividi non


25

poffit,

non tamen
cert

illa

propri indi-

vifibilis erit

dicenda. Ut etenim effecerit

eam

nullis
divi-

creaturis dividi poffe,

non

fibi ipfi
:

ejufdem

dende facultatem potuit adimere quia fieri plan non poteft, ut propriam fuam potentiam imminuat, quemadmodum fupr notatum eft b Atque ide, abfo.

a.

Art. vi ci-avant, p. 4?.

b.

Pars

I,

art. lx, p. 29,

1.

i-t3.

PrINCIPIORUM PhILOSOPHLE

44-45.

lut

loquendo,

illa divifibilis

remanebit, quoniam ex
five fubftanfi-

natur fu
XXI.
Item

eft talis.

Cognofcimus
ejfe in-

praeterea

hune mundum,

mundum

demnit extenfum.

tiae

corporese univerfitatem, nullos extenfionis fuae


.

nes habere a Ubicunque enim fines illos

efle

fingamus,

femper ultra ipfos aliqua fpatia indefinit extenfa non modo imaginamur, fed etiam ver imaginabilia, hoc ac proinde, etiam fubftaneft, realia efle percipimus tiam corpoream indefinit extenfam in iis contineri. Quia, ut jam fuf oftenfum eft, idea ejus extenfionis, quam in fpatio qualicunque concipimus, eadem plane
;

10

eft
XXII.
Item unam & eandem
ejfe

cum

ide fubftanti corporese.


colligi facile poteft,
;

materiam cli

S-

terr ;} ac plures mundos ejje non pojfe.

non aliam efle materiam cli qum terras atque omnino, fi mundi eflent infiniti, non pofle non illos omnes ex un & edem materi conftare nec proinde plures, fed unum
|Hincque etiam
;

i5

tantm,

efle pofle

b
:

quia perfpicu intelligimus illam


confiftit

materiam, cujus natura in eo folo


fubftantia extenfa,

qud

fit

XXIII.

Omnem
nem

materice variationem, five omejus

formarum

diverfitatem pendere

motu.

omnia omnino fpatia imaginabilia, in quibus alii ifti mundi efle deberent, jam occupare nec ullius alterius materiae ideam in nobis reperimus. Materia itaque in toto univerfo una & eadem exiftit, utpote quas omnis per hoc unum tantm agnofeitur, qud fit extenfa. Omnefque proprietates, quas in e clar percipimus, ad hoc unum reducuntur, qud fit partibilis, & mobilis fecundm partes, & proinde
:

20

i5

capax illarum

omnium

afletionum, quas ex ejus par-

tium motu fequi poffe percipimus. Partitio enim, quae


fit

fol cogitatione, nihil mutt; fed


Voir t. V, Ibidem.
p. 69.

omnis materice

a.
b.

45-46.

Pars Secunda.

53

variatio, five

det
fuiffe

omnium ejus formarum diverfitas, penmotu. Quod paffim etiam Philofophis videtur

animadverfum, quia dixerunt naturam effe principium mots & quietis. Tune enim per naturam intellexerunt
id,

per quod res

omnes

corporeae taies eva-

dunt, quales ipfas effe experimur.

Motus autem

(feilicet localis,

neque enim ullus


;

XXIV.
Quid fit motus juxta vulgarem fenjum.

alius fub cogitationem

meam

cadit a

nec ide etiam

ullum alium in rerum natur fingendum puto), motus,


10

inquam, ut vulg fumitur,

nihil aliud eft

qum

aclio,

qu corpus aliquod ex uno loco in alium migrt. Et ideirco,

quemadmodum fupr monuimus b eandem rem eodem


tempore
i5

dici pofle

locum mutare
moveri
|

& non

mutare,

ita

20

non moveri. Ut qui portu, putat quidem fe fedet in navi, dum ea folvit moveri, fi refpiciat ad littora eaque ut immota confideret; non autem, fi ad ipfamnavim, intercujus partes eundem femper fitum fervat. Quin etiam, quatenus vulg putamus in omni motu eie adionem, in quite ver ceflationem adionis, magis propri tune dicitur
dici poteft

eadem etiam

&

quiefeere
fentit.

qum

moveri, quia nullam in


vulgi ufu,

fe

adionem
XXV.
Quid fit motus propri
umptus.

Sed
25

fi

non tam ex

qum
:

ex

rei veritate,

confideremus quid per

motum

debeat

intelligi, ut ali-

qua

ei

determinata natura tribuatur dicere poflumus

effe tranjlationem unius partis materi, five unius cor-

poris, ex vicini

contingunt

&

eorum corporum, qu illud immdiate tanquam quiefeentia fpeantur, in viciniam

aliorum. Ubi per


a.

unum
1.

corpus, five
1.

unam partem ma-

Cf. ci-avant, p. 33,


1.

28-3o, et p. 32,

7.

b. Ci-avant, p. 47,

9-10.

54

Principiorum Philosophle

46.-47-

teri, intelligo id

omne quod

fmul transfertur;

etfi

rurfus hoc ipfum conftare poffit ex multis partibus,

qu
nem,

alios in fe

habeant motus. Et dico

effe ranjlatio-

ationem quae transfert, ut oflendam 3 non in movente, quia illum femper effe in mobili

non vim

vel

hsec

duo non

fatis

accurat folent diftingui

ac effe

duntaxat ejus

modum, non rem aliquam


modus
rei figuratae,

fubften-

tem,
XXVI.

ficut figura eft

ac quies rei

quiefcentis.
Non
plus aionis re-

quiri ad

motum qum

ad quietem.

Quippe notandum eft, magno nos, in hoc, praejudicio laborare, qud plus adionis ad motum requiri arbitremur, qum ad quietem. Hocque ide nobis ab ineunte tate perfuafimus, qud corpus noflrum foleat
moveri noftr voluntate, cujus intim confcii fumus, & quiefcere ex hoc folo qud terrse adlr reat per gravitatem, cujus vim non fentimus. Et quidem quia ifta
gravitas, alique plures caufae, nobis
verfse,

10

i5

non animadputamus
20

motibus quos
five

in

membris
vi

noftris ciere volu-

mus

refiftunt,

efficiuntque ut fatigemur,

opus effe ad motum ciendum, qum ad illum fiftendum fumentes fcilicet adionem pro conatu illo, quo utimur ad membra noftra & illorum ope alia corpora permovenda. Quod
majore atlione

majore

tamen pnejudicium facile exuemus, fi confideremus, non modo conatu nobis opus effe ad movenda corpora externa, fed fpe etiam ad eorum motus fiftendos, cm gravitate alive cauf non fifhintur. Ut, exempli grati, non majori utimur atione ad navigium in aqu
ftagnante quiefcens impellendum,

25

qum ad idem, cm
non mult ma1.

movetur, fubit retinendum


a.

vel cert

3o

Voir

t.

V, p. 384.

Ibid.,

p.

38o,

1.

36, et p. 403,

25 et 26.

47-48-

Pars Secunda.
;

55

jori

hinc enim

demenda

efl
,

aquae ab eo fublevatse
fifti

gravitas,
poflet.

&

ejufdem lentor a quibus paulatim


ill

Cm
5

autem hc non agatur de

a&ione, quae in-

XXVII.

telligitur efle in

movente, vel in eo qui


eft

motum

Motum
fiftit,

quietem effe tantm diverfos mo-

fed de fol tranflatione, ac tranflationis abfenti five

dos corporis moti.

quite

manifeftum

10

motum efle fe habere, cm transfertur, & alio, cm non transferts five cm quiefcit ade ut motus & quies nihil aliud in eo fint, qum duo diverfi modi.
pus
:

hanc tranflationem extra cornon pofle, atque hoc corpus alio modo

Addidi praeterea, tranilationem

fieri

ex vicini cor-

XXVIII.

Motum

propri Jumreferri, nifi

porum contiguorum in ex uno loco in alium


i5

viciniam aliorum,
:

non autem
b
,

tum non

quia, ut fupr explicui

loci
:

ad corpora contigua ejus quoi movetur.

acceptio varia

eft,

ac pendet noftr cogitatione


intelligimus

fed

cm
fit

per

motum

eam

tranflationem quae

ex vicini corporum contiguorum, quoniam una tantm corpora eodem temporis momento ejufdem
mobilis contigua'ef|fe poffunt, non poffumus
20
bili
ifti

mo-

plures motus

eodem tempore

tribuere, fed

unum
XXIX. Nec re/erri nifi ad ea corpora contigua, qux tanquam quiefcentia fpeantur.

tantm.

Addidi denique, tranflationem illam fieri ex vicini, non quorumlibet corporum contiguorum, fed eorum duntaxat, qu tanquam quiefcentia fpelantur.
a5

Ipfa

enim

tranflatio eft reciproca,

nec poteft

inteliigi
,

C quin corpus AB transferri ex vicini corporis CD fimul etiam intelligatur corpus CD transferri ex vicini corporis AB ac plan eadem vis & aftio requi:

a.

Voir

b. Art.

t. V, p. i68et384x art. xvi ci-avant, p. 45-48.

c.

Voir

t.

V, p.

3 12,

1.

i5, et p. 345,

I.

22.

$6
ritur ex

Principiorum Philosophle

48-49-

un parte atque ex altra. Quapropter fi omnino propriam, & non ad aliud relatam, naturam motui tribuere vellemus, cm duo corpora contigua unum in unam, aliud in aliam partem transferuntur, ficque fe mutu feparantur, tantundem mots in uno qum in altero effe,diceremus. Sed hoc communi loquendi ufu nimium abhorreret cm enim affueti fimus ftare in terra, eamque ut quiefcentem confiderare, quamvis aliquas ejus partes, aliis minoribus corporibus contiguas, ab eorum vicini tranfferri videamus, non tamen ipfam ide moveri pu:

10

tamus.
XXX.
Cur ex duobus corporibus contiguis qu
feparantur ab invicem, unum potis quant aliud moveri
dicatur.

Hujufque

rei praecipua ratio eft,

qud motus

intelpofit
i5

ligatur effe totius corporis

quod movetur, nec

ob tranflationem quarundam ejus partium ex vicini minorum corporum quibus contiguae funt quoniam fsepe plures ejufmodi
ita intelligi effe totius terrse,
:

tranflationes, fibi

mutu
terra,

contrarias, in ipf licet ad-

vertere.

Ut

fi

corpus E F

GH
|

fit

&

fupra ipfam eodem tem-

20

pore corpus
verfus F,

AB transferatur ab E ac CD ab H verfus G,
hoc ipfo partes
terrse

quamvis
corpori

AB

contiguae

verfus

A
25

transferantur,
alterius naturae

neque minor

vel

a&io

in iis

effe

debeat, ad illam
:

tranflationem,

qum

in corpore

AB

non ide

intel-

ligimus terram moveri

verfus A, five ab Occi-

dente verfus Orientem


ejus partes corpori

quia pari ratione ob id qud


contiguae transferantur

CD

3o

verfus D, intelligendum effet

eam etiam

in aliam par-

49-5o.

Pars Secunda.
;

57

tem moveri, nempe ab Oriente in Occidentem quae duo inter fe pugnant. Ita ergo, ne nimium communi ufu loquendi recedamus, non hc dicemus terram moveri, fed fola

corpora

AB & CD
id

atque

ita

de reliquis.
reale eft ac

Sed intrim recordabimur,

omne quod

politivum in corporibus quse moventur, propter quod

moveri dicuntur, reperiri etiam in aliis ipforum con3 tiguis, quae tamen ut quiefcentia tantm fpedantur Etfi autem unumquodque corpus habeat tantm
.

10

unum motum
corporibus
intelligitur,

fibi

fibi

proprium, quoniam ab unis tantm contiguis & quiefcentibus recedere

XXXI. Quomodo in eodem corpore innumeri diverfi motus effe pojfint.

participare
fi

tamen etiam

poteft ex aliis

innumeris,

nempe

fit

pars aliorum corporum alios

i5

motus habentium. Ut, fi quis ambulans in navi horologium in per geftet, ejus horologii rotulae unico tantm motu fibi proprio movebuntur, fed participabunt etiam ex alio, quatenus, adjundae homini ambulanti, unam cum illo materiae partem component, & ex alio
quatenus erunt adjundae navigio in mari fluduanti, & ex alio quatenus adjundae ipfi mari, & denique alio
quatenus adjundae
veatur.
ipfi terrse,
fi

20

quidem tota terra mo-

motus rvera erunt in rotulis iftis; fed quia non facile tam multi fimul intelligi, nec etiam omnes agnofci poiunt, fufficiet unicum illum,
hi
eft

Omnefque

25

qui proprius

cujufque corporis, in ipfo confiderare.


ille

Ac
qui
ut,
ei

praeterea

unicus cujufque corporis motus,

XXXII. Quomodo etiam motus


proprifumptus, qui
in quoque corpore unicus eft, pro pluribus fumi pojjit.

proprius

eft, inftar

plurium poteft confiderari

cm in rtis curruum duos diverfos diftinguimus, unum fcilicet circularem circa ipfarum axem, & alium redum fecundm longitudinem viae per quam feruna.

Voir

t.

V, p. 70, p. 385,
III.

et p.

403,

1.

25.

uvres.

$8
tur.

Principiorum Philosophie

5o-5i.

Sed qud ideo

taies

motus non

fint

rvera diftin-

qud unumquodque pundum corporis quod movetur, unam tantm aliquam lineam defcribat. Nec refert, qud ifta linea fa?pe fit valde
di, patet ex eo,

contorta a
videatur

&

ideo pluribus diverfis motibus genita

quia poflumus imaginari,

eodem modo
quse
di-

quamcunque lineam, etiam redam,

omnium
verfis

fimplioiffima

eft,

ex innitis

motibus ortam

effe.

Ut

fi

linea

AB
10

feratur verfus

CD, & eodem tempore


reda

hoc pundum A defcribet, non minus pendebit duobus motibus redis, ab A in

pundum A AD, quam

feratur verfus B, linea

B & ab AB in CD, qum linea curva, quae quovis rot pundo defcribitur, pendet motu redo & circulari. Ac proinde, quamvis faepe utile fit unum motum in plures partes hoc pado diftinguere, ad faciliorem
tamen loquendo, unus tantm in unoquoque corpore eft numerandus. Ex hoc autem qud fupr fuerit animadverfum b loca omnia corporibus plena effe, femperque eafdem
ejus perceptionem, abfolut
XXXIII. in omni motu
,

i5

20

Quomodo

integer circulus cor-

porumjimul moveatur.

materiae partes qualibus

locis
nifi

coquari, fequitur
ita fci-

nullum corpus moveri poffe


licet

per circulum,

ut aliud aliquod| corpus ex loco

quem

ingreditur
25

hocque rurfus aliud, & aliud, ufque ad ultimum, quod in locum primo derelidum, eodem temporis momento quo derelidus eft, ingrediatur. Hocque facile intelligimus in circulo perfedo, quia videmus nullum vacuum, nullamque rarefadionem aut conexpellat,
a.

Voir

t.

V, p. 168. 5o
et 5
1

b. Art. xviii et xix, p.

5i-52.

Pars Secunda.

59

denfationem requin, ut pars circuli Amoveaturverfus B, modo eodem tempore pars B moveatur verfus C,

Cverfus D, ac D verfus A. Sed idem intelligi etiam poteft in circulo non perfedo, & quantumlibet irregulari,
vertatur,

modo

ad-

quo pacto

omnes
inse-

locorum insequalitates
quali
10

motuum

celeritate pof-

fint

compenfari. Sic tota macontenta in fpatio

teria

EFGH

circulariter moveri

poteft abfque ull condenfatione vel vacuo,

& eodem

tempore ejus pars quse


i5

eft verza.

fus E, tranfire verfus G, ac

quse eft verfus G, tranfire verfus E


:

modo tantm,

ut

<fi>
E, ita

fpatium in
ac dupl
20

fupponitur eue
in F

quadruplo latius qum in

qum

&

H,

etiam quadruplo celeris mo-

G, ac duplo celeris qum in F vel H atque ita reli|quis omnibus in locis mots celeritas anguftiam loci compenfet. Hoc enim pacio, in quovis determinato tempore, tantundem materiae
veatur in E
;

qum

in

25

per

unam

iftius circuli

partem,

qum

per alteram
xxxiv.
Hinc fequi divifionem
materi
tas,

tranfibit.

3o

Fatendum tamen eft in motu ifto aliquid reperiri, quod mens quidem noftra percipit effe verum, fed tamen, quo pado fit, non comprehendit nempe diviionem quarundam particularum materiae in infinitum,
:

in particu-

las rvera

indefini-

quamvis e nobis

fini incomprehenjibi'
les.

fve indefinitam,

atque

in tt partes, ut

nullam cogi-

6o

Principiorum Philosophie

5a-53.

tam exiguam, quin intelligamus ipfam in alias adhuc minores reipfa efle divifam. Fieri enim non poteft, ut materia quae jam implet fpatium G, fucceffiv impleat omnia fpatia
tatione determinare poffimus

innumeris gradibus minora, quae funt inter

G & E, nifi
fit,

aliqua ejus pars ad innumerabiles illorum fpatiorum

menfuras figuram fuam accommodet


neceffe eft

quod ut

omnes imaginabiles ejus particulas, quae funt rvera innumerae, fe mutu aliquantulum removeri,
fio eft
a
.

&

talis

quantulacunque remotio vera

divi-

10

XXXV.
Quomodo fit ifia divifio, & qubd non fit dubitandum quin fit, etfi non comprehendatur.

Notandum autem me hc non


ponamus duas aut
i

loqui de tot materi,

fed tantm de aliqu ejus parte.

Quamvis enim fuprr


'

trs ejus partes elle in

G
r*

tantae
iS

latitudinis quantae eft fpatium E,

itemque etiam pluindivifae


:

res alias minores, quae

maneant
admiftae

nihilomiE,

nus

intelligi poteft eas


aliae ipfis

moveri circulariter verfus


fint,

modo quaedam
iftis

quae fe

quomo20

dolijbet infledant,

& figuras fuas fie mutent,


ita

ut juntae

figuras fuas

non

mutantibus, fed folam cele-

accommodantibus, omnes angulos quos iftae aliae non occupabunt, accurat compleant. Et quamvis, quomodo fit
ritatem mots ad rationem loci occupandi
indefinita ifta divifio, cogitatione

comprehendere ne25

queamus, non ide tamen debemus dubitare quin


fit
:

quia clar percipimus illam neceffari fequi ex

natur materiae nobis evidentifim cognit, percipi-

mufque etiam eam

elfe

de gnre eorum quae mente

noftr, utpote finit, capi


a.

non pofTunt b
1.

Voir

t.

V, p. 70, p. 242,
1.

1.

21, et p. 274,

4.

b. Ibid.> p. 242,

21.

53-54.

Pars Secunda.

61
xxxvi.

Mots natur fie animadverf, confiderare oportet primo feilicet uniejus caufam, eamque duplicem
:

Deum
ts

effe

primariam
:

mots caufam
quantitatem

&
in

verfalem

&

primariam, quse
in

eft

caufa generalis
;

om-

eandem femper mouniverfo confervare.

nium motuum qui funt


cularem, qu
fit

mundo

ac deinde parti-

ut fingulae materiae partes motus,

quos pris non habuerunt, acquirant. Et generalem quod attinet, manifeflum mihi videtur illam non aliam
efle,

qum Deum ipfum,

qui materiam fimul

cum

10

motu & quite in principio creavit, jamque, per folum fuum concurfum ordinarium, tantundem mots & quietis in e tot quantum tune pofuit confervat. Nam quamvis ille motus nihil aliud fit in materi mot qum ejus modus certam tamen & determinatam habet quantitatem, quam facile intelligimus eandem
:

i5

femper

in tot

rerum univerfitate

efle pofle,

quamvis

in fingulis ejus partibus mutetur. Ita feilicet ut pute-

20

mus, cm una pars materise dupl celeris movetur qum altra, & hsec altra dupl major eft qum prior, tantundem mots efle in minore qum in majore; ac quant motus unius partis lentior fit, tant motum
alicujus alterius ipfi sequalis
|

fieri

celeriorem. Intelli-

gimus etiam perfetionem efle in Deo, non folm qud in fe ipfo fit immutabilis, fed etiam quod modo qum maxime conftanti & immutabili operetur ade
:

25

ut, iis

mutationibus exceptis, quas evidens experientia

vel divina revelatio certas reddit,


in creatore

mutatione

fieri

quafque fine ull percipimus aut credimus,

nullas alias in ejus operibus fupponere debeamus, ne

qua inde inconftantia


3o

in ipfo arguatur.

Unde

fequitur

qum maxime

rationi efle

confentaneum, ut putemus

29 qua] quae (i"dit.).

62

Principiorum Philosophie

54-55.

ex hoc folo, quod Deus diverfimod moverit partes

XXXVII. Prima lex natur


quoi unaquwque

res,

jamque totam iflam materiam confervet eodem plan modo edemque ratione qu pris creavit, eum etiam tantundem motus in ipf femper confervare a Atque ex hac edem immutabilitate Dei, regulae quaedam five leges naturse cognofci poflunt, quse funt
materice,

cm primm

illas

creavit,

quantum in Je eji, femper in eodem fiatu perfeveret ; ficque quodfemel movetur, femper moveri pert.

caufse fecundari ac particulares diverforum

motuum,
10

quos
eft,

in fingulis corporibus advertimus.

Harum prima

unamquamque rem, quatenus eft fimplex & indivifa, manere, quantum in fe eft, in eodem femper ftatu, nec unquam mutari ni caufis externis. Ita, li pars
aliqua materiae
illam perptu
fit

quadrata, facile nobis perfuademus

manfuram effe quadratam, nifi quid aliunde adveniat quod ejus figuram mutet. Si quiefcat, non credimus illam unquam incepturam moveri, nifi ab aliqu cauf ad id impellatur. Nec ulla major ratio eft, moveatur, cur putemus ipfam unquam fu fponte, & nullo alio impeditam, motum illuir. fuum efte intermiffuram. Atque ide concludendum eft, id quod movetur, quantum in fe eft, femper moveri. Sed
quia hc verfamur circa terram, cujus conftitutio
eft,

i5

20

talis

ut

tur,

motus omnes qui prop illam fiunt, |brevi fiftan& fsepe ob caufas qu fenfus noftros latent ide
:

ab ineunte

setate

fpe judicavimus eos motus, qui

fie

25

caufis nobis ignotis fiftebantur, fu fponte denere.

Jamque proclives fumus ad illud de omnibus exiftimandum, quod videmur in multis effe expeiti nempe
:

6 immutabilitate] immobilitatte
a.

(sic,

1"

dit.).

Voir

t.

V, p. 385.

55-56.

Pars Secunda.
ex natur fu ceflare,
quies enim motui
five

6;

illos

five

tendere ad quietem.

Ouod profe&
tur
:

legibus naturae
eft

qum-maxim adverfacontraria, nihilque ad fuum


fui ipfius,

contrarium,
5

ad deftruclionem

ex proXXXVIII.

pria natur ferri poteft.


Et ver quotidiana experientia, in
tur,
iis

quse projiciun-

io

regulam noftram omnino confirmt. Neque enim alia ratio eft, cur proje&a perfeverent aliquandiu in motu, poftquam manu jaciente feparata funt, qum quia femel mota pergunt moveri, donec ab obviis corporibus retardentur. Et manifeftum eft, ipfa folere ab
are, aliifve quibuflibet fluidis corporibus in quibus

De motu projeorum.

moventur, paulatim retardari, atque ide motum ipforum diu durare non pofle. Arem enim motibus alioi5

rum corporum
periri,
fi

refiflere, ipfo

fenfu tacts pofiumus ex-

flabello

ipfum percutiamus; idemque volatus


Et nullus alius eft liquor, qui

avium confirmt.
refiftat.
20

manifeftis adhuc,

qum
eft
:

ar,

non motibus proje&orum


XXXIX.
Altra lex naturae: qubd omnis motus ex
Je ipfo
fit

Altra lex naturse


riae,

feorfim

unamquamque partem matefpedatam, non tendere unquam ut fecunpergat moveri, fed tantumetfi

dm ullas lineas obliquas modo fecundm redas;


defleclere propter
2 5

reus;

ide quce circulariter

multae fsepe

cogantur

moventur, tendere femperut recdant


centro circuit
defcribunt.

occurfum aliarum, atque, ut paul

quem

ant ditum
circulus, ex

eft

a
,

in quolibet

motu

fit

quodammodo

3o

omni materi fimul mot. Caufa hujus regulse eadem eft quse prae|cedentis, nempe immutabilitas & fimplicitas operationis, per quam Deus motum in materi confervat. Neque enim illum confervat, nifi prsecif qualis eft eo ipfo temporis momento quo
a.

Art. xxxih, p. 58.

64

Principiorum Philosophie.

56-5 7

confervat, null habita rationeejus qui forte fuitpaul


ant.

Ac quamvis
eft

nullus motus

fit in inftanti,

mani-

feftum tamen

omne

id

quod movetur,

in fingulis

inftantibus quse poffunt defignari

dum

movetur, de-

terminatum effe ad motum fuum continuandum verfus aliquam partem, fecundm lineam redam, non autem unquam fecundm ullam lineam curvam. Ut,
exempli cauf, lapis A, in fund EA per
circulum
eft in

ABF

rota-

10

tus, eo inftanti,

quo

pundo

A, de-

terminatus quidem eft

motum verfus aliquam partem, nempe


ad

.5

fecundm lineam

re-

dam
AC
culi.

verfus

fcilicet
fit

C, ita ut linea reda


tangens cir20

poteft

illum
:

Non autem fingi determinatum eue ad ullum motum

enim pris venerit ex L ad A per lineam curvam, nihil tamen iftius curvitatis intelligi poteft in eo remanere, dum eft in pundo A. Hocque

curvum

etfi

etiam experienti confirmatur, quia


egrediatur,

fi

tune fund

25

non perget moveri verfus B, fed verfus C. Ex quo fequitur, omne corpus quod circulariter
movetur, perpetu tendere ut recdt centro circuli

quem

deferibit.

Ut

ipfo

mans

fenfu experimur
3o

in lapide,

dum

illum fund circumagimus. Et quia

confideratione

ift in

fequentibus faepe utemur,

dili-

5 7 -58.

Pars Secunda.
erit

65
3
.

genter

advertenda, fufiufque infr exponetur


eft
:

Tertia lex naturae haec


tur alteri occurrit,
fi

ubi corpus quod move-

XL.
Tertia lex : quod unum corpus, alteri fortiori occurrendo, nihil amittat de fuo motu;

minorem habeat vim ad pergendura fecundm lineam re&am, qum hoc alterum ad
refiflendum, tune defletitur in aliam partem,

ei

&

occurrendo ver minus forti, tantum


amittat,

motum fuum

retinendo folam mots determinationem

quantum

in

illud transfert.

10

majorem, tune alterum corpus fecum movet, ac quantum ei dat de fuo motu, tantundem perdit. Ita experimur dura quaelibet corpora projeta, cm in aliud durum corpus impingunt, non ide motu ceflare, fed verfus contrariam partem refledi
amittit; fiver habeat
;

contra ver,
in illud

cm occurrunt corpori molli, motum omnem fuum tranfmittunt,

quia facile
ide ftatim

i5

ad quietem reduci. Atque omnes caufae particulares mutationum, quse corporibus accidunt, in hac tertia
lege continentur, faltem eae quae ipfse corporeae funt
;

an enim, & qualem, mentes humanae vel Angelicse vim habeant corpora movendi, non jam inquirimus, fed ad tratationem de homine refervamus b
.

20

Demonftratur autem prior pars hujus

legis,

ex eo

XLI.
Probatio prior is partis hujus regut.

fpedatum & ipfius determinationem verfus certam partem, qu fit ut ifla determinatio pofit mutari, motu integro rmaquod
differentia
fit

inter

motum

in fe

25

unaquaeque res, non compofita, fed fimplex, qualis eft motus, femper
nente.

Cm

enim, ut ant

didum

eft,

quamdiu null cauf extern deftruitur & in occurfu duri corporis, appareat quidem caufa quse impediat, ne motus alterius corporis, cui occurnon rit, maneat determinatus verfus eandem partem
elfe perfeve|ret,
;
;

a.

Ci-aprs, partie III,


11

art. lvii et lviii.

b. Cf. art.

ci-avant, p. 41, note c.


III.

uvres.

66

Principiorum Philosophie

58-5 9

autem ulla, qu motum ipfum tollat vel minuat, quia motus motui non eft contrarius hinc fequitur illum idcirco minui non debere.
:

XLII.
Probatio po/lerioris
partis.

Demonftratur etiam pars altra ex immutabilitate operationis Dei, mundum edem atione, qu olim
creavit, continu

jam confervantis.

Cm

enim omnia

corporibus

fint

plena,

&

nihilominus uniufcujufque

corporis motus tendat in lineam redam, perfpicuum


eft

Deum

ab

initio,

mundum creando, non modo diver10

fas ejus partes diverfimod moviie, fed fimul etiam

effechTe, ut unae alias impellerent


illas

transferrent

motufque fuos in ade ut jam, ipfum confervando

edem adione, ac cum iifdem legibus cum quibus creavit, motum, non iifdem materiae partibus femper infixum, fed ex unis in alias prout fibi mutu occurrunt tranfeuntem, confervet. Sicque haec ipfa crea-

i5

XLIII.

In quo conjijlat vis cujufque corporis ad

agendum
dum.

vel refiften-

turarum continua mutatio immutabilitatis Dei eft argumentum. Hc ver diligenter advertendum eft, in quo confiftat vis cujufque corporis ad agendum in aliud, vel ad adioni alterius refiftendum nempe in hoc uno, qud unaquseque res tendat, quantum in fe eft, ad permanendum in eodem ftatu in quo eft, juxta legem primo loco pofitam a Hinc enim id quod alteri conjundum eft, vim habet nonnullam, ad impediendum ne difjungatur; id quod difjundum eft, ad manendum difjundum id quod quiefcit, ad perfeverandum in fu quite, atque ex confequenti ad refiftendum iis omnibus quce illam poffunt mutare; id quod mo|vetur, ad perfeverandum in fuo motu, hoc eft, in motu ejufdem
: .

20

2J

3o

a.

Art. xxxvn ci-avant,

p.

62.

s 9.

Pars Secunda.

67

eandem partem. Vifque illa dbet seftimari tum magnitudine corporis in quo eft, & fuperficiei fecundm quam iflud corpus ab alio difjungitur; tum celeritate motus, ac natur & contrarietate modi, quo diverfa corpora fibi mutu occeleritatis

& verfus

currunt.

Atque notandum
aequ veloci nullo

eft,

num motum
effe

alteri

motui
Motum

XL1V.
non effe motui contrarium, fed quieti ; & determinationem in unam partem,

modo

contrarium, fed propri

10

tantm duplicem hc inveniri contrarietatem. inter motum & quietem, vel etiam inter mots
tatem

Unam
celeri-

determinationi in partem oppofitam.

&

tarditatem, quatenus fcilicet

ifta

tarditas de

Alteram inter determinationem mots verfus aliquam partem, & occurfum corporis in ill parte quiefcentis vel aliter moti atque
quietis natur participt.
;

i5

pro ratione partis in

quam
eft

corpus

alteri

occurrens
XLV.
Quomodo
pojfit

movetur, hsec contrarietas

major vel minor.


deter-

Ex quibus ut poffimus determinare, quo pa&o fingula corpora motus fuos augeant vel minuant, vel in
alias partes
20

convenant, ob aliorum corporum occur-

minari, quantum eu jufque corporis motus mutetur propter

fus

oportet tantm calculo fubducere,


fit

unoquoque

quantum in virium, ve ad movendum, five ad mopro certo ftatuere, illud femper,


eft, fortiri

aliorum corporum occurfum ; idque per


egulas fequentes.

tui refiftendum; ac

quod valentius
cile calculo
2 5

fuum effedum. Hocque


li

fafibi

fubduci pofTet,

duo tantm corpora

mutu
reliquis
aliis

occurrerent, eaque e fient perfeft dura,

&

omnibus

fie divifa,

ut

eorum motus
3
.

nullis
;

circumjacentibus impedirentur nec juvarentur

ea enim rgulas fequentes obfervarent


a.

Voir

t.

IV, p. i85,l. 5; p. 187,

1.

p. 168, et p.

franr ise

Voir aussi 405, 1. 6. des Principes, et p. 327.

12-17;
t.

et P-

396,1. 5-io.
et suiv.

TomeV.
traduction

IX,

p.

89

de

la

68
xlvi. Prima

Principiorum Philosophie

59-60.

Primo,
sequalia,

fi

duo

illa

corpora, puta

& C,

effent plan

&

aequ velociter moverentur,

B quidem

in

^
derentur,

dextr verfus finiflram,

& C
|

illi

diretum

finiftr verfus

d extram,

&

mutu occurrerent, reflepoflea pergerent moveri, B verfus dexfibi

cm

tram
xlvii.
Secunda.

&C
3
.

verfus finiflram, null parte fuae celeritatis

amiff

Secundo,

fi

effet tantill

majus qum C,
reflefteretur,

cseteris
o

pofitis ut pris,

tune folum

& utrum-

xLvm.
Tcrtia.

que verfus finiflram edem celeritate moveretur. Tertio, fi mole effent qualia, fed B tantill celeris moveretur qum C, non tantm ambo pergerent moveri verfus finiflram, fed etiam transferretur ex B
in

C mdia pars
:

celeritatis

qu hoc ab

illo

excedere-

i5

tur

hoc

efl,

fi

fuiffent pris fex

gradus celeritatis in

B,

&

quatuor tantm in C, pofl


tenderet verfus

unumquodque
xlix.
Quarta.

mutuum occurfum finiflram, cum quinque


effetque paul
20

gradibus celeritatis.

Quarto,

fi

corpus

C plan quiefeeret,

majus qum B, qucunque cum celeritate B moveretur verfus C, nunquam ipfum C moveret; fed ab eo repelleretur in contrariam partem quia corpus quiefcens magisrefiflit magnae celeritati qum parvae, idque
:

pro ratione exceffs unius fupra alteram;

&

ideirco

25

femper major effet ad impellendum b


.

vis in

ad refiflendum, qum in B

9 majus] major (/"


a.

dit.).

Voir

t.

b.

Tome

V, p. 291, 1. 22-27. IV, p. i83,l. u, et p. 186,

1.

t,

<io-6i.

Pars Secunda.
fi

69

Quint,

corpus quiefcens

effet

minus qum B,

tnc, quantumvis tard

verfus

moveretur, illud

fecum moveret, partem


transferendo, ut
5

lcilicet fui

mots

ei

talem

tur
ipfi

ambo poftea aequ celeriter moverennempe, fi B effet duplo majus qum C, transferret
illa tertia

tertiam partem fui mots, quia una


celeriter

pars

10

moveret corpus C, qum duae aliae refiduae corpus B duplo majus. Et ita, poflquam B ipfi C occurriffet, un terti parte tardis moveretur qum pris, hoc eft, tantundem temporis requireret, ut mo-

tam

veretur per fpatium

duorum pedum, qum pris ut moveretur per fpatium trium. Eodem modo, fi B effet triplo majus qum C, transferret ipfi quartam partem
fui

mots;
Sexto,

& fie
fi

de

caeteris

8
.

i5

corpus

quiefcens effet accuratifiim

L
Sexta.

aequale corpori

verfus illud moto, partim ab ipfo

impelleretur,
repelleret
:

&

partim ipfum in contrariam partem


fi

nempe,

gradibus celeritatis,
ao

C cum quatuor communicaret ipfi C unum graB


veniret verfus

25

dum, & cum tribus refiduis refle&eretur verfus partem adverfam b Denique, fi B & C verfus eandem partem moverentur, C quidem tardis, B autem illud infequens celeris, ita ut ipfum tandem attingeret, effetque C majus qum B, fed exceffus celeritatis in B effet major, qum exceffus magnitudinis in C tune B transferret tantum de fuo motu in C, ut ambo poftea aequ celeriter & in eafdem partes moverentur. Si autem contra exceffus celeritatis in B minor effet, qum exceffus magnitu.
:

LH
Septima.

a.

b.

Tome IV, Ibidem.

p. 186,

1.

1.

jo
dinis in C,

Principiorum Philosophie

61-62.

B
:

in

contrariam partem refleteretur,


retineret.

&

Atque hi exceffus ita computantur fi C effet duplo majus qum B, & B non moveretur duplo celeris qum C, ipfum non pelleret, fed in contrariam partem refleteretur; fi ver magis qum duplo celeris moveretur, ipfum pelleret. Nempe, fi C haberet tantm duos gradus celeritatis, & B haberet quinque, demerentur duo gradus ex B, qui tranflati in C unum tantm gradum efficerent, quia C eft duplo majus qum B quo fieret ut duo corpora B & C cum tribus gradibus celeritatis poftea moverentur & ita de caeteris eft judicandum. Nec ifta egent
:
j

motum omnem fuum

10

probatione, quia per fe funt manifefta.


LIIL

Harum regularum
ufumejfedifficiiem,
e

Sed quia nulla in mundo corpora effe poffunt re...... liqu omnibus ita divila, & nulla circa nos elle lolent
.

..

..

rr

is

i5

q
'cor1

unmq uodque
*"
tangator"

plan dura, ide mult


a(*

difficilis iniri poteft calculus,

^ m "'

determinandum quantum cujufque corporis motus ob aliorum occurfum mutetur. Simul enim habenda eft ratio eorum omnium, quae illudcircumquaque contingunt, eaque,

quantum ad hoc, valde


eft

diverfos ha:

20

bent effetus, prout funt dura vel fluida


ide diverfitas in quo confiftat, hc
LIV
-

quorum

quaerendum.
'.

Qu*

fint corpora

du-

Nempe, r
,

'

fenfu tefte,

non aliam agnofcimus, qum l


.
.
.

ra,

quxjtuida.

)uod rluidorum partes facile recdant ex locis luis,

atque ide manibus noftris verfus

illa fe

moventibus

25

non refiftant; contra autem durorum partes ita fibi mutu cohreant, ut non fine vi, quae fufficiat ad iftam illorum cohaerentiam fuperandam, fejungi poflint. Et ulteris inveftigantes qui fit ut qua)dam corpora fine
ull difficultate loca fua corporibus aliis relinquant,
alia
3o

non item

facile

advertimus ea quae jam funt

6a-63.

Pars Secunda.

71

motu, non impedire ne loca quae fponte deferunt ab aliis occupentur; fed ea quse quiefcunt, non
in
fine aliqu vi

ex locis fuis extrudi poffe.

Unde

licet

colligere, corpora divifa in multas exiguas particulas,


5

motibus
ver,

mutu diverfis agitatas, effe fluida; ea quorum omnes particulae juxta fe mutu quieffe
LV.

cunt, effe dura.

io

Neque profed ullum glutinum poffumus excogitare, quod particulas durorum corporum firmis inter fe conjungat, qum ipfarum quies. Quid enim effe
poffet glutinum iflud
?

Durorum

partes nullo alio glutino fimul jungi, qum earum


quite.

Non fubftantia

quia,

cm

par-

ticule

iftae

nt fubftantiae, nulla ratio


|

eft

cur per aliam

i5

qum per fe ipfas jungerentur. Non etiam eft modus ullus diverfus quite nullus enim alius magis adverfari poteft motui, per quem iftae particulae feparentur, qum ipfarum quies. Atque
fubftantiam potis
:

praeter fubftantias

& earum
a
.

modos, nullum aliud geLVI.

20

nus rerum agnofcimus Quantum autem ad fluida, et fenfu non advertamus ipforum particulas moveri, quia funt nimis exi-

25

tamen ex effedibus id colligitur, praecipu in are & aqu, ex eo qud alia multa corpora corrumpant. Neque enim adio ulla corporea, qualis ifta corruptio eft, fine motu locali effe poteft; & cauf ipforum mots infr dicentur b Sed in eo eft difficultas, qud iftae fluidorum particulae non poflint omnes eodem tempore in unamquamque partem ferri quod tamen requiri videtur, ut non impediant motum corguae, facile
.

Fluidorum particulas quali vi verjus omnes partes moveri. Et corpusdurum injluido exijlens, minim vi pojfe determinari ad motum.

porum ex
a.

qulibet parte venientium,


p. 385.
art.

quemadmodum

b.

Voir t. V, Pars III,

xlix, l et

u.

ji

Principiorum Philosophie
illas

63-6 4

videmus
cauf,

eum non impedire. Nam fi, exempli corpus durum B moveatur verfus C, ac quaedam ex partibus fluidi intermedii

ferantur in con-

trarium

verfus B, hae

non juvabunt, fed contra magis impeejus


dient,
fine
eft,

motum

qum

fi

plan efTent

motu. Quae

difiicultas ut folvatur,

recordandum
;

non motum, fed quietem efle motui contrariam & mots determinationem verfus unam partem efle contrariam ejufdem determinationi verfus partem oppo-

10

itemque omne id quod movetur, tendere femper ut pergat moveri fecundm lineam reftam b Ex his enim patet primo, corpus durum B, dum quiefcit, magis opponi, fu ill quite,
fitam, ut

jam di&um
.

efl

i5

motibus particularum corporis fluidi D fimul fpeftatis, qum iifdem opponeretur fuo motu, fi moveretur. Ac deinde, quantum ad determinationem, verum qui-

dem

eft tt efle
,

ex particulis ipfius D, quae moventur


:

20

quot funt quae moventur in contrarium quippe eaedem funt quae, venientes C, impingunt in

C verfus B

fuperficiem corporis B, ac deinde retorquentur verfus C. Et

quidem

fingulae ex iftis feorfim fpedatae, imF,

pingentes in B, pellunt ipfum verfus


gis impediunt,
fine

atque

ita

ma-

25

motu

ne moveatur verfus C, qum fi eflent fed, quia totidem etiam ab F tendunt in B,

illudque pellunt verfus C, idcirco,


attinet,
a.

quantum ad hoc

B non magis
xi.it, p.

pellitur verfus

unam partem

Art.

67.

b. Art. xxxiz, p. 63.

6 4-65.

Pars Secunda.
verfus alteram,

yj

qum

&

ide, nifi quid aliud accdt,

manet immotum. Cujufcunque enim figure ipfum efle fupponamus, femper accurat totidem particumodo lis fluidi ex un parte pelletur qum ex altra ne fluidum ipfum in ullam partem magis feratur qum in reliquas. Et fupponere debemus B omni ex parte fluido DF circumdari; atque fi forte non tanta
;

fit

iftius fluidi

quantitas in F

qum

in D, nihil refert:
iis

quia non agit in B fe toto, fed duntaxat


10

fuis parti-

bus quae fuperficiem ejus attingunt. Hadenus ver fpe&avimus B ut immotum jam fi ponamus ipfum ab aliqu vi, aliunde adveniente, impelli verfus C, haec vis (quantumvis exigua) fufficiet, non quidem ad ipfum fe fol moyendum, fed ad concurrendum cum
;

i5

particulis corporis fluidi

ad illud

FD, ipfafque de|terminandas etiam pellendum verfus C, eique partem fui


.

mots communicandam 3

Quod
ao

ut claris intelligatur, fingamus primo, coreffe in fluido

pus durum B nondum


circulariter

FD, fed hujus

fluidi

mdm

particulas aeioa, difpofitas in

modum

annuli, moveri

^
LVI1
-

emon-

25

fecundm ordinem notarum aei; aliafque ouyao moveri eodem modo fecundm ordinem notarum ouy. Ut enim corpus aliquod fit fluidum, debent ejus particulae moveri pluribus modis, ut jam dictnm b efl Quiefcat deinde corpus durum B in hoc fluido FD
.

inter a

&

quid

fiet?

Nempe

particulae aeio

impea,

dientur ab ipfo, ne poffint tranfire ab o verfus

ut

mots; itemque particulae ouy a impedientur ne pergant ab a verfus o; ac venientes ab


abfolvantcircuium
fui
a..

Tome V,

p. 385.
1

b. Art. liv, p. 70-7

uvres.

III.

10

74
i

Principiorum Philosophie
o,

65-66.

B verfus C itemque venientes ab y verfus a, ipfum tantundem repellent verfus F ideque nullam folse habebunt vim ad illud movendum,
verfus
pellent
;

fed refledentur ab o verfus

u,

&

ab a verfus

e,

fietque

una

circulatio ex duabus,
Et ita,

rum aeiouya.
non quidem

fecundm ordinem notapropter occurfum corporis B,

fiftetur ullo

modo ipfarum motus,

fed

mutabitur tantm determinatio, nec incedent per lineas tam redas a vel tam prope accedentes ad redam,
,

qum

fi

in

B non impingerent. Tandem denique


lens

acc-

10

dt nova aliqua vis, pel-

verfus C, hsec vis,

quantumvis exigua, junda ei qu particulae fluidi, venientes ab


i

verfus

o,

ip-

i5

fum etiam
C, fuperabit

pellunt verfus

eam qu

venientes
;

aby

verfus a illud in
fufficiet

contrariam partem repellunt


ut ferantur

atque ideo

ad
20

ipfarum determinationem mutandam,

&

efficiendum

fecundm ordinem notarum ayuo, in quantum hoc requiritur ad motum corporis B non impediendum b quia, cm duo corpora determinantur ad motum verfus partes plan contrarias & fibi mutu oppofitas, illud in quo major eft vis, altcrius determinationem dbet mutare. Atque quod hc dico de particulis aeiouy, de omnibus etiam aliis fluidi FD, quae quod nempe finin B impingunt, eft intelligendum
:
|

25

gula; ex

iis

quse illud pellunt verfus C, oppofitae fint

totidem
a.

aliis, id
V, p. 385

ipfum

in

contrariam partem pellen-

Voir

t.

b.

Art. lx ci-aprcs, p. jG.

66-6 7 .

Pars Secunda.
;

75

tibus

qudque perexigua

vis, illis

adjunda,
;

fufficiat

ad harum determin.ationem mutandam

qudque,

quamvis

nullae forte defcribant taies circulos, quales

hc repraefentantur aeio

&

ouya, haud dubi tamen

omnes
Ita

circulariter,

&

aliquibus modis huic aequipolLVIII.


Si

lentibus, moveantur.

ergo mutat determinatione parti cularum

fluidi,

quae impediebant ne corpus

B moveretur

qu fluidi particults
tardis

verfus C,

moveantur,

10

hoc corpus B omnino incipiet moveri, & quidem edem cum celeritate, qu vis fluido diverfa illud pellit, fi

quant corpus durum .in eo exiftens, illud hac in parte fluidi rationem non habere.

quae
tur.

fupponamus in ifto fluido nullas effe particulas, non celeris, vel faltem aequ celeriter moveanfi

Nam,

quae tardis agantur, quatenus ex


fluidi

illis

confit,
i5

rationem

non habet, neque tune

lufficit

minima quaeque
exiflens

vis
;

ad corpus durura in hoc fluido


fed tanta requiritur, ut fuperet

movendum

refiftentiam quae oritur ab iftarum fluidi particularum


tarditate.
fluida,
20

Ac ide faepe videmus arem, aquam & alia multm refiftere corporibus, quae in ipiis valde
lentis procedunt.
fie

celeriter aguntur, iifdemque fine ull difficultate ce-

dere,

cm

Cm

autem corpus B

movetur verfus C, non pu-

LIX.

25

tandum efl, illud accipere fuum motum fol vi externipfum impellente, fed maxim ex parte fluidi particulis; ita feilicet, ut eae quae componunt circulos aeio & ayuo, tantum amittant de fuo motu, quantum acquirent eae particulae corporis duri B quae funt inter o & a : quippe quae jam facient partem motuum circularium aeioa & ayuoa: quamvis, prout ulteris proc|

Corpus durum ab alio duro impulfum, non

omnemfuum motum
ab eo mutuari, fed partim eliam fluido
circumjacente.

3o

dent verfus C, novis femper


4 ouya] oiuy
(texte,

fluidi particulis

jungantur.

i"

dit.)

76
LX.

PrINCIPIORUM. PhILOSOPHLE

67-68.

Supereft tantm hc explicandum, cur paul ant

Non poffe tamen ab ifio


Jiuido majorent celeritatem acquirere, qum habeat duro,

quo impulfum

ej.

non dixerim a mutari abfolut determinationem particularum ayuo, fed mutari in quantum hoc requiritur, ad motum corporis B non impediendum. Quippe hoc corpus B non poteft
,

celeris moveri,
vi adventiti

qum

impulfum eft, quamvis faepe omnes particulaefluidi FD multplus habeant agitationis. Hocque unum eft ex iis, quae nobis inter philofophandum prsecipu funt obfervanda, ut ne cui caufae ullum ef-

10

fedum tribuamus, qui potentiam ejus excdt. Ita ponentes corpus durum B, in medio fluidi FD pris immotum, nunc ab extern aliqu vi, exempli cauf, manu me, tardo motu impelli cm haec fola impulo meae mans fit caufa cur moveatur, credi non dbet ipfum celeris moveri qum impellitur; & quam:

i5

omnes fluidi particule mult celeris moveantur, non putandum eft eas determinari ad motus circulares aeioa & ayuoa & fimiles, quae fint celeriores hac imvis

20

pulfione, fed ipfas, quatenus celeris aguntur,in quaflibet alias partes,


LXI.

ut pris, ferri

b
.

Cm

corpus Jluidum tolutn fimul verjus

aliquam partent fertur, necejjfarid fecum

dferre corpus

rum quod
tinet.

in

dufe con-

Atque ex his clar percipitur, corpus durum undique fluido cindum, & in illo quiefcens, ibi tanquam in aequilibrio confiftere; ac quantumvis fit magnum, femper tamen minim vi poffe in hanc vel illam partem impelli five illa vis aliunde adveniat, five in hoc fit fita, qud fluidum iftud, totum fimul, verfus ali:
|

25

a.

Page
Voir

74,
t.

1.

7, 18-23.

b.

V,

p.

385

68.

Pars Secunda.
feratur, ut flumina feruntur verfus

77

quem locum

mare,

ac totus ar, Euro fiante, fertur verfus Occidentem.

Quod

ubi contingit,

omnino

necefle

eft,

corpus du-

rum,in
ditum

tali fluido exiftens,

fimul

cum

ipfo deferri;

nec

obftat rgula illa quarta, juxta


eft
a
,

quam, ut paull ant


fe

corpus quiefcens nullo alio


cleri ter
fi

minori,
LXII.

quantumvis

ado, poteft ad

motum

impelli.

Quinim,
10

ad veram

&

abfolutam mots naturam

Cm

attendamus, quse confiftit in tranflatione corporis moti ex vicini corporum aliorum fibi contiguorum,

corpus durum fluido fie defertur, non ideirco moveri.

& in utroque ex corporibus, quse fe mutu contingunt,


eft aequalis,

nari

non eodem modo foleat nomiplan agnofcemus, non tam propri moveri corquarnvis
fie

pus durum, cm
i5

fluido ipfum continente deferdeferretur, quia tune

tur,

qum

fi

non ab eo
adhuc

nempe
LXIII.

vicinis

iftius fluidi particulis


eft,

minus

recedit.
Cur qudam corpora tam dura fint, ut,
quarnvis parva, non
facile manibus nofiris dividantur.

Unum autem

in
,

quo experientia regulis


:

mots, paull ant traditis b valde videtur adverfari


ao

nempe qud videamus multa corpora, manibus noftris long minora, tam firmiter fibi mutu adhserere, ut null earum vi fejungi pofiint. Si enim illorum partes nullo alio glutino fibi invicem adhsereant, qum qud fingulae juxta vicinas quiefcant c & omne corpus
,

quod
25

quiefeit,

ab alio
:

fe

majori quod movetur,

poflit

ad motum impelli non apparet prima fronte ratio, cur (exempli cauf) clavus ferreus, vel aliud quod-

non magnum, fed valde durum corpus, manuum noftrarum in duas partes dividi non
libet,
a. Art. xlix, p. 68.

fol vi
poffit.

b. Art. xlvi Lit, p. 68-70.


c.

Art. lv, p. 71.

78
Licet

Principiorum Philosophie

68-69.

enim unamquamque mediam partem iftius clavi pro uno corpore numerare; cmque ifta mdia pars

manu

noftr

fit

minor, videtur ejus

vi

debere pofle

mo|veri, atque

fie

ab ali medi parte


noftras effe

divelli.

Sed no-

tandum

eft

manus
;

admodum

molles, five

ad naturam corporum fluidorum magis

qum duro-

rum accedentes ideque non totas fimul agere folere in corpus ab iis movendum, fed eam tantm ipfarum
partem, quae, corpus iftud tangens, tota fimul in illud
incumbit. Quippe, ficuti mdia pars clavi ferrei, qua10

tenus ab ali ejus medi parte

eft

dividenda, rationem
noftrae

habet unius corporis


illam tangens,

fie

pars

mans

proxim

quatenus reliquis ejufdem mans partibus fejungi poteft, habet rationem alterius corporis. Et quia facilis reliqu manu poteft

&

ipf minor,

i5

feparari

qum

pars clavi reliquo clavo,


fieri

&

ifta

feparatio fine doloris fenfu

nequit, ide clavum


;

ferreum fol
niamus, ut

manu

frangere non pofifumus

fed

fi

illam malleo, lima, forfice, aliove inftrumento


ita ejus vis

mu20

LXIV.

Non

ad partem corporis dividendi, minorem corpore quo utitur, ad illud dividendum applicetur, quamlibet ejus duritiem poterit fuperare. Nihil hc addam de figuris, nec quomodo ex earum
infinit varietate

alia principia in

Phyfic,

qum

Geometrid, vel

in in

motuum quoque
,

varietates innu-

Mathefi abftra, a

merae confequantur

quia

fatis ifta

per

fe

patebunt,

25

me admitti, nec optari,

quia fie omnia na-

explicantur, & cert de iis demonjlrationes


dari pojfunt.

tures phnomena

ubicunque ufus veniet ut de ipfis agamus. Et fuppono meos ledores vel prima elementa Geometriae jam noviffe, vel faltem ingenium fatis aptum habere ad Mathematicas demonftrationes intelligendas.
profiteor

Nam plan
3o

me nullam

aliam rerum corporearum mateillam

riam agnofeere,

qum

omnimod

divifibilem,

69-7-

Pars Secunda.

70

figurabilem

vocant,

&

mobilem, quam Geometrae quanti tatem pro objefto fuarum demonftrationum affuiftas

&

munt
5

ac nihil plan in ipf confiderare, praeter

diviiiones, figuras

&

motus; nihilque de

ipfis

ut ve-

non ex communibus illis notionibus, de quarum veritate non pofTumus dubitare, tam evidenter deducatur, ut pro Mathematic demonflratione fit habendum. Et quia fie omnia Naturse Phoenomena poflunt explicari, ut in fequentibus apparcadmittere, quod
bit,

rum

10

nulla alia Phyficse principia puto effe admittenda,


alia

nec

etiam optanda.

PRINCIPIORUM

PHILOSOPHIE
PARS TERTIA.
De Mundo
i.

adfpeabili.

Opra Dei nimis ampla cogitari non pojje.

jam quibufdam principiis rerum materialium, quae non prsejudiciis fenfuum, fed lumine
Inventis
rationis ita petita funt, ut de ipforum veritate dubi-

nequeamus, examinandum eft, an ex iis folis omnia natur phaenomena poffimus explicare. Incipientare

qu maxime univerfalia funt, & quibus reliqua dpendent nempe generali totius hujus mundi adfpedabilis conftrudione. De qu ut

dumque ab

iis

red philofophemur, duo funt inprimis obfervanda.

Unum,

ut attendentes ad infinitam Dei potentiam

bonitatem, ne vereamur nimis ampla,


abfoluta ejus opra imaginari
;

&

pulchra,

& &

iS

fed contra cavea-

mus, ne fi quos forte limites, nobis noncertcognitos, in ipfis fupponamus, non fatis magnifie de Creatoris
potenti fentire videamur.
II.

Alterum, ut etiam caveamus, ne nimis fuperb de


nobis
ipfis
|

20

Cavendum

ne nimis fuperb de nobis


effe,

fentiamus.

Quod

fieret

non modo,

fi

quos

ipfis Jentientes, fines

quos Deusfibi propofuit in creando mundo, nobis intelligi

limites,

nobis null cognitos ratione nec divin re-

velatione,

mundo vellemus

fupponamus.

noftrse cogitationis, ultra id

tanquam fi vis quod Deo rvera fadum


afiingere,

7I-7J.

Pars Tertia.
ferri

81
fi

eft,

poffet;

fed etiam maxime,


illo

res

omnes
;

propter nos folos ab

creatas effe fingeremus a

vel

tantm,

fi

fines

quos

fibi

propofuit in creando uniIII.

verfo, ingenii noftri vi


5

io

comprehendi poffe putaremus. Quamvis enim in Ethicis fit pium dicere, omnia Deo propter nos fada effe, ut nempe tant magis ad agendas ei gratias impellamur, ejufque amore incendamur ac quamvis etiam fuo fenfu fit verum quatenus fcilicet rbus omnibus uti poffumus aliquo modo, faltem ad ingenium noftrum in iis confiderandis exercendum Deumque ob admiranda ejus opra fufpiciendum nequaquam tamen eft verifimile, fie omnia propter nos fada effe, ut nullus alius fit eorum ufus effetque plan ridiculum & ineptum id in Phy; , ,
:

Quo fenfu
nem faa

dici foffil
effe.

omnia propter homi-

i5

fupponere; quia non dubitamus, quin multa exiftant, vel olim extiterint, jamque effe
fic confideratione

defierint, quae

intelleda,

nunquam ab ullo homine nunquamque ullum ufum ulli


autem
ut
quae

vifa funt aut

praebuerunt.
IV.

Principia
20

& tam fcunda,


in

jam invenimus, tam vafta funt mult plura ex iis fequantur, qum

De phnomenis
experimentis;

five

& quis

hoc mundo afpedabili contineri videamus; ac etiam mult plura, qum mens noftra cogitando perluftrare unquam pofit. Sed jam brevem hiftoriam b praecipuo25

eorum ufus ad philofophandum.

phaenomenom (quorum caufae hc funt inveftigandse), nobis ob oculos proponemus; non quidem ut ipfis tanquam rationibus utamur ad aliquid probandum cupimus enim rationes effeftuum caufis, non autem contra caufarum ab effedibus
naturae
:
|

rum

deducere
a.

fed tantm ut ex innumeris effedibus, quos


p. 53,
1.

Voir

t.

V,
I,

24, p. 56,
17.

1.

22, et ibid., p. 168.

b.

Tome

p. 25i,
III.

1.

uvres.

J33G08

82

Principiorum Philosophle

ab iifdem caufis produci poffe judicamus, ad unos potis qum alios conflderandos mentem noftram

Quce fit ratio diftanti & magnitudinis inter

determinemus. Nobis quidem, primo intuitu, Terra caeteris omnibus mundi corporibus mult major effe videtur, & Sol

Solem,

Terram

et

Lunam.

&

Luna

caeteris ftellis

fed vifs

defe&um

indubitatis

emendantes, inprimis advertimus Lunae Terra diftantiam circiter triginta Terrae diametros
ratiociniis

aequare, Solis ver fexcentas aut feptingentas.


diftantias

Quas
10

cum

apparentibus Solis

&

Lunae diametris

conferentes, facile ex ipfis colligimus,


ef[e

Lunam quidem
elfe

mult minorem Terra, fed Solem

mult ma-

jorent
VI.

Qu

fit difiantia reli-

quorum planetarum
Sole.

VII.

Fixas non pojfefupponi nimis remotas.

Mercurium plus ducentis Terrae diametris Sole diftare Venerem plus quadringentis Martem noningentis aut mille Jovem tribus millibus & amplis; ac Saturnum quinque aut fex millibus. Quantum autem ad Fixas, non permittunt quidem phaenomena, ut ipfas Sole aut Terra non magis qum Saturnum diftare arbitremur; fed nulla obftant, quomins ad quantumlibet immenfam diftantiam recolligiturque ex motibus motas effe fupporimus
Agnofcimus etiam,
vifu ratione adjuto,
; ; ;
:

i5

20

coeli infr

explicandis

3
,

eas nobis effe ade diftantes,

ut Saturnus ad ipfas comparatus videatur

admodum
fi

25

propinquus.
VIII.

Ex quibus manifeftum

eft,

Lunam & Terram,

ex

Terram clo confpeam, non appa-

Jove vel Saturno confpicerentur, mult minores


iG noningentis] nongentis (/" dit.).
Art. xx et xli.

effe

a.

73-73.

Pars Tertia.

8)

apparituras,

qum appareant
;

Jupiter

&

Saturnus

Terra confpedi nec forte etiam Solem majorem vifum iri, fi refpiceretur ex Fixis, qum Fixe nobis Terra
videntur
:

rituram effe, nifi ut Planetam, Jove aut Saturno minorent.

atque idcirco, ut fine prasjudicio partes

mundi afpedabilis inter fe comparemus, cavendum effe ne Lunam, vel Terram, vel Solem mpp;nitudine
Stellas fuperare arbitremur.

io

non modo qud uns aliis fint majores; fed etiam qud quaedam propri luce fulgeant, alise ver tantm alina. Ut inprimis de Sole dubium effe non poteft, quin lucem qu oculos noflros perftringit, in fe habeat neque enim tantam ab omnibus Fixis fimul fumptis mutuari poteft, cm ipfae tantam ad nos non mittant, nec tamen nobis magis diflent qum Sole ac nullum aliud corpus apparet magis radiofum, quo illam accipiat fi quod autem effet, procul dubio appareret. Idem de omnibus Stellis fixis facile credetur ab iis,
Differunt

autem

inter fe Stellse,

IX.

Solem & Fixas propri


luce fulgere.

qui confiderabunt
20

qum

vividos radios vibrent, ac


:

quantum nobis & Sole fint remotse fi enim alicujus Stellae fixa; tam vicini effemus qum Solis, credibile eft eam ipfo non minorera, nec minus lucidam
effe

apparituram.
Lunam &
tas

25

Contra ver Lunam videmus, e tantum parte fplendere quam Soli habet obverfam; unde cognofcimus illam effe proprio lumine deftitutam, & tantm
radios Sole acceptos verfs oculos noflros refle-

alios Planelucem Sole mu-

tuari.

dere.

Quod idem etiam

de Venere perfpicillorum ope

3o

Idemque de Mercurio, Marte, Jove & Saturno non difficulter perfuadetur, ex eo quod eorum lumen obtufius five placidius fit cmm Fixarum,
obfervatur.

84

Principiorum Philosophle

73-74-

&
XI.

Sole non ade diftent, quin poffint ab ipfo

illu-

minari.

Denique idem de Terra experimur


eft

conflata

enim

Terram

ratione luminis Planetis non

differre.

ex opacis corporibus, quae Solis radios excipientia, illos non minus valid qum Lima refletunt; quin

etiam nubibus
opacae
fint,

eft

involuta, quae lict mult

minus

qum

ple|rseque aliae ejus partes, faepe


illuftrantur,
;

tamen ipfas videmus, cm Sole minus albicantes effe qum Lunam


manifeftum,
XII.

non
fatis
10

ade ut

fit

eam

ratione luminis

Lun, Venere,

Mercurio, aliifque Planetis non differre.

Quod etiam
eft,

confirmatur, ex eo qud, Lun exiftente

Lunam, cm nova

Terra illuminari.

inter

Solem

&

Terram, ejus facis quae Sole non

illuftratur,

dbile

quoddam lumen

oftendat,

quod
i5

facile

conjicimus ad illam pervenire Terra, quae


rflchit
;

tune radios Sole receptos eam verfs

miillu-

nuitur enim paulatim, prout pars Terrae Sole


XIII.

minata ab e fe avertit. Atque omnino, fi Terram ex Jove refpiceremus,


&

Soient in ter Fixas,

Terram

inter Pla-

minor quidem, fed


pareret,

forte

non minus lucida nobis ap;

20

netas pojfe numerari.

qum

hinc Jupiter appareat

ex vicinioribus

autem Planetis, major videretur; fed ex Fixis, propter nimiam earum diftantiam, omnem confpedum effugeret.

XIV.
Fixas eandem femper
Je muludijlantiam
retinere,

Ex quibus fequitur ipfam inter Planetas, & Solem inter Stellas fixas porTe numerari. Differunt etiam inter fe Stellae in eo, qud illae quas

25

non aulem

Planetas.

eandem femper fe mutu diftantiam, eundemque ordinem fervent; aliae autem affidu inter unde Planetae five errantes appelfe fitum mutent
Fixas vocamus,
:

lantur.
XV.
Eafdem Planetarum

3o

Equidem, ut in medio mari, tempore tranquillo,

74-75-

Pars Tertia.
quis ex

8
refpicit inter fe
apparentias per varias hypothefes pojfe
explicari.

cm
illis,

un navi

alias

eminus
(

fitum mutantes, faepe poteft dubitare quibufnam ex

&

annon etiam
fit

fuse,

motus
:

quo procedit

ifta

fits variatio)

tribuendus

ita errores

Planetarum,
fint

Terra confpedi, taies apparent, ut ex ipfis folis co-

gnofci

non

poffit,

quibufnam corporibus
fint

propri

tribuendi.

Cmque

valde inaequales

&

implicati,

non
10

facile eft illos explicare, nifi ex| variis


intelligi,

modis, qui-

buspoflunt

unum

dm quem

ipfos fieri

aliquem eligamus, fecunfupponamus. In quem finem

inventae funt ab Aftronomis trs diverfae hypothefes,

iS

20

hoc eft, pofitiones, quae non ut verae, fed tantm ut phaenomenis explicandis idoneae, confiderantur. Harum prima eft Ptolemaei, quae quoniam multis phaenomenis adverfatur (ut inprimis incremento & decremento luminis, quod in Venere ficut in Lun obfervatur), jam vulgo ab omnibus Philofophis rejici 3 folet, ideoque hc me praetermittetur Secunda eft Copernici, & tertia Tychonis Brahe quae duae, quatenus funt tantm hypothefes, eodem modo phaenomenis fatisfaciunt, & non magna inter
.

Hypothefin
facere.

XVI. Ptolemi

apparentiis non fatis-

XVII.
Hypothefes Copernici S Tychonis non differre in quantum hypothefes.

ipfas differentia eft, nifi

qud

illa

Copernici aliquant

fimplicior

ade ut Tycho non habuerit occafionem illam mutandi, nifi quia non hypothefin dumfit
;

& clarior
rei

25

taxat, fed

ipfam

veritatem explicare conabatur.


XVIII.

3o

Quippe, cm Copernicus non dubitflet motum Terrae tribuere, hoc Tycho tanquam in Phyfic valde abfurdum, atque communi hominum fenfu alienum, voluit emendare; fed, quia veram mots naturam non fatis onfideravit, verbo tantm aTeruit
a.

Tychonem verbo minus, fed re plus mots Terr tribuere, qum Copernicum.

Voir

t.

V, p. 386.

86

Principiorum Philosophie
re ipf plus

7 5- 7 6.

Terram quiefeere, ac

mots

ei conceffit

qum
XIX.

alter.

Me

accuratis

qum

Copernicum,

&

ve-

nus qum Tychonem, Terres tnotum


negare.

Quapropter ego, in hoc tantm ab utroque diffentiens, qud omnem motum veris qum Tycho, & curiofis qum Copernicus, fim Terrae detradurus
:

illam hc
ciffima,

proponam hypothefin, quae omnium fimpli& tam ad phaenomena intelligenda, qum ad


:

eorum caufas naturales inveftigandas accommodatiffima effe videtur

ipfamque tantm pro hypothefi,


10

non pro
XX.
|

rei veritate haberi velim.

Primo, quia

nondum

certi

fumus, quantum

Fixas fupponendas
Saturno

effe

quamma-

nobis diftent

xim

dijiantes.

nec poffumus eas fingere tam remotas, ut hoc phaenomenis repugnet ne fimus contenti fupponere ipfas effe fupra Saturnum, ut
Stellae fixse,
:

vulg omnes admittunt, fed libertatem

fumamus

quantumlibet altiores exiftimandi.


altitudinem

Si

enim earum
iis

cum

diftantiis

hic fupra terram nobis


illa,

notis vellemus comparare,

quae

jam

ab omni-

bus conceditur, non


quaevis major;
ii

effet

minus

incredibilis

qum
20

ver ad Dei creatoris omnipoten-

tiam refpiciamus, nulla poteft cogitari tam magna,


ut ide

minus credibilis qum quaevis minor. Atque non tantm ad Planetarum, fed etiam ad Cometarum phaenomena commode explicanda, maxifit

mum
dum
XXI.
Soient injlar

fpatium inter
effe, infr

illas

&
3
.

fphaeram Saturni ponen-

25

oftendam

flamm

ex materi quidem
valde mobili conftare, Jed non ided ex uno loco in alium mi-

Secundo, quia Sol in hoc convenit cum Fixis, & cum flamm, qud lumen fe ipfo emittat putemus eundem etiam in motu cum flamm, & in fitu cum
:

grare.

Fixis, convenire.
a.

Nempe

nihil

quidem hc fupra

ter-

3o

Art. xli.

76-77.

Pars Tertia.
effe

87

ram videmus

mobilius flamm;
eft, nifi fint

pora, juxta quse pofita

nam & alia coradmodum folida

&

dura, particulatim difblvit, ac fecum movet. Sed

IO

tamen ejus motus fit tantm fecundum partes, & tota migrare non folet ex uno loco in alium, nifi ab aliquo alio corpore, cui adhsereat, deferatur; qu ratione pofumus etiam exiftimare Solem conftare quidem ex materi valde fluid & mobili, quse omnes cli circumjacentis partes fecum rapit fed in hoc nihilominus Stellas fixas imitari, qud non ex un cli regione
;

in aliam migret.

i5

Neque incongrua videri dbet Solis cum flamm comlparatio, ex eo qud nullam flammam hc videamus quae non continuo egeat alimento quod idem de Sole non obfervatur. Ex legibus enim natune, non
;

XXII. Solem flamm


jerre, qudd non egeat alimento.

difita

minus flamm, qum quodvis aliud corpus, ubi femel exiftit, femper exiftere perfeverat, ni ab aliqu cauf extern deftruatur fed, quia confit materi quam;

maxim
20

fluid

&

mobili, afidu hc fupra terram


ali-

materi circumjacente diflipatur; atque ide eget

mento, non ut cadcm quce jam

exiftit

confervetur, fed

tantm ut, dum ipfa extinguitur, femper alia nova in ejus locum fubftituatur. Solem autem non ita deftruunt partes cli ei vicinae, ideoque
25

non

ita

eget

alimento quo reparetur. Sed tamen etiam infr oftendetur a


,

novam femper materiam


eft,
fi

in

Solem ingredi,
fitu

&
XXIII.

aliam ex eo elabi.

Hcque notandum
Fixis, ipfas
3o

Sol in

non

diffrt

omnes

in unius alicujus fphaer circumfe-

Fixas omnes

renti
a.

non

verfari,

quemadmodum

multi fupponunt,

in edem fphr non verfari, fed unamquamqur

vaftum fpatium circa

Art. lxix.

88
fehabere.ains Fixis

Principiorum Philosophle
jjj e
j

77-

qu j a

n e dem

ift fphaerae

circumferenti effe non


fe

poteft. Sed, ut Sol

vaftum quoddam circa


Stella fixa continetur
:

fpatium

habet, in

quo nulla

ita fingulae

Fixse

ab omnibus

aliis

valde remotse effe debent,


ali, nobis
fit

&
5
;

unse mult magis

qum
S

&

Sole diftare.
Stella? fixae

Sic in hac figura,

Sol,

F/erunt

77-79-

Pars Tertia.
aliae

89
infr,

atque
figurae

innumerse, fupr

&

&

ultra hujus

planum, per omnes


.

fpatii

dimenfiones fparfae
Solis

intelligentur 8
|

Tertio,

putandum

eft,

non tantm

& Fixarum,
li-

XXIV.
Ccelos
efle

fed totius etiam cli materiam fluidam efle, five

fluidos.

quidam

quod jam vulg omnes Aftronomi concedunt, quia vident phaenomena Planetarum vix aliter
:

pofle explicari.

10

Sed in hoc multi mihi videntur errare, qud fluiditatem clo tribuentes, illud tanquam fpatium plan vacuum imaginentur, ita ut motibus quidem aliorum corporum non reftat, fed praeterea nullam habeat vim ad ipfa fecum deferenda neque enim in rerum natur ullum taie vacuum efle poteft, ac fluidis omni:

XXV.
Ccelos
in

omnia corpora Je contenta fecum

de/erre.

i5

bus hoc eft commune, ut ide tantm non refiftant aliorum corporum motibus, qud in feipfis etiam
habeant motum. Et quia hic motus
partes determinatur, ejus
vi,

facile in

omnes

cm

in

unam aliquam

partem
*o

eft

determinatus, neceflari fecum deferunt


fe

alia

omnia corpora in

contenta, quae null cauf


fint

extern retinentur, quantumvis ipfa


quiefcentia

folida

&
XXVI. Terram in clo fuo
quiefcere, fed nihilo-

& dura

ut ex ant dictis

eft

manifeftum.

25

Quarto, cm videamus Terram nullis columnis fuffultam, nullifque funibus appenfam, fed circumquaque fluidiffimo tantm clo cindam efle, putemus quidem illam quiefcere, ac nullam habere propenfionem ad motum, quandoquidem nullam advertimus. Sed ne putemus hoc obftare, quomins ab ifto clo deferatur, & ejus motibus immota obfequatur
:

minus ab eo

deferri.

a.

Dans
Pars

l'dition princeps, la figure


II, art. lxi, p.
III.

en question occupe toute

la

page 78.

b.

76-77.
12

uvres.

Principiorum Philosophle

79-80.

ut navis, nullis ventis nec remis impulfa, nullifque

anchoris alligata, in medio mari quiefcit, etfi forte aquae ingens moles, occulto curfu delabens, ipfam

fecum
XXVII.
Idemque fentiendum effe de omnibus P lanet is.

ferat.
cseteri Planetae in

Et

quemadmodum

hoc cum Terra

conveniunt, qud
|

fint

opaci

&

radios Solis refle&ant,

XXVIII.
Terrant, propri loquendo, non moveri, nec ullos Planetas, quamvis coelo tranfferantur.

non immrit arbitrabimur illos etiam in hoc ei fimiles eue, qud unufquifque quiefcat in e cli regione in qu verfatur; qudque omnis variatio fits quae in illis obfervatur, ex eo tantm procdt, qud omnis materia cli, quae illos cont.inet, moveatur. Hcque oportet eorum meminiffe qua? de natur mots fupr dict.a funt a nempe illum quidem (fi propri loquamur, & fecundm rei veritatem), effe tantm tranflationem unius corporis ex vicini eorum
:

10

i5

corporum, qu ipfum immdiate contingunt

&

tan-

quam
faepe

quiefcentiafpect.antur, in viciniam aliorum. Sed

omnem, qu corpus aliquod ex uno loco in alium migrt, motum vocari & hoc fenfu dici poffe, eandem rem eodem tempore
etiam exufu vulgi actionem
;

20

moveri ac non moveri, prout ejus locum vari determinamus. Unde fequitur nullum in Terra, nec etiam
in aliis Planetis,

motum propri didum reperiri

quia

non transferuntur ex

vicini partium cli quae illos


25

immdiate contingunt, quatenus iflae partes cli ut immotse confiderantur. Ad hoc enim deberent ab omnibus fimul fejungi, quod non fit; fed quia materia cli fluida eft, nunc unae ejus particulis, nunc aliae,
Planet

quem contingunt removentur, idque per moillis

tum
a.

qui

tantm

tribui dbet,

non autem

Planetae

3o

Pars

II, art. xxv, p. 53-54-

8o8i.

Pars Tertia.
partiales tranflationes aquae

91

quemadmodum
terrae,

&

aris,

quae in terrae fuperficie fiunt,

non

tribui folent ipfi

fed

il

lis

aquae

&

aris partibus quae transfexxix. Nullum etiam motum


Terrce
effe

runtur.
5

Motum autem fumendo dum quidem efl Planetas


non etiam Solem

juxta
alios

ufum vulgi, dicenomnes moveri, nec

tribuen-

&

Fixas; fed non, nifl

admodum

dum, quamvis motus

impropri juxia
ufum vulgi Jumatur;
fed tune re alios Planetas
veri.
dici,

incongrue, idem de Terra dici poteft. Vulgus enim Terrae partibus, ut im|mobilibus fpe&atis, Stellarum
10

mo-

loca dtermint

hafque eatenus moveri judicat, quadeterminatis recedunt


vitae,
:

tenus locis

ita

quod com-

ideoque rationi confentaneum. Quin etiam omnes ab ineunte aetate putavimus, Terram non efle globofam, fed planam, & in e efle
efl
i5

modum

ad ufum

ubique idem furfum & idem deorfum, eofdemque mundi cardines, Orientem, Occidentem, Meridiem, & Septentrionem quibus idcirco ufi fumus ad reli;

20

quorum omnium corporum loca defignanda. Sed fi quis Philofophus, animadvertens Terram efle globum in clo fluido & mobili contentum, Solem autem & Stellas fixas eundem femper inter fe fitum fervare, his utatur ut immotis ad illius locum determinandum, & ide affirmet ipfam moveri, abfque ratione
loquetur.

Nam

primo, juxta philofophicum fenfum,


Fixae, fed

25

locus determinari non dbet per corpora valde re-

mota, quales funt


dicitur moveri.

per contigua ejus quod

Ac

deinde, juxta

ufum

vulgi,

non

eft

cur Fixas confideret ut immotas, potis

qum

Ter-

ram,
3o

non efle ulla alia corpora, quibus feparentur, & quorum refpedu dici poflint moveri, Terra autem quiefcere, illo fenfu quo
nifi

quod putet

ultra ipfas

92
dicit Terrain

Principiorum Philosophie

8i-8a.

moveri refpetu Fixamm. Atqui hoc putare ratione eft alienum cm enim mens noftra
:

fit

talis naturae,

ut nullos in

mundo

limites agnofeat,

quifquis ad immenfitatem Dei

&

fenfuum noftrorum

infirmitatem attendet, aequius effe judicabit fufpi-

quas videmus, forte effe alia corpora, ad quae comparata Terra quiefeere, ipfse autem omnes fimul moveri dici poffint,
cari, ultra illas

omnes

Stellas fixas

qum
XXX.
Planetas omnes circa Soient clo deferri.

fufpicari nulla poffe talia elfe.


10

omni ferupulo de Terra? motu, pute|mus totam materiam cli in qu Planetse verfanSic itaque fublato
tur, in

modum

cujufdam

vorticis, in cujus centro eft

Sol, affidu gyrare, ac ejus partes Soli viciniores ce-

leris
(

moveri qum remotiores, Planetafque omnes


eft

quorum numro

Terra) inter eafdem iftius

c-

iS

quo folo, fine ullis machinamentis, omnia ipforum phaenomena facillim intelligentur. Ut enim in iis fluminum locis, in quibus aqua in fe ipfam contorta vorticem facit, fi variae feftucse illi aquae incumbant, videbimus ipfas
leftis

materise partes femper verfari. Ex

20

fimul

cum e deferri, & nonnullas

etiam circa propria

centra converti,
vere,

&

e celeris integrum gyrum abfol;

qu centro vorticis erunt viciniores & denique, quamvis femper motus circulares affedent, vix tamen unquam circulos omnino perfedos deferibere, fed
nonnihil in longitudinem

25

& latitudinem

aberrare

ita

eadem omnia de Planetis abfque ull difficultate poffumus imaginari, & per hoc unum cunda eorum phaenomena explicantur.
XXXI. Quomodo fmguli Plantes deferantur.

Sit itaque

S Sol,

& omnis
in

materia cleftis

cumjacens

ita

moveatur

eafdem partes,

eum cirnempe ab

3o

8a-83.

Pars Tertia.

95

Occidente per Meridiem verfs Orientem, five ab A per B verfs C, fupponendo polum Borealem fupra
hujus

planum eminere Saturnum, impenfigure

ut ea quse

eft circa

dat fer annos


ginta ad

tri-

eum
;

per

totum circulum T? deferendum ea vero quse


io

eft

circa Jo(

vem,intra annos 12
illum
feclis

cum
y.

ejus af-

dfrt
;

per

circulum
i5

ficque

Mars duobus anniSjTerracumLun uno anno, Venus o&o menfibus,


eos dfrente, abfolvant.
|

&

Mercurius tribus,

circuitus fuos in circulis c, T, , $, materi cli


XXXII. Quomodo etiam
maculce.

Nec non etiam corpora quaedam opaca,

perfpicil-

20

lorum ope nobis confpicua, quae dicuntur


cule, ipfiufque fuperficiei

Solis

ma-

Solis

contigua funt, fpatio viginti

fex dierum

eum

circumeant.

Ac
25

praeterea, ut faepe in
illo

aquarum

vorticibus vidi

XXXIII.

Quomodo etiam Terra


circa

contingere, in majori
alii

cleftis materiae vortice fint

proprium

cen-

minores vortices, unus in cujus centro fit Jupiter, alter in cujus centro fit Terra, qui in eafdem partes
ac major vortex ferantur
in centro, dfrt circa
tali celeritate,
;

trum,

& Luna circa Terram vehatur.

&

ille

qui habet

Jovem

3o

bus

7, tertius

ipfum quatuor ejus affeclas, ut remotiffimus diebus 16, fequens diehoris 85, & centri proximus horis 42

unum

circuitum perficiat; ficque,

dum

femel in raa-

94

Principiorum Philosophle

83-84.

jori circulo circa

Solem ferentur, minores fuos


aliquoties percurrant.
|

cir-

culos circa

Jovem

Eodemque

modo

vortex, qui habet


fpatio

Terram

in centro, efficiat ut

Luna menfis
abfolvat
ita

eam

circumeat, ipfa autem Terra

fingulis diebus circa


;

proprium axem integrum gyrum ut eodem tempore quo Terra & Luna cir-

XXXIV.
Motus clorum non
effeperfe circulares.

culum communem femel peragrabunt, Terra }6$ vicibus circa proprium centrum, & Luna duodecies circa Terram vertatur. Denique, ne putemus omnia centra Planetarum ac-

10

eodem piano femper confiftere, nec circulos quos deferibunt effe omnino perfedos fed, ut in omcurat in
;

nibus

aliis

rbus naturalibus contingere videmus,


talia effe, ac

ifta

tantm praeterpropter
XXXV.
De
abcrratione Planetarum in latitudinem.

etiam labentibus
i5

fculis continua mutari arbitremur.

Nempe,

hsec figura reprsefentet

planum,

in

quo

centrum Terrse toto anno verfatur, quod vocatur planum Eclipticse atque ope Fixarum in clo determi-

putandum efl unumquemque ex aliis Planetis in alio quodam piano verfari, ad hoc nonnihil inclinato, &,ipfum interfecante in line qu tranfit per centrum Solis ita ut Sol in omnibus iftis planis repenatur,
:

20

riatur.

Exempli cauf, orbita Saturni fecat nunc Eclip-

ticam in fignis Cancri

&

Capricorni, fupra ipfam auverfs

tem

attollitur,

hoc

eft,

Boream

inclinatur in
in

25

Libr,

&

infra

eandem verfs Auftrum deprimitur

Ariete, angulufque ipfius inclinationis eft circiter gra-

duum
Marte

2 5.

Sicque aliorum Planetarum orbit fecant


aliis

Eclipticam in
eft

locis

fed inclinatio in Jove

&
3o

&

minor, in Venere uno circiter gradu major, in Mercurio maxima eft enim fere 7 graduum. Ac
:

4-S5.

Pars Tertia.
fi

95
verse fint obfer-

praeterea etiam Solis maculse (faltem

vationes Scheineri S.
circa ifta|rum

I.

a
,

poftcujus diligentiam nihil


defiderari pofle

macularum phaenomena

videtur), in planis j gradibus aut amplis ad Eclipticam inclinatis, circa Solem volvuntur ade ut earum mo;

non diffrt motibus Planetarum. Luna tus hac etiam circa Terram fertur, in piano quod 5 gradibus ab Ecliptic defledit & Terra circa proprium axem
in re
;

in piano iEquatoris
IO

2}\ gradibus ab Ecliptic defledente; quod planum ^quatoris ipfa fecum defert. Atque hae Planetarum aberrationes ab Ecliptic vocantur motus in latitudinem b
.

i5

Ipforum autem circuitiones circa Solem vocantur motus in longitudinem. Hique etiam in eo aberrant, qud non aequaliter ubique Sole diftent; fed hac
aetate,

XXXVI. De motu in longitudinem.

Saturnus ab eo remotior

eft in

Sagittario

qum

Geminis, vicefim circiter diftantiae fuae parte; Jupiter in Libr remotior eft qum in Ariete ficque alii
in
;

Planetae habent Aphelia


20

&

Perihelia fua aliis in locis


haec

c
.

Poil aliquot

autem
;

faecula,

deprehendentur
Terra,

ac finguli

omnia mutata effe Planetae, nec non etiam

quo nunc eft Ecliptic, diverfis in locis fecabunt, & paulo magis vel minus ab ill dfiedent; & illorum maximae ac minimse Sole diftantise
in
25

planum

in aliis fignis reperientur

d
.

Jam ver non opus

eft

ut oftendam, quo

pado ex

hac hypothefi fequantur phaenomena diei & nodis, aeftatis & hyemis, five accefTs Solis ad Tropicos, &
a.

XXXVII. Phnomena omnia per


hanc hy-pothefin facillim intelligi.

Voir

t.

I, p.

5 et p.

283.

b.
c.

d.

Tome V, p. 386. Tome IV, p. 181, Tome V, p. 386.

1.

8.

Voir ci-aprs,

art. cxlii-cxlv.

96

Principiorum Philosophle

85-86.

ejufdem receffs, phafium Lunae, Eclipfium, ftationum & retrogradationum quae apparent in Planetis, prseceffionis

sequino&iorum
:

variationis in obliquitate

Eclipticse, ac fimilia

facile

enim ab

illis,

qui vel pri.

ma
XXXVIII.
Juxta Tychonis hypothefin dicendum effe, Terrant movericirca proprium centrum.

elementa Aftronomiee didicerunt, intelligentur 8 Sed breviter adhuc dicam, quo pa&o ex hypothefi

Bra|hean,

quam vulg

jani admittunt

illi

omnes qui

Copernicanam rpudiant, plus mots Terrse qum per hanc tribuatur. Primo, manente Terra juxta eorum opinionem immobili, necefle eft ut totum clum, un cum ftellis, circa ipfam fingulis diebus volvatur: quod intelligi non poteft, quin fimul intelligatur fieri
tranflationem

10

omnium partium
fit

Terrse, ex vicini par;

tium cli quas tangunt


haec tranflatio

in viciniam aliarum

cmque
,

reciproca, ut fupr dihim eft b

&

i5

eadem plan

vis five

adio ad illam requiratur in Terra


eft cur,

atque in clo, nulla ratio

propter ipfam,

clo potis qumTerrae motum tribuamus. Quinim,


juxta fuperis dita, Terrae duntaxat eft tribuendus
:

quia fitfecundm totam ejus fuperficiem, non autem

20

eodem modo fecundm totam fuperficiem cli, fed tantm fecundm partem concavam, Terrae contiguam, quse ad convexam comparata perexigua eft. Nec refert fi dicant, fe non tantm putare concavam
cli
ftellati

fuperficiem terra feparari, fed fimul

25

etiam convexam ab alio clo illud ambiente,


clo cryftallino vel Empyreo
;

nempe

atque hanc

effe ratio-

nem

cur illum

motum clo

potis tribuant

qum

terrae.
a.

Nullum enim haberi


p. 55-56.

poteft

argumentum, quo

b.

Voir t. V, p. 386. Pars II, art. xxix,

86-87.

Pars Tertia.
fieri

97

talem feparationem totius fuperficiei convexae cli ftellati ab alio clo ipfum ambiente

probetur

fed plan ex arbitrio illam fingunt. Atque

ita,

juxta

ipforum hypothefin, ratio cur motus


dus, eft certa &. evidens
tribuant,
;

fit

terrae tribuen-

ratio ver cur illum


eft

clo

& Terrae

quietem,

incerta

&

fol illoXXXIX. Ac etiam illam moveri


circa

rum imaginatione effi&a. Ex edem Tychonis hypothefi, Sol motu annuo circa Terram gyrans, non modo Mercurium & Vene10

Solem motu an-

rem, fed

etiam Martem, Jovem

&

Saturnum, qui ab
:

nuo.

eo remotiores funt qum Terra, fecum ducit quod intelligi non poteft, praefertim in clo fluido, quale illud fupponunt, quin tota cli materia interjacens fimul feratur, & intrim Terra vi aliqu feparetur
]5

partibus iftius materiae

fibi

contiguis, atque in e

circulum defcribat. Quapropter haec rurfus feparatio,


quae eft totius Terrae, ac peculiarem in e aftionem

20

motus erit dicendus. Unus autem adhuc in me hypothefi fcrupulus manet, ex eo qud, fi Sol eundem femper fitum inter
requirit, ejus

XL.
Terres tranjlationem nullam efficere afpes diverfetatem in Fixis, propter maxi-

Fixas fervet, necefle

fit

Terram, quae circa illum

fertur,

ad ipfas accedere ac recedere toto


vallo
:

fuae orbitae inter-

mam ipjarum diftantiam.

quod tamen ex phaenomenis non potuit ha&enus deprehendi. Sed hoc excufatur per immenfam
25

diftantiam,

quam

inter

nos
ille

&

Fixas efle fupponimus;

talem

fcilicet,

ut totus
fi

circulus qui Terra defcri-

bitur circa Solem,


fit

ad

eam comparetur, inftarpundi

habendus.

Quod

fateor incredibile videri poffe,

3o

magnlia Dei confiderare non affuetis, & Terram ut praecipuam partem univerfi, ac domicilium hominis,
propter

quem
III.

caetera

omnia fada

fint,

fpe&antibus
i3

uvres.

98

PRINCIPIORUM PHILOSOPHLE

87-88.

fed Aftronomis, qui

comparatam
dbet.
XLI.

infiar

jam omnes fciunt illam ad clum punfti effe, non ita mirum videri
quos jam
fatis

Ac

praeterea Cometae,

confit in
5

Hanc

etiam

Fixarum

diftantiam requiri ad

noftro are

non

verfari, ut

nimis rudis antiquitas

motus Cometarum,
quos jam confit in clo.
ejfe

opinabatur, vaftiffimum iilud fpatium inter fphaeram


Saturni

& Fixas
:

requirunt, ad

omnes fuas excurfiones


ade immanes,
10

abfolvendas

ade enim

varia? funt,

&

Fixarum ftabilitate atque regulari Planetarum

circa

Solem circuitione ade difcrepantes, ut abfque

eo ad nullas nature leges revo|cari poffe videantur. Neque nos movere dbet qud Tycho & alii Aftro-

nomi, qui diligenter eorum parallaxes inveftigrunt, dixerint tantm illos effe fupra Lunam, verfs fphaeram Veneris aut Mercurii, non autem fupra ipfum

i5

Saturnum hoc enim non minus red ex


:

fuis calculis

Sed cm difputarent contra veteres, qui Cometas inter meteora fublunaria numerabant, contenti fuerunt oftendere illos in
concludere potuiffent,

qum

illud.

clo

effe

nec

aufi funt

omnem
iis

altitudinem,

quam
facile

20

calculo deprehendebant,
crederetur.
XLII.

tribuere, ne

minus

Omnia qu kic

Prter hae autem generaliora, poflent adhuc partiin

Ter-

ra videmus, ad phnotnena etiam perlinere, fed non opus


ejfe.

cularia multa,
tas
illa

non modo circa Solem,

Planetas,

Come2

&

Fixas, fed praecipu etiam circa

Terram (nempe

initio

ad cuna

refpicere.

omnia

quae in ejus fuperficie videmus), inter phae-

nomena

Ut enim veram hujus mundi afpetabilis naturam agnofcamus, non fatis eft aliquas caufas invenire, per quas ea quae in clo eminus afpicimus explicentur fed ex iifdem etiam, illa omnia quae in Terra cominus intuemur, deduci debent. Atqui
hc recenferi.
;

3o

88-8g.

Pars Tertia.
eft,

99

non opus

ut

illa

omnia confideremus ad rerum


;

generaliorum caufas determinandas fed tum demum ipfas poftea re& nobis determinatas fuiffe cognofce-

mus, cm ex iifdem non ea dumtaxat ad quae refpeximus, fed alia etiam omnia, de quibus antea non cogitavimus, explicari advertemus.
Et cert,
perfpec.is,
tias
IO
fi

nullis principiis
nihil nifi

utamur

nifi

evidentiffim
Vix

XLIII.
fieri
poffe

quin

fi

per Mathematicas confequen-

cajce,

ex quibus om-

deducamus, & intrim illa qu fie ex ipfis deducemus, cum omnibus naturae phaenomenis accuex
iis

nia phcenomenaclar

deducuntur, Jint vcr.

rat confentiant, injuriam

Deo
nos

facere videremur,

fi

caufas rerum, hoc

pa&o

nobis inventas, falfas efle


|

fufpicaremur, tanquam

fi

tam imperfetos geefle videaXLIV.

nuiflet, ut ratione noftr reft


i5

utendo fallamur.
Me tamen eas, quas hc
exponam, pro hypothefebus tantm haberi velle.

Verumtamen, ne etiam nimis arrogantes


mur,
fi

de

tantis

rbus philofophando,

genuinam

20

earum veritatem nobis inventam efle affirmemus, malim hoc in medio relinquere, atque omnia qua? deinceps fum feripturus tanquam hypothefin proponere. Quae quamvis falfa efle exiftimetur, fatis magnum operae pretium me fecifle arbitrabor, fi omnia qua ex ipf deducenturcum experimentis confentiant: ita enim ex e tantundem utilitatis ad vitam, atque ex
ipfius veritatis cognitione, percipiemus.

25

Quinim etiam, ad res naturales melis explicandas, earum caufas altis hc repetam, qum ipfas unquam extitifle exiflimem. Non enim dubium eft, quin mundus ab initio fuerit creatus cum omni fu
perfetione*
:

XLV. Mcquc etiam hc nonnullas affumpturum,

quas
effe.

confit falfas

ita
;

ut in eo

&

Sol

&

Terra

&

Luna,

&

3o

Stellae extiterint
a.

ac etiam in Terra

non tantm fuerint

Voir

t.

V,

p. 168-169.

IOO

Principiorum Philosophle
ipfae plantae
;

89-90.

femina plantarum, fed

nec

Adam &

Eva

homines adulti. Hoc fides Chriftiana nos docet, hocque etiam ratio naturalis plan perfuadet. Attendendo enim ad immenfam Dei potentiam, non poflumus exiftimare illum unquam quidquam feciffe, quod non omnibus fuis nunati fint infantes, fed fadi fint

meris fuerit abfolutum. Sed nihilominus, ut ad plan-

tarum

vel

hominum

naturas intelligendas, long

me10

lius eft confiderare,

nafci poflint,

quo pado paulatim ex feminibus qum quo pado Deo in prima mundi
:

origine creati fint

ita,

fi

quae principia poflimus exco-

gitare, valde fimplicia

&

cognitu

facilia,

ex quibus

tanquam ex feminibus quibufdam, & fidera &Terram, & denique omnia quse in hoc mundo afpeftabili deprehendimus, oriri potuiffe demonftremus, quamvis ipfa nunquam fie orta effe probe feiamus, hoc pado tamen eorum naturam long melis exponemus, qum fi tantm, qualia jam Et quia fint, deferiberemus
|

iS

talia principia

mihi videor invenifle, ipfa breviter hc


20
3

exponam.
XLVI.
Qucenam
fint ea, quce

ai yhnomena omnia exhic affumo

plicanda.

jam confit, omnium mundi corporum unam & eandem efle materiam, in quaflibet partes divifibilem, ac jam reipfa in multas divifam, quse diverfimod moventur, motufque habent aliquo modo circulares b & femper eandem motuum quantitatem in univerfo confervant. At qum magnae fint
Ex antedidis
,

25

iftae

partes materiae,

qum

celeriter

moveantur,

&

quales circulos deferibant, non poflumus fol ratione


a.

Pars

II, art. iv, xx, xxii-iii, xxxni,

xxxvi

et il, p.

42, 5i, 52-3, 58-9,

61 et 65.
b.

Voir

t.

V,

p. 170.

90-9 1.

Pars Tertia.
:

ioi

determinare
diverfis

quia potuerunt

ifta

innumeris modis
prae caeteris ele-

Deo temperari, & quemnam


eft,

gerit, fola experientia

docere dbet. Jamque idcirco


illis

nobis
5

libemm

quidlibet de

affumere,

modo

omnia, quae ex ipfo confequentur,


confentiant. Itaque;
fi

cum

experientia

placet,

fupponemus omnem

illam materiam, ex qu hic

mundus adfpe&abilis eft compofitus, fuiffe initio Deo divifam in particulas quam-proxim inter fe aequales, & magnitudine mdiocres 3 five mdias inter
,

10

illas
;

omnes, ex quibus jam


eafque omnes tantun-

cli atque aftra componuntur

dem mots
peritur
;

in fe habuiffe,

& aequaliter

quantum jam in mundo refuiffe motas, tum fingulas circa


feparatim fe mutu, ita ut
effe

propria fua centra,


.5

&

corpus fluidum componerent, quale clum

puta-

mus

tum etiam
b

plures fimul, circa alia quaedam

punta

aequ fe

mutu remota,

& eodem modo


;

ao

jam funt centra Fixarum nec non etiam circa alia aliquant plura, quae aequent numerum. Planetarum. Ita fcilicet ut illas omnes, quae continedifpofita ac
|

bantur in fpatio AEI C verterentur circa


,

pun&um

S,
ita

&
de
25

quae continebantur in fpatio


caeteris
:

AEV,
.

circa F,

&

ficque tt varios vortices componerent,


XLVII.

quot jam aftra funt in mundo d Quae pauca fufiicere mihi videntur, ut ex iis tanquam caufis omnes qui in hoc mundo apparent effetus
a.

Harum

fuppofitionum

fecundm leges
p. 170.

naturae fupr expofitas e oriantur.

fal/itatem non impe dire, quomini ea quee ex ipfis dedu-

b.
c.

Voir t. V, Ibidem.

En marge

(dit.

princeps)

Vide

fig.

pag. feq.

c'est--dire p. 92.

d. e.

Pars IV, art. ccvi. Pars II, art. xxxvn, xxxix

et

xl ci-avant, p. 62, 63

et 65.

102
centur, vera
e Jfe pojfint.

Principiorum Philosophie

91.

& cena

Et

non puto

alia fimpliciora, vel intelle&u faciliora,

vel etiam probabiliora


tari. Etfi

rerum principia poffe excogi-

enim

forte etiam ex

Chao per

leges naturae

ordo qui jam efl in rbus deduci poffet, idque olim fufceperim explicandum a quia tamen
ille
:

idem

a.

Voir

t.

VI, p. 41,

1.

21, etc.

9 :-93.

Pars Tertia.

103

confufio minus videtur convenire

cum fumm

Dei

rerum creatoris perfectione, qura proportio vel ordo, & minus diftint etiam nobis percipi poteft, nullaque proportio, nullufve ordo fimplicior
gnitu facilior,
litate
:

eft,

&

co-

qum

ille

qui confit

omnimod

aequa-

idcirco hc

initio fuifle,

fe aequales,

fuppono omnes materiae particulas tam in magnitudine qum in motu, inter & nullam in univerfo inaequalitatem reeft in fitu

linquo, prter illam quse


10

Fixarum,

&

quae

unicuique
refert,

clum nodu

intuenti

ut negari plan non

poffit.

tam clar apparet, Atque omnino parum

quid hoc

leges naturae
poteft, ex

pa&o fupponatur, quia poftea juxta eft mutandum. Et vix aliquid fupponi
:

i5

20

quo non idem effedus (quanquam fortafle operofis) per eafdem naturae leges deduci poffit cm enim illarum ope materia formas omnes quarum eft capax, fucceffiv affumat, fi formas iftas ordine confideremus, tandem ad illam quae eft hujus mundi po|terimus devenire ade ut hc nihil erroris ex falf fuppofitione fit timendum. Itaque, ut naturae legum efficacitatem in propofit hypothefi oftendere incipiamus, confiderandum eft illas particulas, in quas totam hujus mundi materiam initio divifam fuifle fupponimus, non potuifife quidem
:

XLVIII.

Quomodo omnes
Jlis

cle-

maleri particules facc fint fphri-

c.

25

initio efe fphaericas,

quia plures globuli, fimul juncti,


replent
;

fpatium continuum non


figurae

fed

cujufcunque

tune fuerint, eas non potuifle fucceflu tem-

non fieri rotundas, quandoquidem varios habuerunt motus circulares. Cm enim in principio fatis
poris
3o

magn vi motae eadem illa vis

fuerint, ut unae

ab

aliis

fejungerentur,

perfeverans, haud dubi fatis

magna

io4

PRiNCIPIORUM PhILOSOPHLE
fuit,

93-94.

ad earum omnes angulos, dum fibi mutu ad hoc enim non poftea occurrerunt, atterendos tanta, qum ad illud, requirebatur. Et ex hoc folo,
etiam
:

qud

alicujus corporis anguli

fie

atterantur, facile
:

intelligimus illud

fotundum quia hoc in loco nomen anguli ad omne id, quod in tali corpore
tandem
fieri

ultra figuram
XLIX.
Circa iftas particulas Jphricas aliam effe ateriam b

fphricam prominet,
nullibi

Cm
poffint,

autem

extendendum. fpatia omni corpore vacua effe


eft
illae

cmque
:

rotundae

matriau

particulae,
10

morem

fimul jun&ae, perexigua qusedam intervalla circa fe

relinquant

neceffe eft

ifta

intervalla
,

materiae ramentis minutiffimis

quibufdam aliis figuras ad ipfa im-

plenda aptas habentibus, eafque pro ratione loci occupandi perptu mutantibus, impleri. Nempe,

dum earum
ade
eft

materiae particularum, quae fiunt rotundae,


ipfis

i5

anguli paulatim atterantur, id quod ex

eraditur

Hujusfubtilioris materice particulas faciilim dividi.

minutum, & tantam cleri tatem acquirit, ut fol vi fui mots in ramenta innumerabilia divida|tur; ficque impleat omnes angulos, quos alise materiae particulae fubingredi non poffunt. Notandum enim eft, qu minora funt ifta particularum aliarum ramenta, e facilis moveri, atque in alia adhuc minutiora comminui poffe quia qu mi:

20

nora a
molis
LI.

e plus habent fuperficiei

b
,

pro ratione

fuae
25

&

occurrunt

aliis

corporibus fecundm fuper.

ficiem, dividuntur ver


Eafdem celerrim
moveri.

fecundm molem c
ipfa

Notandum etiam qum alias materiae


a.

mult celeris agitari, particulas, quibus tamen fuam


eft

Voir

t.

V,

p. 171.

b. Ibid., p. 173.

Ibid., p. 171.

94-9*-

Pars Tertia.
:

105
hae per

agitationem acquirunt
anguftas.
vis lente
5

quia,

dum

re&as

patentes vias feruntur, expellunt

ifta

per obliquas

& &

qu videmus ex folle, quamclaudatur, arem tamen valde celeriter egre-

Edem

ratione,

di,

propter anguftiam

vise

per

quam

tranfit.

Jamque

fupr demonftratum

eft,

aliquam materiae portionem

celerrim moveri, ac in partes reipfa indefinitas dividi

debere, ut varii motus circulares


rarefaftione vel vacuo
10
fieri poffint
;

&

inaequales fine
ab'a, prae-

nec ulla

ter hanc, ad id apta reperitur.

Jam
-.

itaque duo
*
.

habemus gnera
.
.

materiae valde di,


.

LIL
Tria effe nuJ us "t<ii a/peabiUs elementa.

verla, quae
bilis dici

duo prima elementa hujus mundi alpectapoffunt. Primum eft illius, quae tantam vim
aliis

habet agitationis, ut
i5

corporibus occurrendo, in

minutias indefinitae parvitatis dividatur,


fuas ad

&

figuras

omnes angulorum ab

iis

relidorum anguftias
eft ejus, quae divifa

implendas accommodet. Alterum


eft in

particulas fphaericas, valde


iis

quidem minutas,

fi

cum
ao

corporibus, quae oculis cernere poffumus,


;

comparentur fed tamen


titatis,

certae

ac determinatae quan-

&

divifibiles

in alias

mult minores. Ter-

tiumque paul poft inveniemus, conftans par|tibus vel magis crafiis, vel figuras minus ad motum aptas ha*5

omnia hujus mundi afpedabilis corpora componi oftendemus nempe Solem & Stellas fixas ex primo, Clos ex fecundo, & Terrain cum Planetis & Cometis ex tertio. Cm enim Sol & Fixae lumen ex fe emittant, Coeli illud tranfmitbentibus. Et ex his tribus
:

3o

Cometae remittant: triplicem hanc differentiam in afpedum incurrentem, non mal ad tria elementa referemus.
tant, Terra, Planetae, ac
uvres.
III.

14

io6

Principiorum Philosophie
in fpatio

95.

Non mal etiam omnem materiam,

A El

clo fumemus;
f,
a.

& omnem
princeps)
:

illam, quae circa centra F,

innumerabiles alios vortices componit, pro feEn marge


(dit.

NB. Vide

fig.

pag.

i'eq.

, c'est--dire

p.

96.

gs-97-

Pars Tertia.
;

107
illos

duos clos reperitur, pro tertio*. Exiltimamufque hoc tertium, refpectu fecundi, efle immenfum, & fecundum, refpe&u primi, permagnum. Sed tertii cli confideratio

cundo

&

denique quidquid ultra

non

elt

hujus loci

quia nullo

poteft in hac vit,

modo nobis fpedari & de mundo tantm afpectabili

quorum centra ,/, omnes fimul pro uno tantm clo numeramus, quia fub un & edem ratione nobis confiderantur fed vorticem
tratamus. Vortices autem,
;

10

i5

non appareat ab aliis diverfus, pro peculiari tamen clo, & quidem omnium primo, fumimus quiaTerram habitationem noftram paul pft b in illo inveniemus, ideque mult plura in ipfo habebimus fpedanda qum in reliquis, & nomina rbus, non propter ipfas, fed tantm ad noftras de iis cogitationes explicandas, imponere folemus. Crevit autem c initio paulatim materia primi ele, y j'/tj r menti, ex eo quod particule lecundi alliduo motu le invicem magis ac magis attererent; cmque major
S, lict hc
:

LIV Quomodo Sol & Fixa: ^ formata fint.


-

20

ejus quantitas fuit in univerfo,

qum

neceffe erat

ad implenda exigua

illa fpatia,

quse inter particulas

fphsericas fecundi elementi fibi

mutu incumbentes

reperiuntur, quidquid ex e refidui fuit, poltquam


fpatia ifta impleta funt, ad centra S, F, f, confluxit ibique corpora qusedam fphaerica fluidiffima compo;

a5

fuit

nempe Solem

in centro S, ac Stellas fixas in

aliis centris.

Poltquam enim particulae fecundi elementi fuerunt magis attritae, minus fpatii occupa.

Voir
Voir

t.

V,

p. 171.

b. Art. cxlvi.
c.
t.

IV, p. 454-455.

io8

PrINCIPIORUM PHILOSOPHIE

97-98.

runt
loca

qum
ibi

pris, nec ide ad centra ufque fe exteniis

derunt, fed ab

aequaliter

omni ex parte recedentes,

fphserica reliquerunt, materi primi ele-

menti, ex omnibus circumjacentibus locis e affluente,


replenda.
LV.
Quidfit lux.

Ea enim

eft lex

nature 3 ut corpora omnia quae in


,

orbem aguntur, quantum in fe eft, centris fui mots recdant. Atque hc illam vim, qu ficglobuli fecundi elementi, nec non etiam materia primi circa centra
S, F,

congregata, recedere conantur ab

iftis

centris,

10

qum
fol

potero

accuratiffim explicabo. In
b
;

e enim ab ipfius

lucem

confiftere infr oftendetur

&

cognitione multa alia dpendent.


LVI.
Quisconalus admotum in rbus inanimaiis fit mteihgendus.

.... nan
Cm
rco
i* c i

dico globulos fecundi elementi recedere co-

a centris circa quae vertuntur, non

putandum

eft

i5

me
ad

illis

aliquam cogitationem affingere, ex


conatus; fed tantm ipfos
ita effe

qu procdt
fitos,

ifte

&
Il
.

motum

incitatos, ut rvera fint e verfs

ituri,

null ali cauf impediantur.


20
.

LVH
Quomodo
in

eodem corpore conatus ad di3

Quia ver frquenter multae caufae diverfae agunt ~. iimul in idem corpus atque unae aharum etrectus
r
-

Jimul

Ijfepoffint"

impediunt, prout ad has vel


|

illas

refpicimus, dicere

polTumus ipfum eodem tempore tendere, five ire conari, verfs diverfas partes. Ut, exempli cauf, lapis A, in fund EA, circa centrum E rotatus, tendit

i5

quidem ab
ad ejus

A verfs

B,

Il

omnes
fi

caufae, quae

occurrunt

motum determinandum,
in ipfo eft,

fimul fpetentur, quia

rvera e verfs fertur. Sed

refpiciamus ad folam
eft in

vim mots quae


a.

dicemus illum, cm

Pars

II, art.
art.

b.

Par IV,

xxnx, p. 63. xxvm.

98-99-

Pars Tertia.

109

pundo A,
expolitam

tendere verfs C, juxta legem mots fupr


:

ponentes

fcilicet

lineam
.

AC
Si

efle

redam,
lapis

quae tangit circulum in

pundo A a

enim

fund egrederetur, eo temporis momento, quo veniendo ex L pervenit ad pundum A, rvera pergeret ab A verfs C, non verfs B ac quamvis funda hune
;

10

effedum impediat, non tamen impedit conatum. Si denique non refpiciamus ad totam iftam vim mots, fed tantm ad illam ejus partem quae fund impeditur, eam fcilicet diftinguentes ab ali ejus parte quae fortitur fuum effedum, dicemus hune lapidem, dum eft in pundo A, tendere tantm verfs D, five recedere conari centro E fecundm iineam redam
|

.5

EAD. Quod
lapis, in

ut clar intelligatur, conferamus

motumquo

LVIII.

alivi
a.

pundo A exiftens, ferretur verfs C, fi null impediretur, cum motu quo formica, in eodem
II, art. xxxix, p. 63.

Quomodo ea

quee cir-

culariter moventur,

conentur recedere centro fui mots.

Pars

IIO

Principiorum Philosophie
exiftens,

99-

pun&o A

moveretur etiam verfs C,

fi

linea

EY

effet

baculus, fupra

quem re&

incederet ab

-^U
verius Y,

dum

intrim ipfe baculus verteretur circa

centrum

E,

ac ejufdem baculi

pundum A

defcriberet

circulum ABF, effentque

hi

duo motus

ita

inter fe

contemperati, ut formica perveniret ad

X cm

bacu-

99-iQi.

Pars Tertia.

ni
effet in

lus effet in C,
ita ipfa

&

ad

Y cm baculus

G, atque

femper exifteret in line red ACG. Ae demde conferamus etiam eam vim, qu idem lapis, adus in fund fecundm lineam circularem ABF, re|

cedere conatur centro

E,

fecundm

lineas redas

AD, BC, FG, cum conatu


fi

qui remaneret in formica,

vinculo vel glutino aliquo detineretur in punclo

fupra baculum EY,


ferret circa
10

dum

intrim

ifte

baculus

eam de-

centrum E per lineam circularem

ABF;
ita

ac ipfa totis viribus conaretur ire verfs Y, atque

recedere centro E fecundm lineas redas

EAY,
lix:
Quanta fit
vis ijlius

EBY, &fimiles.
Scio quidem

motum

iftius

formicae fore initio tarfi

diffimum, atque ide ejus conatum,


1

tantm ad prin:

conatus-

cipium mots referatur, non videri magnum effe poffe


|

non plan nullus eft, & dum fortitur cffedum, augetur, adco ut motus ex eo proveniens fatis celer effe poffit. Nam, ut adhuc alio utamur exemplo, fi EY fit canalis, in quo e @
atqui profed
20

globulus

contineatur, pri-

mo quidem
mento, quo
tur in
E,
2 5

temporis
ifte

mo-

canalis age-

gyrum

circa

globulus

centrum motu tantm

tardiffimo progredietur verfs

fed fecundo

momento
:

paul celeris incedet


ac pneterea
centro E
3o

priorem enim vim retinebit,

novam
:

acquiret novo conatu recedendi

quia, quandiu durt

motus

circularis,

tamdiu

ille

conatus durt,

&

quafi renovatur fingulis


:

momentis. Atque hoc experientia confirmt

fi

enim

112
canalis

Principiorum Philosophie

I0I-I02.

EY

valde celeriter agatur circa centrum E,

brevi globulus, in eo exiftens, ab

A
:

ad

perveniet.

experimur in fund qu celeris enim lapis in e rotatur, e magis funis intenditur atque ifta tenfio, fol vi qu lapis recedere conatur cen-

Idemque

etiara

tro fui

mots exorta, exhibet nobis

iftius vis

quanti-

tatem.
LX.

Quod
reperi-

ver hc de lapide in fund, vel de globulo

Hune conatum
ri in

materi clo-

rum.

centrum E rotato, diftum eft, facile intelligitur eodem modo de omnibus globulis fecundi elementi qud nempe unufquifque fatis magn vi recedere conetur centro vorticis in quo gyratur retinetur enim hinc inde ab aliis globulis circumpofitis, non aliter qum lapis fund. Sed praeterea ifta vis in illis multm augetur, ex eo qud fuperiores ab
in canali circa
: :
|

10

i5

inferioribus,

& omnes

fimul materi primi elementi,

in centro cujufque vorticis congregat, premantur.

Ac primo quidem,
de

ut accurat

folis iftis globulis hc

omnia diftinguantur, agemus nec ad materiam


;

primi elementi magis attendemus,


nia, quae

qum

fi

fpatia

omeft,

20

ab

ill

occupantur, vacua eflent, hoc

qum

fi

plena eflent materi, quae aliorum corporum

motus nullo modo juvaret, nec impediret. Nullam enim aliam efle pofle fpatii vacui veram ideam, ex
anteditis
LXI. Ipfum efficere, ut corpora Solis & Fixarumfint rotunda.
3

eft

manifeftum.

25

Cm
tice

globuli
b
,

omnes qui volvuntur


S, ut

circa S, in vor-

AEI, conentur recedere ab


eft

tum

fatis patet illos,

jam demonftraqui funt in line red SA,

premere
a.

fe

mutu omnes
xvn, p. 49. 107-108.

verfs

&

illos,

qui funt

Pars

II, art.

b. Art. liv ci-avant, p.

102-103.

Pars Tertia.

"J

in line
teris
:

re& SE, premere fe verfus E, atque ita de cade ut, fi non fint fatis multi ad occupandum
inter S

omne fpatium

&

circumferentiam

A El,

totum

quod non occupant, relinqua- ,.,.......,......,,. tur verfus S. Et quoniam ii qui ^vV^;L ^'^//'v fibi mutu incumbunt (exem} :::;':^:^;\}^Ai-/'?^]\
:
:

,.,.....,.,..

i[-

pli caufa,

ii

qui funt in line

i:

;:

^:^:-^-:ii^s--]V:"

ret S E)

non omnes

inftar

'}^v^ShM0/S^/:':^:i:

baculi fimul vertuntur, fed uni


10

citis,

alii

tardis circuitum

;;

;;

m
':'.-.

fuum

abfolvunt, ut infr fufis


8
,

:'.;.':

exponetur

fpatium quod re-

;.'.'..

linquunt verfus S, non poteft

';:'..

non eue rotundum.


i5

Etfi

enim

^'"''

''*''"'

fingeremus plures globulos


SE,
|

initio fuiffe in line


lineae

re&
vici-

qum

in

SA
illi

vel SI,

ade ut infimi

SE
:

niores effcnt centro S,

qum

infimi

lineae SI

quia

tamen
20

infimi

citis circuitum abfolviffent

qum
;

fuperiores, nonnulli ex ipfis adjunxifTent fe flatim extremitati lineae SI, ut


fie

tant magis recdrent ab S

ideque nunc omnes infimi iftarum linearum aequaliter

remoti funt

pundo

S,

&

ita

fpatium

BCD, quod
LXII.

circa illud relinquunt, eft

rotundum.
Eundem efficere, ut materia clejlis

25

non modo globulos omnes qui funt in line red SE, fe invicem premere verfus E fed etiam unumquemque ex ipfis premi ab omniPneterea notandum
eft,
;

ab om-

nibus punis circumf,erentia> cujufque


jlella? vel Solis rece-

bus aliis, qui continentur inter lineas redas ab illo ad circumferentiam BCD dudas, & ipfam tangentes. Ita, exempli cauf, globulus F premitur ab omnibus
3o
aliis,
a.

dere conetur.

qui funt intra lineas

BF & DF,

five in fpatio

Art. lxxxiii et lxxxiv.

uvres.

III.

iS

114
triangulari
fi

Principiorum Philosophle

103-104.

BFD, non autem


%
'.,'/;

fie

reliquis

ade

ut,

locus F effet vacuus, uno

eodem temporis momento, globuli omnes in fpatio

&

BFD

contenti accdrent,
poffent, ad illum reulli alii.

:':';.'.'
:

quantum

...::

plendum, non autem

'}^M^^^^i0W ^:-v Nam, quemadmodum videmus ^'$3^$^ *&$$& ean dem Yim gravitatis, quse la:

:!)::

pidem

'.;'/

cadentem ret ducit ad centrum terrae,


in libero are

10

^/?/- ::':: ^ry:::^: :^'-/^


:

';. ':.''('..:.:'.'::.''',':,'.

illum etiam obliqu eo dferre, x

'

r:':'.>

:'-.\:

-':::V^V-V

.-;.;:;'

cm
eft

impeditur eius motus revis,

ctus a plani alicujus declivitate


:

ita

non dubium

quin eadem
illo

qu globuli
i5

omnes
fuficiat

in fpatio

BFD

contenti recedere conantur

centro S fecundm lineas redas ab

centro edu&as,

ad ipfos etiam inde removendos, per lineas


dclinantes.
gravitatis

centro
LXIII.
j

ifto

Hocque exemplum
fi

Globulos materice clejlis Je mulu non impedire in ijlo conatu.

bit,

rem apert declaraconfideremus globos plumbeos in vafe BFD

20

contentos,

&
;

fibi

mutu

fie

incumbentes,
1

ut, fora-

mine

fafto in fundo vafis F, globus

vi gravitatis

fu

defeendat

fimul enim

alii

duo 2,2, illum fequentur,


j
,

&

hos fubfequentur
moveri
alii

alii

trs

2,0,

& fie de

caeteris
1

ita

ut eodem temporis momento, quo infimus


,

inci-

i5

piet

omnes,

in fpatio triangulari

BFD

I04-io5.

Pars Tertia.

"5

contenti, fimul defcendant, reliquis immotis. Ubi qui-

dem

notare licet duos globos 2,2, poftquam aliquantulum fequuti funt globum 1 defcendentem, fe mutu

impedire ne ulteris pergant. Sed idem in globulis


fecundi elementi locum non habet
:

cm enim
poffit

in per-

petuo
ut
in

fint

motu, quamvis aliquando


fint difpofiti
nifi

contingere,

eodem plan modo


puntm, quod

ac globi plumbei

hac figura depici, hoc non

per

minimum tem-

poris
10

inftans vocant, durare poteft,

& ide
Ac

continuitatem earum mots non interrumpit.

prseterea

notandum

eft

vim luminis, non

in aliqu

i5

mots duratione confiftere, fed tantummodo in preffione a five in prima prseparatione ad motum, etfi forte ex e motus ipfe non fequatur. Exquibus clar percipitur, quo pato actio illa,

LXIV.

Omnes

lucis proprieta-

quam pro
fixse

luce accipio, Solis vel cujuilibet Stella;


fe diffundat
;

tes in ijlo

corpore in omnes partes sequaliter


tem|poris
;

veniri

conatu inade ut lux

ejus ope cerni poffet

& in minimo
20

tiam extendatur

&

id

momento ad quamlibet diftanquidemfecundm lineas re&as,


pundis edudas. Unde
poffunt.
hsec

tanquam ex jlellis manans, etfi nulla vis


effet in ipfis Jlellis.

non

folo corporis lucidi centro, fed etiam qui-

buflibet aliis ejus fuperficiei


reliquat

omnes lucis proprietates deduci Quodque forte multis paradoxum videbitur,


effet vis in Sole, aliove aftro circa

om:

nia ita fe haberent in materi clefti, etiamfi nulla


25

plan

quod gyratur

ade

ut,

corpus Solis

nihil aliud effet

qum

fpatium

3o

vacuum, nihilominus ejus lumen, non quidem tam forte, fed quantum ad reliqua, non aliter qum nunc cerneremus, faltem in circulo fecundm quem materia cli movetur nondum enim hc omnes fphaerae
;

a.

Voir

t.

V,

p. 172.

n6

JPrincipiorum Philosophie

ios.

dimenfiones confideramus. Ut autem etiam poffimus explicare, quidnam fit in ipfo Sole ac Stellis, quo ifta
vis

luminis augeatur

& fecundm omnes

fphserae di-

/." "iii,' 1, '

" * "'3-5Y ,>'.'.<~"V><>

>

.
V.

i-ffiN

.>'.

'

-"

:+ l'X-: .-'.t'-T:>:*\-\>

',./,.

menfiones diffundatur, nonnulla de clorum motu


funt praemittenda.
cuju/qu^ticucio.
5

Qucunque

ratione moti fuerint ab initio finguli

I05-I07

Pars Tertia.
vortices,

117
rum polos, tangere partes aliorum vorticum ab eorum polis remotas.

eorum

jam debent effe ita inter fe compofiti, ut unufquifque in eam partem feratur, fecundm quam reliquorum omnium circumftantium motus minus
illi

adverfantur

quia taies funt leges naturae 3 ut


,

motus cujufque corporis


infledi.

alterius occurfu facile poffit

Quamobrem

fi

ponamus primum vorticem,

cujus centrum S, ferri ab


tex ei vicinus, cujus

per E verfus
F, ferri

I,

alius vor-

centrum

dbet ab

per E
:

verfus V,
10

fi

nulli alii circumjacentes

impediant

fie

enim eorum motus optim

inter fe confentient. Eo-

demque modo tertius vortex, cujus centrum non fit in piano SAFE, fed fupra illud extans, cum centris S &
F triangulum conftituat,

&

qui duobus aliis vortici,

bus AEI
i5

& AEV

in line

ab

per E furfum verfus.

AE junga|tur b ferri dbet Quo pofito quartus vortex,

cujus centrum f, ferri non poteft ab E verfus I,ut ejus motus conveniat cum motu primi, quia fie adverfaretur motibus fecundi

quemadmodum
20

nec ab E verfus V, fecundus, quia repugnarent primus &


tertii
;

&

tertius;

nec denique ab E furfum verfus, ut tertius,

quia repugnarent primus


pereft, ut

&

fecundus

atque ide fuE,

unum

ex polis fuis habeat verfus

aliumcirca

que
25

in

parte oppofit verfus B, vertaturque

axem EB, ab I ad V. Atque hc etiam notari


trarietatis

dbet, nonnihil adhuc con-

motibus fore, fi trium priorum vorticum eclipticae, hoc eft, circuli polis remoin
iftis

LXVI. Motus iftorum vorticum aliquo modo inflei, ut inter fe conJentiant.

tiffimi, fibi

mutu

directe occurrant in

pundo

E, in

quo
a.

fit

polus quarti vorticis.

Nam

fi,

exempli auf,

b.

Pars II, art. xl, p. 65. La page 106 de l'dition princeps

est

remplie par la figure.

u8
IVX a
fit illa

Principiorum Philosophie
ejus pars, quse eft circa

107-108.

turque in

polum E, vertiorbem fecundm ordinem notarum IVX, primus vortex radet illam fecundm
lineam rectam El, aliafque
lelas,
ipfi

paralra-

&

fecundus vortex eandem

fecundm lineam EV, & tertius fecundm lineam EX, qu ratione


det

motui ejus circulari nonnihil repugnabunt. Sed hoc facile natura per leges mots emendat, trium priorum vorticum eclipticas nonnihil infle-

10

eam partem, fecundm quam vertitur quartus IVX; quo fit


tendo in
ut

non fecundm lineas re&as El, EV, EX, fed fecundm obliquas il, 2V, }X, & ita cum ipfius motu plan
illi

poftea ipfum radant,

i5

confentiant.
LXVII.

Duorum

vorticum polos Je mutuo tangere non poffe.

Nec fan ullus mihi videtur excogitari pofe alius modus, fecundm quem variorum iftorum vorticum motus fibi mutu minus adverfentur. Si enim duorum polos fe mutu tangere fupponamus, vel ambo in eaf-

20

dem

partes ferentur,

&

ita in

unum

vorticem coalef-

cent; vel in contrarias,

&

ita fibi

repugnabunt. Atque ide,

mutu quammaxim quamvis non tantum mihi


25

afTumam, ut omnium cli vorticum fitus & motus aufim determinare, puto tamen generaliter pofTe affirmari, atque hc fatis efle demonftratum, polos cujuf-

que vorticis non tam vicinos

efTe polis

aliorum vorti-

Voir aussi t. IX, p. 137, note d, de la traduction a. Voir t. V, p. 172. franaise des Principes, et p. 354, errata. Conformment ces indications, les deux figures de l'dition princeps ont t compltes ici, comme dans la planche VI, fig. 4 et 5, de la traduction franaise.

io8-iog.

Pars Tertia.

i ii

cum contiguorum, qum


valde remotis.

partibus ab ipforum polis


varietas quse apparet
LXVIII.
Vortices
ijlos effe

Prterea, inexplicabilis
qui circa ipfas volvuntur,

illa

ma-

in litu Fixarum, plan oftendere videtur, illos vortices


5

gnitudine inquales.

non

effe inter fe aequales


poffit, nili in

a
.

Qud autem
nifeflum ac fine
io
:

nulla Stella fixa effe

centro

alicujus talis vorticis, ex ipfarum luce judico effe

ma-

lucem enim accuratiffim per

taies vortices,

illis

null ali ratione, poffe explicari, partim


,

ex jam did:is b partim ex infr dicendis

patebit. Et

cm

nihil plan aliud in

Fixis

fenfu percipiamus

prter ipfarum lucem

i5

apparentem fitum, nullam habemus rationem aliud iis tribuendi, qum quod ad haec duo explicanda requiri judicamus. At non magis requiri tur ad lucem explicandam, ut vortices materiae cleftis circa ipfas volvantur, qum ad apparentem earum fitum, ut ifti vortices fint magnitudine inaequales. Sed fan fi fint insequales, neceffe eft, ut quo-

&

rundam partes
20

polis remotae tangant aliorum partes

polis vicinas

:
|

quia majorum

& minorum fimiles partes


LXIX. Materiam primi elementi ex polis cujufque vorticis Jluere verfus centrum, & ex centro verfus alias partes.

ad invicem applicari non poffunt.

Ex his autem cognofci


menti fluere
cis,
25

materiam primi dcontinua verfus centrum cujufque vortipoteft,

ex

aliis

circumjacentibus vorticibus, per partes


efluere,
fi

ejus polis vicinas; ac vice verf, ex ipfo in alios cir-

cumjacentes vortices

per partes ab

ejuf-

dem
27
a.

polis remotas.

Nam
:

ponamus, exempli cauf,


fig.

En marge
Voir
t.

(/"

dit.)

NB. Vide

pag. feq.

V, p. 172.

b. Art. lvh, lviii et suiv., p. 73, j5, etc.


c.

Art. cxxx et cxxxn.

120

PRINCIPIORUM PHILOSOPHIE
effe

109.

AYBM
['
'

vorticem primi cli, in cujus centro eft Sol, ejufque polos effe A auftralem, & B borealem,
.-'
'

.'

'

'

'

'

'

'

'

v-

.-.

> l<V-t-*-'

1 ':-"--

^: v

'

'

'

"-:":-;^V

-".-.: >

'

' "-V-V.-vV- - :-.' .' :


'

'

""'k-.'-W

^1

^/.'.'/''.''..

.\''\&$t-\i';: :!::

.'

^v
.'

.*"

'::':;':

$:;*
:::v
i;-'.V-

vif.?
."'.

-,^^::::;:...'.".'':^^w>.*v
:

/...

*.%&:

'".:'-'

; J4)i

..-.'*.

.v.'v.:-.'-'-

\ '.*-".* *.**'.:* *."'; vY.W

: .'"!

il**;'

.*.'.'

v." .\.V .'.*',,'**.*.

."

-/^^.V^^^v::^^^:^
:

V:'4s!0!'i'

*<. '..-.

.-:

\'.-'V.'i;"'-..".'-%v.> .-j

:^^-">>^v^v^:-v-:v.q *..,'.

'

\ #:&%/;'
..-. :
:
: ' '

'.';

.'-

].'. 'o^-^-V^'^^-^'V/av/-"^-."-^-/ :::::?'',>:. .::':..':'..

>-;:: : :. :.

'

'.";:
.

't'inl '"'

'-.v

'!?.

Y.-

.^-*^^V/:^v:^^^'^:^^^rv^v/^^V.A.o .' /.JS

.' .'>.-.

:.'......:,.'-'."

'.

.'.? :.

V::.

-.'

..'

circa quos totus gyrat; quatuorque circumjacentes

vortices

K,0,L,C, gyrare

circa axes

TT, Y Y, ZZ,

&

09-M

Pars Tertia.
ita

121
in ipforum polis,

MM,

ut

ille

tangat duos

O&C
a
,

&

alios

duos K
:

&

L in partibus ab

eorum

polis valde

remotis

patet ex antedi&is

omnem

ejus materiam

recedere conari ab axe


5

dere verfus partes

Y&

AB, atque ide majori vi tenM, qum verfus A & B. Cm;

que in Y & M occurrat polis vorticum O bus non magna eft vis ad ei refiftendum
occurrat partibus vorticum

& C, in qui& in A & B


eorum
polis

& L,

quae ab

funt remotiffimae, ac proinde


10

majorem habent vim ad

eundum ab
eft,

&K

verfus S,

qum
K&

partes circumpo-

lares vorticis S ad

eundum

verfus L

&K

non dubium

quin materia, quae


illa,

eft in

L,

progredi debeat

verfus S, atque

quae eft in S, verfus

O & C.
LXX
po
-

Atque
i5

id

quidem non tantm de materi primi

elementi, fed etiam de globulis fecundi effet intelli-

cundi dmenti non

gendum,

fi

nullae caufae peculiares

horum motum e
eft
ipfi

^e

tnle

xgx '

verfus impedirent. Verm, quia mult celerior


agitatio primi elementi

qum
|

fecundi, femperque

liber eft tranfitus per illos


20

exiguos angulos, qui

globulis fecundi occupari

non

poffunt,

etfi

fingere-

mus omnem materiam, tam

primi

qum

fecundi ele-

menti, contentam in vortice L, uno


loco medio inter centra S

& eodem

tempore

&

L progredi cpiffe

verfus S, intelligeremus tamen illam primi elementi


25

ad centrum S pervenire debuiffe, qum illam fecundi. Atqui materia primi elementi, fie in fpatium S
citis

ingreffa, tant vi protrudit globulos fecundi,

non modo
verfus
,

verfus eclipticam eg\el

M Y,

fed

maxime etiam

polos

fd

vel

AB, quemadmodum mox explicabo b


1

ut

a. Art. liv,

lx et lxiv, p. 107, 112 et 11 5.


33.

b. Art.

lxxvui ci-aprs, p.
III.

uvres.

16

122

Principiorum Philosophle
illi

m.

hac ratione impediat, ne

qui veniunt ex vortice L,

propis accdant verfus S,

qum ufque ad certum

:;*.

^T*

* *

- .>,..,

-.*.,*.

".V.*

ss^vv-.; :.>.'......

.:... vV.-."--'.*:->...^&-^'-3:Jii .-........ .;-. .:.- /i'->.vV.-..-.--*vi . ..

y'

"^"-'V:V'V?ri;.^\'V^v!'^ '.'''

'

tfV

".

\ ''?<

''.

$'.v.-'V;

'

."

\;v#;taV';oVivh^^^

aliquem terminum, qui hc liter B notatus eft. Idemque de vortice K, & aliis omnibus efl judicandum.

iu-n3.

Pars Tertia.
'

12*.

feparticulas Prseterea etiam confiderare oportet, r r cundi elementi quse volvuntur circa centrum L, non

'

Qucejtt ratio hujus


diverjitatis.

folm habere vim recedendi ab


5

ifto

centro, fed etiam

perfeverandi in fu celeritate; quse duo bi

quodamL,

modo
vicinis

adverfantur
aliis

quia,

dum

gyrant in vortice

vorticibus, qui

fupra

&

infra

planum

hujus figurae intelligendi funt, intra certos terminos cohibitae, non poflunt evagari verfus B, quin tardis

moveantur
10

inter L

&

B,

qum

inter L

&

alios vicinos

vortices, extra

planum hujus

figurae intelligendos;

&

quidem tant

tardis, quant fpatium

LB

erit

majus.

Nam, cm
vortices,
i5

circulariter moveantur,

non poflunt plus

temporis impendere in tranfeundo inter L

& iftos

alios

qum

inter L

&

B.

Atque

idcirco, vis

quam

habent ad recedendum centro


nonnihil evagentur verfus B, quia

L, efficit
ibi

quidem ut
difficulter

occurrunt par-

tibus circumpolaribus vorticis S, quae


ipfis

non

cedunt; fed ex adverfo vis

quam

habent, ad reti-

nendam
20

celerita|tem fui mots, impedit ne ufque ade

evagentur, ut ad S perveniant.

Quod idem non


:

habet

locum
ipfis

enim in hoc confentiat cum particulis fecundi, qud fimul cum


in materi primi elementi
etfi

gyrando, recedere conetur centris vorticum in


diflentit,

quibus continetur; ineo tamen maxime


z5

qud

non opus

fit

ut

quidquam de fu

celeritate remittat,

cm ab

iftis

centris recedit, quia ubique fer aequales


:

invenit vias, ad

motus fuos continuandos nempe in anguftiis angulorum, qui globulis fecundi elementi non implentur. Quamobrem non dubium eft, quin materia ifta primi elementi

3o

continua fluat verfus

S,

per

partes polis

A&B

vicinas,

non modo ex vorticibus K

124

Principiorum Philosophie
fed etiam ex pluribus
;

ii3,

& L,

aliis,

hac figura

quia non omnes in

non exhibentur in eodem piano funt inqui

$A$&'\ '''.'.

.''

''--'sX~':'-:

: ':-' .'".''

."

/"_.

"
.'

'

;''

ipw;::V.../^-\
.

':^W^:'^ // A\y'-y s /M
:
.

*.*..

.av

"%, m

*.

"mm

*.**..

..-

'.: :'!. :::.:;:.'/ Yftwt ::-::.-..' : ;-

/. s

telligendi,

nec verum eorum fitum, nec magnitudi-

nem, nec numerum pofum determinare. Non etiam

u3-u5.

Pars Tertia.
eft,

I2
effluat

dubium
vortices

quin eadem materia

ex S verfus

O & C,

ac etiam verfus plures, fed

quorum

nec fitum, nec magnitudinem, nec numerum definio. Ut neque definio, an eadem illa materia ex O & C ftatim revertatur ad K & L, an potis digrediatur ad multos alios vortices,

circulum
ipfa
10

fui

primo clo remotiores, antequam mots abfolvat.


eft

Sed paul diligentis

confiderandum,
illa
d,

quomodo
ejus pars,

LXXII.

Quomodo moveatur
materia, qua? Solem componit.

moveatur

in fpatio

de/g. Nempe

quse venit ab A,

re& pergit ufque ad

ubi globulis

fecundi elementi occurrens, illos verfus

propellit;

eodemque modo
ufque ad
f,

alia pars, quac venit B,

re& pergit

ubi occurrit globulis fecundi elementi,

quos
i5

repellit verfus A. Et ftatim

qum

quse verfus^ refleditur

tam quse eft verfus d, in omnes partes verfus

eclipticam e g, omnefque globulos fecundi elementi circumjacentes aequaliter pellit ac denique per mea;

tus, qui funt inter iftos

globulos circa eclipticam

e g,

verfus
20

M&Y

elabitur. Praeterea,

dum

ifta

materia pri-

mi elementi proprio motu fie re& fertur ab A & B verfus d &f, fertur etiam circulariter motu totius vorticis circa axem AB ade ut fingula ejus ramenta
lineas fpirales, five in

modum

cochleae contortas, def-

cribant; quae fpirales poftea,


25

cm ad i&/perveneeft

runt, inde utrimque refle&untur verfus eclipticam eg.


Et quia fpatium

de/g majus

qum meatus, per

3o

quos materia primi elementi in illud ingreditur, vel ex ipfo egreditur, ideirco femper ibi aliqua ejus materiae pars manet, corpufque fluidiflimum componit, quod perpetu circa axem/ife ipfum rotat. Notandumque eft in primis, hoc corpus fphsericum

LXXIII.
Varias
ejfe

inxqualita.

126
1
"

Principiorum Philosophie

ii5.

/F/

" corporis

siis

Quamvis enim ob inaequalitatem vorticum non putandum fit, omnino qualem copiam maeffe

debere.

V;VXv//./V>V?^.'. .'v-. -.v!

':'.;

>.".*.'

NV*V^Jl#:

:; ': : :

: :

.'

; ,*//

'.

..':

-.'*:-;.

.-

.:.>..-.!;> ::: ;-'/.-:-.-v .:m^---.-.-.

teriae

primi elementi fummitti verfus S, vorticibus

vicinis

unius poli atque vicinis altrais; nec etiam

u5-ii 7

Pars Tertia.

127

iftos vortices ita effe fitos,

ut materiam illam in par-

tes diret oppofitas mittant;

mum
5

nec alios vortices, priclum verfus ejus eclipticam tangentes, certum


ipfius circulum, qui

aliquem

pro ecliptic fumi

poffit,

eodem modo

refpicere,

materiamque ex S per omnes


ipfi
:

partes iftius circuli, aliafque

vicinas egredientem,

pari facilitate in fe admittere

non tamen inde


fi

ullae

inaequalitates in figura Solis argui poffunt, fed


in ejus fitu,
10

tantm

motu &quantitate. Nempe

vis materiae

primi elementi, venientis polo


fit

verfus S, major

qum

venientis polo B,

illa

quidem materia
poffit,

priuf|quam alterius occurfu repelli


progredietur verfus B,
ita
i5

longis

qum

haec altra verfus

A;

fed

longis progrediendo, ejus vis minuetur; ac juxta

mutu tandem ambae repellent illo in loco, in quo earum vires erunt inter fe plan aequales, atque ibi corpus Solis conftituent quod proinde remotius erit polo A, qum polo B. Sed non majori
leges natura?, fe
:

vi
20

pellentur globuli fecundi elementi, in ejus circum-

ferentia? parte d,

qum
erit

in parte f,

nec ide circumfefi

rentia ifta

minus

rotunda. Item,

materia primi

elementi facilis egrediatur ex S verfus O,


fus

qum

ver-

(illic fcilicet

liberius fpatium inveniendo),

hoc

25

O, & iflo acceffu fpatium interjedum minuendo, ibi tandem fiiletur, ubi vis erit utrimque sequalis.- Atque ita, quamvis ad folos quatuor vortices L, C, K, O, refpiceremus, modo tantm eos fupponamus effe inter fe inaequales, inde fequitur, Solem S, nec in fpatio medio inter O & C, nec etiam in medio inter L & K, effe debere. Majorque adhuc in ejus fitu insequalitas poteft intelligi
ipfo corpus S nonnihil accedet verfus

128

Principiorum Philosophle
alii
fi

117.

ex eo, qud
LXX1V.
Varias etiam
ejus
effe

plures vortices ipfum circumftent.

Praeterea,
in

materia primi elementi, veniens ex vor-

materi motu.

vS."8pWV V^f\.-\.
ft"ll"

"

'.;:".': ,

.vi:::-'.'-

;
-V-

.-:.v.v/

/
'

:...

."."

.l"-&W:Z:
.'

:
. :

.''t':' :?'.'

/Wy.-S
.';%>.'.'
"-.

;:;/: ':::::

.:*.**

.../"

"r": '\i''.2-.fcS> ::.::

''-:'':
.

'

"::
.-.<*

..'-.:::,.

'

L^e-.

\v..v

*-.*>'- .- .:.

'.;

.::.".'<:..

..:...'.
'

-..-/-;.-.'

::V**:.*-rv^V\<A;:.>:v:;V^.:%>V;t: s ^g^;:::::::

>!/"
: : .

^^^:'

:/:::\ : :]:\-y.:\:':::;-'^ft^^^iy..\

;
.

/'-;

/V"*

*!*
'

*. " -* "

*'
.'

"*

*.

; : '*'**"-v'* A' r^*."*

v.'-*.v****>

"'*.*.*"*""*'."*.

">f*

.*-*"

-****?

.*#"

''':'.''*',':-'>'':'.'

*'..'.'/.>. **.*.'.*..-;*.*.*. "

y .:'V^-".:^>A*v^^f"i^^'jWi\ >-

.-....v>:

>:-.

w>/Jv:. .:./": '-V '^'K'*-::-'" '-':' '


:

'::'':'^v^v/^^\^-:v:vV^'vV

'^"/''

'" :'-.V.'-:>:: .- , ;.:::V.*-N: : :----.:'

\"'\v^v/;V.;';AY; :i"i:0 :.S: ,

ticibus

&

L,

non fecundm

lineas

tam redas feratur

verfus S,

qum

verfus alias aliquas partes, exempli

.117-119.

Pars Tertia.

129

cauf, quae venit ex

verfus

e,

quse

autem ex L verfus

hinc

fiet

ut poli fd, circa quos tota Solis materia


fint in lineis

vertetur,

non

redis
linea

K & L ad

S dudis,

fed Auftralis

/ aliquanto

magis verfus
fi

e accdt,

&

Borealis d verfus g. Item,


fus C, tranfeat

reda SM, per quam

materia primi elementi facillim egreditur ab S vernius


ifta
10

perpundum circumferentiae/ei, vicipundo d qum pundo/; ac linea SY, per quam


|

materia praecipu tendit ab S verfus O, tranfeat

per

pundum
in

qum pundo

circumferentiae fgd, vicinius pundo d : hinc fiet ut eg Solis ecliptica, five plailla

/
e

num

quo movetur
d,

ejus materia, quae

maximum

circulum defcribit, paul magis inclinetur parte


verfus

i5

tamen non tantum qum linea reda S M atque ex parte g magis inclinetur verfus /qum verfus d, fed etiam non tantum qum reda SY. Unde fequetur axem, circa quem
verfus
fed
a
;

polum

qum

polum/

tota Solis materia vertitur,

&

cujus extremitates funt

poli/i,
20

non
five

effe

lineam accurat redam, fed nonnihil

curvam
e

inflexam; materiamque iftam aliquanto

celeris gyrare inter e

& d,
&

vel inter/&g-,

qum

inter

&f,

vel

&g;

ac forte etiam, non


d,

omnino

aequali

celeritate gyrare inter e

Quod
a5
fit

atque inter/ & g. tamen non potefl impedire, ne ipfius corpus


:

LXXV.
Eas tamen non impedire ne ejus figura fit rotunda.

quam-proxim rotundum

quia intrim alius ejus

motus, polis verfus eclipticam, inaequalitates iftas compenfat. Edemque ratione, qu videmus ampullam vitream ex eo folo fieri rotundam, qud ar in
ejus
3o

materiam ign liquefadam per tubum ferreum

immittatur; quia
a.

nempe
1.

ifte

ar

non majori
:

vi
e. g.).

ab

Voir

t.

IV, p. 181,
III.

18. Lire cet endroit

eg

(au lieu de

uvres.

17

ijo

Principiorum Philosophie

ug.

ampullae orificio in ejus

fundum

tendit,

qum

inde in

omnes

alias

partes refle&itur,

&

sequ facile illas

.*.'"

.&
*
.

rs::;::;::;:.:^}?:!;;^?^-^-.;;..^-

y///,

:.''' *.-".".*
''

".-" ^
. -

."-.'

''

"f

*.',

'''.'. *'.'ii"_-."-I"-; ". ''.*. '.'.v'.:'.' "..


;

: "-.".'."' ?-'**.

.-:*

*.*.

-V'.'.

*.'.

:*'*r '. *r

*"-. *.*..;
:

;-*. "-*.**."'.

^ :^:^vV;'>V>^^VvO:;':^
;
'':

.';'C:

y.

..'>

'. ''.'."...'::..>.'.:.:'...':'.... 'v.'a- ..'.: : : '...''.': : -:-"./.-.''.-..-. .!- . .".-::\ ': :. '.'.'' .'' ''.-'.. .'"'} : .V::V.- - . ..' : : : :. : ':' vV'-l'.'

.^v^^ : :' /^: :: ^:^V:-Sy://::'\-.\ :::

:-}:-

omnes

pellit

ita

materia primi elementi, corpus Solis

per ejus polos ingrefla, dbet

omnes globulos fecundi

ig-i ai.

Pars Tertia.

elementi circumjacentes, sequaliter undequaque repellere;

non minus

illos

in

quos obliqu tantm


LXXVI. De motu primi elementi, dum verfatur
inter globulos fecundi.

refletitur,

qum illos in quos direl impingit. Notandum deinde materiam iftam primi elementi,
inter globulos fecundi, habere qui|

quamdiu verfatur

dem

motum

retum, polis

AB ad

Solem,

&

Sole

ad eclipticam

YM,

ac circularem circa polos toti clo


;

AMBY communem
prsecipuam partem
10

fed praeterea etiam,

maximam &
in

fuse agitationis

impendere

mi-

nutiarum fuarum
plere.

figuris aflSdu mutandis,,ut


tranfit,

omnes
fit;

exiguos angulos, per quos

accurat poffit im-

Unde
fibi

fit,

ut ejus vis, valde divifa, debilior

ac fingulae ejus minutiae motibus globulorum fecundi

i5

vicinorum obfequantur, femperque paratse fint ad exeundum ex illis angulliis, in quibus ad tam obliquos motus coguntur, atque ad re& pergenelementi

Eam autem materiam, quae eft in corpore Solis coacervata, valde multum virium ibi habere, propter confenfum fuarum omnium
verfus quafcunque partes.
20

dum

partium in eofdem celerrimos motus, omnefque


cumjacentibus hinc inde propellendis.

illas

fuas vires impendere in globulis fecundi elementi cir-

Atque ex
25

his poteft

intelligi,

primi elementi confrt ad illam

quantum materia adionem, in qu

LXXVII. Quomodo Solis lumen non mode verfus Eclipticam, fed etiam verfus polos fe diffundat.

lucem confiftere ant monuimus; & quomodo illa adio non modo verfus eclipticam, fed etiam verfus
polos in

omnes
efle

partes fe diffundat.

Nam

primo,

fi

putemus
3o

aliquod fpatium in H, fol materi primi

elementi repletum,

&

tamen

fatis

magnum

ad

unum
a
,

aut plures ex globulis


a.

fecundi

recipiendos

non

Art. lxi et lxh ci-avant, p. 112 et 11 3.

i}2

Principiorum Philosophie
eft

tai.

dubium
globuli

quin,

uno

&

eodem temporis momento,


cono dHf, cujus
bafis eft

omnes contenu

in

.'.
.

': :y-.-' : y----:.----\::-:. ::: ::. ...*.'. * ^Z1! .1*.*.*-*'. i^'. -:2V*
, ,

:*. ]-:.:: : **!:. -..


:

-J-

:.: -,
'.

':::

'

^* )*.......'.:........:'?.?*..:;:''>',.

../.-.:

..

.:

... :

':

'--.:' :'.::..':-:..

!!*

...

.;.<.

:-,-:'/:'-;: "

S '"

.''.^

.'........-.....i :.'.''.'' :: '.'.:-'.: :

V,

i''

...-' ..... --. .v/-''*" ^:Vo>c^:-\V--.'.--'.'-::\-.-\'v:;


i

concavum hemifphrium def,


dant.

verfus

illud

acc-

I2I-I23.

Pars Tertia.
id fupr

)}
LXXVIII. Quomodo verfus
Ecli-

Jamque
folaris,

oftenfum

eft

de globulis contentis

in triangulo, cujus bafis erat femicirculus eclipticae

pticam fe diffuniat.

quamvis nondum ulla a&io primi elementi fed nunc hoc ipfum de iifdem, fifpetaretur; mulque etiam de reliquis in toto cono contentis, hujus primi elementi ope claris patebit. Ea enim ejus pars, quse corpus Solis componit, tam globulos
|

fecundi elementi qui funt verfus eclipticam

e,

qum
;

etiam eos qui funt verfus polos


10

d,

f,

ac denique

omnes

qui funt in cono dWf,


ipfa majori vi

verfus

H
:

propellit
e,

neque enim
verfus d
quae

movetur verfus

qum
ver

&f,

aliafque partes intermedias

illa

i5

jam fupponitur efle in H, tendit verfus C, unde per K & L verfus S tanquam in circulum regrediatur. Ideoque non impedit ne globuli ifli ad H accdant, & eorum acceffu fpatium quod pris ibi erat, corpori
Solis accrefcat, impleaturque materi primi elementi,

centris K,
20

L,

&

fimilibus e confluente.
LXXIX.

Quin ipfa potis ad hoc juvat; cm enim omnis motus tendat in lineam redam, materia maxime
magis propendet ad inde egrediendum qum ad remanendum qu enim fpatium in quo verfatur eft anguftius, e magis infleftere
agitata in
exiftens,
:

Qum facile ad motum


unius exigui corporis, alia

quammaxi-

m'e

ab ec remota mo-

veantur.

cogitur fuos motus. Et idcirco minime


25

mirum

effe

dbet,

qud

faepe,

ad

motum alicujus
;

minutiffimi cor-

poris, alia

corpora, per quantumvis

magna

fpatia

diffufa, fimul

moveantur

3o

tantm Solis, fed & rum, adio ad terram ufque in minimo temporis momento perveniat
a. Art. lxii, p. il 3.

nec proinde etiam, cur non Stellarum quam-maxim remota-

i)4
LXXX.
Quomodo lumen
Salis

Principiorum Philosophle

123.

Si

deinde putemus fpatium


.
.,

tendat verjus poios.

dmenti plnum

/r r *i elle, lacil

fol materi primi ir intelligemus omnes glo


i

**

'rV* :;*.* 'V'

&:*
&:...
:::.>,...-.'..

,&.

r*l-feS3 5i7/ /
..:
;

.'/
..
.

.w:

-<:;e?v.:-s-:;

..

,/.?.*

...:. Vil-.'.". ;'.-..

T,l

.'.'...:<

..'--:

.*-""!

:*"-:*\7 .*-'. *."iV,.

'.

."'!:''-...

'''/:;::'"

;'.::' '.'.. .'M:

1
.

'...;

.*.'.':.:...'...:.>

".'::.'......

bulos fecundi, qui continentur in cono gNe, materi

primi, quae,

in Sole exiftens,

d verfus

/,

fi-

123-125.

Pars Tertia.

135

mulque verfus totum hemifphaerium efg, magn vi movetur, e verfs pelli de|bere, quamvis ex fe ipfis
nullam forte habeant propenfionem ad iftum motum neque enim etiam ei rpugnant, ut neque materia
;

primi elementi, quae


efl

eft in

ad eundum verfus

S,

enim paratiffima ibique fpatium implendum,


;

ipfa

quod, ex eo qud globuli hemifphaerii concavi efg


verfus

ferentur, corpori Solis accrefcet.

Nec

ulla

eft difficultas,
10

qud, uno

fecundi elementi ab S

& eodem verfus N, &

tempore, globuli
materia primi ab

verfus S,
:

ferri

tanquam motibus contrariis debeant cm enim haec materia primi non tranfeat nifi
anguftiffima intervalla, quae globuli fecundi

per

illa

i5

non replent, ejus motus ab ipfis non impeditur; ut neque videmus in illis horologiis, quibus clepfydrarum loco nunc utimur, arenam ex vafe fuperiori defcendentem impedire quomins ar ex inferiori per interftitia ejus granulorum adfcendat.
Quaeri tantm poteft, an tant
vi

pellantur globuli
An
c.

lxxxi
qualis fit ejus vis
in poiis

20

contenu

in

cono

eNg venus
;

N, a lola materia Solis,

in eciipti-

qum

globuli

fH d verfus H

ab edem materia Solis,

ac fimul proprio

ab S aequidiftent.

motu quod non videtur, fi H & N Sed quemadmodum, ut jam notaverfus polos, inter

tum
25

eft,

minor

eft diftantia

Solem

&

circumferentiam cli quod illum


:

ambit,

qum

verfus eclipticam
poteft aequalis,

ita

tune ad
eft

fummum

illa vis effe

cm eadem

proportio inter lineas

AS. Unumque tantm habemus in natur phaenomenum, ex quo ejus rei


quae eft inter
20
en

H S & NS,
eN#]

MS &

efg{i"dit.). Voir,

fgd

(1"
l.

dit.).

Voir

ci

-avant,

effet,

p. 134,

I.3.

21

fHd]

p. i33,

10.

jj

Principiorum Philosophie
:

i5.

experimentum capi poffit nempe, cm forte aliquis Cometa tantam cli partem pererrat, ut primo vifus

*-*

?r -

s%

*.

*"%

o.

.*" *

"*

"

***

""""

".*-"; "-*

"

****

**"

i"**

**"/*

"iiA 5''^
l

""***"

-^

'r-'yi %,**! '''*'.'

'.*.

#"

".*.'**

:#*****;
':.*.'.''
,*'

'.

:.'.* .*.*\v '.*.-;..*'


.'

.!
"

*.*-"

**,*

j****\

"

.*-':

^i

*."*."*".*'
*'-'.vV-V"*'***"*

.*

'.I.'*.

*-

''
'

'll'lVfl'

'

'

'

* - ^'
'

ifc't d> l'Lfa >

'i'iH

'.
.

. I ii

'

V ''"

''i i'm *' \


'.

'

^:

" i

"''lt *.

in ecliptic, videatur deinde verfus

unum

ex polis, ac

poftea rurfus in ecliptic

tune enim habita ratione

u5-ii7-

Pars Tertia.

)7

ejus diftantiae, poteft seflimari, an ejus

Sole

effe infr

oftendam

),

caeteris

lumen (quod paribus, majus


LXXXII.
Globulos fecundi elementi Soli vicinos minores effe, ac celeris

appareat verfus eclipticam

qum

verfus polum.

Supereft adhuc notandum, circa globulos fecundi


elementi, eos qui proximi funt centro cujufque vorticis,

minores
ultra

effe ac celeris

moveri,

qum

illos

qui

moveri qum

paul magis ab eo diflant, idque ufque ad certum ter-

minum,
10

quem

fuperiores inferioribus celeris

moventur, & quantum ad magnitudinem, funt aequales. Ut hc, exempli cauf, in primo clo putandum eft,

remotiores, ufque ad certam diflantiam, ultra quam funt omnes magnitudine aequales , & e celeris

moventur, qufunt Sole remotiores.

omnium
datim

minutiffimos globulos fecundi elementi effe

juxta fuperficiem Solis de/g,


effe

&

paul remotiores gra-

majores, ufque ad fuperficiem fphaeroidis

HNQR,
S

ultra

quam omnes

funt aequales; atque illos


tardiffim

qui funt in hac fuperficie

HNQR, omnium

ade ut forte globuli H, Q, triginta annos vel etiam plures impendant in abfolvendo uno circuitu
moveri
;

circa polos A, B, fuperiores

autem verfus

M &

Y,

20

itemque inferiores verfus e &g celeris moveantur, & tam fupremi qum infimi, circuitus fuos intra paucas

hebdomadas abfolvant. Et primo quidem b quod fuperiores verfus


,

M&Y
H & Q,
,

LXXXIII.

celeris ferri debeant,


facile demonftratur.
25

qum

Cur

inferiores verfus

Ex eo enim qud fuppofuerimus c

remotiffimi cel' ris moveantur qum aliquant minus remoti.

magnitudine aequales (ut par fuit, quia nullum habuimus ipfarum inaequalitatis argumentum), & qud fpatium in quo tanquam in vortice
in principio fuiffe

omnes

circulariter aguntur,
a. Art.

non

fit

accurat rotundum

tum

cxxx ci-aprs.
t.

b.
c.

Voir

IV, p. 455-456.

Art. xlvii et xlviii, p. ioi et io3.

uvres.

III.

18

ijS

Principiorum Philosophie
alii

u7-ia8

quia

vortices circumjacentes

non funt squales,

tum etiam quia


centri
3

illud dbet effe anguftius, regione


iflis

cujufque ex

vorticibus vicinis,
:

qum

re-

gione aliarum ejus partium

neceffe eft ut aliquando


5

quaedam ex ipfis celeris qum aliae mo|veantur, cm nempe ordinem debent mutare, ut ex via latiori tranfeant in anguftiorem. Sic, exempli cauf, duo globi qui
funt inter punta

A &

B,

non poflunt tranre inter duo viciniora C & D, nifi unus alium praecedat &
;

10

manifeftum
veri.

efl

eum qui praeceleris

cedit, altero

moDeinde, quia omnes


i5

globuli primi cli tot fu


vi

recedere conantur centro S, ftatim atque aliquis


ipfis celeris

ex

qum

vicini

movetur,

ille,

hoc ipfo

majorem habens vim, magis centro


ita

illo

recedit;

&
20

lxxxiv.
Cur
Solis

proximi

ce-

femper fuperiores illi funt qui celeris moventur. Quanta autem fit ifta eorum celeritas, fola experiennullamque habemus ejus experientia docere poteft tiam, nifi in Cometis, quos ex uno clo in aliud migrare infr oftendam b ut neque poflumus determinare tarditatem circuli HQ_, nifi ex motu Saturai, quem in illo vel infra illum effe demonftrabo c Qud vero, infra terminum HQ_, globuli propiores 1/ o f
;

25

leris

etiam /eran-

centro S celeris circulum


22 aliud] alium (/"
a.

>

luum ablolvant quam


1

re-

dit.).

Voir

t.

V, p. 172.

b. Art. cxxvin.
c.

Art. cxlviii.

138.

Pars Tertia.

J9
tur, quant

motiores, probatur ex circumvolutione materiae folaris,

pauld re-

motiores.

omnem

illam cli partem

fibi

vicinam fecum

ff/jit'-i

::'.''.'.

'''.S-:'-

'':.''.'.

'.:::

::.*": '.".'.* "-."

'.'''

tu-.---."-;-.-?;?.----"-.-

;:

y--.-.:-

..:

.... ..

^va

-Vlv

.- :

>'

:-:-^.Y*'

neque enim poteft dubitari, cm ipfafit celerrim agitata, & femper aliquid fui per anguflos mearapientis
:

140

PRINCIPIORUM PHILOSOPHLE

i8-i3o.

tus, qui funt inter

globulos fecundi elementi, verfus

eclipticam emittat

&

verfus polos recipiat, quin haiftos

beat vim fecum rapiend i globulos


diftantiam. Hujufque
|

ufque ad certam

terminum defignamus ellipfi HNQ.R, non circulo quamvisenim Sol fit fphaericus, ac nonminori vi pellat materiam cli circumjacentem verfus polos qum verfus eclipticam, 3 non ill adione in qu ejus lucem confiftere diximus poteft tamen idem intelligi de hac altra adione, qu iftam cli materiam fecum in orbem rapit, quia pendet folo ejus motu circulari circa fuum axem qui motus procul dubio potentior eft in ecliptic, qum verfus polos & ide hc H & Q_ magis diftare debent ab S, qum N & R. Atque hinc infr b ratio reddetur, cur Cometarum caud aliquando retae, aliquando
diftantiae
:

10

i5

curvae appareant.
LXXXV.
Cur iidem
Solis pro-

ximiyfint remotioribus minores.

terminum HQ, inferiores globuli materise cleftis celeris moveantur qum fuperiores, debent etiam efle minores fi enim effent
autem
hc, intra
;

Cm

majores vel sequales, hoc ipfo haberent plus virium, ideoque fuperiores vadrent. Sed ubi femel contingit, aliquem tant efle minorem iis qui fupra ipfum
funt, ut

20

magnitudine fuperetur, qum illos celeritate fuperet, femper poftea illis inferior manere

magis ab

iis

dbet.

Etfi

ver globulos

iftos in

principio

qum accuc
,

25

ratifim sequales

Deo fados

fuifle

fupponamus

fieri

tamen non

potuit, lapfu temporis,

ob inaequalitatem

fpatiorum quae percurrunt,


a. Art. lxiii, p.
1

&

inaequalitatem

eorum

14-1 15.

b. Art. cxxxviii.
c.

Art. XLViii, p. io3.

i3o.

Pars Tertia.

141
eft
a
,

mots inde ortam, ut paul ant demonftratum


quin
aliqui aliis

minores vadrent, iique effent fatis

multi ad fpatium
a.

HNQ.R implendum. Neque enim

Art. lxxxiii, p. iZj i38.

142

Principiorum Philosophie

i3o-i3j.

confideramus hoc fpatium,


vorticis

AYBM
;

cum magnitudine totius comparatum, ni tanquam admodum


Solis,

parvum ut etiam magnitudo


proportio

ad ipfum compaifta

rata, perexigua eft intelligenda;


|

quamvis

eorum
varias

non potuerit
effe debuiffet.

hc in figura exhiberi, quia

nimis vafla
prsefertim

Notandum etiam
in

eft

effe alias insequalitates

motibus

partium cli,

LXXXVI.
Globulos fecundi elementi variis modis Jimul moveri, quo fit ut planfphrici reddantur.

earum quse funt inter S & H vel Q_, de quibus paul pft commodis agetur. Denique non eft omittendum, materiam primi dmenti, venientem ex vorticibus K,
L,

10

& fimilibus,

prae-

cipu quidem ferri verfus Solem, fed plurimas tamen

etiam ejus partes per totum vorticem

AYBM difpergi,
ac fluendo

atque inde ad alios C,0,


circa propria centra,

& fimiles tranfire,


forte etiam aliis

circa globulos fecundi elementi, efiicere ut ipfi

tum

modis moveantur. Cmque fie ifti globuli non un tantm ratione, fed multis diverfis eodem tempore agitentur,

tum

hinc clar percipitur ipfos, cujufcunque figurae fuerint


in principio,

nunc debere

effe

plan fphaericos, non

20

inftar cylindri, aut cujufvis fphseroidis,

un tantm ex

parte rotundos.
LXXXVII.
Varias
effe

gradus ceminutiis

leritatis in

primi dmenti.

Poftquam autem naturam primi & fecundi elementi fie utcunque explicuimus, ut tandem de tertio agere poiimus, confiderandum eft, materiam primi non effe aequaliter agitatam fecundm omnes fuas minutias, fed faepe in perexigua ejus quantitate innumeros reperiri

25

diverfos gradus celeritatis.

Quod

perfacil de-

tum ex modo quo ejus generationem fupr defcripfimus 8 tum etiam ex continuo ejus ufu
monftratur,
,
:

3o

a.

Art. xlix, p. 104.

i3a-i33.

Pars Tertia.

145

eam genitam effe ex eo, qud particule fecundi elementi, nondum fphaericse, fed angulofae, ac totum fpatium in quo erant implentes, mofinximus enim
veri
5

non

potuerint, quin

earum anguli

attererentur,
figuras fuas

ac minutise, ab

iis attritu ifto feparatse,

diverfimod mutarent, pro ratione diverfi loci occupandi, licque primi elementi
|

formam affumerent;

nuncque adhuc eodem modo putamus, illud primum elementum infervire implendis omnibus fpatio10

rum anguftiis, quse circa alia corpora reperiuntur. Unde manifeftum eft unafquafque ex ejus minutiis majores initio non fuiffe qum anguli particularum ex quibus exfcindebantur five qum fpatium, quod trs globuli, fe mutu contingentes, in medio fu
;

i5

relinquunt; atque ide quafdam ex


vifas

ipfis

plan indi-

manere

potuiffe,

dum

aliae

intrim egredientes

ex anguftis fpatiis, quorum figura mutabatur magis

&
20

magis, indefinit dividi debuerunt. Sint, exempli

cauf, trs globuli A, B, C,

quorum

duo primi A & B, fe mutu tangentes in G, circa propria centra tantm


vertantur,

dum

intrim tertius C,
E, volvetur

tangens primum in

fupra

ipfum ab E verfus
a5

I,

tangat fecundum in
feftum
eft

donec pundo D punto F mani:

materiam primi elementi, quae continetur in fpatio triangulari FGI, five ex pluribus ramentis conftet, live tantm ex uno, pofle intrim manere im-

motam;
3o

fed illam quse eft in fpatio

moveri,

& nullum tam exiguum ejus pun&a D & F pofTe defignari, quod non

FIED neceflario ramentum inter


fit

majus eo

144

Principiorum Philosophle

i33-i34.

quod inde aufertur fingulis momentis. Quia globulus


C, accedendo ad B, efficit ut linea DF tranfeat per innumeros diverfos gradus brevitatis.
LXXXVIII.
Eas
ejus minutias quce

Sic igitur in materi primi elementi,

qusedam funt
5

minimum

habent ce-

lerilatis, facile id ip-

fum quod habent aliis


transferre,

ramenta reliquis minus divifa, & minus celeriter agitata; qua? cm fupponantur excifa fuiffe ex angulis
particularum fecundi,
natae erant,

ac

fibi

mutu adhxrere.

cm nondum

in globulos tor-

& omnia

fpatia fola implebant,

non pof-

funt

non habere

fi|guras valde angulofas,

&

ad

motum
10

ineptas.

Unde fit ut facile fibi mutuo adhsereant, magnamque partem fu agitationis transfrant in illa
alia

ramenta, quse minutiffima funt,


8
,

& celerrim

agi-

majora corpora, cseteris paribus, facilis id quod habent agitationis in minora transferunt, qum novam ullam agitationem
tantur. Quia, juxta leges naturae

i5

ab
LXXXIX.
Taies minutias fibi mutu adhrentes, prcipu inveniri in e

iflis aliis

recipiant.
talia

Et

quidem

ramenta prcipu reperiuntur


redas movetur
ejus

in e

materi primi elementi, quae polis verfus


cli

mdium
20

materid primi

ele-

menti, qu a polis ad centra vorticum fertur.

enim partes quamminimm agitatae fufficiunt ad iflum motum redum, non autem ad alios magis obliquos &

fecundm

lineas

varios, qui fiunt in aliis locis; ex quibus


expelli folentin

idcirco

gantur in
XC.
Qualis
fit

mots redi, & ibi congreexiguas maffas, quarum figuram hc velim


viam
iflius
a

diligenter confiderari.

Nempe, cm
ifta-

faepe tranfeant per angufta illa fpatia

figura

rum minutiarum,
quce particul firia-

triangularia, quae in

medio trium globulorum fecundi


reperiuntur, debent

i deinceps vocabuntur.

elementi, fe

mutuo tangentium,

induere figuram in fulatitudine

& profunditate trian3o

gularem.
a.

Quantum autem ad

longitudinem, non fa-

Pars

II, art. xl, p. 65.

i3 4 -i35.

Pars Tertia.

MS
iftae

cile eft

ipfam determinare, quia non videtur ab ali

cauf pendere,

qum

copia materiae ex qu
in

maflulae conflantur; fed fufficit illas concipere tan-

quam

exiguas columnas, tribus


intortis

ftriis

modum coch-

learum

excavatas, ita ut gyrando tranfire

poffint per illos anguftos

meatus, figuram habentes


trs globu-

trianguli curvilinei

FGI, qui femper inter

los fecundi elementi fe

mutu tangentes reperiuntur. Quippe ex eo qud fint oblongae, ac motu celerrimo

10

tranfeant inter iftos globulos fecundi elementi,

dum

intrim

ipfi alio

motu
;

circa polos cli rotantur, clar

intelligitur illa|rum ftrias in

bere effe intortas


tas,
i5

&

cochlearum dequidem magis vel minus intorquia globuli fecundi elementi


iftis

modum

prout tranfeunt per partes axi vorticis remo:

tiores aut viciniores

celeris in
efl
a
.

illis

qum

in

rotantur, ut ant

didum
xci.
lftas particules

Ac etiam ex eo qud
20
alise

ipfse

veniant verfs

mdium
fuum
les,

ab op-

cli ex partibus contrariis, unse fcilicet ab Auftrali, Boreali,


in

pofitis polis venien-

dum

intrim totus vortex circa


:

contrario

modo

effe intortas.

axem

unas

&

eafdem partes movetur

manifeftum
in

eft illas

quae veniunt polo Auftrali,

non

eafdem

partes debere intortas effe, ac illas quae veniunt polo


Boreali, fed plan in contrarias.
25

Quod animadvervires magnetis

fione valde

dignum puto, quia hinc


b

infr explicandae

praecipu dpendent.
XCII.
Trs tantm ftrias in
ipfis effe.

Sed ne quis forte exiftimet, me fine ratione afiirmare, trs tantm ftrias in iftis primi elementi particulis effe pofle,
a.

cm tamen
etc.

globuli fecundi

non

ita

Art. lxxxiIi, p.

37-1 38.

b.

Pars IV,

art.

cxxxm,

uvres.

III.

19

146

Principiorum Philosophie
fe

135-136.

femper omnes
tari,
alia-

mutu

poffint contingere, ut

triangularia fpatia circa fe

tantm relinquant, velim hc no-

quaevis loca ampliora, quse inter globulos

iftos fsepe

reperiuntur, habere femper fuos angulos

plan sequales
ac,

iis

trianguli
caetera,
:

FGI,
in

quantum ad

effe

perptua mutatione
ticulae ftriatae
illa

ade ut parfigu10

primi elementi, per

tranfeuntes,

eam etiam

ram quam defcripfimus, debeant induere.


fe

Nam, exempli

cauf, quatuor globuli A, B, C, H,


L,

tangentes in puntis K,

G,

E,

relinquunt in medio
eft

fui

fpatium quadrangulare, cujus quifque angulus

omnino sequa|lis unicuique ex angulis trianguli FGI; cmque quatuor ifti globuli moventur, fpatium iftud affidu figuram mutt, fitque nunc quadratum, nunc oblongum, ac etiam interdum in duo alia fpatia triangularia dividitur unde fit ut materia primi elementi
;

i5

minus

agitata, quas in eo exfiftit, ad

unum

vel

duos ex
20

ejus angulis debeat confluere, ac refiduum fpatii relin-

querem

aterise mobiliori,

& figuras fuasfacilis mutan-

ti,ut eas ad

omnes iftorum globulorum motus accommodet. Atque fi forte unum ex ejus ramentis, in uno ex
angulis exiftens, extendat fe
,

iftis

ibi

verfus partem

illi
,

angulo oppofitam ultra fpatium sequale triangulo FG I


debebit inde expelli, ac proinde imminui,

K >

cm

acci-

det ut tertius globulus tangat duos illos, qui

quo verfatur conficiunt. Nempe, fi agitata, occupans angulum G, extendat


in

angulum materia minus


fe verfs

D
3o

ultra lineam FI, inde extrudetur globulo C, atque

eatenus minuetur,

cm

hic globulus

accedet ad B,

i36-i3 7

Pars Tertia.

147

ut claudat triangulum GFI. Et quia particulae primi

minus agitatae, per longos cli tra&us tranfeundo, non pofTunt non faepe ita verfari inter trs globulos ad fe invicem accedentes, non videntur poiTe induere ullam figuram determinatam, & aliquandiu in ipfis permareliquis

elementi, quae in eo maximae funt,

&

nentem, praeter illam quam defcripfimus.


Etfi

autem

hae particulae oblongae ac ilriatae valde

XCIII.
Inter particulas flriatas,

diffrant reliqu materi primi elementi,


10 illas

non tamen

& omnium minu,

ab hac diftinguimus, quandiu tantm inter globulos fecundi verfantur tum quia nullum peculiarem
:

tijfimas

varias

effe

aliarum magnitudines
in

primo

ele-

mento.

earum effe&um ibi advertimus tum etiam, quia multas alias, non mult minores, nec celeris agitatas, in e contineri arbitramur, ita ut inter omnium minu;
|

i5

tiffimas

& illas

flriatas,

innumeri

fint

aliarum gradus.

ut facile ex inaequalitate viarum quas perlabuntur,

agnofci poteft.

Sed quando materia


20
tiae

i-fta

primi elementi ad corpus

Solis alteriufve fideris pervenit, ibi

omnes

ejus

minu-

XCIV. Quomodo ex Us macula- in

Solis vel flella-

globulorum fecundi elementi obicibus impediantur, in fimiles motus confentire laborant. Unde fit ut ill ilriatae, nec non etiam alise multae paul minores, quae ob figuras nimis angulofas, molemve nimis magnam, tantam agiagitatae,

maxime

cm

nullis

rum fuperficie
rentur.

gene-

25

tationemrefugiunt, abaliisminutiffimis feparentur, ac


fibi

mutu

facile adhaerentes,

propter iniequalitatem

fuarum figurarum, moles aliquando permagnas componant, quae, intimae cli fuperficiei contiguae,
fideri
illi

ex quo emerferunt adjunguntur,


3o

&

ibi

refiflentes

adioni, in qu vim luminis coniiflere fupr diximus 3


a.

Art. lxxvii et lxxviii, p.

et i3?, et art. lv, p. to8.

148
fimiles funt
fpici folent.

Principiorum Philosophle
illis

i37-i38.

maculis quae in Solis fuperficie conratione,

Edem enim

qu videmus aquam
igni

liquorefque alios quofcunque,


naturse ac

cm

admoti

effer-

vefcunt, atque aliquas particulas diverfae reliquis

minus ad motum aptas


particulis
iftis

in fe continent,

denfam fpumam ex

conflatam emittere,
ita per-

quae fupra ipforum fuperficiem natare, figurafque ad-

modum
fpicuum

irregulares
eft

&

mutabiles habere folet


Solis,

utrimque ex ejus. polis verfs eclipticam ebullientem, debere particulas fuas

materiam

10

ftriatas, aliafque

omnes

quae facile

fibi

mutu

adhae-

rent, ac difficulter

communiipfius motui obfequuntur,

xcv.
Hinc cognofci prcecipuas harum macula-

tanquam fpumam expellere. Atque hinc a facile eft cognofcere, cur Solis maculae non foleant apparere circa ejus polos, fed potis in
ex
fe

i5

rum

proprielates.

partibus

eclipticae vicinis

&

cur figuras habeant


in

valde varias
Solis polos,

&
fi

incertas

& denique cur


qum

orbem

circa

non tam

celeriter

ejus fubftantia,

faltem fimul

cum

e parte cli quae

illi

proxima

eft,

moveantur.
XCVI. Quomodo ifice macula?
diffolvantur, ac novce

20

quemadmodum plerique liquores eandem fpumam, quam initio effervefcendo emittunt, rurfus
Atver,
poftea diutis ebulliendo reforbent

generentur.

putandum eft, edem facilitate rum corpore Solis emergit, atque

abfumunt ita qu materia macula:

&

in ejus fuperficie

25

cumulatur, paul pft etiam imminui,


ejus fubftantiam refundi, partimque per

&

partim in
vici-

clum

num

difpergi.

(Non enim ex toto

Solis corpore, fed

tantm ex materi quae recens


maculae
a.

in illum ingrefla eft,


3o

iftae
t.

formantur.)
p.

Ac

reliqua materia quae diu-

Voir

IV,

456-458.

i38-i3g.

Pars Tertia.

149

tis in eo permanfit,
eft

&

jamque, ut ita loquar, excoda defaecata, fumm vi femper gyrans, partim eas
abradit,

quse

jam fa&ae funt


fit

dum

intrim ali in parte


:

novae generantur ex nova materi Solera ingrediente

unde

ut

non omnes

in iifdem locis appareant. Et

fan tota Solis fuperficies, partibus circumpolaribus


exceptis, materi ex

qu componuntur

tegi folet. Atilla eft

qui maculae tantm efle dicuntur, ubi materi

tam denfa
10

&

ftipata, ut

vim luminis Sole venientis


iftae,

notabiliter obtundat.

Praeterea poteft contingere, ut maculae

cm
Cur
in

funt paul crafliores


ferenti

& denfiores,
;

XCVII. quarundam ex>iri-

pris in fu circum-

tremitate colores
dis appareant.

i5

medio atterantur puriore materi Solis eas circumfluente ficque ut extremitates earum circumferentiae, in acutum definentes, ejus lumini perviae fint unde fequitur ipfas ibi Iridis coloribus pingi
in
:

qum

debere, ut antehac de prifmate vitreo in Meteoris,


cap. 8 a
,

expli|cui. Et taies

aliquando colores in

illis

obfervantur.
20

Saepe etiam contingit, ut materi Solis, circa

ma-

XCVIII.

culas iflas fluendo, fupra ipfarum extremitates afur-

Quomodo macula in faculas vertantur,


vel contra.

gat

tuncque, inter

illas

&

coeli vicini

fuperficiem in:

tercepta, cogitur ad

motum

folito celeriorem

eodem

modo quo fluminum


25

rapiditas

femper
in latis

eft

major in
profundis.

locis vadofis

&

anguftis,

qum
ibi

&

Unde
hoc
aliis
3o

fequitur Solis

lumen

aliquant fortius efl

debere. Atque ita maculae in faculas converti folent,


eft,

quaedam

folaris fuperficiei partes, quae pris

erant obfcuriores, poftea fiunt lucidiores.

Ac
his

vice verf faculae in maculas mutari videntur,


a.

cm,

Voir

t.

VI, p. 329.

IfO

PRINCIPIORUM PhILOSOPHLE
in fubtiliorem Solis

139-140.

un ex parte

materiam demerfis,

magna copia

novae materise ali ex parte ipfis accedit

&
XCIX.
In quales particulas macula; diffolvantur.

adhaeret.

Cm
tae
:

autem

iflre

macule diflblvuntur, non abeunt


iis

in minutias plan fimiles

ex quibus fuerant confla-

fed partim in tenuiores, ac fimul folidiores, five

figuras

minus angulofas habentes


funt aptiores,

quo nomine ad

motum

&

ide facile per meatus, qui

funt inter globulos cli circUmjacentis, verfs alios


vortices tendunt; partim in tenuifimas, quae ex alia10

rum

angulis erafae, vel in puriffimam Solis fubftantiam

convertuntur, vel abeunt etiam verfs

clum partim
;

denique in
ubi,

crafliores, quae ex pluribus ftriatis, aliifve

fimul jundis compofitae, verfs

clum

expelluntur,
illos
i5

cm

fint

nimis magnae ad tranfeundum per


ipfa etiam

anguftos meatus, quos globuli fecundi elementi circa

globulorum iftorum loca fubingrediuntur, & quia figuras habent valde irregulares & ramofas, non tam facile ac illi globuli moveri
fe relinquunt,

poffunt.
Quomodo ex ipfisther circa Solem & Jlellas generetur. Huncque lhercm & ijlas maculas ai tertium ele-

20

mutuo nonnihil adhaerentes, componunt ibi magnam quandam molem, rariflimam, & ari (five potis aetheri) terrae circumfufo non abfimilem, quae
|Sed
fibi

mentum

referri.

Sole circumquaque forte ufque ad fphaeram Mercurii, vel

etiam ultra illam,

fe

extendit.

Nec tamen

25

aether ifte in

immenfum

crefcere poteft, etiamfi novae

femper particulae ex macularum diffolutione ipfi accdant, quia globulorum fecundi elementi per illud & circa illud continua agitatio facile poteft totidem alias diflblvere, ac rurfus in materiam primi elementi convertere. Quippe omnes Solis aliorumque fiderum

3o

140-141-

Pars Tertia.

totum aetheremipfis circumfufum, quoniara ejus partes ad motum minus aptae funt qum globuli fecundi elementi, ad tertium elementum remaculas, ut
ferimus a
.

&

Sed ver macularum produdio vel diflblutio tam minutis & tam incertis caufis dependet, ut minime fit

CI.

Macularum produionem & dijjblutionem


caufis valde incertis pcndere.

mirandum,
vel
fi

fi

quando

nullse prorius in Sole appareant,


fint

tam multae, ut totum ejus lumen obfcurent. Ex hoc enim qud pauca aliqua
contra

nonnunquam

10

ex ramentis primi elementi


fit

fibi

invicem adhaerefcant,

unius maculas rudimentum, cui facile poflea plura


in priora illa
fibi

alia junguntur, quae, nifi

partem
iS

fuse agitationis amitterent,

impingendo mutu non


Cil.

poffent adhaerere.

Notandumque
nerantur, effe
facile frangere

maculas iflas, cm primm gecorpora mollilima & rariflima, ideoque


efl

Quomcdo eadem macula

totum aliquod
pojfit.

impetum ramentorum primi elementi,

fidus tegere

quae in ipfas impingunt,

&

illa fibi

adjungere. Paula-

tim autem poftea interiorem earum fuperficiem, con20

tinuo

motu

fubftantiae folaris cui contigua efl,

non

tantm abradi
verfa
efl,

&
|

perpoliri, fed etiam condenfari

&

indurari, ali intrim

earum

fuperficie, quae coelo

ob-

molli

&

rar rmanente. Ideoque ipfas

non

25

eo qud materia Solis interiorem earum fuperficiem lambat, nifi fimul etiam earum oras circumfluat & tranfcendat, fed contra potis femper
facile diffolvi, ex

augeri,

quamdiu

iflae

earum

orae,

fupra Solis fuperfi-

3o

ciem eminentes, ejus materiae occurfu non denfantur. Hincque potefl contingere,ut aliquando una & eadem macula fupra totam fuperficiem alicujus fideris fe exa.

Voir

t.

IV, p. 456.

M2
cm.
Cur Sol aliquando
vi-

Principiorum Philosophie

141-142.

tendat, ibique diu permaneat, priufquam diffolvi pofit.


Sic referunt

quidam

hiftorici

a
,

Solem aliquando per

fus fit obfcurior ; & cur quarundam jlellarum magnitudines apparentes mutentur.

plures dies continuos, aliquando etiam per integrum

CIV.

Cur aliqufix
reant, vel

annum, folito pallidiorem, Lunse inftar, fine radiis lucem triftem prsebuiffe. Notarique poteft multas ftellas nunc minores majorefve apparere, qum olim ab Aftronomis defcriptse funt. Cujus non alia ratio efle videtur, qum qud pluribus paucioribufve maculis earum lux obtundatur. Quinetiam fieri poteft, ut aliquod fidus tt & tam
denfis maculis involvatur, ut vifum noftrum prorfus
effugiat
:

10

difpa-

ex impro-

vifo appareant.

ficque olim Plejades numeratae funt feptem,


fex

quae
teft,

jam

tantm confpiciuntur. Itemque

fieri

poi5

ut aliquod fidus,

nobis antea non vifum, bre-

tempore atque ex improvifo, magn luce affulgeat. Nempe, fi totum ejus corpus ingenti & craff macula fuerit hadenus contetum, jamque accidat ut
viflimo

materia primi elementi,


fe

folito

copiofis ad illud

affluens, fupra exteriorem iftius maculse fuperficiem

totam conteget; atque tune iftud fidus non minorem lucem ex fe emittet, qum fi null plan macula involveretur. Poteftque poftea, vel diu qu fulgidum remanere, vel
diffundat,
|

breviffimo tempore

ao

paulatim rurfus obfcurari. Sicque contigit, in fine


anni 1572,

quandam

ftellam, pris

non vifam,
initio
1

in figno

25

Cafopejae apparuiffe, quae

maximam

habuit lu-

cem,
quae

&

fenfim poftea obfcurata, initio anni

574 dif-

paruit.

Ac etiam aliae nonnull in clo jam lucent, olim non apparebant quarum rerum caufa hc
:

fus
a.

eft
t.

explicanda.
IX, p. 161, note a, de la traduction franaise.

3o

Voir

142-143.

Pars Tertia.

S)
CV.
Multos
effe

circumquaque teftum macula de/g, quae non poteft effe tam denfa, quin
Sit,

exempli cauf, fidus

meatus

in

maculis, per quos libre tranjeunt parti-

cul ftriat.

poros

five

meatus habeat permultos, per quos omnis


illa

materia primi elementi, etiam


cules ftriatis fupra
|

quae confit parti-

defcriptis,

tranfire poffit.

Cm

enim

in principio fuae generationis fuerit molliflima taies pori facile in ipf formati funt;

&

rariffima,

cmque
10

poftea denfabatur,

particulae

iftae

ftriatae,

aliaeque primi elementi, continu per illos tranfeundo,

non permiferunt ut plan clauderentur


eoufque anguftati funt, ut
ftriatis

fed tantm

nullae materiae particulae,

primi elementi craffiores, viam per ipfos haii

bere poffint; ac etiam ut


ftriatas
i5

meatus, qui particulas

fint

ab uno polo venientes admittunt, non aptae ad eafdem, fi regrederentur, nec etiam ad illas
uvres.
III.

ao

54

Principiorum Philosophie

143-144.

quse veniunt ab alio polo


tortae,
cvi.

&

contrario

modo

funt in-

recipiendas.

Nempe

particule

ftriatse

primi elementi, venientes

Qu fit

difpofttio ifto-

rum meatuum, & cur particulftriat per illos retrogrcdi non


pojfint.

non ab uno aliquo punto duntaxat, fed tot cli regione quse eft verfus polum A, & tendentes non verfus unicum pun&um I, fed verfus totum mdium cli H I Q., formant fibi meatus in macula defg, fere&as axi fd parallelas, vel nonnihil utrimque verfus d convergentes, horumque meatuum
lineas

cundm

aditus in tot ejus fuperficii medietate


funt,

efg

fparfi

10

&

exitus in ali medietate

edg:

ita fcilicet ut

particulae ftriatae, venientes parte A, facile

quidem

ipfos ingredi poffint per

partem efg,

&

egredi per ad-

verfam edg, non autem unquam regredi per hanc edg, nec egredi per efg. Quia, cm tota ifta macula non conflet nifi ex ramentis primi elementi minutiffimis, quse, fibi mutu adhserentia, quofdam quafi ramulos

i5

componunt, particulae ftriatse, venientes parte f iilorum ramulorum extremitates, fibi in meatibus iftis
occurrentes, infletere debuerunt verfus d; ideque,
fi

20

per eofdem meatus eis

effet

regrediendum d ver-

fus/, ifbe
tes

ramulorum extremitates nonnihil aflurgenipfarum tranfitum impe|dirent. Eodemque modo


meatus
alios

particulae ftriatas, venientes parte B,


fibi

excavarunt,

quorum

ingreflus in tot fuperficie

CVII.

Cur etiam qu
ab

veniunt

uno

polo,

non

tranfeant per eofdem


tneatus,

qum qu

edg fparfi funt, & egreffus in adverf efg. Notandumque eft iftos etiam meatus cochlearum inftar efle excavatos, ad formam particularum ftriatarum quas admittunt, ideque illos qui unis patent, non
patere
aliis

veniunt ab alto.

polo oppofito venientibus,

&

contrario

3o

modo

intortis.

144-145-

Pars Tertia.

55
CVIII.

a Ita igitur

materia primi elementi utrimque ex polis


fidus
I

per

iftos

meatus ad

poteft pervenire

ac quia

Quomodo materia primi elementi per iftos


meatus fluat.

ejus particulae ftriatae cteris funt craffiores, ideque

majorem habent vim ad pergendum fecundm lineas retas, non folent in eo manere, fed ingreflae per f,
|

protinus egrediuntur per

d,

atque

ibi

occurrentes

'

j.'-.

..-.- .-.-...

.;:;..

<v

::::A33>.

'. J

globulis fecundi elementi, vel


venienti,

materiae primi

10

non poflunt ulteris pergere fecundm lineas retas, fed, in omnes partes reflexae, per setherem circumfufum xx verfus hemifphaerium efg reverquotquot ingredi poffunt meatus maculae, vel macularum, quae ibi fidus iitud tegunt, per illos rurfus progrediuntur ab / ad d ; ficque aflidu per
tuntur;

&

mdium
a.

fidus tranfeundo,
IV, p. 458-460.

&

per therem circum-

Voir

t.

I<6

PRINCIPIORUM PhILOSOPHLE

4 5-i 4 6.

fufum redeundo, quendam ibi quafi vorticem componunt. Quae vero ab iftis meatibus capi non poflunt,
vel occurfu particularum hujus aetheris diflblvuntur, vel per partes vicinas eclipticae

QH

in

clum
I

abire
5

coguntur*. Quippe notandum eft particulas quae fingulis momentis ad fuperficiem fideris
lunt,

ftriatas,

appel-

non efle tam multas, ut repleant omnes meatus ad menfuram fuam excavatos in maculis efg quia etiam in clo non replent omnia intervalla, quae funt
:

inter globulos

fecundi elementi

fed

magna copia
propter

10

fubtilioris materiae illis

admixta

effe dbet,
;

varios iftorum globulorum


tilior

motus

quae materia fubnifi

cum

ipfis

ingrederetur iftos meatus,

parti-

culae ftriatae,

ab alio

fideris hemifphaerio reflexae,


illos

mai5

jorera haberent

vim ad

occupandos. Quae vero

hc de particulis ftriatis per hemifphaerium

efg ingre-

dientibus funt dida, de

iis

etiam quae ingrediuntur

per hemifphaerium
fibi

e^funt intelligenda: qud nempe


20

alios meatus, prioribus plan diverfos, exca-

vrint, per
fidere
I

quos femper plurimae fluunt d verfus/in ac maculis ipfum circumdantibus & deinde,
;

in

omnes
d,

partes reflexae, per aetherem

xx revertuntur

ad
cix.

cm

intrim tt diffolvuntur,

vel exeunt verfs

eclipticam, quot novae polo

B accedunt.
25

^ LIS/S
interjecent.

Refiduum autem materiae primi elementi, quod in fpatio I continetur, circa axem fi gyrando, femper ideque quofdam exiguos j n(j e re cedere conatur meatus fibi ab initio formavit, femperque poftea confervat in macula defg, qui priores decuflatim interfecant, & per quos aliquid iflius materiae folet effluere,
;

3o

a.

Voir

t.

V,

p. 387.

4 6.

Pars Tertia.

57

quia femper aliquid per priores, limul cura particulis

enim omnes maculse partes fibi invicem adhsereant, non poteft circumferentia defg nunc major fieri, nunc minor ideque femper
ftriatis,

ingreditur.

Cm

sequalis quantitas materiae primi elementi dbet in


fidere
I

contineri.

Et ide etiam iila vis, in

qu lumen

confiflere fupr
nifi

diximus", vel nulla prorfus in ipfo, vel non

admo-

CX. Quoi lumen flellce per


maculant vix
tranfire.
poJJHt

dum
10

debilis effe poteft.

Nam, quatenus

ejus materia

circa

axem/i rotatur, vis omnis qu recedere conatur


axe, in

ab

ifto

macula frangitur,

&

ad globulos feilla,

qu ejus particule ftriatse, ab uno polo venientes, re& verfs alium tendunt, quicquam poteft praeftare non modo
:

cundi elementi nonpertingit; nec etiam

a.

Art. lxxvii et lxxviii, p.

et

33.

1^8

Principiorum Philosophie
iftae

4 6-i 4 8.

quia

particule valde exiguse funt, refpe&u gloin

bulorum cleftium

quos impingunt, ac etiam

ali-

quant tardis, qum reliqua materia primi elementi, moventur; fed praecipu quia illae quae ab uno polo veniunt, non magis iftos globulos in unam partem
propellunt,

qum

alise,

ex alio polo venientes, in

adverfam.
cxi.

Materia autem cleftis in toto vortice, hoc fidus


retinere,
|

prZfcapffrent'

circumjaceiite, comprehenfa, fuas intrim vires poteft

quamvis
ifte

forte

illae

non

fufficiant
:

ad fenfum
fibi

10

luminis in oculis noftris excitandum


ut intrim
vicinis,

fierique poteft

vortex praevaleat

aliis

vorticibus

& fortis illos premat qum ab ipfis prematur.


fidus
I

Unde fequeretur

augeri debere, ni macula


i5

defg, illud circumfcribens, id impediret.

Nam, fi jam circumferentia vorticis I fit AYBM, putandum eft ejus globulos, circumferentiae ifti proximos, eandem habere vim ad progrediendum ultra ipfam, verfus alio s

vortices circumpofitos, ac globulos

ad progrediendum verfus

I,

horum vorticum non majorem nec mino-

20

rem

haec

enim unica

ratio eft, cur ejus circumferen-

tia ibi

potis

qum

alibi

terminetur. Si autem, caeteris


illa vis,

immutatis, contingat ut minuatur


pli cauf,

qu, exem|

materia vorticis

tendit verfus
fi

(hocque
25

variis ex caufis poteft contingere, ut

ejus materia in

alios vortices tranfeat, vel multae macula? circa fidus in

exiftens generentur,

&c), necefle
I,

eft,

exlegibus

naturae, ut globuli vorticis


tia Y, ultra

qui funt in circumferen;

ipfam pergant verfus P


I

&

quia reliqui
3o

omnes, qui funt inter

&.

Y, e verfus etiam tendunt,


eft fidus I, nifi

inde augeretur fpatium in quo

macula

148-149-

Pars Tertia.
;

M9
macula non perproximi paul

defg ipfum terminaret fed quia


majora
quae,

haec

mittit illud augeri, globuli cleftes ei

folito intervalla circa fe relinquent,


iis

&

plus

materiae primi elementi in

intervallis continebitur,
|

quandiu in ipis erit difperfa, non magnas vires habere poteft. Si autem contingat particulas primi

elementi, per poros maculae exeuntes


illos

&

in globulos

impingentes, vel aliam quamvis caufam, aliquos


globulis maculae fuperficie fejungere, mate-

ex
10

iftis

ria primi elementi,

fpatium intermedium ftatim re-

plens, fatis virium habebit

ad alios globulos

iftis
;

vicinos ab

edem maculae
ill ita

fuperficie fejungendos

&

qu plures ab
ret
i5
:

fejunget, e plus virium acqui-

ideque breviffimo tempore, ac tanquam in mofe diffundet;

mento, fupra totam iftam fuperficiem

i6o
ibique

Principiorum Philosophie

149.

non

aliter gyrans,

qum

ea quse intra

maculam

non minori vi pellet globulos cli circumpofitos, qum eofdem pelleret ipfum fidus I, fi nulla macula illud involvens ejus adionem impediret atcontinetur,
:

que
cxii.
De/criptio Stell paulatim difparentis.

ita

magn
ver,

luce ex improvifo fulgebit.


forte contingat, iftam

Jam

fi

maculam

effe

-,

...wiMSBsr: ',

!-'\'W.

'

'i.'

i<

F"r

'.'.':-y{:\?&i

; ::'
.

.....">.

.../.'......vv--*-^

'.'

;v^:.^^^::v^^^^t^^^v^^^.^^K/

tam tenuem
vatur,

&

raram, ut materi primi elementi,


fie

fupra ejus exteriorem fuperficiem


I

effuf,

diffol:

non facile poftea fidus rurfus difparebit ad hoc enim opus effet, ut nova macula ipfum totum
rurfus involveret. Sed
diffolvi,
fi

10

craffior

fit

qum

ut ita queat

denfabitur exterior ejus fuperficies", ob im-

4
a.

illud]

eum

(/"

dit.).

Art. eu, p. i5i.

I49"i5i.

Pars Tertia.
:

161

pulfum materiae ipfam circumfluentis atque intrim fi mutentur caufae, ob quas pris minuta fuerat illa vis, qu materia vorticis O tendit verfus I, jamque contra augeatur, repelletur rurfus materia vorticis
I

verfus Y,

hoc ipfo materia primi elementi, fupra maculam de/g diflufa, minuetur, & fimul novae macule in ejus fuperficie
ipfius

&

generabuntur, quae paulatim


;

lumen obtundent

&

denique,

fi

caufa perfeiftius

veret, plan tollent, atque


10
riae

omnem locum

mate-

primi elementi
I,

occupabunt.

Cm

enim globuli

vorticis

qui funt in exteriori ejus circumferenti


folito

APBM,
ment
i5

magis

prementur, magis etiam preillius,

illos,

qui funt in interiori circumferenti xx,

quique

ita prefli,

&

ramofis particulis aetheris


8
,

quem

circa fidera generari diximus

intertexti,

non

facilem tranfitum praebebunt particulis

flriatis, aliifve

non minutiflimis materiae primi elementi, fupra maculam de/g diffufae unde fiet, ut ipfae ibi perfacil in
:

20

maculas congregentur. Obiterque hc eft notandum, particulas

flriatas in

CXIIi.

omnibus iftis macularum corticibus continuos fibi meatus excavare, ac per omnes fimul, tanquam per unam folam maculam, tranfire. Formantur enim iflae
|

In omnibus maculis multos meatus particulis flriatis

cxca-

vari.

maculae ex ipf materia primi elementi,


25

&

ide ini-

tio

funt molliffimae, iflifque flriatis particulis facilem

viam praebent. Quod idem de aethere circumfufo dii non poteft quamvis enim crafiores ejus particulae
;

nonnulla etiam iftorum meatuum veftigia retineant, quoniam ex macularum diffolutione genitae funt quia
:

3o

tamen motui globulorum fecundi elementi obfequuna. Art. c, p. i5o.

uvres.?III.

21

102
tur,

PRINCIPIORUM PhILOSOPHLE

i5i-i5s.

non femper eundem fitum

fervant, nec ide par-

ticulas ftriatas reft pergentes, nifi


culter, admittunt.
CXIV.

admodum

diffi-

Sed

facile fieri poteft, ut

eadem

ftella fixa

per vices

Eandem

Jlellam poffe per vices apparere ac difparere.

appareat
parebit,

&

difpareat, fingulifque vicibus quibus dif-

novo vortice macularum involvatur. Talis

enim alternatio eft naturse valde familiaris, in corporibus quae moventur ita fcilicet ut, cm ab aliqu cauf verfs certum terminum impulfa funt, non in eo fubfiftant, fed ulteris pergant, donec rurfus ab ali cauf verfs ipfum repellantur. Ita, dum pondus funi appenfum, vi gravitatis ab uno latere ad perpendiculum fuum defcendit, impetum acquirit, quo ultra iftud perpendiculum in oppotum latus fertur, donec rurfus gravitas, ifto impetu fuperato, illud verfs perpendiculum moveat, & inde novus in eo im:

10

i5

petus oriatur.
reducatur. Et

Ita,

vafe femel moto, liquor in eo conit

tentus multoties

ita,

antequam ad quietem cm omnes clorum vortices in


redit,
20

&

quodam

quilibrio confiftant, ubi unius materia fe-

CXV. Totum aliquando


tra
ejl Jlella,

vorticem, in cujus cendeftrui

poffe.

mel ab ifto sequilibrio receffit, poteft multoties nunc in unam, nunc in advrfam partem excurrere, antequam ab ifto motu quiefcat. Fieri etiam poteft ut totus vortex, in quo talis aliqu ftella fixa continetur, ab aliis circumjacentibus vorticibus abforbeatur, & ejus ftella, in aliquem ex iftis vorticibus abrepta, mutetur in Planetam vel Cometam. Nempe duas tantm caufas fupr invenimus 8
|

25

5-6 difparebit] apparebit (/"


Art. lxix-lxxi, p.

dit.).

a.

19-125.

152.

Pars Tertia.

i6j
;

quae impediant ne uni vortices ab aliis deftruantur

harumque una, quae confiftit in eo, qud materia unius vorticis obje&u vicinorum impediatur ne verfs alium
?lfcl%KsSW5!

mrrt

'

'...'.'" l\ '. '."l'i"' > ' .

".
.

v.
.

'

jitr.ii 1 '

</.

fftWV.v.
-v>\

O--

:'-V:

">y/- :'-^(J^

:''.'.'' ; '^''''.'''.''''-.'

'

,'

'

>^''

'

''/>//

/'.''

1)1:1

:^;;^v::,v-v>>..^^^V^\^v;:^.v.-^,-^^::.,^vv:.^

quem
5

poffit evagari,
fi,

non

poteft in

omnibus locum ha-

Nam ticibus L & N


bere.

exempli cauf, materia vorticis S vorita utrimque prematur, ut hoc impediat

164

Principiorum Philosophie

i5s-i5 4 .

ne verfus

ulteris progrediatur,

non

poteft

edem

ratione irapediri vortice D, ne fe diffundat verfs

&

N, nec etiam ab

ullis aliis, nifi qui fint ei vici;

niores, pro ratione fuse magnitudinis

atque ade in
in

omnium maxime

vicinis

non habet locum. Altra au-

tem caufa, qud nempe materia primi elementi,

centro cujufque vorticis fidus componens., globulos


fecundi circa illud exiftentes fe repellat verfs alios
vortices vicinos,
vorticibus,

locum quidem habet

in

omnibus

iis
10

CXVI. Quomodo deflrui poffit,


antequam mult macules circa ejus ftel-

quorum fideranullis maculis involvuntur; fed non dubium eft, quin denfiorum macularum interventus eam tollat; prfertim earum, quae plurium orticum inftar fibi mutu incumbunt. Atque hinc patet non effe quidem periculum, ne ullus vortex ab aliis vicinis deftruatur, quamdiu fidus
quod in centro fuo habet, nullis maculis eft involutum fed, cm illis tegitur & obruitur, pendere tantm fitu, quem ifte vortex inter alios obtinet, ut vel
;

lamfent congregatee.

citis vel tardis


fit

ejus fitus,

ab ipfis abforbeatur. Nempe fi talis ut vicinorum aliorum vorticum curfui


ab
illis

20

valde

refiftat, citis

deftruetur,

qum

ut multi

macularum
fed
fi

cortices circa ejus fidus denfari poflnt;


fit

impedimento, lente tantm minuetur; interimque maculae, fidus in ejus medio pofiminori
ipfis
|

tum obfidentes, denfiores fient, plurefque ac plures tam fupra qum etiam intra illud congregabuntur.
Sic,

25

exempli cauf, vortex


vorticis S

ita fitus eft, ut

apert
;

magis impediat qum ulli alii vicini quapropter facile ab hoc vortice S abripietur, ftatim

curfum

atque aliquot maculis


27

illius fidus erit


fig.

involutum

ita

3o

En marge NB.
:

Vide

pag. prtvc. (1"

edit.).

i5 4 .

Pars Tertia.

16$

fcilicet, ut

circumferentia vorticis S, quse jam termi-

natur line

OPQ^

terminetur poftea line

ORQ.;

to-

taque materia, quse continetur intra lineas

OPQ.&

ORQ.,

ei

accdt, ejufque curfum fequatur, reliqu

materi, quae eft inter lineas

ORQ. & OMQ.,

in alios

vicinos vortices abeunte. Nihil enim aliud vorticem

i66
in eo fitu, in

PRINCIPIORUM PhILOSOPHLE

54-1 55.

quo nunc

effe

fupponitur, poteft con-

fervare,

qum magna

vis materiae primi elementi, in

ejus centro exiftentis, quse globulos fecundi circum-

quaque ita propellit, ut ejus impulfui potis qum motibus vicinorum vorticum obfequantur quse vis
:

interventu
CXVII.

macularum debilitatur & frangitur. Vortex autem C inter quatuor S, F, G, H, duofque

Quomodo permultcv
quam
macula? circa Jtellam
aliejjfe

alios

M&

N, qui fupra

iftos

poflnt, antequam ejus vortex dejlruatiir.

ita
H

quatuor intelligendi funt, eft conftitutus, ut quamvis


10

*3&

denfae maculae circa ejus fidus

congregentur,

nunquam tamen
ifli

totus pofit everti, quandiu

fex funt viribus inter fe aequales.

WtWw&^' 2$&
::

^^^^vy^^
,
|

Quippe fuppono vortices S, F, & tertium M, ipfis incumbentem fupra pun&um D, circa propria centra gyrare

i5

D verfus C

itemque trs alios G, H, & fextum N, fupra ipfos pofitum verti ab E verfus C vorticem autem C ita inter hos fex effe conflitutum, ut ipfos folos tangat,
;

20

&

ejus

centrum ab eorum fex centris

aequidiftet, axif-

que, circa

quem

gyratur,

fit

in line

DE.

Qu

ratione

iftorum feptem vorticum motus inter fe optim con-

venant

& quantumvis multis maculis fidus vorticis C


25

obruatur, ade ut perexiguas, vel etiam plan nullas

habeat vires ad globulos cli circa


in

fe pofitos

fecum

orbem rapiendos, non tamen ulla eft ratio, cur alii fex illud loco fuo expellant, quamdiu inter fe funt
aequales.
CXVIII.

Quomodo

ijce

mulnv

macula- generentur.

Sed ut fciamus quo pado tam multae maculae circa illud generari potuerint, putemus ipfum initio non

3o

i55-i56.

Pars Tertia.
fuiffe,

167
aliis

minorem

qum unum
;

ex

fex e circum-

jacentibus, ita ut circumferentiam

fuam ufque ad

punta 1,2,
5

4 extenderet

fidufque

permagnum

in

centro fuo habuifTe, utpote quod componebatur ex

materi primi elementi, quae per

ex tribus vortici-

bus

S, F,

M,

&

per E ex tribus

aliis

G, H, N, verfs
nifi in

reft tendebat,

&

inde non regrediebatur,

eof-

dem
10

ade ut iftud fidus fatis virium habere potuerit, ad totam materiam cli 1234 fecum in gyrum agendam. Sed quia, propter
illos vortices verfus

K &

inaequalitatem

&

incommenfurabilitatem quantitatum

& motuum,
nihil in

quae in aliis partibus univerfi reperitur,

perpetuo aequilibrio ftare poteft, ubi forte

vortex
i5

minus virium habere cpit qum


ita

alii

cir-

cumjacentes, pars ejus materiae in ipfos migravit,

&

quidem cum impetu


fuerit

ut ea pars quae

fie

migravit,

major qum
atque
ita

ifta

inaequalitas exigebat, ideque


aliis

rurfus poftea nonnihil materiae in ipfum ex


gravit,
20

remi-

per vices.
|

Cmque

intrim multi

macularum

cortices circa

ejus fidus generarentur,

magis ac magis
fingulis vicibus,

illius vires

minuebantur,

&

ideirco,

minus materiae in illum regrediebatur qum ab ipfo exiiflet, donec tandem perexiguus
evaferit, vel
25

etiam totus fuerit abforptus, folo ejus

fidere excepto, quod, multis maculis circumvallatum,

^n

materiam aliorum vorticum abire non poteft, nec etiam ab iftis aliis vorticibus loco, in quo eft, extrudi, quamdiu ifti vortices funt inter fe aequales. Sed intrim ejus maculae magis ac magis denfari debent, ac tandem, ubi unus aliquis ex vicinis vorticibus, aliis
in
5

En marge NB.
:

Vide

fig.

pag. praec. (7

dit.).

i68

Principiorum Philosophie

56-i 57.

major

&

potentior evadet, ut

fi

vortex

extendat

iuam fuperficiem ufque ad lineam $67, tune facile vortex H totum lidus C, non hc
amplis fluidum & lucidum, fed,

CXIX. Quomodo Stella fixa mutetur in Cometam


vel in Planetatn.

Comet vel Planeta? inltar, durum & opacum, fecum abducet. Jam ver confiderandum eft,
qu ratione debeat moveri talis globus opacus & durus, ex multarum macularum congerie compofitus,

10

vortice

fibi

vicino abreptus

cm primm ab aliquo eft. Nempe ita gyrat cum

materi qu abripitur, ut quandiu minus habet agitationis

centrum circa quod gyrat detrudatur. Et quia omnes partes ejufdem vorticis non edem celeritate moventur, nec funt ejufdem magnitudinis; fed circumferenti ufque ad certum terminum earum motus gradatim fit tardior, ac deinde ab ifto termino ufque ad centrum gradatim fit celerior, & ipfae
ipfa, verfs
|

qum

funt minutiores, ut fupr


vortice defeendens ade
nerit ad

didum

eft

a
:

fi

globus in

illo

20

fit

folidus, ut priufquam pervevorticis

terminum

in

quo partes
inter

omnium

tar-

difim moventur, acquirat agitationem aequalem agitationi

earum partium,

quas verfatur, non

ulte-

ris defeendit, fed ex illo vortice in alios tranfit,

&

eft

25

Cometa. Si ver minus habeat foliditatis, atque ideirco infra terminum illum defeendat, ibi poftea ad certam diftantiam fidere, quod illius vorticis centrum occupt, femper manens, circa ipfum rotatur, & eft Planeta b
.

a. Art. lxxxiii,

lxxxiv et lxxxv, p. ilj,

38

et 140.

b.

Voir

t.

IV, p. 461-463.

i5 7

Pars Tertia.

169
cxx.
Quferatur
la,

Putemus, exempli cauf, materiam vorticis AEIO, nunc primm fecum abripere fidus N, & confideremus verfs quam partem illud feret. Nempe cm om-

talis Stel-

cm primm

d-

finit fixa effe.

nis ifta materia gyret circa


5

centrum

S,

ideque inde
eft

recedere conetur, ut fupr explicui % non dubium


1

En marge NB.
:

Vide

fig.

pag. feq.

(/*" dit.).

a. Art. lvi et suiv., p. 108.

uvres.

III.

22

170

Principiorum Philosophie

i57-i5g.

quin ea quse jam verfatur in O, pergendo per R ad Q_, detrudat hoc fidus fecundm lineam re&am verfs S
:

atque ex natur gravitatis infr explicand, intelligetur iftum motum fideris N, alteriufve cujufvis corporis,

verfs centram vorticis in quo verfatur, dici pofle

ejus defcenfum. Sic,

inquam, ipfum detrudit

initio,
;

cm nondum

intelligimus in eo effe alium

motum

circumquaque ambiendo, fecum defert motu circulari ab N verfs A cmque hic motus circularis ei det vim recedendi centro S, pendet tantm ab ejus foliditate, ut vel multm defcendat
fed ftatim etiam illud
;

10

verfs S,
tra,
fi

nempe fi perexigua fit magna fit, ab S recdt.

ejus foliditas

vel con-

CXXI.
|

Per foliditatem hc intelligo quantitatem materise


elementi, ex qu maculae hoc fidus involventes
i5

Quid per corporum Joliditatem, & quid per

tertii

eorum

agitationem

intelligamus.

componuntur, cum ejus mole & fuperficie comparatam. Quippe vis, qu materia vorticis AEIO id defert circulariter circa centrum S, seftimanda eft magnitudinefuperficiei, fecundm quamipfi occurrit; quiaqu major eft ifta fuperficies, e plus materise in hoc agit. Vis autem, qu ifta materia verfs idem centrum S ipfum pellit, seftimanda eft magnitudine fpatii quod ab eo occupatur. Quamvis enim omnis illa materia, quse eft in vortice AEIO, conetur recedere ab S, non tamen omnis agit in fidus N, fed tantm ea ejus pars, quse reipf inde recedit, cm hoc accedit; hsecque eft sequalis fpatio quod ab eo fuit occupatum. Denique vis quam idem fidus N proprio fuo motu acquirit ad perfeverandum in eodem illo motu, quam ipfius agitationem voco, non seftimanda eft ab ejus fuperficie,
a.

20

25

3o

Pars IV,

art. xxni.

i5 9

Pars Tertia.

171

nec tot ejus mole, fed tantm ab e ejus molis parte, qu confit materi tertii elementi, hoc eft,
particulis materiae fibi

mutuo

adhaerentibus, ex qui-

bus maculae iplum involventes componuntur. Quantum enim ad materiam primi, vel etiam fecundi elementi, quse in eo
eft,

cm

affidu ex ipfo egrediatur,

72 & nova

PRINCIPIORUM PHILOSOPHIiE

159-160.

redeat in locum exeuntis, non poteft nova

ifta

materia accedens vim retinere quae priori jam egreflae


fuit impreffa,

&

praeterea vix ulla ei fuit impreffa, fed

tantm motus, qui aliunde in e erat, determinatus eft verfus certam partem atque haec determinatio
;

variis caufis affidu poteft


CXXII.
Soliditatem non fold materi,fed etiam magnitudine ac figura pendere.

mutari 3

Sic

videmus hc fupra terram aurum, plumbum

&

alia metalla,

cm

femel mota funt, majorem agitatio10

nem ve majorem vim ad perfeverandum in fuo motu retinere, qum ligna & lapides ejufdem magnitudi|

nis

&

figurae

ac etiam idcirco magis folida effe pu-

tantur, five plus habere in fe materiae tertii elementi,

ac pauciores poros qui materi primi


tur.

& fecundi repleni5

Sed auri globulus effe poteft tam minutus, ut non tantam vim habiturus fit, ad motum fibi impreffum retinendum, qum globus lapideus vel ligneus mult major. Poteftque etiam raaffa auri taies figuras induere, ut globus ligneus ipf minor majoris agitationis fit capax nempe fi extendatur in fila aut bra&eas, aut fpongiae inftar multis minutis foraminibus excavetur, aut quocunque alio modo plus fuper:

20

ficiei

acquirat, pro
ille

ratione fuae materise

&

molis,

qum
CXXIII.

ligneus globus.
ita fieri poteft

Atque

Quomodo

ut fidus N, quamvis mole per25

globuli clejlcs intgra aliquo fidcre folidiores effe


poffint.

magnum, &

fatis

multis macularum corticibus invo-

lutum, minus tamen habeat foliditatis, five minus aptitudinis ad motus fuos retinendos, qum globuli
materise fecundi elementi ipfum circumjacentes. Hi

enim globuli, pro ratione fuae magnitudinis, funt omnium folidiflimi qui effe polnt, quia nullos in ipfis
a.

3o

Voir

t.

V, p. 387.

i6o-i6i.

Pars Tertia.

ij)
;

meatus, ali materi folidiori repletos, intelligimus & figuram obtinent fphaericam, quae omnium mini-

mum
5

habet fuperficiei, pro ratione molis fub fe conut Geometris eft fatis notum.
Et praeterea,

tenta?,

10

quamvis fit permagna difparitas inter ipforum exiguitatem & magnitudinem alicujus fideris, haec tamen ex parte compenfatur, eo qud non vires fingulorum ex iftis globulis, fed plurium fimul, iftius fideris viribus opponantur. Cm enim illi cum aliquo fidere circa cen|trum S rotantur, tenduntque omnes, nec

non etiam

iftud fidus, ut

ab S recdant,

fi

vis

inde

recedendi, quae

eft infidere,
iftis

fuperet vires fimul jun&as,

quae funt in tt ex

globulis, quot requiruntur ad


:

fpatium quod fidus occupt replendum


i5

tune ipfum

recedet ab S, efiicietque ut

ifti
illi

globuli in

locum fuum

defeendant;

&

contra,

fi

plus habeant virium,


cxxiv.

ipfum verfs S expellent. Fieri enim etiam facile poteft, ut fidus N mult plus i r i r s habeat virium ad perleverandum in luo motu lecun. .

Quomodo etiam
pojjini

effe

minus joiidi.

20

dm

lineas redas,

qum

globuli materiae cleftis

25

ipfum circumjacentes, etiamfi minus materiae tertii elementi in eo contineatur, qum fecundi, in tt ex iftis globulis, quot requiruntur ad fpatium ipfi aequale occupandum. Quia cm fint fe mutu disjundi, & varios habeant motus, quamvis jundis viribus in illud agant, non pofTunt tamen omnes fuas vires ita fimul
jungere, ut nulla

earum pars

inutilis fit

contra

3o

autem omnis materia tertii elementi, ex qu maculae hoc fidus involventes arque ipfum ambiens componuntur, unam tantm maffam facit, qu cm tota
fimul moveatur, tota etiam vis,

quam habet ad

perfe-

174

Principiorum Philosophie
in fuo

i6i-i6.

verandum

motu, verfs eafdem partes tendit. Similemque ob caufam, videre licet in fluminibus fragglaciei, vel ligna quae aquse innatant, majori vi

menta

perfequi curfum fuum, fecundm lineas relas,

qum

mult fortis in riparum finus impingere, quamvis minus materise tertii elementi in iis contineatur, qum in mole aquae ipfis
folere
sequali.

ipfam aquam,

& ide

CXXV.
Quomodo quidam
folidi, alii

fuit

aliquo fidere magis

minus.

minus habeat foliditatis, qum quidam globuli cleftes, & magis qum alii paul minores; tum propter jam di&am rationem, tum etiam quia, lict non magis nec minus
|

Denique

fieri

poteft, ut

idem

fidus

10

fit

materiae fecundi elementi in

iftis

globulis minori-

bus fimul fumptis, qum in majoribus, cm quale fpatium occupant, efl tamen in ipfis mult plus fuperficiei;

&

propter hoc materi primi elementi, quae


iis

angulos

interjedos replet, nec non etiam quibuf-

libet aliis corporibus, facilis curfu fuo revocantur,

atque verfs alias partes defleduntur,


jores.
CXXVI.

qum

alii

ma20

De

principio mots

Comet.

Jam itaque, fi ponamus fidus N plus habere foliditatis qum globulos fecundi elementi, fatis remotos centro vorticis S, quos fupponimus omnes elle inter fe
sequales, poterit

magis vel fitione aliorum vorticum, quorum vicini difcedet; poteft enim diverfimod ab ipfis retineri vel impelli ac etiam pro ratione fuae foliditatis, quse qu major efl, e magis impedit ne alise caufse poflea ipfum deflelant de e parte in quam primm direlum efl.
;

&

quidem initio in varias partes ferri, minus accedere verfs S, pro varia difpo-

25

3o

Verumtamen non valde magna

vi

poteft impelli

j6j.

Pars Tertia.

75

vicinis vorticibus, quia fupponitur juxta illos pris

quieviffe

nec ideo etiam

ferri

contra

motum
I

vorticis
S, fed

AEIO,

verfs eas partes quae funt inter

&

tantm verfus
5

illas quse

funt inter

A &

ubi tandem

dbet pervenire ad aliquod puntum, in quo linea

quam motu

fuo deicribit, tangat

unum

ex

iis circulis,

I76

PRINCIPIORUM PHILOSOPHLE

162-J64.

fecundm quos materia cleflis circa centrum S gyrat; & poftquam e pervenit, ita curfum fuum ulteris perfequitur, ut

femper magis ac magis recdt centro S, donec ex vortice AEIO in alium migret. Ut fi moveatur initio fecundm lineam NC, poftquam pervenit ad C, ubi haec linea curva NC tangir. circulum, qui ibi defcribitur globulis fecundi elementi circa centrum S non poteft non ftatim recedere ab S per lineam curvam C2, fitam inter hune circulum, & rect.am eum in pun&o C tangentem. Cm enim delatum fit ad C, materi fecundi elementi magis remot ab S qum ea quae eft in C, ac proinde celeris ata, fitque ipf folidius, ut fupponimus non poteft non habere majorem vim ad perfeverandum in fuo motu fecundm lineam re&am tangentem iftum circulum; fed ftatim atque receflit punctojC, occurrit
|

10

i5

materiae fecundi elementi celeris motse, quae illum

nonnihil avertit line red, fimulque augendo ejus


celeritatem efficit ut ulteris afeendat fecundm lineam

curvam C2, quae e minus diftat reft tangente, qu hoc fidus folidus eft, & qu majori cum celeritate delatum
CXXVII.
eft

20

ab

ad C.

De

continuatione motus Cornette per di-

autem per hune vorticem AEIO hac ratione progreditur, tantam vim agitationisacquirit, ut facile
inde in alios vortices migret, atque ex his in alios.
25

Cm

verfos vortices.

Notandumque

eft,

cm

pervenit ad

2,

egrediturque

quo eft, ipfum adhuc aliquandiu retinere ejus materiam circa fe fluentem, nec plan ab e liberari, donec fatis alt in alium vorticem AEV penetrrit nempe donec pervenerit ad j Eodemquc modo ducit fecum materiam hujus fecundi vorticis
limites vorticis in
:
.

3o

164-166.

Pars Tertia.
tertii,

177
verfs 8 in fines

verfs 4 in fines
quarti;

& hujus
idem

tertii

ficque femper

facit,

quoties ex

uno

vortice in alium migrt. Et linea

quam motu

fuo def-

cribit,
5

diverfimod incurvatur, pro diverfo


tranfit. Ita

motu maj

terise

vorticum per quos

ejus pars 2

4
2
:

plan alio

modo
III.

inflexa eft

qum

praecedens

NC
23

uvres.

178

Principiorum Philosophie

166.

quia materia vorticis F vertitur ab


materia vorticis S ab
linese

per E verfus V,
I;

&

per E verfus

iftius

autem

pars

67 8

efl fer

reda, quia materia vorticis in

quo

eft,

fupponitur gyrare circa axem

XX.

Et dera

ex unis vorticibus in alios hoc

Cometae
CXXVIII.

pado migrantia funt ipforumque omnia phnomena hc expli-

care conabor.
In primis obfervatur illos, fine ull rgula nobis
Phanomena Cometarum.

nota,

unum

per hanc, alium per illam cli regionem


10

tranfmeare, ac intra paucos menfes aut dies con-

fpedu noftro abire, nec unquam plus, aut cert non mult plus, fed fsepe mult minus qum mediam cli partem percurrere. Ac quidem cm primm apparere
incipiunt,folere fatis

magnos

videri,

nec poflea valde


i5

augeri, ni*

cm

valde

magnam

cli partem percur;

runt

cm autem denunt, gradatim femper imminui


initio, vel

atque

faltem circa initia fui mots, videri

celerrim moveri, fub finem autem lentiffim.

uno duntaxat memini me legifTe, diam cli partem peragrrit de illo fcilicet qui dicitur anno 1475, primo tenui capite ac tardi mots,
:

Ac de qud circner me-

20

inter flellas Virginis apparuifTe, ac paul pft mirse

magnitudinis fadus, per polum Borealem tam celeriter inceffifle, ut

portionem

circuli

magni

triginta

vel

quadraginta graduum, un
:

die, defcripferit;

ac

25

En marge Apud Lotharium Sarfium, five Horatium Graffium in libr Aflronomic, ubi tanquam de duobus Cometis loquitur; fed judico unicum fuiffe, cujus hiftoriam duobus audoribus habet, Regiomontano & Pontano {r'dit.). Cf. t. IV, p. 1S1, 4 et 14, et
19 Astrisque.
t.

p. 665.

166-167.

Pars Tertia.
ftellas

179
,

tandem prope

Pifcis feptentrionalis

five in

figno Arietis paulatim videri defiiffe.

Quae omnia hc

facile intelliguntur.

Videmus enim

CXXIX.

|eundem Cometam, aliam cli partem in vortice F, aliamque in vortice Y permeare, ac nullam elfe per quam non poffit hoc pado aliquando tranfire. Putandumque efl ipfum fer eandem celeritatem femper
retinere
:

Horum phcenomermn
explicatio.

illam fcilicet

quam

acquirit tranfeundo per

vorticum extremitates, ubi materia cleftis tam cit


10

movetur, ut intra paucos menfes integrum gyrum


abfolvat,

hic

quemadmodum fupr didum eft a Et quia Cometa in vortice Y mediam tantm partem iftius
.

i5

mult minus in vortice F, nunquamque in ullo mult plus percurrit idcirco tantm per paucos menfes in eodem vortice manere potefl. Atque fi congyri,
:

&

fideremus illum nobis videri non poffe,


diu
efl in illo vortice,

nifi

quam;

prope cujus centrum verfamur


ibi

atque etiam non pris


alterius vorticis, ex
20

apparere,

qum b materia

25

quo venit, ipfum fequi & circumfluere plan defierit cognofcemus quo pado, quamvis idem Cometa maneat femper ejufdem magnitudinis & fer femper sequ celeriter moveatur, debeat tamen videri major & celerior, initio fui curfs apparentis, qum in fine ac interdum in medio maximus & celerrimus putari. Nam li putemus oculum fpetatoris efle prope centrum F. Cometa illi multo major
:

&

celerior apparebit in
in

3
:

ubi

primm
}

videri incipiet,

quam
26

4 ubi
:

definet
fig.

quia linea F

mult brevior

En marge
Voir
t.

Vide

pag. 169 (/" dit.).

a. Art. lxxxii, p. 137.

b.

V, p. 387.

i8o
eft

Principiorum Philosophie

167-168.

qum

F4,

&

angulus F4} acutior


fit

F ) 4. Si autem fpedator
illi

verfus Y,

qum angulus Cometa quidem


$,

aliquant major

&

celerior apparebit in
;

ubi

videri incipiet,

qum

in 8, ubi definet

fed

maximus
y,

&

celerrimus apparebit,

dum

erit inter

&

ubi erit

fpe&atori proximus. Ade ut,


poffit inter ftellas Virginis";

dum erit in $,apparere dum inter 6 & 7, prope po-

lum Borealem,

&

ibi
;

gradus percurrere
mirabilis
cxxx.
Quomodo fixarum men ad Terrant
que perveniat.
luuf-

un die triginta vel quadraginta ac tandem occultari in 8, prope


:

ftellas Pifcis feptentrionalis

Cometa anni

1475,

eodem modo atque ille " dicitur Regiomon1

10

tano obfervatus.
Quaeri quidem poteft cur Cometae non appareant,
nifi

clo verfantur, cm tamen Fixae confpicuse fint, lict ab ipfo longifm diftent. Sed in eo difierentia eft, qud Fixae, lumen fe ipfis emittentes, mult fortis illud vibrent qum Cometae, qui tantm illud, quod Sole mutuantur, ad nos reflehint. Et quidem, advertendo lumen cujufque ftellae effe aftionem illam, qu tota materia vorticis in quo

cm

in noftro

i5

20

verfatur, ab e recedere conatur,

redas ab omnibus ejus fuperficiei ficque omnem materiam vorticum circumjacentium premit, fecundm eafdem lineas reclas vel alias
aequipollentes
:

fecundm lineas pun6Hs edudas,

(cm nempe

iftse

linese,

per alia cor-

25

pora obliqu tranfeuntes,

in

ipfis

refringuntur, ut

in Dioptric explicui), facile credi poteft

non modo

lumen proximarum ftellarum, ut F &f, fed etiam remotiorum, ut Y, vim habere movendi oculos incolarum terras, qui putandi funt non long abefte centro S. Cm enim illarum, fimulque vorticum ipfas cir-

3o

i68.

Pars Tertia.

18

cumjacentium vires, in perpetuo aequilibrio verfentur, vis radiorum ab F venientium verfus S minuitur quidem 3 materi vorticis AEIO ipfis renitente, fed

tamen non tota


5

deletur, nii in centro

ideque
ali-

nonnulla pervenire poteft ufque ad terram, quee


a.

Voir

t.

V, p. 388.

l82

PrINCIPIORUM PhILOSOPHLE
diftat

168-170.

quantulum
nihil in eo
;

ab

ifto

centro. Itemque, radii ab

ad terram venientes, tranfeundo per vorticem

Y AEV,

fuarum virium amittunt, nifi ratione diftantiae non enim eorum vim magis minuit materia hu|jus vorticis, ex eo qud ab F recedere conetur, verfs partem fuse circumferentiae VX, qum auget ex eo qud etiam tendat ab F verfus aliam partem
circumferentiae
CXXXI.

AE
eft

atque

ita

de

caeteris.

Hcque obiter

advertendum, radios ab

ad ter10

An

Fixce in veris lotis videantur : & quid fit

ram

venientes, obliqu incidere in lineas

AE & VX,
ifti

Firmamentum.

quae defignant fuperficies, in quibus vortices

ter-

minantur,
las fixas

& ide

in ipfis refringi.

Unde

fequitur, fiel-

non

videri

omnes ex

in quibus rvera exfiflunt,


locis fuperficiei vorticis

tanquam in locis fed tanquam effent in


terra,

AEIO, per

quae tranfeunt

illi

i5

earum radii, qui perveniunt ad terram, five ad viciniam Solis ac forte etiam unam & eandem flellam in duobus aut pluribus ejufmodi locis apparere. Quae loca cm non deprehendantur fuiffe mutata, ex quo ab Aflronomis notata funt, non puto aliud qum
;

20

iflas

fuperficies per

nomen Firmamenti

effe intelli-

gendum.
CXXXII. Cur Comet
nobis

non videantur, cm funt extra nojlrum clum : & obiter, cur carbones fint nigri,
~ & cineres albi.

Cometarum autem lumen, cm fit mult debilius qum Fixarum, non fatis habet virium ad oculos noflros movendos, nifi fub angulo fatis magno videantur, & ide ratione diflantiae non apparent, cm clo noflro funt nimis remoti notum enim eft, qu magis aliquod corpus nobis remotum eft, e fub minori
;

25

angulo

autem ad ipfum propis accedunt, variae effe poflunt rationes, ob quas priufquam in illud ingrediantur, confpicui non fint quarum
videri.
:

Cm

3o

I70-I7.

Pars Tertia.
lit

18
)

quaenam

praecipua,
fi

non

facile eft definire.


fit

Nam,
F,

exempli cauff,

oculus fpe&atoris

verfus

non-

dum

videbit

Cometam

in 2, quia ibi cingetur

adhuc

materi vorticis ex quo egreditur;


5

& tamen

videbit

illum in 4, ubi erit remotior. Cujus rei ratio effe poteft,

quod

ra|dii fideris

F tendentes verfs

2, ibi refrin-

184

PRINCIPIORUM PHILOSOPHLE

17a-

gantur in fuperficie convex materiae vorticis

AEIO,

qu Cometam adhuc
:

involvit,

&

refradio

illa ipfos

removeat perpendiculari, juxta ea quae in Dioptric explicui 3 quia nempe radii ifli mult difficilis tranfeunt per hanc materiam vorticis AEIO, qum per
illam vorticis

AEVX:unde

fit,

ut long pauciores
fi

perveniant ad
fieret;

Cometam, qum

refradio

ifta

non
pof-

hique pauciores, inde ad oculum

reflexi,

funt effe nimis dbiles ad


ratio eft,

qud valde

fit

eum movendum. Alia ver credibile, quemadmodum ea-

10

dem femper

Lunae facis terram refpicit, ita femper

eandem cujufque Cornets partem verfs centrum vorticis in quo verfatur, converti, eamque folam radiis refledendis aptam effe. Sic nempe, cm Cometa eft
in 2, illa ejus pars quae radios poteft remittere,
fita eft

oppo-

i5

centro
;

S,

nec ide videri poteft ab


2

iis

qui funt

juxta F

fed progrediendo
F,

ad
ibi

invertit fe brevi

tempore verfs

atque ide

tune incipit videri.


eft,

Nam

rationi valde

confentaneum

primo, ut pute20

mus, dum Cometa tranfit ab N per C verfs 2, illam ejus partem qu<e fideri S obverfa eft, magis agitari &
rarefieri

propter

adionem

iftius fideris,

qum

aliam

partem ab eo averfam. Secundo, ut putemus agitatione


ift,

tenuiores

&

(ut ita loquar) molliores par25

ticulas tertii elementi, quae funt in ejus fuperficie, ab

e feparari
dt,

unde

fit

ut radiis refledendis aptior va-

qum

fuperficies alterius partis.


b
,

Quemadmodum
poterit intelligi,

ex

iis

quae de igne infr dicuntur


:

14
a.

En marge NB.
Voir

Vide

fig.

pag. precc. (/" dit.).

b.

t. VI, p. 93, etc. Pars IV, art. lxxx et suiv.

172-173.

Pars Tertia.

185

quam carbones extin&i videntur nigri, non aliam effe qum qud omnis eorum fuperficies, tam interna qum externa, particulis iftis tertii elerationem ob
menti mollioribus conte&a
liores
fit;
|

quae particulac

mol-

cm

ignis vi reliquis feparantur, carbones,


nifi

qui nigri erant, in cineres, non

ex duris

&

folidis

particulis conflatos atque ide albos, mutantur;

&

nulla funt corpora refle&endis radiis magis apta


alba, nulla
10

qum

minus qum

nigra. Tertio, ut
ali

partem illam rariorem Cornets,


ad motum,

putemus minus aptam effe


curvse,
ali

&
in

ide, juxta leges

Mechanicae, deberc
lineae
fie

femper

effe

concav parte
defcibit
:

quam

Cometa motu fuo


dis incedit,
i5

quia

paul tar-

& cm
NC2

lineae iftius cavitas

femper refpi(ut hc cavi-

ciat

centrum

vorticis in

quo

eft

Cometa

centrum S, cavitas partis 2 refpicit F &c), ide illum ex uno vortice in alium j 4 tranfeundo converti. Ut videmus in fagittis per arem volantibus, pennatam earum partem effe femper ali
tas ejus partis
refpicit
20

inferiorem

cm

afeendunt,
alise

&

fuperiorem

cm

defeen-

dunt. Denique plures

rationes dari poffent, cur

25

Cometae nobis non videantur, nifi quamdiu tranfeunt per noftrum clum ex minimis enim momentis pendet, ut idem corpus radiis refleclendis aptum fit vel ineptum & de ejufmodi particularibus effedis, de quibus fatis multa exprimenta non habemus, fufficere debent verifimiles caufae, lict eae forte non fint verse. Praeter haec autem, obfervatur etiam circa Cometas, longam radiorum veluti comam fulgere, qu
: :

CXXX1II.

De Cometcirum coma, & variis ejus pheenomenis.

3o

nomen fuum acceperunt atque


;

iftam

comam femper
24

i5

En marge NB.
:

Vid.

fig.

pag. 171 (/" dit.).

uvres.

III.

i86

Principiorum Philosophle
:

17J-I74.

in parte Sole praeterpropter averf videri


fi

ade ut

Terra

ftet in line

red

inter

Cometam & Solem,


eft,

crines in
Et

omnes Cometa anni

partes difperfi circa illum appareant.


1475, c ^

p r i mu m vifus

comam
5

prferebat; in fine autem fuse apparitionis, quia in


oppofit cli regione verfabatur,
|

comam

poft fe tra:

hebat. Haec etiam

coma

longior

eft vel

brevior

tum

ratione magnitudinis Cometse, in

minoribus enim

nulla apparet, nec etiam in magnis,

cm
;

noftro
10

afpedu recedentes perexigui effe videntur tum etiam ratione loci, caeteris enim paribus, quo terra rerriotior eft line red, quae duci poteft

Comet ad
latente
inftar
ifta
i5

Solem, e ipfius coma longior

eft;

& interdum

Comet fub

radiis Solis, ejus

comae extremitas

trabis ignese fola confpicitur.

Ac denique coma
;

interdum paull

latior eft,

interdum anguftior
;

inter-

dum
CXXXIV.
De qudatn rejraione, qud dependel.
ijla

re&a, interdum curva

&

interdum Sole dire-

cte averfa,

interdum non

ita praecif.

Quorum omnium
coma

rationes ut intelligantur,

novum
non
20

quoddam genus
atum
eft,

refradionis, de quo in Dioptric

quia in corporibus terreftribus non nota-

tur, hc eft

confiderandum. Nempe, ex eo qud glosequales, fed


incra

non Tint omnes inter fe paullatim minuantur certo termino,


buli cleftes

quem
25

continetur fphaera Saturni, ufque ad Solem, fequitur radios luminis, qui per majores ex iftis globulis com-

municantur,

cm ad minores

deveniunt, non

modo

fecundm
CXXXV.
Explicatio
ijlius re-

lineas redas progredi debere, fed etiam ex

parte ad latera refringi

& difpergi.
in

Confideremus, exempli cauff, hanc figuram,


multis globulis perexiguis incumbunt
alii

qu

3o

fraionis.

mult

ma

74-t76.

Pars Tertia.

187
in continuo

jores,

putemufque ipfos
ade
ut,
fi

efle

omnes

motu,

quemadmodum
fcripfimus
:

globulos fecundi elementi fupr de-

unus ex

ipfis

verfus aliquam

partem pellatur, exempli cauff,


5

verfs B, ejus a&io

aliis

omnibus qui

re-

perientur in line re-

d, ab ipfo verfs
fine

il-

lam partem protenf,


10

mor communicetur. Ubi notandum eft, adio|nem quidem


iftam ab

ufque ad

C
i5

integram perveni-

re, fed

aliquam tamen

ejus partem

ad B
E difpergi. Globus enim
2

tranfire pofle, ac refi-

duum verfs D &


pellere

C non poteft
cm

globulum
1

verfs B, quin fimul etiam pellat

globulos
20

&

verfs

D & E. Neque

eft

par ratio,
;

25

duos globos 4 & $ verfs C quamvis enim hsec ejus adio duobus illis globis 4 & j ita excipiatur, ut videatur etiam defle&i verfs D & E, red tamen tendit ad C tum quia globi ifti 4 & 5 sequaliter utrimque ab aliis fibi vicinis fuffulti, totam illam reftituunt globo 6 tum etiam quia continuus eorum motus efficit, ut nunquam per ullam temporis moram hsec adio duobus fimul excipiatur, fed tantm, ut fucglobus

pellit

ceiiv

3o

nunc ab uno & mox ab altero tranfmittatur. Cm autem globus C pellit trs fimul 1, 2, j verfs B, non ita poteft ejus adio ab illis ad unum aliquem remitti; &, quantumvis moveantur, femper aliqui ex
|

i88
ipfis

Principiorum Philosophie

176.

adionem

illam obliqu excipiunt; ideque,quam-

vis

praecipuum ejus radium re& verfs B deducant,


alios debiliores

utrimque verfs D & E difpergunt. Eodemque modo, fi pellatur globus F verfs G, cm ejus atio pervenit ad H, ibi communicatur globulis 7, 8, 9, qui praecipuum quidem ejus

innumeros tamen

radium mittunt ad G, fed alios etiam verfs D & B difpergunt. Hcque notanda eft differentia, qu oritur ex obliquitate incidentiae iftarum aclionum in circulum CH a&io enim ab A ad C, cm perpendicula:

10

ri ter

incidat in illum circulum, radios fuos sequaliter

utrimque difpergit verfs


H, quae
nifi

D&E

atio

in

eundem obliqu
efle

incidit,

autem ab F ad non difpergit fuos


fi

verfs ipfius centrum, faltem

obliquitas incii5

dentiae

tur

graduum 90; fi ver fupponaminor, nonnulli quidem ejus a&ionis radii etiam
fupponatur

in aliam

partem mittentur, fed


nifi

aliis
ifta

mult debiliores,

&

ide vix fenfibiles,


:

cm

obliquitas eft valde

parva
quitas
CXXXVI.
Explicatio apparitio-

contra autem radii, qui verfs centrum circuli


ifta

obliqu fparguntur, e funt fortiores, qud


eft

obli-

20

major.

Quorum omnium
eft

demonftratione percept, facile


:

ns coma.

illam transferre ad globulos cleftes


fit

quamvis
iftis

enim nullus

locus, in

quo

fie

majufeuli ex

globulis alios mult minores tangant, quia tamen

ipfi

25

gradatim funt minores

&

minores, certo termino


eft
a
,

ufque ad Solem, ut di&um

facile credi poteft

non

minorem

effe difFerentiam, inter illos qui funt fupra

& illos qui funt juxta orbitam qum inter majores & minores mox deferiptos
orbitam Saturni,
a.

Terre,
:

atque

3o

Art. lxxxii Ci lxxxv, p. 137 et 140.

76-178.

Pars Tertia.
iftius insequalitatis
|

189

inde intelligi effedum


efle

debere in hac Terrse orbit,

qum
;

fi

non alium minimi ma-

jufculis

immdiate fuccederent

nec alium etiam in

locis intermediis, nifi

qud
quas

linese
ifti

fecundm
fint

radii difper-

guntur, non

re&se,

fed paulatim inflexa?.

Nempe,
IO

fi

fit

Sol,

2545 orbita per quam


Terra anni fpatio de-

fecundm ordinem notarum 2, 3,4,


fertur

DEFG<H>
i5

terminus

ille

quo globuli cle-

ftes

incipiuntgradatim

efle minores

& minores
dixi-

ufque ad Solem (quem


20

terminum fupr mus a non habere

figu-

ram

fphserse perfedae,

fed fphaeroidis irregularis,

verfs polos mul-

t depreflioris,
25

qum

verfs eclipticam),

&

fit

Cometa in noflro
:

clo exiftens

putanin

dum eft radios Solis


inde re|fledi verfs
3o

hune Cometam impingentes,


partes fphseroidis

ita

omnes

DEFGH,
qui-

ut

ii

qui perpendicularitei incidunt in F,


1

maxim

a. Art. lxxxi, p.

35-i 37.

ioo

PrINCIPIORUM PhILOSOPHLE
,

178-170.

dem ex parte, red pergant ufque ad j


nonnulli ex
ipfis

fed tamen etiam

hinc inde fpargantur;

&

qui obliqu

incidunt in G, non tantm red pergant verfus 4, fed etiam ex parte refrangantur verfus j & denique qui
;

incidunt in H, red

non perveniant ad orbitam

Terrse,

fed tantm reflexi verfus 4

&

5,

ficque de cseteris.
,

Unde patet, fi Terra fit in orbitse fuse parte j hune Cometam ex e vifum iri cum coma in omnes partes quod genus Cometse Rofam vocant radii difperf
:

enim diredi
liores, qui ex

ad

j,

ejus caput;
j

alii

autem debi-

10

& G verfus

refleduntur, ejus crines


in 4,

idem Cometa ex e videbitur per radios redos CG4, & ejus coma, five potis cauda, verfus unam tantm partem protenfa,
exhibebunt. Si ver Terra
fit

per radios ex

H &

aliis locis,

quse funt inter


fi

G&
fit

H,

i5

verfus 4 reflexos.

Eodemque modo,

Terra

in 2,

Cometa ex e videbitur ope radiorum redorum CE 2, & ejus coma ope obliquorum qui funt inter CE2 &

CD 2,

nec

alia erit differentia, nifi

qud, oculo exi-

flente in 2,

Cometa mane

videbitur,

& coma
Cometa
S,

ipfum
vide-

20

praecedet

oculo autem exiftente in

4,

bitur vefperi,
CXXXVII. Quomodo etiam trabes
appareant.

& caudam
oculus
fit

fuam

poil fe trahet.

Denique,

fi

verfus

pundum

impedietur
polit,

radiis Solis ne

Cometam ipfum

videre

fed
25

videbit tantm ejus comse partem, inftar igne trabis,

CXXXVIII. Cur Cometarum couda, non femper in

mane, prout oculus propior erit pundo 4 vel pundo 2 atque forte una mane & alia vefperi poterit apparere, fi oculus in ipfo pundo medio 5 exfiftat. Et quidem haec coma vel cauda interdum reda, interldum nonnihil incurva efe dbet interdumque in
quse apparebit vel vefperi vel
; ;

3o

179-

Pars Tertia.
line, quae tranfit per centra

191
parte Sole dire
averfa, nec femper rea videatur.

re&

Cometse & Solis, interdum nonnihil ab e defledens; ac denique interdum latior, interdum anguftior, vel etiam lucidior,

cm nempe
roidis

radii latrales verfs

oculum convergunt.

Hsec enim omnia fequuntur ab irregularitate fphae-

DEFGH
eft,

deprefor
gis

quippe verfs polos, ubi ejus figura caudas Cometarum exhibere dbet ma:

10

redas & latas in flexu qui eft inter polos & eclipticam, magis curvas, & Solis oppofito defledentes & fecundm iftius flexs longitudinem, magis lucidas
;
;

Nec puto quicquam hadenus circa Cometas fuifle obfervatum, faltem quod nec pro fabula, nec pro miraculo fit habendum, cujus caufla hc non
anguftas.

&

habeatur.
i5

Quseri tantm poteft, cur non etiam comae circa


ftellas fixas,

CXXXIX.
Cur
talcs

ac circa altiorcs planetas Jovem

& Satur-

coma? circa

Fixas aut Planetas


non appareant.

20

25

num, appareant. Sed facilis refponfio eft. Primo, ex eo quod non foleant videri in Cometis, cm eorum diameter apparens non eft major qum fixarum, quia tune ifti radii fecundarii non habent fatis virium ad oculos movendos. Ac deinde, quantum ad fixas, quia cm lumen Sole non mutuentur, fed illud ex fe ipfis emittant, ifta earum coma, fi quae fit, hinc inde in omnes partes fpargi dbet, atque efTe perbrevis jamque rvera circa ipfas talis coma efle videtur neque enim
;
:

uniformi line circumfcriptae, fed vagis radiis undi-

3o

non mal forfan earum etiam fcintillationem (cujus tamen plures aliae caufae effe pofunt) hue referemus. Quantum autem ad Jovem & Saturnum, non dubito quin, ubi ar eft admodum
que
cinctse

apparent

&

punis, brves etiam interdum comae, in partem Sole

192
|

Principiorum Philosophie

79-i8o.

averfam protenfae, circa ipfos videantur; & fcio me taie quid alicubi olim legifle, quamvis autoris non
recorder.

Quodque

ait Ariftoteles,

i.

Mtorologie,

cap. 6, de Fixis, eas etiam ab ygyptiis comatas non-

nunquam
ex
vel
flellis

vifas fuifle,
;

puto de his planetis potis


refert de

efle

intelligendum

quod autem

coma cujufdam

quse funt in femore Canis, fe confped,

ab aliqu in are valde obliqua refractione, vel potis ab illius oculorum vitio proceiit addit enim
:

minus
CXL
-

fuifle

confpicuam,
iis

ipfam intendebat,

cm oculorum aciem qum cm remittebat.

in

10

m e?r pianL

omnibus quse ad Cometas fpe&ant, revertamur ad Planetas, putemufque fidus N a minoris agitationis efle capax, five minus habere foliver, expofitis
ditatis,

Nunc

qum globulos

fecundi elementi qui funt ver-

i5

fus circumferentiam noftri cli, fed

tamen aliquant

plus habere,

qum

aliquos ex

iis

qui funt verfs So-

lem.
Solis

Unde

intelligemus illud, flatim atque vortice


eft,

abreptum

continua verfs ejus centrum


20

defeendere debere, donec devenerit ad eos globulos


coelefl.es,

quibus in foliditate,
in fuo

five in

aptitudine ad per-

feverandum

motu per lineas redas, eft sequale. Cmque tandem ibi erit, non amplis ad Solem magis
accedet, nec etiam ab eo recedet,
nifi

quatenus ab
2 5

aliquibus

aliis caufis

nonnihil hinc inde propelletur;

fed inter iftos globulos cleftes libratum, circa


aflidu gyrabit,

Solem

&

erit Planeta.
ibi

Quippe

fl

propis ac-

cederet verfs Solem,


i3

verfaretur inter globulos


edit.).

En marge NB.
:

Vide
de

fig.

pag. 171 (/"

a.

Voir ci-avant

la rigurc

la p. i83.

i8o-i8i.

Pars Tertia.

193

cleftes paull minores, ac proinde quos fuperaret vi

ad recedendum centro circa quod gyrat & celeris motos, ac proinde quibus ifta ejus vis fimul cum agi;

tatione augeretur, ficque inde rurfus regredi debe5

ret. Si

ver Sole magis recederet,

ei

occurrerent

globuli cleftes aliquant

minus

cleri ter moti, ac

proinde qui ejus agitationem minuerent;

&

paull

majores, ac proinde qui vim haberent ipum verfs

Solem
10

repellendi.

Alise

autem

caufTse, quse

Planetam circa Solem


:

ita

CXI.I.
CauJJlv, quibus ejus

libratum nonnihil hinc inde propellunt, funt

primo,

errores pendent. Pri-

qud fpatium, in quo fimul


tatur,

cum

tot materi cli ro-

perfe& fphaericum; neceffe eft enim, ubi hoc fpatium latius eft, ut ifta materia cli lentis
fit
i5

non

fluat,

qum

ubi anguftius.
CXLII.
Secunda.

20

Secundo % qud materia primi elementi, ex quibufdam vicinis vorticibus verfs centrum primi cli fluendo, & inde ad quofdam alios refluendo, tum globulos fecundi elementi, tum etiam Planetam inter ipfos libratum, diverfimod poffit commovere. Tertio, qud meatus qui funt in corpore iftius
Planetse, aptiores efTe pofint ad particulas ftriatas,
aliafve primi

CXLIII.
Tertia.

elementi quse ex certis cli partibus

veniunt,
25

ut

qum ad reliquas, iftorum meatuum orificia,


fidera

unde fit, quse circa polos macurecipiendas


:

larum

involventium formari fupr diximus,

verfs iftas cli partes potis


vertantur.
8 majores] minores (/" dit., faute).
a.

qum

verfs alias ob-

cxlv.

Voir t. IV, p. 181, Voir aussi t. V,

1.

12-17.
1.

De mme, pour
7, etc.

les art.

cxliu, cxliv et

p. 259,

uvres.

III.

25

194
CXLIV.
Quarta.

Principiorum Philosophie
ifto

181-182.

Quarto, qud jam ant aliqui motus in


elfe potuerint, qui diutiffim in
alise

Planet

eo perfeverant, lict 3 cauffse rpugnent. Ut enim videmus turbinem


,

ab hoc folo qud femel puero intorqueatur,

fatis
5

virium acquirere ad perfeverandum in fuo motu per aliquot horae minuta, interimque aliquot millia gyro-

rum

abfolvere,

quamvis mole

fit

exiguus,

& tum

ar

circumjacens,
adverfentur
:

tum etiam

terra, cui infiitit, ejus

motui
"

ita facile credi pojteft,

ex hoc folo qud


ell, fuerit

aliquis Planeta,

cm primm fa&us

motus,

10

eum

prima

mundi origine ad hoc ufque tempus,


celeritatis, circuitus
efl
:

abfque ull notabili imminutione


fuos continuare potuiffe

quia mult brevius

temi5

pus quinque vel fex millium annorum, quibus mundus fletit, fi cum magnitudine alicujus Planet comparetur,
turbinis
cxLv.

qum tempus unius

horse minuti

cum

exigui

mole collatum. Quint denique, qud vis ita perfeverandi in fuo motu fit mult firmior & conftantior in Planet, qum
mior in

in materi clcfti

eum circumjacente ac etiam magno Planet qum in minore. Quippe


;

fir-

20

ifta

vis in

materi clefli pendet ex eo, qud ejus globuli

fimul confpirent in

eundem motum; cmque


momentis
ita

fint

fe
ut
25

mutu disjundi,

parvis ex

fleri poteft,

modo
Unde

plures,

modo

pauciores

fimul confpirent.

nunquam tam celeriter moveri, qum globulos cleftes eum circumjacentes etfi enim aequet illum eorum motum, quo fimul cum
fequitur Planetam
:

ipfis fertur,

illi

intrim habent alios plures, quatenus


funt. Inde etiam fequitur,

fe
a.

mutu disjundi
t.

cm

3o

Voir

V,

p. 173.

i82-i83.

Pars Tertia.

9S

horum globulorum cleflium motus acceleratur, vel tardatur, vel infle&itur, non tantopere, nec tam cit
accelerari, vel tardari, vel infle&i
inter ipfos verfantis.

motum

Planetae
CXLVI.

Quae omnia fi confiderentur, niliil occurret circa phamomena Planetarum, quod non plan conveniat

De prima produione
omnium Planetarum.

cum

legibus naturse ncbis expofitis

8
,

cujufque ratio

ex jam didis non facile reddatur. Nihil enim vetat quomins arbitremur, vaftiffimum illud fpatium in
O

quo jam unicus vortex primi cli continetur, initio vortices fuifTe divifum, in quatuordecim plurefve
|

eofque
fuis

ita fuifTe difpofitos, at fidera quae in centris

habebant, multis paulatim maculis tegerentur,


ifti

&

deinde
i5

vortices uni ab aliis deftruerentur,


:

modo

jam nobis defcripto b unus citis, alius tardis, pro diverfo eorum fitu. Ade ut, cm illi trs, in quorum
centris erant Sol, Jupiter

&

Saturnus, cteris effent

20

minorum Jovem circumftantium verfabantur, verfs Jovem delapfa fint & quae in centris duorum aliorum Saturno
majores, fidera, quse in centris quatuor
;

vicinorum, verfs Saturnum (faltem


;

fi

25

jam Planetas circa ipfum verfari) & nus, Terra, Luna & Mars (qu fidera etiam fingula fuum vorticem pris habuerunt), verfs Solem; ac tandem etiam Jupiter & Saturnus, un cum minoribus fideribus iis adjunclis, confluxerint verfs eundem Solem, ipfis mult majorem, poftquam eorum vortices fuerunt abfumpti Sidra autem reliquorum
;

duos Mercurius, Veelt

verum

28 abfumti (1"
a.

dit.).
et xl, p. 62,

Pars

II,

an. xxxvji, xxxix

63

et

65 ci-avant.

b. Art. cxv, cxvi

etcxvn, p. 162-166.

I96

PRINCIRIORUM PHILOSOPHLE

183-184.

vorticum,

unquam

plura fuerint

qum quatuorde-

CXLVII. Cur quidam Planct


fint aliis

a Sole remotiores : iJque ab cor uni magnitudinc fol non penderc.

hoc fpatio, in Cometas abierint. Sicque jam videntes primarios Planetas, Mercurium,Venerem,Terram, Martem, Jovem & Saturnum, ad diverfas diftantias circa Solem deferri, judicabimus id ex eo contingere, qud eorum qui Soli viciniores funt, foliditas fit minor qum remotiorum. Nec mirabimur Martem, Terra minorem, ipf tamen magis cim
in

Sole diftare, quia folidior nihilominus effe poteft,


foliditas fol
CXLVIII.

cm
IO

magnitudine non pendeat


iftis

3
.

Et videntes inferiores ex

Planetis, altioribus

Cur

Soli viciniores ce-

leris aliis

moveancjus
tardijfi-

tur

& tamen

macula? fuit
ma:.

putabimus id ex eo fieri, qud materia primi elementi, qua? Solem componit, celerrim gyrando, viciniores cli partes magis fecum abripiat qum re|motiores. Nec intrim mirabimur, qud maculae quse in ejus fuperficie apparent, mult
celeris in
ferri,

orbem

i5

tardis ferantur

qum

ullus Planeta

(quippe in bre-

viffimo fuo circuitu viginti fex dies


rius

impendunt, Mercuvix trs


20

autem

in fuo

plufqum fexagies majori,


qui
nifi

menfes,

& Saturnus in
;

fuo forte bis millies majori, anceleris ips moveretur,

nos tantm triginta

plus centumdeberetimpendere). accidere exeo, qud particule

Hoc enim putabimus


elementi, ortae

tertii

continua macularum
circa Solem, atque ibi
five setheris

diffolutione,

congregat

fint

magnam quandam molem


forte

aris

componant,
fint

ufque ad fphseram Mer-

curii vel
ticulse,

etiam ulteris extenfam; cujus aetheris par-

cm
fie

vicem

ramof, fibi inadhserent, ut non disjun&im concitentur,


valde irregulares
globuli materia? clefiis, fed

&

quemadmodum
a.

omnes

3o

Art. cxxi et cxxn, p. 170 et 172.

i8 4-i85.

Pars Tertia.

197

fimul Sole rapiantur,


lares,

& cum

ipfis

tum maculae
:

fo-

tum etiam pars cli Mercurio vicina unde fit, ut non mult plures circuitus qum Mercurius, eodem tempore abfolvant, nec proinde tam cit moveantur. Deinde, videntes Lunam non modo circa Solem, fed fimul etiam circa Terram gyrare, judicabimus id
vel ex eo contingere, qud, ut Jovis Planet verfs

CXLIX.
Cur Luna
circa Terrain gyret.

Jovem,
io

fie

ipfa verfs

Terram

confluxerit,

priufquam

haec circa

Solem

ferretur; vel potis qud,

cm non
in

minorem habeat vim agitationis qum Terra,


fphaer circa
;

edem

Solem debeat verfari &, cm mole fit minor, sequalem habens vim agitationis, celeris debeat ferri. Nam, Terra exiftente circa Solem S, in cir-

culo
l5

NTZ, cum quo defertur ab N per T verfs Z, fi Luna celeris a&a eodem deveniat, in qucunque parte circuli NZ eam initio efle contingat, brevi
|

accedet ad A, ubi vicini Terrse impedita ne red

198

Principiorum Philosophle

i85-i86.

ulteris pergat, defledet

curfum fuum verfus B


fie

dico

verfus B, potis

qum

verfus D, quia

line re&

minus defledet. Dum autem ita perget ab A verfus B, omnis materia cleftis contenta in fpatio ABCD, quae
ipfam defert, contorquebitur in

modum

vorticis circa

centrum T ficque etiam


;

efiieiet

ut Terra circa fuum


fimul per circu-

axem gyret, dum intrim haec omnia lum NTZ circa centrum S ferentur a
.

CL. Cur Terra circafuum


axent vertatur.

Quanquam
circa

aliae

prseterea fint
:

cauiTa, cur Terra

proprium axem vertatur


fie

fi

enim antea

fuerit

10

fidus lucidum, in alicujus vorticis centro confiftens,


ibi

procul dubio

elementi, in
CLI.

nunc materia primi ejus centro congregata, fimiles adhuc


gyrabat;
.

&

Cur Luna

celeriits

fe-

ratur quant Terra.

CLII.

Cur femper Luna' facis, quamproxim


eademfit Terrar obverfa.

motus habet, ipfamque impellit b Nec mirabimur hanc Terram fer tricies circa fuum axem convolvi, dum Luna tantm femel circumferentiam circuli ABCD percurrit. Cm enim hsec circumferentia ABCD fit circiter fexagies major Terrae ambitu, fie Luna dupl celeris adhuc fertur qum Terra; & cm ambee agantur ab edem materia clefti, quam credibile eft non minus celeriter moveri prope Terram qum prope Lunam, non videtur aliacaufa efle majoris in Lun celeritatis, qum qud minor fit qum Terra Non etiam mirabimur, qud femper eadem pars Lunse fit Terrae obverfa, vel cert non multm ab e defledat; facile enim judicabimus id ex eo contingere, qud alia ejus pars aliquant fit folidior, & ide Terram circumeundo majorem ambitum debeat percur,
|

20

25

a.

Voir

t.

IV,
p.

p.

464-465
1.

et

t.

V, p. 3

3,

1.

4, p. 346,

1. 1

3, et p. 388.

b.

Tome V,

173.
24.

c. Ibid., p.

346,

i86.

Pars Tertia.
;

[99

ad exemplum ejus quod paulo ant notatura eft a de Cometis. Et cert innumerae illae insequalitates
rere
inftar

montium

&

vallium,

qu
;

in ejus facie obverf

perfpicillorum ope deprehenduntur,


foliditatem videntur arguere
tatis

minorem

ipfius
folidi-

hujufque minoris
venit,

caufa effe poteft, qud alia ejus facis, quse nunin

quam

confpeum noftrum

folm lumen diillud

recte Sole

miflum excipiat, hsec autem etiam

10

quod ex terra refleditur. Neque magis mirabimur, quod Luna videatur

ali-

CLIII.

quant celeris moveri, & in omnes partes curfu fuo minus aberrare, cm plena eft vel nova, qum cm
dimidia tantm apparet;
five

Cur Luna celeris ncedat, & fuo motu


medio minus aberret in conjunionibus,

cm

eft

verfs partes

qum in quadris ; & cur ejus ccelum non


fit

rotundum.

cli
i5

vel D,

qum cm eft

verfs

vel C.

Quia cm

globuli cleftes, qui continentur in fpatio


ratione magnitudinis
a. Art.

ABCD,
iis

&

mots

diverfi fint,

tam ab

cxx et cxxxii, p. 168 et p. 182.

200
qui funt infra
verfs L,
iis

Principiorum PhILOSOPHI/E

186-187.

D verfs K, qum
|

ab

iis

qui funt fupra

autem qui funt verfs

N&Z

fuit fimiles,

liberis fe diffundunt verfs

A & C, qum

verfs

B
;

&

non elle circulum D. Unde fequitur ambitum 3 perfedum, fed magis ad ellipfis figuram accedere ac

ABCD

CLIV. Cur fecundarii Plantes

materiam cli lentis ferri inter C & A, qum inter B & D b ideque Lunam, quae ab ift materi cli defertur, & propis accedere debere verfs Terram, fi fit in motu ad accedendum, & magis removeri, fi fit in motu ad recedendum, cm ipfam contingit effe verfs A vel C, qum cm eft verfs B vel D. Neque mirabimur qud Planetae qui juxta Satur;
,

10

qui funt circa Jo-

num
fum
a. b.

effe dicuntur, lentiflimo vel nullo

motu

circa ipcirca

vem, tam celeriter ;


qui ver funt circa

ferantur, contra
t.

autem qui funt juxta Jovem,

Voir

c.

Tome Tome

V, p. 259, 1. 26. IV, p. 464. IX, p. 198 de la traduction franaise, note

e.

187-188.

Pars Tertia.

201

illum gyrent,

& quifque tant celeris

quant Jovi

eft

Saturnum, tant tard


vel nullo

modo mo-

vicinior. Hujusenimdiverfitatiscaufaeffepoteft,

qud

veantur.

proprium axem agatur; Saturnus autem, ut Luna & Cometae, femper eandem fui partem convertat verfs centrum vorticis in quo
Jupiter, ut Sol
|

& Terra,

circa

continetur.

non mirabimur, qud axis, circa quem Terra diei fpatio convolvitur, non fit perpendiculariter eretus fupra planum eclipticae, in quo anni fpatio
Praeterea
10

CLV.
Cur poli sEquatoris & Ecliptic? multm diftent

ab invicem.

plufquam viginti tribus gradibus perpendiculo declinet unde oritur diverfitas seftatis & hyemis in terra. Nam motus annuus Terrae
circa Solera rotatur, fed
:

in ecliptic praecipu determinatur confenfu totius

i5

20

25

Solem gyrantis, ut patet ex eo, quod omnes Planetae in eo quamproxim confentiant direlio autem ejus axis, circa quem fit motus diurnus, magis pendet partibus cli, quibus materia primi elementi verfs ipfam fluit. Quippe cm imaginemur omne fpatium, quod jam primo clo occupatur, fuiffe olim divifum in quatuordecim plurefve vortices, in quorum centris erant illa fidera, quae nunc converfa funt in Planetas, fingere non poffumus illorum omnium fiderum axes verfs eafdem partes fuiffe converfos hoc enim cum legibus naturae non conveniret. Sed valde credibile ellmateriam primi elementi,
materiae cleftis circa
; ;

quae in Terrae fidus confluebat, ex iifdem fer partibus

firmamenti veniffe, quas nunc adhuc ejus poli refpiciunt


;

atque

dum multi macularum cortices fupra hoc


fibi

fidus paulatim generabantur, particulas flriatas iftius


3o

materiae primi elementi multos

meatus in his corticibus efformffe, ipfofque ad magnitudinem & figuuvrbs.


III.

26

202

Principiorum Philosophie
fie

188-189.

ram fuam

aptffe, ut vel

nullum

vel

non

nifi diffici-

lem tranfitumpraebereponintparticulisftriatis, quae ex ficque illas, quae aliis firmaraenti partibus accedunt
:

fibi

aptos meatus per globum Terrae fecundm ejus


ad|huc per ipfum perp-

axem efformrunt, cm nunc

tua fluant, efficere, ut ejus poli verfs eafdem partes


a cli quibus veniunt, dirigantur
.

CLVI. Cur paullatim ad invicem accdant.

Intrim tamen, quia duae converfiones Terrae, annua


feilicet

& diurna, commodis

peragerentur,

fi

firent
10

circaaxesparallelos, cauflae hoc impedientes paulatim

CLVII.
Ultima & maxime generalis caufa om-

nium inqualitatum,

qu in motibus corporum mundanorum


reperiuntur.

utrimque immutantur; unde fit, ut fucceffu temporis Jeclinatio Eclipticse ab JEquaxore minuatur. Denique non rnirabimur, qud omnes Planetse, quamvis motus circulares femper affetent, nullos tamen circules perfedos unquam deferibant, fed modis omnibus, tam in longitudinem qum in latitudinem, femper aliquantulum aberrent. Cm enim omnia corpora, quae funt in univerfo, contigua fint, atque in fe mutu agant, motus uniufcujufque motibus aliorum omnium dependet, atque ide innumeris modis variatur. Nec ullum plan phaenomenum in clis eminus
confpectis obfervatur,

i5

20

quod non putem hc fatis fuiffe explicatum. Superefl, ut deinceps agamusde illis, quae cominus fupra Terram videmus.
a.

Voir

t.

IV, p. 182,

1.

20

PRINCIPIORUM

PHILOSOPHIE
PARS QUARTA
De
Etfi

Terra.

credi nolim, corpora hujus

mundi

adfpeftabilis

1.

genita
eft,

unquam

fuiffe illo

modo
a
,

qui fupr defcriptus

Falfam hypothejm, qud jam ante ufi /u.


mus,effe retincndam, ad veras rerum na,.

10

debeo tamen eandem hypothefim adhuc retinere, ad ea quae fupra Terram apparent explicanda; ut tandem li, quemadmodum fpero, clar oftendam caufas omnium rerum naturalium hc via, non autem ull ali, dari poffe, inde merit concludatur, non aliam effe earum naturam, qum tali modo genitae effent. Fingamus itaque Terram hanc, quam incolimus,
ut jam fatis praemonui
fuiffe

turas explicandas.

II.

olim ex fol materi primi elementi conflatam,

Qu fit generatio

Ter.

inftar Solis,

quamvis ipfo

effet

mult minor

& vaftum
:

r, fecundm ifiam hypothefim.

vorticem circa
fed,

fe habuiffe, in

cujus centro confiftebat

cm

particulae ftriatae, aliaeque

non omnium mi-

nutiffimse minutise iflius materise primi elementi, fibi


20

mutu

adhaererent, fcque in materiam tertii elementi


iis

verterentur, ex
a.

primo maculas opaas

in Terrse

Pars III,

art.

xlv, p. 99-100 ci-avant.

204

Principiorum Philosophle

190-192.

fuperficie genitas effe, fimiles iis

quas videmus circa

Solem affidu generari ac diflblvi. Deinde particulas tertii elementi, quae ex continua iflarum macularum diflblutione remanebant, per clum vicinum diffufas, ma-

gnam

ibi

molem

aris, five aetheris, fucceffu

temporis
valde

compofuiffe; ac denique, poftquam

ifte sether

magnus fuit, denfiores maculas, circa Terram geni|tas, eam totam contexiffe atque obtenebraffe Cmque ipfae non poflent amplis diflblvi, ac forte permultae fibi mutu incumberent, fimulque vis vorticis Terram continentis minueretur, tandem ipfam, un cum maculis & toto are quo involvebatur, in alium ma.

IO

jorem vorticem, in cujus centro


efle.
III.

eft Sol,

delapfam
ita

Nunc ver,

fi

confideremus illam

nondum

verfs

Dijlinio Terra: in trs regiones : & prima;


de/criptio.

Solem delapfam, fed paul

poil delapfuram, trs in e

regiones valde diverfas dignofcemus.

Harum prima &


I

intima

continere tan20

tm videtur materiam
primi elementi, fe
ibi

non

ali ratione

qum
nifi

I&SH
'^r3X,

K*

in Sole

commoventis,
fit

nec alterius naturae,

IpIiSpl

minus puquia quod affidu ra ex Sole in maculas abit, non ita poteft ex e ex;

qud forte

25

purgari. Et fan idcirco

mihi facile perfuaderem, jam totum fpatium I fol fer materi tertii elementi plnum elfe, nifi inde fequi videretur, corpus Terrae non poffe manere
|

3o

tam

1Q2.

Pars Quarta.
,

20$

vicinum Soli
foliditatem.

qum nunc

eft,

propter nimiam fuam


IV.
Defcriptio fecund.

Media regio
co
culis

tota occupatur corpore valde opa-

& denfo: cm enim

hoc corpus fahim fit ex partiminutiffimis (utpote quse pris ad primum elepertinebant),
fibi

mentum

invicem adjun&is, nulli


efle, nifi

videntur in eo meatus relidi


folis illis particulis ftriatis

tam

exigui, ut

fupr defcriptis, ac reliquae

materiae primi elementi, tranlitum pnebere poflint.


10

Hocque experientia

teftatur in maculis Solis, quae

ejufdem naturse atque hoc corpus M, nifi qud fint mult tenuiores & rariores, tranfitum tamen luminis impediunt quod vix poflent, fi earum meafint
;

cm

tus eflent fatis lati ad globulos fecundi elementi adi5

meatus initio in materi fluid vel molli formati fint, haud dubi eflent etiam fatis refti & lseves ad adionem luminis non impediendam. Sed iftae duae interiores Terre regiones parum ad nos
mittendos.
ifti

Cm

enim

20

fpedant, quia

nemo unquam ad

Dcfcriptio tertia.

ipfas vivus acceflit.

Sola tertia fupereft, ex qu omnia corpora quse hc


circa nos reperiuntur, oriri pofle deinceps oftende-

25

mus. Nunc autem nihil adhuc aliud in ipf efle fupponimus, qum magnam congeriem particularum tertii elementi, multm materise cleftis circa fehabentium,

quarum intima natura ex modo, quo


poteft agnofci.

genitae funt,

Nempe, cm
3o

ortae fint

ex diflblutione macularum,
fibi

VI.

quae minutiflimis primi elementi ramentis,

mutu
iftiuf-

Particulas tertii elementi, qu funt in

adjun&is, conftabant

unaquseque ex plurimis
efle fatis

hac
effe

terti

regione,

modi ramentis componi dbet, atque

magna,

debere fatis gnas.

ma-

20
ut

Principiorum Philosophie

igi-ig3.

impetum globulorum fecundi elementi, circa fe motorum, fufli|neat; quia quaecunque id non potuerunt, rurfus in primum vel in fecundum elementum
fint refolutse.

VII.
Ipfas

primo & fecun-

do elemento poffe immutari.

Verumenimver, quamvis illae globulis fecundi elementi totse refiftant, quia tamen fingula ramenta ex quibus funt conflatae ipfis cedunt, femper eorum occurfu nonnihil poffunt immutari.

VIII.
Effe majores globulis

Cmque ramenta
figuras,

ifta

primi elementi varias habeant


IO

Jecundi elementi,Jed iijdem effe minus fo-

non potuerunt plurima fimul tam apte con-

ndas & minus agitatas.

jungi, ad

unamquamque

ex

iftis

particulis tertii ele-

menti componendam, quin multos angufliflimos meatus, foli fubtiliffimae materiae ejufdem primi elementi
permeabiles, in
ill

relinquerent unde
;

fit,

ut quamvis
i5

hse particul fint

non

pofint

mult majores qum globuli clefles, tamen effe tam folidae, nec tantse agitatio-

nis capaces.

qud figuras habeant vald irregulares, & ad motum minus aptas, qum fint fphsericae iftorum globulorum. Cm enim ramenta ex quibus componuntur, innumeris modis diverfis conjunfta fint, inde fequitur ipfas & magnitudine & foliditate & figuris plurimm ab invicem differre, ac fer omnes earum figuras effe admodum
etiam
facit,

Ad quod

20

irregulares.
IX.

Hcque notandum
mu-

eft,

quandiu Terra

inftar

fixarum

25

Eas ab
tu

initio fibi

incubuiffe circa

in peculiari fuo vortice verfata eft,

necdum

verfs So-

Terrain.

lem delapfaerat,
jundse,

iflas

particulas tertii elementi, quse


fe

ipfam involvebant, quamvis

invicem effent dif3o

non tamen hinc inde per clum temer fparfas fuiffe, fed omnes circa fphaeram M conglobatas, unas aliis incubuiffe quia pellebantur verfs centrum
;

193-195.

Pars Quarta.
ipfis

207

globulis fecundi elementi, qui, majorem


*.

vim

agitationis habentes, ab eo centro recedere cona-

bantur a
j

^.**
X.

Notandum etiam, quamvis fibi mutu fie inumberent, non tam


apte tamen fimul jun-

,''-'^^^3^^

/k^^^K04^- m /^ ^.^v^^^^^^v^
v'uj^^^
I

Varia circa ipfas intervalla

materi primi
elementi
effe.

&

fecundi

relia

1^3^

&as
10

fuifle,

quin per-

multa

intervalla circa fe

mv

relinquerent, quae

non

modo

materi primi

elementi, fed etiam


globulis fecundi occu-

i5

pabantur hoc enim fequi debuit ex eo, qud figuras haberent valde irregulares ac diverfas, & fine ordine unse aliis adjundse eflent.
:

Notandum
fuperiores
20
:

praeterea inferiores ex globulis, qui par-

XI.

ticulis iflis immifti erant, paull

minores

fuifle

qum
eft
b
,

eodem modo quo fupr oftenfum


efle

Globulos fecundi elementi, eu minores initio fuiffe, qu centro Terra? viciniores.

eos qui prope Solem verfantur, gradatim


res,

mino-

prout

ei

funt viciniores.
fuifle,

globulos non majores

Ac etiam iftos omnes qum jam illi fint qui re-

periuntur circa Solem, infra fphaeram Mercurii; fed

25

major eft, qum fuerit unquam Terra; & proinde ipfos minores etiam fuifle, qum nunc ii fint, qui hc circa nos ver|fantur. Hi enim fuperant illos, qui funt infra fphaeram Mercurii, quoforte fuiffe minores, quia Sol

niam Sole funt remotiores. Et notandum iftos globulos, vias


a.

fibi retinuifle

inter

XII.

Meatufque inter ipfas

b.

Voir t. IV, p. 465. Pars III, art. lxxxv,

habuiffe angufliores.

p. 140.

208

Principiorum Philosophie

195-196.

participas tertii elementi, ad


dinis

accommodatas

ita ut

menfuram fu magnitunon tam facile alii globuli


accidifle,

paull majores per eafdem tranfire pofTent.


XIII.

Notandum denique tune frquenter


majores
alias

ut

Non femper
resfuiffe.

craffiores,

tenuioribus inferio-

& folidiores ex iftis particulis tertii elementi, minores & tenuiores fub fe haberent, quia, cm
fibi

uniformi tantm motu circa Terrae axem volverentur,

atque ob irregularitates fuarum figurarum


facile adhaererent, etfi
fior erat,

mutu
10

unaquaeque, qu folidior & craf globulis fecundi elementi cir minus folidis ita extri-

e majori

vi

cumjacentibus verfus centrum pelleretur, non tamen

femper poterant folidiores


ordinem,
XVI.

fe

care, ut infraipfas defeenderent; fed

non rar eundem


obtinuei5

quem cm primm formarentur

rant, retinebant.
De prima formatione diverforum corporttm, in terti Terra:

autem poftea globus Terrae, in trs iftas regiones diftin&us, verfus Solem devolutus eft (vortice feilicet in quo antea erat abfumto), non magna quidem mutatio in intima & medi ejus regione potuit inde oriri fed quantum ad exteriorem, primm duo,
;

Cm

20

deinde
XV.

tria,

poflmodum quatuor, & plura alia corpora


paull poft expli-

diverfa, in ediflingui debuerunt.

Quorum corporum produdionem


;

De

aionibus, quarum ope ijla corpora genita /tint ; ac primo de gnerait globulorum cleftium motu.

cabo fed priufquam hoc aggrediar, trs quatuorve prcipu adiones, quibus pendet, hc funt confiderand. Prima eft globulorum cleftium motus, generaliter fpedatus. Secunda, gravitas. Tertia, lumen. Et quarta, calor. Per globulorum cleftium generalem

25

continuam|eorum agitationem, quac tanta eft, ut non modo fufticiat ad ipfos motu annuo circa Solem & diurno circa Terram deferendos, fed
intelligo

motum,

3o

ig-197-

Pars Quarta.
aliis

209

etiam ad eofdem interea modis


cperint, pergunt poilea
lineas

quamplurimis
ita raoveri

agendos. Et quia, in quamcunque partem

quantum poffunt, fecundm redas, vel redis quam-minimm defledentes:


tertiee Terrae
iis

hincfituthi globuli cleftes, particulis tertii elementi,

corpora omnia

regionis componentibus,

immifti, varios in

effedus producant,

quorum

trs

praecipuos hc notabo.

10

Primus eft, qud pellucida reddant ea omnia cor,. r pora terreltria quse liquida lunt, & conitant particulis tertii elementi tam tenuibus, ut globuli ifti circa ipfas in omnes partes ferantur. Cm enim per iftorum corporum meatus hinc inde affidu moveantur, vimque
. .

XVI.

De primo
aioms

hujus prim
effeu, qud

reddat corpora P ei -

habeant eorum particulas


1

fitu

mutandi,

facile fibi vias

redas,

five

redis aequipollentes,

& proinde transferen-

20

d adioni luminis idoneas, in illis efFormant. Sicque omnino experimur, nullum elle in Terra liquorem purum, & tenuibus particulis conftantem, qui non fit pellucidus. Quantum enim ad argentum vivum, craffiores funt ejus particule, qum ut globulos fecundi elementi ubique circa fe admittant; quantum ver ad atramennon funt liquores puri, fed plurimis pulvifculis durorum corporum infperfi. Et quantum ad corpora dura, obfervari poteft ea omnia effe pellucida, quse dum formabantur & adhuc liquida erant, pellucida fuerunt, quorumque partes retinent eundem fitum, in quo pofitae funt globulis matriau cleftis, dum circaipfas nondum bi mutuo adhaerentes movebantur. Contra ver illa omnia effe opaca, quotum,
lac,

fanguinem,

&

talia,

25

3o

rum particulae
uvres.
III.

fimul jundae

&

connexse funt

vi

aliqu

extern, motui globulorum cleflium ipfis immiftorum


27

2IO

Principiorum Philosophie
:

197-198.

quamvis enim multi meatus in his etiam corporibus relidi Tint, per quos globuli cleftes hinc inde afidu difcurrunt, quia tamen hi meatus variis in locis

non obfequente

funt interrupti

& interclufi,
non

tranfmittendse

adioni luminis, qu nonnifi per vias redas vel redis


eequipollentes defertur, idonei effe
XVII.

poffunt.

Quomodo corpus dum & durum

foli-

fatis

multos meatus habere pojftt, ad radios luminis iranjmittendos.

Utque hic intelligatur, quomodo corpora dura fatis multos meatus habere poffint, ad tranfitum prrebendum radiis luminis, ex quvis parte venientibus, poma, vel
alii

quivis globi fatis magni,


reticulo includantur,

& quorum

fuperficies

fit

10

laevis,

eoque ard conftrido,

ita

poma, fibi mutu adhaerentia, unicum quafi corpus componant in quamcunque partem hoc corpus convertetur, meatus in fe continebit, per quos globuli plumbei fupra ipfum injedi, verfus centrum terrai, vi gravitatis fuse facile defcendent, fecundm lincas
ut
illa
:

i5

redis sequipollentes; ficque fpeciem corporis pellucidi, folidi

& duri

exhibebit.

Non enim opus

eft

ut glo-

buli cleftes,
in corporibus

magis redos

& plures meatus

inveniant
20

terreftribus, per quae radios luminis


fintii

tranfmittunt,
ter
XVIII.

qum

per quos globuli plumbei in-

poma

illa

defcendunt.

Ue Jecundo

ijlius

pri:

ma' aionis effcclu quod una corpora ab


aliis Jcccrnat,

h-

quores expurget.

Secundus effedus eft, qud cm particule duorum vel plurium corporum terreftrium, prfertim liquidorum, confuf fimul jundae funt, globuli cleftes quafdam ex ipfis unas ab aliis foleant feparare, ficque in varia corpora diftinguere, quafdam autem alias accuratis permifcere; ipfafque ita difponere, ut unaquque guitula liquoris ex iis conflati, cteris omnibus ejufdem liquoris guttulis omnino (imilis exliftat. Quippe, cm globuli cleftes moventur in meatibus
|

25

3o

198-199.

Pars Quarta.
tertii

211

corporumterreftrium liquidorum, particulas


menti
fibi

d-

obvias affidu loco expellunt, donec eas in-

ter aliquas alias ita difpofuerint

&

ordinrint, ut

non

magis qum
5

iftae alise

ipforum motibus

obfiftant, vel,

non poflunt, donec eas reliquis fegregrint. Sic videmus ex mufto fseces quafdam, non modo furfum & deorfum (quod gravitati & levitati triita

cm

difponi

bui pofTet), fed etiam verfus vafis latera expelli, vi-

numque
10

poftea defeecatum, quamvis adhuc ex variis

particulis conftans, efle pellucidum,

aut craffius in imo

qum

in

non denfius fummo apparere. Idemque


exiftimandum.
eft,
1

&

de

cseteris liquoribus puris eft

Tertius effe&us globulorum cleflium


, ,

..

quod
De

XIX
uquorum

aquse aliorumve hquorum guttas in are, ahove liquore


i5

tertio effeu

qud

ab

iis

diverfo, pendentes, reddant rotundas, ut


a
.

jam

in

guttas reddat rotundas.

Meteoris explicui

Cm

enim

ifti

globuli cleftes

long alias habeant vias in aquse gutt


lineas re&as, vel ad
:

qum

in are

circumjacente, femperque quantum poflunt fecundm

20

redas quam-proxim accedentes, moveantur manifeftum eft illos qui funt in are, objeclu aquese guttse minus impediri motibus fuis,

fecundm

lineas redis

continuandis,

quam-minimm defledentes, fiea fit perfed fphserica, qum 11 quamfortiatur. Si quae

cunque aliam figuram


25

enim

fit

pars in

fuperficie iftius guttae, quae ultra figuram fphacricam

promineat, majori

vi

globuli cleftes per arem dif-

currentes in illam impingent,

qum in caeteras, ideoque


;

ipfam verfus centrum guttae protrudent ac


ejus, fuperficiei centro vicinior
3o
fit

fi

quae pars

qum

reliqu, glo|

buli cleftes, in ipf gutt contenti, majori vi


a.

eam

Discours V. Voir

t.

VI,

p.

280.

212

Principiorum Philosophle
;

199.

centro expellent

atque

ita

omnes ad guttam

fphaeri-

cam faciendam
gentiae,

concurrent. Et

cm angulus
red

contin-

quo

folo linea circularis


fit

diftat,

omni
eft,

angulo redilineo

minor,
fit

& in null line curv prae& mi-

terquam

in circulari

ubique aequalis: certum

lineam redam nunquam pofle magis aequaliter,

XX.
Explicatio fecundce
aionis, quce gravitas vocatur.

nus in unoquoque ex fuis pundis infledi, qum cm dgnrt in circularem. Vis gravitatis terti ift globulorum cleftium

adione non multum differt. Ut enim illi globuli per folum fuum motum, quo fine difcrimine quaquaverfus
feruntur,

10

omnes cujufque
:

guttse particulasverfus ejus

centrum aequaliter premunt, ficque ipfam guttam faciunt rotundam ita per eundem motum, totius molis terre occurfu impediti, ne fecundm lineas redas ferantur,

i5

omnes

ejus partes verfus

mdium

propellunt

atque in hoc gravitas corporum terreftrium


XXI.

confiftit.
eft

Cujus natura ut perfed


partes,

intelligatur,

notandum

Omnes Terra

fijoljpeentur, non effe graves, fed levs.

omnia fpatia circa Terram, quae ab ipfius Terre materi non occupantur, vacua eflent, hoc eft, fi nihil continerent nifi corpus, quod motus aliorum corporum null ratione impediret nec juvaret (fie enim tantm intelligi poteft vacui nomen), & intrim haec terra circa fuum axem, fpatio viginti quatuor horarum, proprio motu volveretur, fore ut illae omnes ejus partes, quae fibi mutu non eflent valde firmiter eodem alligatae, hinc inde verfus clum diffilirent modo, quo videre licet, dum turbo gyrat, fi arena
primo,
fi
:

20

fupra ipfum conjiciatur,

eam

ftatim ab illo recedere


;

atque in omnes partes difpergi


vis, fed

&

ita

Terra non gra-

contra potis levis

efle

dicenda.

Pars Quarta.
j

215
XXII.
In quo conftjlat levitas materice cleflis.

autem nullum fit taie vacuum, nec Terra proprio motu cieatur 3 fed materi clefti, eam ambiente, omnefque ejus poros pervadente, deferatur,
,

Cm

ipfa habet

rationem corporis quiefcentis

materia au-

tem cleflis, quatenus tota confentit in illum motum quo Terram defert, nullam habet vim gravitatis, nec
levitatis
;

fed quatenus ejus partes plus habent agitain

tionis

10

i5

hoc impendant, ideoque femper terra? occurfu motibus fuis fecundm lineas redas perfequendis impediuntur, femper ab e quantum pofunt recedunt, & in hoc earum levitas confiftit. Notandum deinde, vim quam habent fingulae partes materise cleflis ad recedendum Terra, fuum effetum fortiri non poffe, nifi, dum illse afcendunt, aliquas partes terreflres in quarum locum fuccedunt, infra fe dprimant & propellant. Cm enim omnia fpatia quse funt circa Terram, vel particulis corpo-

qum

XXIII.

Quomodo partes omnes


Terr, ab
ift

mate-

ri clefti deorfum pellantur, S ita fiant

graves.

rum
20

terreflrium, vel materi clefti occupentur;

atque omnes globuli hujus materise cleflis aequalem

habeant propenfionem ad

fe

ab e removendos, nulfui fimiles


fit

lam

finguli

habent vim, ad alios

loco pel-

lendos. Sed
ticulis

cm

talis

propenfio non

tanta b in par-

corporum

terreflrium, quoties aliquas ex ipfis

fupra fe habent, omnino in,eas vim iftam fuam de5

bent exercere. Atque


terreftris

ita gravitas efficitur

cujufque corporis
ipfius

non propri
fi

ab omni materi clefti

illud circumfluente, fed pnecif

tantm ab e
eft illi

parte, quse,

corpus iftud defcendat, in ejus locum

immdiate afcendit, ac proinde quae


a.

magnitu-

Voir

t.

V, p. 388.

b.

Ibid., p. 173.

214

Principiorum Philosophie
Sit,

dine plan aequalis.


reftre in

exempli cauff, B corpus

ter-

medio are exftens,


4**i'P?- Z~~
m

& conflans pluribus


|

par-

ticulis tertii elementi,

qum moles
ac ve l

aris ipfi aequalis,

,.-:^^^^f^v^v, /r

P rom de pauciores anguftiores habens contineaeft,


fi

poros, in quibus materia

cleflis
:

wa

tur

manifeflum

^^a^v| hoc corpus B verfus I ^'%^yd defcendat, molem aris ei

10

aequalem in ejus

locum afcenfuram. Et quia in ifl mole aris,


plus
materise
cleflis
ipf
i5

qum
effe

in eo continetur,

manifellum etiam

eft, in

XXIV.
Quanta fit
in

quoque

corpore gravita/.

vim ad illud deprimendum. Atque ut hic calculus rel ineatur, confiderandum eft, in meatibus iftius corporis B effe etiam aliquid
materise cleflis, quse opponitur aequali quantitati
fimilis materise cleflis, quse in aris

tur, effe

mole contineeamque reddit otiofam itemque in mole aris aliquas partes terreftres, quse opponuntur to;

20

tidem

aliis

partibus terreftribus corporis B, nihilque

autem utrimque detra&is, quod reliquum eft materiae cleflis in ift mole aris, agere in id quod reliquum eft partium terreftrium in corpore B atque in hoc uno ejus gravitatem
in eas efficiunt. His
;

25

confiftere.
XXV.
Ejus quantitatem non
refpondere quantiLit i
mati'riivcujufque corporis.

Utque nihil omittatur, advertendum etiam eft, per materiam cleftem non hic intelligi folos globulos fecundi elementi, fed etiam materiam primi iis ad-

3o

202-203.

Pars Quarta.

millam,

& ad

ipfam quoque

effe

referendas

illas

par-

io

curfum ejus fequutse, cseteris celeris moventur, quales funt e omnes quse arem componunt. Advertendum praeterea, materiam primi elementi, cseteris paribus, majorem vim habere ad corpora terreftria deorfum pellenda, qum globulos fecundi, quia plus habet agitationis; & hos majorem, qum particulas terreflres aris quas fecum movent, ob fimilem rationem. Unde fit, ut ex fol gravitate non facile poffit ftimari, quantum in quoque corpore materise terreflris contineatur. Et fieri poteft, ut quamticulas terreflres, qua?
vis,

exempli cauff, raaffa auri vicies plus ponderet,


aquse
ipfi sequalis,

qum moles
i5

non tamen quadruplo


:

vel quintuplo plus materise terreflris contineat

tum,

quia tantundem ab utrque fubducendum

eft,

propter

20

i5

quo ponderantur; tum etiam, quia in ipf aqu, ut & in omnibus aliis liquidis corporibus, prop3 refter fuarum particularum motum, ineft levitas pe6hi corporum durorum. Confiderandum etiam, in omni motu effe circulum corporum quse fimul moventur, ut jam fupr oftenfum eft b nullumque corpus gravitate fu deorfum ferri, nifi eodem temporis momento aliud corpus magnitudine ipfi quale, ac minus habens gravitatis, furfum feratur. Unde fit, ut in vafe, quantum vis
arem
in
, ,

XXVI. Cur corpora non gravitent


in

locis

fuis

naluralibus.

profundo

&

lato, inferiores aquae alteriufve liquoris

guttse, fuperioribus

non premantur

nec etiam pre-

mantur
quot
a.

fingulse partes fundi, nifi totidem guttis,

ipfis

perpendiculariter incumbunt.
p. 388.

Nam, exem-

b.

Voir Pars

t.

V,

II, art.

xxxm,

p. 58-5g.

2l6
pli caufla, in

Principiorum Philosophie
vafe

203-204.

ABC,

aquae gutta

non premitur
fi

ab

aliis 2,

j, 4,

fupra ipfam exiftentibus, quia


aliae

hsec

deorfum ferrentur, deberent

guttae, 5, 6, 7, aut

fimiles,

in
;

earum locum
quse,

afeendere

cm

fint

aequ graves, illarura def-

cenfum impediunt. Hae autem guttse 1,2,3,4, juntis premunt partem viribus
,

fundi

quia,

fi

efticiant

10

ut defeendat, defeendent etiam ipf, ac in

earum

lo-

cum

partes aris 8, 9, quse funt ipfis leviores, afeendent. Sed eandem vafis partem B non plures gutt

premunt qum

hsec

1, 2, j, 4,

vel aliae ipfis sequipoli5

lentes; quia eo temporis

momento, quo haec pars B poteft defeendere, non plures eam fequi poffunt. Atque hinc innumera exprimenta circa corporum gravitatem, vel potis,
fi

fie

loqui licet, gravitationem,

quae mal philofophantibus mira videntur, perfacile


eft explicare. XXVII. Gravilatem corpora
deprimere verfus centrum Terr.

20

Notandum denique, quamvis particula materiae cleftis eodem tempore multis diverfis motibus cieantur, omnes tamen earum ationes ita fimul confpirare,
ac tanquam in aequipondio confiftere", unafque
aliis
25

opponi, ut ex hoc folo qud

moles objedu fuo earum motibus adverfetur, quaquaverfus aequaliter propendeant ad fe ab ejus vicini, & tanquam ab ejus
terrae

centro, removendas

nifi

forte aliqua exterior caufla b

diverfitatem hac in re confti|tuat. Talefque aliquot


a.

Voir

t.

V, p. 174.

b. Ibid., p. 388.

204-

Pars Quarta.
;

217

cauffae poffunt excogitari

tantus,

earum efFe&us fit ut fenfu deprehendatur, nondum mihi comfed an


eft.

pertum

Vis luminis, quatenus Sole ac


cli partes fe diffundit, cata a
:

fbellis

in

omnes
De
ejl

XXVIII.
terti aione,

qu

jam

fatis

fupr fuit expli-

10

tantm ut hic notemus, ejus radios Sole delapfos, Terne particulas diverfimod agitare. Quippe, quamvis in fe fpetata, nihil aliud fit qum preffio qugedam, quse fit fecundm lineas retas, Sole in Terram extenfas quia tamen ifta preflio non aequaliter omnibus particulis tertii elementi, quae fupremam terrae regionem componunt, fed nunc unis, nunc aliis, ac etiam, nunc uni ejufdem particulse extremitati, nunc alteri applicatur facile poteft intelligi, quo pado ex ipf variae motiones in particulis illis excitentur. Exempli caufT, fi AB fit una ex parfuperefl
:

lumen; quomodo particulas a'ris commoveat.

ticulis tertii elementi,


terrae

fupremam

20

regionem componentibus, quse incumbat alteri particulse C, atque inter ipfam & Solem alias
multse interjaceant, ut D, E, F
hae interjacentes
:

nunc impedient, ne radii Solis G, G, premant extremitatem B, non autem ne pre-

25

mant A
Et quia

ficque extremitas

de-

primetur, atque alia B attolletur.


iftae

particulae alfidu

fi-

3o

tum mutant, paull pft opponentur radiis Solis tendentibus verfus A, non autem aliis tendentibus verfus B, ficque extremitas A rurfus attolletur, & B deprimea.

Pars III,

art.

lv

et seq., p. 108.

uvres.

III.

28

2l8
tur.

Principiorum Philosophie

204-205.

Quod idem

in

omnibus

terra: particulis,

ad quas

Solis radii per|tingunt, habet

locum

&

ide

omnes

Solis
XXIX.

lumine agitantur.
five

Haec autem particularum terrellrium agitatio,


orta
fit

De

quart,qu<v eji calor ; quid fit. S quomodo fublato lumine

alumine,

five

ab ali quvis cauff, calor vocil

perjevcret.

catur; prfertim

major folito & movet fenfum; caloris enim denominatio ad fenfum tals re-

cm

fertur.

Notandumque
fie

eft

unamquamque
,

ex particulis

terreftribus

agitatam, perfeverare poflea in fuo


10

motu juxta
fiftatur;

leges naturae a donec ab aliqu ali cauff

atque ide calorem lumine ortum, femper


praeterea particulas terreftres, radiis
fibi

aliquamdiu poft fublatum lumen remanere.


XXX.
Cur
altis pcnetret,

Notandum
Solis
fie

quant lumen.

impulfas, alias

vicinas, ad quas

ifti

radii

non perveniunt,
confequenter.

agitare; hafque rurfus alias,

&

fie

i5

Cmque femper

tota Terrse medietas

Sole illuflretur, tt ejufmodi particulas fimul


veri, ut

commo-

XXXI. Cur corpora fer omit

ia rarefaciat.

quamvis lumen in prima opac fuperficie fubfiftat, calor tamen ab eo genitus ufque ad intimas partes mdia: Terr regionis debeat pervenire. Notandum denique iltas particulas terreftres, cm calore plus folito agitanlur, in tam angufto fpatio vulg non polfc contineri, qum cm quiefeunt vel minus moventur; quia figuras habent irregulares, qu minus loci occupant, cm certo aliquo modo junclsc
quiefeunt,
fit,

20

2>

qum cm affiduo motu


omnia
alia

disjunguntur.

Unde
par-

ut calor

fere

corpora terreftria rarefaciat,


(itu

fed
XXXII.

una magis,
e.\

minus, pro vario

& figura

ticularum,
Quomodo Juprema

qui bu s confiant.
fi

His variis adionibus animadverlis,


a.

rurfus confi-

Pars

II, art.

xzxvn,

p. 62.

205-J07.

Pars Quarta.

2I<

deremus Terram, jam primm ad viciniam Solis accedentem, & cujus fuprema regio confit particulis tertii elementi, fibi mutu non firmiter annexis, quibus immifti funt globuli cleftes, aliquant minores
|

Terr
rit

regio, in duo
divifa.

diverfa corpora fue-

primm

iis,

qui reperiuntur in e cli parte per

quam

tranfit,

vel etiam in e

ad

quam

venit facile intelligemus mi:

nores

irtos

globulos, majuiculis qui

eam circumple-

duntur, loca fua relinquere, hofque majufculos, in illa cum impetu ruentes, in multas tertii elementi partio

culas impingere, praefertim in craffiores, ipfafque infra


cseteras detrudere, juvante etiam ad

hoc

vi gravitatis,

atque

ita efficere

ut

iftae

craffiores infra caeteras de-

pulfse, figurafque

dis inter
5

& varias, arfe ne&antur qum fuperiores, & motus glohabentes irregulares
fit,

bulorum cleflium interrumpant. Quo

ut fuprema

smMk,.

*..

Terr regio, qualis hc exhibetur verfus A in duo corpora valde diverfa diftinguatur, qualia exhibentur verius B & C quojrum fuperius B eft rarum, fluidum
:

220

PrINCIPIORUM PhILOSOPHLE
inferius

207.

& pellucidum,
XXXIII.
Dijlinio particula-

autem

eft

aliquatenus den-

fum, durum &opacum. Deinde ex eo qud exiftimemus corpus


in

corpore

rum
tria

terreflriutn

B diftin&um
haererent,

fuiffe

per hoc folm, qud ejus partes


fibi

fumma

gnera.

globulis cleftibus deorfum preffae,

invicem ad-

intelligemus etiam aliud

adhuc corpus,

quale

eft

D, inter

ifta

duo debere poftea generari.


tertii

Etenim

figuras

particularum

elementi, ex quibus

confiant corpora B

& C, admodum variae funt, ut fupr


10

notatumeft a ,ipfafquehcin triaprsecipuagenera b licet diftinguere. Nempe quaedam funt in varia quafi brachia divifae, atque hinc inde expanfse tanquam rarai arbo-

rum,

& alia &

id genus; atque hse funt potiffimm, quae


fibi

materi clefti deorfum expulfae,


refcunt,

mutu

adhsei5

componunt. Aliae funt folidiores, figurafque habent, non quidem omnes globi vel cubi,
corpus
fed etiam cujuflibet ruderis angulofi; atque hae,
fi

raafi

jufculse fint, infra cseteras vi gravitatis defcendunt;

autem fint minufculae, manent prioribus immiftae, occupantque intervalla quse ab ipfis relinquuntur. Aliae
denique funt oblongae, ac ramis deftitutae, inftar bacillorum atque hse prioribus etiam fe interferunt, cm
;

20

fatis
illis

magna

inter ipfas intervalla reperiunt, fed

non
ut
25

facile anneftuntur.

XXXIV. Quomodo tcrtium


falum fit.

Quibus animadverfis,
cor-

rationi

confentaneum

eft

pus inter duo priora

credamus, cm primm particulae ramofae corporis C fibi mutu cperunt implicari, plerafque ex oblongis
fuiffe ipfis interjetas,
18 fint] funt {i"dit.).
a.

eafque poftea,

dum

ramofte

illae,

Art. vin, p. 206.

b.

Voir

t.

V,

p.

174.

107-208.

Pars Quarta.

221

magis

&

magis

preflae,

paullatim ar&is jungebantur,


ibi

fupra ipfas afcendifle verfus D, atque


gregatas
fuiffe, in
|

fimul con-

corpus duobus

aliis

B & C valde

diverfum.
locis,

Edem

ratione qu videmus in paludofis

terram calcando, aquam ex e exprimi, quae

pollea iplius fuperficiem tegit.

Nec dubium etiam,

. jv.

quin intrim
quae

alise

plures ex corpore

delapfae fint,

duorum inferiorum corporum C & D molem


initio,

auxerunt.
10

Quamvis autem

non

folae iftse

particule obetiam, quae

xxxv.
Particulas tantiim
unius generis in ijlo corpore contineri.

longae ramolis interjedse fuerint, fed

aliae

tanquam rudera aut fragmenta lapidum folidae erant, notandum tamen lias folidiores non tam facile fupra
ramofas afcendiffe, qum
i5

illas

oblongas

vel,

fi

quae

afcenderint, facilis poftea infra ipfas rurfus defcendiffe


:

oblongre enim, caeteris paribus, plus habent

fuperficiei
ri clefti

pro ratione

fuae

molis; atque ide mate-

per meatus corporis

fluente, facilis ex-

222
pelluntur
:

Principiorum Philosophle

308-209.

&

poftquam ad

pervenerunt,
iftius

ibi tranf-

verfim jacentes fupra fuperficiem

corporis C,

non
XXXVI.
Duas tantm
cularum.
in eo effe

facile

meatibus occurrunt, per quos in ipfum

regredi pofint.
Sic itaque multse oblongae particulae tertii elementi

fpecies ijlarum parti-

verfus

quamvis initio non fuerint inter fe perfel sequales, nec fimiles, hoc tamen commune habuerunt, qud nec fibi mutu, nec aliis
congregatae funt;

&

tertii

elementi

particulis

facile poffent

adhaerere,
10

qudque materi clefti ipfas circumfluente moverentur; propter hanc enim proprietatem corpore C
excefferunt, atque in
ibi

funt limul colledae;

cmque

materia cleftis affidu circa

illas fluat, efficiatque

ut variis motibus cieantur,

&

unse in aliarum loca


fieri

tranfmigrent, fucceffu temporis

debuerunt lseves

i5

&

teretes,

& quam-proxim

inter fe aequales, atque ad

duas tantm fpecies reduci. Nempe, quae fuerunt fatis tenues, ut ab illo folo impetu, quo materi clefti
agebantur, fledi poffent, circa alias paull craffiores,
quse

non poterant, convolutse, ipfas fecum detulerunt. Atque hse duae particularum fpecies, flexifie

fledi

20

lium

feilicet

atque inflexilium,

fie

jun&ae facilis perfolse

feverrunt in fuo motu,


inflexiles potuiffent
:

qum

fol flexiles, vel


eft,

unde fatum

ut ambae in corillse

pore

remanferint; atque etiam ut

quae initio

25

circa alias fledi potuerunt, poftea fucceffu temporis,


affiduo ufu fe inflecTendi,

magis &magis

flexiles red-

derentiir, fierentque inftar anguillarum aut

brevium
3o

funiculorum
fi

ali autem,

quam

ant flexilitatem

cm nunquam flederentur, habuerint, eam paullatim

amitterent, ac telorum inftar rigidae manerent.

209-210.

Pars Quarta.

223
XXXVII. Quomodo infimum corpus C, in plura alia fuerit divifum.

putandum eft corpus D pris diftingui c|piffe duobus aliis B & C, qum hsec duo perfed formata effent, hoc eft, priufquam C effet tam durum, ut non amplis poffent ejus particulae ar&is connedi, & inferis expelli motu materise cleftis, ac priufquam particule corporis B ita effent omnes orPraeterea

dinatse, ut

ifli

materise clefti faciles


fe praeberent:

&

aequalcs viab

undique circa
JO

ideque poflea multas

particulas tertii elementi fuiffe


fus
rint

adhuc corpore B
fi

ver-

expulfas.

Atque

hae particulae,

folidiores fue-

qiisaeu

congregatae erant in D, infra ipfas def-

cendentes corpori

fe

adjunxerunt, ac pro diverf

ratione fuarum figurarum, vel in ejus fuperficie


ferunt, vel infra ipfam penetrrunt
i5
:

man-

ficque hoc

unum

corpus
ibi

in plura alia divifum eft; ac etiam forte in


iis

aliqu fu regione totum fluidum evafit,

particulis
fibi

congregatis,

quarum

figure

impediebant ne

224
|

Principiorum Philosophie

211.

XXXVIII.

De formatione

alterius

quarti corporis fupra tertium.

mutu facile adhrrent. Sed omnia hc explicari non poflunt. Ubi autem etiam particule, minus folida? iis qu corpus D componebant, ex B deorfum lapf funt,
hseferunt in fuperficie hujus corporis D; ac quia ple-

rseque ex ipfis fuerunt ramofae, paullatim

fibi

mutu

g$&

V-

annexse, corpus
fluida, valde

durum

E,

duobus

B & D,

quse funt

diverfum, compofuerunt. Atque hoc cor-

pus E

initio

admodm

tenue erat, inftar cruft vel

corticis fuperficiem corporis

contegentis

fed

cum

10

tempore
fe
illi

craffius evafit, novis particulis ex

corpore B

adjungentibus; nec non etiam ex D, quia,

cm

reliquis

ejufdem corporis D plan fimiles non effent, motu globulorum cleftium expellebanlur, ut mox
iftae

dicam. Et quia
iis
i

particule aliter difponebantur, in

i5

partibus terra? ubi dies erat vel ftas,


adhaererent] adhrent (/"
dit.).

qum

in

211-212.

Pars Quarta.

225

iis

ubi erat nox vel hyems, propter diverfas actiones

luminis
eo,

&

calons, quod huic corpori accedebat in un

die, vel in

un aeftate, aliquo modo diftinguebatur ab quod eidem accedebat in die vel aeftate fequenti;
fibi

ficque ex variis quafi cruftis vel corticibus,

mutu
xxxix.

fuperindudis, fuit conflatum.

quidem non longo tempore opus fuit, ut Terrae * r n ^ n luprema regio A in duo corpora B & C diltingueretur
Et

r-w

De

hujus quarti corpo-

ris accretione,

& tcr-

10

nec etiam ut multae particulae oblongae coacervarentur verfus D; nec denique, ut prima interior crufta corporis E formaretur. Sed non ni fpatio plurium

fn expurgatione.

annorum

particulae corporis

ad duas fpecies paull


fuit,

ant defcriptas 3 reduci, atque

omnes cruftae corporis E


cur

formari potuerunt. Neque enim initio ratio


i5

particulae quae confluebant verfus D,


aliis

non
|

effent unae

paull craffiores

&

longiores,

nec etiam cur

20

adhuc fcabritiei habere potuerint, quamvis non tantum haberent, ut ide ramoiis anne&erentur; potueruntque etiam fecundm longitudinem planae effe vel angulofae, ac craffiores in un extremitate qum in altra. Cm autem fibi mutu non adhaererent, ideque materia cleftis affidu circumfluens, vim haberet ipfas movendi,
effent plane laeves teretes, fed aliquid

&

pleraeque paullatim

mutuo

attritu

laeves

&

teretes

25 evaferunt, atque inter fe aequales

tudinem
quae loca

aequaliter craffae;

fecundm longipropterea qud per eafdem


aliarum loca fuccedebant,
recipere, nec

&

vias tranfibant,

&

aliae in

non poterant majores

mino-

ribus tota impleri. Sed pleraeque etiam,


30

cm ad com-

munem
a.

aliarum
III.

normam

reduci

non

poffent, paulla-

Art. xxxvi, p. 222.

uvres.

19

22

Principiorum Philosophie

212-213.

tim motu globulorum cleftium ex hoc corpore

D
C

ejed funt
E
XL. Quomodo hoc
tertium corpus fuerit mole imminutum, & Jpatium aliquod interje

& harum

quidem nonnull

fe

corpori

adjunxerunt, fed

maxima pars furfum

afcendit verfus

& B, materiamque augendo corpori E fubminiftravit. Quippe tempore diei & seftatis, cm Sol unam medietatem corporis D vi luminis & caloris rarefaciebat,
non poterat omnis materia
corpora vicina
vicina,
iftius
;

medietatis inter duo

& quartum
rit.

relique-

C &

E contineri

neque hc corpora
IO

qu dura erant, locis

expellere, atque ide ple-

rque ejus materiaj particule per poros corporis E verfus B afcendebant, quae deinde tempore nodis & hyemis, ceffante ift rarefa&ione, ob gravitatem fuam rurfus defcendebant. Mult autem cauiTse erant, propter quas particule tertii elementi, quse fie ex corpore D egrediebantur, non poterant omnes poftea in illud reverti. Nara majore impetu exibant, qum redibant; quia major eft vis dilatationis |calor ortse, qum gravitatis. Et ideirco multoc per anguftos meatus corporis E fibi viam faciebant ad afeendendum, quse poftea nullam invenientes ad revertendum, in ejus fuperficie
confiftebant; ac etiam nonnullae, meatibus
illis

i5

20

im-

pa&ae, ulteris afeendere


ris vias

non

valentes, aliis defeenfu-

occludebant.

Praeterea
laevi

qucunque

caeteris

magis diftabant, folo globulorum cleftium motu extra corpus D pellebantur, ideque primae fe offerebant ad afeendendum verfus E & B atque horum corporum particulis occurrendo, non rar figuras fuas mutabant, & vel illis adhrebant, vel faltem definebant aptre efte ad revertendum verfus D. Unde fequi debuit polt multos
erant tenuiores,

&

figura

&

tereti

25

5o

dies

& annos, ut magna pars hujus corporis D effet ab-

21 3-2 14-

Pars Quarta.

227

fumpta,
nifi

& nullse amplis in eo particulae reperirentur,


;

duarum fpecierum ant defcriptarum 3 ac etiam ut corpus E effet fatis denfum & craffum, quia fer omnes particulae quae ex D recefferant, vel ejus poris
impatse denfius illud effecerant, vel occurfu particu-

larum corporis B mutatae,


nique ut fpatium
fatis

illifque an|nex3e, verfus E

relapfae erant, ficque craffitiem ejus auxerant; ac de-

amplum

F, inter

D & F relinque-

m
retur;
10

quod non alimateri potuit impleri, quam e ex qu conflatur corpus B; cujus fcilicet particulae tenuiffimee per meatus corporis E facile tranfierunt in
loca quoc ab
aliis

paull craffioribus ex

D exeuntibus
qum
F,
XLI.

relinquebantur.
Ita
i5

corpus

E,

quamvis gravius

&

denfius

ac forte etiam

qum

D, aliquandiu tamen ob fuam

Quomodo multar fiffur in quarto face


fint.

duritiem, fornicis inftar, fupra


fit.

D&

F fufpenfum man-

20

Sed notandum efi ipfum, cm primm formari cpit, meatus habuiffe quam-plurimos, ad menfuram corporis D excavatos. Cm enim ejus fuperficiei tune incumberet, non poterat non prgebere tranfitum iftis
a.

Art. xxxvi, p. 222.

228

Principiorum Philosophie

i 4 -i6.

particulis quae quotidie, vi caloris motae,

interdiu

verfus

B afcendebant, ac nohi rurfus defcendebant, femperque fe mutu confequentes, iftos meatus implebant.

Cm autem poftea, corpore D mole imminuto,


ejus particulae
aliae

non amplis
occuprunt,

omnes meatus corporis E

minores particulae, ex B venientes, in earum loca fuccefferunt cmque hae iftos meatus
;

corporis E non fatis implerent,

& vacuum

in natur

non detur, materia


tervalla,

qu fol omnia exigua inquae circa particulas corporum terreftrium


cleftis,

10

reperiuntur, impleri poffunt, in illos ruens,


figuras immutabat,
ita

impetumque

faciebat

eorum ad quofdam

diducendos, ut hoc ipfo

alii vicini

anguftiores red-

derentur.

Unde

facile contingebat, ut,

quibufdam pari5

tibus corporis E fe
fiffurae,

mutu

disjundis, in eo firent

quae poftea fucceffu temporis majores

& ma-

jores evaferunt.
aeftate in terra

Edem plan
|

ratione,

qu videmus

multas rimas aperiri,

dum Sole ficcadiutis ficcitas


20

tur,

eamque magis & magis hiare qu

perfeverat.
XL11 Quomodo ipfum in vanas partes fit con-

fraum.

autem multae taies rimae effent in corpore E, i atque fplae lemper augerentur, tandem ejus partes tam parum fibi mutu adhaeferunt, ut non amplis in modum fornicis inter F & B poflet fuftineri, & ide totum
,

Cm

confraftum, in fuperficiem corporis

gravitate fu

25

delapfum eft. Cmque haec fuperficies fatis lata non effet, ad omnia illius fragmenta fibi mutu adjacentia, & fitum quem prius habuerant fervantia, recipienda, quaedam ex ipfis in latus inclinari atque una in alia recumbere debuerunt. Nempe, fi ex. gr. in eo tradu corporis E, quem haec figura repraefentat, praeci|

3o

2l6.

Pars Quarta.
fifTurae ita

229

puae

ut duo

fuerint difpofitae in locis 1,2,5,4,5,6,7, fragmenta 2 j 67 paull pris qum reliqua

&

cperint delabi
extremitates
2,
)

&
5
,

aliorum quatuor fragmentorum

&6

pris

qum

oppofit

&v

m
itemque extremitas
delapfa
fit,

qum

fragmenti 45 aliquant prius extremitas v fragmenti v6: non du$

bium

eft,

quin ipfa jam debeant eo

modo efledifpofita,
ita

fupra fuperficiem corporis C, quo hc depita funt;


fcilicet, ut
10

fragmenta

pori C, alia

autem

& 6j proxim jungantur corquatuor in latus fint reclinata, &


2
j

una

in alia recumbant, &c.

2*0 )
XLIII.

Principiorum Philosophie

316-217

Quomodo tertium

cor-

pus fupra quartum ex parte ajcenderit,

& ex

parte infra re-

manferit.

Nec dubium etiam, quin corpus D, quod fluiduui eft & minus grave qum fragmenta corporis E, occupet quidem, quantum poteft, inferiores omnes cavitates fub iftis fragmentis reli&as, nec noix eorum rimas &
meatus; fed prseterea etiam, quia totum in illis contineri non poteft, quin fupra inferiora ex iftis fragmentis,

ut 23

& 67,
fi

afeendat.

XLIV.
Inde in Superficie Terra ortos effe montes, campos, maria, Se.

Jamque
intelligi
;

confideremus, hc per corpus B

& F arem

per C,

quandam

terrae

cruftam interiorem

5^ak&:s>

ex qu metalla oriuntur; per D, aquam ac denique per corpus E, terram exteriorem, quse ex lapidibus, argill, aren & limo eft conflata facile etiam per aquam, fupra fragmenta 2} & 6j eminentem, maria; per alia fragmenta molliter tantm inclicraiiffimam,
;
:

10

nata,

&

nullis aquis teta, ut 89,

nities; ac per alia

& vx, camporum plamagis erefta, ut 2 & 94 v, montes


1

.5

intelligemus. Et denique adverte|mus,


iita vi

cm fragmenta
funt, eo-

propriae gravitatis
fibi

hoc pa&o delapfa


diffiluilTe,
1,

rum

extremitates,

mutu

iortiter allifas, in alia

multa minora fragmenta

quse faxa in qui-

20

bufdam

litoribus maris, ut in

&

multiplicia

montium

217-218.

Pars Quarta.

)*

juga, partim altiffima ut in 4, partim remiffiora ut in & 6, compo9 & v, ac etiam fcopulos in mari, ut in
2,

fuerunt.

jam didis erui poffunt. Nam primo ex iis cognofcimus, arem nihil aliud efle debere, qum congeriem particularum tertii elementi, tam tenuium & fe mutu disjun&arum, ut quibuflibet motibus globulorum cleftium
intima?

Atque

horum omnium

naturae ex

XLV.
Quce
fit

aris natura

obfequantur; ideque illum effe corpus valde rarum,


10

fluidum
ra?

&

pellucidum,

&

ex minutiis cujuflibet figu-

poffe componi. Quippe, nifi ejus particulae fe


eflent plan disjun6tae,
;

mutu

jamdudum

adhsefifient

corpori E

cmque

disjunclae fint,

unaquaeque movetur

independenter vicinis, occupatque totam illam exii5

guam fphaeram,quam ad motum


prium fuum centrum
expellit.

circularem circa proex e vicinas

requirit,

&

omnes
:

Quamobrem nihil refert, cujufnamfint figura?.


XLVI. Cur facile rarfiai &
denfctur.

20

Ar autem frigore facile denfatur, & rarefit calore cm enim ejus particulae fer omnes fint flexiles, inftar mollium plumularum, vel tenuium funiculorum, qu celeris aguntur, e latis fe extendunt, & idcirco majorem fpatii fphceram ad motum fuum requirunt
;

atque notum

eft

ex didis a per calorem nihil hc aliud


,

qum
25

accelerationem mots in

iftis

particulis,
intelligi.

&

per
XLVII.

frigus ejufdem

imminutionem debere

Denique ar, in vafe aliquo violenter compreffus, vim habet refiliendi, ac per ampliorem locum fe protinus extendendi. Unde fiunt machinae, quae ope folius
aris,
3o

De

violenta ejus

com-

prejjione in

dam

quibufmachinis.

aquas furfum verfus,

inftar

fontium;

& alia; quae

tela
a.

cum magno
Art. xxix, p. 218.

impetu, arcuum

inftar, jaculantur.

2}2

Principiorum Philosophie
eft,

318-119.

Hujufque cauffa
ad motum fuum
vicinae in

qud are

ita

compreffo, una,

quaeque ejus particula fphaericum illud fpatiolum quod


requirit, fibi foli
;

non habeat,

fed aliae

ipfum ingrediantur

cmque

intrim idem

XLVIII.

De aquar natur :&cur


facile

modo in arem,
in

eadem agitatio iftarum particularum, confervetur motu globulorum cleftium, affidu circa ipfas fluentium, eae fuis extremitatibus fe mutu versrent & loco expellant, ficque omnesfimul impetum faciant ad majus fpatium occupandum. Quantum ad aquam, jam oftendi 3 cur duae tantm particularum fpecies in e reperiantur, quarum unae
calor, five

10

mod
tatur.

glaciem ver-

funt

fl exiles,

aliae inflexiles
illae

atque

fi

ab invicem fepa-

aquam dulcem componunt. Et quia jam omnes proprietates, cm falis tm aquae dulcis, ex hoc uno fundamento dedu&as, fuf in Merentur, hae falem,
teoris
b

i5

explicui,non opus

eft

ut plura de ipfis hc fcriinter


|

bam. Sed tantm notari velim, qum apte omnia


fe cohsereant,

& quomodo
eam
effe

ex

tali

generatione aquae
20

fequatur, etiam

debere proportionem, inter

ejus particularum crafitiem

rum

aris;

itemque

& craflitiem particulainter ipfas, & vim qu globuli fecm


ifti

cundi elementi eas movent, ut

globuli paull

minus
tis,

folito agunt,

ticulas aris in

tenuiores

aquam in glaciem mutent, & aquam; cm autem agunt paull aquae particulas, eas nempe quae
vertant.

parfor-

funt

25

flexiles, in

arem

XLIX. De fluxu & rejluxu


maris.

Explicui etiam in Meteoris c caufTas ventorum,

quibus mare variis irregularibus modis agitatur. Sed


a.

Art. xxxvi, p. 222.

b.
c.

Discours III et V. Voir t. VI, Discours IV. Ibid., p. 265.

p.

249

et

279.

2ig.

Pars Quarta.

''}}

fuperefl alius regularis ejus motus,


gulis in locis attollitur

quo

bis in die fin-

&

deprimitur, interimque femfluit.

per ab Oriente in Occidentem

Ad

cujus mots

cauflam explicandam, ponamus nobis ob oculos exi-

guum
circa

illum cli vorticem, qui Terram pro centro

habet, quique

cum

ill

& cum
B

Lun

in majori vortice
a
;

Solem

fertur. Sitque

A B C D ille exiguus vortex

EFGHTerra; 12^4
10

fuperficies maris, quo, majoris

Terram ubique tegi fupponimus; & $678 fuperficies aris mare ambientis. Jamque confideremus, fi nulla in ifto vortice Luna effet, pundum T, quod eft centrum Terrae, fore in pundo M, quod eft vorticis centrum; fed Lun exfiftente verfus B,
perfpicuitatis caufla,
a.

Voir

t.

V, p. 260,
III.

1.

7.

uvres.

3o

j4

Principiorum Philosophie
effe

2:9-221.

hoc centrum T
veatur

debere inter

M& D

quia,

materia cleftis hujus vorticis aliquant celeris

cm mo-

qum Luna vel Terra, quas fecum defert, nifi punctum T aliquant magis diftaret B qum D,
Lunae praefentia impediret, ne
poffet inter
illa

tam
;

libr fluere

B &

T,

qum

inter

T& D eam

cmque locus
nifi

Terrae in ifto vortice


litate

non determinetur,

ab aequa-

virium
eft

ma|teriae cleftis

circumfluentis,

ipfam idcirco nonnihil accedere debere verfus D. Atque eodemmodo, cm Luna erit in C, Terficque femper rae centrum effe debebit inter M & A
evidens
:

10

Terra nonnihil Lun recedit. Praeterea, quoniam hoc pacto, ex eo quod Luna fit verfus B, non modo fpatium
per quod materia cleftis
illud per
fluit inter

B&

T, fed etiam
:

quod

fluit inter

T & D,

redditur anguftius
ibi

i5

inde fequitur iftam materiam cleftem


fluere,
in 6

celeris

atque ide magis premere, tum fuperficiem aris


8,

&

tum fuperficiem aquae


diametro

in 2

& 4, qum
ifti

fi

Luna
20

non

effet in vorticis

BD

cmque corpora
objfe-

aris

&

aquae fint fluida,

&

facile preflioni

quantur, ipfa minus alta


F

effe

debere fupraTerrae partes

& H, qum
1
,

fi

Luna

ac contra effe
cies aquae
L
Cur aqua
ccndat,
-

hanc diametrum BD; altiora verfus G & E, ade ut fuperfieffet extra


5
,

& aris

7, ibi

protuberent.
25

horis 6 [af-

horis

6-

ver, quia pars Terrae quas nunc elt in F, reo i-, i a i gione puncti B, ubi mare elt quam-minime altum,

Jam

dejcendat.

p ft fex horas erit in G, regione punti C, ubi eft altiffimum, & poft fex alias horas in H, regione punfti D, atque itaconfcquentcr vel potis, quia Luna etiam
;

intrim nonnihil progreditur B verfus C, utpote quae

3o

mcnfis fpalio circulum

ABCD

percurrit, pars Terrae

Pars Quarta.
quae

nunc

eft in F,

regione corporis Lune, poft fex

horas

cum

12 minutis, praeterpropter, erit ultra

pun-

um

G, in e diametro vorticis ABCD, quae illam ejufdem vorticis diametrum, in qu tune Luna erit, ad angulos re&os interfecat; tuneque aquaerit ibi altiffi-

ma;
alta,

& poft
&c.

fex alias horas

cum duodecim
aqua
in
erit

minutis, erit

ultra

puncium H,

in loco ubi

quamminim

Unde

clar intelligitur

aquam
uno

maris, fingulis

duodecim horis cum 24 minutis,


fluere ac refluere debere
3
.

& eodem loco


LI.

hune vorticem ABCD non efle accurat rotundum, fed eam ejus diametrum, in qu

Notandum

eft

Cur

maris fint majores, cm Luna plena eft vel nova.


ajlus

4 qu] quo (/"


a.

dit.).

Voir

t.

IV, p. 466 et 467-468.

2}6

Principiorum Philosophie
eft

aai-m.

nova vel plena, breviorem effe ill quse ipfam fecat ad angulos re&os, ut in fuperiore parte oftenfum eft a unde fequitur fluxus & refluxus maris debere effe majores, cm Luna nova eft vel plena, qum in temporibus intermediis b
;
.

Luna verfatur cm

lu.
Cur
in cequinoiis fint

maxtmt.

Notandum etiam, Lunam femper effe in piano Eclipticae vicino, Terram autem motu diurno fecundm planum sequatoris converti quae duo plana in aequinodiis fe inter|fecant, in folftitiis autem multm ab invicem diftant unde fequitur, maximos seftus
;
:

10

maris
LUI. Cur ar S aqua/emper

effe

debere circa

initia Veris
eft,

Prterea notandum
a.

dum

Autumni. Terra fertur ab E per

&

b.

Pars III, art. cuit, p. 199. Voir t. IV, p. 467-468.

232-323.

Pars Quarta.
five

}7
ab Oriente ad Occidentem jluant.

ab Occidente in Orientem, aquae tumorem 412, itemque aris tumorem 856, qui nunc parti Terra? E incumbunt, paullatim ad alias ejus partes magis Occidentales migrare ita ut poft fex horas F verfus G,
;

H, & pofl horas duodecim parti Terrae G. Idemque etiam de tumoribus aquae & aris 2)4 & 678 eft intelligendum. Unde fit, ut aqua & ar ab Orientalibus Terrae partibus, in ejufdem partes Occidentales fluxu continuo ferantur 3

incumbant

parti Terrae

10

Qui fluxus, lict non admodm celer, manifeft tamen deprehenditur ex eo qud magnae navigationes
|

LIV.

Cur

fint

mult tardiores

&

difficiliores
;

verfus

partes
in qui-

eddem poli altitudine, regiones qu mare habent ad


in

Orientem, fint

aliis

Orientales

qum

verfus Occidentales

& qud

magis temperat.

i5

bufdam maris anguftiis, aqua femper fluat verfus occafum & denique qud, caeteris paribus, eae regiones quae mare habent in Oriente, ut Brafilia, non tantm
;

calorem fentiant, qum eae quae longos terrae tra&us habent ad Orientem & mare ad Occidentem, ut Guinea quoniam ar qui mari venit, frigidior eft,
Solis
;

20

qum qui Terra. Notandum denique, totam quidem Terram mari


non tegi, ut paull ant afumpfimus b fed tamen, quia Oceanus per omnem ejus ambitum fe diffundit, idem de illo, quantum ad generalem aquarum motum, efle intelligendum, ac fi totam involveret. Lacus autem & ftagna, quorum aquae ab Oceano funt disjundae, nullos ejufmodi motus patiuntur quia eorum fuperficies tam latae non funt, ut mult magis in un parte qum
;
:

LV.

Cur

nullus fit fluxus nec refluxus in lacu-

bus S ftagnis : aut cur in variis litoribus variis horisfiat.

25

in ali,
a.

ob Lunae praefentiam, materi clefti pret.

Voir

IV, p. 468.

b.

Ci-avant, p. 233,1. 8-9.

2}8

PRINCIPIORUM PHrLOSOPHLE

23- Ja4

mantur. Atque propter inaequalitatem finuum

&

an-

fra&uum, quibus cingitur Oceanus, ejus aquarum incrementa & dcrmenta diverfis horis ad diverfa litora perveniunt, unde innumerae eorum varietates
oriuntur.
LVI.

Quarum omnium varietatum


caujfcc

caufae particulares de-

Quomodo

ejus

particulares, in fingulis litoribus fini

duci poteruntexdi&is

3
,

fi

confideremus aquasOceani,

invejiigand

cm Luna nova
matutin
depreffas,

eft vel

plena, in locis litoribus re-

motis verfus Eclipticam

& yquatorem

hor fext, tam

qum

vefpertin, efTe altiffimas,


;

&

ide ver-

10

fus litora fluere

hor autem duodecim,


illa

efTe

maxime
:

&

ide litoribus ad
|

loca refluere

ac

prout litora funt vicina vel remota, prout aquae ad

magis redas vel obliquas, latas vel anguftas, profundas vel vadofas, ad ipfa citis aut tardis, & in majore aut minore copia deferri. Ac
ipfa tendunt per vias

i5

etiam, propter

admodm
iis

varios

&

inaequales

eorum
lit

anfra&us, faepe contingere ut aquae verfus


tus tendentes,
rant,

unum

quae ab alio litore veniunt occur20

utque

ita

earum curfus diverfimod mutetur. Ac

denique varios ventos,

& quorum

nonnulli quibufdiverfis

dam

in locis ordinarii funt, iftas

aquas

mo-

dis impellere. Nihil

enim puto

ullibi obfervari circa

fluxum
LVII.

&

refluxum maris, cujus caurTas in his paucis


25

non contineantur.
Circa terram interiorem C, notare
ftare particulis cujufvis figurae, ac
licet

eam con-

De

naturd Terras interioris.

tam craflis, ut globuli fecundi elementi ordinario fuo motu eas fecum non abripiant, fed tantm deorfum premendo graves
reddant, ac per meatus, qui plurimi inter ipfas repeb. Art. l, li et lu, p.

3o

234-236.

224-235.

Pars Quarta.
tranfeundo,
nonnihil

2J 9

commoveant. Quod etiam facit materia primi elementi, eos ex iftis meatibus, qui anguftifTimi funt, replens ac idem faciunt
riuntur,
;

particulae

terreftres

fuperiorum

quae faepe in eos qui funt

corpomm D & E, omnium latiffimi defceneft,

dunt, atque inde nonnullas ex craffis hujus corporis


particulis

fecum abducunt. Quippe credibile

fu-

periorem ejus fuperficiem conftare partibus ramofis,


10

quidem mutu valde firmiter annexis; utpote quae, dum hoc corpus formaretur, impetum globulorum
fibi

cleftium per corpora B


fuftinuerunt

& D

difcurrentium, primse

&

fregerunt

fed inter quas nihilominus

permulta funt intervalla


culae aquae dulcis,
i5

fatis lata, ut

per ipfa partialise

&

falis,

nec non etiam

anguLVI1I.

lofae
|

aut ramofae, excorpore E delapfse, tranfire poffint. Verm infra iftam fuperficiem, partes corporis C
fibi

minus ard

mutu

adhaerent; ac etiam forte in

De naturargenti vivi.

qudam ab
20

ipf diftanti, multae fimul funt congre-

gatse, quae figuras

habent tam teretes


fibi

& tam

laeves, ut,

quamvis ob gravitatem fuam


nec,

mutu incumbant,

quemadmodum
agitentur,

aquae partes, globulos fecundi


fe fluere

elementi undique circa

permittant, facile taiftis

men
25

tum minutioribus ex

globulis,

qui nonnulla etiam fpatia inter ipfas inveniunt, tum praecipu materi primi elementi, quae omnes angu-

3o

Atque ide liquorem componunt valde ponderofum & minime pellucidum, cujufmodi eft argentum vivum. Praeterea, quemadmodum videmus eas maculas, quae quotidie circa Solem generantur, figuras habere
ibi relitos replet.

ftiflimos

angulos

LIX.

De

admodm

irregulares

&

varias, ita

exiftimandum

eft

inqualitate caloris interiorem Terrant pervadenlis.

24O

PRINCIPIORUM PHILOSOPHLE
Terrae regionem

aa5-aa6.

mediam

M, quse ex materi iftis maculis fimili conflata eft, non ubique elfe aequaliter denfam & ide quibufdam in locis tranfitum prsebere
;

majori copiae primi elementi, qura in reliquis


|

atque
tran-

hanc materiam primi elementi, per corpus

%
Iffl
feuntem, ejus partes quibufdam in locis fortis
in aliis

m
qum
10

commovere,

ficuti

etiam calor Solis radiis

excitatus, atque, ut fupr

di&um

eft

a
,

ufque ad intima

Terrae pertingens,

non uniformiter agit in hoc corpus C, quia facilis ei communicatur per fragmenta
corporis E,

qum per aquam D atque


:

altitudo

mon:

tium efficit, ut quaedam Terras partes Soli obverfae, mult magis incalefcant, qum ab illo averfae ac denique aliter incalefcunt verfus yEquatorem, aliter
verfus polos, calorque
viciffitudinem
ifte

per vices variatur propter


asflatis

i5

tum

diei

&nodis, tum praecipu

& hyemis.
lx.

Unde
l or,S
.

fit,

ut

omnes

particulse hujus terrae interioris

De

iJ1

aione

femper aliquantulum, & modo plus modo minus moveantur; non eae folm quae vicinis non annexa;
a.

20

Art. xxx, p. 218.

226-21-J.

Pars Quarta.

241
dulcis,
;

funt, ut particulae argenti vivi,

& falis, & aquse

&

aliae

qusevis in majoribus ejus meatibus contentae

10

mutu quam-firmiffim adhrent. Non quidem qud hse ab invicem plan fejparentur fed eodem modo quo videmus arborum ramos ventis impulfos agitari, & eorum intervalla nunc majora reddi, nunc minora, quamvis ift arbores idcirco radicibus fuis non evellantur ita putandum efl craflas & ramofas corporis C particulas ita connexas effe atque implexas, ut non
fed etiam eae quae funt
duriffirme, ac fibi
;
:

omnium

foleant vi caloris ab invicem plan disjungi, fed ali-

quantulum duntaxat concutiantur, & meatus circa fe relidos modo magis modo minus aperiant. Cmque
duriores
i5

fint

aliis

particulis, ex fuperioribus

cor-

poribus

D &

E in meatus iflos delapfis, ipfas facile

motu

iflo

fuo contundunt

&

comminuunt, ficque ad
quae hc funt confiLXI.
Defuccis acribus

duo gnera figurarum reducunt,


deranda.

Nempe
20
efl,

particulae

quarum materia paull


meatibus
iflis

folidior
dis,

S aci-

quales funt

falis,

interceptae at-

ex quibus fiunt

que contufa, ex teretibus & rigidis planse ac flexiles redduntur non aliter qum ferri candentis virga rotunda crebris malleorum idibus in laminam oblon:

atramentum, futorium, alumen, Se.

gam
25

potefl complanari.

Cmque

intrim hae partiiflos fer-

culse, vi caloris adae,

hinc inde per meatus


allife

pant, duris

eorum

parietibus

atque affridse,
qui fucci poflea
,

gladiolorum inflaracuuntur, ficque in fuccos quofdam


acres, acidos, erodentes vertuntur
:

cum
3o

metallic materi concrefcentes


;

atramentum
alia

futorium

cum
III.

lapide,

alumen

&

fie

multa
3i

componunt.
uvres.

242
LXII.

Principiorum Philosophle

237-238.

De

materi oleagine

bituminis, fulphuris, &c.

autem molliores, quales funt pleraeque ex terra exteriori E delapfae, nec non etiam eae aquae dulcis, ibi penits elifae, tam tenues evadunt, ut motu
Particulae

materiae primi elementi difcerpantur, atque in multos

minutiffimos

& qum-maxim
|

flexiles

dantur
rentes,

qui ramuli,terreftribus aliis

ramulos diviparticulis adh-

componunt fulphur, bitumen,


five oleagine, quae in
fie tria

&

alia

omnia

pinguia
LXIII.

fodinis reperiuntur.

Atque
prin-

hc

habemus, quae pro tribus vulgatis


10

De Chymicorum
cipiis ;

& quomodo

Chymicorum
:

principiis, fale, fulphure ac Mercurio,

metalla in fodinas
afccndant.

fumi poffunt fumendo feilicet fuccum acrem pro fale, molliffimos ramulos oleagineae materiae pro fulphure,

ipfumque argentum vivum pro illorum Mercurio. Credique poteft omnia metalla ide tantm ad nos pervenire, qud acres fucci, per meatus corporis C fluentes, quafdam ejus particulas ab iis disjungant, quae
deinde materi oleagine involutae atque veftitae, facile

i5

ab argento vivo calore rarefafto furfum rapiuntur, & pio diverfis fuis magnitudinibus ac figuris, diverfa
metalla conftituunt. Quae fortaffe fingula defcripfnTem
20

hoc

in

loco,

fi

varia exprimenta, quae ad certam

eorum cognitionem requiruntur,


cuiffet.
LXIV.

facere

hadenus

li-

Jam

ver confideremus Terram exteriorem E, cujus


alia in

De Terra

exteriore, & de origine fontium.

fragmenta qusedam fub mari delitefeunt,

cam-

j5

pos extenduntur, alia in montes attolluntur. Et note-

quo pato fontes & flumina oriantur & quamvis femper in mare fluant, nunquam tamen ipforum aqua deficiat, nec mare augeatur aut dulcefeat. Quippe, cm
inprimis,
facile in e pofit intelligi,
;

mus

qum

a.

Art. lviii et lxi, lxii, p. 239, 241 et 242.

"8-229-

Pars Quarta.

245

campos & montes magnae fint cavitates aquis plense, non dubium eft, quin multi quotidie vapores,
infr

hoc
5

eft,

aquae particulae vi caloris ab invicem dis-

jundse ac celeriter motse, ufque ad exteriorem camporum fuperficiem atque ad fumma montium juga
perveniant; videmus enim etiam plerofque iftiufmodi

vapores ulteris ufque ad nubes attolli, ac facilis per terras meatus afcendunt, ab ejus particulis fuf|

fulti,
10

qum per arem,


fie

cujus fluidae ac mobiles par-

ticulae ipfos ita fulcire


ifti

non poflunt. Poftquam autem

vapores
quae

afeenderunt, frigore fuccedente tor-

pefeunt, -amifla vaporis forma rurfus in

aquam

ver-

tuntur
illos
i5

aqua defeendere non poteft per eofdem meatus, per quos vapor afeendit, quia funt ni;

mis angufti; fed aliquant latiores vias invenit, in intervallis cruftarum five corticum, quibus tota exterior terra conflata eft
;

quae viae ipfam obliqu fecun-

dm
20
ficie

vallium

& camporum
fubterraneae
vallis,

declivitatem deducunt.

Atque ubi

iftae

aquarum

vise

in fuperibi

montis, vel

vel
rivi

campi terminantur,

fontes featuriunt,

quorum

multi fimul congregati

flumina componunt,
rse fuperficiei

&

per decliviores exterioris terLXV

partes in mare labuntur.


.

a5

Quamvis autem affidu multae aquae ex montibus r n vertus mare Huant, nunquam tamen ideirco cavitates ex quibus afeendunt, poflunt exhauriri, nec mare augeri. Haec enim terra exterior non potuit modo paull ant deferipto 8 generari, nempe ex fragmentis corpo.
.

Cur mare non augeatur exeo, quodjiumina tn /""""


'

28
a.

En marge NB.
:

Vid.

fig.

pag. 226 (;* dit.).

Art. xlii, p. 228.

244
ris

Principiorum Philosophle

329-230.

E in fuperficiem corporis

cadentibus, quin aqua


iftis

multos

fibi

patentiffimos meatus fub

fragmen-

tis

retinuerit

per quos tanta femper ejus quantitas


redit,

mari verfus radies montium


tibus egreditur.

quanta ex mon5

Atque

ita,

ut animalium fanguis in

eorum venis
LXVI.

&

arteriis, fie

aqua

in terrai venis

&

in

fluviis circulariter fluit.

Et

quamvis mare

fit

falfum, fol

tamen aqua? dulcis


10

Cur fontes nonfintfaU fi, nec mare dulcefcat.

particulse in fontes afeendunt, quia

nempe funt tenues ac flexiles, particule autem falis, cm fint rigidse ac duras, nec facile in vapores mutari, nec ullo modo
per obliquos
|

terrae

meatus

tranfire poffunt. Et

quam-

vis affidu illa

tatur,

aqua dulcis in mare per flumina revernon ide mare dulcefeit, quia femper qualis
i5

quantitas falis in eo manet.


LXVII.

Cur

in

teis

quibufdam puaqua fil falfa.

Sed tamen non valde mirabimur, fi forte in quibufdam puteis, mari valde remotis, multum falis reperiatur. Cm enim terra multis rimis fatifeat, fieri facile poteft, ut aqua falfa non percolta ufque ad illos puteos perveniat five quia maris fuperficies
:

20

qu

alta eft atque

ipforum fundus

five

etiam quia,

a3o-a3i.

Pars Quarta.
funt fatis
latae, facile falis particulae

245
particu-

ubi
lis

vise

aquae dulcis per corporis duri declivitatem furfum

attolluntur.

Ut

experiri

li-

cet in vafe, cujus labra nonnihil fint repanda, quale efl

ABC dum
:

enim aqua

fal-

fa in eo evaporatur,

omnes

ejus orae falis crufl vefliri


folent.
10

Atque hinc etiam poteft intelligi, quo pato in montibus nonnullis, magnae falis moles inftar lapidum concreverint. Quippe, aqua maris e afcendente, ac
particulis flexilibus

LXVIII.

Cur etiam ex quibufdam montibus fal ejfodiatur.

aqua

dulcis ulteris pergentibus,

folum
.5

fal in cavitatibus, quae

cafu ibi fuerunt, remanLXIX.

fit,

ipfafque implevit.

Sed
figura
fal

& &

aliquando

falis particulee

nonnullos

fatis an-

De

guftos terrae meatus pervadunt, atque ibi nonnihil de

nitro aliifque falibus, /aie tnarino

diverfis.

quantitate fu deperdentes, in nitrum, vel


vel quid fimile mutantur.

ammoniacum,

Quin-

20

etiam plurimae

terrae particulse oblongae,

non ramofse,
aliorum fafitae

ac fatis rigidae, ab ori|gine fu nitri

&

lium formas habuerunt. Neque enim in alio


ese

funt

formse,

qum qud

illorum particulae

fint

oblon-

gse,
25

non

flexiles,

nec ramofse, ac prout de caetero va-

riae

funt, varias falis fpecies

componunt.
edudos,
De
LXX.
vaporibus, fpiritibus, exhalationibus terra interiore
dentibus.

Praeter vapores ex aquis fub terra latentibus

multi etiam fpiritus acres,

&

oleagineae exhalationes,

nec non vapores argenti


3o

vivi,

aliorum metallorum

ad exteriorem ajcen-

particulas fecum vehentes, ex terra interiori ad ex-

teriorem afcendunt
ris

atque ex diverfis eorum miftufpiritus acres

omnia

foffilia

componuntur. Per

246

Principiorum Philosophle

2'il-2i2.

fuccorum acrium, nec non etiam falium volatilium, ab invicem fejuntas, & tam celeriter fe commoventes, ut vis qu in omnes partes raointelligo particulas
veri perfeverant, praevaleat

eorum

gravitati.

Per exha-

lationes

autem

intelligo particulas ramofas, tenuiffifie

mas, oleagineae materiae,


aquis,

etiam motas. Quippe in


;

LXXI.

& aliis fuccis, & oleis, particule tantm repunt fed in vaporibus, fpiritibus, & exhalationibus, volant. Et quidem fpiritus majori vi fie volant, & facilis
anguftos quofque terrae meatus pervadunt, atque
intercepti firmis haerent,
efficiunt,
ipfis
10

Quomodo ex varia eorum mijlur, varia


lapidum, aliorumque
foffilium gnera oriantur.

&

ideo duriora corpora

qum

exhalationes aut vapores.


fit

Cmque
ipfis
i5

permagna

inter haec tria

diverfitas,

pro diverfitate

particularum ex quibus confiant, multa etiam ex

lapidum, aliorumque foffilium non tranfparentium g-

nera oriuntur,

cm

in anguftis terrae

meatibus inclufa
;

haerent, ipfiufque particulis permifeentur

&

multa

gnera foffilium tranfparentium, atque gemmarum,

cm

in rimis

colliguntur,
fluidis

& cavitatibus terrae primm in fuccos & deinde paulatim, maxime lubricis &
|

20

eorum

particulis abeuntibus, reliqu fibi

mu-

tu adhaerefeunt.
LXXII.

Quomodo metalla ex
terra intcriore ad ex-

Sic etiam vapores argenti vivi, terrae rimulas

&
25

majufculos meatus perreptando, particulas aliorum

teriorem perveniant,

& quomodo minium


fit.

metallorum

fibi

admiftas in

iis

relinquunt,

&

ita illam
;

auro, argento, plumbo-, aliifque impraegnant

ipfique

deinde ob eximiam fuam lubricitatem ulteris pergunt, aut deorfum relabuntur; aut etiam aliquando
ibi haerent,

cm meatus
,

per quos regredi poffent, ful3o

phureis exhalationibus impediuntur. Atque tune ipfae argenti vivi particulae minutiflim iflarum exhalatio-

232-233.

Pars Quarta.
quafi lanugine veftitae,

247

num
talla,

denique fpiritus
ut
ses,

minium componunt. Ac & exhalationes, nonnulla etiam me-

ferrum, ftibium, ex terra interiore ad


metalla fer tantm afcenLXXIII.

exteriorem adducunt.

Notandumque
dere ex
iis

eft,

ifta

partibus terra: interioris, quibus fragmenta


funt.

Cur non
terree

in

omnibus
metalla

locis

exterioris
figura, ex

immdiate conjunta
$

Ut

ex. gr. in

hac

inveniantur.

verfus
fit,

v,

quia per aquas evehi non pofin locis metalla

funt.
10

Unde

ut

non paffim omnibus

reperiantur.

Notamdum etiam,
fus radies

haec metalla per terrse venas ver-

montium

LXXIV. Cur potiffimm

inve-

folere attolli, ut hc verfus v,

niantur in radicibus

ibique potiflimm congregari, quia ibidem terra pluribus rimis


iis

montium, verfus Meridiem & Orientem

qum

in aliis locis fatifcit

&

quidem

in

montium

partibus,

qu

Soli meridiano vel Orienti


in aliis congregari, quia

obverfae funt, magis

qum

major
in illis

ibi eft calor,

cujus

vi attolluntur. Et

ide etiam
LXXV.
Fodinas omnes
ejfe in
;

prfertim locis fofforibus quseri folent.


eft,

Neque putandum
20

ull

unquam
fi

fodiendi perti:

naci, ufque ad interiorem terram pofTe perveniri

terra exteriore
poffe

nec

tum quia
res

exterior nimis eft craffa,


;
|

ad

hominum

vi-

unquam ad interiorem fodiendo

25

tum prcipu propter aquas intermedias, quae e majore cum impetu falirent, qu profundior effet locus in quo primm aperirentur earum vense, fofforefque omnes obruerent.
comparetur
Exhalationum particulce tenuiffimae, quales paullo a nihil nifi purum arem folse ant defcriptse funt
,

perveniri.

LXXVI. De fulphurc, bitumine,


argill, oleo.

componunt, fedtenuioribusfpirituum
7

particulis facile

En marge NB.
:

Vide

fig.

pag. 226 (/"

dit.).

a.

Art. lxx, p. 245-246.

248

Principiorum Philosophle

a33-34.

annetuntur, illafque ex laevibus

&

lubricis ramofas

reddunt; ac deinde hae ramofs, fuccis acribus ac metallicis

quibufdam

particulis admiflae, fulphur confti-

tuunt

& admiftae

particulis terrae, multis etiam ejuf-

modi
que
LXXVII. Quomodo fit terr
motus.

fuccis gravidae, faciunt

particulis terrae conjun&ae,


folae, in

& cum folis faciunt argillam & denibitumen


;
;

oleum vertuntur, cm earum motus


fibi

ita

languefcit, ut

mutu plan incumbant.


ita in

Sed cm celeris agitantur, qum ut


verti poflint,
fi

oleum
10

forte in rimas

gna copia affluant, ponunt, non abfimiles

& cavitates terrae mapingues ibi & craflbs fumos comiis

qui ex candel recens exfi

ftind egrediuntur; ac deinde,

quae forte
illi

ignis

fcintilla in iftis cavitatibus excitetur,

fumi proti-

nus accenduntur, atque fubit


ceris fui parietes

rarefati,

omnes car-

i5

magn vi

concutiunt, praefertim
:

cm

multi fpiritus

ipfis

funt admifti

&

ita

oriuntur terrae

motus.
LXXVIII.

Contingit etiam aliquando,


ut parte terrae disjet

Cur ex quibufdam
montibus rgnis erumpat.

cm

hi

motus
fit,

fiunt,
20

& apert, flamma per juga monibi

tium clum verfus erumpat. Idque


in humilioribus locis
:

potis

qum

funt cavitates,

tum quia fub montibus plures tum etiam, quia magna illa fragmenta,
in fe

quibus confit terra exterior,


faciliorem
ibi

invicem reclinata,

praebent exitum flammae,

qum

in ullis

25

aliis locis. Et

quam|vis claudatur terrae hiatus, fimul


fieri poteft,

ac flamma hoc pato ex eo erupit,

ut tanta

fulphuris aut bituminis copia ex montis vifceribus ad

fummitatem expulfa fit, ut ibi longo incendio fufficiat. Novique fumi poftea in iifdem cavitatibus rurfus colledi, & accenfi, facile per eundem hiatum
ejus

3o

4-35.

Pars Quarta.
;

249

erumpunt unde fit, ut montes nonnulli crebris ejufmodi incendiis fint infmes, ut JEtna. Siciliae, Vefuvius
Campaniae, Hecla
Illandiae,

&c.
LXXIX. Cur
plures concujfiones fieri foleant in terme motu : Jcque per aliquot horas aut
dies interdum duret.

Denique, durt aliquando terrse-motus per aliquot quia non una tantm continua cavihoras, aut dies
;

tas effe folet, in

qu pingues

&
;

inflammabiles fumi
exhalatio in

colliguntur, fed plures diverfae, terra multo fulphure

aut bitumine fatur disjundae

cmque

unis accenfa terram femel concuffit, aliqua


10

mora

in-

tercedit,

priufquam flamma, per meatus fulphure opLXXX. De natur ignis,


tate.

pletos, ad alias poffit pervenire.

Sed hc fupereft ut dicam, quo pa&o in iftis cavitatibus flamma poffit accendi, fimulque ut explicem
ignis naturam. Particule terreftres, cujufcunque fint
i5

ejuf-

que ab are diverfi-

magnitudinis aut
elementi

figurae,

cm

fingulae feorfim primi

motum

fequuntur, ignis

formam habent

ut

etiam habent aris formam,


di elementi volitantes,

cm

inter globulos fecun-

Sicque prima
20

&

eorum agitationem imitantur. praecipua inter arem & ignem diffeceleris hujus

rentia

eft,

qud multo

qum

illius pareft,

ticule agitentur.

Jam enim fupr

fatis

oftenfum

motum materise primi elementi multo celeriorem effe qum fecundi. Sed alia etiam eft permagna differentia,
qud
25 etfi craffiores tertii

elementi particule, quales


vivi, poffint

funt
aris

ese

quibus conftant vapores argenti


in|duere,

formam

non tamen ad
ille

ejus confervatiofit,

nem

fint neceflarise,

ac contra

purior

minuf-

que corruptioni obnoxius, cm


ticulis conftat. Craffiores
3o

folis minutiffimis parnifi

enim,

calore continuo

deorfum labentes, fpont exuunt ejus formam. Ignis autem, fine craffiufculis coragitentur, pondre fuo
UYRES.
III.

32

2$0

Principiorum Philosophle
terreftrium particulis, quibus alatur

a35-j36.

porum
LXXXI. Quomodo primm
excitetur.

&

renove-

tur, efle

Cm

non poteft. enim globuli fecundi elementi occupent omnia

intervalla circa Terram, quse fatis

magna funt ad

illos

capiendos,

&

abfque
circa
ti,

aliis

mutu omnes moveri non pofint


fibi

ita

incumbant, ut uni
forte circulariter

(nif

proprium axem), quamvis raateria primi elemenglobulis


iftis
fi

omnes exiguos angulos


fpatii,

reli&os re-

plens, in ipfis quam-celerrim moveatur,

tamen non
10

habeat plus
tur,

qum quod
fe

in

iftis

angulis contine-

non

poteft ibi habere fatis virium ad particulas

terreftres, quse

omnes

mutu

& globulis

fecundi

elementi fuftinentur, fecum rapiendas, nec proinde ad

ignem generandum. Sed ut


tetur,

ignis alicubi

primm

excii5

debent aliqu

vi expelli

globuli cleftes, ab in-

tervallis

nonnullarum particularum terreftrium, quae deinde ab invicem disjun&, atque in fol materi

primi elementi natan tes, celerrimo ejus


tur
LXXXN.
Quomodo
confervetur

motu rapianparticule
20

&

quaquaverfus impellantur.
ille

Utque

ignis confervetur, debent

iftae

terreftres efle fatis craflae, folidae, atque


aptae, ut

ad

motum

materi primi elementi c impulfa, vim haillo in

beant globulos cleftes, loco

quo
;

eft ignis,

&

in

quem

redire parati funt, repellendi


ifti

atque

ita
25

impediendi ne globuli
valla

rurfus

ibi

occupent inter-

primo ele|mento relida, ficque vires ejus frangendo ignem exftinguant.

LXXXIII. Cur egeal alimento.

Ac prterea particulae terreftres, in globulos iftos impingentes, non poflunt ab iis impediri, ne ulteris pergant, & egrediendo ex eo loco in quo primm elementum fuas vires exercet, ignis formam amittant,

236.

Pars Quarta.

251

abeantque in fumum. Ouapropter nullus ibi ignis diu remaneret, nifi eodem tempore aliquse ex itis particulis terreflribus, in aliquod corpus are craffius impingendo, alias
fatis folidas particulas

ab eo disjunge materi primi


generarent.
LXXXIV.
Quomodo ex
filicibus

rent, qua? prioribus fuccedentes,

&

elementi abreptae,

novum ignem continu

Sed ut hsec accuratis intelligantur, conderemus primo varios modos quibus ignis generatur, deinde

excutiatur.

omnia

quae ad ejus confervationem requiruntur

ac

10

denique, quales

fint ejus

effedus. Nihil ufitatius


;

eft,

qum
fieri

ut ex filicibus ignis excutiatur

hocque ex eo

exiftimo,

quod

filices fint

fatis

duri

&

rigidi,

fimulque

fatis friabiles.

Ex hoc enim qud

fint

duri

&

2f2
rigidi,
fi

PRINCIPIORUM PHILOSOPHIE

36-j38.

percutiantur ab aliquo corpore etiam duro,

fpatia quae multas

globulis

eorum particulas interjacent, & fecundi dmenti folentoccupari, folito fiunt

anguftiora,
ter

& ideo illi globuli exfilire coadi, nihil praeillas reliniftae


5

folam materiam primi elementi circa


;

quunt vicem
nunt.

deinde ex eo qud

fint friabiles,

fimul ac

filicum particulae
difiliunt,

non amplis idu premuntur, ab

in-

ficque materiae primi elementi, quse

fola circa ipfas reperitur, innatantes,


Ita,
fi

ignem compoio

fit filex,

inter cujus anteriores particu-

las globuli fecundi elementi confpicui funt,

reprse-

fentabit

eundem

filicem,
|

cm ab

aliquo corpore duro

percutitur,

meatus anguftiores fadi, nihil amplis nifi materiam primi elementi porTunt continere C ver eundem jam percufum, cm quaedam ejus particulae ab eo feparatse, ac folam materiam primi elementi circa fe habentes, in ignis fcintillas funt
ejus
;

&

i5

converfae.

lxxxv.
QuomoJo ex
ficds.
lienis

si tur,

lignum, quantumvis ficcum, hoc pa6lo percutia

non ideirco lcintillas ita emittet, quia cum non ade durum fit, prima ejus pars quae corpori percutienti occurrit, fleditur verfus fecundam, eamque at|

mi

20

tingit,

priufquam hsec fecunda fledi incipiat verfus ter-

tiam. Sicque globuli fecundi elementi

noneodem tem2

pore ex multis eorum intervallis, fed fuccefiiv nunc


ex uno, nunc ex alio difcedunt. Atqui
fi

hoc lignum
ex
ift fri-

aliquandiu

&

fatis valid fricetur, insequalis ejus par-

ticularum agitatio

&

"vibratio, quse oritur

dione, potefl ex pluribus earum intervallis globulos


fecundi elementi excutere, fimulque ipfas ab invicem
disjungere, atque ita in ignem mutare.
3o

j38-3g.

Pars Quarta.

5}

Accenditur etiam ignis ope fpeculi concavi, vel


vitri

LXXXVI.
Quomodo ex
colleio-

convexi, raultos Solis radios verfus

eundem

ali-

ne radiorum Solis.

quem locum dirigentis. Quamvis enim iflorum radiorum aftio globulos fecundi elementi pro fubjeto fuo
habeat, mult tamen concitatior
eft

ordinario

eorum

motu,

& cm
eft

qu Sol

procdt materi primi elementi, ex conflatus, fatis habet celeritatis ad ignem

excitandum, radiique tam multi fimul colligi pofiunt, ut fatis etiam habeant virium, ad particulas corporum
10

terreftrium

edem

ift celeritate

agitandas.
particulae terreftres
LXXXVII. Quomodo folo motu
valde violento.

Quippe

nihil refert,

qu caufta

celerrim moveri primm incipiant. Sed quamvis antea

i5

tantm innatent materiae primi elementi, ex hoc folo protinus celerrimam agitationem acquirunt edem ratione qu navis, nullis funibus alligata, in aqu torrente eue non poteft, quin fimul cum ipf feratur. Et quamvis eae terreftres particulae nondum primo elemento fie innatent, fi tantm
fuerint fine motu,
fi
:

qulibet ali cauf fatis celeriter agitentur, hoc ipfo


20

femutu,
ita

& globulos fecundi elementi circa fe pofitos, excutient, ut ftatim ei injnatare incipiant; & porr
motu fuo confervabuntur. Quamobrem om-

ab
nis

illo in

25

motus valde concitatus fufficit ad ignem excitandum. Et talis in fulmine ac turbinibus folet reperiri, cm feilicetnubes excelfa, in aliam humiliorem ruens, arem interceptum explodit, ut in Meteoris explicui 8
.

Quanquam fan vix unquam ifte folus motus ibi eft ignis caufTa; nam fer femper ari admifeentur exhalationes,
3o

LXXXVIII. Quomodo diverforum


corporum mijlur.

quarum

talis eft

natura, ut facile vel in flam-

mam,
a.

vel faltem in corpus


t.

lucidum vertantur. Atque

Discours VII. Voir

VI, p. 32i.

254

Principiorum Philosophie

239-240.

hinc igns fatui circa Terram,

&

fulgetrae in nubibus,

& ftellae trajicientes &cadentes in alto are excitantur.


Quippe jam didum
lis eft
a

exhalationes conftare particu-

tenuiffimis,

& in

multos quafi ramulos divis, qui-

bus involutae funt aliae paull craffiores, ex fuccis acribus aut falibus volatilibus edutae. Notandumque efl hos ramulos folere efTe tam minutos & confertos, ut nihil per illorum interftitia, praeter materiam primi elementi tranfire poffit inter particulas autem iftis ramulis vefiitas, efle quidem alia majora intervalla, quse globulis fecundi elementi folent impleri, tuncque
;

10

exhalatio

non

ignefcit; fed

interdum etiam accidere,

ut occupentur particulis alterius exhalationis aut


fpirits, quse inde

LXXXIX.
In fulmine,
injlellis

fecundum elementum expellentes, primo duntaxat locum relinquunt, ejufque motu protinus abreptae flammam componunt. Et quidem in fulmine, vel fulgetris, caufla quse
plures exhalationes fimul compingit, manifefta
efl,

i5

trajicientibus.

propter unius nubis in aliam lapfum. In are autem


tranquillo,

un exhalatione frigore denfat

&

quie-

20

fcente, facile alia,


particulis ad

ex loco calidiore adveniens, aut


aptioribus
|

motum

conftans, aut etiam

impetum facit, atque ex iis fecundum elementum expellit; cmque particulae prions exhalationis nondum tam ard fimul
aliquo leni vento impulfa, in ejus poros

25

jun&ee funt, quin hoc aliarum impetu disjungi

poffint,
ftellas

hoc ipfo
XC. qu lucent S non
:

in

flammam erumpunt

qu ratione

trajicientes accendi puto.

Cm
crarTum
a. Art.

autem exhalationis

particulae in corpus
ita

tam
3o

In

iis

urunt

ut

in Jiellis

&

vifcidum coaluerunt, ut non

disjungan-

cadenlibus.

lxxvi et lxxvii, p. 247-248.

40-241.

Pars Quarta.

5 $

tur,

lucem duntaxat aliquam emittunt, fimilem

illi

quse in lignis putridis, in pifcibus fale conditis, in guttis

aquse marin se,


folo,

&

fimilibus folet apparere. Ex

hoc

enim
5

qud globuli fecundi elementi materi


fit

10

lumen, ut ex fupr didis a fatis patet. Cmque pluriumparticularum terreftrium fimul jundarum intervalla tam angufla funt, ut foli primo elemento locum dent, etfi forte hoc primum elementum non fatis habeat virium ad ipfas disjungendas, facile tamen habet fatis b ad globulos fecundi elementi
primi pellantur,
circumjacentes, adione
ill

quam pro lumine fumenfiel-

dam effe diximus,


las
;

impellendos. Et taies puto effe

cadentes fsepe enim earum materia humi delapfa,

vifcida
i5

&

tenax effe deprehenditur


fuiffe illam

quanquam

fan

non

fit

certum,

ipfam vifcidam materiam,

quae habuit lucem:

potuit enim effe aliqua tenuis


XCI.
In guttis aquee mari*> li h" s P utri dis,

flamma
At
20

ei

adhserens.

in guttis aquae marinae, cujus

naturam fupr ex:

plicuimus

nempe,
fibi

earum mutuo manent implexse,


llse

,. dum
,

facile efl videre

., particulae
alise

quo pado lux excitetur d A


quse lunt
r

, n ilexiles,

6 fimilibus.

quse funt rigidse ac

lseves, vi tempeflatis, alteriufve cujuflibet

mots, ex
facile

gutt excutiuntur,

&

fpiculorum inflar vibratse,


|

ex ejus vicini globulos'


25

fecundi elementi expellunt,


In lignis

ficque

lucem producunt.
oriri puto,

autem

putridis,

&

pifcibus qui ficcari incipiunt,

&

talibus,

non aliunde
fie

lucem
a.

qum qud
108.

in iis

dum

lucent,

Pars III,

art.

lv

et seq., p.

b.
c.

Voir ci-aprs,

art. en, p.

261.

Art. lxvi, p. 244.

d. Cf. Mtores,

Discours

III.

Voir

t.

VI,

p.

255.

256
multi
fint

Principiorum Philosophie

141-145.

meatus tam angufti, ut folum primum

ele-

XCII.
In
iis

mentum admittant. Qud ver alicujus


meatus corporis ignem aliquando

fpirits aut liquoris particulse,

&

incalefcunt non lucent : ut in


inclufo.

qu

duri, vel etiam liquidi, fubeundo,


poffint excitare, oflendunt

fno

fnum

madidum
noti, qui

aqu afperfa, fermentationes omnes, liquorefque non pauci Chymicis


alicubi conclufum, calx

dum

inter fe permifcentur, incalefcunt, ac

etiam aliquando inflammantur. Non enim alia ratio eft cur fnum recens, fi recondatur antequam fit ficcum,
paullatim incalefcat,

10

flammamque fponte

concipiat,

qum qud

multi fpirits vel fucci, per herbarum vi-

ridium poros ab earum radicibus verfus fummitates fluere afueti, atque ibi vias ad menfuram fuam accom-

modatas habentes, maneant aliquandiu in herbis excifis qu, fi intrim angufto loco includantur, particulae iftorum fuccorum ex unis herbis in alias migrantes, multos meatus in ipfis jam ficcari incipientibus inve;

i5

niunt, paull anguftiores

qum ut illos
;

fimul

cum

gloillos
20

bulis fecundi elementi fubire poffint


fluentes, fol

ideque per

materiprimi elementi circumdantur, qu celerrim impulfae, ignis agitationem acquirunt. Ita, exempli cauf, fi fpatium quod eft inter duo corpora B & C, repraefentet

unum

ex meatibus alicujus
1, 2, },

i5

herbse virentis, ac funiculi

exiguis

orbiculis

circumdati, fu-

mantur pro

particulis

fuccorum

five

fpirituum, globulis fecundi ele-

menti per ejufjmodi meatus vehi


inter corpora

folitis

fpatium autem

3o

D &

fit

alius

meatus anguftior herbae

24-243-

Pars Quarta.

257
particulae
1, 2, 7,

ficcefcentis,

quem fubeuntes esedem


:

non amplis fecundura elementum,

fed

primum dun-

taxat circa fe habere poffint perfpicuum eft ipfas inter

B & C motum moderatum fecundi D & E motum celerrimum primi,


refert,

elementi, fed inter


fequi debere.

Nec

10

qud perexigua tantm quantitas iftius primi elementi circa ipfas reperiatur. Satis enim eft, qud ipfi totae innatent quemadmodum videmus navem fecundo flumine delabentem, non minus facile ipfius curfum fequi, ubi tam anguftum eft ut ejus ripas
:

utrimque fer attingat, qum ubi eft latiffimum. Sic autem celeriter motae, mult plus habent virium ad particulas corporum circumjacentium concutiendas,

qum ipfum primum elementum


i5

ut navis etiam in

pontem aliumve obicem impingens, fortis illum quatit qum aqua fluminis quo defertur. Et idcirco in
duriores fni particulas irruendo, facile ipfas feparant

ab invicem, praefertim cm plures fimul diverfis partibus in eandem ruunt cmque fatis multas hoc pato
;

jo

disjungunt fecumque abducunt,

fit

ignis

cm autem

concutiunt duntaxat,
calefaciunt

nondumque habent vim multas

fimul ab invicem disjungendi, lente tantm

fnum
xcnI
-

&

corrumpunt.
licet,

Edem
,

ratione credere
,
.

cm

lapis excoquitur
.

25

in calcem, multos ejus meatus,

r , lolis

...

antea globulis

In cjlce aqu afperfd, srciiquis.

fecundi elementi pervios, ade laxari, ut aquae parti-

3o

primo tantm elemento cintas, admittant. Atque, uthc omnia fimul compledar, quoties aliquod corpus durum admiftione liquoris alicujus incalefcit, exiftimo id ex eo fieri, qud multi ejus meatus fint talis menfune, ut iftius liquoris particulas, fol maculas, fed
|

uvres.

III.

33

258

Principiorum Philosophie

243.

teri primi elementi cin&as, admittant.

Nec difparem

rationem
aflunditur

effe puto,
:

cm unus
implexis
:

liquor alteri liquori

femper enira alteruter confit particulis

ramofis, aliquo

modo

&

nexis,

atque

ita

corporis duri vicem fubit

ut de

ipfis

exhalationibus

paull ant a intelle&um


XCIV.
Qitomoio incavitatibus terra ignis accendatur.

eft.

His autem omnibus modis, non tantm in terrae fuperficie, fed etiam in ejus cavitatibus, ignis poteft accendi. Nam ibi fpiritus acres craflarum exhalatio-

num meatus
accendant;

ita

poffunt pervadere, ut in

iis

flammam

10

& faxorum

vel filicum fragmenta, fecreto

aquarum

lapfu aliifve caufis exefa, ex cavitatum for-

nicibus in fuBftratum folum decidendo,

tum arem interceptum magn vi pofiunt explodere, tum etiam filicum collifione ignem excitare; atque ubi femel unum corpus flammam concepit, facile ipfam etiam aliis vicinis corporibus, ad eam recipiendam aptis, communicat. Flammse enim particule, iftorum corporum particulis occurrentes, ipfas movent & fecum abducunt. Sed hoc non tam fpedat ad ignis generationem,

i5

20

qum ad
agendum.
XCV.
Quomodo eandela
ardeat.

ejus confervationem

de qu deinceps

eft

Confideremus, exempli cauf, candelam accenfam

AB, putemufque
flamma
qu

in

omni

fpatio

CDE,

per quod ejus


25

fe extendit,

multas quidem volitare particulas


oleagineae, ex

cerae, vel cujuflibet alterius materiae

haec eandela conflata

eft,

multofque etiam globu-

23 exempli cauf] ex. ca. (/" pag. feq. (1" dit.).


a. Art. lixxix, p.

dit.).

En marge

NB. Vide

fig.

254.

343-+4-

Pars Quarta.

259

los fecundi elementi, fed

tam hos qum illos materise primi elementi fie innatare, ut ejus motu rapiantur; & quamvis fe mutuo faepe tangant & impellant, non tamen omni ex parte fuffuljciant, quemadmodum foMateria autem primi elementi, quae

lent aliis in locis, ubi nullus eft ignis.

magn copia

in

10

hac flamm reperitur, femper conatur egredi ex loco in quo eft, quia celerrim movetur; & quidem egredi furfum verfus, hoc eft, fe removeat centro Terne, quia, ut fupr dietnm eft a ips glo,

xcvi. Quomodo ignis

in

confervetur.

bulis cleftibus, aris

meatus occuhi glo l

pantibus,
buli,

eft levior;

& tum

tum omnes

particulse terreftres

aris circumjacentis, defeendere coi5

nantur in ejus locum, ideque protinus

flammam

fuffocarent,

primo elemento conftaret.


ticulse terreftres,

folo Sed par-

ab ellychnio F G af-

20

primo elemento immerfse funt, ejus curfum


fidu egredientes, ftatim atque

fequuntur,

&

occurrentes

iis

aris

particulis, quse paratse erant ad

cum flammae, ipfas repellunt,


25
ft,

defeendendum in loficque ignem confervant.


XCVII.

Cm autem hae furfum verfus praecipu tendant, hinc


ut flamma foleat efle acuminata. Et quia mult
Cur

ejus

flamma

fit

celeris aguntur repellunt,


fe

qum

iftae

particulse aris

quas

acuminata, S fumus ex e egrediatur.

fie

non pofTunt ab
sic

iis

impediri,

quominus
fe

ulte-

removeat,
fe

1"

dit.

les

autres donnent ut

removeat. Lire

plutt

removere
3 et

a.

Art. xxii et xxv, p. 21

214.

260

PrINCIPIORUM PhILOSOPHLE

244-145.

ris pergant verfus H, ubi paullatim agitationem

fuam

XCVIII.

Quomodo ar S alia corpora Jlammam


alant.

deponunt, ficque vertuntur in fumum. Qui fumus nullum in toto are locum reperiret, quia nullibi vacuum eft, nifi, prout egreditur ex flaram,

tantundem
lari

aris verfus ipfam circu|

motu regrederetur. Nempe, dum fumus afcendit ad H, pellit inde arem verfus I & K, qui ar, lambendo fummitatem candelae B ac radies ellychnii F, ad

Hammam

accedit, eique

10

alendae infervit. Sed ad hoc


ficeret,

non fufpropter partium fuarum te-

nuitatem, ni multas cerae particulas,


calore ignis agitatas, per ellychnium

fecum adduceret. Atque


tur,

ita

flamma

iS

dbet aflidu renovari ut conferve-

XCIX. De motu aris


ignem.

magis eadem manet, qum flumen ad quod novae femper aquae accedunt. Motum autem circularem aris & fumi licet expeverjus

& non

riri,

quoties

magnus

ignis in cubiculo aliquo exci-

30

enim cubiculum ita fit claufum, ut praeter tubum camini per quem fumus exit, unum tantm aliquod foramen fit apertum, fentietur continu magnus ventus, per hoc foramen ad focum tendens, in locum
tatur. Si

fumi abeuntis a
De
iis

25

qu ignem

exflinguunt.

Atque ex his patet, ad ignis confervationem duo requiri primum, ut in eo fint particulae terreftres, quae, primo elemento impulfae, vim habeant impediendi, ne ab are aliifve liquoribus fupra ipfum pofitis fuffocetur. Loquor tantm de liquoribus fupra ignem
:

3o

a.

Voir

t.

III, p. 587.

345-246.

Pars Quarta.
:

261

pofitis

quia,

cm

fol fu gravitate verfus illum feeft,

rantur, nullum periculum

ne ab

iis

qui infra ipinverfae

fum

funt, poffit extingui. Sic

flamma candelae
confervat
;

obruitur liquore qui alis


igns
reftres
alii fieri

eam

& contra, &

poflunt, in quibus fint particule ter-

tam

folidae,

tam

multae, ac tanto

cum impetu
ab e
CI.

vibratae, ut

ipfam aquam affufam repellant,

10

non poffint. Alterum quod ad ignis confervationem requiritur, eft, ut adhaereat alicui corpori, ex quo nova materia poffit ad illum accedere, in locum fumi abeuntis
exftingui
:

Quid

requiratur, ut aliquod corpus alendo igni ap tum fit.

ideque iftud corpus dbet in


|

fe

habere multas par;

ticulas fatis tenues, pro ratione ignis confervandi

eafque inter
5

fe, vel

etiam

aliis craffioribus, ita

junin-

6tas, ut

impulfu particularum

illius ignis,

cm ab

vicem,

tum etiam

vicinis fecundi elementi globulis

fejungi poffint, ficque in

ignem

converti.
CIL Cur flamma exfpiritu
vini linteum non urat.

Dico particulas iftius corporrs effe debere fatis tenues, pro ratione ignis confervandi; nam, exempli
20

cauf,

ii

vini fpiritus linteo afperfus

flammam conce-

perit, depafcet

quidem

haec

flamma tenuiffima totum

iftum vini fpiritum, fed linteum,quodalius ignis facile

combureret, non attinget: quoniam ejus particulae


aS

3o

non funt fatis tenues, ut ab e moveri poffint. Et quidem fpiritus vini facillim alit flammam, quia non confit, nifi particulis valde tenuibus, & quia in iis ramuli quidam funt, tam brves quidem & flexiles, ut fibi mutu non adhreant tune enim fpiritus in oleum verteretur fed taies ut multa perexigua fpatia circa fe relinquant, quae non globulis
:

cm.
Cur fpiritus
vini facil-

lim ardeat.

19-20 exempli cauf] ex. ca. (i"dit.).

22

PRINCIPIORUM PhILOSOPHLE

J4-347-

fecundi elementi, fed fol materi primi poffint occupari.


civ.
ur aqua
tffic

Contra autem aqua videtur


particulis confit
laevibus

igni valde adverfa, quia

&

glabris

non modo craffiufculis, fed etiam quo fit, ut nihil obflet, quominus

globuli fecundi elementi undique illas cingant

&

fe-

quantur; atque infuper

flexilibus.

quo

fit,

ut facile
iis

fubeat meatus corporum quae uruntur,


particulas arcendo, impediat ne
cv.
alise

&

ex

ignis

ignefcant.
10

Sed tamen nonnulla corpora


*

talia funt, ut aquae par;

Cur

vis

maenorum
'

ignium ab aqu aut


nje
'

ticulae

eorum meatibus mmitlee ignem juvent


i

rr

quia

""'

glatur.

m ^ e cum m P etu
bri

refilientes, ipfas ignefcunt.

Ideo fa-

carbones
falia

foffiles

aqu afpergunt.
prseftant
|

Et aquae parva

copia, ingentibus flammis injeda, ipfas auget.

Quod
i5

etiam

potentis

cm enim eorum

particulas rigidae fint

&

oblongae, fpiculorum inftar in

cvi.
a

flamm vibrantur, & in alia corpora impingentes magnam vim habent ad ipforum minutias concutiendas unde fit, ut metallis liquefaciendis foleant adjungi. Ma autem quae alendo igni communiter adhiben:

20

quJfafil uruntur.

tur, ut ligna

&

fimilia, confiant variis particulis,

qua-

rum quaedam

funt tenuiflimae,

aliae

paull craffiores,

&

gradatim

aliae crafliores,

&

pleraeque funt ramofae,


:

quo fit ut ignis iflos ingreflse, primo quidem tenuiflimas, ac deinde etiam mdiocres, & earum ope crafliores celerrim commoveant ficque globulos cleftes, primo ex anguftioribus intervallis, ac deinde etiam ex reliquis excutiant; ipfafque omnes (folis crafiffimis exceptis, ex quibus cineres fiunt) fecum
ipfas interjacent
;

magnique meatus particulae, meatus

25

3o

abripiant.

247" 2 48-

Pars Quarta.

l6j
cvn.
Cur qudam inflammentur, alia non.

Et

cm djufmodi

uritur,

quod fimul egrediuntur, funt tam multae ut vim haparticulae, quse ex corpore,

beant globulos cleftes ex aliquo aris vicini fpatio


expellendi, fpatium illud

flamm implent.

Si

ver

fint

pauciores,

fit

ignis fine flamm, qui vel paulatim per

fomitis fui meatus ferpit,


:

cm materiam quam
iftis

poflit

depafcere, ibi nancifcitur ut in


chniis

funibus

five elly-

quorum ufus

eft in

bello ad

tormentorum

pulCVIII.

IO

verem incendendum. Vel cert, fi nullam talem materiam circa fe habet. non confervatur, nifi quatenus inclufus poris corporis cui inhaeret, tempore aliquo eget ad omnes ejus
particulas ita difTolvendas, ut fe ab
iis poflit

Cur ignis aliquandiu in


prunisfe confervet.

liberare.

Hocque videre
.5

eft in

carbonibus accenfis, qui cineri-

bus tedi, per multas horas ignem retinent, propter hoc folm, qud ille ignis infit quibufdam particulis
|

tenuibus

&

ramofis, quse

aliis craflioribus implicatae,

quamvis celerrim agitentur, non tamen nifi unae poil alias egredi poffunt ac forte priufquam ita egredian;

20

tur,

longo motu

deteri,

& lngulse

in plures alias di-

vidi debent.

Nihil ver celeris

ignem

concipit, nec

minus diu

C1X.

illum confervat,

qum

pulvis tormentarius, ex ful-

De pulvere tormentario ex fulphure, nitro &


carbone confeo
;

phure, nitro,
25

&

carbone confetus. Quippe vel folum


eft,

ac

primo de fulphure.

fulphur

quam-maxim inflammabile

quia confit

fuccorum acrium, quse tam tenuibus & fpiffis materi oleagineae ramulis funt involutae, ut permulti meatus inter iftos ramulos foli prime elemento
particulis

pateant.
o

Unde

fit,

ut etiam ad

ufum medicinse fulphur

calidiflimum cenfeatur.

Nitrum autem confit

particulis oblongis

&

rigi-

CX.

De

nitro.

264
dis, fed in

Principiorum Philosophie

248-249;

hoc

fale

coramuni

diverfis,

qud
:

in

un

extremitate fint craffiores,


patet,

qum

in ali
fal

ut vel ex eo
figura

qud aqu folutum, non ut


adhaereat.

commune,
vafis

quadrat in ejus fuperficie concrefcat, fed

fundo

& lateribus
CXI.

De fulphuris 6

nitri

conjunione

quantum ad magnitudinem particularum, putandum eft talem effe inter illas proportionem ut
Et
,

fuccorum acrium, quae funt in fulphure, primo elemento commotae, facillim globulos fecundi ex
ese

intervallis

ramulorum

materiae oleagineae excutiant,


quae ipfis funt craffiores,

10

fimulque
exagitent.
CXII.

nitri particulas,

De motu particularutn
nitri.

qu parte funt craffiores, gravitate fu deorfum tendunt, earumque ide praecipuus motus eft in parte acutiore, quae furfum erefta, ut in B, agitur in gyrum, primo B J c ''0 St? exiguum, j ut in C fed qui (nifi
Atque
hae nitri particulae,
'

iS

quid impediat) ftatim


ut in

fit

major,
20

cm

intrim fulphuris particulae, celerrim


latae,

verfus
viffimo
CXIII.

omnes partes

ad

alias nitri particulas bre-

Et

tempore perveniunt. quoniam harum nitri particularum

fingulae

mul-

Cur flamma hujuspulveris valde dilatelur,

tum

&

prcipu agat ver-

Jus fuperiora.

ad circulos fui mots defcribendos, hinc fit, ut hujus pulveris flamma plurimum dilatetur & quia circulos iftos defcribunt e cufpide, quae furfum verfus erefta eft, hinc tota ejus vis tendit
fpatii exigunt,
;

25

ad fuperiora
noxi in
CXIV.

& cm

valde ficcus

&

fubtilis eft, in-

manu

poteft accendi.

Sulphuri autem
pilulae fiunt, quae

De

&

nitro carbo admifcetur, atque


five
3o

carbone.

ex hac miftur, humore aliquo afperf, granula

deinde exficcantur. Quippe in car-

a49-25o.

Pars Quarta.
:

26 f

bone multi funt meatus tum quia plurimi antea fuerunt in corporibus,

quorum

uftione faftus eft,

tum

etiam quia,

cm corpora ifta
:

urebantur,

multm fumi
quae,

ex
5

iis

evolavit. Et

duo particularum gnera duntaxat

in eo reperiuntur

unum

eft

craffiufcularum

cm

folae funt,

quae facile

componunt; aliud tenuiorum, quidem ignefcunt, quia jam ant ignis vi


cineres

fuerunt commotae, fed longis


implexae,
10

&

multiplicibus ramis
:

non fine aliqu vi disjungi poffunt ut patet ex eo, qud aliis in fumum praecedente uftione abeuntibus, ipfae ultimae remanferunt.

Itaque facile fulphur


tus ingrediuntur,

&

nitrum latos carbonis meaejus particulis involvunpraefertim


,-,,
c

cxv.
&
in

& ramons
;

quo V rcon ~

tur atque
i5

conftringuntur

cm humore

ipJius vis

jj%"

aliquo madefada,

&

in grana, vel exiguas pilulas,

compada, poftea

ficcantur.

efficiendum ut nitri

Hujufque rei ufus eft, ad particulae, non tantm unae poft

alias, fed multae fimul

uno

& eodem

temporis

mo-

20

mento incendantur. Etenim cm pri|mm ignis aliunde admotus grani alicujus fuperficiem tangit, non ftatim illud inflammat & diflblvit, fed tempore quodam
illi

opus

eft,

ut ab

ift

grani fuperficie ad interiores

ejus partes perveniat; ibique fulphure pris incenfo,

paullatim etiam nitri particulas exagitet, ut tandem


i5

ipfae

viribus affumtis,

&

majus fpatium ad gyros fuos

defcribendos exigentes, carbonis vincula difcerpant,

3o

totumque granum confringant. Et quamvis hoc tempus fit admodum brve, fi ad horas aut dies referatur, notandum tamen effe fatis longum, fi comparetur cum fumm ill celeritate, qu granum ita diffiliens flammam fuam per totum arem vicinum fpargit.
OVRKS.

m.

34

266

Principiorum Philosophie

5o-5i.

cm, exempli cauf, in bellico tormento, pauca qusedam pulveris grana, ellychnii alteriufve fomitis ign contada, prima omnium accenduntur, flamma ex iis erumpens, in minimo temporis momento, per omnia granorum circumjacentium intervalla difpergitur; ac deinde, quamvis non tam fubit ad interiores ipforum partes poffit penetrare, quia tamen eodem tempore multa attingit, efficit ut multa fimul incendantur & dilatentur, ficque magn vi tormen-

Nam

tum explodant.
celeritatem,

Ita carbonis

refiftentia valde

auget

10

qu nitri particulse in flammam erumpunt; & granorum diftinfHo neceflaria eft, ut fatis magnos circa fe habeant meatus, per quos flamma
pulveris

primm

accenfi ad multas pulveris refidui


i5

partes libr accdt.


cxvi.

Poft illum ignem, qui

omnium minime

durabilis

De

m
TdJntius
eft,

confideremus an dari

poffit aliquis alius,

qui
:

contra fine ullo alimento diutifiim perfeveret


narratur de lucernis quibufdam,
hypogseis, ubi

ut

quae aliquando in
poft
20

mortuorum corpora fervabantur,


|

multos annos invente


fubterraneo

funt'accenfse

3
.

Nempe in

loco

&

ardiffim claufo, ubi nullis vel minifor-

mis ventis ar unquam commovebatur, potuit


tafle

contingere, ut multse ramofae fuliginis particulae

circa

flammam

lucernse colligerentur, qusc

fibi

mutu

25

incumbentes manerent immotae, atque ita exiguum quafi fornicem componentes, fuflicerent ad impediendum, ne ar circumjacens iftam flammam obrueret ac
1

exempli cauf]
Voir
t.

ex. ca.

(/"

dit.).

a.

IV, p. 97.

5l-252.

Pars Quarta.
;

267
fie

fuffocaret

nec non etiam ad ejufdem flammae vim

frangendam
vel ellychnii

&

obtundendam, ut nullas amplis olei particulas, fi quae adhuc refiduae erant,

poflent inflammare.

Quo

fiebat,

ut materia primi

remanens, & tanquam in exigu qudam ftell celerrim femper gyrans, undique fe repelleret globulos fecundi, quibus folis, inter particulas circumpofitse fuliginis, tranfitus adhuc patebat, ficque lumen per totum conditorium diffunderet exielementi, fola
ibi
:

IO

guum quidem & fubobfcurum, fed quod externi aris motu, cm locus aperiretur, facile vires poffet refumere, ac fuligine difeuff lucernam ardentem exhibere.

Nunc veniamus ad eos


ex modis quibus
i5

ignis effedus, qui

nondum
De

cxvn.
reliquis ignis

oritur

&

confervatur, potuerunt
patet,

effeibus.

agnofei.

Quippe jam exdi&is


calefaciat,

quomodo

luceat,

quomodo
alitur, in

quomodo corpora omnia, quibus

multas particulas diffolvat; nec non etiam,


ex
iftis

quomodo
nues
20

corporibus primo loco maxime te-

&

lubriese,
,

deinde

aliae

non quidem

forte prio-

ribus

crafliores

fed magis ramofae atque implexae

particulse egrediantur, ese feilicet quae,

rietibus adheerentes,

caminorum pafuliginem componunt; folseque


cineres remaneant. Sed fupereil

omnium
25

craflifimas in

ut breviter oftendamus, quo

pado

ejufdem ignis

vi,

quidam

ex corporibus quibus non

alitur, liquefeunt

&

bulliunt, alia ficcantur

&

durefeunt, alia exhalanCXVIII.

tur, alia in

calcem, alia in vitrum convertuntur.


Qunam
bulliant.

3o

Corpora omnia dura, conflata ex particulis, quae non multo difiicilis unae qum aliae vicinis fuis feparantur, & aliqu ignis vi poflunt disjungi, dum iflam vim patiuntur, liquefeunt. Nihil enim aliud eft liquidum

corpora

Mi

admota liquefeant &

268
efle,

Principiorum Philosophie

J5-a53.

qum

conftare particulis fe

mutu

disjuntis,

motu. Cmque tantus eft iftarum particularum motus, ut quaedam ex ipfis in arem vel ignem vertantur, ficque folito plus fpatii ad motum

& quse in aliquo fint

fuum
CXIX.

exigentes, alias expellant, corpora

ifta

liquida

effervefcunt
Quxnam ficcentur
&
durefcant.

&

bulliunt.
particulae te-

Corpora autem quibus infunt multae


nues,
intertextae, fed
illas

flexiles, lubricae, aliis craffioribus

aut ramofis
IO

non valdefirmiter annexse, igni admota exhalant, hocque ipfo ccantur. Nihil enim aliud
efle,

eft

ficcum

qum

carere fluidis

illis

particulis,
li-

quae,

cm

fimul funt congregatae,

aquam aliumve

quorem componunt. Atque hae fluidae particulae, durorum corporum meatibus inclufae, illos dilatant, aliafque ipforum particulas motu fuo concutiunt: quod eorum duritiem tollit, vel faltem imminuit fed
;

i5

iis

exhalatis, aliae quae rmanent, ar&is jungi

&

fir-

CXX.

De

aquis ardenlibus,

infipidis, acidis.

mis ne&i folent, ficque corpora durefcunt. Et quidem particulae, quae fie exhalantur, in varia gnera diftinguuntur. Nam primo, ut eas omittam quae funt ade mobiles & tenues, ut folae nullum corpus praeter arem conflare poffint, poft ipfas omnium
tenuiflimae,
|

20

quaeque facillim exhalantur, funt


vafis

illae

quae

Chymicorum

ceptae,

undique accurat claufis exac fimul colledae, componunt aquas ardentes,


quales ex vino, quales funt
tritico, aliifque

a5

five fpiritus,

multis

corporibus

elici folent.

Sequuntur deinde aquae dulces


eas

five infipidae,

quaeexplantis aliifve cor-

poribus deftillantur. Tertio loco funt aquae erodentes

&

acidae, five fucci acres

qui ex falibus

non

fine

ma-

3o

gna

ignis vi educuntur.

*53-a54.

Pars Quarta.
particulae craffiores,

269
quales funt
cxxi.

Qusedam etiam
eae

argenti vivi,

&

falium, quse, vaforum fummitati

De fublimatis S

oleis.

adhserentes, in corpora dura concrefcunt, fatis


vi

magn

opus habent, ut
difficillim

in fublime attollantur.

Sed olea

omnium
perfici

ex duris

&

ficcis

corporibus ex-

halantur; idque

non tam ignis vi, qum arte qudam dbet. Cm enim eorum particulae tenues fint
frngeret atque difcerperet,

& ramofae, magna vis eas


10

priufquam ex iftorum corporum meatibus educi poffent. Sed iis affunditur aqua copiofa, cujus particulae laeves & lubricae, meatus iftos pervadentes, paullatim illas intgras eliciunt ac fecum abripiunt. Atque in his omnibus ignis gradus eft obfervandus:
eo enim variato, femper aliquo

CXXII.

modo

Quod mutato

ignis

efFedus variaigni, ac

gradu mutetur ejus


effeus.

i5

multa corpora, lento primm gradatim fortiori, admota, ficcantur,


tur. Ita

deinde

&

varias parti-

culas exhalant

quales non emitterent, fed potis


fi

tota liquefcerent,
rentur.
20

ab

initio validis ignibus

torqueCXXIII.

Modus etiam ignemapplicandi, varit ejuseffedum.


Sic quaedam,
fi

De
fi

cake.

tota fimul incalefcant, liquefiunt; fed

25

3o

flamma ipforum fuperficiem lambat, illam|in calcem convertit. Quippe corpora omnia dura, quae fol ignis adione in pulverem minutiflimum reducuntur, fradis fcilicet vel expulfis tenuioribus quibufdam eorum particulis, quae reliquas fimul jungebant, vulg apud Chymicos dicuntur in calcem verti. Nec alia inter cineres & calcem differentia eft, qum qud cineres fint reliquiae eorum corporum, quorum magna pars ign confumta eft, calx ver fit eorum, quae fer
valida
tota poft abfolutam uftionem manent.

270
CXXIV.

Principiorum Philosophie
eft calcis

54-j55.

Ultimus ignis efie&us,


uruntur, tenuiores

&

cinerum

in vi-

De

vitro,

quomodofiat.

trum converiio. Poftquam enim ex corporibus, quae

omnes

particulae evulfae ac rejelae

funt, caeterae, quae pro calce vel

cineribus manent,

tam non
lares
fibi

folidae funt

&
:

craflae,

ut ignis vi furfum attolli

poffint; figurafque

&

angulofas

habent ut plurimm irreguunde fit, ut unae aliis incumbentes,


nifi forte in

mutu non

adhaereant, nec etiam,

mi-

nutifimis

quibufdam pun&is,

fe contingant.

Cm

au10

tem poftea validus & diuturnus ignis pergit in illas vim fuam exercere, hoc eft, cm tenuiores particulae tertii elementi, un cum globulis fecundi materi primi abreptae, celerrim circa ipfas in omnes partes moveri pergunt, paullatim earum anguli atteruntur,

&

fuperficies laevigantur,

&

forte etiam nonnullae ex

i5

ipfis

infle&untur, ficque unae fuper alias repentes

&

fluentes,

CXXV.
Quomodo
ejus particu-

le fimul junganlur.

non pundis duntaxat, fed exiguis quibufdam fuperficiebus fe contingunt, & hoc pato fimul connexae vitrum componunt. Quippe notandum eft, cm duo corpora, quorum fuperficies aliquam latitudinem habent, fibi mutu fecundm lineam reftam occurrunt, ipfa non pofle tam prop|ad invicem accedere, quin fpatium aliquod intercdt, quod globulis fecundi elementi occupetur; cm autem unum fupra aliud obliqu ducitur 3
vel rpit, ea

20

cauf,

fi

mult ardius jungi poffe. Nam, exempli corpora B & C fibi invicem occurrant fecun-

dm

lineam

AD,

globuli cleftes,
ex. ca.

eorum

fuperficie-

2G-27 exempli cauf]


a.

(/"

dit.).

Voir

t.

V,

p.

174.

255-a56.

Pars Quarta.

271
Si

bus intercepti, contactnm immediatum impediunt.

autem corpus G hinc inde moveatur fupra corpus H, fecundm lineam redam E F, nihil impediet quomi-

nus immdiate ipfum tangat


fuperficies Tint lseves

faltem
fi

fi

utriufque

autem fint rudes & inaequales, paullatim hoc ipfo motu laevigantur & explanantur. Itaque putandum eft, calcis & cinerum

&

planae

particulas ab invicem disjun&as, hc exhiberi per

corpora B
10

C; particulas autem vitri fimul jun&as, per corpora G & H. Atque ex hac fol diverfitate, quam perfpicuum eft in illas, per vehementem & diuturnam ignis adionem, debere induci, omnes vitri
proprietates acquirunt.

&

i5

Vitrum enim, cm adhuc candet, liquidum eft, quia ejus particulae facile moventur ill ignis vi, qu jam
ant fuerunt laevigatae atque
inflexae.

CXXVI.
Cur
fit

liquidum

cm

Cm

ver inci-

candet, omnefque figuras facile induat.

pit refrigerari, quaflibet figuras poteft induere.

que omnibus corporibus ign liquefadis eft mune; dum enim adhuc liquida funt, ipforum
10

Hoccomparti-

culae

non

segr fe

accommodant ad

quaflibet figuras,

& cm

poftea frigore concrefcunt, eafdem retinent,


|

quas ultim induerunt. Poteft etiam in fila capillorum inftar tenuia extendi, quia ejus particulae, jam
concrefcere incipientes, facilis unae fupra alias fluunt
25

qum ab invicem

disjungantur.

272
CXXVII.
Cur, cmfrigidum
fit vald?
ejl,

Principiorum Philosophle

356-257.

Cm

deinde vitrum plan refriguit,

eft

valde du-

durum.

rum, fed fimul etiam valde fragile, atque e fragilius qu citis refriguit. Nempe duritiei caufTa eft, qud conftet tantm particulis fatis craffis & inflexilibus, quse non ramulorum intextu, fed immediato conta&u fibi invicem adhserent. Alia enim pleraque corpora ide mollia funt, qud eorum particulae fint flexiles, vel cert definant in ramulos quofdam flexiles, qui fibi mutu annexi eas jungunt. Nulla autem duorum corporum firmior adhaefio elfe poteft, qum ea quse oritur ex ipforum immediato contadu; cm fcilicet ita fe invicem tangunt, ut neutrum fit in motu ad fe ab alio fejungendum; quod accidit vitri particulis, ftatim
atque ab ign remotae funt: quia earum
contiguitas,
fint

10

craffities,

&
.5

&

figurae inaequalitas

impediunt, ne pof-

ab are circumjacente in eomotu, quo ab invicem

disjungebantur, confervari.
CXXVIII.

Cur

valde fragile.

At nihilominus vitrum eft valde fragile, quia fuperficies fecundm quas ejus particulae fe invicem tangunt, funt admodum exiguse ac paucae. Multaque alia
corpora molliora
dificilis

20

franguntur, quia

eorum
quin

partes ita funt intertext, ut feparari

non

pofint,

ipfarum multi ramuli rumpantur


CXXIX.
Cur ejus fragilitas minuatur,fi lente refrigeretur.

&

evellantur.

Eft

etiam fragilius

cm

celeriter,

qum cm

lente,
25

refriguit; ejus

enim meatus funt fatis laxi dum candet, quia tune multa materia primi elementi, mul cum
globulis fecundi, ac etiam forte

cum

nonnullis ex

tenuioribus

tertii particulis,
|

per

illos tranfit.

Cm

au-

tem refrigeratur fponte, redduntur anguftiores; quia


foli

globuli fecundi elementi, per ipfos tranfeuntes,


fpatii

3o

minus

requirunt

atque

fi

refrigeratio nimis cele-

5 7 -58.

Pars Quarta.

ij)

durum, qum ejus meatus ita potuerint ardari quo fit, ut globuli ifti femper poftea impetum faciant ad ejus particulas ab invicera cmque hse particulae folo contadu disjungendas fuo jundae fint, non poteft una tantillum ab ali feparari, quinflatim alise plures, ei vicinae fecundm eam fuperficiem in qu ifta feparatio fieri cpit, etiam
riter fit,

vitrum pris
:

eft

feparentur, atque ita vitrum plan frangatur.

Quam

10

i5

ob cauffam, qui vitrea vafa conficiunt, ea gradatim ex fornacibus removent, ut lente refrigerentur. Atque fi vitrum frigidum igni apponatur, ita ut in un parte mult magis qum in aliis vicinis calefiat, hoc ipfo in ill parte frangetur quia non poffunt ejus meatus calore dilatari, meatibus vicinarum partium immutatis, quin illa ab iftis disjungatur. Sed vitrum lento primm igni, ac deinde gradatim vehementiori admovea:

tur,

& fecundm omnes

partes sequaliter incalefcat,


ejus meatus aequaliter
Si

non frangetur: quia omnes eodem tempore laxabuntur.


o

Prseterea vitrum eft pellucidum, quia,


tur,

dum

gnera-

liquidum

eft,

& materia

ignis,

particulas fluens, innumeros ibi

undique circa ejus meatus fibi excavat,

r Cur fit pellucidum.

cxy ?"

per quos poftea globuli fecundi elementi libr tranfeuntes,


a5

adionem luminis

lineas redas transferre

omnes partes fecundm poffunt. Neque enim ad hoc


in
fi,

neceffe

eft,

ut fint accurat redi, fed tantm ut nullibi


:

fint interrupti

ade ut
craffis,

exempli cauf, fingamus

vitrum conftare particulis accurat fphaericis


libus,
3o

&

sequa-

fed

tam

ut globuli fecundi elementi

tranfire poffint per fpatium illud trian|gulare,


27 exempli cauf] ex. uvres. III.
ca. (/" dit.).

quod

35

274
inter trs fe

Principiorum Philosophle

258.

mutu tangentes manere


quamvis
fit
fit

dbet, vitrum

illud erit plan pellucidum,

mult folidius

omni
CXXXI. Quomodo fit coloratum.

eo,

Cm
alia

quod nunc habetur. autem materiae ex qu

vitrum, metalla vel


5

corpora permifcentur, quorum particule magis

igni refiftunt,

quae

tam facile laevigantur, qum aliae ipfum componunt: hoc ipfo fit minus pellucidum,
iflae

& non

&

varios induit colores, prout

duriores particulae
variis

meatus ejus magis, aut minus,


cludunt.
CXXXII.
Cur
fit

&
:

modis, intero

rigidum

infiar

arcs ; & generaliter, cur rigida, cm inflexa funt, /ponte re-

deant ad priorem
figurant.

Denique vitrum eft rigidum ita fcilicet, ut nonnihil quidem vi extern fledi poflit abfque fradur, fed poftea cum impetu refiliat, arcs inllar, & redeat ad priorem figuram ut evidenter apparet, cm in fila valde tenuia dutum eft. Atque proprietas hoc pado refiliendi, generaliter habet locum in omnibus corporibus duris, quorum particulae immediato contadu, non ramulorum intextu, funt conjundae. Cm enim innumeros habeant meatus, per quos aliqua femper
:

i5

materia movetur, quia nullibi vacuum


figura? aptse funt

eft,

& quorum

20

ad liberum

ifti

materiae tranfitum prae-

bendum, quia
corpora nullo

ejus ope antea formati fuerunt, talia

modo

fledi pofunt, quin iftorum


:

mea*5

tuum

figura nonnihil varietur

quo

fit,

ut particulae

materiae, per illos tranfire afTuetae, vias ibi folito

minus
pa-

commodas
rietes,
fi,

invenientes,

impetum

faciant in

eorum

ad priorem figuram ipfis reddendam. Nempe exempli cauf, in arcu laxo, meatus, per quos tranfolent globuli'fecundi elementi, fint circulares,
eft

fire

putandum

eofdem, in arcu intenfo


ca.

five inflexo, elfe

3o

28 exempli cauf] ex.

(/"

dit.).

a58-25g.

Pars Quarta.

7S

ellipticos,

&

globulos, per ipfos tranfire laborantes,

impingere in eorum parietes fecundm minores diametros iftarum ellipfium, ficque vim habere illis fi|

guram circularemreftituendi 3 Et quamvis iila vis in fingulis globulis fecundi dmenti exigua fit, quia tamen affidu quamplurimi per ejufdem arcs quam.

plurimos poros meare conantur, illorum omnium vires fimul jundae, atque in hoc confpirantes, ut arcum reducant, fatis magnae effe poffunt. Arcus au-

tem diu intentas, praefertim fi fit ex ligno alive raateri non admodum dura, vim refiliendi paullatim
amittit
:

quia ejus

meatum figura? longo attritu


,

parti-

cularum materiae per ipfos tranfeuntis, fenfim ad earum menfuram magis & magis aptantur.
iS

Hadenus naturas aris, aquae, terrae, & ignis, quae hujus globi, quem incolimus, elementa vulg cenfentur, fimulque praecipuas eorum vires & qualitates explicare conatus fum; fequitur nunc, ut etiam agam de
magnete b Cm enim ejus vis per totum hune Terrae globum fit diffufa, non dubium eft, quin ad generalem ejus confiderationem pertineat. Jam itaque revocemus
.

cxxxm.
De
magnete. Repetitio
diis,

eorum ex ant

quee ai ejus explica-

tionem requiruntur.

20

nobis in memoriam, particulas


elementi, quae fupr in

illas llriatas

primi
,

tertiae partis

articulo 87 e

&

fequentibus, fatis accurat deferiptae funt. Atque id


25

omne, quod

didum

elt,

ab articulo 10$ ad 109 d de fidere I de Terra hc intelligentes, putemus effe


ibi

multos meatus in medi ejus regione, axi parallelos,


a.

Voir

t.

I, p.

341,

1.

i3, et p.
1.

58o-58i.
678,
1.

b. c.

Tome

III, p. 67P,

3, et p.

19.

Ci-avant, p. 142.

d.

Pages i53-i56.

276

PRINCIPIORUM PHILOSOPHLE

a59-6o.

per quos particule ftriatse, ab uno polo venientes, libr ad alium pergant, eofque ad illarum menfuram
ita effe excavatos, ut
ii

qui recipiunt particulas ftria-

tas polo Auftrali venientes, nullo

modo

poffint reci-

pere alias quse veniunt polo Boreali; nec contra, quia qui recipiunt Borales Auftrales admittant
,
:

fcilicet in

modum

cochlearum

intortse funt, unse in

unam

partem,

alise in

oppofitam.

Ac
|

praeterea etiam

eafdem particulas per unam tantm partem iftorum meatuum ingredi poffe, non autem regredi per adverfam, propter tenuiffimas quafdam ramulorum extre-

10

meatuum inflexas verfus eam partem, fecundm quam progredi folent, & ita in admitates in fpiris iftorum

verfam partem affurgentes, ut ipfarum regreffum impediant. Unde fit, ut poftquam iftse particulse ftriatse
per totam

i5

mediam Terram, fecundm

lineas redas,
,

8 ab vel redis aequipollentes, ejus axi parallelas

uno

hemifpheerio ad aliud tranfiverunt,

ipfee

per eetherem
20

circumfufum revertantur ad illud idem hemifphaerium, per quod pris Terram ingreffee funt, atque ita rurfus
illam permeantes,

quendam

ibi quafi

vorticem com-

ponant.
CXXXIV.
Nullos in are nec in aqua effe meatus recipiendis particulis
ftriatis idoneos.

quoniam ex illo acthere, per quem particulas ftriatas ab uno polo ad alium reverti dixeramus, quaEt

tuor diverfa corpora genita effe poffe oftendimus

25

nempe

Terrae cruftam

interiorem

five
;

metallicam,

aquam, terram exteriorem,


articulo iij tertiee partis
25 poffe] poftea (/"
a.

&

arem

notavimufque,

b
,

nulla, nifi in craffioribus

dit.,

faute).

Voir

t.

V, p. 388-38g.

b. Ci-avant, p. 161-162.

j6o-a6i.

Pars Quarta.

77

iftius aetheris particulis,

meatuum ad menfuram parti-

cularum flriatarum efformatorum veftigia manere potuiffe advertendum eft hoc in loco, iftas omnes craffiores particulas ad interiorem Terrae cruftam initio confluxiffe, nullafque in aqu nec in are effe poffe
:

10

ipforum particulae affidu fitum mutant, & proinde, fi qui olim in iis fuiffent taies meatus, cm certum & determinatum fitum requirant, jamdudum ift mutatione corrupti effent.
fint,

tum quia nullae ibi particulse quia, cm ifta corpora fluida

fatis craffae

tum etiam

|Ac praeterea,

cm fuprdi&um
aliis quae
ifti

fit

3
,

Terrae cruftam
fibi

CXXXV.
Nullos
ullis

interiorem conftare partim ramofis particulis

mu-

etiam

effe

in

tu annexis, partim
bilioribus effe

per ramofarum inter-

corporibusterrce exterioris prceter-

quam

in ferro.

valla hinc inde moventur,


i5

etiam meatus in his mo-

non

poffunt, propter rationem

mox

al-

latam, fed in ramofis duntaxat. Et

quantum ad terram

exteriorem, nulli quidem etiam in e taies meatus


initio fuerunt,
eft
:

quoniam

inter

aquam & arem formata

fed

cm

poftea varia metalla ex terra interiore

20

ad hanc exteriorem afcenderint, quamvis ea omnia, quae ex mobilioribus & folidioribus illius particulis conflata funt, ejufmodi meatus habere non debeant,

25

quod ex ramofis & craflis, fed non ade folidis particulis conftat, non poteft iis effe deftitutum. Et valde rationi confentaneum eft, ut credamus
cert illud

ferrum

taie effe.
difficulter

Nullum enim aliud metallum tam


fleditur, vel ign liquefcit,

malleo
Cur

cxxxvi.
taies

nec ullum etiam ade du:

meatus fint

in ferro.

rum
3o

fine alterius corporis miftur reddi poteft

quae

tria indicio funt, ejus


a. Art. lvii, p.

ramenta magis ramofa

five

an-

238-239.

278
gulofa
effe,

Principiorum Philosophle

361-162.

qum

caeterorum,

&

ide

fibi

invicem

fir-

mis anneti. Nec obftat qud nonnullae ejus glebae fatis facile prima vice igni liquefcant tune enim earum ramenta, nondum fibi mutu annexa, fed una ab
;

aliis

disjun&a funt,

&

ide caloris

vi facile agitantur.

quamvis ferrum fit minus fufile, efl tamen etiam


Praeterea,
derofis,

aliis metallis

durius

&

unum

ex minime ponforti-

& facile rubigine corrumpitur, aut aquis


:

bus eroditur quae omnia indicio funt, ejus particulas non effe aliorum metallorum particulis folidiores, ut funt craffiores, fed multos in iis meatus contineri.
CXXXVII.
Qu
ratione etiam fint in fingulis ejus ramentis.

10

Nolo tamen hc affirmare,


effe intgra

in fingulis ferri ramen|tis

foramina, in

modum
ipfis

cochlearum intorta,
ut etiam nolo
:

per quse tranfeant particule


negare, quin talia multa in
fufficiet,
fi

flriatae;

reperiantur

fed hc

i5

in

putemus iftiufmodi foraminum medietates fingulorum ramentorum fuperficiebus ita effe inf-

cuptas, ut,

cm

iftae

fuperficies apte junguntur, fora-

mina intgra componant.


fiores illas

Et facile credi poteft, crafterrse


20

ramofas

&
fit

foraminofas interioris
ferrum,
vi

particulas, ex quibus

fpirituum

five fuc-

corum acrium,
ut dimidiata

illam permeantium, ita fuiffe divifas,

ifta

foramina, in fuperficiebus ramentoterrae exterioris,

rum
haec
iflis

quse ab ipfis feparabantur, remanerent; atque

ramenta poflea per venas


fpiritibus,

tum ab

25

tum etiam ab exhalationibus

& vapori-

CXXXVIII. Quomodo ijli meatus


apti reddantur, ad particulas firiatas ab utrdvis parte venientes,

bus protrufa, paullatim in fodinas afeendiffe. Notandumque efl ipfa fie afeendendo, non femper in eafdem partes converti poffe, quia funt angulofa,

&

diverfas

inaequalitates in terrae venis offendunt;


particulae flriatae,

3o

admittendas.

atque

cm

quae terra interiore

6j-263.

Pars Quarta.
venientes, per totam exteriorem
fibi

279
vias

cum impetu

ramentorum meatus ita fitos inveniunt, ut, ad motum fuum fecundm lineas restas continuandum, per illa eorum orificia, per quae pris
quaerunt, iftorum
5

egredi confueverant, ingredi conentur, ipfas ibi oc-

currere perexiguis

iftis

ramulorum extremitatibus,
;

quas inter meatuum fpiras eminere, ac regrefuris a hafque particulis ftriatis affurgere, fupr didum eft

ramulorum extremitates
10

initio

quidem

illis refiftere,

fed ab ipfis faepe faepius impulfas, fucceflu temporis

omnes
quibus
tibus

in contrariam

partem
poftea

fledi, aut

etiam nonnul-

las frangi;
|

cmque

ifti

meatus, ramentorum

infunt fitu mutato, alla fua orificia particu-

lis ftriatis
i5

obvertunt, has rurfus occurrere extremitain meatibus affurgentium, ipfafque

ramulorum

paullatim in aliam partem infledere,

atque diutius hoc iteratur,

qu faepius e ramulorum iftorum in


CXXXIX. Qux fit natura
magnetis.

&

ao

utramque partem inflexionem faciliorem evadere. Et quidem ea ramenta, quae faepe hoc pado per exterioris terrae venas afcendendo, modo in unam, modo in aliam partem converfa fuere, five fola fimul colleda fint, five aliorum corporum meatibus impada, glebam ferri componunt. Ea ver quae vel femper eundem fi-

tum
25

retinuerunt, vel cert,

fi

ut ad fodinas pervenifuerint, faltem

rent, illum aliquoties

mutare coada

ibi poftea, lapidis alteriufve

corporis meatibus firmi-

3o

impada, per multos annos immota remanferunt, faciunt magnetem. Atque ita vix ulla eft ferri gleba, quae non aliquo modo ad magnetis naturam accdt, & nullus omnino eft magnes, in quo non aliquid ferri
ter
a.

Pars III,

art. cvi, p. 154.

iSo
contineatur
;

Principiorum Philosophie
etfi

i63-a6 4

forte aliquando iftud ferrum aliqui-

bus
CXL
Quomodo
ferrum
-

aliis

corporibus tam ar& adhaereat, ut facilis

ign corrumpi,

qum ab

iis

educi

poffit.

fufione fit chaiybs, & quodvis

111 in ierrum aut cnalybem vertantur, earum ramenta vi caloris agitata, & ab heterogeneis corporibus disjunr
ta,

Cm

autem

ferri glebae igni

admotae liquefiunt, ut

hinc inde fe contorquent, donec applicent fe una

aliis,

fecundm eas

fuperficies, in

quibus dimidiatos
idoneos, inf10

meatus, recipiendis particulis


iftorum

ftriatis

culptos, efle paull ant ditum eft; ac etiam donec

meatuum medietates tam

apte congruant, ut ubi accidit, flatim


in ign
li

integros meatus efforment.

Quod

particule
aliis

ftriatae,

quae

non minus

corporibus reperiuntur, per

illos

qum in beris qum


i5

per alia loca fluentes, impediunt ne exiguae fuper-

conjundione exfurgunt, tam facile qum pris fitum mutent & ipfarum contiguitas, vel faltem vis gravitatis, quae ramenta omnia deorfum prenait, impedit ne facile disjungantur. Cmque intrim ramenta ipfa propter agitationem ignis pergant moveri, multa fimul in eundem
ficies,

ex quarum apto

fitu

&

ao

motum

confpirant,

&

totus liquor ex

iis

conflatus in
:

varias quafi guttulas aut

grumulos diftinguitur ita fcilicet, ut omnia illa ramenta quas fimul moventur, unam quafi guttam conficiant, quae gutta fuam fuperficiem motu fuo ftatim laevigat & perpolit. Occurfu enim aliarum guttarum, quidquid eft rude atque angulofum in ramentis, ex quibus confit, ab ejus fuperficie

25

ad partes interiores detruditur, atque

ita
3o

omnes cujufque
junguntur.

guttulae partes quam-artiffim fimul

264**65.

Pars Quart a.

281
CXLI.

Et totus liquor, hoc

pado

in guttulas five

diftindus,

fi

celeriter frigefcat,

grumulos concrefcit in chalybem


fere ut vitrum.
fibi

Cur

chalybs fit valie durus, rigidus, S fragilis.

admodm durum, rigidum & fragilem,


Quippe durus
eft,

quia confit ramentis


;

mutu

hoc eft, talis ut, fi fledatur, fpont redeat ad priorem figuram, quia
ardiflim conjundis
rigidus,

&

flexione ift ejus

ramentorum
foli
a
;

exiguse fuperficies

non

disjunguntur, fed

de vitro
10

didum

eft

meatus figuras mutant, ut fupr denique eft fragilis, quia gutfibi

tulae, five

mutu non adhserent, nifi per fuperficierum fuarum contadum atque hic contadus non nifi in pauciffimis & perexigrumuli, quibus confit,
;

guis locis immediatus efle potefl.

Non autem omnes


.5
;
|

glebae aequ

chalybem vertantur ac etiam illae optimus & duriflimus chalybs fieri folet, vile tantm ferrum dant, cm ign non convenienti funduntur. Nam, fi glebse ramenta fint ade angulofa &
confragofa, ut
fibi

apt funt, ut in eaedem, ex quibus

CXLII.
Quai
fit

ter chalybem,

differentia inS a liud

ferrum.

mutu pris
;

adhaereant,

qum

fu-

20

perficies fuas apte pofiint

ad invicem applicare, atque in guttulas diftingui vel fi ignis non fit fatis fortis ad liquorem ita in guttulas diftinguendum, & ramenta
ipfas
;

2S

3o

componentia fimul conflringenda vel contra, fi fit tam fortis, ut iftorum ramentorum aptum fitum difturbet: non chalybs, fed ferrum minus durum & magis flexile habetur. Ac etiam chalybs jam fadus, fi rurfus igni admoveatur, etfi non facile liquefcat, quia ejus grumuli ni mis craffi funt & folidi ut ab ign integri moveantur, & ramenta quibus unufquifque grumulus confa.

CXLIII.

Quomodo chalybs temperetur.

Art. cxxxn, p. 274-275.

uvres.

III.

36

282
tat,

PRINCIPIORUM PHILOSOPHLE

265- j66.

nimis ard compada, ut locis fuis plan extrudi


:

poffint

mollitur tamen, quia


;

omnes
fi

ejus particulae

calore concutiuntur

&

poftea

lente refrigeretur,
fra5

non refumit priorem duritiem, nec rigorem, nec


gilitatem, fed
fit

flexile inftar ferri vilioris.

hoc pado refrigeratur, ramenta angulofa gofa, quae ex grumulorum fuperficiebus ad interiores

Dum enira & confra-

eorum partes vi caloris protrufa erant, foras fe exferunt, & una aliis implicata, tanquam uncis quibufdam perexiguis, unos grumulos aliis annedunt quo fit, ut ramenta ifla non amplis tam ard in gruraulis fuis compacta fint, atque ut grumuli non amplis immediato contadu, fed tanquam hamis vel uncis quibufdam alligati, fibi mutu adhsereant; & ide chalybs non admodum durus, nec rigidus, nec fragilis, fed mollis & flexilis vadt. In quo non differt ferro communi, nifi qud chalybi iterum candefado, &
:

10

i5

deinde celeriter refrigerato, prior durities


tas reddatur,

&

rigidi-

ratio eft,

non autem qud ramenta


ad

ferro, faltem tanta.

Cujus
20

in chalybe

non tam long

abfint fitu

maximam
:

diuritiem convenienti, quin

facile illum ignis vi

refumant,

&

in celerrim refrige-

cm autem in ferro talem fitum nunquam habuerint, nunquam etiam illum refumunt.
ratione retineant
Et

quidem, ut

ita

chalybs aut ferrum candens celerri-

25

refrigeretur, in
;

aquam

aliofve liquores frigidos

mergi folet

ac contra in oleum vel alia pinguia, ut

lentis frigefcat. Et quia,

quo durior

&

rigidior,.

e
3o

etiam fragilior evadit, ut gladii, ferrae, limae, aliave inftrumenta ex eo fiant, non femper in frigidilmis li-

quoribus exftingui dbet, fed in temperatis, prout in

366-267.

Pars Quarta.
iftis

283

unoquoque ex
litas eft

inflrumentis magis minufve fragi-

vitanda

qum

certis liquoribus ita

optanda & ide dum mergitur, non immerit dicitur


durities
;

temperari.

Quantum autem ad meatus


ftriatis

recipiendis particulis
Qu<e
ter

CXLIV.
fit differentia

in-

a idoneos, fatis quidem patet ex didis ,permul-

meatus magnetis,

tos

tam

in chalybe

qum in ferro

efle

debere

ac etiam

chaiybis,

S ferri.

eos efle in chalybe magis integros


10

& perfedos,

ramu-

lorumque extremitates in ipforum fpiris eminentes, cm femel in unam partem flex funt, non tam facile in contrariam pofle infledi, quanquam etiam in hoc facilis, qum in magnete fledantur; ac denique omnes iftos meatus, non in chalybe aut alio ferro, ut
in

magnete,

orificia fua recipiendis particulis ftriatis

i5

ab Auftro venientibus idonea, in

unam partem, &

ido-

20

nea recipiendis aliis Bore venientibus, in contrariam convertere fed eorum fitum varium atque incertum efle debere, propterea qud ignis agitatione turbatur. Et in breviflim ill mor, qu ha?c ignis agitatio frigore fiftitur, tt tantm ex iftis meatibus verfus Auftrum & Boream converti poflunt, quot particule ftriatse, polis Terrae venientes, fibi tune tem;
)

poris per illos viam quaerunt. Et quia


ftriatae

iftae

particule

25

omnibus ferri meatibus multitudine non refpondent, omne quidem ferrum aliquam vim magneti-

cam

accepit ab eo

fitu,

quem

habuit refpedu partium

terrae,

cm ultim candefadum refriguit, vel etiam ab eo in quo diu immotum ftetit, fi diu in eodem fitu fleterit immotum; fed pro multitudine meatuum quos
in fe continet, poteft habere
a.

3o

adhuc majorem.

Art. cxxxrv-cxL, p. 276-280.

284
CXLV.
Enumeratio proprietatum virtutis magneticce.

Principiorum Philosophie

267-268.

Quae omnia ex principes Naturse fupr expofitis* ita fequuntur, ut quamvis non refpicerem ad illas magneticas proprietates, quas hc explicandas fufcepi,

ea tamen non aliter

fe

habere judicarem. Deinceps

autem videbimus, horum ope tam apte

&

perfpicu

omnium
elfe,

iftarum proprietatum dari rationem, ut hoc


fufficere,

etiam videatur

ad perfuadendum ea vera

quamvis ex Naturse principiis fequi nefciremus. Et quidem magneticae proprietates, quae ab ipfarum admiratoribus notari folent, ad haec capita poflunt
referri.

10

magnete duo fint poli, quorum unus ubique locorum verfus Terne polum Borealem, alius
1.

Qud

in

verfus Auftralem fe convertit b


2.

Qud
.

ifti

magnetis

poli,

pro diverfis Terrae locis

i5

quibus

infftunt,

diverfimod verfus ejus centrum fe

inclinent
}.

Qud

fi

duo magnetes

fint fphaerici,

unus verfus
ipfis

alium eodem
verfus
I4.

modo
d
.

fe convertat,

ac quilibet ex

Terram Qud poftquam funt


.

20

ita converfi,

ad invicem

accdant
5.

Qud
f
.

fi

in contrario fitu detineantur, fe

mutu
25

rfugiant
6.

Qud

fi

magnes dividatur piano,

lineae

per fuos

polos dutae parallelo, partes fegmentorum, quae pris


juntae erant, fe
a.

mutu etiam rfugiant 8


et

Pars

II,

art.

xxxvn, xxxix

d. Art. CLHj p. 291.

xl, p. 62, 63 et 65.


b. Art. c.

e. Art. CLin, p. 292.


f.

cl ci-aprs, p. 289.

Art. cliv, p. 294. Art. clv, p. 295.

Art. cli, p. 290.

g.

*68-6 9

Pars Quarta.

285

7.

Qud

fi

dividatur piano, lineam per polos du-

6tam ad angulos re&os fecante, duo pun&a pris continua fiant poli diverfe virtutis, unus in uno, alius in alio fegmento 3 8. Qud, quamvis in uno magnete fint tantm duo
.

poli,

unus

Auftralis, alius Borealis, in

unoquoque

ta-

men

ex ipfius fragmentis duo etiam fimiles poli repe;

riantur

ade ut ejus

vis,

quatenus ratione polorum


.

diverfa videtur,
10

9.

eadem fit in quvis parte ac in toto b Qud ferrum magnete iftam vim recipiat, cm
ei

tantm
10.

admovetur c

Qud

pro variis modis quibus


recipiat
d
.

ei

admovetur,

eam diverfimod
11.
l5

Qud ferrum oblongum, quomodocunque maadmotum,


illam femper
e
.

gneti

fecundm fuam longi-

tudinem recipiat
12.

Qud magnes

de
f
.

vi

fu nihil amittat, quamvis

eam
20

ferro

communicet

\).

Qud

ipfa brevifimo

quidem tempore

ferro

25

communicetur, fed temporis diuturnitate magis & magis in eo confirmetur 6 14. Qudchalybs duriiimuseam majorem recipiat, & receptam conftantis fervet, qum vilius ferrum h 5 Qud major ei communicetur perfediore 1 magnete, qum minus perfedo'. 16. Qud ipfa etiam Terra fit magnes, & nonnihil de fu vi ferro communicet'.
.
.
1

a.

Art. clvi ci-aprs, p. 295. Art. CLvnr, p. 296.

f.

Art. clxi, p. 297.

b. Art. clvii, ibidem.


c.

g. Art. clxii, p. 298.

h. Art. cliiii, ibidem.


i.
j.

d. Art. clxix, ibidem. e. Art. clx, p. 297.

Art. clxiv, ibidem.


Art. clxv, ibidem.

286
17.

PRINCIPIORUM PHILOSOPHLE

169.

Qud haec vis in Terra, maximo magnete, minus 3 fortis appareat, qum in plerifque aliis minoribus 18. Quod acus magnete ta&ae fuas extremitates eodem modo verfus Terram convenant, ac magnes
.

fuos polos
19.

b
.

Quod

eas

non accurat verfus

Terrae polos con.

venant, fed vari variis in locis ab iis dclinent d 20. Qud iftadeclinatiocumtempore mutari poffit
2
1

Qud

nulla

fit,

ut quidam ajunt, vel forte qud


fit,

non eadem nec tanta

in

magnete fupra unum ex

10

fuis polis perpendiculariterereclo,

qum
f
.

in eo cujus

poli qualiter Terra diftant


22.

6
.

Qud magnes trahat ferrum 2j. Qud magnes armatus mult plus neat, qum nudus g 24. Qud ejus poli, quamvis contrarii,
.

ferri fuftii5

fe

invicem

juvent ad idem ferrum fuftinendum


25.

h
.

Qud
Qud
.

rotulse ferreae,
vi

in utramvis
26.

partem
vis

magneti appenfae, gyratio magnetic non impediatur'.


poffit

unius magnetis vari

augeri vel

minui, varia magnetis alterius aut


plicatione
27.

ferri

ad ipfum ap-

Qud magnes, quantumvis


k
.

fortis,

ferrum

fe

diilans, ab alterius debilioris

magnetis conta&u re*5

trahere non poffit


28.
a.

Qud

contra magnes debilis, aut exiguum ferg. Art. clxxii, p.

Art. clvi ci-aprs, p. 299.

3o2.

b. Art. clxvii, p. 3oo.


c.

h. Art. clxxiii, p. 3o3.


i. j.

Art. clxvih, ibidem.

Art. clxxiv, p. 304. Art. clxxv, p. 3o5. Art. clxxvi, ibidem.

d. Art. clxix, p. 3ot.


e.
f.

Art. clxx, ibidem.


Art. clxxi, p. 3o2.

k.

269-270.

Pars Quarta.
|

287

rum,
29.

faepe aliud
3
.

ferrum

fibi

contiguum feparet ma-

gnete fortiore

Qud
ille

polus magnetis,

quem dicimus
.

Auflra-

lem, plus ferri fuflineat in his Borealibus regionibus,

qum
30.

quem dicimus Borealem b Qud limatura ferri circa unum,


fe

aut plures
.

magnetes, certis quibufdam modis


ji.

difponat c

Qud

lamina ferrea, polo magnetis adjunda,


.

ejus vim trahendi vel convertendi ferri defledat d


10

J2. Qud eandem nullius alterius corporis interpoitio impediat e


.
j.

Qud magnes ad Terram


fi

aliofve vicinos

ma-

gnetes aliter converfus manens,


verteret,
i5

qum

fponte fe con-

nihil ejus
.

motui obftaret, fucceffu temporis


ifta vis

fuam vim amittat f


34.

Qud

denique

etiam rubigine, humi6.

ditate

&

fitu

minuatur, atque ign tollatur; non auCXLVI.

tem
20

ull ali nobis cognit ratione

Ad quarum proprietatum cauffas intelligendas, proponamus nobis ob oculos Terram A B, cujus A eft polus Auftralis, & B Borealis notemufque, particu;

Quomodo
ftriatee

particules per Terre

meatus fluant.

las ftriatas,

ab Auftrali cli parte E venientes, alio


intortas effe,

plan

modo
fit,

qum

venientes Boreali

F
25

quo

ut unae aliarum meatus ingredi plan

non

Notemus etiam, Auftrales quidem red pergere ab A verfus B per mediam Terram, ac deinde per arem ei circumfufum reverti B verfus A eodemque
poflint.
;

a.

b.

Art. clxxvii ci-aprs, p. 3o6. Art. clxzviii, ibidem.


clxxix, p. 307.

e.
f.

Art. clxxxi, p. 3 10. Art. clxxxji, ibidem.

c. Art.

g. Art. CLxxxiii,

ibidem.

d. Art. clxxx, p. 309.

288

Principiorum Philosophie

270-371.

tempore Borales tranfire B ad A per mediam Terrain, & reverti ab A ad B per arem circumiufum quia meatus, per quos ab un parte ad aliam vn:
|

rant, funt taies, ut per ipfos regredi

non

poffint.

ta

CXLVII. Qud difficilis tranfeant per arem, aquam, & terrant exteriorem, quant per interiorem.

Intrim ver, quot novae femper accedunt partibus


cli E

&

F, tt

per alias partes cli

G & H abfcedunt,
non regionem
;
:

vel in itinere diffipantur,

& figuras

fuas amittunt

quidem tranfeundo per mediam Terrae quia ibi meatus habent ad menfuram fuam excavatos, per quos fine ullo offendiculo celerrim fluunt; fed redeundo per arem, aquam & alia corpora terrae ex-

10

27I-27 3

Pars Quarta.

289

terioris, in

quibus |nullos ejufmodi meatus habentes,

mult
tertii

difficilis

moventur, particulifque fecundi


ipfis

&

elementi affidu occurrunt, quas cm loco expel-

lere laborant,

interdum ab
forte
iftae

comminuuntur.
CXLVIII. Qubdfacilis tranfeant per magnetem, qum
per alia corpora hujus terr exterioris.

10

magnetem ibi offendant, cm in eo inveniant meatus ad fuam figuram conformtes, eodemque modo difpofitos ac meatus terrai interioris, ut paull ant diximus, non dubium eft, quin mult facilis per illum tranfeant, qum per arem vel alia corpora terra? exterioris faltem cm ifte magnes ita fitus eft, ut habeat fuorum meatuum orificia converfa verfus eas Terrae partes,
ver,
fi

Jam

particulae ftriatae

quibus veniunt

eae

particulae ftriatae, quae per illa


CXLIX.
Qui Jim poli magnetis.

libr ingredi poffunt.


i5

Etquemadmodum in Terra, fie in magnete, pun&um mdium ejus partis, in qu funt orificia meatuum,
per quae ingrediuntur particulae
Auftrali cli parte,
ftriatae

veni entes ab

dicemus polum Auftralem; punalterius partis, per

dum
20

autem mdium

quam

hae

particulae ftriatae egrediuntur,

&

aliae

venientes Sep-

tentrione ingrediuntur, dicemus polum, Borealem.

polum, quem vocamus Auftralem, vocent Borealem; neque enim e de re vulgus, cui foli jus competit nomina rbus mal con-

Nec moramur, qud vulg

alii

venientia frequenti ufu approbandi, loqui folet.

Cm

autem

hi poli

magnetis non refpiciunt eas


Cur
ifli

CL.
poli Je convertantverfus polos Ter-

Terrae partes, quibus veniunt eae particulae ftriatae,

quibus liberum tranfitum praebere poflunt, tune


particulae ftriatae obliqu in
3o

iflae

ra'.

magnetis meatus irruentes,


habent, ad perfeveran-

illum impellunt e vi
a.

quam
1.

Proprit

1,

p.
III.

284 ci-avant,

12.

uvres.

37

290

Principiorum Philosophie

272-373.

dum in fuo motu fecundm lineas retas, donec


:
J

ipfum

ad naturalem fitum reduxerint ficque quoties null extern vi retinetur, efficiunt, ut ejus polus Auftralis
verfus

polum

Terrse

Borealem convertatur,
xav

&

Bo-

\^

*2

^^JZV 4Xo> jxo- jzp jxr j02f JtVJ

H
quoniam ese quae Terrae polo Boreali per arem ad Auftrum tendunt, venre
realis verfus

Auftralem

pris ab Auftrali cli parte per


CLl.

mediam Terram,

&

venre Boreali quae ad Boream revertuntur.


Efficiunt etiam ut

magnes, pro

diverfis terrse locis


10

Cur etiam
trumje

certd ratione verjus ejus cenreclinent'.

quibus
a.

infiftit,

unum
1.

ex polis fuis altero magis aut

Proprit 2, p. 284,

i5.

173-275-

Pars Quarta.
inclinet.

291
in ,/Equatore qui-

minus verfus illam

Nempe

dem

a,

polus Auftralis magnetis

L, verfus

B Borealem

Terrae;

& b, Bo|realis

ejufdem magnetis, verfus Auftra-

lem Terrae

dirigitur; ac neuter altero

magis deprimi-

tur, quia particulae ftriatae

cum

aequali vi ab utrque

parte ad illos accedunt. Sed in polo Terrae Boreali

polus a magnetis

N omnino

deprimitur,

&

b ad per-

10

autem intermediis, magnes M polum fuum b magis aut minus erigit, &polum a magis aut minus deprimit, prout magis aut minus vicinus eft polo Terrae B. Quorum caufla eft, qud
erigitur. In locis

pendiculum

Auftrales particulae

ftriatae,

ab interioribus Terrae
Terrae

magnetem N ingref]furae, partibus per polum B fecundm

lineas redas furgant; Borales ver, ab hemifphaerio


i5

circumquaque per arem verfus eundem magnetem N venientes, non magis obliqu progredi debeant, ut ad ejus fuperiorem partem,

D A C.

qum
B

ut ad inferiorem accdant

Auftrales ver ingreffurae


eft inter

magnetem M,
20

toto Terrae tradu qui

&M

afcendehtes, vim habeant ejus

polum

a obliqu depri-

mendi, nec Borealibus, quae tradu Terrae AC ad alium ipfius polum b non minus facile accedunt, cm

eredus

eft,

qum cm
iftae

depreffus, impediantur.

Cm
25

autem

particulae ftriatae per fingulos

ma-

CLII.

gnetes

eodem plan modo ac per Terram

fluant,

3o

duos magnetes fphaericos unum ad alium, qum ad totam Terram debent convertere. Notandum enim ipfas circa unumquemque magnetem mult majore copia femper efle congregatas, qum in are inde remoto quia nempe in magnete habent meatus, per

non

aliter

Cur unus magnes ad alium fe convertat & inclinet, eodem modo


atque ad terram
*.

a.

Proprit

3, p.

284,1. 18.

292

Principiorum Philosophle

375-376.

quos mult facilis fluunt qum per arem circumjacentem, quo idcirco juxta magnetem retinentur; ut etiam, propter meatus quos habent in Terra interiore, major eft earum copia in toto are, aliifque corporibus

CLIII.

Cur duo magneles ad


invicem accdant,

&

qufil cujufquefpha?ra aivilatis *.

Terram ambientibus, qum in clo. Et ita, quantum ad vim magneticam, eadem plan omnia putanda funt de uno magnete, refpe&u alterius magnetis, ac de Terra, quee ipfa maximus magnes dici poteft. Neque ver duo magnetes fe tantm ad invicem convertunt, donecpolus Borealis unius polum Auftralem alterius refpiciat; fed prseterea poftquam funt ita converfi, ad invicem accedunt, donec fe mutuo contingant,
fi

10

nihil

|ipforum

motum

impediat.

Notandum
feruntur
i5

enim eft particulas

ftriatas celerrim

moveri, quamdiu
ibi

verfantur in meatibus magnetum, quia


;

impetu primi elementi ad quod pertinent cmque inde egrediuntur, occurrere particulis aliorum corporum, eafque propellere, quoniam hae, ad fecundum aut tertium elementum pertinentes, non tantum habent
celeritatis. Ita
illae

quae tranfeunt per

magnetem O,

20

it^V*.

.::

celeritate

qu feruntur ab

ad B, atque B ad A,

vim acquirunt ulteris progrediendi fecundum lineas


16 quod]
a.

qucm

(/"

dit.).

Proprit 4, p. 284,1. 21.

S76-377-

Pars Quarta.

293
particulis
ipfis

retas verfus

R&
tertii

S,

donec

ibi

tam multis

fecundi aut

elementi occurrerint, ut ab

utrimque refleftantur verfus V. Totumque fpatium

RVS per quod ita


5

fparguntur, vocatur fphaera virtutis,

five a&ivitatis,

hujus magnetis O;

quam

patet e

ma-

jorem effe debere, qu magnes qu longior fecundm lineam


ftriatae

eft

major, praefertim
B, quia particulae

longis per illum progredientes majorem agiIta

tationem acquirunt.
10

etiam quae tranfeunt per

utrimque pergunt verfus S & T, atque inde reflehintur verfus X, totumque arem in fphaera fuse aftivitatis contentum propellunt fed non ide expellunt, fi nullum habeat locum qu poffit

magnetem

P, ret

recedere, ut nullum habet,


i5

fphaerae virtutis funt

magnetum ab invicem disjun&ae. Sed cm


iftorum
eft particulis

cm

in

unam

coalefcunt, tune primo facilius


quae veniunt ab

ftriatis,

verfus S, re& pergere

ufque ad P in locum earum quae ex T per


revertebantur,
20

X
R,

ad S
eft

&

qum

refle&i verfus

V &

qu non
verefledi

difficulter

pergunt venientes ab X; faciliufque

nientibus P ad S pergere ufque ad O,


verfus X, qu etiam

qum

non

difficulter

pergunt venientes
aliter tranfeunt
fi

ab V; ficque

iftae

particulae ftriatae

non

per hos duos magnetes


25

O &

P,

qum

unicus

effet.

Deinde bus ab

3o

red pergentiO ad P, atque P ad O, arem intermedium expellere ab S verfus R & T in locum magnetum O & P, ficque efficere, ut hi magnetes ad invicem accdant, donec fe contingant in S, qum per totum illum arem eniti ab A ad b, atque ab V ad X; quae duae viae breviores fiunt, cm hi duo magnetes ad invicem
facilius eft particulis ftriatis,

294
accedunt, vel,

Principiorum Philosophie
fi

a 77 -a 7 8.

unus retineatur, cm faltem

alter

ad

ipfum
CLIV
-

venit.

Poli
-,

autem cognomines duorum magnetum, non fie


i

Cur inter dumfe invicem rfugiant*.

ad invicem accedunt, ied contra potius,

ri

Il

nimis prope
5

admoveantur, recedunt. Particulae enim ftriatse ab eo unius magnetis polo, qui alteri magneti obverfus eft, venientes,cm hune alterum ingredi non poffint, fpatium aliquod exigunt inter iltos duos magnetes qu tranfeant, ut ad alium magnetis ex quo egreffae funt

polum
y

revertantur.

Nempe egredientes ab O per polum A, cm ingredi non poffint in P


polum
a,

10

p^&^J'iiJp per ejus

fpatium aliquod
a,

exigunt inter
feant ver fus

A& V &
:

per quod tranvi,

B, atque
;

qu
1

magnetem P ficque egredientes P pellunt magnetem O faltem cm eorum axes B A & ab funt in edem line red. Sed cm tanmotse funt

B ad A,

pellunt

tillo

magis in unam partem qum in aliam inflexi funt, tune ifti magnetes fe convertunt, modo paull ant
explicato
;

vel

fi

hsec

eorum

converfio impediatur,

non

20

autem motus relus, tune rurfus unus magnes alium fugat fecundm lineam retam. Ita fi magnes O, exiguae cymbae impofitus, aquae fie innatet, ut femper ejus axis maneat ad perpendiculum eredus, & magnes P, cujus polus Auflralis Auftrali alterius obverfus eft, manu moveatur verfus Y, hinc fiet, ut magnes O recdt verfus Z, antequam magnete P tangatur. In quameunque enim partem cymba fe convertat, requiritur femper aliquod fpatium inter iftos duos magnetes, ut particulae ftriatae, ex iis per poa.

25

3o

Proprit

5, p.

284,

1.

23.

278-279-

Pars Quarta.
egredientes, verfus

295
tranfire poffint.
fi

los

A&a

V& X

Et ex his facillim intelligitur, cur

magnes

fece-

tur piano parallelo lineae per ejus polos du&ae, feg-

CLV. Cur fegmentorum magnetis


partes,

qua>

mentumque
trarium ejus
partes

libr fufpendatur fupra


eft,

magnetem ex

antefeionemjun erantje mutu etiam


rfugiant
'.

quo refedum

fponte

fe

convertat,

&

fitum con;

quem

pris habuerat, affedet

ita ut,

fi

A & a pris

jundae fuerint, item-

que B

&

b,

poftea b vertat fe verfus A,

fjp^SI

&
10

a verfus

quia

nempe antea pars

Auftralis unius Auftrali alterius juncta

erat,&Borealis Boreali,poft divifionem


ver particulae
ftriatae

per Auflralem
|

partem unius egreflae, per Borealem alterius ingredi debent & egreflae per Borealem ingredi per Auftral em Manifeftum etiam eft, cur fi magnes dividatur piano, lineam per polos dutam ad angulos redos fecante, poli fegmentorum, qu ante fedionem fe mutuo tangebant, ut
;
,

CLVI. Cur duo puna,

quce

pris in uno magnete contigua erant, in


poli
tis

ejus fragmentis fini diverf virtu".

b&a, fint
20

contrarise virtutis

quia parti-

culae ftriatae, quae

per

unum

ex

iftis

polis egrediuntur,

per alium ingredi debent.

Nec minus manifeftum


vis
eft in polis,
25

eft,
:

eandem

effe

vim

in

qu-

CLVII.

magnetis parte ac in toto

neque enim

ifta vis alia

Cur eadem fit vis in quvis magnetis


parte, ac in toto c .

qum

in reliquis partibus,
illos

fed tantm

major videtur, quia per


ftriatae,

egrediuntur particulae

quae per longiffimos magnetis meatus tranfie-

runt,

&

quae inter
:

omnes ab edem parte venientes

mediae funt
a.

faltem in magnete fphaerico, ad cujus


1.
1.

b.

Proprit 6, p. 284, Proprit 7, p. 285,


1.

25.
1.

Voir

t.

IV,

p.

469.

c. Proprit 8, ibid.,

5.

296

Principiorum Philosophie

79-8o.

exemplum in reliquis ibi poli eue cenfentur, ubi maxima vis apparet. Nec etiam ifta vis alia eft in uno
polo

qum

in alio, nifi quatenus particule ftriatse, per

unum

ingreffse,

per alium egrediuntur


fi

atqui nulla

eft tantilla

pars magnetis, in qu,

habent ingreflum,

CLVIII.

Cur magnes fuam vint ferro fibi admolo communicet .

non habeant etiam egrefum. Nec mirum eft, qud ferrum, magneti admotum, vim magneticam ab illo acquirat. Jam enim habet
meatus recipiendis particulis ftriatis idoneos,nihilque ipfi deeft ad iftam vim acquirendam, nifi qud exiguse qusedam ramulorum, ex quibus ejus ramenta confiant, extremitates hinc inde in iftis meatibus promineant quse omnes verfus unam & eandem partem fle6ti debent, in iis meatibus per quos tranfire pof;
|

10

funt particulse

ftriatee
aliis.

ab Auftro venientes,

&

verfus

iS

oppofitam in
lae ftriatae,

Atqui, magnete admoto, particu-

magn

vi

& magn
iftas

copia, torrentis inftar,

in ferri

CLIX. Cur ferrum pro

ramulorum extremitates hoc pato infledunt; ac proinde ipfi dant id omne, quod in eo ad vim magneticam defiderabatur. Et quidem pro variis partibus magnetis, ad quas
meatus irruentes,
ferrum applicatur, vari accipit iftam vim. Sic pars
ferri

20

variis

modis, quitus magneti admovetur, ipfam diverfimode recipiat


b
.

R
25

RST,

fi

applicetur polo
fiet

Boreali magnetis P,

po-

lus Auftralis ferri, quia per

illam ingredientur particulae


ftriatae

ab Auftro venientes,

&

per partem
a.

ingredientur Borales, ex polo

per

b.

Proprit 9, p. 285, 1. 10. Proprit 10, ibid., 1. 12.

a8o-a8i.

Pars Quarta.
reflexse.

297

arem

Eadem pars

R,

fi

jacet fupra aequato-

rem magnetis,

&

refpiciat ejus

polum Borealem, ut
;

in C, fiet rurfus polus Auftralis ferri

fed

fi

invertatur

&
5

refpiciat

polum Auftralem, ut

in D, tune amittet
fi

vim

poli Auftralis,

&

fiet

polus Borealis. Denique,

S pars mdia

iftius ferri

tangat polum magnetis A,

particulse ftriatae Borales, illud ingreflae per S, utrim-

que egredientur per R & T ficque in utrque extremitate recipiet vim poli Auftralis, & in medio vim poli
;

10

Borealis.

Quaeri tantm poteft, cur

iftae

particulae ftriatae, ex

magnetis polo
tur verfus
i5

ferri

partem S ingredientes, non

reel pergant verfus E, fed potis hinc inde refle&an-

CLX. Cur ferrum oblongum eam non recipiat, nifi fecundm fuam longitudinem
.

fecundm fuam longitudinem, potis qum fecundm latitudinem, vim magneticam recipiat. Sed facilis refponfio eft,

& T;

ficque hoc ferrum

quia mult magis apertas


in ferro,

&

faciles vias inveniunt

qum

in are,

quo ideirco verfus ferrum


fi

refle&untur.
20

Facilis etiam refponfio eft,


nihil amittat

quaeratur cur
ferro
fit,

magnes

de fu

vi,

cm eam

Nulla enim in magnete mutatio


particulae ftriatae, ex eo

communicat. propterea qud


nifi

CLXI. Cur magnes nihilamittat de fu vi, quamvis eam ferro communicet


b.

egredientes, ferrum potis


:

qum quodvis
25

aliud corpus ingrediuntur

forfan

qud, liberis per ferrum qum per alia corpora tranfeundo, copiofis etiam ex magnete, cm ferrum
ei

adjunclum

eft,

egrediantur

quo tantum

abeft, ut

ejus vis minuatur, quin potis augtur.


1

reflexae] reflexas

(/"

dit.).

a.

Proprit 11, p. 285,1. 14.


1.

b. Proprit 12, ibid.,

17.

uvres.

III.

38

298
CLXII.

Principiorum Philosophle

8I-282.

Et breviffimo
particulae

Cur

tempore

ifta vis

ferro accedit, quia

tuec vis celerrim

ferro communicetur, fed diuturnitate temporis in eo confirmetur*.

ftriatae

celerrim per

ipfum fluunt
flexae

fed

long mor in eo confirmatur, quia qu diutius ra-

mulorum

extremitates in

unam partem

manfe-

runt, e difficilis in contrariam refle&untur.


CLXIIJ.

Cur chalybs ad eam


fit,

recipiendam aptior quant vilius fer-

vim majorem accipit qum vilius ferrum, quia plures & perfe&iores habet meatus, parEt chalybs iftam
ticulis ftriatis recipiendis idoneos.

rum*.

Eamque conftanmeatibus promiflexiles.


10

tis fervat, quia

ramulorum

in iis

nentium extremitates habet minus


CLXIV. Cur major ei communicetur perfeiore

magnete qum minus perfeo'.

major ei communicatur majore & perfeiore magnete tum quia particule ftriat, majori cum impetu in ejus meatus irruentes, ramulorum in iis prominentium extremitates magis infletunt tum etiam quia plures fimul eo ruentes, plures ejufmodi meatus fibi aperiunt. Notandum enim eft, plures effe taies meatus in chalybe, (qui fcilicet exfolis ferri ramentis confit, qum in magnete, in quo multum eft materiae lapides, cui ferri ramenta infixa funt; atque ide, cm pauc tantm particulae ftriatae ex magnete debili ferrum ingrediantur, non omnes ejus meatus aperiunt, fed paucos tantm, & quidem illos, qui
Et
:

iS

20

extremitatibus ramulorum

quam-maxim

flexilibus

claudebantur.
CLXV.
Cur
etiam terra vim ma gneticam feripfa

Unde

fit,

ut etiam vile ferrum, in quo fcilicet

iftae

25

ro tribuat*.

ramulorum extremitates funt valde flexiles, ab ipf Terra, magnete quidem maximo, fed admodm dea.

b.
c.

Proprit i3, p. 285, 1. 19. Proprit 14, ibid., 1. 22. Proprit i5, ibid., Proprit 16, ibid.,
1.

Voir

t.

IV, p. 470.

24.

d.

1.

26.

a8a-a83.

PARS Q.UARTA.

2Q

bili,

nonnullam vim magneticam breviffimo tempore poffit accipere. Nempe fi fit oblongum, null tali vi adhuc imbutum, & un fu extremitate verfus Terrain inclinetur, protinus ex hoc folo acquiret, in ift extremitate verfus Terram inclinat, vim poli Auftralis in

his Borealibus regionibus

& momento
fi

illam

amittet, ac plane contrariam acquiret,

eadem

ejus
clxvi.
Cur
vis

extremitas attollatur,

&

oppofita deprimatur.
maenetica in

10

quaeratur, cur ifla vis in Terra, maximo maj lm" r^ i" m r j gnete, debilior lit quam in alns minonbus, relpondeo,

Sed

fi

Terr

delmor

fit,

me non putare
fortiorem, in
particulis

illam effe debiliorem, fed potis mult

?"*

m<"

medi ill Terrae regione, quam totam flriatis perviam eflTe fupr didum eft b ve;

rm
i5

iftas

particulas ftriatas, ab ipf egreflas,

maxim
in
;

ex parte reverti per interiorem illam fuperioris Terrae


regionis cruftam, ex qu metalla oriuntur,

&

qu

funt etiam multi meatus

iis

recipiendis idonei

atque

idcirco perpaucas ufque ad

nos pervenire. Judico


cruft interiore,

enim
20

iftos

meatus, tum in

ill

tum
con-

etiam in magnetibus,
verfos effe,
ticule

&

ferri

ramentis, quae in venis

hujus exterioris continentur, plan alio

modo
:

qum meatus
quae per

mediae regionis

ita

ut par-

a5

hanc mediam regionem ab Auftro ad Boream fluunt, revertantur Bore ad Auftrum per omnes quidem fuperioris partes, fed
ftriatae,

praecipu per ejus cruftam interiorem, itemque per

magnetes

&

ferrum

exterioris

qu cm maxima

earum pars fe confrt, paucae fuperfunt quae per hune noflrum arem, & alia circumjacentia corpora,
a.

Proprit 17, p. 286

1.

1.

b. Art. cxzxiii et seq., p. 275.

}00

PRINCIPIORUM PhILOSOPHLE
fibi

83-j84.

meatibus idoneis deftituta,

viam quaerant. Quae

fi

re& conjicio, magnes


fuper

terra excifus,

&

in

cymb

aquam

libr collocatus,

eandem

illam faciem,

qu femper antea, dum terrae haerebat, Septentriones fpeftavit, dbet adhuc in Septentriones convertere
:

ut Gilbertus, virtutis magneticae praecipuus indagator,

&

primus inventor, expertum fe effe affirmt. Nec moror qud alii contrarium putent fe vidiffe forfan enim iis impofuit, qud cm illa ipfa pars terrae, ex qu magnetem excidi curaverant, effet magnes, poli magnetis excifi ad eam fe converterent ut paull ant diftum eft, unius magnetis
ejus quae in Terra
eft
;
:

10

fragmentum ad aliud
CLXVII. Curacusmagnete tax femper fu virtutis
polos in extremitatibus fuis

converti.
virtus magnetica

Jam

ver,

cm

ifta

non comi5

habeanl *.

municetur ferro oblongo, nifi fecundm ejus longitudinem certum eft acum ipf imbutam fuas femper extremitates verfus eafdem terrae partes debere con:

vertere, verfus

convertit;
CLXVIII.

&

quas magnes fphaericus polos fuos femper ejufmodi acus fuae magneticae
20

virtutis polos in extremitatibus iftis praecif habere.

Et quia facilis

earum extremitates

reliquis par-

Cur

magneticce virtutis non femper accurat verfus Terrce polos dirigantur, fei ab Us vari dclipoli

tibus dignofci poffunt,

qum

poli magnetis, ipfarum

openotatum
locis

eft,

magneticae virtutis polos non ubique

nent".

Terrae po|los accurat refpicere, fed vari variis in

ab

iis

declinare. Cujus declinationis cauffa, ut


folas inaequali-

25

jam ant Gilbertus animadvertit, ad


Manifeftum enim
eft,

tates quae funt in hac terrae fuperficie, referri dbet.


in unis hujus exterioris terrae

partibus, mult plura ferri ramenta, plurefque raaa.

Proprit 18, p. 286

1.

3.

b. Proprit 19, ibid.,

1.

6.

384-J85.

Pars Quarta.

) l
fit,

gnetes reperiri,
ftriatae,

qum

in aliis:

quo

ut particulse

terra interiori egredientes, majori copia verfus quaedam loca fluant, qum verfus alia, ficque ab
itineribus fuis feepe defletant. Et quia

polorum mainfledio-

gnetis, vel extremitatum acs, converfiopendet folo

curfu iftarum particularum,

omnes earum

nes fequi dbet. Hujufque


licet in
fi

experimentum facere magnete, cujus figura non fit fphaerica nam


rei
:

10

acus exigua fupra diverfas ejus partes collocetur, non femper eodem plan modo ad ejus polos fe convertet, fed fsepe

putandum

eft

aliquantum declinabit. Nec in eo difparem effe rationem, qud inaeab


ipfis

qualjtates, quse funt in extim terrae fuperficie, ad

i5

totam ejus molem comparatae, perexiguae fint; non enim cum ipf, fed cum acubus & magnetibus in quibus declinatio fit, funt comparandae, ficque fatis

magnas

efle apparet.

Sunt qui dicunt, iftam declinationem non femper in iifdem terrae locis eandem manere, fed cum tem20

CLXIX. Cur etiam interdum ijia declinatio cum


tempore mutetur '.

pore mutari.

Quod minime mirum

videri dbet

non

quia ferrum quotidie ex unis terrae partibus in alias ab hominibus transfertur, fed etiam quia ejus
glebae, quae funt in

modo

locis
25

cum

hac terra exteriore, quibufdam in tempore corrumpi pofiunt, & aliae in aliis
CLXX.
Cur
in

generari, five ab interiore terra fubmitti.

Sunt etiam qui dicunt, iftam declinationem nullam


effe
|

in

lem

in

magnete fphaerico, fupra polum fuum Auftrahis Borealibus regionibus, vel fupra Borealem

magnete fupra
fuis polis
effe

unum ex
ereo
pofft,

minor
qum cum

ejus

i5&] mt(i"dit.).
a.

Proprit 20, p. 286,

1.

8.

302
poli qualiter Terra dijlant'.

Principiorum Philosophie

j85.

in Auftralibus, perpendiculariter ftante,

illumquehoc

pado cymbae impofitum, quandam quatoris fui partem femper accurat eandem verfus Boream,& oppoAuftrum convertere. Quod an verum fit, nullo mihi adhuc experimento compertum eft. Sed facile mihi perfuadeo non omnino eandem, nec forte etiam tantam effe declinationem, in magnete ita confitam verfus
ftituto,

qum

in eo cujus poli sequaliter

Terra

diftant.

Nam particule ftriat, in hac fuperiore Terrae regione,


non modo per lineas sequaliter ab ejus centro diftantes ab uno polo ad alium revertuntur, fed etiam ubique
(praeterquam fub quatore) nonnullae ab interioribus
ejus partibus
10

afcendunt

&

magnetis fupra polos


.5

eredi converfio ab his ultimis, declinatio ver prioribus praecipu dependet.


CLXXI.
Cur magnes
trahat
.

Praeterea

magnes

trahit ferrum, five potis


;

magnes
ulla ibi

ferrum b

&

ferrum ad invicem accedunt

neque enim
eft intra

tractio eft, fed ftatim atque

ferrum

fphseram

adivitatis magnetis, vim ab eo mutuatur,

& particu20

le

ab utroque egredientes, arem intermedium expellunt quo fit, ut ambo ad invicem non aliter qum duo magnetes accdant. Im etiam ferrum liberis movetur qum magnes, quia confit iis tantm
ftriatae,
:

ramentis, in quibus particule


tus,
CLXXII. Cur magnes armatus,
mult plusferrifuftineat, qum nudus'.

ftriatae

fuos habent

mea
25

magnes autem mult materi lapide gravatur. Sed multi mirantur magnetem armatum, five laminam ferream magneti adjundam, plus ferri poffe fuftinere, qum folum magnetem. Cujus tamen ratio
a.

b.
c.

Proprit 21, p. 286, 1. 9. Proprit 22, ibid., 1. i3.

Proprit 23, ibid.,\. 14.

J85-286.

Pars Quarta.

)}

detegi poteft ex eo,


fuftineat,
|

qud etiamfi plus fibi appenfi ferri non tamen idcirco plus ad fe alliciat, fi vel
;

minimum ab eo removeatur nec etiam


fi

plus fuftineat,
:

corpus aliquod, quantumvis tenue, interjaceat

hinc enim apparet, iftam majorem ejus vim ex fol


differenti contactas oriri
:

quod nempelaminae

ferreae

10

i5

meatus aptiffim congruant cum meatibus ferri ipfi appenfi, & ide particule ftriatse, per hos meatus ex uno ferro in aliud tranfeuntes, omnem arem intermedium expellant, emciantque ut eorum fuperficies, fe invicem immdiate contingentes, difficillim disjungantur: jamque fupr oftenfum eft a nullo glutino duo corpora melis ad invicem pofle alligari, qum immediato contatu. Meatus autem magnetis non ita congruunt cum meatibus ferri propter materiam lapideam quse in eo eft; hincque fit, ut femper aliquantulum fpatii inter magnetem & ferrum debeat
, ,

remanere, per quod particule


tibus ad
20

ftriatae

ex unius meaCLXXIII.

meatus

alterius perveniant.
Cur
ejus poli,

Mirantur etiam nonnulli, qud quamvis poli magnetis contrarie virtutis elfe videantur, fe

tamen
fi

quamvis

in-

contrarii, fe invicem

vicem juvent ad ferrum fuftinendum laminis ferreis armentur, poffint fer duplo plus ferri fimul fufti25

ita ut,

ambo

juvent ad ferrum fuftinendum b .

nere,
fi

qum unus
eft

folus.

Nempe,

AB

magnes, cujus polis

adjundse funt laminae C D


ita

& E F,

<

utrimque prominentes, ut ferrum


fuperfi cie fatis lat ipfas tangat
II, art. lv, p.
:

GH

iis

applica-

tum
a.

hoc ferrum

GH

Pars

71.
1.

b.

Proprit 24, p. 286,

16.

?04

PRINCIPIORUM PhILOSOPHLE
efle poteft,

386-287.

duplo fer gravius


ex
iftis

qum

fi

ab un tantm

laminis fuftineretur. Sed hujus rei ratio evi-

dens
cato

eft,
:

ex motu particularum ftriatarum jara expli|

quamvis enim

in eo contrarie fint,

qud qu

non poffint etiam ingredi per alium, hoc non impedit quomins in fuftinendo ferro confentiant; quia venientes ab Auftrali magnetis polo A, per laminam chalybeam CD reflexa, ingreper
ingrediuntur,

unum polum

diuntur

unam

ferri

partem

b,

in

10

qu faciunt ejus polum Borealem atque inde fluentes ufque ad Auftralem a, occurrunt alii lamin chalybeae FE, per quam afcendunt ad B, polum magnetis Borealem & vice verf egreflae ex B, per armaturam EF, ferrum appenfum H G, aliamque armaturam DC, revertuntur
;

i5

ad A.
CLXXIV.
Curygratiorotulceferrce, vi magnetis cui appenfa eft, non impediatur '.

Hic autem motus particularum ftriatarum per ma-

gnetem

& ferrum non

ita

videtur confentire

cum motu
20

circulari ferrearum rotularum,

quae, turbinis inftar

contort, diutius gyrant magnete pendentes,

qum

cm ab
ftriatae

eo remotae

terrae infiftunt. Et fan,

fi

particule

motu tantm redo agerentur,

&

fingulos ferri

meatus per quos ingredi debent, regione meatuum magnetis ex quibus egrediuntur, offenderent, judicarem eas fiftere debere gyrationem iftarum rotularum. Sed quia femper ipfaemet gyrant, unae in unam partem,
aliae in

25

contrariam,

&

obliqu tranfire debent ex


ferri,

meatibus magnetis in meatus


rotula vertatur,
a.

quomodocunque
io

qu
1.

facile in ejus

meatus ingrediun-

Proprit 25, p. 286,

18.

Voir

t.

IV, p. 470.

287-288.

Pars Quarta.
fi

m
CLXXV.
Quomodo & quare
vis

immota, minfque ipfms motus impeditur contatu magnetis, cm ei fie appenfa gyratur, qum contacta Terrse, cm fuo pondre illam premit. Variis modis vis unius magnetis augetur vel mitur, ac
effet
5

nuitur, alterius magnetis aut ferri acceffu. Sed

una

in

hoc generalis rgula eft, qud quoties ita fiti funt ifti magnetes, ut unus in alium particulas ftriatas mittat, fe invicem juvent; contra autem, fi unus ab alio eas abducat, fibi obflent. Quia qu celeris & copiofis
|

unius magnetis augeat vel minuat vint


alterius
1
.

10

iftge

particulse per

unumquemque magnetem

fluunt, e

major in eo eft virtus, & magis agitatae, ac plures, ab uno magnete vel ferro in alium mitti poffunt, qum eo abfente ab are, aliove ullo corpore in ejus locum
5

non modo, cm polus Auftralis unius magnetis polo Boreali alterius conjundus eft, fe invicem juvant ad ferrum aliis fuis polis appenfum fuftinendum; fed etiam cm disjundi funt, & ferrum inter utrumque collocatur. Exempli grati, magnes C juvatur magnete F, ad ferconftituto. Sic

20

rum D E
f,

fibi
;

conjundum

retinendum

&

vice ver-

magnes F juvatur a magnete C, ad hujus ferri extremitatem E in are fuftinendam poteft enim effe tam gravis, ut ab eo folo fie fuftineri non poffet, fi
:

35

alia extremitas

D alteri

corpori

qum magneti C

inniCLXXVI.
Cur magnes quantumvisfortisjerrumjibi

teretur.

Sed intrim quaedam vis magnetis F impeditur magnete C, nempe illa quam habet ad ferrum DE ad
18

Exempli

grati]

Ex. gr.
1.

1" dit .).

a.

Proprit 26, p. 286,

20.

uvres.

III.

39

jO
non contiguum,
magnete debiliore attrahere non poffit *.

PRINCIPIORUM PhILOSOPHLE

88-289.

fe

alliciendum.

diu tangit

Notandum enim eft hoc ferrum, quammagnetem C, attrahi non poffe magnete
tangit, etiamfi

hune illo mult potentiorem effe fupponamus. Cujus ratio eft, qud particule ftriatae per hos duos magnetes, & per hoc ferrum, tanquam per unicum magnetem, modo fupr explicato b tranfeuntes, qualem fer habeant vim in toto fpatio quod eft inter C & F, nec ido poffint ferrum DE, non fol ift vi magnetic, fed infuper conta&u fuo magneti C alligatum, verfus F adF
ducere.
CLXXVII. Cur magnes debilis, aut ferrum, magnete fortiori fer-

quem non

IO

Atque hinc

patet, cur fsepe

magnes

debilis, aut exi-

guum
tiore.

ferrum, detrahat aliud ferrum magnete for-

rum
pofjit

fibi

contiguum

detrahere*.

hoc nunquam fieri, ni cm magnes debilior tangit illud ferrum, quod detrahit magnete fortiori. Quippe, cm duo magnetes ferrum oblongum polis diffimilibus tangunt, unus in un extremitate, alius in ali, & deinde ifti duo magnetes ab invicem removentur, ferrum intermedium non femper debiliori, nec etiam femper fortiori, fed modo uni, modo alteri adhseret nullamque puto effe rationem, cur uni potis qum alteri adhaereat, nifi qud eum

Notandum enim

eft

i5

20

cui adhaeret, in majori fuperficie


CLXXVIII.

qum alium

tangat.

Cur

in his

Borealibus
fit

regionibus,polus Aufiralis

magnetis

fortior Boreali*.

Ex eo ver, qud magnes F juvet magnetem C ad ferrum DE fufti-

25

nendum, manifeftum
Proprit 27, p. 286, Art. cliii, p. 292. c. Proprit 28, p. 286,
a.
1.

eft

cur

ille

polus magnetis, qui

a3.

b.

1.
1.

26..
3.

d. Proprit 29, p. 287,

389-29-

Pars Quarta.
ferri fuftineat
:

J7

nobis vocatur Auftralis, plus


alter, in his

qum

Borealibus regionibus
juvatur,
;

etenim Terra

maximo magnete
gnes

eodem plan modo ac ma-

magnete F

contra autem alius polus, propCLXXIX.

10

non convenientem, Terra impeditur. Si paull curiofis confideremus, quo pado limatura ferri circa magnetem fe difponat, multa ejus ope advertemus, quae hadenus dicta confirmabunt. Nam in primis notare licet, ejus pulvifculos non confuf coacervari, fed unos aliis incumbendo, quofdam quafi
ter fitum

De

quce obfervari poffunt in ferri limatura circa magnetem


iis

fparfd'.

tubulos compo|nere, pr quos particulse


ris

ftriatae libe-

qum per arem


fpargatur aliquid
fit

fluunt, quique idcirco

earum

vias defignant. Quse viae ut clar ipfis oculis cerni poffint,

iftius limaturae

fupra planum,

in
fit,

quo

foramen cui magnes fphaericus ita immiffus ut polis fuis utrimque planum tangat, eo modo

quo Aftronomorum globi Horizontis circulo immitti


folent, ut fphseram
ibi 20

redam

repraefentent,

&

limatura

fparfa difponet fe in tubulos, qui flexus particufive


b

larum flriatarum circa magnetem,

etiam circa
exhibebunt.

globum
Deinde,
alterius
25

Terrae, nobis fupra defcriptos


fi

alius

magnes eodem modo

ifti

piano juxta
oftendet

priorem inferatur,
refpiciat,

&

polus Auftralis unius Borealem


circumfparfa

limatura

pado particulse ftriatae per iftos duos magnetes tanquam per unicum moveantur. Ejus enim tubuli, qui ab uno ex polis le mutu refpicientibus ad alium porrigentur, erunt omnino redi alii ver, qui ab uno ex adverfis polis ad alium pertinetiam, quo
;

a.

Proprit 3o, p. 287,

1.

6.

b. Art. cxlvi, p. 287.

?o8

Principiorum Philosophle
:

390-391.

gent, erunt circa magnetes inflexi

ut hc funt lineae
aliquid limaturae

BRVXTa.

Notari etiam poteft,

cm

ferri
fi

ex polo, ex. gr. Auftrali, unius magnetis pendet,

polus Auftralis alterius magnetis infr poti verjfus

illam convertatur,

& paullatim ei appropinquetur, quo


eae particulse ftriatae,

pato tubuli ex e confe&i primo furfum fe retrahunt

&

infledunt

quia fcilicet

quae

per

illos fluunt,

repelluntur ab

aliis

quae veniunt

magnete inferiore. Ac deinde, fi ifte multo potentior fit fuperiore, tubuli

inferior
ifti

magnes
10

diffolvuntur,

&

limatura decidit in inferiorem

quia

fcilicet parti-

culse flriatae ex

hoc

inferiori afcendentes,

impetum

faciunt in fingulos iftius limaturae pulvifculos, quos

cm

ingredi

non

pofint, nifi

per eafdem illorum fui5

perficies

quibus magneti fuperiori adhaerent, eos ab


fi

hoc fuperiore disjungunt. Contra ver,


ftrali

polo Au-

fuperioris magnetis, cui limatura ferri adhaeret,

polus Borealis inferioris obvertatur, haec limatura tubulos fuos re& verfus inferiorem dirigit, & quantum
poteft producit: quia utrimque particulis ftriatis, ab
20

uno magnete in alium tranfeuntibus, viam praebent; fed non ide fuperiori feparatur, nifi pris inferiorem tetigerit, propter vim contads, de qu egimus

291-293.

Pars Quarta.
.

309

Atque propter iftam eandem vim, fi limatura, magneti quantum vis forti adhaerens, tangatur ab alio debiliori magnete, vel tantm ferreo aliquo
paullo ant a
bacillo, nonnullae ejus partes fortiorem

magnetem

re-

linquent,
tur
:

& debiliorem,
fcilicet, quae

five

ferreum bacillum, fequen-

illse

majori fuperficie hune

qum

enim exiguse iftae fuperficies varie fint & insequales, femper accidit, ut quafdam limaturae particulas uni magneti vel ferro, alias alteri
illum tangent.
10

Cm

firmis jungant.

i5

Lamina ferrea, quae, polo magnetis admota, ejus vim fuftinendi ferri multm auget, ut ant ditum eft, impedit ejufdem vim ferri ad fe alliciendi aut convertendi. Nempe lamina DCD impedit ne magnes AB, cujus polo adjun&a eft,
|

CLXXX.
Cur lamina ferrea polo
magnetis conjuna, vim trahendi vel convertendi ferri imejus

mdiat b .

acum

E F ad fe alliciat aut

convertat.

Jam enim

adverti-

mus
20

particulas ftriatas, quae

\
C
verfus extremi-

progrederentur B verfus E F

abfque hac lamina, in e refledi ex


tates

DD,

propterea qud liberis per ipfam


ullse

qum

25

ad acum E F perveniunt. Eodem modo quo fupr diximus paucas medi Terrse regione ad nos pervenire, quia maxima earum pars, per interiorem cruftam fuperioris Terr regionis, ab uno polo ad alium revertitur; unde fit,
per arem fluunt, ficque vix
,

20 Aprs lamina, la 1"


ajoute effet
a.
;

dit.

la 2' dit.
effet.

fi

abfque hac lamina

d'o la rdaction de

b.
c.

Art. clxxvi et clxxvii, p. 3o5 et 3o6. Proprit 3i, p. 287, 1. 8. Art. clxvi, p. 287.

}I0

Principiorum Philosophie

392-293.

ut debilis tantm vis magnetica totius Terrae hc apud


CLXXXI.
Cur eandem
nullius alterius corporis interpofitio impediat*.

nos fentiatur. Sed praeter ferrum aut magnetem, nullum aliud corpus in locum laminae C D poni poteft, quo magnes A B impediatur, ne vim fuam
in

acum EF

exerceat.

Nullum

enim habemus, in hac exteriore terra, quantumvis folidum & durum, in quo non fint plurimi meatus non quidem ad menfuram particularum ftriatarum efformati, fed mult majores, utpote
:

10

qui etiam globulos fecundi elementi recipiunt,

&

per

quos idcirco
tranfire

non minus libr pofunt qum per arem, in quo iftos etiam
iftae

particulae ftriatae

globulos fecundi elementi obvios habent.


CLXXXI I.
Cur magnetis
pofitio

i5

non conveniens ejus vires paullatim imminuat b .

ferrum aut magnes diu detineatur aliter convertis adTerram aliofve vicinos magnetes, qum fponte fe converteret fi nihil ejus motum impediret, hoc
Si

ipfo vires fuas paullatim amittit


ftriatae,

quia tune particulae


20

CLXXXIII.

Cur

rubigo, humiditas 6/itus, cas etiam im-

magnetibus vicinis advenientes, obliqu vel averf ipfius meatibus occurrendo, paullatim eorum figuras mutant & corrumpunt. Denique vis magnetica humiditate, rubigine, ac fitu valde minuitur & valido ign plan deletur. Rubigo
ex Terra
|

vel aliis

minuat, & vehemens ignis plan tollat .

enim, ex
occludit
;

ferri

ramentis eflorefcens,

meatuum

orificia
fitus,

25

idemque prftat

aris humiditas

&

quia rubiginis initia funt. Ignis autem agitatio iftorum ramentorum pofitionem plan difturbat. Nihilque puto
a.

Proprit 32, p. 287,


Proprit 33, ibid., Proprit 34, ibid.,
1.

1.

10.

b.
c.

I.

12.
16.

93-*94-

Pars Quarta.
circa

j 1

hadenus

magnetem

ver ac pro certo


iis

fuifife

ob-

fervatum, cujus ratio, ex


intelligatur.

quse explicui,

non

facile

Hc autem occafione magnetis qui trahit ferrum,


,.

clxxxiv.
De
vi attraionis ' ,mt in

aliquid
vitro

.j

addendum

elt

c de fuccino, gagate, cera, relina,


A

juccmo, cer,
us
'
'

refini,

omnia minuta corpora etiam trahunt. Quamvis enim mei non fit inflituti, particufimilibus, quae

&

laria ulla explicare, nifi

quatenus requiruntur ad ge;

neraliora, de quibus egi, confirmanda


10

nec examinare
nifi

pofim iflam vim in gagate vel fuccino,


variis experimentis plures alias

pris ex

eorum proprietates
:

deducam, & ita intimam ipforum naturam inveftigem quia tamen eadem vis in vitro etiam eft, de quo mihi
paull ant a fuit
i5

agendum ad

ignis effetus

demon-

ftrandos,
fcripfi,

eam explicarem, alia forfan quae de illo poflent in dubium revocari. Prfertim quia
nifi

20

25

3o

vim in fuccino, cer, refin, & oleagineis fer omnibus reperiri, putabunt ipfam in eo confiftere, qud tenues qudam & raraofae iftorum corporum particule, fridione commotse (fridio enim ad illam vim excitandam requiri folet), per arem vicinum le diffundant, ac fibi mutu adhaerefcentes protinus revertantur, & minuta corpora quae in itinere offen|dunt, fecum trahant. Quemadmodum videmus ejufmodi pinguium liquefadorum guttas, bacillo appenfas, levi motu ita excuti pofTe, ut un earum parte bacillo adhaerente, alia pars ad aliquam diflantiam ab eo recdt, flatimque revertatur, nec non feftucas, aliave obvia corpufcula fecum adducat. Nihil enim taie in vitro licet imaginari, faltem fi naforte nonnulli, videntes iflam
a. Art.

cxxiv-cxxxiu, p. 270-275.

Ji2

Principiorum Philosophie
fit

394-395-

tura ejus

talis,

qualem eam fupr defcripmus

ac

proinde in ipfo alia

iftius attraftionis cauffa eft affi-

gnanda.
clxxxv.
Qu fit
caufa itlius attraionis in vitro.
/

Nempe
.,
<<

ex

modo quo

illud generari
.

di&um
..

eft

a
,

.,,

facile colligitur, prseter nia

majufcula intervalla, per

quae globuli fecundi elementi verfus


tranfire porTunt,

omnes

partes

multas etiam rimulas oblongas inter

ejus participas reperiri; quae

cm

fint anguftiores,

qum

ut iftos globulos recipiant, foli materiae primi


;

hanc materiam primi elementi, omnium meatuum quos inelementi tranfitum praebent
eft,

putandumque

10

greditur figuras induere affuetam, per rimulas

iftas

tranfeundo, in quafdam quafi fafciolas tenues, latas,

oblongas efformari, quae, cm fimiles rimulas in are circumjacente non inveniant, intra vitrum fe continent, vel cert

&

ab eo non multm evagantur,

& circa

motu quodam circulari, ex unis ejus rimulis in alias fluunt. Quamvis enim materia primi elementi fluidiflima fit, quia tamen conejus particulas convolutse,
fit art.

minutiis inaequaliter agitatis, ut in

tertiae partis
eft,

20

87

&

88 explicui

b
,

rationi

confentaneum

ut

credamus multas quidem ex maxime concitatis ejus minutiis vitro in arem afidu migrare, aliafque ab are in vitrum earum loco reverti fed, cm eae quae revertuntur, non fint omnes aequc concitatae, illas quae
;

25

minimum habent
nulli

agitationis, verfus ri|mulas, quibus


expelli, atquc ibi

meatus in are correfpondent,


aliis

unas

adhrentes, fafciolas

iftas

componere;

quic

fafeiola: idcirco fucceflu


a.

temporis figuras acquirunt

Art. cxxv, p. 270.

b.

Ci-avant p. 142

et 144.

395*96.

Pars Quarta.

} 1 J

detrminatas, quas
fit,

non

facile

mutare poffunt. Unde


ut nonnihil

ut

fi

vitrum

fatis valid fricetur, ita

10

hoc motu foras excuffae, per arem quidem vicinum fe difpergant, aliorumque etiam corporum vicinorum meatus ingrediantur fed quia non tam faciles ibi vias inveniunt, ftatim ad vitrum revolvantur, & minutiora corpora, quorum meatibus funt implicite, fecum adducant. Ouod autem hc de vitro notavimus, de plerifque <j* ,-11 alns corponbus etiam credi dbet nempe quod interincalefcat, ipfse
;
.

clxxxvi.
Eandem
,-

ipfius

cauffam

reiiquis etiam vi-

ftitiaquaedam inter eorum particulas reperiantur, quae,

deri.

cm
fint
i5

nimis angufta

fint

ad globulos fecundi elementi

admittendos, folam materiam primi recipiunt,

& cm
ifli

majora

iis

quse in are circumjacente foli

mapar-

terise

primi elementi etiam patent, implentur minus


;

agitatis ejus minutiis

quae fibi

mutu adjun&,

ticulas

componunt, diverfas quidem habentes

figuras,

juxta diverfitatem iftorum interftitiorum, fed

maxim
:

ex parte fafciolarum inftar tenues, latas


20

&

oblongas

ita ut, circa particulas

volvendo, alfidu

corporum quibus infunt fe conmoveri pofilnt. Interftitia enim quiefife

bus figuram fuam mutuantur, cm debeant


angufta, ut globulos fecundi elementi

valde

25

non admittant, nifi efifent oblonga rimarum inftar, vix poflent erTe majora iis, qu inter aris particulas globulis ejufdem fecundi elementi non occupantur. Quapropter, etfi non
a negem, aliam cauffam attradionis ant expofitam in aliquibus forte corporibus locum habere poffe, quia tamen non eft ita generalis, & attratio ifta in valde
|

3o

multis corporibus obfervatur,


a. Art.

non aliam puto

in

illis,

clxxxiv, p.
III.

3n.
4

uvris.

M4
vel faltem in

Principiorum Philosophle

296.

maxim illorum parte, qum

in vitro effe

quserendam.
CLXXXVII.

Caeterm hc notari velim, participas


tibus

iflas in

mea-

Ex

Jiis intelligi,

poffint

qunam cauff effe reliquorum omnium mirabilium


effeuum, qui ad
oc-

cultas qualitales re-

ferri Jolent.

corporum terreftrium, ex materi primi elementi efformatas, non modo variarum attradionum, quales funt in eleclro & in magnete, fed & aliorum innumerabilium & admirandorum effeduum cauffas effe poffe. Quae enim in unoquoque corpore formantur, aliquid fingulare habent in fu figura, quo differunt reliquis
omnibus, in aliis corporibus formatis; cmque retineant maximam agitationem primi elementi, cujus funt partes, minimas ob cauffas fieri poteft, ut vel extra corpus in quo funt non evagentur, fed tantm in ejus meatibus hinc inde difcurrant vel contra celerrim ab eo difcedant, & alia omnia corpora terreftria pervadentes, ad loca quantumlibet remota breviffimo tempore perveniant, ibique materiam fuae adioni reci;

10

i5

piendse

idoneam invenientes, raros aliquos

effetus

producant. Et fan quifquis conderabit,

qum mirse fint magnetis & ignis proprietates, ac qum diverfse ab iis quas vulg in aliis corporibus obfervamus qum ingens flamma ex minim fcintill momento temporis poffit accendi, qum magna fit ejus vis ad quam im;

20

manem

diflantiam

ftellae fixse

lumen fuum circumquacauffas,

que diffundant;

&

reliqua,

quorum

meo

judi-

25

cio, fatis videntes, ex principiis

omnibus

notis

&

ab

omnibus admiffis, figura fcilicet, magnitudine, fitu & motu particularum materiae, in hoc fcripto deduxi
:

facile fibi perfuadebit, nullas effe vires in lapidibus

aut plantis tam occultas, nulla fympathiae vel antipa26 ex]

& (i"dit.).

Voir ci-aprs p. Si S, l.4etp.32S,

l.

12.

296-297-

Pars Quarta.
|

thise

miracula 3 tam ftupenda, nihil denique in natur

univerf, quod ad cauffas tantm corporales, five mente & cogitatione deftitutas, debeat referri, cujus ratio ex iifdem illis principiis deduci non poffit ade ut aliqua alia ipfis adjungere non fit necefle. Plura non adderem in hac quart Principiorum Phi:

lofophise parte,

fi

(quemadmodum mihi antehac

De in

iis,

CLXXXVIII. qu ex traa-

10

duas adhuc alias, quintam fcilicet de viventibus, five de animalibus & plantis, ac fextam de homineefTem fcripturus b Sed quia nondum omnia, de

animo

tionibus de animait & de homine, ad re-

fuit)

rum materialium cognitionem mutuanda


funt.

quibus in

iis

agere vellem, mihi plan perfpe&a funt,


fatis

nec

fcio

an

unquam

otii

habiturus fim ad ipfas


alias refervrim,

abfolvendas, ne priores idcirco diutius retineam, vel

quid in
i5

iis

defideretur,

quod ad

pauca

quaedam de fenfuum obje&is hc fubjungam. Quippe hadenus hanc Terram, totumque ade hune mundum afpe&abilem, inftar machinai defcripfi, nihil prter figuras & motus in eo confiderans fenfus autem noftri
;

multa
20

alia nobis exhibent, colores fcilicet, odores,

fonos

&
.

fimilia,

de quibus

fi

plan tacerem, prseci-

puam

explicationis

rerum naturalium partem viderer


CLXXXIX.
Quid fit fenfus, & quo-

omififTe

25

Sciendum itaque humanam animam, etfi totum corpus informet, prsecipuam tamen fedem fuam habere in cerebro, in quo folo non modo intelligit & imaginatur, fed etiam fentit hocque opre nervorum, qui, filorum inftar, cerebro ad omnia reliqua membra
:

modo fit.

protenduntur, iifque
a.

fie

annexi funt, ut vix ulla pars

b.
c.

Voir t. V, Ibidem. Voir t. V,

p. 389.

p. 291,

1.

27, p. 292,

1.

i3.

}i6

Principiorum Philosophie

J97 - 9 8.

humani corporis tangi poflit, quin hoc ipfo moveantur aliquot nervorum extremitates per ipfam fparfae, atque earum motus ad alias eorum nervorum extremitates, in cerebro circa fedem animae collectas, tranfferatur, ut in Dioptries cajpite quarto
cui. tur,
a

fatis fuf expli-

Motus autem qui

fie

in cerebro nervis excitan-

animam

five

mentem intim cerebro conjundam b


ipfi

diverfimod afficiunt, prout


diverfae

funt diverfi. Atque hze

mentis afFe&iones,

five cogitationes,

ex

iftis

motibus immdiate confequentes, fenfuum perceptiones, five, ut vulg loquimur, fenfus appellantur.
cxc.

10

Horum fenfuum
vorum

diverfitates

primo ab ipforum ner-

De Jenfuum
ne
:

dijlinio-

ac prima de inhoc ejl, de animi affeibus, de appetitibus naturaternis,


libus.

diverfitate, ac

deinde diverfitate motuum, qui

in fingulis nervis fiunt, dpendent.

Neque tamen
iis

fini5

guli nervi faciunt fingulos fenfus reliquis diverfos,

fed feptem tantm praecipuas difFerentias in


licet,

notare
aliae

quarum

duse pertinent ad fenfus internos,

quinque ad externos. Nempe nervi qui ad ventriculum, fophagum, fauces, aliafque interiores partes, explendis naturalibus defideriis deftinatas, protenduntur, faciunt

20

unum

ex fenfibus internis, qui appetitus

naturalis vocatur. Nervuli ver qui ad cor


dia,

&

praecor-

quamvis perexigui fint, faciunt alium fenfum internum, in quo confiftunt omnes animi commotiones,
five

pathemata,

& affedus, ut laetitiae,


Nam, exempli

triflitiae,

amoris,

25

odii,

&

fimilium.

cauff, fanguis rite

temperatus, facile ac plus folito in corde fe dilatans,


nervulos circa orificia fparfos ita laxat

&

movet, ut

nde alius motus in cerebro fequatur, qui naturali


a.

b.

Tome Tome

VI, p. 109.

V,

p. 3

3,

1.

i5, et p.

347,1. 7.

sg8-99-

Pars Quarta.
fenfu hilaritatis
afficit
:

jij

quodam

qusevis cauflae, nervulos iftos

mentem ac etiam alia? eodem modo moventes,

fenfum dant. Ita imaginatio fruitionis alicujus boni, non ipfa fenfum laetitise in fe habet, fed fpiritus ex cerebro ad mufculos, quibus illi nervi inferti funt, mittit, eorumque ope orificia cordis expanduntur, & ejus nervuli mo|ventur eo motu, ex
ltitia

eundem illum

quo fequi dbet


io

ille

fenfus. Ita, audito grato nuncio,

mens primm de ipfo intelletuali, quod fine betur, quodque idcirco


fapientem
;

judicat,

&

gaudet gaudio

illo

ull corporis

commotione ha-

Stoici dixerunt cadere pofle in


illud imaginatur, fpiritus ex

deinde,

cm

cerebro ad praecordiorum mufculos fluunt,


vulos movent,
i5

& ibi ner-

excitant, qui

quorum ope alium in cerebro motum mentem afficit laetiti animalis fenfu.

Edem

ratione fanguis nimis craflus, maligne in cordis

ventriculos fluens,

& non

fatis ibi fe dilatans,

alium

quendam motum
20

prcordiorum nervulis facit, qui cerebro communicatus fenfum triftitiae ponit in mente, quamvis ipfa forte nefciat cur triftetur alique plures cauflae idem prftare poflunt. Atque alii motus iftorum nervulorum efficiunt alios affetus,
in iifdem
:

ut amoris, odii, mets,

irae,

&c, quatenus
eft,

funt tan-

tm
25

affedus, five animi pathemata, hoc

quatenus

funt confufae

qudam

cogitationes, quas

mens non

habet

fe fol, fed
eft,

ab eo qud corpore, cui intim

conjunda

aliquid patiatur.
iis

Nam

diftinta cogita-

tiones, quas

habemus de

quse

ampledenda

funt,

3o

&c, toto gnre ab iftis affedibus diftinguuntur. Non alia ratio eft appetituum naturalium, ut famis, fitis &c, qui nervis venvel optanda, vel fugienda

}i8
triculi
,

Principiorum Philosophie

3 99-3oo.

faucium &c, pendent, funtque voluntate

comedendi, bibendi &c, plan diverfi; fed quia, ut plurimum, ifla voluntas five appetitio eos comitatur,
idcirco dicuntur appetitus.
CXCI.

Quantum ad
:

fenfus externos, quinque vulg nu-

De

fenjibus externis

ac primo de tau.

merantur, propter quinque diverfa objedorum gnera, nervos


iis

fervientes moventia,

&

totidem gnera co-

gitationum confufarum, quse ab


excitanjtur.

iftis

motibus

in

anima
10

Nam

primo, nervi in univerfi corporis cuill

tem definentes,

mediante quibuflibet terrenis corporibus tangi pofunt, & ab illis integris moveri, uno modo ab illorum duritie, alio gravitate, alio calore, alio ab humiditate &c; quotque diverfis modis vel
tur,

moventur, vel motu fuo ordinario impediuntt in mente diverfos fenfus excitant, ex quibus
denominantur. Ac prterea,

tt tactiles qualitates
ifti

cm

nervi folito vehementis agitantur, fed ita


laefio in

tamen
fenfus

ut nulla

corpore inde fequatur, hinc

fit

titillationis,

menti naturaliter gratus, quia vires cor-

poris, cui ar6t

conjunda
fit

eft, ei

teftatur;

fi

ver

ali-

20

qua

laefio

inde fequatur,

fenfus doloris. Atque hinc

patet, cur corporea voluptas


ftent
fint.

&

dolor tam parum di-

ab invicem in objedo, quamvis in fenfu contrarii

CXCII.

De

guflu.

Deinde alii nervi, per linguam & partes ei vicinas fparfi, ab eorundem corporum particulis, ab invicem
disjundis,

25

& fimul cum faliv in ore natantibus,


faporum fenfus
eftciunt.

diver-

fimod moventur, prout ipforum


ficque diverforum
CXCIII.

figurae funt diverfae,

De

odoratu.

duo etiam nervi, five cerebri appendices extra calvariam non exfertae, moventur ab eorundem
Tertio,

3o

3oo-3oi

Pars Quarta.

corporum particulis disjundis, & in are volantibus, non quidem quibuflibet, fed iis quse fatis fubtiles ac
fimul fatis vividae funt, ut in nares attrad per
fpongiofi
offis
;

meatus ufque ad illos nervos perveniant & diverfis eorum motibus fiunt diverforum odorum
fenfus.

Quarto, duo

alii

nervi, in intimis

aurium cavernis

reconditi, excipiunt tremulos

&

cxciv. De auditu.

vibratos totius aris

circumjacentis motus. Ar enim


10

membranulam tym;

pani

concutiens,
ifti

fubjun&am trium officulorum caatque


diverfitate,

tenulam, cui

nervi adhrent, fimul quatit

ab horum

motuum

diverforum fonorum
CXCV. De y ifu.

fenfus oriuntur.

i5

Denique nervorum opticorum extremitates, tunicam, retinam di&am, in oculis componentes, non ab
are nec terrenis ullis corporibus
ibi

moventur, fed

folis globulis fecundi elementi, unde habetur fenfus

luminis

& colorum

ut jam fatis in Dioptric 3


b

&

MeCXCVI.

teoris explicui.
20

Probatur autem evidenter, animam


eft in fingulis

non quatenus
eft in

Animam
cerebro.

non fentire,
eft

membris, fed tantm quatenus

ce-

mji quatenus

in

rebro, ea quse corpori accidunt in fingulis


:

25

nervorum ope fentire folum cerebrum afficientes, omnem fenfum tollant, vel perturbent ut & ipfe fomnus, qui eft in folo cere;

membris primo, ex eo qud morbi varii,

bro, quotidie nobis

magn ex
illsefo,

parte adimit fentiendi


reftituit.
vise,

facultatem,

quam poftmodumvigilia

Deinde,

ex eo qud, cerebro
a.

tantm

per quas

b.

Discours VI. Voir t. VI, p. i3o. Discours VIII et Discours IX.


t.

Tome

VI,

p.

325

et

p. 345.

Voir

aussi

V, p. 3go.

}20
nervi

Principiorum Philosophle

3oi-3oa.

membris externis ad illud porriguntur, obftrudae fint, hoc ipfo illorum membrorum fenfus etiam prit. Ac denique, ex eo qud dolor aliquando fentiatur tanquam in quibufdam membris, in quibus nulla tamen eft doloris cauffa, fed in aliis per quae tranfeunt nervi, qui ab illis ad cerebrum protenduntur. Quod ultimum innumeris experimentis oftendi poteft, fed

unum hc ponere fufficiet. Cm puellae cuidam, raanum gravi morbo affedam habenti, velarentur oculi
quoties Chirurgus accedebat, ne curationis apparatu
turbaretur, eique poft aliquot dies brachiurn ad cubi10

tum ufque, ob gangraenam


putatum,
fe

in eo ferpentem, fuiffet
ita fubftituti,

am-

&

panni in ejus locum


effe

ut eo

privatam

plan ignoraret, ipfa intrim varios


i5
|

nunc in uno ejus mans quae abfciffa erat digito, nunc in alio fe fentire querebatur quod fan aliunde contingere non poterat, qum ex eo qud
dolores,
:

nervi, qui pris ex cerebro

ad

manum

defeendebant,

tuneque

cubitum terminabantur, eodem modo ibi moverentur, ac pris moveri debuiffent in manu, ad fenfum hujus vel illius digiti dolentis,
in brachio juxta

20

animae in cerebro refidenti imprimendum.


CXCVII.
Mentent
natures, ut folo corporis motu varii J enJus in e poflint excieffe talis

Probatur deinde talem effe noftrae mentis naturam, ut ex eo folo quod quidam motus in corpore fiant, ad
quaflibet cogitationes, nullam iftorum

motuum imaillas

25

tari.

ginem

referentes, poffit impelli;

&

fpeciatim ad

confufas, quae fenfus, five fenfationes, dicuntur.

Nam

videmus verba,

five

ore prolata, five tantm feripta,

comraotiones excitare. In edem chart, cum eodem calamo & atramento, fi tantm calami extremitas certo modo

quaflibet in animis noftris cogitationes

&

3o

3oj-3o3.

Pars Quarta.

21

fupra chartam ducatur, literas exarabit, quse cogitationes praeliorum, tempeftatum, furiarum, affedufque
indignationis

&

triflitiae

bunt
5

fi

ver alio

le&orum animis concitamodo fer fimili calamus moveain

tur, cogitationes valde diverfas, tranquillitatis, pacis,

amnitatis, affe&ufque plan contrarios amoris


lsetitiae efficiet.

&

Refpondebitur

fortaffe, fcripturara vel

loquelam nullos affe&us, nullafque rerum fe diverfarura imaginationes, immdiate in mente excitare,
10

fed

tantummodo diverfas inteileftiones quarum deinde occafione anima ipfa variarum rerum imagines in fe efformat. Quid autem dicetur de fenfu doloris &
;

titillationis

fcindit
i5

Gladius corpori noftro admovetur, illud ex hoc folo fequitur dolor, qui fan non mi?

ns diverfus eft gladii, vel corporis quod fcinditur, vel odor, vel locali motu, qum color, vel fonus, fapor. Atque ide, cm clar videamus, doloris fenfum in nobis excitari ab eo folo, qud aliquae corporis noftri partes contadu alicujus alterius corpo|

20

ris

localiter

moveantur, concludere

licet,

nollram

effe talis

naturs, ut ab aliquibus

mentem etiam moaffediones


CXCVIII.
Nihil nobis
in objeis

tibus localibus,
pati poflit.

omnium aliorum fenluum

Preeterea
z5

inter

non deprehendimus ullam differentiam nervos, ex qu liceat judicare, aliud quid per

unos qum per alios, ab organis fenfuum externorum ad cerebrum pervenire, vel omnino quicquam e pervenire,. prseter ipforum nervorum motum localem. Videmufque hune motum localem, non modo fenfum
3o

externis fenfu deprehendi, prter ipfo-

rum figuras, magni'


tudines

&

motus.

titillationis vel doloris

exhibere, fed etiam luminis

&

fonorum.

Nam
III.

fi

quis in oculo percutiatur, ita ut


4'

uvres.

22

PRINCIPIORUM PhILOSOPHLE

3o3-3o4-

i&s vibratio ad retinam ufque perveniat, hoc ipfo videbit plurimas fcintillas luminis fulgurantis, quod lumen extra ejus oculum non erit. Atque fi quis aurem

fuam

digito

obturet, tremulum

quoddam murmur
5

audiet,

quod folo motu aris in e inclu procedet. Denique fsepe advertimus alorem, aliafve fenfiles qualitates, quatenus funt in objedis, nec non etiam formas rerum pure materialium, ut, ex. gr., formam ignis, motu locali quorundam corporum oriri, atque ipfas deinde alios motus locales in aliis corporibus efiicere. Et optimcomprehendimus quo pa&o varia magnitudine, figura & motu particularum unius corporis, varii motus locales in alio corpore excitentur; nullo autem modo pofiumus intelligere, quo pato ab
iifdem (magnitudine
aliud producatur,
fcilicet, figura

io

&
ab

motu) aliquid
ipfis naturae,

omnino
efife

diverfae

quales funt
reaies,

illae

formas fubftantiales

&

qualitates

quas in rbus
iftae

multi fuppo|nunt; nec etiam


excitandi. Quae

quo pafto poftea


ita fint,

qualitates autformae vim habeant

in aliis corporibus

motus locales
efle

cm

20

&

fciamus eam

animae noftrae naturam,

ut diverfi motus locales fufficiant ad


;

omnes

fenfus in

e excitandos experiamurque illos reipf varios fenfus


in e excitare,

non autem deprehendamus quicquam


motus, fenfuum externorum
:

aliud, praeter ejufmodi

25

organis ad cerebrum tranfire


eft,

omnino concludendum
ea, quae in objedis

non etiam nobis animadverti,

externis, luminis, coloris, odoris, faporis, foni, ca-

lons, frigoris

&

aliarum tadilium qualitatum, vel


3o

etiam formarum fubftantialium, nominibus indigita-

mus, quicquam aliud

effe

qum

iftorum objedorum

3<>4-3o5.

Pars Quarta.

)2)

varias difpofitiones, quse efficiunt ut nervos noftros


variis

modis movere poffint. Atque ita facili enumeratione colligitur, nulla naturse phsenomena fuifle me in hac tradatione prsetermirTa. Nihil enim inter naturae phsenomena eft recenfendum, nifi quod fenfu deprehenditur. Atqui exceptis magnitudine, figura & motu, quae qualia fint in unoquoque corpore explicui, nihil extra nos pofitum fentitur, nifi lumen, color, odor, fapor, fonus,

cxcix.
Null natur phnomena in hac traatione fuijfe prxtermiffa.

10

&

tadiles qualitates

quae nihil aliud efle, vel fal-

tem nobis non deprehendi quicquam aliud efle in objedis, qum difpofitiones quafdam in magnitudine, figura & motu confidentes, hadenus eft demonftratum.
i5

Sed velim etiam notari, me hc univerfam rerum materialium naturam ita conatum efle explicare, ut nullo plan principio ad hoc ufus fim, quod non ab Ariftotele, omnibufque aliis omnium feculorum Phiadmiflum ade ut haec Philofophia lofophis fuerit
:
|

CC.
Nullis
cipiis

me

in ea

prin-

ufum effe, qu non ab omnibus recipiantur


effe

haneque ; non Philofophiam

novam, fed maxime antiquam &


vulgarem.

20

non

fit

nova, fed
figuras

omnium maxime

antiqua

&

vulgaris.

Nempe

25

motus & magnitudines corporum confideravi, atque fecundm leges Mechanicse, certis & quotidianis experimentis confirmatas, quidnam ex iftorum corporum mutuo concuriu fequi debeat, examinavi. Quis autem unquam dubitavit, quin corpora
moveantur, variafque habeant magnitudines & figuras,
pro quarum diverfitate ipforum etiam motus varientur,

&

atque ex mutu collifione, qu majufcula funt in

3o

multa minora dividantur, & figura? mutent ? Hoc non uno tantm fenfu, fed pluribus, vifu, tadu, auditu

deprehendimus; hoc etiam

diftint

imaginamur

&

24
:

PRINCIPIORUM PHILOSOPHLE

3o5-3o6.

intelligimus

; corpoDari particulas

mm infenjiies.

quod de reliquis, ut de coloribus, de fonis & caeteris, quae non ope plurium fenfuum, fed fingulorum duntaxat percipiuntur, dici non poteft femper enim eorum imagines in cogitatione noftr funt confufae, nec quidnam illa Tint fcimus. corporibus particulas confiAt multas in fingulis r \ dero, quae nullo fenfu percipiuntur quod illi fortafle non probant, qui fenfus fuos pro menfur cognofcibilium fumunt. Quis autem poteft dubitare, quin
: :

multa corpora

fint tara

minuta, ut ea nullo fenfu defingulis

prehendamus
trahatur ex
iis

? fi

tantm confideret, quidnam

horis adjiciatur

iis

quae lente augentur, vel quid de-

quae minuuntur. Crefcit arbor quotidie,

nec poteft
fuit, nifi

intelligi

majorem

illam reddi

qum
ei

pris
i5

fimul intelligatur aliquod corpus

adjungi.

Quis autem unquam fenfu deprehendit, quaenam fint illa corpufcula, qua? in un die arbori crefcenti accefferunt? Atque faltem illi, qui agnofcunt quantitatem
effe

indefinit divifibilem, fateri debent ejus partes


|

reddi poffe

tam exiguas, ut nullo fenfu percipiantur. Et fan mirum effe non dbet, qud valde minuta corpora fentire nequeamus; cm ipfi noftri nervi, qui moveri debent ab objetis ad fenfum efficiendum, non
fint minutiffimi,

20

fed,

funiculorum
;

inftar,

ex multis
2

particulis fe minoribus conflati


tiflimis

nec proinde minu-

corporibus moveri

poflint.

Nec puto quem-

quam
fit,

ratione utentem negaturum, quin longe melis

ad exemplum eorum quae in magnis corporibus accidere fenfu percipimus, judicare de iis quae acci-

dunt in minutis corpufeulis, ob folam fuam parvitatem fenfum effugientibus, quam ad haec explicanda,

3o

3o6-3o7.

Pars Quarta.

P5
iis

novas res nefcio quas, nullam

cum

quae fentiuntur
ccn.
Democriti Philofophiam non minus differre noftr, qum vulgari.

fimilitudinem habentes, excogitare.

At Democritus etiam corpufcula quaedam imaginabatur, varias figuras, magnitudines & motus habentia,
ex

quorum coacervatione mutuifque concurfibus om-

nia fenfilia corpora exfurgerent;

& tamen

ejus philo-

fophandi ratio vulg ab omnibus

rejici folet.

Verm

nemounquam
10

illamrejecit,propterea qud in e con-

fiderarentur quaedam corpora


effugerent, quae

tam minuta ut fenfum varias magnitudines, figuras & motus

habere dicerentur; quia

multa rvera

talia fint,

nemo poteft dubitare, quin ut modo oflenfum eft. Sed recorpufcula indivifibilia iup-

je&a
.5

eft,

primo, quia

illa

ponebat, quo nomine etiam ego illam rejicio; deinde,


quia vacuum circa ipfa efle fingebat, quod ego nullum
dari poffe demonftro
;

tertio,

quia gravitatem iifdem

tribuebat,

quam ego nullam

in ullo corpore,

cm

fo-

20

lum fpe&atur, fed tantm quatenus ab aliorum corporum fitu & motu dependet atque ad illa refertur, intelligo ac denique, quia non oflendebat, quo pafto res fingulae ex folo corpufculorum concurfu orirentur, vel fi de aliquibus id oftenderet, non omnes ejus
;
|

rationes inter fe cohserebant

faltem

quantum

judi-

care licet ex
25

iis,

quae de ipfius opinionibus mmorise

prodita funt.
fophi
linquo.

An autem

ea quae hadenus de Philo-

fcripfi, latis

cohaereant, aliis judicandum re-

At infenfilibus corporum particulis determinatas figuras & magnitudines & motus affigno, tanquam fi
0

CCIII.

Quomodofiguras S motus

particularum

in-

eas vidiffem,

&

tamen fateor

efle infenfiles

atque
fint

fenjlium

cognofca-

mus.

ide quaerent fortafle nonnulii, unde ergo quales

J2

PRINCIPIORUM PhILOSOPHLE
:

3ot-3o8.

agnofcam. Quibus refpondeo


fimpliciffimis

me primo

quidem, ex

& maxime

notis principes,

quorum

co-

gnitio

mentibus ncftris natur indita eft, generaliter confiderfle, quaenam prsecipuae differentiae inter magnitudines & figuras & fitus corporum, ob folam
exiguitatem fuam, infenfilium efle poflent,
fenfiles

&

quinam

effedus ex variis eorum concurfibus feque-

rentur.

Ac

deinde,

cm

fimiles aliquos effedus in


fimili

rbus fenfibilibus animadverti, eas ex

talium

corporum concurfu ortas


videbatur.

exiftimfle; prsefertim

cm

10

nullus alius ipfas explicandi

modus

excogitari poffe

Atque ad hoc adjuverunt nullum enim


:

arte

fada non parum

me

aliud, inter ipfa

&

corpora

naturalia, difcrimen agnofco, nifi

qud

arte

fadorum
i5

operationes, ut plurimum, peraguntur inftrumentis

ade magnis, ut fenfu facile percipi poflint hoc enim requiritur, ut ab hominibus fabricari queant. Contra autem naturales effedus fer femper dpendent ab aliquibus organis ade minutis, ut omnem fenfum effug'iant. Et fan nullae funt in Mechanic rationes,
:

?o

non etiam ad Phyficam, cujus pars vel fpecies eft, pertineant nec minus naturale eft horologio, ex his vel illis rtis compoto, ut horas indicet, qum arbori
quse
:
|

ex hoc vel

illo

femine
ut
ii

ortae, ut taies

frudus producat.
25

Quamobrem,
funt exercitati,

qui in confiderandis automatis


alicujus machinae

cm

ufum

fciunt

&

nonnullas ejus partes afpiciunt, facile ex

iftis,

quo
:

modo

aliae

quas non vident

fint fadae,

conjiciunt

ita

ex fenfilibus effedibus
lium, quales fint

&

partibus corporum natura-

eorum

cauflse

&

particulae infenfiles,

3o

inveftigare conatus fum.

3o8-3o9.

Pars Quarta.
forte

VI
quomodo
CCIV.
Sufficere fi de infenfibilibus qualia effe
poffint,
etfi

At quamvis
res

hoc pafto
fieri

intelligatur,

omnes naturales

potuerint,
fie

non tamen ide


effe.

concludi dbet, ipfas rvera

fadas

Nam

explicuerim, forte on talia

quemadmodum ab eodem

10

i5

duo horologia fieri poffunt, quae, quamvis horas sequ bene indicent, & extrinfecus omnino fimilia fint, intus tamen ex valde diiimili rotularum compage confiant ita non dubium eft, quin fummus rerum opifex omnia illa, quae videmus, pluribus diverfis modis potuerit efiieere. Quod equidem verum effe libentifim concedo, fatifque mepraeftitum effe putabo, fi tantm ea quae fcripfi talia fint, ut omnibus naturae phaenomenis accurat refpondeant. Hocque etiam ad ufum vitae fufficiet, quia & Medicina, & Mechanica, & caeterae artes omnes, quae ope Phyficae perfici poffunt, ea tantm quae fenfilia funt, ac proinde inter naturae phaenomena numeranda,
artifice
:

fint.

pro fine
voluiffe,
20

habent. Et ne quis forte

fibi

perfuadeat,

Ariftotelem* aliquid amplis

praeftitiffe,

aut praeftare

ipfemet in primo Meteorologicorum, initio

capitis feptimi, expreff teftatur,

de

iis

quae fenfui

non
de-

funt manifefta, fe putare fufficientes rationes

&

monftrationes afferre,

fi

tantm oftendat ea

ita fieri

poffe, ut fe explicantur.

25

Sed tamen, ne qua hc veritati fraus fit, confiderandum eft quaedam effe quae habentur certa moraliter, hoc eft, quantum fufncit ad ufum vitae, quamvis fi ad abfolutam Dei potentiam referantur, fint incerta.
|

CCV.

Ea tamen qu
cui,

explividerijaltem mo-

raliter certa.

Ut
3o

ex. gr.,

fi

quis lgre velit epiftolam, latinis quifed

dem
a.

literis,

non

in

ver fignificatione pofitis,

feriptam,
Voir
t.

&

conjiciens, ubicunque in e eft A, legen1.

V, p. 550,

4-

28
effe B,

Principiorum Philosophie

3o 9 -3io.

dum

ubi

B legendum C, atque
effe

ita

pro un-

quque
poni
in

liter

proxim fequentem
latina

fubftituendam,
iis

inveniat hoc
:

pado

qudam
etfi

verba ex

com5

non dubitabit quin

illius epiftolae

verus fenfus

iftis

verbis contineatur,

hoc fol conjedur

cogrofcat,

&

fieri

forfan poffit, ut qui

eam

fcripfit,

non

proxim fequentes, fed aliquas alias loco verarum pofuerit, atque fie alium in e fenfum occultaverit hoc enim tam difficulter poteft contingere,
literas
:

ut

non

credibile videatur. Sed qui advertent

qum

10

multa de magnete, de ign, de totius Mundi fabric, ex paucis quibufdam principiis hc deduda nt, quamvis illa principia tantm cafu & fine ratione

me affumpta
potuiffe
fi

pu tarent, forte tamen agnofeent, vix contingere, ut tam multa fimul cohaererent,
effe
3
.

i5

falia effent

CCVI
,

Im plufquam morau ter

quaedam funt, etiam in rbus naturalibus, r n quie abiolute ac pluiquam morahter certa exiftimamus, hoc feilicet innixi Metaphyfico fundamento, qud Deus fit fumm bonus & minime fallax, atque
Praeterea
i

jo

ide facultas

quam nobis

ddit ad

verum

falfo diju-

dicandum, quoties e ret utimur,


diftint

&

quid ejus ope


Taies funt Macognitio

percipimus, errare non


;

poffit.

thematicae demonftrationes
res materiales exfiftant;

talis eft

&

talia

qud funt evidentia omnia

a5

ratiocinia, quee de ipfis fiunt. In


fortaflis

quorum

numerum
qui con-

etiam haec noftra recipientur ab

iis,

quo pado ex primis & maxime fimplicibus cognitionis humanse principiis, continua ferie deduta fint. Praelertim fi fatis intelligant, nulla nos objeda
fiderabunt,
a.

3o

Voir

t.

V,

p.

3oa,

1.

16.

3 io.

Pars Quarta.
nifi

P9
motus
localis
excitari

externa fentire poffe,

ab

iis

aliquis

in nervis noftris excitetur;

talemque
illis

motum

non

poffe flellis

fixis,

longiffim hinc diftantibus,

nifi fit

etiam aliquis motus in


:

& in toto coelo interomnia, faltem gene-

jacente

his

enim

admiffis, caetera

raliora quae de

Mundo & Terra

fcripfi, vix aliter

qum
CCVII. Sei me omnia mea Ecclefice

me
:

explicata funt, intelligi poffe videntur.

10

At nihilominus, memor meae tenuitatis, nihil affirmo fed haec omnia, tum Ecclefiae Catholicae auftoritati, tum prudentiorum judiciis fubmitto; nihilque ab ullo credi velim, ni quod ipfi evidens & invida
ratio perfuadebit.

auoritati fub-

mittere.

FINIS.

uvres.

III.

INDEX

PRINCIPIORUM PHILOSOPHIE
m
i

Avertissement
Epistola Dedicatoria

PARS PRIMA.
De
i.

principiis cognitionis

human.
five inter

Veritatem inquirenti, femel


in vit de

&

omnibus, quaneffe

corpus, cogitantem

rem
7

&

corpoream,

2.

tum ftcri poteft, tandum Dubia etiam pro


benda

dubi5

hinc agnofci
9.

Quid

fit

cogitatio

falfis

ha

10.

Qu
per

fimpliciffima funt

&

fe nota,

dcfiniticnibus

3.

Hanc intrim dubitationem ad ufum vitae non effe referendam

Logicis obfcuriora reddi.

&

taiia

inter

cognitiones

ftudio acquifitas

non

effe

4.

Cur poflmus dubitare de


rbus fenfibilibus

1.

numeranda Quomodo mens


tior
fit

noftra no

5.

Cur etiam de Mathematicis


demonftrationibus
6
12.

qum

corpus

Cur

non omnibus aeque


9
fenfu reliquarum re-

6.

Nos habere liberum arbitrium, ad cohibendum affenfum in dubiis, ficque ad errorem vitandum

innotefcat
i3.

Quo rum
Ex

cognitio Dei cogni

tione dependeat
14.

7.

Non

poffe nobis dubitari,

eo qud exiftentia ne-

quin exiftamus dum dubitamus; atque hoc effe pri-

mum, quod
8.

ordine philo. .

de Deo conceptu contineatur, reft concludi Deum exfiftere.


ceffaria in noflro
.

io

fophando cognofcimus. Diftin&ionem inter animam

i5.

Non eodem modo in aliarum rerum conceptibus

,,

H2
cxfiftentiam
fed

Index
neceffariam

(7-8)

contingenter!

dum10

taxat contineri
16. Praejudicia

impedire, quoneceffitas exfi-

partium matenae.numerus &c, pro indefinitis habenda 27. Quae differentia fit inter
ftellarum

14
i3

mins
ftentiae

ifta

indefinitum
28.

&

infinitum..

Dei ab omnibus
ex noftris
perfeftio

Non
effe

caufas finales

rerum

clar cognofcatur
17.

creatarum, fed efficientes

Qu
ideis

cujufque
objettiva
eft,

examinandas
effe

29.

Deum non
cauffam

errorum
16

major
effe

e ejus caufTam
11

18.

debere majorem Hinc rurfus concludi


exfiftere

30.

Hinc fequi
ac
tolli

omnia quas

clar percipimus, vera effe,

Deum

dubitationes ant

19. EtfiDei naturamnon com-

recenfitas
3
1

prehendamus, ejus tamen


perfeftiones

Errores noftros, fi ad
referantur, effe

Deum

omni

ali

re
.

tantm ne17

claris nobis cognofci.


ao.

12

gationes;
tiones
32.

fi

ad nos, priva-

Nos non nobis ips, fed Deo fa<Etos, eumque proinde exfiftere

Duos tantm in nobis effe modos cogitandi, perceptionem fcilicet intellefls, & operationem voluntatis.

31. Exfiftentiae noftrae duratio-

nem
22.

fufficere

ad exfteni3

tiam Dei demonftrandam.

33.

Ex

noftro

modo

exfiften-

Nos non errare, de re non fatis

nifi

cm

perfpel

tiamDei cognofcendi.omnia ejus attributa naturali


i.igenii vi cognofcibilia fi-

judlcamus 34. Non folm intelleflum, fed


etiam voluntatem, requiri

mul cognofci
i3.

adjudicandum
35. Hancillolatispatere,erro-

18

Deum
nec
velle

noneffecorporeum,

ut nos, nec malitiam peccati 24. A Dei cognitione ad creaturarum cognitionem perrecordando eum veniri effe infinitum, & nos finifentire
,

36.

rumque cauffam inde effe. Errores noftros Deo imputari

non

poffe

37.

Summam effe hominis perfeclionem,

qud agat

li-

bre, five per voluntatem,

tos

14
effe

&

per hoc laude vel vitu>

25.

Credenda

omnia quae Deo revelata funt, quamvis captum noftrum excdant

perio
38. Effe

dignum reddi defeaum in noftr aftione, non in noftr natur, qud erremus &
;

p.Nunquamdifputandumeffe de infinito fei tantm ea


;

faepe
aliis

fubditorum
dominis,

culpas
19

nunquam
.

in

quibus nullos fines ad-

autem Deo,
fe

tribui poffe.

vertimus, qualia funt extenfio

39. Libertatem arbitrii efic per

mundi,

divifibilitas

notam

(8-9)

Principiorum PmLOSOPHIiE.
effe

22}
uni-

40. Certum etiam omnia

52.

Qud menti & corpori


voc
conveniat,

Deo
41.

praeordinata
noftri
li-

ao

&

quo. .

Quomodo arbitrii
bertas
tio

modo

ipfa cognofcatur.

24

&

Dei prordina-

53. Cujufque fubftantiae


effe

unum

fimul concilientur

4a.

Quomodo, quamvis nolimus falli, fallamur tamen


per noftram voluntatem.
.

praecipuum attributum, ut mentis cogitatio,


corporis extenfio
2
5

54.

Quomodo

claras

& diftinpoffi-

43.

Nos nunquam
folis clar

falli,

cm
.
. .

tas notiones

habere

&

diftinft per-

mus, fubftantiae
21
55.

cogitantis,

ceptis affentimur

& corpore,
Quomodo
numerus
56. intelligantur

44.

Nos femper mal judicare, cm affentimur non clar


perceptis,
etfi

item Dei ordo, etiam diftint


duratio,

cafu incida;

a6

mus
ex

in veritatem

idque

Quid

fint

modi, qualitates,
attributa effe in

co contingere qud fupponamus ea fuiffe antea


,

attributa
57.

Qusedam

fatis

nobis perfpefta
fit

rbus, |alia in cogitatione.

45.
46.

Quid

perceptio clara,

Etquid duratio
58.

&

tempus.

quid diftincla

Numerum &
omnia
effe

univerfalia

Exemplo
tur,

doloris oftendieffe poffe


etli

tantm modos
27

claram ceptionem,
ftincla
;

perdi59.

cogitandi.

non non autem

fit

Quomodo

univerfalia fiant,

diftin-

&
22

qu.
:

fint

quinque vul-

ftam,
47.

nifi fit clara

gata

genus, fpecies, dif-

Ad
cia

primae auatis prx-judi-

ferentia,

proprium, acci

emendanda, fimplices
60.

dens

notiones effe confiderandas, & quid in quque fit

De

diltinitionibus, ac pri-

mo

de

reali
. . .

28 29 3o

clarum
48.

61. 62.

Omnia qu fub perceptionem noftram cadunt, fpererumve affefliones, vel ut tcmas veritates & rerum enumeftari ut

De De

diftinftione modali.

diftindione rationis...
cogitatio

63.

Quomodo
tenfio

&

ex-

res

diftintt

cognofci

poffint, ut conftituentes na-

turam mentis

ratio

64.

Quomodo
fubdantioe

& corporis etiam ut modi


.

49. jEternas veritates non poffe ita enumerari, fed nec effe

3i

65.

Quomodo
fint

50.

opus Eas clar percipi, fed non omnes ab omnibus, propter praejudicia

23
66.

ipfarum modi etiam cognofcendi ...


fenfus, affedus

32

Quomodo

&
24
iis

appetitus, clar cognof-

cantur, quamvis fxpe de

5i.

Quid
iftud
ris

fitfubftantia;

& qu6d

mal judicemus
nos
falli

nomen Deo & creatu-

67. In ipfo de dolore judicio


fivpe
,

nonconveniat univoc.

m
68.

Index
in
iftis id,

(9)

Quomodo
in

quod
fit

defatigemur
fenfibus

ad

ea,

quae

clar cognofcimus, ab eo

praefentia
;

non
ide

quo

falli

polfumus,
cognofci

funt, attendendo

&

diftinguendum
69.

33

atfueti

fimus de

illis

non

Long

70.

magnitudinem, figuram &c, qum colores, dolores &c Nos poffe duobus modis
aliter
.

ex praefenti
fed ex

perceptione,

de

fenfibilibus
:

judicium
erroalio in

praeconcept opinione judicare 74. Quartam cauflam elfe, qud conceptus noftros verbis,
quae rbus

37

ferre

quorum uno

accurat non
...

rem praecavemus,

rcfpondent, alligemus.

errorem incidimus 71. Praecipuam errorum cau-

34

75.

Summa eorum
vanda funt ad

quae obferreft philo-

fam
72.

prjudiciis infantiae

fophandum
35
76. Autoritatem divinam per-

38

procedere

Alteram errorum caufam

ception! noftrae effe prfe-

73.

qu6d praejudiciorum oblivifci nequeamus Tertiam cauflam eue, qud


effe,

rendam; fed efecluf, non


36 decere Philofophum
aliis
.

qum

perceptis affentiri.

69

PARS SECUNDA.
De
Principiis

rerum materialium.

1.

Quibus rationibus
t cognofcatur

rerum
40
6. 7.

&

materialium exfiftentiacer2.

de vacuo, hanc corporis naturam obfcuriorem fa42 43

cere

Quibus etiam cognofcatur


corpus humanum menti effe ar conjunftum. ...
41

Quomodo fit rarefaftio ... Eam non poffe ullo alio modo intelligibili explicari

3.

Senfuum
fed quid
fito

perceptioncs,
lit

non
8.

quid rvera
profit

in rbus,

humano compovel obfit,

do

ccrc
4.

9.

Quantitatem & numerum differre tantm ratione re quanta & numerata Subftantiam corpoream

44

Naturam

corporis,

non

in

cm

quantitate fu di-

pondre, duritie,
aut limilibus, fed

colore,
in fol

ftinguiiur, confuf concipi

extenfionc confiftere
5.

42

10.

tanquam incorpoream Quid lit fpatium, iive


cus intcinus

...

45

lo-

Prxjudicia

de rarefaftionc

(9-io,

PrINCIPIORUM PHILOSOPHIE.
in re

m
55

1.

Quomodo

non

diff-

contigua ejus quod move-

rt fubftanti corpore.
12.

46

tur

Quomodo ab edem diffrt in modo quo concipitur

29 Nec referri, nifi ad ea corpora contigua, quae tan-

quam
tur
3o.

quiefcentia fpeftan-

3.

14.

Quid fit locus externus ... 47 In quo diffrant locus &


fpatium

i5.

Quomodo

locus externus

pro fulperficie corporis ambientis reft fumatur.


.

Cur, ex duobus corporibus contiguis quae feparantur ab invicem, unum potis qum aliud moveri
dicitur

48
3i.

56
in

16.

Repugnare ut detur vacuum, five in quo nulla


plan
fit

Quomodo

eodem

cor-

pore innumeri diver mo-

res

49
3a.

.
.

tus effe poffint

57

17.

Vacuum

ex vulgi ufu non excludere omne corpus.

Quomodo

18.

Quomodo emendandum fit


praejudicium de vacuo abfolut

etiam motus propri fumptus, qui in quoque corpore unicus efl, pro pluribus fumi poffit.
.

fumpto

5o

33.

Quomodo

in

omni motu
58

19.

Ex

his ea confirmari,

qux

integer circuluscorporum

de rarefa&ione di&a funt. 20. Ex his etiam demonllrari,


nullas
ai.

fimul moveatur

34 Hinc fequi divifionem ma5i

atomos dari

poffe..

terix in particulas rvera


indefinitas,

Item
nit

mundum
extenfum

effe indcfi-

quamvis

eae

52

nobis
biles

fint

incomprehenfi59
fit ifta
fit

22.

Item unam & eandem elle materiam cli & terrx


;

35

Quomodo

divifio;

ac plures
poffe
23.

mundos

effe

non

&

qud non
quin

dubitanetfi

Omnem
nem,

materiae variatio-

five

omnem ejus

for-

36.

non comprehendatur Deum effe primariam mofit,

dum

60

marum
dere
24.

diverfitatem, pen

tus

25.

motu Quid fit motus juxta vulgarem fenfum Quid fit motus propri
fumptus

caufam, & eandem femper mots quantitatem


in univerfo confervare.
.

61

53

37

Prima

qud unaquasque res, quantum in fe eft, femper in eodem


lex naturae
:

26.

Non
ad

plus ationis requiri


quie-

ftatu

perfeveret

ficque

motum, qum ad
quietem

quod femel movetur, fem54


per moveri pergat
38.
39.

tem
27.

62

Motum &
tantm

elfe

diverfos

modos
55

De motu projecorum 63 Altra lex naturae qud


:

corporis moti
28.

omnis motus ex
ielus
lariter
;

fe ipfo fit

Motum
non

propri

fumtum

&

ide quae circu-

referri, nifi

ad corpora

moventur, tenderc

j}6
femper ut recdant centro
circuli

Index

(io-h)

56.Fluidorumparticulasaequali

quem
:

defcri-

vi

verfus

omnes

partes

bunt
40. Tertia
Iex

63

moveri. Et corpus

durum

qud omne

in fluido exfiftens, mini-

corpus, alteri fortiori oc-

currendo, nihil amittat de

ma vi porte motum
Sj.

determinari ad
71

motu occurrendo ver minus forti, tantum amittere quantum in illud


fuo
;

Ejufdem
quae
tardis

rei

demonftratio.
particule

jl

58. Si

fluidi

moveantur qum

transfert
41. Probatio prioris partis hujus regulae

65

corpus
ftens,
fluidi

in ep exfihac in parte rationem non haillud

durum

43. Probatio porterions partis. 43. In

66
Sg.

bere

75

quo

confiftat vis cujuf-

que corporis ad agendum


vel refiftendum

Corpus durum, ab alio duro impulfum, non omiiem fuum motum ab eo mutuari, fed partem etiam fluido circumjacente

44.

Motum non

effe

motui
;

contrarium, fed quieti

&
60.

determinationem in unam partem determinationi in partem oppofitam


45.

Non

67

Quomodo
nari

portit

determieu jufque
61.

tamen ab ifto fluido majorem celeritatem acquirere, qum habeat duro quo impul;
porte

quantum

fum

eft

76

motus mutetur propteraliorumcorporum occurfum,idque per regucorporis


las fequentes

Cm

corpus fluidum totum fimul verfus aliquam partem fertur, neceffari fecum dferre corpus du-

Prima Secunda 47.


46.

68

rum quod
62.
fie

in fe continet.

Cm corpusdurum fluido
defertur,

48. Tertia 49. Quarta


50.

non

ideirco

moveri
63.

77
ut,

Quinta

69

Cur quaedam corpora tam


dura
fint,

5i. Sexta 52.


J53.

quamvis

Septima

parva, non facile manibus


noftris dividantur

Harum regularum ufum


elfe

difficilem,

propterea

64.

Non
fic

alia principia in

Phy-

qud unumquodque corpusmultisfimultangatur. 54. Qua: fint corpora dura,


quse fluida
55.

qum

in

Geometri,
nec
optari,

70

vel in Mathefi abftracl,

me
quia

admitti,
fie

Durorum

partes nullo alio

omnia naturx phsenomena explicantur,

glutino fimul jungi,

qum
71

&

certae

de

iis

demonrtra78

earum quite

tiones dari portunt

(il-I

Principiorum Philosophie.

)}7

PARS TERTIA.
De Mundo
Opra Dei nimis ampla cogitari non poffe
adfpe&abili.

i.

i5.

Eafdem Planetarum apparentias,

80
16.

per varias hypo-

2.

Cavendum
tientes,
fibi

ne nimis fuperb de nobis ipfis feneffe,

fines

quos

Deus
17.

84 Hypothefim Ptolemaei apparentis non fatisfacere. 85


thefes poffe explicari
.

propofuit in creando
intelhgi

mundo, nobis fupponamus


3.

Hypothefes Copernici Tychonis non differre,

&
in

quantum hypothefes
18.

Quo

fenfu dicipoffit,omnia

Tychonem verbo minus,


fed re plus
tribuere,

propterhominemfataeffe.
4.

81

mots Terras

De phaenomenis, five experimentis,

qum Coperni-

& quis eorum ufus

cus
19.

5.

ad philofophandum Quae fit ratio diftantiae & magnitudinis inter Solem,

Me

qum Copernicum, & veris qum Tychonem, Terrae motum


accuratis

Terram
6.

& Lunam

82

negare
20. Fixas fupponendas effe

86

7.

8.

9.

Quas fitdiftantiareliquorum planetarum Sole Fixas non poffe fupponi nimis remotas Terram clo confpe&am non apparituram effe nifi ut Planetam, love aut Saturno minorem Solem & Fixas propri luce
fulgere

Saturno|
ftantes
21.

quammaxim

di

Solem,
bili

inftar

flammae, ex

materi quidemvalde
conftare, fed

mo-

non ideo

ex uno loco in alium mi

grare
22.

83
alios

10.

Lunam &
Terram
Planetis

Planetas

lucem Sole mutuari


1 1

23.

ratione luminis

Solem flamm differre, quod non ita egeat alimento Fixas omnes in edem fphaer non verfari, fed

87

12.

non differre Lunam, cm nova eft,


Terra illuminari

84

unamquamque vaftum fpatium circa


fixis fe

habere,

aliis

deftitutum

i3.

Solem inter Fixas, & Terram inter Planetas poffe


numerari

24.

25.

14

Fixas eandem femper fe mutu diftantiam retinere, non autem Planetas

36.

Clos effe fluidos 89 Clos omnia corpora in fe contenta fecum dferre. Terram in clo fuo quie.

fcere, fed

nihilominus ab

eo deferri
43

uvres.

III.

2^8
27.

Index
effe

(11)

Idemque fentiendum de omnibus Planetis

90

28.

Terram, propri loquendo, non moveri, nec ullos Planetas, quamvis clo
transferantur

42 Omnia quae hc in Terra videmus, ad phasnomena etiam pertinere, fed non opus effe initio ad cunfta
.

refpicere

98

29.

Nullumetiammotum Terra
vis
effe

43 Vix fkri poffe quin cauffae, ex quibus omnia phaeno-

tribuendum, quamvulgi fumatur; fed


44,

mena

clar

deducuntur
99

motus impropri juxta

fint verae

ufum

Me

tune reft dici alios Planetas moveri


30. Planetas

91
circa

tamen eas, quas hc exponam, pro hypothefibus tantm haberi velle.


.

omnes

So92

45 Meque etiam
falfas effe

hc nonnullas

lem
3t.

clo deferri
finguli

affumpturum, quas confit

Quomodo
deferantur

Planetx

46,

Quaenam

fint ea,

quae hc

32.

Quomodo
culas

etiam Solis

ma93
cir-

affumo ad phaenomena 1 00 omnia explicanda


47,

33.

Quomodo etiam

Terra

Harum
fitatem

fuppofitionum
ea,

fal-

ca proprium centrum, & Luna circa Terram vehatur 34.


11

non impedire,quoquas

minus

ex

ipfis

deducentur, vera
effe poffint

&

certa toi

Motus clorum non


perfefl circulares

effe

94

48.

Quomodo omnes
materioe
fint fphaericae

cceleftis

35.

DeaberrationePlanetarum
in latitudinem

particulae

falx

io3

longitudinem. 37. Phaenomena omnia per hanc hypothefin facillim


36.
in
intelligi

De motu

95

49. Circa iftasparticulas fpheerics aliam effe debere

ma104

teriam fubtiliorem

5o.

Hujus

fubtilioris materioe

38. Iuxta

39.

Tychonis hypotheeffe, Terram moveri circa proprium centrum Ac etiam illam moveri circa Solem motu annuo..
fim dicendum
nuldiefficere

narticulas facillim dividi.


Si.

52.

Eafdem celerrim moveri. Tria effe hujus mundi ad-

96
53.

io5 fpectabilis elementa Trs etiam in illo clos


diftingui poffe

97
54.
55.
56.

106

40. Terrae tranflationcm

Quomodo
matas
fint

Sol

&

fixas

for-

lam

adfpeds

107
to8
in

verfitatemin Fixis,propter

maximam ipfarum
tiam
41.

diftan-

Quid fit lux Quis conatusad motum


rbus inanimatis
ligendus
fit

intel

Hanc etiam fixarum


tiam
requiri

diftan-

ad motum Cometarum, quos jamconftat effe in clo

57.

Quomodo

in

codem

cor-

pore conatus ad diverfos

98

motus fimul

effe poffint

5 3

(z-i3)

Principiorum PHILOSOPHLE.
ea.quae circula72.

}}9
mate-

58.

Quomodo
riter

Quomodo moveatur
ri,

moventur, conentur

quae

Solem componit. 125


inaequalitates

recedere centro fui


tus
|59.

mo109
co-

73. Varias

effe

in fitu corporis Solis


74. Varias etiam
effe in

Quanta
nats

fit

vis

iftius

m
112

ejus

matejiae
75.

motu
fit

128

60.

Hune conatum
materi

reperiri in

Eas tamen non impedire,


ne ejus figura
rotunda. 129
elementi,
i3i

clorum
corpora
fint ro-

61.

Ipfum
Solis

efficere, ut

76.

De motu primi

&

Fixarum

dum
jy.

verfatur inter globu-

tunda
62.

los fecundi

Eundem
ri

efficere, ut

mate-

cleftis

ab

omnibus

Quomodo Solis lumen non modo verfus Eclipticam,


fed etiam verfus polos fe

puntis circumferentiae cu-

jufque ftellae vel Solis rece-

diffundat
1 1

'
verfus Eclipti-

dere conetur
63. Globulos materiae cleftis
fe

78.

Quomodo
cam
fe

diffundat
facile,

i33

mutu non impedire


conatu
lucis

in

79.

Qum

ad

motum

ifto

114
proprietates
:

64.

Omnes

unius exigui corporis, alia quammaxim ab eo remota

in ifto conatu inveniri ade ut lux ejus ope cerni poffet tanquam ex ftellis manans, etfi nulla vis effet in ipfis ftellis
1 1

moveantur
80.

Quomodo lumen
dat verfus polos

Solis ten1

34
35

81.

An

aequalis

fit

ejus vis in
1

polis

&

in Ecliptic

65. Cujufquevorticis clorum

82. Globulos fecundi elementi


Soli vicinos

polos, tangere partes alio-

minores

effe,

rum vorticum ab eorum


polis remotas
66.

ac celeris moveri

qum

116
infle&i,

remotiores, ufque ad certain diftantiam, ultra

Motus iftorum vorticum


aliquo

quam

modo

ut

inter fe confentiant

117
fe

67.

Duorum

vorticum polos
effe

omnes magnitudine asquales, & e celeris moventur, qu funt Sole


funt

mutu tangere non


68. Vortices iftos

poffe. 118

remotiores
83.

137
celeris

magni119

Cur

remotiffimi

tudine inaequales
69. Materiam primi elementi

ex polis cujufque vorticis


fluere verfus

84.

moveantur qum aliquant minus remoti Cur Solis proximi celeris


etiam ferantur, l remotiores

centrum,

&

qum

pau1

ex centro verfus alias partes

38

85.

Cur iidem
fint

Solis

proximi

70.

Idem de materi fecundi elementi non poffe intelligi.


Quae
fit

remotioribus

mino140

121
86.

res

71.

ratio hujus diver-

fitatis

123

Globulos fecundi elementi variis modis fimul moveri,

H
quo
fit

Index
ut plan fphaerici
circa
retur.

(i3-I4)

Solem

&

ftellasgene-

reddantur 142 87. Varios effe gradus celeritatis in minutiis primi d-

Huncque xtherem
maculas ad tertium
1

& &
102.

iftas

menti
88.

5o elementum referri 101. Macularum produftionem


diffolutionem cauffis
. . .

Eas ejus minutias quae mi-

nimum
facile

hbent celeritatis, idipfum quod hac


fibi

valde incertis pendere.

Quomodo eadem macula


totum aliquod fidustegere
poffit

bent

aliis transferre,

mutu

adhaerere

144
io3.

89. Taies minutias, fibi mutu adhaerentes, praecipu inveniri in e materi primi

Cur Sol aliquando


eft

vifus

obfcurior;

&

cur qua-

rundam
tudines

ftellarum magni-

elementi, quae polis ad

apparentes

mui52
difpa-

centra vorticum fertur ...


90. Qualis
fit

tentur
104.

figura

iftarum

Cur

aliquae fixae

minutiarum, quae particulae

reant, vel ex improvifo ap-

ftriatae

deinceps voca

pareant
io5. Multos effe meatus in
culis,

buntur
91. Iftas particulas, ab oppofitis

ma1

per quos libr tranftriatae

polis venientes, contra-

feunt particulae
145
106. Quae
fit

53

rio

modo

effe intortas. ..
ftrias in

difpofitio iftorum
;

92. Trs
effe

tantm

ipfis

meatuum
ftriatae

& cur particulae


illos

per

retrogredi

93. Inter particulas ftriatas,

&

omnium
rias effe

minutiffimas, va-

aliarum magnitudines in primo elemento.. 147


I94.

non poffint 154 107. Cur etiam quae veniuntab uno polo, non tranfeant per eofdem meatus, qum
quae veniunt ab alio
108.

Quomodo ex iis macul


cie generentur

in

Solis vel ftellarum fuperfi

Quomodo
fluat

materia primi
iftos

elementi per

meatus
i55

95. Hinc cognofci praecipuas harum macularum proprietates

109.

Qud
illos

alii

etiam meatus
interfe1

148
ift

decuffatim

96.

Quomodo
rentur

maculae diffolvantur, ac novae gene

cent
110.

56

Qud lumen
maculam
fire

ftellae

per 157
58

vix

poffit tran-

97.

Cur

in

quarundam

extre-

mitate colores iridis appareant


98.

ni.

Defcriptio ftellae ex improvifo apparentis


1

Quomodo

maculae in facu.

112. Defcriptio

ftellae

paula-

las vertaritur, vel contra.

149

99. In quales particulas cula; diflblvantur

mai5o

160 tim difparentis maculis mulomnibus In 11 3.


tos

meatus

particulis

100.

Quomodo

ex ipfis acther

ftriatis

cxcavari

161

(I4-I5)

Principiorum Philosophle.
ftellam poffe per

w
ufque per180
fit

14.

Eandem

men ad Terram
veniat
1

vicesapparereacdifparere. 162

n5. Totum aliquando


ftella,

vortieft

1 .

An

fixae

in veris locis vi-

cem, in cujus centro


deftrui poffe

deantur;& quid

Firma182

116.

Quomodo

deftrui poffit,

antequam multae macula;


circa ejus ftellam fint congregatae

mentum i32. Cur Cometae nobis non videantur, cm funt extra noftrum clum & obiter,
;

164
permultae ma1

cur carbones
cineres albi
33.

fint nigri,

&

117.

Quomodo
cula; circa
effe poffint,

aliquam ftellam

De Cometarum coma,

&
.

antequam ejux
1

variis ejus phaenomenis..

85

vortex deftruatur
118.

66

34..

Quomodo iftae
culas

multae

ma1

35
.

De qudam refraftione, qu ifta coma dependet. 86


1

generentur
Stella fixa

Explicatio
nis

iftius refraftiot

119.

Quomodo
tetur in

mu1

Cometam,

vel in

36.

Explicatio
comae

apparitionis

Planetam
120.

168
talis Stella,

188

Qu feratur cm primm
effe

137.

Quomodo
appareant

etiam

trabes

dfinit fixa

190

169

38.

i2i.

ditatem,

Quid per corporum foli& quid per eorum


139.

Cur Cometarum cauda non femper in parte Sole


directe averf, nec
recta videatur

femper
circa

agitationem intelligamus. 170 122. Soliditatem non fol


materi, fed etiam

Cur
Fixas

taies

comae
Planetas

ma172
140.

aut

non
191

gnitudine ac figura pendere


123.

appareant

De
netae

principio

mots Pla192
193

Quomodo

globuli caeleftes

integro aliquo fidere folidiores effe poffint


124.

141. Cauffae quibus ejus er-

rons pendent. Prima.


142.

..

Quomodo
fint

etiam
folidi

effe

pof-

Secunda
Quarta

minus

173
fint

143. Tertia 144.

125.

Quomodo quidam
alii

194

aliquo fidere magis folidi,

145. Quinta
1

minus
principio mots Co-

74

146.

126.

De De

prima productione omnium Planetarum 195

De

metae
127.

147.

Cur quidam
aliis

Planetae fint
;

continuatione mots Cornets per diverfos vortices

Sole remotiores

176
148.

idque ab eorum magnitu. dine fol non pendere. 196


. .

128.

129.
i3o.

Phaenomena Cometarum. 178 Horum Phaenomenam explicatio

Cur

Soli viciniores cele-

ris aliis

moveantur
maculae

&
fint

179
luIII.

tamen

ejus

Quomodo Fixarum
uvkes.

tardiffima;

44

j42
149.

Index
Cur Luna
circa

i5

Terram
197

154.

Cur

fecundarii

Planetae

gyret

qui funt circa Iovem, tam


celeriter;

Cur Terra circa axem vertatur l5l. Cur Lunaceleris


i5o.

fuum
198
feratur

qui

ver funt

Saturnum, tam tarde velnullomodomoveantur. 200


circa
55-

qum Terra
i52.

Cur

poli

jEquatoris

&
aoi

Cur femper Luna; facis quamproxim eadem fit


Terra; obverfa

Eclipticae

multm

diftent

ab invicem
56.

Cur paullatim ad invicem


accdant

5 3.

Cur Luna
dat,

celeris ince-

302

&

fuo motu medio

157. Ultima
ralis

&

maxime gene-

aberret, in conjunclionibusquminquadris;

mins

caufa

omnium

inae-

qualitatum, quae in moti-

& cur

ejus

clum non

fit
1

bus corporum mundano99

rotundum

rum

reperiuntur

PARS QUARTA.
De Terra.
Falfam hypothefim, qu jam ant ufi fumus, effe retinendam ad veras rerum

Eas ab
10.

initio fibi

cubuiffe circa

mutu Terram

in-

206

2.

Quas

2o3 naturas explicandas fit generatio Terrae fe


1

Varia circa ipfas intervalla materia; primi & fecundi


elementi relifla
effe

207

cundmiftam hypothefim.
3. Diftinflio

Terra; in trs re12

Globulos fecundi elementi e minores Initio fuiffe,qu


centro Terra; viciniores
. .

4.
5.

giones,& prima; defcriptio 204 205 Defcriptio fecunda;


Defcriptio
tertiae
tertii

Meatufque

inter ipfas ha

buiffe anguftiores
i3

6. Particulas

elerrrenti,

Non femper

craffiores tefuiffe.

quae funt in hac terti re-

nuioribus inferiores

208

gione,

effe

debere

fatis

De prima formatione
verforum corporum
ti

di-

7. Ipfas

8.

fecundo elemento poffe immutari. 206 Effe majores globulis fe-

magnas primo

in ter>

&

Terra; regione
aflionibus,

i5

De
ifta

quarum ope

corpora genita funt; ac

cundi elementi, fed iifdem


elle

prim6 de generali globulo

minus

folidas

& minus
16

agitatas

rum cleftium motu De primo hujus prima;

(15-16)

Principiorum Philosophie.
effe|lu,

W
Terrae
diverla cor-

a&ionis

qud red209

32.

Quomodo fuprema
regio in

dat corpora pellucida


17.

duo

Quomodo

18.

corpus folidum fatis multos meatus habere poit ad radios luminis tranfmit210 tendos De fecundo illius prima;

pora fuerit
33. Diftinftio

&

durum,

primm divifa. 218 particularum

terreftrium in tria

fumma
220

gnera
34.

Quomodo

tertium corpus

aftionis effeclu,

qud una

35. Particulas

interduo priora fa&um fit. tantm unius


ifto

corpora ab

aliis fecernat,

generis in
tineri
36.

corpore con-

& liquores
19.

expurget

De tertio effedu, qud liquorum guttas reddat rotundas


211

Duas tantm

in eo elfe ipe-

cies illarum particularum. 37.

222

20. Explicatio

fecundae aclio-

Quomodo infimum corpus C in plura alia fuerit divi223 fum De formatione alterius
quarti corporis fupra ter-

nis, quae gravitas vocatur.

212
38.

21.

Omnes
lae

Terrae partes,
,

fi

foelle

fpe&entur

non

graves, fed levs


22. In

tium
39.

224
quarti corporis

quo confint
partes

levitas
2
1

De hujus
accretione,

materiae cleftis

&

tertii

expur225

23

Quomodo
terra;
lefti

omnes
40.

gatione

ab

ift

materi c-

Quomodo hoc

tertium cor-

deorfum pellantur,
graves
fit

&

ita fiant

pus fuerit mole imminutum, & fpatium aliquod


inter fe

24.

Quanta

in

quoque cor41.

&

quartum

reli-

pore gravitas 214 25. Ejus quantitatem non refpondere quantitati materia;

querit

22t)

Quomodo
quarto

multa; filurx in

faclae fint

227
in varias

cujufque corporis
gravitent
. .

42.

Quomodo ipfum
partes
fit

26.

Cur corpora non

2i5 in locis fuis naturalibus depricorpora Gravitatem 27. mere verfus centrum Terrae.

43.

Quomodo
fupra

228 confractum tertium corpus

quartum ex parte

afcenderit,

&

ex parte in-

216
terti aftione, quae eft

fra remanferit

230
Terra;

28.

De

44. Inde in fuperficie

lumen; quomodo
las aris

particu-

ortos effe montes, campos,

commoveat
eft

217
calor;
fu.
.

maria &c
45. Quse
fit

29.

De

quart, qua;
fit,

aris natura

23l

quid
30.

& quomodo

46.

Cur
fetur

facile rarfit

&

den-

blato lumine perfeveret.

218
47.

3i.

Cur lumen Cur corpora


rarefaciat

altis penetret,

qum
omnia

De

violenta ejus comprefin

fione

quibufdam ma-

fer

chinis
48.

De

aquse natur

&

cur

fa-

244
cil,

Index

(16-17)

modo in arem, modo


23a

66.

Cur Cur

fontes

non

fint

falfi,

in glaciem, vertatur

nec mare dulcefcat


67.
68. in
fit

244

49. 50.

De

fluxu

&

refluxu maris.

quibufdam puteis
falfa

Cur aqua
dat,

horis 6 i/5 afcen-

aqua
234

&

horis 6 i/5 defcen-

Cur etiam ex quibufdam


montibus
fal

dat
5i.

effodiatur.

245

Cur
res,

aeftus

cm
nova

maris fint majoLuna plena eft

69.

De De

nitro

aliifque

falibus,

fale
70.

marino

diverfis

vel
52.

vaporibus,fpiritibus,&

53.

Cur in maximi Cur ar


Oriente
fluant

aequinoftiis

fint

exhalationibus terra inte-

236

riore ad exteriorem afcen-

&

in

aqua femper ab Occidentem

dentibus
71.

Quomodo
miftur

ex varia

eorum

54.

Cur

in

edem

poli altitu-

varia lapidum, aliorumque foffilium g-

dine, regiones quae

mare
fint

nera oriantur
72.

246
exteriorem

habent ad Orientem, aliis magis temperatae


55.

Quomodo
interiore

metalla ex terra

237

ad
fit

Cur
gnis

nullus

fit

fluxus nec

perveniant;
73.

& quomodo

refluxus in lacubus aut fta;

&

cur in variis
fit

lito-

minium Cur non

in

omnibus

terrae

ribus variis horis


56.

locis metalla inveniantur. 247

Quomodo

ejus cauffae par-

74.

ticulares, in fingulis lito-

Cur potiflimm inveniantur in radicibus montium,


verfus

ribus fint inveftigandae.


|57.

238

De
ris

natur terra; interionatur argenti vivi


inaequalitate caloris in-

Meridiem tem 75. Fodinas omnes


terra exteriore
;

&

Orien

elfe

in

58.

59.

De De

239

nec pofle

unquam ad

interiorem fo-

teriorem
dentis
60.
6
1 .

terram

perva76.

De

diendo perveniri fulphure bitumine,


,

De De

iftius caloris

a&ione... 240

argill, oleo

fuccis acribus

&

acidis,

77. 78.

Quomodo fit terra; motus.


Cur ex quibufdam montibus ignis erumpat

248

ex quibus fiunt atramen-

tum futorium, alumen&c. 241


62.

De

materi oleagine bitu-

79.

Cur
fieri

plures

concuffiones
aliquot

63.

minis, fulphuris &c 242 De Chymicorum Principiis, & quomodo metalla


in fodinas afcendant

foleant in terra; motu,

ficque per

horas
.

aut dies interdum duret.


80.

249

De

natur ignis

ejufque
excite-

64.
65.

De Terra

exteriore,

&

de

ab are diverfitate
81.

origine fontium

Quomodo primum
tur

Cur mare non augeatur ex eo, qud flumina in illud


fluant

25o
confervetur.
.
.

82.

Quomodo
Cur

243

83.

egeat alimento

(I7-I8)

Principiorum Philosophle.
ex filicibus ex25

H5
262

84. 85.

Quomodo
cutiatur

106. Qualia fint corpora quae


facile

uruntur

86.

Quomodo exlignis ficcis.. Quomodo ex collelione


radiorum Solis

252
253

Cur quaedam inflammen263 tur, alia non 108. Cur ignis aliquandiu in
107.

folo motu valdeviolento 88. Quomodo diverforum


87.

Quomodo

prunis

fe

confervet

109.

De

pulvere tormentario,

ex fulphure, nitro

&

car-

corporum miftur
89. In fulmine, in ftellis traji-

bone confelo
de fulphure
110.
III.

ac primo,

cientibus
90. In
iis
:

254

quae lucent
ut in
ftellis

&

non

De De

nitro

fulphuris

&

nitri

con-

urunt
tibus

caden112.

junione

264
ni

De motu particularum
tri
,

91. In guttis aquae marinae, in fimili bus. 2 55 lignis putridis,

&

1 1

3.

Cur flamma hujus pulveris

92. In

iis

quae incalefcunt
:

&
in-

valde dilatetur,
agat
verfus

& praefupe

non lucent
clufo
93. In

ut in

fno

cipu

256
afperf,

riora
114.

cake aqu

&
257

reliquis

1 1

5.

De carbone De granis hujus


in

pulveris,

94.

Quomodo
terras ignis

in cavitatibus

quo praecipua

ejus vis

accendatur

258

confiftat

265

95.
96.

Quomodo Quomodo
fervetur

candela ardeat.
ignis in e con-

116,

De

lucernis diutiffim ar-

dentibus

266

259

117.
118.

97.

Curejus flamma fit acuminata, & fumus ex e egrediatur

De reliquis ignis effe&i bus 267 Quaenam corpora illi admotaliquefcant&


.

bulliant.

119 Quaenam ficcentur


refcant
120.

& du268

98.

Quomodo
pora

ar

&

alia cor-

flammam alant 260 verfus De motu aris ignem 99. 100. De iis quae ignem exftinguunt
101.

De
,

aquis ardentibus, infublimatis

fipidis, acidis

121

De

&

oleis

269

122

Quod.mutato ignis gradu,


mutetur ejus
effeclus

Quid requiratur ut aliquod corpus alendo igni aptum fit 261 102. Cur flamma ex fpirituvini linteum non urat io3. Cur fpiritus vini facillim
ardeat
104.
io5.
.
.

De 124 De
123
.

calce
vitro,

quomodo

fit

270

ta5.

Quomodo
,

ejus particulae

fimul jungantur 126 Cur fit liquidum


det,
cile

cm can271
eft,

omnefque
induat

figuras fa-

Cur aqua difficillim. 262 Curvismagnorumignium


ab aqu aut falibus injeis
|

127

cm frigidum fit valde durum


Cur,

272

augeatur

128 Cur valde fragile


.

H6
1

Index
Curejus
fragilitas

(8-i 9 )
rant extenorcm,

2g.

minua.
.

quam

per

tur,
1

fi

lente refrigeretur
fit

30.
3
1

Cur
Cur
arcs

pellucidum

272 273

interiorcm
148.

288
tranfeant

Qud
alia

facilis

Quomodo
fit
;

fiatcoloratum. 274

per magnetem,
exterioris

qum

per

i3a.

rigidum
inflexa

inftar

corpora hujus terr

&

generaliter, cur
funt,

289
magnetis.
.

rigida,

cm

149. i5o.

fponte redeant ad priorem

Qui Cur

fint poli
ifti

poli fe

convenant

figuram
1

verfus polos Terras


1

33.

De magnete.
eorum

Repetitio

5 1.

Cur etiam
clinent

cert ratione
fe in-

ex ant diftis,

qu
re-

verfus ejus centrum


52.

ad ejus explicationem quiruntur


1

290

275

Cur unus
alium
clinet,
fe

magnes

ad
in-

34. Nullos in are


cffe

necin aqu
recipiendis

convertat

&

meatus

particulis ltriatis idoneos.


1

276

35. Nullos etiam effe in ullis

eodem modo|atque ad Terram i53. Cur duo magnetes ad invicem accdant,

291

corporibus
ris,
1

terrae

exterioferro..
fint in

& quas
fe

fit

36.

prterquam in Cur taies meatus

277
154.

cujufque fphaera a&ivitatis

292 invicem

ferro
137.

Cur interdum
rfugiant

Qu

ratione etiam fint in

294

fingulis ejus ramentis


1

278
apti

55.

Cur fegmentorum magnetis

38.

Quomodo
reddantur
ftriatas,

ifti

meatus

partes, quae ante feftiojunftas erant, fe

ad

particulas

nem
i56.

mu295

ab utrvis parte venientes, admittendas ... 139. Quae fit natura magnetis. 279
140.

tu etiam rfugiant

Cur duo punta, quae pris in eodem magnete


contigua
fae

Quomodo
rus, rigidus

fufione

fit

erant,

in

ejus

chalybs&quodvisferrum. 280 141. Cur chalybs fit valde du-

fragmentis
virtutis

fint poli

diver

&

fragilis. ... 281

157.

Cur eadem
toto

fit

vis in qu-

142. Quae

fit

differentia inter

vis magnetis parte, ac in

chalybem
143.

&

aliud ferrum.

Quomodo
retur

chalybs tempe

58.

Cur magnes fuam vim ferro fibi admoto communicet

144. Quae fit dirferentia inter meatus magnetis, chalybis 283 &ferri 145. Enumeratioproprietatum virtutis magnetic 284
146.

296
variis

159.

Cur ferrum pro


,

modis, quibus magnetiadmovetur ipfam diverfi-

mod
160.

recipiat

Quomodo
Qud

particulae ftria-

taepcrTerrxmeatusfluant. 287
147.
difficilis tranfeant

Cur ferrum oblongum eam non recipiat, nifi fecundm fuam longitudi-

pcr aerem, aquam,

&

ter-

nem

297

(i9)

Principiorum Philosophie.
Cur magnes
de fu
vi,

347
fer-

161.

nihil amittat

174.

Cur
penfa

gyratio rotulae

quamvis eam ferro communicet 297


162.

res, vi magnetis cui apeft,

non impediatur. 3o4

Cur hc
ferro

vis

celerrim
fed

175.

communicetur,

quare vis unius magnetis aug'eat vel


3o5 minuat vim alterius Cur magnes, quantumvis fortis, ferrum fibi non contiguum, magnete deu bilioreattrahere non poffit.

Quomodo &

temporis in eo confirmetur 298 i63. Cur chalybs ad eam recidiuturnitate

176.

piendam aptior
vilius

fit,

qum

ferrum 164. Cur major ei communicetur


gnete,
fe<Elo

177.

Cur magnes
ferrum
fibi

debilis, aut

perfeftiore

maper

ferrum, magnete fortiori

qum

minus

contiguum pof3o6
Borealibus
fortior

fit

detrahere
his

i65.

Cur
Cur

ipfa etiam terra

vim

178.

Cur, in
lis

magnetis ferro tribuat


166.
vis

regionibus, polus Auftra-

magnetica

in

magnetis
iis

fit

Bo

Terra debilior fit, qum in parvis magnetibus 299


167.

reali

179.

De

quae obfervari pof-

Cur acus magnete


femper
beant
fuae virtutis

tatae

funt in ferri limatur circa

polos
180.

in extremitatibus fuis ha-

magnetem fparf 307 Cur lamina ferrea, polo


magnetis conjun&a, ejus

3oo
poli magneticas vir-

168.

Cur
tutis

vim trahendi
181.

vel

conver-

non femper accurat


ab
iis

tendi ferri impediat

309

verfus Terras polos diri-

Cur eandem
rius corporis

nullius alteinterpofitio

gantur, fed

vari

dclinent
169.

impediat
182.

3io
pofitio

Cur etiam interdum


declinatio

ifta

Cur magnetis

non

cum tempore
3oi

conveniensejus vires paullatim imminuat


1

mutetur
170.

Cur

in

magnete
poffit,

fupra

83.

Cur rubigo, humiditas


fitus,

&

unum
minor

ex fuis polis ereto


effe

cas etiam imminuat,


ignis

qum

&
184.

vehcmens

plan

cm
171.

ejus poli squaliter


diftant

tollat

Terra

De

vi attralionis in

fucfimi3i
i

Cur magnes

trahat

fer-

cino, cer, refin,

&

rum
172.

302

libus
1

Cur

magnes
ferri

armatus,
fuftineat

85.

Qu

fit

cauffa

iftius

at3

mult plus

traflionis in vitro

qum nudus
173.

186.

Eandem
Ex nam

ipfius

cauffam in
3
1

Cur

ejus poli,

quamvis
1

reliquis etiam videri


1

contrarii, fe

invicem juvent ad ferrum fuftinen3o3

87.

di&is intelligi, quae-

cauffe

effe poffint re-

dum

liquorum omnium mira-

H8
bilium effeituum, qui ad
occultas qualitates refcrri
folent

Index
praeter

(10)

314
quae, ex traftationi-

188.

De

iis

ipforum figuras, magnitudines & motus. .. 3ai 199. Nulla naturae phasnomena in hac traflatione fuiffe
praetermiffa

bus de animali & de homine, ad rerum materialium cognitionem mutuanda funt 31


189.

323

200. Nullis

me

in e principiis

ufum

effe,

quae

non ab om;

Quid

fit

fenfus,

&

quo
:

190.

modo fit De fenfuum

diftintione

hancque Philofophiam non effe novam, fed maxime antiquam & vulgarem
nibus recipiantur
201.

ac primo de internis, hoc


eft, de animi affeclibus, & de appetitibus naturalibus.

Dari

particulas

corpo-

rum
3 16

infenfiles

324

202. Democriti

191.

De

fenfibus externis
tatu

ac
3 18

Philofophiam nonminsdifferrenoftr,
325

primo de
192.

193.
194.
195.

De guftu De odoratu De auditu


Devifu

203.

qum vulgari Quomodo figuras & motus

319

particularum lium cognofcamus

infenfi

204. Sufficere fide infenfilibus,


qualia effe poffint, expli-

196.

Animam non
quatenus
eft

fentire, nifi
. .

in cerebro.

cuerim,
fint

etfi forte

non

talia

197.

Mentem
ut

effe talis naturae,

327
certa.

folo

corporrs
e

motu
pofllnt

205.

Ea tamen quae explicui.videritamenmoraliter

varii fenfus in

excitari

320

206.

Im

plus

qum

moraliter. 328

198. Nihil nobis in obje&is


externis fenfu deprehendi,

207. Sed

me omnia mea Eccle.

fis aucloritatl fubmittere

329

OEUVRES
DE

DESCARTES
PUBLIES
PAR

Charles

ADAM &

Paul

TANNERY

SOUS LES AUSPICES

DU MINISTRE DE L'INSTRUCTION PUBLIQUE

EPISTOLA AD G. VOETIUM LETTRE APOLOGETIQUE


NOTjE IN PROGRAMMA
VIII
(SECONDE PARTIE)

PARIS
LOPOLD CERF, IMPRIMEUR-DITEUR
12,

RUE SAINTE-ANNE, 12

1905

AVERTISSEMENT
La seconde
partie de ce

tome VIII

contient, ainsi

que nous

l'avions annonc au tome VII, p. xi-xn de V Avertissement,


les trois pices suivantes
i

de Descartes

Epijtola ad Celeberrimum

Virum D. Gisbertum Voe-

tium;
2 Lettre Apologtique, 3

ou Querela Apologetica;
etc.

Nota?

in

Programma quoddam,
la

La premire de
la

ces trois pices parut au mois de mai 1643;

seconde porte

date du 16 juin 1645 et du 21 fvrier 1648;


la fin

la troisime est

de

de 1647. Examinons-les toutes trois

successivement.

La premire
ment en
i

dition de la Lettre

Voet parut simultan-

latin et

en flamand

Epijola Renati Des-Cartes,

Ad

celeberrimum Virum
libri,

D. Gisbertum Voetium. In qu examinantur duo


pro Voetio Vltrajedi Jimut
editi
:

nuper

unus de Confraternitate

Marian, alter de Philofophi Cartejian. (Amfterodami, Apud Ludovicum Elzevirium, CI3. IDC. XLIII. Marque la Minerve. Pet. in- 12, 6 ff. limin., 282 pp., 3 ff. blancs.) 2 Brief van Ren Des Cartes, aen D. Gisbertus Voetius. Inden welcken overwoghen worden ttvee boecken, onlangs voor den felven Voetius tt Vtrecht uyt-gegeeven, den eenen
:

uvrs.

III.

rv

Avertissement.
Mariana, ende het ander, PhiAmfterdam, by Rieuwerdt Dircksz.
ff.
,

geintituleert Confraternitas

lofophia Cartefiana.

(t'

van Baardt, a 1643. In-4, 8

Le

texte latin

Hmin. et 160 pp.) fut rimprim, partir de i65o, au

mme

volume que

dans un Appendice, avec une pagination part, qui comprenait d'abord les 5 raes et les m " Objections et Rponses, puis la Lettre au P. Dinet.
les Mditations,

On
dans
p.

le

retrouve l, dans les cinq ditions successives des

Elzevier, i65o, 1654, i663, 1670 et 1678; et partir de i685,


les ditions des Blaeu,

Amsterdam. (Voir notre

t.

VII,

vm-x de
Le

l'Avertissement, et p. xxiv.)

texte flamand parut au

mme

endroit dans les ditions

flamandes des uvres de Descartes, traduction Glazemaker.

Ce

texte, d'ailleurs, n'tait

lui-mme qu'une traduction, suivant

une note, de la main de Descartes, crite, il est vrai, au sujet de la Lettre Apologtique ci-aprs, mais qui s'applique galement sans doute

la Lettre

Voet :

Tay fait

traduire cet efcrit en

Flamend; mais pource que

c'eji

vne langue que i'entens fort peu, ie prie ceux qui le liront d'auoir principalement gard au Franois, duquel
ie

feul

puis refpondre.

(Voir

t.

V,

p. 125,

1.

3-6.)

Nous sommes donc suffisamment autoriss ne pas donner


place, dans la prsente dition, la traduction flamande, mais

seulement

l'original, qui est ici

en

latin.

Ce

texte,

dans toutes

les ditions successives

partir de

i65o, est identique l'imprim de 1643.

Nous n'avons donc

eu qu' nous procurer cette dition princeps, qui est d'ailleurs


assez rare
(il

en existe un exemplaire Nancy, Bibliothque de


:

la Ville), et la reproduire

aucune

difficult

ne se prsentait

pour
de
la

la reconstitution la

du

texte.

Quant

date et toutes les circonstances de la publication


le lieu

Lettre Voet, ce n'est pas

de les rappeler dans


la

cet Avertissement.

On

les trouvera

dans maint endroit de

Correspondance
23
avril,

(lettres

3o mai,

6, 9]

du 7 dcembre 1642, du 23 mars, et 28 juin 1643, etc., au t. III, pages

Avertissement.
598, 642, 647, 674, 675, 677, 680, 695, 696, etc.), et dans

v
un

chapitre spcial de

la vie
ici

du philosophe.
(mais ce n'tait pas peu de chose),

La

seule difficult

consistait

donner tous

les

renseignements et claircissements

ncessaires l'intelligence du texte, pour tout ce qui s'tait

pass en ce temps-l Utrecht, Groningue et Bois-le-Duc, et

que Descartes rappelle incidemment. Car la Lettre Voet est un crit polmique, o le philosophe rpond deux ouvrages, dont chacun a lui-mme deux titres i Philofophia Cartefiana, ou Admiranda Methodus ; 2 Confraternitas Mariana, ou
:

Spcimen Affertionum,
tout au long ci-aprs,

etc.

Ces

titres se

trouvent reproduits

p. 5, note a, et p. 6, note a.

Le premier

de ces deux ouvrages, sans

nom

d'auteur, parat tre la fois

l'uvre de Gisbert Voet et d'un professeur rcemment


l'Universit de Groningue, Martin Schoock.
le

nomm
de

Le second porte
les citations
Il

nom

de Voet lui-mme. Nombreuses sont

l'un et de l'autre

ouvrage dans

la Lettre

Voet.

tait

donc

ncessaire de se les procurer tous les deux. \J Admiranda

thodus ou Philofophia Cartefiana est extrmement rare,

Memme

en Hollande, o

l'on n'en connat

qu'un exemplaire, et dans


il

une bibliothque prive; en France,


exemplaires, l'un Paris,

en existe au moins deux

Bibliothque Victor Cousin, la


la Ville.

Sorbonne, l'autre Nancy, Bibliothque de


la Confraternitas

Quant

num,
par

etc.,

Mariana, ou plutt Spcimen AJfertioun exemplaire nous en a t obligeamment prt

la

Bibliothque de l'Universit d'Utrecht. Je


ici

me

plais

remercier

van Someren, qui, non seulement m'a aussitt envoy ce volume Nancy, mais a bien voulu m'indiquer un ouvrage rcent, qui fournit
le Bibliothcaire

publiquement M.

les

plus

minutieux dtails, prcisment sur Gisbert Voet.


Historisch-

L'auteur, A.-C. (Arnold-Cornelis) Duker, avait dj publi,

en 1861, un premier ouvrage, sous ce


Kritische

titre

Studie

van den

Strijd

tusschen

Voetius
in

en

(Leyden, D. Noothoven van Goor, 238 pages.) Mais il reprit ensuite le sujet, pour le
Descartes.

-8,

traiter

vi

Avertissement.

avec beaucoup plus d'ampleur, et en faire une histoire


plte

comparu

de

Gisbert Voet.
:

La

premire partie seule a

entirement
Brill, 1897,

Gisbertus Voetius, Eerste


vol. in-8,

deel. (Leyde, E. J.

3g5 plus cxl pages.) La seconde partie est en cours de publication Gisbertus Voetius. Tweede deel.
1
:

[Hoogleeraarschap,
in-8,

1634- i6j6. Eerste stuk.

(Ibid.,

1904,

i32 et xl pages.)

La

suite paratra trs

prochainement.

jusque dans

Cet ouvrage, d'une rudition des plus consciencieuses, donne, le dernier dtail, l'historique de tous les vnela vie si agite

de Voet, avec de copieux extraits de correspondances du temps et de pamphlets pour la plupart

ments de

devenus introuvables. A.-C. Duker, qui


s'est

je

me

suis adress,

mis aussitt
je lui sais

ma

disposition,

avec une complaisance


bien voulu se dessaisir
il

dont

un gr

infini. Il

mme

en

ma

faveur, et m'envoyer de
le

Harlem, o

rside,

un
de

ouvrage capital pour


j'avais

dbat qui nous occupe, ouvrage que


principales

demand en vain aux

bibliothques

Hollande (Utrecht, Groningue, Amsterdam, Leyde, La Haye), et qu'il avait la bonne fortune de possder Samuelis Maresii
:

Ultima patientia tandem expugnata,


Je suis heureux de
lui

etc.
ici

(Groningue, 1645.)
toute

en tmoigner

ma

recon-

naissance. Grce ces secours, les difficults qu'offrait, pour


le

commentaire,

la Lettre

Voet, ont pu tre, nous l'esprons

du moins, peu prs rsolues.

II

La
d'

Lettre Apologtique

aux Magistrats
difficult

(ou

Vroedschap)

Utrecht prsentait

d'abord une
?

de texte. Quel

texte choisir, en effet

Cette Lettre fut publie, pour la premire

fois,

en

latin,

Amsterdam,
titre

six

ans aprs

la

mort de Descartes, sous

le

suivant

Magni

Cartejti

Mnes ab

ipfomet defenfi, Jive

N.

V.

Avertissement.

vu

Renati Des-Cartes Querela Apologetica ad AmpliJJimum Magijiratum Vltrajedinum, Qu techn, calumni, mendacia,

falforum tejlimoniorum fabric, aliaque crimina Voetiorum & Demalii, plen reteguntur. Opufculum antea ineditum, nunc vero opponendum quotidianis Voetii & Voe-

tianorum critninationibus, Us nominatim quas fub Theologi Naturalis Reformate titulo haud ita pridem emiferunt
(Vriftadii,

Apud Lancellotum Mifopodem, ab


i656.
'

infgne Fortunas

volatilis in uburbio,

In-4, 28 pages, plus

une prface

de 3 pages, ainsi date

Vriftadii, x.

Augufti i656.)

La mme
p.

Lettre parut plus tard en franais, au

tome

III,

1-49, des Lettres de

M.
:

Descartes, en 1667, Paris, par


t.

les soins

de Clerselier. (Voir notre

I,

p.

xxxvi de Ylntro-

duction.) L'en-tte portait

Lettre Apologtique de
la Ville d'Vtrech (sic),

M. Descartes, Aux Magiftrats de

Contre Mejjieurs Voetius, Pre

&

Fils.

Lettre

I.

Au tome

III

de

l'dition latine,

Partim Latino fermone Latinum ver/ce, lequel ne parut qu'en i683, Amsterdam,
chez
les

Renati Descartes Epiftol, confcript, partim Gallico in

Blaeu, la Querela Apologetica figure aussi la premire,

Epiftola L, avec le
Il

mme

texte exactement
les ditions

que

celui de i656.

en est

ainsi

dans toutes

qui suivirent.
fait

D'autre part, X Inventaire des papiers de Descartes,

Stockholm,

le

14 fvrier i65o

(et

dont

il

existe

une copie

manuscrite parmi les papiers de Huygens, Leyde, Bibliothque de l'Universit, et une autre, provenant de Clerselier,
Paris, Bibliothque nationale), cet inventaire donne les deux
indications suivantes
:

L.

Renati De/cartes
Un
.

querela apologetica ad amplijjimum

Magijiratum Vltraieinum contra Voetium


O.
efcrit contenant
.

& Dematium.

neuf cahiers en forme de Lettre


Voetius.

Mejjieurs.

contre

le

En

i656, Pierre Borel, Vit Renati Cartesii

Summi Phi-

lojophi,

Compendium.

(Paris,

apud Ioannem

Billaine

&

viduam

vin

Avertissement.

Mathurini Dupuis), donna une version latine du


taire.

mme

inven-

L.
O.

Querela
sait

On y lit,

p.

8 et p. 9

Apologetica ad ampliffimum Senatum Vllra-

ietinum, contra Voetium

Codices nouent fub forma Epifiol ad Dominos.


que
les papiers,
t.

& Dematium.

On

dont l'inventaire fut ainsi dress,

ont t transports de Stockholm Paris, et finalement remis


entre les mains de Clerselier. (Voir
troduction.)
I,

p.

xvn-xvm de

l'In-

On

peut donc tre assur que

le texte franais,

publi par celui-ci en 1667, est parfaitement authentique. Clerselier d'ailleurs le jugeait

lui-mme d'une grande importance


III

aussi lui a-t-il

donn
III.

la

premire place au tome

des Lettres,
la

et l'a-t-il signal tout particulirement

au Lecteur dans
1.

Pr-

face de ce tome
dition.)

(Voir

t.

V,

p. 652,

17-26, de la prsente

Nous

le

suivrons donc en toute confiance.

Cependant
trecht et

cette Lettre Apologtique parat avoir d'abord

t crite en latin.

Des documents, relevs aux Archives d'Upublis par nous ci-avant, tome IV, p. 226, le disent
:

en propres termes
a

i3 (nouveau style 23) Junij 164S. Gelefen een Latijnfe MiJJive van Des Cartes aen Burgermeejieren ende Vroetfchap
defer Stadt (Utrecht), gedateerdt
Jlilo novo, die den Secre taris
is te
t'

Egmond

den

XVI

defer,

tranjlateren.

Plus tard, songeant quitter la Hollande, peut-tre pour n'y


plus revenir, Descartes adressa encore la Lettre Apologtique

au Vroedschap

d' Utrecht,

mais cette

fois

en franais

et

en

flamand

's

Dynfdachs den XIIIIcn (nouveau style, XXIV) Martij Ontfangen ende gelefen een miffive van Monfieur 1648. Des Cartes gedateerdt t' Egmond den 21" Februarij leflleden,

waerby hy aen de Ed. Vroetfchap overfendt twee gefchreven


exemplaren, een
notre
t.

int

Franchois ende een

int

Duyts.

(Voir

V,

p. 125.)

Le

texte flamand a t conserv aux Archives d'Utrecht, o

Avertissement.
il

ix
la

se voit encore, mais avec

une note additionnelle, de

main

1.

de Descartes, que nous avons reproduite plus haut, p. iv, 19 ce texte n'est qu'une traduction, et non pas l'original;
:

une traduction dont Descartes avoue lui-mme qu'il ne peut pas rpondre. Nous sommes donc pleinement autoriss
et encore,

carter de notre dition cette version flamande, et ne


retenir que les deux textes, latin et franais.

Le

plus simple serait de les considrer


titre gal, et

comme

tant tous
les

deux de Descartes

de

les

imprimer avec
le lecteur

caractres rservs aux textes authentiques du philosophe.

On

les mettrait

en regard l'un de l'autre, et

pourrait

se reporter, son gr, au latin ou au franais, pour sa plus

grande commodit. Mais ce serait admettre implicitement deux


choses
:

l'une,

que

le texte

franais, publi par Clerselier en

1667, est bien l'original, qu'il a trouv dans les papiers ren-

voys de Stockholm

(O)

l'autre,

que

le texte latin,

publi

Amsterdam en i656
les

et reproduit ensuite partir

de i683, est

parfaitement conforme l'autre original qui se trouvait dans

mmes

papiers (L).

Or

si l'on

peut en tre certain pour

le texte

franais, un doute subsiste pour le texte latin.

Le

texte publi

Amsterdam en
1.

16 56 est, en effet, prcd d'une

Prface (non signe,


(ci-aprs, p. 280,

6)
:

d'ailleurs),

o on

lit

cette dclaration

Profedurus

in

Sueciam

[Cartejius, ou,

comme

l'appelle

l'auteur de la Prface, nofter Hros)


tibi

hanc Apologiam quant

dantus, Gallic Je confcriptam, Latine verfam ab

A mico,

reliquerat in his oris,


nihil operaretur.

cum animo eam


:

evulgandi,Ji privatim

Le tmoignage
pour
la

est formel

Descartes, la veille de partir

Sude, avait laiss en Hollande sa Lettre Apologtique,


[Gallic], et c'est

crite

en franais

un ami qui

la traduisit

en

latin [Latine).

Le

texte publi en i656 ne serait

donc qu'une

traduction. Peut-tre diffrerait-elle trs peu de l'original latin, qui a aussi exist.

Peut-tre (l'auteur de la Prface s'tant

tromp) serait-elle cet original mme. Mais, faute de pouvoir

Avertissement.

nous en assurer, nous sommes bien obligs de la prendre pour ce qu'elle se donne elle-mme, c'est--dire pour une traduction. En consquence, nous l'imprimerons, non pas comme
le texte

authentique de Descartes (en


9), p.

14),

mais en caractres
et t plus

plus petits (en

283-3 17 ci-aprs.
:

On

peut regretter qu'il en soit ainsi


effet, d'avoir

il

comles

mode, en

sous les yeux, en regard l'un de l'autre,

le texte latin et le texte franais, tous

deux imprims avec


difficile.

mmes

caractres. Htons-nous de dire cependant, pour ter

tout regret, que la chose et t bien

En

effet,

la

Lettre Apologtique,

comme prcdemment

la Lettre

Voet,

a besoin, presque chaque page, et souvent plusieurs fois en une mme page, d'claircissements emprunts aux pamphlets
des deux Voet, pre et
fils,

de Schoock, de Desmarets, etc.

De
la

de longues notes au bas des pages, notes en latin pour plupart. Les et-on mises d'un ct seulement, sous le texte
l

latin,

par exemple?
le latin et

Ou bien les et-on


le franais

rparties des deux cts,


?

sous

sous

galement

Et

les appels

de

notes? Eussent-ils figur en double, aux endroits correspondants du texte franais et du- texte latin ? Quelle complication
!

Nous avons mieux aim annoter


c'est--dire le texte franais.

le texte principal

seulement

imprim sans notes, mais avec renvois, page par page, la pagination du texte franais qui prcde, et par consquent au commentaire
texte latin est

Le

de

celui-ci.

Ajoutons que

les
le

mmes

secours, qui nous taient


la Lettre Voet,

venus de Hollande pour

commentaire de

nous ont servi pareillement pour la Lettre Apologtique. Les travaux dj publis par A.-C. Duker, ainsi que les livres de
sa bibliothque, nous ont fourni une large contribution.

Donc, pour la Lettre Apologtique, nous donnons d'abord, comme un original authentique, le texte franais publi par
Clerselier en 1667,

cartes; puis,

r Destome III, page 1-49, des Lettres de comme une simple traduction, le texte latin im-

prim Amsterdam en 16 56.

Avertissement.

xi

III

Le

troisime crit,

Not

in

Programma
:

etc.,

fut publi

commencement de 1648 Renati Des Cartes Not in Programma quoddam, fub finem anni 1647 in Belgio editum, cum hoc Titulo Explicatio Mentis human,jive Anima? rationalis, ubi explicatur quidjit, & quid ejfepojjit. (Amftelodami, Ex Officin Ludovici Elzevirii, CIO IDC XLVIII. Pet. in- 12, 63 pages en tout.)
d'abord au
:

Opuscule des plus rares, dont L. Elzevier a t mais qui sort des presses de Fr. Hackius Leyde

l'diteur,
,

ajoute

Alphonse Willems,
(Bruxelles, 1880).

p.

269-270 de son ouvrage, Les Elsevier


texte fut reproduit, au

Ds i65o,

le

mme

volume des Mdiles

tations en latin, aprs les

6 " Objections
ra

et

Rponses, dans

cinq ditions successives des Elzevier, i65o, 1654, i663, 1670


et 1678, et plus tard

dans

celles
t.

des Blaeu, Amsterdam,


ix-xii.)

partir de i683. (Voir notre

VII, p.

Cependant Clerselier
ses Lettres de

avait donn, au

tome

I,

p.

434-462, de
sous
le titre

Descartes,, 1657, la suite de la lettre 99,

une version franaise des


:

Not

in

Programma,

suivant Remarques de Ren Descartes, Sur vn certain Placart imprim aux Pays-Bas vers la fin de l'anne 1647, qui portoit ce titre : Explication de l'Efprit humain, ou de l'Ame
raisonnable, o
ejtre.
il

eft

monjlr ce qu'elle

ejl

&

ce qu'elle peut

Verfion. Clerselier avertit, dans la Prface de ce

tome
t.

I,

qu'il a fait autrefois cette

version lui-mme. (Voir notre

V,

p. 625, elle n'a

1.

25-28.) N'tant donc qu'une version de Clerselier,

pas figurer dans une dition des

uvres

de Des-

cartes, et

nous n'avons nous occuper que de


publier celui-ci,
lui

l'original, qui

est le texte latin.

Nous aurions pu
pour sa version, en

comme
la

a fait Clerselier

donnant place dans

Correspondance

xii

Avertissement.
t.

V, p. 109-110.) Mais, outre que ces Notes ou Remarques ne ont pas une lettre proprement parler, elles ont fait l'objet d'une publication part, en un de Descartes. (Voir notre

donc aussi figurer sparment dans notre dition. D'ailleurs (et cette raison du retard que nous avons mis les publier, n'est pas la moins bonne),
petit

volume in-12;

elles doivent

l'dition princeps,

dont nous avions besoin,

est,
.

bibliographe des Elzevier, des plus rares

comme dit le On n'a pas pu


demande

nous

la

trouver en Hollande,' bien que nous l'ayons

toutes les bibliothques principales du pays. L'exemplaire que nous avons fini heureusement par dcouvrir, se trouve (l

o nous aurions d
armes de France,
bert Velthuysen)
:

le

chercher d'abord) Paris, Bibliothque

Nationale, R. 2496.

contient, en outre, un opuscule (de LamDifputatio

Le

petit

volume,
Finito

belle reliure

aux

De

fendeur fententia
Pet. in-12,

Clarijjitni Cartejii,

& Infinito, In qu dDe Motu, Spatio & CorElzevirium,

pore. (Amftelodami,

Apud Ludovicum

CID ID CLI.

ff.

limin., 80 pp.)

L'dition princeps prsente, cet avantage sur la version franaise de Clerselier (et aussi sur le texte latin publi au
t.
I

des ditions latines des Lettres de Descartes, partir de 1668),

de donner une prface au lecteur (Ledori), puis des vers en


'honneur de Descartes, prface et vers en
latin,

bien entendu.

On

les

retrouve en tte des

Not

in

les ditions suivantes

des Mditations, en i65o,

Programma, dans toutes etc. Nous les

donnerons galement ci-aprs, p. 337 et ^40. Ajoutons enfin que, ces Not ayant un caractre purement
philosophique (sauf quelques pages au
tout la
fin),

commencement
il

et sur-

et le

Programma

qu'elles visent tant d'ailleurs

reproduit en entier par Descartes lui-mme,


ici

n'y a point lieu

une annotation aussi tendue que pour les deux pices

prcdentes, qui ont un caractre de polmique personnelle,


Lettre Apologtique et Lettre Voet.
sistait

Aucune
:

difficult
la

ne sub-

donc, du jour o nous avons russi mettre


l'dition

main sur

un exemplaire de

princeps

nous n'avions plus qu'

Avertissement.
donner
le texte

xiii

fidlement, avec quelques petites notes et


fait.

l, et c'est

ce que nous avons

C. A.
Nancy, 25
juillet

1905.

Ci -aprs les frontispices des trois pices, telles que les

donnent
i

les

premires ditions

Epijlola ad Celeberrimum

Virum D. Gisbertum Voetium.

2
3

Querela Apologetica

etc.

Not

in

Programma

etc.

uvres.

III.

EFISTOIA

N A T DES. CARTES
E
Ad cekbcrrimum Yirum
,

D.GISBERTUM VOT1UM.
In qum txaminantur duo Ulri
Veetio-VltrajtBi Jimul tditi
,

nuferfrt unut d*
eltcr

onfrattrnitate

Marian

de Phtlofophid Carttjan.

jiinjitredami ,

A^ud LuJovicum Elzcviiium


ois.
Ijc.

suii.

MAGNI CARTESII MANES


ab ipjomtt defenJL.

N. v.

RENAIT DES

CARTES
Magifrauan VltrajeSlimm
,
,

gherela Apologetua ad Amphfsimum

Qu

technse
ca;
,

calumnise
,

mendacia

falforum tcftimoniorum fabrialiaque crimina

?talonna

&

Tkmatii

fient

ttttguntur.

Opu/culum antca incditum, mine veropponendura quoridianis Voetii 8c Voetianorum criminano


nibui i
ils

nominatim quas (ub


haui
ita

TheolocI N
tmtftrmx.

a-,

turalis Reformata
tiitdo

fiidtm

ApudLanccllotum Mifopodem ad infgne forcun*


volacilis

inluburbio,

i<$;<5.

RENATI dis CARTES

NOT
.

Programma quoddam
cdituro
,

fi\b

fincm Anni 1647. in Bclgio

cum koc Trtulo

EXPL1CATIO
Mentit

humant
.

fire

Animt

ratio-

m\i'

mIh txpUtiUHr quoi


efft

fit',

tf quid

("Jptj

c&av,vcii

AMSTELODAMt,
Ix OfScina Lvdovici

Eizivirh.
1 1 ii

cl?

se :

1 v

EPISTOLA

RENATI

DES CARTES
AD CELEBERRIMUM VIRUM

D.

GISBERTUM VOETIUM
libri,

In qu examnantur duo

nuperpro Voetio Ultrajecli

Jimul editi : unus de Confraternitate Marian,


alter de Philofophi Cartejan.

uvres.

III.

ARGUMENTUM
Ex quo edidi qusedam fpecimina ejus Philofophiae quam veram & ufibus humanis apprim utilem puto,
multi ex literatis,
5

cseteris

& quidem praecipu ex illis qui prae ingeniofi & do&i ab omnibus exiftimantur, me

ad illam excolendam, atque integram evulgandam hortati funt. Sed quamvis eorum judicio multum tri-

buam,
io

certius

tamen pro
alii

ipf teftimonium praebere

mihi videntur
nutriti,

nonnulli fcholarum controverfiis inin

qud eam maleditis obruere, ac tanquam

herb extinguere,

fummo

fludio laborent.

Tam

libe-

rum enim femper

fuit philofophari,

& tam multi hade-

nus circa rerum naturalium cognitionem innoxi errarunt, ut fi ego poil alios fallar, nihil inde periculi humanse genti fit timendum fed fi forte veritatem in;

venero,

magna

utilitas

expetanda

ut

ii

qui amant veritatem, ob

& ideo fieri poteft, tenuem & dubiam fpem


:

ejus in meis fcriptis inveniendae,


invitent.
ao

me

ad ipfa vulganda

Sed non videtur ulla caufa

effe pofie, cur alii

meas opiniones tant cum acerbitate impugnent, qum


a.

Le

texte

de cet Argumentum

est

l'dition princeps, sans alina, jusqu'aux

ci-aprs,

1.

13.

De plus, la pagination n'est pas indique

imprim tout d'une venue, dans mots tcedium minuatur, p. 1


;

c'est

pourquoi

on met

ici les

numros des pages entre parenthses.

Epistola
firmiter fibi perfuadeant effe veras,
|

(i-3)

qud
ne,
fi

&

timeant

veritas cognofcatur, nullus amplis


fcholafticis
confiftit.
iftis

honos futu-

rus

fit

controverfiis, in quibus

eorum
5

do&rina

Quoniam autem hi non rationibus, fed folis obtretationibus me impugnant, non foleo ipfis refpondere. Verm unus ex eorum numro, Gisbertus Voetius,

non contentus, ut caeteri, me erroris & ignorantiae infimulare, tam atrocia crimina mihi affingit, viifque tam obliquis fuam in me maledicentiam exercet, ut ejus injurias taceri me non debere judicarim. Cmque, anno fuperiore, judicium quoddam nomine Acadmie Vltraje&inae, cujus tune Relor erat, edidiffet, in quo meam Philofophiam eo prtextu condemnabat, qud fingeret varias, f alfas, & abfurdas opiniones ex e confequi, pugnantes cum orthodox Theologi a : cogit me ad iftud judicium feripto cuidam, quod tune forte habebam fub prselo, inferendum, adjund
ipfius refutatione, ac fimul Voetii

io

i5

virtutum brevi def20

criptione

ut, quia

me non

rationibus, fed fol autho-

ritate aggrediebatur,

thoritas
ijlas

quantum ejus valere debeat auomnibus notum facerem, eumque ad falfas


orthodox Theo-

& abfurdas opiniones, pugnantes cum


|

me Philojophi fequi dixerat, proferendas adigerem. Quamvis enim ab iis qui fuprem utuntur poteftate, rationem judicati petere non liceat
logi, quas ex
:

2 5

cert
el

fi

ille

qui alium, in

quem

nihil habet juris, aufus

condemnare, caufas

iftius

condemnationis petenti

a. Jugement du 17 mars 1642, dont le texte est reproduit dans la Lettre au P. Dinct, tome VII de la prsente dition, p. 590. Voir notamment,

p. 5g3,

1.

4-8.

(3-4)

Ad G.

Voetium.

nullas dat, hoc ipfo calumniatorem fe effe dclart.

Quamobrem expetabam
fum, quo
5

aliquod Voetio refpon-

illas

opiniones pugnantes cum orthodox theo-

logi nobis oftenderet, ac fe calumniae fufpicione liberaret,

cm editus eft pro ipfo prolixus liber, cui titulus

Phlofophia Cartejana, ve Admiranda Methodus nov

Philofophi Renati Des Cartes*: fed prodiit fub nomine

unius ex ejus difcipulis, qui Groningae eft Philofophiae Profeflbr b &nullae ineo rationes adpris fcripta pro,

io

banda vel excufanda, fed novae tantm calumniae prioribus atrociores continentur. Quippe praeter infolentiam

& vilitatem

convitiorum

folis

calonibus dignam,

nihil in

eo libro mitius de

me

affirmatur,

qum qud
;

fubdol ac admodum occult doceam Athefmum


i5

&

tam

infolentis ac criminofi maledifti nulla alia probatio


affertur,

judicent

qum qud fcripferim contra Atheos, & multi me folid ipfos refutafle ade ut nihil un:

Iquam
20

fcribi poffit, in

quo magis evidens

&

magis

inexcufabilis calumnia reperiatur.

Quod

mihi neceffitatem impofuit ipfam hoc fcripto

refellendi, atque

opem Magiftratuum ad tam imporftipendiis fruatur


Philofophi
|

tunum calumniatorem corcendum publie implorandi.


a.

Cm
Ex

enim publicis
\

ad juven-

Admiranda

Methodus

Nov

Renati des Cartes.

(VltraiefU,

Oficina Joannis van Waesberge,

Anno CID IDC XLIII.)

Sans

nom

d'auteur.

Le

titre

Philofophia Cartejiana est celui qui se trouve

reproduit dans tout le cours du volume en haut des pages.


b. En tte de la Pr/ace, on lit Martinos Schoockius Philofophi in Academ. Groningo-\Omlandica Profejfor, Le. S. D. c. Cognovi hominem cum Vaninio paria facere, & dum videri vult
:
|

Atheos Achilleis argumentis oppugnare, fubdol ac admodum occult Atheifmi venenum Us affricare, qui anguem in herb latitantem pr ingenii imbecillitate ubique deprehendere non poffunt. (Admiranda Methodus, Pr/atio, non pagine, p. i3.)

6
tutem inftituendam,
atrox

Epistola

(4-5)

&

fit

Academiae Profefbr,
ifto

fi

tam

&

tam

infigne ipfius

crimen maneret impuni-

tum, authoritate eorum, qui illum


permittunt, fulciri

munere fungi
5

quodammodo

videretur. Et nulli

unquara Collegio, nullive Reipublicae, dedecori tribui poteft, quod aliquis in e fit nocens ideo enim ubique
:

leges

&

Magiftratus habentur, qud ubique nocentes


;

efle poffint

fed

illi

maxim laude

digni funt, apud

quos nulla crimina, poftquam fuerunt clare detefta,


tolerantur.
io

autem, ante aliquot menfes, paginas 144, five fex prima folia iftius maledici libri accepiffem Vltrajeto, ubi ejus

Cm

editionem Voetio curari audiebam,


horis per otium refpondi.

ad

illa fucceflivis

Cmque
1

deinde

ifta editio fuiflet

aliquandiu intermiffa, propter

librum de Confraternitate Marian", cujus impreffio-

nem apud eundem Typographum


nuper Hagse habite b
a.
,

Voetius magis ur-

gebat, ut prodiret ante tem|pus Synodi Gallo-Belgicae,


in

qu de
le
titre

re fe in eo

impugnat

Confraternitas Mariana

est

reproduit en haut des pages.


:

Celui qui figure en tte du volume est beaucoup plus long

Spcimen

\AJJertionum \partim ambiguarum aut lu-\bricarum, partira periculofarum, Ex traatu nuperrim fcripto pro Sodali-\tatibus B. Maria? inter
|

Reformates erigendis aut interpolandis, titulo Defenfio pietatis & finceritatis &c. excerptarum, Quod Ecclejiis Belgicis earumque ftdis pajloribus & fenioribus expenden-\dum offertur Gisbkrto Voetio Theolo\gi in Acad. Vltrajein Profeffore. (Vltraiedi, Ex Officin Ioannis van Waefberge, Anno CID ID CXLII.) Voir ci-aprs, p. 79, note a. b. Ce Synode des Eglises Wallonnes eut lieu La Haye, le i5 avril 1643. ' 'Eglise de Bois-le-Duc y envoya comme dputs Samuel Desmarcts et Otto Copes. Interea Synodus Hagac con/ocaturad XV Aprilis, & Ecclefix Sylvoeducenfis nomine, quae hoc ultimum oflficium me fti pulata fuerat, cum Ampliff. D. Copefio tune Seniore mihi adjunclo, delegor ad Synodum. (Sam. Maresii Ultima patientia etc., 1645,
\
|

p.

358-359.)

(5-6)

Ad G.
iri

Voetium.
oflicii

aum

putabat, credidi effe

mei, hune etiam


:

librum, ftatim atque prodiit in lucem, examinare

non

quidem quatenus

in eo agitur de quseftione

ad

religio-

nem
5

me diverfam pertinente, quod fumm cum diligenti vitavi, ne quam adverfario darem occafionem

& mentiendi licentiam clariffim potui demonftrare. Cm enim Voetius in me non prodeat ni perfonatus, &
obftrependi; fed quatenus ex eo illius malignitatem

nunc emittat unum ex


10

fuis difeipulis,

nunc alium, ut

non teneatur, ac intrim tamen fu authoritate illa confirmet apud eos, qui conquae
illi

feripferint praeftare

fiderantes illum effe Ecclefiae Miniflrum, ac proinde


effe

debere virum probum

& minime mendacem, non


pro
fe

credent paffurum
i5

fuiffe difcipulos fuos,

ac fe

confeio feribentes, tam infanda crimina mihi imponere,


nifi

effem nocens

neceffarium

effe

putavi

om-

nem iftam, qu tam mal utitur,


nendo, tum ut
20

authoritatem elevare,

nonnulla de ipfius fa&is, dodrin

&

meritis expo-

ab ejus calumniarum importunitate poflim liberare, tum etiam ad publicam utilitatem,


quia non mihi
foli

me

hac in re

eft

importunus.

Nec moror ineptas querelas, quibus, ut ingenium ejus novi, haud dubi invidiam mihi conflare conabitur,
s5

dicendo

me

in fu

perfon impugnare etiam alios


fuae controverfiis

Theologos, ac de religionis
ferre
:

judicium

quia nemo, qui hoc feriptum lgre dignabitur,


itud effe falfiffimum, ac

non agnofcet

accuratiffim abftinuiffe.

Quin etiam

me ab utroque cm his diebus

audiviffem jadari ab ejus amicis aliquid pro ipfo fuiffe


3o

nuper judicatum
genter inquifivi,

Synodo Gallo-Belgic, de re diline forte quid in hoc feripto haberem,


in

Epistola
ibi fuiflet

(6-7)

quod

improbatum

fed le&is

omnibus ejus

Synodi articulis 8 in quibus aliqua fit mentio Sodalitatis B. Mariae, tantm abeft ut quicquam invenerim quod Voetio faveret, quin potis apertam ejus con-

demnationem
illa

in

iis

contineri deprehendi. Ait

Synodus, in art. 24, fe fuis Concionatoribus affirmanem ftius cauf partent propugnandam Jufceperit, motu proprio, & non petit Synodi fententi (quamvis rogatus ab iis, pro quorum

enim non probare quod unus ex

non qud caufam malam judicet, vel defenfionem non aequam & bonam, fed quod ijta quceflio generaliter ad omnes Ecclejtas pertineai D Ob quam eandem rationem,
defenfione id egit). Additque rationem,
\

10

a.

Comment

Descrtes

a-t-il

pu connatre

aussi vite et aussi bien les

au Synode de La Haye Desmarets, qui faisait partie de ce Synode (p. 6, note b), fut accus de les lui avoir divulgus. Il s'en dfend avec force dans son livre Ultima patientia etc., p. 397 et suiv. Tout le passage sera reproduit ci-aprs. Eclaircissement II, la fin de la
articles rsolus

Lettre apologtique
b. Voici le texte

aux Magistrats d'Utrecht. de cet article 24 (voir ci-aprs, p. 77, note b) : r 24. Sur l'appellation de Suerius du jugement de fufpenfion de la S 18 Cne, prononc contre luy par le Confiftoire de l'Eglife de Bois-le-

duc, raifon de ce que ledit S r

fe feroit retir

des affembles de ladite

r des Marets Eglife avec fa famille, pour n'our les prdications de u ne prendre plus la S Cne de fa main, fe trouvant feandalif du livre,

&

eferit

par ledit S r des Marets pour la defence de ceux qui ont voulu eftre enrolls en la Confrairie de la Vierge, foubs condition de ne s'obliger rien qui contrevint la profeffion de la Religion Reforme, pretendans

de comparoiftre au Confiftoire il a eft jug fuft ou fur les caufes qui l'avoyent meu cette defence, lequel ayant reprefent en avoir eft requis par ceux defquels il a fait voir l'approbation & adveu de ce qu'il en avoit fait, la
auffi rbellion

par

le refus

preallable

que

ledit

S r des Marets

Compagnie
d'une
telle

n'a

peu approuver

qu'il ait prins l'affirmative

& le

maintien

caufe de fon propre

mouvement

&

fans en avoir

demand

toutes les Eglifes

le gnerai de neantmoins, quoyque ledit S r Suerius y trouvait quelque fubjeft de fcandalc, juge qu'il ne debvoit point efclatter fur cela peur blafmer ledit S r des Marets entre les membres de l'Eglife & ainfi
;

advis au Synode, veu la circonftance du faift qui concerne

&

(7)

Ad G.
a
j
,

Voetium.

art. 2

ejus decifionem ad generalem nationis SynoEcclefi

dum remittit, quamvis ab

Sylvducen rogata effet ad judicium ferendum. Ex quibus manifeftum eft illam etiam nullo modo poffe probare, qud Voetius,
le decrediter, fans avoir premirement faift plainte de luy ceux qui debvoyent juger du mrite de la caufe & luy faire droifl que le Con fiftoire a eft bien fond de luy en vouloir faire des remonftrances & le ramener neantmoins, le voyant prendre partie le Pafteur & en confe quence avoir pour fufpecs ceux du Confiftoire qui y eftoyent intereffs, quoyqu'au commencement il n'apparoiffe pas qu'il les ait expreflement recufs, a eft jug qu'ils ne debvoyent pas prcipiter la fentence de fuf penfion, ains pluftoft le fupporter avec patience jufques quelque affem ble ecclefiaftique de laquelle ils euffent prins advis en un faift nouveau & partant, qu'il eft reprehenfible d'avoir tefmoign fon defplaifir par l'excution de fa retraitte refolue en foy-mefme aufll la Compagnie tient la fufdite fufpenfion trop prcipite & non fufnfamment fonde, laquelle elle annulle, remettant ledit Suerius en fon premier eftat la quelle, neantmoins, luy enjoint de fe dpartir de l'animofit qu'il a tef moigne en ce faicl & l'exhorte fe reunir avec l'Eglife aprs une ferieufe reconciliation des parties en ce Synode, laquelle reconciliation a eft faite fur la fin du Synode au grand contentement de cette Compagnie. (Livre synodal contenant les articles rsolus dans les Synodes des Eglises Wallonnes des Pays-Bas. La Haye, 1896, t. I, p. 442 443.) a. t Art. 25. L'Eglife de Boifleduc, ayant leu en cette Compagnie fes inftru&ions pour le faict de la Confrairie de la Vierge, & demand un reiglement pour nos Eglifes, pour ceux qui font de la Confrairie fufdite, telle qu'elle eft reforme audit lieu, s'ils peuvent S doivent ejlre admis aux charges d'Anciens & de Diacres, & s'ils doibvent ejlre admis la Sainte Cne du Seigneur : la Compagnie, ayant diftinftement confider en cette proposition ce qui eft du licite, d'avec ce qui eft expdient; pour le licite, l'a remis au Synode National & pour l'expdient, confeille le Confiftoire de n'admettre l'advenir aux charges d'Anciens & de Diacres ceux qui font de la Confrairie fufdite, pour le fcandale de quelques-uns & pour ceux qui prefent font de cette Confrairie & ont part aux charges d'Anciens & de Diacres, ils y peuvent demeurer jufques ce que leur terme foit expir. Et quant aux autres Collges ou Socits portants le nom des faints ou faincles, qui pourroient eftre en quelque ville, defquelles l'Eglise fufdite nous a faicl pareille demande, la Compagnie n'ayant occafion d'entrer en dlibration fur ce faicl, n'a auffi rien deter min l deflus. (Livre synodal, etc., t. I, p. 439.) Le texte de cet article 2 5 se trouve reproduit, sauf la dernire phrase (Et quant aux autres...), par Desmarets, dans son livre Ultima patientia etc., en 1645, p. 279-280.

;

uvres.

III.

46

IO

EPISTOLA

(7)

motu proprio & non petitfu Synodifententi, negantem ejufdem caufse partem publie fufiinuerit, non ut ali-

quos defenderet, fed contra ut infamaret, folufque plus auderet qum tota Synodus Gallo-Belgica. Nec putandum eft ipfara neganti parti magis qum affirmanti
favifle,

ex eo qud confilium dederit pro Senio;

ribus Ecclefiae ut extra iftam controverfiam ponantur

addidit enim, propter fcandalum quorumdam: qua? ratio, ut nempe aliis offendicula non dentur, fufficere folet
viris piis, ut faepe

ab

iis

faciendis abftineant, in quibus

10

nullam vel minimam mali

umbram

fufpicantur.

Cm-

que Ecclefia Sylvaeducenfis

qusefiviffet

indifcriminatim

de Sodalitio B. Virginis ac de collegiis Canonicorum aliifque Sodalitiis ab aliquibus Sanftis denominatis,


qualia multa in his regionibus, fine ullius offendiculo,
i5

habentur 3 Synodus
:

ei

refpondens non
:

fignificavit effe

a.

mus
S.

Voici quelques textes de Desmarets ce sujet Multos etiam habein Belgio noftro Foederato honeftos & pios, qui Equits S. Georgij,
quis Michaelis, S. Marci, S. Johannis Hierol'olymitani audiunt dicet idololatras ?... Habet hoc noftrum Belgium pafim Socie:

tamen eos

tates Baliftariorum, Sagittariorum,

Sclopetariorum, Sanftis Georgio

&

Sebaftiano dicatas,

>

cujus nomine adhuc infigniuntur. Habet & Haga Comitum ex Pontificijs & Reformatis mixtam Sodalitatem ejufdem Georgij, cujus membra cm un conveniunt, geftant quaedam veteris

&

fuperftitionis infignia, fed quae

ab ufu religiofo ad civilem & politicum etiam non dbet praueriri quod nobis propius eft, tradufta funt... quatuor Civium in hac urbe (Bois-le-Duc) cohortes antiquas fcilicet

Hoc

nunc PP. DD. Ordinum & Suae Celfitudinis authoritate reftitui... Baliftariorum dux, ut ferunt expreffe earum diplomata, inftitutae funt in
;

honorem Dei & S. Georgij; tertia Sagittariorum, ereta dicitur pariter quarta Sclopetariorum, in honorem in honorem Dei & S. Sebaftiani fimiliter Dei & S. Chriftophori, qui fanftus ne quidem unquam fuit in
rerum natur. Si origo fimilium in alijs urbibus cohortium quseratur, Hagicnfis fodalitas Georgij confit fi militer diminon erit illa fanior. di parte Pontificiorum, ex qu alternis Prpofiti eliguntur... (De/en. .

Jio pietatis etc., p. 3o, 3a, 33, 60).

On
et

retrouve les

mmes
:

textes,

Ultima

patientia etc., p. 39, 42, 43, 78-9,

plus loin, p. 243-4

Collegia civica

(7-8)

Ad G.
|

Voetium.

i i

ullum difcrimen inter caufam illius Sodalitii & aliorum, ut neque etiam ullum ullius momenti ex toto
Voetii libro colligi potefl
:

etfi

hsec alia

ifti

fcandalo

quorumdam minus
5

fuit expofita,

quia jam longo ufu

recepta.

Denique, poft librum de Conf(raternitate) Mar(ian), refduum libri de Philof(ophi) Cart(efian) typis man-

datum
io

eft,

quo

vifo
:

ad ipfum etiam aliquid refponita

quod tantm epiftolam fore putabam, paulatim ob copiam materiae in librum excrevit. Hune autem in novem partes diftinxi, ut
eTe

dendum

duxi

atque

fingulse feorfim legi poffint,

&

ita prolixitatis

tsedium

minuatur.
In prima, refpondeo ad libri de Philofophi Cartei5

fian introduftionem, in

qu author mea

vitia

fum-

matim

voluit recenfere

3
.

Pag. 2.

remunero dominum Voetium narratione quorundam ejus fadorum, ex quibus ipfius virtutes
In fecund,

primm
20

norTe cpi.

Pag. 25.

In terti,

primum

& fecundum caput ejufdem lib(ri)


Pag. 40

de Phil(ofophi) Cart(efian) percurro.


In quart,

meam

de ufu librorum

&

dodxin Voetii
Pag. 46.

fententiam expono.

mercatorum, fabrorum, pi&orum, aliarumque artium ut

&

armatae

cohortes civium (belgic fchutteryen) fanclis alicubi etiamnum denominantur; immo & convivia aut fympofia hc aut illic quotannis celebrantur ipfis feftis diebus fanlorum, puta Georgij, Nicolai, etc. Des-

marets donne un autre

nom

flamand, usit dans ces confrries

Habuit

unum quodque
gnia in
a.

(fodalitium)

fuum

inter Caelites

patronum,.

fua infi-

illis (collegijs)

tels

religions ferenda, quae Gilden Belgis dicuntur... Sua Gilden vel figna remanfere. (Pag. 44.) Les numros reproduits ici sont ceux des pages de l'dition princeps, qu'ils sont indiqus la fin de YArgumentum. On les retrouvera

Pompis

ci-aprs en haut des pages de la prsente dition.

EPISTOLA
In quint, breviter

(8-9)

ago de reliquis
144, five de

iftius libri

capi-

tibus ufque ad

paginam

duabus primis

ejus fe&ionibus.
|

Pag. y8. In fext, librum de Confraternitate Marian exaPag. g3.


fit
5

mino.
In feptim, quid meritus

dominus Voetius,

&
li-

quale fpecimen charitatis Chriftianae ac probitatis

bro

iilo

exhibuerit, confidero.

Pag. i53.

In odav, revertor ad librum de Phil(ofophi) Cart(efian) ejufque praefationem

(quam antea non videPag. 208.


libri

10

ram)

&

tertiam fedionem refuto.

In non,

ad quartam

&

poftremam ejufdem

feftionem refpondeo,
atrociflimae
efle.

&

fimul ollendo ejus authores

ac

plan inexcufabilis calumniae reos


Pag. 23g.
>5

CELEBERRIMO VIRO
DOMINO

GISBERTO VOETIO
RENATUS DES CARTES
S.

D.

Dudum mihi nunciatum in me parare, jamque ecce


2
,

fuerat te librum aliquem


fex

prima ejus

folia tan-

10

dem accepi & mult plura dicuntur fub praelo eiTe. Verm quia ex paucis paginis, quas mox evolvi, facile cognofco non opra? effe, ut multum temporis in eo
examinando impendam, nec forte etiam ut totum expedem, antequam de eo judicium feram, idque ad te perfcribam legam hc fex folia iis horis quas animi
:

relaxationi dare confuevi,


i5

&

quidquid in
inter

iis

efFatu

dignum advertam, eodem ordine quo


occurret, hic notabo.
a.

legendum

p. 5,

C'est--dire les 144 premires pages de l'ouvrage mentionne* ci-avant, noie a. La pagination de l'dition princeps de la prsente lettre

se trouve reproduite ci-aprs

en haut des pages. Voir

p.

78

et

93 de cette

pagination.

14

Epistola

2-3.

\De Introduione

libri qui

Philofophia Cartefiana
ej.

falf infcriptus

Pars Prima.

Nondum habeo
continebit, utpote

folium illud quod integrum titulum


5

quod nondum impreffum eft, & forte, ut feri folet, omnium ultimum imprimetur fed quia in fuperfcriptione paginarum video te librum
;

tuum Philofophiam

Cartejanatn nominare, vereor ne

qui exitiment te id feciffe in fraudem


3

Le&orum, ut

cm librum non abfimilis tituli fed diffimillimi argumenti me expdient tuum illis in mei locum ven,

datur

atque ideo aegr ferre non debebis,

fi

mature

hanc epiftolam, ad illos inilituti tui certiores faciendos, evulgem b In primis feptem paginis habes tantm exordium
.
|

i5

commune
quo
pag.
2,

in Novatores,

&

de laudibus Ariftotelis, in

nihil notatu

dignum invenio; nifi forte qud, queraris quofdam Theologisc Dotores immofi

derato concordi ^elo ipfam p9o8oiav ac pictatcm confu-

mere,

tanquam

concordiam optare

effet
;

aliquod

20

quod ego virtutem maximam & ver Chriftianam femper putavi. Beati pacifci c Domine Voti fed quandiu rixas qures, non eris felix.
crimen praecipuum,
vulgare Theologis
,

&

In pag. 8, de
a.

me
t.

fie

loqui incipis. Tanta Gigantum


1.

25

Voir, notamment,

VII, p. 574,

20-22.
III, p. 642,
1.

b.
c.

Mersenne, du 23 mars 1643, tome Evang. secundum Matth., V, 9.


Voir
lettre

i5-22.

3-5.

Ad G.

Voetium.

ij

horum prfumptio, ut nuperrim quis ex ordine eorum, quem certo pojjfum probare ne quidem ierminos Philofophi Peripatetic intelligere, in fcurrili ac mendaci epiftol
5

ad Dinetum, pag. 16g, hune


:

fuerit
nis

modumfcribere au/us Quinimo profiteor, ne. imius qui|dem queeftioin

folutionem, ope principiorum Peripatetic Phi-

lofophise peculiarium,

io

datam unquam
effe

fuiffe,

quam

iHegitimam & falfam. Fiat periculum proponantur, non quidem omnes, neque enim oprai pretium puto multum temporis e in re impendere, fed pauese aliquse felediores.

non poffim demonftrare


:

Quis hune tenebrionem cum porculo Anticyras ablegandum non ejje judicet ? Ex quo initio

Stabo promiffis 3

facile
i5

quifque intelliget te hc convitiis nolle parcere,

ac mihi non eie amicum,

&

ideo nullam fidem


nifi

iis

qu de me
verum
20

dixeris efle

adhibendam,

ea certis

teflimoniis aut rationibus confirmes.


effet id

quod

ais te poffe

Quamvis autem probare, nempe, me


mihi putarem

ne quidem terminos Philofophi Peripatetic intelligere,

parm curarem
effe

nam
fi

contra potis

indecorum,

nimis curiof

illos didiciffem.

Sed

tamen, quia nullum defignas ejufmodi terminum, quo unquam perperam ufus fim, non credent homines te
hc
25

verum loqui;
te

praefertim

cm,

in

pagina fequenti,
ut

videbunt

fermone tuo evagari,

D. Regio,

Medicin Profeffori digniflimo, & Collegae tuo, exprobres illum in nomenclatur cujufdam herbse erraffe,

quod idem jam ant


in pag. 57, 38
a.

millies te efl jatatum


b
,

&

45 adhuc jatatur]
1.

[& infra quamvis ut alii

Voir

t.

VII, p. 579,
potius,

3o, p. 58o,

1.

7.

b.

...Cm

multorum

ealculo,

eundem Medicum

hortari

l6
affirmant, injull
dedifle, nifi
;

EPISTOLA

5-6.

nihilque ajunt huic fabulse locum

qud in qudam hellebori fpecie nominand Dodonaeum 3 fequutus fit, & fciolus nefcio quis,
aliud ejufdem herbae

nomen

ex alio libro habens,


5

illum ideo errare putarit. Ingens crimen, fcilicet, cir-

ab aliquo diffenQuis nefcit vix ullas effe quee non permulta hafiffe beant nomina, de quibus celeberrimi quique Botanici quotidie inter fe diffentiunt ? Vereor, ne qui advertent
ca plantse alicujus appellationem
!
|

te

hoc crimen ita urgere, non fine cauf di&um putent te de quibuflibet fcientiis audacijfimc, fed & imperitiflim, loquifolere. Qui autem infuper fcient quantas turbas excitaris ob unicum illud verbum ens per accidens, quod idem Regius, in qudam Thefi, modo

10

Scholarum ufu nonnihil diverfo ufurparat

quomodo

ind fumpferis flatim occafionem Thefes acerbiffimas



1

debuiffet de rite temperandis in tempore

hellebori poculis

ne forte

Camendi profuit, per novum Lexicon Botanicum inveftiganda, inveniri non poffit, quando alicui ex difcipulis, poft pertufam mediam venam, propinanda fuerit. (Admiranda Methodus, p. 9.) .Ex eorum infelicium Botanicorum numro eft, qui fecundum novae, fed fapientibus omnibus ignotx, Philofophiae Botanicx fcita, exiftimant licere, Plantarum nomina ignorantibus, alina nomina ignotis plantis
herba, quae

indere.
laceus,

(Pag. 3j.)

Album

fi

vocetur nigrum, aut Helleborusjeru-

Doronicum Americanum, non peccabitur tamen, quia falli non poteft epoptes fcil. antiquae & chariiimae veritatis, & quod caput, obfe Ad mediquentiffimus Renati des Cartes difeipulus. (Pag. 38.) cum ducendus fit, non eum quidem qui Helleborajirum Helleborum Voir aussi t. III, p. 464, n" i5, 16 verum nigrum vocat. (Pag. 43.)

et 18.

du botaniste Dodoens, n Malines, 29 juin Leyde, 10 mars 1 585. L'ouvrage auquel fait allusion Descartes, est intitul Remberti Dodon/ei, Mechliniensis, Medici Csarei, Stirpiwn Histori Pemptades sex. Sive Libri XXX. (Antverpix, Ex officina Christophori Plantini, M.D.LXXXIII, in-folio.) Voir
a.

Dodonceus,

nom

latinis

i5i8,

mort professeur

p.

382 de cet ouvrage.

6-8.

Ad G.
verbum

Voetium.

17
;

in illum fcribendi, eafque per

triduum ventilandi

&

quomodo
thoritate
5

iftud

in ipfo

earum

titulo notare, ac

tanquarn haereticum ex SS. Facultatis Theologicae au-

condemnare volueris 3 quamvis


,
|

nihil plane

in eo effet mali, fed


illas

contra, ut ipfe optim in fu ad


,

tuas thefes refponfione explicuit b


fibi

eo ufus

effet

ad majorem
:

gratiam apud Theologos concilianquin eodem modo,


fi

dam non dubitabunt

vel mini-

mum
10

aliquod verbulum ex meis fcriptis poffes arroinfr id


c
,

dere, illud hc in limine oftentaffes, ad fidem aliquam


reliquis tuis didis faciendam. [Vel faltem
protuliffes in quinto capite fecundae fedionis

in

quo

integro de

ill re differis,

&

tamen nullum
fcias,

profers.]

Quod
i5

prolixe hc

moneo, ut

nullam prudente

leclore

habitum

iri

rationem maledidorum quae in


illa vel

me

conjecifti, nifi

vident

pris vel

eodem

illo in

loco in quo fcripta funt, aliquo faltem verifimili argu-

mento effe probata. Notum eft enim te ne leviffimas quidem rationes omittere, cm potes aliquas afferre. Ita qud epiftolam meam ad R. P. Dinet fcurrilem & mendacem appelles, omnes pro convitio numera|

bunt, quia nullibi ejus mendacia, nec ejus fcurrilita-

tem oftendis; tum praecipu


25

& cm
& verax

in aliis

omnibus meis

fcriptis,

in ill epiftol,

quam ad virum magnae

authoritatis

&

mihi valde reverendum fcribebam,


effe laboravi.

maxime
a.

ferius

Voir

t.

III, p. 460, etc.

b. Ibid., p.
c.

tibus Cartefiani congredi

nas,

Fliciter cum antiqu philofophice dogmanon pojfunt, quoniam neque ea, neque termiquibus proponuntur, explortes habent. [Admiranda Methodus, etc.,
:

Ce

491. chapitre est intitul

P- 97-)

uvres.

III.

47

l8

EPISTOLA

8-10.

Magnam autem
qud

invidiam putas in

me

concitare,

in ipf pofuerim, nullius qujlionis folutionem,

ope principiorum Peripateticce Phlofophice peculiarum,

datam unquam
illegitimam
;

fuijfe, quant
a
.

non pojjim demonflrare

ejfe
5

Sed hc defidero prudentiam tuam prodis enim caufam quam dfendis, & mea verba confirmas, cm nullam talem folutionem, quse

& falfam

me

falfitatis

argui non

poflit,

exhibeas, fed tan|tm


:

pro omni refutatione,


quia
dis,
fatis

me

tenebrionem &Jiultum voces


te

&

femper in aliis provocanin quaeftionibus proponendis qum maxime


etiam infra, pag. 88, eadem

homines fciunt

10

fuiffe liberalem. [Ita

mea

verba iterum refers & folis convitiis rfutas.] Atque hinc profed detegent minus do&i paupertatem Philofophiae vulgaris
:

quamvis enim eam

fortaffe alis

i5

fsepe audiverint multis contemni, quia

tamen ipfam
alia-

ut divinarum

& humanarum rerum

cognitionem,

rumque omnium fcientiarum fundamentum, tu & tu fimiles venditatis, nunquam haud dubi fufpicati funt eam ufque ade effe infelicem, ut ne unius quidem
certam cognitionem contineat. Sed nunc quis dubitet, fi quam contineret, quin vel te hoc in loco, vel
rei

20

jam ante ab aliquo ex


quos

Patri|bus Societatis Jesu, ad

quorum Superiorem verba


hadenus
dotiores,
filent, fuiffet

quae citafli fcripta funt,

&
25

nofti effe do&ifimos, fed qui

prolata

tamn hac de re Quantum autem ad

jam dudum omnes fatis fciunt nullam plan demonftrationem principiis Peripateticae Philofophiae
peculiaribus poife fuperftrui
nihil aliud ibi jaftaffe, nifi
a.
;

&
3.

quia videbunt
fi

me
3o

tantm qud,
1.

quce ratio-

Voir

t.

VII, p. 579,

1.

3o, p. 58o,

io-i.

Ad G.

Voetium.

19

cinatio principiis Ariftotelis innixa pro ver


ftratione venditetur,

demon-

nullam fan in me nec dubitabunt quin perfacil


5

ego fim ejus vitium oftenfurus, nimiam arrogantiam reprehendent,

fum, poflim
miffis,

prseftare.

quod ibi pollicitus Quseftionis enim folutio non in


id

fol conclufione confiftit, fed

maxime etiam

in praeetfi

ex quibus

nifi
|

conclufio bene deducatur,

cafu vera eiTe

poffit,

folutio erit nihilomins illegi-

tima
10

& falfa.
edem pag.
oliojis

Dicis poftea, in
lofophiam partim

8,

me audere meam

Phi-

quibufdam hominibus nulhus


partim
viris

ftudii, nullius eruditionis,


cis

quibufdam politialis

obtrudere*. Addifque, pag. 9,

me,

dama
,

timi-

diorem
i5

fleriles

& &

in folis lujlri

mei ienebris animofum


in

nuper

abortivas nugas meas, velut veram

& meram

Philofophiam, per Medicum quendam

novam aliquam,

fed amen non incelebrem Academiam, explof fcihcet omni aniqu Philofophi, introducere Jeri laboraffe. Ac deinde in Medicum illum excurris, ut ei nomen20

claturam herbse, de qu paulo ante loquutus fum b


exprobres.

Tandemque de me

fie

concludis

Lepidi

hujus hominis,

& ad rifum

ufque inepi, Philofophiam, in


effe

gratiam juventutis (quee ignara non

dbet initorum

certaminum quibus Arifloteles


|

fuus petitur), imo alio-

25

rum

(quibus mendacijjimus

homo imponere
fi

& fumos
c
.

venquae
ullis

dere laboraf), paucis detegere decretum efl

tantm refpondeo,
a.

te valde errare,

putes

Ad me

Le

texte continue

quafi ver Theoreticae philofophiae effata, optime

Iurifconfultis virifque Hiftoriarum aut


fanis innutritis dijudicari poffint.
b. c.

Grammaticorum & Potarum (Admiranda Methodus, p. 8-9.)

Voir ci-avant, p.

5,

note.
p. 9.

Admiranda Methodus,

20

Epistola

12-14.

unquam meas de

Philofophi cogitationes obtrufiffe.

Novimus, inquis pag. 12, qu vis agilium manuum adulantifque lingu blanditiis injt. Tu fcilicet noffe potes,
quia concionaris
nullius

&

doces

quantum poffum, me

ego autem ruri habito, & ab hominum turb femoveo


; :

unquam

auribus infidias

feci,

nullos

difcipulos habui, nullos quaefivi, fed potius

unquam fugi. Quin

&

Regius jam

docebat, quae

dudum erat Profeffor fa&us, & ea dicis me per illum in Academiam


10
3
;

veftram introducere voluiffe, antequam ipfum un-

quam
|

fuiffem alloquutus

atque ideo,

fi

quid

me

habebat,

totum
;

id ex fcriptis meis antea vulgatis


vi ingenii fingulari,

eduxerat

illis

neque enim in Philofophiam explicui, fed nonnulla tantm ejus


idque
iis

fpecimina propofui, ut quifque ex

poffet judicare,
;

i5

utrm

re fu effet, reliqua

mea cogitata cognofcere

utque hoc pado, fi nullis prodeffe poffem, nemini faltem nocerem, & de omnibus bene mererer. (Ut videre ell in pag. $ & 6 Differtationis de Methodo, & in
ad P. Dinet b .) Ac certe hadenus ifta fpecimina tt & talium virorum gratiam mihi conciliarunt, ut eorum me non debeat pnitere. Quae accufine epiftolae
20

rate hc

moneo
editis

ut fcias nullam aliam effe viam ad

opiniones meas impugnandas,

qum

fi illae

in fcriptis
25

jam me
in
iis

examinentur, oftendaturque aliquid

contineri,

quod

fit

malum

vel falfum. Nullus


ifta in

hc captioni vel fraudi eft locus, fcripta

ho|mi-

num manibus
a. Voir
b.
II, p.

verfantur, poteft ea quilibet otiof exafi

minare, atque reprehendere. Sed


t.

quis fingat alia

3o5, 3o6
t.

et 526.

Tome

VI, p. 3-4, et

VII, p. 602,

1.

20.

4-i5.

Ad G.
contineri

Voetium.

21
ipfis

in

iis

qum

rvera contineantur, vel

praetermiffis ineptas aliquas opiniones, nullibi


fcriptas,

me

mihi

velit tribuere,

nemo non

facile

animad-

vertet illum calumniari.


5

Antequam
nova?

ver, ut ais pag. 10,

per certa capita ordine

& fuperbijflim Philofophi myftera proponas, illius Architeclum indicare debes*. Quod admodum probo
;

ad P. Dinet, pag. ijj b tuas dotes breviter defcripferim, optimo jure par pari re-

cm enim ego

in epiftol

10

fers,

&

fane perlibenter audiam


fi

mea

vitia hc recen-

feri,ut

quse forte amici mihi diffimulant, vel propter

benevolentiam non vident, ea ex te addifcam, in

emendationem convitia enim quae certum faciunt te nulla ex iis, quae


:
|

meam jam praemififti, me


fcies,

per gratiam

i5

efle

omiffurum.

Sic ergo incipis.

Nomen Mi ad

tempus Jilentio pref;

fum,
lis

& ab eo ipfo indicatum eft Renato des Cartes palria Mi eft Gallia, orbis Europei Jidus. Si aliorum titufides adhibenda, nobilijjimus, aut faltem nobilis
eft.

ao

Natalium hanc prrogativam, qu pej/imis acfatuis etiam nafcendi forte contingere poteft, non invideo. Hue ufque
nihil affers ex

quo deterior

videri poffim.

Quamvis

enim
tur,
25

peflimi

&

fatui ex optimis

quibufque nafean-

non tamen

inde, ut puto, vis inferre

minus bene

fentiendum de eo qui honeflos habuit parentes, qum de eo qui forte ex cacul in gurguftio eft natus, & inter exercituum meretrices & lixas prima
effe
Architectum donne en outre une parenthse nomen ejus prodere non audere) indicare debeo. Et il con Voir ci-aprs, 1. 16. tinue immdiatement Nomen ergo.
a.

Le

texte original

{ne videar

b.

Tome VII,

p. 584,

1.

8.

22
fuse pietatis

EPISTOLA

iJ-i7-

aliarumque virtutum didicit rudimenta 3 Pergis autem fie. Emolumenta e\jus (nobilitatis) videbimus, ubi filium legitimum genuerit ; ilh enim quorum
.

haclenus pater perhibetur, fubfequentibus annis infelices


nobilitatis paternes te/tes futuri

funt

b
.

Quorum
filiis

verbo-

rum

nullus

eft

fenfus;

neque enim

illegitimis

quicquam folet detrahere nobilitas patris. Et fane, fi quos taies haberem, non negarem; nuper enim juvenis fui, & nunc adhuc homo fum, nec unquam caftitatis votum feci, nec fan&us prae caeteris volui videri fed cm rever nullos habeam c nihil ex tu ift phrafi poteft intelligi, nifi tantm qud fim caelebs. Nec mi:

10

ror

te,

qui de Clericis noftris dicere foies, effe mirafi

culum,
fingere

caftitatem fervent in clibatu, noluifle

me
i5

illis

fantiorem.
lis te-

Sedreliqua videamus. Internas dotes, jnquis,yz


nebras non laboraret offundere, prdicaremus
ipji.

In\gequis

niofum enim quis eum


(nifi aliquis

ejfe

neget ?

Nec tamen Deus

lovem omnigen

libidinis architeum cogitet)

habendus

ejl,

quemadmodum cci

ejus feclatores imperitis

20

perjuadere Jludent. Ingenioji quoque feu fubdoli, nec minus vefani ac furioji fuerunt, Epicurus, Marcion, Aphon,

Tayanobus, Mnes, Lucianus, Mahometh, David Georgius, Machiavellus, Julius

Cfar Vaninus d Campanella,


,

Godefridus de Valle, Martinus Seidelius


ci/eus

Silejius,

Fran-

25

Davidis, Faujus Socinus, Anfelmus Parmenjis,

a.

Allusion aux origines de Gisbert Voet lui-mme.

Toujours p. 10, Admiranda Methodus. Voir pourtant 1. 1, p. 3g3-395, et t. III, p. 278, note a. Il s'agit, il est vrai, d'une fille de Descartes, et non pas d'un fils. d. Descartes corrige ici l'orthographe de Y Admiranda Methodus, qui donne (p. 11) Vaninius. Voir ci-aprs p. 260-261 de l'dition princeps.
b.
c.
:

i7-i9-

Ad G.

Voetium.

25

Door Fauflus, Henr. Cornlius Agrippa, R. Lipman Mulhufinus, Ioannes Torrentius, quamvis vulgaris & illit-

omnes avops oxiSavol & -rcov/ipou xojx^aTo;. Non unum ingenium quem ad unguem perfeum reddit, fpe enim mal habitat*. Ex quieratus pilor, aliiquejine numro,

bus omnibus

nihil video elici poffe, nifi


;

qud

fatearis

me non effe plan ingenio defti|tutum & aliquos effe qui me non contemnant, quod nimis invidiofo nomine exprimis, fingendo illos me facere apud alios Deum.
10

Nec examino an effefubdolum & ingeniofum idem


:

fint;

nec an folum ingenium quem ad unguem perfehim reddat fatis eft qud non etiam reddat magis imper-

fedum,

ut.

opinor, concdes.

Hc
7

ver adhuc fubiungis, pag.


nofter

n. Cterum, qu

ocafione vir

ingeniofus philofophari inceperit,

liquida affirmare
locus dandus fit,
ejfe
:

non pojjum. Conjectura? probabili Ji diceremfub Ignatii Loyola? fidere naum

ut hic enim fuperfiitioffel molitus ejlfundamenta,


in bello

pojlquam contufis membris de murali aul navali


20

coron indipifcend defperaret

ta

nofter, poft militi

non long lyrocinia, defperans Marefchalli aut Legati imperium, fultus qualifcunque mathefeos prfidio, novam
philofophiam, ut\ novum ad gloriam
iter,

meditari cpit.

Exfuperftitione trophum erigere dubio proculftuduijjet,


25

nifi infirmitatis

fu confcius,

vir fibul aut cuculli

impa-

indomitam libidinem proditriccm hypocrifeos aliquando metuijjet. Quse cm fatearis effe tantm contiens,

jecturas tuas, hoc

eft, effe

omne peffimum quod de me


nifi te
:

fingere potuifti, nihil inde inferri poteft,


3o

effe
a.

admodum

felicem

Pidorem nec Potam

non fumpt

Admiranda Methodus,

suite, p. io-ii.

24

EPISTOLA

19-o.

enim

libertate quidlibet pro arbitrio imaginandi, certe

longe alia ad inftitutum tuum aptiora excogitare debuiffes.

Sed tandem, pag.

12, tranfis
;

ad eos, quos vocas

Philofophiae meae fetatores

utque dicas

me

videri
:

velle aliquos habere, uteris hac phrafi pereleganti

Author

ejus (Philofophiae) videri vult

quofdam

decepijfe,

& addeliriorum *poito>.iv pertraxijfe*. Quippe non fatis tantm diceres illos decipi & infaeffet convitii,
fi
|

nire, qui aliquas ex

meis opinionibus probant,

fed, ut

10

magis credatur,

fingis

meipfum

id jadare.

Ac deinde

in illos inveheris. Sed quia nullam

adhuc Philofo-

phiam

edidi quae habere poffit fetatores,

&

ii

qui ex

fpeciminibus
nihil

me

editis

de

ill

quam

promifi

non
1

maie fperant, funt taies ut me defenfione non egeant,


de
illis

dicam. (Notet, quaefo, leftor haec

initia

fcripta effe,

Cartejianam
poflea ver

cm nondum fufpicarer Philofophiam fub alio qum Voetii nomine prodituram


;

non

fuiffe mutata, quia, ut fatis infra


b
.

oftendetur, ipfa nihilomins eft Votio tribuenda)


a.

20

texte original continue ainsi (et ce passage est intressant, en ce complte une phrase cite ci-avant par Descartes lui-mme, p. 19, ignoranti fratres, Caeterum 1. io-i3) fi eos confideremus, aut devotos aut improvidos adolefcentes, aut minus idoneos philofophicorum effatorum judices deprehendemus. Quis enim tribus quatuorve viris, alis fummis, fed negotiis rei communis dijlriiffimis, qui Cartefiana oracula ut quajcumque alias Novellas, ad tdium animo gravioribus curis obortum (fie pro obrutum) diluendum audiunt & legunt, fidem adhibere velit, prae tt viris dois, qui omnem tatem philofophicis Jacris impenderunt,eaque

Le

qu'il

quotidie adhuc non fine applaufu traitant.


:

(Pag. 12.) Vient ensuite une phrase cite ci-avant, p. 20, 1. 2-3 Novimus. infit. Et ceci encore Sed forte aliquis ex ordine Pro/eJJbrum Cartefio adhrere videtur? Quid tum? In quo orbis angulo una hirundo unquam ver fecit ? (Pag. 12.) b. Toute cette parenthse est imprime, dans l'dition princeps en italiques. Elle a t ajoute manifestement par Descartes, aprs qu'il eut
.

a-39.

Ad G.

Voetium.

25

Rogo tantm ut confideres quidnam in hac fcripti tui parte, in qu me depingere, ac fi non omnia, cert
praecipua

mea

vitia

enumerare

ftuduifti,
|

quaeque hc

tota exfcripta
5

eft,

contineatur, ex

quo prudens ledor

poffit judicare, illa epitheta

me

quibus paul ante viderat te ornari, perfonae meae convenire. Nempe, in

vitia

mea inquirendo

nihil aliud invenifti

nifi

quoi

Jim natione Gallus , ex honeftis parentibus natus, non plan ingenio deflitutus, quoique vivam clebs, & fultus
10

qualifcunque Mathefeos prjiiio, novam meiiter Philofo-

phiam, de qu jam aliqui non malfperant. Nominas au-

tem mefcurram,

tenebrionem, flultum,

iam

timiiiorem,

i5

airifum ufque ineptum, meniacijfimum, fumiveniulum. Et cm haec omnia in duabus primis paginis, in quibus de me agere ccepifti, habeantur, verifimile eft adhuc plura & forte indigniora in fequentibus reper-

tum

Quae fi effutita effent ab ebriof muliere, vel abirato caupone, riderentur; fed cm fcripta & typis mandata fint Theologo, Ecclefiae fuae Paftore, qui
iri.

ao

religiofifimus

&

pientifimus vult videri, quique aliis

exemplo, non dicam manfuetudinis, humilitatis, patientiae, charitatis, ne forte faftidias


praeefle deberet
iftas veteris Ecclefiae virtutes, fed

faltem moderationis,
poffint

clementiae, gravitatis,
a5

non video qu ratione

excufari.

enim Philofophia, in quam inveheris, mala effet, quod nullibi adhuc oftendifti, nec unquam oftendes quee tamen tanta in ill perverfitas fingi poteft, ut ideo
Etfi
:

les

connaissance de tout l'ouvrage Admiranda Methodus, dont il n'avait entre mains, lorsqu'il crivait cette premire partie, que les 144 premires pages. Voir ci-avant, p. i3, note a.

uvres.

III.

4S

26

Epistola

22-34

ejus author atrociffimis convitiis debeat profcindi

omnibus ejus ftudiofis quaeri folet, nihil aliud eft qum cognitio earum veritatum, quse naturali lumine percipi poffunt, & humanis ufibus prodeffe ado ut nullum ftudium honrftius, nullum hominedi|gnius, nullumque etiam in hac vit utilius effe poffit. Philofophia autem illa vulgaris, quse in fcholis & Academiis docetur, eft tantm conPhilofopbia quae
aliifque
:

me

geries

qudam opinionum, maxim

ex parte dubia10

rum, ut ex continuis difputationibus, quibus exagitari


folent, apparet; atqueinutilium, ut

longa experientia

jam docuit
aliquid in

nemo enim unquam


convertit.
eft,

ex materi prima,

formis fubftantialibus, qualitatibus occultis,

& talibus,
i5

ufum fuum

Quapropter nullo
ut
ii

modo
iftas,

rationi

confentaneum

qui opiniones

quas ipfimet fatentur effe incertas, didicerunt, alios odio habeant, quia certiores invenire conantur. Odiofum quidem eft circa Religionem aliquid velle
innovare
:

quia

cm

quifque illam,quam ampleditur,

dicat fe credere inftitutam effe Deo, qui errare


poteft, nihil
|

non

20

ex confequenti crdit in e poffe novari,

quod non
ultro

malum. Sed circa Philofophiam, quam fatentur omnes nondum ab hominibus fatis fciri,
fit

ac multis egregiis inventis augeri poffe, nihil laudabilius eft,


a.

qum

effe

Novatorem

a
.

Dices fortaffe

te

2 5

teurs

Dans YAdmiranda Methodus, on lit ce curieux passage sur les nova At qum infeliciter intrim omnes Ariftotelico-malliges cum ipf mente (vou quippe Platone falutabatur Ariftoteles) congrediantur, ex inanibus eorum conatibus liquet ne quid enim dicam de antiquis
: :

Philofophi adverfariis, quas, quaefo, tenebras fapientia; foli objicerc potuerunt Ramus, uterque Patricius, Bern. Tlefius (sic), fententi anti-

quorum Philofophorum

interpolator ineptus Baffo, per difputandi pru-

riginem Athcifmo proximus Nicol. Taurellus,

&

ejus fe&ator

quamvis

J4-25.

Ad G.
illos

Voetium.

27
veri in Phi;

non

quidem vituperare, qui aliquid

lofophi invenerunt, fed

me nihil

taie invenhTe

quod

tamen, ut ipero, nunquam probabis. Sed efto, nihil invenerim an ideo convitiis, potis qum veni &
:

arnica admonitione, dignus

eram

Crede mihi, Do-

prudens letor judicabit, qum te, dum haec fcriberes, tanto maledicendi ftudio incenfum fuiffe, ut neque quid te deceret, neque quid
nihil hc aliud

mine Voti,

verum aut

verifimile effet, confideraris.

10

\De falis

Voetii, ex quibus ejus virtutes


noffe cpi.

primm

Pars Secunda.

Quia ver non


fine cauf,
i5

folent

homines

ita in alios invehi

diffe,

ne quam forte culp me videar tibi deomnia, quae mihi tecum hadenus intercefferunt,

20

commemorabo. Nunquam te, quod fciam, fum alloquutus, necdum mihi facie es notus, ac de te non magis cogitabam, qum de iis qui nondum funt nati, cm primm mihi nunciatum eft, te folere inter Atheos me numerare profefforemque De Roy, quem
breviter
;

norant homines multa docere, quse

cum

opinionibus
te

meis conveniebant, iniquiflimis machinationibus

haut aequis paffibus Gorlaeus ? Quin & Lulliftarum Paracelfiftarumque & chimerica Fratrum Rofece Crucis caterva? Unum Ramum excipias,

duos fetatores aut neminem habent illique aliqui adhaerent, non qud Ariltotelem (quanquam conatus fuit) proftraverit, aut ejus philofophiam luce fu obfcuraverit fed quoniam methodum indicaffe
reliqui aut
:

videtur, cujus fubfidio quis fliciter per Peripatetica latifundia progredi

poteft.

(Pag. 6-7.) Voir

t.

I,

p. i58,

1.

17-24.

28

Epistola

15-27.

impugnari.
diligentis,

Hoc ver me

impulit, ut de rei veritate


|

quidnam hominis effes, quid te ad hoc moveret, inquirerem. Sed quantum ad rem, non dubia erat Thefes tuae in Regium jam extabant 8 & egregium in novam Philofophiam judicium brevi poftea fuiteditum b Quantum autem ad mores, audiebam te
:

&

effe

admodum

diligentem

& affiduum in

muniis omni;

bus

Minifterii ac Profeffionis tuae

obeundis

te faepius

concionari, faepius docere, faepius difputare,


liquos tuos collegas
;

qum
,

re10

fupercilio etiam
;

voce

geflu

majorem pietatem
ut

prae te ferre

tantoque videri zelo

ardere pro veritate ac puritate religionis tuae tuend,

non modo

leviffima quaeque vitia, praefertim potenvitiis

tiorum, fed ea etiam, quae multis pro


bentur,

non ha,

fumm cum

feveritate reprehenderes

&

in

i5

omnes

te diffentientes

vehementiffim difputares ac

ad te tanquam unum ex Prophetis aut Apoftolis fufpiciendum fi nulla mihi dubitatio remanfiffet ex eo, qud fcirem me te injuftiffim inter Atheos numerari. Sed quia
declamares. Quae
fan

me

impu

liffent

20

interdum etiam

viri

boni, mal ab aliis perfuafi, vel

non fatis prudenter judicantes, falli poffunt, unum duobus neceffarium effe putabam ut vel effes rever fan&iffimus, etfi forte non fatis prudens, vel (ignofce nullum mitius verbum ad rei veritatem exprimendam invenienti) hypocrita neque enim cum iftis do:
:

2 5

audiebam, mediocritatem ullam in virtutibus aut vitiis confiftere poffe judicabam. Utrum autem duobus illis verum effet, evidentis
tibus,

quas in

te effe

a.

Tome

III, p.

487.
t.

b. Ibid., p. 55 1, et

VII,

p. 590,

1.

ai.

3 7 -29-

Ad G.
iis,

Voetium.

29

Regium molitus es. Scivi enim quo pao, cm primm Academiae Re&or fuifti 3 fubit majorem qum an|te amicitiam cum
poftea perfpexi ex
quae in
,

illo
5

colueris,

& effeceris ut ei, quoties

vellet,

publicas
li:

difputationes habere liceret,


cuerat,
nifi fpeciali
fit,

quod nunquam antea


Collegae,

facultate magiftratu impetrat

quia nempe, ut
,

duo ejus

Phycus

& Me-

dicus b dolebant

ne quid
10

iis

docere fuis diverfa, &, authoritatis per iftas difputationes accede-

eum multa

ret,

verebantur.

i5

quo pado ille, pro magno beneficio id habens, ufque ade te coluerit, ut Thefes omnes, quas illo tempore difputandas propofuit, eas fcilicet in quibus integram Phyfiologiam fuam complexus eft, tibi, antequam typis mandarentur, legendas, examinandas emendandafque tradiderit. Neque hoc potes inficiari paucula enim, quae tibi minus placebant, manu propri notafti, eaque ille omnia, ut voluifti, mutavit; & non dubito quin nunc adhuc fcriptum tuum inter ejus
Scivi etiam
:

20

adverfaria fervetur.

Sed fan mihi valde fuit mirum, qud hoc ipfum & alia nonnulla, qua? melis

cm nuper
fcire

dbet
rbus.

qum
derit,
25

cteri, ab illo quaefiviffem, nihil aliud refpon-

qum

fe

non

pofTe

mecum

agere de

iflis

Cujus refponfi ab alio amico rationem quaerens, audivi Regio antea ditum effe, aliquem magiftratu ei
1

Aprs molitus

es,

ligne (/" dit.).

10 Aprs

non

la

rebantur,

mme remarque.

ve-

20 Aprs fervetur, idem.

16 mars 1641. Voir t. III, p. 366, etc. Arnoldus Senguerdius, professeur de physique, tenus, professeur de mdecine.
a.

Le

b.

et

Wilhelmus

Stra-

jo
culpsc imputare,

Epistola

29-3i.

qud ego nonnulla de


a
,

te in Epift.

ad

P. Dinet fcripfiffem
potuiffe.

quae vix ab alio videbar difcere


effe,

Quod verum

nequaquam poffum

fufpi-

cari

quis enim credat tantam tibi effe poteftatem in


5

e urbe, in qu es peregrinus, ut quemcunque vis, etiam ex antiquis civibus, & honeftis parentibus natis
b
,

publie poffis infamare, falfifque judiciis condemilli

nare;

dem
fan
vel

te

autem, quem fie lsejfifti, ne injuriarum quiacceptarum, non dicam publie queri, fed
?

privatim amico fuo hiftoriam narrare permittatur

Et

10

omnes veftri magiftratus, qui vel aliquo alloquio c faltem fam mihi unt noti tara prudentes & tara
,

sequi

amantes

effe fcio, ut nihil

unquam

taie ipfis in
:

mentem venire
illo

potuerit.

Ac etiam

res ipfa indicat

ab
i5

enim tempore ftipendium ejus pro fecund


d
.

vice

auxerunt

amicos id Regio dici curaffe, ut illum, alis non timidum, fed magiftratui fuo valde obfequentem, hoc pato perterrefaceres, & impedires ne plura, quorum tibi confcius
Sed potis crediderim,
te per
es,

mihi narraret.

20

quomodo, poftquam ita omnem Regii Phyfiologiam Thefibus ejus comprehenfam examinaffes & non im|probaffes, ille quafdam alias Thefes fecit, in quibus cm nihil ullius momenti contineretur, quod non jam ante in iis quas videras pofuiffet, ideoque non operae pretium effe judicafet eas tibi,
Scivi prseterea,
a.

2 5

Voir

t.

VII, p. 582,

1.

17 et suiv.

b.
tius,
c.

Regius tait d'Utrecht mme, ne le 19 juillet 1598, tandis que Voen Heusden, le 3 mars, ne demeurait Utrccht que depuis 1634. Notamment Van der Hoolck et Van der Leew. Voir t. III, p. 509,
t.

n-te a.
d. Voir
III, p. 60.

3i-33.

Ad G.

Voetium.

51

antequam ederentur, oftendere, tu ftatim ex verbulo, quod in iis invenifti, ab ufu fcholarum nonnihil remoto, qud nempe hominem, ratione partium, quarum una fine ali effe poteft, ens per accidens dixiffet, occafionem cpifti eum palam impugnandi a Quomodo, antequam illse ultimae ejus Thefes publie difputarentur, monitus fuerit quibufdam ex fuis au.

ditoribus, tuos minari fe plaufibus difputationem tur-

baturos; ideque
10

ille te

convenerit, monueritque, ac

rogarit ut,

quoniam eras Academiae Redor, illas turbas authoritate tu impedires. Quomo|do tune, etiamfi ejus Thefes vidiffes, nondum tamen illi fignificaris quicquam in iis contineri, quod tibi difpliceret. Quo-

modo
1

in ill difputatione Thefis de ente

per accidens

fuerit agitata,

&

poil aliquid filentii, ut feilicet propo-

nens rationes fuas exponeret, intempeftivis ftrepitibus auditorium fuerit repletum. Quomodo tu Re&or ibi aftans, immotus, non aliter

Qumji dura jlex


20

aut Jet Marpefia cautes b ,

nec voce, nec geftu, nec vultu ftrepitus iftos compefcere conatus fis. Quod tamen miror quantumvis enim
;

tibi grati effent, officii

lare

tamen tui erat contrarium fimunec video cur tam immotus tune fueris, nii quia

feiebas illos quibus fiebant, vel minimis nutibus tuis


25

elfe

obfequuturos. Quomo|do,

cm

poftea Regius in-

tellexit te dicere

verbum

illud de ente

per accidens in

Theologiam impingere, domum tuam iverit, ibique tibi affirmant fe paratum effe illud ex arbitrio tuo emena.

Tome

III, p. 462,

b. Virgile,

489, etc. Enide, VI, 470.

} 2

EPISTOLA

33-35.

dare, ac publie profiteri fe, uti res erat,

& clar poftea


Quod idem
eft profefil5

in fu ad tuas Thefes refponfione oftendit, nihil adver-

fs veftram religionem verbo illo tentaffe.

etiam coram
fus.

aliis

Theologis, tuis Collegis,

Quomodo

nihilominus ftatim poftea thefes in

lum per triduum difputandas confcripferis, & in ipfo earum titulo verbum illud de ente per accidens, tanquam SS. Facultate Theologic haerefeos damnatum, oftentare volueris; in Thefibus autem impugnris tantm Regii opiniones de formis fubftantialibus, de motu
terrae,

io

de fanguinis circu|latione,

&

talibus quae ad

Phyficam&Medicinara, non autem ullo modo ad tuam Theologiam pertinebant* & quas tamen pris non re;

prehenderas,

cm ille tibi fuas Thefes,

in quibus de iis
i5

emendandas. Quomodo etiam carmen ftudiofo nefcio quo in laudem tuarum Thefium fieri vel curaveris, vel cert permiferis, idque in quo te praefente fuerit in Academi diftributum carmin Regius exprefl defignabatur hoc verbo,
agebat, legendas dederat
:

&

Regium faclum &c, atque indigniffimis convitiis profcindebatur. Denique fcivi reliqua omnia, quae jam in
epiftolad P. Dinet enarravi.

20

Ex quibus fateor me nullam eximiam pietatem in te deprehendere potuifle. Neque enim dubium eft, quin vel amicitiam erga Regium initio fimulris, ut illum tanto facilis poftea incautum & nihil te metuen|

25

tem circumvenires
violaris,

vel cert,

fi

fuit vera,

quin illam

cm primm

putafti te habere
dit.).

aliquam occa-

22 Aprs enarravi, non la ligne (i H


a.

Tome

III, p. 487.

35-37.

Ad G.
ipfi

Voetium.

jj,

fionem

nocendi.

Quorum

utrumvis

eft

odiofum.

Neque

hc ullum pietatis

te excufes. Etfi

zelum potes praetendere, quo enim quantumvis graves errores comad illum,

mifflet
5

(quos nullos commiferat), quae pietas, quae cha-

ritas Chriftiana, quis zelus impellebat te

cm

ultro emendationem,
bat,
jus,

qualemcunque velles, promitte-

non audiendum,

&

ipfum intrim, contra omne

io

dcorum, publicis Difputationibus per triduum deridendum ? Ut nempe, fi res, ut fperabas, fucceffiiet, ille fu Profefione ac bon fam, fine ull fu culp, per folam calumniam tuam privaretur. An, quaei'o, il|la eft in veftr Academi Re&oris pofas,

&

&

teftas,

ut

ei liceat, infcio

Magiftratu, Thefes, de e fa-

cultate
i5

quam non

profitetur, publie defendere, atque

ibi

quemcunque

voluerit ex fuis Collegis infamare,

atque prseterea etiam judicium fub nomine totius Academiae publie edere ad ejus doftrinam condemnan-

dam ?
20

Dices procul dubio Magiftratum

juffifle

ut fen-

tentiam veftram de Regii doctrin diceretis. Sed non ideo juffit, nec voluit, ut illam, tanquam fi Legitimum
fuiflet
fuit,

judicium, vulgaretis.

Quod

voluit,

optimum

nempe ut, quandoquidem de Regii doftrin querebamini, veftras omnes in illum rationes proferretis,
ut Regius deinde ad ipfas refponderet, ac poftea, utra5

que parte audit, ut par erat, ipfe Magiftratus judicaret. Quod autem|tu fecifti, excufari non poteft. Nullas
rationes ullius

momenti

attulifti,

nullas habuiiti,

&

nihilominus Collegam tuum, inauditum, in


nihil
3o
:

quem tibi erat juris, non dubitafti condemnare cm tamen,


la ligne (i"dit.).

ut fcias, in hac cauf, in qu de nova Philofophi qu1 1

Aprs privaretur, non


uvres.
III.

49

34
ftio eft,

Epistola

37-39.

neque

tu,

neque

ulli alii

ex

iis,

qui vel veterem

Philofophiam docent, vel aliquas alias fcientias ei annexas, quales funt Theologia Scholaftica & Medicina,
judices idonei effe poffitis, fed tantm vel accufatores
vel rei. Putat Regius fe opiniones in Philofophi vul5

garibus veriores habere


tis,

vos, qui illas difcere

non vultantm,

nec forte etiam poteftis, id negatis. Utris credennec Regio fed


;

dum ? Non vobis profed,

illis

qui, neutri parti addidi, utriufque rationes audiverint

&

exa|minarint.
illo

Quod

ver

omnium maxime

eft

miquod

10

rum, in tuo
ex e

judicio pofuifti, vos rejicere novam iftam


fcilicet,

Philofophiam

(meam

&

Regii), propterea

varice, faljce

& abfurdce opiniones

confequaniur, pu-

gnantescum orthodox Theologia*. Et tamen nullas taies


confequentias afferre potuifti, quamvis in Senatu veftro
1

Academico unus
repugnabat,
petierit.

juris Profefforibus

b
,

qui judicio

ifti

cm

illud ibi propofuifti, eas expreif te

Sed contra Regius folidiffim in fu ad tuas

thefes refponfione probaverat, opiniones fuas Philo-

fophicas melis,
gi convenire.

qum vulgo

receptas,

cum Theolo-

20

Quse omnia cm mihi nota


plura,
left

effent,

atque etiam long

neque enim hc poffum cunda recenfere, raoferre non debes, qud eorum partem obi|ter in
epiftol, quse
;

qudam
in
2

tune forte erat fub prselo c ex,

25

prefferim

nihil

enim mitius agere potui ad

ea, quae

me
1

feceras, refutanda.

Nec fan

in

il.l

epiftol,

Aprs convenire, non

la ligne (/" dit.).

a.

Tome

b. Ibid., p.
c.

VII, p. 592, 1. 25, p. 593, 590, note a.


t.

1.

8.

Lettre au P. Dinet. Voir

VII, p. 582,

1.

i5-i6.

39-41-

Ad G.

Voetium.

7 5

quam fcribebam ad unum ex patribus Societatis Jesu, quos tu nunquam fine adjundo aliquo convitio foies nominare, me tibi blandiri decuiffet. Prter hoc autem nihil unquam in te vel feci vel tentavi, ex quo
mihi
irafci potueris;

atque ideo acerbitas

ftyli,

hc in

me

uteris, nulli merito

meo

tribui poteft.

qu Sed

forte alise ejus funt caufse,

quas ex lectione fequen-

tium agnofcemus.

De
10

Philofophiee Cartefianse capite primo &fecundo.

Pars Tertia.
Initio primi capitis ais,

me

Philofophics omnes ca-

paces non

ejfe*,

ficque de

me

loqueris, pag. 14

&

15

ut candidus

&

fallendi fudio alienijfimus videatur, r-

vera autem omnia errata infelicibus difcipulis hebetique


i5

eorum ingenio imputare


gravi vultu

pojfit

in ipfo

philofophi

vejliejfe,

bulo omnia ingnia myjieriorum fuorum capacia non

&

oratione, quo vir quantivis pretii habeatur,

pronunciat. Ubi te peto,

quandonam me
:

ifta

gravi

vultu pronunciantem audiveris


20

ut enim

jam monui,

non concionor, nec doceo. Nempe id habes ex meis fcriptis, citas enim Refp. quartas ad Med., pag. 289 b ea qu in prima Meditatione ac edit. Elz., ubi dixi
:

reliquis (quin|que fcilicet Meditationibus) continentur,


Carte/tance Philofophi a. C'est le titre mme du chapitre i Section I omnes capaces non funt, ejusfeator omnium qu didicit oblivifci dbet. {Admiranda Methodus, p. 14.) Tome VII de la prsente dition, b. Lire pag. 384, et non pag. 289.
,

p.

247,

1.

8-10.

EPISTOLA

4-4-

ad omnium captum non ejfe accommodata. Verm hsec citatio non pro te eft, fed contra te cm enim id fcripferim peculiariter de illis Meditationibus, quse tantm
;

perexiguam

& omnium

difficillimam Philofophiae par5

tent continent, inferre potis debuiffes,

non idem de tot elle putandum. Sed fateor tamen perlibenter, non omnes ejus elfe capaces hocque non ideo nullibi fcripfi, qud verum non fit, fed quia fuiffet fuperfluum. Quse enim fcientia, quse difciplina, quee ars tam facilis, ut ejus omnes fint capaces ? Quid autem ind in;

io

fers

Nempe me

velle omnia Philofophi

me

errata

infelicibus difcipulis tribuere.

Sed omnes fciunt

me nihil
pu-

unquam de
blie editis.

Philofophi tradidiffe,

nifi in fcriptis

An ergo

etiam fcriptorum meo|rum errata


?

difcipulis tribuentur

i5

Pag. 17, progrederis ad criteria fecundm qu in nova, ut ais, fupcrbifchol ingnia cenfentur. Dicifque,
,

ea ejfe potijjimm quinque, hoc,


capitibus ordine penfitanda
efTe, fi pojjit,
.

&

quatuor fubfequentibus
18,

Deinde pag.

futurus fcilicet difcipulus,

primum ais omnium, qu

20

ab

Quae verba curafti aliis typis excudi, ut ex meis fcriptis defumpta videantur, nempe ex pag. 16 & 17 Diflertationis de Methodo 3 & ex
aliis didicit, oblivifci.
,

pag. }2 refponlionis ad feptimas objediones

b
,

& etiam
25

ibidem ex paginis

7, 21, 2j
1

&24
Atqui

c
,

quia

ifta

ca paul ant citaveras


a.

'.

cm

in

omnia loiis omnibus

b.
c.

Tome VI de cette dition, p. Tome VII, p. 475, 10-19.


1.

i5.

Ibid., p. 454, p.

466

et p.
:

468.

d. Voici la citation entire

Quanquam autem. fecundm M.

Tullium,

virttm non tantm di fer tum,


nitatis

argumentum

eft,

fed etiam judiciofum, memoria inlgne divieamque ut thecam ac capfam eruditionis in magno

pretio habere folent, quotquot

unquam

inter eruditos cenferi voluerunt

4'-44-

Ad G.

Voetium.

37

nullum verbum habeatur de oblivione, fed tantm de praejudiciis tollendis, ut neque ullo alio in loco ex raeis fcriptis hinc ledor facile agnofcet, quanta fides citationibus tuis fit adhi|benda. Long enim aliud eft praejudicia, five opiniones temer ante receptas, deponere, hoc eft definere iis affenfum praebere, quod
:

voluntate noftr tantm pendet, atque omnino requiritur


aliud,
10

ad prima Philofophiae fundamenta jacienda;

&

eorum oblivifci, quod


Sed cm primae

poteftate.

nunquam eft in noftr thefes, quas unquam in tu


fer

Academi
cuiffet

edideris, egerint de praejudiciis,

&
;

multis

aliis in locis

ea rejicienda effe confeffus


te

fis,

non de-

me

reprehendi, quod id fcripfhTem

&

ideo

aliud quid mihi affingere maluifti,


i5

quod uberiorem

criminandi materiam fuppeditaret.

Quae reliqua in hoc capite habes, non funt relatu


digna, neque aliud probant,
bitate, ita
fatis

qum

te,

ut fide

&

pro-

etiam prudenti

&

logic tu naturali

non

uti,|cm homini,

quem

pris dixifti effe ingenio-

ao

fum*, ineptias afiingas, quae de eo credi non poffint. Ut etiam qud, pag. 22, referas verba Epiftolae Apoftoli
Judae, v. 10, de
lis

qui calumnlantur ea

qu

ignorant*.

Renatus des Cartes tamen, ut ipfe pluribus fide digniffimis viris dixit & tejlatus fuit, per integros viginti annos in eo occupatus fuit, ut omnium eorum, qu unquam didicerat, oblivifci pofjit. Im hoc faciendum effe, fedul monet in Methodo Gallic dita, Anno i63j, pag. 16 & i-j, agnofcitque id dogma fuum in refponftone ad Objeiones feptimas, pag. 32 Edit. El\. Videantur amplis ejufdem Refponftonis pag. 7, 21, 23 & 24.

Hinc
ab
a.

in fchola ejus

aliis didicit, oblivifci.

prima futuri difcipuli nota ejl, fi poflt omnium quas (Admiranda Methodus, p. 17-18.)

Voir ci-avant, p. 22, 1. 17-18. Videat ver bonus vir, ne, fecundm primum Philofophiae imaginante principium, iis accenfendus fit, quos nott Apofiolus ludas, v. / o, Epiftol. Cathol., quod calumniarentur ea, quae ignorabant. {Admiranda
b.

Methodus, p.

as.)

Epistola
in

44-46.

Nerao enim, videns quo pa&o


inveharis,

Philofophiam
;

meam
cm

non

ftatim illa in te retorquet

quia

illam
fcire

nunquam videris,

utpote

quam nondum vulgavi,


fecundam lequos vocas deli5

ipfam plan non potes.


in

In fecundo capite, pag. 27, proponis

gem,

quam

ais

meos

difcipulos,

riorum myftas, jurare, hanc fcilicet: Cum libris nullum unquam nobis futurum commercium. Sed in quibus tabulis

fcriptam illam inveneris, quo audiveris, unde

eduxeris,

nufquam

oftendis, nec potes.

Neque haud

10

dubi negligeres probationes tuas afferre, fi quas haberes hc enim & in pagina fequenti duo loca refers ex meis fcriptis, fed nihil ad rem facientia, & ipforum
;
|

etiam fenfum pervertis. Primus eft ex pag. 16 j


epift.

ad

P.

Dinet, ubi dixi

i5

non

potuiffe nimis diu id expe&ari ab


fene,
3

dum

quod ab
.

aliis in

homine nonmultis fseculis non eft


:

prseftitum

fuadet,

Tu ver de me c quris anfibiperhominem nondum fenem, ut de feipfo loquitur


20

ad Dinetum, pag. i63, omnium rerum naturalium exaclam & minime fallacem cxperientiam habere poffe? Tanquam fi exeo, qud dixerim hominem nondum
in Epiflol

quoque mihi fint tribuenda. Quo artificio facile etiam potuiffes tuam legem ex meis fcriptis educere, fi, exempli cauf, quia in edem epiflol
fenem, reliqua

25

ad Dinetum, pag. 200, nul\lum unquam futurum nobis commercium.


ipfe de iis loquitur in Epijlol
14 Aprs pervertis, non la ligne (/"
a.

Authorum rum libris, ut

libros nominavi, dixifles

Cum

autho-

dit.).

Tome

VII, p. 576,

1.

18-30.

46-47-

Ad G.
locum

Voetium.

2.Q

Non
quenti,

meliori fide vel magis appofit, in pagina ferefers, in

quo
,

dixi

me quandam
difficultates
:

exin

coluiffe

methodum ad
3

quaflibet

fcientiis refolvendas

cm

ais

haud magis

potefl

quajibet difficultates

in fcientiis

refolvere (ut

omnium

Renatus de Je ipfo gloriatur in Epijl. Ded. Mdit., pag. 5. Ed. /{.). Tanquam idem
ineptijfimus

Thrafonum

Methodum excolere ad aliquid praeftandum, & ja&are fe illud omnino prftare poffe.
effet

io

De

ufu librorum

&

Voetii doclrin.

Pars Quarta.
Si

autem

cire voluiffes

quid de

ibris

rever fenti-

l5

rem, lgre poteras paginam feptimam diflertationis de Methodo, in qu ex|preffe dixi, nos eundem ex bonorum librorum leftione frudum percipere, at

que ex colloquio magnorum virorum qui eos compofuerunt; ac forte etiam aliquant majorem,prop-

terea
20

qud non quafcunque obvias, ut in familiari colloquio, fed felediores tantm cogitation es fuas
b

fcriptis folent exprimere

Unde etiam

forte ali-

tuum potuiffes convertere, fi ex adverfo confideraffes malorum librorum nimis frequentem ledionem, non minus qum malorum hominum confortium, noxiam effe. Nam, quantum colligo ex tuis
quid in ufum
25

fcriptis, tria praecipu


a.

gnera librorum foies evolvere,

b.

Tome VII, p. 3, 1. 22-24. Tome VI, p. 5, 1. 25-3o. Cf.

ibid., p. 542,

1.

26-3o.

40
quse hinc cognovifles
effe attingenda.

EPISTOLA

47-49-

non nili admodum parce ac caut

improborum & nugacium, quos fimul jungo vix enim ullus eft plan nugax fine aliqu mi|ftur improbitatis. Nullus autem ab Atheo, vel Libertino, vel nugatore Cabalift, vel Mago, aliove impoftore fcriptus unquam fuit, quem non videri velis perlegiffe. Atque id de quibufdam ret oftendis intgra enim eorum argumenta fcriptis tuis intermifces. Secundum eft contentioforum, quorum faepe Authores ob ftudia partium fe mutu convitiis lacerare pietatem putant. Hujufque generis tam multos citare foies, ut, fi vel quartam eorum partem legifti, prsecipuum tempus vitae tuae inter jurgia & rixas infumere debueris. Non quidem afiirmo omnes ejufmodi libros malos elfe qui enim veritatem propugnant, & non nifi in vitia invehuntur, funt laudandi fed tamen puto non nimim effe legendos, quoniam ea eft naturae noftrse
Primura
:

eft

10

i5

infirmitas, ut multi faepe

ipf vitiorum prohibitione


20

ad

amanda incitentur. Non etiam dico Theologis aliifve nunquam utile effe malos libros videre, cm fcilicet eorum officium eft illos refutare vel emendare; fed hoc non nifi rar ufu venit. Atque, ut nemo unquam homines pefte laborantes animi tantm cauf invifit fie, ad folam multae ledionis famam aucupanilla
:

25

dam, nullus vir pius malos libros folet leditare; funt enim profe& contagiofi. Quin & hoc ipfum in me jam cm enim ad hanc feribendam epiftolam experior
:

neceffe fuerit, ut aliqua ex tuis fcriptis evolverem,


2
ces,

Aprs attingenda, non

la ligne (i" dit.).

9 Aprs

intermif-

mme remarque.

49-5.

Ad G.

Voetium.

41

quaedam ftylo meo ind acceffit, quam vix poffum emendare; atque hoc nomine veniam peto, qud hc aliquant duris loquar, qum mea ferat
fcabrities

confuetudo.
5

Tertium librorum genus

eft

locorum commu|nium,
,

10

compendiorum indicum, & talium, qui ex variis aliorum authorum fententiis conflati funt, quofque etiamfi non malos putem, nec plan contemnendos, nullum tamen alium eorum ufum admitto, qum ut juvent ad ea interdum in memoriam revocanda, quae antea didicimus libris pricommentariorum
,

mariis, ex quibus funt exfcripti.

Nam

fan qui, fonti-

i5

bus negle&is, ad rivulos iftos tantm accedunt, non nifi turbidas aquas ex ipfis hauriunt, nec ullam veram eruditionem confequuntur. Quidquid enim praecipui
eft in fcriptis

praeftantium ingeniorum,

non

in hac aut

ill fententi,

quae poffit exfcribi, continetur, fed ex

integro corpore orationis exurgit; neque id ftatim ex

prima
ao

leftione, fed paulatim ex frequenti

&

faepius

tanquam in proprium fuccumconvertimus. Te autem in locis comiterat,

non advertentes

addifci|mus,

&

munibus,

& commentariis, & lexicis, talibufque


eft

evol-

vendis effe valde exercitatum, manifeftum


fcriptis, in
a5

ex tuis
ita

quibus faepiflime

illos citas.

Sed non

3o

poffum deprehendere, te cum libris illis primariis, quibus omnis vera eruditio quae legendo acquiri poteft dependet, magnam confuetudinem habere. Quamvis enim eos etiam interdum in teftes fumas, quia tamen ut plurimum non fatis appofit id facis, eofque cum aliis longe inferioris fortis abfque dele&u permifces,
4 Aprs confuetudo, non
uvres.
III.

la ligne

(/"

dit.).

5o

42

EPISTOLA
videris illos legiffe, fed

5i-53.

non

tantm ipforum verba ex

aliquo tranfcriptore habere.


faepe inter

Ac

praetere, ut

ii,

qui

odoratos pulvillos jaccnt, non poffunt non

aliquid ex

eorum

fragranti retinere

fie difficile

mihi
5

videtur

fummorum virorum
legi,

lucubrationes ab aliquo

tamen poftea in ejus feriptis nihil fimile ipforum ftylo reperiri. Sed ignofee ingnue verum dicenti multa legi ex feriptis tuis, atqui nullam unquam in iis reperi ratiocinationem, nullamque cogitationem, quae non humilis effet aut vulgaris, nullam, quae virum ingeniofum vel eruditum redoleret. Eruditum dico, non do&um fi enim dodrinse nomine vis omnia, qu ex libris addifeuntur, tam mala qum bona, contineri, te doUffimum effe lubens fatebor video enim te fabulas de Leviathan 8 & impias nugas nefeio cujus Bonaventurae de Periers b & talia quamplurima fatis legiffe. Per eruditum autem intelligo illum tantm, qui fludio & cultur ingenium morefque non promiffuos perpolivit. Talemque eruditionem, cu quorumlibet librorum, fed fol optimorum le:

multm

&

io

i5

20

tione,

eque iterat

&

frquente, itemque colloquiis

eorum qui jam


1 1

funt eruditi,

quando
(/"

iis frui

nobis

licet,

Aprs redoleret, non

la ligne

dit.).

a.

Leviathan, monstre de la Bible (Livre de Job), pris aussi pour Satan

par quelques Talmudistes.


b.

impiiffimus
trouver
le

Voei [Difput.felect., t. I, p. 199) parle du Cymbalum Mundi, liber , dit-il, de Bonaventure des Priers, d'aprs le P. Mersenne
c. I, vers. 1, col.

(Qujliones in Gnes.,

669-674; la feuille o devrait se presque tous les exemplaires, un carton en tient la place). 11 n'y avait encore cette date que deux ditions du Cymbalum Mundi : i Paris, Jean Morin, 1 5 3 7 pet. in-8 2* Lyon, Benoist Bonyn, 1 538, in-8, l'ouvrage ayant t condamn ds son apparition par le Parlement de Paris, et les exemplaires dtruits.
passage en question

manque

53-55.

Ad G.

Voetium.

45

ac denique affidu virtutum contemplatione atque inveftigatione veritatis, comparari mihi perfuadeo.

At

communibus & indicibus & lexicis doxinam quaerunt, multis quidem rbus memoriam fuam brevi tempore implere poflunt, fed non ideo fapientiores nec meliores evadunt. Quin
quantum ad
illos,

qui tantm in locis

rationum concatenatio contineatur, fed omnia vel authoritate, vel ad fummum brevibus fyllogifmis decidantur qui dotrinam
contra,
in libris
iftis
:

cm nulla

io

fuam ex
habere

iis

petunt,

omnium

fcriptorum authoritati ex

aequo credere affuefcunt,


nifi
|

eorumque delehim nullum

que
i5

ita

quatenus ftudia partium eos movent; atpaulatim ratione naturali ret uti dedifcunt,

artificialemque ac fophifticam in ejus


tuunt.
in

locum

fubfti-

Neque enim, ut fcias, verus ille ufus rationis, quo omnis eruditio, omnis bona mens, omnis
fapientia continetur, in disjundis fyllogifmis

humana

confiftit, fed

tantm

in circumfpecl:

& accurat
haec vix

corn-

plexione eorum omnium, quae ad quasiitarum veritaao

tum cognitionem requiruntur.

Et

cm

unquam

poffint exprimi fyllogifmis, niii multi fimul nectantur,

certum eft eos, qui tantm disjundis utuntur, fer femper aliquam partem eorum, quae fimul fpedanda
funt, omittere, ficque auefcere inconfiderantiae, ac
25

dedifcere

bonam mentem. Cmque


|

interea fe valde

dodos

putent, propterea

aliis fcripta funt,

qud multa ex iis, quae ab memori tenent, & iis credunt, hinc

infulfiffimam arrogantiam
runt.
3o

Atque

fi

infuper

& ver paedagogicam acquiimprobis, nugacibus, & contenmultum incumbant, quamvis

tioiis fcriptis

legendis

illos

natura non malos nec plan ingenio deftitutos

44
genuifTet, vix poflent
ligni, infulfi,

Epistola

55-57.

tamen

ift

cultur non reddi ma-

importuni.
efl

naturam etiam ad id plurimum conferre gnera enim illa librorum, quae diftinxi, folent efle inter fe permifta, & faepe apud unum eundemque authorem, qusedam mala, quaedam nugacia, quaedam bona & ab illo ipfo excogitata, quaedam ab aliis exfcripta reperiuntur, fed pro diverfo ingenio leorum, tanquam apes & araneae ex floribus, uni folum mel, alii folum venenum ex iis excerjpunt unde fit ut ftudio literarum, qui funt ad bonum propenfi, meliores & fapientiores qui autem ad malum, dtriores & ftultiores vadant. Mi autem ab iftis hac nota certifim dignofcuntur, qud quifque frequentior fit in iis libris evolvendis, in quibus plura ingenio fuo convenientia poteft invenire. Sed & moribus etiam qum maxime diftant ut enim maie inftituti arrogantes, pertinaces, & iracundi eue fo;
:

Quanquam profe&o fatendum

10

i5

lent, fie

econtra ver eruditi

nunquam

fuperbiunt

enim confeii humanae infirmitatis, & quae fciunt, non magni aeftimant, fed cogitant long plura efTe,
funt
quae ignorant; atque ideo etiam funt ingenui
ciles,

ao

&

do-

femperque parati veritates fibi nondum cognitas addifeere ac denique ingenium ad varia fleftere affueti, non poffunt non efTe mites, benigni & humani. Atque hi quidem cm intelligant veram eruditionem non folis libris pendere, illam etiam privat meditatione, vel vario negotiorum ufu, & virorum praeftantium familiaritate, fibi comparafe fatagunt, nec inter libros femper verfantur unde fit, ut ab imperitis
;
J

i5

3o

a Apt;s importuni,

non

la ligne

(/"

dit.).

57-5g.

Ad G.
non

Voetium.
fufpiciantur, fed,
fi

45
privati

ratione dodrinee fuse

vivant, vel plan ignorentur, vel

tantm ut boni paatque


ita

tresfamilias

& homines non ftulti fpedentur,


immifceant,
elfe facile
aliis

prseftantiffima ingnia faepe in occulto latent. Si


5

fe civilibus negotiis

autem quidem pruden-

tiores

&

humaniores
fi

deprehenduntur; fed
ingenii cultune tribui

hoc potis eorum


folet.
fint, nifi
io

naturee,

qum

Ac denique,

ad aliquod docendi munus vocati

prudenti negligenti eficiant, ut fupra colle-

eorum invidi liberi effe poffunt. Qui autem valde multum ac femper mal ftuduerunt, tam parum habere folent bonae mentis, ut quando contingit eos ex humili famili ortos
gas fuos fa|pere non videantur, vix ab

i5

nullumque literarum ope lucrum facere, paflim plbe contemnantur, & ex nimi librorum ledione infanire putentur. Sed quando in juventute, priufquam
effe,

fatis nofci poflent,

aliquod docendi vel concionandi

20

permagnam apud imperitos dodrinse famam atque authoritatem fibi cum tempore conciliant. Multum enim valet apud vulgus

munus

affequuti funt, nullo negotio

hoc praejudicium, qud quis Magiftratu, aliifve quorum interefl, fit publie deledus ad alios inftituendos
;

ac deinde ex multis

ita

deledis non pofTunt plebeii


iljlos elfe

homines non exiftimare


25

dotifimos ; qui aliis

confidentis ea, quee dicunt, affirmant,


profitentur,

& plura fe fcire

denique faepius ac prolixis Collegis fuis laudari folent quae tria fere femper in iftis maie dodis advertunt. Nam primo, cm null ratione, fed
;

&

fol authoritate ducantur, quicquid in iis authoribus,


3o

quos
fibi

fequendos aflumpferunt, inveniunt, tanquam plan certum & exploratum ja&ant; & quia neffibi

46
ciunt

PISTOLA

59-61.

qunam
fibi

fint,

quse ab eruditis fine dedecore pof-

funt ignorari,
contineri

omniumque rerum
ipfi

fcientiam in libris

perfuadent, omnifcii videri volunt;

& &
5

denique,

cm

non laudent,
iis

nifi

quos

fibi

aliquo

modo
nempe
tur,
fi

fimiles putant, ab
aliis

vice verf laudantur,

frquenter etiam ab
hi

mediociter eruditis,
|

cm

cuipiam alteri, quo eruditione fuperaninvidentes, putant fe ejus famam poffe minuere,

maximis laudibus exfoliant. Quibus de caufis initio quidem fol plbe, fed paulatim etiam peritioribus, qui eos ipfi non
illos ei

anteponant

& qum

10

norunt, fed aliorum teftimoniis credunt, do&iffimi


effe

fupponuntur.
fi

Et quidem,
fit

quis ex

eorum numro
uti afifuetus,

reperiatur, qui

prae cseteris laboriofus, diligens, ardens, loquax,

&

i5

Sophiftarum Dialeclic

agnofco; quique munera docendi in

qualem Academi

te efle

&

con-

cionandi in tempo fimul obtineat, ut facis; qui inter

concionandum, non

in vulgariaplebis vitia, fed in ad-

verfarios fuse religionis,


fiunt, aflidu invehatur,

&

in ea,

qu potentioribus
iracundis,

20

&nunc
;

nunc

ridi-

culis verbis utendo,

moveat, ut

te fa|cere

plebem fuam diverfimod comaudivi qui frquentes in Acade25

mi Thefes proponat, omnes contrariarum partium eruditos ad eas impugnandas invitet, cmque non comparent (ut fan nunquam, nifi velint explodi, debent comparere), magnos de
ut te fatum fuifTe
libros, fed tali ftylo,
illis

triumphos canat,
citationibus
3o

omnes

fciunt; qui multos edat

&

tt

Authorum
(1"
dit.).

interrupto fcriptos, ut,


i3

cm

neminc fine faflidio legi

Aprs fupponuntur, non

la ligne

6i-63.

Ad G. Voetium.

47
boni,

quod tuis utplurimum contingit; qui denique in omnes, qui vel in rainim re ip rpugnant, aut tantm non applaudunt, tanquam in hoftes infenfiffimos infurgat, eofque
poffint,
fint
5

nemo etiam examinet an

concionibus ac fcriptis fuis


invitos te laudare cogifti
I

qum maxime infmes


filere vel
eft,

reddere conetur, qu via multos de te


:

etiam
ille

non mirum

qud

ad fummam eruditionis famam fummamque authoritatem inter fuos perveniat, neque, qud illam confer10

vet,

quamdiu
forte

cm

nemine deteguntur. Sed nimi potenti fu excaecatus tam multos


ejus artes

laedit,

ut aliqui opra? pretium putent ipfas patefacere;


inexcufabiles errores committit, ut etiam
perfacil

cmque tam
ab
1

illiteratis
fi

cognofcantur

valde

mirum

tandem immerit ift fu fam & potenti non excideret. Etfi enim talis homo plerifque ex auditoribus fuis in templo, & ex difcipulis in Academi fit pergratus ii tamen femel animadvertant, quantum ab eo detrimenti debeant timere, fummopere ipfum
effet,
:

20

averfabuntur.

ab inftituto fermone, qui tantm de ufu librorum fuit, magis ac magis recedere. Sed

Video quidem

me

hoc forte non repre|hendes quia poftquam adhuc pauca de concionibus & difcipulorum inftitutione fub,

j5

junxero, habebis hc omnia uno in loco, quae circa

tuam eruditionem notatu digna mihi


ciones igitur
iftius

videntur.

Con-

me defcripti, populo folent placere quoniam ea eft omnium hominum natura, ut non modo ad hilaritatem, fed maxime
;

Do&oris, modo

5o

etiam ad quoflibet
deleftentur
:

triftes

animi affe&us commoveri

hinc tragdiae, non minus

qum come-

48
diae, in theatris

EPISTOLA

63-65.

&

ferae fe

locum inveniunt; hinc olim homines mutu laniantes in ludis publicis fpetain alios

bantur; hinc denique concionator, qui auditores fuos

ad iram

& odium

homines

excitt, praefertim
5

in potentiores, quibus fatis fu fponte infimse fortis

homines folent invidere vel in eos quibus de religione diffentiunt, quos ut bellorum caufas jam oderunt quamvis nihil egregii dicat, nihil boni, ac fpe etiam ftatum controverfiae, de qu difputat, nulli intelligant, modo tantm audader, vehementer, copiof loquatur, avarias convitiorum phrafes, humiles,ridiculas, inauditas, orationi fus adfpergat, majore cum ftudio devot plbe auditur, magis amatur, magis laudatur, qum alii mult eloquentiores, fed qui eam non tam ad alina vitia odio habenda, qum ad propria emendanda adhortantur. Hi enim, quod ipfi difille ver tantm quod placet. Ac plicet, proponunt fan magnum eft folatium turbse, non malae, fed imperit, quod poffit aliquando pi commoveri, pi irafci, quicquid enim facit talis pi potentiores afpernari
;
|

10

i5

20

viri fuafu, vel

exemplo,

id

pium

putat. Audit ab ejus


fcribat
,

di|fcipulis

qum multos
:

libros

quantafque
doliffimus,
25

vi&orias de quibuflibet adverfariis in difputationibus


fuis reportet

non

poteft dubitare quin

fit

non enim novit ifta diftinguere. Ut etiam ejus vehementiam in concionando, & libertatem in optimatibus
reprehendendis
,

ab eximi fanditate ac prophetico

quodam
cipit ut

zelo putat proficifci.

Quas ob caufas eum

fuf-

ducem hortatoremque pnecipuum, fi forte fibi unquam vel potentioribus fit reftendum, vel in adverfarios fuae religionis fit dimicandum & quidquid ille
;

3o

65-6 7 -

Ad G.

Voetium.

49

fuadere voluerit,
eft

fummo cum
fit

ardore exequi femper

parata.

An
5

vero utile

Reipublicse talem aliquem

Con-

non meum eft inquirere. Satis fciunt illi, qui ejus curam gerunt, quid expdit. Non etiam examino an bonum fit, homines illiteratos
cionatorem in e
verfari,
|

audire multas controverfiarum minutias, quas fine


ullo falutis fuse detrimento pofifunt ignorare
fatis
10
;

nec an
;

accurat

illas

ex concionibus poflint addifcere


iis,

nec an red doceantur ab

qui

non tam
;

rationes

exponunt,

qum

in

perfonas conviciantur

nec an

pium fit & humanum odifle aliquos homines, propterea qud nobis in religione diffentiunt. Sed tantm affirmo omnem animi commotionem ad iram, odium
i5

20

quantumvis jufta fit ejus caufa, femper maxime noxiam efle illi ipfi, qui fie commovetur: itaenim fumus natur comparati, ut parvo ufu magnam proclivitatem ad pravos affe&us acquiramus; & qui vel femel fe ad iram commoveri paffus eft ob juftam caufam, hoc ipfo multo paratior eft ad ali vice irafcendum etiam ob injuftam. Audiunt mulierculae in
rixas,
|

&

templo virum, quem


exiftimant, in alios
;

fapientiiimum

&

fanftiflimum

25

3o

homines declamantem, difputantem, convitiantem rem, de qu agit, ut plurimum non intelligunt; nihilque melius habent quod agant, qum ut omnes ejus commotiones pio affetu imitentur, iifque fimiles in fe excitent, unde fit ut poftea, domum reverfae, ob minimas quafque caufas rixentur. Necviri meliorem ind fruium reportant, ii praefertim, qui controverfias iftas utcunque intelligentes, non poffunt
2

Aprs parata, non


uvres.
III.

la ligne

(1"

dit.).
5i

^o

Epistola
ipfis

67-69-

non aliquando de
runt,

contendere

cum

familiaribus

fuis alii religioni addidis, quales hc

ubique occur-

& ind ad jurgia,


&

inimicitias,

interdumque etiam,

qui vilioris funt fortis, ad vulnera deveniunt.

Adderem
5

publica diffidia
oriri,

bella ex talibus e|tiam caufis poffe


iftis

eofque folere in bellis


qui talium

qum maxime

peri-

clitari,

Doftorum

fapientise confifi,

eorum

Sed plures ejufmodi concionatores non novi, nec ab uno aliquo tantm mali exiftimo effe metuendum, modo tamen ne multos habeat difcipulos
confilia fequuntur.
fui fimiles, qui poftea

10

etiam concionentur.

Verm enim ver

qu ratione adolefcentes

tuae

cura commiffos inftituas, plan ignoro, nec unquam fed fui ufque ade curiofus, ut e de re inquirerem
;

artes,

quibus

te uti

ex fcriptis tuis deprehendo,

& qua-

i5

rum nomine

imperiti te

do&um putant,

taies efe mihi

videntur, ut eas viliffima multa ingnia perfacil poffint addifcere,

ipfarumque ope

tu fimiles reddi,
|

non
20

autem
illa

Prima ex iflis artibus eft puerilis Dialedica, cujus ope olim Sophiftae, nullam foliprseftantiora.

dam

fcientiam habentes, de qulibet re copiof differe:

bant ac difputabant. Hujus trs prcipu funt partes prima continet locos, ex quibus rationes petantur;

fecunda formas fyllogifmorum, quibus illse veftiantur, ut meliores appareant; ac tertia diftincliones, quibus
adverfariorum argumenta eludantur. Et quidem
promptae
dicii,
ii,

25

qui

&

calidae funt imaginationis, fed nullius ju-

quales pueri effe folent, poffunt intra paucos

dies

magnum
illis eft

iflius

artis

ufum acquirere

perfacil
3o

enim

confiderare feparatim rei cujuflibet profpecies, fimilitu-

pofitse

nomen, definitionem, genus,

69-71.

Ad G.

Voetium.

51

dines, differentias, contraria, adjunda, antecedentia,

confequentia,

&

reliqua ejufmodi, quae vulg in To-

picis recenfentur.

Cmque tanjtm

volunt differere,

fi

quidquid
5

ipfis

unufquifque ex

iflis

locis fuppeditat,
;

efiutiant, diu

multumque loqui poffunt

fi

quam opinionem
verifimilis,

velint probare, nulla eft

autem alitam parum


ra-

pro qu non poflint ex iifdem multas


firmas, fed faltem quae
fi

tiones,

non quidem
;

numerum

faciant, colligere
10

facile

difputandum, eas in fyllogifmos concinnant. Poffuntque eodem


ac deinde,
fit

modo ad
fint

quafiibet objediones refpondere,

fi

tantm

inftrudi viginti vel triginta diftindionibus, quales


illa,

funt inter

quae confiderantur directe


practic, externe

&

indire&,

fpeculativ
1

&

&

interne, ac fimiles,

quibus in omni difficultate locum invenient,

modo tan-

tm

ipfis

audaderuti non erubefcant. Hoc autem, ut


imaginandi
rationes
fie

facile eft pueris, aliifve, qui fol pollent


|

facultate,

cert
five

fieri

non

poteft ab ullo, qui aliquid


:

habeat judicii
20

bonae mentis

omnes enim

& objedionum

folutiones, quae

cm

ex intima ipfius

difficultatis confideratione erui

non

pofTunt, ab extern

locorum iftorum infpedione petuntur, fere femper funt futiles & ineptae. Sed quia ex multis auditoribus
perpauci funt, qui earum inanitatem advenant, prae25

cipue circa quaeftiones vulgaris Philofophiae, de qui-

bus meliores dari non folent


ift

inde

fit

ut

ii,

qui arte

utuntur, facile ad aliquam dodrinae atque ingenii


perveniant. Et ideo damnofiffima
eft,

famam
tm
3o

non tan-

adultis, fed praefertim junioribus, qui,

dum

ei

affuefeunt,
quifit,

&

ex opinione dodrinae, per ipfam ac-

fuperbiunt, rationem

fuam naturalem,

quae

EPISTOLA

7 W4-

alioquin aetate poffet matu|refcere, plan corrumpunt.

Ars altra, quam in fcriptis tuis adverto, ea eft, cujus ope de qulibet re propofit libros componis, quos imperiti do&rin refertifilmos arbitrantur; eamque etiam tui difcipuli, fine ull eruditione, pofunt imitari, fi tantmvideant indices variorum librorum,pr8efertim eorum, in quibus plures alii libri citantur; & poftquam promifcu collegerint omnia, quae de re, quam tradandam fufcipiunt, in ipfis inveniunt, qualiacunque tandem fint, ea fecundm ordinem locorum

io

communium

difponant, adjun&is nominibus

omnium
fi

Authorum, quibus aliquid defumpferunt, ac etiam


aliorum, qui ab
iis

laudantur.

Ita,

exempli cauf,

de
i5

Atheifmo velint fcribere, quicquid in colletionibus fuis invenient de nominis iftius fignificatione, id fcribent primo loco, fecundo ejus fynonyma, tertio fpecies vel gradus, atque ita confequenter, caufas, effedus, adjunda, figna, contraria &c; qu ratione nullum vel minimum verbum ab ullo Authore excerpferint,
|

non aliquem locum in opre fuo inveniant nam & omnes homines, quos fcient ab aliquibus aliis fuifle
cui
:

*<>

quos forte legerint eorum libros valde nugaces& improbos, intgra ipforum argumenta exfcribere, ac etiam quafcunque de iis hifloriolas aut fabellas nullius momenti narrare. Quin etiam, fi cui occult mal velint, poterunt libr omnia, quae de ipfo vera elfe, vel ab aliis
Atheos vocatos,
ibi

poterunt recenfere, ac,

fi

*5

credi exiftimabunt, inter Atheifmi figna vel caufas nu-

merare

nec refert

fi

laudabilia

fint,
:

&

ab omni
|

tali

fufpicione

qum maxime remota

facile

enim

ipfis

3o

aliquid mali de fuo adjungent, ratione cujus in

malam

74-76.

Ad G.
poffint. Ita
fi
,

Voetium.

5j

partem fumi

quem

oderint, qui credatur

nonnihil ingenii habere

ac Peripateticam Philofo-

phiam non magni


5

facere, nec libris, in quibus conti-

netur, valde uti, fed peculiarem

Methodum

excolere

ad quserendam veritatem, jaraque aliqua ejus fpeci-

mina exhibuiffe, dicent omnes

ingeniofos

&

excellentes,

alioqui natur myjlas, Atheos ejjefolere ; ac recenfebunt

inter caufas Atheifmi perverfam

10

fe Jolis &infe nafcentibus bonis gnitionem de novo fabricare volunt; itemque Prtenfam
libertatem philofophandi , Promiffam perfedionem

Methodum illorum, qui contenu omnem inde co-

&

in-

novationem omnium fcientiarum, Gloriationem

& fpem

falam de inauditis
i5

&

admirandis Methodis, dogmatis,


inventis

diclatis, fubtilitatibus,

&c; Spcimen
;

judi\cii in

fcientiarum defelibus, Aut inventi non tam novi,

quam
iis

nova vejle induti,

&

qulibet alia ejufmodi

ut ex

poftea poffint inferre illum,


effe,

quem
aliis

oderunt,

Atheum

unam

fcilicet

calumniam
fi

calumniis confirut mens fit

mantes. Nec refert


jo

fibi ipfis

contradicant, dicentes
,

uno

in loco prjudiciorum depofitionem

infiar tabule raf, effe

prparationem ad Atheifmum,
effe

&

in alio

Dei cognitionem nobis

congeniam

unde

fe-

quitur

eam

praejudiciis impediri five obfcurari, atque


illuflrari.

ideo illorum depofitione


a5

Nec etiam
concludi

refert,
:

fi

ex ipforum verbis eos Atheos


fi

effe

poffit
fit

ut

dicant prtenfam refutationem Atheifmi, quae


confutis, effe

libris

e de re maie
nocentijfimum,

prtextum fubtiliffimum
in

&

quo Athei venenum fuum fpargunt,


libros peffim confuant,
|

&

intrim
3o

ipfi taies
fit

quibus

nullum

verbum, quo Atheifmus impugnetur, fed

contra multa, quibus perfuadeatur, ut

cm

ajunt prae-

54

Epistola

76-78

ftantiffimo ingenio prseditos folere effe Atheos,

& varia

dant eorum exempla,

&

praecipuas ipforum rationes

docent ac nufquam rfutant. Sed


obfervare, quod imperitis
eft

unum tantm debent


5

obfervatu facillimum,
vel ex authoribus

nempe
reddi

ut ne quid egregii,

&

ex quo leftor eruditior


aliqua occurrit quae-

poffit, vel

ex

feipfis

promant

exfcribant. Poffunt quidem,


ftio nullius
polit,

cm

momenti,
ill

&

quse paucis verbis relolvi

prolixe de

difputare,

omnemque fuam

Dia10

leticam in ipf intricand confumere. Poffunt

& alias

ejufmodi permultas recenfere. At quantum ad prsecipuam, quse eft de Dei exiftenti, fateantur quidem eam

non debejre
turae, fed

omitti, nec fol authoritate facrae Scripeffe

potiffimum rationibus philofophicis


diligenter,

pro15

bandam. Verm caveant


aggrediantur
;

ne id

ullibi facere

&

potis, ut mali Medici, qui, vera

&

fimplicia remdia ignorantes,


vel inutilium vel
:

magn pharmacorum

noxiorum multitudine folent segros fuos fatigare ita cm ad rem erit veniendum, dicant ad refiftendum Atheifmo valde multa requiri, & praeter facrarum literarum accuratam cognitionem, haben-

20

dam

effe fcientiam univerfalem univerfalium, imprims

Metaphyjicam, Pneumaticam, Phyjicam, generalem AJhonomiam, Geographiam, Opticam, & fpeculationes defonis,
ponderibus &c; itemque notitiam particularium, feu
hifto2 5

riam antiquam, novellam; ac denique longam inftruant aliBibliothecam contra Atheos, in quam etiam

quos reponant ex illis ipfis Authoribus, quos pris ut Atheifmi fufpe&os traduxerint. Quae omnia fi obfervent, fcripta tuis fimillima component, ut manifeftum fiet iis, qui tua de ill re, quatuor libellis comprehenfa,

3o

78-80.

Ad G.

Voetium.

55

vel etiam alia paffim lgre dignabuntur.

Sed fi qui eos

idcirco pluris faciendos putent, valde fallentur.

Exponerem adhuc alias artes, quibus ad craffa volumina, non tam dodrin qum convitiis referta, in quoflibet adverfarios tuos componenda, uti foies fed quia magis ad mores, qum ad eruditionem fpe&ant, de ipfis hoc in loco tacebo.
;

De

Philofophiae Cartefianae tertio capte


ufque ad pag. 144.

& fequentibus

10

Pars Quinta.

Ha&enus non
libri,
fiteri
:
|

potui dubitare, quin velles te hujus

Philofophia Cartefiana infcripti,

Authorem pro-

non tantm quia fex prima ejus folia mifla funt ad me tanquam tua, & audivi operarum corredionem
eft

i5

ex aedibus tuis proficifci; fed praecipu, quia flylus


manifeft
taies te

tuus, phrafes convitiorum

tam

variae ac

uno fciuntur, & caufa fcribendi, nempe ad impugnandam epiftolam meam ad P. Dinet, quae fere
fola ex meis fcriptis in foliis
iftis

citatur, tibi eft pe-

20

culiaris

25

neque enim alius, quantumvis tibi amicus, mihi tam vehementer ob iftam epiftolam pofTet irafci & jam dudum in Senatu veftro Academico, cm Collegas tuos ad Judicium, quod Academiae nomine vulgafti, defendendum hortabaris, palm profeflus es, te tuae caufae ill in re non defuturum, hoc eft, te in me effe fcripturum. Verm tamen quia, in pag. jj, Au;

Aprs

fallentur,

non

la ligne

(1"

dit.).

$6
thor a
ait fe in

EPISTOLA

80-81.

extremo Belgii angulo docere, ac pag. $7

nominat
colendum,

te

affirmem,

fuum Prceptorem infiar parentis ternum non ero tam inurbanus, ut aliud e de re qum id quod tu ipfe credi voles. Excufarem
tibi

etiam me, qud


qui e

fuperiora tribuerim
fit

fed

cm

ille,

Authorem

profitetur,

tuus difcipulus,

& liber,

non in ifto Belgii angulo, in quo ait fe docere, fed apud vos b imprimatur, nemo putabit ejus errores tibi effe minus imputandos, qum fi Authordicereris. Vel cert, fi cui videaris minus peccafle contra dcorum, qud convitia Theologo indigna alieno potius qum fub tuo nomine vulgaris eidem hoc ipfo videberis minus probus, quod non ira tantm & impetu, fed
:

10

meditato confilio

&

aftuti ufus

fis

ad tua de

dida fpar|genda. Intrim autem, ut fcias honoris nomini tuo detuliffe, non amplis fingula capita feorfim examinabo, fed reliqua omnia fimul
percurram, fummatimque

me maleme aliquid

i5

meum

de

iis

judicium exao

ponam. In prima

fetione,

Author videtur omnia comprein

hendiffe, quae contra noftram Philofophiam potuerat

tune excogitare
dici poffe. Et

nam

fecund conatur refutare ob-

jediones, five refpondere ad ea,

qu

putat pro ipf


$

quidem prima

feftio continet

capita

in
a.

quorum primo, ait me

velle, ut

mei difipuli omnium

i5

Martinus Schoockius Philofophice in Academ. Groningo-Omlan, comme il se nomme lui-mme en tte de la Prface, laquelle d'ailleurs ne fut imprime qu'en dernier lieu, et ne pouvait tre connue de Descartes, qui n'avait reu que les six premires feuilles, avant l'impression complte du volume. Voir ci-avant, p. 54, 1. 13-14 et P- ''
dica Profejjor

note
b.

a.

Le

lieu d'impression est

van Waefberge. Voir ci-avant,

Utrecht Ultraiecti, p. 5, note a.


:

Ex

Officina Joannis

8i-8i.

Ad G.
;

Voetium.

57
.

oblivifcantur*

in fecundo, ut libris bellum indicant h

Quae duo an vera fint, jam oftenfum eft. In tertio, ut me tanquam alterum Pythagoramfufpiciant, imb adorent*,

&
5

quicquid dixero, pro vero habeant. In quarto,

ut

fpei ple\nijnt,
peent
.

& me omnium dubiorum enodationem


fint,

ex-

A
.

In quinto denique, ut omnes

nant e Qua? an verimilia


In fecund

pr fe contemnemo non videt.

10

autem fe&ione (faltem ab ejus initio ufque ad paginam 144, quae eft ultima earum quas legi), 10 capita continentur. In quorum primo ait fruftra nos
jaare Philofophiam nojram
efje

antiquam { In fecundo,
.

fruftra etiam jadari ejus evidentiam^. In tertio, fruftra rurjusjaari difcipulorum progreffus^. In quarto, verbis

tantm nobis vulgarem Philofophiam impugnari


7

Et in

Aprs

videt,

non

la ligne

(/"

dit.).

Carte/tance Philofophiam omnes capaces non funt, ejus a. Caput I fetor omnium qu didicit oblivifci dbet. (Pag. 14.) b. Cap. II Cartefianus difcipulus libris bellum indicere dbet, & fi ex
: :

lis

profecerit, fedulo
Cap. III
:

difjimulare. (Pag. 26.)

Renatum des Cartes ut alterum Pythaoram fufpicere, im adorare dbet. (Pag. 3i.) d. Cap. IV Cartefian philofophi feator fpei plenus effe dbet, & magiflro omnium dubiorum enodationem aliquando exfpedare. (Pag. 43.)
c.

Cartefianus Philofophus

e.

Cap.V Cartefianus philofophus, exemplo prceptoris, omnes homines


:
:

pr fe contemnere dbet. (Pag. 52.) f. Cap. I Quomodo philofophica dogmata principiis natur notis refpondeant. Fruflra Cartefius qualicumque fu philofophi antiquitatis
gloriam afferere fludet. (Pag. 59.) De philofophicorum dogmatum evidenti. Cartefius fucum g. Cap. II facit obtrudendo evidentiam propofitionis pro evidenti probationis. Quo fine hocfaciat? (Pag. 70.) h. Cap. III Fruftra Cartefiani ad afferendam philofophi fu evidentiam difcipulorum progreffus jaant. Hominibus mifericordid dignis
:
:

nullus invidet. (Pag. 79.)


i. Cap. IV :Antiqu & recept philofophi nullum periculum Cartefio imminet, quoniam verbis tantm ab eo oppugnatur: qud occafione oftenditur,

quot modis philofophia

illa infeliciter

variis oppugnarifolet. (Pag. 87.)


52

uvres.

III.

58

EPISTOLA

82-84.

quinto, nos cum e congredi non pojfe, quia ejus terminos ignoramus*. Quae quamvis vera effent,
b
,

non idco feque-

retur Philofophiam noftram eue rejiciendam. Deinde


in principio fexti capitis
ait

lapidem Lydium,

adquem
5

nova Carte\Jii Philofophia omnia fua fcita


plorat, ejje quintupicem
:

&

dogmata exdif-

Experientiam nempe, Rationem,

Algebram, Geometriam,
feptimo

& Mec hanicam ; ibidemque


quam
ait
,

ferit contra Experientiam,


,

nos non juvare. In


10

oavo d contra Geometriam & Algebram. Ac in nono c contra Mechanicam; fed tam acut, ut ex ipfo ejus fcripto Le&or perfpicax non poffit de meo philofophandi modo non bene fencontra Rationem. In
,

Denique in decimo capite vult oftendere, qu folerti meas opiniones probem, aitque me jimplicem narrationem vice demonjrationis obtrudere, multum detire.
f
,

i5

ferre propojtionis evidentice, acfingere hypothefcs.

autem omnibus narrt tantm ea, quae de me vult credi, hoc eft, omnium peffima, quse vel ille ipfe vel ejus adjutores potue|runt excogitare, nullamque
In his
16 Aprs hypothefes, non la ligne (1" dit.).
Fliciter cum antiqu philofophi dogmatibus Cartefiani a. Cap. V congredi non pojfunt, quoniam neque ea, neque terminos, quibus proponuntur, exploratos habent. (Pag. 97.)
:

Cartefiani, cm/int infelicijfimi experimentijl, exprib. Cap. VI menta tamen philofophi fu amuffim effe cupiunt. (Pag. 106.) Ratio, quamjaat Cartefius, non ejl ratio abjlraive, fed c. Cap. VII
: :

fubjeive, in eo ipfo fcilicet confiderata. (Pag. 117.) Carteftan philofophi neque Geometri neque ab d. Cap. VIII Algebr ulla perfeio accder e potejl. (Pag. 122.)
:

Mechanicam fuam phyfwlogi normam Spcimen Mechanic talis exhibetur. (Pag. ?o.) f. Cap. X Cartefiani jimplicem narrationem vice demonjrationis obtrudunt : tantm quoque deferunt propofttionis evidenti : fingunt hypothefes, eafque citra probationem ullam obtrudentes, dogmata S conclufiones ex iis educere inftituunt. (Pag. i38.)
e.

Cap. IX

Cartefiani inepte

ejfejlatuunt.

84-86.

Ad G.
facile quilibet
efle

Voetium.

59

plan aflert eorum probationem, vel cert nullam,

quam non

ex nud ejus infpe&ione nul-

fecundo fe&ionis fecunda?, diftinguendo inter evidentiam proin cap.


5

larum virium

cognofcat. Ut

cm

bationis

& evidentiam
Ac

propofitionis,

unamque

prolixe

mihi concedendo, vult ex hoc folo videri alteram jure


negare.
in cap. quinto, ad

probandum me

&

Re-

gium ignorare terminos Philofophiae Peripateticse, affert tantm verba Regii de fe ipfo loquentis hoc
io

pao

Dudum fcholarum

Philofophiam,Ji non accuratif-

Jim, faltem mediocriter perdidicimus ; urgetque illud

mediocriter pag. 102 ufque ad pag. 106, quia contendit illam,

non mediocriter, fed qum accuratiffim


hoc
efl,

fciri

debere. Saepiffime autem, loco probationis, petit


i5

me

quaeftiones,

nugatur

nam, exempli cauf,

pag. 45, petit me generaliter alicujus nodi Philofophici facilem & expeditam folutionem ftatimque fibi
;

objiciens,

me

videri velle

jam aliquas

in Meteorolo-

gicis dedifle,
20

non

oftendit eas falfas efle, nec

quidem
adhiben-

ipfas examint, fed ait

tantm fidem non

ejjc

dam

aretalogo proprias laudes ad naufeam

ufque buc-

cinanti.

Quod idem

pari jure, de quibuflibet novis


fi

quas darem; ideoque ineptus effem, ad ullas ejus quaefliones refpondere


folutionibus, dicere poflet,
a5

dignarer.

3o

tantm non omittam, nempe apparere quidem ex toto libri contextu nullum alium efle Authoris fcopum, qum ut opiniones meas convellat, & ea quae de te fcripfi in Ep. ad P. Dinet refellat; fed tamen illum verfari tantm in generalibus & fiditiis, ut Calumniatores folent, nec unquam ad particularia
|

Unum

O
devenire,
nifi

EPISTOLA

86-8 7 .

tantm

in tribus locis,

ad ea quae de
fpedant.

te fcripfi,

&
1

alia

quorum primus duo ad meas opiniones


negat verum
in

Horum unus

eft

pag.
:

18, ubi

efle

hune
5

meum
exijlit.

fyllogifmum

Cujus idea

me

eft,

illud ipfum

Sed nec

ifta

verba ullibi

me

feripta funt, nec

ullam formam fyllogifmi continent, nec quidquam iis affine unquam cogitavi, nec etiam locum defignat ex quo illa defumpfit. Alius eft pag. 1 24, ubi negat in omnis
rei conceptu contineri exijlentiam aut pojjibilem aut necef10

fariam; qu in re nihil praeter ignorantiam fuam oftendit quis enim nefeit per rem intelligi ens reale, atque
:

ens dici

ab ejfendo

five exiftendo,

atque ipfas rerum


propterea qud
i5

naturas dici Philofopbis


illas
|

ejfentias,

non nifi ut effentes five exiftentes concipere poffumus ? Et ineptum eft quod fubjungit, nempe Deum
ut deceptorem cogitari. Etfi

enim, in prima

me Medi-

tatione, de aliquo deceptore


fim,

fumm

potenti loquutus

nequaquam tamen
fi

ibi

verus Deus concipiebatur,


poteft ut verus

quia, ut ipfe ait, fieri

non

Deus

fit

*o

deceptor. Atque

ab eo petatur unde
in conceptu,
;

feiat id fieri

non

pofle, dbet refpondere fe feire ex eo

qud im-

hoc eft, ex eo qud concipi non poflit ade ut hoc ipfum quo ufus eft ad me impugnandum, fufficiat ad me defenplicet

contradi&ionem

25

dendum.
Locus autem, quem pro
58, ubi

te habet, eft in pag. $7


fcripfi

&
de

putat 1e egregi refutare id quod


citas,

Authoribus quos
3

qud nempe

faepius faciant
5-26 Aprs defen-

non dendum, mme remarque.


fpeftant,

Aprs

la ligne (/" dit.).

8 7 -8 9

Ad G. Voetium.

6i

contra te

qum pro
ex alio

te

,
|

ex eo quod,
dicat

cm

libros,

ut fupponit, nullos legam,


tuiffe, nifi forte
:

me

id fcire

non po-

petitque ut mei Nomenclatoris

nomen prodam. Sed qui confiderare voluerint in tuis fcriptis, qum longos fsepe Authorum catalogos referas, ubi null

opus

efl

probatione

ac ubi opus
fint vel

eft,

qum paucos pro

te afferas, qui

non

obfcuri

nominis, vel diverfee te religionis, ade ut eorum


authoritas, prfertim in rbus fidei,
io

te,

vel cert

non multum pro

te

femper contra ac denique quoties,


fit

loco rationum,

cm

te deberent afferri,

ledorem ad

alios libros remittas, ac faepe ad aliquos, qui haberi

non
i5

pofTunt, ut ita videaris aliquid dicere

cm
:

nihil

dicis,

quod quammaxim contra


fatis

te effe

puto

agnof-

cauf habere potuiffe ad id fcribendum, etiamfi nullos ex Authoribus te citatis confuluiflem.


cent

me
|

Cm

enim Authorum teftimonia non alium habeant


ut confirment aflertionem pro

ufum legitimum, qum


20

qu citantur, qusecunque ad id non juvant, faciunt contra illum quo adducuntur quia vel oftendunt ipfum effe malae fidei, nempe fi fint falfa, vel effe imperitum, aut imprudentem, aut vanum, fi ad rem non
:

fint appofita.

Quid autem,
2 5

fi

addam me nullum

in

hac tu Philo-

fophi Cartefian
inveniffe, qui

meorum
nempe

fcriptorum locum ha&enus


faciat contra

non apert
quia

Authorem

quo

citatur

vel ab eo corruptus eft, ut

de plerifque fupra oftendi, vel nihil prodeft ad id quod


23 Aprs appofita, non la ligne (/"
a.

dit.).

Voir

t.

VII, p. 584,

1.

16-17.

02

EPISTOLA

80-91.

vult probare. Dices fcilicet te

non

effe iflum
fuiffe,

Authoid

rem, illamque
te fcribebam.

nondum

me

vifam

cm

de
fi

Itaque iflud omittamus. Sed quid,

addam, me faltem Regii refpon|fioncm ad tuas Thefes


antea legiffe a
,

atque

ibi

loca S. Scripturse advertiffe,


ille

quse pro formis fubftantialibus te citata

acut
folis

omnia

refutavit, ipfa

tantm eorum verba quae tu


?

numeris indicaveras referendo


citaveras Proverb.
haec verba
:

Ut, exempli cauf,

3o : 24, 25, 26, 2j, 28*, unde retulit Quatuor funt minima terra?, & ipfa funt facibum fibi : Lepufculus, plebs invalida, qui

10

pientiora fapientibus : Formic, populus infirmus, qui pr-

part

in meffe

collocat in petr cubile

fuum

Regem
:

locu/a non habet,


Stellio nititur

&

egreditur univerja per turmas fuas

mai5

nibusfuis

&

moratur

in

ibus rgis. Quae talia funt, ut


fit

nullus alius in tot S. Scriptur


:

verfus,

quem non

qu appofit citare potuiffes in omnibus enim aliqua res corporea nominatur, cui tu formam fubllantialem atfingis. Sed non ideo magis faciunt pro te,
|

qum loca, in quibus nix nominatur, pro iis qui nivem nigram dixere. Qud autem ita S. Scriptural authoritate abutereris, ad Collegam & amicum tuum hserefeos fufpedum faciendum, non parum mihi vifum
eft

20

contra te

efTe.
25

Idem
tuis
;

pofTem de quibuflibet aliis libris fed confult abftineo ab illis, quos fub Thefium
forte probare
vulgafti, ut hsec epiftola liberis haberi pofiit
illa

nomine

veftris Bibliopolis, quibus audio vetitum effe ne


24 Apres
a.

elfe,

non

la ligne

{1"

dit.).

Tome

III, p.
c

491-510.

b. Ibid., p.

i2-5i3, et p. 5oi-5o2.

9'-s-

Ad G.

Voetium.

6%

vendant quae in Thefes veftras fcribuntur;


praeterea libros vidi,
fis,

&

nullos

prseter

quorum te Authorem profeffus tuum Therfitem*. Quid autem de hoc fcive-

rim, adhuc dicam, fimulque, ut voluntati veftrse obfe5

10

prodam. Me eft Author Examinis itius accurati \ quod in Therjte tuo impugnas. Sic autem in fu Therfitis Confutatione c anno 16^7 dita, de te fcripfit, pag. 18 Aio Voetium tant inepte mea femper interpretari, tamque audacem ejfe in addendo, mutilando ac mutando, ut nihil eorum qu mihi
quar, indicis mei

nomen
l
|

hc

a.

Therfttes heautontimorumenos , hoc efi, Remonjirantium hyperaf-

liturgi Germanic, Gallic & Belgic denuo inidemque provocatus ad probationem mendaciorum G calumniarum qu in illujlr. DD. Ordd. & Ampliff. Magijiratus Belgii, religionem Reformatant, ecclcfias, fynodos, pajlores &c, fine ratione, fine modo effudit, Gisberto Voetio, facrarum literarum in illufiri Senec. ep. 79 Qu decipiunt, gymnafio Ullrajeino profejjfore. nihil habent folidi, tenue eft mendacium perlucet, fi diligenter inf pexeris. (Ultrajecti, ex officina Abrahami ab Herwyck et Hermanni
pifies, catechefi,

&

fultans, retufus

Ribbii, J635.J
b.

Examen accuratum

difputationis
in

prim &

quafi

inauguralis

D.

Gifberti

Voetii, quant propofitit

illufiri

gymnafio Ultrajeino die

3 Sept, cumque

ftylo vet. anno 1634. Ad paftores totius provincial, et quoftheologi (tudiofos quibus id utile & gratum futurum, fi pie;

tatem amant, dubitari non poteft.


d'auteur.

Ce qui permit

Voet,

Anno domini 1634. Sans nom dans sa rponse, de l'appeler Thersites :

Feci hoc, exemplo aliorum qui fimiles lucifugas ex latibulis fuis latrantes

eodem

titulo cohonellarunt.
J.

(Therf., p. 334.)

UExamen accuratum

tait

l'uvre de
Il
:

depuis i633.
21 nov.

1634

Batelier (Watelier), ministre remontrant La Haye disait, dans le post-scriptum d'une lettre Episcopius, Ipfe judico melius effe, ut paucioribus innotefeat feripti

author.

(Voir A. C. Duker, Gifbertus Voetius, tweede deel, eerfte ftuk,

p. 27, note 2.)

& maledici libri, quem adverfus Remonfirantes ediTheologi in Academia Ultrajeinaprofejfor, titulo Sans nom d'auteur. Mais Therfitis heautontimorumeni. Anno 1637. Martin Schook dit, Remonft. libert., p. 27 Si ver, quod ex parte fuf picor, Jacobus Batelier, Hagas-Comitanus in fynagoga Remonftrantium minifter, Confutationis author eft. (Voir A. C. Duker, ibid., p. 5o,
c.

Confutatio

infulfi

dit Gifbertus Voetius

note 4.)

64
ipfe tribuit, five

Epistola
,

91-93.

fenteniam five argumentum, pro meo cupiam haberi. Sifemelatque iterum perverf aliquid citaret, pojfet

error nominari ; fed qud plurimis locis idfacit,

quidejaliud quam perfidia ? Ego ver contuli varias ex


tuis citationibus

cum

ejus textu,

eumque hac

in parte

verum

fcripfiffe teftari

pofum. An, qusefo, judicare

debui te fidelis alios Authores paffim citare, poft-

quam vidi qu ratione in Sacris Literis ludas, & quomodo eorum ipforum verba pervertas, quibus id tibi publie poteft exprobrari ? Profed, Domine Voeti, fi nihil melius habuiftis ad ea, qu de te fcripferam,
refutanda, vel ad

meas

opi|niones impugnandas,

non

video

magnum

operse pretium fuiffe ut Philofophiam

Cartejanam fcriberetis.

Cmque
:

nihil aliud 144 prioilli

res ejus paginse contineant, valde otiofi

erunt, qui

plura lgre dignabuntur non enim

eft veriiimile,
fi

vos

tam multa inania praemiffuros


buifletis.
iis

fuiffe,

quid boni ha-

quae

Verm tamen, ne temere judicare videar de non legi, nondum claudam hanc epiftolam, fed
refiduum expedabo.
20

libri veftri

De

Libro Gisberti Voetii adverfus


Confraterniatem Marianam.

Pars Sexta.
Initium hujus Epiftola? diu jacuerat inter fchedas

meas negledum, cm librum te nuperrim editum, quem Confraterniatem Marianam a vocas, accepi &
;

25

a.

Voir ci-avant,

p. 6, note a, le titre

complet de cet ouvrage de Voet.

93-96.

Ad G.

Voetium.
eft

6c
ve|ftrse

tandem mihi nunciatum

refiduum

Philofo-

phce Cartejan typis mandari, fed ejus editionem per

aliquot menfes fifTe intermiffam, propterea

qud

oc-

cupatus fueras in abfolvendo


5

ifto

alio libro,

quem

ante ipfam cupiebas emittere


fit

aliis

ade ut jam non opus argumentis ad probandum eam, non ab illo


:

cujus

nomen

feret, vel cert

non ab

illo folo,

fed praefint

cipue te confcribi. Et fane quifquis videbit


inter fe fimiles Confraternitas ifla
ro

qum

Mariana & Philofophia Cartejiana, non folm nominis terminatione ac forma, fed etiam ingenio & moribus, non dubitabit quin fint fili gemellae unius parentis. Quia ver nunc
forte contingit

me efle
ponam

valde otiofum, iftam

tuam Conde ipf


in e

fraternitatem paucis horis totam legi,


i5

& meam

fententiam hc
quaeftio

non quidem quatenus

20

2 5

quaedam ad religioinem veftram pertinens agitatur, nolo enim me negotiis alienis immifcere fed tantm, quatenus ex ipf cognofci poteft qualis fis, & quanta fides aliis tuis fcriptis fit habenda. Cm enim te palm ejus Authorem profitearis, negare non potes, quinid.omne, quod in e continetur, fit tibi tribuendum. Philofophia autem tua Cartefiana fub alterius nomine prodibit, ut paratam habcas excufationem fide ac probitate tu digniflimam qud nempc illa, quse in e erunt, non debeas praeftare, quia non eris ejus author; & ego non libenter me committo cum larvis. Sed ut fcias me non nifi cauf probe cognit de tu Confra;
:

ternitate

fententiam dicere, quid

tibi

ejus fcribendae

occafionem dederit, recenfebo.


3o

Vtus quaedam
Virgine
j

eft

Sodalitas Sylv-ducis, Beat


in

nomen habens,
III.

quam

viri

tantm primarii
53

uvres.

66
admitti folent,
3
.

Epistola

96-97-

quque eft idcirco valde celebris ac potens Et pris quidem ex folis Romanis Catholicis conftabat; fed cm in urbe non ita pridem Hifpano
erept b conventus
,

hominum potentium

&.

inter hoftes
5

educatorum periculo non carerc viderentur, nec tamen poffent impediri, quoniam eorum libertas in deditione

pada erat,

ii,

quibus

illius

urbis cuftodiacom-

tum ad pnecavendas fufpiciones, tum etiam ad pacem & concordiam inter cives conciliandam, fe mul cum Romanis Catholicis
miffa
eft,

perutile effe putarunt,

10

in Sodalitatem ifiam admitti, fed e conditione, ut


nihil deinceps in e fieret,

quod

religione fu effet

non potuit, quia cm ex legibus deditionis omnia bona ecclefiaflica in publicum redigerentur, non alio nomine serarium
aliis recufari
|

alienum. Hocque ab

'5

bonorum iftius Societatis adminiflrationem fibi fcrvaverant, qum qud non effet fpiritualis five ecclefiaflica, fed tantummodo civilis. Ita ergo illultriflimus
urbis praefedus, aliique ij ex honeffioribus civitatis
a.
,

Confrrie de Notre-Dame, fonde Bois-Ie-Duc en i3i8,

et

rorga-

nise par Erard de Marca, vque de Lige, par


vier
b.
1

ordonnance du 18 jan-

S,

Bois-Ie-Duc faisant alors partie de son diocse.

Bois-le-Duc fut prise sur les Espagnols par les Hollandais, que commandait le prince Frdric-Henri, en 1629, aprs un sige qui dura du cr mai au i 17 septembre.
Voici les

Johan Wolphaert van Brcdcrode. jonker van Thienen, H. Bergaigne, Henrick Kuysten, G.-W. Pieck, Andriesde Fresnes, A. Ploos van Amstel, R. Tullekens, J. van Castcren, Otto Copes, J. Ruysch, Pietcr Lus, Johan
c.

Le gouverneur de

la ville tait
:

noms

des treize autres

Gans

et

Lazarus van Zonst.

Erant

inter illos Optimates. gui privati

erant, nec magijlratum

unquam

gejferant.

Erant prfei

militarcs,

quibus imperium in ipfum non magis competebat, qum civis a/iquis idemque concionator dicendus fit Jlipcndiarius prfidiarius miles. Sed excipiat quis, aliquos tamen ex illis optimatibus, immo plerofque fuijfe partim

feabinos {pnes quos

illic

ordinaria

qttotidiana politi adminijlratio),

97-

Ad G.
ille

Voetium.

67

quos

in focios fibi delegit, in Societatem iftam

recepti funt, atque


follicite

tam accurate, tam

caverunt, ne quid e in re
fuae religionis

tam committerent, quod


exprefl,

ad

normam

non

effet

exatum, ut e

tantm in parte modum exceffiffe videantur. Sed tamen vitare non potuerunt, quin ftatim atque id te auditum eft, thefes, ordinaria tua tela, in ipfos evibraris 3 Nihil ego in thefes iftas fum fcripturus, fed
.

Nonlaligne(i"dit.).
confiliarios, uti vocant.

partim urbis Jenatores feu


felect.,
a.
t.

(G. Voet, Difpp.


avait d'abord crit

III, p. 356.)

Un

ministre de Bois-le-Duc, Cornelis

Lemann,

soumettre ce cas de conscience. Voici comment celui-ci raconte la chose, dans sa rponse Desmarets, Spcimen ajjertionum &c. (ou Confraternitas Mariand)
Gisbert Voet,

pour

lui

quamvis fubinde individuum vagum, aut indefinit aliquos paftores illius urbis, petere videantur, tamen in lignatum aliquod individuum delnunt, paftorem fcil. N. qui publie pro concione de ejufmodi fratriis quid dixerat, quique privatim cum novis fratribus peroccafionem contujerat, quemquc me confilium petiiffe. ignorare non poterant. Qum procul autem fit culp vir ille integerrimus, qu injuria

Dileria haec

illum affecerit patronus,

& qum

candide ac fincer publico libello


purgarit
in
:

tit.

Retorfionis calumniarum &c.

ille fe

conftare poterit.

partim

ex exemplo

epiftola;,

quod ex belgico
exhibeo
:

latinum de verbo ad verbum

tranatum hc

fideliter

Dotifime vir, Frater in Chrifto venerande.

Thefium tuarum exemplaria, ad D. Focanum


;

tranfmiffa,

non modo

mihi tradita, quin & gratiflma fuerunt quo nomine me tibi fumm devindum pro viribus meis profiteor. Intrim me fimilibus donis in pofterum bes unic contendo, ad quae materiarum raritas per te non minus folide qum dofle difcuffarum me facit anhelare. Neceffitas infuper mihi eft fuper negotio aliquo hc nobis objefto ad te (fi
rel

non gravate accipias) recurrendi & judicium tuum fuper eo requirendi, quod mihi erit oraculi vice. Notum eft tibi, quomodo hac in urbe fuerit olim & fit adhuc Deipara Virginis Confraternitas, difta Marranorum Fratrum. Ejufdem fundatio eft, quod omnes fratres teneantur folenniter fefe obligare, inter alia, ad Miflarum frequentationem idque in templo S. Iohannis horis ftatutis, ad preces pro defunctis nominatim ejufdem Fraternitatis, fimiliaque papiftica officia. Accedit, ut

68

Epistola

97

pauca tantm ipfarum verba hc referam, quoniam ad


fequentia inteljigenda requiruQtur.
2

Aprs requiruntur, non

la ligne

(i"

dit.).

qud ab ipf fundatione ante hac Fratres diti fefe juramento obftrinxerint ad Religionis Pontificiae defenfionem, & Rgis Hifpaniarum fidem pariter & fidelitatem. Illius Fraternitatis reditus excedere putantur annuatim quinque millia florenorum, confumi folitorum miffis pro defunftis, opiparis conviviis annuatim ingenti luxu habitis ipfis diebus Virgini Deiparae facris Papiftarum more in folis pifculentis, quorum etiamnum pars pauperibus
intellexi,

erogatur.

pannus feu cucullus rubeus In praefentiarum autem mutatum dicitur in numifma cum hoc fymbolo Sicut lilium interfpinas, deinceps brachio penfile geftandum in exequiis Fratrum. Quasftio autem univerfa haec eft An liberum Jeu adiaphorum fit Ecclefi membro nomen Fraternitati fimili dare ? Si ita Quibus rationibus idipjum probari, & quomodo hoc fieri pojfet, pro confcienti fecuritate ? Sin ver minus Quodnam ejufmodi in cafu Minijlri aut Synedrii
Fraternitatis haftenus fuit

Signum hujus

humeris exequiarum tempore

geftari folitus.

officium ergafimilia Ecclefi fuce

membra

Caufa quaefitorum eft quod quaedam non infimi ordinis Ecclefiae noftras membra, potiffimum ordinis fenatorii, diclse Fraternitati nomen dederunt, & juramento promiferunt fe di&am Confratemitatem defenfuros, nimirum (fie exeufare opinantur) in quantum non pugnet cum Religione & Reipub. ftatu. Interea nulla in fundatione feu eretione fala mutatio, nec Papiftarum Iuramentum olim praeftitum irritum faflum.

Praetenditur
ut

in Capitulatione feu tranfadione,

admiffum

&

permif-

fum

omnes
eft

Fraternitates permanerent.
:

Quaeftio

An

culis comprehenfa,

heee ipfa Confraternitas fub Capitulationis artiquandoquidem ea cum Religione & Reipub. fiatu fit
fit
:

maOTi (incompatibilis) ?

Qud

fi

vi

tranfa&ionis aut Capitulationis permanfura


intermori,

An

non

prjlitijfet

eam cum Fratribus


fore

qum de novo Jlabiliri & perill

petuari ?

Dicitur
Quaeftio

mdium
illud

lucrifaciendi Papiftas converfatione

fami-

liari.

eft

An
in

mdium divinum dicendum

An

ver contra

ipfis

Papifiis

ccitate

&

fuperjlitionibus fuis obfirmationis oc-

cafio ?

Adjicitur

e melis Papiftarum fecreta poffe pernofci, nec eos fua

97-98.

Ad G.
titulus eft
:

Voetium.

69

Earum
cpat,
illa

Dif\putations theologic ex poje-

riori parte theologi,

2j,de
a
.

idololatri indirel

& partiillorum

pars

tertia

&c

conventicula
fciri
eft

ita

feorfim celebraturos

itemque

nummorum

expenfas

poffe &c.
:

An pnes Magijlratum non fit auoritas ejufmodi nego& pernofcendi, nifi ipfifint Fraternitatis membra ? Hi itaque prastextus & rationes praecipuae mihi faltem propofita, dum e de re cum quibufdam novitiorum Fratrum contuliflem. Digneris me
Quasftio
tia inveftigandi

excufatum habere, qud hifce tibi moleftias exhibeam nonnihil fuper eo negotio fentio me follicitum. Tempore itaque opportuno Refponfum exfpe&abo; ut non aliter confidens, maneo, qui fum Tibi addic"tus amicus & fervus. Datum N. 6 Maij 1642.
:
:

N, N.
p.

(Con/rat Mar.,

410-415.)

nom du

16 Maij (nouveau style). Voet ne donne ici ni le du signataire (N. N.). Mais, le 27 juin 1642, dans une lettre Godefroy Udemans, pasteur comme lui, il crivait ...Ego collegiis, aliifque laboribus obrutus, libellos non ita fre quentes nunc edo. Nuper tamen, data occafione, hune extrufi quem
Sans doute
lieu
il

faut lire

{Datum

N.), ni celui

vides, de Idololatri indired

cui infertam videbis determinationem

cafs a D.
nitate

Laemanno

paftore Sylvae-ducenfi mihi propofiti, de Frater-

Velim eam accuratis expendas, & mecum eorum, qui ill in civitate in oculisadver fariorum non erubefeunt nomen dare tam idololatricaa Fraternitati. (Voir A. Duker, Gisbertus Voetius, tweede deel, eerfte ftuck, 1904,
rofarii

feu Marias.

doleas ccitatem

&

<piXoxo<T|iav

Bijlagen, p. xxxiv.)

Et ailleurs Voet donne encore les explications suivantes Poftulato hujus Reverendi fratris & fymmiftae, cm refragari nec vellem nec poffem, otium tamen aut animus vix effet multis ad eum perferibendi,
:

ufus

fum

occafione, qua;

tum

proclivis erat, et opra; quafi parcens, dif-

putatione de Idololatri indire (cujus omnem fere materiam paucis ante diebus publicae praeledtiones locorum communium explicuerant) hune cafum un propofui, per fubfumtionem & analogicam confequen-

tiam applicatione

fat.

Voet divisa
et le 14 juin

ses thses

De

(Con/rat. Mar., p. 4.) Idololatri indire et participat en trois

parties, qui furent soutenues le 21

mai {pars prima),

le

28 mai (fecunda)
III,
p.

285

et

Voir son recueil Difpp. felect., t. 347. Voet pouvait donc les envoyer son collgue
1642
(tertia).

234,
le

Udemans

27 juin. a. Voici

le titre

complet

Di/putationis Theologic x pojleriori parte

jo

Epistola

98-99-

Atque
leguntur
:

in 2

folio

&

fequentibus haec inter caetera


Magijratu reformate,

An fraternitas Mari a

qui tlier e pote fl, bon confcienti tolerari publie aut relinqu debeat, repurgata fcilicet ab idololatri Papali
:

&
5

ullus rejormatus tali fraterfi Magifiratus hocfaciat, an nitati adfcribi poffit, fub conditione de non prjudicando

fu Reformata? religioni. Refp. Ad 1 refp. Neg. crajje admodum participt alina? idololatri?, &c.
Et paul pft
:

quia

Sed quidquid hic negligat aut conniveat

Magifiratus, nemo tamen, Reformata? religioni


addiclus, eife addicere potefl.

& ecclefia?
ei

10

Et poftea

Committitur ergo (ab

iis

qui fe

addi-

cunt) idololatri plufquam indirccl, reduclivc, participative &c.

Item

Quidquid enim
fraternitas
|

limitent, excipiant, expurgent,


illa

i5

manet tamen
idololatri?

ad minimum, monumentum
quo
ufi

&

fderis

idololatrici,
in

funt antehac,

&

etiamnum utuntur Pontifiai

regno Papali

&

extra

illud,

ad retinendum ac promovendum cultum Maria?, five

apert five tacite

& clam. Sic

miferi

illi in

carne nofirorum

20

gloriantur, infu idolomanid confirmantur, de tepore aut


1
:

2]

lire

fecundo.

8 Aprs

&c, non

la ligne

(1"

dit.).

II, 14,

mme

remarque.

Theologi, Vigefim-Terti De Idololatri Indirecta et Participata, tertia ; quant favente D. 0. M. fub prfidio D. Gisberti Voetii. S. S. Theol. Do. ejufdemque Facultatis in inclyt Academi Vltrajein Profejforis, ac in Eccleft ibidem Pajloris vigilantijfimi tueri

Pars

conabitur Rodolphus a Noortdvck Vltrajeinus;

Ad

Toute cette troisime partie


de Desmarets, dont
il

locoque folitis. Le 4 juin (vieux style) doit tre lu le se trouve reproduite en tte de l'opuscule
sera question ci-aprs
:

diem 4 Iunij, horis 74 (nouveau style).

ritatis etc., et plus tard

Defenjio pietatis & Jinceencore dans son Ultima patientid etc., p. 1-12. Ajoutons que Voet, outre ses thses, fit soutenir quatre corollaires par son disciple, Lambert van dcn Waterlaet, le 5 (ou i5 ?) octobre 1642.

99-ioL

Ad G. Voetium.

71

ftolidiate nofrorum,

ad hc mundi hujus amore fupra


1 g)

Deum
rifu,

(vide 2

Timoth. 3, 4. Philip. 3,

non abfque

infultatione
ejfent,fi

& faflidio & fi

triumphant. Si enim labores

fubeundi
5

quid conferendum infymbolam,fi nihil


opipara convivia, lauti redi-

niji fumptus fujlinendi,


tus, fertiles

occafwnes ind aliquid lucri participandi non

adeffent

fciunt noflros, propter

nudum

titulum Mari,
rofarii,

nedum propter rgulas & Jlatuta fraternitalis au collegio illi nomen haut daturos, &c.
10

Item

Atqui mutata jam funt infignia


in

fi-ater\nitatis

rubeusfcilicetpannus,

quem humer is gefiarefoient, imprimedalium brainfcriptione


:

mis ducentes funus alicujus ex fratribus,


chio ajfigendum

cum hac

Sicut lilium inter

fpinas, &c.
i5

Item denique
bardos in

Quomodo

potuiffent nofiros

tanquam

pompa & triumpho

manifefiis circumducere

Pontificii, iifque tergo infultare?

Qudfi

ecclefiam in-

telligunt

veritate
20

per lilium, ex fenfu reformatorum & ipfius rei : tum explicandum efi abfque omni ambiguitate ab
intelligant,

omnibus fratribus, utram ecclefiam


tam Sylvducenfem, an latentem
In quibus

Reforma&c.
fraterni-

ibi Papifiicam

omnes

qui lgre fciunt, poffunt videre

urbem Silvaeducenfem exprefle nominari, tatem Mariae, & quidem illam cujus olim
25

&

fratres ru-

beum pannum
|

in funeribus geitabant; plurefque alise

certiffimae ejus notse in reliquo illo

tuo fcripto con-

tinentur, fed pluribus

non

eft

opus, ut quilibet, fine

aberratione vel ambiguitate ull,


veftris qui
3o
ei

omnes

&

fingulos ex

fodalitati
ibi

Ade

ut

non minus
&c, non

nomen dederunt, agnofcat. illos nommes, Qve nominatim


dit.).

9 Aprs

la ligne (1"

14, 21,

mme remarque.

J2

EPISTOLA
eft,

ioi-io.

(hoc

cert,

&

exprefl', ut latine

loquentibus

fumi folet) defignes, qum fi propria ipforum nomina & praenomina & cognomina adjunxifles. Contingit enim aliquando ut idem nomen pluribus diverfis ho-

minibus conveniat, fed in toto terrarum orbe non funt duae urbes Sylvaeducenfes in quibus talis Sodalitas reperiatur. Et quemadmodum, cm dicimus Regem Galliae, non minus eum nominamus qum fi Ludovi-

cum Borbonium diceremus

profed veriffimum eft, te in iftis thefibus illos omnes, qui e in urbe Sodalitati B. Virginis nomen dederunt, nomi|natim defignaffe. Ut etiam veriffimum eft, te ipfos ibi non folm
:

ita

10

tanquam lucro fordido & opiparis conviviis inhiantes condemnaffe. Quid enim aliud haec verba fignificant Committanquam
idololatriae affines

& reos,

fed etiam

titur
tiv,

ergo ah Mis idololatria, plufquam indire, reduc-

participative ?

Atque

haec

Si opipara convivia, lauti

reditus, fertiles occajiones ind aliquid lucri participandi

non adejfent, fciunt Pontificii reformatos collegio

illi

no20

men haud daturos ? Denique veriffimum eft, te non illos folos, quos habes pro privatis, etfi urbis Praefedus, 3 fed Propraefedus, & Praetor inter ipfos numerentur
,

nominatim etiam Magiftratum Sylvaeducenfem cenfurae tuae fubjeciffe. Cm enim quaeris An Fraternitas Mariana Magijratu reformato, qui cam tollerc potcjl &c, fupponis eam ab ipfo tolli poffe (nempe violenter, ut fieri amas), alioqui non pofuhTes qui eam, fed. e poteji &c. Ac proinde illum Magiftratum fi eam tlier
:
|

2 5

a.

Voir ci-avant, p. 66, note c. Desmarets les numre ainsi Illuftriffimum Brederodium, Urbis pra;felum, Nobilifllmos Thienium Proprx [De/enfio pictatis etc., p. 19. feftum, Bergaignium Praetorem.
: . .

to3-io 4

Ad G.
,

Voetium.
crajj

jj
participaret

tanquam fi alien idololatri. Atque


condemnas
fafcino aliquo deludantur,

admodum

haec omnia, nifi oculi


nifi

mei

verba latina non intel:

ligam, hsec omnia, inquam, invenio in Thefibus tuis


5

utrm ver bona fint an mala, non dicam, quia, ut jam monui, thefes iftas non impugno; fed diligenter
notanda effe puto ad fequentia intelligenda. Cm autem Optimates Sylvseducenfes maculas
exiftimationi fuae, publicis thefibus infperfas,
iftas

non

fine

io

publico fcripto

fatis elui pofiTe judicarent, ejus fcripti

i5

componendi curam uni ex Paftoribus fuis, D. Samueli Marefio, commiferunt". Eque in re infignem moderationem teftati funt,|qud fe non ab aliodefendi voluerint qum fymmyft tuo, tibi qum maxime favente; & qui fuum e de re librum ita paravit, ut clariflim quidem {\iorumpietatemfyncentatemque b demonftrarit,
14 favente] faventi (/"
a.

dit.).

ment

Desmarets, pasteur Bois-le-Duc depuis i636, raconte ainsi corn-, les choses se sont passes Has conditiones {voir ci-aprs, p. g3-g4,
:

mecum communicalTet & pequid de tot hac re fentirem, profelus fum ingnue nihil me in e videre quod juit pollet rcprehendi aut religiof communionis cum idonote a)

cm non ncmo

ex Optimatibus

tiiifet

lolatris accufari.

{Ultima patientia, 1645,

p. 95.)

Et encore

Igitur

folemnem ad me inftituunt deputationem, & rogant ut, quandoquidem celebri Theologo, praeter jus & fas, ita impetebantur publie, publico quoque fcripto, ego Theologus, rei geftas veritatem & ipforum in e
gerend reftam & fynceram intentionem exponerem. [Ibid., p. 96.) Scriptionem igitur eam adornavi, quae in ipforum pleno collegio lefta ac relefta & communi omnium calculo approbata, poftea ipforum fumptibus & authoritate dita fuit. (Ibid.) Voir, pour cet crit, la note suib.

vante.
C'est
le titre

mme

de l'opuscule de Desmarets

Defenjio pietatis

et

Optimatum Sylv-Ducenfium, in negotio Sodalitatis qa d B. Virgine nomen habet, Teftibus Veritate & Charitate per Samuelem
fynceritatis
;

Maresium, S. Theol. D. & Profejf. in Schola Sylvd. & Eccl. Gallo-Belg. Pajtorem. (Sylv.-Duc, 1642, in-4, pp. 64.) Cette premire dition parut

uvres.

III.

54

74

Epistola
five

104-105.

eofque ab omni fufpicione vitiorum


ipfis

criminum, quae

per calumniara affinxeras, accuratiffim liberarit,


ut rever,
a
:

fed intrim etiam praecipua peccata tua diffimularit.

Ade

monuit, pro te
fuiffe tibi
thefi,

non contra te fcripferit, fed, ut ipfe fuppofuit enim falfas tibi hypothefes
,

fuiffe fubminiftratas

hoc eft, hiftoriam fadi mal narratam; fibi autem convenire tecum in
eft

an liceat Reformatis Pontificiorum ceremonias amplei; nec unquam de te nifi qum honeftiffim ac cum elogio loquutus eft. Cmque neceffario queri dejberet de
in generali decifione quftionis
:

hoc

10

l't

de 1642.

Une
:

autre fut publie, in-i2, pp. 129, l'anne suivante, avec

mention Iuxta Exemplar Sylvce-Ducenfe, Apud Iohannem Doccum Schol llluft. Typographi (sic). Anno 1643. Plus tard Desmarets reproduisit ce mme opuscule comme premire partie de son Ultima Patientia etc., 1645, p. 1-88. Voir ci-avant, p. 69, note a.
cette

Propres paroles de Desmarets dans une lettre Voet, du 25 aot 1642, imprime p. 120-129 de la seconde dition de son opuscule, et plus tard p. 84-87 de VUltima Patientia etc. piftola Sam. Marefii ad Clariffimum Voetium, cm et mifit defenfionem Optimatum Sylv-ducenjium Haec mea Diatriba, Vir Celeberrime, Clariffimeque Elle dbute ainsi Domine ac frater in Chrifto Dilefliffime, e libentis ad te venit, qud, licet ad tuas thefes fcripta, ea tamen omnis, non in te, fed pro te fit. Et plus loin Et cm publica accufatio Thefium tuarum publicam excu fationem pro Noftris exigeret, praeflat eam mihi fuiffe demandatam, tibi
a.
:

in

omnibus

addicliffimo,
olei fuo

qum
:

alteri alicui,

qui

te
1

minus

coluiffet

&

plus aceti
b.

qum

fermoni
effet
:

infudiffet. (Pag.

24 ou pag.

85.)

Desmarets

disait,

en

Neque

ideo Cl, Voetii fententiae, quoad

Dei grati, inter nos fuper e convenit. Solm oftendam ipfum in hypothefi deceptum fuiffe, & rem totam illi long aliter qum fe habeat fuilfe enarratam. (Defenfio, p. 11, ou Ultima patientia, p. 16.) Desmarets vise ici Lemann, et encore plus dans le passage suivant Scd praecipua culpa eft pnes eum, quifquis ille fit, qui Viro Candidiffimo & fynceritatis antiquae, praster jus & fas, impofuit, eique fuit author haec non fatis excofla in vulgus emittendi... Credulitatis

thefim, debebo reluctari

nimisc culpa Viri clariffimi recidit in fycophantam, qui ejus facilitatc

&

candore abufus,
riae

eum

huic querela; objecit,


1

&

controverfiae

non

necclfap. 67,

implicuit.

(Ibid., p. 12 et

3,

ou

p. 17 et 18.)

Voir ci-avant,

note a, la lettre de

Lemann

Voet.

io5-io6.

Ad G. Voetium.

7$

improb eorum maledicenti, qui falfa crimina viris bonis imponunt, totam iftam invidiam in individuum vagum five in perfonas plan ignotas tranftulit, ut te
potis credulitatis
5

qum
:

calumnise argueret. Omifit

etiam totam quaeflionem, quae,


cauf praecipua
illius urbis,
eft

meo

judicio, hac in

an

fcilicet tibi

liaient Optimates

10

nominatim ipfos Magiftratus, ex privat tu authoritate, ac non auditos nec monitos, publico fcripto condemnare. Nec denique aliud de te dixit, nifi qud prudentiores putarent, fcholafti'cam & publicam difputationem, apud vos habitam, non fuilTe idoneum remedium iis, qui verfabantur Sylvceducis, & eorum qure Ultraje&i difputabantur erant ignari,
ac

ad faniora
i5

confilia,
id

fi

forte quid peccaffent, revocaneft,

dis.

Quin etiam
ille

honoris mi|nifterio tuo delatum

ut liber

Marefii

non
3
.

fuerit

promifcue omnibus evuliis

gatus, fed tantm ad aliquos ex

qui thefes tuas

viderant tranfmifTus

Atqui nihilominus, eo accepto, non aliter


ao

qum

paul ante vif modefliffim Regii ad tuas thefes de


formis fubftantialibus refponfione
canduifti
:

h
,

fummopere ex-

quia

nempe

tibi

confcius eras gravis culpae,

quam

nullo

modo

volebas emendare, nec agnofcere;


,

ftatimque prodiit extemporaneus libellus c qui credi18


a.

Aprs tranfmiffus, non


La premire

la ligne

(1"

dit.).

dition avait, sans doute, t tire

un

petit

nombre

d'exemplaires, ce qui en ncessita l'anne suivante une seconde. Voir


ci-avant, p. 73, note b.
b.
c.

Voir

t.

III, p.

491.

Retorfio calumniarum, quas Tertullus, Sodalitatis

Marian advo-

catus, C. L. Ecclefice
in

Sylvducenfis adminiftro, fupprejfo nomine impegit, nuperd fu Defenfione pietatis & fynceritatis (ut vocat) Optimatum

76

EPISTOLA

106-107.

tur te fcriptus fuiie,


tui

nam
;

clare in eo cognofcuntur

mores, & tuus ftylus & prodiit fine nomine, fub perfon unius miniftris Sylvae-ducis qui ajebat fe

eum efle, quem

Marefius falfas hypothefes

tibi

fubmifit, 5

niftraffe fuppofuerat,

cm tamen
Ecclefise

plane certum

nullum hoc nomine


fuifle

miniftrum Mare|fio

defignatum

nullibi

enim quicquam habet, quod


illos

non

seque, vel magis, in alios quadret, ac expreffe in

fu ad te epiftol culpam rejicit in


mitti in fodalium deleclu
N. N.

qui fe prter-

gre
Mari

tulerunt*,

quod de nullo

10

in negotio FraternitatisB.

Virginis.
1642.)

(Amst., apud
tis

Iodocum Broers, anno


:

Auore C. L. E.S. M. L'auteur parle en ces

Dum advocatus Sodalitatis Marianas impudendebacchatur in eos qui hanc caufam detulerunt ad Voetium. (Pag. 12.) De son ct Desmarets expliquera ainsi les initiales C. L. E. S. M. Haec eft illa Retorfto, qu cm has litteras, dignas fervo litte-

termes de Desmarets

C. L. E. S. M., adfcribenda fuit potis alicui Cani Latranti Egregio Sutori Mendaciorum, vel Calumniatori Latenti, Eximio Satance Myj, qum Cornelio Lemanno Ecclefi Sylvceducen fis Miniftro. (Ultima patientia, p. 3 18.) Et plus haut il donne la date de Oflobri (an. 1642) jam adulto, virulenta Retorfto exijt, quam ce libelle ver fub Scorpione natam dixeris. [Ibid.) Citons encore cette phrase Haec eft ea Retorfto, quae Optimates Sylvaeducenfes conferebat Judaeis veritatis & Chrifli hoftibus, C. L. aut D. Voetium Paulo Apoftolo .(non mortale quod optant illi, nec funt adeo dformes in fuisoculis), mever Tertullo Ethnico (quam Nomenclaturam placuit D. Voetio mihi defti nare, quamprimum meam Defenfionem acceperat), conduflitio vocato, quivenalem calamum & confcientiam peffimaecaufae tuendae addixiffem. (Pag. 3 18-319.) Sur ce nom de Tertullus, voir Aus Apoftolorum, xxiv.

rato, in fronte gereret,

a.

Ncmo
dunt

Lettre de Desmarets Voet, 25 aot 1642 (ci-avant p. 74, note a) eft illorum, adverfs quos extortae tibi funt hae thefes.qui femper
:

>>

ad primos rumores fequiores, quos creab illis qui fe praetermitti in Sodalium deleclu aegr tulerunt, & fpretae injuriam formas ad animum revocarunt, amic & privatim monuiffes officij quod putabas effe fui, id long fuilfet ijs gratiffimum. Sed quod ftatim credideris illis -rifi 8ia6oX7i ministris, chate pluris

non

fecerit. Si igitur

artificiof fparfos

ritate

&

veritate vacuis, qui tt

mendacia mendaciffima

aufi funt tibi

propinare, non reveriti aurium tuarum fanclitatem,

&

eos inauditos

indcfenfofquc

illico

traduxeris pcr publicum Academiae

Theatrum

&

io 7 -io8.

Ad G.

Voetium.
intelligi. Sic

jj
itaque
ifte

ex verbi Miniftris poteft


nifter te in

Mi-

fcenam fuit protra&us, ut, quemadmodum foies, aliquem haberes. quem faceres culpae tuae participem, & fub cujus nomine, liberis atque impunis qum fub tuo, maledicentiam tuam pofles exercere. Sed ftatim ejus libellus, five potis tuus, judicatus eft famofus, & mendax, & ad feditiones concitands comparatus, ipfiufque leftio prohibita
:

quod
hc
:

per urbis plateas cum fono tubarum


io

&
a
.
|

tympanorum fuit

promulgatum, ut ipfe doces, pag. 42o

Quin etiam

habeo

illius judicii

exemplar, cujus

hsec funt verba

Jffbo voor eenitye baefyen innen befet >tabt feechete 6facu\vc

oeckyketiG / etintituteett Retorjo

Calumniarum quas Ter-

tullus Socetatis
1

Marian

advocatus,

&c,

fonder

naem van

eeni$f$en

Autheur

$ijn ebivuteett.

<nbc bat

wp

naet onbctfocck

enbe cvaminatic van v ctfcQcybcn poincten in be fcve uyUs^ebtwcktl


ootbeeCen bat ecmge Qfyeqnaftficcctbc petfoonen bact inn feet fctyaw
bcfijfk enbe tegen be waetrept Wt'cbcn ficCamcett. <Snbe a(foo

wp te sfyemoebt fien
20

bat bact uyt in befen J>ta>t/af


te

wacv be ecniRe yt
van

enbe tnftc tcn oogfjftcn bient

xvctbcn gffevootbctt / tootc enbe

fvoaete oweenige&en/ecgermffe enbe fceurtngrJe/ tt nac/bccC

lobee Kettke enbe befet >tabt$ weCvaeten

inbien teqftem fufckc

on6eoorfijdie enbe ontgeootCofbe (iScffen niet en


ftacn te
25

wcebe

vcrfcn/
ifl/

vetwac&tcnlbien
.

wp

&eetne fagen voocgecotrni. >oo

bat&c b

ora virum, illud eft quod nequeunt concoquere. p. 122-123, ou Ultima patientia, p. 85.)
a.

(Defenfio etc., 2 e dit.,

Voici tout

le

passage

Libellus minillri N.

tit.

Retorjio

etc.,

ad in-

dicium
(lie

&

poftulatum fratrum Marianorum reformata

'feilicet

religionis

in fuis literis ad
eft

me

feribit Nobil.

&

ampl.

illius

urbis Senatus), judi-

catus
tibus
feil.

famofus,

&

leclio ejus fub

qum

civibus prohibita,

pn muleta; pecuniarias tam miliidque more & locis folitis, in vcitibulo


.

curia;

&

per urbis plateas.

(Con/rat. Mar.,
le

p.

419-420.)
1643, son

b.

Zuerius, dans une lettre crite de Bois-lc-Duc,

2 sept.

78
Ita

EPISTOLA

108-109.

blie

jam egregi Sylvaeducis fub alina perfon puut vapulafti, fed hoc animes tuos non fregit
:

|neque etiam qud,


ternitatem
Illuftr.

cm

nobiliff.

& amplifT. illius urbis


feilicet

Senatus alium e de re librum, hanc

Confra-

Marianam,

te parari intellexiffet, literas

ad

Ultrajedinse Provincial Ordines

&
p.

inclytum His

urbis Senatum,

&

etiam ad te perferipferit ad ejus


42
1.

editionem impediendam, ut ipfemet jatas

enim omnibus negledis, tu


nommer
d'ailleurs C.

ipfe

tandem cum tu Conla ville, et,


:

cousin Constantin Huygens, blme vivement les Echevins de


(sans

prend ainsi sa dfense ...Quelques uns d'eux attacquent l'honneur des plus vertueux, les condamnans inouys, dont encor non contents, ont ordonn au Confiftoire de procder la fufpenfion de fa charge le plus zeleux & plus probe Miniftre de tous. Mais, voyans que le Confifloire ne vouloit condamner un homme de bien, fans auoir veu aceufation, ni deuant auoir oui l'accuf en fa defenfe, ilz ont voulu & effectu, par menaces, que
il

Lemann),

le Confiftoire

auecq eux
befoing,

aye trouu bon que ce fidelle Miniftre ne feroit la Cne ne dis encor rien des menaces faiftes d'emploier la main militaire contre le Confiftoire. Pour vrifier tout cecy, pourrois, au
;

je

me

faire
le

donner
eft

extrait des Hures dud. Confiftoire de PEglife

flamendc, o
plaintes au

tout

enregiltr.

Ce

Miniftre s'en

eft

en all faire fes

Synode de Gueldres, convoqu Harderwijck, auquel noftre Confiftoire eft fuiet, o il produira l'auis de la Facult Juridique de Leyde, approuu par tout le Snat Acadmique, dclarant que fon Efcript, lequel ces neuf Echeuins, dont les cincq ou lx eftoient parthie
formelle, ont fait deferier (l'autheur ni cit ni ouy) es carrefours de
toutes les rues

comme

libell

infme, ne tient rien d'infamant ni calom-

nieux, lequel Efcript, en tout cas,


ftique

comme compof d'homme

Ecclela-

de Religion, deuoit eftre examin & iug des Ecclefiaftiques. Led. Miniftre produira auffi au Synode les auis des Facultez Theologiques des Acadmies & Efcolles Illuftres de Leyde,
traiftant matire

&

Utrecht, Francquer, Harderwijck


faict

&

Dcuenter (dont

i'ay copies) fur le

de

la

Sodalit de la Vierge Marie, qui a cauf tant de troubles en

cefte Ville

&
la

Eglife, portant tous lefd. auis, fundez fur infinit de paf-

fages

S 10 Efcriture y allguez, qu'il n'elt poincl permis aux Reforme d'eftre frres ou membres de lad. Sodalit Idolatrique, auffi poinft la condition de ne s'obliger rien qui fait contraire la Religion Reforme... (MS., Bibl. Univ.. Amsterdam.) Le Synode de Harderwijk, dont parle Zuerius, se tint du 23 au 29 aot
de

membres de

l'Eglife

109-no.

Ad G.

Voetium.

79

fraternitate

Marian in arenam defcendis. Quem librum otiof totum evolvi fed ut ingnue verum fatear, nullam inveni ejus partem, qu fine indignatione ac ftomacho legi poiit. Non poffum me extorquere ut blande hc loquar, nimiam in eo malignitatem, abfur;

ditatem,

iniquitatem

arrogantiam,

&

pertinaciam
odiofa.

oftendis; quae vitia funt

omnium quammaxim
|

Malignitas in eo apparet, qud


ris,

tam multa collegetam craffum librum fcripferis 3 non ut cauflam


,

Non

la ligne (dit. princeps).

1643. L'anne suivante, le Synode de Gueldre se tint Zutphen, du 28 aot au 2 sept. 1644, et Cornelis Lemann s'y rendit comme dput de Bois-le-Duc, accompagn de Jacob Zuerius, un des anciens (seniores)
de l'Eglise rforme. Ce Zuerius ou Suerius avait d'ailleurs t mle personnellement toute l'affaire (voir ci-avant, p. 8, note b), et c'est bien lui

que semble viser Desmarets, dans un passage de son Epiftola apologetica (voir ci-aprs, p. 82, note ) Et licet in Specimine, pag. 419, propugnet (Voctius) Schifma & Donatifmum illius Exfenioris qui fe ab Ecclefi feparavit, hoc folo praetextu quod illius Paftor cenfuerit Optimates tein"! ill Idololatri cujus accufabantur immuncs elle (qui Homo, non zelo, aut pietate, l'ed odio & livore motus, Deus condonet, omnem II hanc tragdiam excitavit). (Ultimapatientia, p. 99-100.) a. Le Spcimen Affertionum etc., ou Con/raternitas Mariana, ne compte pas moins de 5i pages (in- 12, il est vrai, mais de trs petit texte, 36 lignes
:

la page).

Quant

la date exacte

d'aprs Desmarets.

Jam

de la publication de ce livre, la voici, fub rinem Septembris anni 1642 vifa fuerant

quibufdam tria prima folia Speciminis fui. (Ultima patientia, p. 3 18.) Voet lui-mme crivit Rivet, le 26 oct. 1642 De patroni Marianse
:

Confratcrnitatis asftimatione fatis follicitus fui,


ac

fumoium illum
;

libellum infpicercm.

Lis inter

cm primm famofum me & ipfum facile


ill

componetur

fed feriptum

meum, quod nunc


.
.

excuditur,

compofi-

tione fupprimi nec poteft nec dbet.

ciminis noftri.
et 295.)

2g3

Voet explique ainsi

(Acquoy

et

.Habes duos quaterniones SpeRogge, Arch, v. Nederl. Kerkgesch., IV,


la

composition de son
emittere,

livre

Confti-

tueram

initio

prodromum tantm

&

juftam refponfionem

majori neceffitati ac meliori occafioni refervare. Sed varii rumores cum libro longe lateque fparfi, aliaque quae ab exeuf jam Praefatione noftr cum excerptis evenerunt, cogerunt, mutato confilio pariter & typographo (prior enim opus inchoatum abfolvere non poterat), paulo prolixis

80

EPISTOLA
tali

iio-iii.

pejorem facis; ied ut, cm nihil mali de Optimatibus Sylvducenfibus nec de Marefio poffis probare, multas ta-

tuam defendas, rever enim illam

fcripto

men malas &


in eo apparet,
nifi

falfas

de

ipfis

opiniones prolixitate ma5

ledicentise tuse

leiorum animis immittas. Idem etiam

qud de nemine

alio

quidquam

fcribas,

ut ejus exiftimationem aliquo

modo imminuas, &


:

ne amicis quidem parcas. Ex quorum numro effet ipfe Marefius, quid haberes humanitatis rvera enim ita egit caufam fuorum, ut tibi, quantum fieri poterat, pepercerit, & amici officio fundus fit. Sed patiamur
illum te

10

non amari, quia non omnia quee fcripfrfti approbavit; novimus enim hoc apud te fummi odii caufam effe folere. Patiamur etiam te Optimatibus Sylvaeducenfibus qum maxime effe infenfum, quia,
|

i5

cm

iniquiffim te

lsefi

effent, aufi funt curare ut tibi

modeft pro

fe refponderetur.

Quid autem de
:

te

tam
amici

hypothetica

&

particularia nonnulla explicare

praefertim

D'autre part, undique hoc poftularent. (Confrat. Mar., p. 509.) Desmarets donnera les dtails suivants Semeftri poft editam Defenfio netn, fub Martij initium anni 1643, licet prima pagina libri annum 1642 haberet (quod fuit (Au<mf]puo8;), prodijt Spcimen, monftrum horridum, ingens... [Ultima patientia, p. 36.) Et encore Hae funt primulas veris, quas menfis Martius, a quo ejus liber prodiit, in illius horto exci tavit. (Ibid., p. 99.) Nam nec potuit edi bellulum opus, & vermo/er fine nervis, tempore meae inaugurationis (20 Jan. 1643), uti deftina verant & varias expertum eft fortunas, priufquam emergeret cpcrat enim, ut ajunt, imprimi in-4 poftea in-80, fed tandem prodijt in-ia.
: :

cm

(Ibid., p. 328.)

Desmarets, qui

tait

jusque-l pasteur de l'Eglise rforme


le

Bois-le-Duc, avait t
;

nomm

professeur l'Universit de Groningue

7 nov. 1642 il y fit sa leon inaugurale le 20 janvier suivant. affaire devint d'ailleurs une ide fixe de Voet, de 1642 1645
:

Cette

Trien-

nium

eft

ex

quo

vix ulla

illi

(Voetio) perijt letio, nulla fere abijt dif-

putatio, cui aliquid de ifthoc negotio

non

infperfcrit, ut

apud quofdam

vocetur Theologus Marianus propter frquentes de Mariano Sodalhio

fcrmones.

(Ibid., p.

23.)

ii-iia.

Ad G.
ille

Voetium.

8i

maie meruit
diit Retorfio,

tuus martyr, fub cujus perfon pro-

ut illum, p. 416, tanquam imperitiffimum

traducas, dicendo ja&ari ipfum non effe ejus authorem, quippe cui tantum lainitatis non fuperejfet ? Ac deinde,
5

frigide

refpondendo his verbis

De

latinitate Minijri,

deque artium, linguarum


fentio : expertus loquor.

& thologies ftudis nihil vulgare


colligatur, illum

Ut nempe inde

10

ne vulgarem quidem habere latinitatis ac theologiae cognitionem; quia hoc credibilius eft, qum eum habere plufquam vulgarem & te ade fuiffe religiofum, ut verbo ambiguo uti malueris, qum mentiri, quam|vis hoc pa&o confirmes te effe iftius famofse Retorjio8 nis authorem Non etiam mihi videris erga reliquos
;
.

Belgii paftores
i5

magis ofnciofus, cm
:

illos

alloquendo,

pag. 27, ita feribis Oftendam reipfa illud non minus gratum mihi fore, qum cum celeufmatis & approbationi-

am frquentes, etiam per literas collegiatm (plura non addam, nejlolidus videar, aut livor
bus
veflris,

&

coram.

&

hoc audiat), mihi animum additis,


20

& adfimilia aut


te

majora

tentanda provocatis

Tanquam

fi

unquam, ad Opti-

mates & Magiftratus urbium publie in thefibus tuis reprehendendos, atque ad turbas hoc pado concitandas, provocaffent quod non puto quemquam ipforum
:

effe
a.

faturum. Innumera alia poflem notare, fed nolo

Desmarets tiendra le mme langage plus tard, dans son Uliima pa Negat quidem D. Voetius, Spec. pag. 416, fe illius autho rem effe, multafque congerit in Lemannum laudes, ut oftendat illi fatis fuiffe Latinitatis ad hoc opus. Sed qui hune ben norunt, & qum illi quoad Litteraturam domi fit curta fupellex, & qud omnis eruditio ejus fit in poftillis, aliud plan judicant. Saltem non poteft D. Voetius infi ciari Retorftonem hanc fe vifam, cenfam, correftam, priufquam edere tur, ac forte ex mali Belgic peffimam Latinam faftam. (Pag. 3 18.) Voir ci-avant, pour une traduction semblable, p. 67, note a.
tientia (1645)
:

utrbs.

III.

55

82

EPISTOLA
:

II2-H3.

examen tui libri fufcipere illas partes Marefio relinquo: jam enim in fu Defenfione taie inge'nii, prudenti ac doctrine fpecimen ddit, ut non dubitem, quin optime hac in re, quod operse pretium erit,
integrura

fadurus 3 Ego intrim breviter tantm eomm, qu mmorise me occurrent, te monebo. Abfurditatem in omnibus iis notavi, qua? rationum
fit
.
|

loco proponis, ac fimul


:

iniquitatem

quammaxime
10

odiofam nullibi enim ratiocinio rete uteris, nec ullibi non peccas in regulam Quod qui/que juris in alium Jatuerit, ut ipfe eodem jure utatur, in qu un omnis sequitas confiftit. Ita, pag. 24, refers hsec verba Mare:

fii

OptaJJem fane ut faltem, contentus gnrait difquifih tone, Sylvamducis & noflros nominatim non dejignaffe
:

Non la

ligne (/" dit.).

a.

Samdelis Maresh

S. Theologice D.
\

& Profejforis'in A\cademi Proad Amicum, qu


\

vinciali

Groning & Omlandi,

Epijlola Apologetica

\rationem reddit cur non refponde\at libro contra Je edito fub hac infcriptione, Spcimen affertionum partim ambiguarum aut lubricarum, partim

Voct avait periculofarum etc. {Groning, Aug. Eijfens, 1643, pp. 52). Nos nominatim neminem tetigimus; nec tangere voluidit cependant mus, aut etiam potuimus. Itaque apud omnes fan mentis, fi non gra tiam aut applaufum, faltem veniam merebimur. {Confrat. Mar., Nomen quidem meum p. 340.) Mais Desmarets rpondra fort bien
: :

non

expreffit (Voetius)

fed agit, ut titulus (Speciminis) habet, in

eum

qui emifit Defenfionem pietatis & finceritatis Optimatum etc., quae meum nomen habet praefixum in quo vidctur author Speciminis imitari
:

ne diceretur uxorem fuam verberafie, ovillam pellcm ejus humeris imponcbat, quam baculo percuteret. {Ultima patientia, Cette Epijlola apologetica de Desmarets est date du i5 mai p. io3.)

eum maritum, qui

1643.
la

Groningx, Idibus Maij anni Jul. 1643. Elle est reproduite dans premire partie de VUltima patient ia, Juxta editionem factam antea
, p.

Groningae ex officina typographica Auguftini Eilens 1643 la suite de la Dcfenfio pietatis etc.
b.

88-118,

Au

lieu

civitatem

N &c.

de Sylvamducis & nojlros, [Confrat. Mar., p. 24.)

le texte

exact est, bien entendu

u3-n5.

Ad G.
fie
:

Voetium.

8}
religionis,

Ad quae
pietatis,

refpondes Et ego, atque aliiver

& ecclefiafiic pacis amantes, multo magis optaffent, ut Me Thefes de Idololatri, in gratiam talis cauf, mprimis hoc tempore, & tali libro, non oppugnafjet. Si enim prleiones, corollaria & Thefes Academic, non tantm adverfariorum, fed & amicorum, domejicorum, neutralium, anonymorum, otiojis & a odiojis libris exagitari deberent, qus tandem ejjct finis, & qu rerum facis?
\

Qu
io

refponfione nihil abfurdius aut iniquius fingi

poteft. Vis

enim tibi licuifle in thefibus tuis Sylvamducis nominare, ac ejus Magiftratum & Optimates criminando, ibi ecclefiafticam pacem, quantum in te fuit,
perturbare
dicere, ad
;

interimque Marefio, eorum paflori, vitio


fit

verns, qud aufus


i5

facris illis tuis thefibus contra-

fuorum innocentiam protegendam,

&

paci

ecclefiafticse in
tatis

urbe fu confulendum. Similia iniqui-

20

exempla ubique occurrunt in tuo libro, & quidem fpe tam abfurda, ut in memoriam mihi revocarint furorem Fimbrise, qui, cm Q.. Scaevolam, putans occidere, vulnerafet, ipfum poflea in judicium voluit
|

vocare, quod totum telum corpore non recepiffet*.

Forfan tamen

ferri poffet talis iniquitas,

fi

non

effet

cum
25

arroganti conjunfta. Sed qui videbunt,

qum

infolenter

& qum

fuperbe aceufatorem femper agas


rever
fis

aut judicem,
ejus

cm tamen criminis, quod cm

reus,

&

quidem
humili

negari

non

poiBt,

tantm
21
a.

venise petitione, ac pnitentise teftificatione,


la ligne (i" dit.).

Non
:

Texte aut, au lieu de &. fionfrat. Mar., p. 24.) Cicron, Oratio pro Sex. Rofcio Amerino : II, 12, ?3. Le texte donne quod non totum telum corpore recepijfet.
b.
:

84
effet

EPISTOLA

ii5-ii6.

excufandum, fummopere
ifta

te averfabuntur.

Ar:

rogantia

vel ex titulo libri tui poteft agnofci

neque enim in ipfo excufationem aut defenfionem ullam promittis,fed Spcimen ajfertionum, partim ambiguarum aut lubricarum, partim periculofarum ex traatu nuperrime fcripto pro Sodalitatibus B. Maria? inter Reformatas erigendis aut interpo\landis &c. a hoc eft, reprehenfionem errorum Marefii, eorum fcilicet, quos ipfipercalumniam vis affingere. Hcenim in ipfo titulo calumnise fpecimen prbes, dicendo ejus librum effe traclatum pro fodalitatibus B. Maria? inter Reformatos erigendis; quod falfum, & apud veftros invidiofum efle novifti b In reliquo autem tuo libro, pag. 28 ad pag. 7$ c & aliis in locis, non aliter Marefium interro,

10

gas,

qum
ille

fi

tu effes judex,

ille

reus; vel tu psedago-

i5

gus,

difcipulus; eique id

omne

proponis, ex quo

putas letorem aliquid mali de ipfo poffe fufpicari.

Quae una eft ex egregiis illis artibus, quibus uti foies ad impune calumniandum non enim teneris praeftare
;

averfabuntur, sic (/"


:

dit.).

Les ditions suivantes donnent

tort)
a. b.

adverfabuntur.
p. 6,

Voir ci-avant,

note a.

Desmarets protesta aussi l-contre, dans son Epijola apologetica (voir ci-avant, p. 82, note a), 10, p. 37-38 An fatis bon fide fadum, quod in Speciminis frontifpicio mihi adfcribatur tra&atus fcriptus pro Sodalitatibus Mariants inter reformatos erigendis aut interpolandis ? Cm tamen tota Defenfw non ali collimet, qum ad ejufmodi Sodali tates Idololatricas quae vigent in Papatu evertendas & diruendas & alibi oftenderim, Dijfert. de Antich. pag. 160, taies hetrias aut Sodalitates
: ;

certis difcretas notis in


rari.

Papatu, charafteribus Antichrifti poffe annume(Ultima patientia, p. 109.)

c. Toute cette partie du livre, Spcimen ajfertionum ou Confit. Mar., pour titre Excerpta ex apologid Sodalitatis Marian tit. Defenfio pieitis & fmceritatis Optimatum Se., p. 28-69 Excerpta ex et ensuite epijlold Apologifl ad Voetium, typis dita & libro fubjed, p. 69-75.
:

ii6-n8.

Ad G.
affirmas,

Voetium.

85

quod non
fuadere,

& intrim

ledori aeque potes perfi

quod

fie

interrogas, ac

verum
|

efle affir-

mares. Putida etiam arrogantia ubique


tuis verbis: ut
5

apparet in

Marefium magnis & novis aujs velle inclarefcere, ex eo feilicet quod te tantum virum aggrediatur; & cm ab eo per latus tuum

cm, pag.

$,

dicis

ecclefias Belgicas peti fingis


ftare

tanquam

fi

illae

fine te

non

poffent, aut tu praecipua efles

earum

pars,

Marefius autem nulla.


10

Denique omnis pertinacia tua, quod nullam plane culpam velis agnofeere, quamvis manifefte deprehenfus ac convidus fis; qudque nullis rationibus & nullius authoritate adduci potueris ad abftinendum maledico tuo libro evulgando, fine

fumm arrogantia efle

i5

habes in pag. 420 & 1 fequentibus, ut rede intelligerem rationes, quas ibi

non

potefl. Bis relegi ea, quse

affers

ad probandum

te,

ut ais, non

effe

prfraum aut

importune contentiofum, aut


|

Ltolxtov,

qui nec Optimati-

bus debitum honorent, nec conventibus ecclefiajiicis reve20

rentiam atque authoritatem tribuas. Sed plane obftupui


nihil

enim omnino

in iis inveni,

quod

contra

non

oftendat te rvera efle prfraum


tiofum,

&

importune conten-

& omnis

ordinis fuperiorifque poteftatis con:

temptorem. Ade ut ignorem utrum volueris an feilicet ut ledor minus attentus (quia nemo fine incredibili

tam futile feriptum attente lgre poteft putet in verborum tuorum ambagibus aliquid forte rationis contineri, quo te recte defendas, etfi illud non
patienti

advertat?
3o

An

potis, ut credatur, te ufque ade efle

refradarium
9

& pervicacem,
n
dit.).

ut neque Magiftratus ne-

Non

la ligne (z

86

Epistola

118.120.

que Synodos cures,

quamvis nihil nifi calumnias fcribere pouls, fcribendo tamen nolis abftinere ? qu ratione tantm fortaffe tu metum vis omnibus incutere, ut

&

nemo

fit

in
|

pofterum, qui aufit

tibi

contradi5

cere,

quamvis de ipfo maledixeris, ne ftatim hoc pa&o craffum volumen convitiorum illi impingas. Quippe, pag. 421, potquam ja&afti, omni modo aclum effe, ut
tua fcriptio impedirctur,
biliT.

&

in

eum

finem literas No10

AmplhT. fenatu Sylvducenfi ac etiam pluribus aliis ad te atque ad alios datas fuiffe a tanquam
,

&

fcilicet

fi

valde timerentur tui

libri

duas ais

efle ra-

tiones, quibus te ab ifl fcriptione revocare conati


funt. Prior erat, inquis,

pro fraternitate
gia Optimalum;

effet,

&

quod defenjo Ma feu Apologia in forma nunc diceretur Apoloes,


effe
i5

&

qurendo an
(/.opiAoXuxetbv

fit

poftqum aliquandiu nugatus Apologia nec ne, concludis hoc

puerulis terrendis idoneum,

&

tibi

non ideo

minus licere illam impugnare. Alteram deinde rationem hanc habes, pag. 427 Prtinere cauj hujus de:
|

terminationcm ad judicium Synodorum

&

non ad fcripta

20

Theologorum ;
cis ultra

ci

ergofubmittendam, nonfcriptis elenli-

examinandam. Cui hos profyllogifmos adjungi

dicis
effe
2

Quia Mariani fratres nunc dclarant fe paratos


*5

eam fubjicere Synodis Belgics, etiam Vltrajelin. Quia Synedrium Gallo-Belgicum Sylvducis b ycnjp/-'
Confrat. Mar.
Illuft.
: In quem finem hujus Provincix Ordd.

& amplifi". Senats inclytum hujus urbis Senatum, etiam ad me, perferiptoe funi. De literis ad alios (non tamen Nobiliftimo Senatu N.) eundem in finem feriptis, nolo hc quidquam referre.
a.

literae Nobiliff.

N. ad

&

(Pag. 421.)
b.

Sylvducis,
427.)

nom

rtabli par Descartes.

Texte imprim

ijlius

urbis

N. (Pag.

'-"'

Ad G.

Voetium.

87

rai Cl.

DD.

Thologies Profejforibus in Acad. Leidenfi,

fe judicajfe quidem pro Fraternitate Marian, velle tamen judicium fuum fubmittere Synodo. Quia multo tutis & 3
commodis, minorique cum feandalo
5

&

hojlium

& veflro-

rum, rationes tu
feripto. tur, oftendunt

in

Synodis proponi poffent, qumpublico


frigide te referan-

Quae quantumvis nude ac

tamen fa&um Optimatum Sylvseducenfium faltem fuiffe approbatum ab eorum Synedrio,


cujus authoritas pluris facienda effe videtur,
10
|

qum

unius privati Theologi, qualis tu

es.

Itemque

illos ni-

hil aliud

hac in re quaerere, qum veritatem

& pacem
cm
qui-

ecclefiafticam,

& nullo modo effe

pertinaces,

buflibet Synodis, etiam Ultrajedinse, cujus pars ipfe


es, velint fe fubjicere.
i5

Tu autem,
fiaflicEe

ut ad

ifla

refpondeas,

& qum
corde,

fis

Ecclepius,

pacis amans,

qum humilis
affers

qum

oftendas, primo
dicis
fuiffe
20

quidem

exemplum Gomari,

cui

ab Arminii fautoribus aliquandiu feriptionem interdiclam*, eumque ideirco Academiam deferuijje. de hilori nihil
fcio, nifi
fie

Qu

qud

hc ad
:

rem non

faciat.

Deinde, p. 429,
la ligne

loqueris

Nafutiores hc

14

Non

(1"

dit.).

a.
u

in

Confrat. Mar. : o Mihi aliifque qui turgente feifmate Remonftrantico Academi Leidenfi commorati funt, in mentem veniebat architc&ocaufae ftudentes, Profefforibus Academicis,

quo Remonftrantes, per AmplifT. Curatores Academiae nominatim Cl. pra> ipforum ceptori noftro D. Gomaro, feriptionem omnem interdicebant, fimulac
nici illius artificii,

Wtenbogardi, Ioh. Arnoldi Corvini contra Gomarum, aliorumque periculofa & apatetica feripta contra orthodoxos dita effent... Intrim Remonftrantes feriptis fuis occupabant ac feducebant animos indo&orum & sT7)p(xT(i>v. Hoc artificium prascipua caufa fuit D. Gomaro Academiam deferendi, & alias vocationes amplelendi, ubi lingua & calamus iftis compedibus non conftringeretur. (Pag. 428-429.)

88

Epistola
:

ut-us.

vldere Jbi vdentur aliud myfterium

quoi an contagio

per fomitem, aut per


ita explicare

di/tans in tenebris opre tur, haut

pojfem. Sunt nonnunquam, qui ProfeJJb-

rum

Theol. ianquam or\phanorum minorennium curam


:

&
5

tutelam Jbi in folidum demandatam relient

ut ne qui-

dent thefes confcribere, leliones habere, difputationes inftituere, ip/is liceret,Jine antcdente Jive cognitione five

veni ephororum aut cenforum quorundam. In quibus

verbis

non alium fenfum

invenio,

qum qud velis in10

nuere Profeflbrem Theologise nec Magiftratibus nec Synodis rgi debere; ac te effe, Dei grati, Profeflbrem Theologise, cui licet fcribere quidquid libet.
Paul pft quidem videris velle aliquo modo & fub certis conditionibus te Synodis fubjicere; fed ftatim
excipis, addifque

contemptim, pag. 431

Nondum
j
:

hc

i5

quidferitur aut metitur Synodis.

Ac pag.

4j

Concludo,
Synodis.

inquis, in prfentiarum nihil mihi negotii

cum

Sed tamen, ut intelligatur fupremam illam Profeflbris Theologiae poteftatem ti|bi uni, ut fummo fcilicet Architheologo, convenire, ibidem, pag. 4^2, ais de Maa refio qui etiam eft Theologiae Dolor & Profeflbr, ejus
,

20

librum, qui occajio


rio in

& materia fcandali & cenfur,

necefja-

Synodo

ejffe

examinandum. Et pag. 456, negas de


conjilio pojfe cogitar, nifi ille lia5

mutando tuo fcribendi

brum fuum public palinodi revocet, aut faltem fecundis curis emendet. Nempe, cm viros primarios publie calumniatus es, rede fecifti; qud illos indigniflimis
12

Non

la ligne

(/"

dit.).

a. Bien entendu, Maresius n'est pas nomm, dans mais seulement dsign par la lettre N.

le texte

de Voetius,

u3-n5.

Ad G.
ne ex

Voetium.

89

convitiis affeceris,

non es culpandus;
3

&

quamvis

ti-

meri
fidia,
5

poffit,

iis

quse fcripfifti groofe enbe fwaete

om
dif-

mgcben/ccjjemiflTeen&efccwtmge/

(magna & gravia


.

offendicula

&

fchifmata) in urbe celebri atque


eft

hoftium vicin oriantur,


etiam ex
inflitis
liber, ut
officie-,

tamen ferendum Sed qud Marefius, tum ex voluntate eorum quos laeferas, tum
|

ut ipforum ecclefiae paftor, malis te


fit
:

remedium aliquod adhibere conatus


materia fcandali
fi

ejus

& cenfur,

ejl in

Synodis exami-

10

nandus, ac,

tibi

credatur, condemnandus.
nifi

Nec ab eo
ille,

publie calumniando vis abflinere,

pris

quse

de

te juftiflime ac verifime fcripfit, public palinodi

revocet, vel emendet.

i5

Pagina etiam 454 & 43 5 poftquam conqueftus es Marefium cum fuis ab executione & particulari judicio
,

cpijfe
2

Editione &fparfione libri adverfus hefes tuas.

Corrogatione judiciorum

& fuffragiorum

Vltrajecli,

Dordraci, Leid, Amjelodami, Franequer,


x

Hag, &c.
tuas partes
.

Sufpenjione exfenioris cna (qud

nempe

10

fequeretur). 4 Condemnatione iibelli Retoronis

Nunc

tandem, inquis pag. 4}


tur ;

remdia Synodorum prtendun-

&

conjiliis ac\judiciis

publias

ecclejiajlicis

dicuntur

fubmtti dubia aut conWoverfa, cm Oceano privatorum


omnia, Ji non occuparunt,faltem occupare
3-4 Pas de parenthses (1"
a.

& inundare

ten-

dit.).

i3 Non

la ligne (/" e'dit.).

Voir ci-avant,

p. 77,
:

1.

20-21.

& fuffragiorum non quidem fynodalium (quamvis fynodi Gallo-Belgica & Geldrica in idem illud tempusinciderem),fedcarptim&quorundam feorfm Ultrajefti... >
b.

Confrat. Mar.

2.

corrogatione judiciorum

(Pag. 4 3 4 .)
c. Ibid.
:

4. Poflulata

N.

(Pag. 435.)

Voir ci-avant, p.

ab Ampl. Senatu condemnatione


78, note.

Iibelli Miniftri

uvres.

III.

56

OO
tavernt.

EPISTOLA

ii5-u6.

Non

dubto quin paulo fagaciores Ecclefiaflici

videant,

quo tendat hocfchema politicum,


is,

& quam parum

commoveri debeat

quem anns

aliquot ita exercuerunt

Remonjrantes, ac nolentem volentem aliquanto prudentorem fecerint. Et paul poil


tus Nobiliff.
:

Refpondi antehac roga-

& AmplijJ.

Senatui nojlro (qui nempe,

cm

de re ad theologiam veftram pertinente nollet quicquam decernere, nec proinde tibi filentium imperare,

tamen fcribendo dehortabatur), me non fatis poffe


quire exiflimatloni religions nojr
nifi

con10

& profeffionis

me,

fcriptone public caufam (imprimis hypothelicam)

judicarem*. Quae plane idem mihi videntur lgnificare,

imprudentem, ut caufam tuam Synodis committas; neque enim te dubiac


fi

diceres te

non

effe

tam

condemnandus i quia liber Marefii nimis aperte culpam tuam oflendit; 2 quia jam habet pro fe fuffragia multorum j & 4 quia jam nontare,

quin

ibi effes

i5

nulli, qui tuas partes

nimis aperte fequuti funt, fuere

condemnati.

Quae autem
in te fcripfiffe,

vis intelligi,

nempe Marefium priorem


occupaffe prjudiciis aniipfis

20

jamque

ita

mos eorum

qui in Synodis congregantur, ut

cau-

fam tuam, quamvis optimam,credere non debeas, fed potis public fcriptone tu exijlimationi (quam fcilicet

cum

rcligionis

& profejfwnis

tu exiflimatione conjun-

25

nullam habent fpeciem veritatis. Nam tu prior, thefibus publie editis b animos omnium
gis) confulerc,
,
1

Non

la ligne (1"

dit.).

a.

b.

Texte imprim indicarem. [Confrat. Mar., Voir ci-avant, p. 69, note a.


:

p.

436.)

136-128.

Ad G.
es. Et

Voetium.
tibi
|

91

Optimates Sylvseducenfes hanc noxam privatim condonare voluifoccupare conatus

quamvis

fent, ut fane videntur condonaffe,


te accufari, fed fe
5

quandoquidem non
:

tantm excufari curaverint


fieri

id ta-

men

enim pax & falus urbium ex eo preecipue dependeat, qud cives bene fentiant de Magiftratu, non integrum eft
per publicum fcriptum
debebat.
illis,

Cm

qui ad reipublicse adminiflrationem vocati funt,

injurias fibi publie illatas privatim remittere,


10

famam-

que fuam negligere. Atque omnino nulli funt in republic magis damnandi, nulli majoribus fuppliciis afficiendi, qum qui de ejus Re&oribus maledicendo, plebi occafionem dant illos minus colendi & obfervandi, ficque tant liberis ab

eorum

poteflate fe fub-

i5

trahendi. Sed longe aliter fentiendum eft de tua, vel

etiam per te de religionis

&

profeffionis tuac exifti-

matione,

Quamvis enim optimam caufam haberes, honeltius tamen effet


ill politici

qum de

Magiftrats.

pro
20

te,

atque ad religionis
te

tuae

laudem magis condu-

ceret,

fi

Synodo

libre fubmitteres,

&

ab ipf vel

condemnari patereris, qum qud ita pertinaciter aliis theologis & fynedriis te opponas, fynodorumque judicia recufes. Quin etiam hoc profeffioni tuse effet
25

dcorum, qud non, ut folent imperiti, videri velles non pofTe unquam errare ac certe in Theologo nihil
;

magis laudandum & fufpiciendum effe potcft, qum fi, judicium fuum aliorum judiciis fubmittendo, errorefque fuos (ut omnes homines fumus) ingnue confi3o

tendo atque emendando, exempla aliis exhibeat pietatis & humilitatis Chrifliance. Sed vereor, ne me ut
20
ipf] ipfo
(/'"*

dit, faute).

2 rufticum

EPISTOLA

i8-i3o.

&

imperitum

irrideas,

qud

te

revocem ad

plebeias iftas fimpliciorum


te

hominum

virtutes. Nihil

expe&andum eft, nifi ad quod ftri&o jure tenearis. Age ergo, nunquid faltem, poftquam tu femel & Marefius femel fcripfiffetis,

aequum erat

te

ab ulteriori
te timuiffe,

fcriptione fuperfedere, ac judicium

Synodorum ex-

pe&are

An

putas

quemquam crediturum

ne veritas tt fals praejudiciis Marefio effet involuta, ut quamvis patrocinio tuo juvaretur, cognofci

tamen non
ibi

poffet in

Synodo dotis Theologis, qui eam


iri

10

examinarent, ac fperare illam facilis detetum


aliis,

quibuflibet

qui Confraterniiatem tuam paffim

le-

Mult certe verifimilius eft, te nolle caufam tuam Synodis committere, quia fcis eam tam aperte effe malam, ut nequidem frajtribus tuis poffit excufari. Et quia nullas affers rationes tuse fcriptionis, nifi quas hc recenfui, ex ipfifmet tuis verbis eft concludendum,
gent
?

i5

te effe

prfraum,

& importune

contentiofum,

& #t<xx.tov,
20

qui nec Optimatibus debitum honorent, nec Conventibus


Ecclejiajiicis reverentiam atque authoritatem tribuas*.

omnia poffent dilimulari, fi quid haberes in toto tuo libro, ex quo appareret te credidiffe fadum Optimatum Sylvseducenum effe reprehendendum, aut faltem, fi qu ver vel honeft raSed forte
ifta

tione utereris, ad ea, quse pris fcripferas, defendenda

25

Quamvis autem ad ifta duo diligenter attenderim, neutrum te nullo modo prseftitum effe
vel excufanda.

deprehendi.
20
a.

Non

la ligne (/" dit.).

28 Mme remarque.

Ci-avant, p. 85,

1.

17-20.

i3o-3i.

Ad G.

Voetium.

oj

primo quidem nullam prorfs in craffo tuo volumine reperi rationem, qu fa&um directe impugnes,
Et

prseterquam in
|

pag. 475

&

fequentibus, in quibus
:

habes hoc unicum argumentum Qui & rem & noraen retinent illius Sodalitatis, ab indire & participat idololatri

nonfunt immunes. Sed


efle

taies funt Optimales.

Ergo,

&c a

Ubi, fine ull Theologiae veftrse cognitione, facile

quifque intelligit

dillinguendum. Si enim fub rei

10

nomine comple&aris vel minimum quid ex iis, quae cum veftr religione non confentiunt, negatur rem hoc

pa&o

retineri, ut patet ex art. 11 Inflrumenti Tranf-

aionis

te ipfo

allati

pag.

2
c
.

iftum articulumabrogantur
a.

enim omnia per Siver per rem intelligas


:

illa

Voici

le texte

complet

Qui

&

rem

& nomen

antiquum,

& nomen

recens (ut ut jam mutatum) fraternitatis acconfcederationisfuperftitiofae feu papiftic retinent, idque proprio juramento folenni confirmant, in-

ab indireft & particifunt. Sed taies funt Optimates, ut quidem ipfe patronus eos deferibit & dfendit. Ergo. {Confrat. Mar., pag. 475-476.) b. Ce document, en 22 articles, est du 27 fvrier 1642. Voici l'art, n Antiqita Jlatuta & Ordinationes Fraternitatis, juxta Capitulationem
fuper juramento Pontificiorum
fe

immifcent:

illi

pat idololatri in totum per patronum purgati

non

faam, manebuni

in integro, in

quantum non contra ibunt Fderatarum

Provinciarum Jlatui feu politi, & Religioni : ita tamen ut Jlipulatione & Juramento in hos Articulos Fratres Romano-Catholici in Confcienti & Mais Voet privato Religionis fu exercitio non graventur. (Pag. 212.) n'admettait pas la transaction elle-mme Antiquum titulum & nomen

Fraternitatis Nojlrce

Domina,

belgic Dnfe lieue broutoe,

omnium
probatur

refor:

matorum

confeffione, idololatricum

&

facrilegum

effe,

quia

domina noftra eft five temporalis five fpiritualis. Atqui illam denominationem Fraternitas etiamnum &3. Nec ullibi retinet,ut videre eft in Injlrumento Tranfaionis artic legitur denominationem iftam folenni & expreff clauful abrogatam
nec mediatrix, nec patrona, nec ull ratione
1

Ptque ejuratam. Quinimmo in illam jurrunt Pontificii.. . (Pag. 479-) c. Desmarets va plus loin. Il accuse Voet d'avoir omis le texte le plus
:

important

i)

.inito l'uper e re contrailu,

quem ipfum Spcimen

exhiprii-

buit pag. 209. Nifi

qud

omifit

ipforum Pontificiorum folemnem

carum illarum fuperftitionum eierationem, quam etiam videtur in dubium vocare paffim, ac nominatim pag. 255 & 475. Quae tamen extat ad

94

Epistola
illa

i3i-i3i.

tantm

quae retenta funt,

cm ne minimum

quid

in iis fuperfit,

quod

veftr religione diflentiat,

ne

minima etiam umbra idololatriae inde veftris timeri poteft. Nec putandum eft reliqui nihil fore in ill Soda|

litate,

fi

omnia, quse religioni


;

veftrae

rpugnant, ab e

tollantur

quia hoc unum, quod ejufdem urbis incolae

fimul conveniant, in omnigen diffidenti fubationem,

& vice verf in majoris confidenti, correfpondenti & vit


unanimis conciliationem, uthabetur in art.
nis te citato p.
3

Tranfadiofive

210% continet totam rem


piae,

natu-

10

ram
1

& eflentiam
Non

honeftae ac perutilis focietatis.

la ligne (/" dit.).

calcem Inftrumenti, ipforum

omnium manibus
alii

firmata in hsce verba

Nos

infra feripti prpofiti

&

feniores fratres Jupra nominat con-

fraternitatis, promittimus

Jlitum,

perjuramentwn, nobis confraternitati preequd nos hic appofttam conjlitutionem (dit naerder reiglement) juxta Juam formant & tenorem fervabimus & fequemur. In cujus rei /idem heee manibus nojlris firmavimus. Undecimo Aprilis 1642. Qui folemniter & per juramentum prneltitum antea alicui Collegio jurt fe illius Collegii ereftionem & ftatuta non ulteris fervaturum qum quoufque non adverfabuntur religion! reformatas (id autem exprefle habet
conftitutionis five Tranfa&ionis illius in

quam

jurarunt Pontificii arti-

culus

11),

is

cert quicquid ei

Colk'gio inerat vitiofum

&

Papifticum

folemniter ejeraffe cenfendus


conditioncs,

eft.

{Epiflola apologetica, p. i3, ou Ul:

tima patientia, p. 94-95.)

&

Un peu plus bas se trouve la phrase Has nominatim claufulam falutarem articuli 11, cm non
Marianorum Fra-

nemo.
a.

3.

Cmque hac

reproduite ci-avant, p. ?3, note a. in urbe N.ftt Sodalitas, dia

trum, haenus ex Jolis Romano-Catholicis conftans : in omnigen diffidenti fubationem : qu ob illam mutuam feparationem indies capit incrementum : & vice verf in majoris Confidenti, Correfpondenti, & vit unanimis conciliationem, uti convenit unius flats Incolis & Urbis
Civibus, Fratribus ver Sodalitatis ejufdem, permiffum ejl : Vt N. cum aliisN. N. tum ex Regimine, tum infuper alii pro arbitrio & beneplacito

N. ad hoc nominandi
tur. (Confrat.

dsormais

le

in didam Fraternitatem admittantur feu recipianMar., pag. 210.) L'art. 6 de la mme Transaction fixe 36 nombre des membres de la Confrrie, dont iS Catholiques(art. 8).

Romains

et

18 Reforms

i32-i33.

Ad G.

Voetium.

Neque etiam

iftam partem tui argumenti

multum
ex-

urges, fed ftatim trans ad difputationem de nomne,

quam
5

per mulas paginas ufque ad finem

libri

tendis, affirmando illud

multos e de re locos

nomen effe idololatricum, & communes producendo, fed ex

quibus omnibus tantm concludis, eo retento, retineri faltem aliquam umbram fuperflitionis. Ade ut

io

tam fervida difputatio demum in umbram refolvatur atque omnino fit manifeftum, te nullum plan alium habuiffe prsetextum ad iftam Sodalitatem impugnandam, qum qud Virgine Deipar, non autem, ut habent libri tui, Thertota ifta tua
|

tam ardens

&

Jtevel Tertullo denominetur a

Praetextum dico, non

i5

caufam aut rationem. Scis enim in his regionibus templa effe permulta, quae adhuc vulgo retinent nomina

San&orum
vocatur
b
;

fibi

antiquitus impofita
effe

&

in ipf veftr

urbe collegium

20

neque te putas, ex eo qud Sando Gisberto prsenomen accepris, & quidem id ex more Romame Ecclefiae in bapa.

Canonicorum, quod Sandse Marise ipfum idololatriull obumbratum

b.

Titres de deux ouvrages. Voir ;i-avant, p. 63, note a, et p. ?5, note c. Desmarets insiste sur cette raison, Epijlola apologetica (ci-avant,

p. 82, note a), p.


23

Nulla civitas Fderati Belgii plures focietates


Illic

iflius

generis habet, e in qu Vir Clariff. (Voet) docet {Utrccht).

funt

Collegia non folm mer civilia, Mercatorum S. Nicolai,

Fabrorum

S. Iofephi &c, fed etiam


lium; im

alia

nonnulla ufu mer pia

&

ad opra miferi-

cordia; ac officia charitatis fpeciatim deftinata5. Iobi,S. Crucis,

&

fimi-

plurima ereftionis mer fpiritualis & religiofx, qua fub ijfdem nominibus in pure politica, ut hoc Sylvducenfe, transformata funt, Canonicorum utriufque fexs, qu S. Maria, S. Iohanne & alijs denominantur. Nec fando auditum eft, Reformatis hc Collegia
fubeuntibus

&

&

conftituentibus, propter

eorum

fuperftitiofam

&

vitiofam

originem, aut ufitatam Sanclis denominationem, Idololatria; ullius

crimen

impadum

fuiffe.

{Ultima patientia, pag. 101.) Cf. pag. 10

ci-avant, note a.

o6
tifmo, in
Ita

EPISTOLA

133-135.

quo fingulare pa&um


eft, te

religionis continetur.

nullam plane habuif|fe rationem ullius valoris ad fatum Optimatum Sylvaeduergo perfpicuum

cenfum improbandum
propter

fed taraen habuifti rationem,

quam

id velles improbare,

nempe quia

fuerat

abaliis approbatum.
genii, ut libenter

Notum enim
aliis

eft te iftius efle in-

omnes

contradicendi occafiones

arripias. Et difcimus ex libri tui pag. 418,


te

famam

efle,

ipfum,

cm

ante annos aliquot effes Sylvse-ducis a ,


in illam
10

pro concione conjilium de ingrejfu reformatorum


fraternitatem fuggeffijje ;

quod quaravis ftrenue neges,


magis rationi coniis,

quia tamen

alii

affirmant, longe

fentaneum

eft

e de re credere

tereft mentiri,

cujus intereft,
pris

& qui funt plures & qui es folus.

quorum non innumro, qum tibi,


5

Sed jam videamus qum ver vel honeft


fcripfifti,

illa,

quae

defendas. Praecipua Marefii expoftula-

|tio eft,

qud

in tuis thefibus reformatos, qui Sylvae-

ducis Sodalitatem B. Virginis ingreffi funt, nominatim


defignaris, ipfofque, ut idololatriae affines

& reos, atque

20

ut lucro fordido
;

&

opiparis conviviis inhiantes, tra-

duxeris quod rever in tuo fcripto reperiri paul ante b


1

Non

la ligne (/" dit.).


:

a.
i)

Confrat. Mar.
ifti

aliquot, quin etiam

Vdemannum

Ipfum illum miniftrum N. pco concione ante annos aut Voetium aut utrumque, cm anno

illam Fraternitatem fuggeffiffe.


;

hoc confilium de ingreffu noftrorum in Refp. De miniftro N. muffitatum eft Vltraje&i, ubi non adeft de Vdemanno & me in urbe N., ubi non adfumus. Ego pro me parte ftrenu nego negat itidem minifter N., qui femel atque iterum nuper me hc convenit: negat & Vdemannus. Nimis quam ab ingenio & fenfu noftro alienum eft hoc confilium quod facile crcdent omnes, qui nos nrunt. (Pag. 418-9.)
i63o
ecclefiae infervirent,

b. Ci-avant, p. 70-71, et p. 72,

1.

i5-2o.

35-i3 7 .

Ad G.

Voetium.

97
di-

propriis oculis afpeximus.

Tu ver auda&er negas,

cifque, pag. 9, id Marefio colligi per jculneas

&

ca-

lumniofas confequentias. Item, pag. 10,


nias,
5

ejje

atroces calum-

& nihil Marejio rejare, qum ut apertum mendacium


:

candide fateatur, ejufque veniam petat. Item, pag. 16, fie loqueris Qud ad crimina, qu ego nominatim Optimatibus ipfius imputarc dicor, quafi

ad maledicendum cum

10

Bileamo propojtd mercede conduclus ejjem : fufficeret tacere, & ad folam axo^tav thejum mearum provocare. Vbi ego Ma effutii (quse nempe objicit Marefius) ? Nuf-

quam. Er\go

dices in aperto

mendacio eum hc deprehen-

fum ? Minime. Sed in

manifejl calumni, quant infrunitis

& atheologicis confequentiis


i5

[qu

Iefuiticis, Vbiquitijicis,

Remonjranticis tamfuntjmiles,
tilitatis

qum

lac lai) quafifub-

&

eruditionis omnis fyncopen aut ellipjin pajfus,

infelicijjime fuperjruxit

te faam
ide
fie ais

Item, pag. 2}, affirmas nullam fuiffe aceufationem perfonalem, fed tantm in
.

& indefinit decifum.


:

taie

quid

ejje illicitum. Et

pag.

jjj,
20

cas

&

Vno verbo refpondeo ejje Jiiones parabolimeras calumnias. Provoco ad axo^ocv thejum. Et
te,

fimilia repetis fexcentis aliis in locis.

At qusefo
eft? Si quis
25

Domine

Voeti,

quidnam

eft efe
fi

per-

fritae frontis

atque impudentiflime mentiri,

hoc non

alium vocet mendacem, propterea qud

aliquid

falfi dixit,

quod verum putabat, vel faltem quod

putafle credi poteft, contumelio|fe ac feurriliter conviciatur

3o

neque enim omne verbum falfum protinus mendacium eft omne id quod dicitur abfque animo fallendi, error tantm vel ignorantia vocari dbet. Si quis autem alium vocet mendacem, cujus tamen nul:

21

Non la

ligne (/" dit.).


III.
57

uvres.

p8

EPISTOLA

i3 7 i3g.

lum verbum, nec contra propriam ejus confcientiam di&um, nec contra veritatem, poffit proferre, ut tu Marefium

& me fsepius vocas,


dixiffe,

plane turpiter calumniatur

&

in ipfum refilit infamia.

Cm ver

quis clare ofteneft

dit,

alium aliquid

non modo quod

falfum,
effe,
fi

fed etiam

quod

is

qui dixit probe fcivit falfum

candide
velit,

&

libre, ut vir honeftus


;

&

ingenuus, loqui
fi

dicere dbet illum mentiri

atque

faepius

ipfum
10

in talibus mendaciis deprehendat, dicere dbet illum


effe

&

mendaciimum ac etiam, quia nihil turpius eft, cujus magis pudeat viros ingenuos, qum men;

tiri,

qui feepiflime atque apertiflime mentitur,


eft

impudentiffimus

omnino dicendus. Atqui profe& non


crimina Optimatibus Sylvaei5

modo

falfum

eft,

te nulla

ducenfibus impofuiffe, ut hc fcribis; fed etiam patet


clariflime, te

probe id

fcire

neque enim

oblivifci

potuifti
fatis

verborum, quee

in thefibus tuis leguntur; tibi

Marefio fuerunt in

aliquoties ipfa repetis in

memoriam revocata, tuque tuo libro. Quin & pag. 306


fcripfiffe,

ridicule fingis effe dideria Pontificiorum,

proinde
eft te

cm

ea negas te

non tua & omnino fatendum


;

20

hoc pado mentiaac denique etiam impuris, te effe mendaciffimum dentifimum, quia genus illud mendacii eft omnium maxime manifeftum pro vocas enim ad tuas thefes quse tyjpis mandatse funt & habentur multis, & ex
mentiri;

cmque

faepiflime
;

25

quibus patet clariflime te mentiri. Quin & incredibilis illa audacia, qu non modo provocas ad infpedionem

tuarum thefium, ex qu probe

fcis te effe

dum
non

fed etiam Marefio, qui nihil

clariflime pateat

verum

effe,

condemnande te fcripfit quod tanquam in mani-

3o

sg-Hf.

Ad G.

Votium.

99

calumni deprehenfo, infultas, eademque omnia indigniffime de illo dicis quae de te digniffime dici poffe
feft

novifti, clare oftendit te in arte

mentiendi

&

maledi-

cendi
5

quammaxime
;

effe exercitatum. Fateris

quidem,

pag. 9, item, pag. ^40, ^41, & aliis in locis, te Sylvamducis nominaffe fed ais, pag. 340, id nomen te nec
in titulo, nec

quidem

in propojitione

& determinatione pro\

blematisfuijje expref[um,fed tantm in refponjione ad pen-

ultimam exceptionem*, occajione


10

ita

fer ente,

& /ponte
Quid

eo

ducente, non quodjudiofe ipfe


fcilicet, te invito,

eam

qujiveris. Intrufit fe

nomen

iftud in tuas thefes.


fibi

au-

tem,

fi

quis id ignorans

potis perfuadeat, te de

induftri urbis

aliquandiu
i5

nomen ad finem refervafle, ut poftquam le&oris animum fufpenfum tenuiffes, exci-

qurnam illi effent quos defignabas, nomen civitatis tandem te prolatum melis notaret, atque fie illos nominatim agnofeeret ?
taflefque in eo curiofitatem fciendi

An
20

forte effet nefas exiflimare te

virum

prae cseteris

ingenuum, ac verse religionis, pietatis & Eccleafticae pacis amantem, improb ifl calumniatorum arte uti
voluiffe
?

Ad alteram
qud
25

ex praecipuis Marefii expoflulationibus,


juxta leges charitatis,

fcilicet,

&

Chrifto ex-

preffe prsecipiente Matth. xvin, 15, 16, publicam cenfu-

ram prcede\re debeat privata


eos privatim monuiffes

correio, praefertim

apud
fi

taies viros, qui faciles tibi aures fuiffent prsebituri,


:

refpondes, pag. 19, eos tibi notos aut indicatos non fuiffe, qui moneri debebant. Ubi
21

Non

la ligne (i re dit.).

a.

Voir ci-avant, p. 71,

1.

21.

ioo

Epistola

I4I-M1-

rurfus manifefte falfum dicis, ut apparet pag. 41


epiftol Miniftri
3
,

j,

ex

quae te docuerat, eos

ejfe

non infimi

ordinis Ecclej vejr


orii.

membra, potijjimm ordinis fenafatis

Hinc enim eos


fi

noveras, ut poffes ad ipfos


s

fcribere

voluifles
,

ac etiam, ut fperares faciles tibi

quandoquidem erant ex prcipuis Ecclefi veflr membris ; ac denique, ut tibi non affumeres tantum jus eos condemnandi, cm effent ordinis fenatorii. Sed nempe non vis aftringi legibus iftis charitatis, quas ibidem, pag. 12 & 20, per contemptum mujieas vocas. Ac etiam, ut ibidem ais, in alina
aures praebituros
Republic tantum non audebas, ut eos fcilicet privatim
|

10

tamen fatis animi erat ut in ipfos publie decerneres quod nemo non irridebit. Atque ita nihil plane habes, quo te excufes, nifi fimul pudori omni & charitati renuncies neque enim
amice moneres
;

&

fed tibi

i5

habes ulla meliora in


Et fane

aliis locis.

tantum

abeft, ut ull honeft excufatione

utaris

quin etiam illam rpudias,


:

quam

tibi

Marefius
20

ultro fuggefferat
fit

intellexiffes

b
.

quod nempe rem aliter qum gefta Null enim in re vis pofle errare fed
:

quidquid particulare

eft,

ac fpecialiter ad Sodalita-

tem

B. Virginis Sylvseducenfem pertinet,

cum

generali

quftione, an liceat Sodalitales B. Maria? inter Refora. Lettre de C. Lemann, 6 mai 1642. Voir ci-avant, p. 67, note a. Desmarets donne les noms des quatorze nouveaux confrres (voir ciavant, p. 66, note c). Le mme Desmarets dira plus tard Ex illis trede cim quos Illuft. D. Bredcrodius fecum per tranfaclionem fodales affump fit, quinquc fuerunt in regimine Eccleiia; Gallo-Belgicae, vel feniores vel cxfcniores. (Ultima patientia, p. 349.) Voir p. 78 ci-avant, note .7. Sur ces cinq on connat Andries de Fresne, Johan Gans et Otto Coppcs. {A. C. Duker, G. Voetius, 2 e deel, i ituk, p. 98, note 2.) b. Lettre Voet, 25 aot 1642. Voir ci-avant, p. 74, note b.
:

H-144-

Ad G.

Voetium.

ioi

matos erigere, confondis, non


cauf, negaverat*
the[fibus
5

modo

ut oftendas te
gratificandi
fit

Marefio in thefi diffentire, quod


;

ille, tibi

fed praecipue ut

cm moris

in

opinionem fuam de quaeftionibus generalibus

libre proferre, itam etiam libertatem circa particu-

io

fada tibi affumas utque in un & edem thefi perfonas quafdam defignando ac fimul vitia omnia reprehendendo, qu cum re ab illis fa& conjungi polTe judicabis, occafionem des ledori ea ipfis tribuendi, tuque intrim, quia fcilicet ingenuus es & candidus,
laria
;

dicere poffis te nihil


cogitaffe
;

unquam

taie

de

ipfis audiviffe vel

ac tantm pro libertate veftr Academic

quftionem generalem cum omnibus fuis circumftantiis explicare voluiffe. Ita, exempli cauf, in thefium fine b nominas Sylvamducis aifque in e urbe elfe Soda,

litatem B. Virginis, cui Reformati


in

nomen dederunt, &


fie

edem continua oratione paul ant


in

feripferas

Si quid conferendum
fujlinendi,
20

fymbolam, fi

ni\hil nifi

fumptus

&fi optpara

convivia, lauti reditus, fertiles oc-

cafiones inde aliquid lucri participandi non adejjent,fciunt


nqflros propter

nudum

titulum Maries,

gulas &Jlatutafraternitatis aut rofarii,

nedum propter rcollegio illi nomen

haut daturos

ipfofque alibi Jlolidos

&

bardos vocas

25

Quae verba nemo poteft non referre ad eos qui funt Sylvaeducis. Tu tamen, ut es vir fyncerus, de iis fcilicet non cogitabas; fed cm quaeftionem generalem An
:

liceat Reformatis,
a.

&c,

indefinite atque in ide

cum om-

Lettre Voet, 25 aot 1642. Voir ci-avant, p. 74, note b.

b.
c.

Voir

le

Ce sont

les

passage cit p. 71, 1. 21. propres termes de Voet,

De

Idololatrid indirecte

& partiVoet
les

cipatd, 3 partie, 14 juin 1642. (Voir Maresius, Defenfio etc., p. 8.) rappelle, Confrat. Mar.,p. 3o6. Voir ci-avant, p. 71, 1. 1 et 16.

102

Epistola

144-145.

nibus fuis antecedentibus, confequentibus


velles explicare, iflud omittere

& adjun&is
quod
culpa
ali-

non

potuifli

cubi pofle contingere judicafti.

Quod autem
fcilicet
illis

Marefius
eft,

hoc rfrt ad Optimales fuos, ejus

non

tua,

& magnam
|

tibi

atque

injuriam

facit,

ut

videre eft pag.

184,

&

alibi paffim.

Saltem
:

fi

adderes

taies fufpiciones in illos cadere


fint viri
2
1

non pofle quia cm

primarii

numro

j6, ut difco ex libri tui pag.

a
,

&

reditus illius fodalitatis fint tantm circiter


:

quinque millium florenorum, ut difco ex pag. 412 quamvis fumma illa inter ipfos dividertur, nullam
ind finguli haberent partem dignam talium virorum
cupiditate
;

10

fed in folidum pauperibus erogatur, ut

difco ex pag. 229, ideoque ipfis ad alios fumptus eft

rever conferendum in fymbolam. Et quantum ad convivia Sodalitatis, quee difco ex libri tui pag. 28 efle

valde honefta
tarentur,

& fobria, cm

pris ad

illa

femper invi-

&

alicubi etiam refers,


fi

concupifcere. Saltem, inquam.


a.

non potuerunt illa hoc adderes, quod

du 27 fvrier 1642 (voir Admiffo itaque N. cum reliquis arbitrio ipfius eum infinem deligendis, ultra 36 Fratrum Sodalitatis numerus non excrefcet, omnium Vrbis N.feu Territorii ejufdem Incolarum. Et plus loin 8. In Fratrum admijjione talis fervabitur ordo : nimirum, fi in Sodalitate prfatd numerus Fratrum Religionis Romano-Catholicae excedat numerum Fratrum Religionis Reformata?, S vice verfd : tamdiu ajfumetur ex e Religione cujus numerus inferior fuerit, donec utraque religio numeret Fratres i8,fimiliter Vrbis N. & Territorii Incolas. (Confrat. Mar., p. 211.) Toutefois, dans une lettre de Zuerius son cousin Constantin Huygens, crite de Bois-le-Duc, 2 sept. 1643, o il se plaint de la nouvelle Faction Mariane , on lit: ...Des factions & diuions en une Ville o les Papiftes prvalent de nombre, ne le peut efperer qu'une fin funefte pour les Reformez. Il y a prefentement encor
plutt p. 211, Art. 6 de la Transaction
b).

Ou

ci-avant, p. 93, note

6.

5o frres Papiftes viuants de

la Sodalit

Mariane,

&

des n(oft)res n'y

aurr que 18. note b.

(MS., Bibl. Univ., Amsterdam.) Voir

p.

77-78 ci-avant,

145-147-

Ad G.

Voetium.

105

eft
|

verifimum,

& quod ignorare non potes, cm ex ipfo


modo te excufares
;

libro tuo difcatur, aliquo

fed con-

quidquam mali de ipfis fcripfiffe, ut coneris intrim perfuadere, omnia quae fcripfiffe diceris, vera effe. Im etiam ipfa tibi tanquam Prophetae Deo
tra fie negas te

revelata fuiffe vis credi


)

ut patet ex tuis verbis pag.


:

)o &

3 j 1

notatu digniflimis Fieri potej


ita

ut ego,

rerum

illic

geftarum gnarus,

tamen more

& methodo mihi ufilucem protraxerim,

tat hoc ulcus prejfcrim, faum ita in


10

nativisfuis colorbus depinxerim, ut in multis videar meras


hijlorias

&
:

hypothefes fcripfiffe [quod mihi

in concionibus

haut infrequenter accidijfe, tefiari pojjunt familiares

&

amicime) hinc tamen non fequitur mal confultisfufpicionibus


1

& conjeuris tantopere indulgendum fuijjfe, ut immi.

tes

ind innocuis capitibusjruerentur aceufationes Patroni

potius fuijjet, beneficos fuos Optimates ad admiranda \pro-

videnti divin hac in parte fubducere,


Apofioli 1 Cor. 14, 24,
dijudicatur
20

& fuggerere

illud

25 :
: :

Arguitur ab omnibus,

&

ab omnibus funt

& ita qu
ita

occulta funt in ejus

corde, manifejia adorabit

atque

procidens in faciem,
ver in vobis ejfe*.

Deum, annuncians Deum

Nempe

etiam

nomen

civitatis, in

qu

ea,

de quibus
Apoflolus

feribebas, contigerant, Spiritus

Sandus
ibi

tibi diftavit,

&
25

prophetabas. In loco enim


fie feribit
:

citato,

Paulus

Si autem omnes prophetent, intret


arguitur ab omnibus, &c.

autem quis
obiter eft
a.

infidelis, vel idiota,

Sic ergo etiam Voetius inter Prophetas.

notandum,
la

te gloriari

quod

fsepe

Atque hc fada parti-

Texte de

Vulgate

convincitur (pro arguitur)... Occulta cordis

ejus (pro

qu... corde)... cadens (pro procidens)... pronuntians qud


. .

vere Deus in vobis sit (pro annuncians.

effe).

104
cularia inter

EPISTOLA

i47-"49-

concionandum

ita defcribas,

ut ea certis

perfonis tribuantur, ac merse hiftoriae effe putentur.

Qu

ratione latiffimam

&

liberrimam de quibuflibet
fi

ca|lumniandi viam

tibi aperuifti, quse

nunquam
mirabor.

fuperiore poteftate claudatur,

admodum
;

Sed quamvis Concionatori, quo maxime veritas expe&atur, turpiffimum fit mentiri & ei, qui pietatem

&

charitatem Chriftianam profitetur, fub fpecie vitiopejus tamen adhuc te

rum reprehendendorum, de proximo maledicere atque


occulta qdia exercere
:

fieri

J0

mihi videtur
illa

cm non

contentus negare te

fcripfiffe

quae rvera fcripfifli, ac fimulare te generaliter


vitia

tantm

quaedam defignafie, cm ea
jure potuiffe Optimates

certis perfo-

nis afiinxifti, defendere audes, pag. ij, pag. 342,


aliis in locis, te

&
t5

&

Sylvamdu-

nominatim exprimere, non quidem id ullis rationibus probans (neque enim potes), fed exemplis vel diflmilibus vel non bonis, quo pado fcelera omnia licita effe poffet probari. Quodque omnino ridiculum 8 tanquam fi eft, pag. j 50, te ipfo exemplum fumis quod alis impune fecifti, femper tibi debeat permitti. Sed adhuc ulteris pergis, cmque magna differentia fit inter accufatorem & judicem, non tibi fatis eft quoflibet poffe nominare, ut coram omnibus eos accufes, fed vis decifiones & judicia de ipfis poffe promulgare quodque omnium infolentiflimum eft, vis fuprema illa
cis
|

20

25

Ne longe abeam, cm ego ante triennium, pro a. Confit. Mar. modulo fuccurrens orthodoxiae & orthodoxis fratribus in enodatione
:

quaeftionis de poteftate ecclefiaftic, atque e occafione fubjicerem pro-

blema de

feffione

delegatorum Magiftrats in conventibus Synedrii

nemo
praeter

eft

tnHni aut noXuitpaY(io<ivT()v dcorum Theologicum aut Academicum me commiflam...


qui haftenus monuerit aut

(Pag. 35o.)

i49-*>-

Ad G.

Voetium.

105

tantundem habere authoritatis, ac fi ab aliqu congregatione Theologorum ab aliquo Concilio, & forte, exconfequenti, ab ipfo Spiritu fando fada effent. Poftquam enim, pag. 343 ad probandum tibi licuiiTe Sylvamducis nominare, attulifti exemplum a nefcio
tu folius judicia
, ,

cujus decifionis Cl.

DD. Theologorum

Leidenfium, in

qu velidiot

&

mulier\cul perciperent intelligi, non in-

definite,fedjignate Amplijf.
10

DD.

Confules totumque ade

Senatum cujufdam urbis (faltem ut refers, ego enim de hiftori ift nihil fcio nec inquiro) tibi objicis, pag.
:

344, Atqui DD. Profejfores Leidenfes refponfum commune dederunt nomine Facultatis Thologies ; tua autem
determinatio particularis
i5

refpondeas, pag. 34$

Cui objedioni ut AfFers privatorum quorumdam

& privata.

nomina

b
,

quos

ais taie quid feciffe.' 2


in alina

Hc

ejl,

inquis,
aliqui

nimia curojitas

Republicd,

qud nempe

aufint inquirere, an decifiones fadae te in thefibus


(quje fciiicet
20

ad Rempubl(icam) valde pertinent, funt-

que ejus fecretiflima pars, in quam non licet inquirere) tantumdem habere debeant authoritatis, quantum
4 Non
a.

la ligne (i dit.).

Confrat. Mar.
civico,

Cm

enim anno 1628

Cl.

DD. Theologis Leiden:

novo quod urgebat Inclytus magnae urbis N. Senatus decifio alia elTe non poterat, quin vel idiot & mulierculae in Belgio ex le&ione ejus perci.perint, intelligi magnam urbem, inque e non indefifibus offerrentur quaeftiones in cafu confeientiae decidendae, de

juramento

nit aut SvjXw

tv Seva..., fed fignat AmplifT.

DD.

Confules to-

tunique adeo Senatum.


b. Ibid.
:

(Pag- 343-344.)

Refp.

1.

Non

viderunt ergo refponfa Melanthonis, Bezae,

Calvini, Martyris, Zanchii,

&c,

quae

illi

maximam

partem,

fi

non

ple-

raque feorfim dederunt, abfque collegis


demicis.

fuis, five ecclefiafticis, five aca-

(Pag. 345.)
III.

uvres.

58

I6
fi

EPISTOLA

:5o-iSi.

prodirent fub nomine totius Facultatis Theologiae,

quae in Republic| veftreflepoteft.

Eafquetantumdem

habere

fie

ibid(em) probas Dfcant, inquis,y itaplacet,


:

Profeffores nojr Facultatis effe in dorin,Jludiis, profejfione, iVo^u/ou ,

&

refponfiones ac thefes fingulorum

haberi tanquam omnium, communi confenfu approbatas,


ftve fpeciatim prcedanea collatio

& judicium prcecejferit,

five non prcecejferit propter temporis angujiam aut aliam

quameunque obcaujfam.

Egregium profe& & te dignum argumentum. Trs a quoeftis in veftr Academi Theologiae Profefbres rum alii duo fortafle non amant lites, & fapiunt, me quidem fententi. Norunt autem, qum fis acerbus, qum mordax, qum paratus ad magna volumina
,

10

conviciorum efFundenda in

illos,

qui tibi vel miniignoraffent,

i5

mm

contradicunt

vel

fi

hadenus hoc

jam exemplo Marefii facile difeunt, te etiam Theologis Reformatis non parcere, nec qui|dem de te bene meritis aufim enim afirmare me non advertifle Ma:

refium
9
a.

ulli alii

blanditum

fuiffe in

fuo libro,

qum

20

Non

la ligne (/" dit.).

Gisbertus Voetius, Meynardus Schotanus, Carolus Dematius.


sa cause, s'tait adress,

Lemannus, pour soutenir

comme nous

l'avons vu

ci-avant, note de la p. 78, la Facult de Thologie de Leyde (trois professeurs : Joh. Polyander Kerckhoven, Jac. Triglandius, Fridericus

Spanhemius), celle de Franeker (un seul professeur Joh. Maccovius), et aux professeurs de Thologie de Harderwijck (Joh. Cloppenburch) et de Deventer (Henricus Diest), sans compter les trois professeurs d'Utrecht. Maresius dira plus tard Cm gymnafta ipfa fuerint confulta & Academi Franekerana, qux unicum tune habebat profefforem, Uni verfitas tamen Grningana praeterita fuit, qud Dominus Voetius inde nihil fibi favorabile expeftaret. (Ultima patientia, p. 140.) Desmarets tait professeur de thologie Groningue, depuis janvier 1643 (voir ciavant, note de la p. 80).
:

52-i 53.

Ad G.

Voetium.
lexcenties

107

tibi,

&
fi

nihilominus

eum

rum adulatorem
tur,
tibi

injuriofe appellas.

Optimatum fuoQuid mirum igi-

nolint in os refiftere, folufque idcirco

dcernas in Academi tu quidquid lubet ? Vos autem


5

trs

Facultatem Theologicam, atque ade Ecclefiam Reipublicae veftrae componitis, faltem fi vobis per

Concionatores
in ore
10

&

alios licet,

quod ignoro. Sed quam-

vis negarent, facile ex Sacris Literis probabis, quia

duorum aut trium

flat
in

omne verbum, & cm


ipfe

duo vel tresfunt congregati

nomine Chrifti,

Chri-

ftus vel certe Spritus fanclus inter llos verfatur*. Sic

quia tu folus occupas trium poteftatem,


;

illi

trs

com-

ponunt veftram Eccle|fiam & in medio Ecclefieft Spiritus fantus, tu folus habes Spiritum fandum. Qud fi
1

alii

fateantur, per me licet, ac etiam ut tua unius authofit

ritas

major qum reliquorum omnium fimul


ais, nihil tibi
illis,

colle-

6torum, quia, ut

negotiicum Synodis.

Non

meumeft me
20

qua ad religionem veftram fpedant,


fi

immifcere. Sed nec ab inftituto meo, nec etiam forte ab


oficio erit

alienum,

ea hoc in loco non reticeam,

quse ad

communem harum regionum pacem &

con-

cordiam non parum conducere mihi videntur.

De

mentis Gisberti

Voetii.

Pars Septima.
25

Eft,

inquam,

inftituti

mei pericula hc oftendere,

quse ex impunitate maledicenti tuae oriri poffent.


a.

Mat th.,

xvin, 20.

108

EPISTOLA
fcriptura epiftolari
tibi fojli,

53-i 5b

Ac quamvis hoc

forma compo-

fuerim, non tamen illud

fed quibuflibet aliis

legendum proponam. Neque tamen profeft leges charitatis, exemplo tuo, contemno. Longe mallem te
privatim poffe emendari,
fet
:

fi

qu

ejus rei fpes fuperef,

cm, ut fupra vidimus 3 nec Magiftratuum nec fymmyftarum tuorum privata? admonitiones & liter quidquam ha&enus apud te potuerint, nihil amplius, hac in parte, nifi per publicam reprehenfionem, fperare licet ac quamvis ego perlibenter ab hac taediof fcriptione abftinerem, tam neceffaria tamen mihi videtur, ut eam omittere plane non poffim.
atqui
;

io

Non modo

quia uniufcujufque officium

eft,

falutem
cui fue-

& pacem
procurare
rit

ejus regionis in
;

qu

degit, pro

modulo fuo
eft,
5

fed etiam quia vix ullus alius

tanta occafio in vitia tua inquirendi, quique libe-

ris ea poffit

patefaftio in

palm facere ac etiam quo eorum meliorem partem fumi, & plus ponderis
|

habere poffe videatur.

Qud
rendi,

mihi

magna

fuerit antea occafio

de te inqui-

&

nunc mrita tuaexponendi,

facile

concdent

omnes, qui fcient te ab aliquot annis per impudentiffimam calumniam abfque ull vel minim umbr rationis mihi

fummum

fcelerum, Atheifmum

fcilicet,
2 5

affingere voluiffe, ut patet ex libellis tuis de Atheifmo

anno ijo editis, de quibus adum eft fupr in fine quarts partis hujus epiftola? b jamque librum injurio;

19
a. b.

Non

la ligne (1"
1.

dit.).

Ci-avant, p. 86,

7-10.
1.

Page 52,

1.

i3, p. 55,

2.

Voir, pour ces thses, de Atheifmo, sou1639,


t.

tenues les 22 et 29 juin, 6 et i3

juillet

III ci-avant, p.

604-605.

i55-i5 7 .

Ad G.

Voetium.

109

fum, quem Philofophiam Cartejanam vocas, & cujus ultima folia a hoc ipfo tempore inter fcribendum accepi,
fi

non

in folidum te fcriptum (nolo


b

enim

iftius

nullam partem adjutori tuo relinquere), faltem tuo juflu & tu cura typis fuiffe man|datum. Cmque fummam in eo libro falfiffima & nullo modo progloriae

babilia de

me

fcribendi licentiam fumpferitis, mihi

faltem, ut confido, libertas concedetur ea hc aperte

omnibus exponendi, quae de


10

te vera efle

probare pofeft

fum. Et infignis
alii

illa

maledicentia tua, qu plerique

te aggrediendo deterrentur, mihi nullo pato


:

i5

non modo quia vitam meam ita paravi, ac tam multis fum notus, ut nihil vcri de me dici poffit, quod nolim audire, ac nihil falfi quod non facile calumniae convincatur fed etiam quia jam in ift Philofophi Cart. omnia convitia, omnem maledicentiam, omnes artes tuas calumniandi, confumpfifti, ade ut
timenda
;

20

pauca illa, quae de te fcripferam in epiftolad P. Dinet, comparari poffint cum linteo, quod ferpentibus cicurandis ofFerri folet, ut admorjdeant in illud enim omnes dents & venenum ita deponunt, ut innoxie
:

poftea traclari poffint.

25

Denique mult funt rationes, ob quas ea, quae de te fcribo, aliquid fortaffe ponderis apud aequos ledores & judices funt habitura. Nam primo notum eft,
1

5 in

omis {ditions suivantes).

22 Non la ligne (/"

dit.).

a.

Descartes ne connaissait jusque-l que les 144 premires pages, ou


6 premires feuilles, auxquelles
feuilles qu'il vient
il avait rpondu, p. 13-64 ci-avant. de recevoir sont au nombre de six encore

les

Les dernires

(exactement cinq, plus 9 pages, l'ouvrage ayant en tout 27? pages, sans compter la table des matires).
b.

Martin Schook. Voir ci-avant, p.

5,

note

b.

10

EPISTOLA

i5 7 -iS 9 .

me pacis & quietis prae caeteris effe amantem, nerainem unquam in jus vocaffe, nemini controverfiam
ullam moviffe, ac etiam faepe
illatas
;

mihi injurias con-

donare qum perfequi maluiffe contra autem te quam-

maxime
ade
ut,

effe

contentiofum

vel

acrem & importunum minimum quid hc haberem, quod cum


,
:

aliquo praetextu poffes arguere, ftatim mihi

lites,

quas

maxime

refugio, effent expe&andae

atque ide

fummam curam
nihil fcribam,

in eo effe adhibiturum, ut
fit

me non modo
10
|

quod non
eft,

verum, fed infuper quod

non

fit

indubitatum.

Notum etiam

mihi non folere effe ingratum,


;

quod quis opinionibus meis contradicat fed eos qui veritatis explorand cauf illas impugnant, hoc nomine inter amicos me numerari, & tant effe graeos tiores, qu validiores objediones proponunt autem, qui tantm cavillantur aut conviciantur, folere me contemni. Quod utrumque in multis reipf jam
;

i5

oflendi

nec unquam

ulli alteri

ex aperte calumnian-

tibus refpondi, nifi uni cui peculiarem

ob caufam

20

refpondere cogebar

unde

facile credetur,

me

etiam
fuiffe,

nunc

injurias te illatas

perfequuturum non

nifi effent

admodum
notum

atroces,

&

earum perfequutio
lias
25

cum

aliqu public utilitate conjungi poffet.


eft,

Praeterea

me jam

plurimis annis

regiones ita incolere, ut nemini dubium


|

effe poflit,

quin aeque bene, atque ullus indigena, erga ipfas fim affe&us ac etiam forte hoc nomine mihi aliquid prae;

rogativae effe tribuendum,

quod non ex

forte nafcendi,

fed ex deledu, in ipfis vivam


1 1

Cm

enim, ut multi

3o

Non la

ligne {i n dit.).

24 Mme remarque.

159-161.

Ad G.

Voetium.

i i i

fciunt, fatis

commode in

patri

me

verfarer, nec alia

prorfus ratio

me ad

alias fedes quserendas impelleret,

qum qud, propter multitudinem amicorum & affinium, quorum confortio carere non poteram, minus mihi effet otii & temporis, ad incumbendum ftudiis
quibus oble&or,

&

quae aliqui perfuafum habent ad


;

commune bonum
omnino nulla
io

gentis humanae prodeffe poffe

cm-

que nulla pars orbis terrarum mihi clauderetur, atque


effet,

quam non confiderem me


:

libenter

in incolam, fibi

corum, effe inhabitandam delegi. Denique notum eft, me nec effe profefione Theologum, nec de ullis unquam ex iftis controverfiis, quae
(

nec gravem, nec forte etiam inderecepturam hanc prae caeteris omnibus

i5

Chriftianos in diverfas feftas diviferunt, difputare,

atque ideo liberius,qum Marefium aliumve ex veftris Theologis, omnia, quae de te dicenda funt, proferre
poffe; ac fidem

meam minus

fore

fufpedam qum

aliorum, qui de rbus ad religionem pertinentibus


20

contra te pugnant.

Omnino enim

poterit animadverti,

me

nihil

de

te effe
fi

poffem dicere,

di&urum, quod non eodem modo effem ejufdem tecum religionis.

2 5

Hc autem primo agam de virtutibus, quae Theologiae Profefforem & Ecclefiae Paftorem commendare mihi videntur deinde fada tua breviter recenfebo, ac
;

denique de meritis inquiram. Certum

eft

bafim

&

fun-

damentum omnium virtutum


f

effe

Charitatem, illam-

que

in

iis

potiffimum requiri, qui publie deledi funt

ad alios erudiendos
1

&

ad virtutem incitandos. Nofti

Non

la ligne (/" dit.).

112

EPISTOLA
i

i6i-i63.

quid hac de re fcribat Apoftolus Paulus,


Si linguis hominum loquar

&

Angelorum ,

Cor. \) Charitatem
:

autem non habuero*, falusjum velut ces Jonans, aut cymbalum tinniens. Et Ji habuero prophetiam, & noverim myJeria

omnia
ita ut

& omnem fcientiam ; & Ji

habuero omnem

fiiem

montes transfrant, charitatem autem non

habuero, nihil fum. Et Ji dijlribuero in cibos pauperum

omnes facultates meas, & Ji tradidero corpus meum ita ut ardeam, charitatem autem non habuero, nihil mihi prodejl.

Ex quibus patet omne aliud Dei donum, quod in


nifi

10

aliquo homine effe potefl,

cum

charitate

fit

con-

jundum,
fie

nihili

plane

effe

faciendum. Signa autem, ex


benigna

quibus Cha|ritas agnofci poteft, ibidem ab Apoftolo


recenfentur
:

Charitas patiens

ejl,

ej.

Chanon
i5

ritas
ejl

non mulatur, non agit perperam, non

inflatur,

ambitioja, non qurit

qu fua

funt, non irritatur,

non cogitt malum, non gaudet fuper iniquitate : congaudet autem veritati.

Unde

fequitur, illos, qui funt

irae

impatientes, maligni, invidiofi, turbulenti, timidi, ar-

rogantes,

litigiofi, truculenti,

maledici, conviciatores,

20

&

mendaces, nullo modo habere Charitatem. Cm autem haec Charitas, hoc eft, fanda amicitia, qu Deum profequimur, & Dei cauf etiam omnes homines, quatenus feimus ipfos Deo amari, raa-

gnam habet affinitatem cum honeft ill human amiciti, qu inter viros familiaritate conjundos effe
folet
:

25

optime, ni fallor, utriufque


eft

officia fimul

expen-

demus. Una
2
1

tantm
(/"
dit.).

fumma

rgula, ut

nunquam

Non

la ligne

a.

Texte de

la

Vulgate

habeam (pro habuero).

i63-i65.

Ad G.

Voetium.
eft,
eft,

I I

maie, fed, quantum in nobis


ide

bene amicis noflris

faciamus. Et quianihil melius

qum

vitiis carere,

nemo unquam alteri majus beneficium praeftat, qum cm ipfum ab aliquo vitio modis appofitis revocare conatur. Sed addo, modis appo/tis nam fi quis
:

intempestive alium objurget,


fevere,
fi

fi

levem ob culpam nimis


eft

aliis

prsefentibus

cm non

opus,

fi

falfa

crimina

illi

affingat,

&
&

ita

non tam emendationem,

qum ignominiam
io

ejus

&

gloriam fuam, quaerere vi-

deatur, odiofus erit


licet privatim,

importunus. Sed fere femper

admonere
vis, licet

nemine confcio, modefte amicum fuum atque fi hoc non fufficiat, & culpa fit gra-

etiam inftare

&

objurgare

ac deinde curare

i5

idem fieri ab aliis ejus amicis, uno, duobus, omnibus. Quse o|mnia fi non profint, ejufque peccatum fit taie, ut eum amiciti viri honefti reddat indignum, poflu-

mus quidem nos ab

ejus familiaritate fubducere, ac

20

non amplis ipfum inter amicos numerare. Sed fane quamdiu amamus, non debemus unquam ipfum publice coram omnibus etiam extraneis & ignotis reprehendere neque enim hoc pado bonum ejus procuraremus, fed potis malum, nempe infamiam. Hocque
;

non folm de
25

vitiis
:

occultis eft intelligendum, fed

etiam de publicis
talia

qui enim publie peccant, folent

in peccatis fuis gloriari,

nec curant qud fciatur fe committere; fed dolent qud propterea vitu-

perentur.

Notandumque
vitiis

eft,

metum

infamise

quam-

3o

non autem ipfam infamiam, quse poftquam alicui illata eft, non amplis ab eo timetur. Et idcirco qui privatas amicorum objurgationes non audiunt, non etiam publicis repre-

maxime homines

retrahere,

UVRBS.

III.

59

H4
fumunt occafionem
Atque
niunt
18
fie

Epistola

165-167.

henfionibus emendantur, fed contra potis ex

iis

&

libertatem in peccatis fuis per-

feverandi, ut frequens experientia oftendit.


hae leges

humanae

amicitiae

plane conve5

cum

legibus Charitatis, quas ipfe Chrillus Matt.


:

docet

Si peccaverit

in te

jrater

tuus, vade,

&

corripe
tus eris

eum

inter te

&

ipfumfolum. Site audierit, lucrate

fratrem tuum. Si autem

non audierit, adhibe

tecum adhuc unum, vel duos, ut in ore duorum vel trium


tejiumjlet
clefi.

omne verbum. Qudfi non

audierit eos, die ecfit tibificut ethni-

10

Si autem ecclejiam non audierit,

Ubi notandum eft, non agi de quibuflibet proximi peccatis, fed tantm de injuriis nobis non enim tantm habetury? peccaverit ab ipfo illatis frater tuus, fed additum eft in te. Cmque habeamus plus juris ad aliquem reprehendendum, cm nos ipfos affecit injuria, qum cm videmus duntaxat illum
cus
:
|

& publicanus.

i5

non dubium eft quin hc contineantur extrema omnia remdia, quibus uti licet ad proximura fuum, cm peccatum aliquod magni momenti commifit, reprehendendum. Nec alio nomine omnia
aliud mali fecifle
:

20

proximi peccata hue revocantur,

qum

quia fupponi-

tur efle tantus zelus in viris piis, ut

non minus gre ferant, qud quis peccet in Deum, vel, quia Deo ab hominibus noceri non poteft, quod ille qui peccat, & quem amant ut proximum, fibi ipfi noceat peccando,

25

qum

fi

illis

injuriam inferret. Si quis itaque in te


fit

peccaverit, qui

Chriftianus atque ideo

quem per
pri3o

cha|ritatem diligere tenearis, primo

quidem illum

vatim monere debes. Atque


3

fi

non emendetur, debes

Non

la ligne {1" dit.).

167-169.

Ad G.

Voetium.

i i
5

fecund vice ipfum monere coram uno vel duobus ejus amicis, eofque ad hoc potiffimm deligere quos plurimum authoritatis apud ipfum habituros efle con5

non emendetur, die ecclefiae, hoc eft, conqueraris de ipfo apud concilium illorum omnium, qui eum etiam in Chrifto diligunt ade ut,
fidis.

Ac

rurfus

fi

juxta ordinem
tis

quem audio

veftris obfervari, poffi-

hc per Ecclefiam intelligere

Synedrium

vel Sy-

nodum.
10

Sed diligenter hc notandum per hoc verbum die eccleji, nullo modo intelligi publicam reprehenfio-

nem coram omnibus


fet

etiam extraneis, qualis

fieri

pof-

per thefes Theologicas aut conciones. Primo, quia

dire&e rpugnt charitati,


i5

&

habet ra|tionem pnae,

20

qu non procuratur bonum ejus qui fie arguitur, fed ei malum infertur. Neque enim, ut jam didum eft, fi quis peccatum emendare noluerit, poftquam vulgatum eft inter ejus amicos, magis poftea illud emendabit, propterea qud aliis etiam innotefeet ac contra potis, amifb metu iftius pudoris, audacior fiet ad peccandum. Secundo, quia fequuntur hc verba Siautem
;
:

ecclefiam non audierit, fit tibi ficut ethnicus

&

publica-

25

cum quibus peculiarem amicitiam propter communionem fidei contraxifti, & pluris non facias qum extraneum & ignotum. Non autem jubet ut ideirco eum perfenus; hoc
eft,

definas

eum numerare

inter illos,

quaris ut inimicum
puli ethnicos

neque enim olim


fratres.

Chrifti difei-

&

publicanos odio habebant, fed tan|

tummodo non amabantut


3o

Atque

hse

quidem leges

amicitiae generaliter
(ibid.).

omni-

5 confilium (/" dit.).

9 Non la ligne

22 Idem.

u6
;

Epistola

169-171.

bus mandata? funt fed prae caeteris tamen, ad ipfas Theologi, Concionatores, & Ecclefiarum Paftores obli-

Nam cm nihil in human focietate fit amiciti praeftantius, & praecipuus ejus frutus in eo confiftat, qud ab amicis errorum noftrorum admoneri &
gantur.

vitiis

revocari poffimus

cmque omnes
uti poffint

fibi

priva-

tim comparare non poffint amicos


prudentes, ut
iis

fatis fidos
:

&

fatis

in

hune nem

viri prse

caeteris pietate, prudenti,

&

charitate chriftian in10

fignes,

tanquam communes omnium hominum amici,


iis,

libenter ab

qui eos ut taies agnofeunt, audiuntur

&

illi

qui vitam in theologicis ftudiis impendunt,

atque in Concionatores Ecclefiarumque Paftores deledi funt, taies effe vulgo putanjtur. Atque

omnino
i5

cm
rari

funt taies,

fummopere
Sed
fi

caeteris hominibus hono-

debent

&

diligi.

quem videamus, nunquam


alios

nos privatim ullius peccati admonentem, omnes captare occafiones publie

apud

nos culpandi,
;

prae-

cipue

cm

putat nos

vel ea peccata,

nunquam id refeituros & faepe quibus nunquam obnoxii fuimus, no-

20

fada quaedam noftra, fed quae nec nobis, nec ab aliis mala creduntur, tanquam magna crimina condemnare, quamvis null unquam nobis
bis tribuere
;

vel

vel

minim
fe

injuria fuerit affedus,


:

eodemque etiam
clare

modo
tum,

gerere erga alios plures

agnofeemus

25

illum charitate omni atque humanitate effe deftitu-

&

amiciti indignum. Quae vereor ne fruftra


a

videar hc fcripfhTe; jam enim fupr fatis vidimus, te


leges charitalis ut mu\Jeas

contemnere

forfan quia
3o

non cupis blandus


a.

videri, fed reprehenforis acerbi1.


1

Voir ci-avant, p. 100,

1.

7 i-: 7 a.

Ad G. Voetium.

117

tate ac legiflatoris imperio

nonnulla etiam de
Et

iftis

magis dele&aris. Ideoque hc fubjungam.

primo quidem, quantum ad reprehenfiones, quae fiunt abfque ullo jure condemnandi, & vocantur proprie accufationes certum efl illas in omni republic bene inftitut permitti, modo fint verse, ac etiam aliquando imperari, ut in crimine majeftatis. Et omnino
:

illi,

qui alios vituprantes nihil

falfi

de

ipfis

dicunt,

10

non condemnantur. Habetur enim exprefle, lib. 18 Dig. de injur. & fam. lib. eum qui nocentem infamavit, non ejje bonum quum ob eam rem condemnari :
legibus
:

peccata enim nocentium nota

ejfe,

& oportere &


ob quas
|

expedire".
certae ac-

Sed nihilominus
cufationes
i5

varise funt caufae,

minus honeftae ac juflae funt. Nam fane humiliores reos & ad pnitentiam paratos nemo
aliis

unquam
ritate,

honefte accufat,

nifi fit Praetor, vel


:

aliquara

aliam ob caufam ad id cogatur

quia pugnat

cum

cha-

20

25

qu nos omnes mutu profequi debernus, ut eum, qui fupplex efl & veniam petit, puniri cupiamus. Sed fi quis arrogans & obflinatus ea committat ex quibus pax & concordia Reipublicae turbari poffit, quique privatim ab amicis ac etiam Magiflratibus monitus peccata fua nolit emendare nec agnofcere; qui fit tam vehemens in aliis impugnandis, tam audax in calumniandis, tam pertinax in perfequendis, ut vix ulli aufint ei refiftere;

qui denique tt habeat effugia, tt

aflutias ad vitia diffimulanda,

tantamque impudentiam ad ea perneganda, ut quamvis facile poffint intelligi


2

Non

la ligne (1" dit.).

a.

Texte du Digeste,

XXXXVII,

ix

De

iniuriis

&famqfis

libellis, 18.

1 1

Epistola
iis

7 j-i 7 5.

caufam examinant, non tamen ita facile certum eft quilibet pofit ea omnibus demonftrare illum, qui poteft atque audet, quique non eft in ullo
ab
qui
|

publico munere conftitutus, re6te facere,

fi

talem
5

reum
fare,
lsefus,

accufet, ac etiam
fi

non

pofle honefte

non accu-

fuerit

ab ipfo

laceffitus

&

atrocibus calumniis

ne vel pufillanimis effe, vel ea quae pertinent ad publicam utilitatem & propriam exiftimationem negligere videatur. Excepi autem
blicis
illos

qui muneribus puipfis poffint alios


10

funguntur, non qud nulli ex

accufare, aliqui enim ex officio ad id coguntur; fed

quia

quorum officium nihil taie exigit, minus honeftum eft qum privatis. Cavere enim debent, ne cm judices eue non pofunt, videantur authoritate
illis,

fui

muneris abut velle ad alicujus innocentiam op-

i5

pri|mendam. Quippe privati periculo fuo accufant,


nifi

&

omnia quae

dixerint fint vera, vel faltem

nifi juftas

caufas habuerint ea putandi effe vera, ut calumniatores


faepe

puniuntur

fed in authoritate conftituti,


20

impunis nocent. At certe, ex illis omnibus qui publicum aliquod munus fuftinent, nullis eft magis indecorum alios accufare, qum Concionatoribus, ProfefToribus Theologi, atque Ecclefiarum

Paftoribus

cm enim,

ratione muneris

fui,

pro

viris
25

fupra caeteros piis, dodis


tibus habeantur,

&

charitatis zelo arden-

magno
fi

prsejudicio gravant

caufam

quam impugnant; &,


vis

velint mali efle, multas ha-

bcnt occafiones ad impune calumniandum. Scd quamforte

nonnunquam
:

illis

concederetur ut alios

accufarent, injuriafque
privata odia exercrent

fibi
|

fadas ulcifccrcntur,

&

3o

nunquam tamen

profeci

175-177-

Ad G. Voetium.

119
uti

concionibus aut thefibus publicis ad hoc honefte


poflunt.

Nam, quantum ad conciones, nemo dubitat quin fuit inflitutse ad docendam veritatem circa ea qu
5

fpe&ant ad religionem, & fimul ad homines peccatis debortandos & ad virtutem impellendos, non autem ad ullos ignomini afficiendos, nec ad exempla malignitatis exhibenda,

nec ad ullum jus in fingulares ho-

io

mines ufurpandum. Et quando aliquis in facr concione fatum particulare vel Magiftrats vel privati
alicujus reprehendit, majori

eum

afficit

ignomini,

qum fi idem fatum ex alio loco, quamvis coram iifdem auditoribus, ei exprobraret. Cm enim publie
deletus
1

fit

ad veritatem ex

illo

loco dicendam, privato


|

fuo teftimonio publicam authoritatem adjungit, ficque


dignitate fui muneris abutitur ad

proximum infaman-

dum. Deinde, quia omnis perfonarum publica reprehenfio, quantumvis vera & jufta, limites tamen charitatis excedit,
20

atque ad proximi odium invitt: ide

eft

peffimi exempli in concione. Denique,

quoniam

prae-

25

arguendorum facile poteft quis in hoc crimen impune incurrere, qud etiam perfonas reprehendat, eas quidem non nominando, fed talibus notis defignando, ut quamvis ab auditoribus cert cognofcantur, ipfe tamen poft fimulare fe de illis non cogitextu vitiorum
tafTe
:

idcirco

illi

qui rever pii funt, nullamque

ift

via illegitimam authoritatem fupra Magiftrats

& alios

quofcunque ufurpare conantur, diligentiffime cavere folent, ne idem unquam de fe dici poft, quod tu de te
3o

ipfo jaclas, pag. jji,

qud

nempe, methodo

tibi ufi-

tat,faa particularia in concionibus tuis

haud infrequen-

120
ter ita depingas, ut,

EPISTOLA

>7778.

quamvis nullos nomines, mer


fi

tamen

8 hijori effe videantur .

verum & ordinarium earum ufum fpe&emus, non multum habent authoritatis fupponuntur enim ut plurimum difcipulis fadae, aitque nihil aliud debent continere qum affertiones, quas earum author in paucarum horarum difputatione

Quantum ad

thefes,

defendendas

fufcipit, five eas putet effe veras, five

non

putet.

Nam,

circa res ad fidem

non

pertinentes,
10

nec ad ullius detrimentum fpetantes, etiam ea, quae putatfalfa, poteft in iis fine mendacio affirmare, cm

nempe, ingenii exercendi cauf,


objeftiones, quse
fient,

vult ipfa contra

omnes
alicu-

intra brve

tempus difputationis

defendere. Poteft etiam in|terdum

nomen
forte

jus authoris

quo

diffentit
:

exprimere,

fi

hoc ad
:

rem

facere videatur
in venis

ut

fi

quis proponat taies thefes


.

Sanguis

non circulatur, contra

Hervum h Danc
,

tur forma? fubftantiales, contra

Regium

aut fimiles

tune enim cenfetur illum quo diffentit honoris cauf

nominare, nullufque amator veritatis aegre unquam fert fuas opiniones impugnari. Sed valde cavendum
eft,

20

ne quis in thefibus
tranfirent in

ita

nominetur aut defignetur,


fuiffe credi poffit;

ut id in ejus vituperium

fadum

tune

enim

naturam libelli famofi, cujus dedecus in Academiam, in qu effent editse, refiliret. Quamvis enim ab uno fiant, coram omnibus ventilantur,

25

&

ideo, nifi prohibeantur, exiftimantur permitti;


quo (/"
1.

19 illum quo] illos


a.

dit.), illos

quibus (dit. suiv.).

Voir ci-avant,
t.

p. io3,

7-13.

b. Voir
c.

III, p. 446.

Ibid., p. 488.

178-180.

Ad G.

Voetium.

121

minus tempeftive poiTunt exempla maledicentise exhiberi, qum in Academiis aut fcholis, ubi non minus virtus qum fcientia eft docenda. Sed fane, fi nunquam fit maledicendum in ordinariis illis thefibus, quae tantm ad horariae difputationis ufum parantur, mult minus id fieri dbet in reverendis iftis libellis, quos fub thefium nomine vulgare foies eorum enim te authorem profiteras, & in iis deternec
ullibi
|

minationes
10

five

dcrta veftrae Facultatis Theologise


343
:

vis contineri.

Quippe doces nos, pag.

ProfeJJbres

vejr Facultatis effe in doclrin,Jludiis,profeJJionc, wo-ju/ou,

&

refponjones ac thefes Jingulorum haberi tanquam

omnium*.

i5

Denique, ut melis intelligatur, qum parum conveniat in Thefibus iftis aut Concionibus loco vitiorum
perfonas ipfas reprehendere, notandum
tatis,
eft

jus chari-

quo

folo utuntur viri pii ad alios

hendendos, vel e|tiam jus magifterii,


20

homines reprequo forfan uti

potes, ut paedagogus, in adolefcentes tuae curae privatim

commilTos, non autem profe& in Magiftratum, plu-

a5

quo utitur Magiftratus ad nocentes puniendos eorumque prcipuam difFerentiam in eo confiftere, qud jus civile refpiciat bonum commune multorum hominum fimul junclorum, jura autem magifterii & charitatis ad
differre jure dominii, five jure civili,
:

rimum

fingulos feorfim fpedatos referantur.

Unde

fit,

ut

li-

ceat

quidem Magiftratui

privatis

quibufdam nocere,
adimere, ut com-

ac etiam interdum ipfam vitam

iis

unquam licet psedagogo plures difcipulos habenti vel minimum


muni aliorum
a.

utilitati profpiciat; fed

non

ita

Voir ci-avant, p. 106,

1.

4-6.

uvres.

III.

60

5 5

122

EPISTOLA
ipfis inferre,
:

i8o-i8

quid mali uni ex

gnam

utilitatem procuret

quantumvis mafingulos enim feor|fm ab


ut
aliis
iis

eorum parentibus

accepit, ut

benefaceret, non au-

tem ut ull ratione noceret. Atque hc omnino valet


rgula quse docet, non
bona. Et mult
ejfe

facienda mala ut eveniant

magis adhuc valere dbet, apud eos qui rpugnt enim ut ille folo utuntur jure Charitatis qui alium lsedit, pofit in eo cenferi ejus amicus. Non, opinor, exiftimas tibi licere aliquem interficere aut vulnerare, quantumvis magnum peccatum commiferit; nec etiam pecunias diviti, quantumvis iis maie
:

10

utenti, eripere, ut eas des pauperibus, aut in alios

ufus quantumvis pios convertas. Sed fane, non video

cur magis liceat proximi tui exiftimationem,

quam
1

multi fortunis omnibus ac vit ipf chariorem habent,

quantumvis
ceres

juft reprehenfione, in concionibus aut


:

decifionibus Theologicis minuere

fie

enim

il|lum

affi-

pn, non aliter qum fi pecunias aut vitam eriperes. Hc autem loquor de proximo tuo,
vel

damno

nam

forte in alios jure belli vis iftud tibi licere

fcio

20

pugnacem, atque omnes, quibus vel minimum in religione diffentis, inter hofles numerare; qu in re qum pie te gras non dicam,fatis enim intelligetur ex charitate qu uteris erga ipfos fratres. Loquor etiam de concionibus & decifionibus Theologicis duntaxat, quoniam ibi agendo ex public authoritate maledi&is tuis plus noces. Ncque affirmo te nunquam alibi poffe inimicos publie aceufare, five apud judicem, five etiam apud populum; etfi profed minus
te effe valde

honefte id potes

qum

privatus, atque heee licentia

3o

publie alios aceufandi excedit loges charitatis,

& non

i8a-i8 4

Ad G. Voetium.
ad

12)

inftituta eft

bonum eorum qui

accufantur, fed re-

liquorum qui, metu fimilis accufationis, vitiis magis abhorrent, ut jam dilum eft. Atqui audi B. Jacobum Qui detrahit fratri, aut qui judicat cap. 4 dicentem
:

fratremfuum, detrahit

legi,

& judicat legem. Conceffum

enim
ris

tibi eft,

ut vitia
:

im tanquam concionatori mandatura, reprehendas, & homines ab iis revocare coneeft, vitia

fed hoc longe aliud

reprehendere, quse

10

jam ab omnibus fine controverfi pro vitiis habentur, quod unum tibi mandatum eft & aliud, judicare hune vel illum hominem iftis vitiis effe obnoxium; vel etiam determinare hoc vel illud, quod ab aliis pro vitio non
;

habetur, vitium
legi,
i5

effe.

Quod profe&

fi

facis, detrahis

& judicas legem; hoc eft, plus arrogas judicio tuo qum legi. Ad determinandum enim quid fit juris, hacommuni omnium fententi judicatur; & ad fada hominum punienda, habentur Magiftratus. Mihique non facile perSynojdos veftras, in quibus ex

betis, opinor,

fuadeo fymmyftas tuos aequo animo


20

effe laturos,

quod

tu folus, ex propri authoritate, de quaeftionibus non-

dum apud
alii

vos determinatis
fieri velis

ita

dcernas, ut quamvis

theologi ac etiam intgra fynedria te diffentiant,

pluris

tamen

tuum unicum decretum, qum


:

aliorum
25

omnium

opiniones

nifi

forfan te in caput Ecdiffuadere, ne

clefise fu3s

conftituant,

quod non aum

vel

illis
fi

fim fufpedus, vel maie merear de noftris. Sed

fane,

etiam Magiftratus paterentur te de particularifaftis in

bus hominum
3o

concionibus aut thefibus judilibre

care, atque ita in


graffari,
3o

omnium hominum famam


mirarer.

admodum

Non

la ligne (/** dit.).

24

EPISTOLA

184-187.

prtextum quo uti poffis ad fingendum id tibi licere nempe, quemadmodum olim Prophetae Reges ipfos liberrime objurgabant, ita etiam
Novi quidem
|

tu,-

eorum imitator, tanto ardes zelo, ut ferre non poffis quidquam committi, non dicam quod Deo difpliceat, fed quod tibi videatur, vel tantm quod fingere poffis tibi videri, Deo difplicere, quin illud feveriffime reprehendas, &, quia non habes
pientiffimus fcilicet

rationem perfonarum, seque libenter in Optimates

&
I0

Magiflratus atque in vulgares homines inveharis. Sed,

Domine Voeti, velim ut advertas, jus illud fummurn, quod olim quidam Prophetae in ipfos Reges exercuerunt, non illis conceffum fuifTe, nifi quatenus modo extraordinario & fupernaturali Deo impellebantur, ejufque voluntati obfe|quentes non poterant errare quapropter etiam illis non credebatur, nifi quia ma:

l5

gnis
bant.

&

indubitatis miraculis fidem didis fuis facie-

Atque ut intelligas eorum jus tam immenfum fuifTe, ut non facile tibi ullum fimile concedi poffit, vide quo pa&o Deus illud defcribat, Jer. 1 Ecce, in:

20

quit, conjiitui te hodie


evellas,

fuper gentes
fie

&

dejruas,

&

difperdas,

& fuper rgna, ut & dijfipes, & dificcs, &

plantes. Ille

autem, qui

conflituebatur fuper gentes

&

fuper rgna, erat vir iolus, nullos fecum habens

confiliarios vifibiles,

cum quibus de

iis,

qu agenda

25

erant, deliberaret,

nullamque etiam habens potefla-

tem civilem neum Reges

& ideirco non fuiffet rationi confenta& populos fe ultro illi fubjicere, nifi evife

dentibus miraculis oftendifTet


rever miflum
effe.

Deo regum domino


3o

Tu

Prophetas optime in

quidem extraordinarios iitos eo imitaris, qud aliorum homi|

187-189.

Ad G.
confilia

Voetium.

12c
fi

num

non

cures, &,

tanquam

cum Deo

loqui
,

foleres, ex proprio

miracula
fcriptis
5

tibi

pedore dcrta tua depromas hadenus defuerunt, & didici ex

fed
tuis

nullos his fculis juxta veftram religionem

agnofci in Ecclef taies Prophetas, qui fcilicet edant

miracula,

omnibus fit credendum. Atque idcirco non opus erit, ut examinem, quid
in

& quibus

noftris aliifve, qui vobis


pofit
10

hac in parte dirTentiunt,


intelligatur, te

concedi. Satis

eft

qud

nec

efle

immunem, nec ullum privilegium habere fupra cseteros omnes religionis veftrae Miniab errandi periculo

i5

Hinc enim fequitur, fi tibi liceat Magiftratuum fada coram populo ex propri tu authoritate reprehendere, i|dem etiam omnibus aliis licere ac cm errare poflitis, & fint quot homines tt fententise, nullum alium inde frudum expedandum effe, qum turbas & confufionem. Quse mala in Republic tam
ftros.
;

potenti,

tam multis membris confiante, ac cujus

falus

20

25

omnis concordi dependet, qum diligentiflime praecavenda elle nullus ignort. Sed ne intrim Charitatis oblivifcamur, quemadmodum folemus amicis condonare quidquid in nos peccent, quandiu judicamus eos rever nobis effe amicos, contra autem in illos magis irafci, quos agnofcimus amicitiam fimulare ut nos laedant, qum in aperte nocentes ita, fi quando Theo:

logus vere pius,

& quem conftet


fi

nullo alio duci affedu


fui

qum

Charitatis, limites

officii

excdt, facile
|

poterit excufari; fed

quis, vultu ac verbis fimulans

pietatem, fadis
3o

ipfis nihil

aliud

qum malignitatem &

dominandi lubidinem oftendat, omnino eft corcendus.


6

Non

la ligne (1"

dit.).

I2

EPISTOLA
fi

1S9-190.

examinemus fadum tuum contra Sylvamducis, facile quo zelo ferveas intelligemus. Nam primo, confidcrando rationes, qu te moverc potuerunt, ut illam urbem in thefibus publicis no-

Nunc autem,

minares, ac fimul ea, quse ab ejus Magiftratu atque

Optimatibus fada erant, condemnares, ipfofque Optimates variis convitiis afficeres, nullam omnino poffumus invenire qu redoleat Charitatem. Nec ullam
ipfe

excogitare potuifli

nullam enim

in toto tuo

libro habes, nifi

qud

dicas, pag.

4%

te fuper

fado
urbis

10

Sylvseducenfi confultum fuiffe nefcio


Miniflro,

quo

illius

& oper quaji parcentem, cm ederes


cafum
J\lum iis inferuijje,

The/es de

idololatri indirecl,

tanquam
i5

minus oper effet aliquid thefibus inferere ac typis mandare, qum illud idem privatis literis ad amicum fcribere; quod nemo non agnofcet falfum effe, praefertim ex iis qui fciunt nihil poni in thefibus, de quo refpondens doceri non debeat, hocque etiam nonnihil laboris exigere. Sed quamvis operae hoc pado rever
peperciffes,

non ideo plus haberes charitatis. Nec fane quaefivifli emendationem, ullamve aliam utilitatem eorum quos arguebas apparet enim ex libri tui pag. 3}9&}4i b ,te non fperaffe thefes illas ad ipfos unquam
:

20

a.

Voir ci-avant,

p. 67-69, note a, surtout p. 69.

Spcimen AJJertionum ou Confrat. Mar. : ...ad privatas quafi fcedas Academicas, qu paucis leguntur, nec nundinas Francofurtenfes frquentant. (Pag. 339.) Qud autem, lapide hic in altum projefto, aut telo me emilfo, aliqui fc induunt five theoiogi, fivc politici, five plebei five optimales, hoc mihi rcrum illic geftarum ignaro (nifi quantum ex epiftol miniflri N. [C. Lemann, voir ci-avant, p. 6y, note a] infra exhibend innotucrai) non imputent, fed fibi ipiis, optimates ver patrono fuo [Mare/10] qui publico feripto nomina & fata Fraternitatis ita buccinavit, ut omnibus occafionem objiciat de e diileb.

rendi, multis neceflitatem impofuerit penitius in circumftantias

omnes

190-192.

Ad' G. Voetium.

127

perventuras. Nec etiam difcipulorum tuorum illiufve


alterius

bonum

fpetare potuifti, Sylvamducis nomifacti

quod reprehendebas defignando nam contra minus alios tali fado pote|ras revocare, dando illis exempla virorum illuflrium & fame optimae, qui jam illud aufi erant & quos nemo non libenter imitetur, qum fi rem te reprehenfam circumftantiis omnibus ita exuifTes, ut nemo potuiffet fufpicari te ad illos refpexifle. Cm itaque nec ad eorum
nando,
authores
:

&

10

quos arguebas, nec ad aliorum ullam utilitatem fpetare potuerit tua illa perfonarum defignatio, quid
fupereft nifi ut manifefte cognofcatur te maledicere
voluiffe
?

Deinde, ulterius inquiramus qusenam


i5

iftius

male-

dicentise tuae fuerit caufa,


niri,

non

facile alia poterit inve-

qum quod

libenter ejufmodi occafiones captes

ad injuftam dominationem in omnes homines ufur-

pandam
20

&

flabiliendam.

Neque enim

privatas ullas

inimicitias

cum

iis

de quibus maie loquutus es habetibi

bas, quoniam, ut faepe afjfirmas,


ignoti
;

antea erant

fed

cm

fperares thefes tuas vel

nunquam ad
:

eorum manus effe perventuras, vel faltem ipfos tanti eas non eiTe faduros ut publico refponfo dignarentur
i3

Non

la ligne (/"

dit.).

de quibus alioquin nunquam cogitaflent. Vix unum utque alterum puto fuiffe in Belgio, qui ex problemate meo, in extremum aninquirendi
:

& tt aliis cafibus & quseftionibus permixto, hypothefeos percepcrit. Vnum folummodo exemplar, miffum Rev. niiniftro N. [Jacobus Focanus, Bois-le-Duc] per fratrem in hc Academi ftudiofum (idque more folito, jam enim quinque annis, ni fallor, omnia exemplaria thefium mearum confecutus eft, me aut
gulum
difputationis retrufo,

minimam partem

fratre curante), tantos illic fluclus excitare potuit.

(Pag. 341-342.)

128

Epistola

191-194.

non parum tibi authoritatis conciliare poffe putafti, ex eo qud ftudiofi veftri Academici, aliique omnes ad quos fali tui fama perveniret, videntes te aufum fuiffe taies viros & urbem tam celebrem condemnare, ob rem ad bonum reipublic ab iis falam & ab aliis theologis approbatam, teque id impune tuliffe, revererentur potentiam tuam, & non auderent quicquam neque privatim neque publie fufcipere, nifi prius te effet approbatum, ne in maledicentiae tu importunitatem incurrerent. Qu via quicunque eft impudens,
malignus, loquax,
artes

10

&

plebi gratiofus, facile ad

maejus

gnam dominationem

poteft pervenire,

quando

nemine deteguntur. Sed fatis incommode tibi 3 innocentiam accidit, qud Marefius publico fcripto fuorum ac tuse reprehenfionis iniquitatem oftenderit ac deinde etiam, qud Magiftratus Sylvaeducis aliique
;

i5

variis literis effiere conati fint, ut ab ulteriori fcrip-

tione abftineres
lares, cui fe
illi,

&

proximse Synodi judicium expe-

quos argueras, fubjicere velle profitebantur. Ita enim fieri non potuit, quin vel aperte pietatis & charitatis larvam exueres, juftiflimse illorum petitioni non obfequendo vel de fumm domi;

20

nationis fpe
in

magn

ex parte excideres,

fi

te

Synodis

ordinem redigi patereris. Quorum utrum malueris, editione libri de Confraternitate Marian oflendis in eo enim nullis rationum momentis & nullo honefto prtextu, fcd fol
:
|

25

contumaci& maledicendi audaci, de


24
a.

vilori certas.

Non

la ligne

(/"

dit.).

Voir ci-avant, p. 73, note

b.

i94-'9<5-

Ad G.

Voetium.

129

Atque omne iftius libri artificium in hoc uno confiftit, qud tam longum illum feceris tamque tcediofum, ut
nullius hominis patientia durare poffit ad integrum

perlegendum & tam frquenter in eo Marefium cum illis quos dfendit accufes, objurges, condemnes, ut ii qui tantmhinc inde paginas ejus aliquasinfpicient, videntes te ubique in ipfis triumphare, tanquam fi
;

juftitiam tuae caufae atque crimina adverfariorum cer-

io

argumentis demonftraffes, putent tua illa argumenta in aliis paginis, quas non legerunt, explicari. Materiam autem ad conflandum craflum volumen
tiffimis

invenifti, colligendo

bus Sodalitates

multas inanes narrationes, quiB. Virginis odiofas reddere conaris,

i5

librum Marefii fruftillatim confcium&difcerptum 3 in locos communes digerendo, & varias quaeftiones

&

proponendo, qu fane charitatem non oient Charitas enim non cogitt malum, illse ver nihil aliud often:

dunt,
fuit.
20

qum

te faepiiTime

malum

cogitaie, ubi

nullum
adver-

Narras etiam, in

ifto

volumine, quo
te

pado

farii tui
fint,

modis omnibus fcribendo

revocare conati

nihilominus in fcriptione perrexeris, ut inde credatur eos caufae fuse diffidere, tuam autem
tibi effe

&quo pado

indubitatam. Quae praejudicia

fatis facile illos,

qui caufam accurate


25

non examinabunt,

in

errorem

inducent; ac quantum ad alios, quos forte nullos vel non nifi pauciffimos fore fperafti, eos nempe qui & li-

brum

Marefii

cum

tuo confrent,

&

utriufjque rationes

expendent, folo metu videris retinere voluiffe, ne, quse de te veriffima effe percipient, aliis aufint palam
3o

facere.
a.

Non enim
III.

illos latere poteft,


c.

nullam folidam
61

Voir ci-avant, p. 84, note

uvres.

IJO

EPISTOLA
te afferri

196-198.

fa&um Optimatum Sylvducenfmm improbandum nullamque ad tuum defendendum, nifi qud incredibili cum audaci neges te
rationem
ad
;

illa fcripfnTe,

qu<e diftincle in thefibus tuis leguntur.

Unde perfpicue cognofcent, Marefium


Sylvaeducenfes caufse fu nullo

&

Optimates

modo

diffifos fuifle,
;

ullam fpem habuiffe tuse rete defendend ac proinde, illos ide tantm feriptionem tuam impedire voluilTe, qud paci Ecclefiae veftrae atque honori

neque

te

tuo confulerent; te autem, contra, rixas


qufivifle, ut illos infamares,

&

turbas con-

10

& qum maxime


|

tumax, implacabilis, terribilis appareres, ne quis in pofterum tibi aufit repugnare.

Nam

certe,

cm factum Optimatum

Sylvaeduceni5

fmm, ad ipforum urbis fecuritatem & falutem Reip. fufeeptum, condemnare non timueris, nemo credet fe
tam fande vivere, vel
prehenfione tua
fis,
fit

tantae effe authoritatis, ut re-

tutus.

Cmque

Marefio tam iratus


id

& illum

tam acerbe perfequaris, ob

unum qud
20

quantum potuit exeufando, ac etiam laudibus, quarum indigniffimus eras, extollendo non fperandum eft, ullam viam poffe inveniri ad te tam blande admonendum, ut non maxime irriteris. Cmque tam audader in libro tuo mentiaris, tam faepe in eo provoces ad infpedionem tuarum thefium. ex qu mendacium tuum fit manifeltum, & tam aperte leges charitatis ut mu\Jeas a contemnas non eft qud quifquam fperet, evidenti
fuos modeftiffime dfendent, te intrim
:
:

25

i3

Non

la ligne

(/"

dit.).

a.

Voir ci-avant,

p. ioo,

1.

n.

198-oo.

Ad G.

Voetium.

i j i

imponere. Denique, cm appareas tam atrox in minimis injuriis ulcifcendis, tamque implacabilis, & tam pervicax, ut neque magiftratuum neque conventuum
certitudine rationum fuarum, tibi filentium
5

&

ecclefiafticorum authoritate vel admonitionibus vel

precibus fle&i poffis aut corceri

importunitatem tuam averfabitur,

nemo non merito & occurfum tuum

tanquam
tibus
io
fi

ferse alicujus

indomitae refugiet. Quibus ar-

poffis
ii

efficere ut

bac vice famam tuam confervare, ac qui veritatem tuse cauf percipient, non
exponere, vel faltem ut fides
iis

aufint

eam

aliis

reli-

quis

non habeatur, fateor te fore fumme potentem. Sed paucas hc addam rationes, ob quas id fieri vix
|

pofTe mihi videtur,

ac fimul mrita tua defcribam.

i5

Quamdiu

convitia tua in folos religionis veflra; ad-

apud illos, qui partibus tuis favebant & fcripta tua non examinabant, aliquam pietatis & dotrinae famam habere potuifti qud enim multos libros fcriberes, dodrin qud autem afperis
verfarios effudifti, facile
:

20

&

maledicis verbis epe in

iis

utereris, merito adver-

fariorum,

& ferventi pietatis


&

intrim te
ritabantur,

Sed diffentientes indignabantur magifque irtuai zelo tribuebant.


libri tui nullius

plane ufs erant,

nifi

ad efhciendum ut qui eos perlegebant (quos fateor


25

fuiffe

admodum

paucos),

-.'identes

in iplis loco ratioita

num
nem

convitia tantm contineri,


te defendi,

&

caufam veftram

mal
:

pejorem de

ill

conciperent opinio-

3o

ade ut ad ipfius religionis veftrae honorem & pro|motionem fit perutile qud artes tuae detegantur, ac vereor ne noftri hac occafione me praevaricationis

EPISTOLA

200-ioj.

accufent.

Cm

deinde notatum

efl te

non tam

in vul-

omnibus cognita peccata invehi folere, qum nova qusedam invefligare, quae tam minuta funt, ut ab aliis pro peccatis non habeantur, & non tam ad plebejos homines qum ad potentiores fpe&ant, atque illa tanquam fumma fcelera defcribere, ut prse caeteris
gata
fandius videaris tune multi exiftimarunt in te optime
:

&

quadrare verba Chrifli, Matth. 7 Nolite judicare, ut nonjudicemini. In quo enim judicio judicaveritis, judica:

bimini;

qu menfur menfifueritis, remetietur vobis. Quid autan vides feflucam in oculo fratris tui : & trabem
non vides ? Aut quomodo dicisfratri tuo
:

& in

10

in oculo tuo

Sine

ejiciam feflucam de oculo tuo


tuo ? Hypocrita, cjice

&

ecce trabs ejl in ocu\lo

primum trabem
ell,

de oculo tuo;
tui.

&
i5

tune videbis ejicerc feflucam de oculo fratris

Cm

etiam poftea cognitum


gnaris,

quo pado Regium impu-

cenfuram tuam theologicam abfque ullo rationis preetextu ad quseftiones pure philofophicas
extendere volueris, de malignitate tu dubitari non
potuit.

&

Cmque nunc tandem

e ufque deveneris, ut

20

urbis celeberrimce Magiflratum

Academicis thefibus condemnaris, ob rem ab aliis Theologis & ipfo etiam eorum Synedrio approbatam ut
Optimates
in
:

&

eorum Paftorem, qui tibi modeftifTime ac veriffime pro ipfis refpondit, tanquam mendacem & calumniatorem
prolixo libro traducas
;

25

ut leges Charitatis mufleas


negotii effe
fcripfifti,

voces
libro

ut dicas nihil

tibi

cum

Synodis; ut
|

ea qu?c in thefibus aperte

poftca

in alio

impudenter neges
cvulgando

te feripta efle;

utque null

ratione potueris impediri tam maligno


libro
:

&

maledico

3o

dubitare non debes quin Domini tui

oa-a<>4.

Ad

G. Voetium.

} 3

audaciam iftam tuam necefario effe corcendam. Nihil enim magis aperte ad civilem difcordiam tendere poteft, qum fi quis unius urbis authoritate munitus faftum alterius urbis, &quidem non
clare agnofcant
5

qualecunque, fed ad
reprehendat,

bonum

reipublicse fufceptum,

publico fcripto condemnet, ac non tam rationibus

qum

conviciis infequatur.

JEgve forfan fers haec

me fcribi

fed quid facerem

10

communi harum regionum, quas ego non minus qum tu multis annis inhabito, falute ac pace. Neque hc ullo modo quaeftio efl de rei quam reprehendifti aequitate. Non opus efl expe&are ulAgitur hc de
|

i5

20

a5

lam fynodum, quae determinet an liceat veftris focietatem aliquam cum Romano-Catholicis inire, quae B. Virgine denominetur, & in qu nihil fit religione veftr alienum (qu in re puto magnam inventum iri difficultatem). Sed quseritur hc tantm an liceat unius urbis theologo, ex propri authoritate, aliam urbem condemnare, ac quantum in fe eft, infamare atque an putandum fit ejus dominos, pro e qu pollent aequitate ac prudenti, in illum non effe animadverfuros. Praefertim cm jam experti fint te efle tam pervicacem, ut nifi mature corcearis, facile ad intolerandam audaciam fis perventurus & nihil aliud poffit expedari, fi tibi hac vice parcatur, qum qud forte in pofterum, non melior fadus, fed cautior, abftinebis quidem ab urbi|bus nominandis, fed intrim, mcthodo a tibi, ut jaclas, ujtatd fa&aeorum quos voles infamare
;

Non

la ligne

(/"

dit.).

a.

Voir ci-avant, p. io3,

1.

8-9.

i}4
fie

Epistola

204-206.

deferibes, ut facile ad ipfos referri poffint,


forte

&

ita

non minus quidem nocebis, fed


cafio te puniendi.

minor

erit

oc-

Non exponam
cis,

hc alias rationes ob quas tibi fu-

perioribus tuis, tam politicis

qum etiam

ecclefiafti-

condonari non poffe exiftimo, ne forte videar,


tacite illos ea quae melis

te

monendo,
adhuc
puto.
eft

me

feire poffunt,

ac procul dubio etiam fciunt, docere velle. Sed

unum
non
10

quod, plebis cauf, omittendum

elfe

Nempe hoc femper

in veftr religione obfervari

audivij quis Concionator in turpi aliquo peccato

deprehendatur, exempli cauf,

fi

adulterium vel fur-

homicidium commiferit, ut munere fuo priquamvis enim ii qui non bene vetur. Nec immrit a|gunt, pofTint alios bene monere, nunquam tamen
vel
:

tum

i5

tanta fides illorum didis habetur,


inculpati efle putarentur. Sed fane

qum

probi

&

nullum peccatum

nullum meliori jure impedit ne verbis ejus credatur, nullumque ideirco eum munere fuo reddit magis indignum, qum fi fpiffime
Concionatori turpius
eft,

20

atque apertiffime mentiatur, maledicat, calumnietur.


Alia enim peccata extra concionem fiunt,

&

ob humacharitate

nam
tem

fragilitatem exeufantur.

Quin etiam ex

credere debemus, illos qui ea commiferunt, voluntain


iis

perfeverandi deponere, antequam incipiant


;

25

concionari

ac proinde, non minus

effe

audiendos

qum

fi

antea fuiffent inculpati. Nullumque omnino


eft.

ne quis homicidii, vel adulterii, vel furti exempla edat in concione quin contra, fi quis ira percitus hominem occidit, vel alio animi motu
periculum
;
|

3o

Non

la ligne

(1"

dit.).

*o6-2o8.

Ad G.

Voetium.

ijt

impulfus alia peccata commifit, faepe ipfum poftea

eorum
ab
iis

fie

penitet, ut aptius

&

efficacius alios poffit

revocare,

qum

qui

nunquam

in ipfa incidelicen-

runt.
5

Sed mentiendi, maledicendi, calumniandi

tia nullibi facilis exerceri poteft,

qum

in concione,
infti-

ac nullibi magis
tutse
ifto

eft

culpanda. Conciones enim

funt ad

docendam
eft,

veritatem, populus illam ex

loco expe&at, ideoque nullum in concionatore

majus vitium
io

qum qud

etiam conciones

inftitutae fint

mendax. Cmque ad exempla pietatis &


fit
;

charitatis Chriftianae exhibenda

cm

ex variis

men-

daciorum generibus nulla magis turpia fint, nec charitate magis alina, qum quae in proximi detri-

mentum
i5

tendunt,

&

maledi|c"ta,

&

calumniae appel-

lantur

nulla etiam funt in concionatore magis cul-

panda.

Qud autem

in talibus mendaciis,

non femel,
:

jam fatis fupra fuit oftenfum. Nec opus eft ut mihi homines credant nihil aflerui quod ex tuis feriptis publie editis non
fed faepius in tuo libro deprehendaris,
20
fit

manifeftum. Vel certe,

fi

qui nec feripta tua velint

aequum putent mihi afnrmanti credere, potis qum tibi paftori fuo ftrenue idem perneganti, non poffunt tamen te exeufare, nifi Marefium fymmyftam tuum condemnent. Negari enim non poteft, quin
cvolvere, nec
25

illum faepe in libro tuo mendacii

& calumniae

aceufes,
eft

qu

in re

fi

verum
fi

dicis, ille

ergo indignus

qui

concionetur; fed

falfum, certe in hoc ipfo,

qud

eum
3o

calumniae aceufes, tu ipfe calumniaris. Et quia


|

nulla de

illo

fufpicio efTe poteft, nullam puto excu-

fationem

tibi fupereffe.

1 1

Epistola

108-09

De Prfatione

libri Ultrajei editi

de Philofophi

Cartefian,

&

ejufdem terti feclione

Pars Octava.

Nondum librum de Confraternitate Marian totum legeram cm alius de Philofophi Cartefian prodiit
3
,

in

quamvis multi, quibus jam vifus eft, eum judicent omni refponfo effe indignum, quia tamen cpi refpondere b atque tam atrox in eo calumlucem;
,

&

nia continetur, ut ipfam filentio praetermittere

non
I0

debeam, breviter ejus examen hc abfolvam. In primo folio, habetur hic titulus Admiranda Methodus nova? Philofophi? Renati Des Cartes. Vltrajeli,
:

ex officin Ioannis van Waes\berge, anno 1645

c
.

Ubi, quia
l5

nullus praeter
caffe veftras

me

author nominatur, videmini judiveftro,

merces meo nomine, melis qum


.

poffe In

commendari d
2

folio, incipit

longa praefatio, in cujus fronte

habetur
tis

nomen

difcipuli

cujufdam

tui

c
,

quod ut

fcrip-

meis indignum, ne forte gloriam Heroftrati aflFedet, praetermitto illius autem mores, & tylum, tuis tam fimiles effe intelligo, ut vix ab invicem dignofci poflint; atque ideo ne errem, non te folum, nec illum
:

20

16

Non

la ligne

(1"

dit.).

a.

Voir ci-avant,
Parties
i

p. 109,1. i-3.

b.
c.

ro
,

2, 3", 4* et 5

de cette

lettre.

Voir ci-avant,

p. 13-64.

Voir ci-avant, Voir


t.

p. 5,

note

a.

d.
c.

III, p.
5,

Ci-avant, p.

642, 1. i5-22. note b.

aog-210.

Ad G.

Voetium.
libri

ijj
de Philiofophia)

folum,fedvos ambos ut authores


Cartiefiana) confiderabo
Initio

hujus prsefationis,
effe

ait

nomen meum ante aliquot


nobiles

annos jaclari cptum

apud

quofdam

& ma.

gntes maxime, prcipuo buccinatore viro quodam non


indoc7o a qui eiantrum in quo latebam monflrare noluit b
,

Sed
2

cm tam

obfcura non effent


rc

mea

latibula, quin

Non

la ligne (i

dit.).

a.

Reneri. Voir

1.

1, p.

3oo, et

t.

II-,

pp. oi-3, 3o5, 527, 528-9, 548, etc.


:

dbut de cette Prface (qui porte en tte Martinus Schoockius Philofophi in Academ. Groningo-Omlandica Profejfor, LeQ. S. D.) A quo tempore primum NobiliiTimus Ampliffimufque Magiftra tus Trajeftinus, heroicoconatu Uluft. Gymnafii (quod praeter multorum opinionemcit in Academiam excrevit) fundamenta moliriccepit (i634): cujufdam Renati des Cartes nomen primo muffitari, dein, quod Philob. Voici tout le
:

fophorum aquila
jaclari

diceretur,
eft,

apud nobiles quofdam

&

magntes maxime,

quodam non enim hominis ut ut rogatus nunquam monftrare cupiebat) nobilem quem virum laritare, qui non tantm fufficeret debellanda; Philofophi Peripatetica,verm etiam fuo tempore, fublidio Mathefeos & maxime Algebrae, tam perfpicuum
inceptum
famas ejus praecipuo buccinatore viro
indolo, qui perfuadere laboravit, alicubi (antrum
|

& folidis
ut

demonftrationibus fuffultum Philofophia; fyftema daturus


perfcctius Sol afpexerit.
tait

effet,

nunquam

Quanquam autem tum

temporis,

oppido adhuc juvenis {Schoock


Ariftotel

n Utrecht, 1" avril 16 14), ex facile admirari, ufuque & affidu recentiorum Philofophorum lectione didiciffem, Novatores in Philofophi facilis poffe explodere rtceptae philofophi dogmata, qum me-

meo

fcirem, fapientem

non

eorum locum fubltituere, nihilomins D. Outi, occultus fcilicet philofophantium didtator, tacite mihi placere cpit, quod credere non poffem, virum ingeniofum (qualis fuit ille, quem modo defignavi) toto clo circa hominem (ut dicebat) multis annis exploratum, errare polTe. Eoque multoties apud eundem inftiti, ut me aut ad novi Apollinis cortinam deduceret, aut explicaret refponfa, quae ex e prodiiffe dicebat. At ut occultum Sophiae facrarium monftraret, nunquam adduci potuit,
liora in
|

paucorum hominum effe dogmata permaxime ea, qua; Problematicis quibufdam difnon qud ea ignorare videretur, fertatiunculis fubinde immifcere folet aut ternm premere vellet; fed maxime ut mihi multifque aliis falivam moveret lintei alicujus libri, in quo abfol|vendo authorem totum effe identidem dicebat. Dum ego. (Non pagin, p. 1-4.)
quod
diceret ejus antiftitem
indicavit,
;

pauca quoque

uvres.

III.

6a

I}8
honeftioribus

EPISTOLA

io.

&

dodioribus patcrent,

fi

quis mihi

amicus eum in notitiam meam introducere noluerit, quia eram, ut ait, paucorum ho?mnum, id fane non mihi,
fed
fibi,

&

amici

illius judicio

dbet tribuere.

Narrt poftea fe librum

me editum anno

1637,

pertinaci dilignti evolvijfe, relegijfe, atque ex eo credidijje

neminem

in

cruditornm caveis inventum

iri,

qui

utroque pollice

lias

abortivas nugas fiucluante ptre

Ubi oftendit fe non felicis judicii fuiffe, quoniam non nemine probat funt. Subjungit, Mcdicum quemdam, nempe Regium, Carexpofitas probaiurus effet*.

10

tefian Philofophi Jignum erigere cpijfe, ac 4 Non


a.
'

me

dicla-

la ligne (1" dit.).

10

Mme

remarque.

Continuation de

la

Prface

Dum

ego ergo,

mecumque

plurimi

per annos aliquot patienter has nova; philofophi tabulas, velut quod

de improvifo, anno 1637, Leydae liber quis nullum authoris nomen prferens, quadruplicique titulo infignis evulgatur cujus patrem fimulac virum fc. ex annalium memori
c
:

clo feutum exfpeclant

Gallicus,

Cartefium
tiae

efle intellexi,

modulo

in Gallic lingu,

vere cpi, identidem

eum mihi comparavi, &, pro qualicunque lcienquamprimm pertinaci dilignti evolex me qurens hiccine effe ille a-ri? inter philo:

fophos, qui breviffimo temporis fpatio

magna

illa

Ariilotelis, Platonis,

nomina


>>

audebam, qud exiftimarem me ex turb infelicium illorum hominum effe, quos ut myileriorum fuorum incapaces non femel in Methodo author proferibit, & ad facrae ignoranti infulas ablegatos cupit. Poftea alios, quos credebam nomen quod inter eruditos ferre, in confilium adhibere cpi, & quid de nova Cartefii philofophi videretur, feifeitari ex quibus cm difeeobliterare poffet
?

Nihil

tamen

definire

rem, in fpiffo libro, quicquid nonnullis videretur, magno conatu maximas nugas agi, per otium, ut idem propius explorare poffem, librum fepofitum relcgere cpi in quo cm primo authoris mcihodum, & dein fuperbam pertinacemque confidentiam, in quque pagina proditam,
;

diligenter

annotaffem, cert apud


iri,

me
;

ftatui nullas in

pollerum horas

talium apinarum examini confecrare

torum caveis inventum

in erudiqui utroque pollice has abortivas nugas

credidique

neminem

fluctuante ptre expofitas probaturus elfet. Oblivionis...

(Non pagin,

p. 4-6.)

210-jii.

Ad G. Voetium.
in

1^9

turam

nova Acadmie primis ejus incunabuhs animo


(per

agitajjfe

Regium

fcilicet,

qui opiniones ex meis


effet

no|tus) fed iftam ibi Philofophiam, prter multorum opinionem, uno Senats Academici decreto, approbante Nobilijf. & Amplijf. urbis Magijratu, nunquam in pojefcriptis erutas ibi docebat,
;

antequam mihi

rum per Dei gratiam redituram, profcriptatn fuijfe 3 (per egregium fcilicet tuum judicium b jam fatis in ep. ad P. Dinet me laudatum). Sed quo argumente* dicat
-

10

illud Nobiliff.

&

Ampliff. urbis veftrae Magiflratu

approbatum
quia fcilicet
ita

fuiffe,

nefeio

nifi

forfan

eodem quo
,

tuas thefes vis effe dcrta SS. Facultatis Theologiae,

omnes in veftr urbe unanimes & quidquid unus Dominus Voetius fecit, putandum
eftis

Continuation de la Prface : Oblivionis ergo fupparo apud me multofque alios ad tempus aliquod Cartefii nomen teclum fuit, & adhuc tegeretur, nifi fequenti anno Medicus quis, ad cathedram Medicam in Academi eodem mecum die evettus, Cartefianae philofophias fignum erigere incepifet, publie privatimque eam loco antiqux & receptae philofophia; docendo & inculcando; ut autem fieri folet, pauculi rerum
a.

imperiti adolefcentes,

quorum

aures Sirenum can|tui non affueverant,

avide nova opinionum monftra in pecloris facrarium deduxerint (sic,pro deduxerunt), tantofque fpiritus Cartefio (qui di&aturam in nova Academi primis ejus incunabulis animo agitaverat) addiderunt, ut praecedenti anno (1641) aufus fuerit nomen fuum fex Meditationibus, quibus percellere ftudet obfirmatos atheorum animos, praeferibere, fpecimenque philofophia; fux non uni aut alteri offerre, fed ipfi Sorbonoe Parificnfi, quic tamen haftenus antiqute philofophia. veritatem qum pertinaciffime contra quofcunque Novatores dfendit. Scd ut fpes, citra judicium fuf1

cepta,

quam

fallax

&

raro diuturna

cire

folet

Cartefii philofophia,

jam principatum in nova Aca|demi obtenturam fe fperabat, qud minus dcore fe gereret & imprudentius Medico defenderetur, prter multorum opinionem, uno Senats Academici decreto, approbante Nobiliff.

< quae >

&
p.

Amplifl'. urbis Magiftratu,

nunquam

in pofterum per

Dei gratiam reditura, proferipta


b.
c.

fuit. Efferatior...

(Non

pagin, p. 6-8.)

Voir

t.

VII,

590,
1.

1.

21 et suiv.

Ci-avant, p. 106,

5.

140
eft

EPISTOLA
tot urbe effe

2H-JI2.

approbatum
hi

quod ego tum dde Confr(aternitate)

muni crcdam, cm
Mar(ian)

etiam

libri

&

Phil(ofophi) Qartiefiana)

publicam ap-

probationem habebunt.
Invehitur poftea in epiftolam in qu

tuum

iftud

judicium

defcripfi,

aitque fe pris exiflimalTe

me

novarum opinionum portentis vanos


mentare, quo marfupium

&

opulentos velle de-

& arcam

eorum manciparem, &c.


\o

cm perpenderet facculos non araneis plenos } fed nummis, me circumfem, eorumque auxilio & opra ea oppugnari, qu omni auro cariora ejfe deberent 3 Ubi mihi in mentem venire non
Scd mox fufpicioni
illi

nuncium

mijijfe,

poteft, quid credi velit


4 Non
a.

rt

me

oppugnari,

nifi

forfan

la ligne (i

dit.).

Continuation de
ut

la

Prface

des Cartes, qui, ut ab orbe univerfo agnofci poffet,


traxit
:

enim bilem commode

Renatus larvam deeructaret, Amftelodamenfi praslo iterum

Efferatior proinde faftus


fibi

eft

ipli

fubjici Meditationesfuas curavit, iifque autarii vice Epiftolam,

quam

ti

Archilochium ediitum vocavero, nequaquam calumniabor, fubjunxit. Omnia epiftolae puncta, fcurram & fycophantam olentia, in anteceffum non repraefentabo quid mihi acciderit, folum referam. Simulac abominandum carmen ex fycophantiis, fallaciis, & Thrafonil'mis confutum
|

legi,

ccepi,

omnia quae ab homine unquam fcripta erant, cum eo componere quo illius indolem explorare, eamque aliquando ex fidei legibus

orbi delineare poffem.

Omnia

ver

cm

accuratius expendifle viderer,

mihi 5/a
tbsv.

fecundum Pindarum, ita ut difficile initio fuerit rpxeiav Exiftimabam enim initio novatorem hune, aut Davidis Georgii,
v<io;,

aut Iohannis Torrentii, antehac ergaftuli Harlemenfis inquilini, veftigiis


infiftere,

mentare, quo marfupium


cioni
fed

portentis vanos & opulentos velle dear|cam eorum manciparet, fecureque, tantis pecunice fubfidiis fuffultus, Genio ac naturaj indulgeret. Sed mox fufpi-

&

novarum opinionum

&

illi nuncium mifi, cm perpenderem facculos, non araneis plenos, nummis, ab illo circumlerri, eorumque auxilio & oper ea oppu (Non pagin, gnari, qux omni auro cariora effe deberent. Fugatis.
.
.

p. 8-10.)

Descartes remplace par un Se, l'insinuation de l'avant-der:

nire phrase

fecureque

indulgeret

"-si3.

Ad G.
amicitias

Voetium.

141

hominum

&

fuffragia pro

nova Philofophi.
accufet,

Nec magis

intelligo,

quonam crimine me

cm
5

addit

Vt ut modejiam Jmulet, omni tamen fludio

ac conau hoc agit, quo per amiculos

&

artes ingenuo

homine indignas, velut alteram turrim Babylonicam erigat,

&

quidem

in

Us S )ris, ubi haclenus publie priva-

timque antiqua ac recepta Philofophi doceri confuevit*.


Nifi

qud

forte oplnio|nes

omnes

diverfas vulgari

Philofophi,
10

quam

fatis

profane orthodoxam feepe no-

minatis, hrefes efle arbitretur.

Sed optime intelligo haec fequentia ejus verba, in


1

Non

la ligne (i"dit.).

10 Mme remarque.
tria potiiimum novae de quibus cum ex re fit

a.

Pr/ace

Fugatis ergo prioribus cogitationibus, novis indulgere

cpi,

&

poft ferium

fcrupulofumque examen,
;

philofophiae architeclum agere deprehendi

ambagibus prodam. Prima, ut ut modeftiam... confuevit. (Non pagin, p. io-n.) La Prface continue Fateor, non quidem aperte hoc hominem agere; intrim tamen, ainsi ut clare Leftorem docemus, dum videri vult Sccpticos refutare, quod facere folent quicunque perpatricias artes, in aulis magis qum fcholis
edoceri, libre ac fine ullis
:

omnes

notas, (ludiofos eorumque profeflorcs, ac confequenter Ecclefiam & Rempublicam, difputationibus & contentionibus diftrahere laborant, & fie viam fternere au periculofifimas hasrefes & feifmata. Ita Fauftus

Socinus dicere folet, fe ea reformare, qu omiffa Luthero ac Calvino erant, quo fecure per orbem Chriftianum Photinianifmi femina fpargere pofTet; item Adolphus Venator, quondam Alcmarianus paftor, vera; ac merae Theologiae profeffor videri voluit, quo nefanda quaeque dogmata propagare poilet, ac fub tertii facramenti praetextu, virginum
|

& &

viduarum pedes

lavare. Secundo,

cm

libris

&

leftioni

bellum in-

dixerit Cartefius, pro virili

< parte >

ftudiofam juventutem, ftudiis

laboribus, aetati il li maxime congruis, abducere laborat, pelliciendo eam, non quidem, Epicuri exemplo, ad hortum & menfam, aut inftar Torrentii, ad fpeciofas fminas, cantharum & aleam; fed ad otium

&

meditabundos

leftos,

& quidem
qu

prxtcxtu cogitationum, obfervatioeruditionis compendia,


fi

num &

ex|perientiarum, per

homini

credere volumus, citra pulveris jaftum, quotquot Promethea faventem clbres evadere poilunt. experiuntur, dofti non tantm, verm

&

Tertio, ut omnes.

(Non pagin,

p.

n-i3.)

142

EPISTOLA
:

"3.
in

pag. i} praefationis

Ut omnes

hoc traclatu doceo,

cognovi hominem eum Vanino* paria facere,

& dum videri

vult Atheos Achilleis argumentis oppugnare, fubdole ac

admodum occulte Atheifmi venenum iis affricare, qui anguem in herb lalitantem pr ingenii imhecillilatc ubique deprehendere non poJfunt b In his enim video impuden.

tiffimre

atque atrociffimoe calumni anguem, cujus


tinxijis.

ve-

neno totum vcjlrum hbrum


8
a.

Non

la

ligne (7 dit.).
ici le texie
:

bescartes corrige encore

Vaninio. Voir ci-avant, p. 22>

note d.

Prface se termine ainsi Et tantm quidem de prout colligere potui ex fedul tum lcttione, tum ite rato feriptorum ejus examine. Viennent ensuite des rflexions sur la conduite prive de Descartes, auxquelles d'ailleurs celui-ci ne rpond pas Quibus moribus in vit (il l'avait dj fait par avance, p. 22, 1. 5-i5) praeditus fit, difnculter aliquis expedire poffet quis omnia enim ejus lati|bula, & fpius qum ab Hamaxobiis fieri folet, mutata domicilia explicet? Modo in Weftfrifi, modo in Geldri, iterum in Hollandi aut Tranfifulani, aut Trajectin Dicel vivere dicitur, ut non injuria quis prima fronte fulpicari polTet eum ex Societate Fratrum Rofeae Crucis prodiile, quorum ja&abundam vocem ante annos non ita multos Gcr mania quidem audire potuit, eos ipfos autem, ut ut diligenter quoelitos,
b. la
:

Ce passage de

hominis

inftituto,

feirem

ego non invitus accederem, nifi nomen fuum (quod fludiofe difli Fratres filentio premi curabant) apertis tibiis per omnes orbis angulos decantari. Non videtur quoque Anachoretarum voto fe obftrinxilTc quos aut quas enim invifere amat, ipb meridie invifit & falutat & quanquam antiquorum Philol'ophorum vix nomen ferre poteft, eorum tamen exemplo redivivus Satho feil. Phrynes quas in delitiis habere arcleque compleiti dicitur. Vt ego ver libre profitear, quid de hominis latihulis
difficulter invenire.

Cui fufpicioni

&

hominem ambitiofiffimum
|

velle

judicem, exiftimo
alteriufve
triftis

eum

aut

mala; confeientiae ftimulis exagitari, forte


;

qud bidental (Deus


deludi. Sed quae

novit) alicubi contreiftarit


pofteritate
;

aut effe ex Timonis,

(iiijav0poJ7cou,

aut denique amabili infani

profeenium funt adducla, an|te diem fulius fit, hoc faltem veriffimum, homincm effe gnaviter impudentem, fuperbum, fallidiofum, malcdicum, & convitiatorem,qui quid dicat, nihil pcnli habere videtur. Vtalia hujus rei documenta pranercam, abundc hoc docet vel una Epiftola ad Dinctum. (Pag. 14-17.)
in

needum

deteum

ire

non

poflurn. Vt ut ergo

s3-i 4

Ad G. Voetium.

145

Incipit poftea illa quae in epift.


fcripfi, refellere

conari,
ait

&

ad P. Dinet de te ipfa in duas claffes diftinalia

guit

quiam enim

ad caufam non pertinere,

ipfam tangere*.
Et inter ea quae ad

caufam non pertinent, numerat

primo quod fcripferim te, in potentiores invehendo, ferventem & indomitum pietatis zelum prae te
ferre
b

quod non
(1"

aliter refellit,

qum qud

dicat,

4 Non
a.

la ligne

dit.).

Non contentus enim in e imo omnes, quotquot vixerunt & vivunt, viros doflos contemfuTe nominatim incurrit in inclytam Academiam Vltrajeftinam, prae caeteris ver in Theologum, fuperiori anno in e Reclorem Magnificum. Pro Acadmie, in qu ad quadriennium

Suite immdiate de la note prcdente


Profeffores,
:

omnes Academiarum

ipfa, ut opinor, pro fe relfponhominifque calumnias & mendacia (il manque ici un verbe comme refutabit), ut in pofterum fimilis farinae hominibus exemplum effe poffit. Pro Theologo.', dilecliffimo mihi praeceptore, paucula tantm verba faciam; orbi enim Sacrofanift;e Thcologiae Doclor & Profelor Voetius ita hodie innotuit, ut haut neceflum fit eum prolix oratione defendere contra facrum carnis & mundi facerdotem Renatum des Cartes. Duum vero generum convitia, dicleria & mendacia funt, quibus irrito conatu integerrimam Doftoris Voetii exiftimationem loedere & collutulare ftu duit quaedam ad cauffam hanc non pertinent; quaedam ver cauffam iplam tangunt. Exiisquae... (Pag. 17-18.) Ex iis qua; ad cauffam hanc non pertib. La Prface cite l'endroit nent, |illud primum eft, quod Epift. p. 178 Edit. Elz. (Voir au tome VII Si Cartelius de la prsente dition, p. 584, 1. 12-1 3), et continue ainsi formulam hanc, qu jam olim falf carnales quidam Libertini, omnium horarum vertumni, hybridoe Chriftiani, & alii quibus mens maie confeia immerentem & ex confeienti ad Dei gloriam munere impofito fungen tem in propatulo ferire folent, fuam hic facere voluit, n in prudentuu leges peccat, quod calumniam, quam ejus architecli haclenus needum ex antro fuo protrahere aufi fuerunt, pro fu adoptare aufit. Si ver, quod ex parte credo fi ingenium ejus propius explorem, ipfe diabolicum mendacium per indomitam mentiendi ac calumniandi libidinem fabri catus eft, videat ne aliquando alibi fecundum aliam figuram & modum de eo difputatio incidat. Sed his diaboli delitiis larvam detrahamus. (Pag. 19-20.) Et Dicit Renatus des Cartes, vir feil. mentiri nefeius.
:

publie privatimque docui, nihil dicam

dbit,

la

mme

phrase revient

Theologum

in potentiores

prce Je ferre.

144
in vico vicino

EPISTOLA

114-iS.

Sylvducis per annos 6,


te in

& Huefd per an-

nos 17, Magijlratum


toleraffe,

civem

& Ecclefifu minijlrum


ProfefTorem Theologise
quart parte hujus epi5

aliofque intrim permultos te vocafTe, ac


effe
8
.

denique niinc Ultraje&i


ac Paftorem
ftolae

Sed jam
,

fatis in

oftendi
:

quo palo

tu fimiles

ad

famam

foleant

pervenire
ruftici

nempe

in vico, vel

pago nefcio quo, boni

garrulitatem tuam laudaverunt, inde rumor de

te fparfus eft, qui,

dum

nemine curiofis examina;

batur, facile multis ex charitate potuit credi


ita qui te

atque

10

non norant ad fe vocarunt, ac forte nondum ad tantam audaciam perveneras. Sed praete|rea
interrogat, quinam Jint
illi
c
y

potentiores, qui indomiti ^eli


fi

tui fervorem expertifunt


a.

tanquam

exemplum quod

services de Voet. Elle vient


une longue phrase, qui donne tous les tats de immdiatement aprs ce qui prcde (note b). Mirum erg, qud in vico vicino Sylvaeducis per annos fex, & Huefdae per annos 17, Magiftratus eum civem & Ecclefi? fu miniftrum toleraverit & dum inibi Chrifti evangclium prxdicaret, ad minifterium EcclcDescartes rsume
ici
;

fias

Hagae-comitanx, Roterodamenfis, Harlemenfis, ac Sylvae-ducenfis fit vocatus. Tentatus ver & follicitatus aut per literas aut in forma delegatos ab Ecclefi Dordracen & Middelburgenii, applaudentibus & dimiffionem ejus flagitantibus Illuftr. & Celliff. Principibus, Mauritio Naffovio, & Henrico Frederico, item Celfiffim Principiff, Illuftrium Potentiffimorum Ordd. Generalium delegatis, Nobilibus & potentibus Ordd. Hollandiae delegatis, necnon Curiarum Senatoribus, & AmplifTimis urbium earum Magiftratibus. Ito, mi homo, & in alio orbe fatuis perfuade tt Illuftriffimis, Potentiffimis, Nobiliffimis, AmplifTimifque viris aliquotiesad minifterium capeffendum invitatum fuillc Thcologum,
|

ut quotidie

ejus

experirentur. Sed

immoderatum zelum effreneque os in fe debacchans quorfum tam procul difcedimus ? An non Nobiliffimi

&

verunt,

Ampliffimi Senatores Vltrajeftini ei profeffionem theologicam decre& poftmodum ab Ecclefi, qua; Chrilto in e urbe colligitur, paftorem ele&um approbarunt? Nili forte propterea hoc faclum exiflimes, ut quotidie, aut pro re nat, ipfi ab co poient perflringi. Sed, fi

placet...
b.
c.

(Pag. 20-22.)
p.

Voir ci-avant,
*

39

p. 55.

Sed,

fi

placet,

mi homo, indicium

fac

eorum potentiorum, qui

in-

ai5-2i6.

Ad G. Voetium.
non

14^
effet

in lib. de Conf[raternitate) Mar(ian) exhibes,


fatis illuftre.

Secundo,

ait

me

ojtendere iaborare,

te

ferventis indoreli-

mitique ^eli igni ftuare, qud


5

modo

in

Romanam

gionem, modo
haris.

in alias

quafcunque tua diverfas inve:

Ubi ut vanitati tuae obfequatur mihi affingit non enim fcripfi nec credidi, te habere talem zelum,
qui tuis poffet laudari
;

fed

modo

in

Romanam

reli-

gionem, modo in
10

modo

in

quafcunque tu diverfas, potentiores invehendo, zelum pietatis prae te


alias

ferre (hoc eft videri velle illum habere), ut tibi

apud

plebeios homines gratiam potentiamque concilies.


.

Queritur qud fcripferim,

te

interdum etiam dicle-

riis
i5

plebecul aures demulcere*. Ubi rurfus vanitatem


:

tuam de|prehendo
2

tum quia

omifit epithetum
remarque.

tuorum

Non

la ligne

(1"

dit.).

12

Mme

domiti ferventifque zeli Thcologo prodeuntis experti funt. Quid dixit Theologus? Aut qu tu, qui ignoti antri perpetuo inquilinus efle amas, hoc fcire potes ? Taces ad /ejA'jOfav redaftus? Loqui ver|potuifti &aufus
fuifti in
a.

Epiftol.

(Pag. 22-23.)
:

Pergit ver Cartefius, & tertio, p. 178, lie Prface de Schoock ait Interdum etiam dieriis plebecul aures demulcet. Quaii ver Theo:

logus

fit

Cartefius, aut aemulari debeat

mundanos

craflbfque Libertinos.

Novimus ver quorum

pharetrae hase

&

fimilia tela Th,eologi adverfariis

ad eum jugulandum fuppeditare folent ; fed, ut fpero, Deus aliquando occafionem concedet contra eos & Cartefium a|li ratione fuper his calumniis difputandi. Dicit calumniator Theologum plebecul tantm
aures demulcere, ut incautis perfuadeat turbae
fidio

&

plebis favore ac prae-

virum

dodum & pium

tantm

niti,

&

propterea Magiftratus in

feri needum decrevifTe animadvertere, qud pro tempore vis tuto hoc liceat per eos, quibus multitudo virtutem ac audaciam addere folet. Sed toto clo errt. Trajeftina civitas multos adhuc purpuratos, per Dei gratiam, in finu fuo fovet, qui nequaquam finent pietatem, zelum, & innocentiam, per paucorum calumnias, mendacia, ac Sinonias artes opprimi. Progreditur. (Pag. 24-2D.) Voir t. VII de la prsente
. .

eum

dition, p. 584,

1.

13-14.

uvres.

III.

63

I46

EPISTOLA
eit

2i6-at 7 .

dicleriorum, quse fcurrilia effe dixi, hoc


plebeja, inepta,
infulfis 6l

inurbana,

non ex

ull ingenii eleganti, fed ex

malignis viliorum

hominum loquendi modis


non negat, cupis
amarus; fed
5

petita;

tum etiam quia te

diteriis uti

enim

falfus videri,

quamvis non

fis nifi

negat tuis dideriis plebeculce tantm aures demulceri,


additque Trajeinam civitatem multos adhuc purpuratos,

per Dei gratiam,

in

Jnu fuo fovere, qui nequaquam

Jinent pietatem, -^elum, innocentiam (tuam fcilicet,

tamen videtur addere

ne ab iis qui te norunt rideretur), per paucorum calumnias, mendacia,


timuifie,

quod re&e

10

tanquam fi diteriis tuis etiam purpuratos tibi devincires, quod mihi non perfuadebis. Sed non dubito quin omnes tibi faverint, quamdiu pium & innocentem crediderunt; ut etiam non dubito, quin iidem omnes te averfaturi fint, cm
ac Sinonias artes opprimi,
1

i5

vitia

tua fatis erunt

ipfis

perfpeda. Interimque

tibi

gratulor

&

mihi gaudeo, qud audiam


fuiffe fcivifti.

te nonnihil
tibi

iftam fcurrilitatem emendalTe, ex

quo eam

me
20

exprobratam
Difputator*,
20
a.

4. Repetit hsec

verba

Claet Theologus, Concionator,


efle neget, fed

non ut vera
dit.).

tanquam

fi

tibi

Non

la ligne (1"

Progreditur, & Tome VII, p. 584, 1. 8. Prface de Schoock quarto, pag. 177, ita dicit Cluet Theologus, Concionator, Difputator. Rhetoricationes hx Rhetoricam Socinianam & Remonftranticam oient.
: :
|

Sed quid ad rem faciunt ? Adefdum, ml homo quando Voetium audire Theologum, Concionatorem, ac difputatorem, licet ringaris & femur fcrias, verum dicis. Sed quid intrim hoc ad defenfionem philofophiae tu? Novimus quidem, ncquc enim cornca nobis fibra eft, qu6 tendas, quidve rerum ignaris tacite innuere velis. Sed quid diceres, l\
;

dicis

quis pari importunitate pra.'faretur nus, vagus,

Cartelius cluet lucifuga, alter Cai?

&c, ganeo, vencrcus


illud ad

nepotulus, &C.
|

An non mox
1

exciperes

nequaquam

rem

lacre,

etiamfi

verum

effet?

(Pag. 25-27.)

ai 7 .

Ad G.

Voetium.

147

feciffem injuriam,

vocando theologum, concionato;

rem

& difputatorem
7.
ejfe

fumit inde occafionem multis

me

conviciis remunerandi.
$, 6,

Reprehendit qud dixerim


legendos
;

Tos libros
te
illos tibi

nemine

Varios authores, fpius contra

te citari ;

qum pro

te facientes,

Authorefque

forte tantm ex indicibus notos


3
a.

ejje*.

Quse

tria

qum

Non

la ligne (/" dit.).

Tome VII, p. 584, 1. i5, 1. 16-17 et l 17-18. Prface de Schoock : Sed quid dein quinte ex locis communibus Calumniarum profertur ? Multos quotidie libellos,fed nemine legendos, emittit. Si Voetii fcripta publica intelligat, an quis ea lgre dignetur, (quandoquidem ipfe neque libros legit, neque bibliopolia obit) difcere poffet vel ex uno fuo Medico : ne contra hominem, in propatulo mendacem ^^liopolas non tantm noftras, fed fuae etiam, ac Remonftranticas profeffionis, teftes laudem. Sin ver6 in animo habuit Thefes aut Diatribas in Academi ad difputandum proponi folitas quamvis oculi ipfi doleant, multarum Difputationum Typogiapho exemplaria haberi amplis non poffunt;ad|e avide mox ab evuigatione, non tantm noitratibus, verm extraneis etiam Ecclefiarum paftoribus,& Theologiae ftudiofis, quin etiam Profefforibus, Phi-

lofophis, Iurifconfultis

&

Medicis,

&

ac in dignitate conftitutis, expetuntur.


tunt exhibere literas
efflagitant.

quod miretur quis, viris politicis Pudor & modeftia non permitipfius

magnorum virorum, quibus


:

Thefes quotidie

Sexto, haec os

contra fe

mendax eruclat ed. pag. Varios authores, fed fpius qum pro fe facientes, citt. Sed an Cretenfis Therfites un?

quam

aut Theol. publica fcripta, aut Thefes legit


ibi citantur,

Si legit,

an etiam

authores legit qui

& cum

Theol.

libel|lis

contulit?

Qud

fi

ver, ex inftituto Scepticae ignaviae, ignorantiae,

&

aSaSd*; fuse, bonos


!

authores non legit, qu fronte judicium fibi arrogare audet Sed ge, fpecimen edat authorum, non femel atque iterum tantm, fed fpius contra Theologum facientium. Nec tantm faepius, fi homini ex mendaciis confuto credimus, authores contra eum faciunt, fed amplius (ut feptim innuit ed pag.) authores forte ex indicibus tantm notos citt. Qum ftolidum hoc mendacium fit, norunt, qui femel tantm Theol.
fcripta infpexerunt
iis
:

nam
:

pro re nat,

&

ufu

ita poftulante,

non rar

in

ipf fententias ac formalia


alis

authorum verba
citata

citantur propofi|tifque

fententiis applicantur

nonnunquam etiam

verba aut explicantur,

etiam dicla cum diftis conferuntur, quo fibi invicem lucem faenerari queant. Tantam autem authorum, quos ad partes
aut examinantur
:

I48

EPISTOLA

217-218.

merit
probavi
a
.

me di&a
Nec ille qud te

4 parte hujus epijflolse quicquam affert ad probandum


fint, in

fatis

falfa

effe, nifi

laudet, ac in

me

convicietur; proli-

vocetque inepte ad teftimonia Bibliopolarum pro

brorum tuorum le&ione, tanquam li omnes aliquos habent emptores, quod ipfum tuis

libri
eft

qui
fatis

rarum, digni effent qui legantur. Poftea etiam

te ibro;

rum helluonem vocat, quod tibi nomen non invideo forfan enim multos dvoras, fed profe& non concoquis, nec in bonum fuccum convertis. 8. Negat te de quibujlibet fcientiis, tanquam fi earum
gnarus
lere, ut
10
ejfes, audacijffime

10

ac Jimul imperitiir7ie loqui foh


,

dodus

indois videaris
dit.).

&

conatur aliquam in

Non

la ligne (/"

non tantm eorum libros, & capita, numros, feftiones, ac paragraphes citet. Si Cartelio animus, in lucem prodeat, experiaturque an Theol. authores ex indicibus tantm cognofcat. Aut quem fubornet ex myftagogis fuis alium fi reperire non poffit, Medico fuo eas partes deleget, jubeatque non deTheologis ipfi propriis, fed philofophis, hiftoricis, literato|ribus, antiquariis, &c, collationem cum eo inftituere. Qum ver librorum helluo Theologus omnis generis authorum notitiam habeat, non tantm ftudiofi, fed multi alii viri dodli norunt, qui omnigenos fcriptores ex
vocat, fiduciam Theolog. habet, ut
fed faepe etiam paginas,
;

ipfius bibliothec quotidie


a.

commodato

accipere folent.

(Pag. 27-31.)

Voir ci-avant,

p. 39.

b.

Prface : Non contentus eruttaffe has calumnias Cartefius, ita dein oav, pag. 178, in Theolog. dcbacchatur: De quibujlibet fcientiis, tanquant ft earum gnarus effet, audaciffime, fed & imperitiffime, loquendo,

admodum dous
Renato
fi

indois videtur. Qum maie cohret hoc mendacium fidem habere volumus, quando Theol. Difputationes & le&ions in Academi habct, aut thefes edit, aut libellos caveae eruditorum confecratos evulgat, indoftis loquitur. Enimver fortis imaginatio hic
!
|

homo quando tanquam earum gnarus locutusfuit? Putafne eum tu iimilem effe? Minime. Intra terminos l'uos fe continet, & fi qux fint ex alienis fcientiis, quas ad Scriptur & TheoCartefium in vertiginem
aut
egit.

Die ver, mihi (lege m)


fcientiis

quo loco Theologus de quibuflibet

logiae fuae

explicationem neceffaria

effe judicet, ea

qurere ac difeere

aia-Mo.

AD G. VOETIUM.

149

qud non omnes qui te pro dodo habent, fintindodi. Sedneque etiam id fcripfi, nec ex meis verbis deduci poteft; non enim in altero meae orationis mem|bro fubjunxi, te dodis omnibus indodum videri fed tantm te contemni & non proconcitare invidiam,
;

me

bari ab

iis

ex dodis, five ex peritioribus, qui fciunt

qum importunus in aliis provocandis femper fueris, ac qumfpe, ubi fuit difputandum, convitia pro rationibus
attuleris, turpiterque vilus difcejferis*.
10

Nam

fane quan-

tumvis

alii

effent periti

&

dodi, quandiu tua non exafi

minaient, non mirum

eft

famae,

quam

tibi

primum
:

i5

apud indodos conciliafti, crediderint. At certe gaudeo qud jam oper me nonnihil modeftior fias vidi enim primas illas thefes quas unquam in Academi Ultrajedin edidifti, & quomodo in iis omnes provocabas, fcientiarumque omnium jadabas cognitionem quod cm tibi ab earum examihatore fuiffet
:

exprobratum,
|

fie

in Therjtis tui fed.

c. 4,

refpondes

Superbiam, hypocri/in
20

& vanitatem meam, anquam apodi-

dice demonfratamputat, qud /.ax noXkri pavraTia tam

mula ex omni eruditione aut variis difeiplinis ventilanda


propofuerim. Quid hic mihi vitio vertit? an qud illisjudiis

impallefcam? an quod ea infchol nojir theatrum


b
!

produxerim ? an utrumque ? utinam rationes addidijfet


s5

[uaojjLouao

Et multis poftea exemplis oftendis,Theo-

folet

ex expertis

&

primae notae Medicis, Iurifconfultis, Chirurgis,

Maarte

thematicis, &c. Vt ficubi erret, faltem

cum
eft

eruditis

&

in

quque

fapientibus errans, veniam ab

omnibus
effati

aequis Cen|foribus mereatur.


:

Memor enim
dendum.
a.

perpetu Ariftotelici
21-24.

Artifici in

fu arte cre-

(Pag. 3i-33.)
1.

Tome

VII, p. 584,

b.

Voir ci-avant,

p. 63,

note

a.

O
effe

EPISTOLA

220-221.

logo non

indecorum

in variis fcientiis effe verfa-

tum, ut
riae

fcilicet

excufes illud gratum crimen multifaal ter

dodn'nae, de quo te
te vidi

non

accufarat,

&

nullibi

unquam
tuus

eloquentiorem. Hc autem difcipulus


didante)
lie

(te fcilicet

de

te feribit

Intra termi-

nosfuos Je continet, & fi qujint ex alienis fcientiis, qu ad Scriptur & Theologi fu explicationem neceffaria
effe judicet,

ea qurere ac difeere folet ab expertis

& pri>o

ma; not Me\dicis, Iurifconfultis, Chirurgis, Mathematicis

&c. Sic ergo tua


refriguit, ut

omnigenee dodrinse gloriatio e ufdifcipulus


fias.
te

que
0.

jam aliorum omnium

Ridicule

negat,

folere convitia pro rationibus

afferre, ubi efi difputandum*.

Petitque teftimonia

eorum
:

qui veftris Academicis difputationibus interfunt

tan1

non melis probetur ex feriptis tuis, in quibus innumera occurrunt iftius rei exempla. 10. Fingit me fcripfiffe Gorlum & Taurellum nunquam forte tibivifos effe h Quod non de te, fed de Regio
fi
.

quam

Non

la ligne

(1"

dit.).

16 Mme remarque.
& nono
?

a.

Prface

Pergit

bipedum mendaciffimus,
:

pag. ed. fequen-

tem calumniam
nibus
attulit.

eruftat

Scepe, ubi fuit difputandum, convitia


accidit,

Quando hoc

m tenebrio
(i

Hujus

rei

Academia Traje&ina.
VltrajeU

Si poffis, telles, eofque teftabiles,

pro rationon meminit lauda, qui hoc


exfpetEta.

Aut tam calumniatoribus mercedem, aliquando


accidifle deponnt.

unquam

nulli tibi occurrant, debi-

tibi

exfolvendam,

(Pag. 33.)

584, 1. 22-24. b. Prface .Decimo, ut videatui Crctenum dittatorcum rationeioqui.

Tome VII, p.

ignorantix impudentique Theologi fpecimen adferre laborat, & pag. 182, i|gnaris perfuadere laborat, Gorlum ac Taurellum nunquam forte
quia
fibi

ei vifos effe,

erant ignoti. Sed


!

lumniatoris
effe

argumentum
:

qum putidum hoc impuri caEgo authores in vulgus notiffimos nunquam

aut falutavi sut infpexi

ignoti

alius

ergo & aliis, nominatim Theol., per omnia Enimver neque Theolog., neque ego, neque quis ex ordine eruditorum fexcenta talcnta mereri vellct, ac tam holpes
debent.

in libris effe ac Carteus, qui co9

pro

inutili

philofophaturo fuppelletile

a*i-a.

Ad G.
;

Voetium.

i 5

fcripferam
niffimae

fed videris hanc captaffe occafionem ina-

ac puerilis gloriationis, qud fcilicet libros

legeris, qui te judice


1 1
.

non

funt boni.
fi

Conatur excufare ftoliditatem (aut

mavis raa-

lignitatem) illam tuam, quae apparet in eo

quomeam
Philo-

Philofo\phiam in
eo
3

Magi fufpicionem
dicendo

volueris adducere, ex
te

qud figuras
Non

confideret*,
rt

non

meam

la ligne (i

dit.).

habet.
diofis,
fi

An

ver Voetius ignoret

qui authores eos quotidie ab eo


|

iis

fidem deroget, in confilium


:

Gorlum ac Taurellum, difcat ex ftucommodato accipere folent; aut adhibeat fuum Medicum (Regium).
1.

(Pag. 34-35.)
a.

Tome VII, p. 586,


Undecimo, Theol.,

2 4 -25.

Prface

fi

crederc volumus,facer inteftabilifque

habendus

eft,

quoniam

Cartefii

philofophiam in magi fufpicionem


:

vocare voluit. Sic enim, pag. 199, loquitur Tantm interrogo an ree intelligat ijlam philofophiam, quam condemnat, homo ufque adeo Jlolidus {aut, fi mavult, malignus), ut eam in Magi fufpicionem voluerit

adducere, quia figuras confiderat. Quae tua occulta (per Dei gratiam, deinceps magis detegenda) philofophia effet, qud latitaret adhuc in
materiae phantafticae potenti,
lofophiae Medici tui detegeret
;

non noverat Theol., cm principia Phineque enim tum lucem adhuc afpexe|

rant Meditationes tuae Metaphyfic, ac praeter eas nullus libellus ad

quem ut tuum, tut ftylum ftringere potuiffet. Tantm imprudens effatum, publie propofitum, &, ut audivi, qum infeliciter defenfum, inter alias obje&iones, hac quoque difficultate pre mebat. Sed an hac ratione Philofophiam tuam ut magicam profcripfit? quam infeliciter foies xopuavnv. Videris ver qu fronte & confcienti, hominem dotum, pium, & innocentem, ftolidu mac malignum voca veris. (Pag. 35-36.) La mme accusation se retrouve explique, Paralipomena ad Prfationem : Pag. 199. JJlam philofophiam meam in
erat, in

manum
Medici

tui

Magi fufpicionem

voluit adducere, quia figuras confiderat.

Qum

vere

hoc dicatur, patebit ad oculum, conferenti verba Theologi, qu falfo gloffemate fuo hue detorquere voluit. Sic habentur thefi 2 appendicis ad
corollaria
:

Cm

quantitati

& fgur

tribuitur efficientia

&

motus, qui

formis earumque qualitatibus aivis tribui folet : videndum ne ali quando adolefcentes imprudenter per confequentiam admittant axioma illud magicum ab omni Theolog'd & Philofophia Chriflian haenus rejeum : Quantitatis & figur aliqua ejl efficacia, eaque aut per Je aut cum aliis concurrit tanquam aivum tranfmutativnis principium. Tome VII, p. 596, 1. i5-20. Voir aussi t, III, p. 5i3,X.

M2
tanquam

Epistola

111

fophiam, quant fcilicet nondum noveras,fed Medici ed de re effatum, iner alias objeliones, hac quoque difficultate
prejjijfe
:

autem

128, veflr

hoc eodem non recideret. Pagina immemores, ad eandem rurfus flolifi

ditatem aut malignitatem revertimini, linearum, figurarum & numerorum confiderationem Magiae tribuen-

do a Sic
.

clavis, fie gladius, fie rota

&

reliqua omnia,

quorum operationes figura dpendent, Magi inftrumenta. Qu certe cogitatione


dior in
12.
10

funt vobis
nulla ftoli10
:

humanum ingenium cadere poteft.


te ullos

Negat

unquam importune provocaffe b quod


dit.).

Non

la ligne

(/"

a. Sect. II, cap. 8.

Voir ci-avant,
filii,

p. 58, note

Lineas

&

figuras

admirari folent

Magorum

iique qui imprudenter Magiae implicitae


.

&

interprtative confortes fiunt.

u >

qu author

nofter dominari dicitur,

phiae infallibili amuffi

&

rgula

Quantum fpeciatim ad Algebram, in quamque ipfe pro totius philofoincautis obtrudit, opinor eam exemplo
.

recentiorum quorundam aut circulatorum, auteorum quos unius feientiae cognitio in eruditorum principes ac antefignanos transformavit, tantm jaftari & oftentari. Hoc enira praefumptionis fidus multos, qui in

Algebr exercitati videri cupiunt, afflavit, ut exiftiment eam non tantm Encyclopediae humanaeque fapientiae compendium effe, verm etiam quoddam cornu Copiae, in quo omnes cujufcunque feientiae & difeiplinae thefauri conclufi lateant & conferventur. Ne quid enim dicam de Faulhabero, aliifque, qui feientiae hujus fubfidio, Caballiftarum inftar,

adhuc Deo nota rimari inftieam viam ad omnes alias feientias, judicem reliquarum difeiplinarum, cynofuram veritatis, judicii reftricem, humani ingenii perfeftricem, & quid non
in Prophetis ac Apocalypfi, myfteria uni

tuerunt, in circulis paffim audire

eft

exillius Profefforibus,

effe?...
b.

(Pag. 128-129.)

Prface: Duodecimo, epithetaTheologi quae deinceps pag. 187&194 per fatyram coacervat, ut qud fit ineptus, importunus in aliis provocandis, feepius turpiter vius deccjferit, & quae alia ejufdem not funt, omnia condonari debent calamitati, quam Cartefiana philofophia in Academi Vltrajectin, etiam opitulantibus doctifllmis Theologi Difpu\

tationibus, pretter

fpcm
fit,

& opinioncm

palfa eli

Ferunt alicubi in Galli

(fabula an hifloria

nefeio) litigantibus, qui publie caufla ceciderunt,

concedi, ut bilem

fuam impune

effundant. Theologus, orthodoxx phi-

3"-aj4.

Ad G.
non
|

Voetium.

i^j

ab

iis

qui primas tuas thefes vel alia tua fcripta videpoterit.

runt, fine rifu legi

Nec minus
effe

rifu di-

gnum
5

eft,

quod fingat me fcriptum


difcej/ijfe,
:

tefpius tur-

piter viclum

ut le&or putet

me

credere te
fcripfi,
eft,

faltem aliquando etiam vicifle

quod non

nec
te

credidi, (ed,fpe ubi fuit difputandum (hoc

quo-

tiefcunque fuit difputandum, quod faepe accidit),


convitia
ceffiffe.

pro rationibus
Rifu

attulijje,
eft,

ac turpiter viclum dif-

dignum etiam

qud ea

quae de te in

io

un aut

altra periodo fcripferam, in varia fruftula

difcerpferit, prsecipua omiferit,

&

reliqua turbato or-

dine propofuerit, ne fenfus


rifu

meus

capi poflet. Denique


te fcripfnTe, ut gratu,

dignum

eft,

quod

fingat

me in

tiam Patribus Societatis Iefu ineam, quibus


i5

quodjy-

lum aliquando
Jlrinxeris,

in

qudam

Eccleji
a
.

pr
aliis

aliis

invifus es

Roman dogmaln Tanquam fi vel illis

valde elfes notus, vel adverfarium folis convi|ciis uten-

tem, prae

qui rationibus certant, formidarent.

lis

quae dixit effe extra


la ligne

caufam

ita difcuffis, tranfit

18

Non

(i"

dit.).

it

vit,

neminem importune unquam provocane quidem Cartefianas philofophiae fautores nifi forte propterea importunus provocator haberi debeat, qu6d D. Renato qum importune
lofophiae ac theologias aflertor,
:

&

a|lieniffimo

tempore accident, ut philofophia ejus Theologo

in lu-

cem

protrata

&
fe

protrita, nec

non publie
crediderat,

jeclin, in

qu

dominaturam

Academi Vitraexterminaretur, non tantm


proftituta,

Senats authoritate, fed amplius ftudioforum, veritati cedentium, judiciis. Importune provocando fi alicubi fit peccatum, nae parte Cartefii eft peccatum, qui Theologum volentem nolentem importunis convitiis, calumniis & mendaciis in profcenium protraherelaborat. (Pag. 36-38.) Tome VII, p. 584, 1. 21-22.
a.

Prface, p. 40-41. Voir la note suivante.

uvres.

III.

64

M4
ad
alia quae ait

Epistola
.

24-

ad ipfam pertinere 3 Ac primo, refert


:

At ver hc fatis magna occafio vifa ejl Reclori Theologo ad Medicum circumveniendum, hrefeofque condemnandum , & ita, vel invito Magijratu,
haec
Ji res
a.

mea verba

ut fperabat fucejjijfet, de profej/ione deurban

Ettantmdeiis, quajcauffam ipfam non tangunt: fuccedunt & mendacia, quae cuffam ipfam, ob quam bonus fcilicet vir Cartefius vi|rulentam Epiftolam evulgavit, propius concernunt. Cuir. e enim velut infelici faburr caudam libri fui onerare voluerit, ut imperitis perfuaderet philofophiam fuam, paucis annis in Academi VltraPr/ace:
dein calumnias
jeftin per

Medicum
:

tradi folitam, per iniquitatem profcriptam

&

elimi-

rerum geftarum ignaris perfuadere laborat per unum Theologum, tum temporis Reftorem Magnificum, importune hoc procuratum fuiffe. Hoc ver dum agit, quot pne verba, totidem hominis flagitia deprehendere licet tam cruda enim & craffa per quamque prope lineam mendacia ructt, ut pari jure & halitu fcribere potuiffet, |Theologum, fuperioris anni Retorem Magnificum, voluiffe patriam prodere, pa r ricidium Principi intentare, urbem hanc Vulcano confecrare, latronum & feditioforum manum ducere, Turcifmum, aut haerefes Socinianas, aut Iudaifmum introducere, & quid non? Vt ad rem ver accedamus, homo nofter fubdole admodum, & plane fecundum Methonatam
fuiffe

incautis

&

dum pfeudo-politicorum & pfeudo-pragmaticorum, omnem bilem in unum Theologum, ve Magnificum Reclorem, exonerare laborat, fingendo ab eo uno factum fuiffe, quod toto Profefforum Collegio conditum eft decretum quo aut Theologum cum collegis fuis committat, aut majorem gra|tiam Patribus Societatis Iefu ineat, quibus Theologus, qud ftylum aliquando in quaedam Ecclefiae Romance dogmata ftrinxit, prx aliis invifus eft. Sed fi placuiffet Cartefio Medicum fuum confulere, aut potius fi Medico placuiffet veritati litare & confcien:

tiae

rationem habere, nequaquam diffimulare aut potuiffet aut debuiffet effe Theologum aut fcftinabundum aut importunum in profcribendis novae philofophix commentis fuiffe, fed potius varios ex aliis Profefforibus, Medici item collegas, fomnia & commenta in ipf herb voluiffe opprimi, faspeque conqueftos fuiffe apud fuum Reclorem Magnificum, nimis diu ea tolerari, qua; aliquando pacem Academicam turbatura effent, fibulam effe imponendam novaturienbus, mnem heteRectorem ver, hoc eft rodoxiae occafionem procul averruncandam ipfum Theologum, faepius tela intentata Medici jugulo avertiffe, qud lenitate ac longanimitate cum ad officium opportune revocari poffe fpefalfum
:
|

raret.
iis

Etenim

fi

quae apud Sagram, cogitaffet, aliud etenim


;

aut Mcdicus, aut iple Cartelius hase quae certiora funt praemium indulgentice ac

moderationi Recloris decreviffet

nec contra.

(Pag. 38-42.)

4-

Ad G.
a
.

Voetium.

dum

Sed non addit

te occafione

nugamenti cujufdam

Philofophici voluiffe
tatifs

Regium ex authoritate SS. FaculTheologiae haerefeos condcmnare unde fequeba:

tur euin, vel invite Magiftratu, Magiftratu ipfo effe

deponendum, quia

nulli

retinentur Profeffores qui

pro haereticis habeantur.


Secundo, refert adhuc aha
6

mea verba b

in

eundem

Non

la ligne (1"
. .

dit.).

a. Prface: .Nec contra folem primo fie mentitus fuiffet, pag. 180: Acverb hcec... deturbandum. Ipfe Medicus loquatur, qui non tantm Theologum expenus eft, qualem reliqui Collegas, fed privatim ctiam amicum & fautorem, ut ipfe variis indiciis faspe teftatus fuit. Quando ver, aut per quos Theologus unquam Medicum tuum de Profeffione deturbare ftuduit? Loquere, ne omnes tibi, ut Sycophantae, aut x aut ou dcernant. Sed quomodo tandem Theologus Medicum Cartefianum

exauclorarft laboravit? Invito Magiftratu. Papas

tantne authoritate

potenti Vltrajefti pollet Theolo|gus

Difce, tenebrio, ex Nobiliffimo

& &

Ampliffimo Senatu Vltrajeftino, difce ex Profefibribus, vel ex uno Medico tuo,

im

difce ex quovis idiot Vltraje&ino

unum,

aut Reftorem Academiac,

conftitui aut deftitui

non per Profefforem im ne per omnes quidem Profeffores Profefforem Academicum, fed pleno totius Sena:

XL hujus urbis viris. Si dicas ver Reftorem hoc molitum, ut ab ipfo Senatu, invito quidem, fed coaclo per ecclefiafticum confiftorium, aut capitulum, aut ejus poteftatem removeretur memineris in laudatiffim hac Rep. nequaquam Curiae Romanae praxin obfervari. Sin ver confugias ad familiare tuum Co\gito, aut ad lepidum hoc fomnium Cujus idea eft in me, illud ipfum eft ; ergo hoc theologo falum fuiffet, quia talem apud me circumfero ideam, forteque medicum depofuiffet aut per feditionem popularem, aut armatam manum, aut magicas artes, immiffofque daemones (aliud enim ringi non poteft) jam ablegabo te ad Medicum tuum, ut helleboro Chima:ricas has & aduftas bilis maginationes averruncet, aut fi Medicus neget jpiixrrfa cpavraiia;, fi non Btavoi'a;, te laborare, ad facerdotem facrofanil Iuftitiae, qui virgis talia dsemonia abigere poteft, & folet. Sed (Secundo)... (Pag. 42-45.)
ts confeffu, five
: :

Tome

VII, p. 586,

1.

3-7.

ri

b. Prface : Sed [Secundo) progreditur Renatus, ut probet per unum theologum philofophiam fuam pro|fcriptam fuiffe, & pag. 195 ita loquitur Ipfe antea, non laceftitus, libellos duos, theftum nomine in Collegam fuum ediderat ; eofque etiam SS. Facultatis Thologies authoritate mnire conatus erat, ut innocentem circumveniret, & per calumniam everteret. Vbi pudor (Pag. 45-46.) Voir t. VII, p. 594,1. 13-17.
:
! .

M6
fenfum,
in

EPISTOLA

2 4 -ja5

&

ipfa lepide rfutt teftimonio Regii,

excu-

jus ad tuas thefes refpono|ne duas paginas exfcribit%

quarum

fine

Regius ironice, ac de prseterito temait

pore loquens,

te fibi

fautorem

&

amicum femper

a. Tout ce passage de la Prface est citer, parce que les paroles de Regius, que Schoockius rappelle, sont prcisment celles que Descartes

lui-mme
(voir

t.

avait conseilles, sinon dictes, son disciple en janvier 1642


: !

Vbi pudor 494-495). Le voici donc tout au long hoccine molitus unquam Theologus? Ipfe Medicus (Regius) audiatur, ut totus orbis Cartefium Craetenfium fceptro digniffimum effe agnofcat.

III, p.

Ita

ergo ille in Praefatione ad D. Theologi thefes profatur Magnifie reor, vifts doiffimis & fubtiliffimis tuis theftbus, quas nuper deformis
:

fubflantialibus aliifque rbus Phyficis


ter alios, etiam

ad ventilandum propofitas, prMedicin & Philofophi in Academi noflrd Profeffo\

ribus, inter quos

&

ego aliquam partent facio,

tibi

dedicare placuit

maximo

certe gaudio

fum

perfufus, tum qud vir tantus

Jiylutn,

&

->

ingenium, & nos in tali materi exercere voluerit, cm nullus dubitem quin rationibus ad fententiam tuam defendendis (sic pro defendendam) quant validifjimis fis ufus, adeo ut pojl tuas, fi quis validiores exfpearet, mrita ipfum fruftra fore fit exiftimandum ; tum etiam qud, cm maxima eorumpars diametro pugnet cum dogmatis qu ego antehac docere confuevi, tua prfa\tione potijjimum me fpeare, & ad refpondendum invitare, atque ita ad honeftam quandam veritatis curiofius inquirend mulationem incitare voluiffe videaris. Et certe eft, qud de hoc affultu fummopere glorier : nam etiamfi in ipfo certamine effem inferior, etiam vinci per tantum adverfarium mihi gloriofum foret. Ingentes itaque propterea tibi ago gratias, addoque hoc cumulo maximorum beneficiorum quo me antehac tibi obtrinxifti, dum in Profeffxone me medic & provinci problematicd obtinend paratifjimam operam mihi femper exhibuifti, atque in multis alliis patronus,fautor & amicus

fummus mihi perptua


folito,

fuifti. Vtri

credam?
laboraffe

Cartefio,

homini mentiri
cir-

qui pronunciat

Theologum

Medicum innocentem

per calumniam evertere ? an ipfi Medico, qui Theologum, poft ditas Thefes, patronum, fautorem & amicum fummum prdicat & agnofcit? Etenim Medico populari meo ac quondam etiam colleg malo credere, qum Renato neque enim ad calumniandum & menticndum que falus effe videtur. (Pag. 46-49.) Il est remarquer que le texte de Regius est la traduction latine, mot pour mot, du projet de rponse que

cumvenire

&

Descartes lui avait envoy en franais. La dernire phrase tait mme dj en latin dans la lettre de Descartes (t. III, p. 495, 1. 16-19) si ce n'est que Regius a renchri sur le texte, ajoutant amicus fummus au simple mot Quant aux deux fonctions dont parle Regius (Profeffio medica fautor. et provinci problematica), voir t. II, p. 529, et t. III, p. 60.
;

2a5 .

Ad G.

Voetium.
fingit illum feri,

157

fuijje; tuus

autem defenfor

&

in

praefenti, poil ditas thefes, te ut

amicum & fautorem

agnofcere
te effe,
5

ex quo apparet non multa teflimonia pro


ifto uti

cm

cogaris.

folum contra Regium difputaffe, aitque alios quofdam Profeffores opiniones ab ejus opi3 quod nec nionibus diverfas in fuis thefibus habuiffe
Tertio,

negat

te

ille

10

unquam, nec ullus alius amator veritatis molefte tulit; neque de ill re pro ipfo conqueftus fum, fed qud fine ratione, ac per calumniam, hrefeos illum infimulare voluiffes quod neminem prter te feciffe
:

intellexi.

4 Non
a.

la ligne
le

(/"

e'dit.).

Mme

remarque.

Voici tout

passage

Tertio, contra veritatis


:

formulam

fie

Theolo-

gum

Cartefius proftituere ftudet, pag. 177 Quieviffent fortaffe deinceps reliqui (Medici) Col\leg, ac veritati locum dedijfcnt, nifi unus inter

cteros, qui tune erat illius

Academi Reor, omnes fuas

in

chinas intendere decreviffet. Ergone unus Thcologus contra difputavit? aut ejus heterodoxas in philofophi fententias detegere lluduit?

eum maMedicum

Quid audio? Aliud docent Thefes, me & multis aliis, qui extra Academiam vivunt, vifa; & examinata;. Vt enim nihil dicam de fubtiliffimo Mathefeos ProfefTore, qui per corollaria quafdam Medici opiniones, & nominatim eam qux de Circulatione fanguinis, adeo folide confudit, ut earum patronus & architeclus non ratione &
Vltrajeftinam
expe|rienti, fed aliunde proefidium petere cogeretur
:

ad hoc, filentio

prteream qud primarius Philofophiae Profeffor


rit
:

poft hibernas ferias

ex profeffo Cartefiana; philofophi vifeera elenchtice explorare inftitue-

an non primarius Medicina; profeffor,


Stratenus, die 22 Decembris,

&

Medici collega, D. Guilel-

mus

anno 1641, Difputationi de Scorbuto


:

fequentia Corollaria,

non tam novam Philofophiam qum Medici infeitiam tangentia, attexuit ? (Pag. 49-51.) Conclusion Si Gallis tuis, infelixveri facerdos, quid memori dignum narrare voluiffes, Corollaria hsec, chartulis cit evanefeentibus fubtracla, libro tuo, velut quod eruditionis ac philofophias nova?

les thses

Pour trophum, inferuiffes. (Pag. 53.) du professeur de mathmatique (Ravensberg), voir t. III, p. 446447. Quant aux corollaires du 22 dcembre 1641, on les trouvera tout au long, au nombre de 18, ibid., p. 464. Schoock ne rappelle ici, dans sa Prface, que les n 05 6, 7, 9, 10, et 18 (p. 5i-53).
1 1

ic,8

Epistola
a
,

225-227.

Quarto
judicem

refer verba

quibus dixi
\

te in

edern cauf

&

aceufatorem fuijfe;
feciffe,

ac collegam tuum inju-

riarum reum

ob id unum qud tam manifefas

&
5

veras rationes attulerit &c.

Ubi loco

iftius

&c. debebat
atheifmi

addere, ad rejicienda crimina hrefeos


fibi a te fuerant impofita, ut fe
veniri non pajfus fit,

&

qu

per calumniam circumin propri tu cauf

hoc

eft,

qud

Fimbriam fis imitatus Ad quae nihil refpondet, nifi qud dicat fe iftis rbus non interfuifle, remittatque le&orem ad hiftoriolam. quam ait ab ipf Academi propediem vulgatum iri. Quae refponfio non poteft non irrideri cm enim hc contineatur prsecipua culpa quae tibi
fueris judex,
b
.

&

in aceufatione

10

me

fuerat exprobrata,

fi

quid boni haberes ad

te exi5

eufandum, noluiffes nunc omitti. Ac fi quid e de re poflea fub nomine Academise prodeat in lucem, quod veritate non recdt, te non juvapbit; fi autem falfa contineat, nemo non credet te folo effe profehim
:

conventiculis,

? Quarto, pag. 187: Cm in omnibus federet ut judex, effetque idem acerbijfimus aceufator, &c. Et pag. 166 Quid autem iniquius ejfe potejl, qum qud Reor collegam fuum injuriarum reum faciat, ob id unum,

a.

Prface

Quid ver dein

dicis
\

qu congregabat,

qud tam manifejas & veras rationes attulerit? &c. Quid aftum fuerit in fecretiori Vcfts facrario, ego, qui illi non interfui, dicere haut pof fum audio tamen ipfam Academiam propediem rerum geftarum Hifto riolam evulgaturam, vifurumque Cartefium in e omnium & fingulo rum Profefforum nomina (etiam ejus qui dicitur pag. 188 juflfifTe nomen fuum tanquam non approbantis annotari) fubfcripta libello fupplici, qui oblatus eft Nobiliiimo Amplifllmoque Senatui Vltrajeftino, quem moi excepit Cartefianas philofophise per publicam -'.uthoritatem in Medico deturbatio. (Pag. 54-55.) Le professeur auquel il est fait allusion dans la parenthse, tait Cyprianus Regneri (voir t. VII, p. 590, 1. 2-8). Quant YHiJloriola, elle parut sous le titre de Tejlimonium (voir t. IV, p. 34, 1. 12), et nous en avons imprim de nombreux passages, t. III, p. 366,

:
|

487, 489, 5i2, 529, etc.


b.

Tome Vil, p.
1.

589,

1.

20-22.

Voir ci-avant,

p. 83,

19 et

note

b.

227-2J8.

Ad G.
enim funt mimicse

Voetium.
illse

notae

tuse artes,

quibus nunc

nunc Academiae, nunc Senats, nunc totius Reipublicae, nunc Ecclefiarum Belgicarum, nunc Prophetse vel Spirits Santi, nunc unius exdifcipulis tuis, nunc alterius agis perfonara. Quinto*, poflquam rtulit ea verba quibus iniquitatem maximam tibi exprobravi, qud nempe Regium
SS. Facultatis Theologiae,

culpares, quia vere ac merito tuo in te retorferat


epitheta, quse pris falf

illa

10

ipfum contorferas, nullo modo te excufat, fed tantm alios Philofophos in Regium concitare conatur, dicendo id quod
in

& injuriofe

de te fcripferat,

aliis

etiam omnibus convenire

quod

i5

tamen aperte falfum eft. Neque enim illi eandem, quam conditionem. Quippe cm fcripferas tu, acceperunt principia Regii Chorbo digna effe, ob id qud effent
|

pauca

& cognitu

facilia, tacite

admiferas

illos

merit

Chorbos
5

appellari,
ligne [i ri dit.).

quorum

principia talia effent;

Non la
Prface:

a.

conflare pudet,

Quinto, pag. 198, Retori, hoc eft, Theologo foli invidiam qud convitiis Medicum profcindere voluerit; fie enim

loquitur
bejliis,

Deniquc ea qu htc notantur de Chorbo, item de Atheis, aut &c, non /ponte Medico fuijfe feripta, fed pris injuriofe ac
:

falf Theologo in ipfum jaa, qu utpoffet refellere, coaus fuit veris & evidentibus rationibus oflendere illa nomina, nonfibi,fedpotiusadverfario fuo convenire.
ria,

Quid aftum

fuerit, ut au|dio,
:

propediem
retaliandi

hifto-

cujus

modo mentio
dixile

facla eft, docebit

intrim,

qu

animo

Medicus

&
fed
;

fcripfiffe

perhibetur, non feriunt tantm Vltrajecli-

omnes per totum terrarum orbem antiquas philofophi profefiores propterea enim Chorbo alicui fimiles funt, ut ipfe Medicus innuit in Refponf. ad II Theologi Thefin Quoniam ad unum principium aclivum, formam nempe fubflantialem, eamque incognitam. omnia revocant, & confequenter omnium rerum naturalium ignorantiam
:

num Re&orem,

fatis manifejle profteri folent.


t.

de Regius,
1.

III, p. 5oi-5o5.

Cf. aussi

(Pag. 55-56.) Voir, pour cette phrase


t.

VII, p. 595,1. 28, p. 596,

10.

IO

EPISTOLA
reliqui Philofophi

jaB-jjg.

quod

non admiferant, nec

ipfe

Reibi

gius credebat; nec ideo ad illos dbet referri, quod

de te folo

intellexit.

Poftea patronus tuus provocat ad hiftoriam in Aca-

demi veftr edendam; ut etiara pro Sexto a punco, quod eft de explofionibus & intrim nihil prorfus re:

fellit.

Septimo h

quseritur,

tanquam de maxira

injuria,

qud

te turbulentum

& Jeditiofum

Redorent, ac difpu10

tationem

tuam feditiofam
:

appel] arim, mihique hoc no-

mine aliquando

alibi aliifque chartis

actionem injuriaibi

rum
non
in

minitatur
fatis

tanquam

fi

ea quae

narraveram,

demonilrarent te vere ac proprie Jeditiofum


|

Acadmie
tui,

tua dici potuiffe.

Nunc autem cave ne


i5

Domini
fcripfifti,
3
a.

confiderantes ea quae in Sylvamducis

judicent te etiam in Republic effe feditiola ligne

Non

(/"

dit.).

7 Mme remarque.

y>

Prface : Sexto, pag. 179, eidem Reftori irrvidiam conflare ftudet, Medicus inter difputandum fatus fuerit explofionis vidlima. Quid de explofionibus cenfendum fit, ego qui Academia; Vltraje&inae membrum effe defii, liquid non fcio qu occafione ver, cur & quomodo evenerint, norunt Auditores omnes Profefforefque qui difputationibus Medici interfuerunt, propediemque hiftoria, veritatis teftis, ex rerum geftarum luce docebit. (Pag. 56-57.) b. Prface : Septimo, pulchre fe cauff patrocinari exiftimat, quando Theologum, pag. 188, turbulentum Reorem, & pag. 211, feditiofum Reorem, non femel autem, Difputationem feditiofam vocat. Novit fcilicethomo lucifuga,in alina republ.& Academia curiofus,aut po|tius Academiarum turbator, forteque ejufdem commatis cum Vaninio, Collegii Atheorum emiffario & legato, quid fit feditio. Sed de hoc mendacio, cum bono Dco, aliquando alibi, aliifque chartis agendum erit. Intrim nota, humaniffime Letor, feditionem vocari, qud Profelfor publicus, & Academia; Reftor, ex decreto Facultatis fuas, confentientibus reliquis Cil. DD. Profefforibus, horis ac loco convenientibus, difputationem

qud

inftituit,

&

(Pag. 57-58.)

Tome VII, p.

quidem ex occafione, quam propediem hiftoria 590, 1. 18 p. 6o3, 1. n.


;

narrabit.

9-

Ad G.

Voetium.

161

fum. Et quandoquidem injuftas lites mihi minamini, nolite, qufo, aegre ferre, qud ego hc in anteceffum

coram univerfo terrarum orbe


Pojremo*, ait

juftiffime vos

accufem.

Regio triumphum decernere, qud ejus refponfio ad tuas thefes nemine fuerit refutata. Sed nihil addit quo non confirmet illud ei merit decerni.

me

Cm
:

enim

fcripta, contra illam

refponfionem

io

contemptu digna effe affirmaffem ille ait filium tum, qui unum ex iflis fcriptis emifit, rem expro/efo non tradafle; ac difcipulum fub
pro te dita, folo rifu
3
a.

&

Non

la ligne (i" dit.).

Pojlremo etiam Medico fuo, citra Senats authoritatem populique imperium, triumphum decernit, pag. 2o3 & feq., qud Reftoris filius irrito cona|tu patris argumenta repetierit, aliufque ab eodem Redore fubornatus, nomine Lambertus vanden Waterlaei, Prodromum Iuftae Refponfionis ediderit quafi ver filius, Metaphyfices in edem Academi Profeffor, non potius ex ordine Metaphyficarum Difputationum &
:

velut v napdSo)

qum

ex Profeffo, Cartefiana TpTic|xaTa perftrinxerit

Dominufque Lambertus in Academi Leidenfi vivens (ut mihi probe aliquando affirmavit), infcio Theologo(neque enim de Prodromi editione, quant fub prlo effet, quicquam audiverat), commentationes fuas evulgarit, quarum folutio nec data nec danda. Infelix hiftoricus, non cum Theologo (neque enim alina praeftare tenetur), fed cum ipfo Dn. Wa|

terlaet hc agat

qui ut mihi haec commentanti faspius teftatus, fefe offert


fcripto,

aut

Coram, aut

cum D.

Cartefio aut etiam ipfius Medico, colla-

tione inftitut, ad Corollariorum fuorum, abfque praefidio aut auxilio

Theologi, lgitimant juftamque defenfionem. Et haec quidem haftenus. (Pag. 58-6o.) Le passage de Descartes auquel Schoock fait allusion se Schoock continue (et ce qui suit rentrouve au tome VII, p. 598-D99. seigne sur son intention et l'tat des esprits l'Universit de Groningue, o il tait professeur) Volui autem fcenam hanc in prologo paul ube-

rius detegere,

quo

Cartefii, qui vir modeftiffimus

&

calumniando

alie-

niffimus videri vult, ingenium ab omnibus cognofci queat. Quanquam ver, per Dei gratiam, nova ejus philofophia nullas haftenus adhuc tur-

bas in Academi, in qu philofophiam do|cco, excitaverit

antiquae

tamen philofophi
(rerum novarum
volui.

ftudiofos, inftitutionis noftras

alumnos, in tempore
flliis

contra nova monftra, qua nonnullis etiam


(Pag. 60-61.)
III.

&

inter eos albae gallinae

forte nimis avidis) in delitiis effe perhibentur,

munire

uvres.

65

I2

EPISTOLA

2J9-3i.

cujus nomine aliud prodiit, ipfum te infcio edidifle.

Unde

ne vobis quidem probari; & nemo dubitat quin tu ipfe fis author ejus quod te infcio edipatet
illa
|

tum fingit. Cm autem fubjungit, iftarum commentationum foluionem nec datam effe nec dandam, verum dicit quia rvera tam inepta commenta folutione funt indi:

gna.
iflo

Cm dni que

provocat

me & Regium,

ut

cum

tuo

difcipulo potis

qum tecum agamus,

oftendit te

jam tua
vinci

caftra deferuiffe, ac folos lixas, qui facile


10

poffunt, ea fervare, ac proinde nihil fupereffe

quod Regii triumphum impediat.

Qu
attuliffe

omnia,

licet nugatoria, referre volui, ut

appa-

reat vos in long ift Praefatione nihil ullius

momenti

ad ea quse de te fcripferam refutanda;


ad hoc

&

tai5

men eam
In ejus
partes,

unum

fuhTe inftitutam, ut

illa

vide-

remini refutare.

autem

fine, dicitis

quatuor

effe libri
:

veftri

& vos Prima,

difcipulum

meum

delineare

Secun-

d, philofophi
ti,

quam jao principia ac Methodum: Terobiter Metaphyficam, & qudam phyjca dogmata fpe:

20

ciminis ergo examinare

Quart, breviter ojendere novam


re,

hanc Philofophandi Methodum,

non tantm ad Scep-

ticifmum, verm Enthujiafmum quoque, Atheifmum ac

phrenejim ducere

a
.

Ac denique
1

citatis haec verba, quae

de Regio
tricam

fcripfi,

pag.

74

epift.

ad P. Dinet Legit Diop:

25

meam & Meteora, cm primum

dita funt in lucem,

acjatim aliqua in iisverioris Philofophi principia con-

Non

la ligne (/"

dit.).

16 Mme remarque.
de libri veftri
(1.

a.

Prface,

p. 61-62.

Au

lieu

17),

on

lit

commenta-

rioli.

Ce

texte fait suite

immdiatement

celui de la note prcdente.

3i-a33.

Ad G.

Voetium.
diligentis,

165

tineri judicavt.

Qu colligendo

& alia

ex Us

deducendo, e fuit fagacitate, ut intra paucos menfes intgrant inde Phyjiologiam concinnarit*.

Ex quibus, pro

confuet veftr sequitate, concluditis Regii thefes


5

&

didata non immrit pro meis vobis fumi. Nempe, antequam Regius mihi notus effet, legit mea fcripta, &

qusedam colligendo, qudam ex iis deducendo, Phyfiologiam concinnavit ergo omnis ifla Phyfiologia pro me eft habenda. Quod nemo non videt effe ratione
:

10

alienum. Verumtamen acutiffimo


fcriptum putem, quod pro

&

perfpicaciffimo
illo

ingenio Regii tantm tribuo, ut vix quicquam ab

i5

Sed hc detegi poteft ratis nempe, cm in toto veflro libro ne femel quidem Meteora, nec Dioptricam, nec Meditationes meas citetis, in quibus fcriptis folis Philofophi meae fpeci:

meo non libenter agnofcam. impudentia calumniae quam pa-

mina exhibui
nullo

cmque inde
:

poffit judicari,

vos

illa

modo

intelligere

audetis

tamen craffum volu-

20

men conviciorum contra Pliilofophiam iftam, vobis non minus qum cuivis ruftico ignotam, effundere;
|

atque, ut aliquid dicere videamini, pauca qusedam ex


a.

Prface : Homini me nihil voluiffe affingere, teftis eft confcientia, videbuntque omnes, quibus placebit horis fuccifivis ad ipfaCartefiiCartefianorumque fcripta diverti, eaque aequ judicii lance examinare. Si
nolit forte Cartefius
ditata funt,

omnia ut fua ampleili,

quae

Medico
:

ipfius fcripta

&

ruminetur fua verba, quae occurrunt in Epift. ad Dinetum, pag. i74&feq. (Pag. 62.) Suit une longue citation Door quidam... impetrarint. (Voir t. VII, p. 582, 1. 17, p. 583, 1. 4.) La Prface se termine ainsi Quibus verbis eredlior, Medici Thefes, Di&ataque Phy fica, ut novce philofophiae compendium, in traftatulo hoc laudare fuftifi amplius Medici quod erratum notem, non tam ipfi Cartefio, nui qum philofophi novas quam profitetur, imputari cupio. Quod reli quum, Deum Opt. Max. rogo ut clementer Academias Scholafque ref piciat, ab iifque omnia nova dogmata, qu periculof ale pleniffima
:
|

ele folent, avertat.

(Pag. 63-64.)

164
didatis Regii,
tiffirais

EPISTOLA

233-23 4

non quidem
quaevis

ullis rationibus, fed inep-

garritibus impugnatis.

Qui

garritus profed
;

non minus ad

mea

fcripta referri potuhTent

fed quia didata Regii

non dita funt

in lucem, fperaftis
5

hoc pado minus facile atque paucioribus detedum iri,qum incredibili cum ignoranti malignitas veftra fit conjunda.

Quia vero jam


lae
a
,

fupra, in

&

parte hujus epifto-

duas primas fediones

veftri libri fatis

fuperque
10

non opus eft quicquam amplius de ipfis dicam. Nec fane etiam de reliquis; fatis enim fcio neminem ullius ingenii ea eie ledurum, qui non plane
difcuffi,

contemnat, atque impudentiffimas

&

ineptiffimas ca-

lumnias

efle

cognofcat. Sed tamen, ne quid omittam

quod

videri poflit ad

me

pertinere, percurram

adhuc

i5

reliquas duas fediones.


In terti, poil ridiculam sequivocationem circa no-

men Theologise b
16

incipitis videri velle aliquid particudit.).

Non

la ligne (/"

a.

Ci-avant, p. 35

et 55.
:

b. Cette
:

Sectio tertia se divise ainsi

Cap. I Expenditur argumentum Cartejii contra Scepticos. Pag. 172. Cap. II Examinatur primum Cartefii argumentum contra Atheos. Pag. 177. Cap. III Expenduntur reliqua Cartefii argumenta contra Atheos.
: :

Pag. i85.

Cap. IV
ejje.
:

Qum fliciter

Carte/tus probet

mentem corpore dijiinam

Pag. 189. Cap. V Breviter examinantur principia conjlitutiva rerum naturalium excogitata in Cartefianorum cerebro. Pag. 196.

Cap. VI

Quid exijimandum fit de particulis


iis

infenfibilibus Cartefiano-

rum & matcri fenfibili ex


Cap. VII
:

confxSt. Pag. 212.

Examinatur Cartefianorum fententia de

caloris

dfini-

a3 4-a35.

Ad G.

VOETIUM.
:

l6j

lare ex Meditationibus
illas

meis impugnare non quidem ipfas aggrediendo, ne nimis clare appareat vointelligi;

bis

non

fed

commodum

inveniftis, in fine
,

meae refponfionis ad fecundas objetiones 3


5

quemdam
expli-

quafi indicem prsecipuarum


cui,

propotionum quas

ex quo

tria vel

quatuor loca

aufi eftis exfcribere,

fperantes vos e in re

non

facile

errorem ullum, quod

ignorantiam veftram prodat, admiffuros. In quo tamen fummopere decepti eflis; ea enim neganda eleio

giftis,

quae

omnium maxime

funt manifella.
b
:

Ut primo, pag.
quod
7

174, negatis unumquemque, ex eo


vultis

cogitet, rele pojfe conclu\dere fe exi/ere


{sic)] lire
:

quod

qui.

10 Non
:

la ligite (i" dit.).

tione. Pag. 224.

Table des matires

Quant Jiolid Cartefiani fentiant

circa definiendum Calorem.

Cap. VIII Excutitur Cartefti fententia de Magnete. Pag. 228. Cap. IX Quant lepid Cartefiani de ju maris philofophentur. Pag. Table des matires De ftu maris qum ridicula Cart. fententia. 234. Cap. X Ratio redditur cur non plura nov phyjic Cartefianoe dog.plura novaturienmata excutiantur. Pag. 240. Table des matires tium dogmata a. t .Quod mirum ver, cm Author videri velit Atheorum malleus, ipfeque in epiftol Meditationum Dedicatori ad Sorbonam profiteatur fe Meditationes eo fine confcripfiffe, quo certiffimis Demonftrationibus in pofterum Atheorum filii refutari queant, docerique effe Deum, ad hoc
:
:

fe

Theologi

Dei patronum qualemcunque vocet, pag. 108 Mditt. Edit. Elz., cum tamen videri vult nullum omnino commercium colre. Sic enim loquitur in Epift. ad Dinetum pag. 202 Iamfcepe teftatus fum,
:

Thologies controverfiis immifcere. An ergo quasftio de Deo, qua; illius exiftentiam probat, non [eft habenda Theo logica ? Nec ad rem facit, qud author, ut ipfe innuit in jam laudat
nolle

me unquam

ullis

Dedicatori Epiftol, fe philofophicis rationibus

Dei exiftentiam probare

enim confors fit communis corum (cum quibus tamen nullum videri
praetexit
:

fie

erroris

vult

multorum Peripateticommercium colre), qui

naturalem de Deo cognitionem referre folent ad Metaphyficam aut priphilofophiam, cm rever pertineat ad peculiarem difeiplinam, Theologiam nempe naturalem. (Pag. 172-173.) b. Tome VII, p. 160 p. 170.

mam

l66

EPISTOLA

a35-j36.

enim Scepticum inde tantm concludere, fibi vider exiftere, tanquam quis ratione utens, quantumvis fit
Scepticus, yz/>j videri poffit exiftere, quin fimul intelli-

quandoquidem id fibi videtur. Atque ita negatis propofitionem qu nulla unquam evigat fe rvera exiftere,

dentior in ull fcienti effe poteft.

Pagina 177, verba qusedam ex authore primarum objedionum pro meis refertis 1 vocatifque illa pri,

mura

meum argumentum

contra Atheos, quod

nempe
illa
IO

ex meis fcriptis non potuiftis elicere, quia nimis


latu fint indigna

funt vobis obfcura. Deinde tam ftulta objicitis, ut re;

nihil

enim aliud probant, qum ne-

minem

effe

ex plbe, qui ineptis


poffit.

qum

vos de

iftis

rbus loqui
In pag.

autem

180, 183
fijmile

&

189,

unum

ex tuis com-

'5

mentis agnofco, cui


ftc

antehac legi in tuo Ther-

ac in libellis de Atheifmo : quippe hc fingitis ratio-

nes, quibus utor ad exiftentiam Dei

probandam, non
exiftere, quia
*o

valere

nifi

apud eos qui jam fciunt illum


eft

tantm ex notionibus nobis ingenitis dpendent. Sed

notandum
nobis
effe
;

eas

omnes

res,

natur indita,
fed

quarum cognitio dicitur non ideo nobis expreffe


abfque ullo
*5

cognofci

tantm

taies effe, ut ipfas,

fenfuum experimento, ex proprii ingenii viribus, cognofcere poffimus. Cujus generis funt omnes Geome6

Non

la ligne (1"

dit.).

14

Mme remarque.
:

a.

Videamus quomodo Cartefius progrediatur

Si cogito, inquit,


1.

cogitando ideas rerum in


fimi
2.

&

infiniti.

commencement

habeo, ac in primis ideam entis perfeif (Pag. 177.) Cette phrase se trouve, en effet, au des premires Objections, t. VII, p. 91, 1. 18, p. 92,
.

me

a36-838.

Ad G.

Voetium.
obvia?
,

167
fed etiam

tricse veritates,

non tantm maxime

reliquae,

quantumvis abftruf videantur. Atque inde Socrates apud Platonem, puerum quemdam de Geopuer quafdam veritates ex mente propri
erue-

metricis elementis interrogando, ficque efficiendo ut


5

ille

quas pris in e fuiffe non notaverat, reminifcentiam fuam probare conabatur a Et hujus etiam generis
ret,
.

eft

Dei cognitio

cmque

inde,

tam

in Therjite

qum

in libellis de Atheifmo, intulifti


10

neminem

elle fpecula-

Atheum, hoc eft, neminem efTe qui Deum exiftere omnino non agnofcat, non minus ineptus fuifti, qum fi, ex eo qud omnes Geometricae veritates fint eodem
tive

modo
i5

nobis innat, dixiTes

neminem

effe in

mundo

qui nefciat Euclidis elementa.

Pag. 190, negatis id omne quod clare percipimus, Deo fieri pojfe, prout illud percipimus* & veftra ne'

gandi ratio
ria jimul,

eft,

quod clare percipiamus duo contradiclo-

purile
20
fieri

qu tamen fimul fieri non pojjunt: quod eft fophifma. Neque enim contradidoria fimul
;

poffe percipimus

ac proinde ut fiant, prout ipfa


fieri.

per|cipimus,

non debent fimul

probandam animae humanae immortalitatem, qud oftenfum fit eam per


Pag. 191, dicitis nihil juvare ad

extraordinariam Dei potentiam abfque corpore


25

efTe
.

pofle, quia
14
a.

de anima canis idem etiam dici poteft c

Non

la ligne (1" dit.).

21

Mme

remarque.

Platon, Mnon, 81, c, xv et suiv. Commencement de la Propofitio IV (t. VII, p. 169, 1. 19), qui est reproduite tout au long, jusque Ergo mens & corpus realiter dijiinguunb.
:

tur
c.

(t.

VII,

p. 170,
?
fi

1.

11).

Quid

quis dicat, per Dei potentiam extraordinariam,

canis confervari

quoque

polie extra ejus corpus

ergo conclude

animam & eam

l68

EPISTOLA

a38-3 9

Quod
fit

nego.

Cm

enim anima canis


iftis

fit

corporea, five

tenue

quoddam

corpus, rpugnt eara corpore


interferitis,

feparari.

Caetera quee

tam longe
5

propofito abludunt, ut potis inconditas pfittacorum

voces,

qum Philofophorum
haec

ratiocinia, referre vi-

deantur.

tantm de Metaphyficis habetis nam, pag. 196, tranfitis ad Phyfica, de quibus nullum vel minimum verbum ex meis fcriptis profertis; fed pauca tantm ex Regii diftatis defumpta 1. de principiis; 2. de particulis infenjibilibus ; j. de colore; 4. de magnete; $. de ju\maris & Atque in illa tanquam Andab batae nugamini, ade ut non opus fit ut quidquam refpondeam, nifi quod infignis impudentia calumniae veftrae in eo pofit notari, quod prolixe de magnete ac de aeftu maris tanquam contra me difputetis, quamvis nullum plane verbum de iftis quaeftionibus in meis

Atque

10

i5

fcriptis
6

ha&enus

editis

reperiatur.
18

Non

la ligne (/"

dit.).

Mme

remarque.

immortalem. (Pag. 191.) Suit la conclusion Ergo, faltetn per divinam potentiam etc. (t. VU, p. 170, 1. 4-6). a. Voir ci-avant, p. 164-165, note b, Cap. v, vi, vu, vm et ix. b. Andabat, gladiateurs romains dont les casques n'avaient pas d'ouverture pour les yeux, et qui combattaient en aveugles, pour amuser les spectateurs. More Andabatarum gladium in tenebris ventilans. [Hieron. adv. Helvid., 3.) Melius eft claulis, quod dicitur, oculis Andaba tarum more pugnare. (Id. adv. Jov., 1, 36.) c. 11 ne sera question, en effet, de l'aimant et du flux et reflux de la mer, que dans les Principia Philofophi, publis en 1644, pars IV, art. cxxxinclxxxii, et art. xu-xlii (voir ci-avant, premire partie, p. 275-310 et
effe
:

p.

232-236).

a3g-40.

AD G. VOETIUM.

l6o

De

quart feione libri de Philofophi Cartefian,

ftmulque de meritis ejus Authorum.

Pars Ultima.

Poftquam egregiis iftis fpeciminibus oftendiftis qum firmas ob rationes, & qum maturo cum judicio meas opiniones improbetis unam adhuc feftionem, in quatuor capita divifam, & nihil ni quatuor infi:

gnia maledi|da continentem, pro conclufione fubjungitis.


10

In

primo

capite, pag. 245,

meam

philofophandi

Me-

thodum ad Scepticifmum viamfiernere*, ac me in Scepticorum Jlatione hrere h affirmatis. Rationes hujus rei
affertis
:

Quod

in

fpeiem contra prima? not Scepticos

detonem
i5

Certifiimam evidentiffimamque variarum rerum

fcieniam jaem ;

ram, taliafcil.
quis etiam
fit,

Ac denique nova veri criteria circumfequ nullifcienti ab aliquo homine, quifper fubfidium natur applicari pojfnt. Et

nova

ifta criteria

non

alia affertis,

qum quod

ea tan-

tm ut vera velim ampledi, qu tam clarafunt, ut nullam


9
a.

Non

la ligne (1"
i.

dit.).

Sectio IV, cap.

Titre

du

chapitre.

(Admiranda Methodus,
itdXejAov

p. 245.)
filiis

b.

Quanquam

Cartefius videri vult mrovSov

Scepticorum

methodus tamen Philofophandi ipfi peculiaris, non per ambages, fed rela, ad Scepticifmum ac Pyrrhoniorum deliria ducit im ipfe, ut ut diffimulet, in Scepticorum ftatione haeret, non quidem eorum, qui ex Academi aut Pyrrhonis fchol progreffi fuerunt, fed Semi-Scepticorum,five eorum qui vocari poflunt Sceptici per confequentiam, quoindixifle,
:

rum

hic

mos potiffimum effe


III.

folet; in
.
.

ticos denotare [sic); certiffimam.

jaftare

fpeciem contra primae notae Scep&c. (Pag. 246.)


;

uvres.

66

JO

EPISTOLA
:

140-S4.

dubtandi relinquant occajonem

quippe

dicitis, ne qui-

dem
de

veritatibus fide cognitis competere, ut non fpijfime

lis

dubitandi fit occajio.


elicitur
|

Quod
a&us

fi

refertis

ad illud ipalicujus na5

fum tempus quo

fidei, vel

turalis cognitionis,

omnem

fidem

& omnem huma-

nam fcientiam deftruitis, eftifque rvera Sceptici, cm nullam cognitionem dubio carentem haberi unquam poffe affirmetis. Si ver loquimini de diverfis
temporibus, quia
ille

qui nunc habet veram fidem, vel


10

evidentem alicujus

rei naturalis fcientiam, poteft alio


:

tempore illam non habere hoc infert tantm infirmitatem humanse naturae, quae femper iifdem cogitationibus non immoratur non autem qud in ipf fcien;

ti

ullum dubium debeat

effe;

ideoque nihil contra


i5

me

inde probatis, quia non de certitudine ull per

totam hominis vitam durabili, fed de ill tantm, quae habetur eo momcnto, quo acquiritur aliqua fcientia, loquutus fum. Quin etiam, quia hanc diftin&ionem non aftertis, & fufe probare conamini nullam rem ab

homine
docetis.

ita fciri poffe ut

de e non dubitet, pro moin vobis eft,

20

dulo veftro,

& quantum Cm ver, pag.


:

Scepticifmum
in

253, additis

me

propatulo
in

Scepticifmum docerc, quando fenfuum judicium


vocare doceo

dubium

datis occafionem letori judicandi, vos

quidem
dei,

fenfibus veflris credere,


ulli

non autem rbus


ipfis

fi-

nec

naturali rationi; tantaque veftra eft pru-

dentia
fidei

&

quitas, ut quamvis affirmetis de

rbus

ac fcientiarum

omnium

principiis pofle dubitari,

velitis

tamen effe orthodoxi & fandi; me ver, quia dixi de fenfuum judiciis effe dubitandum,in propatulo Scepticifmum doccre affirmetis. Quid, qufo, non

3o

24**43-

Ad G.
fi

Voetium.

171

diceretis,

craflum librum de Catechej* Belgico fer-

mone

vulgaflem, in quo ad 8 millia quseftionum contu

tinerentur abfque ull ipfarum folutione,

dum
5

fecifti ?

Tune

cert

quemadmooptimo jure tanquam

docens Scepticifmum arguerer nihil enim aptius effe poteft ad efficiendum ut homines dubitare affuefeant, qum fi hoc pacto multae quaeftiones abfque ullis ea:

rum
10

folutionibus proponantur

&

null in re pericu-

lofis

dubia docentur

qum

in Catechefi.

Infecundocapite,pag. 2$ ^meam Methodum rela ad Enthufiafmum ducere b dicitis, hoc nullo alio probantes argumenta, qum quod feripferim mentem abducendam
ejje

fenjbus ut

Deum

conemplemur.

Quod

ut culpetis,

primo, pag. 256,


i5

ftatuitis,

tanquam principium, qud


;

intelleclus fenfibus exte.mis, ut ducibus, indigeat

&

ipfa

axiomata, Jolis radiis clariora, ut indubitata non ampleclatur,


niji

fenfuum minijierio eorum

infiituerit

examen

c
.

a. Catechi/atie over den catechifmus der Remonjlranten, tt naerder openinghe ende oeffeninghe voor hftre catechumenen, als ooek aile andere liejhebbers der waerheydt, inghejlelt door Gisbertus Voetjus, dienaer des Woordls ende profejfor der thologie tt Vtrecht. Hier by \ijn gevoeght eenighe difputatien ter felver tnaterie dienende. (Utrecht, 1641.) Cet

ouvrage tait dirig contre Batelier, qui d'ailleurs y rpondit, l'anne suiVerantwoordinge tegen Gisberti vante, en dclarant cette fois son nom Voetii Remortjlrantfche catechi/atie. . van Jacob Batelier. (Amsterdam, 1642.) Batelier ne manqua pas de publier dans cet opuscule le portrait de BefchrijVoet, que Descartes venait de tracer dans son Eptre Dinet vinge van Gisbertus Voetius, die men leeft by Ren des Cartes in fijn boeck de prima philofophia op 't eynde pag. 177. (Voir t. VII de la prsente dition, p. 584, 1. 8.) Voet crivit ce sujet, le 8 fvrier 1643, Schoock Therfites nofter Batelier, libello nuper edito, ex Cartefij tefti monio me l^apaxT-r)pt<re longe abfurdius qum Pontificij Calvinum ex Bolfeci. (Sam. Maresius, Ultima patientia, p. 421.)
:

b. Titre
c.

du chapitre

2.

La phrase commence

ainsi

Mens enim

five inteileflus,

ob

cali-

gantes quos habet oculos, fenfibus

externis... , et se

termine

...exa-

I72

EPISTOLA
falfiffimum
eft,
|

S4-45-

Quod

&

nullo

enim verum

effet,

nulla

modo admittendum fi unquam de rbus divinis


:

cognitio haberetur, quia

non poflunt a
258,
fie

fenfibus ex-

ternis examinari. Deinde, pag.

loquimini

Deum Jibi
dat
:

inexiftentem Cartejanus quis deprehendit per


injiar Enthufiaft fie etiam conclu-

ideam; cur non ergo

Deus in me eft, ftentem omnia ago,


peccare pojfum*
?

& ego in Deo, ergo per Deum & confequener neque pecco

inexi-

neque

Quas confequentias

fateor folis

Enthufiaftis, deliris,

&

veftr fimilibus elici poffe.


eos,

Dequi

10

nique

dicitis,

pag. 260, experientiam docere,

human regulam contemplari fupremi entis perfeionem, maximam


volunt mente qu mente ftve fecundum rationis

imperfeclionem ei affingere h Ex quibus letor judicabit


.

vos nolle de

Deo

cogitare, ne fiatis Enthufiaft, vel

i5

aliquas imperfediones ei tribuatis, atque ita de

Deo

nunquam
verfari.

cogitantes in

fummae impietatis abyffo

men, illorumque certitudinem


fiaftas,

in praxi
:

manibus

palpaverit.

Des

noms

d'Enthousiastes sont ensuite cits

Antiqui

&

recentiores Enthu-

pr

casteris

David Georgii, Thomas Muncerus, Henricus Nico. .

lai,

&

Sebaflianus Franckius, contemplationibus ejufmodi vacantes.

(Pag. 5 7 .)
a.

La phrase continue

ainsi

...quia per

Deum

inexiftentem

omnia

ago.

Non

dico hase confelaria in

ipfis Cartefianis

Meditationibus inve-

niri, aut proxime procedere ex iis, quas ab illo in editis feriptis velut axiomata proponuntur fed periculum tantm indicare volo ...
:

(Pag. 259.)
b.

nis,

Quoniam enim mens prae angufti capax non eft fummae perfectioeam pro modulo fuo ordinat dirigitque, Deum cogitando imperfe&e

fimplicem, infinitum, ternum ac omnipotentem. (Pag. 260.) La phrase reproche Descartes, comme suspecte d'enthousiasme, est celle Diu multumqae in natur Entis fumme perfei contemplandd immoci
:

rari,
t.

quo abfque
VII, p. !63,

ullo di/curfu cognofeat


1.

Deum

exiftere.

(Pag. 2 58.)

Voir

22-28.

45-246.

Ad G.
a
,

Voetium.

ijj

In tertio capite
docere

pag. 261, affirmatis

me Atheifmum

& propagare.
me
ejfe
.

Additis quidem,J prce ignoranti

commiferatione dignum; fi vero pr maliti, puniendum b Sed non vultis dubitari quin faid faciam,
5

ciam; im omni arte, omni induftri, id perfuadere

conamini

ac poftquam multa e de re verba

feciflis,

feri concluditis, pag. 265,

me

in

imperitorum animis

Atheifmi thronum erigere laborare.

hoc
10

effe

antiquum

&

Notandumque eft inveteratum maledi&um, quod

jam te per multos annos, pertinaci calumni, in me conjedum fuifle audivi, ac etiam ex libellis tuis de Atheifmo anno 1637 e e ditis facile perfpexi. Atque ad hoc unum confirmandum, & hominibus perfuadendum,totum veilrum librum compofuiffevidemini: nam
in praefa|tionis

i5

pagina
:

13, promittitis

vos in reliquo
occulte

Tra&atu oftenfuros
Atheifmi venenum

me fubdole
d
;

ac

admodum

aliis affricare

deinde mihi difeiin abfur-

pulos
ao

affingitis,

&

totam primam fedionem

diffimis ineptiffimifque legibus fabricandis impenditis,

quas per incredibilem impudentiam, abfque ull vel

minim
vultis,

fpecie veritatis, difeipulis

iftis

me

praeferibi

&

paffim

me cum

peffimis

&

odiofiffimis qui-

bufque Atheis, impoftoribus, Ecclefiarum ac Rerum-

publicarum turbatoribus, qui quammaxime horrendis


a5

fuppliciis propter feelera fua fuerunt affedi,


a.

compo-

Ce

chapitre est intitul

Atheifmi muros, dutn fubvertere Cartejius


lit

laborat, fulcit ac dificat.


b.

Au

lieu

de puniendum, on

.rogo eos qui Atheifmum profer-

pentem
liata,

fiftere

ac fufflaminare debent, ut ad hominis conatus attendant,

feduloque in ejus molimina, Philofophicarum differtationum vlo palinquirant.

(Pag. 261.)

Lire i63g. Voir ci-avant, p. to8, note b. d. Ci-avant, p. 142, 1. 3-4.


c.

174
nitis,
ple)

Epistola

246-248.

ut

tandem

in fine concludatis,

Atheifmum docere & propagare. fane committerem crimen atrociflmum, & in null Republic quantumvis libra tolerandum qua|propter hc accurate referam omnes rationes, quas aliquot annorum ftudio meditati eftis ad illud mihi affingen|

me illorum exemQuod fi facerem,


;

dum, ut (cm veras


fi

elle

non

pofle mihi confeius fim)

quam habeant fpeciem veritatis, de imprudenti, vel ignoranti, per quam illis locum dedero, veniam
10

petam; fi ver ex fol improbitate ac maliti veftr profedas efte manifefle appareat, de atrocitate tantae calumnise coram Deo & hominibus queri poflim. Unicum invenio totius probationis veilrse fundamentum,
qud, ut loquimini,pag. 261 ,Jverba virtutem argurent,
iifque tut fides adhiberi deberet, ab

Atheifmi leviffim
boni, qui

i5

etiam fufpicione ejjem alieniffimus

Ex hoc enim quod


viri

nonnulli aliquando loquantur ut

tamen
levi20

funt improbiflimi hypocritae (ut tu optime novifti),

cm

ex feriptis meis appa|reat,

me

ab Atheifmi

fiim etiam fufpicione efie alieniflimum, vultis inde

Atheum, fupponendo feilicet me efife hypocritam fed hoc poftremum nullibi ull ratione
inferri

me

efle
;

vel probatis, vel

probare conamini.

Nifi forte

fit

pro-

batio,

qud longam de me

inftituatis

comparationem
25

cum Vanino,
buftus,
tolus
a
.

qui, ut refertis, publie Tholof ejl corn-

non tantm qud Atheus

Hsecque

eft

fed Atheifmi Apoftota veftra comparatio Vaninus


cjfet,
:

feribebat contra Athcos, ipfc Atheorum maximus : fimia.

Similibus verborum ampullis Atheifmi fufpicionem

fe

averrun

care laborabat Ccefar Vaninius,

&

tamen publicc

Apoftolus.

(Pag. 262.)

48-*5o.

Ad G.

Voetium.
iis

17

liter Cartejius.

Vaninus jaabat

argumentorum mapulfare,

chinis fe

obfirmatos

Atheorum animos

contra

quas nullum pertinaci fcutum aut clypeus


pojfet
5
:

conjiftere

Jimiliter Cartejius.

Vaninus antiqua

&

vulgata

argumenta tribu fubmovere,


nere fatagebat
agit.
:

&

in

eorum locum fua repo-

idem omni Juiio

&

conatu Car\tejius

Pojlremo Vanini argumenta, qu Atheis ut Achilles

&
10

Heclor quis opponebantur, penitius infpea

&
.

exami-

nata, elumbia

& ficulnea

deprehendebantur : ejufdem per

omnia farin Renati des Cartes rationes funt a Atque inde concluditis, pag. 26 f Nulla ergo injuria Renato
:

Ht,

quando cum fubtilijjimo Atheifmi patrono, Cfare Vanino, comparatur : iifdem enim artibus, quibus ille, in

imperitorum animis Atheifmi thronum erigere laborat.


i5

Ubi nemo non mirabitur abfurditatem impudentiae veftrse quamvis enim ifta quatuor vera eflent, qud
:

nempe
fero;
20

fcripferim contra Atheos,

& meas rationes

pro

optimis venditarim,

qu duo

veriffima efle prse

me

qudque antiqua & vulgata argumenta


elumbia
:

rejiciam,

& mea

&

ficulnea deprehendantur,

qu duo

25

non tamen inde fequeretur me Atheifmi, |non dicam reum, fed fufpedum efle debere. Quamvis enim quis, putans refutare Atheifmum, rationes afferat quse ad hoc non fufiiciant, imperiti tantm, non ideo ftatim Atheifmi, eft accufandus. Quin etiam
funt falfiflima
a.

Suite de la note prcdente

Cartefius fmur ferire

non dbet,

per omnia enim idem fere quod ille agit. Vaninius fcribebat... (Pag. 202-263.) Descartes cite ensuite textuellement, si ce n'est qu'il a soin de rtablir partout Vaninus, au lieu de
;

qud cum Vaninio componatur

Vaninius, et qu'il omet quelques lignes aprs agit

(1.

7)

...qui fuas

tantm rationes, ut liquet ex

epift.

Dedicatori
t.

mode
1.

ad partes vocat,

omnium optimas

effe exiftimat.

(Voir

VII, p. 4,

8-i3.)

I76

EPISTOLA

a5o-*5i.

profe&,
ipfe

cum Atheorum

refutatio

fit

difficillima,

ut

teftaris in

ultimo tuo libro de Atheifmo, non

omnes

qui contra Atheos infeliciter certarunt habendi


,

funt imperiti. Vide Gregorium de Valenti a Theolo-

gum

folidiffimum

& celeberrimum
&

ille

rfutt

omnia

argumenta quibus ufus eft D. Thomas ad exiftentiam Dei probandam, & invalida efle oftendit; idemque
etiam
iis

alii

graves

pii

theologi fecerunt, ade ut ab


dici pofit

qui vetro
fi

more loquuntur,

de D.

Thom
10

(qui,

cione

unquam alius, ab omni quammaxime fuit rejmotus),


quis

Atheifmi fufpiejus

contra Atheos, penitis infpefta

&

argumenta examinata,elumbia
iilo

&

ficulnea deprehendi;

eademque comparatio de

cum Vanino pofit inftitui, & aufim addere (abfit tamen invidia dido) aptis qum de me, quiamea argumenta nunquam fuerunt ita refutata.
16
a.

Non

la ligne (1"

dit.).
,

Grgoire de Valentia, n en mars 1 55 1 Mdina dcl Campo (Vieilleau noviciat de la Compagnie de Jsus le 23 nov. 565, enseigna d'abord la philosophie Rome, puis, pendant vingt-quatre ans,
Castille), entra
1

Dillingen et Ingolstadt; en 1598, il fut rappel Rome pape Clment VIII pour occuper la chaire de thologie au Collge romain il mourut Naples, le 25 avril i6o3. La liste de ses ouvrages ne comprend pas moins de 42 numros dans la Bibliothque de la Compagnie de Jsus, du P. Sommervogel (t. VIII, p. 390-399, Bruxelles et Paris, 1898). Au numro 3j, on lit Gregorii de Valentia, Metemnenjis, e Sola thologie

par

le

Sacr Theologice in Academia Ingoljladienji Profejforis, Commentariorum Theologicorum Tomi quatuor. In quibus omnes materi, qu continentur in Summ Divi Thom Aquinatis explicantur. Le tome I parut Ingolstadt en 59 avec une seconde dition en 1592; tome II, 1592; tome III, i5g5 tome IV, 1597. Le mme ouvrage fut publi en 1600, Venise (4 vol. in-f), et Lyon (idem). Puis vint une seconde dition Ingolstadt Ab auore ipfo paulo ante mortem magna diligentia recogntti (Tomi quatuor), multifque locis aui, ut editio hcec priores longe fuperet (i6o3, 4 vol. in-f). La mme anne i6o3, une dition parut encore Lyon; puis Venise, 1608; Lyon, 1609; Ingolstadt, i6u Lyon enfin, 161 9.
cietate Jefu,
1
1 , ; :

a5i-53.

Ad G.

Voetium.

177

Sed duas egregias habetis rationes ad probandum ipfa elumbia effe \ Prima eft, qud obiter libri vejiri
feione terti id oftenderitis ; ubi rete additis obiter,

quia rvera nihil minus validum ac magis ineptum fcribi potuiffet, qum quod fcripfiftis, ut jam paul
ante oftendi. Altra
eft,

qud

fingatis

me ipfum

id

innuere in epiftol quse Meditationibus meis prsefixa eft & eo ufque fitis inconfiderati, ut ipfa epiftolae mese
;

10

verba referatis, quibus expreffe ajo rationes meas cervel etiam fupetitudine & evidenti Geometricas quare
\

rare

b
:

quod fane non

eft

innuere

illas effe

elumbes

&

ficulneas.

Sed nempe addo


poffint,

percipi

non

me vereri ne multis fatis quemadmodum ipfse Archimedeae


;

demonftrationes pauciffimis percipiuntur


i5

unde,
illas

pro more veftro ineptiffime ratiocinandi, infertis


refutandis Atheis effe inutiles
:

cm tamen,

liet

ab

omnibus capi non

poffint, faltem fint utiles

pro

iis

quoniam ii qui demonftrationum percipiendarum non funt capaces, de


quibus intelliguntur.
20

Ac

prseterea,

ipfarum veritate folent credere authoritati aliorum omnium qui eas intelligunt non dubito quin poft ali:

quod tempus mea argumenta, licet vobis invitis & ringentibus, eam vim fint habitura, ut eos etiam revocent ab Atheifmo, qui propter ingenii fui tarditatem
25

ipfa intelligere
a.

non poterunt
1.

quia
10
:

nempe
.ut

hi fcient
obiter

Suite de la citation, p. 175 ci-avant,


Epiftol, de fucceffu

..

non tantm
:

feftione terti hujus traftats oftendimus, fed ipfe etiam innuit

in dil

& fruftu fuarum Meditationum earum obfcuritatem incipit, laboratque docere propterea forte parum eas apud Atheos valituras effe, qud pauci eas capere queant. (Pag. 263.) Et on allgue tout un passage de Desenim dedicatori
defperans, excipere contra
cartes
b.
:

t.

Quemadmodum.
VII, p. 4,
III.
1.

fubducat.

(Voir

t.

VII, p. 4,

1.

i5-3o.)

Voir

24-25.
67

uvres.

I78
illa

EPISTOLA

a53-j5 4

pro certiffimis demonflrationibus haberi ab omiis

nibus

quibus re&e intelliguntur, hoc


ingeniofis

eft,

ab

om-

nium maxime
aliifque

& doctis; &

quamplurimis, tranfverfis
eft

quamvis vobis, oculis infpeda fint,

nemine tamen potuifle convelli.

Quemadmodum

jam nemo
vis

mortalium qui dubitet de veritate eorum omnium quae demonftrata funt ab Archimede, quamex multis

hominum

millibus vix ullus

fit

qui ejus

demonftrationes intelligat. Quae omnia probe antea


fciviftis
:

clare

enim me

fcripta fuerunt in epiftol

10

quam

citatis; fed
illas,

pro veltr infigni erga

Deum pietate,

rationes

quibus validiffime Atheifmus evertitur,


calumniis veftris infru&uofas reddere
antiqua

maledicenti

&

conamini.

Qud autem
fubmovere,

&

vulgata

argumenta tribu

i5

&

in

eorum locum mea reponere voluerim,

argumento probatis, qum qud in edem epiftol meas rationes omnium optimas vocarim ex quo tamen non fequitur me alias rejicere fed contra ibidem addidi, me exiftimare rationes fere omnes qu

non

alio

20

pro hac re magnis


tur,

viris allat funt,


a
:

cmfatis intelligun-

vim dmonjlrationis habere

in hoc,
niari.

quod tamen non

eft

unde patet vos etiam magni momenti, calum vobis


j5

Sed poftquam
afferri, quae

ita fimulaftis rationes aliquas

probent

me

docere Atheifmum

ut tanto

magis id credatur (ab iis fcilicet, qui tantm perfundorie libri veftri titulos percurrent, rationumque mo14
a.

Non

la ligne (/" dit.).

24 Mme remarque.

Tome VII,

p. 3,1. i3-i6.

a54-a55.

Ad G.

Voetium.

179

menta non expendent, quales fperatis fore illos omnes in quorum manus incidet, quia jam fatis eftis experti fcripta veflra non manere aliam fortunam), quatuor exceptiones fubjungitis, eafque fimul refellitis, hoc
|

pa&o
1.

Nec quicquam ad rem

facit,

quod multi benignis


reli:

de Cartejo quant de Cfare Vanino feniant, ipjeque

gionem Catholico - Romanam


idem
10 2.

in

propatulo profiteatur
a
.

verjipellis Sifyphus

Vaninus faciebat

Prodejfe non poteft homini, quod dicat fe contra


:

Atheos fcribere
xerat h
j.
.

iis

enim bellum quoque Vaninus indi-

Non excufari quoque potejl Renatus, quod Theologis religioni fu adverfantibus, & nominatim Voetio, quem
1

fcil.

Theologi Academi Lovanienjs pro hreiico habent,


:

fe oppona
5
a.

idem enim Vanino


dit.).
:

in Gallifiebat

c
.

Non

la ligne (1"

9,
, .
.

12, 16,

mme remarque.
quem

Suite de cette citation

Vaninius faciebat, qui aliquando

ordinem fuerat amplexus, Tholofae plurimas conciones habuerat, femperque fe pro Catholico-Romano gerebat. Qualis ver Catholico-Romanus Cartefius fit, quibufque exercitiis publie priva timque religionem illam profiteatur, haflenus nondum proditum eft faltem me latet. Qui occultos cordis receffus exploratos habet, ut fpero, fuo tempore hominem deteget, conatufque ejus clementer impediet. [Admiranda Methodus, pag. 265-266.) .. .nec coram tantm cum iis difputare folebat, verhm figb. Suite natis etiam tabulis, editifque libris, in quibus, argumenta folida & antireligiofum
:
|

quitus ab omnigenae profeffionis Theologis ac Philofophis probata, aut


in dubium vocando, aut fubmovendo, flraminea & infirma fubftituebat, quo tutius & fubdole magis Atheifmum propagare poffet. Quantum ver Renati noftri qualibufcunque contra Atheos argumentis tribuendum fit, praeterquam qud folide varii ejus antagoniftae oftenderunt, nos amplius

ex eo ipfo,
c.

modo probavimus.

(Ibid., pag. 266.)

i;

fieri folet, qui ut apud eos, quoreligionem mentiebatur, aliquam fibi fidem conciliaret, cum Reformatae religionis Concionatoribus faepe congrediebatur, viderique volebat

Suite

... Vaninio in

Galli

rum

Zelotes pro e religione,

quam

profitebatur.

(Ibid., pag. 266-267.)

l80

EPISTOLA
fine rifu prseteriri

a55.5 7 .

Hc infulfa tua vanitas


teft
:

non po;

fama tua, fcilicet, Lovanium ufque pervenit & quia ego duas aut trs paginas antehac de te fcripfi, quamvis cum nullo alio Theologiam profitente mihi un|quam fuerit controverfia, nec tecum de Theologi, fed de iniquitatibus tuis tantm egerim, me tamen oppono Theologis. Crede mihi, fi te cognofcunt Lovanienfes, aliive hinc remoti, non propter ingenium, aut
Theologise peritiam, vel aliquam virtutem, fed tan-

quam

Heroftratum, propter vitia tua, nempe infignem


te

10

maledicentiam, cognofcunt. Et ego, priufquam de


fcribere cpiflem,

non amplis pro Theologo habe-

bam, fed pro Theologiae ac pietatis inimico. Quippe, ut eos magis honoramus, quos ex veflium forma & coloribus Principis domeflicos putamus, qum alios ipforum aequales qui taies vefles non grant ita ego omnes Theologos tanquam Dei domeflicos obfervo,
:

i5

etiam

illos

qui funt diverfse


|

me

religionis, quia coli-

mus omnes eundem Deum. Sed fi


unius ex Principis fatellitibus

quis forte infidiator

ve.ftes induiffet,

ut ea-

jo

rum

beneficio tutus inter nos verfaretur,


illse

non impequi fcirent

dirent profecl

veftes,

quominus

ii,

eum

ex hoftium

numro
ita,
fi

effe, id

ipfum palam facere


25

tenerentur. Atque

quis profiteatur fe efie Theo-

logum, eumque infigniter mendacem & calumniatorem


effe fciam,

&

cujus vitia talia

fint,

ut

magna

ex

iis

pericula

putem Reipublicae elfe timenda, non impediet nomen Theologi, quominus ipfa patefaciam. Nofti autem calumniatorem graece vocari Diabolum, quo nomine Chriftiani cacodaemonem Dei hoftem appellant.
3o

3o

Non

la ligne (i"

dit.).

as 7 -sg.

Ad G.

Voetium.

181
:

Quartam & poftremam exceptionem hanc affertis Non expediet quoquefe Cartejius, Ji dicat fe multis pro
flrenuo

Atheorum antagonij haberi

accidit

enim

&

hoc

Vanino.
5

Quem,
ita

multis \Jlropharum diaboli ignaris prodetexerunt, ut fupremis potejlatibus


a
.

batum, pauci

debito fupplicio opportune fublatus fuerit

Atque

ita
;

ex

folo

nomine Vanini arma

veflra

omnia

eduxiftis

hc-

que infignem Jropham diaboli five diaboles notare licet, qud, quemadmodum initio fundamentum calumnise
io

veftrae in

eo fitum

effe

advertimus, qud fcripferim

contra Atheos, &,Ji verba mea virtutem argurent, ab


Atheifmi levijfim etiam fufpicione ejjem alienijfimus
ita
:

ex eo qud multis pro Atheorum adverfario habear, fed paucis, nempe vobis folis detegar, hoc
i5

per calumniam Atheus dicar, fum fupplicio afficiendus. In quo profed impudentia & infolentia
eft,

extremae atque incredibilis malignitatis veftrse cognofcitur


:

cm enim

ex hoc folo qud contra Atheos

fcripferim,
20

&

multis cre|dar illos folide refutafle,

occafionem

& argumentum

dum

fumpferitis,

me Atheifmi quis unquam in mundo tam


ad
effe poteft, ut
?

accufan-

innocens
fcribet

tamque inculpatus
centi veftr
fit

ab efTrsenat maledi-

tutus

Certe nullus
aliis

unquam

a5

hominibus eos folide impugnafle credetur, de quo non eadem omnia, quae
contra Atheos, nullus ab

de

me

fcripfiftis,

fcribere poffitis.
a.

eodem plane, vel etiam potiori Ade ut, fi qui nolint vobis,
:

jure

tan-

du chapitre Deum rogo, ut homini, quid fequius machinetur, in tempore refipifcentiam largiatur, aut, fi ipfe philofophiae fuae pericula ignoret, oculos mentis ei aperiat, quo per antiquas potis femitas, qum novas & periculofae aleae pleniffimas, in pofterum incedere malit. (Admiranda Methodus, pag. 267.)
Suite et fin
forte

l82

EPISTOLA

259-a6i.

quam fi effent peflimi Athei fummo fupplicio


profcribi,

afficiendi,

&

prolixo libro multis vigiliis ad id parato

infamari, diligenter debeant cavere ne Atheos rfutent; ficque vos ip

Atheifmum, quantum in vobis

eft,
5

protegitis ac fovetis.

Jam

fane

non amplis miror

qud cm tu, D. Voeti, 4 libellos de Atheifmo fcrip3 nullum tamen vel minimum argumentum in feris iis attuleris ad exiftentiam Dei probandam, five ad Atheifmum impugnandum, fed contra hoc difficilli,
|

mum effe teftatus fis

verebaris fcilicet ne quis te

cum

10

Vanino compararet, quia audiveras ipfum fcripfifle contra Atheos, & tamen ob Atheifmum fuiffe combuilum. Sed notare debuiffes, illum non fuiffe combuftum propter publica fcripta (quae quamvis debilia tantm argumenta & forte ad praevaricationem parata continerent, nullum tamen periculum ipfi crearunt), fed propter fada & di6ta privata, quse teftibus probabantur. Atqui tam parum curatis quid dicatis, modo tantm pofitis calumniari, ut merit credere poflimus ne libros quidem Vanini vobis unquam ledos effe ubique enim pro Vanino Vani|nium fcribitis & quia
:

i5

ao

idem error

in libellis tuis de Atheifmo*

ubique repe-

ritur, ut videre eft in pag. 7, 9,

&

reliquis, hinc forte

multi judicabunt hanc Philofophiam Cartefianam te

fcriptam

effe.

Quod tamen
eam pro

ledori perfuadere non


te fcriptam effe, ac te

25

cupio, quia

fufiicit

confcio

&

confentiente vulgatam, ut ejus cauf mihi


in te

non minus

illum qui fe
a.

competat injuriarum adio, qum authorem profitetur.


les

in

Thses soutenues

22

et

29 juin, 6

et i3 juillet

1639. Voir

t.

III de

cette dition, p.

604-605.

s6m63.

Ad G.

Voetium.

i8j

In ultimo capite, pag. 268,


tant

Methodum meam,

non
*

Philofophos quant deliros phreneticofque gignere


mentent abducendam
.

affirmatis;
fcripfi,
5

hocque unicprobatis ratione, quia nempe


ejje

a fenjbus ad res divinas

inelligendas h

Ita,

ut video, vos boni viri

non

vultis

unquam meditari, nec de Deo cogitare, ne phrenetici fiatis. Jamque non opus eft ut quaeram, un|de oriantur
falfi

rumores, quos audio de Regii difcipulis fpargi

folere,
10

in

poftquam Ultrajelo difoefferunt, qud nempe delirium inciderint: id enim fatis indicatis pag. 269,

dicendo vos nolle exempla colligere eorunt qui nuper, ex

Sophi facerdotibus, per iftam Philofophiam transformatifuerunt aut in Mori epoptas aut deliriorum ntyjlas.

Nempe non vultis


i5

falfitas

nominare, ne calumniae veftrae nimis appareat; fed intrim aliquos defipuiffe


illos

vultis credi, quia licet

omnis prsetextus vobis dfit ad maledicendum, rabies tamen fupereft ad calumniandum. Atque hanc vim Philofophiae meae effe experior,
ut

non illos qui eam excolunt

& probant, fed invidos &


pofit adigere.

20

malignos, qui ringuntur, ad infaniam

Atqui non queror qud homines

me

Philofophi

ample|dend revocetis, metum illis delirii & enthufiafmi incutiendo parm euro qud ipfam ridiculam,
;

ineptam, falfiflimamque dicatis. Si fum imperitus,


25

fi

deceptus,

fi

per imprudentiam aliquid mali feriptis


fit,

mandavi, qualecunque tandem

quam

illud obtruferim,

nec ullo

cm nemini uncum artificio com-

mendarim, fed nude tantm expofuerim ut eo quifque fuo periculo uteretur, non potell effe tam pernicioa.
b.

Titre

du Chapitre 4e
t.

et dernier.
1.

Voir

VI, p. 37,

1.

4-5, et p. 56i,

12.

184

EPISTOLA

263-265.

fum, tam infandum, ut idcirco mores mei fint culpandi. Mentem corpori meo non indidi, nec ingenium
mihi fabricavi
;

de

folis

operibus voluntatis, cujus

mihi regimen Deus permifit, fpondere poffum. Sed

cm me

mendacem, verjpellem, fraudulentum, decepto-

rem, fexcenties in veftro libro appelletis, ac deinde in


fine affirmetis

me

iifdem artibus, quibus Vaninus, in im-

peritorum ani\mis Atheifmi thronum erigere laborare, ut


fcilicet letori perfuadeatis
fallaciis id praeftare

me
:

multis malis artibus

&
10

conari

quoniam hoc

pertinet ad

mores, qui ex voluntatis arbitrio dpendent, non pof-

fum, honore falvo, nec etiam falv erga Deum pietate, de tam atroci & execrand calumni non queri.

Nam fane,
bitis, in

fi

talis

effem qualem

me in libro

ifto defcri>5

null republic bene inftitut effem ferenfi

dus

quin etiam,

vel fufpicio tanti criminis

me

culp de
fatis

me

haberetur, quamvis falfa


iis

&

injufla effet,

daret caufae

finibus

apud quos verfarer, ad me fuis non immrit expellendum atque ita totus
;

mihi terrarum orbis claudi poffet, cui tamen,

fi

ulli

20

mortalium, optimo jure patere nonnulli arbitrantur,


quiafciunt

me

illis

ftudiis

incumbere, quse univerfae

humanae gen|ti utilia effe poffunt, ac nulli privato damnofa. Cogor etiam, ex pietate, maledicentiae veftrae reftere quia fi vobis forte crederetur, hoc ipfo pri:

25

ret fructus

rationum, quibus, exiftentiam Dei demonevertere conatus


fi

ftrando,

Atheifmum

bonae effe putarentur,

ego,

fum neque enim earum author, effem


;

Atheifmi fufpetus.

Verum quidem
29

eft,
dit.).

illa

quae contra

me

fcripfiftis

3o

Non

la ligne

(/"

265-6 7

Ad G. Voetium.

185

effe

tam abfurda,
fi

&

ab omni

veritatis fpecie

tam

re-

10

anonymo, & nullius authoritate fulto, prodiiffent, non immerit me fpernerentur. Verum etiam eft, nomina veftra non multm Mis dare authoritatis apud eos, qui me & vos norunt. Sed mihi prsecipue ratio habenda eft exterorum, nec non etiam pofteritatis. Cm enim liber veller praeferat nomen Profrions Philofophiae in Aca iemi Groningan a cm vulgo credatur te fcriptus, ejufque rei rumor ad exteros etiam pervenerit, ut mihi per literas jam ante aliquot menfes nunciatum eft cm tu in illo
mota, ut
in libro
;
;

ipfo libro, qui te fcriptus creditur, pag. 161, dicaris

Ecclefiarum Reformatarum lumen

&

ornamentum b paf,

fimque pientijffimus
i5

&

innocent ij/imus voceris;

quod

ex-

tranei, quibus es ignotus,


fuiffe ibi fcribi, nifi citra

non credent

te

pafTurum
ille

contrverfiam verum effet;

cm
fit

denique,

me in
in

his regionibus exiftente, liber

palam editus

fimus
20

&

urbe Ultrajetin, in qu NobilifAmpliff. Magiftratus fe prseftitit antehac tam

accuratum in famofis libellis prohibendis, ut ipfam Regii ad tuas thefes refponfionem c quam omnes fciunt fuiffe valde honeftam & moderatam, in fu urbe
,

vendi vetuerit
rein,
25

fi

caulfam

meam

defendere nglige-

quamvis

ii,

qui librum veftrum videbunt, nullas

in ipfo inventuri lint rationes, ex quibus ea quse

de

me
a.

fcribitis

vera effe fufpicentur, non tamen

fibi

per-

b. Voici la

Martin Schoock. Voir ci-avant, p. 5, note b. phrase entire Nec tantm Voetio, Ecclefiarum Reformatarum lumini ac ornamento, adeo infeftus eft Cartefius, obedientifllmus
:

fcilicet

Eccleuas Romanae nlius, fed ipfts etiam Societatis Iefu Patri

bus.
c.

(Pag. 161.)
III, p. 491.
III.

Tome

uvres.

63

86

Epistola

267-269.

fuaderent vos tantam calumniandi

conviciorum in
fuiffe,

me

genus congerendi licentiam affumpturos


tuliffe,

& omne

idque impune

ac

me

filuiffe, nifi

quid

effet in vit

aut moribus meis culpandum, cujus ego

mihi confcius, nec publie


tris injuriis

me

defendere, nec de ve-

apud Magiflratus queri auderem. Quas ob caufas, oficii mei effe putavi, non modo ad

librum de Phil. Cart. refpondere, fed etiam,

cm
de

vide-

rem illum authoritate tu potiffimum


dodrin,

niti,

faclis,
10

&

meritis tuis nonnulla exponere, ex quibus


tibi
|

appareat quantum
tilem ad

fit

credendum. Et quia eodem

tempore librum de Confraternitate Marian, non inu-

meum

inflitutum, edidifli,

eum

etiam exa-

minare non neglexi. Reflat adhuc ut de veflris calumniis apud Magiflratus querar; hoc enim non videor
debere omittere, prfertim
alias chartas,

i5

cm

vos mihi aliquoties

hoc efl injuriarum dicas, Fimbriae more a minati fitis, quianempe, antehac Academico tuo judicio graviter laefus, obloqui aufus fum, & totum telum corpore non recepi. Sed quia pacis & quietis amantiflimus neminem unquam hadenus in jus vocavi, rerumque forenfium eoufque fum ignarus, ut ne nunc quidem adhuc fciam ad quos judices talis caufa pertineat &
;

20

quia delida quse publie nota funt,


culari de
niri folent
iis
:

etfi

nemo

in partia5

queratur, public tamen authoritate pu-

contentus ero hac vice calumnias veflras

tam notas
tur ab
6
a.

& clbres reddere,


quibus de
iis

ut

non

facile ignoren-

illis,

inquirendi cura incumbit.

Non

la ligne (1"

dit.).

Voir ci-avant, p. 83, note

b.

369-70.

Ad G.

Voetium.

187

Et
tui

primo quidem, ut breviter hoc in loco Profefbris Groningo-Omlandici caufam agam, velim ut illi,
intereft

quorum
5

de e judicare 3 confiderent nihil mihi


,

antehac negotii
appellet,

cum

ipfo
fis,

unquam

fuiffe

ac quamvis

tu mihi valde iratus

&

ille

prseceptorem fuum te

nullam tamen ei adionem hoc nomine in me competere, ac mult minus licere atrociflimis injuriis nec proinde opus efle, ut examinent an jure an injuria mihi fis infenfus. Confiderent etiam
aflicere
:

me

10

me non
ineptse,

queri,

qud meas
:

circa Philofophiam opiniofalfae,

nes impugnet per

habeantur omnes
;

ridiculae,

non illae ad mores fpedant, fed ad ingenium dumtaxat, quo tamen me non effe oranino deftitutum ultro concefliftis. Quin & alia omnia
licet
|

me

i5

ejus maledita pofunt praetermittere.

Unicum
1 j

eft

de

quo velim ut inquirant nempe,


:

in pag.

fuae prae,

fationis ac in toto

penultimo capite

fui libri

dicit

exprefle,

me

fubdole ac

admodum

occulte

Atheifmum

docere b , atque id rationibus malitiofe ad hoc excogi20

perfuadere conatur. Tota quaeftio in his duobus locis continetur non opus eft ut legant caetera, nifi
tatis
;

velint,

nec ut

teftes aliunde conquirant. Si rationes

quas

ibi attulit fint fatis validae


effe, vel

ad probandum
vel

me

vel

Atheum
25

Atheifmum docere,

tantm me

aliquam dedifle unquam occafionem, ob quam id mrita quis fufpicetur; aut etiam, fi quas alias afferre
rquisitoire contre Schoock (p. 187, 1. i, p. 190, 1. i5) aux collgues de celui-ci, les professeurs de l'Universit de Groningue, qui Descartes demandera justice des attaques diriges contre lui. Voir t. IV, lettres du 22 janvier et 27 mai 1644, 7 et 17 fvrier, 5 mai (surtout), 26 mai et 16 juillet 1645, p. 84, 123, i55, 177, 195, 214 et 245.
a.

Tout ce long

s'adresse

b. Voir ci-avant, p. 142,

1.

3-4.

188
poffit,

Epistola

370-172.

verum effe oftendat non dubium eft quin feveriffime debeam puniri, nec gratiam ullam aut veniam peto. Sed fi nullas habeat rationes meliores iis quas jam expofuit, ut certus fum nullas eum habere atque fi ex his nihil
ibi

nondum
:

expofitas, quibus
|

id

aliud poffit concludi,

qum

illum impudentiffime at-

que atrociflime calumniari, ut confido omnes sequos judices effe facillime cognituros rogo ipfos, quantum poffum, ut femel dcernant, an nullae unquam in his regionibus calumnia? puniendae fint. Haec enim eft tam atrox, tam inexcufabilis, & tam publica, ut impu:

IO

nita effe

non

poffit,

quin hoc ipfo

aliae

omnes

permitti

videantur.

Novi quidem harum Provinciarum incolas magn


gaudere libertate fed libertatem iftam in bonorum & innocentium fecuritate, non in malorum impuni;

i5

tate, confiftere

mihi perfuadeo.

Cmque

boni nuniis

quam

tuti

effe pofnt, ubi malis

datur libertas

nocendi, hoc praecipue nomine hanc Rempublicam

liberam puto, qud omnes in e aequo jure utantur,

20

atque incorrupta fiant judicia, quibus injuriae quolibet cuilibet


illatae,
fi

non acerbe ac

crudeliter,
eft,

certe accurate, ac quotiefcunque opus

puniun25

tur. Poffunt fortaffe leviores obfcuriorefque calumniae

aliquando diflimulari

fed hac nulla gravior eviden-

tiorque effe poteft. Patrem occidere, patriam incen-

dere vel prodere, leviora funt,

qum

fubdole Atheif-

mum
effe

docere.

Notandumque
forte in
;

eft

vos non affirmare

me
3o

Atheum, ne
fceleratus

hoc ignarus credar potis


occulte Atheifmi

qum
i3

fed

me fubdole atque

Non

la ligne (/" dit.).

S7J-374-

Ad G.
aliis affrcare,

Voetium.
in re

189
nequif:

venenum

qu

me omnium
prodere,

fimae ac perfidiofiffimse proditionis accufatis

magis

e|nim execrandum

fcelus eft

Deum

qum pa-

triam vel parentes. Atque ut hanc de


5

le&oribus inculcetis, fexcenties in


ceptorem; quae

me opinionem veftro libro me

vocatis mendacijflmum, verjipeliem, fraudulentum, de-

unquam
10

in

nomina fi mihi conveniunt, vel fi me mendacio ve in fraude quantumvis parv

deprehendiftis, aut ab alio deprehenfum fuiffe pro-

bare poteftis, non recufo quin tuus Profeflbr


dicus abeat liber,

Omlanfi

&

ego pro ipfo pnas luam. Sed

hominem

talium vitiorum fufpicione

quammaxime

alienum per infolentiffimam malignitatem tt maledi&is oneraftis, ut infuper eum docere occulte Atheifi5

mum

perfuaderetis

in

qu gente, quaefo,

id

impu-

nitum relinqui potefl ? Praefertim cm haec veftra calumnia non ab uno tantm aut altero fciatur, fed per univerfum terrarum orbem fit vobis divulgata.
|

Jam
20

expertus fum ante trs annos,

cm

libellus

quidam contra me fuiflet Hagae editus fine Authoris nomine a ac tam futilis, ut quamvis vefler in nequiti fit longe fuperior, in futilitate tamen & ineptiis ei tantm par dici poflit, flatim non paucos in Galli,
,

Angli
25

&

aliis locis,

ejus videndi cupidos fuifle, qui

poftea, ipfo perledo, indignabundi mirabantur,

qud

in gente cultiffim, qualis haec eft, tantae inurbanitatis

& rufticitatis
18

abfurditas ferri poffet.

Quid autem nunc

iidem diduri funt,

cm

praeter futilitatem rationum,

Non la
Voir
t.

ligne (z" dit.).

a.

III, p. 249,

1.

14-24

p. 598,

1.

26-27

P> 6 4 3 >

ipo

Epistola

274-275-

&

indignitatem conviciorum, atrocitatem etiam caintelligent


?

lumniarum veftrarum
ifla in libro contineri,

Quid,

cm

fcient

cujus Philofophise Profeffor in

un Academi
carum lumen
thor haberis

fe jatat

authorem,

&

tu Theologiae
5

Profeffor in ali Academi, tu qui Ecclefiarum Belgi-

&
?

ornamenum

vis videri, praecipuus

Aufli-

Non

credent profet vos accipere

pendia ex publico, ut taies libros componatis, neque ut artes tam impudenter mentiendi, tam indigne conviciandi,

tam

flagitiofe ac

juventutem doceatis, mine infmes apud exteros reddatis.


rentur ab
feffor
illis,

tam licenter calumniandi, Academiafque veftras hoc no-

10

Qu

fi

confide-

quorum jurifdictioni fubeft tuus ProGroninganus, non puto eum quicquam poffe
quo
fe

invenire,

apud

ipfos excufet.

i5

Quantum autem ad te,


fis.

fatis praevideo

quid didurus

Audacter omniapernegabis. Librum de Philofophi 8 Cartefian non agnofces. Ac forte alium promittes
:

i3

quorum

jurifdictioni] cujus jurifdi&ione (/" dit.).

L'ouvrage annonc en ces termes est sans doute le Tejlimonium Aca& Narratio hijiorica... (Voir notre t. IV, p. 34, 1. 12.) Sed ex Voici d'ailleurs le texte intgral du passage que vise Descartes ipf difputationis triduanoe & totius aborts novae philofophiae hiftori plane contrarium conftabit. Quidquid ceftuer Cartefius, & quo magis Theologo abortum illum unic aut praecipu imputt, hoc magis vires atque eruditionem ejus ex|tollit, & philoibphiae fuae infirmitatem ac miferiam prodit. Ipfa enim nunc, Deo annuente, ita oblivione fepulta eft in Academi Vltrajetin, ut ne unus quidem ex ftudiofis hodie notus fit, qui eam fecletur, aut alicujus faciat, aut urnam ejus vel un lacrymul perfundat. Vient ensuite le passage cit par Descartes : De bufto. curiofitatis, fuo tempore videbitur. Neque enim putamus arri dere... Belgii notus. (Admiranda Methodus, Paralipomena ad Prfationem, fin, p. 6-7, non pagin.)
a.

dmies Vltrajein

175-377-

Ad G.

Voetium.

191

De

bujo Cartejan feroci,

alina Aca\demi } Republic,

& nimi atque inaudit in & Eccleji curiojitatis. Ad-

defque

Vos non putare arridere ufquequaque pruden-

tioribus, ut peregrinus quis tenebrio, profejjione extern


5

Pontificius,

& fenfu

Scepticifmi Ji non Atheifmi candi-

datus, perptua proteftetur fe Theologica atque EcclejiaJlica

non attingere, intrim

in

unos Theologos, prtextu

Philofophico, totam bellimolem convertat, Medicis


lofophis prteritis,
10

& PhiPoliti

res

&

facra Theologi

&

vejlr Ecclejiajiic perreptet, atque Ecclejiarum

& Aca-

demiarum perturbationem moliatur


hil aliud quant

unde aliquando ni-

Keipublic concujfwnem,

&

Optimatum ac
illi}

Procerum quorundam collijionem expeandam nrunt


quibus
i5

ej

genius incolarum Belgii notus.

Quibus verbis

veftra Paralipomena

ad prfationem concluftis.

Sed hsec omnia tam inepta funt, atque ratione alina, ut ne quidem apud bonos rufticos illius pagi, jcujus olim Concionator fuifti a fidem effent inven,

tura; nec proinde vereor ne tibi profint in tu urbe,


20

quse,

fi

ulla in Belgio, viris eruditis

&

perfpicacibus
libri

abundat.

Nam

primo, quamvis non effes author


te fuiffe

de Phil. Car t. (ut rvera critici dodiores exiftimant

folam ejus materiam


i5

fuppeditatam;

etfi

ego,

Non

la ligne

{1"

dit.).

a. Avant de venir Utrecht, Voet avait t pasteur dans sa ville natale, Heusden, 1611-1617, et auparavant Vlijmen: in vico Vlijmen extremo Hollandiae, & agro Sylvaeducenfi contermino. (A.-C. Duker, Gisb. Voetius, Leiden, 1897, eerste deel, p. 137.) Plus tard Essenius, dans l'Oraison funbre de Voet, parlera de mme Vlimenfes paflm omnes
:

fuperftitionibus

tis,

paucis excep; qui conciones hujus fui paftoris audiebant aliquando, fed ifti valde

& erroribus

Pontificiis erant addiliffimi

rudes. (Cit ibid., p. 149, note 3.)

I2

EPISTOLA

J77-279-

de ftylo ex conceptibus magis


cans, illum aperte
eft
fis

qum

ex verbis judi-

tuum

effe

fupra fcripferim), fatis


editus, ut

qud pro
in culp,

te ac te confcio

fit

non minori
Republic
5

qum fi folus eum fcripfiffes. Deinde, cm me nimi in alina Academi,


curiojitatis accufas,

ob id unum qud judicium fub nomine veftrae Academise contra me editum aufus fim examinare; teque ut ejus Authorem, fi non unicum, certe praecipuum (quod verum effe manijfeflum eft, quia tune Academiae Redor, & in judicio a confiderarim, ac pauca quaedam illo prsefes fuifti)

& Eccleji,

10

vitia tua deferipferim,

ne fides calumniis haberetur


b ?

quis

non

videt te Fimbrise iniquitatem imitari

Vis

enim
fas,

tibi licuiffe

me,

in

quem

nihil
;

unquam
fine

juris

ha>5

buifti, publicis feriptis

infamare

aeferocia?

me

accu-

qud iftam infolentiam tuam tione non tulerim. Et fane injuriam


Reipublicse, atque Ecclefiae veftrae,
vitia

obmurmuraAcademi?,

facis

quod privata tua


20

earum partem, & quidem fecretiorem five fantiorem, de qu nefas fit extraneo inquirere, effe velis. Hocque idem crimen curiojitatis Marefio aliquoties eodem jure exprobrafti, qud nempe benedidas tuas Thefes examinare aufus fuiffet tu ver non eras
:

in alina

Republic nimis curio|fus,


effet
(1"

cm

in iifdem

illis
* 5

thefibus Optimates Sylvseducenfes idololatrise accufabas.

Mirum
la ligne

profed,

fi

dominis tuis poffes

4 Non
a.

dit.).

Jugement du

17 (ou 16)

mars 1642. (Voir

t.

III, p. 55i-553, et

t.

VII,

p. 590-593.)

Gisbert Voet fut recteur de l'Universit d'Utrecht, du 16 mars


21, note b.

1641 au 16 mars 1642.


b.

Ci-avant, p. 83,

I.

*79->.

Ad G.

Voetium.

103

perfuadere, tantam efle debere in nova veftr Aca-

demi
judiciis
5

Profefibris Theologiae

poteflatem, ut alios
fine ratione, publicis

quofcunque, ad arbitrium
;

&

condemnet iifque, quos ita condemnavit, mutire non liceat, quin ftatim rei fint nmi curiojitatis in

alina Republic, dicanturque res

& facra

Tho-

logies

&

Politi veflr ecclejiajlic perreptare, atque

Ecclejiarum

& Academiarum perturbationem


afficis

moliri. Nae

magno honore
10

Ecclefiam tuam,

fi

velis ejus res

& facra in
illis

calumniis mis confiftere, ade ut

nemo de

queri aufit, quin hoc ipfo Ecclefiarum veftrarum

perturbationem moliatur.

Non etiam tibi proderit, qud me peregrinum &\Poni5

10

Nec opus eft ut dicam talia efle fdera Rgis mei cum Dominis harum regionum, ut quamvis hodie primm hue appulifem, aequo tamen jure cum indigenis frui deberem atque me tam multis annis hc verfari, & omnibus honeftioribus efle tam notum, ut quamvis ab hoftium partibus veniflem, non amplis pro peregrino eflem habendus. Nec opus etiam eft, ut provocem ad libertatem religionis, in
tificium voces.
;

hac Republic nobis concefifam. Sed tantm afiirmo tam feelerata mendacia, tam feurrilia convitia, tam atroces calumnias in veftro libro contineri, ut nequi25

dem

hoftis in hoftem, vel Chriftianus in infidelem, iis

uti polfit,
claret.

quin fe improbum feeleratumque


in

efle de-

Addo me tantam urbanitatem

hac gente

femperefle expertum, tam a|mice ab omnibus quibuf-

cum
3o

verfatus

&

officiofos
12

fum receptum fuifle, ac tam benignos alios omnes agnovifle, tamque remotos
(/"
dit.).

Non

la ligne
III.

uvres.

69

194

Epistola

381-381.

ab

ift veftr ruftic

quamvis ignotos & tem quin vos, conterraneos fuos, longe magis qum
ullos peregrinos averfentur.

importuna libertate quoflibet innocuos laceflendi, ut non dubi-

&

Denique genius incolarum Belgiific mihi ej notus, ut putem eos qui cseteris praefunt, fsepe quidem in hoc Deum Opt. Max. imitari, qud fatis tarde ac cundanter pnas nocentibus exigant fed tamen, cm
;

improborum audacia e ufque proceffit, ut eam judicent effe corcendam, eofdem null grati corrumpi, ac nullis verbis inanibus falli pofle. Ac qui
Profeffionis
luifti,

10

&

Religionis tuse honori peffime confu-

libros charitate

&

rationibus vacuos

folifque
fe
i5

calumniis refertos evulgando, cave ne judicent


ipfos

non

fatis

bene

illi

pofle confulere, nifi in te

animadvertant. Yale.
4

Non

la ligne (1"

dit.).

CLAIRCISSEMENTS

Parmi

les lettres

de Regius, ou plutt

les extraits

dont Bamet donne

la

traduction, nous en avons omis une (la 2 5 e ), qui renferme

un passage

intressant au sujet de l'affaire de Bois-le-r>uc (voir ci-avant, p. 64-107).

Voici tout l'alina, o

il

se trouve

mentionn

Le libelle diffamatoire du prtendu Miniftre de Bofleduc contre le livre de Defmarets, n'toit que l'avant-coureur d'un jufte volume que Voetius entreprit la hte, pour fronder la confrairie de Ntre-Dame de Bofleduc. Les Magiftrats de cette ville en eurent avis ; & s'tant affembls

pour dlibrer des moyens de rprimer l'infolence de ce brouillon, ils en crivirent en corps aux Etats de la province d'TUrecht & aux Ma-

giftrats de la ville. Voetius fe vanta mme depuis (en marge : Pag. 421 de confrat. Marian.), qu'ils lui firent l'honneur de lui crire en particu* lier, pour lui faire tomber la plume des mains ; mais que ce fut en vain. Car, encore que le Magiftrat d'Utrecht et arrt l'impreffion de ce nou veau livre (en marge: Lettr. 25 Mf. de Reg.), & qu'il et dfendu Voetius de la continuer, pour fatisfaire aux ordres des Etats de la pro vince, il ne laiffa point d'agir fecrtement (en marge : Argum. Ep. ad celeb. Voet pendant les mois de Novembre & de Dcembre, s'tant ) content de changer l'Imprimeur & la forme du livre, qui d'un VIII devint un XII afin qu'il pt le faire voir au Synode Gallo-Belgique qui devoit s'aflembler la Haye en 1643 (en marge : Tom. 2 des lettr. de Defc. pag. 541. Lettr. 25 Mf. de Reg.) & que, fe relevant de l'obef
:

fance qu'il devoit aux Magiftrats lacs par l'autorit ecclfiaftique du Synode, auquel Meffieurs de Bofleduc avoient bien voulu s'en rapporter

pour dcider de leur confrairie, il trouvt moyen d'y rendre fa caufe triomphante. Meffieurs de Bofleduc furent avertis du peu de foumiffion qu'il tmoignoit pour fes fuprieurs. Quelques-uns en furent indignez,
de

& entre autres M. Brederodius, Proteftant, perfonnage qualifi, qui la confrairie, & qui fit menacer Voetius de lui faire donner les

toit
tri-

196

Eclaircissements.
marge
:

vires (en
autres,

Ibid. leur. 25.


le

Item

lettr.

26 Mf. de Reg.). Mais

les

aimant mieux

mprifer, jugrent plus propos de l'abandonIl

parut que Voetius avoit trop prfum de la faueur des Miniftres des fept Provinces-unies qui fe trouvrent au Synode Gallo-Belgique. Malgr le zl qu'ils avoient tous dtruire jufqu'aux moindres veftiges de l'ancienne Religion, ils fe crurent obligez
ner fes propres inquitudes.
(en

marge

duite de Meffieurs de Bofleduc,


tius. Il n'y eut

Art. 24 Synodi Gallo-Belg. ann. 1643) d'approuver la conde blmer celle de leur confrre Voe-

&

que

la

confidration du miniftre qu'ils honoroient dans

eux-mmes,

&

l'apprhenfion de donner fujet aux Catholiques de les

remercier, qui arrta leur cenfure.

(A. Baillet, Vie de


t.

Monfieur Des-Cartes, 1691,


184-185.)

II, p.

II

Bibliothque de l'Universit de Leyde, parmi les lettres MS. adresses Colvics (Andras), ministre Dordrecht, il s'en trouve une
la

d'ADRiANUs Heereboord, 8 avril


fort intressantes.
n

642, qui contient sur Descartes des choses


:

En

voici les principaux passages

tius. Intellexi

D. Cartefii Metaphyfica etiamnum fub pralo fudat, aut alget pode Cl.-D. Vorftio' (qui plurimum a fe falutem dici voluit) pnes Nob. D. Cartefium effe tralatum quendam de homine jam confeftum, in quo thefin iftam adftruat, qud omnia animalia, prter hominem, ceu automata Jint ; praeterea eum jam adornare, aut adornalTe, b totius quadripartitae philofophiae Euftachii Santo Paulo monachi refutationem. Quod utrumque fcriptum, & plura alia, ne premat diutius, fi quid apud eum poffis, boni publici cauf, pete, roga, urge, infta,
. . .

Vir Cl.

D. Regio

Ultrajeft. profeff., ne quid fimile

unquam
eft.

difputet, lgat,

im

& fcribat

(ut accepi), quale tralatus ifte noviffimus

&

quaedam

dif-

putationes philofophicae exhibuerunt, interdidum

Quod cm
hoc, 20

audivi,
e
,

eandem aliquando
ex vit a Freigio

Rami fortem fuiffe ante feculum confcript, in memoriam incidit.


P.
,

& 8 anno

formis fubftantialibus,
a.

Excuditur jam Leidae apud nos refponforium aliquod fcriptum, pro & D. Voetio fub Refpondentis nomine. Cui
Voir
t.

III, p. 686, lettre du 19 juin 1643. pp. i85, 196, 23a, 233, 25i, 25g, 260, 286 et 470, lettres du 3o sept., 1 nov., 3 dc. 1640, 21 janvier et 22 dc. 1641. c. Ramus fut assassin a Paris, le 26 aot 1572, deux jours aprs le massacre de la Saint-Barthlmy. b. Ibid.,
1

Eclaircissements.

197
,

qud refpondere non

licebit

Regio, iniquis ferrera


fubftantiales,
ut,

nifi

Bootii fratres

jam demoliti effent illas formas queat, vix equidem videam.


a

quid amplius dici


contentione, qufl to-

Tuum aliquando
;

judicium de phiiofophic

iftac

dus nature principium


erit

vel fubruitur vel ftabilitur, cognofcere volupe


b
,

ut

& quid cenfeas & fentias de Herberto ifto


;

quem, apud

te

vifum,

qud a rbus pbilofophicis alienior videatur lingua gallicana, qu exilis tamen & facile vo|xaToitoit, mihi tamen in legendis id genus fcriptis minus
gallice

nuper Amftelodami mihi comparavi

fed latine mallem,

ufitata. >

P. Merfennus contra Cartefium nihil edidit % ut intellexi ex Nob. C. Hogelando, indivulfo Cartefii focio. Videtur nova qudam philofophiae

fyncerioris lux tenebras Ariftotelicas

& fcholafticas &

perrumpere,

qus

ut

>

multorum mentes, an tiqui tatis


nimis,
illuftret

cui fua debetur laus praejudicio occuptes


veritads ftudiofi ex toto
>

tandem,

eft

cur boni omnes


<

animo exoptant ...

Adrunus Heerkboord.
la

D'autre part, le
suivante, date
cartes.

mme

Colvius reut de
la

princesse Elisabeth la lettre

du

21 juin 1643, au sujet de YEpiJiola

ad Voetium de Des-

L'autographe se trouve aussi


:

Bibliothque de l'Universit de

Leyde

Monfieur Colvius, Vous m'enfeignez encore mieux par exemple que le {sic) maxime de la generofit, duquel vous faite(s) mendon en voftre lettre du 9 me de Iuin, en aiouftant au bienfait d'une converfation fy profitable qu'eft la voftre, celuy de vos efcrits, defquels le fieur Votius a fort bien expliqu mon fens, en vous affurant qu'ils me feroint agrables, & principallement voftre opinion touchant le dernier livre du eur Defcartes, o vous faites paroiftre (la vertu qui de toute les aultres eft plus recomendable a ceux de voftre profeffion) le defir d'introduire la paix & une charit mutuelle entre les Docles. Certainement la gure {sic) des princes n'eft pas plus nuifible au repos du genre humain, que la paffion de ces Meffieurs contre la perfone de ceux qui
par prcepte

opofent leur dogmes,


mille qu'il

l'eft

fon inftruftion.

y en

avoit plufieurs de voftre

Pourquoy il ceroit trs humeur, pour eftouffer ces

conteftes perfonelles, avant qu'elles vienent en lumire.

t.

Voir, pour ce passage, une lettre de Colvius Descartes, du 9 juin 1643, III, p. 680. Elisabeth continue, et ceci est rapprocher de la lettre
avril 1643, ibid., p.

du 23

646

le

vous remercie aufy pour

le livret

que m'avez envoie au mefme tems,


t.

a.

b.
c.

Tome Tome

III, p. 56a, lettre du II, p. 566, note a.

avril 1642 et

IV, pp. 77-8, 79-80, 180.

Voir ci-aprs, Lettre apologtique, p. 4

et suiv.

i8

Eclaircissements.

qui promett baucoup en l'aftronomie. Mais ie voudrois que fon autheur (come aufy Rieta) nous eut fait cognoiftre fa fcience, avant que l'admirer. Le Conte d'Arondel a ouy tant de merveilles di dernier, qu'il eft refolu d'aller voir fon il d'Enoch & s'il continue fa refolution de venir de Colloigne en ce pays, ie m'alfure qu'il nous aportera l'inftrument mefme, s'il eft a vandre, ou bien une difcreption plus particulliere de fa conftru&ion, que ie vour enviray tout aufy toft, fy elle mrite voftre veue. . Sy ie peus avoir le moien de vous faire plaifir en aultre chofe, ie vous prie d'y emploier celle qui eft, Monfieur Colvius, voltre trs affe&ione, Elizabeth. Ce n mc de Iuin 1643.
; .

LETTRE APOLOGETIQVE
DE M DESCARTES,
R

AVX MAGISTRATS
DE LA VILLE D'VTRECHT
Contre Meflieurs Votius, Pre

&

Fils.

AVX MAGISTRATS
D'VTRECHT
[16 Juin 1645

&

21 Fvrier 1648

b
.]

Meffieurs c
5

Ceux qui fauent

les continuelles injures

que

i'ay

receus depuis quatre ans des Votius, trouuent


a.

Avx Magistrats.
texte latin
:

pondent au
getica.

Ce sont les termes de Clerselier, et ils rAd Magistratvm. (Voir ci-aprs, Querela Apolo-

En

ralit, cette lettre tait

adresse

au Vroedschap d'Utrecht.

Le Vroedschap, ou Corps de Ville, comprenait Utrecht deux bourgmestres, deux trsoriers, dou\e chevins, et vingt-quatre conseillers, en tout quarante membres, comme on le voit ci-avant (p. 1 5 5 note a) dans un passage de la Prface de VAdmiranda Methodus. (Renseignement donn par M. le D r S. Muller, Con(Voir p.
ci-avant, Avertissement.)
: ,

vm

servateur des Archives Utrecht.)


b. La date du 21 fvrier 1648 est celle que l'on trouve, crite de la main de Descartes, la fin d'une traduction flamande de cette lettre, conserve aux Archives d'Utrecht. (Voir notre t. V, p. 125, et ci-avant, p. iv et ix,

Avertissement), avec une note, galement de la main de Descartes, qui dclare ne rpondre

avait t

que du texte franais seulement. Mais envoye une premire fois au Vroedschap, en

la

mme

lettre

latin, le 16 juin

1645 (voir notre t. IV, p. 226, et ci-avant p. vin, Avertissement). Cette premire date, du 16 juin 1645, correspond parfaitement avec la dclaration ci-aprs de Descartes (1. 5-6) les continuelles injures que i'ay receus depuis quatre ans des Voetius. Et de mme encore ci-aprs, p. 271, depuis quatre ans. Les attaques de Voet 1. 9 et p. 272, 1. 5, deux reprises n'ont, en effet, commenc srieusement qu' partir de 1641. Et cela seul suffirait prouver que le texte franais, du 21 fvrier 1648, est conforme au texte latin, du 16 juin 1645. c. Texte donn par Clerselier, Lettres de M" Descartes, t. III, 1667, p. 1-49. Nous reproduisons, en haut des pages, la pagination de ce t. III.
: :

uvres.

III.

70

202

Lettre apologetiqve

i-.

eftrange que ie n'aye point encore tafch de m'en reffentir


crits
:

non pas que Ton iuge que leurs paroles ou leurs fuflent dignes que ie m'arreftaffe aucunement
ne
fe feruoient

eux,

s'ils

point de voftre authorit pour


5

m'offenfer; mais, parce qu'ils appuyent toutes leurs

calomnies fur vn iugement

qu'ils

prtendent que vous

auez donn contre


la deffenfe de

moy

a
,

on

croit

que

ie fuis oblig

mon honneur.

Et de vray, c'eft |bien auffi

mon opinion; mais l'affaire que i'ay eue contre Schoock,

& depuis,

celle qu'il a

caufe que ie l'ay

eue contre Gisber Votius, font diffre. I'ay fouffert cependant toutes
caufce,

10

lesbrauades de ces Meilleurs, qui m'appellent injurieu-

fement deferorem
ville,

& me deffient d'aller en voftre


banny.
Ils

mefme, qu'ils gardent encore vne action en contre moy, dont ils fe feruiront en fon temps forte que, quand ie ne le voudrois pas, ils me contraignent eux-mefmes me deffendre.
eftois

comme fi i'en comme par menace,

difent

i5

Mais, afin de procder par ordre,

& que,

fi

ie

ne

fuis

pas affez heureux pour vous fatisfaire,

ie puifie

au

20

moins

fatisfaire le refte

du monde,

& faire voir

toute

la terre

que

ie

n'auray iamais rien obmis, non feule-

ment de ce qui peut eftre de mon deuoir, mais mefme de la ciuilit, pour mriter d'eftre trait par vous tout
autrement que
ie

ne

l'ay eft

fommairement la juftice de ma mes ennemis, afin que i'en puiffe auoir raifon par vousmefmes, s'il eft poflible; & fi ie ne le puis, que vous me faffiez au moins la faueur de m'apprendre quelles
font les procdures qui ont elle faites contre
a.

vous expoferay icy caufe, & l'injuftice de


ie

25

moy dans

3o

Voir

t.

IV, p. 20 et p. 65o.

2-3.

Avx Magistrats d'Vtrecht.

205

voflre ville, par quels iuges elles ont elle faites,


;

& fur

quoy elles font fondes car ie n'en ay encore rien fceu que par leurs crits, ou par les bruits qui font femez en leur faueur, fur lefquels ie ne puis m'afurer. En l'an 16^9, au mois de Mars, Monfieur imilius, Profeffeur en voftre Acadmie, & le principal ornement qu'elle ait, fit vne oraifon funbre en l'honneur de
Monfieur Renery, qui auoit
aufli eft l'vn
8
.

des premiers

ornemens de
10

la

mefme Acadmie
il

Et entre plufieurs

chofes qu'il dit de luy,

employa
fi

la principale partie

de fon oraifon

le

louer de l'amiti qu'il auoit eue auec

moy, en me donnant de
honte de
i5

les redire. le

grands loges, que i'aurois mettray feulement icy le titre


qu'il joignit

& la conclufion d'vn loge


funbre, lors qu'il la
fit

cette oraifon
le titre
:

imprimer. Voicy
\

Ad

mnes
cartes,

defuni, qui

cum NobiliJJimo Viro

Renato Def-

nojri fculi Atlante

conjunclijfm, abdita naturce

& Archimede vnico, vixit & cli extima penetrare ab


il

eodem edous. Et en la conclufion,


20

parle ainfi au def-

fun&

Et noua qu docuit, tibi nunc comperta patefcunt, Omniaque in liquidofunt manifejia die; Vt mrita dubites, vtrm magis illius arti,

An nunc

indigeti Jint

mage

clara

tibi.

Ces louanges furent agrables aux plus


25

honneft.es

gens de voftre

ville,

comme il parut de ce qu'on trouua


voftre Vniuerfit les rendift

bon que l'Imprimeur de


8 Renery]

Reuery

(Clers.), faute.

24 indigeti] indigetse

(ibid.).

a.

Voir

t.

II, p.

528-529.

204
publiques
flaterie,
foit,
;

Lettre apologetiqve

3.

&

elles eftoient

hors de tout foupon de

pource que Monfieur vmilius ne

me

connoif-

en ce temps-l, que par rputation

& par mes efmefme


fu5

crits. le

ne les auois pas auffi recherches; au contraire,


qu'il auoit faits fur le
eft

quelques autres vers


jet

enuoyez pour les voir, & par aprs redemandez, pource qu'il n'en auoit point de copie, & qu'il defiroit les faire imprimer, ie trouuay vne excufe pour ne les luy pas renuoyer Non que les louanges qui venoient d'vne perfonne de fon mrite me
m'ayant
.

10

dpleufTent
fible d'eftre

mais parce que, fachant qu'il eft impofvn peu extraordinairement lou par ceux
;

qui font tres-loables eux-mefmes, que ceux qui pr-

tendent de lettre,

&

ne

le font pas,

ce m'eftoit afTez de fauoir la

ne s'en offenfent, bonne opinion qu'il auoit


la

de moy, fans defirer

qu'il la publiait.

Peu de temps aprs, fauoir au mois de Iuin de

mefme anne, G. Votius


atheifmo
a
.

fit

de longues Thefes, de
20

que ie n'y fufTe pas nomm, ceux qui me connoiffent peuuent afTez voir qu'il y a voulu ietter les fondemens de l'opiniaftre calomnie, en laEt bien
a.

Ces thses

se trouvent

tout au long, et
:

mme

avec des additions


|

postrieures, dans le

volume intitul Gisberti Voetii, Theologice in Acad. Ultrajein Profefforts, Selearum Difputationum Theologicarum Pars Prima. Ultrajefti, Apud Joannem Waesberge, Anno CID IDC XLVIII. Ddicace Andr Rivet, date d'Utrecht, Kal. Octob. Voici ces thses 1647 . Prface au Lecteur, Eid. Nov. 1647 a De Atheifmo. Resp. Gualtero de Bruyn Amisfurtenfi. Ad diem
\ \ |

22 Iunii 1639. (Pag. 1 14-1 35.) Id., pars secunda. Ad diem 29 Iunii 1639. (Pag. 135-149.)
Id.,

pars

tertia.

Id., pars i3 Iulii 1639. (Pag. 166-226.) Le rponVoir t. III, p. 604-605. Voir aussi clairdant est toujours le mme. cissement I ci-aprs, la suite de Querela Apologetica.

Ad diem 6 quarta. Ad diem

Iulii 1639.

(Pag. 149-166.)

3-4.

Avx Magistrats d'Vtrecht.


il

205
il

quelle

a toufiours depuis perfift

car

y a mfi,

parmy
encore
5

les

marques de

l'atheifme, toutes les chofes

qu'il fauoit m'eftre attribues qu'il n'y

par

le bruit

commun,
bonne. Et

en euft aucune qui ne


c'eft qu'il

fuft

ce qui
auffi

eft icy

remarquable,

ne

me connoiflbit
;

10

que par rputation & par mes efcrits en forte que les qualitez qui auoient donn fujet aux louanges d'imilius, eftoient les mefmes dont Votius tiroit le venin de fa medifance. le ne diray point combien de perfonnes m'ont aflur depuis ce temps l, qu'il tafchoit de perfuader que
|

i'eftois

Athe,

& comment il rpandoit ce venin de tous


:

coftez dans ces Prouinces

car

il

voudroit que

ie

luy

prouuaffe,
i5

& pendant qu'il aura le pouuoir qu'il a dans


il

voftre ville,

n'y a perfonne qui fuft bien aife d'y eftre


le

tmoin contre luy.


l'anne fuiuante,
il 3

me

contenteray de dire que,

alla chercher, iufques


,

dans

les

ao

vn des plus ardens protecteurs de la Religion Romaine, pour tafcher faire ligue auec luy contre moy, comme fi i'euffe eft l'ennemy de tous les hommes. le repeteray icy quelques mots de la lettre qu'il luy criuit b dont i'ay l'original entre les mains, & dont ie vous ay cy-deuant donn copie.
Cloiftres de France
,

Voicy ces mots


25

Renati De/cartes Philofophemata qu-

dam

Gallic in-quarto dita vidiji procul dubio. Molitur

a. Le P. Mersenne. Plus tard, en 1647, dans les Paralipomena du gros volume cit ci-avant (p. 204, note a), Voet revient l-dessus en ces termes Atque hic Merfennus, quamvis novam hanc philofophiam Renati des
:

Cartes antea ftrenue improbaverit, immo etiam refutationem ejus feri fe fufceptam aut fufcipiendam mihi per literas indicaverit, poftea tamen nefcio quo vento fubito afflatus, eam tanquam Oe<mveu<rrov fufpicere
voluit, aut faltem ita prae fe tulit.
b.

(Pag.

159.)

Voir

t.

III, p.

23o-23i.

206
ille

Lettre apologetiqve
vir,fedfera nimis, vtopinor, feam nouam,
;

4-s-

nunquam
qui

aniehac in rerum naur vifam, aut auditam


illum admirantur atque adorant, tanquam

& Junt &

nouum Deum
cenfur
5

de clo lapfum. Et vn peu aprs

Iudicio
.

e^iAocTa, tu ipjius fubijci debebant

nullo Phyjico aut


te
:

Metaphyjico felicis deijceretur, qum


in

quippe qui e

parte Philofophi excellis, in qu

ille

plurimum pojfe

creditur, in Geometrifcilicet&Optic. Cert dignus hic

labor eruditione
halenus,

& fubtilitate

tua

veritas te ajjerta

& in conciliatione

Theologi ac Metaphyjic
te requirit
,

&

10

Phyjic cum Mathefi ojlenfa,

vindicem &c. Sur

quoy
foit

vous prie de remarquer que bien que ce ne pas vn crime d'auoir amiti auec des perfonnes de
ie
i5

diuerfe Religion & de leur crire (autrement vous feriez

tous criminels, caufe de l'alliance que vous auez

auec noftre Roy), toutesfois en ce faint Reform, qui m'appelle ordinairement Iejuijlajlrum, & qui n'a point de plus frquente raifon pour me rendre odieux auprs
de vous, que de preuue certaine
prefcrit

me

reprocher

ma
|

Religion, c'eft vne


les

qu'il

ne garde pas

rgles qu'il

20

aux autres, & qu'il n'eft point fi fcrupuleux, quand il croit que le peuple n'en faurarien, qu'il ne foit bien-aife de rechercher l'amiti d'vn de nos Religieux, & de le reconnoiftre pour deffenfeur de la vrit en luy difant Veritas te ajjerta, & in conciliatione
:

25

Theologi ojlenfa &c, pourueu

qu'il puifle,

par fon

moyen, me faire quelque dplaifir. Et afin que vous fachiez que ce


(lefquelles
c'eftoit
il

n'eftoit point qu'il

trouuaft quelque chofe reprendre en


n'eftoit

mes opinions
3o

pas capable d'entendre), mais que par vne pure malignit qu'il tafchoit de me

s-e-

Avx Magistrats d'Vtrecht.

207

dcrier

comme

l'autheur de quelque nouuelle herefie,

en difant: Molitur ille virfeam nouam, &c. Etfuntqui illum adorant tanquam Deum, &c. ie diray icy ce que contenoit la rponfe que luy fit ce dode & prudent
:

Religieux 8

qui fut, qu'il croit bien-aife d'crire contre


qu'il eu (t quelques raifons

mes opinions, en cas


impugner,

pour

les

&

que,

pour

cefujet,

il le

prioit de luy enuoyer

celles qu'il auoit,

ou qui pourraient ejlre fournies par fes

amis,
10

Mais iamais Votius ne luy en aenuoy aucune, bien qu'on m'ait nomm des perfonnes qu'il auoit employes pour en
feulement content de luy crire fa comparaifon auec Vaninus, qui eft l'vne de fes princi:

& qu'il en chercherait aujji de J on cofi.

chercher

il

s'efl

pales calomnies
i5

b
,

&

de faire courre

le bruit

que ce

Religieux criuoit contre moy.

De plus, afin qu'on fache que ie ne crains pas qu'on impugne mes opinions en matire de fcience, & que
ne m'en offenfe en aucune faon, lors qu'on n'vfe point de calomnies contre mes murs ie diray encore
ie
:

20

icy

que ce fage Religieux m'enuoya fa Rponfe ouuerte,


laifTant

en

ma difcretion d'en faire ce que ie voudrois,


fidlement

&

que

ie l'addreffay

moy-mefme Gisbert
ferme
fineffe

Votius, aprs que ie l'eu leu

&

ne peut dire
a5

qu'il

ait

aucune

En quoy on ou collufion
.
:

car ce Religieux auoit intention de faire ce qu'il promettoit


;

&

fi

Votius auec toute fa cabale luy euflent

peu donner
pas
a.

la

moindre raifon contre moy,


l'crire,

il

n'euft

manqu de

& moy

i'en

eufle eft fort

b.
c.

Voir t. III, p. 600, I. 2, et p. 602-604. Voir aussi p. 197, Voir ci-avant, p. 174, 1. 27. Tome III, p. 607-609.

l.

il.

208
aife
;

Lettre apologetiqve

6.

comme

il

a paru, en ce qu'il en a luy-mefme de-

puis crit d'autres, que i'ay


a
.

moy-mefme

fait

imprimer

fous le titre de fcondes objedions contre


tations
le

mes Mdi5

ne parle point de ce qui s'eft paff pendant ces annes-l au regard de Monfieur Regius, qu'on penfoit enfeigner mes opinions touchant la Philofophie, &
qui a elle en hazard d'en eftre
le

premier Martyr; bien


.

que

i'aye
b
,

nom
car

il

veu depuis peu, par vn Hure qui porte fon qu'il en eftoit plus innocent que ie ne penfois: n'a mis aucune chofe en ce liure, touchant ce qui
foit

10

peut eftre rapport la Thologie, qui ne

contre

mon

fens.

Mais
c
,

ie fuis

oblig de dire, que fur vn

mot
i5

de fes Thefes

qui n'eftoit d'aucune importance, ny

mefme

diffrent de l'opinion

commune, de
;

la

faon

qu'il l'interpretoit,

Votius

fit

d'autres Thefes contrai-

d res qui furent difputes trois iours durant

& que i'y


fuit

fus

nomm,

afin

qu'on ne peuft douter que ce ne

pour autheur des opinions aufquelles il donnoit pour loge, en fes Thefes, que ceux qui les & que comme fi croyent font Athes ou Belles i'euffe elle le chef de quelque nouuelle fe&e d'heretiques, ou que i'eufTe voulu faire le Prophte, il difoit de moy par mocquerie Elias veniet*. Et mefme, qu'il
qu'il tenoit
;
,
:

moy

20

fut fur le point de dclarer Monfieur Regius hrtique,


Voir t. VII, p. 121-170. Henrici Regii Ultrajectini Fundamenta Phyjices. (Amstelodami, apud Ludovicum Elzevirium, A* 1646.) Voir t. IX, seconde partie, p. 19-20. Ce passage, au moins, n'a pu figurer dans la lettre latine envoye le 1 6 juin 1645. Voir ci-avant, p. 201, note b. c. Hominem effe ens per accidens. Voir t. III, p. 460 et 462. d. Les t8, 23 et 24 dcembre 1641. Voir t. III, p. 488. e. Voir t. VII, p. 587, 1. 23-24.
a. b.

25

6-7-

Avx Magistrats d'Vtrecht.

209

au nom de fa Facult de Thologie, fi l'vn des principaux de voftre Corps 8 ne l'euft empefch. Et enfin, qu'on publia en fuite vn iugement, au nom de voftre Acadmie, o mes opinions eftoient condamnes fous le nom de Noua & prfumpta Philofophia b Apres quoy, il ne luy reftoit plus que d'employer fa Facult de Tho.

logie (qui eft toute fa deuotion, ainfi qu'il a paru depuis),

pour
l'vn

fe

plaindre de

moy
fi

auxMagiftrats,

comme

de l'autheur d'vne doctrine


10

pernicieufe, qu'elle auoit

rendu

de vos Profefleurs hrtique. Lefquelles

chofes eftant venues

ma

connoiflance, i'aurois eft

imprudent,

fi

i'auois

nations de cet

manqu de m'oppofer aux machihomme. Et ie ne le pouuois faire d'auiufte,

i5

cune faon plus moins de fujet de


:

plus honnefte, &[dont

il

euft

fe plaindre,

que de

celle

dont

i'vfay

*o

pour lors car ie me contentay de raconter par occafion, dans vn crit que i'auois alors fous la prefTe c les injures que i'auois receus de luy, afin feulement d'uenter la mine, & de rompre le coup de fes medifances, en faifant fauoir ceux qui les pourroient
,

our, qu'elles

ne deuoient pas eftre creus fans preuues,

d'autant qu'il m'eftoit ennemy.

a5

pour dtromper ceux qui cet homme de bien a perfuad que ie I'auois attaqu le premier. Car ie feray bien-aife qu'ils fachent, qu'outre les mauuais difcours que i'apprenois, de toutes parts, qu'il tenoit de moy en fes leons, en fes difputes,
i'cris icy,
a. b.

Ce que

Gisbert van der Hoolck.

Jugement du 16 mars 1642. Voir


1.

t.

VII,

p.

590-59?, en particulier

p. 591,
c.

11-12.
t.

Epistola ad R. P. Dinet. Voir

VII,

p.

563-6o3, en particulier

p.

582-599.

uvres.

III.

71

210

Lettre apologetiqve
ailleurs,
ie

7-

en fes prefches, & de fa main, dont


defquelles
il

&

outre les lettres crites


8
,

garde les originaux


la plus criminelle

en l'vne
il

me compare

auec Vaninus, fur quoy

fonde

la plus noire
:

&

de toutes fes
5

medifances
lefquels
il

ie

puis conter fept diuers imprimez par

auoit tafch de
dit,

me

nuire, auant que i'euffe

iamais rien crit, ou

ou

fait
h
;

contre luy.

fauoir
qu'il
c
;

quatre differens de Atheifmo

vn cinquime,
Corollaria*

nommoit

Corollaria the/bus de Iubileo fubiea


ifta

fixime, qui eftoit Appendix ad

vn ou

10

The/es de formis fubflantialibus ;

&

enfin, le Iudicium
;

Academi Vltrajefln
ie veuille rien ofter

pour

le

feptime

non pas que

de
;

la part

que

fes confrres pr-

tendent ce dernier mais, parce qu'il eftoit alors leur Redeur, ils ne peuuent nier que la principale ne
luy appartienne.

i5

On

dira peut-eftre que ie n'eftois

point

nomm

en

la plufpart
aufli

de fes imprimez
mien, ny

mais

il

ne

l'eftoit

point

dans

le
f
.

mefme

voftre

En forte qu'il n'y auoit Acadmie, ny voftre Ville autre diffrence, finon que les chofes que i'auois crites

20

de luy, eftant toutes vrayes, l'offenfoient bien plus que ne nvoffenfoient celles qu'il auoit crites contre

moy, qui
forte,

eftoient

non feulement
vn peu aprs,
6-10.

fauffes,

mais

aufli

hors de toute apparence. En

effet, il fe

piqua de

telle

que
t.

i'appris

qu'il confultoit

pour

*5

a.

Voir

V, p. 410,

1.

Ces

lettres,

malheureusement, n'ont pas


p. 402, note a.

t retrouves.
b.
c.

d.
e.
f.

Thses de juin et juillet 1639, cites ci-avant, Voir t. III, p. 487-488. Ibid., p. 512-519. Ibid., p. 55i-553, et t. VII, p. 590-593.

Tome

VII,

p.

590, note

b.

7-8.

Avx Magistrats d'Vtrecht.


faire

me

vn procez

d'injures,

& qu'il compofoit cepen:

dant contre
deflein de

moy diuers me battre, &


afin

crits
|

en forte

qu'il auoit

de m'appeller en juftice en
battu payait l'amande.

mefme temps,
5

que

le

Et i'eflois auerty, de diuers lieux, qu'il criuoit con-

moy; on me le mandoit mefme de France 3 tant cela eftoit commun. On me difoit auffi des chofes partre
,

ticulires qui eftoient

en fes

efcrits,

&

qui fe trouuent

maintenant
io

les

vnes dans la Prface du liure qui porte


b
,

le

nom

de Schoock

&

les autres

dans

la Narration
c
.

hiforique qui porte le

nom de voftre Acadmie


contre

Mefme

on m'apprenoit
sonnes
i5

qu'il deliberoit fur le

choix des perc'eft

qu'il feroit crire

moy

dire, qui

publieroient fous leur

nom

les crits qu'il

compofoit,

Stylum faciendo fuum, pourroient


;

&

adjotant du leur ce qu'ils

&

qu'en vne affemble de plufieurs per-

fonnes, quelqu'vn auoit dit qu'il deuoit employer fon


fils

cela, mais que fa mre ayant pris la parole, auoit


qu'il eftoit

rpondu
20

encore trop ieune d pour hazarder

fa rputation,

& que, s'il falloit que quelqu'vn criuift, ce feroit pluftoft fon mary. On ne parloit pas encore de Schoock, & plufieurs fauoient dfia ce qui feroit
dans
le liure qui

a elt mis fous fon nom.

Ce que

ie

remarque,
a5

que vous confideriez combien il y auoit peu d'apparence aprs cela, que Votius puft perfuader (contre la confcience d'vne infinit de perfonnes qui fauoient les mefmes chofes que moy), qu'il feroit
afin
a.

De

fait,

l'ouvrage fut

connu en France. Voir


a
et b.
t.

t.

V, p. 69.

b. Ci-avant, p. 5, notes
c.

Tome

III, p. 568-569, et

IV, p. 34-35. Voir ci-aprs, Querela Apole

logetica, claircissement.

d.

Paul Voet

tait

n Heusden,

7 juin 1619.

212

Lettre apologetiqve

8-9.

innocent des liures qu'on publieroit pour

le deffendre;

&

que

moy

ayant receu les

fix

premires feuilles d'vn


autheur, i'auois

tel liure,

quineportoitle
a
.

nom d'aucun

tres-jufte fujet d'addrefer Votius la


i'y

Rponfe que
5

voulois faire

Mais

le

principal motif que i'ay eu pour crire cette


efl

Rponfe, n'a pas

l'enormit des injures que ie


fi

trouuois dans ces feuilles; elles eftoient

abfurdes,

&

fi

fujet

peu croyables, de mpris que


du public,

qu'elles

me donnoient
ay
:

plus de

d'ofifenfe. l'y

eft pouff

par
eft

10

trois autres plus fortes raifons


l'vtilit

dont

la

premire

& le repos de ces Prouinces, qui a toufiours efl defir & procur auec plus de foin par les Franois, que par plufieurs naturels de ce pais & bien
|

ne vouluffe accufer Votius d'aucun crime, i'ay penf que ie rendrois quelque feruice cet Eftat, fi ie
ie

que

i5

aux plus fimples les veritez que ie fauois de luy, pour le recompenfer des faufifetez qu'il publioit de moy, en feignant que c'eftoit ad prmonitionem ftudiof juuentutis. Ma fconde raifon a eft que i'ay cr particulirement faire plaifir plufieurs de voflre ville non point ceux qui font ennemis de voftre Religion, ainfi qu'il tafche impertinemment de perfuader b (car ie croy qu'il n'y en a aucun qui ne le
faifois connoiftre
:

20

a.

Epijlola

ad celeberrimum virum
tard, p. 25

Voetittm. Ci-avant, p.

i.

Voir sur-

tout p. i3, note a.


cit ci-avant, p. 204, note

Pr/ace (non pagine) du gros volume Cartes), quamvis in theologi hofpes, imprimis reformata, & religione Papifta, hanc caufam pro D. Marefio contra me fibi traclandam fumfit (Vide Vit. Pat., p. 240), ut fpiffiorcm fcil. redderet famofum fuum in me libellum, & aliquam gratiam apud fuas religionis confortes & apudpauculos reformatos, negotio Mariante Fratcrnit. implicatos, eidem famofo libello fuo conciliaret.
b.

Voet dira plus

de

la

Qui (Renatus des

g-

Avx Magistrats d'Vtrecht.


telle forte,

21

mprife de

tous ceux qui la

que deffendent luy reflemblaffent), mais


qu'ils feroient bien-aifes

quantit des plus zelez

& des plus honneftes gens

de

ceux qui la fuiuent, mefme quelques-vns de vos Miniftres, aufquels ie dois cette louange, que bien qu'il
ait fait

tout fon poffible pour les engager fon party,


ait

& qu'il

mefme

prefent requefle cette


fils
a
,

fin,

comme

i'apprens des crits de fon

il

n'a

10

aucune chofe mon prjudice. Et gnage qu'il a eu du Confiftoire b fait voir


,

pu obtenir deux mefme, le tmoiqu'ils l'ont

refuf

car aprs auoir tranfcrit, de

mot

mot, la re-

quefle qu'il leur auoit faite, en laquelle ie fuis


ils

nomm,

luy donnent vn fimple tmoignage de fes murs,

tel qu'ils
i5

ao

peuuent honneftement refufer aucun de leurs confrres, pendant qu'il n'a point encore eft repris de juftice, & qu'ils ne le veulent point accufer mais ils n'y font aucune mention de moy, ny de rien qui me puifle toucher; & mefme ils dclarent que c'eft voftre requefte qu'ils luy donnent ce tmoignage Op het verfoeck van de achtbaere Heeren Magijiraet der
ne
le
;
:

ftadt Vtrecht, &c. Sur


trats

la

requefle de MeJ/eurs les

Magif-

de

la ville

d'Vtrech.
fi

En forte

qu'ils

ne luy auroient
que,

peut-eftre pas donn,

'aoit eft luy feul qui l'euft


i'ofe croire
fi

j5

on fepare de leur nombre ceux qui font reconnus pour fes cratures ou pour fes difciples, & qu'on demande aux autres leur fentiment, touchant le faux tmoidemand.
Et

maintenant encore

a. Paul Voet Angevangen Procedueren (1643), Narratia hijorica (irf.), Pietas in parentem (1644), Tribunal iniquum (1645), etc. b. Voir la traduction latine de ce tmoignage, Paul Voet, Theologia
:

naturalis reformata,

p. 257. (Ci-aprs, claircissement, la suite de

Querela

etc.)

214

Lettre apologetiqve
ils

9-'-

gnage qu'il a prefcrit Schoock contre moy % manqueront pas d'en iuger ainfi que la vrit
|quiert.

ne

le re-

Ma

troifime raifon eft que, puifque Votius

me

vouloit faire vn procez d'injures, pour m'obliger

vrifier les chofes

que

i'auois mifes

abrg dans

mon

crit prcdent, ie

en paflant & par penfay que ie les


fi

deuois toutes expliquer,

& prouuer

clairement, par

vn fcond crit, que cela me puft exempter de la peine de les prouuer deuant des luges, & mefme luy ofler la volont de m'y contraindre.
Ainfi ayant dreff
qu'il fe

10

mon
;

fcond crit en

telle forte

pouuoit aflez dfendre de foy-mefme,


aufli le

&

def-

fendre

premier

& en

ayant enuoy des exem,

deux Bourgmaiftres d'alors b lefquels leur furent donnez par deux des plus qualifiez de voftre Ville c qui leur firent des complimens de
plaires Meilleurs vos
,

i5

ma part, i'auoe que


164}
d
.

ie

fus furpris, quelques femaines

aprs, lors que ie vis voftre publication du 1} Iuin

ne fufife bien-aife de ce qu'elle contenoit au regard de Votius car i'y trouuois fa condamnation manifefte, en ce que vous y dterminiez qu'il eftoit inutile, & mefme grandement nuifible voftre Ville, fi les chofes que i'ay crites de luy eftoient vrayes, & i'eftois afleur de leur vrit. Mais i'admiie
:

Non

pas que

20

que vous m'eufliez cit pour les vrifier, comme j'adfi vous eufliez eu quelque jurifdicrion fur moy mirois aufli que cette citation euft eft faite auec grand
rois
;

25

a.

Voir

t.

IV, p. 197-198.
et

b.
c.

Frederick Ruysch
Peter van

Leeuwen

et

Johan van Weede. Gisbert van der Hoolck.


et
t.

d.

Voir

t.

III, p.

696-697,

IV, p. 645-646.

io-ii.

Avx Magistrats d'Vtrecht.


au fon de
;

bruit,

la cloche,

comme

fi

i'eufle

eft cri-

minel enfin j'admirois que vous eufliez fuppof pour cela que vous eftiez incertains du lieu de ma demeure
:

car Meflieurs vos Bourgmaiftres pouuoient aifment


5

en prenant la peine de s'en enqurir ceux qui leur auoient donn mon liure. Toutesfois, caufe que cette faon de procder pouuoit auoir diuerfes interprtations,
s'en rendre certains,
s'ils

ne

l'eftoient pas,

&
10

que

ie

penfois auoir mrit voftre amiti

& non pas


l'af-

voftre haine, ie m'affuray que vous n'auiez point deffein de


faire,

me

nuire, mais feulement de faire clater

afin

que celuy qui

eftoit

coupable,

&

fujet

voftre jurifdidion, puft eftre

puny auec l'approbation

de tout
i5

le

imprimer aulfi ma Rponfe publication ", dans laquelle aprs vous auoir cette remerci de ce que vous entrepreniez d'examiner les
C'eil
|

monde. pourquoy

ie fis

murs
20

d'vn

homme

qui m'auoit offenf, ie vous priay,


aufii

par occafion, de vouloir

vous enqurir
le
b
.

s'il

n'eftoit

pas complice du liure imprim fous

nom de Schoock,
point que i'affu-

dans lequel
raffe,

ie fuis

calomni

Non

pour

cela, qu'il

en

fuft

coupable; mais, pource

que tout le monde fon de vous prier


25

l'en qu'il

fouponnoit, i'auois iufte rai-

vous plufl vous en enqurir. l'y declaray aufli, tres-expreffment, que ie ne voulois point me rendre partie contre luy, & que ie proteftois d'injure, en cas que vous voulufliez prtendre quelque
droit de jurifdidion fur

moy. Et enfin

ie m'ofirois,

en

cas qu'il fe trouuaft quelque chofe en


a.

mes

crits

dont

Tome

IV, p. 9-12,

et p.

b.

Admiranda Methodus,

etc.

646-648. Cette rponse est du 6 juillet 1643. Voir ci-avant, p. 5, notes a et b.

2i6

Lettre apologetiqve

u-ia.

vous defiraffiez plus de preuues que ie n'en auois donn, de vous en donner de fuffifantes, lors qu'il vous plairoit m'en auertir. Apres vne telle rponfe, ie ne penfois pas qu'il fuit poffible que vous euffiez aucune intention de me movu principalement que i'apprenois, de diuers lefter lieux, que mon liure auoit eft lu foigneufement par
;

vne

infinit

de perfonnes,

& mefme

par plufieurs Ma-

giftrats

des principales Villes de ces Prouinces, fans


10

qu'aucun y euft rien remarqu, dont Votius euft droit de fe plaindre, ou vous occafion de me blmer; & que ma caufe eftoit fi gnralement approuue, que ceux qui en auoient oy parler plufieurs milliers de
perfonnes, afiuroient n'en auoir rencontr que deux,
qui tafchoient de perfuader que i'auois tort;

&

ces

>5

deux eftoient reconnus pour les fauteurs de Votius, ou pour fes emififaires, comme parle Schoock, qui aflure qu'il en a plufieurs, & il le doit bien fauoir. le m'eftonnois neantmoins de ne receuoir plus de nouuelles d'Vtrecht, ainfi que i'auois couftume auparauant & ie demeuray trois mois fans apprendre ce qui s'y paffoit, au bout defquels i'en receu deux lettres", l'vne aprs l'autre, crites d'vne main inconnue, & fans nom, par lefquelles i'eftois auerty que voftre officier de juftice m'auoit cit, pour comparoiftre en perfonne comme criminel, & que ie n'eftois pas mefme en feuret en cette Prouince b caufe, que par vn accord qui eft entre vous, les fentences qui fe don;
|

20

25

t. IV, p. 3i-32. Cf. ibid., p. 20-23 et p. 649-652. Province de Nord-Hollande. Descartes se trouvait alors op den Hoef.

a.

Voir

b.

Egmond

ta.

Avx Magistrats d'Vtrecht.


la voftre
3

217

nent en

s'excutent auffi en celle-cy. le


c'eftoit

vne raillerie, & ne m'en mus point. I'allay neantmoins la Haye pour m'en enqurir b & apprenant que la chofe eftoit telle qu'on me l'auoit crite, ie m'adreffay Monfieur l'Ambafpenfay d'abord que
,

fadeur de la Thuillerie
bliger,

c
,

qui fut tres-prompt m'oles autres

comme

auffi

gnralement tous

qui i'eus l'honneur de parler;


difficult
10

&

ainfi ie n'eus

aucune

obtenir ce que
n'auois

ie defirois.

Mais

ie

demand autre

chofe, finon que le


fuft arreft,

cours de ces procdures extraordinaires parce que


ie

croyois que ce fuiTent les premires,

& ie

i5

ne fauois rien de la fentence qu'on dit que vous auiez donne auant ce temps-l contre moy. le n'en appris aucunes nouuelles, que quelques femaines aprs, que me rencontrant en conuerfation auec quelques-vns
de ces efprits nobles

&

gnreux, qui s'interreffent

pour
20

la juflice,

encore mefme qu'ils n'ayent point de

familiarit auec

ceux aufquels

ils fe

perfuadent qu'on

fait tort,

i'appris d'eux qu'on auoit publi contre

moy vne

fentence en voftre

nom

d
,

par laquelle les

25

deux efcrits o i'auois parl de Votius eftoient condamnez, comme des libelles diffamatoires. Et pource que ie faifois difficult de le croire, fur ce que i'auois des amis en voftre ville, qui ne m'en auoient aucunement auerty, bien qu'ils n'eulfent point manqu
a.

Province d'Utrecht.

IV, p. 24, 1. 11-12, p. 25-26, p. 33-34, P- $* 1. 10-16, p. 24, 1. 5-20, p. Si, 1. ii-i3, et p. 652-654. d. Sentence du i3 sept. 1643. Voir t. IV, p. 20-23, et p. 65o-652. Voir aussi la traduction latine, Theologia naturalis reformata, p. 258-259 (cib.

Tome

c.

lbid., p. 19,

aprs, claircissement, la suite de Querela Apologetica).

uvres.

III.

72

218

Lettre apologetiqve

>*-i3.

auparauant de

publication du i } Iuin, ils du \) Iuin auoit eft faite d'vne faon plus clbre que l'ordinaire, auec plus grande conuocation de
peuple,

me donner auis de voftre me rpondirent que cette

publication

&

qu'elle auoit elle

imprime,

affiche,

&

en-

uoye auec foin en toutes les principales Villes de ces Prouinces, en forte que ce n'efloit pas merueille, que mais que depuis la Ri'en euffe eu connoiffance ponfe que i'y auois faite, on auoit entirement chang de ftyle, & que mes ennemis auoient eu autant de foin d'empefcher que ce qu'ils preparoient contre moy ne fuft fceu, que fi c'euft eft vn deffein pour furprendre quelque ville de l'ennemy qu'ils auoient voulu neantmoins obferuer quelques formes, & que, pour ce fujet, la fentence qu'ils auoient obtenue de vous, auoit eft leiie en la Maifon de Ville, mais que ' auoit eft vne heure ordinaire, aprs d'autres crits, & lors qu'on iugeoit qu'aucun de ceux qui m'en pouuoient auertir n'y prendroit garde; & que, pour les citations de voftre officier qui deuoient fuiure, ils ne s'en eftoient pas tant mis en peine, pource qu'ils penfoient que, quand i'en ferois auerty, ie n'y pourrois plus apporter de remde, caufe que, mes liures eftant dfia condamnez, & moy cit en perfonne, ils fe doutoient bien que ie ne comparoiftrois pas, & que la fentence feroit donne par dfaut, laquelle ne pouuoit eftre plus douce, finon qu'on me banniroit de ces Prouinces, qu'on me condamneroit de groffes amandes, & que mes liures feroient brlez. Mefme quelques -vns affurent que Votius auoit dfia tranfig auec le Bourreau, afin qu'il fift vn fi grand feu,
; , ;
|

10

i5

20

25

3o

t3.

Avx Magistrats d'Vtrecht.


les brlant,

219
8
.

en

que

la flame

en

fuft

vee de loin

On
cela,

adjotoit auffi que leur deffein eftoit,

aprs

de faire imprimer, fous

le

nom

de voftre Acaeft fait,

dmie, vn long narr de tout ce qui auroit


5

&

d'y adjoter plufieurs tmoignages

&

plufieurs vers,

tant pour louer G. Votius, que pour

me

blmer,

&

10

enuoyer foigneufement des exemplaires en tous les endroits de la terre, afin que ie ne puffe plus aller en aucun lieu, o ie ne trouuaffe mon nom diffam, & o la gloire du triomphe de Votius ne
s'eftendift.

< d' >

Pour preuue de
le

cela,

on me

difoit que,

depuis que
narr
b
,

cours de ces procdures auoit eft arreft, on auoit

encore publi, au
i5

nom

de voftre Acadmie,
auant

le

de ce qui

s'eftoit paff

mon

premier

efcrit

auec quelques-vns de ces tmoignages en faueur de


a.

Le

texte

latin (voir ci-aprs,

Querela Apologetica) renvoie


etc., p.

ici

un

407. Voici ce passage Epiftol fu ad ipfum, ejufmodi coloribus eum (Voetium) tout au long expreflt (Cartefius), ut folus multis vifus fit hoc Alexandro dignua

passage de Desmarets, Ultima patientia


:

Apelles.

Cura null refcriptione hic

fe poflet tueri

Votius, profcriptio-

nem

ne crederetur Cartefio juftam fuiffe caufam ; ex Philofophid Cartejian acerbis in fe invehendi, perfuadet Ampliffimo Magiftratui fuo, fe extra omnem culpam & confcientiam illius fuiffe, nec
cenfuit tentendam

&

qud ab unico Schoockio fuiffet peccatum. E ratione talem qualem condemnationem Epijlol Cartefij, etfi Sententiam e de re Magiftratu fuo latam nunquam obtinere potueril (ut varijs ejus litteris poffet oftendi), & idem Magiftratus curaverit fupfe luere

debere,
eft

confecutus

primi quod de hoc proceffu

filius

ejus emiferat

adc fruftra

illi

fuit
,

tranfegiffe

cura carnifice, quo in anteceffum ftipulatus fuerat ut in comburendo libro Cartefij, Hammam eam curaret excitari, quae eminus
confpiceretur
tiat b.
.

quafi diceret

cum

illo

montfro ijicferi, ut fe mori fen-

Tejimonium Acadmice Ultrajein & Narratio hijorica qua defenfce, qua extermintes nov Philofophi. (Rheno-Trajecti, Ex typographi Wilhelmi Strickii, Anno CID 10 CXLIII.) Voir t. III, p. 568-569,

t. IV,

p. 34-35, et p. 52.

220
Votius
;

Lettre apologetiqve

3-h-

&

que

c'eftoit le

relie

de

fa

poudre,

qu'il

auoit voulu tirer, aprs auoir perdu l'efperance de

l'employer mieux.

demandois quels fondemens, ou quels prtextes, on auoit eu pour procder contre moy de la forte mais on ne m'en pouuoit rien aprendre de certain.
le
;

On
eft

difoit

feulement
les

que, depuis voftre premire fauteurs de Votius

publication, tous

auoient

continuellement occupez mdire de

moy en
10

en tous les lieux o ils auoient pu trouuer quelqu'vn pour les couter; au moyen dequoy, ils auoient tellement anim le peuple, qu'aucun de ceux qui fauoient la vrit, & auoient horreur de leur calomnies, n'ofoit rien dire mon aduantage principalement aprs auoir veu de quelle forte Monfieur Regius eftoit traitt, duquel ie ne ratoutes les affembles,
:

&

i5

pource que vous la fauez affez mais que neantmoins lors qu'on examinoit toutes les chofes que ces fauteurs de Votius difoient de moy, on trouuoit qu'elles fe rapportoient deux points. L'vn eftoit que i'eftois difciple des Iefuites 3
conte point icy
;

l'hiftoire,

20

a.

Voet revient, en
p.

effet,

l-dessus avec insistance,


:

notamment dans

le

gros volume cit


204, note a, ci-avant

...Renatus des Cartes, olim Jefuitarum difcipulus, qui ex Galli in

Belgium noftrum, nova? philofophi ovum lub praefumt libertatis an licentix umbr exclufurus, ante complures annos advcnit, & varia ejus loca infedit. (Prface, non pagine, p. 11.) Renatus des Cartes, quamvis theologus non fit, fed mathematicus aut
philofophus, hc inter
ceftimatores
<

teftes Pontificios
.

locum

forte mereretur. in

& Jefuitarum difcipulos atque (Paralipomena, p. 1 53 .)


1

metaphyfic ac thologie, tum fcholaftic tum feripturari, minus exercitato, Ren. des Cartes, qui ex Galliis & Jefuitarum difeiplin in Belgium noftrum advenit, ibique complures annos tranfegit... (Ibid., p.
11 58.)

...Eximio mathematico, fed

h-i5.

Avx Magistrats d'Vtrecht.

221

que c'eftoit pour les fauorifer que i'auois crit contre ce grand deffenfeur de la Religion Reforme, G. Votius, & peut-eftre mefme que i'auois eft enuoy par eux pour mettre des troubles en ce pais. L'autre point eftoit, que ie n'auois iamais eft offenf par Votius, & qu'il neftoit aucunement auteur du liure crit contre moy, mais Schoock feul, qui, fe trouuant
aufli

alors en voftre Ville, l'en auoit entirement d-

charg,
10

&

vouloit en auoif tout l'honneur ou tout le

blme; de faon que i'auois eu trs-grand tort d'en accufer Votius comme i'auois fait, pour auoir prtexte d'crire contre luy,

& ainfi apporter du

fcandale

voftre Religion.

Ce

qui donnoit occafion de iuger

i5

20

que voftre fentence auoit auffi eft fonde fur ces deux points; & il femble qu'on auoit raifon, s'il eft vray qu'elle foit telle qu'on l'a imprime dans le libelle fans nom, intitul Aengevangen proeduren &c. a dont Schoock affaire que le ieune Votius eft autheur. Apres que i'eu appris toutes ces chofes, ie penfay que ie deuois rechercher les moyens de me juftifier,
,

&
le

de faire fauoir l'quit de

ma

caufe tous ceux

qui pouuoient en auoir mauuaife opinion. Mais pour

premier point,
;

ie

n'auois aucune difficult m'en

excufer
5

car eftant du pais

&

de la Religion dont
la

ie

fuis,

il

n'y a que les

ennemis de

France qui
|

me

puif-

fent imputer crime d'eftre


l'amiti

amy ou de

rechercher

de ceux qui nos Rois ont couftume de comle

muniquer
choififlant
3o

plus intrieur de leurs penfes, en les


:

Iefuites
a.

pour ConfefTeurs or chacun fait que les de France ont cet honneur, & mefme que le
le

Imprim

27 sept. 1643. Voir

t.

IV, p. 23.

222

Lettre apologetiqve

i5.

Reuerend Pre Dinet (qui eft le feul auquel on me reproche d'auoir crit) fut choifi pour Confefleur du Roy, peu de temps aprs que i'eu publi la lettre que
ie

luy addrefbis. Et
fi

fi,

nonobftant cette raifon,


fi

il

y a
5

des gens

partiaux,

&

zelez pour la Religion de ce

pais, qu'ils s'offenfent qu'on ait

communication auec

ceux qui font profeflion de l'impugner, ils doiuent trouuer cela plus mauuais en Votius, qui voulant
eftre Ecclejiarum
laifie eft

Belgicarum decus

&

ornamentum*, ne
b
,

pas d'crire de nos Religieux

dont la rgle

10

plus auftere que celle des Iefuites,

&

de les ap-

peller les deffenfeurs de la vrit,

pour tafcher d'acqurir leurs bonnes grces, que non pas en vn Frande
la

ois, qui fait profeflion d'eflre

mefme

Religion
5

que fon Roy. Mais outre cela, pour vous faire voir combien Votius fe plaift tromper le monde, & perfuader ceux qui le croyent, des chofes qu'il ne croit pas luy-mefme, fi vous prenez la peine de lire le petit liure intitul Septim objeliones, &c. qui c contient la Lettre fur laquelle il s'eft fond pour m'objefter l'amiti des Iefuites, & dont il a obtenu de vous la condamnation, ce qu'on dit; ou bien, s'il vous
,

20

plaift

feulement de demander quelqu'vn qui


c'eft qu'il traitte,

l'ait

leu,

de quoy

vous faurez que tout ce liure eftcompof contre vn Iefuite, duquel toutesfois d ie fais gloire d'eftre maintenant amy & ie veux bien que l'on fache que mes Maiftres ne m'ont point ap,

25

a.

Voir

t.

IV, p. 3oo,

1.

5-6.

b.

Le P. Mersenne,

religieux de l'ordre des

Minimes de

la

congrgation
P. Bourdin.

de Saint-Paul. Voir ci-avant, p. 2o5, note a. c Voir t. VII, p. 449 et p. 563. Le jsuite en question est
.

le

d.

Tome

IV, p. 143. Lettre d'octobre 1644, au P. Bourdin.

i5-i6.

Avx Magistrats d'Vtrecht.

22}
auffi

pris lire irrconciliable.

Vous faurez

que

i'y

auois crit vingt fois plus de chofes au defauantage

de ce Iefuite, que
Votius, duquel
5

ie n'auois fait

au defauantage de

ie

n'auois parl qu'en paflant,

&

fans

le

nommer en
;

forte que, lors qu'il a elle caufe

vous auez condamn ce liure, il femble s'ellre le procureur des Iefuites, & auoir obtenu de vous, en
leur faueur, plus qu'ils n'ont tafch
nir
io

que rendu

ou efper d'obtedes Magillrats d'aucunes des Villes o l'on dit


ont
le

qu'ils

plus de pouuoir. Et

il

a pris
|

prtexte,

fur quelques
liure,

mots de

ciuilit

que

i'auois

mis en ce

pour

faire croire

ces mots, fans lire le

ceux qui verroient feulement relie, que i'auois grande intelli-

gence auec
i5

les Iefuites.

quelqu'vn m'accufoit,
cufations
fi

Ce qui elt le mefme que non pas en France, o des ac-

20

vn pais o linquifition feroit fort feuere, d'auoir grande amiti auec Votius, & qu'il le prouuall, parce que ie le nomme Celeberrimum Virum, en l'infcription d'vne longue lettre que ie luy ay addrelTe 3 car ie m'affure que ceux qui fauroient ce que contient cette lettre, verroient bien que celuy qui m'auroit ainfi acfriuoles feroient mprifes, mais en
;

cuf, auroit pris plailir mentir,

&

fe feroit

mocqu
i'eufle

de ceux aufquels
25

il

auroit dit de telles chofes.

Pour ce qui
afTez

ell

de l'autre point, encore que


le rfuter, le
fi

de tmoins pour
ie

ie les euffe

voulu

nommer,
pouuois
3o

penfay que

plus droit chemin que ie

de m'addreffer Schoock, afin qu'il pull lire puny en la place de Votius, s'il vouloit fe charger de fon crime, ou bien que, s'il n'elloit
tenir, elloit
a.

Voir ci-avant,

p.

p. 194.

224

Lettre apologetiqve

i6-i 7

pas allez charitable enuers luy pour cela,


luft

&

qu'il

vou-

mriter quelque excufe,

il

fuft oblig

de dcouurir de ceux qui


5

la vrit.

La prudence,

l'intgrit

&

la generofit

gouuernent en la Prouince o il eft% me fit elperer qu'ils ne me refuferoient pas juftice, lors qu'elle leur feroit demande, nonobftant que ie n'eufle iamais eu l'honneur de parler aucuns d'eux auant ce temps-l, & que Schoock les euft tous pour amis, & mefme qu'il b lors que ie formay fuit le Redeur de leur Vniuerfit ma plainte contre luy. Car comme il n'y a rien que la
,

10

Iuftice,
c'eft

qui maintienne les Eltats


d'elle,

&

les

Empires; que

pour l'amour

que

les

premiers

hommes

ont
;

quitt les grottes

&

les forells

pour btir des Villes

que

c'eft elle feule,

qui donne

&

qui maintient la

li-

i5

bert;

comme, au

contraire, c'eft de l'impunit des

coupables,

&

de la condamnation des innocens, que

vient la licence, qui, flon la

remarque de tous

les

poie
*o

litiques, a toujours eft la ruine des


|

Republiques,

ne doutois point que des Magiftrats tres-prudens, qui dfirent le bien de leur Eftat, & font jaloux de leur authorit, n'enflent grand foin de rendre la juftice, lors que ie la leur aurois demande.

Vous auez fceu depuis ce qui en eft reffi, & comment Meffieurs les Profelfeurs de l'Vniuerfit de Grningue, que Schoock a defir auoir pour fes luges, ayant vf enuers luy d'autant de douceur qu'il en pou
a.

logique

Province de Groningue, Schoock tant depuis 1640 professeur de et de physique l'Universit de cette ville. {Oratio inauguralis,

14 avril 1641.)
b.

Du

26 aot 1643 au 26 aot 1644. Voir

t.

IV, p. 76, note a.

7-

Avx Magistrats d'Vtrecht.

22

uoit fouhaitter, n'ont pas laiff neantmoins, par vne


finguliere prudence, de

me donner
que
ie

toute la fatisfa-

dion que
prtendre
5

i'attendois,
a
.

&

pouuois lgitimement

Car

les particuliers n'ont

aucun

droit de

demander
ennemis
;

le fang,
c'eft

ou l'honneur, ou
:

les biens

de leurs

aflez

qu'on les mette hors

d'intereft,

aux luges le refte ne les touche point, mais feulement le public. Or le principal intereft que i'auois en cette affaire, eftoit que la faufautant qu'il
efl poffible
10

ft des accufations

qu'on auoit faites contre

moy

en

voftre Ville fuft dcouuerte. C'eft

pourquoy

ils

ne pou-

uoient auec juftice

me

refufer les aftes qui feruoient

i5

que Schoock leur auoit mis entre les mains pour s'excufer. Mais ces aftes font tels, & font voir fi clairement le crime de Gisbert Votius & de fon collgue Dematius, ainfi que ie diray cy-apres b que lors que ie les eu receus, ie me perfuaday que ces deux hommes n'auroient pas manqu de s'en eftre
cet
eftet,
,

&

fuis hors de voftre Ville, fi-toft qu'ils auroient eft


20

auertis de ce qui s'eftoit pafl

Groningue. C'eft
acr.es,

pourquoy

ie

me

contentay de vous enuoyer ces

fans vous faire aucune

demande pour
ie

ce qui

me

re-

garde en particulier, caufe que


25

ny ne veux point encore, me eux, & que ie penfay que vous aimeriez peut-eftre mieux faire juftice, de voftre propre mouuement, en
vne caufe
fi

ne voulois point, rendre partie contre

publique

&

fi

manifefte, que

fi

vous y

eftiez

exhortez par quelqu'vn.


a
et p.

Sentence du 20 avril 1645. Voir 245-246.

t.

IV, p. 196-199, p. 214-215, p. 226

b.

Pages 259-260 ci-aprs.

uvres.

III.

73

26

Lettre apologetiqve
ie

17-18.

Mais

n'ay encore

pu remarquer que

les auerti-

femens, que i'eus l'honneur alors de vous enuoyer, ayent produit aucun effet. Seulement, quelques iours
aprs,

on me donna copie de

cet ate

De

Vroetfchap der Jiadt Vtrechi interdiceert ende

verbiedt\wel fcherpelyck de Boeckdruckers ende Boeckvercopers binnen defe jiadt ende de vrijheijt van dien,
te

drucken oft

te

doen drucken, mitfgaders

te

vercopen oft

<

te

> doen

vercopen einige boeckens oft gefchriften pro

oft contra

Defcartes,

op arbitrale correclie. Aum den


Et fign
:

11 Iunij 1645*.

C. de Ridder.

De

la Iujlice

de la Ville d'Vtrecht, interdit

&

deffend

fort rigoureufement aux Imprimeurs

&

vendeurs de Hures

dans cette Ville

&

franchife, de pouuoir imprimer ou


1

faire imprimer, vendre ou faire vendre, quelques petits


liurets,

ou efcrits pour ou contre Defcartes, fous correc2 luin 1645.


Et fign
:

tion arbitraire. Fait le

C. de Ridder.

Cela m'euft donn occafion de iuger que vous vouliez entirement affoupir l'affaire, finon que i'appris

20

en mefme temps que Votius auoit vn liuret contre moy fous la preffe, fauoir vne lettre, au nom de
Schoock, dont
il

faifoit

acheuer l'impreffion fans

le

Clers., faute).

6 fcherpelyck] fcherpelz (dit. ende] en (id.). 6-7 Boeck-vercopers] Boeck

vercopers().

7ende]en(irf.).
11

8 mitfgaders] mitfgars 9 boeckens] boexkens 18 Ridder] RiDOLER(<i.). 18


(id.).

(id.).

et
:

2]

11

(id.).

a.

Lire 2 juin,

tant crit en chiffres romains. Voir

t.

IV, p. 226.

18.

Avx Magistrats d'Vtrecht.


,

227

confentement de l'autheur 3 pour tafcher de luy nuire

& de publier
fon
5

de nouuelles calomnies contre moy.

On
de

a encore depuis imprim plufieurs liures, au


fils
b
,

nom

qui ont tous eft contre

moy

(bien qu'ils

ayent

aufli eft

contre d'autres);

&

ie

m'affure que

vous ne le nierez pas, puifque vous auez condamn vn liure, comme eftant contre Votius, bien qu'il n'y euft contre luy que deux ou trois priodes, & que le
refte fuft contre
10

vn

Iefuite c

Mais

ie

n'ay point appris

que

les libraires, qui

ont imprim. ou vendu ces liures

crits

contre moy,

en ayent aucunement

eft

en

peine.

Outre
i5

cela,

Votius

crainte de la Iuftice,

Dematius ont peu de pour le crime dont ils font cond


,

&

uaincus par leurs propres critures


s'en eftre fuis, ainfi

qu'au lieu de
ils

que

ie m'eftois

perfuad,

ont

intent vn procez d'injures contre Schoock,


les auoit
fifter

comme s'il

calomniez, caufe qu'il n'a pas voulu per-

en

la

malice qu'ils luy auoient enfeigne,

& qu'il

20

a of dclarer la vrit fes luges lgitimes, lors qu'il

en a
a.

eft requis,

&

qu'il

ne pouuoit uiter

les peines

son opuscule,
"

Cette lettre ne fut pas publie. Desmarets en donne un fragment dans Bon fidei facrum (1646), p. 38, avec cette note Excev
:

ptum ex epijlol Schoockii ad Cartefium, Ultrajei edi cpt & pojlea fuPP reff<*, p. i3. Amplius dico Voetium neque <ru|i.ou-XsuTixbv a-tiov, aut moralem cauffam fcriptionis effe proprio inftinctu tuas Philofophiae
:

non tam me, antiquas Philofophiae Profefforem pu blicum, graviffim laeferas, qum eam Academiam, in qu per fpecia lem ejus legem eandem doceo. Voir ci-aprs, p. 228, note a, un mot de G. Voet sur cette lettre de Schoock Descartes. Voir aussi p. 271,
bellum
indixi, quia

1.

6-7.

b.
c.

Voir ci-avant,
Epijlol

p. 21 3, note a.
t.

ad P. Dinet. Voir

IV, p. 20 et p. 65o.

d.

Tome

IV, p. 199.

228

Lettre apologetiqve

18-19.

que mritent les calomniateurs, finon en la dclarant. Mais ce procez, ayant eft au commencement debatu
de part

&

d'autre auec aflez d'ardeur, a eft tout

coup
qu'il

arreft, lors qu'il eftoit

prefque en eftat d'eftre

iug, en forte que, depuis quelques mois, i'apprens

ne fe pourfuit plus

a
.

note

G. Voet.dansla Prface de gros volume ci-dessus mentionn (p. 204, Difputationum Selearum Pars Prima, prface date d'Utrecht Eid.Novemb. CID 13 CXLVII , rapporte ainsi les choses Et certe in graviffim ill criminatione de crimine falfi, quam folius fere Schoocki 1
a.

a),

praetenfo teftimonio
toties intonat,

&

fide (uti fatetur Marefius,

Lingu Abortivd,

p. 58)

pro qu tantopere laboravit, non tantm juramento me purgare paratus fum, fi legitimo judici ita vifum fuerit, fed & ipfe D. Schoockius, unicus D. Marefii praefumtus teftis, jam fatis teftimonio illi fe fubduxit, cm religione juramenti interpofit coram Nobil. & amplifl*. judicii Ultraj. delegatis declaravit, fe hoc de me & de Rev. colleg meo, Carolo de Maets, non dicere (quod feil. ata Groningana prae fe

&

& D. Marefius, eadema 61a interpretatus, aperte ac publie nobis imponit), nec unquam alibi aut etiam coram Acad. Groninganas
ferre videntur,

Senatu de nobis hoc

dixiffe.

tefianum, Groning feriptisad


ci-avant, p. 227, note

Idem D. Schoockius, ante proceffum Carme literis, etiam menfe uno atque altero

tit. Epijolce ad Ren. des Cartes (voir non fine juramento proteftatus erat, feriptam fe, & quidem proprio motu, Admirandam Methodum, atque un mendacii arguebat Cartefium, qui mihi librum illum adfcriberet. Idem prasftiterat in teftimonio fe feripto & fubfignato, in quo un ad juramentum

poft, libello typis deferibi caspto


a),

fe offerebat.

Et

licet

D. Schoockius

fuis teftimoniis,

&

jurat declara-

tione

coram

judicio Ultrajettino,

me

criminatione ill

non

liberaffet,

confeientiam quidem fuam laedere potuiffet, minime ver caufam

&

innocentiam fubvertere.

Meum

juramentum,


"

biliff.

&

Confultiff. judicio praeftitum, juratis pro


fufficeret telo

meam me coram eodem Nome contra ipfum teftiilla,

bus jun&um,

huic avertendo. Et jam machina


eft.

favente

Ter enim comparui coram judicio feu judicii delegatis, & fub juramento refpondi ad omnia illa quas ad proceffum hune pertinentia Schoockius cum advocatis fuis, more & modo hc ufitato, mihi proponi voluerunt. Comparuit ibidem, & ad propofita interrogata refpondit, Rver, collega meus Carolus de Maets
veritatis
juftitiae

Deo

&

vindice, parata

qui ejufdem

falfi

teftimonii D. Schoockio

extorti juxta

mecum

reus

409, 412, 417, cum Bonfld., p. 6, 22, tamen D. Schoockius interpofito juramento in judicio fatis fuperque crimine illo purgavit quamvis inficiatio D. collega; & jura-

pera&us
3o).

fuit (vide Ult. pat., p.

Quem

ig.

Avx Magistrats d'Vtrecht.

229

Ce qui
fion
a
,

eft

caufe que moy, qui en attendois la deci-

efperant qu'elle feruiroit beaucoup faire con-

noiflre les torts


que

i'ay

receus

ie

pourrois d'oref-

mentum cuivis aequo cognitori ad purgationem fufficere deberet. Comparuerunt ibidem telles illi, qui fa&orum, dequibus dubium effe poffet, optim confcii erant. Ut nihil dicam de rationibus, quibus teftem illum Marefianum circa raeum fa&um, & Rver, collega circa ipus faftum ad contradi&iones & abfurdum fatis ada&um puto. De quo videri poteft Procejfus, & Trib. Iniq. Sed haec aliaque ata, terminato proceffu, aut etiam non terminato, opus fit, pluribus aliquando & figillatim cum
omnibus circumftantiis detegentur.

Quod

ad faftum

&

pridem

ipfe difflavit

intentatum crimen D. collge noftri, illud jam brevi aliqu apologi, quam filius meus, confenfu
:

autoris, Tribunali fuo etc. p. 117 infertam evulgavit

ubi videri poteft.

{Prface,

non pagine,

p. 34-36.)

a. Descartes dclare ici qu'il attend. Mais Gisbert Voet attendait aussi de son ct, et aussi Dematius, et aussi Paul Voet. Le texte de G. Voet, cit dans la note prcdente, continue ainsi Nihil aliud nunc reftat, qum ut D. Marefius.qui toties pacem obtulit
:

& commendavit,
cunt trs
abortiva), pacis

libri ejus

quamvis interea nunquam mihi pepercerit (quod evinfupra indicati Ultima patientia, Bonafides, Lingua
:

negotium reipfa & feri promoveat, inque eum finem opportune importun apud Nobiliff. & ampliff. Acad. fuae Curatores inftet, ut conventus ille Groningae, quo per literas Nobiliff. & ampliff. DD. Curatorum ad inclytum hujus urbis Senatum, invitatus fum, quam primum haberi poffit. Illic probationem omnium in me fcriptorum, quorum fumma quaedam capita jam excerpfi, & contra quae proteftatus fum, fi juxta promiffa fua & triumphalem conclufionem {Ling.
abort., p. 59, 62, 94,

96; Bon.fid.,

p. 89) praeftiterit, polliceor culpae

confeffionem,

& debitam

fatisfa&ionem.

probando defecerit, debitam fatisfaftionem & reftitutionem ex aequo & bono non detretet. Si ver nec illud nec iftud feri agat, prudentioribus judicandum relinquo, quomodo ad pacem & ad probationem tt tantorumque criminum de me promulgatorum fefe haftenus obtulerit. Avide jam integrum ferm annum exfpe&o, & porro exfpe&abo, oblatam collationem, confifus poft Deum pacificis confiliis, ftudiis, & promiffionibus nobiliff. & ampliff. DD. Curatorum. Exfpeclat mecum collega meus D. Carolus de Maets cujus brevis apologi, D.

Quod

fi

ipfe in

Marefio proculdubio lefta, fi nondum fatisfaciat, etiamnum ultr fe offert, ficuti antehac fe obtulit, ad fraternam fuper nota hac infamiae fibi immerentiinuft collationem Groningae cum D. Marefio habendam. Exfpe&at etiam nobifcum filius meus. . {Prface, non pagine, p. 36.)
.

2jo

Lettre apologetiqve
eftre appelle defertor cauf,
ie differois

19-

nauant

comme les Votius


dauantage
faire

me nomment dfia, fi tout mon pofible pour

tafcher d'obtenir juftice. Et

cet effet, ie croy eftre oblig de vous dire icy en quelle


forte le ieune Votius parle des procdures qu'il dit
5

auoir eft faites contre

moy en voftre Ville, & de celles


:

qui ont eft faites Groningue contre Schoock

afin

que, comparant les vnes auec les autres, vous puifez remarquer s'il vous oblige ou non, en criuant de
telles chofes,

&

que cela vous


ie

incite

me donner

la

10

fatisfacrion

que

pretens.

Entre les diuers liures que le ieune Votius a publiez

pour fon pre, pendant fon procez contre Schoock, dont ie ne fay pas le nombre, il y en a vn intitul Pietas in parenlem, dans lequel, depuis la quatrime page de la feuille premire iufques' la deuxime de
la feuille
il

i5

K (les pages

n'en font pas autrement cottes),

parle exprefTement de la fentence qu'il affure que

vous auez donne contre mes liures, & y dit, entr'autres chofes, que toute l'affaire a eft commife des
dputez, ex ordine Senatorio

20

&

Collegio

DD.

Profejjo-

rum, ou,
feuille

comme

il

parle en la page treizime de la

A, que res omnis per deputatos Poliicos


ej.

&

Aca25

demicos peracla

Mais, quelque foin que i'aye eu de


eft ces

m'enquerir qui ont

dputez,
d'eux
a
.

ie
Il

n'ay encore pu
dit aufi qu'ils

apprendre
ont fond
ce qu'en
a.

les
la

noms d'aucun
ils
b

queftion dont

ont voulu s'enqurir, fur

ma

Rponfe
:

voftre publication du trei-

Ils

taient quatre
et

Leeuwen,
et
t.

deux chevins, Franois van de Pol et Peter van deux professeurs, Dematius et Matthoeus. Voir t. III, p. 696,
t.

b.

IV, p. 645. Lettre du 6 juillet 1643, Voir

IV, p. 8-1 3 et p. 646-648.

ig-o.

Avx Magistrats d'Vtrecht.

2ji

zime Iuin, ie vous ay pri que, puifque vous faifiez Votius criminel, & que vous auiez deffein d'examiner fa vie, il vous pluft, entr' autres chofes, vous enqurir
s'il
5

n'eftoit

pas complice des calomnies qui font dans


fous
il

le liure crit

le

nom

de Schoock contre moy.

|Enfuite de

quoy

veut que l'on croye qu'ils ont fup-

pof que i'afurois que Votius eftoit autheur de ce


liure,

quoy

qu'il foit trs-certain

que

ie

n'ay expref-

io

fement affur autre chofe, finon qu'il en eftoit refponfable, ayant eft fait pour luy & de fon confentement
;

& &

ainfi, qu'ils

m'ont

fait l'accufateur

Gisbert Votius

le

demandeur, ou criminel ou le defFendeur, nonle

obstant qu'en cette

mefme

rponfe, fur laquelle


dit,

ils

ont fond leur queition, ce qu'il


i5

i'auois tres-

expreffement dclar

ne voulois point me rendre partie contre Votius, ny l'appeller en juftice deuant vous, & que vous n'auiez point de jurifdiction

que

ie

20

moy, & mefme que ie proteftois d'injures, en cas que vous en vouluffiez vfurper aucune a . De plus, il aflure que fon pre n'a iamais eft oy en cette affaire, & mefme qu'il ne l'a aucunement follicite ou procure. Nunquam (dit-il) amplijfimus Sena fur
tus
illi

parentem fuper hoc negotio interrogauit, nec parens quicquam refpondit, nec vnquam judicium Senats de
libellis follicitauit,
;

25

famofis Cartejij

aut procurauit. Et

il

change entirement la queftion car en voftre publication du treizime Iuin, vous auez dclar que, fi les chofes que i'auois crites de Votius eftoient
vrayes,
il

eftoit

indigne des charges qu'il a en voftre


qu'il

3o

Ville,
a.

& mefme
IV, p. 9,
1.

eftoit
1.

grandement
1.

nuifible,

Tome

16-17, et p. 11,

3o, p. 12,

3.

2j2

Lettre apologetiqve

ao-n.

& que, pour ce fujet, vous vouliez prendre l'affaire cur & en rechercher la vrit . Ce qui ne fouffre
3

point d'autre interprtation, finon que vous vouliez

vous enqurir fi, entre les chofes que i'auois crites de luy, celles que vous iugiez le rendre indigne de
fes charges,

&

luy deuoir eftre imputes crime,

que le ieune Votius dit que ces dputez ont examine ( fauoir, fi fon pre eftoit autheur du Hure qui porte le nom de Schoock), n'eft point de ce nombre car vous n'auez aucunement confider ce Hure comme vn crime au regard de celuy ou de ceux qui l'ont compof ainfi qu'il paroift de ce que Schoock s'en declaroit ouuertement l'autheur, lors qu'il eftoit en voftre Ville, & s'en chargeoit pour en defcharger Votius, fans que vous ou vos dputez l'en ayez repris & mefme encore prefent, en tous les crits que publie le
eftoient

vrayes.

Mais

la

feule chofe

10

i5

ieune Votius,

il

loue

& deffend,

au

nom

de fon pre,
20

tout ce qu'il y a de plus mauuais en ce liure, fans toutesfois en eftre puny. De faon, qu'au lieu que

vous auiez auparauant dclar, que vous vouliez vous enqurir fi Votius eftoit coupable des crimes que ie luy auois impofez, il affure que ces dputez fe font
feulement enquis d'vne chofe, que ny luy ny eux n'ont
point tenue pour vn crime
;

&

ainfi qu'ils

m'ont con-

25

damn, pource

qu'ils

ont fuppof que i'auois accuf

Votius d'vne chofe, pour laquelle on ne l'auroit point

en euft eft conuaincu; bien qu'il foit tres-vray qu'il en eft coupable, & trs-faux que ie l'en eufle accuf. Car i'auois dclar que ie ne
qu'il
a.

condamn, encore

3o

Tome

III, p. 696, et

t.

IV, p. 646.

*'-

Avx Magistrats d'Vtrecht.

2jj
;

voulois point

me

rendre partie contre luy

&

dans

mes

efcrits, i'affure

feulement que ce liure a

elle fait

io

pour luy, & luy le fachant, ce qu'il ne defauoe en aucune faon. Outre cela, toutes les preuues qu'il dit qu'on a cherches, ne font autres, finon qu'on a examin les raifonsque i'auois mifes en mon liure, pourprouuer que fon pre eftoit autheur de celuy qui porte le nom de Schoock, & qu'on ne les a pas trouues fuffifantes. Mais il n adjote pas que ie n'auois point aflur que fon pre en fuit l'autheur, & au contraire, que i'auois mis exprefTement, en la page 261 de l'dition latine de ce liure, que ie ne le voulois point perfuader aux le&eurs, mais feulement qu'il auoit elle fait pour
luy, luy le fachant

i5

&

chofes qu'il auou,


nies.

&

3 qui font des y confentant qu'il dit que fon pre n'a iamais
;

Par quelle rgle elt-ce donc


20

qu'il veut perfuader, ie

ne diray pas que i'eltois oblig de prouuer autre chofe que ce que i'auois crit; mais, ce qui efl encore plus eftrange, fuppofer que i'auois elle oblig de mettre
dans

mon

liure allez
ie n'aliirois

chofe que

de raifons, pour prouuer vne pas lire vraye ?


que, dans

Il n' adjote

pas

auffi

ma

rponfe a vollre
il

25

publication du treizime luin, fur laquelle rponfe


dit

que

ces dputez fe font rglez, i'auois mis expref

fement,
crits,

que

s'il

y auoit quelque chofe

dans mes

3o

que

ie

dont on iugeall n'eulfe pas donn allez de preuues, ie m'ofqui fufl d'importance,

&

frois d'en
a.

donner dauantage, en cas que


1.

i'en fulfe

Ci-avant, p. 182,

26-27.

uvres.

III.

74

J4
requis 8
.

Lettre apologetiqve

D'o

il

fuit, qu'ils

ne pouuoient Methodo
il

me

ibi prfcript injijiere,

comme

dit qu'ils
fi

ont

voulu

faire,

finon en

me demandant

ie

n'auois

point d'autres preuues que celles que i'auois donnes.

que fon pre, ad abundantiorem cautelam, & fans qu'il en fufl befoin, auoit donn l'vn des dputez les dclarations ou tmoignages de cinq personnes. A fauoir, celuy de Schoock, auquel on a veu depuis combien il falloitadjoterde foy, ayant dclar deuant fes luges Groningue b qu'il a eft follicit par Votius, Dematius & Waeterlaet, de donner ce tEnfin,
il

dit

io

moignage,
refponfurus
les

&
c
,

qu'il auoit

fouuent fouhaitt,

vt in

forma
illis

de fpecialibus interrogaretur, juxta confcieniiam de

d'eftre interrog des circonftances fuiuant


Iuftice, afin

formes de

de pouuoir defcharger fa
d
,

i5

confcience. Puis celuy du Libraire

qui

eft affid

aux

Votius,

&

qui a encore imprim depuis peu leur Tris'il

bunal iniquum; en forte que,

n'a rien depof de faux

pour l'amour d'eux, ce que ie ne puis dire, caufe que ie n'ay pas veu fon tmoignage, il eft aif croire qu'il n'a auffi rien dclar que ce qu'il leur a pieu, & qu'il a t lerefte puifquece font eux, & non les luges, qui luy ont fait crire ce tmoignage. Le troifime eft celuy de Waeterlaet, que Schoock afTure auoir eft employ par Votius & Dematius pour aider le corrom:

20

25

En marge: Page
premire.
IV, p. 12,

6 de

la feuille 1, ligne 9.

5 En marge

P. 7,

feuille

a.

Tome

1.

13-17, et p. 648.
5-6.

b. Ibid., p.

198 et 199.
1.

c. Ibid., p. 198, n 6,

d.

Jan van Waesberge.

22-13.

Avx Magistrats d'Vtrecht.

255

corrompu; outre que c'eft vn fi reuerend perfonnage, que bien qu'il foit Intim admijfwnis apud Votium*, neantmoins Schoock s'eftime trop bon, pour auoir quelque chofe dmler auec luy. Le quatrime tmoignage eft de celuy qui fe dit autheur d'vn ie ne fay quel liure intitul Retorjo calumnarum, &c. b mais cet homme ne peut auoir dclar autre chofe, finon que c'eft luy qui
pre,
ainfi qu'il n'a

&

pas eu befoin

d'eftre

eft

autheur de ce
l'ay
|

liure,

&

non pas Votius, auquel


:

ie

10

ne
dit

point expreflement attribu


l'en

j'ay

feulement

quand ie luy aurois attribu, cela ne me pourroit eftre imput crime, pource qu'il ne croit aucunement que ce foit vn crime de l'auoir fait, & qu'il le loue & le deffend
fouponnoient
;

que plufieurs

&

i5

encore prefent
ie

le

plus qu'il peut. Le dernier

eft

d'vn

ne fay quel Eftudiant, qui ne fauroit


c'eft luy,
eft

auffi

auoir

tmoign autre chofe, finon que


Votius, qui
diftribuez en voftre
20

& non &

pas

autheur de certains vers injurieux

Acadmie en
;

fa faueur,

en fa

prefence, pendant des difputes

accuf d'eftre mauuais Pote


auoit fait faire ces vers,
qu'ils fuffent faits,

mais ie ne l'ay iamais i'ay feulement dit qu'il


qu'il auoit

ou du moins

permis

25

Outre que des vers de telle forte font fi peu criminels, au iugement des Votius, que le fils en a encore depuis peu fait imprimer d'autres, en des Thefes qui font de ce mefme Eftudiant, & autant injurieux que les precedens mefme il y fait cet honneur voftre Acadmie, que de dire de quelqu'vn, qu'on fait eftre du nombre de vos
eftre ni.
;

& cela ne peut

a.

Tome

b.

IV, p. 197-198. C. Lemann. Voir ci-avant, p. 75, note

c.

2j6

Lettre apologetiqve

3-h-

ProfefTeurs, qu'il eft

mon Jinge,

ce qu'il exprime en ces

termes

Simia mendais Galli, mendacior


Et
il

ipfe.

eft aif

voir que ces deux derniers tmoignages


5

n'ont eft joints aux trois precedens que pour faire

que Votius puft dire que la fentence n'a pas feulement eft fonde fur ce que ie luy ay attribu vn liure qu'il n'a point fait, mais fur ce que ie luy en ay attribu plufieurs & ainfi, que ceux qui fauroient la juftice de ma caufe, touchant chacun de ces liures, peuffent penler que ie l'ay peut-eftre encore
nombre,
afin
;

&

10

accuf tort de quelques autres, fuiuant vne rgle

que luy

& fon
ils

fils

ont coutume de pratiquer,


:

&

que
i5

toutesfois

reprochent aux autres, en difant


fi

Dolus

verfatur in generalibus. Mais

leurs dputez ne fe font

fondez,

comme
ils

ilsdifent,

que fur

ma

rponfe voftre

pu s'enqurir que du liure qui porte le nom de Schoock, pource que ie n'y ay parl que de celuy-l & il eft certain que ie n'ay point allure que G. Votius fuft autheur ny de celuy-l, ny d'aucun autre, auquel il n'ait point mis fon nom, & que ie ne l'ay fouponn d'aucun, qu'il n'ait rendu lien en le louant & le deffendant, ainfi que parle fon
publication,
n'ont
;
|

20

fils

en

fa Pietas in parentem, feuille B,

page

14, ligne 9.
25

Vous voyez donc,

MefTieurs, que, fuiuant la defcrip-

tion que le ieune Votius fait de voftre fentence (en

quoy iene le veux nullement croire, ficen'eft que vous m'y obligiez), elle a eft compofe par des dputez

Non

la ligne

(dit. Clers.).

Mme

remarque.

marge
1

Tribunal iniquum pag.

En

26

(dit. Clers.).

a4.

Avx Magistrats d'Vtrecht.

237
;

qui n'ont oy aucune des parties, ny aucuns tmoins qui ont fait accufateur celuy qu'ils ont condamn,

nonobftant
jurifdicrion

qu'il euft dclar qu'il

ne

fe vouloit

point

rendre partie,
5
;

& qu'il ne fuft aucunement fujet voftre


qui ont
fait cela,

fans l'en auertir, ny

mefme

vouloir eftre connus de luy, nonobftant qu'il

fe fuft offert

donner d'autres preuues que celles qu'il


fi

auoit crites,

10

on luy en demandoit; qui ont chang la queftion fur laquelle vous auiez fond voftre premiere publication, & n'ont examin qu'vne chofe qu'ils ont fuppof que l'accufateur auoit crite, bien qu'il
ne
l'euft

pas crite
;

qu'ils

ont dclar

eftre faulfe,

bien

qu'elle foit vraye

qu'ils n'ont point confidere

comme

i5

vn crime au regard de celuy qui l'auoit faite, mais feulement au regard de celuy qu'ils fuppofoient l'en
auoir accuf;

&

enfin, qui

ne

fe "font

pas contentez

on l'auoit accuf eftoit faux, mais outre cela ont condamn celuy qu'ils auoient rendu accufateur.
d'ab foudre le criminel, en iugeant que ce dont
20

vous prie icy de remarquer, qu'il ne s'enfuit point d'aucunes loix,que de ce que le criminel
Et toutesfois ie
eft

abfous

l'accufateur doiue eftre


qu'il

condamn

fi

ce

n'eft

qu'on puiffe prouuer,

a entrepris l'accufation

animo calumniandi,
25

&

fans auoir raifon de croire ce

qu'il difoit.

En

forte que, bien qu'il euft eft faux

que

Votius

fuft

autheur des principales calomnies de ce


;

liure, ce qui

neantmoins eftoit vray & bien que ie l'en eufle accuf, ce que ie n'auois pas fait; & qu'ils euflent iug que l'autheur de ces calomnies eftoit puniflable, ce qu'ils n'ont

aucunement

fait paroiftre

&

que

i'eufle eft fujet

leur jurifdicrion,

&

enfin qu'ils

238
euflent
|

Lettre apologetiqve

4-^.

deux parties & les tmoins, & obferu toutes les formes d'vn procez lgitime ils n'auroient eu pour cela aucun fujet de me condamner; pource que les prefomptions, qui font tres-notoires vn chacun, eftoient fuffifantes pour prouuer que ie ne I'auois point accuf animo calumniandi, & que i'auois eu iufte

oy

les

raifon de le faire.

On
pour

dira peut-eftre que ie n'ay pas eft

condamn
o

l'auoir accuf d'auoir fait ce liure,


i'ay crit

mais pource
lef-

que

de luy plufieurs autres chofes qu'on


fi

auroit punies en luy,

elles euflent eft vrayes

quelles ayant eft eftimes faufles,

on

s'eftoit feule-

ment enquis

s'il

auoit fait le liure qu'on a crit contre

moy,afin que,
cela eftoit,
ils

s'il

en euft

eft l'autheur,

cufer de ce que ie I'auois injuri le

on puft m'exdernier. Mais fi

i5

deuoient donc fpecifier quelque mot de


il

mes

efcrits,

par lequel
;

puft prtendre d'auoir eft


fi

injuri,

& m'en auertir

afin que,

ie

ne I'auois pas en20

core aflez

vrifi, ie pufle

en donner d'autres preuues.


;

Or

cela n'a point eft fait


efcrits,

&

ie

puis aflurer que les

deux

que vous auez condamnez, ne contiennent aucune chofe, non feulement qui ne foit tres-vraye, mais mefme qui fuft aflez d'importance pour fonder vn procez d'injures, fi elle auoit eft faufle, except vne, qui eft que ie l'ay nomm calomniateur & menteur 8 Mais ie l'ay fi clairement prouu, au lieu mefme o ie l'ay crit, qu'il ne luy auroit pas eft auantageux de s'en plaindre. Et fi on m'en euft dequ'on
dit
.

25

26

En marge En
:

la

Lettre ad celeberrimum virum p.

36

[dit.

Clers.).
a.

Ci-avant, p. 97-98.

2 5-a6.

Avx Magistrats d'Vtrecht.


i'en auois,

2^9

mand des tmoins,

non pas vn ou deux,

mais iufques treize entirement irrprochables, tous de voftre Religion, & des plus qualifiez de la ville de
Boifleduc, qui afurent qu'il les a calomniez
5
;

&

ils

ont rendu leur tmoignage public, en

le faifant

im-

primer

a
.

bien que les Votius ayent publi plufieurs libelles depuis mon fcond efcrit, inle puis affurer aufli que,
titul Epijola
o

quels

ils

ad celeberrmum virum, &c, dans leftafchent de le rfuter, ils n'y ont toutesfois
ils

fceu fpecifier aucune chofe en quoy


ie leur

prtendent que

i5

que i'ay dit que G. Votius eftoit coupable du Hure de Schoock & que, pour perfuader ceux qui ne le liroient qu'en Fla|mend, qu'il y a beaucoup d'injures dans le Latin, qui ont elle obmifes par l'interprte, ils ont remarqu que
aye
fait tort, finon
;

fcurrilia dieria n'a pas eft bien tourn par poetifche

fchimpwoorden
20
ils fe

Mais, outre que c'a eft la faute de l'Imprimeur, qui a mis poetifche au lieu de poctjghe,
.

plaignent en cela de n'auoir pas eft allez battus,

pltoft

que de

l'auoir trop eft.


Clers.).

6 En marge : S. Marefi Epift. Apologetica, page 45 (dit.


a.

18

fchimpwoorden]
(ibid.), faute.

fchimpuordens

Ci-avant, p. 82, note a. Cette Epijola Apologetica de Desmarets,

date de 1643 (en rponse au pamphlet de Gif. Voet, Spcimen affertionum etc.), a t rimprime dans le volume Ultima patientia, du mme auteur, p. 88-118. Voir les treize noms (p. 114) ci-avant, p. 66, note c.
b. En marge : Aengerangen proced. p. 1. [dit. Clers.) Il faut lire Aengevangen Procedueren. P. i3. Le titre complet est Aengevangen Procedueren Tt Wttrecht, tegens Renatus Des Cartes, ter oorfaecke
:
:
\

van twee fijne Diffamatoire ghefchriften of fameufe libellen. Vergadert ende uytgegeven door een liefhebber der Waerheydt. Tt Utrecht. Ghedruckt by Willem Strick woonende inde Korte Dieu Straet. (Date, 2 7 feptember 1643, in-4 .) Voir ci-avant, p. 221, 1. 17.
|

240

Lettre apologetiqve

a6.

vous pouuez voir qu'ils fe vantent d'auoir obtenu de vous la condamnation d'vn efcrit, dans lequel ils ne peuuent remarquer eux-mefmes aucun fujet de fe plaindre. Et afin que vous fachiez
Ainfi, Meffieurs,

que, lors qu'ils dcriuent les particularitez de cette

condamnation, en difant que G. Votius ne

l'a

point

ny procure, qu'il n'a iamais vos dputez, qu'il a luy-mefme donn


follicite

eft

oy par

l'vn d'eux les

dclarations des tmoins, qui n'ont point auffi elle


ous,

&

plufieurs autres chofes femblables

ce n'eft

10

pas pour vous faire honneur, ny pour perfuader leur innocence ou mon crime ceux qui liront leurs efcrits (car

on

fait

bien que,
vous,
aflez

fi

i'auois le

moindre

tort,

i'aurois eft appelle

deuant mes luges lgitimes,


fi

&
i5

que G. Votius
fa caufe, auriez

&

eu

vous defiriez entreprendre de crdit pour obtenir d'eux


voyes
fi

la juftice, fans fuiure des

extraordinaires);

mais que,
qu'ils

c'eft pltoit

pour

faire gloire

du pouuoir
20

ont auprs de vous,

&

pour

fe

rendre formi-

dables ceux qui font vos fujets, fachant que la

connoiffance qu'on a de leurs crimes les rendra d'o-

refnauant mprifables au refte du

de vouloir confiderer que, ieune Votius crit de vous toutes ces chofes,
fait

monde ie vous prie dans le mefme liure o le


:

&

en25

core dans vn autre intitul Tribunal iniquum, qu'il a depuis tout exprs, pour calomnier Meflieurs de

Groningue, caufe de la iuftice qu'ils m'ont rendue, il leur reproche impudemment, & fans aucune raifon, les mefmes chofes qu'il dclare que vous auez faites, & prend de l fujet de les injurier & blmer, auec toutes
les plus odieufes

3o

inuediues

qu'il

puhTe inuenter.

a6-2 7

Avx Magistrats d'Vtrecht.

241

mettray feulement icy deux ou trois exemples, tirez de ce Tribunal iniquum. Le premier eft en l'Epil'en
ftre, p.

9,

il

dit ces paroles

Licebit protejlari

contra iniquam
5

illam fententiam, ac judicium* in quo

nihil ej judicij,

imper itijfimis

fer nullitates, quot ab rerum juridicarum committi pojjent : quales


in
tt

imo

quo

funt judicis incomptent ia, allegationum faljitates, neglel citationes partium, litis contejatio, & plura alia, qu
in libro
10

meo

notata reperiuntur b Ainfi


.

il

appelle cela

vne fentence inique, & vn iugement qu'on a fait fans iugement, pource qu'il fuppofe que le luge a et incomptent, les allgations
ties nglige,

fauffes, la citation des par-

& o

la caufe n'a point eft debatu.

En

la
i5

quinzime page du liure, il prononce contre eux ces fentences Quicunque nocentem jujiificat, ac innocentem
:

condemnat, vterque Deo abominatio,


gnus, qui

& fuppliciis
,

ille

di-

cm debuerit

vindicare opprejfum, ipfum oppriles

mere reperitur. Et dans

pages

20

chacun des luges en d'eux tout le pis qu'il peut, pour tafcher de les rendre fufpec.s. le ne croy pas qu'aucun de vous, ou de Mefdcrit
fieurs vos dputez, fuft bien-aife d'eftre dcrit de la
forte;
ftois

&

jj , il particulier, en feignant
j 1

j 2

&

nomme

peur de vous ennuyer, fi ie m'arreicy dauantage remarquer combien il vous ofi'aurois


ie fuis

&

25

fenfe, lors qu'il crit toutes ces chofes.

Mais

oblig de vous reprefenter combien

il

Groningue par l'iniquit de fes calomnies. Et premirement, pour l'incompetance


offenfe Meffieurs de
a.

Tome

IV,

p.

196-199.
p. 261.

b. Cf.

Paul Voet, Theologia naturalis reformata,


III.

Voir ci-aprs,
7b

claircissement, la suite de Querela Apologetica.

uvres.

242
qu'il leur

Lettre apologetiqve
reproche, elle
eft

27-28.

hors de toute apparence

car

ma

caufe a eft addreflee


a

& recommande
ie

par

Monfieur TAmbafTadeur
eft

Meffieurs les Eftats de la

Prouince, en laquelle Schoock, dont


ProfefTeur,

me

plaignois,
5

&

elle a eft

dcide par les autres

ProfefTeurs, qui, flonies priuileges de leur Acadmie,


eftoient fes luges lgitimes,

&

qui par confequent en

cela n'ont pas fimplement agi

comme

ProfefTeurs,

mais
eft

comme

Magiftrats

outre cela, leur iugement a

reueu, examin,
la

&

confirm par Meffieurs les


qui font des Eftats

10

Curateurs de
de
la

mefme Acadmie,

Prouince.

Et toutesfois le ieune Votius ofe

vn liure contre ce iugement, auec vn titre fi odieux que de le nommer Tribunal iniquum, & fe fie tant en voftre protection, qu'il ne craint pas
crire tout
|

i5

d'offenfer par ce

moyen

toute la fouuerainet d'vne

Prouince.
Il

dira peut-eftre que i'ay auffi of crire contre vn


.

iugement de voftre Acadmie b Mais il n'y a aucune comparaifon de l'vn l'autre car en ce iugement prtendu de vos ProfefTeurs, il n'eftoit queftion ny du ciuil ny du criminel (dequoy auffi vos ProfefTeurs n'ont aucun pouuoir de iuger), mais feulement de la Philofophie, touchant laquelle ie m'afTure que plufieurs eftiment que iefuis juge auffi competant, pour le moins, que toute voftre Acadmie. Et il y a autant de diffrence entre le iugement qu'impugne le ieune Votius, & celuy que i'ay cy-deuant impugn, qu'il y
;

20

25

a entre les vrais combats qui fe font en guerre, o


a.

Tome

b.

Epijlola

Voir ci-avant, IV, p. 96, et p. 84-95. ad P. Dinct. Voir t. VII, p. 590-598.

p. 217,

1.

5.

J8-9-

Avx Magistrats d'Vtrecht.


en hazard de fa
vie,

245.

l'on eft
tres,

&

les

combats des Th-

ou bien les difputes qu'on fait contre des Thefes en voftre Acadmie, fans aucune effufion de fang, & mefme fans aucunement fe fafcher, quand ceux qui fe difputent font gens d'honneur. Iamais on n'a veu que des Magiftrats fe foient mlez des difputes qui
arriuent ainfi entre les gens de Lettres, touchant des

matires de Philofophie

comme, au

contraire, ie n'ay

iamais veu, ny oy dire, que quelqu'vn ait impugn


10

infolemment, auec des fauffetez manifeftes


calomnies infupportables, vn iugement
luges lgitimes, qui font amis
aufquels
il

&

des

fait

par des

&

confederez de ceux

eft fujet,

fans en lire rigoureufement

puny.
i5

eune Votius ne peut eftre excuf des reproches qu'il fait Meffieurs de Groningue, fur ce que fon pre n'eft pas de leur jurifdidion, & qu'on ne l'a
le
;

Or

20

ny debatu la caufe auec luy. Car fon pre n'a elle ny demandeur ny deffendeur en cette affaire, & on n'a rien du tout iug contre luy on a receu feupas
cit,
;

lement

les depofitions

de Schoock,

comme on

fait

en

tous les procez criminels, lors que ces depofitions

25

peuuent feruir pour excufer le crime de celuy qui eft accuf. Par exemple, fi on fe plaint de quelqu'vn, pour auoir receu de luy vn payement en fauffe monnoye, & que cettuy-cy, pour s'excufer, die qu'il n'a cette monnoye fuft faulTe, & que ce point fceu que n'eft pas luy qui l'a faite, mais qu'elle luy a eft donne par vn autre, fi cet autre n'eft pas de mefme
|

3o

jurifdi&ion, fes luges n'ont pas droit de le citer, ny de

luy faire fon procez

mais

ils

ne peuuent pour cela

244
refufer

Lettre apologetiqve

29.

de receuoir

les depofitions qui

font faites

contre luy, ny

mefme
fi

d'en examiner la vrit, en tant


ils

quelle fert pour la defcharge de celuy dont

doifi

uent iuger. Et
claires

elles

contiennent des preuues

que cela

les oblige luy

pardonner,

ils

doi-

uent faire part de ces preuues celuy qui cette


fauffe

monnoye

a elle

donne en payement,

afin qu'il
l'a

puiffe

auoir fon recours contre celuy qui

fa-

brique.

Les injures

&

calomnies qui font dans


eftre

le

Hure de

10

compares cette fauffe monnoye. Et pource que, lors que ie me fuis plaint de luy l'occafion de ces injures, il a voulu s'excufer fur ce que ce n'eft pas luy, mais G. Votius, qui les a fabriques, & que, ne me connoiffant pas,
il

Schoock, peuuent bon droit

i5

a ignor qu'elles eftoient faufTes, fes luges ont eft


s'il

obligez de confiderer

difoit vray,
;

auant que de

le

condamner ou de l'abfoudre
en leurs mains,
juftice
qu'ils

&

il

a mis de tels ades

que

ie

ne pouuoient me rendre la leur auois demande, finon en me les


auf fujet

20

enuoyant.
Le ieune Votius n'a point

de

fe plaindre,

de ce que
ie

le

procez n'a pas dur fort long-temps, que

n'ay agi que par vne lettre, fans auoir ny

Aduocat
25

ny Procureur, & enfin, qu'on n'a pas vf de toutes les formalitez que la chicane a inuentes pour rendre les procez immortels. Car ces formalitez ne peuuent & eftre requifes, que lors que le droit eft douteux c'eft l'ordinaire en toutes les Cours de Iuftice, que lors qu'vne des parties a fi mauuais droit qu'on voit,
;

3o

par fon propre plaidoy, qu'elle doit perdre fa caufe,

a9-3o.

Avx Magistrats d'Vtrecht.


la peine d'our les rpliques

24$

on ne prend pas
l'autre.

de

on a bien donn Schoock autant de loifir qu'il en a dlir, pour confulter fon affaire & pour la deffendre il ne fe plaint point qu'on luy ait & il ne peut dire auffi que fait aucun tort en cela l'loquence de mes Aduocats, ou la fubtilit de mes Procureurs, ait furpris fes luges il n'y a eu que jl'euidence de mon bon droit qui ait plaid pour moy
Ainfi
:

mais
10
fi

les luges

ont eft

fi

quitables,

& ma

demande

modre

&

fi

iufte, qu'ils

me

l'ont

entirement ac-

corde.

Le ieune Votius n'a point non plus de raifon de


tafcher de rendre ce iugement fufpec., fur ce qu'il

contient vn
i5

mot ou deux

qui ne luy font pas agrea-

bls, fauoir fcelerata


auffi fur

manus*,

ce que l'vn des luges

& fcen feruire b ny m'eft amy & n'eft


;

pas

de fon pre. Car, pour les mots qu'il trouue rudes, ce font les plus doux dont pouuoient vfer des

amy

luges vertueux
20

&

qui ont les vices en horreur, pour


il

exprimer

le

crime dont

efloit queftion.

Outre que

ces mots ne font mis que

comme

des depofitions de

Schoock, qui apparemment en auoit dit beaucoup d'autres plus odieux au regard de G. Votius, pour
fe
25

defcharger en l'accufant. Et pour exprimer l'iniquit de ceux qui auoient infr dans fon liure, fans qu'il

en fceuftrien, des calomnies affez criminelles pour le mettre en peine, que pouuoit-il moins que de dire, fans nommer perfonne, que ces calomnies auoient
a.

Tome

b. c.

IV, p. 197, n 3. Ibid.fp. 198, n"6, 1. 11-12.

Samuel Desmarets.

246

Lettre apologetiqve

30-3 1.

eft infres fcelerat

manu?

Ainfi, puifque G.

tius

prend cela pour foy, c'eft qui l'offenfe, & non pas ceux qui l'ont nomm. Que peut-on dire auffi de plus doux, que de comparer vne comdie, non point voftre iugement (comme Votius tafche de vous perfuader, afin de
vous engager en fes querelles, en vous animant contre Meilleurs de Groningue, ainfi qu'il vous a voulu cydeuant animer contre moy), mais les intrigues dont
il

Vofeulement fon crime

s'eft

feruy, en fabriquant de faux tmoins,

& faifant &


poune
l'a

10

toutes les autres chofes qu'il doit auoir faites pour

obtenir de vous la fentence qu'il a obtenue,


uoir aprs cela fe vanter,

comme
?

il

fait,

qu'il

iamais follicite ny procure

Pour ce qui
auec
l'vn

eft

de l'amiti
il

qu'il

prtend que

i'ay

i5

me fait tort de penfer en ait qu'vn qui me foit amy car ie m'afTure font tous, comme auffi, de mon coft, il n'y
des luges,
;

qu'il n'y

qu'ils le

a aucun

d'eux que

que ie n'honore. Mais l'amiti qui eft entre eux & moy, neft pas de mefme efpece que celle que G. Votius a contracr.ee auec Schoock, Dematius, Waeterlaet, & femblables, qu'il engage peu peu en fes querelles, & oblige fa deffenfe, en les
ie

n'eftime

&

20

rendant fes complices,

&

les

pourfuiuant outrance,
25

comme

de tres-cruels ennemis, lors qu'ils tmoignent


:

auoir enuie de fe repentir

comme

il

a paru en l'exem-

ple de Schoock, qu'il auoit appelle en juftice pour ce


fujet

\ Et aprs

s'eftre

rciproquement menacez

qu'ils

dcouuriroient les fecrets l'vn de l'autre, la crainte

qu'on ne fache ces mifteres, femble les auoir


a.

ralliez.

3o

Voir ci-avant,

p.

228, note a.

3i.

Avx Magistrats d'Vtrecht.

247

Il

n'y a point de tels fecrets entre Meffieurs les Pro-

feiTeurs de
n'eft

Groningue & moy; leur bien-veillance fonde fur aucun intereft, ny mefme fur aucune
:

conuerfation
5

car ie n'ay iamais parl que deux fois

celuy dont

il

me reproche particulirement

l'amiti,

&

ie

ne luy ay point crit durant cette

affaire,

pource

10

tmoign ne vouloir pas s'en mler \ La haine auffi que le ieune Votius dit que le mefme porte fon pre efl fi iufte, & G. Votius l'a fi bien mrite, que ie ne la faurois nier. Toutesfois celuy
qu'il auoit

i5

20

pour fon ennemy, a tafch tant de fois de fe reconcilier auec luy, qu'il a monflr n'auoir point de haine pour la perfonne de Votius, mais feulement pour fes vices. Et ie croy que cette mefme haine a eft auffi en tous les autres, & qu'il n'y en a aucun qui n'ait eu de l'horreur & de l'auerfion pour le crime de G. Votius, lors qu'ils ont veu les acr.es que Schoock a produits car ces acr.es font tels que, par le propre tmoignage du fils, pluieurs ont creu, lors qu'ils les ont veus, que ny luy ny Dematius ne
qu'il

prend

ainfi

pourroient plus d'orefnauant eftre receus au nombre


des gens d'honneur. Mais cette bien-veillance

&

cette

haine n'ayant eft fondes que fur

le zle

de

la juftice,

d'autant plus qu'elles ont eft grandes,


*5

&

qu'elles ont

rendu
tant

ma

caufe plus fauorable,

&

celle

de Votius
iugement.

plus odieufe, ceux qui en ont eu connoiiance, d'au-

mieux prouuent-elles
qu'il
:

l'quit de leur

Quoy
19

en

foit,

ce ne peut eftre ny l'amiti ny


p. 2. prfationis (e'dit. Clers.).
et

En marge

Tribunal iniquum

a. Voir ci-aprs sur les relations de Descartes cissement II, la suite de Querela Apologetica.

de Desmarets, clair-

248
la

Lettre apologetiqve

s--

haine des luges qui ont rendu G. Votius & Dece font les act.es crits de leur matius criminels;
|

main, lefquels ils n'ont point iufques icy defauoez % qui les rendent manifeftement coupables d'auoir tafch de corrompre Schoock, & mefme de l'auoir

corrompu, pour donner vn faux tmoignage contre moy. Car, premirement, pour connoiftre ce que Votius a voulu que Schoock affuraft en juftice, dans le principal il faut feulement confiderer que, de ces acr.es, qui eft vne forme de tmoignage crite de la main de Votius, & qu'il a enuoye Schoock pour la fuiure, il veut expreffement qu'il affure que
c'eft

10

motu proprio
qu'il

& fponte fu b

de fon propre

uement,
ningue

a entrepris d'crire contre

moumoy; &
i5

qu'il a fait
:

fon liure, partie Vtrecht,


ita vt

&

partie Groquif-

Et quidemfolwn,

nec

D. Votius nec

quam

alius eius autor, Jue in totum,Jiue ex parte fuerit,

aut quod ad materiam, aut quod ad difpojitionem, aut quod

adjiylum c

que Votius luy ait fourny aucune matire. A quoy on peut adjoter vne lettre du mefme Votius, crite Schoock, en datte du
:

&

ainfi qu'il nie

20

21 Ianuier

164$, laquelle Meilleurs du Snat Acafait

dmique de Groningue ont Bon Jidei facrum d page


7

imprimer, dans

le
:

Summa
a.

hue

redit.

Te

35, o font ces mots ex re confilium cepijjc Jatuijje

&

25

b.

Voir toutefois ci-avant, Tome IV, p. 199, 1. 9.


1.

p. 228,

note a.

c. Ibid.,

10-1

3.

exceptione majora, veritatis cauf Schoockio-Voetian, neenon ejufdemferia 6 chrijliana travof<iort adC. V. D. Gisb. Voetfuper libello quem haud ita pi Pietatis nomine nuper infcripfit. (Groningue, J. Nicolai, 1646,
d.

Bon Jidei facrum, five documenta omni


in

&

innocenti Samuelis Marejii,

in-8.)

3-33.

Avx Magistrats d'Vtrecht.

249

moy), teque opus illud quod ad materiam, formam, methodum, Jtylum, inchoajfe, ab( fauoir d'crire contre
foluijje
;

chartas

& fchedas

aut fubmiffas, nec vllam vel


5

me tibi nullas fuppeditaas minimam pagellam prfor-

matam, quant
qu'en

in

defcribendo tuam feceris, &c.

Puis, afin de fauoir


fiflent

que ces chofes (qui ne condeux articles le premier eft que


:

io

Schoock a crit contre moy de fon propre mouuement & fans que Votius l'y ait exhort; l'autre, qu'il ne luy a point du tout fourny de matire pour crire) font tres-fauffes, il fuffit de voir vne autre lettre du mefme Votius Schoock, qui eft auii dans le Bon fidei facrum, page 28, en datte du 2 ou j nonas Iunij 1642 a Car, d'abord, on y trouue ces mots Nonpige.
:

i5

bit

denu

te

hortari, vt in difputationibus contra fcepticos

pergas,

quidem quant primm, fequeftratis tantifper reliquis tuis meditationibus Erit hc pulcherrima occajio
.

&

furioft

&

ventoji iftius pro\mtJforis, R. De/cartes, hiatum


:

obflruere
20

Appendix

illa

ad Meditationes prima? Philo',

h fophi, dita Amjielredami

in

primis

te

ad operis huius
tt furiojis

delineationem exjimulare dbet. EJi

illa

&

contradicentibus mendaciis ac calumniis in hanc AcadeDesmarets assure la mme chose, Ultima patientia etc., p. 410: D. Voetium fuo Magiftratui falf & parum decor impofuiffe, dum ut fe oftenderet nullius culpje confcium in Cartefium, il li perfuafit, fe nec authorem nec fautoretn nec correorem nec cooperatorem fuifle (funt
a.

>

verba Senats-Confulti Ultrajeftini, fadi i3 Vllbris 1643) illius fciipti, quod occafionem prxbuit Carteo contra ipfum fcribendi. Nam ex varijs litteris D. Voetij manufcriptis, quae funt pnes nos, ac declaratione public ipus C. D. Schoockij, contrarium luce meridian claris liquet.
Sufficiat multis,

hc verba
b.

Ad

quod habetur epiftol fcript 3 Nonas Junij 1642 in Suit le mme abundantem cautelam, non pigebit.
. .

texte

que ci-dessus p. 249, 1. 14 p. 25o, Voir t. VII, p. 449 surtout, Sic.

1.

2.

p. 563, Epiftol

ad P.

Dinet.
76

uvrbs.

III.

2$o

Lettre apologetiqve
nojlram,

33.

miam

meamque imprimis profejjioncm, dchbuta,


vincat.

vt ferream

quorumuis Leclorum patientiam

Voil

comme

il

parle d'vn innocent crit, o ie n'auois

rien mis de luy, qu'il n'euft mrit

au double.

Et cecy
5

monftre euidemment, que Votius a exhort Schoock


crire contre moy, car
il

vfe

mefme des mots

hortari
fois,

&

exjlimulare ;
il

&
te

qu'il l'y

a exhort plus d'vne

car

dit

denuo

hortari;

de ce

qu'il

nomme
eft
3
.

que c'a eft loccafion Appendix ad Meditationes prim


l'efcrit

&

Philofophi , qui
liure de

contre lequel

eft fait le

10

Schoock

le fay

bien qu'il rpond cela,

qu'il l'exhortoit,

par cette

lettre,

continuer d'crire

des thefes contra fcepticos,

& d'impugner mes


du
liure

opinions

que Schoock a fait depuis contre moy, n'eftant pas encore alors inuent, il ne pouuoit plus expreffement l'exhortera l'crire, qu'en l'exhortant m'impugner Et bien qu'il donnait alors le nom de thefes, ou de difputes, ce qu'il
dans ces thefes
;

mais

le titre

vouloit eftre fait contre

moy,

&

dont

il

a luy-mefme
20

que dclare Schoock, ce ne lahToit pas d'eftre, en effet, le mefme liure, pource qu'il n'eft aucunement queftion du nom, mais de la chofe, fauoir, des calomnies dont ie m'eftois plaint. Et afin que ie puiffe mieux claircir cecy, ie vous
depuis inuent
le titre, ainfi

prie de vouloir

remarquer que trois diuers efcrits ont fauoir, eft publiez en cette occafionpour Votius le liure intitul dmiranda methodus, ou bien Philofo:

25

phia Cartejana h qui n'eft autre chofe qu'vn amas d'in,

a.
1.

Admiranda Methodus
Voir ci-avant, p.
5,

ou Philofophia Carteftana

cite ci-aprs,

28-29.
b.

note a.

33-3 4 .

Avx Magistrats d'Vtrecht.

251

uetiues contre moy, fous prtexte d 'impugner

mes

opinions

puis la Prface de ce

mefme
;

liure,

auec fes

Paralipomenes*, o Ton tafche expreffement de rpondre

ce que i'auois crit de Votius


5

&

le troifime, la

Narration hi/orique

b
,

qui a paru au

nom

de voftre Aca-

dmie, o

il

eft traitt

des chofes qui fe font paffes au

regard de Moniteur Regius.


(par la lettre

Or on

voit clairement,

10

du troifime Iuin 1642, que Votius auoit deilors defTein de m impugner en ces trois faons. Car, outre la premire, laquelle il exhorte Schoock par les paroles que i'ay dfia cites, voici comme il parle des deux autres c De iis qu Academiam nojlram tangunt, videbunt DD. Profejfores, nec patientur eum conqueri nos effe ipfi debitores. De iis qu in me immerentcm congerit
:

i5

maledilis reundendis,
litemus,

etiamnum deliberamus

Vt Jilentio

nemo ex

Collegis,

quod fciam,
te

confulit ;

fed per

quem,aut qu ratione,refpondendumJt, Ivooi ixaXa uao.


Sunt qui me, funt qui filium, funt qui
hoc ampliamus. Intrim
20

dejignant : fed de

qu ad

veritatem hiftori perti-

nent,

confgnabuntur; etiam, vbi opus, tefimoniis confirmail

buntur. Ainfi,

auoit deflors intention dfaire que fes

DD.

Profejfores s'intereffaflent en fon party. Et


le

ce qui

regardoit en particulier, qui

eft
il

pour ce que conbien rece qu'il

tient la Prface
25

du

liure de

Schoock,
il

eftoit

folu de ne fe pas taire, car

dit

Vt Jilentio litemus,
fi

nemo

confulit.

Mais

il

eftoit

encore incertain,

criroit,
a.

ou

feroit crire, fur ce fujet, deuoit paroiflre


p. 137,

Voir ci-avant,

note, jusque

p. i63, et ci-aprs, p.

255, note a.

b. Ibid., p. 190, note a.


c.

Ce passage
texte,
1.

fait suite

Le

1,

19 est

immdiatement celui de la page 25o, bien ampliamus. [Edit.Clers. :amplis.) De

1.

2.

mme

p. 252,

3.

2f2

Lettre apologetiqve
fils,

h-ss.

ou pluftoft fous celuy de Schoock. Et il dit luy-me(me,fed de hoc ampliamus ce qui eft proprement dire, que les autres luy confeillent d'crire luy-mefme, ou de faire crire fon fils, mais que fon defir luy eft que ce foit Schoock qui criue. Et aprs cela, il a voulu que Schoock dclarait en juftice, que c'eftoit motu proprio, & fans y
:

fous fon nom, ou fous celuy de fon

eftre incit

par Votius, qu'il auoit crit.


aufii,

On voit
de

par la

mefme

lettre, qu'il

luy a fourny
10
3

la matire,
il

autant qu'il en a eft capable. Car vn


:

Oper y parle ainfi de mes opinions pretium feceris,Ji omnia i/tius farin paradoxa excerpfepeu aprs,

& cum antiquorum fcepticis aliifque hreticis [apud Auguji. & Epiphanum de hrefibus & Gennadium) teraris,

tologiis comparata, refutaris;

primo, facris Litteris; fetertio,

i5

cundo, rationibus, tum direclis, tum ducentibus adabfur-

dum,

& hominem

in

contradiclionem adigentibus ;

confenfu Patrum; quarto, confenfu antiquorum Philofo-

phorum, Scholajlicorum,
Philofophorum,
|

&

recentium Theologorum, ac
20

fcilicet

Reformatorum, Lutheranorum,
vbique notan-

Pontificiorum, vt appareat ejje commune??! caufam ChriJianifmi,

& omnium fcholaru?n. Hoc autem


.

dum, nihil noui eum producere, Jiue quid fani, fiue quid b Ce font de ces belles matires que infani ojentet, &c
a.

Avant ce nouveau passage,


:

la lettre

de Voet contient

la

phrase sui1

vante, omise par Descartes, et qui fait suite la citation prcdente, p. 25


1.

Gloriaturfe, in libro Gallico ante hac edito, & fufius in fuis his Meditationibus prim Philofophi, aperuijfe fundamenta nov fuce Philofophi, quant aliquando ad Kalendas Grcas daturus efl ; uti fatis colligimus ex pagina penultimd fub finem. Inter Pfeudo-axiomata
12-21

aut pofulata ejus, eft illud de fenfibus,quod tu foeliciter jam (Ultima patientia p. 41 1.)

refutafti.

b.

La lettre de Voet se termine

ainsi

.oftentet

apud veteres aut apud

35

Avx Magistrats d'Vtrecht.


de Schoock
efl

25}

le liure

compof. Et on

le

peut encore

voir,

par vne autre lettre du


liure

cinq mois aprs, fauoirle

mefme Votius, crite 2$ Nouembre 1642, lors


fous la prefle a
;

que le
5

de Schoock
.

eftoit

car on y

trouue ces mots

Particulares opiniones Cartejj venti-

lare, alterius ejoperis

&

injiiuti.

Tu mode

remitte nobis

nec verba nec promiffa, fed excerpta

Ma &

chartas quas

tecum hinc abjlulifli. Lacuna fi qucejt in generalifciographi huius methodi, nos dabimus oprant vt hc fupplea'o

mus,

nifi

tufuppleueris. Et hc abund fuffcient hac vice;

particulares difputationes non curamus.

A quoy rpond

Quidergo ? mera conuicia. Ainfi, Ton voit que le deffein de tout le liure n'a pas dpendu de la volont de Schoock, qui euft
ingenieufement Monfieur Defmarais
:

d'impugner mes opinions en particulier, & cela auroit eft plus honnefle; mais de celle de Votius, qui a feulement voulu qu'on parlait de moyen gnedefir
rai,

&

qu'on employait tous ces lieux

communs

d'in-

uecT.iues,
20

pour tafcher de me rendre odieux; & que, par confequent, il en elt l'autheur principal. Si ces preuues, qui ne confiftent qu'en des ates crits de la main de Votius, & qu'il ne defauoe point, ne font pas fuffifantes pour le conuaincre, mille
1

2-1 3

En marge

Vltima patientia, pag. 413 (Edit. Clers.).


apud
alios philo

recentiores ea inveniri,fic faltem uti Stocorum placita

fophos, quibus verbo fcep


a.

&

phrafi paradox dijfentiebant.

(Ultima

patientia, p. 412.)

commence, en effet, ainsi Sudat p-lo, tanto magis quod coaretur undique nobifcum, neftiens quid refponfurusjit typographo focias chartas pofcenti, qnas corporefuo divul/as Groeningam avolaffe conqueritur. Vtinam, vtinam
Cette nouvelle lettre de Voet
:

libellus tuusfttb

nunquam

tibi illasrejlituijj'et

D. Waterlaet.

(Ultima patientia,

p. 41 3.)

254

Lettre apologetiqve

35-36.

tmoins n'y fuffiroient pas. Mais, outre cela, Schoock a dclar 8 qu'il garde encore tout le modle de la Prface, crit de la main de Votius & c'eft vne Prface
;

qui contient plus de foixante pages


criminelle partie de tout le liure.
Il
c

b
,

&

qui eftlaplus
le

a dclar

mefme
:

de

comparaifon auec Vaninus qui eft le feul fondement qu'ils prennent pour m'accufer d'Atheifme fauoir, que i'ay crit contre les Athes, & que Vanila
,

nus auoit feint d'crire contre eux, bien qu'il fuft Athe en effet d'o ils concluent que i'enfeigne fecrettement l'Atheifme. Et il a expreffement dclar que les
;

mots qui affurent que


|

fubdol atque admoum occulte


d
,

Atheifmi venenum

aliis affrco

ont eft crit d'vne autre

main que de
dont

la fienne, c'eft dire, fcelerat ill

manu,
i5

i'ay parl
ie

cy-defus

c
;

&

c'eft

principalement de
qu'ils contien-

ces mots que

me

fuis plaint,

pource

nent la plus noire


fauroit

& la plus puniffable calomnie qu'on imaginer, & que, flon les loix, il faut deter-

a. Desmarets dit de mme, Ultima patientia: Habeo pnes me Cartefiano-Voetian Cauf brevem deduionem, C. D. Schoockij manu confignatam, qu afferit & probat, evidentibus documentis, D. Voetium fe

exjlimulaffe

ad dicendum falfum teftimonium &

Iefuiticas quivocatio-

/e.Item, (ibifuggeffiffe confilium monjlraffeque viam, quomodo Cartefto refpondendumfit. Item, omniajuggeffiffequfpeant Cartefij atheifmum ac comparationem cum Vanino. Item, contexuiffe totam prfationem
libri,

operi. Item,
effet in

quae praefertim plus habet acerbitatis. Item, varia addidiffe toti paratum fuile unacum Waterlaet, cm Schoockius tardior

Supplemento chartarum fabmittendo,


illius confilio,

Item, ex

id quod reflabat pertexere. typographum Wasbergum libellum evulgaffe.

(Pages 409-410.)

(non pagine) compte, en effet, 64 pages en tte de VAdmiranda Methodus. Elle se trouve reproduite presque entirement dans les notes, de la p. 137, ci-avant la p. i63.
b. Cette Prcefatio
c.

d.
e.

Voir ci-avant, p. 174, Voir ci-avant, p. 142,

1.
1.

27, etc.
3-4.

Page 245,

1.

i5.

36.

Avx Magistrats d'Vtrecht.


fe

25c
jufti-

miner certum crimen, pour


ce,

pouuoir plaindre en

non pas vagari


que
il

in incertum,

comme

fait

Votius,

lors qu'il dit

ie l'ay

que toutesfois
5

ait

calomni dans mes efcrits, fans encore iamais pu fpecifier aucun


fait tort.
,

mot, en quoy

ie

luy aye

Dplus, les Paralipomenes adjotez la Prface 3 dont la dernire priode feule contient autant d'aigreur & autant d'amertume que tout le refte du liure, ont
efl,
10

ds

le

commencement, defauoez de Schoock,


de Votius.
fi

&

ne

l'ont point efl

le n'aurois iamais fait,

ie

voulois icy ramaffer tou-

tes les

preuues qui monftrent que le tmoignage, fugger ou prefcrit par luy, efl faux. Mais ie vous prie de

confiderer que toutes celles que i'ay mifes icy font


i5

relles,

&ne dependentpointdelarelationdeSchoock;
le

car pour
qu'il dit

modelle de
n'eftoit

la Prface,

&

les autres efcrits

auoir entre fes mains,


s'il

&

qui n'ont point efl

imprimez,
bien que
20 le

pas vray

qu'il les eufl,

on

fait

procez de Votius contre luy n'auroit pas manqu d'eflre pourfuiuy. Ce qui monflre combien efl
a.

Paralipomena ad prfationem : De Magia. De Atheo aut Beftia. De De Chorbo. De duobus Libellis. En tout sept pages (non numrotes), la suite de la Prface de YAdmiranda Methodus. Voici la dernire priode, dont se plaint Descartes
Elias Veniet.
:

arridere ufquequaque prudentioribus, ut peregrinus quis tenebrio, profeffione extern Pontificius, & fenfuScepticifmi

fi

Neque enim putamus

Ecclefialtica

non Atheifmi candidatus, perptu proteftetur fe Theologica atque non attingere, intrim in unos Theologos, prtextu philo-

fophico, totam belli


res

molem

convertat, Medicis

&

Philofophis prajteritis,
atque

&

facra Theologiae

&

Politise noftrae Ecclefiaftic perreptet


:

prturbationem moliatur unde aliqoando nihil aliud qum Reipublicae concuffionem, & Optimatum ac Procerum quorundam collifionem, exfpeftandam nrunt illi, quibus eft genius inEcclefiarum

& Academiarum

colarum Belgij notus.

256

Lettre apologetiqve
la

ss-*;-

calomnie du ieune Votius, lors qu'il reproche Meflieurs de Groningue, qu'ils ont iug fur la depofition d'vn feul tmoin, qui eft ce qu'il car quand ils n'auroient eu leur reproche le plus a

impudente

aucun gard aux paroles de Schoock,


de preuues fans cela. Et toutesfois,
la dclaration faite Groningue, eft
il

ils

ont eu affez
euident que

eft

plus croyable, que celle qu'il

incomparablement auoit donne auparauant


qu'il

Vtrech; car en celle d'Vtrech, outre qu'elle luy auoit


eft fuggere,
foit eftre
il

ne depofoit que les chofes

pen-

10

fon aduantage, fauoir, qu'il eftoit auil

theur d'vn liure, auquel


Et
il

auoit defia|mis fon


;

nom.

n'eftoit

point en la prefence des luges

il

n'auoit

point peur d'eftre repris, encore que ce qu'il declaroit

ne

fuft

pas vray;

il

le

donnoit feulement par crit

i5

vn amy,
tirer

qu'il eftimoit affez puiffant

pour
fuft

le

pouuoir
:

de peine, encore que fa fauffet

dcouuerte

au lieu qu' Groningue, il a depof ce qu'il auoit honte qu'on fceuft, & qui deuoit grandement dplaire fes plus intimes amis & il ne l'a pas depof en fecret, mais c'a eft en la prefence des luges. Et ainfi, on peut s'affurer qu'il n'y a eu que la reuerence de la juftice,
;

20

&
a

la crainte d'eftre chafti,

s'il

mentoit,
l'a

&

s'il

fe

char-

geoit
dit.

du crime d'vn

autre, qui

oblig dire ce qu'il


25

les

Mefme il a dclar qu'il euft confeff ds Vtrech mefmes chofes, s'il euft eft ferieufement interrog

par des luges;

&

il

arriueprefquetouours, lors qu'on

examine vn criminel, ou vn tmoin, qui a quelque intereft celer la vrit de ce qu'on luy demande, que la depofition qu'il fait en iugement, eft contraire ce
a.

3o

Cf. aussi p. 288 ci-avant, note a.

37-38-

Avx Magistrats d'Vtrecht.

257

qu'il
laiffe

a dit hors de la prefence des luges, fans qu'on

10

pour cela de la croire. Mais ce n'eft pas aflez d'auoir prouu que le tmoignage que Votius a prefcrit Schoock eftoit faux il ne croira pas eftre conuaincu, fi on ne prouue qu'il l'a follicit & importun donner vn tel tmoignage. C'eft pourquoy ie vous prie de confiderer qu'il ne l'en a pas feulement pri, mais qu'il a fait pis, & qu'il luy a expreffement command car il a mis ces mots au bas du tmoignage Stylum facis tuum, vbi opusfuerit, intrim tejlimonij xpipea feruat vbique, quantum per
;
;
:

Latinitatem illudfieri poterit, imprimis ubifubuirgulaui.

i5

que ce fufl la voix de Iacob&les mains d'Efa le ftyle de Schoock & les menteries de Votius. 11 luy commandoitde changer le ftyle, mais de retenir
Ainfi ilvouloit
a
,

exactement

le fens

de tout ce

qu'il

luy prefcriuoit,
il

principalement celuy des mots, au deffous defquels


auoit tir des lignes
;

&

il

en auoit

tir

au deffous de
.

tous les mots que


20

i'ay ci-deffus

rapportez b

Ceux qui

connoiffent Votius fauent combien cette faon de


prier,

ou de commander, ou obligez, comme

eft

importune, principa|

lement au regard de ceux


rieurs,

qu'il croit luy eftoit

eftre inf-

25

Schoock; & on en a veu depuis l'exprience, en ce qu'il l'a pourfuiuy en juftice, caufe qu'il n'auoit pas perfift maintenir ce
tmoignage.
Puis, outre cela, n'eft-ce pas a Votius qu'on doit

attribuer toutes les alles

tout ce qu'a fait


a.

venues de Waeterlaet, & Dematius, pour induire Schoock peu

&

b.

Vtus Testamentum, Genesis, xxvn. Page 248, 1. 16.


uvres.
III.

77

258

Lettre apologetiqve

38.

peu former fon tmoignage, fuiuant le modelle qu'il luy auoit prefcrit ? Car ces deux n'y auoient aucun
intereft,

que comme eftant amis de Votius. Et neantmoins Schoock affaire que Waeterlaet eft all plufieurs fois le trouuer pour ce fujet, & qu'il luy a enuoy Groningue le modelle du tmoignage que Votius defiroit; mais que, fa confcience ne luy permettant pas de donner vn tel tmoignage, il leur en auoit enuoy vn autre plus conforme la vrit. En effet, on peut connoiftre, par ce qui a efl fait depuis, que, dans le tmoignage que Schoock auoit enuoy Votius, il auoit omis les mots qui contenoient la principale faufEt quidem folum, ita vt nec D. Votius, fet, fauoir
:

10

nec quifquam alius, eius auior, Jue in totum,Jiue ex

parte fuerit, quoad materiam,

&

qu'il

en auoit mis quel-

i5

ques autres en leur place

&

que, pour le motupropro,

& prefque tout le

refte,

il

auoit tafch de le fauuer par

vn equiuoque, en mettant par tout Methodum, o Votius auoit mis Librum, afin de ne fignifier, par Methodum, que l'ordre des chapitres & le ftyle, dont il vouloit bien eftre autheur, & ne rien affurer des injures & de la matire, ainfi qu'il a dclar depuis. Et Votius ne fe mettoit pas en peine de cet equiuoque car, le liure eftant intitul Admiranda Methodus, il ne doutoit point que tous ceux qui verroient ce tmoignage, ne priffent Methodum pour tout le liure. Mais il femble que les autres chofes, en quoy Schoock n'auoit pas fuiuy fon modelle, ne le contentoient pas affez, & particulirement l'omiiion du mot Et quidem folum, &c. Car il garda ce tmoignage plufieurs femaines, fans s'en feruir, iufques ce que, Schoock eftant all Vtrech,
:

*o

25

3o

38-3 9 .

Avx Magistrats d'Vtrecht.

2$o

commodit pour le faire induire le reformer. A quoy derechef on employa Waeterlaet, qui |luy apporta ce billet crit de la main de Dematius
il

euft plus de

Reuer e
5

Vir, Velim in ejimonio tuo


illafint,

qupiam mutari;

qunam autem
Line 21
fcripta,

paucis accipe.

&
:

22

deleantur omnia quibus linea fub-

& fcribatur meque

illum folum abfoluifTe.


effe

Line 3o

Tantm hc retineantur: vix

poteram,

ex amicis quaefiuiffe
10

&

didiciffe.

Line3i: Deleantur, ab alina


alterius authoris funt, qui vbi

manu effe & fcribatur,


;

neceffum

erit, vt

puto,

nomen fuum
diclurus.

aperiet, veljmile quidpiam.

Rationes, quare ita faciendum cenfeo, non expono, corarn

Vale

a
.

i5

Et le

mot meque

illum ( (qsiuoir librum,

ou bien illam
eft

methodum) folum

abfoluiffe, ell icy

tres-remarquable.

Car il contient ce folum, pour exclure Votius: qui le fondement de toute leur fourbe. L'autre mot:
effe

vix

poteram, ex amicis
fi

&c, ne

pourroit pas eftre fa-

20

Dematius luy-mefme ne Tauoit expliqu, par vn efcrit o il tafche de fe deffendre, qui eft infr dans le Tribunal iniquum, depuis la page 1 17 iufques la page \iG h Mais l il nous apprend, page 1 20 & i2i, que Schoock auoit mis en fon tmoignage,
cilement entendu,
.

25

qu'il auoit appris, partie

de Votius

&

partie de fes

autres amis, les chofes particulires qu'il auoit crites


5

Non
Voir

la ligne

(dit. Clers.).

23 nous] vous
a, fin.

(dit. Clers.).

a. b.

t.

IV, p. 199.

Voir aussi p. 229 ci-avant, note

260

Lettre apolggetiqve
s'eftoit pat

39-40.

touchant ce qui

Vtrech, ainfi qu'il luy


;

que luy, Dematius, ne croyant pas que Schoock euft aucun autre amy Vtrech, que Votius, duquel il euft rien appris de ces
auoit eft prefcrit par Votius
chofes, auoit iug qu'il ne deuoit pas mettre partim
5

&

D.

Votio,

partim ab

aliis amicis,

mais effacer

le

nom de
il

Votius,

&

mettre feulement ab amicis. Dequoy


:

fe

deffend plaifamment
(dit-il) ,

Si quid hc

me peccatum
qud

effet

peccatum

in eo Jatuendum effet,

colleg mei,
innocenti,
1

mihi charifjimi
quibus

& cui Ecclefia plurimum dbet,


qu

cautelfortefuperabundante, nemini tamen noxi, im alivtili (vt

occajionem peccandi tolieret), cauen-

dum ejfejudicaui.

Ainfi ce faint

homme appelle cautelam


1

nemini noxiam, de fuborner des tmoins pour tromper

des luges, en leur faifant imaginer alios amicos, au lieu

de

Votius, en vne chofe qu'il fauoit ne venir que

du

feul Votius,

&

par ce
le

moyen

faire

condamner vn

innocent, pour luy ofter l'honneur, les biens,


la vie,
s'il

& mefme
20

en auoit eu

pouuoir. Et on ne peut dire

que ce Dematius, qui auoit en cela plus de foin que Votius mefme pour tromper les luges, ne fauoit point que Schoock euft eft induit crire car puis qu'il fauoit que c'eftoit de Votius feul qu'il auoit appris ce qui s'eftoit pafl Vtrech, il ne pouuoit ignorer le refte, ny luy perfuader de mettre en fon tmoignage meque illumfolum abfoluiffe, qu'il ne fceuft bien que ces mots contenoient vne fauflet. Outre que, par la depofition de Schoock, qui eft dans le Bon fidei facrum, page 4, on apprend que c'a eft dans vn feftin, en la prefence de Dematius, que le premier deffein de ce liure a eft pris. En voicy les mots Nimirum cm,
;
:

25

3o

40-41.

Avx Magistrats d'Vtrecht.

261

anno 1642, more fuo (Schoockius) ^>er/rza. canicuares


Vltrajeum ad vifendos amicos excurrijjet,
Vo'tio

Domino
om-

vna cum ClariJJimis eius Acadmies Profejforibus,

nonnullifque aliis honejis viris, lauto atque opiparo


5

nin conuiuio fuijje exceptum. In eo, menjis iamfublatis,

ClariJJimo

D. Dematio

aliifque injeam

mentionem
Votius,

Epijlol Cartejij ad Dinetum, in qu

Dominus
Vo'tio,

Prceptor

eius,

grauiter omnino vapularet; rogatumque

je atque injlanti hortau inuitatum D.


10

vtprofe,

Prceptorefuo, calamum

in

Cartejium Jlringeret.

N'eft-ce pas vne choie admirable,


fait
fi

publiquement, en des

feftins,

que ce qui a eft enprefence de plu-

fieurs

perfonnes qui doivent auoir foin de leur conf-

cience
1

& de leur honneur (car ie ne veux pas croire que


fi

tous ceux qui frquentent Votius deuiennent femblables luy),& quieftdefoy

probable que ceux mefme


follicit

qui n'en iugent que par conjecture ne doutent point


qu'il

ne

foit

vray que Votius a

Schoock

crire contre
20

moy

n'eft-ce pas, dis-ie,

vne chofe ad-

25

que cela ait eft choifi par luy, pour eftre ni deuant des luges, & pour feruir de fondement vne fentence par laquelle il auoit deffein de me perdre ? Et on n'a aucun fujet de douter de la vrit de cette depofition faite par Schoock deuant fes luges car elle n'a pas mefme eft contredite par fes aduermirable
|

& furprenante,

faires,

dans leur procez contre luy, o

ils

ont fourr

tant d'autres chofes hors de propos

&

de moindre ims'ils

portance, qu'ils n'auroient pas obmis celle-l,


ges de ceux qui eftoient de ce

neuffent eu peur d'eftre conuaincus par les tmoigna3

feftin.
;

Mais cecy ne fuit pas pour conuaincre Dematius

262
il

Lettre apologetiqve

4.

veut qu'on luy prouue qu'il a importunment

folli-

cit

Schoock fuiure

le billet qu'il
efl de' dire
:

luy auoit prefcrit,

car toute fa deffenfe


follicitationis fpeces.

Nulla hic importunes


ce n'eftoit pas aflez
5

Comme

il

importuner vn homme, aprs qu'vn autre luy a prefcrit vn tmoignage qu'il n'a pas entirement voulu fuiure,
nonobftant que cet autre euft beaucoup d'authorit fur
luy, de luy

enuoyer vn

billet

auec ces mots: Velim

in

te/imonio tuo

qudam

feflement contre les

Ce qui eft manibonnes murs & contre les loix,


mutari, &c.

10

que quand bien ce

billet

ne contiendroit rien qui nefuft


dit

vray, ceux qui l'ont enuoy ne laifleroient pas de mriter d'en eftre repris. Mais, outre cela,

luy-mefme qu'il n'auoit aucune familiarit auec Schoock & toutesfois il confeTe qu'aprs luy auoir enuoy ce billet,
il
;

i5

il

l'alla

trouuer le lendemain, entre les fix & fept heures


;

du matin ce qui monftre, ce me femble, vne


tion tres-importune.

follicita-

Vn homme g
il

a
,

Profefeur en

Thologie, va de grand matin au logis d'vn autre plus

ieune b

auec lequel

n'a

aucune
il

familiarit,

pour

le

20

prier d'vne chofe laquelle

n'a point d'autre intereit,

comme

il

le

dclare, que pour faire plaifir fon

amy,
n'a

& mefme

de laquelle cet

amy a dj eftrefuf. On
que ce ne
foit

pas couftume d'aller trouuer quelqu'vn de cette faon

pour luy parler d'vne


de
l'en prier

affaire,

deflein

25

bon efeient,

&

de joindre fes raifons


eft

&

fes inftances

auec celles de l'amy par qui on

enuoy.

Mais j'aduoeque iene fay point pourquoy Votius


a.

b.

Dematius tait n Leyde, le 25 janvier 1597. Martin Schoock tait n Utrecht, le 1* avril 614.
1

41-42.

Avx Magistrats d'Vtrecht.

26}

n'y alloit pas luy-mefme, finon qu'il vouloit en cela,

bien qu'en faifant crire Schoock contre moy, imiter le finge qui fe feruoit de la patte du chat pour
auffi

tirer les
5

marons du
fait,

feu.

Ou bien
il

peut-eftre qu'aprs
qu'il auoit pu,

auoir dfia

de fon coll, tout ce

fans en eftre venu bout,


fions

efperoit que les perfua-

&

l'authorit de plufieurs feroient plus efficaces


;

10

& qu'il falloit que Votius que celles d'vn feul & Dematius, deux vieillards de rputation, & qui, comme ie croy, compofoient alors toute la facult Theologique de voftre Acadmie, pource que le troifime mourut en ce temps-l a joignirent enfemble
,

leurs artifices,

pour corrompre

la chaftet de cette

Sufane
i5

b
.

Mais s'il vous femble que toutes les preuues que vous pouuez auoir contre ces deux hommes, dont ie n'ay pu crire icy qu'vne partie, ne foient pas fuffi,

fantes pour les conuaincre, ie vous prie de confiderer

que
20

celles

vieillards,

du ieune Daniel contre ces deux autres de trs-grande authorit & les luges du

peuple, qui auoient tafch,

comme

eux, de faire, par

de faux tmoignages, que l'innocent fuft condamn, eftoient bien moindres. Car Daniel ne donna point
d'autres preuues contr'eux, linon qu'ils ne s'eftoient
25

pas accordez touchant


ils

le

nom de

l'arbre fous lequel


il

pretendoient que Sufane auoit pch. Sur quoy

eft

croyable que ces vieillards ne manqurent pas de


Meynardus Schotanus mourut, en effet, le 6 avril 1644. Vtus Testamentum, Prophetia Danielis, xm.
Cet alina,
et les
le

a.

b.
c.

manquent dans

texte latin.

deux qui suivent, p. 263,1. 5, p. 265, Voir ci-aprs, Querela Apologetica.


1

1.

29,

264

Lettre apologetiqve

42-43.

trouuer diuerfes excufes, en difant qu'ils n'y auoient

pas pris garde, qu'ils ne fauoient point les


arbres, qu'ils n'auoient pas affez

noms des
les

bonne veu pour

reconnoiftre de loin, qu'ils ne s'en fouuenoient plus,

ou chofes femblables, qui auoient beaucoup plus d'apparence qu'aucune de celles que Votius & Dematius
ont allgues en la deffenfe de leurcaufe
ils
;

&toutesfois

ne laiflerent pas

d'eflre

condamnez.
10

prefomptions font contraires aux preuues, on a fujet d'vfer de beaucoup de circonfpedion, auant que de rien dterminer. Mais icy les
fait

En vn

les

preuues font
efcrits

fi

claires

&

fi

certaines ( fauoir, des

de

la

main des criminels,

&

qui ne font point

defauoez par eux), qu'on feroit oblig de les croire, encore que les prefomptions fuflent contraires. Outre
cela, les
elles;

&

prefomptions s'accordent entirement auec enfin ces prefomptions fontfi fortes, que|fui-

uant

iugement du plus fage de tous les Rois, elles fufiroient pour faire condamner Votius, encore qu'on
le

n'euft point d'autres preuues.

Car Salomon, ayant iuger laquelle de deux femmes eftoit la vraye mre d'vn enfant, pour lequel elles eftoient en difpute, ne fit aucune difficult de le donner celle qui luy tmoignoit le plus d'affecT.ion, encore qu'il n'euft rien du tout pour
prouuer qu'elle en
jecr.ure
a
.

20

Il

eft

mre, finon cette feule conqueftion tout de mefme de fauoir, lefuft la


eft le

25

quel des deux, Schoock ou Votius,


liure intitul

vray pre du

Admiranda Methodus ou bien Philofophia Cartejana (car ce liure a deux noms, caufe qu'il femble auoir eu deux pres). Or Schoock le defauoe
a.

3o

Vtus Testamentum,

Regum

Lib. III,

c. ni, v.

16-28.

43-44.

Avx Magistrats d'Vtrecht.


renonce, en forte
qu'il

26 c

& le

mefme
:

dclar qu'il ne
fa vie,

detefle rien tant, de toutes les

adions de
illi

que de

ce qu'il

s'eft

employ

l'crire

Ex omnibus

aclionibus

fuis nihil
5

magis detejari, qum quod

negotiofe immif-

10

vnquam pajfusjit. Mais Votius, au contraire, continue toufiours constamment louer & deffendre ce liure, ou le faire deffendre par fon fils, & particulirement ce qu'il contient de plus criminel, fauoir, leur calomnie touchant l'Atheifme. Car le fils dit expreffment, dans fon liure Pietas in parentem, feuille H, page 11: Nec puderet parentem, J(yti non feit)fcriptionis partem ipfe prformajfet ; imprimis etiam illam, qu
cere
vertiginofi fcepticifmi,

&

confequenter Atheifmi, abfurdis

Cartejiana Philofophia premitur;


5

&

en plufieurs autres
il

endroits de tous les liures qu'il a publiez depuis,

eu foin de faire fauoir aux ledeurs, que fon pre approuue & deffend ce liure. Et neantmoins il fe vante

20

que vous m'auez condamn, pource que ie l'en auois comme fi 'auoit eft vne grande calomnie, accuf d'auoir dit qu'il a fait vne chofe, laquelle il eftime
;

bonne,

&
il

qu'il n'auroit point

de honte d'auoir

faite.

Mefme

veut qu'on croye qu'il a tant de pouuoir en

voflre Ville, qu'il a

obtenu cette condamnation, fans

l'auoir follicite n'y procure.


?5

neveux point continuer mettre icy des exemples de la Bible, bien que celle du Roy AfTuerus, qui eflant auerty qu'Aman auoit abuf de fa faueur, luy fit fouffrirle fupplice qu'il auoit prpar Mardoche 3 feroit
le
|

peut-eflre fort propos.


3o

Au
a.

refle, afin

de conclure ce difcours,

ie

ne veux
78

Vetds Testamentum, Esther.


uvres.
III.

266

Lettre apologetiqve

44-

point vous reprefenter que, par voltre publication du


ij Iuin 1643, qui fut
fi

clbre que la

mmoire en

vous auiez expreffment dclar que vous vouliez vous enqurir des murs de Votius, pource que, fi elles eftoient telles que ie les
durera plusieurs
fiecles,

vous le iugeriez tres-nuifible voftre Ville , & que maintenant elles fe trouuent pires que ie n'auois dit en forte que vous elles obligez de tenir en cela voftre parole. le ne veux point vous animer
auois dcrites,
:

contre luy, en difant qu'il


fans eftre iamais interrog

s'eft

mocqu de

la juftice,

10

lors qu'il a voulu jouer le perfonnage d'vn criminel,


;

& me

faire jouer celuy


;

d'accufateur, fans que i'en fceufle rien


ie l'auois

&.

feindre que

calomni, pour auoirditqu'ila


bien faite;

fait

vnechofe
i5

qu'il eftime

&
ie

enfin

me

faire

condamner
les

par des dputez, dont

n'ay iamais

pu fauoir

noms

ce qui ne mrite rien moins, que d'eftre fait vne

fois criminel

de

telle faon, qu'il n'ait

pas fujet de s'en

mocquer. le ne veux point aufi vous animer contre fon fils, en difant que lors qu'il publie toutes ces chofes, il fe rend pour le moins auffi coupable que Monfieur Regius, qu'on dit auoir cft au hazard de perdre fa profefiion, pource qu'il eftoit fouponn de m'auoir auerty de ce qui s'eftoit pafle en voftre Acadmie bien que i'eufle intereft de le fauoir, & que ce ne fuflent
, ;

20

25

point des fecrets de la Republique,

comme

Votius

vouloit perfuader. le ne veux point tafcher de rendre

ces Votius odieux, en difant qu'ils font tellement endurcis,

que la couftume de pcher fans sftre punis, les a rendus fi effrontez, que non feulement ils fe mocquent de la juftice, mais aulii de leurs crimes. Et

&

3o

44-45.

Avx Magistrats d'Vtrecht.


fi

267

comme

des tmoignages apertement faux, crits

de la main de Votius

&

de Dematius, pour induire

Schoock
5

les

dpofer en juftice

& tromper
le

les luges,

eftoient des chofes de

peu d'importance,
|

ieune Vo-

tius les appelle amuleta, des

bagateles de nulle vertu,

que Meffieurs de l'Vniuerfit de Groningue m'ont enuoyes. Et il ne fe contente pas de faire vn faint Paul de fonpere, en difant que nullius efl Jibi confcius, nonobflant que ces crimes foient connus par plufieurs
jo

milliers de perfonnes,

&

qu'il

ne puifie rien apporter


;

i5

que des injures & des impertinences pour les excufer mais mefme il va iufques l'impudence de le comparer Iefus-Chrift, en difant de Monfieur Defmareftz & de moy, que Herodes & Pilatus amicifai <ejfent>, vt innoxi fam, ac per Dei gratiam illibat (huius fcilicet Chriji) maculam afpergerent. Enfin ie ne veux point vous

demander juftice contre ces calomniateurs & ces fauffaires c'eftvous iuger s'il vous eft honnefte ou vtile que leurs crimes demeurent impunis; ie n'y ay point
:

20

d'intereft. le

ne croy pas

qu'il

ait

d'orefnauant per-

fonne qui adjote foy ce

qu'ils diront

ou criront

contre moy; toutes leurs machinations feront ridicules

& fans effet,


ueu
25

les enfans

mefme

s'en

mocqueront, pour-

ne foient point fortifiez par voftre protection. Car leurs vices font maintenant afTez connus ou bien s'ils ne le font pas encore aflez, i'ay intereft de les faire fauoir tous ceux qui pourront our leurs menteries en ce fiecle icy ou aux fuiuans, afin qu'elles ne me nuifent pas & ie tafeheray de n'omettre rien de
qu'ils
; ;

3o

ce qui fera de
16

mon

deuoir.
H, page
10 [dit. Clers.).

En marge:

Pietas, feuille

268

Lettre apologetiqve

+s- 4 6.

Mais ie vous prie de trouuer bon, qu'auec tout l'honneur & le refpecr. que ie dois & que ie veux rendre aux
Magiftrats d'vne Ville

comme

la voftre, ie

me

plaigne

vous de vous-mefmes, caufe que, par vos proc-

mes ennemis fe vantent d'auoir obtenue de vous contre moy, vous auez donn
dures,

&

par

la

fentence que

autant d'authorit

&

autant de crdit leurs calom-

nies, qu'il a eft en voftre pouuoir. C'eft


ie

pourquoy
10

puis dire auec iufte raifon, que

c'eft

de vous feuls

que ie me dois plaindre. Ce n'eft pas que ie prtende pour cela vous donner aucun blafme des chofes que vous auez faites ie fay que les meilleurs luges du monde peuuent eftre trompez par de fauffes depofitions de tmoins & ie ne fay point toutes les intrigues & toutes les rufes dont G. Votius s'eft feruy pour obtenir les chofes qu'il a obtenues ie ne fay pas mefme certainement, s'il les a obtenues ie fay feulement qu'vn homme de fon humeur, & qui a le crdit qu'il a en voftre Ville, y peut obtenir beaucoup de chofes. Mais pource que la raifon veut, & que la juftice demande, qu'on ddommage, & qu'on mette
:

i5

20

hors d'intereft, autant qu'on en a

le

pouuoir, non feu-

lement ceux qu'on a offenfez volontairement, mais auffi ceux qui on a fait quelque tort fans le fauoir,

ou mefme auec intention de bien faire & pource que c'eft l'ordinaire des hommes vertueux, qui font jaloux de leur rputation & de leur honneur, d'auoir beaucoup de foin de reparer les torts qu'ils ont
;

25

ainfi faits fans le fauoir, afin


fe

perfuade qu'ils

d'empefcher qu'on ne ont eu mauuaife intention en les


contraire, ce ne font

3o

faifant;

comme, au

que

les

amcs

46-47.

Avx Magistrats d'Vtrecht.

269

baffes, lafches

&

ftupides, qui ayant fait


c'ait

du mal

quelqu'vn, bien que

peut-eftre eft fans y penfer, continuent aprs de luy nuire le plus qu'ils peuuent,

10

pour cela feul qu'ils croyent auoir mrit d'en eftre has; ou bien que, s'eftant vne fois mpris, ils ont honte de ne pas maintenir ce qu'ils ont fait, bien qu'en eux-mefmes ils le defaprouuent enfin, pource que ie vous eftime tres-genereux, tres-vertueux, & tres-prudens, ie ne doute point que, maintenant que les faufftez de mes ennemis font dcouuertes, & que vous ne
;

i5

pouuez plus ignorer, vous ne foyez bien-aifes d'auoir occallon de me donner la fatisfadion que ie vous demande. C'eft pourquoy, ie vous prie de confiderer le tort & premirement, par le prjudice que vous m'auez fait a en me citant au fon voftre publication du 1 j Iuin 643
les
:

de la cloche,

&

par des affiches, qui furent

mefmes en-

20

uoyes auec foin de tous coflez en ces Prouinces, comme i'euffe eft vn vagabond, ou vn fugitif, qui auroit commis le plus grand & le plus odieux de tous les crimes. Car, encore qu'on n'en fpecifiaft point
d'autre, finon
fois,

que i'auois crit contre Votius, toutes caufe que c'eft vne chofe entirement inoue &
|

fans exemple, de voir citer quelqu'vn d'vne faon


25

fi

extraordinaire, pour auoir crit contre vn particulier,

&

que

le

menu peuple, & gnralement

tous ceux qui

n'ont point eftudi, ne fauent pas iufqu'o fe peut


eftendre le pch de faire des liures, vous leur donniez
fujet de penfer
3o

que

i'auois

commis en

cela vn

fi

grand

crime, qu'il eftoit


a.

auffi
t.

fans exemple. Et l'injure que

Voir

t.

III, p. 696, et

IV, p. 646.

270
ie

Lettre apologetiqve

47-

receuois, eftoit d'autant plus grande, que ie l'auois


:

moins mrite car, au fonds, ie n'auoisfait autre chofe, finon que ie m'eftois deffendu, auec beaucoup plus de modration que ie n'auois efl oblig d'en obferuer,
contre les plus outrageufes calomnies qui puiffent
lire
toit
5

imagines, &aufquelles la prudence ne permetfait voir

pas que iedifferafleplus long-temps de m'oppofer.


cy-deffus que Votius

Car, outre que i'ay

auoitvn deffein form de longue-main, pour perfuader que i'eftois Athe, i'ay iufte raifon de penfer qu'il m'en vouloit mefme accufer en juftice, & tafcher de

10

m'opprimer par de faux tmoignages pource que ce n'eft point luy faire tort, que de dire qu'il eft capable de corrompre des tmoins, & que Schoock aflure que, lors que ce Votius luy recommandoit de m'objeder principalement l'Atheifme en fon liure, il luy promettoit, taies tejes aliquando prodituros ( fauoir, pour me conuaincre de ce crime), qui pojfent reuer ajfidui Jiue clajjici tejes haberi ; mais, depuis qu'il aveu que ie veillois pour me defFendre, il n'en a fceu produire aucun. La fconde chofe par laquelle vous m'auez grandement prejudici, eft la fentence qu'on dit que vous auez rendue a en laquelle condamnant mes efcrits, vous donniez expreiement action contre moy voftre
; ,

i5

20

officier

de

Iuftice,

pour m'ofter entirement l'honneur


en voftre pouuoir. troifime, non feulement l'ade du
qu'il

25

&

les biens,

autant
la

eftoit

I'adjote,

pour

19 Necefiaria

&

modefta defenfio,

p.

48

(dit. Clers.).

a. Le i3 sept. 1643. Voir t. IV, p. 20-23 et p. 65o-652 et ci-aprs, Theologia naturalis reformata, p. 258-2O. (Eclaircissement, la suite de Querela Apologetica.)
;

47-48.
a
,

Avx Magistrats d'Vtrecht.

271

11 Iuin 1645

par lequel vous deffendiez aux libraires

d'imprimer ou vendre les efcrits qui feroientpourmoy

10

au mefme temps que ie receus le iugement de Meffieurs de Groningue, en datte du 10 Auril de la mefme anne b lequel feruoit me juftifier.. & pendant que Votius faifoit imprimer vne lettre de Schoock, pour confirmer fes calomnies contre moy c mais auffi, toute la protection que vous auez donne depuis quatre ans d aux injures de Votius, & de tous les autres qu'il a fufcitez pour me nuire. Iufques-l qu'il a elle vn temps qu'aucun amy que i'eufle en voflre
,
|

& en ma faueur,

ville, n'ofoit,

fans contrefaire fon criture

& celer fon


mon

nom
i5

6
,

m'auertir des chofes qui s'y faifoient

prjudice, bien qu'elles ne puffent eftre faites legiti-

mement, fans que i'en fufe auerty; & que, pendant que Schoock obenToit aux paffions de Votius, en criuant, pour luy complaire, toutes les plus criminelles

calomnies qu'on puiffe inuenter,

il

eftoit le

bien venu

20

tmoignage qu'on auoit tir de luy contre moy, y eftoit receu pour bon en juftice, bien qu'il fuft remply de contradictions & d'equiuoques,
en voflre
ville;
le

&

ainfi qu'il

dclare luy-mefme,
le deuft

&

que fon

liure, fait

au-

parauant contre moy,


pect..
25

rendre entirement fuf-

Mais, aprs qu'il a eu confeff quelques veritez

mon
a.

auantage
:

on luy a

fait

vn procez d'injures

Lire

2 Juin. Voir ci-avant, p. 226, note a.


t.

b.

Voir

IV, p. 196.

c. Voir ci-avant, p. 227, note a.


d. C'est--dire depuis 1641, la premire lettre envoye par Descartes au Vroedschap d'Utrecht tant date du 16 juin 1645. Voir ci-avant, p. 201,

note
e.

b.

Ci-avant, p. 216,

1.

22-24.

272
;

Lettre apologetiqve

48-49.

pour ce fujet & bien qu'il les ait prouues fi euidemment, que Mefieurs de Groningue ne les ont aucunement mifes en doute, il n'a pu toutesfois encore chez vous en lire abfous. En forte qu'il femble que vous ayez fait, depuis quatre ans 3 tout voftre poffible pour me lier les mains, & empefcher que ie ne me deffendiffe, pendant que mon ennemy me bat,

toit,

&

qu'il

defchargeoit toute fa colre

&

toute fa

rage fur moy.

Mais ie mettray auffi, s'il vous plaift, entre les raifons pour lefquelles i'attens de vous vne iufte & entire fatisfacrion, que ie n'ay point voulu rompre ces
liens
facile

10

dont vous
;

me reteniez,

bien qu'il m'euft elle trsles ini5

&

que

i'ay fouffert

patiemment toutes

jures que i'ay recees de Votius depuis ce temps-l,

fans m'en reuancher, pour cette feule confideration,

que

veu que vous le couuriez tellement de voftre Corps, que ie ne pouuois pas aifment le frapper fans vous toucher, & que ie ne voulois pas vous offenfer. Aufquelles chofes ie vous fupplie de vouloir auoir gard, afin que ie puiffe receuoir de vous la
i'ay

20

fatisfacTion

que ie pretens. Et fi ie n'en puis obtenir m'o&royer, ce d'autre, qu'il vous plaife au moins qu'on n'a pas couftume de refufer aux plus criminels, & de trouuer bon que ie fache quelle eft la fentence b qu'on dit auoir elle donne contre moy, par quels luges elle a elle donne, fur quoy ils fe font fondez, & quelles font toutes les charges ou les preuues qu'ils ont eues pour me condamner. Sur quoy ie prie Dieu
|

25

a.

Voir ci-avant,

b. Id., p.

p. 271, note d. 217, note d.

49-

Avx Magistrats d'Vtrecht.


vous infpire

2jj

qu'il

les confeils qui feront les plus vtiles

fa gloire,
louez
afin

&

defquels vous puiffiez le plus eftre

&

eftimez par tous ceux qui aiment la vertu,


i'aye jufte raifon

que

de

me

dire,

Meffieurs,

Voftre tres-humble

&

tres-oblig

feruiteur,

Descartes.

uyres

III.

79

CLAIRCISSEMENT

Aux Archives d'Utrecht, on conserve, en un cahier MS. de 90 pages et demie, une traduction flamande de cette mme lettre. L'criture est d'un copiste, mais Descartes l'a relue, en y mettant et l quelques annotations de sa main. C'est ainsi qu'il a corrig Dinet (p. 222, 1. 1), le copiste ayant crit dient (sic) ; quelques lignes plus bas, il a ajout le mot regulen (ibid., 1. 10), laiss en blanc. Il a ajout, en marge, Pietas in parentem (p. 23o, 1. i5), omis dans la traduction ; et de mme pour d'autres titres Tribunal iniquum (p. 234,1. 17-18, et p. 240, 1. 25), Retorfio calumniarum
:

(p.

235,

1.

7),

Admiranda Methodus

(p.

258,

1.

24). Il a

aussi ajout

un

propre oubli, Dematius (p. 234, 1. 11), ainsi que Is deux citations, galement omises, fcelerata manits et Jcen fervire (p. 245, 1. i5). Enfin il a rajout le mot Methodum, que le copiste avait pass dans la citation du

nom

Bonce fidei Sacrum (p. 249, 1. 2), et il a rtabli ce mot Methodus, qui avait t traduit en flamand de ordre (p. 258, 1. 18, 19, etc.). Mais ce qui importe le plus, c'est que Descartes a sign lui-mme cette traduction, ajoutant ces mots, de sa main, la dernire page
:

Mijne Heeren
V. E.

Seer ootmoedigen

ende verplichten
dienaer

DESCARTES.
Gefchreven tt Egmond, den 2 Februarii
1

1648.

Eclaircissement.
Et sur
la

27
il

mme page,
:

dans

le

peu d'espace

rest libre,

a ajout cette

note manuscrite

en Flamend mais pource que c'eft vne langue que i'entens fort peu, ie prie ceux qui le liront, d'auoir principalement gard au FranI'ay fait traduire cet efcrit
;

ois,

duquel feul

ie

puis refpondre.
le

Descartes avait d'abord envoy,


sur les quarante

membres du Vroedschap d'Utrecht


cette
le

16 juin 1645, sa lettre en latin. Mais (voir ci-avant, p. 201,

note

a),

combien comprenaient

tous n'entendaient pas galement

probable que franais. C'est pourquoi Descartes

langue?

Il est

mme

jugea plus sr de leur envoyer, le 21 fvrier 1648, une traduction fla-

mande.

RENATI DESCARTES

QUERELA APOLOGETICA
AD AMPLISSIMUM MAGISTRATUM VLTRAJECTINUM
Qu
techn, calumni, mendacia, falforum

te/Hmoniorumfabric, aliaquc crimina Voetiorum

&

Dematii, plen reteguntur.

AD LECTOREM

Ut ex Afric femper aliquid novi, ita quotidie aliquid monjlri prodit ex officin Voetian : adeo pertinax eji illud Theologicum Gisberti Voetii odium, ut videatur JEtn ac Vefuvii perennes jlam~ mas Juperare. Iatndiu nqfter Hros ad plures in Suecia abierat,
Schoockio- Voetian
inter Voetium
lis

pojl Schoockii appellationem

per annos

ali-

quot filuerat, Jcriptionum polemicarum induci Authoritate public

& Marefium,

ceu

earundem partium Theologos, pa


Voetii

fuerant,

cm

derepent apparuit, injiar fperi horridioris,

Theologia natvralis Reformata', partim ineptiis ineptijfimis referta, partim ver calumniis & conviciis atrocijjimis in Marefium, Schoockium, ac zov iraw Cartesivm, Philo/ophorum Decus & Coryphum, tota confuta, ut rvera, pro Theologia naturali reformata, meram diabologiam moralem deformatijfimam Juo Leori exhibeat".
prudentioribus omnibus, fuitque, ut audimus, cenfur notatus quibufdam Synodis in Belgio ;fed cm hcjudicia intra privatos parietes maneant, aliquid illi reponi
Difplicuit equidem
ille

liber injicetus

publie debuit, ne de Veritate

&

Innocenti aliorum ejus author im-

pun triumphet,

fibi de fu maledicenti tanto magis gratuletur, quanto grandius honorarium dicitur Magijlratu Vltrajeino ex c illius dedicatione retuliffe. Quid fecerint aut fauri fint Gronin-

&

Iuris in AcademidVltrajein Antecejforis, Theologia a. PauliVoet, naturalis reformata. Cui fubjed Brevis De} Anima Separata DifEx Officin Johannis Waesberge, Biblioquifitio. (Trajeftiad Rhenum, pol. CID ID C LVI, in-4", pp. 614, plus deux Indices non pagins,
|
|

34 pages.)
b.

Non

la ligne (/" dit.).

Mme

remarque pour

les alinas suivants,

jusque Plura potuijfent etc. (Pag. 281, fin.) c. L'ouvrage est, en effet, ddi NobiliJJimis & Ampliffimis Viris DD. Confulibus & Senatoribus Inclyt Reipublic VltrajetHn, Academi Curatoribus. Cette ddicace est suivie de douze distiques, en grec d'abord, puis en latin, adresss Paul Voet, et signs Ant. Mmilius.

280
genfes, nobis

QjJERELA

nondum confit, nifi qubd fando accepimus Marefium pro Je Jcripfijfe, per modum Appendicis ad alium aliquem traatum Theologicum; quod num fit verum, & an Schoockiusfit
aliquid
taciturns, dies docebit.

Nos vero non putavimus nojlrum Heroem

tnelis defendi pojfe

quant feipfo: profeclurus in Sueciam, hanc Apologiam quant tibi dantus, Gallic Je conjcriptam, Latine verjam ab Antico, reliquerat
in his oris,

cum

aninto

eam evulgandi,

Ji

privatim nihil operaretur.

quod dejiinaverat perficere, Adverjariorum cogimur nunc eam in lucem Juorum importunitate emittere, ut quam maledicendo homini mortuo ceperunt voluptatem, vera dejeipfis audiendo ab ipjomet amittant, ac in pojlerum definant imbelles lepufculi leonis mortui barbam vellicare. Si contuleris qu hcfummus ille Vir clar, judicioj & nervoj, ut Jolet omnia, ad fui Defenfionem conjcripfit, cum Us qu habet Theologia naturalis reformata (Jed Reformationis Voetian) pag. 253 ad 264 induftv % videbis hc omnia Cartefiano fulmine ita protrita & in pulverem redada, ut nihil aliud refiet Voetiis qum ad hujus Galli inexpelatum cantum, fi quam adhuc retinent conjcientiam , Jeri oris illoti amarulentiam in amaras lachrymas pnirefipijcere, & tenti commutare. PotuiJJemus huic Cartefian Apologi, alla non nulla haenus

Quoniam

vero, morte prventus, nequivit

qu Jufficerent pleniffim retundendis veteribus calumquas Theologia naturalis reformata recoquit. Sed nec opus fuit ifia veteramenta huic nov purpur nojlri Cartefii ajfuere, cmjatis per Je Jubfijlat, & poterunt illa Jeorfim recudi ac in unum fafciculum rerum expetendarum ad caujam Cartefianam compingi, fi eb nos
vija adjicere,
niis

adigant Voetii & Voetiani. Admitte interea indicem nonnullorum opujculorum hue potiffimum fpeantium, qu tibi commendatijjima fecundm hanc Apologiam ejfe velimus :
Bfxli sacri triumphus, five Sententia lata 3i maii 1649 NoAmpliffimo Magiftratu Ultraje&ino, inter DD. Gisber-

biliffimo

&

tum Voetium
S. Theologia

arreftantem

&

Carolum Dematium adjun&um,

ejufdem Facultatis ProfefTores in Academi Ultraje&in, ab un parte, & D. Martinum Schoockium L. A. M. ac Profefforem Philofophiae in Academi Groningan,
a. Ces douze pages, qui forment une sorte de parenthse dans l'ouvrage Theologia etc., ont motiv, elles seules, la publication de la Querela Apologetica en i656. Nous les donnerons donc en Addition, aprs le texte de la Querela.

Do&ores

&

Apologetica.
arreftatum
mofae,

281
fa-

&

citatum, ab altra parte

ad decifionem aftionis

magno cum impetu

toto fer quadriennio inter partes conti-

nutes. Cum variis variorum fuper edem fententi reflexionibus, clam Groning perfcriptis ad Celeberrimum virum D. Gisbertum Voetium ab occulto quodam ipus difcipulo,& nunc in curioforum gratiam in lucem protra&is Paulo Philalethe Cofmopolitano. Virix caufa dits placuit, fed vicia Catoni.

Anno

1649.
Belgic,

Gravamina Schoockii contra eandem fententiam, dita Groning?, eodem anno, apud Iohannem Nicolai.

Theologiae

Allocutio sria et Christiana ad D. Gisbertum Voetium, S. S. Do&orem & Profeflbrem, itemque Miniftrum verbi Divini, quod verbum veritatis, in Ecclefi Ultraje&in, pro Martino Schoockio, Philofophiae Profeffore ordinario in Academi Groningae

&

Ommelandiae

inftitut occafione

monftrofa prasfationis

prasfixae recenti editioni Bibliothecas Voetianae, in

null fu culp Celeberrimo

illo

qu Schoockius Theologo, intolerandis qu ca-

lumniis, qu mendaciis, gravatur. (Groningae, typis Henrici Luffinck Typographi in plate cygne, anno i652.)

Auctarium primum Bibliothecas Theologicae D. Gisberti Voetii, nuper recufas cum viru|lent prasfatione, continens I. Summariam deduftionem litis decennalis qu ipfi cum Samuele Marefio, licet pacem & amneftiam femper deprecante & offerente, hadenus interceffit. II. Vindicias Conditionum Amneftiaa & Reconciliationis partibus oblatarum R. R. Deputatis Synodi Groning. Omlandica, ab hoc admiffarum, & ab illo reje&arum. III. Conditiones iniquiffimas & impra&icabiles ab ipfo D. Voetio pro imperio praefcriptas.
:

Ad
toti

ejus pertinax

Belgio
t>j

odium & animum invincibiliter irreconciliabilem dmon ftrandum to9i uvowv tw emSUta <jov ^zyi ^i tou
: y

dh

$>

(j.iz

avro.

Matth., v, 25. (Groningae, ex officin Johannis

Nicolai,

anno i652.)

Plura potuijfent addi ; fed in hujus quadrig indicio nunc fubfijiimus, monemufque Voetium, ut Jiquando voluminofas fuas The/es de Falfo (eodem tempore ditas cum Theologi naturali Reformata, ut Amplijf. Viro D. Berckio per homines fu faionis prejjfo infultaret,

& immemor jidei


fuam calumniam
uvres.

publie dat de non amplius offendendo, veterem

contra Marefium

circa

ludicrum

Antiplacitum
80

III.

282

QUERELA

Leodicenfe orbi literato in nova hac patina fuf'e reponeret) fecundis curis Jludebit illujlrare, hoc problema Je omijfum traet accuratc : An ille pro falfario nequijjimo non fit habendas, qui formulas falfi
tejlimonii ,

fu manu

fcriptas,

mittit alteri,

ut tali falfo tefimonio

fuam caufam promoveat apud judices, & iniquam viri znnocentis condemnationem procuret? Sed quamdiu manet obfirmatus infuo crimine, &,fretus Tribuniti polejlate quam exercet Vltrajei, putat Jibi omnia & in omnes licere : Deum rogamus ut, dete tandem ejus hfpocrifi & impietate, illi reddat fecundum fua opra. Sed tibi, Bnvole Leor, omnia faufta & flicia vovemus ac comprecamur. Vrifladii, x. Augujli i656.

QUERELA APOLOGETICA

Nobiliff.

&

Ampliff. Domini,

Qui norunt continuas quas per quadricnnium Voetiis fuftinui injurias, mirantur qud hue ufque eas vindicare conatus non fuerim non qud eorum vel fermones vel libri digni cenfeantur quos
:

morer,

nifi

veftr

abuterentur authoritate ad

me

lasdendum; fed

quoniam omnes
Vobis
in

fuas in

me calumnias

inaedificant fententi

quam

me

latam prtexunt, ad mei honoris

&

nominis defenfio;

Idem quoque & ego fentio fed diffetum negotium quod mihi cum Schoockio, tum illud quod huic cum Gisberto Voetio interceffit. Interea pertuli omnes infultationes horum Voetiorum, qui me tanquam dejertorem caufx

nem

credor paffim obligari.

rendi caufa fuit

injuriofe traducunt,
ill
fibi

&

in veftram

provocant urbem, quafi mihi in

aqu

&

igni interdictum effet. in

Quin
fint

&

minantur nefeio quam

fe
:

adionem

me

fervarc,

quam

profecuturi idoneo tempore

adeo ut me, etfi nollem, ad me defenfionem cogant. Sed, ut ordine procedam, & reliquo faltem orbi (fi non etiam Vobis) fatisfaciam, & palamfaciam omnibus, me nihil unquam omififfe, non folum officii fed etiam comitatis, quo mererer plane alio modo Vobis haberi qum habitus fum hic fummatim vobis exponam caufae me juftttiam & iniquitatem adverfariorum meorum, ut, fi pote eft, per Vos ipfos eorum ulcifcar injurias aut fi iftud con* fequi non dabitur, dignemini faltem me edocere de ordine litis
,
:

contra

me

in

veftr

Urbe

inftttutae,

qui in

ill

federint judices,

&

quibus motivis innixi fuerint. Necdum enim quicquam de eo refeivi, nifi per feripta iftorum Voetiorum, aut per rumores in eorum favorem fparfos, quibus cert credere non poffum. Anno 1639, mente Martio, D. jEmylius, in veftro Lyceo Procomplet de l'dition de 656 se trouva reproduit ci-avant, Le tome III des Lettres de escartes en latin, publi seulement en i683, chez Blaeu, Amsterdam, donnait le titre suivant: Epijola I. \Continens querelam Apologeticam ai Amplijfimwn Magiflratum. UltraLes numros, jeinum adverfus Dominos Voetios Patrem& Filium. en haut des pages, renvoient la pagination du texte franais, p. 201-273
a.

L'en-tte

p. 277.

ci-avant.

284
feffor

QjJERELA

jo3-jo5.

& prcipuum illius ornamentum,

oratione funebri parentavit

D. Renerio, qui etiam veftram Academiam plurimum ornaverat ; ac inter multa ad ejus honorem fpe&antia, maximam orationis fuae partem infumpfit in eo laudando ab amiciti quam mecum coluerat ;
finit.

me collatis maximis elogiis, qu referre verecundia mea non Hc folm apponam titulum & conclufionem Elegiae, quam orationi illi, cm excuderetur, adjunxit. Titulus hic erat Ad mnes
iis

in

defuni, qui
Atlante

cum

NobiliJJimo Viro Renato des Cartes, no/tri fculi


unico, vixit conjunijjme, abdita

& Archimede
:

extima penetrare ab eodem edous. Et in conclufione

ita

natur & cli compellaba t

defuncTum

Et nova qu
Ut merito

docuit, tibinunc

comperta patefcunt,
illius arti,

Omniaque

in liquido funt manifefia die;

dubites,

utrum magis

An nunc
qud eas

indigetijint

mage

clara

tibi.

Honeftioribus veftr Urbe ha laudes placuerunt, uti ex eo patuit


publici juris
fuit.
|

fieri

per

Acadmie

veftrae

Typographum
meis

expedire vifum

Nec

in illas ullius adulationis cadebat fufpicio,

cm

eo tempore D. jEmylius nonnifi ex fam


;

&

fcriptis

me

Nec eas ipfe expetiveram nam contrario, cm quaedam eodem fpe&antia carmina, ab ipfo condita & ad me miffa ut illa perluftrarem, poftea repeterentur, qud eorum exemplar nullum haberet, illa tamen praelo vellet committere, honefte me ab il lis reftituendis excufavi. Non qud mihi tanto viro laudari volupe non effet fed qud, cum fcirem vix quem poffe fummis efferri laudibus laudatiffimis viris, citra eorum offenfam qui taies volunt
noffet.
;

fatis mihi erat noffe quid de me fentiret, nec id ab ipfo vulgari cupiebam. Paulo poft, nempe menfe Junio ejufdem anni, G.Voetius prolixas

haberi neque funt,

confcripfit thefes de Atheifmo.

Et quamvis

diferte in

illis

non nomi-

tamen me norunt, fatis poffunt percipere jafta ibi ab eo fundamenta pertinacis illius calumniae, in qu femper deinceps perfeveravit. Immifcuit enim illic Atheifmi notis omnia quae ex rumore publico mihi tribui noverat, etfi ex illis nihil nifi bonum & laude dignum* fuerit. Et quod notatu eft digniffimum, me quoque ex fama demum & fcriptis noverat; adeo ut ex illis ipfis dotibus,
narer, qui
fuiffe
|

qu laudum ^Emylii materia venenum confecerit.


a. a

fuerant, Voetius maledicentias fuae

Et laude dignum

addition. Voir p. 2o5,

1.

4.

2o5-*> 7 .

POLOGETICA.

285

Non dicam quot honeftiorum teftimonio ab eo tempore compertum habuerim, conari ipfum omnibus perfuadere me Atheum
effe,

id
eft

enim

& quomodoundique per has Provincias hoc virus difpergeret vellet fibi probari, & quamdiu e pollebit poteftate, nemo
teftis effe.

qui velit in ipfum

Satis habuero obfervaffe qud,

anno

Cnobia, unum ex ferRomanae propugnatoribus, quocum in me confpiraret, tanquam in generis humani hoftem publicum. Repetam hc quaedam ex e quam ad ipfum perfcripfit epiftol, cujus ad orv-ryparoi/, quod eft pnes me, exaftum apographum ha&enus vofequenti, ivit perquifitum, per ipfa Gallise
ventiffimis Religionis

Renati des Cartes Philofophemata qudatn Gallice in 4? dita vidijti proculdubio. Molitur ille vir, Jed fera nimis, ut opinor, feam novatn, nunquam ante hac in rerum
bis mifi. Haec funt ipfius verba
:
\

; & funt qui illum admirantur atque adotanquam novum Deum de clo lapfum. Et paulo poft Judicio ac cenfur tu copiera ipjius fubjici debebant : nullo Phyfico aut

natur vifam aut auditam


rant,

Metaphyjico felicius dejicerentur, qum te ; quippe qui e in parte Philofophi excellis, in qu ille plurimum pojfe creditur, in Geometrifcil. & Optic. Certe dignus hiclabor eruditione & Jubtilitate tu.
te ajferta haenus, & in conciliatione Theologi ac Phyjic Metaphyfic cum Mathefi oftenfa, te requirit vindicem, &c. Ubi notari velim, qud licet nefas non fit amicitiam colre cum hominibus alterius religionis & ad illos perfcribere (alias reatu grandi propter fcedus cum noftro Rege vos ipfi implicaremini), tamen in fandto hoc Reformato, qui me plerumque Jefuitaftrum vocitat, nulloque frequentiori ad me apud vos traducendum utitur argumento, qum eo quod me defumit Religione, id indicio eft certiffimo non fervare illum rgulas quas aliis folet praefcribere ; nec

Veritas

&

tantse effe fcrupulofitatis,

fi

credat nihil iftius

emanaturum ad
:

ple-

bem, quin

eumque
ajferta

unius noftris Religiofis ambire benevolentiam, pro veritatis affertore agnofcere, dicendo Veritas te
poffit

& in

conciliatione

Theologi

oftenfa,

&c,

fi

modo

per ipfum

mihi ullo

modo

obeffe queat.

eum, non qud aliquid putaret reprehendendum meis opinionibus (quas nequidem, utpote captum ejus fuperantes, aifequi poteft), fed ex mer malignitate conatum fuiffe me publie traducere tanquam novae cujufdam hasrefeos authorem, dicendo Molitur ille vir novam feclam, &c. Et funt qui illum adorant tanquam Deum, &c. referam quid ipfi prudens ille & eruditus reliconftet
effe in
|

Et quo

giofus refponderit

libenter contra meas opiniones fcripturum, fi rationes ullas haberet ad eas impugnandas ; rogare igitur
:

Se videlicet

286
Voetium,

QuERELA

207-209.

vellet fuas fecum communicare, aut quas amicifuggejfiffent quoque fu parte in Mas inquifititrum. Sed nullam unquam Je tranfmifit Voetius, licet mihi nominati fuerint, quibus earum perquifitionem commiferat. Satis habuit fuam cum Vanino compara

tionem, quae primas tenet inter ejus calumnias, perfcripfiffe, famam fparfiffe illum Monachum contra me fcripturum*.

&

rias fententia;

non me metuere, fi mes quoad res litteraimpugnentur, nec ullo modo id trahere in offenfam, modo calumniis contra meos mores abftineatur hc addam fapientem illum religiofum, fuum refponfum apertum mihi mififfe, ac meo arbitrio illud permififfe, meque ipfum id fideliter G. Voetio reddendum curafle, poftquam legiffem & obfignafTem. In quo nihil fuberat

Adhc,

ut liqueat

figmenti vel collufionis

ille

enim
illi

religiofus

animo

deftinabat facere

quod promittebat
verfo popello,
potuiffet,

ac

fi

Voetius

cum

confpiratae fuas faftionis uni-

vel

minimam

contra

me

eam proculdubio
:

illeviffet

charta;,

quod

rationem fuggerere & mihi fuiffet

jgratiffimum

uti inde patuit,

qud

poftea alias fcripto

mandant,

quas ego ipfe edi curavi fub titulo Secundarum Obje&ionum adverfus Meditationes meas. Taceo quas illo biennio evenerunt quoad D. Regium, qui putabatur meas opiniones philofophicas docere, & periculum adiit primi
propter
prafixit,
licet poftea viderim, in libro cui nomen fuum hac in parte innocentiorem fuiffe qum putaveram. Nihil enim eo in libro pofuit, eorum refpedu quai ad Theologiam poffunt referri, quod meo fenfui ex diametro non adverfetur. Teneor tamen dicere qud, occafione unius in thefibus fuis vocula, qua: nullius erat momenti, nec quo fenfu eam interpretabatur cum reccpt pugnabat fententi, contrarias thefes Voetius emiferit quai per triduum fuerunt agitatai; in qu difputatione & ego fui
illas

martyrii

eum

nominatus, ne dubitari poffet me illi eife authorem opinionum earum, quibus id fuis in thefibus dabat elogii, Atheos vel beftias effe qui cas admitterent ; & quafi novai alicujus fela hreticorum ap^r,-/; fuiffem, aut me venditaffem pro Prophet, de me, ridendi cauf, dicebat Elias veniet. Im parum abfuit quin D. Regium haiquod Facultatis fu Theologicae nomine refeos nota inureret, Vir impediviffet; ac eum fafturus erat, nifi primarius Vcftri ordinis tandem emiil'um fuit, Academia; veftrai nomine, judicium quo mea
|

damnabantur opiniones fub


a.

titulo

noiw

<L'-

preefumptoe Philojophv.

Scriplurum. Texte franais,

p. 207,

1.

i5

e'criuoit.

Lire peut-tre

criroit.

209-2M.

Apologetica.
ei reftabat,

287
Theolo

Poft quas nihil aliud

qum

abuti Facultate fu

ad me traducendum apud Magiftratum, ceu authoremdoclrina adeo perniciofae, ut unum ex veftris Profefforibus tabe hseretic infeciffet. Poftquam haecomnia mihi innotuiffent, fummae fuiffet imprudentiae, me iftius hominis machinationibus non opponere nec potuiffem honeftiorem ad id, juftiorem, aut molliorem 1 viam infiftere, & de
gic, quae tota, uti poftea patuit, in ipfius erat arbitrio,
;

qu minus poffet queri, e quam inftiti. Satis enim habui, occafione fcripti quod tum mihi fudabat fub praslo, enarrare paucis injurias quas ab ipfo acceperam, nonalio animo qum ejus cuniculos detegendi,

&

maledicentiee ipfius

impetum

infringendi, fignificando

iis

qui eas audire poffent, non

effe citra

probationem admittendas, e

qud ab homine inimico prodirent.


Quas moneo ad eos erudiendos, quibus probus ifte Vir perfuafit priorem ipfum adortum fuiffe juvabit enim illos fcire, qud praeter tetros fermones quos undique accipiebam ab ipfo de me

me

haberi, in fuis le&ionibus, difputationibus,


ipfius

concionibus

& alibi, &

manu exaratas epiftolas (quarum autographa affervo), in quarum un me confert cum Vanino, cui comparationi atrociffima &
ftidiffima obtreclationum

fuarum

innititur

poffim enumerare fepeft,

tem diverfa

fcripta typis excufa,

quibus mihi nocere annixus

priuf-

quam

aliquid dixiffem.fcripfiffem aut feciffemadverfus


;

eum. Nempe

quatuor varia de Atheifmo


laria, ftve The/es de

fibus de Jubilofubjecla; fextum,

quintum, quod vocabat Corollaria ihequod erat Appendix ad ijla Corol-

formis fubjlantialibus ;

&

tandem pro feptimo,

J udicium Academix Ultrajeclin. Non qud velim quicquam demptum parti ei quam ipfius Collega; fibi in hoc ultimo vendicant; fed cm ipforum tune effet Rector, non ibunt infkias potiorem illi deberi. Dicetur fortaffe,

me

in majori parte illorum feriptorum typis


fuiffe; fed

editorum nominatum non


nabatur,
effet

nec ipfe in meo feripto nomiim nec veftra vel Academia vel Urbs adeo ut id folum diferiminis, qud vera cm effent qu de ipfo feripferam, multo
:

magis eum offendebant, qum me quas de me feripferat, utpote qu omni, non folum veritate, fed etiam veriiimilitudine carerent. Rvera ita ipfum pupugit ha;c mea feriptio, ut paulo poft refeiverim, agitare

eum

confilia

de aclione injuriarum mihi movend,


:

&

varia fcripta contra

me componere
quo
fie

ut vellet

eodem tempore me

verberare
laffet.

&

in jus trahere,

mulftaretur infuper qui vapu-

a.

Aut molliorem

addition. Voir p. 209,

1.

14.

288

Q.UERELA

2 ii-ai 3.

Et fane variis ex locis prmonebar ipfum contra me fcripturire etiam adeo res erat vulgata, ex Galli id ad me fcribebatur. Referebantur quoque ex ipfius in me fcriptis nonnulla fingularia, quas nunc proftant partim in Prfatione libri qui Schoockio tribuitur, par:

tim in Hijioric narratione, qu veftr Academi nomen prasfixum habet. Etiam edocebar ipfum deliberare de iis qui, ipfo inftigante, in me effent fcripturi, id eft qui fub fuis nominibus compofitiones ejus evulgarent, jlylum faciendo fuum & addendo de fuo quod poffent ;
atque in multorum hominum confortio quendam dixiffe, eas partes effe filio ipfius committendas, fed interceffite matrem, ac refpondiffe filium fuum juniorem effe qum ut fuae fama3 periculum hoc
fubire deberet;

maritumque potius fcripturum,

fi

quenquam
;

fcri-

bere oporteret. tum fciebant quid futurum

Necdum

ulla Schoockii fiebat


effet in

mentio

&

plures

eo libro, qui poftea prodiit ejus

nomine.
poft
ifta

Quod

obfervo ut expendatis,

qum parum
|

probabiliter

poffet Voetius perfuadere, contra confcientiam infinitorum

qui idem quod ego noverant, fe futurum extra noxam librorum qui in me' ad fu defenfionem ederentur; ac limul videatis, juftam mihi fuppetiiffe caufam, ubi accepi fex priora folia talis libri, cui nullius dum authoris nomen erat prfcriptum, Voetio infcri-

hominum

bendi refponfum quod illi adornabam. Sed, quod me maxime movit ad illam refponfionem confcribendam, non fuit atrocitas injuriarum quas illis in foliis reperiebam
:

ita

abfurd & parum

credibiles erant, ut digniores

contemptu qum
rationes

offenf

& ira" viderentur;

verm e me

trs aliae graviores

quies harum impulerunt. Harum prima fuit publica utilitas procurarunt Galli mei maProvinciarum, quam femper optarunt quamvis enim nullius crimijori cum cura qum plures indigenae vellem, putavi utilem me huic Reip. fcribere Voetio nis dicam veritates fimplicioribus eas retegendo quas de operam navaturum,

&

&

compertas habebam, eodem prorfus modo, at longe meliori ac ipfe plura de me fpargebat mendacia, fingendo id fe facere jure ad prmonitionem Jludiof juventutis. Altra mea ratio fuit, qud fpeciatim noffem me rem gratam fa&urum pluribus civibus veftris
ipfo
, :

non
I

iis

equidem qui

veftris facris abhorrent, ut abfurde


illis

aliis
fie

per-

fuadere conatur (ex

enim credo neminem


fimiles

effe,

qui
illa

eum

non

contemnat, ut optet
a.

illi

omnes
1.

fieri

qui

tuentur ac

In

me

b.
c.

Et

ira

addition. Voir p. 212, 1. idem. Mme page, 1. 10.


jure
.

Eodem...

Texte franais, p. 212,

1.

18

pour,

le

recom-

penser.

ai3-si5.

Apologetica.

280

maxime zelotis honeftioribus ex iis qui ea profitentur, etiam ex veftris Miniftris; quibus id laudis debeo, qud licet nihil non fecerit ut eos partibus fuis implicaret, libelfeclantur)', fed plurimis

&

&

lum fupplicem ad id cuidam Synodo obtulerit (ut filii fui fcripta me docent), nihil tamen ab illis in meum prasjudicium confequi potuerit. Im quod Synedrio teftimonium retulit, oftendit id eos denegaffe nam, tranfcripto verbo ad verbum libello fupplici quem obtulerat & in quo nominor, fimplex illi perhibent teftimonium morum, quale honefte nequilfent ulli collegae fuo denegare, quamdiu
:

nondum

judicii publici

cenfuram

incurrit,

nec

eum

accufare vo-

lunt; fed nullam ifthic me, vel ullius rei ad

me

fpeftantis, faciunt

mentionem
poftulatum

quin dclarant id ei concedi teftimonium ad veftrum op het verfoeck van de achtbaere Heeren Magijraet der

Stadt Utrecht,

&c,

forte

non
fi,

concefluri illud,

fi

folus petiiflet.

Et

remotis ex eorum numro iis qui ejus effe creaturae vel difcipuli nofcuntur, cceteri rogentur quid fentiant de falfo teftimonio quod Schoockio adverfus me prjefcripfit, fint de
vix dubito quin

etiamnum

& candide pronunciaturi. Tertia mea ratio fuit, qud Voetius vellet mihi fcribere injuriarum aftionem ad ea profummarie priori meo fcripto fueram complexus, banda quae obiter putavi fingula effe diftinctis explicanda & ita dilucide altero fcripto
re tot fincere

cm

&

comprobanda, ut fublevarer labore

illa

ulterius probandi in judicio,

&

ipfi

Sic
tueri,

demerem voluntatem me ad id juridice cogendi. ergo, alter omeo fcripto adornato, ut & ipfum femet

fufficienter

&

prius

quoque defendere

poffet, miffifque illius

exemplaribus

quibufdam ad DD. binos veftros Confules p. t., qu illis oblata fuere honeftiffime meo nomine per duos primariis & honeftioribus civibus veftris: non leviter me perculit qud, aliquot poftea feptimanis, veftrum recepi Edidum, promulgatum i3 Junii 1643. Non qud impendio non lastarer de eo quod continebat refpeftu Voetii ejus enim ibi manifeftam condemnationem legebam, eo qud ipfum pronunciabatis inutilem, im valde noxium veftr Urbi, fi quae de
:

illo

fcripferam vera forent; de illorum etenim veritate certus eram. Sed mirabar me Vobis citatum fuiffe ad ea comprobanda, quafi ulla Vobis jurifdidio in me competiiffet mirabar quoque hanc citationem tanto cum ftrepitu faclam fuiffe, & ad campanae fonum, ac fi reus fuiffem; & tandem mirabar qud ad id fuppofuiffetis nefcire vos domicilium meum, cm DD. veftri Confules de illo potuiffent edoceri (nifi jam non illud nefciebant),rogatis iis qu' librum
;

a.

Ac fe&antur
uvres.

addition. Voir p. 2i3,

1.

2.

III.

81

2 O

QjJERELA
ipfis offerre

15-217.

meo nomine dignati fuerant. Quoniam tamen modus varias poffet interpretationes admittere, & me, non odium, fed amorem veftrum commeruiffe putarem,credidi vobis animum effe non mihi nocendi, fed folm rem totam divulhic procedendi

meum

gandi, ut qui reus erat

& veftrae jurifdictioni

obnoxius, poffet

cum

totius orbis approbatione puniri.

Ideo quoque meam ad veftrum Ediftum refponfionem typis mandavi, qu poft gratias aclas qud dignaremini examen fufcipere morum hominis quo lfus eram, rogabam etiam ut e occafione
velletis inquirere,

num

confcius

& particeps fuiffet libri fub nomine


effe
;

Schoockii
(erte

editi,

quo

variis profcindebar calumniis

afBrmarem eum

hc

complicem

fed

non qud dicm omnes id fufpi:

carentur, jufta fuberat caufa vos enixe rogandi ut quaeftionem hac de re haberetis. Etiam exprefliffime declarabam nolle me A&oris
fi ullam in forte viderentur quae tandem, fi me jurifdictionem arriperetis. Ac Vobis non fatis dilucide probata in meis fcriptis, me fufficientes eorum probationes Vobis fubminiftraturum pollicebar, quoties illas

contra ipfum partes fufcipere,

&

proteftabar de injuria,

'

me

petere placuiffet.

Poft taie refponfum, impoffibile putabam ullam vobis fore intentioncm me divexandi, cm praefertim ex variis locis nunciaretur

librum

meum

diligentiffime

plurimis

le&itatum

multis eorum qui xMagiftratu in prascipuis


civitatibus defunguntur, nihilque

im harum Provinciarum
fuiffe,

quenquam eorum in illo obfervobis me vituperandi, juftam aut de me, querendi Voetio quod valfe, tam univerfaliter probabacaufa mea polfet.Adeoque anfam prbere
tur, ut qui

de

ill

aliquot

hominum

chiliadas diffrentes audiverant,


:

affeverarent duos

&

hi

tantm repertos effe qui me culpare anniterentur duo palam agnofcebantur tanquam Voetian faclionis proxeemijfarii, ut loquitur

net ejufque
taies ei elfe
;

Schoockius, qui affirmt plures


uti

quod Schoockio optime perfpectum effe dbet. Nihilominus mirabar, nullum amplis nuncium Ultraje&o,
;

menfes elapfi funt, priuffolebam antea, me accipere & quam refcirem quid ifthic ageretur, quibus finitis duas fucceflve accepi epiftolas, mans mihi ignot, quibus monebar Praetorem veftrum me tanquam reum citaffe perfonaliter, neque etiam fecurum futurum hac in provinci, eo qud, per concordata quaedam,
trs integri

etiam in hac mandentur executioni. Jocari epiftolarum fcriptorem initio rebar, nec id me commovebat; Hagam tamen excurri, de re tot accuratis inquifiturus; & cm ita fe cam habere comperilfem, adii Excell. D. Legatum de La
fcntentia;

qu

in veftr feruntur,

217-218.

Apologetica.
promptiffimum
in

291
fe praeftitit,

Thuillerie, qui

me

juvando

ut

& ge-

neratim reliqui omnes quos compellavi ; atque fie facillime obtinui quod volebam. Sed nihil aliud petieram, qum fufflaminari impetum extraordinariae a&ionis, in cujus primordiis credebam adhuc vos verfari, plane nefeius fententiae quam aiunt Vos jam anteain me tuliffe. Nihil iftius inaudivi, nifi poft aliquot feptimanas, cm cafu delapfus in confortium

nobilium quorundam & generoforum illorum animorum, qui ftujuftitise ducuntur, quamvis nullam familiaritatem contraxerint cum iis quos lsefos putant, ab illis audivi promulgatam fuiffe contra me Veftro nomine fententiam, qu duo illa feripta, in quibus de Voetio loquutus eram tanquam libelli famofi damnabantur. Et quoniam vix poteram id mihi perfuadere, eo qud haberem in veftr Urbe amicos, qui id mihi non renunciarent, licet antea in tempore monuiffent de Edifto veftro promulgato i3 Junii, refponfum fuit, illam promulgationem i3 Junii faclam fuiffe longe celebriori ritu qum alias folet, majori cum populi convocatione, fuifleque ediftum
dio
,
|

illud typis deferiptum,

affixum,

&

fedul per praecipuas hujufce

Belgii fderati Civitates tranfmiffum, ut


innotuiffe; fed poft refponfionem

mirum non fuerit id mihi meam, plane ftylum & ordinem


follicite caviffe,

agendi"

fuiffe

immutatum, meofque adverfarios tam

ne refeiretur id quod contra me moliebantur, ac fi confilium fuiffet clancularium b de hoftili qudam urbe intercipiend voluifle tamen eos quafdam formalitates, uti loquuntur obfervari, eque de cauf fententiam quam Vobis erant confecuti, Curi recitatam fuiffe, fed hor folit, & poft alia feripta, & cm judicabatur id nemine eorum quibus prsemoneri potuiffem animadverfum iri. Verm non ita follicitos fuiffe refpe&u citationum veftri Prastoris quas erant fequutur; utpote cm reputarent me, licet prmonitum, null ratione illi malo medicam manum adhibere poffe, eo qud, libris meis jam damnatis, & me perfonaliter citato, fequutura effet fententia ob vadimonium non obitum, qua; nihil fonaret mollis, qum exilio me gravique re muldandum, & libros meos flammis ultricibus d abfumendos. Quin affirmant nonnulli (Ult.pat., pag. 407)' Voetium jam in anteceffum tranfegijfe cum carnifice, ac Jlipulatum
: ,

a.

b.
c.

Et ordinem agendi addition. Voir Clancularium idem. Mme page, Uti loquuntur id., 1. 14.
Ultricibus
id., 1.

p. 218,
1.

1.

10.

12.

d.
e.

29.
p.

Parenthse ajoute. Voir

219,

1.

1.

22

QjJERELA
ignem
\eos

ai8-ui.

fuijfe tantum illum excitaturum

comburendo, ut Jlamma

longinquo confpici poffet. Addebatur confilium eorum poft ifta fuifle, typis committere fub Academiae veftras nomine prolixam narrationem eorum omnium quae facta effent eique plura adjicere tum teftimonia tum carmina,
;

laudem G. Voetii qum in contumeliam meam, eorumque exemplaria fedulo per totum terrarum orbem tranfmittere, ut nullum in locum ire poffem, quem mei nominis infami deturpatum non reperirem, & ad quem gloria triumphi Voetiani non fe

tam

in

extenderet.

In iftius rei confirmationem referebatur qud, poft

iftius

proceffs

impetum quadantenus fufflamintum, adhuc dita fuiffet, nomine Academiae veftr, narratio eorum quae contigerant ante primum meum fcriptum, cum aliquot ex illis teftimoniis in favorem Voetii corrafis'; & has fuifle pulveris fui pyrii reliquias, quas confumere voluerat, cm fpes jam decolaflet illis melius utendi. Quaerebam quo fundamento, quove praetextu, eo ordine contra me
|

Solm dicebatur qud " tempore prime veftree publicationis, omnes emiffarii & affeclae Voetii perptua fu maledicenti occupaverant omnes circulos & omnia confortia, in quibus poterant reperire qui patulas aures fibi praeberent; quarteficplebemconcitaverant, ut nemo eorum quibus
ac~tum fuiffet; fed nihil certi refpondebatur.

de veritate conftabat, & qui ad illorum calumnias exhorrefcebant, quicquam auderet pro me mutire; preecipue ex quo videbant quomodo cum D. Regio alum fuiffet; cujus hc non refero hiftoriam, cum vobis fit notiflima. Sed tamen, cm expenderentur omnia quas emiffarii de me dicebant, ad duo potiffimum ifti Voetii affeclae capita fpe&are videbantur. Unum, me effe Jefuitarum difcipulum,

&

in

quorum favorem

fcripfiffem contra illum Reformatas Religionis

Propugnatorem fortifflmum,Gisbertum Voetium; im forte ab ipfs clam fubmiffum me fuifle ad ferendas diffenfiones in his oris. Alterum, nullam mihi Voetio unquam illatam fuiffe injuriam, nec illum ullo modo authorem extitiffe libri contra me fcripti, fed unicum Schoockium; qui cm tune quoque in veftr Urbe forte fuiffet, ipfum hac in parte plene liberabar, & fibi foli vel honorem vel probrum illius fcripti deberi volebat; adeoque injuria me Voetium ideo aceufaffe, ut haberem praetextum adverfus
Atlantem
c

&

a.

Corrafis

addition. Page 220,


:

1.

1.

b.
c.

& affeclae les fauteurs. Page 2. Atlantem & addition. Voir p. 221,
Emiffarii
1.

220,

1.

8.

ji-m3.

Apologetica.

295

illum fcribendi, atque fie Religionem veftram publie traducendi. Atque hinc faftum ut putaretur, veftram fententiam duplici illi
capiti

innixam

fuiffe

nec immrit plane,

fi

talis

ea fuerit, qualis
edito, fub

typis exeufa repraefentatur in libello, fine authoris


titulo

nomine

Aengevangen proceduren &c, quem Schoockius juniore


afferit.

Voetio prodiiffe

Ubi
candi,

haec

omnia

refeivi,

putavi

meum

effe

rationes inire

me

juftifi-

aequitatem meae caufae apud eosomnes propalandi, qui forte fecius de ill opinarentur. Sed quoad primum caput, null labo-

&

rabam difficultate in me exeufando cm enim fim e oriundus qu fum regione, ejufque religionis quam profiteor, foli Galliae hoftes
:

poterant mihi vitio vertere amicitiam

cum

iis

quibus folent noftri

Reges cogitationum fuarum penetralia referare, eos in Confeffarios fuos eligendo. Taies autem funt in Galli Jefuitas; & fpeciatim R. P. Dinetus, cui uni quod feripferim probro mihi vertitur, in
|

Rgis Confeffarium eleftus fuit, paulo poft editam epiftolam quam illi inferipferam. Et fi, hac non obftante ratione, fuperfint adhuc

homines

ita partiales

&

zelotae Religionis quae in his oris obtinet,


iis

ut graviter ferant

omnem communicationem cum

qui illam

fe

impugnare profitentur,
qui

id fane turpius ipfis dbet videri in Voetio,

feribit

Ecclefiarum Belgicarutn decus & ornamentum, nihilominus ad Monachos quorum rgula eft Jefuitic aufterior, eofque vocat Defenfores Veritatis, ut fe eorum favori infinuet, qum in homine Gallo qui eadem facra cum fuo Rege palam
velit effe
colit.

cm

quantopere Voetius ftudeat credant aliis ea perfuadere, qua; ne ipfe quidem crdit fi dignemlni lgre libellum qui inferibitur Sep timee Objeiones &c, qui continet illam epiftolam cujus occafione mihi
imponere,
:

Sed

praeterea, ut vobis liquid conftet

&

iis

qui

fibi

Jefuitarum amicitia objicitur, & cujus, ut aiunt, condemnationem vobis Voetius obtinuit, aut fi faltem vobis placuerit ab aliquo qui ipfum legerit percontari qu de re agat deprehendetis totum eum librum feriptum effe contra aliquem Jefuitam, cujus tamen nunc amieum me effe glorior, nec me docuerunt Magiftri me irreconciliabilem effe. Scietis infuper me vicies plura in illum Jefuitam tune fcripfiffe qum in Voetium, de quo nonnifi obiter, diffimulato quoque ejus nomine, loquutus fueram. Adeo ut, cm vobis author
:
|

fuit iftius libri

condemnandi, videatur

fe

procuratorem Jefuitarum

conftituiffe,

&

plus vobis in ipforum favorem obtinuiffe,

conati fint aut fperarint confequi Magiftratibus

qum ullarum Urbium in

quibus plurimum poffe perhibentur. Et quaedam honeftatis ac comi-

24
tatis

QjJERELA
verba*, quae eo in libro pofueram, rapuit obtorto collo
iis
b
,

i23-5.

perfua-

furus

qui

illa

folummodo

vidrent, nec legerent castera,

mini intercedere familiaritatem


accufaret,

cum

Jefuitis; perinde ac

fi

magnam quis me

non

fane in Galli, ubi

tam frivolae accufationes contemptui

forent, fed in aliqu ditione in

arftam

me cum

qu feveriffima Inquitio obtineret, Voetio colre amicitiam, idque inde probaret, qud

eum nominem Celeberrimum Virum in titulo prolixae Epiftolae quam illi publie infcripfi. Non dubito palam iis fore, qui hanc legiffent Epiftolam, mendacio eum fuiffe deleclatum, qui me fie aceufaffet,
eofque nafo fufpendiffe adunco, quibus
talia

aufus

effet

proponere.

Quoad fecundum
teftes,
fi

caput, quamvis

illi

refutando non deeffent multi

eos voluiffem nominare, cenfui nihil tutius fore mihi


aggredi, ut in
in

qum

recla

Schoockium

crimen

charitatis,

locum Voetii plecteretur, fi ejus fe vellet derivare; aut fi non tam eximiae in ipfum effet malletque aliquam exeufationem mereri, totius rei veri|

tatem retegere teneretur.


Prudentia, integritas, generofitas eorum qui adminiftrant
e in Provinci in

Remp.

qu

degit,

mihi perfuaferunt

illos juftitiam petenti

neutiquam denegaturos, quamvis nunquam antea quenquam ex illis compellare datum fuiffet, eofque omnes Schoockius amicos haberet, effetque Reftor Univerfitatis ipforum, cm querelam meam adverfus ipfum detuli. Sola enim juflitia Refp. & imperia tuetur illius grati, primi mortalium fylvas & fpeluncas reliquere ad Urbes
;

extruendas; ea fola

eft quse confert libertatem, ut contrario ex reoimpunitate condemnatione innocentium nafeitur licentia, quas, juxta Politicorum obfervationem, femper fuit exitio Rebufpu-

rum

&

blicis

bonum

adeoque vix dubitabam prudentiflimos Magiftratus, qui Reip. optant, & authoritatis fuae tuend funt ftudiofi, follicite proevenerit, poftea refeiviftis,

curaturos ut jus mihi, ubi id petiiffem, adminiftraretur.

Quid inde

&

quomodo DD.

Profeffores

quos Schoockius in judices fuos expetiit, e omni erga ipfum ufi fint manfuctudine quam exoptare poterat, |& nihilominus, prudentia fingulari, omnem quam expeclabam, & lgitime defiderare poteram, fatisfactionem mihi dederint. Privatis enim non licet fanguinem, famam vel bona petere adverfariorum fuorum; fufficit fi eorum profpiciatur indemnitati, quantum judicis pote eft reliqua ipfos non fpectant, fed publicum. Quod autem potiffimum me intererat in hoc negotio, erat ut retegeretur falfitas
Univerfitatis Groninganae,
:

a.

Honeftatis ac comitaus

b.

Rapuit obtorto collo

il

de civilit. Page 223, 1. 11. a pris prtexte. Page 223, 1.

10.

S25-228.

Apologetica.

2
:

accufationum adverius
poterant jure mini
illa

me

quare non denegare Afta quas eo inferviebant, & qu


illa

in veftr

Urbe inftitutarum

Schoockius
funt

fe

excufaturus apud eos depofuerat. Sed

Afta

talia

&

tam

dilucide aperiunt crimen G. Voetii

&

Collegae fui De-

fum di&urus, ut crediderim, cm ea recepi, hos duos pedes conjefturos fugam ex veftr Urbe arrepturos quamprimum illis quid Groninga; faftum erat innotuiffet fuiffe Satifque habui ea Afta vobis mittere, null petitione per me fpeciatim fad, quoniam nec volebam, nec dum volo, Aftorem me
matii, uti poftea

protinus
,

fe in

&

turos, in cauf

adverfus ipfos conftituere; reputabamque vos forte antiquius habitam public, ex proprio motu nobili officio* jus

&

adminiftrare,

qum ad id ab ullo inftigari. |Sed necdum obfervare potui documenta


;
:

quae

tum

vobis fubmifi

folm paucis poft diebus exemplar mihi datum fuit hujufce decreti De Vroet/chap der Stadt Utrecht interdiceert ende verbiedt welfcherpelijck de Boeck-druckers ende Boeckverkopers binnen defe Stadt ende vryheit van dieu te drucken ofte te doen drucken, mitfgaders te verkopen ofdoen verkopen, eenige boeckskens ofgefchriften pro ofte contra Des Cartes, op arbitrale correctie. A&um den 1 1 Junii 1645. Et fubfcriptum erat C. De Ridder. Inde judicaffem velle vos plane fopire hoc negotium, nifi eodem tempore percepiffem Voetium habere fub praelo libellum contra me,

ullum effeftum produxiffe

cujus abfque authoris confenfu editionem abfolvi curabat, illi nociturus fi poffet, novas in me calumnias publicaturus. Etiam poftea multi libri funt editi, nomine filii fui, qui omnes adverfus me, licet quoque contra alios, fuerunt. Neque id proculdubio ibitis inficias, quandoquidemcondemnaftis librum, ceu in Voetium editum, cujus duaj tantum vel trs periodi
|

nempe Epiftolam nomine Schoockii,

&

ipfum fpeftabant,
erat adornata.
illos in

&

reliqua fcriptio

tota in

quendam Jefuitam

Non

audivi tamen Typographos

me

libros excuderunt

&

& Bibliopolas, qui vendiderunt, ullam ideo pcenam

incurriffe.

PraatereaVoetius&Dematius ita juftiti fecuri fuerunt, ob crimen cujus propriis fuis manibus funt convifti, ut loco fug quam eos ftatim arrepturos credideram, adionem injuriarum intentarint
Schoockio, quafi eos calumniatus effet, eo qud noluit perfeverare e in maliti quam ipfum docuerant ; ac aufus fuerat veritatem enunciare coram legitimis fuis judicibus, cm de e in judicio poftudbitas calumniatoribus pnas vitare, nifi eam laretur, nec poffet
j

a.

Et nobiti

officio addition.

Voir p. 225,

1.

26.

296
retegendo. Sed
teftata

Q.UERLA

a8-3i.

cm

ifta lis

ab initio

fatis fervide

utrimque coneffet fen-

atque agitata
fieri.

fuiffet,

derepente

cm jamjam

ferenda

tentia, ita fufflaminata fuit, ut

audiam ab aliquot menfibus

nihil

ulterius in e

IQuapropter ego, qui ejus prseftolabar decifionem, fperans multum infervituram propalandis injuriis quas pertuli, poffem dein|ceps
vocari Defertor cauf, prout

riam canentes',

falutant,

fi

me jam Voetii, triumphum ante viftoomni ope non conarer tandem aliquando
quomodo
junior Voetius

juflitiam confequi.

Quem

in finem teneor hc vobis dicere,

loquitur de procedendi ordine fervato, ut

ait, in veftr urbe contra me, & de eo qui fervatus fuit Groningae contra Schoockium ut comparatione inftitut inter utrumque poffitis obfervare, num vobis honorifica fint necne quas fcribit, & ita incitari ad eam mihi fatis:

faftionem praeftandam dente Schoockian


I

quam

expeto.

Inter varios libros quos junior Voetius pro fuo ptre emifit, penlite,

quorum numerum non


quo

fcio,

unus

eft

qui

infcribitur Pietas inparentem, in

quart pagina quaternionis


aliter ejus libri paginas

ufque ad fecundam quaternionis

K (non

afferit Vos pronuninter meos, ait, caetera, totum negotium fuifle ciaffe contra libros & commiffum Deputatis ex ordine Seitatorio & Collegio DD. Profejforum, aut, prout loquitur pag. i3 philyrae 4, rem omnem per Deputatos Politicos & Academicos pera&am effe. Sed quanquam

notantur), expreffe loquitur de fententi

quam

ftudiofe inquifiverim

quinam

il li

Deputati fuerint, nullius ex

illis

nomen adhuc

refcire potui. Ait

quoque eos cafum de quo inquirere

voluerunt in eo fundaffe, qud in me ad veftrum ediftum promulgatum i3 Junii refponfione.l vos rogaverim, quandoquidem Voetium
conftituebatis in reatu,

&

de vit ipfius quaaftionem inftituere vo-

lebatis, dignaremini, inter caetera, perquirere

num

confcius

effet

calumniarum quae extant in libro nomine Schoockii edito contra me unde vult credi ipfos fuppofuiffe qud affirmaffem Voetium effe authorem illius libri; licet certifflmum fit nihil me aliud expreffe
;

dixiffe,

qum

ejus effe de eo libro refpondere, ut qui pro fe

& ipfo
A&oris

confcio editus effet; adeoque mihi


cui

apud eos Accufatoris


"
;

&

partes fuiffe delatas, G. Voetio rei

licet

edem

in

refponfione

eorum
a

xpivifjicvbv

innitebatur, ut

ait,

expreffiffime declaraverim,

a.
1.

Triumphum
Rei

ante vi&oriam canentes


le

addition.
1.

Voir

p.

23o,

1-2.
b.

le

criminel ou

deffendeur. Page 23 1,

12.

3i-33.

APOLOGETICA.

207

nolle me A&orem in judicio effe contra Voetium, nec ipium in jus coram vobis vocare, nullamque vobis jurifdi&ionem in me competere, im me de injuria proteftari, fi ullam velletis ufurpare. Affirmt prseterea patrem fuum nunquam auditum fuifle in eo negotio, nec illud unquam follicitafle vel procuraffe. Nunquam, inquit, AmpliJJmus Senatus parentem fuper hoc negotio interrogavit, nec parens illi quicquam refpondit, nec unquam judicium Senats de famojis Cartejii libellis follicitavit aut procuravit. Et quaeftionem plane immutat nam in veftr promulgatione i3 Junii declaraftis, fi vera effent quas de Voetio fcripferam, ipfum fore plane indignum munerum quas fuftinet in veftr Urbe, im illi fummopere noxium, ideoque vos velle rem habere cordi, & in veritatem inquirere; quod non aliam admittit interpretationem, nifi velle vos
:
|

num illa quas, inter castera de illo fcripta, vobis videbanreddere indignum muneribus fuis, ac illi in crimen imputanda, vera effent. Sed iftius generis non eft res illa quam unicam junior Voetius dicit, pag. 6 quaternionis I", fuos Deputatos examiinquirere,

tur

eum

naffe, fert;

num Pater fuus etenim nunquam

effet

author

libri

eum librum
fe illius

qui nomen Schoockii prcriminis loco habuiftis ejus vel

eorum

refpectu qui illum compofuerunt; prout ex eo liquet

qud
Urbe,

cm Schoockius palam
cauf,

authorem,
in fe

dum effet

in veftr

profitebatur, ejufque invidiam

derivaret, fublevandi Voetii


veftrifve Deputatis incurrerit,

nullam ideo cenfuram vobis

& etiamnum junior Voetius in omnibus fuis fcriptis impune laudat & dfendit, nomine patris fui, peffima quaeque illius libri adeo ut
:

Voetius reus effet criminum quas illi impofueram, afferit fuos Deputatos de eo folm inquifiviffe quod nec ipfe nec illi crimini ducunt, ita eos me condemnaffe, qud fuppofuerint accufatum me Voetium ejus

qud,

cm

antea declaraffetis velle vos inquirere,

num

&

author fuiffet, condemnandus non ipfum ei culpas affinem fuifle, & falfiffimum me unquam eum illius accufaffe; nam declaraveram nolle me A&oris partes contra ipfum fufcipere, nec aliud in meis fcriptis afferueram, qum eum librum pro eo fa&um fuiffe ipfo confcio, quod
rei,
etfi

propter quam,
licet

illius
fit

veniebat;

veriffimum

nullatenus negat.
perquifitas afferit probationes, aliae non examinatas fuerint rationes, quas in meo libro pofueram, probaturus fuum patrem authorem effe fcripti illius quod

Praeterea

omnes quas

funt,

qum qud
nomen

prafert

Schoockii, nec fufticientes deprehenfas


addition. Page 232,

fint.

Sed non

Pag. 6 quaternionis

1.

8.

uvres.

III.

82

28
addit,

QUERELA
me non
affirmaffe

233-35.

patrem fuum

illius Iibri

&

contrario, expreffe dixifle, pag. 261 editionis latin id leftoribus perfuadere; fed

authorem extitiffe, mei libri,


illo

nolleme

tantm pro

confentiente. eo confcio ptre fuo negatum fuiffe.

&

Quod

&

ipfe agnofcit,

&

fadum fuiffe ait nunquam

Per quam.ergo regulam non folm vult perfuadere me obligatum ad aliud probandum qum quod fcripferam; fed quod magis mirum eft, fupponere me fuiffe obligatum fat rationum in meo libro ponere, ad id probandum quod non affirmabam verum effe ? Non addit quoque, refponfo meo ad promulgationem veftram i3 Junii (quod ait fuis Deputatis fuiffe in cynofuram judicii ab ipfis inftituendi), expreffe fignificatum fuiffe, qud fi quid in meis
fuiffe

fcriptis alicujus

momenti

effet,

quod tamen non


fi
|

fatis

probatum

videretur, offerrem id

omne

dilucidis probare

rogarer.

Unde
ut ait

fequitur eos non potuiffe methodo

me

ibi propqfitce' infijlere,

voluiffe eos facere, p. 6 qudter. I. lin. 9, nifi

rogando

num

alias

pro-

bationes mihi fuppeterent, praster eas quas dederam. Tandem ait patrem fuum, ad abundantiorem cautelam

&cm opus

non foret, uni ex Deputatis dediffe quinque hominum declarationes five teftimonia. Nempe primum Schoocki, cui quantum deberetur
fidei, conftitit poftea,

ex eo qud coram fuis judicibus Groning

declaravit
latio,

quomodo

follicitatus fuerit Voetio,

Dematio

& Water-

faepius exoptarit, ut in ad illud teftimonium perhibendum, de Mis rejinterrogaretur, juxta confcientiam de fpecialibus forma nec Voetiis addi&iffimus, eft ponfurus. Alterum Typographi, qui ita pridem adhuc eorum Tribunal iniquum impreffit; adeo ut, fi in

&

ipforum gratiam nihil fal depofuit, quod nequeo dicere, cm ejus teftimonium non viderim, faltem credibile eft nihil eum declaraffe
ipfis placuit, & caetera reticuiffe; quandoquidem ipfi judices, qui hoc teftimonium ab eo confcribi curarunt. non fuere, Tertium Waterlatii, quem Schoockius affirmt Voetio & Dematio adhibitum ad fe corrumpendum, ut fie in ipfo corrumpendo allaborandum non fuerit ut taceam hominem effe tam reverendum, ut licet fit intima: admijfionis apud Voetium, Schoockius tamen fe honeftiorem putat, qum ut velit quicquam fibi cum illo effe negotii. Quartum eft illius qui fe profitetur authorem nefeio cujus libelli qui inferibitur Retorfio Calumniarum &c. Sed is nihil aliud potuitdeclarare, nifi fe authorem effe illius libri, non Voetium, cui nec eum expreffe attribui ; folum monui plures effe qui id fufpicarentur; nec

qum quod

a.

Propofitae.

Page 234,

1.

Prwfcriptd.

35-j3 7

APOLOGETICA.

2O

mihi crimini verti poffet, qud eum librum ipfi attribuiffem, quandoquidem nec ipfe crdit ullum crimen admiffum fuifle ab ejus fcriptore, eumque in hune ufque diem laudat & tuetur, quantum
poteft.

Ultimum

eft

nefeio cujus ftudiofi, qui etiam nihil aliud poextitiffe

quorundam Carminum famoforum, in veftr Academi diftributorum in ipfius favorem & ipfo praefente, dum quaedam difputationes haberentur. Sed nunquam eum aceufavi qud malus effet Po'ta folm dixi eum procuraffe aut faltem permififfeut illa carmina firent, quod negari non poteft.
tuit teftari,
:

qum fe authorem

Ad

haec

tam parum
ut filius

eft

criminis, Voetiis judicibus, in carminibus


ita

pridem alia curarit in fuis thefibus edenda, ejufdem ftudiofi, ejufdem commatis*, & aeque injuriofa ac prascedentia. Quin eo honore veftram aficit Academiam, ut de quodam, quem ex numro veftrorum Profefforum effe confit, me fimiam effe dicat, quod his verbis expreffit
ejufmodi,
|

non

Simia mendacis

Galli,

mendacior

ipfe.

Et palam eft, hc duo ultima teftimonia tribus praecedentibus, numeri potius qum ponderis grati, addita fuiffe, & que poffet Voetius dicere fententiam non ideo tantm in me latam fuiffe, qud ei tribuerim librum quem non fecit, fed qud plures taies illi tribuere voluerim ut fie, qui noffent caufae meaa juftitiam quoad unumquemque ex his libris, portent exiftimare me adhuc alios ipfi imputaffe, in quo peccaverim, juxta regulam quam ipfe &
;

filius ejus folent

obfervare, licet

p. 126, DoIofus

verfatur in generalibus.

eam exprobrent aliis, Tribu, iniq., At fi eorum Deputati, foli

me,

ut aiunt, refponfioni ad veftram promulgationem innixi funt, de folo demum libro qui Schoockii nomen praefert potuerunt qu-

ftionem inftituere, quia


eft,

me non

affirmaffe

ibi de hoc folo loquutus fueram G. Voetium authorem fuiffe vel

ac certum

illius libri,

vel alterius alicujus cui

quam

id fufpicatum

nomen fuum non praefcripferit; nec de quofuiffe, quem rvera fuum non reddiderit, eum
filius in

laudando

&

defendendo, ut loquitur ipfius

fu Pietate in

par., Phil. B,p. 14, lin. 3. Videtis itaque, Ampliffimi Viri,

niore Voetio factam veftrae fententias (in

qud juxta deferiptionem juquo illi fidem nolim adhi;

bere, nifi ipfimet id volueritis), concinnata fuit ab ejufmodi Deputatis,


|

qui partium nullam nullumque teftem audiverunt


a.

qui actorem

<t

b.

Ejufdem commads addition. Page 235, Dolofus. Page 236,1. 14: dolus.

1.

27.

JOO
reddiderunt

QUERELA
eum quem condemnarunt,
conftituere, nec alis veftras jurifdiftioni

a3 7 -a3 9 .

licet declaraffet nolle fe afto-

obnoxius effet; qui id fecerunt, eo non prasmonito, &cm nequidem ab ipfo fciri voluerint quinam effent, licet fe obtuliffet ad alias dandas probationes qum qua fcriptas fuerant, fi fe peterentur; qui mutarunt ftatum quaeftionis fuper qu fundabatur prima veftra promulgatio, & rem tantm unam examinarunt, quam fuppofuerunt ab accufatore fcriptam, licet eam non fcripferit, quam declararunt effe falfam, licet vera fit;quamque inftar criminis non confiderarunt ejus refpetu quem accufatumillius fuiffe fupponebant; qui tandem, non contenti abfolviffe reum, judicando accufationem falfam fuiffe, condemnarunt infuper eum quem ipfi accufatorem fecerant. Attamen id vobis velim hc abfervari, ex nullis fequi legibus

rem

condemnandum
bari poffit

accufatorem, eo qud reus abfolvatur, nifi procm accufationem fufceptam fuiffe anitno calumniandi,
effe

&

quod dicebat. Adeo ut, quamvis falfum fuiffet Voetium extitiffe authorem prcipuarum calumniarum illius libri, quod tamen verum erat; & eum iftius rei accufaffem, quod non feceram & judicaffent illarum calumniarum authorem effe pn dignum,quod non prseftiterunt ; & obnoxius fuiffem ipforum jurifdi&ioni, & tandem utramque partem & teftes audiviffent, ac omnes formas legitimi proceffs obfervaffent non tamen juftam ideo habuiffent caufam me condemnandi, eo qud prasfumptiones, cuilibet notiffima, fufficerent ad probandum qud eum non accunulla fubeffet ratio credendi
;
|

faffem anitno calumniandi,

& jufta

mihi

ratio id faciendi fuiffet.

Dicetur forte, me non fuiffe condemnatum qud ipfum accufaverim hujus libri, fed qud plura alia de ipfo fcripferim merit pledenda fi vera fuiffent, quas cm pro falfis habita fint, id folum inquifitum, num feciffet librum contra meeditum, ut fi author illius extitiffet, potuiffem excufari recriminatione, utpote prior ab ipfo petitus injuriis. At fi id foret, debuiffent ergo enotare quafdam faltem voculas ex meis fcriptis, quibus fe lfum putaret, & me praemonere, ut fi necdum fufficienter omnia probaveram, alias probationes adducere poffem. Id autem fadum non fuit; & poffum amrmare, duo illa fcripta quas vobis damnata dicuntur, nihil continere, non folm quod non fit veriffimum, fed etiam quod, fi falfum effet, adioni injuriarum inftituenda queat fufficere; uno tantm, in epiftol ad Cel. Vir. p. 36, excepto, qud eum calumniatorem & mendacem appellavi. Sed id tam luculenter probavi, illo ipfo in locoubi fcriptum eft, ut querelam de eo inftituere non valde illi utile fuerit. Et fi
1
|

teftes

dandi

fuiffent,

fuppetebant ad

manum, non unus

vel duo, fed

23 9 -34'-

APOLOGETICA.

^OI

ufque ad tredecim, omnes veftra Religionis & ex primoribus Urbis Sylvaeducenfis, qui teftantur fe ab ipfo calumniis difciffos fuiffe, fuumque teftimonium publicum fecerunt, curando illud typis exfcribi. Mar. Epift. Apol., pag. 45, & in Ult. pat., pag. 11S'. Id quoque poffem affirmare, qud licet Voetii plures emiferint libellos polt alterum meum fcriptum, quod infcribitur Epijlola ad Celeberrimum Virum &c, quibus illud conantur refutare, nihil tamen
potuerint diftin&e referre in quo fe laefos pertendant, nifi qud dixerim Gisbertum Voetium reum effe libri Schoockiani & qud, quo perfuadeant iis qui Belgice tantum illud effent lecturi, multas in
;

latin editione extare injurias quae interpres Belga omiferit, obfer-

varint, in Aengev. Proced.,fcurrilia dieria

Potifche fchimpwoorden ; fed praeterea,


tae,

qui potuh potifche loco poctjighe, in

non bene reddita fuiffe quod eft mendum typotheeo queruntur fe potius non

nimis vapulaffe. Ampliffimi Domini, poteftis animadvertere illos gloriari qud vobis obtinuerint condemnationem ejufmodi fcripti, in quo nequidem ipfi ullam jufta querelae caufam poffunt obfervare. Et ut fciatis,
fatis
|Ita,

qum

qud cm defcribunt iftius condemnationis circumftantias, dicendo G. Voetium earn nec follicitaffe nec procuraffe, eum veftris Deputatis nunquam auditum fuiffe, ipfummet uni ex illis teftium fuorum,
qui nec
generis
ipfi
:

auditi fuerunt, declarationes exhibuiffe,

&

plura iftius

id

non

faciunt honoris veflri grati, aut perfuafuri fuarft

innocentiam vel meum crimen iis qui fua fcripta legent (confit enim me conveniendum fuiffe coram judicibus meis legitimis, vel in lefi

defuturam vobis omnibus authoritatem ad juftitiam ab ipfis confequendam, fi caufam ipfius fufcipere voluiffetis, miffotam extraordinario agendi modo), fed potius ut glorientur de poteftate qu pollent apud Vcs, & fe tam formidabiles reddant veftris fubditis, qum norunt fe inpofterum contemptibiles refiduo orbi futures, poftquam fua crimina innotuerunt. Id quoque dignemini obfervare, qud in eodem libro in quo junior Voetius haec omnia fcribit de vobis, & adhuc in alio infcripto Tribunal iniquutn quem poftea emifit, non alio fine qum calumniandi DD. Groninganos ob jus mihi adminiftratum, impudenter & abfque ull ratione
viffim culp fuiflem, nec

eadem

ipfis

exprobrat, quae dicit vobis facla

fuiffe,

&

inde occa-

fionem fumit eos traducendi


plauftris in illos invehendi.

&

plenis conviciorum odiofiffimorum

|Duo vel
a.
s

tria

proferam exempla, ex
pat.,

illo

Tribunali iniquo defumpta.


6.

Et in Ult.

pag.

n3

addition. Voir p. 239,

1.

02

QyERELA

241-242.

extat in epiftol pag. 9, ubi dicit: Licebit protejari contra iniquamillorum' fententiam ac judicium, in quo nihil ejl judicii ; imb

Primum
in

quo tt fre nulhtates, quot ab itnperitijjhnis rerum juridicarum committi poffunt : qualesfuut judicis incompetentia, allegationum falfitates, negleQce citationes partium , litis contejlatio, & plura alia qu judicium fine in meo Ubro reperiuntur. Ita ei eft fententia iniqua allegationes incompetentem, judicem fuiffe fupponat judicio, qud

&

falfas,

omiffam litis conteftationem. negle&as citationes partium, Qua? tamen omnia ab ipfo veftrae quoque in me fententia; tribui, paulo ante oftendi". Et libri pag. iE>, has fententias contra eos proQuicunque nocentem jujlificat, ac innocentem condemnat, nunciat
:

&

Deo abominatio; & fuppliciis Me dignus, dicare oppreJJ'um, opprimere reperitur. Et pag.
uterque

qui

cm

debuit vin33, nomi-

3r, 32

&

nat ac defcribit in particulari quemlibet ex judicibus, de

illis

peflima

quaeque fingendo, vel recitando folius Schoockii fide (qui pravas falfas de Collegis fuis innocentibus fufpiciones ab ipfius iftas ut eos fufpedos ptre jam diu ante inftillatas fibi fuiffe profitetur) Deputatorum veftrum aut credo cuiquam Non conetur. reddere vobis effem, fi forte taediofus veftrorum gratum fore ita defcribi, & pluribus hc infifterem, oftenfurus qum vos offendat, haec omnia

&

fcribendo.

iniquitate
|

Sed teneor vobis indicare, quantopere DD. Groninganos offendat calumniarum fuarum. Acprimum, quoad incompctentiam
probabilitatis deftituitur.

quam illis exprobrat, omni fpecie nim caufa dire&a & commendata
bus
illius

Mea

ete-

fuitab Excell. D. Legato OrdiniProvinciae in qu Schoockius, de quo querebar, agit Prodecifa fuit cteris Profefforibus qui, juxta

fefiorem,

&

Academi

fuae privilgia, judices ejus legitimi erant;

&

qui adeo non egerunt

in eo

qu Magiftratus. Adha-c eorum judicium revifum, examinatum & confirmatum fuit DD. Curatoribus ejufdem Academiae, qui funt ex Ordinibus Provinci. Et tamen junior Voctius integrum librum audet contra hoc judicium fcribere, etiam
qu
Profeffores, fed

fub titulo

ita

odiofo, ut

eum

infcribat Tribunal iniquum,

& fie veftr

confidit proteftioni, ut alterius intgra; Provinciai majeftatem ldere

non metuat.
Dicet forte etiam

me aufum

fuiffe fcribere

adverfus judicium Aca-

demiae

veftrae.

Sed nulla
.

poteft comparatio inftitui inter

utrumque

a. b.

Illorum

Page 241,1.4

illam.
1.

Qux.

oftendi

addition. Voir p. 241,

i3.
1.

c.

Vcl recitando... profitetur

idem. Voir p. 241,

20.

24S-344-

Apologetica.
Acadmie
veftrae,

joj
nec de
civili

nam

in illo prastenfo judicio


;

nec de

criminali agebatur a fedfolum de Philofophi, de


exiftimare

qu confido plures

me effe judicem que competentem, ne magis dicam, ac univerfam veftram Academiam. Et tantum eft difcriminis inter judicium quod impugnat junior Voetius & illud quod impugnavi, quantum eft inter vera praelia qu fiunt in bello, & in quibus|fubeft vitae periculum, & thtrales pugnas, aut difputationes theticas, qu fiunt in veftr Academi, in quibus nulla fit effufio fanguinis, & citra omnern iracundiam, fi qui difputant honefti probi fuerint.

&

Inauditum

eft

Magiftratus

fe

immifcuiffe iftiufmodi difputationibus,

qu inter litteratos de rbus Philofophicis nunquamfando audiverim b quenquam ita


pugnaffe.cum evidentibusmendaciis

oriuntur; ut, contrario,


infolenter &licenter
c

im-

& calumniis

intolerandis, judi-

cium fa&um judicibus legitimis, qui amici fuerint & fderati eorum quibus eft obnoxius, quin ex rigore juris exemplum in eum
ftatutum fuerit.

Nequit autem junior Voetius excufari contumeliis quibus DD. Groninganos profcindit, eo qud pater fuus eorum jurifdi&ioni non

Etenim pater ipfius nec Ator nec rcus fuit in eo negotio; omnino contra illum judicatum fuit; folm admiffae funt depofitiones Schoockii, ut fit in omnibus proceffibus criminalibus,
fubeft".

nihilque

cm
tur,

taies depofitiones
fi

cxcufando crimini ejus, qui accufatur, infer-

vire poffunt. V. g.,

qud nummos
fuiffe, fed

querela adverfus aliquem creditore inftituaadulterinos fibi in folutum expenfos tulerit,

&

hic dicat, fe excufaturus, nefciviffe

nummos
fi

elTe

adulterinos, nec

fecufos

ab

alio fibi datos;

alter ille

non

fuerit

jurifdidionis,

non
;

eft in

judicum poteftate
|

eum

citare

&

ejufdem procelum

ejus inftituere
fiunt

fed

non poffunt ideo non admittere depofitiones quae


expendere,

contraeum,
illi

& earum veritatem in tantum


quo
fi

quantum
ita

infervit

liberando, de

judicare debent;
proferret ipfius

&
falfi

fi

probationes

dilucidas continent
litteras

(v. g.,

monetarii

&

defcriptam fpecificationem fingulorum iftorum

manu nummo-

rum quos

ad illud debitum exfolvendum miferit, ne creditor ultra

conqueri pqffet fe effe ei debitorem)', ut teneantur ipfum abfolvere, erunt quoque illi communicandae qui adulterinos nummos recepit,
a. Parenthse omise (dequoy aujft vos Profejfeitrs n'ont aucun pouuoir de iuger). Voir p. 242, 1. 22-23. b. Page 243, 1. 8-9 ie n'ay iamais veu, ny oiiy dire. c. Et licenter addition. Voir p. 243, 1. 10. d. Omis & qu'on ne l'a.. . avec luy. Page 243, 1. 17-18. e. Parenthse (v. g., debitorem) ajoute. Voir p. 244, 1. 5. fi.
: :

J04
ut recurfum
jure confras convicia

QUERELA
fuum habeat contra fabrum eorum.
Falfae
illi

J44-J46.

monetae
;

&

calumnias qua funt

in Iibro

Schoockii

&

quoniam de ipfo queftus fum propter illa convicia, fe excufaturus dixit, fe eorum fabrum non extitiffe, fed G. Voetium, nec fciviffe, cm me non noffet, qud falfa effent. Debuerunt ver judices ipfius
expendere, priufquam
vere loqueretur ;

eum

vel

condemnarent,
id confignavit

vel abfolverent,

num

a&a, ut nequirent jus, quod petieram, mihi adminiftrare, nifi illa ad me mittendo. Nec poteft etiam queri junior Voetius, litem non diu conteftatam fuiffe, me uno duntaxat epiftolio caufam meam egiffe, abfque Procuratore & Advocato, nec omnes eos ritus obfervatos fuiffe quos vitilitigatio excogitavit ad lites confecrandas immortalitati. Hae enimformalitates non requiruntur, nifi ubi jus in dubio verfatur; & moris eft in omnibus Curiis, ut cm partium altra tam malam habet caufam,
ad
ut id ex ipfius ore patefcat,

& talia ipfis

de piano judicetur, alterius replicis non auditis. Ita Schoockio indultum eft quantum fpatii & otii petiit ad confulendum de fuo negotio & fe defendendum de null hac in
|

fuorum reliadvocatorum meorum eloquenti, fola juris mei evidentia caufam meam vel fubtilitate procuratorum egit; fed judices tam aequi fuere, meaque petitio tam moderata & jufta, ut eam totam mihi concefferint. Nec plus juftae caufae fubeft juniori Voetio querendi de hoc judicio, eo qud unam aut alteram voculam qua minus fapit ipfius palato contineat, nempe fcelerata manus & fcen fervire ; aut qud unus ex judicibus mihi fit amicus, non fuo patri. Nam, quoad vocabula quae dura ipfi videntur, molliora adhibere non poterant probi Judices, & qui vitia deteftantur, ad crimen de quo agebatur exprimendum praterea qud ha voces non aliter ponuntur, qum ad
parte injuria queritur; nec etiam poteft dicere judicum

gionem praoccupatam

fuiffe vel
:

exprimendam depofitionem Schoockii,

qui, uti verifimile


fe

eft,

multis

acerbioribus refpeftu Voetii ufus fuerat, ut

liberaret

eum

taxando.

Et fane eorum iniquitati exprimendae, qui fe infcio taies infarferant fuo libro calumnias, ex quibus periculofum reatum poffet fubire, quid mollius potuiffet dicere, nemine nominato, qum eas fuo fcripto

quandoquidem id ad fe rapit G. Voetius, folo fuo crimine offenditur, non ver ab iis qui fcapham fcapham dixere*. Quid etiam mollius, qum comcediae conb non quidem veftrum judicium, ut ferre per vocu\as fcence fervire
|infertas fuiffe jcelerat

manu?

Sic ergo,

a.

b.

Texte franais ceux qui Per voculas. fervire


: .
.

l'ont

nomm. Voir
Voir

p.

246,
1.

1.

3.

addition.

p. 246,

5.

246-H8.

Apologetica.

m
illam nec follicitaffe nec

conatur fuadere Voetius, vos fuis rixis impliciturus, & contra Groninganos utquondam contra me inftigaturus, fed malas artes quibus ufus eft ad falfa fabricanda teftimonia, & omnia peragenda quae egiffe debuit, ad eam veftram extorquendam fententiam quam obtinuiffe dicitur,
fie

ut poffit poftea gloriari


pertendit mihi
eft,

fe

procuraffe?

Quoad amicitiam quam


mihi amicum
elfe;

tercedere, in eo mihi injurius

qud putet

eorum
non

eft

viceverfa

omnes enim eos eo quem magni non faciam. Sed

cum uno ex judicibus inunum tantm ex illis loco habeo, prout nemo
amicitia noftra

Voetius contraxit cum Schoockio, Dematio, Waterlatio fimilibus, quos pedetentim fuis rixis implicat obligat ad fu defenfionem, eos complices fuorum criminum
ei eft fimilis

quam G.

&

&

faciendo, ac

tanquam
fe

hoftes crudelifllmos infe&ando, ficubi aliqu


:

peenitudine

duci teftentur

ut patuit exemplo Schoockii,


fibi

quem

ideo in jus vocaverat; at poftquam reciproce

interminati fuerant

dum metuunt utrinque ne haec difpalefcant myfteria, in gratiam fimul rediiffe. Talia inter me & DD. PP. Groninganos, nulla fubfunt fecreta; horum benevolentia nullo nititur intereffe, null etiam converfatione nonnifi enim bis eum fum alloquutus, cujus fpeciatim amicitia mihi exprobratur; neque ad eum fcripfi durante hoc negotio, qud fignificaflet diu ante" nolle fe 11 i immifeere. Odium etiam quo junior Voetius dicit eum ferri in fuum parentem, ita juftum eft, & G. Voetius fie illud commeruit, ut id negare nolim. Is tamen quem ita pro adverfario fumit, tam faepe optavit redire cum ipfo in gratiam, ut fatis oftenderit, non fe perfonam, fed vitia Voetii odiffe. Ac credo eodem flagraffe odio cteros omnes,
fecretorum fuorum revelationem, videntur,
|

neminemque eorum
crimen Voetii, ubi

fuiffe

qui non fuerit deteftatus


tefte

&

averfatus
:

vifa funt ac~la quae

produxit Schoockius

ejuf-

modi enim

illa

funt ut, vel ipfomet

filio

(Tribunalis iniqui
poffe amplius, vel

p. 2. prcefat.) crediderint plurimi,

iis vifis,

non

ipfum vel Dematium honeftorum & proborum virorum cenfu venire. Sed cm is favoridque odium ex folo zelo juftiti pependerit, quo majores fuerunt & caufam meam favorabiliorem, Voetianam magis odiofam, reddiderunt iis quibus innoture, eo amplius judicii fui aequitatem comprobant. Ut ut fit, nec amor nec odium judicum, G. Voetium & Dematium reos fecere, fed a&a iplorum propri manu feripta, & qu
|

a.

Diu ante
uvres.

addition. Voir p. 247,

1.

7.

III.

83

jo6

Q.UERELA

248-2 5o.

haftenus non denegarunt, eos palam convincunt, qud ftuduerint de fado corruperint, ad falfum tefticorrumpere Schoockium Nam, primo, ut conftet quid perhibendum. monium contra me
,

&

voluerit Voetius
tere,

qud

in illorum

Schoockium in Actorum

judicio affirmare, ufficit animadverprincipali (quod continet

teftimonii,

manu

fu fcriptam,

& quam
hune

mifit ad

eam

fequerentur), expreffe vellet

afferere, fe

formulam Schoockium ut motu proprio &

fpotite Ju contra me fcripfifle, fuumque librum peregifle, partim Ultrajedi, partim Groningas, & quidem folum, ita ut nec Dom. Voetius nec quifquam alius ejus author, five in totum, Jive ex parte

fuerit, aut

quod ad materiam, aut quod ad difpofitionem, aut quod adjtflum, adeoque negare ullam ad id materiam Voetium fibi fuppeditaffe. Cui addi poffet ejufdem Voetii epiftola ad Schoockium, feripta 21 Jan. 1645, quae Groningae dita fuit* in Bon Jidei Sacro, pag. 35, cujus haec funt verba;
j

lium cpijfe &JtatuiJfe quoad materiam, formant, methodum, Jl/lum, inchoajfe, abjolvijfe; chartas &fchedasme tibi tiullasfuppeditatas autfubmiffas,nec ullam vel minimam pagellam prformatam, quam in de/cribendo tuam
feceris,

Summa hue redit. Te ex re conji(nempe contra me feribendi), teque opus illud

&c.
:

Deinde ut conftet (quae duobus capitibus abfolvuntur


eft
;

primum

Schoockium contra me fcripfifle proprio fuo motu nec incitatum Voetio alterum, nullam ad id Schoockio fuppeditaffe materiam) effe falfiffima, fufficit videre aliam Voetii epiftolam, qu etiam extat in Bon Jidei Sacro, p. 28, fcriptam 3 Nonas Junii 1642. Nam
limine hase habet
:

Non

pigebit denu

te

hortari

ut, in difputatio-

nibus contra Scepticos pergas, & quidem qtim primum, fequejiratis tantifper reliquis tuis meditationibus. Erit hc pulcherrima occafio
furiofi & ventofi iftius promifforis R. Dejcartes hiatum objtruere. Appendix illa ad Meditationes prim Philofophi, dita Amjlelredami, imprimis te ad operis hujus delineationem exjlimulare dbet. EJl illa totfuriofis & contradicentibus mendaciis ac calumniis in hanc Acade\miam nojlram meamque imprimis Pro/effionem delibuta, utfrream yuorumvis leorum patientiam vincat. Ita feilicet loquitur de innocentiflimo feripto, in quo nihil de ipfo dixeram, quod, im duplo majus, meritus non fuiffet. Et hoc evidenter demonftrat Voetium exftimulafle Schoockium, ut contra me feriberet utitur enim etiam
:

verbis hortari

exjlimulare ;

&

plufquam femel eum

incitaffe

dicit

Laquelle Mejfieurs du Snat Acadmique de Groningue ont a. Omis fait imprimer. Voir p. 248, 1. 24.
:

s5o-j53.

Apologetica.
te

307
ad Me-

enim denuo
ditationes

hortari ;

&

id

feciffe

occafione Appendicis

prim
fuit.

Philofophi,

cui fcripto rvera liber Schoockii

oppofitus

Scio equidem

kium hac
meafque
ventus

epiftol hortari ad
illis

eum ad hase refpondere, fe Schooccontinuandas Thefes contra Scepticos,


;

in

opiniones impugnandas

fed

cm nondum

adin-

non Schoockium ad eum feribendum adhortari, qum illum extimulando ut me impugnaret & quamvis tune Thefium aut Difputationutn nomen imponeret ei fcripto quod in me volebat
effet titulus libri

quem

poftea Schoockius in

me

edidit,

potuiffet expreffis

adornari, cujus poftea titulum ipfe excogitavit, ut dclart Schoockius, rvera tamen idem futuruserat liber; nec enim quaeftio eft de nomine, fed de re, feil. de calumniis de quibus queror. Et quo haec dilucidis explicem, obfervetis, quaefo tria diverfa feripta hac occafione emiffa fuiffe pro Voetio nempe librum qui in:

&

feribitur

Admiranda Methodus

five

Philojophia Cartejiana, nihilque

aliud

eft

qum

cento convitiorum contra me, fub prtextu meas opi|

niones impugnandi

dein Prcefationem ejufdem

libri

eum

fuis

Para-

lipomenis, in quibus expreffe conatur author


;

iis

refpondere qua; de

Voetio feripferam & tandem Narrationem Hijloricam, quae prodiit Academiae veftr nomine, in qua agitur de iis quas refpectu D. Regii
contigerunt. Clare autem apparet ex Epiftol 2 Junii* 1642, confifuiffe me tribus his modis impugnandi. Nam, prter primum, ad quem hortatur Schoockium verbis quse modo citavi, en ut loquitur de duobus aliis De iis qu Academiam noftram tangunt, videbunt DD. Profeffores, nec patientur eum conqueri nos effe ipfi debitores. De iis qu in me immerentem congerit maledidis retundendis, etiamnum deliberamus : utfilentio litemus, nemo ex Colle-

lium Voetio

gis,

fit, iv Sofa pake/.

quodfciam, confulit ;Jed per quem, aut qu ratione, rejpondendum %uo. Sunt qui me,funt qui filium,funt qui te defignant;

fed de hoc ampliamus. Intrim qu ad veritatem hiftori pertinent confignabuntur ; etiam, ubi opus, tejimoniis confirmabuntur Ita jam
.

tum in fuas quantum ad


quod
tacere
:

partes fuos
id

DD.

Profeffores pertrahere fatagebat.


illud

Et

quod ipfum privatim fpe&abat,


nemo
confulit.

ipfum

feilicet

praefatione libri Schoockiani continetur, fatis decreverat


utfilentio, inquit, litemus,

non

Sed adhuc
:

flucTua-

bat, num quae feripturus erat ipfe, aut ab aliis procuraturus ad hanc rem, emittenda forent fuo, an filii, an Schoockii nomine Sed de hoc, ait, ampliamus. Quod proprie eft dicere, alios quidem fuadere, ut vel ipfe, vel filius feriberet, fed fe magis cupere id fieri Schooc|

a.

Texte franais

Troifime Iuin. Page 25

1, 1.

8.

jo8
kio.

Q.UERELA

5j-s54-

Et poft haec voluit Schoockium in judicio declarare, qud motu proprio nec Voetio incitatus Etiam ex edem epiftol patet, ei Voetium tantum materiae fuppeditaffe quantum potuit. Nam paulo poft fie de meis opinionibus loquitur Oper pretium feceris, <Ji > omnia ijiius farin paradoxa excerpferis, & cum antiquorum feepticis aliifque hreticis (apud Augujlinum & Epiphanium de hrefibus & Gennadium) teratologiis comparata, refutaris, i. facris literis, 2. rationibus, tum diredis tum ducentibus ad abfurdum & hominem in contradiionem adigentibus, 3. confenfu Patrum, 4. confenfu antiquorum Philofophorum, Scholajlicorum, & recentium Theologorum ac Philofophorum', ut appareat effe communem cau/am Chriftianifmi, & omnium Scholarum. Hoc autem ubique notandum,nihil novi eum producere five quidfani, Jive quid infani ojentet, &c. Atque Schoockii liber ex bellulis hifee
fcripfiffet
!

materiis conflatus
|Id ipfum

eft.

feript

infuper intelligi ex ali Voetii epiftol quinto poft Menfe, nempe 25 Nov. 1642. cm Schoockii Particulares opi~ liber effet fub praelo, in qu hsec verba extant
dixi, poteft
:

quod

niones Cartejii ventilare, alterius

ejl

operis

&

injtituti.
illa

Tu modo

re-

mitte nobis nec verba nec promijfa, fed excerpta

&

chartas quas

Lacuna Ji qu fit in generali feiographi hujus methodi, nos dabimus operam ut hc fuppleamus, nifi tu fuppleveris Et hc abunde fufficient hac vice Particulares difputationes non curamus. Quid ergo? ut ingeniofe loquitur D. Marefius Ult. pat. p. 41 3. Mera convicia. Et fie confit totius libri edendi confilium ex voluntate Schoockii non pependiffe, qui optaffet meas opiniones particulatim impugnare, quod longe honeftius fuiffet fed ex arbitecum hinc
abjlulijli.
.

folm voluit generatim in me feribi, & omnes locos communes fuarum invedivarum explicari ad me traducendum; adeoque Voetium authorem ejus primarium mrit haberi.
trio Voetii, qui

Si hae probationes, qua; confiant Aftis

manu Voetii

feriptis
|

& qua

convincendo nondum fufficiant, nec mille teftes ad id fufEcerent. Sed prseterea declaravit Schoockius, fe adhuc affervare Ideam praefationis, feriptam manu Voetii & prfatio illa continet ultra 60 paginas, eftque totius libri portio maxime injuriofa. Idem declaravit de comparatione cum Vanino, quae ipfis unicum eft fundamentum me Atheifmi infimulandi nempe, qud feripferim contra Atheos, & qud Vaninus contra eofdem feribere finxiffet,

non denegat,

illi

a.

Omis
1.

feilicet

Reformatorum Lutheranorum, Pontificiorum Voir


.

p. 252,

20-22.

54-5.

APOLOGETICA.
ipfe licet;

JO

clanculum Atheifmum doverba affirmantia qubd fubdole atque admodum occulte Atheifmi venenum aliis affrico, efle ab ali manu qum fu, id eft, fcelerat ill manu, de qu fupra loquutus eft". At praecipue queftus fum de illis verbis, quod atrociffimam & omni fupplicio dignam contineant calumniam, & juxta leges certum crimen fit determinandum ei qui queritur in judicio, non ver debeat vagari in incertum, ut fit Voetio, cm ait fe calumniis meis impetitum fuifle, etfi necdum minimam oftenderit voculam, qu eum praeter jus & fas laferim. Praeterea Paralipomena praefationi addita, & quorum ultima pericopa fola plus habet fere acerbitatis & veneni qum refiduum opus, ab initio Schoockius reprobavit, Voetius nunquam. In immenfum excrefceret mea oratio, fi deberem hue congerere omnia argumenta, quae evincunt falfum efle teftimonium quod fug-

Atheus
cere.

unde condudunt

me

Quin

expreffe Schoockius declaravit

geflit five praefcripfit.

Sed. quaefo vos, obfervate, realia

efle illa
;

om-

nia quae hc propofui, neque pendere ex relatione Schoockii

nam

non ditas quas dicit efle pnes fe, nifi rvera eas haberet, fervidius fuam litem contra ipfum Voetius fuiflet profecutus. Quod oftendit qum impudens
quoad
praefationis

ideam

&

alias fchedas

fit

junioris Voetii

calumnia,

dum

exprobrat

DD. Groninganis
urget)
:

ipfos unius teftimonio nixos

judicafle (quod

maxime

licet

enim ad Schoockii verba non attendiflent, fat' praeterea probationum habure. Et tamen evidens eft, declarationem ipfius Groningae fadtam, longe plus fidei mereri e
trajefti.

quam
ipfi

ante fecerat Ulfuggefta fuerat,

Nam

in Ultrajeftin, praeterea

qud

nihil aliud

deponebat

authorem efle libri ram judicibus, nec metuebat reprehendi, licet non foret verum quod declarabat eamque duntaxat feriptam exhibebat amico fuo, quem fatis potentem arbitrabatur ad fe extricandum, etfi falfitas illius difpalefceret. At Groning id depofuit quod refeiri ipfum pu;

qum quod putabat re fu efle, videlicet fe cui nomen fuum jam praefcripferat, nec erat co-

debat,

&

fummopere difpliciturum

erat

fummis
",

fuis amicis;

nec
;

illud depofuit, nifi

cum

aliquo animi taedio


fe derivaret,

& coram judicibus


fuifle

atque
retur

fie ftatui

poteft fol juftitiae reverenti

& metu pnas, fimentieum adattum


ad

& criminis alieni


fuifle Ultrajec:i,

onus in
fi

ea profitenda quae profeflus

eft.

Quin

declaravit confeffurum fe

eadem
a.

ferio

& in
1.

judicio de re tot interrogatus

Lire

loquutus fum. Page 254,


addition.

i5.
1.

b.

Cum... tsdio

Voir p. a 56,

ai.

JIL
fuiffet.

Q.UERELA
Et
fere

256-J58.

femper contingit, cm examinatur reus


intereft veritatem celari, ut depofitio
|

vel teftis, cufacit

jus ullo

modo

quam

in

iis quas extrajudicialiter dixit, nec tamen ideo quifquam poteft ndem ei derogare. Sed neque fatis eft probaffe falfum fuiffe teftimonium quod Voetius praefcripfit Schoockio non fe credet conviclum, ni probetur infuper, qud eum ad taie teftimonium peihibendum importune admodum follicitaverit. Quare vos expendere velim, non folm id eumpetiiffe Schoockio, fed rvera, quod pejus eft, expreffiffime illi

judicio adverfetur

praecepiffe

nam hc verba pofuit ad calcem formula; quam prfcnbebat: Stylum facis luum, ubi opusfuerit; intrim teftimonii y.piSet'a fervat ubique, quantum per Latinitatem fieri poterit, imprimis ubijubvirgulavi. Acque fie volebat effe vocem Jacobi manus Efavi, ftylum Schoockii mendacia Voetii. Stylum mutari praecipiebat,
;

&

&

fed

exacte retineri fenfum

omnium

quai praeferibebat

praefertim

earum vocum fub quibus lineas duxerat ; atqui fubvirgulata erant omnia illa quas fuperius retuli. Qui norunt Voetium, non nefciunt,

qum importunus fit mos eorum refpe&u quos habet


kius erat.
jus,

ille

rogandi aut pracipiendi, prcipue

inferiores vel obftriclos, qualis

Schooctraxit in

Hoc

ipfa

comprobavit experientia, eo qud

eum

quoniam non perfeveravit in illo teftimonio. Adhc, nonne Voetio tribui debent omnes Waterlatii itiones ac negotiationes, & quicquid Dematio fatum fuit, ut paulatim Schoockius induceretut ad concipiendumfuum teftimonium e formula qu ipfi prfcripta fuerat Res enim illos duos non fpeftabat, nifi quatenus erant amici Voetio. Et tamen affirmt Schoockius faepius ad fe ventitaffe Waterlatium e de cauf, & fibi mififfe Groningam formulam teftimonii quod Voetius expetebat; fed aliud fe
|

fubmififfe

magis conforme

veritati,

eum

illi

per confcienHam

fubfcri-

bere non poffet. Rvera, ex iis qua: poftea funt fequuta, cognofci poteft in teftimonio Schoockio fubmiffo, omiffa fuiffe verba, qua:

continebant prajcipuum mendacium,


fuerit,

nempe Et quidem Jolum,


:

ita ut

nec Voetius, nec quifquam alius ejus author.Jive in lotum,five ex parte

eo

fuiffe.

fuiffe

quoad materiam; & alia quaedam in eorum locum repofitaab Et quoad r motu proprio & fere reliqua omnia, conatum elabi per aequivocationem, reponendo Methodum ubicunque
fie

Voetius librum pofuerat;


fignificari,

ut per

Methodum

nihil

aliud

vellet

qum ordinem capitum


Nec

& ftylum,

cujus volebat author

haberi, nihilque ultra affirmare de conviciis


deelaravit.
liber inferiberetur

&

materi, uti poftea


;

iftam aequivocationem curabat Voetius

cm enim

Admiranda Methodus, non dubitabat omnes qui

*58-26o.

APOLOGETICA.
hoc teftimonium, per Methodum totura librum

lefturi effent

effe in-

tellecturos.
inftiterat,

Sed reliqua, in quibus Schoockius formulae ipfius non non videntur ei plene fatisfeciffe, ac fpeciatim omiffionem
per plures feptimanas iftud donec, Schoockio Ultrajectum na&us fuit mmodiorem occafionem eum inducendi ad
eft,

vocabuli
preffit

& quidem folum, &c. teftimonium, nec eo ufus


|

Nam

veniente,
illud

reformandum. Cui rei iterum adhibitus fuit Waterlatius, qui ad ipfumhanc fcedulam, manu Dematii fcriptam, attulit Rev. Vir, velim in tejlimonio tuo qupiam mu tari ; qunam autetn
:

illafnt, paucis accipe

Line 21
batur

&

22, deleantur

omni quibus

linea fubfcripta

ejl,

& fcri-

Meque
3o,

illum folum abfolviffe.

Line

tantm hc retineantur, Vix

effe

poteram, ex amicis
Alterius
aperiet:

qufiviffe ac didiciffe.

Line 3i, deleantur


vel fimile quippiam.

Ab

alina

manu

effe,

& fcribatur,
nomen fuum

authoris funt, qui ubi neceffum

erit,

ut puto,

Raliones quare
rus. Vale.

ita

faciendum

cenfeo,

non expono, coram diu-

Eftque hc fummopere notanda vox meque illum (nempe librum


vel illam

Methodum) folum

abfolviffe.
elt

Illud

enim folum

continet,

ut Voetius excluderetur, quod

totius malitiofas hujufce technae

fundamentum. Altra vox tantm hc retineantur, vix effe poteram &c, non tam facile percipi poffet, nifi eam explicaffet ipfe Dematius fcripto quo fe voluit defendere, inferto Tribunali Jniquo, pag. 17 ufque ad 126. At ibi nos docet Schoockium in fuo teftimonio po1

fuiffe fe

partim Voetio, partim ab

aliis

amicis, particularia

illa re-

fciviffe,|qua Ultraje&i contigerant, uti

fed

fe,

Dematium, credentem alios

prfcriptumfuerat Voetio; ifthic amicos non fuiffe Schoockio,

prter Voetium quo talia refciviffet, judicaffe non ponendum effe partim D. Voetio, partim ab aliis amicis, fed indufto nomine Voetii, ponendum tantm ab amicis; quod ut lgitime fatum Dematius
feftive dfendit.

Si quid hc

eo flatuendum

effet,

me peccatum effet, inquit, peccatum in quod Colleg mei mihi chariffimi & cui Ecclejia

Dei % plurimum dbet innocentix, cautel forte fuperabundante, nemini tamen noxi, imb aliquibus utili (ut qu occafionem peccandi tolleret) cavendum effe judicavi. Ita fanftus ifte vir vocat cautelam nemini noxiam, teftes fubornare, qui judices decipiant, imaginando
alios

amicos loco Voetii, in re

quam
1.

folo Voetio profeftam noverat,

a.

Dei

addition. Voir p. 260,

10.

12

Q.UERELA

a6o-6a.

bonis, atque fie procurare condemnationem innocentis, ut honore im etiam vit, fi potis fuiffet, mulftaretur ; nec dici poteft hune Dematium, qui in eo Voetii curam fuperabat ad judices decipiendos,
nefeiviffe

&

Schoockium induftum fuiffe ad feribendum ; quandoquidem enim feiebat qud ex folo Voetio didiciffet quae Ultraje&i conti-

gerant, reliquum nequivit ignorare; ut nec illi perfuadere ut in fuo teflimonio poneret, meque illum Jolum abfolviffe, quin feiret hc

verba falfiflimum mendacium continere. Im ex depofitione Schoockii, quae refertur in Bon fidei Sacro, pag. 4, confit primum de coram illo libro confilium cceptum fuiffe in epulo folemni cum

&

anno 1642, ipfo Dematio. Ita habent illius verba Nimirum quum Ultrajeum ad vifenCaniculares more fuo (Schoockius) perferias dos amicos excurriffet, D. Voetio un cum Cl. ejus Acadmies
:
\

Profefforibus, nonnullifque aliis honeflis viris, lauto atque opiparo

omnino convivio fuiffe exceptum. In eo, menfis jamfublatis, Cl. D. Dematio aliifque injeam mentionem Epiflol Cartefi ad Dinetum, in qu D. Voetius prceptor ejus graviter omnino vapularet; rogatum fe atque inflanti hortatu invitatum D. Voetio, utprofe, prceptorejuo, calamum in Cartefium flringeret. Nunquid prodigiofum eft, ut quod tam publie fadtum fuit in epulis, coram pluribus hominibus qui curam habere debent fuas confeientiae & fui honoris (nolim enim credere fimiles Voetio fieri omnes qui ipfum frquentant), & quod infuper ex fe ita probabile
eft,

ut qui nonnifi de eo per conjecturas judicant, illud


dubitent,

verum

effe

nempe Voetium inftigaffe Schoockium ad feribendum me; an non, inquam, portentofum, hoc ipfum ab eo ele&um fuiffe quod negaret apud Judices, quo fundamenti loco fubfterneretur fententiae, qu me perdere deftinabat ? Nec poteft in dubium revocari illa Schoockii narratio facta coram fuis judicibus; nam illi ejus adverfarii non contradixerunt in fu lite contra ipfum, cui infperferunt tam multa alina & minoris momenti, ut hanc omiffuri non fuiffent, nifi metuiffent convinci poffe eorum teftimoniis, qui
non
contra

tune una convivas fuerant. Sed neque hoc fufficit convincendo Dematio; vult fibi probari qud importune follicitarit Schoockium ad infiftendum fchedulae
|

quam
erga

praefcripferat;

omnis enim

ipfius defenfio eft dicere, nulla hc


fatis fit

importuna: follicitationis fpecies. Quafi non

importunitatis

poftquam alter illi praefcripfit teftimonium quod noluitper omnia admittere, etfi alter ille plurimum poffet in ipfum, ad eum infuper fchedulam mittere cum his verbis Velim in teflimonio tuo qndam mutari, &c; quod tam evidenter eft contra bonos
aliquem,
:

s6a-a66.

APOLOGETICA.

} I }

leges, ut licet illa fcheda nihil nifi verum contineret, remores prehendi tamen mereretur qui eam mififfet. Sed praeterea ipfemet tamen dicit nullam fibi interceffiffe familiaritatem cum Schoockio; fateturqud, poft hanc fchedulam miffam,venerit poftridie ad ipfum inter 6 7 matutinam; quod, meo judicio, importunam admodum follicitationem indicat.Vir aetate jam gravis, ac Theologias Profeffor,

&

&

&

fummo mane

adit asdes alterius longe junioris,

cum quo nullam


fe

colit familiaritatem, ut

ab eo rem petat quas ad


ut

non

aliter per-

tinet, uti dclart,

qum

bonum

officium praeftet amico fuo,

&

de qu etiam
folet

ille

fuus amicus jam ante repulfam paffus fuerat.


adir eo

Nemo

quenquam

modo, cum eo de

re aliqu afturus, nifi

animo eum
rationibus

feri precandi, & fuas inftantias & rationes & inftantiis amici quo mittitur.

adjungendi

ipfe non ibat ad Schoockium, procurand Schoockii fcriptione contra me, fimiam imitari, qua? pede catelli utebatur ad caftaneas ex foco educendas. Aut forte, poftquam fecerat ipfe fu parte quicquid potuerat, fperabat perfuafionem & authoritatem plurium efficaciores futuras, qum unius; & oportebat ut Voetius & Dematius, tanquam duo fenes celeberrimi, & qui, uti credo, tune totam Facultatem Theologicam veltras Academiae conftituebant, quoniam tertius circa illa tempora diem fuum obierat, artificia fua conjungerent, ad caftitatem iftius Sufannas expugnandam".

Sed fateor

me

nefcire cur Voetius

nifi

qud

vellet in eo, ut in

Cseterum, ut concludam, nolo vobis commemorare, qud promulgatione veftr i3 Jun. 1643, qua adeo celebris fuit, ut illius memoria fitduratura multos in annos, expreffe declaraveritis, velle
|

vos quasftionem inftituere de moribus Voetii, quoniam fi taies eflent quales deferipferam, eum nocentiffimum veftra Urbi arbitraremini; at cm illi nunc longe pejores reperiantur qum dixeram, fane promifiis veftris ftare teneremini.
tare,

dicendo qud juftitiam

Nolo quoque vos adverfs ipfum irrihabuit ludibrio, dum voluit perfonam

rei fuftinere,

nunquam

interrogatus,

&
fe

mihi, plane nefeio, Aftoris


illi

tandem condemnationem nomina nunquam feire Deputatos quorum per procurare meam ita femel & feri reum meretur, qum minus potui; quod nihil conftitui, ut non fit qud fubfannet. Nolo quoque vos contra ejus
a. Un long passage du texte franais ne se trouve point traduit Voir ci-avant, p. 263, note c.
ici.

perfonam imponere, & fingere qud tribuendo quam honeftam reputat,

calumniatus effem,

rem

&

uvrks.

III.

84

14

Q.UERELA

S 66-a68.

filium concitare, dicendo qud,


leviori culp

dum
quem

effutit hase

omnia, non

eft in

qum

D. Regius,

ajunt fua: Profeffionis amit-

tendse periculum adiiffe,

qud

in fufpicionem veniffet in veftr

mecum comlicet

municatorum confiliorum qua agitabantur

Academi,

nec arcana Reip. fuiffent, ut aliis perfuafum voebat Voetius. Nolo odiofos aliis hos Voetios reddere, dicendo, fie illos in malo effe induratos, & impune peccandi confuetudinem ita eos impudentes reddidiffe, ut non folm juftitiam ipfam, fed fua quoque crimina rideant; quafi teftimonia aperte falfa, feripta manu Voetii & Dematii, ad Schoockium inducendum ut ea in judiintereffet ea noffe,

me

&

judices falleret, res effent parvi momenti, junior cio deponeret Voetius ea vocat amuleta, quafi Tizootr.-x nullius efficacia, mihi mifla ab Univerfitate Groningenfi. Nec fatis habet ex fuo Ptre S. Paulum fabricari, qui nullius eft Jibi conjcius, licet multis hominum myriadibus ejus crimina innotuerint, nihilque prter convicia & abfurditates illis diluendis proferre queat; fed eoufque procedit vaefania, ut eum confrt cum Jefu Chrifto, dicendo de D. Marelio

&

&

atnici

me, Piet. in par., quatern. H, p. 10 qud Herodes & Pilatus fai effent, ut innoxi famee ac per Dei gratiam illibat (hujus
:

feilicet

novi

Chrifti) maculant afpergerent.

Tandem

vobis juftitiam contra hos calumniatores


judicare,

&

nolo petere veftrum eft falfarios


:

num

vobis honeftum

fit

&

utile,

eorum crimina

debitae

puto deinceps quenquam futurum, qui fidem adhibeat iis qu in medicturi aut icripturi funt omnes ipforummachinationes erunt ridiculae & abfque frudtu,
peenae fe fubducere; id
refert.
:

me non

Non

eafque irridebunt vel qui rentur veftr prote&ione;


aut
fi

nondum re

lavantur,

modo non
fatis

corrobo-

nam

feelera

ipforum nunc
intereft ut ea

nota funt,

nondum

fatis

innotuerunt,

me

propalem apud

illos

omnes

qui

eorum mendacia

po.fent audire hoc feculo

&

fequu-

turis,
officii.
|

ne mihi noceant;

& conabor nihil ejus omittere,


id

quod
eft

erit

mei

Sed fubmiffe peto,

mihi permittatis, ut quo par

honore

&

cultu,
veftra

quem debeo
eft,

& exhibere volo

Magiftratibus talis Urbis qualis

modo,

& fententi quam

tinuiffe,

&

juft
eft

Non
quae

apud vos querar de vobis ipfis, eo qud veltro agendi hoftes mei ja&ant fe vobis contra me obtantm authoritatis & favoris conciliants eorum calumniis, de cauf poffim dicere, qud de vobis folis queri debeam. qud velim ideo ull vituperii macula vos afpergere ob ea
Scio vel optimos quofque judices pofle decipi
addition. Voir p. 268,
falfis

feciftis.

a.

Novi

1.

16.

268-70.

APOLOGETICA.
omnes technas

) I $

depofitionibus teftium; nefcio autem

& fraudes

qui-

bus G. Voetius ufus efl ad ea obtinenda qua; confecutus eft; im an illa obtinuerit, nec cert fcio; id unum fcio, hominem ejus quo eft ingenio, & qui e pollet authoritate quam habuit in veftr Urbe, multapoffe confequi. Sed quoniam ratio vult &juspoftulatut, quoad fieri poteft, reftituamus in integrum eos quos laeferimus, vel nefcientes, vel etiam animo non tam lasdendi, qum bene faciendi ; quoniam etiam id habent in more homines probi, qui fuse famse faoque honori confulunt, uti par eft % ut follicite reparent damna qu nefciendo aliis intulerint, ne credantur data oper & malo animo ea intuliffe; prout contrario ftupidiorum eft, & animarum vilium &
|

infimae fortis

hominum, qui

nihil generofi fapiunt, poft

malum
illi

alicui

illatum, etiam forte citra

animum
qud

iaedendi, velle
fe ipfius

amplius

nocere,

eumque

ideo folm odiffe,


eft,

fimilium quoque
fpectare, etiam

ubi femel

lapfi

odium meruiffe fentiant; fuerint, ut ad decus fuum putent


improdeeffe, infra beltias fe

quod maie

fecerint tueri, licet tacite faftum

bent

qu

in re

dum

volunt fupra homines

primunt, eo qud beftia; femper faciant quod fibi videtur optimum, nec tam cati & prudentes dentur unqum homines quibus quandoque falli non contingat b ; quoniam denique vos reputo generofitate, probitate, prudenti nemini fecundos, nec dubito, poftquam c funt rete& fraudes & falfitates adverfariorum meorum, fie ut eas ignorare nequeatis, quin libenter fuis occafionem captaturi mihi fatisfaciendi in iis quae petiero Ideo velim vos expendere quot me
:

oneraveritis gravaminibus. Primm, cum veftr promulgatione

facl

3 Junii 1643,

ad lonum campanas, & per ea programmata, qua tant tudine undique per has Provincias miffa fuere, ac fi erro vel profugus aliquis ac nefarii & atrociffimi cujufdam criminis reus pera&us fuiuem. Licet enim aliud non commemorabatur, nifi qud fcripfiffem in Voetium, attamen, quia hadenus fuit inauditum nulloque comprobatum exemplo, aliquem tam extraordinario ritu citari, qud in alium hominem privatum feripferit, nefciantque plebeji ac genera-

me citaftis cum follici-

tim homines illiterati, quoufque fe extendat peccatum quod in librorum feriptione confiftit ipfis dabatis occafionem reputandi me grande in eo admififfe peccatum & crimen, quod etiam exemplo eo grandior, qud eam minus deftitueretur. Eratque hsec injuria
:
|

a.

Uti par

elt
.
.

addition. Voir p. 268,

1.

27.
1.

b.

Qu

in re.

non contingat

idem. Voir p. 269,


1.

7.

c.

Fraudes

&

idem. Voir p. 269,

9-10.

16
:

QjJERELA

a 7 o-27*.

eram commeritus

nam

rvera nihil aliud feceram,

qum me

defen-

dere, long modeftis

&

moderatis

qum

tenebar, contra atrocif-

poflit, & ad quas cun&ari, opponere, fummse imprudentiae fuiffet. Nam praeterea qud fupra demonftravi, Voetium conlium mufle longo tempore omnibus perfuadendi me Atheum efle, juftam habeo caufam exiftimandi qud etiam me vellet Atheifmi in Judicio infimulare, atque, quantum in fe foret, innocentem falfis teftimoniis obruere ac opprimere. Nec enim injuria ei fiet, fi dicatur aptus teftibus corrumpendis; & Schoockius aflerit qud, cm nihil magis

fimas calumnias quas quis excogitare

nec

illis

me

tempeftiv

teftes

mihi objici fe commendaret aliquando prodituros (ad

qum Atheifmum, me iftius criminis

qui pojfent reuera ajfiduijive

clajjici leftes

fpondebat taies convincendum), haberi. Nec. & mod. defenf.

pag. 48. Sed ex quo vidit me meae defenfioni invigilare, nullum producere potuit. Alterum gravaminum, quibus me oneraftis, caput
eft illa fententia,

quas vobis lata dicitur, qu

nantes, Praetori veftro facultatem faciebatis in

mea fcripta condemme agendi, & quanAddo, pro


tertio,

tum

in vobis erat

me
|

mulctandi honore

&

bonis.

non folm

Junii 1645, quo prohibebatis Typographis Bibliopolis edere aut vendere fcripta quae pro me forent, quo tem1 1

A&um

&

pore accepi Judicium DD. Groninganorum, datum 10 Aprilis ejufdem anni, quod mea? juftificationi inferviebat, dum Voetius curabat excudi epiftolam Schoockii ad fuas in me ftatuminandas calumnias, fed etiam omnem illam proteclionem, quam quadriennio indulfiftis injuriis iftius Voetii & caeterorum quos in me concitavit; adeo ut aliquamdiu nemo amicorum meorum in veftr urbe aufus fuerit, nifi diffimulatis manu nomine, ad me ea perfcribere quae ifthc in meum praejudicium fiebant, licet nequirent lgitime, me non praemonito, fieri. Et dum Schoockius affeclibus Voetii indul-

&

gebat, in

me
;

fcribendo, ut

ipfi

placeret, atrociffimas

&

teterrimas

quaflibet calumnias, gratus vobis

hofpes erat

&

in veftr

Urbe

teftimonium, quod ab ipfo extortum fuerat, in judicio ceu bonum validum admittebatur, licet contradi&ionibus fcatens aequivocationibus refertum, uti poftea explicuit; debuifletque ipfius liber, in me ante editus, ipfum recufabilem & fufpeftum reddidiffe. Sed, poftquam quafdam pro me veritates confeffus eft, aftio injuriarum ideo ipfi fuit intentata, & quamvis eas tam evidenter comprobarit, ut de illis DD. Groningani duacceptiflimus

&

&

&

bitare nequiverint,

nondum tamen
ne

ideo apud vos abfolvi potuit.

Adeo

ut videamini, quatuor annis,


injiceretis

omni ope

in id incubuifle ut

mihi manicas

me

defenderem,

dum vapulabam

adver-

*7-73-

Apologetica.

317

meo, & is omnem fuam rabiem & furorem in me effundebat. Sed & inter rationes propter quas vobis fatisfadtionem expe&o, & hanc, fi placet, reponam, nempe noluiffe me illa vincula quibus me continebatis abrumpere, licet facillimum fuiffet & patienter pertuliffe omnes injurias quas ab illo tempore retuli Voetiis, nihi! moliendo ad me vindicias, eo qud viderem vos toto veftro corfario
;

pore
peto,

fie

eos protegentes, ut vobis intactis

feriri

me

nequirent;

neque vos volebam offendere.


attendere velitis, ut

Ad quae omnia enixe ac fupplex quam expefto vobis fatisfa&ionem


vel

poffim confequi. negari

Qud
:

fi

aliam obtinere non dabitur, dignemini id

faltem mihi concedere,

quod

gravifllmorum criminum
eft

reis

dein

non

folet

nempe

ut per vos feiam, quae


lata
fit,

fententia

quam

me

latam ferunt, per quos judices

quam

habuerint caufam

fundamentalem eam ferendi, & quas fuerint tum aceufationum tum probationum capita ex quibus me condemnarunt. Super his Deum veneror, velit vobis ea infpirare confilia, quas gloriae fuse promovendae magis conducent, &ex quibus majorem laudem & celebritatem referais apud eos omnes quibus virtus eft in pretio, juftamque rationem
|

ipfe

habeam me

profitendi,
Nobiliff.

&

Ampliff.

DD M
Des Cartes.

Vobis addi&iffimum

CLAIRCISSEMENTS

Page 204, note

a.

Le mme ouvrage de G. Voet, Selearum Difputationum Pars Prima


(1648), donne, propos de la 4" thse De Atheifmo, soutenue le i3 juillet 1639, le passage suivant, visiblement remani et augment en 1647 pour
la

publication

in hodiernum diem, multi ex Belgis, prfertim Batavis, novinimis avidi, Libertinifmo (sic) nimis patienter & ftolide admirantur, fanaticos quofque hc ortos & mergentes, aut aliunde ob libertatem feu licentiam fctarum hue confluentes Libertinos, neutrales, atheos

Vfque

tatis

bnigne ferunt, cumque iis familiariter converfantur, eos pro folit imprimis in exteros & peregrinos humanitate in deliciis habent. Obleclantur

enim aut morum

civilitate,

aut urbanitate

&

dexteritate in falibus

&

jocis, aut

promptitudine aut faltem oftentatione alicujus ingenii, aut

aliqu

eorum

aliqu arte

&

five eloquenti five loquenti, aut facultate potic, aut thaumaturgiis atque inventis mathematicis & mechanicis,

aut aliqu folius arithmeticae aliaque folidae fapientia?

&

geometriae pra&icae exercitatione. Haec

&

pietati,

qux

delicatulis

&

verfatilibus

homi-

nibus nimis moroia

&

molefta, vulg praeferuntur. Hic pietatis honos.

Hinc fertilis atheorum, libertinorum, Lucianorum, neutralium, apud nos proventus, furor, infolentia. Lipfius epifl. cit. dicit fe plurimos noviffe

qui

Deum
:

negarent;

&

ibidem

illi

res erat

cum Berchemii

viro literato
fuit

fed hic haerebat in Belgio Papiftico. In Hollandi

amico, nuper

is quod qu incautas & voluptuarias mulierculas, aliofque infanos quofdam homines, in profeffionem Epicuream (ad quam propendebant) traheret atque un

indoclus

&

ISumxta quis Torrentius, opificio

&

arte pilor

penicillo exfpetare

non

poterat, garrulitate fu quasfivit,

argento emungeret, ita ut nonnulli foro cefferint. Summa Atheifmi ejus videbatur effe infernum effe hc mifere vivere ; ccelum ver hc bene vivere, & bonarum rcrum effe. Senatus Harlemenfis, conquifitis teftimoniis, ex conlilio feptem praeftantiff. ICC. quasftioncm de illo habuit; fed
:

Eclaircissements.

519

cm non

confiteretur, viginti

annorum

incarceratione fuit raultatus.

Inde paucis annis poft dimiffus, in Angli ad tempus aliquod publico ftipendio honoratus vixit unde bello civili exorto, ftipendio deftitutus, in Hollandiam cm rediiffet anno 1644, Amfteldami obiit &fepultus eft. De cauf & geftis ejus, in archivis & fcriniis urbis Harlemenfis (fi cui hc tanti fint) plura conquiri poffunt. Fuit & alius quidam idiota Alcmarianus, nomine Nachtegaelius, qui anno 1614 aut 161 5 (fi bene memini), ob atheas blafphemias de tribus impoftoribus Hagae - Comitis effutitas, ab ordinariis deputatis Ordd. Hollandiae in exilium pulfus eft. Plura ejufmodi monftra recenferi poffent, fi hiftoria fcribenda effet & non potius aeternis tenebris fepelienda illa nomina, quse public judicum fententi, aut propriis fcriptis, orbi non innotuerunt. Saltem conftat, Bataviam noftam tanquam hserefeom, Libertinifmorum, & Atheifmorum,fentinam ubivis fuiffe habitam ac propterea haereticos ac fanaticos,
: ;

alibi dilapfos
fibi

aut extrufos, praetenf loci libertate feu licenti illeftos, hc

afylum

quaefiviffe.

(Pages 223-224.)

IT

Page 247, note


Sur
les relations

a.

de Descartes et de Desmarets, voici le tmoignage de dans son ouvrage Ultima patientia tandem expugnata etc. (Groningue, 1644), dont le dernier chapitre a prcisment pour titre Quo expenduntur ea qu ad Nob. D. De/cartes /pdant, p. 397-423
celui-ci
: :

Supereft ut id diluam, quod ambitiofe quoque mihi obje&um fuit me Nobilem virum D. Renatum Defcartes ad fcribendum contra D. Voetium impuliffe; ipfi Articulos Synodi Hagienfis communicaffe, ut eos in Prasfatione fuae Epiftolas ad Virum Celeberrimum commode explicaret (voir ci-avant, p. 7 p. 11); ac tandem feduxiffe Cl. D. Schoockium, ut in jus citatus Cartefio Myfteria ea revelaret, quae minus honorifica D. Voetio fuiffe videntur. Nec fagaciores plerique dubitant, non alio cuneo Narrationis famofae fcriptorem adaftum fuiffe, qum ut laboranti D. Voetij famae, ex ijsquae in Senatu noftro Academico tranfada fuerant, fubveniret elevat fi poffet Acorum fide, per ea qua; in meam exiftimationem emittebat. Et ipfe D. Voetius fibi eft confcius fuas querelas
: |

de Cl. D. Schoockio per me feduto fe hinc inde difperfiffe quae caufa quoque fuit, cur ego Sceleftus fimplex, ille ver duplex, ipfi diceremur. Et quo major invidia hc mihi creetur, id exaggeratur vehementer, qud Cartefius fit homo Pontificius & Jefuitarum difcipulus, quem armaverim & cujus patrocinium fufceperim contra Theologum Reformatum. ..
;

(Pages 397-398.)

jio

Eclaircissements.

ut

Ad Cartefium quod attinet, s fan talis eft & gnre & ab eruditione, me non pudeat amicitiae ipfius quam fcio multos alios meae condi;

tionis

homines

in

Belgio, D. Voetio
:

quoad Zelum ac Pietatem

non

inferiores,
ritas

& coluiffe & colre qum artta cum ipfo intercdent familiaReverendo & Dofliffimo Viro, ut alios mittam adhuc viventes,
toti

D. Ludovico de Dieu,
fubacliffimi ingenij

Academiae Leydenfi confit. Et qud Vir

communione, videat D. Voetius annon fit quadantenus in cauf, dum ipfum acerbitate nimi fugat, & fcandalum illi multiplex objicit, moribus & modis agendi nimis alienis fu profeffione. (Pages 398-399.) Interea tamen,qum falf mihi imputetur, qud ipfum impulerim ad fcribendum in D. Voetium, aut evulganda ea quae Hagae facla fuerant, non alijs oftendam nunc verbis, qum quibus olim ufus fum ad Clariff. & Celeberrimum D. Rivetum, in e quam ad illum dedi Epiftol XXII Juli 1643. Ex litteris tuis, inquiebam, intelligo qum liberaliter & gratis ijlhc mentiantur : quod enim fpargitur nonnullis me authorem fwjfe D. De/cartes fcribendi contra D. Voetium, & fugillandi nuperam
. .

&

liberrimi judicij haereat adhuc in Pontifici

eft mendacium ; cui dum te, Vir ClariJJime, debitum Veritati & Innocenti patrocinium prcebuifli. Deum enim omnium tejlem & iudicem tejior, me iilius Scriptionis confilium D. De/cartes, homini, antequam illud cepijfet, mihi folm de nomine nec indire fuggejfiffe ; nullamque mater iam vel me noto, nec dired diat vel immdiate ad illam ipfi contulijfe, aut eam mihi vi/am antequam excuderetur. Et qui potuerim ego Aa Synodica nupera illi communicaffe, ut ea traheret in remfuam, cm nec mihi ipfi ea vifafint niji diu pofiquam hue veni? unde nonnifi femel ad eum fcripfi ', gratias aurus pro librifui exemplari ad me tranfmijfo ; & tum fane primm mirari fubijt, qud etiam illum non latuijfent qu in Synodo tranfaa fuerant : adeo (ex confeienti loquor) me infeio hc illi innotuerunt & ab eo proQuin vifus eft mihi in Prfatione non offendiffe prmulgata funt \teritam Synodum, fed complanaffe viam proxim, ad eam Aorum fuorum juftam interpretationem, per quam omnem ex illisortam offenfionem,fud etiam authoritate falvd, facillim abftergat. Si ver is ali-

Synodum, purum putum


oppofuijli,

quid acerbis fcripjit in D. Voetium, id omne hic Jibi imputt, & iilius meminerit tituli in Pandeis : Quod quifque juris in alterum ftatuerit, ut ipfe eodem jure utatur b Nihil tam acerbe illc dium deprehendes, quod non fit lenius ijs qu habet in fuo Specimine c contra me : itafolet,
.

jufto Deijudicio,ijs accidere qui

omnia fibi in omnes licere putant, ut alijs ceperant voluptatem, mal de fe audiendo mal dicendo de quam amittant... (Pages 399-401.) Haec malui referre, ijfdem verbis quibus antea fcripfi, quo conftet ipfi
a.

Lettre perdue.
tit. 11.

b. Lib. II,
c.

Voir ci-avant, p.

6,

note a.

Eclaircissements.

21

D. Voetio,
tiones,
fi

me non

recurfurum
:

fuiffe

ad tergiverfationes

&

aequivocavoluiffet

juridic debuiffem refpondere ad poftulatum

quod

mihi fieri Cl. D. Schoockio Ecquis Cartejto Synodi Hagienfis Aa communicaffet? Nec puduiffet negare, fi feciffem, cm potuerim fine culp feciffe quippe qui ejus Synodi membrum effe defieram, nec illius (Page 401.) Afta fub figillo confeffionis acceperim. Qud ver dicor Cl. D. Magiftrum Schoockium feduxiffe ut D. Voetij
:

. .

certum

Myfteria Eleufina retegeret in judicio, tantundem habet veritatis fit, & ex Aftis publicis liqueat, C. D. Schoockium, proprio

cm

&

claraffe.

ex confcientiae officio, in jus citatum Nob. Cartefio, ifta Qum ver ab hac Camarin movend procul fuerim, inde

motu omnia de-

Primo, qud cm ipfe D. Cartefius me rogaffet" ut quaedam exemplaria Epiftol fu contra D. Voetium, oppofuae Admirandce Methodo Philofophi Cartefian, vellem fuo nomine offerre Nobilifl". p. t. Academiae noftras Curatoribus id nolui facere, ne turbas quaerere viderer, fed illi Bibliopolae ad quem miffa fuerant peragendum reliqui.
liquet.
:

b 7 Nov. 1643 Nob. Cartefius ad me fcripfiffet fibi in animo effe C. D. Schoockium in jus trahere & feri contra illum agere, nifi ultro declararet fe Voetio inftigatore & authore fcripfiffe, vel-

Secundo, qud

cm

hoc pofterius tentare cujus jam Specimina aliunde haberem hc aggredi deberet, ego ipfum dehortatus fum ab omni litigio c Indicavi non videri mihi verofimile, C. D. Schoockium, qui dicebatur feipfum ultr oneraffe ut ali|um fublevaret, aliquid contra fafturum confului ut vel contemptu generofo fe de Ultrajedinis ulcifceretur, vel proprijs armis, fcripto nempe aliquo,

lem itaque
ret, vel

vel

faltem fe fubmonere qu via


.

fi quid moliri decreviffet, pateretur me effe alium quaereret cujus oper uteretur effe enim D. Schoockium caput Academiae noftras (erat tune Reftor Magnificus), & pacem inter collges vigere, quam turbatam nollem me quidem mihi gratulari, qud caufam eam quam defenderam, idoneam judicaffet fuae promovendae, fed diverfa cm fuerint confilia noftra, abfque invidi non futurum, fi fuorum particeps fierem. Quibus fie acquievit Nobiliffimus d ille Vir, litteris feriptis 12 Dec. 1643 laudato etiam meo candore, ut declararet noluiffe rem ita tranfatam uti primo petierat alia fe nunc confequutum majoris momenti, ali quoque via inftituturum manfurum tamen mihi amicum, etfi abrupto inter nos omni litterarum commercio prout rvera ab illo tempore, nec ego ad eum fcripfi, nec is ad

fe

tueretur

rogavi ut,

plan extra partes,

&

me &
;

quae agitaret confilia, nefeivi.

(Pages 402-403.)

Cette dernire dclaration de Desmarets confirme bien celle de Descartes, p.


effet,

247 ci-avant, 1. Desmarets continue

6-7.

Ce qui

suit la

confirme encore plus.

En

a.

Lettre perdue.

c.

Lettre perdue.

b.

Idem.

d.
III.

Idem.
85

uvres.

3 2

Eclaircissements.

Forte negotium alto manfiffet fepultum filentio, nifi ipfe D. Voeti) Lief-hebber der Waerheyt, anno fuperiori, libello fao infcripto Aengevangen Proceduyren tt Utrecht, &c. , ignem gladio fodicaffet, &

(quod vix fciebatur)


quas

retuliffet

quomodo ad

111.

&

PP. DD. Ordines


;

hujufce Provinciae miffa

fuiffet

D. Legato

Galliae Cartefij querela,

necdum mihi
;

vifa fuerat,

cm

ifte

libellus Ultraje&o prodiret

ipfius Excell. Legati perfon facras epiftolam & interceffionem fcoptic traduxiffet totam culpam Phi\lofophi Carteftan & convitiorum atrocium quae affatim in ill continebantur, in unicum D. Schoockium tranftuliffet palam affirmaffet, Voetio nihil commune cum Schoockij libro, de quo etiam contra ipfum Schoockium Cartefius jam Groningae afleruiffet denique Schoockium, cujus ftilus fatis in eo expoftularet
; ;

libro

fuum defendendum. Nam, quaefo, quid hoc erat, nifi amicos D. Cartefij ad negotium urgendum vel refumendum incitare? 111. ac PP. noftros Ordines fuggilapparebat, fe paratum profiteri ad illum tanquam
nobili, quafi detrelaflent juftitiam adminiftrare homini erudito Chriftianiffimiintercedebat,ejufque pro quo tamexprefle Legatus Rgis ipfum Cl. D. Schooclitteras inter chartas rejeftaneas fepofuiffent;

lare,

&

&

kium ad invidiam hanc femel amoliendam, tum honoris tum confcientias cauf, adigere ? Quid mirum ergo, fi Nob. Cartefius, ex Galli
redux", per fe & amicos fuos apud Proceres noftros fubinde Hagam excurrentes c inftiterit, expoftulaverit, & de neglecl Legati commendatione queftus fuerit ? Quid mirum, fi Senatum Academicum, cujus foro

quem petebat, adierit ? Quid mirum, fi Cl. D. Schoockius hanc arripuerit lubens occafionem, confcientiam fuam liberandi, & querelam contra fe apud 111. & PP. DD. Ordines depofitam, utpote fibi admodum invidiofam & gravem, eluendi ? (Pages 403-404.) Sed de me, id ver profiteor nefciviffe, ut parum femper curiofus fui rerum, ad me non fpedantium, antequam Litterae Nob. D. Cartefii ad Senatum noftrum Academicum redditae fuiffent d quid agitaretur in eu re; quomodo Cl. D. Schoockius fuis literis querelarum plenisdenun ciaret D. Voetio, fore ut hc omnia cum ipfius infami tandem renudaret quomodo quasftiones, quae fibi poffent fieri, fi res in judicium veniret,
fuberat reus
,
|

D. Voetio, proponeret; quomodo hic eas eludendas, per vitilitigationes & aequivocationes pudendas fuggereret quomodo D. Schoockio perfuadere conaretur, Cartefium non aufurum quicquam hc movere contra ipfum; quomodo fpargeret fe hue venturum, ut Cartefium in vincula conijci curaret, quo hic fu aftione contra D. Schoockium inftituend deterreretur; quomodo haftas amentatas Schoockio fubminiftraret, quibus duriora quque Philofophice Carteftan defenderet, aliquando non
;

a.

b.
c.

Ci-avant p. 239, note b. Voir t. IV, p. io5, p. 123 et p. i55. Ibid., p. 99, p. 179 et p. 196.

d. Ibid., p. 177.

Eclaircissements

}2j

fine fpecie Blafphemi qualis haec nominatim, potuiffe Cartefium metaphoric & citra contumeliam vocari Canum vagum, quia etiam Deus, inquiebat, comparatur in Scriptur leoni, lupo, furi &c. Habemus hc Hueras ipfius D. Voetii plurimas, ex quibus eorum quae dico Veritas, non mihi modo, fed meis RR. & Clariff. DD. Collegis, plen innotuit. (Pages 404-405.) Cm ergo horum omnium effem nefcius, priufquam Nob. Cartefius fuam aionem contra Cl. D. Schoockium inftituiffet, res ea long magis mihi ex improvifo accidit, qum vel ipfi reo, vel D. Voetio, qui nunc faltem comperit, fummam effe aftutiam carere aftuti, & nihil tutius, nullam expeditiorem effe viam, qum fincer agere. Occultae techna;, virtuti & veritati contrarias, prodeunt tandem in lucem, & fuos (Page 405.) authores pudore fuffundunt.
. .

Cette citation nous rvle l'existence, et nous donne le rsum d'une correspondance particulire, entre Descartes et Desmarets, qui avait chapp nos investigations. Cinq lettres nouvelles doivent tre intercales, dans la correspondance gnrale, aux dates suivantes
:

1.

Descartes Desmarets, mai-juin 1643.

2. 3.

Rponse de Desmarets, juin 1643.


Descartes Desmarets, 7 nov.. 1643.

4.
5.

Rponse de Desmarets, nov. ou dc. 1643.


Descartes Desmarets, 12 dc. 1643.

ces cinq lettres s'en ajoutent au


:

moins deux
605-607.

autres, qui sont ant-

rieures

l'une (perdue) de Desmarets Descartes, et la rponse de celui-ci,


lettre

qui est notre

CCXCI,

t.

III, p.
:

Nous pouvons mme

dater

Descartes y parle, en effet, des trois premires feuilles, (t. III, p. 606, 1. 6), qu'il a reues du livre de Voetius contre Desmarets; or nous savons, par Desmarets lui-mme, que ces trois
cette dernire plus

exactement

Jam premires feuilles furent connues sur la fin de septembre 1642 fubfinem Septembris anni 1642 vifa fuerant quibufdam tria prima folia Speciminis fui (n. Voetii) , (Ultima patientia etc., p. 3i8), et Descartes les avait entre les mains depuis quelque temps dj (t. III, p. 606, 1. i2-i3).
:

De

plus, Descartes attend la fin de l'impression, et sait dj

que l'ouvrage

aura

environ vingt feuilles


in- 12).

2i,soit5u pages
nous apprend

qu'elle est

en a exactement un peu plus de 29); Donc la publication est proche, et Desmarets du commencement de mars 1643 fub Martij

(1.

(il

initium anni i643,licet prima pagina libri


lettre

annum

1642 haberet (quod

etiam n.uffr)pi(o8), prodijt Spcimen. (Ultima patientia, p. 3s6.) de Descartes serait donc, non pas de janvier 1643,' mais plutt de fvrier, et sans doute de la mme date, 18 ou 19 fvrier, que la lettre CCXCV, o elle s'est trouve insre (t. III, p. 617).
fuit

La

D'autre part, la correspondance ayant cess partir du 12 dc. 1643, au dire de Desmarets lui-mme, Descartes pouvait donc dclarer qu'il

224
ne
(t.

Eclaircissements.
point durant toute
l'affaire

lui crivit

de Groningue, laquelle ne fut

engage, en

effet,

que

lorsqu'il y eut adress sa requte de janvier

1644

IV, p. 84).

III

Page 280, note


Ces douze pages
le

a.

(p. 253-264) forment une parenthse, d'un caractre ouvrage, d'ailleurs entirement dogmatique, de gros historique, dans reformata. Les voici in extenso : naturalis Theologia Paul Voet,

.Culpandi veniunt triumviri (utinam hase divulgandi neceffitate non Marefius, Schoockius. Qui communem hue !), Cartefius, operam contulerunt, ut infontem Parentem (Gisbertum Voetium) infamem, heterodoxum, univerfo orbi proponerent. Quid ille contra?

. .

conftringerer

Nihil, nifi qud, inficiando ea vera effe, quae

illi

libr ac liberaliter

&

non probant, nec unquam id tentarunt, in filentio ac patienti animam poffidere decreverit. Ne tamen illi impun in pofterum graffarentur, aliquid hc illis fine odio & affeclu reponendum putavi, quo faltem eorum fpicula in parentem emiffa obtunderentur. Quod antequam agam, paucis odii in Parentem concepti occafionem impun
in illum jaciunt,

enarrabo.

Cartefium inftigavit ejufdem Philofophia in Academi Ultrajectin judicio Profefforum, approbante faclum hoc Nob. & Ampl. Sen. urbico, condemnata & proferipta. Quod quia faftum tum temporis, cm Rver. Parens magnificum Reftorem ageret, ac fi ideo procurante faftum effet,
virulentiffimum Cartefius edidit libellum, cui inferiptio Epiftola ad Dinetum, ut & alterum, Epiftola ad celeberrimum Virum. D. Marefium mal habuit (alia hue non revocabo, ut qui inculpatam feribam defenfionem),qud in controverfi Marianae Fraternitatis, quam cum Parente

Facultatum Theologicarum, omnium in Belgio AcaScholarum, excepta Groningan, in qu tum temporis ipfe docebat, nec non fententi fummi Theologi Andreae Riveti, condemnatus, fuccubuerit. D. Schoockio amiciti Paternae renunciandi occafionem ddit, qud Rev. Parente (quo nomine fe fpretum, verm mal, opinabatur) ad Theologicam Profeffionem Trajeclinam nunquam fuiffet commendatus. Quafi id, folo accurante Parente, fieri potuiffet, & non Senats Urbici juffu, cujus au&oritati omnia commiffa
inftituerat, judicio

demiarum, ut

& illuftrium

funt.

Cum

Cartefio mihi
fuperftitibus

primm agendum
in iis ut

qui

cm mortuus

nocuerit

libellis
1

& reeufis,

mortuus

inter vivos erit retun-

dendus. Et licet defunflo nocere nec poffim, nec velim, Parenti tmen mederi potero, cui vivo nocitum eft. Non ver maledifta malediflis, aut

Eclaircissements.

convitia convitiis

opponam, verm publica Academias

Ultraje&inae, Sy-

nedrii Ecclefiaftici,de Rev. Parentis vit


nia.

& honeftate &

dotrin teftimo-

Subjungam Nobiliffimi & Ampliffimi Magiftrats Urbis Trajeftinae decretum, quo libelli Cartefii in Parentem emiffi (poftquam Cartefius
effet citatus,

ut caufam fuara tutaretur) famofis fcriptis annumerantur,

& Nobil.
fium
nant.

Praetori injungitur, ut ationem de libellis famofis in Carte-

Teftimonia, de verbo ad verbum hue tranflata, fie foTeftimonium etc. sont en tte de l'opuscule intitul : Teftimonium Academiae Vltraie&inae Et Narratio RhenoHiftorica qua defene, qua exterminatae novae Philofophiae.
inftituat.

{Cette pice et la suivante


|

Trajei,
il

typographi Wilhelmi Strickii Anno CIDIDCXLIII, dont a t question, notamment, t. III, p. 568-56 g, et t. IV, p. 34-35.)

Ex

RECTOR ET PROFESSORES
Acad. Ultraje.

LECTORI CANDWO

S.

Rev. & Clar. vir D. Gisbertus Voetius, Collega nofter auore Epijlol ad Dinetum infamatus fit, non te latet, bnvole Lefior. Decreveramus jam lumfamam viri optimi tefiimonio publico ajferere ; fed certis de caufis res in hune ufque diem dilata efi. Cm ver neque finem neque modum prdius auorfibi fecerit,fed ad prio-

Quemadmodum

amicijjimus, ab

mamajorem exifiimationis jauram apud omnes Collega nofter faceret, haut diutis cunandum rati, ex manrem
epifiolam, aliam mult acerbiorem adjecerit, eaque ab hominibus
levolis in

vernaculum

tranfiatafit, ut e

data atque auoritate Ampliftimi Senats Urbani, prjens Teftimonium, \un cum Narratione hiftorica eorum, qu apud nos aa & geftafunt, ut vtus Philofophia in pojfejjione retineretur, vulgandum cenfuimus : non ut

famam aut exiftimationem lderemus, fed ut innocentia viri optim de Univerfitate noftr meriti omnibus magis magifque innotefeeret.
cujufquam
Vale.

Dat. Traje. ad Rhenum,

IV

Kal. 03ob.

CIDIDC XLIIL

TESTIMONIUM
Acadmies Ultrajeina?.

Rector et Professores Acad. ultrajectinj:


Left. S.

Quanquam

virtus vitaeque integritas fuffragiis aliorum


eft

non

indigent,

ea tamen interdum

hominum

improbitas, ut confugere ad teftimonia

cogantur, qui vivos innocenti fuse teftes circumferunt. Experti id funt

}2
ftudia fua ita

Eclaircissements.
:

nonnulli ex Collegis noftris, viri praeftantiffimi

qui

cm

vitam, mores,

omnibus approbent, ut fingulis exemplo, Academiae univerfae ornamento fint tamen in epiftol Renati Cartefii ad Dinetum, conviciis & contumeliis indignum in modum profciffi funt. Ac licet non timucrint, ne per praedictam epiftolam exiftimatio fua apud viros bonos, & rerum Academiae noftrae gnaros, periclitaretur quia tamen animadverterunt, quendam heterodoxum nuper calumnias nonnullas ex e epiftol in libellum fuum tranftuliffe ne idem imperiti alii lacrent, neve mal creduli
: ; ;

fide hiftoric niti putarent,

qu mendaciis

& calumniis

oppleta funt:

tefti-

monio Academico innocentiam fuam tutandam libi exiftimarunt. Nos itaque, aequiffimae eorum poftulationi dfrentes, teftamur, falfum effe quod autor epiftolae fcribit (page 175), quofdam ex collegis, Medicum fibi
prferri advertentes, manifejl eidem invidijfe, ac perfp Magijiratu contendijfe, ut nova docendi ratio prohiberetur. Praeterquam enim qud invidi caufa nulla effet, etiam primx apud Magiftratum in poftulando

non illorum fuerunt, fed aliorum, qui communi Academix periculo movebantur quippe cm res ipfa clamaret, non poffe non veterem philofophandi rationem magno cum Academiae detrimento mutari. Ac ne hi quidem perfp, fed femel duntaxat Magiftratu id poftularunt: non
partes
:

fuopte arbitrio, fed ex confilio

& delegatione

Senats Academici.

Tantm

per totum triennium, ut Medico nova Philofophia interdiceretur; aut novam provinciam, quafi pro prmio ben navatae operae, Magiftratu Medico datant: ut intra triennium, profeffionem problematicam, commendatione praecipu ejus Theologi cujus latus calumni petit, obtinuerit nec ante mota ei controverfia fit, qum difputatio ejus de circulatione fanguinis
veritate abhorret, aut laboraffe eos, qui invidiffe dicuntur,
|

autem

emanaffet.

Improba porr

divinatio

eft,

qu autor

epiftolae (pag. 179) fupplojiones


;

nefcimus quibus, impingere velle videtur neque enim ulla haftenus, in quavis facultatc, difputatio paul fervidior fuit, in qu non immodeftiam difputantium auditores ftrepit & fupplofcholafticae juventutis Collegis,

fione

pedum

caftigaverint.

Praefes ipfe explodi vifus

fit,

Qud autem un difputatione praeter morem cm alis folis opponentibus, aut defendcnfatum fatemur
;

tibus, ea procella metuatur, id prav

quin etiam dolori


;

nobis
fed

eft,

judicandi

fibi

partes fumere eos, qui difcendi grati convenere

neque in poteftate noftr fuit, id malum Proefide avertere, neque dolo cujufquam noftrm, aut confilio, factum eft. Illa praeterea manifefta calumni elt, qu autor epiftolae (pag. 187) decretum Senats Academici, de retinend in docendo vetere Philofophia, Joli Reori attribuere conatur; dum alios guident diffentientes numro fuffragiorum vios fcribit, alios autem, viros pacificos, Reori Juo, quem
noviffent, contradicere noluijfe ringit. Nam & omnes confendecretum, libellus Ampliffimo Senatui Vrbano exhibitus, & ab univerfis fubfcriptus, abund arguit & falfum eft, quenquam noftrm mordacitate viri mitifiimi coactum, ut aliter diccret, aliter fentiret. Unus

mordacem
fiffe

in

Eclaircissements.
duntaxat ex Collegis
fuit,

327

qui non decreto contradixit, fed aHs potius

Academiae infcribendum, qum typis evulgandum cenfuit. Adhaec potentiam Theologi, quam dil epiftol (pag. 177 & i85) invidiof exaggerat, nullam agnofcimus, in eo collegio, in quo libertas cenfendi & diffentiendi omnibus qua nifi forte, pro magnis in Academiam & Ecclefiam meritis, aliqua exiftimatio atque autoritas potentia eft. Eun:

dem

praeterea

officii effet,

videre ne quid

Theologum, cm Reftoris munere fungeretur, ipfiufque Academia detrimenti caperet, & convocaffe Sefatemur; in fuo dolore
:

natum,
id ver
|

&

retuliffe

&

accufatorem

&

judicem

fuiffe,

pernegamus quippe qui palam ediceret, fuas injurias fibi curas fore, ad Senatum non nifi publicam totius Academiae caufam fe referre. Poftrem, qud autor cpiftolae Theologum praedi&um turbulentum &

feditiofum
fieri

Reorem

vocat (pag. 188 et 211), in eo infigniter injuriam


ille

ei

conquerimur. Ade enim

nihil turbulenter, nihil feditiof geffit,

toto

anno quo Reloris munere defunftus eft, ut contrario ipfius praecipu vigilanti atque dexteritati imputemus, fopitis turbis, quietem priftinam Academiae poftlimini reftitutam effe. Quae omnia, uti planis atque apertis intelligantur, Narrationem hiftoricam earum rerum, quae apud nos geftae funt, exhibemus le&orem rogantes, ut, autoris epiftolae diffimilis, publico potius Academia; teftimonio fidem habere, qum occultis fufurronum mendaciis aures prabere velit. Dab. Trajeai ad Rhenum, Kal. Mart. Anno CID IDCXLIII. {Ces deux pices sont suivies, dans l'opuscule mentionn ci-avant, de la Narratio hiftorica, qui en occupe la plus grande partie.)
:

COPIA TRANSLATI EXTRAC Tl

EX
A Domino

ACTIS SYNEDRII ULTRAJECTI.

Prfide prolata funt qudam aa, qua? Reverendum fpearent Synedrium, quce de verbo ad verbum fie fonant : Qud, quandoquidem D. Voetius variis calumniis, injuriis aut diffamationibus gravatur, idque per publica feripta fub nomine Renati des Cartes dita, opus effe exiftumavit, ut prdium Rev. Synedrium teftimonium det, quoad conciones, vitam & converfationem D. Voetii, & an non ille fit

magnus ver reformata; Religionis propugnator adverfus omnem


triam, fuperfiitionem, feas,

idolola-

&

opiniones, veritati Verbi Divini rpu-

gnantes, idque fecundum exigentiam fui muneris. Quibus ais leis, & eorum contento perpenfo, taie quid Jlaluit fuper Us Rev. Synedrium, ad Ampliffimos Dominos taie feriptum miftt decre-

tum 7 Aug. 1643 :


veritatem
Petentibus Ampliff. Dominis Urbis Ultraj. Senatoribus, ut fecundum Domino Profeffori Gisberto Voetio daretur teftimonium fuper

ejus munere, vit, geftis

& converfatione : Rev. Synedrium Ecclefi Reformate Ultrajecli nullas invenit rationes, cur non tali petitioni omni modo

28

Eclaircissements.

annueret, prcefertim cm veritati dare teftimonium quis objlringatur, imprimisfi ad hoc fit rogatus. Tejamur itaque, certificamus & declaramus, fecundm finceram veritatem, coram omnibus & fingulis quibus hc exhibebuntur, prdium

D. Gisbertum Voetium, Euangelii minijlrum Ultrajei, purum & fanum ejfe in dorin, qu efil fecundm pietatem, apprim vigilantem in ecclefiajiic fu funione, indies dificantibus concionibus magnos & fperatos profrent em fru us, fie ut Ecclefi Dei & nobis omnibus fit fumm gratus, feipfum indies ofiendendo magnum & clarum ver & reformatai religionis Chrifiian antecefforem, & \elotem, omnis idololatri fuperflitionis, fearum, & opinionum Verbo Dei repugnantium, adverfarium ; adeoque femetipfum, fecundm fu vocationis exigentiam, fidelem gerendo, idque
\

ex voto proborum. Quod ver ejufdem fpeat vitam, gefia


inter nos geffit,

&

converfationem, talem fefe

&

etiam gerit, ut nihil aliud teftari noverimus, nifi

qud

honeftus, virtute prditus, probusfit, & femetipfum ofienderit in converfatione modefium & pacis amantem, tam inter Collegas, qum apud Ecclefiam univerfam : fie ut omnes nos & finguli ex corde optemus, etiam Deo petamus, ut liceat nobis in Ecclefi Ultrajein ejus minifierio frui diu~
tis,

ad Dei gloriam & Ecclefi dificationem.

Aum

Ultraj. in

Synedrio Ecclefiafiico, Aug. 1643.


:

Inferis erat pofitum

Decreto

& mandato Synedrii

Ecclefiafiici

Ecclefi Chrifli Ultrajei.

Et erat fubfcriptum

ANDREAS SUAVE,
Ecclefi Trajein Pafior.

Sequitur Extra&um decreti Nobil. atque Ampliff. Senats UrbisTraje&in, pro curi publicarum Ultrajefti, poft campanae pulfum, i3 Sept. 1643 (Ce qui suit est la traduction latine de la pice dont nous avons donn le texte flamand, t. IV, p. 20-23, et une traduction franaise, t. IV,

p.

65o-652.)

Cm

placuiffet Urbis

Ultrajein Senatui, Illufirem Scholam


in
:

in

hac
in

urbe fundare, eamque pofimodum fe effet, eandem celebrem redderet

Academiam

erigere, ut,

quantum

habita informatione fuper cujufque

generis viris eruditis, & digniffimis, fepofito affeu, taies ad Prqfefiionem vocandos curarunt, qui eruditione, pietate ac vit honefiate eminerent; & confilio deliberato ac magnd cum circumfpeione taies invenerunt, etiam elegerunt, qui omnes (excepto qud quidam, in negotio Renati des Cartes

Domini de Perron, ejufque Philofophid,

ulteris

fit

progreffus,

qum

Eclaircissements.

20

quidem optaffemus) fu eruditione, pietate, & diligenti, Academi fupra tnodum utiles fuerunt, 6 etiatnnum funt, idque non fine plenari fatisfaione Magijirats, omniumque proborum ; inter quos D. Gisbertus Voetius SS. Theologi DoorS ProfeJJbr, necnon Ecclefi pajlor, non eft inter poflremos numerandus, utpote in docendo folidus, in concionibus dogmaticus, fubtilis in difputationibus, detejiabundus ac expugnabundus A theif|

mum, Libejrtinifmum &

opiniones quafque hreticas S. Script, adverfas, multos aberrantes ad veram religionem dorin & exemplo vit pi ducendo, fuperftitionem peoribus idiotarum eradicando :fic ut, in Theo& Doore, nihil amplis optari aut defiderari pojfit. Et quemadmodum omnes ijl dotes eum apud omnes probos pio/que gratum

logi Profejfore

& acceptum

reddunt : ita edem apud veritatis inimicos acerbum odium & invidiam excitant, quemadmodum multis partibus hoc apparuit, prfertim

ex duabus epijiolis nomine prdii Cartefii in lucem emiffis, quarum una ad Jefuitam nomine Dinet ejl miffa, altra infignita titulo : Epiftola Renati des Cartes ad Celeberrimum virum &c. In qu ille Cartefius prdium D. Voetium multorum fcelerum, impie tatum ac vitiorum incufat, qud fcil. concionibus abuteretur, ad mendacia, convitia Jcurrilia, ftudium contentionum, feditionum, infamationum diverforum, & inordinatam potentium virorum reprehenfionem, contemnendo fuperiores potejlates, hypocrita, contumax, iracundus, imperium in collegas ufurpans, idemque affeans in omnes homines ; qud feditiofus fuerit Reor Academi, & in Republic etiamnumfit, & qufunthujus generis alia, ideoque commonefaciens (fcil. Cartefius) urbis hujus redores, ut ad illa attenderent, & eum (fcil. Voetium) eo nomine punirent, quamvis & ipfe Cartes (sic) eofdem redores cenfur notet, feu taxet, qud in ipforum urbe divendi prohibuerint de/enfionem Regiifuper Thefibus quibufdam, cm tamen eam defenfionem modejlam & quam efj'e, toti mundo innotuiffet. Qu omnia pofiquam innotuiffent Dominis Senatoribus, ipfi i3 Jun. novifiimi (quamvis innocentia D. Voetii, fingulis, qui illum probe noviffent, nota effet) publicatione poft campan pulfum fa, prnominato Cartefio infinuaverant, ei permiffum fore, ut fe fiftat in hac urbe, intra fpatium trium proximarum feptimanarum, gavifuro immunitate accedendi & recedendi, quo contenta duabus Epijiolis prnominatis ita confirmaret, ut ipfe judicaret fu intentioni hoc ejfe utile. Super qu publicatione fp nominatus Cartefius fu Epifiol data 6 Jul. fubfequente, ftyl. nov., ad prnominatos Dominos Senatores fcripferat (voir cette lettre, t. IV, p. 8-i3), inter alia, qud noviffim
dita epiftola, cujus infcriptio erat
:

Epiftola Renati des Cartes ad Cele-

berrimum virum &c. taliter effet confcripta, ut probationes, qu ad verificationes omnium eorum, qu de iflo homine fcripfiffet, ubique addit reperirentur, in quantum edem eum ratione ab eo exigi pofjint, & qud
hominis aiones infpecie omiferit, fibi notas, ne producere teneretur; inter alia etiam, edem ill epiftola, dicens, Senatum,fi ea infpiciat, qu e fpeantia fcripfiffet, animadverfurum, fe prter fui honoris juftam defenfionem potiffimum id
ideo etiam multas
ifitius
\

ad earum probationem

tefies

uvres.

III.

86

JJ
operam
dedijfe, ut

Eclaircissements.
commodo
Reipubl.

6 Urbis prdi, ut & Academi Quam Epijlolam prdiam cmperleexijiimationi utrimque confuleret. Senatores, eandem ut & duas prnominati Domini & gijfent examinaffent
altras in prcenominat publicatione memoratas, prfati Senator{es) per fuos Commijfarios, aliofque extra Judium par tium conflitutos, ut id oportuit, vifitari & examinari curarunt, & ex eorum relatione intellexerunt, prnominatum Cartefium injuria conqueri, qud D. Voetiofupra modum fit ljus, cm ne minimam quidem probationem e adducat, veritm Jolum-

confequentias trahat ex falfis prjuppofitis, incertis conjeuris, & malis prfumptionibus nixus, ex quibus D. Voetio affingat, qud fit autor, fautor, correor, aut coartifex variorum libellorum, quibus toties prnominatus Cartefiusje injuriatum putat, & qud prterea prfatis Senato-

mod

Adeo D. Voetii bonam famam ac exiftimationem fie enormiter lderet; verm qud hoc potis faperet genium Jefuitarum, quorum Je difeipulum fuijfe, quojque in omni vitje magni fecijfe profitetur ; & qud nullam aliam Juarum amaribus confiiterit omnia illafalj confia a fuijfe,
veritati contraria.

&

ut prnominatus Cartefius nullam omnin caufam habuerit, ut

criminationum, probatiohominum mendacijjimorum, hofiium reipublic hujujce & Academi, ut & Religionis Reformater. Et quoniam de innocentid D. Voetii iterumque nominati Jatis confit pr-

rulentarum ac pejfimarum diffamationum, ut

&

nem

adducat,

qum exfam, & falfis

relationibus

dio Senatui, etiam (quamvis non necejfum fuerit) eadem innocentia tefiimoniis tam quorundam privatorum, qum plurimorum Jpeabilium collegiorum manifefiata efi : Senatus eapropter dclart prnominatas duas epifiolas ejfejcripta diffamatoria, famojojque libellos, quibus non tantm prnominati D. Voetii bonafama & exifiimatio enormiter lditur, verm & Academi interejfe, ut & ProfeJJorum infpecie bonafama & Urbis hujus regimen vilipenditur. Prcipit eapropter omnibus &fingulis, ne prdias Epifiolas, in qudcunque fuerit lingu, intra hanc Urbem ejujve jurijdiionem, imprimere, injerre, divendere, difiribuere, dire aut indire, clam aut palam prjumant, idque Jub pn arbitrid, pro re nat, Jervato Domino Prtori hujus Urbis, contra prdium Cartefium, prdiorum nomine, jure aionis.

Et fubfcriptum

erat

Accordt me prjente
C. D.

RIDDER.

Ad D. Samuelem Marefium me confero, qui cm pleraque in Rev. Parentcm ex Cartefii feriptis fit mutuatus, illo refutato, & fe refutatum fentiet, fuaque in illis proferipta. Quia tamen in nonnullis ad ala Senaala Gronints Academici Groningani recurrit, hoec tantm regeram gana pauciflimis ProfeiToribus, tribus aut quatuor, non ultra, caeteris
|

refragantibus, malitiof fabricata, qua; judicium vix appellare audet, fed

tefiimonium feu declarationem Schoockii indigitat, Rev. Parenti ut

&

Eclaircissements.

3 3

Matio praejudicare non poffe. (Voir t. IV, p. ig6-igg.) Non judicium: neque enim vocatus, neque citatus, neque auditus eft Parens aut de Matius refque inter Cartefiura & Schoockium ala, alteri prjudicium non parit. Non fi teflimonium : quia fidem Schoockius, teftis fingularis, non merebatur, alterum fufpicionibus onerando, ut femet expediret. Ne dicam ex fententi Scabinorum Ultrajeftinorum fatis apparere, qud Schoockianum teflimonium veritate aberret.' Praeterquam qud multis nullitatibus Groninganum five judicium, five aa, five tejiimonium, five fententi, laboret. Id ex profeflo probavi (neque quicquam repofuerunt illi, ad quos ea res pertinet) in iractatu meo, cui titul. Pietas in Parentem, & altero, cui infcriptio Tribunal iniquum. Verm, ne videar hc in propri cauf mihi applaufifte, fubjungam Facultatis Juridicas Acad. Lugdun. fuper aftis Groninganis judicium:
Clar. de
fi
;

Omnibus, qu litteris, jujfu ampliffimi Senats Academici Groningani, Nobiliff. ac Celeberrimum D. Renalum des Cartes 16 Cal. 164S datis April. eodem anno, continentur, quceque aa funt in eodem Senatu 1 iifdemque annexa reperiuntur, vijis ac rite examinatis : Nos qui fubfcripjimus, Profejfores Juridic Facultatis in Academi Lugduno-Batavd, rogati de jure & effeu aorum, re/pondemus, nobis videri fententiam prdido Senatu latam, nullam ejjfe, ob varias defeus, & caufas, nomenque definitiv non mereri; ac per eam nec jus, nec famam ac exijlimationem Reverendi D. Gisberti Voetii aliorumque ldi ac imminui pojfe,

ad

oportere ac debere.
Ita,

falvo meliori judicio, Jlatuimus

Lugduni 16

Jul.

1647.
:

Et erat fubfcriptum

B. A.

SCHOTANUS.
VINNIUS.

JACOB US MESTERTIUS.
|

Superfunt D. Martini Schoockii innumerae fufpiciones, ne dicam


gravare voluit. Facili negotio eas difflabo, opponendo

calumniae, quibus Praeceptorem infontem (Gisbert Voet), nefcio quibus


furiis agitatus,

fententiam Scabinorum Trajeftenfium, qu appellavit, qu injuriarum

condemnatus

eft

Schoockius (& in

illo

Marefius, qui paffim ejus audlo-

ritatem praetendebat), idque

Parentem ut falfarium,
fententiae haec funt
:

multorum nomine, praefertim qud Rev. apud a&a Senats Groningani, detulifl'et. Verba

Vifo judicio Urbis Trajein proceffu,


inter

coram eodem judicio injlruo,

Gisbertum Voetium Arrejlantem & Carolum Dematium Adjunum, Doores Theologi & Profejfores hujus Academi?, ab und parte, & Martinum Schoockium L. A. ". 9 Profefforem Philofophi in Academi

p
qud

Eclaircissements.

Groningan Arreftatum,
tari,

&

Prnominatum judicium, omnibus mature

citatum in caufd injuriarum, ab altra parte. expenfis, etiam clauful falu-

petitio eft munita, faciens jujlitiam, adhibito confilio Jurifcon-

fultorum praicorum : condemnat Arreftatum, utcoram Prtore & duobus Scabinis hc in graphejo, ad propiorem elucidationem & Juppletionem

eorum,

qu

in fuis fcripturis

&

per/onalibus refponfionibus, in proceffu

ftante

: qud formula atteftationis, ab Arread illum miffa, in eum finem ut ipfe Arreftatus talem daret, & correio per Adjunum, in chartul qud propofit, de quibus duobus prolixe in ipfo proceffu fit mentio, falfa non effet: & qud ejus intentio nunquam fuerit coram Senatu Academico Groningano declarare, qud Arreftans aut Adjunus ipfum Arreftatum follicitaverint, aut follicitari curaverint, utfalft quid deponeret, aut teftarelur, aut qud taie quid illi per importunitatem fuerit extortum, & quod Arreftanti & Adjuno nullam falfitatem aut improbitatem attribut, aut de Us taie quid prcefumat. Velit infuper, ut quicquid ipfe Arreftatus, \elo fui honoris, & ut omnem infamiam evitaret, paul durius aut dixeril aut feripferit, quod forte in aliumfenfum accipi ac trahi pofftt, fie accipiatur, & fi neceffum fit, corrigatur, ut omnis falfitas & improbitas ab Arreftante & Adjuno femota fit ; & ut talis fu declarationis Arreftanti & Adjuno relinquat inftrumentum informa. Et judicat judicium, Arreftatum ulteris non teneri, neque prnominat declaratione ejus honorem & exiftumationem lfam, aut diminutam, denegans Arreftanti & Adjuno fuam petitionem & concluftonem alium in finem ad honorabilem & utilem emendationem inftitutam ac faam, penfando fumptus proceffs propter rationes. Itafaum & pronunciatum Ultrajei, 3i May 164g.

Me &

alibi dixit

& fcripfit,

declaret

Et ne

forte

Ampl. Scabinorum mentem non

fatis affecutus

fuiffe

dicar, malui efien

&

fententiam Belgic pronunciatam fubjicere.


Ijet

fctj

ben eredjte bet Stobt Utredjt,

procs boor ben fetben eredjte


ge=

geinftrueert tuffdjen

Gisbertus Voetius araftant enbe Carolus Dematius


enbe ^rofefforen bec SIcabemie
$rofeffor

bocdjbe,

beijbe 3)octoren inbe Xrjeologtc

alffier ter

eenre, / enbe

Martinus Schoock L. A. M. enbe

^tjilofopljiae
/ ter

inbe

SIcabemie tt roeningen gearreft bc enbe gfiebaegt)be in co ban injurien


fbbe. /
't

onbete

boorf. ered)t, rtjpeijcf getet ebbenbe op atleS, / enbe ooe op be ctaufule

falutair, / baet

mebe ben

etyfdj

t gemunieert,

boenbe

redfjt

met abotjg ban geprac

tifeerbe SRedjtjgeteerben,

/ conbemneert ben

gearrejteerbe boor ben $eere

Schout
enbe

enbe hoee

Schcpenen
bh.

ter ecretartje allier / tt

naerber elucibotie enbe fuppletie


tjicr

ban

't

geene

fijne cfjrifturen

enbe perfonete refponfiben inben proceffe


/ te
/

barr alrebe
/ /

geferjt of

gefdjreben t

berefaren
ht)

bt

|et

concept ban atteftatie

b>m
enbe

6i)
't

ben orreftant toegefonben


rebre*
6t)

ten fine

Cent gcarreft fce gepaffeert te


/ beijbe in

Worben

be geboeajbe in feetfer cebuHelen boorgeftelt

ben proceffe

Wiitlopia) bermelt, niet en w<t bt / enbe bot pin intentie not en toa geroeep ooor

Eclaircissements.
ben enaet inbe SIcabemie tt roeningen
Cent gearreft* gebergt
/

jj

te

berctaren bat ben arreftant


/

of geboegbe
t?et

of

boen bergen foube Ijebben


futcr.

bat ty batfdjetiicf

foube

beboferen of getutjgen / of bat Cent


/ enbe bat
l)tj

met imbortunitetjt foube

jijn geejtorqueert,

ben arreftant enbe geboedjbe geen

batffjet ofte onbroomjetjt en attri=


't

bueert / of toe bertrouwt. / Segerenbe bat afle


tt fljn eer, / enie
gefetjt of

gne

t)b

gearreft be , ugt een gber

om
/ 't

atte

infamie af te toeren, mat Ijarber foube mogen fjebben

gefdjreben
/

teeli in een anberen fin betftaen ofte getogen foube


/

mogen

toorben,

alfoo fat toorben gebut)bet,

enbe

ift

noot gecorrigeert,

/ bat aHe

oatfljetjt

enbe onbroomljet banben arreftant enbe geboedjbe toerbe geerdubeert enbe ugtgef
loten
;

enbe banbe felbe berclaringe ben arreftant enbe geboedjbe

te laten

bolgen

acte in

forma, berftaenbe bat ben


fijn eer

gearreft** baer

mebe madj

bolftaen, / enbe bat

met be boorfj. berclaringe


bercort, / ontfeggenbe

enbe retoutatie nlet en fal toefen getebeert ofte


etyfdj

ben arreftant enbe geboedjbe tjaren

enbe

conclure in
/

anberen boegen tt Ijonorabite enbe brofitabife amenbe gebaen enbe genomen


combenfeert be coften ban befen broceffe

enbe

om

rebenen.

Aldus ghedaen ende gepronuncieert, t'Utrecht,

Op den
|

xxxjft*

Mey, Anno 164g.

Atque ita me abund fatisfeciffe calumniis triumvirorum, quibus Rev. Parentem petiverunt, & tamen fine calumni, illi judicabunt, qui fine grati & odio caufas aeftimare confueverunt. Veniam dabit aequus

Letor,

qud

hase in tranfitu

meo

libro inferuerim.

Me enim

id inte-

rerat

illi,

qum maxime, & caufa

pietatishoc flagitabat, ne indefenfi manerent

quibus, prasfertim infontibus, poft


(Pacli

Deum omnia debemus

pietatis

officia.

Trajefli ad

Voet Theologia Naturalis Reformata, Rhenum, cIdIdclvi, p. 253-264.)

RENATI DES CARTES

NOT^
IN

Programma quoddam, fub finem Anni 1647


in Belgio editum,

cum hoc

Titulo

EXPLICATIO
Mentis human, Jve
nalis,

Anim

ratio-

ubi explicatur quidjit,

& qud ejjfe pojft.

LECTORI*
Ex quo tempore lucem adfpexit Philofophia Nob. Viri Renati des Cartes, multis quidem,fed non uno excepta ejl modo : verm diverfam ea experta ejt fortunam, prout in tnanus diverforum incidit ac genios. Sunt qui ferias in eam inftituerunt Obje&iones, quibus ferib
refponfum, tum Latine, tum Gallice. Alii, cm aliud arrodere tatnen eam & admordere voluerunt : quibus, pojfent, ut ipfe in Praefatione Mdit. Metaph. vatem egit Philofophus, ratio-

ab Hero

illo eji

non

num feriem & nexum comprehendere non curantibus, in fingulas tantm claufulas argutari fuit ftudium qui id[circo, quamvis cavillandi occafionem in multis invenerint, nihil tamen quod urgeat, aut refponfione dignum fit, objecerunt*. Hujus farin ejt, Tenebrio quidam ac Lucifuga, qui nunc Theophilum, nunc Mercurium, Cofmopolitam fe vocat, in gemino libello, ante aliquot annos edilo & nuperus Theologus in/ud Methodi Cartefianae Theologic Confide; ' ;

a. Cette Prface n'est pas de Descartes, qui mme ne l'a pas approuve, voir t. V, p. 114, 1. 8. L'dition princeps, que nous suivons ici, ne donne l'indication des pages qu' partir de la pice de vers Renato des Cartes etc., p. io. Elle a donc tenu compte cependant de la prface, p. 3-9. Nous

reproduirons cette pagination en haut des pages de


b.

la

prsente dition.

Voir t. VII, p. 9, 1. 29, p. 10, 1. 5. In primant Philofophiam Cartefianam c. L'un d'eux portait ce titre Nota', auore Theophilo Co/mopolita. Libelle imprim in XVI durant l't de cette anne {1643), fans nom d'imprimeur, fur une copie qu'on feignoit avoir t imprime d'abord la Haye. L'impofture & la calomnie y rgnoient, depuis le titre jufqu' la conclufion du libelle. L'extravagance du ftile & la groffieret des injures dont il toit rempli, refifembloit fi fort celles que M. Regius attribuoit Voetius dans fa claffe & fes converfations, qu'on peut raifonnablement prfumer que, de tout ce qui pouvoit appartenir Voetius, il n'y avoit que fon nom de cach dans tout ce libelle, & que fon efprit s'y produifoit partout. (En marge : Leur. Mff. 23, 24, de Regius Defcartes.) Voetius n'en ufoit prefque plus autrement dans les crits diffamatoires qu'il avoit foin de faire rpandre contre M. Defcartes, fouvent fous un nom emprunt & quelquefois fous un nom poftiche. (A. Baillet, La Vie de Monfieur Des
:

Cartes,

t.

II, p. 204-205.)
III.

uvres.

87

J}8
ratione
",

NOTjE
in

(4-8)

qu criminationes fuas ac calutnnias, Deo Opt. Max., Deo


,

Nominis Aflertori, Veritatis Promultorum cum Jlupore non erubuit. Quafi teftori, facras facere, criminationibus & calumniis certare, idem fit, ac Caufam, Nomen,
Forti, Zelotoe, Caufae fuae Vindici,

Veritatem T)e\,vindicare, afferre, protger e l An non hoceji illud, quod Propheta ait Malachias, c. i, 8 Deo offerre animalia casca, clauda, aegrota, qu Ducibus fuis ac Curatoribus offerre, facerdotem iflum puduijfet ? Et, fi attentus Confiderator attentais confideraffet hcec Methodi verba {pag. 3 : Ne quis igitur putet, me hc traditurum aliquam Methodum, quam unufquifque fequi debeat ad re& regendam ratione m ; illam enim tantm, quam ipfe fecutus fum, exponere decrevi\ Et pag. 1 3 : Quamvis, quia opus meum mihi fatis placet, ejus exemplar hc vobis proponam, non ideo cuiquam Author efle velim, ut fimile quid aggrediatur) c ,/aa7a illfu Confideratione abfiinuijjet, ex qu nominis maculant potis qum laudem apud quos rerum jlimatores reportavit : ut non dicam, rroXvrpay|

notam eum incurrijfe, dum falcem Theologicam immifit in mejfem Philofophicam ; quod vere efi, pzmzwtiv tU klo yvo,. Alii in Philofophiam Cartefianam infurrexerunt thefibus ad difputandum proponifolitis, Lutetia, Ultrajefti, Groning, Franekerse, Lugduni:
poaim,

&, vel aperto


rali
vel in

Marte

ejus

Authorem/uw*
.

aggreffi, velfub teo

Neotericorum Philofophorum

titulo atenter in

& geneipfum irruerunt,

totum nomen ejus diffimularunt

Pojlremi generis utriufque

Ipecimen nuperrim contigit, in Antiquiffim & Novijfim Belgicae Fderatas Acadcmi. In Lugdunenfi quidem, Philofophus primaCartefius judicat, non malus, ac fimplex potis rius*, Vir, ut D.
|

qum prudens,

affelit,

nefcio quo, abreptus, Neotericis

quibufdam
;

Philofophis, tamfatuas, tam ineptas, tant infulfas ajjnxit opiniones

ut feipfum fecerit ludibrium multis jocumque ac rifum, multis commijerationem. Et quamvis in difputandi au quadrifyllabum hoc no-

men, Cartesivs, non p ronunciaverit


turpiter hic defecerit
:

ac publie poflulatus, ut nomen

alicujus Neoterici Philofophi, tamjlultas opiniones tenentis, proferret,


ita

tamcn fe
multis

partent, ut non alium defignari


cuivis conjtiterit.

gefjit, & in omnem circumegit qum D. Cartefium facile Auditorum


ejl

Et quid

opus ? Thefes

ipfce
\

hoc abund

loquuntur. In Ultrajedin Academi, Medicus' non


Rnvius, Confideratio Theologica (1648). Voir Voir t. VI, p. 541, et aussi, p. 4, 1. 7-10. c. lbid., p. 548, et p. 1 5, 1. 6-9. d. Adam Stuart. Voir t. V, p. 126, 127 et 128. e. Henry de Roy [Henricus Regius).
b.

indous, dij-

a.

t.

V, p. 126.

(8^)

In

Programma.

J}9

putalionem quandam confcripfit, de Cachexie Leucophlegmatic, cui Corollaria nonnulla fubjunxit, ad convellendas Mdit. Metaph. Carfolio, per : qu, cm dijputatio effet fufflaminata, patenti varias Hollandia Vrbes funt miffa, infignum vel triumphi, vel provocations, ac certaminis in eas infiituendi. Licet verb Generofiffimus D. des Cartes ijlos Thefium & Confiderationum ajfultus atque
tef. inflituta

allatrationes

magno animo

contemferit, nihilque
ijli

unquam reponere

voluerir

tantm tamen Je impetravit, ut

Corollariorum Pro-

grammai Refponfum aliquod repofuerit. Quod Amico, cui mijit & potejlatem ejus fecit, non indignum fuit vifum luce public" quo mentent reducatur Programmais Author, fortaffis ad meliorem & quia nonnullis forte videatur in e contineri aliquid vindice dig:
\

num

deefi,

fuam

neque enim unquam exiftimationi aut partibus fuis defuit, vel D. Cartefius in refpondendo, fi quid adverfus Philofophiam refponftone dignutn fuerit produum At verb calumnias ac
.

nullam ex fuis fententiis aut refponfionibus feriunt, fed qu aut in objeiones tantm, vel fe excogitatas, vel ab aliis ad inventionem veritatis prolatas, incurrunt, aut hinc ind particulam ex fuis fcriptis vellicant, infuper habet. Scilicet, Aquila non captt mufcas c Sed Prfationum fatis ; atque ipfum Programmais examen & Notas lgre atque expendere, opra? fuerit pretium.
futiles nugas,
.

& qu

avoit pour titre Explication de l'Efprit .L'autre crit latin. humain ou de l'Ame raifonnable, o l'on montre ce qu'elle ejl & ce qu'elle peut tre. Il fut imprim Utrecht, premirement en forme de petit feuille livre fous le nom de M. Regius, fon ancien difciple, & enfuite en
a.
. .
.

tendue par manire de programme ou placart pour tre affich dans les places & les rues, fans nom d'Auteur ni d'Imprimeur. M. Defcartes par le l'ayant reu de cette fconde forme, reconnut auffi-tt l'Auteur DesVie de Monfieur La Baillet, (A. commun. ftile & par le bruit de Cartes, t. II, p. 334-335.) Corrigeons ici une erreur du prulgomne V, (Tome pus flamand. il s'agit d'un placard latin, et non la lettre
. .

DU

p. 109.)

Voir t. V, p. 109. De Desiderii Erasmi Adagia. Chilias III. Centuria il. Prov. lxv. mme la comparaison, rapporte ci-avant, p. 44, 1. 9-1 1, se trouve aussi dans Erasme, dition grco-latine du Nouveau Testament, prface de l'b.
c.

vangile selon saint Mathieu.

RENATO

des

CARTES

Philofophiae Reftauratori,
Seculi ornamento.

Nullius addi&us jurare in verba Magiftri, Dum verum ex veri fonte, Renate, bibis,

Et Menti reddis fua

jura,

& Senfibus aufers,


fidem
tollis,
:

Quam nimiam
Atque ex non

tribuit credula turba,

Nefcio quo dubitans paclo, dubia omnia


certis

omnia

certa legis.
:

Certe Atheus propriis cadit armis

& mal Sextus

Affenfum cohibens, vincitur arte fu. Nilque obftare poteft jam, Mente Deoque reperto, Materia ingenio fubditur, ecce, tuo.

Qu Motu

in varias diffiff

& mille

figuras,

Orbis tam vafti nobile furgit opus. Hinc Cli, Terrque, Marifque, atque Aeris almi Fufa per hoc magnum femina inane fluunt. Quae natura Ignis, rutilum fplendefcere Solem Quid faciat? Mixtis additus unde Color Unde tremor Terris, qu vi Maria alba tumefcant, Cur fexangula Nix, gutta rotunda, cadat? Cur Magnctem ineat Ferrum, vis fcire? Renati Hic unus labor eft, quem via nulla latet, Cujus & Ingenio affurgunt Prifcique Novique, Nec vidiffe ajunt fecula cuntta parem. Invidus huic quifquis renuit fubmittere fafces,

Naturam violans, Matris adulter erit. Et fragili dentem qurens illidere, foldo
Offendet. Melius, non
tetigiffe, fuit.

Cui

fie

extremis refpondent prima, quis illum

Haec fine crediderit pandere facra Deo?*


a.

De

qui sont ces vers

Dans une

lettre la princesse Elisabeth,

du

3i janvier 1648, Descartes dsigne le


lettres

nom

de l'auteur par

tard

un annotateur de
lettres, les

seulement. (Voir t. V, p. 114, 1. 14.) l'exemplaire de l'Institut, acceptant ces trois pre-

premires Clerselier lut Hey., et plus


les

complta ainsi Hey(danus). Mais peut-tre fallait-il lire le nom serait Huy(gens). C'est l'opinion de Baillet c'elt plutt M. Huyghens. [La Vie de Monfteur DesCartes, t. II, p. 335, en marge.) S'agirait il encore de Constantin Huygens, fils an de l'ami de Descartes? (Cf. t. V, p. 321-322.)
mires

Huy., auquel cas Je croirois que

RENTl DES CARTES

NOTJE
In

Programma quoddam,
fub finem Anni 1647
in Belgio editum,

cum hoc Titulo


Explicatio Mentis

human, five
ubi explicatur
effepojfit.

Anim

rationalis,

quid/it,

&

quid

10

Accepi paucis diebus duos libellos, in quorum 3 in altero te&e & uno aperte & dire&e impugnor oblique duntaxat. Et quidem priorem nihil moror
,
:

im habeo
i5

gratias ejus authori, qud,

cm

nihil ni

futiles cavillationes,

& nulli credibiles


hoc ipfo

calumnias, imfit,

probo labore

collegerit,

teftatus

fe nihil

invenire potuiffe in meis fcrijptis, quod 'merito reprehenderet, ficque ipforum veritatem, melis qum
fi

20

ea laudaffet, confirmant, idque cum difpendio fuse fame. Alius autem libellus magis me movet quamvis enim nihil in eo aperte de me habeatur, prodeatque
:

a.

Voir ci-avant, p. 338, note

a.

J42
fine

N0TiE

u-14.

nomine Authoris
quas
eft

tinet opiniones

& Typographi, quia tamen conjudico perniciofas & falfas, edi-

tufque

forma Programmatis, quod vel templorum valvis affigi, & quibuflibet legendum obtrudi polfit, dicitur autem jam antea typis mandatus fuiffe fub ali forma cum adjun&o nomine cujufdam, tanquam Authoris 8
,

quem

multi putant non alias


:

qum meas

opi-

cogor detegere ejus errores, ne mihi forte imputentur ab illis, qui cafu incident in obvias
niones docere
iftas chartas,

& mea fcripta

non legerunt.
vice

10

Sequitur

Programma quale ultim


prodiit in

lucem

EXPLICATIO
Mentis Human, Jive

Anim
>

rationalis, ubi explicatur quidjit,

&

quid

effe pojjit.

Mens humana

eji,

qu aliones cogitativ ab homine


in

primo peraguntur ; eaque


interno prinipio, conjijiit.

fol cogitandi facultate, ac


20

//.

Quantum ad naturam rerum


mens

attinet, ea videtur pati, ut

pojfit ejje vel fubflantia, vel

quidam fubfianti corcogitationem


ejje attri2

pore modus ;
buta,
a.

vel,Ji nonnullos alios Philofophantes fequa-

mur, qui Jatuunt extenjionem

&

qu

certis fubjantiis ,

tanquam fubjeis,

infunt,

Henry de Roy

(Regius). Voir ci-avant, p. 33g, note a.

4-> s.

In

Programma.

j^j

cm

ea attributa non fint oppojita, Jed diverfa, nihilobjlat,

quo minus menspojjit ejfe attributum quoddam, eidemjubjeo

cum

extenjione conveniens, quamvis


.

unum

in alterius

conceptu non comprehendatur


5

Quicquid enim pojfumus


contradilio-

concipere, id poteji

ejfe.

Atqui, ut mens aliquid horumfit,

concipi poteji ;

nem. Ergo ea

nam nullum horum implicat aliquid horum ejfe poteji.


III.

Errant
'

itaque, qui ajferunt, nos

humanam mentem

clare

&

dijine,

tanquam necejfari* corpore

realiter dijlin-

lam, concipere.

IV.

Quodautem mens
'5

rvera nihil

aliud Jit

qum Jubjlan-

tia,Jive ens realiter corpore dijlinclum,

&

alu,

ab eo
in

Jeparabile,

&

quod Jeorjim per Je Jubjijlere poteji: id


locis,
b

Sacris Literis, plurimis in


ita,

nobis ejl revelatum. Atque

quod per naturam dubium


in Sacris

quibujdam

ejfe poteji,

per

divinam

revelationem nobis jam


V.

ejl

indubitatum.

20

quod de corpore dubitare, de mente vero dubitare nequaquam, pojfimus. Hoc enim illud tantm probat, quod, quamdiu de corpore dubitamus, illam ejus
objlat,

Nec

modum

dicere non pojfimus.


VI.

25

Mens humana, quamvis Jit Jubjlantia


a.

corpore realiter

Sive au. (Note de l'dition princeps.)

b.

ratnus.

Si accuratam & non moralem rerum veritatem (Mme remarque.)

S-

cognitionem quce-

?44
difiinla,
\

NoTiE
in

5-17.

omnibus tamen alionibus, quandiu

efi

in

corpore,

efi

organica. Atque ideo, pro varia corporis dif-

pojitione, cogitationes mentis funt vari.

VIL

Cm hc fit

natur, corpore,
:

& corporis difpofitione,

diverf, nec ab hac oriri queat

ea ej incorruptibilis.

VIII.

Cmque ea
in fingulis

nullas partes, nec ulam extenfionem in confit tota in toto,

ceptufuo habeat : frufira quritur, an


partibus
tota.

&
10

IX.

Cm mens qu
queat, hinc
a

ab imaginariis atque a veris


efi,

affici

per

naturam dubium

an ulla corpora

nobis rvera percipiantur. Verm, etiam hoc

dubium
efi,

tollit
i5

divina in Sacris revelatio, qu indubitatum

Deum

clum & terram & omnia, qu Us & etiamnum confervare.


X.

continentur, creajfe,

Vinculum, quo anima cum corpore conjuncla manet,


lex immutabilitatis natur, qu
fiatu, in

efi

unumquodque manet

in eo

20

quo

efi,

donec inde ab alio deturbetur.

XL
Cmfitfubfiantia,

&

in

gneratione nova producatur:


ii,

reclifiime fentire videntur

qui animam rationalem, per

a.

renti.

Non moraliter, fed exquifitam & accuratam rerum veritatem qu(Mme remarque que ci-avant, p. 3^3, notes a et b.)

17-19-

In

Programma.
in generatione,

34$

immediatam creationem, Deo,


volunt.

produci

\XII.

Mens non
innatis
:

indiget ideis, vel notionbus, vel axiomatis


pji,

fedfola ejus facilitas cogitandi,

ad aiones

fuas peragendas, fufficit.


XIII.

Atque ideo omnes communes

notiones, menti infculpt,

ex rerum obfervatione vel traditione originem ducunt.


10

XIV.
Imo
ipfa Idea Dei,

menti

injita, ejl, vel

ex divin rve-

latione, vel traditione, vel

rerum obfervatione.

XV.
Conceptus nojler de Deo, five idea Dei,
i5

in

mente noflr

exijlens,

non eftfatis validum argumentum ad exiflentiam


:
\

cm non omnia exijlant, quorum conceptus in nobis obfervantur ; atque hc idea, utpote nobis concepta, idque imperfele, non magis quam cujufvis alius
Dei probandam
rei conceptus, vires noflras cogitandi proprias fuperet
20

XVI.
Cogitatio mentis
eft

duplex

intellelus

&

voluntas.

XVII.
Intellelus ejl perceptio
9 traditione
faute).
(sic, dit.

& judicium.
lut.,

princeps)] traduttione (dit.

de 1668,
88

uvres.

III.

346

NotjE

19-ao.

XVIII.
Perceptio ejlfenfus, reminifcentia,

&

imaginaiio.

XIX.
Omnis fenfus ej perceptio alicujus motus corporel, qu nullas fpecies intentionales dejderat : if\que fit, non
in externis fenforiis,

fed folo cerebro.

XX.
Voluntas eji libra,
differens
:

&

ad

oppofita, in naturalibus, in-

ut ipfa nobis teftatur confcientia.

XXI.

10

Hcfe

ipfam dtermint; nec cca ejdicenda, ut vifus

non dicendus furdus


Nulli facilis

ad magnam pietatis famam perveniunt,


fuperftitiofi

qum

&

Hypocritee 3

SEQUITUR

.5

EXAMEN PROGRAMMATIS.
Ad titulum
Adverto
in titulo
h
,

not.
affertiones de
:

non nudas

anima

rationali, fed ejus explicationem promitti


a.

ade ut cre-

Voir ci-avant,
fin

t.

VIII, premire partie, p.


est

2,

1.

16-17. Cette phrase,

reproduite la
p.

du placard de Regius,
1.

de Descartes. (Voir ci-aprs,

364,1.4-10.)
b. Ci-avant, p. 342,
i3.

o-ai.

In

Programma.

547

dere debeamus,

omnes

rationes, vel faltera praecipuas,

quas author habuit, ad ea, quae propofuit, non tantm probanda, fed etiam explijcanda, in hoc programmate
contineri; nullafque alias ab ipfo effe expetandas.
5

Qud autem animam


:

rationalem

nomine

mentis

huma-

n* appellet, laudo fie enim vitat aequivocationem, quae eft in voce animes, atque me hac in re imitatur.
Adjingulos articulos not.
In articulo primo h , \ietur velle illam
10
:

animam

ratio-

nalem definire, fed imperfete genus enim omittit, qud nempe fit fubftantia, vel modus, vel quid aliud folamque exponit differentiam, quam me mutuatus nemo enim ante me, quod feiam, illam in fol eft
;
:

cogitatione, five cogitandi facultate, ac interno principio


i5

(fupple ad cogitandum) confiftere afferuit.


In articulo fecundo c , incipit inquirere in ejus genus;
dicitque, videri rerum naturam pati, ut mens
\pqffit ejje

humana

vel fubjlantia, vel

quidam fubflanti corpore

modus.
10

Quae

aflertio
fi

rem, qum

contradidionem involvit, non minodixiffet, rerum naturam pati, ut mons

poffit effe vel fine valle vel

cum

valle.

Quippe

diftin-

guendum
tari,
25

eft inter illa,

quee ex natur fu poflunt rau-

ut quod jam feribam vel


fit

non feribam, qud


;

ali-

quis

prudens, alius imprudens

& illa, quae nunquam

mutantur, qualia funt omnia quae ad alicujus rei effentiam pertinent, ut apud Philofophos eft in confeffo.
a.

Ci-avant, p. 342,1. 14-15.


I.
1.

b. Ibid.,
c. Ibid.,

17.

2t.

J4^
Et

NotjE

3J-4-

quidem non dubium eft, quin de contingentibus dici poffit, rerum naturam pati, ut illa vel uno, vel alio modo fe habeant exempli cauf, ut jam fcribam, vel non fcribam. Sed cm agitur de alicujus rei eflenti, plan ineptum eft & contradictorium, dicere, rerum naturam pati ut fe habeat aliquo alio modo qum rvera fe habet. Atque non magis pertinet ad naturam montis ut non fit fine valle, qum ad naturam mentis humanae ut fit id quod eft nempe ut fit fubftantia, fi eft fubftantia, vel certe ut fit rei corporese modus, fi quidem eft talis modus. Quod hc nojier conatur perfuadere, atque ad iftud probandum fubjungit haec
:
|

10

verba: vel fi nonnullos alios philofophantes fequamur*, &c, ubi per alios philofophantes me aperte defignat
;

primus enim fum, qui cogitationem tanquam

praeci-

>5

puum attributum fubftantiae incorporeae, & extenfionem tanquam praecipuum corporeae, confideravi. Sed
non
dixi, attributa illa iis
:

mfie tanquam fubjedis


eft,

fe diverfis

cavendumque

hc aliud intelligamus

qum

ne per attributum nihil modum nam quicquid


:

20

alicui rei natur tribujtum efle-cognofcimus, five

fit

modus

qui pofit mutari, five ipfamet iftius rei plane

immutabilis eflenti, id vocamus ejus attributum. Sic

multa in Deo funt attributa, non autem modi. Sic

unum
dem

ex attributis cujuflibet fubftantiae

eft,

qud per
qui-

fe fubfiftat. Sic extenfio alicujus corporis,

modos

in fe varios poteft admittere

nam

alius eft ejus

modus, fi corpus iftud fitfphaericum, alius, fi fit quadratum verm ipfa extenfio, quae eft modorum illorum fubjedum, in fe fpetata, non eft fubftantiae cor;

3o

a.

Page 342,

1.

24-25.

, 4 -j6.

In

Programm

349

modus, fed attributum, quod ejus effentiam naturamque conflituit. Sic denique cogitationis modi
poreae
varii funt
:

nam

affirmare alius eft cogitandi


fie

modus

verm ipfa cogitatio, ut eft internum principium, ex quo modi ifti exurnon concipitur ut modus, fed gunt, & cui infunt, ut attributum, quod conflituit naturam alicujus fub-

qum

negare,

&

de

ejeteris

ftantiae, quse

an

fit

corporea, an ver incorporea, hc

quaeritur.
10

Addit,

ifla

attributa non effe oppofita, fed diverfa*.


:

Quibus

in verbis rurfus contradi&io eft

cm enim

agitur de attributis aliquarum fubftantiarum effentiam conftituentibus, nulla major inter illa oppofitio
effe poteft,
i5

qum quod
;

fint diverfa

& cm

fatetur,

ao

diceret, hoc effe diverfum ab illo, idem eft ac hoc non effe illud effe autem & non effe contraria nihil funt. Cm, inquit, non fint oppofita, fed diverfa, attributum quoddam eiobfiat quo minus mens pojfit effe demfubjeo cum extenfione conveniens, quamvis unum in b Quibus in verbis, alterius conceptu non comprehendatur manifeftus eft paralogifmus concludit enim de quibuflibet at|tributis, id, quod non nifi de modis proprie didis verum effe poteft; & tamen nullibi probat, men.
:

<>

tem
a5

internum principium effe talem modum fed contra, non effe, ex ipfifmet ejus verbis c De aliis autem in articulo 5 potis, mox oftendam
five cogitationis
;
.

attributis, quse

rerum naturas conftituunt,


[dit. lat.,

dici

non

20 comprehendatur] reprehendatur
a.

de

1668 faute).

Page 343,
1.

1.

I.

b. Ibid.,

1-4.

c. Ci-aprs, p. 354,1. 29.

50

NoTiE

a6-i8.

poteft, ea, quae funt diverfa,

alterius

conceptu
;

& quorum neutrum in continetur, uni & eidem fubjefto


:

convenire

idem enim eft, ac fi diceretur, unum & idem fubjedum duas habere diverfas naturas quod
quaeftio

implicat contraditionem, faltem

non compofito fubjedo hoc in loco.


Sed
effent
tria

cm de fimplici & eft, quemadmodum


fi

hc advertenda funt, quae

ab hoc fcriptore, nunquam in


eft,

bene intelleda tam manifeftos


10

errores incidiflet.

\Primum

ad rationem modi pertinere, ut quam-

vis fubftantiam fine illo facile intelligamus,

non pof:

fimus tamen vice verf

modum
a
,

clare intelligere, nifi


eft

fimul concipiamus fubftantiam cujus


1

modus

ut in

parte principiorum, art. 6i

explicui, atque in

hoc

i5

omnes Philofophi
attendiffe ad
:

confentiunt. Nqflrum

autem non

hanc regulam, ex ejus articulo quinto fit manifeftum ibi enim fatetur, nos pqfle de corporis exiJenti dubitare, cm intrim de mentis exi/enti non dubitamus h unde fequitur, mentem pofle nobis fine corpore intelligi, ac proinde non effe ejus modum.
:

20

Alterum, quod hc notari velim


entia fimplicia
eft,

eft,

differentia inter
illud

& compofita. Quippe

compofitum

quo reperiuntur duo vel plura attributa, quorum utrumque fine alio poteft diftinde intelligi ex hoc enim, quod unum fine alio fie intelligatur, cognofeitur non effe ejus modus, fed res vel attributum rei, quae poteft abfque illo fubfiftere ens autem fimplex illud eft, in quo talia attributa non inveniuntur.
in
:
|

25

a.

Premire partie de ce volume,


Ci-avant, p. 34?,
1.

p. 29,

1.

16.

b.

20-21.

s8-3o.

In

Programma.

j^i

Unde patet, illud fubje&um, in quo folam extenfionem cum variis extenfionis modis intelligiraus, effe
ens fimplex
:

ut etiam fubje&um, in quo folam cogi-

tationem
5

cum variis cogitationum modis agnofcimus.

Illud

autem, in quo extenfionem


,

&
:

cogitationem fimul

hominem fcilicet, conftantem anima & corpore, quem videtur author nojer pro folo corpore, cujus mens fit modus, hc
conlideramus
effe

compofitum

fumpfiffe.
10

Deniquehc notandum, in fubje&is, ex pluribus fubftantiis compofitis, feepe unam effe praecipuam, quse nobis ita confideratur, ut, quod ei ex reliquis adjungimus,
ni|hil

aliud

fit

qum modus

fie

homo

veftitus

compofitum ex homine & veftibus fed veftitum effe, refpedu hominis, eft tantm modus, quamvis veftimenta fint fubftantiae. Eodemque modo, potuit author nojier in homine, qui ex anima
confiderari poteft, ut quid
;

&
20

corpore

eft

compofitus, confiderare corpus tanquid, ratione cujus,

quam praecipuum

vel cogitationem habere, nihil

fed ineptum eft inde inferre,

animatum effe aliud eft qum modus ipfam animam, five id


;

per quod corpus cogitt, non effe fubftantiam corpore diverfam.

25

Conatur autem, quse dixit, confirmare hoc Syllogifmo Quicquid pojfumus concipere, id potejl effe : Atqui ut mens aliquid horum fit (nempe fubftantia, vel
:

modus

corporeae fubftantiae), concipi poteft : natn nullum horum implicat contradiclionem : Ergo &c. \ Ubi
eft,

notandum
3o
a.

pre, id poteft
Page 343,
1.

hanc regulam, quicquid pofiumus con\cieffe, quamvis mea fit, & vera, quoties

4-7.

2j2
agitur de claro
fibilitas

NOTiE

3o-3i.

&

diftindo conceptu, in quo rei pof-

continetur, quia

Deus

quae nos poffibilia effe clare

omnia efficere, percipimus non effe tapoteft


;

men temere ufurpandam, quia facile fit, ut quis putet fe aliquam rem rede intelligere, quam tamen prsejudicio aliquo excaecatus non intelligit. Atque hoc contingit huic authori,

cm negat

implicare contradidio-

nem, utuna
modus.
Si

& eadem

res habeat alterutram

duabus
10

naturis plane diverfis,

nempe, ut

fit

fubftantia, vel

tantm dixiffet, nullas fe percipere rations, propter quas mens humana credi debeat fubftantia incorporea potis

qum

fubftantiae corporeae
;

modus,
fet,

poffet ejus ignorantia excufari

fi

ver dixif-

nullas ab

humano
potis
|

ingenio poffe inveniri rationes,

quibus
tia

unum

qum
J

aliud probetur, arrogan-

quidem

effet

culpanda, fed non appareret contra-

didio in ejus
tia loquitur,

w.\

cm autem

dicit,

rerum naturam

pati, ut idem fit fubflantia, vel modus*,

omnino pugnan20

&

abfurditatem ingenii
b
,

fui oftendit.

fuum de me judicium profert. Ego enim fum, qui fcripfi mentem humanam ,clare
In articulo tertio

&

diftinde poffe percipi ut fubftantiam fubftantia

corpore diverfam

nofler

aliis nitatur

rationibus

qum

autem, quamvis non iftis contradidionem in-

volventibus, quas in articulo praecedenti explicuit,


errare pronunciat. Sed hoc
c
,

me

2 5

non moror. Nec examino


quae nonnihil ambiguitatis

verba, necejfario, five aclu

continent
a.

non enim funt magni momenti.

b.
c.

Page 342, 1. 22-24. Page 343,1. 8.


Ibid.,
1.

10, et note a.

31-33.

In

Programma.

j^j

Nolo etiam examinare, quse

in articulo quarto* de

Sacris Literis ha|bentur, ne videar mihi jus arrogare

de alterius religione inquirendi. Sed dicam tantm, tria gnera quaeftionum efle hc diftinguenda quae:

dam enim

fol fide creduntur, quales funt de myfte-

rio Incarnationis, de Trinitate,

& fimilibus;

alise

ver,

10

quamvis ad fidem pertineant, ratione tamen naturali quaeri etiam poflunt, inter quas Dei exiftentia & humanae animse corpore diftin&io folent ab Orthodoxis Theologis recenferi ac denique aliae funt, quse nullo modo ad fidem, fed ad folum ratiocinium humanum fpedant, ut de quadratur circuli, de auro arte Chymic faciendo, & fimilibus. Atqueut illi Sacrae Scripturae verbis abutuntur, qui ex iis maie explicatis has
;

i5

ultimas elicere

fe

putant

ita

etiam ejus authoritati

derogant, qui priores argumentis fol Philofophi

ao

demonftrandas fuflcipiunt fed tamen omnes Theologi contendunt, effe oftendendum, ipfas lumini naturali nonadverfari, atque in hoc praecipuum fuum ftudium ponunt. Mdias autem, non modo lumini napetitis
;

turali

non

adverfari arbitrantur, fed etiam hortantur

Philofophos, ut ipfas rationibus humanis pro viribus

demonflrent.
beat

Neminem autem unquam


Scriptura,
illi

vidi, qui afiir-

maret, rerum naturam pati, utres aliqua aliter fe ha25

qum docet Sacra

nifi vellet

indirecte

oftendere, fe Scripturae

fidem non habere.

Cm

enim pris nati fimus homines qum fadi Chriftiani, non credibile eft, aliquem ampledi feri eas opiniones, quas redae rationi, quae
3o

contrarias putat, ut fidei,


a.

hominem onftituit, per quam eft Chriftianus,


89

Page 343, 1. 12. uvres. III.

2^4
adhsereat.

NOTiE

33-35.

Sed forte etiam author nojier hoc non dicit verba enim ejus funt, per naturam dubium quibuf\dam effe poffe, quod per divinam in Sacris revelationem nobis
:

jam

eft

indubitaum In quibus duplicem contradi&io. :

nem

invenio

rei effentiam,

primam in eo, qud unius & ejufdem quam rpugnt non eandem femper
fieri,

hoc ipfo erit alia res, & alio nomine indigitanda), fupponat effe, per naturam dubiam ac proinde mutabilem aliam in

manere

(quiafi fupponatur alia

verbo quibufdam, quia,

cm omnium eadem fit natura,


effe poteft,

io

quod non nifi quibufdam dubium per naturam dubium.

non

eft

Articulus quintus* referendus eft adfecundum potis

qum ad quartum neque enim


:

in eo agit author de
fit

revelatione divin, fed de natur mentis, an


ftantia vel

fub-

i5

modus; atque ut probet defendi

poffe,

illam nihil aliud effe

qum modum, conatur


|

folvere

objetionem ex meis
fcripfi,

fcriptis

defumptam. Quippe
20

nos non poffe dubitare, quin mens noftra exiftat, quia, ex hoc ipfo qud dubitemus, fequitur, illam exiftere fed intrim nos poffe dubitare, an ulla cor; ; ,

pora exiftant unde collegi & demonflravi illam nobis clare percipi, ut rem exiftentem, five, ut fubftantiam, quamvis nullum plane corpus concipiamus, ac

negemus ulla corpora exiftere, ac proinde mentis conceptum non involvere in fe ullum conceptum corporis. Quod argumentum putat fe difflare,
etiam

25

cm

ait, illud

lantm probare, quod quamdiu de corpore

dubitamus, mentcm ejus


a.

modum

dicere non poJJimus b

Page 343,
Ibid.,
1.

1.

19.

b.

21-23.

35-3 7 .

In

Programma.
fit

j^
quod Phinatura
confiftit

Ubi

oftendit, fe plane ignorare, quid


:

lofophis vocatur modus

in eo

enim

modi, qud nullo pado


5

poffit intelligi,

quin concep-

tum rei, cujus eft modus, in conceptu fuo in|volvat, ut jam fupra explicui 3 No/ier autem fatetur mentem pofle aliquando intelligi fine corpore, quando fcilicet
.

10

unde fequitur, illam tune faltem dici non pofle ejus raodum. Atque, quod aliquando verum eft de alicujus rei eflenti vel natur, femper eft verum; fed nihilominus affirmt, rerum naturampati, ut mens fit tantm corporis modus b quae duo
de corpore dubitatur
;
:

manifefte contradidoria funt.

Inarticulofexto% quid

fibi velit,

non

capio.

Memini
ante

quidem
i5

audivifle in fcholis, animant ejfe aum corpo-

ris

organici; fed ipfam dici organicam,


audivi.

nunquam

Atque ideo ab authore nojro veniam peto, ut, quia nihil hc certi habeo quod feribam, meas conjeduras, non tanquam rem veram, fed tanquam conjeduras duntaxat, exponam. Duo inter fe
hanc diem
20

pugnan|tia mihi videor advertere

quorum unum

eft,

qud mens humana fit fubftantia realiter corpore diftinda; hocque aperte quidem dicit Author, fed rationibus, quantum poteft, difuadet, foliufque Sacrse
Scripturae authoritate probari pofle contendit; aliud
25

eft,

eandem

illam

mentem humanam
five

in

omnibus
,

fuis

adionibus fcilicet per

efle

organicam

inftrumentalem

quse

fe nihil agat, fed

qu corpus utatur, tancor-

quam membrorum fuorum confirmatione, aliifque


a.

b.
c.

Page 35o, 1. 11-14. Page 342, 1. 22-24. Page 343,1. 24.

Jf6
poreis modis
;

NoTjE

3 7 -3g.

atque

ita,

non quidem

expreffis verbis,
ejfe

qum corporis modum, ut etiam ad hoc unum probandum omnium rationum fuarum aciem inftruxit. Quae duo tam manifefte contraria funt, ut non putem, Authorem velle utrumque fimul letoribus credi, fed ea de infed re ipf affirmt, mentem nihil aliud
duftri
fie
|

inter fe mifcuifTe, ut fimplicioribus qui-

dem fuifque Theologis Scripturae authoritate aliquo modo fatisfaciat; fed intrim nafutiores agnofeant, illum, cm ait, mentem ejfe corpore dijlinam, ironi
uti,

10

atque omnino in e

elfe

opinione, qud nihil


a
,

fit

qum modus.
In feptimo etiam

&

oavo articulo

videtur tantm

ironi uti.
in

Atque retinet idem Socraticum fchema pojeriore parte articuli noni b Sed in priori ratio.

i5

nem

affertioni fuse adjungit, ideoque, illum ibi feri

agere,

credendum

effe videtur.

Nempe, docet per

na-

turam dubium
percipiantur ;

effe,

an ulla corpora nobis


affert,
c
.

rvera

rationemque
eft,

quia mens que ab

imaginants atque veris


fit,

affici poteji

Quae

ratio ut vera

10

fupponendum

poffe uti,

nos nullo intelledu proprie dido fed e tantm facultate, quae fenfus commu:

ais vocari folet

in

qu

feilicet

rerum tam verarum


25

qum imaginariarum fpecies recipiuntur, ut mentem afficiant, & quam ipfis brutis Philofophi vulgo concedunt. Sed fane, qui habent intelledum
funt
,

nec fa&i
folis reiis,

tanquam equus

&

mulus, etiamfi non


afficiantur, fed

rum verarum imaginibus


a.

etiam ab

Page 344,
1. 1.

1.

et

1.

7.

b. Ibid.,

14-17.

c. Ibid.,

12-14.

3g-4-

In

Programma.
aliis

j^y

ex caufis occurrunt, ut contingit in fomnis, unas tamen ab aliis rationis lu-

quse in

eorum cerebro

mine
fit,
5

clariffime dignofcunt. Et,

qu

via id refte ac tuto

tam accurate

in

meis fcriptis explicui, ut nemieft

nem, qui ea perlegit, & intelligendi ticum effe poffe, confidam.


In decimo
fufpicari.

capax, Scep-

&

undecimo articulo", licet etiam ironiam


fi

Atque

anima credatur
:

effe fubftantia, ri-

10

diculum eft & ineptum, dicere vinculum, quo ipfa manet cum corpore on\juna, ejfe legem immutabilitatis natur, qu unumquodque manet in eo ftatu in quo eji b ;Eque enim, quse disjun&a funt, ac conjun&a, manent
}
.

i5

20

eodem ftatu, quamdiu nihil eorum ftatum mutt; quod hc non quaeritur, fed quomodo fit, ut mens fit corpori conjunda, non autem ab eo disjunta. Si autem anima fupponatur effe modus corporis, rete dicitur, non aliud quaerendum effe vinculum, quo ei jungatur, qum quod maneat in eo ftatu in quo eft, quia nullus alius eft modorum ftatus, qum qud infint rbus quorum funt modi. In articulo 12 e non videtur nifi folis verbis me
in
,

diffentire.

Cm

enim

ait,

mentem non indigere

ideis,

vel notionibus, vel axiomatis innatis,

&

intrim eifacul-

tatem cogitandi concedit (puta naturalem five inna25

quod ego, fed verbo negat. Non enim unquam fcripfi vel judicavi, mentem indigere ideis innatis, quae fint aliquid diverfum
tam), re afiirmat plane idem,
|

ab ejus facultate cogitandi


a.

fed

cm

adverterem,

Page 344,
1.

1.

18 et

1.

22.

b. Ibid.,
c.

19-21.
1.

Page 345,

3.

Voir

t.

VII, p. 37,

1.

29, p. 38,

1.

10.

Jj8

NOT\E
in

4'-43.

quafdam

me

efle cogitationes, quae

non ab

objectis

externis, nec voluntatis meae determinatione proce-

debant, fed fol cogitandi facultate, quae in

me

eft,

ut ideas five notiones, quae funt iftarum cogitatio-

num formae,
illas innatas

ab

aliis adventitiis

aut fais diftinguerem,

vocavi.

Eodem

fenfu,

quo dicimus, gene-

rofitatem efle quibufdam familiis innatam, aliis ver

quofdam morbos, ut podagram, vel calculum non qud ideo iftarum familiarum infantes morbis iftis in utero matris laborent, fed qud nafcantur cm qu:

10

ad illos contrahendos. |Egregiam ver confequentiam, in articulo i3 a ex praecedenti deducit. Ideo, inquit,(qud mens, fcilicet,
five facultate
y

dam difpofitione

non indigeat
ei fufficiat)

ideis innatis, fed fola facultas cogitandi


notiones, menti infculpt,
i5

omnes communes

ex rerum obfervatione, vel traditione, originem ducunt :

tanquam,
ftare,

fi

facultas cogitandi nihil pofit per fe prse-

nihilque

unquam

percipiat vel cogitet,

nifi

quod
20

accipit

rerum obfervatione vel traditione, hoc eft, fenfibus. Quod ade falfum eft, ut contra, quifquis rede advertit, quoufque fenfus noftri fe extendant, & quidnam fit praecife, quod ab illis ad noftram cogi-

tandi facultatem poteft pervenire, debeat fateri, nul-

larum rerum ideas, quales eas cogitatione formamus,


nobis ab
illis

exhiberi.
five

Ade

ut nihil

fit

in noftris ideis,

25

quod menti,
tum,
|

cogitandi facultati, non fuerit inna-

folis iis circumftantiis exceptis, quae


:

ad expe-

qud nempe judicemus, has vel illas ideas, quas nunc habemus cogitationi noftrae praefentes, ad res quafdam extra nos pofitas referri
rientiam fpedant
:

3o

a.

Page 345,

1.

7.

43-45.

In
iftae

Programma.

o,

non quia

res illas ipfas noftrse menti per organa

fenfuum immiferunt, fed quia tamen aliquid immiferunt, quod ei ddit occafionem ad ipfas, per innatam fibi facultatem, hoc tempore potis qum alio, efformandas. Quippe nihil ab objedis externis ad mentem noftram per organa fenfuum accedit, praeter motus quofdam corporeos, ut ipfemet author nojer, in a art. ig ex meis principiis affirmt fed ne quidem
,
;

ip*
io

motus, nec
b
.

figurae

ex

iis ortae,

nobis concipiun-

tur, quales in organis


tric explicui

fenfuum

fiunt, ut fufe in

Diop-

Unde

fequitur, ipfas

rarum ideas nobis


fimilium, ut
i5

effe

innatas.

motuum & figuAc tant magis


fonorum,

innatae effe debent ideae doloris, colorum,

&

mens

noftra poffit, occafione


;

quorundam

motuum corporeorum, fibi eas exhibere nullam enim fimilitudinem cum motibus corporeis habent. Quid autem magis abfurdum fingi poteft, qum qud omnes communes notiones, quae menti noftrae infunt, ab
iftis

motibus oriantur,

&

fine illis effe

non

poflint

20

Vellem, nojer

me

doceret, quifnam

ille fit

corporeus

motus, qui poteft in mente noftr formare aliquam communem notionem, exempli cauf, quod, queadem funt uni tertio, Jint eadem inter fe, vel quamvis aliam
:

i5

motus funt particulares, notiones ver illse, univerfales, & nullam cum motibus affinitatem, nullam ve ad ipfos relationem, habentes.
ifti

omnes enim

Pergit tamen, in articulo 14 e affirmajre, ipfam ideam


,

a.

b.

Page 346, 1. 3. Tome VI de cette

dition, p. 109,

Et premire partie de ce

t.

VIII,

p. 3i9-323.
c.

Page 345,

1.

10.

6o
eft,

NotjE

45-47.

Dei, quae in nobis


cui
fit

non noftr cogitandi


Cujus
aflertionis

facultate,

innata, fed ex divin revelatione, vel traditione, vel


ejfe.
fi

rerum obfervatione,
cilis

errorem fa5

agnofcemus,
efe, vel

confideremus, aliquid dici pofle


eft

ex alio

quia hoc aliud

caufa ejus proxima


;

&

primaria, fine qu efle

non

poteft

vel quia eft

remota & accidentaria duntaxat, quae nempe dat occafionem primariae, producendi fuum effe&um uno tempore potis qum alio. Sic artifices omnes funt operum fuorum caufae primariae & proximae qui ver
;

10

jubent, vel

mercedem promittunt, ut illa

faciant, funt
nifi juffi

caufae accidentariae

&

remotae, quia fortaflis


eft,

non
vel

facerent.

Non autem dubium


faepe
fit

quin traditio

rerum obfervatio

caufa remota, nos invi|

tans, ut ad ideam,

quam habere poflumus

de Deo,

1$

attendamus, illamque cogitationi noftrae praefentem exhibeamus. Qud autem fit caufa proxima iftius ideae effeftrix, nemine dici poteft, nifi ab eo, qui putat nihil nobis de Deo unquam intelligi, nifi quale fit

hoc nomen, Deus, vel qualis fit figura corporea quae nobis ad repraefentandum Deum pitoribus exhibetur.

20

Quippe obfervatio,

fi

fit

per vifum, nihil pro-

pri fu vi menti exhibet praeter piduras,

piduras ex fol

quidem motuum quorundam corporeorum


;

&

varietate confiantes, ut ipfe Author no/ier docet

fi

a5

perauditum,

nihil praeter

verba

&

voces;

fi

ver per

alios fenfus, nihil in e

habetur quod

referri poflit

ad

Deum.

Et fane,

qud

vifus nihil praeter pituras, nec


fe exhi3o

auditus praeter voces vel fonos, proprie ac per


beat, unicuique eft manifeftum
|quae praeter iftas voces vel
:

ade ut illa omnia piduras cogitamus tan-

47-48.

In Programma.
fignificata,

j6i

nobis repraefententur per ideas non aliunde advenientes qum noftr cogitandi facultate, ac proinde
eft,
5

quam earum

cum

ill

nobis innatas, hoc


:

potenti nobis femper inexiftentes

effe

enim

in

aliqu facultate,
taxat, quia

non

eft, effe

a&u, fed potenti dumnihil aliud

ipfum nomen facultatis

qum

potentiam defignat.

Qud

ver de

Deo

nihil praeter

nomen vel effigiem corpoream poffimus cognofcere, nemo poteft affirmare, nifi qui fe aperte atheum, at10

i5

que etiam omni intelle&u deftitutum, fateatur. Poftquam A uthor nofler iftam fuam de Deo opinionem expofuit, rfutt in art. i5* argumenta omnia, quibus Dei exiftentiam demonftravi. Ubi fane mirari fubit hominis confidentiam, qud tam facile, tam |paucis verbis, putet fe omnia poffe evertere, quae ego long & attenta meditatione compofui, libroque integro explicui. Sed nempe omnes rationes, quas ad hoc attuli, ad duas referuntur Prima eft, qud oftenderim, nos habere Dei notitiam, five ideam, quae talis
:

20

eft, ut,

cm ad eam fatis
b
,

explicui

attendimus, &, eo modo quo rem perpendimus, ex fol ejus confiderafieri

tione cognofcamus,

non poffe quin Deus


poffibilis

exiftat,

quoniam
tingens,
25

exiftentia,

non

duntaxat vel con-

quemadmodum
omnino

in aliarum

omnium rerum
con-

ideis, fed

neceffaria

&

alualis, in ejus

ceptu continetur. Hanc autem rationem,


cert

quam pro

&

evidenti demonftratione,
alii

non ego

folus habeo,

fed habent etiam

plures, iique

dodrin

&

ingenio

fupra caeteros eminentes, qui


a.

eam cum cura examina-

Page 345,1.
uvres.

i3.
t.

b.

Mdit. V. Voir
III.

VII, p. 65-67.

90

J2

NOTJE
|

48-5o.

runt:
tt.

hanc, inquam, Auhor Programmais

fie

rfu-

Conceptus nojer de Deo, Jive idea Dei

in

mente

nofir exijlens, non ej fatis

validum argumentum, ad
exijiant,
5

exiflentiam

Dei probandam, cm non omnia


in nobis obfervatur*.

quorum conceptus
oftendit, fe

Quibus verbis

mea quidem

feripta legiffe, fed ea nuilo


:

modo
vis

intelligere, vel potuiffe, vel voluiffe

non enim

mei argumenti defumiturab ide

in gnre fumpt,

fed peculiari ejus proprietate, quae in ide,

quam ha10

bemus de Deo, evidentiflima eft, atque in nullis aliarum rerum conceptibus poteilreperiri nempe ab exiftenti'ae neceffitate, quae requiritur ad cumulum perfedionum, fine quo Deum intelligere non poffumus. Aliud argumentum, quo demonftravi Deum effe, exeodefumpfi, qud evidenter probaverim, nos non habituros fuiffe faculjtatem, ad omnes eas perfediones quas in Deo cognofeimus, intelligendas, nifi verum effet, Deum
:

i5

exiere, nofque ab illo effe creatos

b
.

Quod

putat

Nojer

fe

abunde

diffolvere, dicendo, ideam,

quam ha20

bemus de Deo, non magis quam cujufvis


verbis,

alterius rei con.

ceptum, vires nojlras cogitandi propriasfuperare c


fi

Quibus

eum, quemde Deo conceptum fine gratiae fupernaturalis auxilio habemus, non minus effe naturalem qum fint reliqui omnes quos
tantm
intelligit,
,

habemus de
contra

aliis

rbus,

mecum
Si

fentit; fed nihil inde


illo

25

me

colligi poteft.

ver exiftimat, in

conceptu non plures perfetiones objedivas involvi qum in omnibus aliis fimul fumptis, aperte errt; ego
a.

Page 345,
Page 345,

1.

14-17.
t.

Lire obfervantur.
VII, p. 5i-52.

b.
c.

Mdit. III. Voir


1.

17-19.

5o-5j.

In

Programma.
exceffu,

}6j

autem ab hoc
defumpfi.

folo

perfedionum

quo nofter

de Deo conceptus alios fuperat, argumentum

meum

\Infex reliquis articulis*, nihil habet notatu dignum,


5

ni qud,

confufe

cm velit animse proprietates diftinguere, admodum & improprie de iis loquatur.


,

Quippe ego dixi b eas omnes referri ad duas praecipuas,quarum una eft perceptio intelleds, alia ver
determinatio voluntatis, quas Nofter vocat intelleclum
10

quod vocavit intelleclum, dividit in perceptionem &judicium d qu in re me diffentit. Ego enim, cm viderem, praeter perceptionem, quae praerequiritur ut judicemus, opus effe
vnluntatem
.

&

Ac deinde

illud,

affirmatione vel negatione ad


5

formam

judicii confti-

tuendam, nobifque
judicandi, qui

faepe effe

liberum ut cohibeamus
:

affenfionem, etiamfi

rem percipiamus
hoc

ipfum

adum

non

nifi in affenfu,

eft,

in affirma-

tione vel negatione confiftit,

non

retuli

ad percep-

tionem in|telleds, fed ad determinationem volun20


tatis.

Poftea, inter fpecies perceptionis,


nifi

non enumee
:

rat,

fenfum, reminifcentiam,

&

imagint ionem

unde colligi poteft, eum nullam intelledionempuram, hoc eft, intelle&ionem quae circa nullas imagines
corporeas verfetur, admittere
*5
;

ac proinde ipfum fen-

tire,

nullam de Deo, nec de mente human, vel aliis incorporeis rbus, cognitionem haberi cujus rei non
:

aliam caufam poffum fufpicari,


a.

qum qud
xxxn.

eae,

quas

b.
c.

Page 345, 1. 20, p. 346, 1. 12. Premire partie de ce t. VIII, p. Page 345, 1. 21.

17, art.

d. Ibid.,\. 23.
e.

Page 346,

1.

2.

564
habet de
ut nullam
illis

NOTiE

5*-54-

rbus, cogitationes fint tam confufse,

unquam puram, & ab omni corpore imaa


,

gine diverfam, in fe animadvertat.


In fine denique
fcripto

addidit haec verba ex

meo

aliquo
pietatis
.

defumpta

Nulli facilius ad

magnam

famam perveniunt, qum fuperjiitiofi &


:

Hypocrites Qui-

bus quid fignijficare velit, non video nifi forte rfrt ad hypocrifim, qud ufus fit ironi multis in locis fed non puto, illum ift via poffe ad magnam pietatis
;

famam

pervenire.

10

Cseterum, cogor hc

fateri,

me pudore

fuffundi,

quod antehac ium Authorem, tanquam


perfpicaciffimi

ingenii virum, laudarim, atque alicubi feripferim,

me non

putare ullas ab ipfo doceri opiniones, quas


i5

nollem pro meis agnofcere b . Sed nempe, quando ifta feribebam, nullum adhuc videram ejus fpecimen, in quo fidus exferiptor non fuifTet, nifi tantm femel
in verbulo

uno c quod
,

rarem nihil taie bam, ipfum in reliquis magno cum affedu opiniones ampledi, quas veriffimas arbitrabar, id ejus ingenio & perfpicacitati tribuebam. Nunc autem mul|tiplex experientia cogit me, ut exiftimem, non tam amore veritatis eum teneri, qum novitatis. Atque quoniam omnia, quae ab aliis didicit, pro antiquis & obfoletis habet, nihilque fatis novum ei videtur, nifi quod ex proprio cerebro extundit eft autem ade infelix in
;

tam maie cefiferat, ut fpeamplius effe aufurum & quia videilli

20

25

a.

Page 346,

1.

13-14.
1

b.
c.

Voir ci-avant, Epift. ad Voetium, p. 63, 1. n-12. Hominem ejfe ens per accidens. Voir t. III, p. 460,

etc.

5 4-56.

In

Programma.

j6

nullum unquam verbum in ejus fcriptis notaverim (quod ex aliis non exfcripfiffet), in quo non aliquem errorem contineri judicarem monere debeo illos omnes, qui meas opiniones ab eo defendi bi perfuadent, nullas effe, non modo in Metaphyfuis inventis, ut
:

Jicis,

in quibus aperte mihi adverfatur, fed etiam in

Phyjicis,

de quibus alicubi in fuis fcriptis


fcripta

non maie proponat & digner, qud talis Door


io
jalii

quas corrumpat. Ade ut magis inagit,

mea

pertratet, atque

interpretanda five interpolanda fufcipiat,


nonnulli

qum qud

fumm cum acerbitate ipfa impugnent. Quippe neminem ex acerbis iftis adhuc vidi, qui
tribueret opiniones meis toto clo di-

non mihi
i5

verfas, atque

ade abfurdas

ne ullis cordatis viris poffit eo ipfo tempore, quo haec fcribo, mihi adhuc afferuntur duo novi libelli ab aliquo hujus generis adverfario confcripti a in quorum priore habetur Effe Neote,
:

non verear, perfuaderi meas effe. Sic


ineptas, ut

&

ricos nonnullos, qui ceriam


20

omnem fidem
negare,

fenfibus abro-

gant,

& Philofophos Deum

&

de ejus exijen

dubitare pojfe contendunt, qui infitas intrim natur

human menti de Deo notifias auales, fpecies, & ideas, admittunt. Dicitur autem in altero Neotericos ijlos au:

dacler pronunclare,
25

Deum
|

non mode ngative, fed

& po-

fitive,

Atque in utroque libello nihil aliud agitur, qum quod argumenta multa congerantur ad probandum primo, nos nullam
fut caufam efficientem dici debere.
:

Dei cognitionem acluaem in utero matris habuiffe, ac proinde nullam de Deo alualem fpeciem & ideam menti
3o

nojlr ingenitam; fecundo, non oportere


a.

Deum
t.

negare,

Livrets de Jacques de Rives (Jacobus Revius). Voir

V, p. 126-128.

}66
atque
illos effe

NOTiE
atheos

56-58.

gari; tertio

& legbus puniendos qui eum nedenique, Deum non effe caufam efficienme
5

tem fui ipfius.

Quae omnia poflem quidem fupponere contra

non

fcribi,

quia
nulla

nomen meum
efl

in

ifiis

libellis
iis

habetur,

&

opinionum, quse in

non impu-

gnantur,

quam non

plane abfurdam

&

falfam putem.

Sed tamen, quia non diffimiles funt iis quse jam faepe ab aliis ejufdem ordinis hominibUs mihi per calumniam fuerunt imputatae, nullique alii agnofcuntur
quibus
eae tribui poffint
;

10

ac denique quia multi non


|

dubitant, quin ego


fcripti funt
:

ille fim,

contra

quem

ifti

libelli

monebo

hc, ex occafione,

earum auintellei5

thorem

Primo, per ideas innatas


xiffe, nifi belli,

me

nihil

unquam

quod ipfemet, in pag. 6 fui pofterioris liverum effe expreffis verbis affirmt, nempe nobis

natur inejfe poteniam, qu

Deum

cognofcere pojfumus

quod autem

iflae

ideae fint acluales, vel

quod

fint

fpe-

cies nefcio quae cogitandi facultate diverfae,


:

nec

20

unquam fcripfiffe nec cogitafle im etiam me magis qum quenquam alium ab ift fupervacu entitatum
fcholafticarum fupelleftile elle alienum, ade ut
rifu abftinere

non potuerim, cm vidi magnam illam catervam, quam Vir, fortaffe minime malus, laboriofe collegit ad probandum, infantes non habere notiiiam
matris,

2 5

Dei aclualem, quandiu funt in utero me hoc pafto egregie impugnaret.


Secundo,

tamquam

fi

me

nunquam etiam

docuiie,

Deum

effe
3c

negandum, vel ipfum nos poffe decipere, vel de omnibus


3

Non la ligne (dit. pr inceps). -

14 Mme remarque.

28 Idem.

58-5 9

In

Programma.

367

ejje

dubitandum, vel fidem

omnem fenfibus abrogandam,

velfomnum

vigili non dijlnguendum, vel fimilia, quae

calumniatoribus imperitis aliquando mihi objeda funt fed omnia ifta expreffiffimis verbis rejeciffe, va;

lidiffimifque

argumentis, im etiam

aum

addere,

validioribus
refutafle.

qum ab ullo ante me refutata fuerint, Quod ut commodis&efficacis praeftarem,


mearum,
.

propofui, initio Meditationum

ifta

omnia

tanquam dubia,
10

quae

venta, fed Scepticis


iniquius,

non me primm fuerunt indudum decantata 3 Quid autem

qum

tribuere alicui fcriptori opiniones,


refert ut eas refutet

quas eo
tius,
fse
i5

fine

tantm

qum
;

fingere, faltem illo

Quid ineptempore, quo iftse fal?


|

opiniones proponuntur

& nondum

refutantur,

eas doceri

atque ideo illum, qui refert atheorum ar-

Atheum temporarium? Quid magis purile, qum dicere, fi moriatur intrim priufquam fperatam fuam dmonftrationem fcripferit vel invenerit, eum Atheum moriturum, ipfumque in anteceffum pergumenta,
ejje

20

niciofam dotrinam
iftas falfas

docuifife,

non autem

ejje

facienda

mala, ut eveniant bona,

&

talia.

Dicet forte aliquis,

me

opiniones non retulifle tanquam aliorum,

fed

tanquam meas. Verm quid hoc refert? quandoquidem in eodem libro, in quo ipfas retuli, omnes re;

25

futavi
iis

atque ex ipfo
efife

libri titulo

potuit intelligi,

me ab
.

credendis

plane alienum, quandoquidem in eo

dmonjrationes de exiflenti Dei promittuntur h Eflne aliquis ade flolidus, ut exiftimet, eum, qui talem librum componit, ignorare, dum primas ejus paginas
a.

Tome

VII, p. 17-23.

b. Ibid., p. p. xix, xxi, zxiu.

j68
exa|rat,

NOTiE

5^.

quid in fequentibus demonftrandum fufcpeftylus

rit?

Objediones autem tanquam meas propofui, quia

meditationum, quem rationibus explicandis aptiffimum judicavi. Quae ratio fi noftris

hoc exigebat

cenforibus non fatisfacit, velim fcire, quid dicant de


Sacris Literis,

cum quibus

nulla

humana

fcripta funt

comparanda, quando vident in iis nonnulla, quse non poflunt rede intelligi, nifi fupponantur tanquam ab impiis, vel faltem ab aliis qum Spiritu Sando vel Prophetis dida efle. Qualia funt, Eccl. cap. 2, haec verba Nonne melius eft comedere & bibere, & ojendere animfu bona de laboribusfuis, & hoc de manu Deiej.
:

10

Quis

ita

devorabit
:

&

dliais affluet ut ego ? Et in capite

fequenti

Dixi

in

corde meo de filiis hominum, ut probai5

ret eos Deus,

&

ojienderet Jimiles ejfe bejiis. Idcirco unus

interitus efi homi\ni$

&

jumentorum,

&

qua

utrifque

conditio : Jicut moriur homo,Jic


literfpirant omnia,

&

illa

moriantur ; fimi-

homo jumento amplius, &c. An credunt ibi Spiritum Sandum nos docere, ventri efle indulgendum, & affluendum deliciis, animafque noftras non magis efle immortales qum jumentorum? Non puto eos ufque ade efle furiofos. Sed neque debent etiam calumniari, qud iis inter fcrinihil habet

&

20

bendum non

ufus fim cautelis, quae

nunquam ab

ullis
25

aliis fcriptoribus

fuerunt obfervatae, nec ab ipfo qui-

dem
rem,
fed

Spiritu

Sando.

Tertio denique,

moneo

libellorum iftorum autho-

me nunquam

fcripfifle,

Deum

non modo ngative,

& pojtive,

fut caufam efficientem dici debere, ut in


libelli

pag. 8 porterions fui

valde inconfiderate

affir-

3o

mat. Quaerat, lgat, evolvat

mea

fcripta

nihil

un-

6j-63.

In

Programma.

j6

quam fimile in illis reperiet, fed omnino contrarium. Me ver talibus opinionum portentis qum maxime
omnibus, qui vel fcripta mea legerunt, vel aliquam me notitiam habent, vel faltem omnino fatuum effe non putant. Atque idcirco admodum miror, quis fit fcopus iftorum Calumniatorum nam fi volunt perfuadere hominibus, ea me fcripfiffe, quorum plane contrarium in meis fcriptis reperitur, deberent pris curare, ut omnia, quse in lucem edidi, fupprimantur, nec non etiam, ut ex eorum, qui jam ea legerunt, memori deleantur: quamdiu enim hoc non faciunt,plus fibi nocent qum mihi. Miror etiam, qud contra me, qui eos nunquam
effe
eft iis
:

remotum, notiffimum

io

laceffivi,
i5

nihilque nocui, fed qui fortaffe,

fi

me
|

irrita-

rint,

nocere poffem, tant

cum

acerbitate ac

tanto

ftudio invehantur, interimque nihil agant contra mul-

tos alios, qui

eorum dodrinam

libris integris refu-

tarunt, ipfofque ut Simplicios

*o

Andabatas a deriferunt. Nolo tamen hc quicquam addere, quo revocem illos ab inilituto libellis me fuis impugnandi video
:

&

libenter

me

tanti fieri

ab

ipfis

fed

iis

intrim precor

fanitatem.

Hc fcripta funi Egmond


Decembris, Anno 164J.
j5

in

Hollandi, circa fincm

FINIS.

a.

Centuria

Voir ci-avant, p. 168, note b. Voir Erasme, Adagia Andabat. ni. Prov. 33
:

Chilias II.

uvre.

III.

91

CLAIRCISSEMENT

Regius ne se

tint

pas pour battu, aprs la rponse de Descartes son

placard de 1647. Il revint la charge, deux reprises, en 1648 et en 1657 i" Explicatio Mentis humance 6c. contra Cartefium. (Ultraj., 1648,
in-4.)

Brevis explicatio Mentis human. five Anim rationalis, antea puexamini propojita, 6 deinde oper H. Regii Ultraj. nonnihil dilucidata, 6 notis Cartejii vindicata. Editio pojtrema... (Traj. ad Rhen., typis Th. ab Ackersdijck et G. Zijll, anno 1657, in-4, 36 pp.) Entre temps, un ami de Descartes, Tobie d'Andr [Tobias Andra), avait publi, en i653, une rponse Regius Brevis Replicatio repofita Brevi Explicationi Mentis human, five Ania
blico
:

m rationalis,
Cartejii in

D. Henrici Regii, Medici ac Philofophi Vltrajeini,

notis

Programma ejufdem argumenti firmandis, veritatique magis illujirand. A Tobia Andr*, A. L. M. Hijl. 6 L. Gr. Profejf. Ord. in
almd Groning Omlandique Academid. (Amftelodami, typis Ludovici Elzevirii, i653. Marque la Minerve. Pet. in-12, 6 ff. limin., 3opp., 1 f.
:

d'errata,

f.

blanc.)
:

Methodi Cartefian confideune rponse, en faveur de Descartes, aprs la mort du philosophe Joh. Claubergii, in publico Teutoburgenft ad Rhenum Atheno profejjoris, Defenjio Cartefiana, adverfus Iacobum Revium theologum Leidenfem, 6 Cyriacum Lentulum, prqfejforem Herbornenfem : pars prior exoterica, in qu Renati Cartejii differtatio de Methodo vindicatur, fimul illujria
D'autre part, Revius venait de publier
ratio theologica. (Lugd. Bat., 1648, in-12.) Cet ouvrage suscita
:

Cartefian logic

philojophi fpecimina exhibentur. (Amftelodami,


1

apud Ludovicum Elzevirium, i652, pet. in-12, 6 ff. limin., 63 pp.) Enfin Cyriacus Lentulus, professeur Herborn, avait publi contre Descartes Nova Ren. Des Cartes fapientia, faciliori qum antehac methodo detea.
:

(Herbornae, i65i, in-12.)

TABLE DES MATIERES

Avertissement
Frontispices

m
iv

Kpistola ad G. Voetlnm

Argdmentum
Voetio Des Cartes
Pars Prima.
s.

3 d
i3

De

IntroduQione Philos Cart

14

Secunda.

De fais

Voetii

27

Tertia.

De

Philos. Cart. capite 1 et 2"

35

Quarta.

De

ufu librorum

& dorin

Voetii

39

Quinta.

De
>

Philos. Cart. capite 3"

55

Sezta.

De

libro Confrat.

Mar

64

Septima.

De

meritis G. Voetii

.(

107

Oftava.

De Prfatione

Philos. Cart.

& feionc

3"

36

Nona.

De
Eclaircissement

4* feione

169
195

(Brederodius)

II (Colvius,

Heereboord, Elifabelh)

....

196

}ji

Table des Matires.

Lettre Apologtique aux Magistrats d'Utrecht

....

199

Aux

Magistrats d'Utrecht

201

Eclaircissement

274
277 279

QuERELA APOLOGEHCA

Ad Leorem
Nob.

& Ampl.

Domini, etc
I

283
3i8

Eclaircissement

(G. Voetius)

II (Descartes et

Desmarets)

319

III (Theologia moralis reformata)

324
335 337

Not in Programma quoddam Ad Leorem


Carmen

...

340
341

Not*

etc

Eclaircissement

....

370

INDEX

DES

NOMS PROPRES

PREMIERE PARTIE
Adam
Bi.au
et

Eve
:

Aristote
:

100. 192, 323, 327.


:

GRAsio(Horatius;

178.

Mintrva

4.

XVIII.
:

Musa

4.
:

Charits

4.

Pontanu
:

Copernicus : 85, 86, 98, 337. Democritus 325, 348. Elisabeth a (Princeps) 1. Elzevier xy-xviii. Fredericus (Rei Bohemi.-e) 1. Gilbert 300.
:

178. Ptoi.em*U5 85, 337. Regiomontanus 178, 180.


: :

Sarsius (Lothrius)

voir Grassius.

Scheiner (S. Stotci: 317.

I.)

95.

Tycho-Brahe

85, 86, 96, 87, 98.

DEUXIME PARTIE
Adam Stuart
:

338.
:

Adolphus Venator

141.

JEmuus

(Ant.)

203-4, 279, 288-4.


:

Archiuedes 177-8, 203, 284. Aristoteles 19, 26-7, 197. Arminius 87.
:
:

Agrippa (Henricus-Cornelius)

23.

Arondel (Comte
Atlas
;
1

d')

198.

Alexander: 219. Auan 265. Andabat : 168, 369. Anselmus Parmensis 22. Apelles 219. Apmon 22.
: :

203, 284, 292. Augustinus (S ) 252, 308. Assuerus 265.


:

Baillet (Adrien) Basso (Seb.) 26.


:

195-6, 3370, 340.

Archilochus

140.

Batelier (Jacob)

63, 171.

a. Les chiffres gras indiquent les pages o les noms propres se trouvent dans le texte mme de Descartes; les autres chiffres renvoient seulement aux notes, avertissements et claircissements. Le nom de Voet (pre et fils), figurant, ou peu s'en faut, toutes les pages, n'a pas t mentionn

sur cette

liste.

574
Bbrgaign (H.) Beza io5. Bileam 97. Blaku 83. Bolsecus 171. Boordin (Lt P.)
: : :

Index.
66, 72.

Eucudes 167. Eustachius a S" Paolo


:

196.

Faulhaberus Faustus 23.


:
:

i5a.

222.
:

Fimbria
66, 72, 100,

83, 186, 192.


:

Breoerodb (J.-W. van)


i

Focanus (Jacobus)
:

69, 127.
:

9 5.
de)
:

Bruyn (Gualterus

204.

Cainus : 146, 323. Calvinus io5, 141, 171. Campanzlla 22.


:
:

Franciscus Davidis 22. Franckius (Seb.) 172. Frdric-Henri (Prince) Fresnes (A. de) 66, 100.
:

66, 174.

Gans

(J.)

66, 100.
:

Casteren
:

(J.

van)

66.

Cato 281. Chorebus 159,


:

2 55.
:

Gennadius 252, 308. Georgius David 22, 140, Gomarus 87.


: :

172.

Claubergius

(Joh.)
:

370.
106.

Gorlcus

27, 150, 151.

Clment VIII
Cloppenburch
:

176.

(Joh.)
:

Colvius (Andras)

196-8.

Harv^us 120. Heereboord (Adrianus)


: :

196-7.

Coppes (Otto) 6, 66, too. Corvinus (J.-A.) 87. Cyriacus Lentulus 370.
:

Daniel 263. Dematius (Carolus) 106, 225, 227, 228-23o, 234, 246-8, 257, 269261, 262, 263-4, 267, 274, 295,
:
:

Henricus Nicolai 172. Herbert (of Cherburv) : 197. Herodes 267. Herostratus 136, 180. Herwyck (Abraham ab) 63.
:
:

Heydanus 340. Hoogelande (Corn, Hoolck (Gisb. van


:

ab)

197.
:

der)

3o,

209,

298,305,310-4,331-2.
Diest (Henricus ) 106. Dieu (Ludovicus de) 320. Digeste : 117. Dinet (Le P.) 4, 17, 20-1, 22, 30, 32, 34, 38, 55, 59, 109, 139, 142, 143, 162, i63, 1(33, 209, 222, 242, 261, 274, 293, 326, 329.
: : :

214.

Huygens (Constantin)

78, 102.

junior : 340.

Iudas (S"-) 37. Jacob 257, 310. Jacobus (S "*) 123. 124. Jeresiias
:

Doccum

(J. )
:

74.

Dodon.eus
:

16.

Kuysten (Henrick)

66.

Elias 208, 255, 286. Elisabeth (Princesse) 197-8. Elzevier 35, 37, 39, 143, i65, 208,
:
:

Leew (Van
Lfmann
78-9, 81,

der)

3o, 214, 23o,


:

(Cornelis)

67, 69, 74,

76,

100, 106, 126,235


:

3 7 o.

Epicurus 22, 141. Epiphanius 252, 308.


: :

Leviathan Lipman 23.


Lipsius
:

42.

3i8.
:

Episcopius
:

63.

Erasmus 33g, 369. Esau 257, 310.


:

Essenius

191.

Louis XIII 222, 224-5. Louis XIV 206. Loyola 28. Lucianus 22,
: :
:

Noms
Lullistve
:

propres.
Ramus 26-7, Ravensberg
:

)7S
196.
:

27.
:

Lus (Pieter) Lutherus


:

66.

1S7.
:

141.

Macchiavellus 22. Maccovius 106.


: :

Mahomet
:

22.
:

Regius (Henricus) 15-6, 19-20, 2734, 59, 62, 75, 138-9, 150, i5i, 154-7, 159, 160, 161-4, 168, 183, 195-7, 208, 220, 251. 266, 286 > 292, 314, 329, 337-9, 342, 346,
370.

Malachias 338. Mnes 22.

Marca (Erard
Marcion
:

de)

66.

Regneri (Cyprianus) 1 58. Reneri : 137, 203, 284.


:

22. 265. Maresius (Samuel) 6, 8, 10, 67, 70, 73, 74, 75-6, 79, 80, 81, 82-5, 88, 89-90, 92, g3, 95, 96-9, 100,

Revius

337, 341, 365, 370.


198.
:

Mardochee

Rhkita

Ribbius (Hermann)
:

63.

101-2, 106, 111, 126, 128-130, 135, 192, 212, 219, 227-9, 239 245, 247-9, 253, 2.S4, 267, 279-282, 301, 314, 319, 32i, 323-4, 33o-i.
-

Ridder (C. de) 226, 295. Rivet (Andr) 204, 320. Rose Crucis (Fratres) 27, Ruysch (F.) 2 14.
:

142.

(J.)

66.

Martyr io5. Matth^us (S'")


:
:

14,

132, s8i.
:

Matth/Eus 23o. Mauricius Nassovius

144.

Salomon 264. Satmo 142. Scevola 83. Schoock (Martin)


:

5,

56, 63,
171,

109,
i85,

Melanchton
Mercurius
:

io5.

137,

145-7,

56-7,

161,

3?.
P.)
:

Mersenne (Le
:

14, 4*1 '9/.

10 *.

205, 207, 222, 285. Mestertius 33i. Munckrus (Thomas) 172.


:

202, 210, 214, 216, 221, 223, 227, 228, 230-6, 239, 242, 244-258, 260-4, 267, 270-1, 279-281, 283, 288-290, 292, 293-299, 301-314, 316, 319,
187,

189-190,

321-4, 33 1-2.

Nachtecaelius 319. Noortdyck (Rodolphus


:

Schotanus (Bernardus): 33i.


)
:

70.

Scripturte

Paraceusist^ Patricius 26.


: :

27.

(Meynardus) 106, 263. : 62, 64, 257, 263, 265.281, 343, 353,368.
s
:

Sacra

Paulus

103, 112, 267. Periers (Bonaventure de) 42. Peripatetici : 15, 53, 59.
(S")
:

7', 76,

Seideuus (Martinus) Seneca 63. Senguerdiui 29.


: :
:

22.

Pieck (G.-W.) 66. Pilatus 267. PlNDARUS 140. Plato 26, 167.
: : : :

Sisyphus : 179. Socinus 22, 141. 167, 356. Socrates Spanhemius (Frid.) 106.
:
:

Ploos

(A.)

66.
:

Pol (Fr. van de) Polyander (Joh.)


:

23o.
:

Stratenus 29, 57. Strick (W.) : 23 9 325. Suave (Andras) 328.


: 1 , :

106.
:

Suerius

8, 9, 77-9.

102.

Princesse de Nassau

144.

Suzanne

263, 313.
:

Prometheus 141. Pyrrho 169. Pythagoras 57.


: :

Taurellus Tayanobus

26,

150, i5i.

22.

}7 6
Tblesius
Tertullus
:

Index.
26.

Valentia (Greg. de)

176.
22, 142, 160, 207. 210, 254.

75-6, 77, 95.


:
:

Valle

(G. de)

22.
:

Theophilus

337.

Vaninus

(J.-C.)

5,

Thersites
171.

63, 95, 147, 149, 168-7,

174-6, 179, 181-2,

286-7, 308.
:

Thienen
:

66, 72.
:

Thomas (S") 176. Thraso 89.


Thuillerie (G. de la) 291, 302, 3xa.
;

Vinnius Virgile

(A.)
:

33

1.

31.
:

Vorstius

196.
(Joh. van)
6, 56, i36,

217, 242,

Waesberge
204, 234.

5,

Timon 142. Tobie d'Andr 370. Torrentius 23, 140-1,


:

Waterlaet (Lambert
3 18.

van)

70, 161,

234, 246,

2 53-4,

257-9, 298, 305,


214.

Triglandius
:

106.

310-311.

Tullecens 66. Tulliu (M.) 36,


:
:

Weede
83.

(Joh. van)

Wtenbogardus. Voir Utenbogardus.


Zanchius
:

Udemans 69, 96. Utenbogarduj 87.


:

io5.
:

Zonst

(L. van)

66.

Zuerius. Voir Suerxuj.

CORRECTIONS

PREMIERE PARTIE
Page
j
,

ligne 4

aprs Imperli
1.8,

virgule,
lire

2, var. col. 2

9,l.i5:
59,1. 16:

undique
ut
:

< >
fi

fpatium


p. lire

: 1.

7,

undiquaque
ut fpatium
:

169, note a

aprs

p. 108,

ajouter

Voir aussi

IV,

463-464.
in fidere

173,1. 12
178, var. 187,
fig.
1.
:

infidere

penult.rt. 4

g
lire
:

I.4

Ajouter, au-dessous de la boule H, devant les trois

premiers globules
et

pointills, les chiffres

7,

286, note a

clvi
inter

294, cliv : 304, clxxiv


314,
fig.
:

dum

cur gyratio. ferreae remplacer par la figure de la page 3og.


curygratio... ferrae
. .

clxvi

interdum

3 14, var.

1.

lire

: 1.

4,

DEUXIEME PARTIE
Page
8,

note a,
1.

1.

">

ci-aprs.

lire

ci-aprs,

76, note,

19

guillemets

134,1.7
141, note

aprs addixiffem (1. 18. virgule aprs poflunt reporter aprs ea

a,

I.

10

1.
1.

26

ut

omnes

(ital.)

Rempublicam effacer lire : ut omnes (rom.)

162,

24

phrenefim
:

phrenefin

197, note a

aprs 1642

virgule ajouter
9

uvres.

III.

J/8
Page 210, note b : 21 3, a:

Corrections.
402
lire
:

Angevangen
Narratia
lettre d'appel
3
:

1.

204 Aengevangen
Narratio

222,

19

226, var.,

1.

Boeck-vercopers
:

aprs &c. lire : Boeckvercopers

228, note a,

1.

12

252,1. 3

eadema ta ampliamus ce
:

qui

note a,\. 18

1.

patientia p. 41

eadem a&a ampliamus

ce qui

patientia, p. 41

254, 284,
3

b,

1.

aprs 137,
:

virgule effacer
lire
:

(remontant)
\id.)
:

fam

fam
quaefo,

3o5,l. 8
1

quaefo

5.

1. 1.

3 18,

dern.

322, 326,

1.
1.

Ideo aprs ICC. 12 (remontant) aprs rerum,

24

ideo

virgule ajouter

lire
:

effacer
ftrepit
dit. lat.

i5 (id.)
:

ftrepit
dit. lat.,

349, var.

de 1668

de 1668.

Achev d'imprimer

par

LOPOLD CERF
22 dcembre igo5

12, rue Sainte -Anne, Paris


le

University of

Connecticut

Libraries

Das könnte Ihnen auch gefallen