Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211)

Samenvatting
Creopa 1-10-2013

S37211: Grondslagen van de psychologie: filosofie Exploring Humans

2 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211)

Inhoud
Introductie bij deel I ............................................................................................................................................... 7 Hoofdstuk 1: Uit de grotten: Rationalisme en Empirisme in de Oudheid (p. 19-40) .............................................. 7 1.1 INTRODUCTIE ........................................................................................................................................... 7 1.2 PLATOS RATIONALISME ....................................................................................................................... 7 1.3 HET EMPIRISME VAN ARISTOTELES ................................................................................................... 8 BIOGRAFIEN ............................................................................................................................................ 10 Plato (ca. 428-348 v. Chr.) ............................................................................................................................ 10 Aristoteles (384-322 v. Chr.) ......................................................................................................................... 10 Hoofdstuk 2: Achter de Zuilen van Hercules: Een nieuwe (filosofie van) wetenschap (p. 41-60)........................ 10 2.1 INTRODUCTIE ......................................................................................................................................... 10 2.2 HET ARISTOTELIAANS-MIDDELEEUWSE WERELDBEELD ........................................................... 11 2.3 BACONS NIEUWE METHODIEK ........................................................................................................... 11 2.4 DE WETENSCHAPPELIJKE REVOLUTIE ............................................................................................. 12 2.5 DE HOOFDKENMERKEN VAN DE WETENSCHAPPELIJKE REVOLUTIE ...................................... 12 BIOGRAFIEN ............................................................................................................................................... 13 Francis Bacon (1561-1626) ........................................................................................................................... 13 Nicolaus Copernicus (1473-1543) ................................................................................................................. 13 Johannes Kepler (1571-1630) ....................................................................................................................... 13 Galileo Galilei (1564-1642) .......................................................................................................................... 13 Isaac Newton (1642-1727) ............................................................................................................................ 14 Hoofdstuk 3: Achter een sluier van ideen: Vroeg modern Rationalisme en Empirisme (p. 61-88) ..................... 14 3.1 INTRODUCTIE ......................................................................................................................................... 14 3.2 REN DESCARTES .................................................................................................................................. 14 3.3. DE BRITSE EMPIRISTEN ....................................................................................................................... 15 3.3.1 John Locke (1632-1704) ...................................................................................................................... 15 3.3.2 George Berkeley (1685-1753) .............................................................................................................. 16 3.3.3 David Hume (1711-1776)..................................................................................................................... 17 BIOGRAFIEN ............................................................................................................................................... 18 Ren Descartes (1596-1650) ......................................................................................................................... 18 John Locke (1632-1704) ............................................................................................................................... 18 George Berkeley (1685-1753) ....................................................................................................................... 18 David Hume (1711-1776) ............................................................................................................................. 19 Hoofdstuk 4: De beperkingen van de wetenschap: Hume en Kant over menselijke kennis (p. 89-126) ............... 19 4.1 INTRODUCTIE ......................................................................................................................................... 19 4.2 DAVID HUME EN DE WETENSCHAP VAN DE MENS ....................................................................... 19

3 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) 4.2.1 My Own Life ........................................................................................................................................ 19 4.2.2 Humes filosofie ................................................................................................................................... 20 4.3 IMMANUEL KANT EN DE GRENZEN VAN KENNIS ......................................................................... 23 4.3.1 Kants Critique of Pure Reason ............................................................................................................. 24 4.3.2 Het synthetische a priori ....................................................................................................................... 25 4.3.3 De noumenale en fenomenale wereld ................................................................................................... 26 4.3.4 De logische fasen van kennis................................................................................................................ 27 4.3.5 De grenzen van de rede ........................................................................................................................ 27 BIOGRAFIE .................................................................................................................................................... 29 Immanuel Kant (1724-1804) ......................................................................................................................... 29 Introductie bij deel 2 ............................................................................................................................................ 29 Hoofdstuk 5: Mensen begrijpen: Positivisme en Hermeneutisme......................................................................... 29 5.1 INTRODUCTIE ......................................................................................................................................... 29 5.2 POSITIVISME ........................................................................................................................................... 30 5.3 POSITIVISME EN DE SOCIALE WETENSCHAPPEN .......................................................................... 31 5.4 MENSWETENSCHAP VS. NATUURWETENSCHAP: SUBJECT VS. OBJECT .................................. 32 5.5 HERMENEUTIEK ..................................................................................................................................... 32 5.6 VERSTEHEN: EEN METHODE VOOR SOCIALE WETENSCHAPPEN .............................................. 33 5.7 VERSTEHEN ONDER VUUR .................................................................................................................. 33 BIOGRAFIEN ............................................................................................................................................... 34 Auguste Comte (1798-1857) ......................................................................................................................... 34 Wilhelm Dilthey (1833-1911) ....................................................................................................................... 35 Hoofdstuk 6: Logisch positivisme: Het formele, het feitelijke en het fictieve ...................................................... 35 6.1 DE WIENER KREIS .................................................................................................................................. 35 6.2 NAAR EEN KRITIEK VAN METAFYSICA............................................................................................ 36 6.3 HET FORMELE EN HET FEITELIJKE.................................................................................................... 36 6.4 VERIFICATIE ALS DEMARCATIE ........................................................................................................ 37 6.5 EEN NIEUWE BAANOMSCHRIJVING VOOR FILOSOFEN ................................................................ 38 6.6 TERUG NAAR WITTGENSTEIN ............................................................................................................ 38 6.7 EEN FENOMENALE BASIS VOOR DE WETENSCHAP ...................................................................... 39 6.8 FYSICALISME .......................................................................................................................................... 40 6.9 EEN FYSICALE BASIS VOOR DE WETENSCHAP .............................................................................. 40 6.10 VERENIGDE WETENSCHAP ................................................................................................................ 41 6.11 CONCLUSIE ........................................................................................................................................... 41 BIOGRAFIEN ............................................................................................................................................... 42 Ludwig Wittgenstein (1889-1951) ................................................................................................................ 42

4 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) Moritz Schlick (1882-1936) .......................................................................................................................... 42 Otto Neurath (1882-1945) ............................................................................................................................. 42 Rudolf Carnap (1891-1970) .......................................................................................................................... 42 7. Kritisch rationalisme: Wetenschap op stapels, boven een moeras .................................................................... 42 7.1 INTRODUCTIE ......................................................................................................................................... 42 7.2 POPPER EN DE WIENER KREIS ............................................................................................................ 42 7.3 Het cruciale jaar 1919 ................................................................................................................................. 43 7.3.1 Poppers aanvaring met het Marxisme ................................................................................................... 43 7.3.2 Popper ontmoet Alfred Adler ............................................................................................................... 43 7.3.3 Popper en het buigen van het licht ........................................................................................................ 43 7.4 VAN VERIFICATIE VIA BEVESTIGING NAAR FALSIFICATIE ........................................................ 44 7.5 FALSIFICATIONISME ............................................................................................................................. 45 7.5.1 Falsificatie is een adequaat criterium van demarcatie ........................................................................... 45 7.5.2 Alleen theorien die gefalsifieerd kunnen worden zijn informatief ...................................................... 45 7.5.3 Feilbaarheid .......................................................................................................................................... 46 7.5.4 Kennis groeit door gissen en weerleggen, vallen en opstaan ................................................................ 46 7.6 KRITISCH RATIONALISME ................................................................................................................... 46 7.7 HET RATIONELE PRINCIPE VAN DE SOCIALE WETENSCHAPPEN .............................................. 47 7.8 KRITIEK OP HET KRITISCH RATIONALISME .................................................................................... 49 7.8.1 Tijdelijke immunisering is geen misdaad ............................................................................................. 49 7.8.2 Pseudowetenschappen maken falsifieerbare beweringen...................................................................... 49 7.8.3 Een onjuiste theorie vervangen door een andere onjuiste theorie is geen vooruitgang ......................... 49 7.8.4 Deductief testen impliceert inductie ..................................................................................................... 49 7.9 DE BALANS OPMAKEN ......................................................................................................................... 49 BIOGRAFIE .................................................................................................................................................... 50 Karl Popper (1902-1994) .............................................................................................................................. 50 8. Taalspelletjes en paradigmas: denken van binnenuit ....................................................................................... 50 8.1 INTRODUCTIE ......................................................................................................................................... 50 8.2 LUDWIG WITTGENSTEIN FILOSOFISCH ONDERZOEK ................................................................ 51 8.2.1 Het belangrijkste verschil tussen de vroegere en latere Wittgenstein ................................................... 51 8.2.2 Wittgensteins privtaalargument .......................................................................................................... 51 8.3 VERDERE STEUN VOOR RELATIVISME ............................................................................................ 52 8.3.1 Een resultaat vanuit de psychologie: theoriegeladenheid...................................................................... 52 8.3.2 De Sapir-Whorf-hypothese van de lingustiek ...................................................................................... 53 8.4 THOMAS KUHNS VISIE OP DE WETENSCHAP .................................................................................. 53 8.4.2 Normale wetenschap ............................................................................................................................ 54

5 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) 8.4.3 Crisis .................................................................................................................................................... 54 8.4.4 Wetenschappelijke revoluties ............................................................................................................... 55 8.4.5 Kennistoename ..................................................................................................................................... 55 8.4.6 Onvergelijkbaarheid ............................................................................................................................. 55 8.4.7 Waarom een paradigmaverschuiving een revolutie is........................................................................... 56 8.4.8 Laatste opmerkingen op Kuhns Structuur van Wetenschappelijke Revoluties ..................................... 57 9. Onderzoeksprogrammas & methodologische anarchie: Competitie en vrijheid in kennisvergaring ................ 57 9.1 INTRODUCTIE ......................................................................................................................................... 57 9.2 HET DEMARCATIEPROBLEEM ............................................................................................................ 57 9.3 LAKATOS ANTWOORD OP POPPER EN KUHN ................................................................................ 58 9.4 DRIE VARIANTEN VAN FALSIFICATIONISME ................................................................................. 58 9.4.1 Dogmatische falsificatie ....................................................................................................................... 58 9.4.2 Methodologische falsificatie................................................................................................................. 59 9.4.3 Ontwikkeld falsificationisme ................................................................................................................ 59 9.5 ONDERZOEKSPROGRAMMAS ............................................................................................................ 59 9.6 KUHNS ANTWOORD OP LAKATOS ..................................................................................................... 60 9.7 PAUL FEYERABENDS METHODOLOGISCH ANARCHISME............................................................ 61 9.8 EEN ANARCHISTISCHE THEORIE OVER KENNIS ............................................................................ 61 9.9 METHODOLOGISCHE ANARCHIE VERSUS DE WETENSCHAPPELIJKE METHODE .................. 61 9.10 DE SOKAL-HOAX.................................................................................................................................. 62 BIOGRAFIEN ............................................................................................................................................... 62 Imre Lakatos (1922-1974) ............................................................................................................................ 62 Paul Feyerabend (1924-1994) ....................................................................................................................... 63 Hoofdstuk 11: Pragmatisme: wetenschapsfilosofie Amerikaanse stijl .................................................................. 63 11.1 INTRODUCTIE ....................................................................................................................................... 63 11.2 VERWARRING OVER DE EENHEID VAN PRAGMATISME ............................................................ 63 11.3 OORSPRONG VAN DE TERM PRAGMATISME................................................................................. 64 11.4 PEIRCES FIXATIE VAN OVERTUIGING ........................................................................................... 64 11.4.1 Methoden van geloofsfixatie .............................................................................................................. 65 11.4.2 De pragmatische stelregel ................................................................................................................... 66 11.4.3 Pragmatisme, waarheid en realiteit ..................................................................................................... 66 11.9 JAMES OVER WAARHEID EN REALITEIT ........................................................................................ 67 11.10 DE ETHIEK VAN DE OVERTUIGING ............................................................................................... 67 11.11 PRAGMATISME EN WETENSCHAP ................................................................................................. 69 Hoofdstuk 12: Naturalisme: Filosofie op de rand van wetenschap ....................................................................... 70 INTERMEZZO: DARWINS EVOLUTIETHEORIE ....................................................................................... 70

6 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) 12.5 DARWINIAANSE EPISTEMOLOGIE EN GENATURALISEERDE WETENSCHAPSFILOSOFIE .. 70

7 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211)

Introductie bij deel I

Hoe kunnen we kennis verklaren? Wat is de ultieme bron van kennis? Op welke manier vergaren we kennis? Er worden twee manieren besproken waarop deze vragen worden beantwoord: Rationalisme: kennis komt voort uit het juiste gebruik van onze redeneercapaciteiten (Plato) Empirisme: kennis wordt gegenereerd door onze sensorische capaciteiten (Aristoteles)

Hoofdstuk 1: Uit de grotten: Rationalisme en Empirisme in de Oudheid (p. 1940)

1.1 INTRODUCTIE
Wat is kennis? Deze vraag stelde Socrates (470-399) aan de jonge wiskundige Theaetetus en hiermee legde hij de fundamenten voor een lange geschiedenis van de filosofie van de wetenschap en de filosofie van kennis, ofwel epistemologie (= kennistheorie). 1. Rationalisme: kennis over de werkelijkheid is afkomstig van het juiste gebruik van onze redeneercapaciteiten (intellect, reden, of ratio). Rationalisten menen dat onze capaciteit om te denken ideen genereert die niet bereikt kunnen worden door alleen onze sensorische capaciteiten te gebruiken. (Plato) 2. Empirisme: niet reden maar sensorische ervaringen zijn de optimale bron van kennis. Zij zijn betrouwbare indicator is van hoe de werkelijkheid is. (Aristoteles, leerling van Plato) Deze zienswijzen zijn grotendeels ontkracht door de wetenschappelijke revolutie. Zij leven echter voort in nieuwe vormen.

1.2 PLATOS RATIONALISME

Alles wat we weten over Socrates, weten we via Plato. Socrates: Niet weten is het enige wat hij zeker weet Hij ondervroeg mensen over wat zij zeker meenden te weten om ze opnieuw hierover na te laten denken. Hij onderzocht concepten als schoonheid, rechtvaardigheid, moed en kennis om tot de essentie te komen. Hij werd ter dood veroordeeld omdat hij de goden van de stad niet erkende. Geen werk van Socrates heeft het overleefd, terwijl Plato over zon beetje ieder filosofisch onderwerp heeft geschreven. We verkennen eerst Platos metafysica en zijn epistimologie. Metafysica: een tak van de filosofie die probeert uitzonderlijke filosofische vragen te beantwoorden (waarom is er iets in plaats van niets, waar is de wereld van gemaakt). Het onderzoeken van dergelijke vragen wordt ook wel ontologie genoemd. Een centrale vraag onder filosofen in het oude Griekenland was het verschil tussen zijn en worden. De filosofen Parmenidus van Elea (ca. 510-440 voor Christus) en Heraclites van Ephese (ca. 600-540 v. Chr.) hadden twee tegengestelde meningen die de basis legden voor latere ontwikkelingen in de oudheid en verder. Heraclites was ervan overtuigd dat verandering (flux) aan de basis van het bestaan ligt. We kunnen alleen met zekerheid zeggen dat niets is, alles wordt. (everything flows). De essentie van werkelijkheid is verandering. Niets is twee keer hetzelfde. (Analogie: foto van jezelf uit je kindertijd. Het is een foto van jou, maar hij lijkt niet op de persoon die je nu bent. Je bent veranderd.) Parmenidus had heel andere ideen. Het zijn hun gevoel eens 10 mensen misleiden in het denken dat dingen altijd veranderen. Water dat voor mij een warm voelt, is lauw voor een ander. De muur voor je

8 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) lijkt nu weet, maar over een uur gloeit hij paars in de ondergaande zon. Iets kan niet vanuit het niets komen of opgaan in het niets. Niets verandert ooit echt: als iets verandert, is het niet meer. Alles is, niets wordt. We moeten vertrouwen op reden om de onveranderde waarheid over de eeuwige werkelijkheid te ontdekken. Het debat tussen Parmenidus en Heraclites is een metafysische discussie over het verschil tussen uiterlijk en werkelijkheid. Wat is echt en wat ze slechts uiterlijk? Voor Parmenidus is zijn echt en verandering niet. Voor Heraclites is het precies andersom. Deze metafysische discussies hebben te maken met vraag van Socrates: wat is kennis? Platos: Als kennis perceptie is en doorlopend verandert (iemand weet dat de tafel wit is, omdat hij zag dat de tafel wit is), dan is echte kennis niet meer mogelijk. Als kennis is wat wij zien, varieert onze kennis van moment tot moment en van persoon tot persoon. Kennis is niet relatief. De waarheid is niet (zoals bij Heraclides en Parmenidus) in the eye of the beholder, want dan staat kennis niet meer open voor kritiek en onderzoek. Kennis is niet hoe iets voelt voor jou of mij, maar hij het werkelijk is. De universele Vormen (of Ideen) zijn de ultieme werkelijkheden waarop echte kennis is gebouwd. (Wat is een driehoek? als je hem tekent, is het slechts een reflectie van een driehoek. Kennis over driehoeken draait om universelen in het bovennatuurlijke en bovensensorische domein.) Plato legde zijn metafysica uit aan de hand van een allegorie van het menselijk bestaan: de allegorie van de grot. Allegorie van de grot: Gevangenen in een grot met handen achter nek gebonden, kijkend naar een muur. Achter hen brandt een vuur. Tussen de gevangenen en het vuur loopt een lag, verhoogd pad waarover mensen lopen die beelden en figuren van dieren omhoog houden, zodat je hun schaduwen ziet op de muur. De gevangenen zijn nog nooit buiten de grot geweest en denken dat de schaduwen echte objecten zijn. Zij zullen dan ook verbaasd zijn wanneer zij echte objecten zien en uiteindelijk beseffen dat de schaduwen slechts inferieure kopien zijn van de werkelijkheid. Hij ziet de werkelijkheid pas wanneer hij ziet dat de zon alle objecten zichtbaar maakt. Volgens Plato zijn mensen die de wereld slechts sensorisch bezien als de gevangenen in de grot die zich tevreden stellen met een kopie: ze verwarren uiterlijk met werkelijkheid. De universele Vormen herbergen de echte kennis. Deze Vormen kunnen we echter niet met ons lichamelijke zintuigen ervaren. We kunnen volgens Plato wel kennis vergaren via redenatie. Plato is dus een rationalist. Hij is bovendien nativist, omdat hij denkt dat de mens aangeboren ideen (innate ideas) heeft. We hoeven hiervoor dus niet te vertrouwen op onze zintuigen. Volgens Plato is alle kennis aangeboren, maar deze verliezen we weer bij de geboorte. Middels redeneren kunnen we die kennis herinneren: leren is herinneren, en er bestaat niet zoiets als nieuwe kennis. De ziel heeft alles al in vorige levens en in de Wereld van Vormen geleerd.

1.3 HET EMPIRISME VAN ARISTOTELES

Empiristen menen dat het antwoord op vragen als Wat is de ultieme bron van kennis en Hoe vergaren we kennis ligt in onze zintuigelijke ervaringen. Empirisme betekent feitelijk ervaring. Onze zintuigen brengen ons in direct contact met de wereld en vormen dus de basis van kennis. Aristoteles was het niet eens met zijn leraar Plato dat je niet op de zintuigen kon vertrouwen. Om wetenschappelijk vooruitgang mogelijk te maken, moest je abstracte theorie verlaten en de feiten van de natuurlijke wereld onderzoeken. Theorien moeten overeenstemmen met ta phainomena (verschijningen, zowel observaties als de overtuigingen die gedeeld werden door velen.) De verzamelde gegevens werden gebruikt om misvattingen te corrigeren. De metafysica van Aristoteles is van deze wereld en niet van andere werelden. Hij maakte dus geen onderscheid tussen de bovensensorische wereld van de Vormen en de natuurlijke wereld waarin we leven. Er is

9 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) maar n wereld. Essenties zijn niet alleen toegankelijk via intellectuele gedachten, maar ook empirisch onderzoekbaar. Thomas Aquinas (1225-1274) noemde Aristoteles de Filosoof en leidde van het werk van de oude Griek de Peripatetic Axiom af Niets is in het intellect dat niet eerst in de zintuigen gevonden is. Aristoteles bestreed de idee van de aangeboren ideen van Plato. Volgens empiricisten worden we zonder enige kennis geboren, dus als een blanco vel papier (John Locke, 17de eeuwse empiricist), of als een tabula rasa. Perceptie was volgens Aristoteles vrij letterlijk in-formatie, de impressie van vormen in de tabula via de zintuigen. o Het zien van een driehoek resulteert in de vorm van de driehoek, niet het middel waarmee deze gemaakt wordt, die onze gedachten binnenkomt. De observant word dus in- formed door de driehoek.

Zijn boek Organon (instrument) bevat 6 logische verhandelingen voor wetenschappelijke methodiek. Kennis (episteme) is voor Aristoteles pas kennis wanneer we diens oorzaak kennen en een causale verklaring ervoor kunnen geven. Hiervoor kunnen we gebruik maken van syllogismen. (Alle mensen zijn sterfelijk + Socrates is een mens = Socrates is sterfelijk). Op deze manier kun je dus van een waarheid die geldt voor een grote groep deduceren tot de waarheid voor een specifiek geval. De conclusie kan dus met zekerheid getrokken worden. Wanneer een van de basisregels niet zeker is, is de conclusie van het syllogisme een doxa (opinie) en dus geen wetenschap. Volgens Aristoteles moet wetenschappelijke kennis berusten op de volgende peilers: 1. Causatief; 2. Rechtstreeks; en 3. Waar Wetenschappers moeten dus kijken naar empirische fenomenen en dan de basisprincipes vastleggen, niet van algemeen naar specifiek, maar van specifiek naar algemeen. De procedure om van concreet naar abstract te gaan, noemde hij inductie (epagog). Inductie omvat het vooruitgaan van het observeren van specifieke fenomenen naar universele wetten. Universele principes zijn afkomstig van zintuiglijke observaties, bijvoorbeeld dat er veel mensen op het kerkhof liggen en dat deze mensen dus allen sterfelijk waren. Dit betekent nog steeds niet dat alle mensen sterfelijk zijn! Hoe groot je collectie aan observaties ook is, je bent er nooit zeker van dat er niet ergens iemand is die niet buiten de regels valt. Inductie is slechts de eerste stap. Intutieve inductie, of nous (=een speciale en onfeilbare intellectuele capaciteit) garandeert de waarheid van empirisch verzamelde correlaties. Dus: wij kunnen alleen observeren dat dode mensen dus sterfelijk zijn, maar ons intellect zorgt voor het inzicht dat dus alle mensen, zowel vroeger als nu als in de toekomst, sterfelijk moeten zijn. Aristoteles wordt gezien als een van de eerste empiricisten, maar hem een empiricist noemen is controversieel, want inductie la Aristoteles is niet exclusief observatorisch, vanwege het concept van nous. Nous, en niet de zintuigen, kan met zekerheid de essentile causale eigenschappen van objecten detecteren. Je moet de oorzaak kennen om wetenschappelijke kennis van een object te hebben. De doctrine van de vier oorzaken van Aristoteles (a.d.h.v. het standbeeld van Apollo): 1. De formele oorzaak: De vorm van Apolla in het standbeeld; 2. De materile oorzaak: Marmer; 3. De efficinte oorzaak: De oorspronkelijke bron van verandering of zijn afwezigheid (de beeldhouwer);

10 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) 4. De uiteindelijke oorzaak: Het doel waarmee iets gedaan wordt (esthetiek of religie) Na de Wetenschappelijke Revolutie is alleen de efficinte oorzaak overgebleven als wetenschappelijk waar en interessant. Aristoteles is dus geen radicaal empiricist die exclusief op zintuiglijke informatie bouwt. De verschillende oorzaken kunnen sowieso niet allemaal teruggevoerd worden op sensorische ervaringen (hoe neem je bv de uiteindelijke oorzaak waar?). Zijn theorien zijn bovendien gebaseerd op erg weinig empirische data (zie bijvoorbeeld zijn visie op de vrouw als een gemutileerde versie van de man, waaruit duidelijk de man-gedomineerde cultuur blijkt). Aristoteles meende dus dat empeira de oorspronkelijke bron van kennis was en wordt dus gezien als de grondlegger van het empirisme.

BIOGRAFIEN Plato (ca. 428-348 v. Chr.) Plato is een van de beroemdste en meest invloedrijke filosofen ooit. Hij behoorde tot een familie uit de hogere klasse in Athene en was een leerling en criticus van Socrates. Na diens executie trok Plato weg uit Athene, naar Egypte, Zuid-Itali en Sicili. In Itali bezocht hij de Pythagoreanen en bestudeerde hun opvattingen. Na zijn terugkeer in Athene in 387 stichtte hij zijn eigen school (academia). Hij ondernam nog twee reizen naar Syracuse (Sicili). De Tiran Dionysius II nodigde hem uit in Syracuse om hem te leren een filosoof-koning te worden, maar ze verschilden van mening en Plato werd onder huisarrest geplaatst. Na zijn vrijlating werd Plato hoofd van de Academie en een actief docent tot zijn dood. Zijn beroemdste leerling was Aristoteles. Aristoteles (384-322 v. Chr.) Aristoteles werd geboren in Stagira (Macedoni) in een familie waarin veel artsen voorkwamen. Op zijn 17de verhuisde hij naar Athene en werd een van Platos leerlingen op de Academie. Na Platos dood werd zijn naam overwogen als hoofd van de Academie, maar die post ging naar Plato s neef Speusippus. Aristoteles richtte zijn eerste academie op in Assos (tegenwoordig in noord-westelijk Turkije). Daar trouwde hij met Pythias, de geadopteerde dochter van Hermias, heerser van het gebied. Na een Perzische aanval en de dood van Hermias ging Aristoteles naar Mytilene op Lesbos. Hij wijdde zich samen met Theophrastus (een eilandbewoner) aan biologische studies. Een paar jaar later vroeg koning Philip van Macedon hem leraar te worden van zijn 13-jarige zoon Alexander, later bekend als Alexander de Grote (356-323 v. Chr.). Nadat Alexander vertrokken was naar Azi ging Aristoteles terug nar Athene om zijn eigen filosofieschool (het Lyceum, genoemd naar Apollo Lyceios) op te richten. Hij gaf lopend les (Grieks: peripates). De school stond later bekend als de Peripatetische school. Na zijn dood bleef zijn werk 200 jaar lang verloren. Het verscheen weer op Kreta en werd vertaald naar Latijn. Zijn invloed op de Islamitische wereld was groot, maar hij werd in de Christelijke wereld tot de 13de eeuw, toen Aquinas zijn filosofie met de heilige schrift probeerde te verzoenen, genegeerd.

Hoofdstuk 2: Achter de Zuilen van Hercules: Een nieuwe (filosofie van) wetenschap (p. 41-60)
2.1 INTRODUCTIE
In de vroege 16de eeuw verscheen een filosofisch essay van Francis Bacon met de titel The Novum Organum (New Method) en het was bedoeld als vervanging voor Organon van Aristoteles. The Novum Organum is het tweede deel van een groter werk genaamd Instauratio Magna (1620). Op de cover van het boek staat een schip dat door de Zuilen van Hercules vaart. (bij de Straat van Gibraltar). De Zuilen markeren volgens de mythologie het einde van de wereld en de kennis. Bacons motto was plus ultra. Hij wilde een nieuw kompas bieden om het

11 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) schip der wetenschap nieuwe ontdekkingen te laten doen. Wetenschap moest gebaseerd zijn op observatie en experiment ipv geloof, traditie en de kerk. Dit hoofdstuk gaat over de Wetenschappelijke Revolutie.

2.2 HET ARISTOTELIAANS-MIDDELEEUWSE WERELDBEELD

In de Middeleeuwen had de Rooms-Katholieke Kerk een allesoverheersende invloed. Vragen over de werkelijkheid werden gewoonlijk met de Bijbel, Aristoteles of beide beantwoord. Volgens Aristoteles bestond de kosmos uit kristalbollen waaraan de planeten en sterren vastzaten. De aarde was zwaar en onbeweeglijk en stond midden in het universum. Deze kosmos bestond uit twee wezenlijk verschillende werelden: 1. De superlunaire (bovenmaanse), of celestijnse regionen; en 2. De sublunaire (ondermaanse), of terrestriale regionen In de hemelse regionen is alles eeuwig en perfect (bewegend in een perfecte cirkel), in tegenstelling tot de aardse wereld, waar objecten onderworpen zijn aan verandering en verval (bewegend via een lijn die eindig is). Alles in de sublunaire wereld bestaat uit 4 elementen: 1. 2. 3. 4. Aarde: zwaar valt naar beneden (natuurlijke plaats: centrum van de wereld) Water: zwaar valt naar beneden Lucht Vuur; licht stijgt op (natuurlijke plaats: buitenste randen van de sublunaire wereld)

In de superlunaire wereld is er een 5de element: quinta essentia: een pure, onzichtbare, glasachtige substantie. De geocentrische kijk van Aristoteles werd bevestigd aangevuld door Ptolemy (alias Claudius Ptolemaeus, ca. 100-170 na Chr., astronoom en wiskundige uit Alexandri, Egypte). Hij meende dat de planeten rond de aarde draaiden. Thomas Aquinas )1225-1274) vermengde deze kijk met het Christelijke beeld van het universum. Deze visie was dominant tot de 16de eeuw. Copernicus (1473-1543) was de eerste die deze aard- en mensgecentreerde visie ondermijnde, met The Revolution of the Heavenly Spheres, 1543). Hij beweerde dat de aarde en planeten allemaal om de zon draaiden (heliocentrisme) en dat dag en nacht hierdoor veroorzaakt werden. Hiermee startte de Wetenschappelijke Revolutie en de strijd tussen het oude en nieuwe wereldbeeld. Hoewel Luther en Calvijn bleven bij het gelijk van de Bijbel, banadrukte de wetenschap steeds meer dat er theorien nodig waren die gebaseerd waren op observatorische feiten, niet op gedrukte woorden of religieuze dogmas. Bacon zie dat boeken de wetenschap moeten volgen, niet andersom. Met zijn nieuwe wetenschappelijke methodiek werd hij de belangrijkste vertegenwoordiger van de Wetenschappelijke Revolutie.

2.3 BACONS NIEUWE METHODIEK

Bacon droeg an sich zelf niets bij aan de wetenschap, maar zijn invloed op de filosofie van de wetenschap was groot. Hij noemde zichzelf een heraut van de nieuwe wetenschap. Hij geloofde dat vooruitgang alleen mogelijk was als het klassiek-middeleeuwse monopolie op de wetenschap werd doorbroken. De waarheid komt niet van overdenken en authoriteit, maar van de getuigenis van de zintuigen. Hij was echter geen naeve empiricist en waarschuwde tegen de idolen (kenmerkende fouten, deceptie, of bronnen van misvattingen) die de perceptie verdraaien. Hij vond de theorie van de tabula rasa bijvoorbeeld te simplistisch.

12 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) Er zijn 4 categorien idolen (vervormingen): 1. Idols of the Tribe: Aangeboren en dus gedeeld door alle mensen Onze zintuigen zijn foutgevoelig, we trekken te snel conclusies, en we negeren onze fouten. Theorien moeten dus openstaan voor kritiek. 2. Idols of the Cave: Door opvoeding doorgegeven aan individuen bestaat uit: a. Extreme bewondering voor de oudheid; en b. Extreme liefde en hang naar nieuwigheid Beide moeten worden vermeden. 3. Idols of the Marketplace: Vervormingen door taal. Woorden geven niet altijd de werkelijkheid weer. 4. Idols of the Theatre: De geaccepteerde dogmas en oude methoden (zoals die van Aristoteles). Bacon vond Aristoteles geen echte empiricist, omdat hij vaak vooraf al zijn conclusies had getrokken en slechts beperkt experimenteerde. Een nieuwe methode moest ervoor zorgen dat met de idolen afgedaan werd. De syllogistische (Aristoteliaanse) logica werd tot eind 16de eeuw algemeen gebruikt, maar deductie is afhankelijk van de waarheid van de basisveronderstellingen. Bacon meende dat universele beweringen nooit het beginpunt van wetenschappelijk onderzoek kunnen zijn. Daarom bedacht hij de methode (novum organum) van inductie: Eerst moet er zoveel mogelijk empirisch bewijs verzameld worden als basis voor het formuleren van theorien. Wetenschap is niet alleen het verzamelen van gegevens, maar ook de interpretatie ervan.

2.4 DE WETENSCHAPPELIJKE REVOLUTIE

De Duitse astronoom Johannes Kepler (1571-1630) en later de astronoom Tycho Brahe omarmden het heliocentrisme van Copernicus. Kepler kwam er na bestudering van Brahes observaties achter dat planeten niet in een perfecte cirkel om de zon draaien (zoals Copernicus dacht), maar in een ovale beweging. In 1609 kwam Galileo Galilei (1564-1642) erachter dat de Nederlander Hans Lippershey een telescoop had uitgevonden. Hij wilde meteen het ontwerp verbeteren. Daardoor kon hij ontdekkingen doen, zoals in 1610 dat het oppervlak van de maan niet zo perfect was als altijd gedacht. Ook ontdekte hij dat de zon bezaaid was met donkere vlekken en dat Jupiter 4 manen had. Er waren dus meer dan 7 hemellichamen in het zonnestelsel (voor de kerk een heilig getal). Ook kwam Venus soms tussen aarde en de zon te staan, wat volgens de dogmas niet mogelijk was. Isaac Newton (1642-1727), een van de grootste wetenschappers ooit, werd in Galileos sterftejaar geboren. De Wetenschappelijke Revolutie bereikte zijn hoogtepunt met de publicatie van The Mathematical Principles of Natural Philosophy. Hierin presenteert Newton de drie wetten van beweging en de wet van zwaartekracht, waarin in exacte wiskundige termen het gedrag van alle objecten, zowel aards als hemels, werd uitgelegd: Dezelfde kracht die de appel laat vallen, houdt ook de planeten in hun baan om de zon.

2.5 DE HOOFDKENMERKEN VAN DE WETENSCHAPPELIJKE REVOLUTIE

De nieuwe mechanische filosofie van Newton was empirisch: er kon niet langer gespeculeerd worden over de verborgen kenmerken van fenomenen. Theorien moesten gebaseerd zijn op geobserveerde en experimentele feiten. Bacons lessen over methodiek werden ter harte genomen en de hemel werd met de telescoop afgespeurd. Robert Hooke (1635-1703), een van de grote natuurlijke filosofen van de 17de eeuw, gebruikte een microscoop om cellen en andere kleine objecten te beschrijven. Zowel Newton als Robert Boyle benadrukten het belang van het experimentum crucis: een experiment dat werd uitgevoerd om een beslissing te forceren tussen twee (of meer) alternatieve hypothesen. Het eerste kenmerk van de Wetenschappelijke Revolutie was dus observatie. Het tweede kenmerk is universal mechanics.

13 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) Het Aristoteliaanse wereldbeeld was voornamelijk antropomorfisch: menselijk doelgericht gedrag was het model voor al het overige. Alles moest een doel hebben. Als een rots valt, dan wil hij weer n worden met de aarde Er werd dus gebruik gemaakt van teleologische verklaringen. Objecten worden behandeld als hebben ze een ziel. Voltaire: Dan zouden we ook kunnen zeggen dat een neus tot do el heeft een bril te dragen. Dat zijn dus geen verklaringen. Echte verklaringen kijken achteruit, niet vooruit. Je moet dus terugkijken naar het mechanisme dat iets heeft veroorzaakt. Het derde kenmerk van de Wetenschappelijke Revolutie is universele mathematica. Het universum volgt regelmatige mechanische principes en die zijn allemaal wiskundig te verklaren. Zo werden veel zaken van hun mystieke lading ontdaan en steeds meer verklaard door de wetenschap (Entzauberung). Ongeveer een eeuw na Descartes verklaarde de Franse arts Julien Offray dat niet alleen dieren als een machine werkten, maar ook mensen. De sociale wetenschap ontstond.

BIOGRAFIEN
Francis Bacon (1561-1626) Staatsman en filosoof. Studeerde rechten aan Trinity College, Cambridge en aan Grays Inn. Hij las het werk van Plato en Aristoteles, maar wees hen af. Hij onderbrak zijn studie om assistent-ambassadeur in Frankrijk te worden. Na zijn studie werd hij docent Rechten aan Grays Inn en lid van het parlement. In 1618 werd hij Lord Chancellor, maar hij werd in 1621 gearresteerd wegens het aannemen van steekpenningen. Hij zat slechts 4 dagen gevangen, maar zijn politieke carrire was voorbij. Hij stortte zich op het hervormen van de wetenschappelijke methodiek. Dankzij zijn ideen over wetenschappelijke samenwerking werd in 1662 de Royal Society opgericht. Hij overleed op zijn 65ste aan longontsteking, opgelopen doordat hij in de vrieskou een experiment uitvoerde. Nicolaus Copernicus (1473-1543) Geboren als Mikolaj Kopernik in Torum, Oost-Pruissen (nu Polen) als zoon van een onsuccesvolle koopman. Hij studeerde medicijnen, Latijd, astronomie, filosofie en wiskunde aan de universiteit van Krakow en later aan diverse universiteiten in Itali. Hij werd in 1501 kanunnik in de Frombork kathedraal. Daar had hij tijd om astronomie vanuit zijn observatorium in een van de torens te studeren. Rond 1514 publiceerde hij een handgeschreven boek getiteld Commentarolius, waarin hij heliocentrisme verdedigt. Zijn meesterwerk De Revolutionibus verschijnt in 1543. Johannes Kepler (1571-1630) Geboren in een arme familie in Weil, Duitsland. Hij wilde een Lutheriaanse geestelijke worden. Aan de universiteit van Tbingen leerde hij de ideen van Copernicus kennen. Dit werk verdedigde hij in schrift in 1596 (Mysterium Cosmographicum). Kepler was Brahes assistent in Praag. Na diens dood volgde hij Brahe op als Imperial Mathematician aan het hof van Rudolph II. Op basis van het werk van Brahe concludeerde Kepler dat de baan van Mars geen cirkel beschreef, maar een ellips. Hij formuleerde drie wetten van planetaire beweging. Hij ontdekte ook dat beelden omgekeerd op het netvlies vallen. Hij stierf in Regensburg. Galileo Galilei (1564-1642) Geboren in Pisa, Itali. Hij studeerde eerst medicijnen en daarna wis- en natuurkunde. Hij werd in 1592 professor wiskunde in Padua. Hier leerde hij het werk van Copernicus kennen. Hij ontwikkelde in 1609 zijn eerste telescoop en deed veel ontdekkingen ter ondersteuning van heliocentrisme. Zijn publicatie Siderius Nuncius in 1610 werd met woede ontvangen. In 1616 moest hij in Rome terechtstaan voor de Inquisitie. Hij werd vrijgesproken van ketterij, maar moest zijn verdediging van heliocentrisme terugtrekken. De publicatie van Dialogue Concerning the Two Chief World Systems leverde opnieuw problemen op met de Kerk en in 1633 stond hij weer voor de Inquisitie. Hij werd schuldig bevonden en gedwongen te knielen voor de kardinalen en

14 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) een herroeping te ondertekenen. Tijdens het opstaan zou hij hebben gemompeld: En toch beweegt het. Hij spendeerde de rest van zijn leven onder huisarrest en stierf volledig blind in 1642. Isaac Newton (1642-1727) Geboren op Eerste Kerstdag in Woolsthorpe, Lincolnshire en opgevoed door zijn grootouders. Hij studeerde optiek, wiskunde en astronomie aan Trinity College in Cambridge vanaf 1661. Toen de school sloot tijdens een pestuitbraak en hij weer twee jaar spendeerde in Woolsthorpe begon hij na te denken over zwaartekracht. Hij vond o.a. de integrale en differentile calculus uit waarmee je verandering en stroming wiskundig kon beschrijven. Hij maakte de eerste reflecterende telescoop. Zijn belangrijkste werk is Principia (1687) met de wetten van beweging en zwaartekracht. Desondanks bleef hij altijd religieus.

Hoofdstuk 3: Achter een sluier van ideen: Vroeg modern Rationalisme en Empirisme (p. 61-88)
3.1 INTRODUCTIE
Hoofdstuk 1 ging over de vraag: wat is kennis? Twee antwoorden daarop, empirisme en rationalisme, zijn daarin besproken. De problemen met deze visies werden echter aan het licht gevracht door revolutionaire ontwikkelingen in de 16de en 17de eeuw. In dit hoofdstuk worden nieuwe (Britse) empiristen gevolgd die in de voetsporen van Francis Bacon traden, namelijk Locke, Berkeley en Hume. Zij probeerden allen een nieuwe basis voor de wetenschap te leggen die scepsis tegen zou kunnen gaan. We beginnen echter bij het rationalisme van Descartes.

3.2 REN DESCARTES

Ren Descartes (1596-1650) wordt vaak gezien als de vader van de moderne filosofie. Hij was opgeleid op La Flche, waar Aristoteles en Aquinas werden onderwezen. Toen al ontwikkelde hij een afkeer van de middeleeuwse doctrines, omdat hij meenden dat er op dergelijke zwakke funderingen niets gebouwd kon worden. En er waren stevige funderingen nodig om scepsis tegen te kunnen gaan, met name die van de Franse Renaissanceschrijver Michel de Montaigne (1533-1592). Michel de Montaigne benadrukte dat zowel redeneren als observatie onbetrouwbaar waren en wees kennis af. Hij vond dat er getwijfeld moest worden aan het bestaan van een materile werkelijkheid, omdat deze het product zijn van de zintuigen en daardoor niet betrouwbaar zijn. Objecten zijn slechts mentale representaties van objecten, en daardoor niet echt. Hoe kunnen we over dergelijke illusoire objecten kennis hebben? Descartes was een rationalist, want hij stelde dat uiteindelijk niet perceptie, maar menselijk rede de basis van kennis is. Verder was hij een nativist, omdat hij geloofde in aangeboren ideen (maar minder radicaal dan Plato). In tegenstelling tot Bacon deed Descartes ook empirisch werk, zoals in de anatomie en fysiologie. Hij ontdekte, volgens de overlevering door het kopen van kadavers in de Kalverstraat in Amsterdam om te ontleden, de pijnappelklier. Daarvan claimde hij dat de geest en het brein daar samen kwamen. Een ander idee van hem was dat zowel mens als dier complexe machines waren. Hij droeg verder bij aan de wiskunde, optica en natuurkunde. Geometrie was volgens hem een prototypische vorm van wetenschap. Euclidische geometrie gaat uit van axiomas, principes die duidelijk juist zijn, zoals dat twee lijnen van een parallellogram elkaar nooit raken. Alle kennis zou volgens hem dan ook gebaseerd moeten zijn op dergelijke axiomas. Zijn vuistregel werd om nooit iets als waarheid te accepteren als er geen duidelijke kennis van diens waarheid is. Waar Aristoteles en Bacon empirisch bewijs zochten om fundamentele theoretische principes aan te tonen,

15 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) gebruikte Descartes de methode van de twijfel om ware kennis (scientia) op te doen: alles waaraan getwijfeld kan worden, is onzeker en moet dus niet als kennis worden beschouwd. Descartes begon met het twijfelen aan zijn eigen zintuigen om kennis te vergaren, omdat hij wist dat de zintuigen je soms bedriegen (denk aan optische illusies). De zintuigen konden dus niet de basis voor kennis vormen. Hij accepteerde verder dat hij niet onfeilbaar was. Het aanroepen van een almachtige kwade geest (malin gnie) bracht hem tot de conclusie dat niet alleen sensorische informatie over de wereld en het lichaam onzeker is, maar zelfs de basisprincipes van de wiskunde onbetrouwbaar zijn. Wat weet hij dan wel zeker? De oplossing was cogito ergo sum: ik denk, dus ik besta. Descartes noemde zichzelf een res cogitans: een onstoffelijk denkend ding. Na het vaststellen van dit basisprincipe, dacht hij: waarom ben ik zo zeker van deze bewering? Zijn antwoord was, dat de waarheid ervan zo duidelijk en stellig is. Met deze twee principes had hij een methode om verder op onderzoek uit te gaan. Plato was een radicaal nativist, omdat hij meende dat alle kennis aangeboren was. Descartes geloofde ook in aangeboren ideen, maar niet zo extreem als Plato. Sterker nog: Descartes meenden dat de meeste ideen niet aangeboren zijn, maar een aantal wel. Volgens hem waren deze aan ons meegegeven door God, bijvoorbeeld het idee van oneindigheid: Descartes zelf was niet oneindig en dus geen idee dat door hem zelf bedacht was. Daarom moest dit aangeboren zijn. De kwade geest vormde een probleem, want zolang hij hierdoor bedrogen kon worden, zou hij nooit verder komen dan de zekerheid van cogito. Daarom bedacht hij dat God ook een aangeboren idee moest zijn. God was namelijk perfect en goed, en zou hem derhalve nooit bedriegen. Mensen maken we fouten maar God zou ons niet toestaan om altijd fouten te maken. En omdat God perfect is, bestaat de fysieke wereld en ons lichaam werkelijk. Hij concludeerde dat hij niet slechts een denkend ding was, maar ook een res extensia, een fysiek ding dat extensie bevat (hoogte, breedte en lengte), ofwel dingen die fysieke ruimte innemen.

3.3. DE BRITSE EMPIRISTEN

Het vroege moderne rationalisme van Descartes werd in twijfel getrokken door empiristen. De bekendsten hiervan waren Locke, Berkeley en Hume. Met name Hume is belangrijk om de ideen van Kant te kunnen begrijpen. Zij worden dan ook uitgebreid besproken in het volgende hoofdstuk. 3.3.1 John Locke (1632-1704) John Locke schreef uitgebreid over economie, medicijnen, politiek, onderwijs en filosofie. Hij studeerde eerst klassieke talen en later, in Oxford, kwam hij in aanraking met de klassieke leer van Aristoteles. Zin ontevredenheid nam toe toen hij meer kennis kreeg van de grote wetenschappers van die tijd (Robert Boyle, Robert Hooke, Thomas Willis en, eind 1680, Isaac Newton). Het werk van Descartes maakte hem wel meer genteresseerd in filosofie. Hij vond het noodzakelijk de menselijke capaciteit tot begrip te heroverwegen en beschreef dit in zijn meesterwerk Essay Concerning Human Understanding in 1690. Om een goede empirische theorie van kennis te ontwikkelen wilde hij eerst bewijzen dat er geen aangeboren ideen (zoals bij Descartes) waren. Het hoofdargument hiervoor in die tijd was dat mensen het over sommige dingen gewoon eens zijn (universal consent), zoals dat wat is, is, iets kan niet tegelijkertijd zijn en niet zijn, en diverse morele principes. Locke meende echter dat dit niet aangeboren kon zijn, omdat de eerste twee principes bij kinderen niet gevonden werd. Bovendien denken mensen niet allemaal en overal hetzelfde over moraliteit. Het idee van de tabula rasa ontstond. Als kennis niet is aangeboren of verworven via redenering, wat is dan volgens hem de bron van kennis? Lockes antwoord is een modernere versie van de Peripatetic Axiom (hoofdstuk 1: Niets is in het intellect dat niet eerst in

16 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) de zintuigen gevonden is). De optica had Aristoteles theorie van perceptie ontkracht. Lockes idee was dat al onze ideen afkomstig zijn van zintuiglijke gewaarwording en reflectie. Samen vormen zij de ervaring. Locke legt dus de nadruk op de interne en externe waarnemingen als bron van kennis, en is daarmee een echte empirist. Hoewel Locke als empirist dus meende dat ideen voortkomen uit ervaring, passen ideen niet altijd bij de werkelijkheid die men verwacht. Locke maakte een invloedrijk onderscheid tussen drie soorten eigenschappen, kwaliteiten genoemd die we aan objecten toeschrijven. 1. Primaire kwaliteit: de vorm van een object. Een bal is rond, of je hem nou ziet of niet (objectief). 2. Secundaire kwaliteit: eigenschappen van het object zoals het waargenomen wordt (subjectief), bijvoorbeeld kleur, geur, textuur Secundaire kwaliteiten verdwijnen wanneer er niemand is om ze waar te nemen. Volgens Locke kunnen ze ook niet in natuurlijke objecten aanwezig zijn. 3. Tertiaire kwaliteit: de kracht van een object om een ander object te veranderen, zodat het weer andere waarnemingen veroorzaakt. Vuur kan lood bijvoorbeeld vloeibaar maken. De vraag die Locke nooit heeft beantwoord, is hoe je het verschil tussen primaire en secundaire kwaliteit kunt maken. We kunnen namelijk alleen zeker zijn van onze eigen waarnemingen. George Berkeley meende, met verstrekkende consequenties, dat er helemaal geen primaire kwaliteiten zijn. 3.3.2 George Berkeley (1685-1753) George Berkely, Iers filosoof en bisschop van Cloyne, maakte zich net als Bacon, Locke en Descartes voor hem zorgen over de toenemende scepsis over kennis. Als we ideen over objecten waarnemen in plaats van de objecten zelf, hoe weten we dan dat het idee in onze gedachten op de objecten lijken? Bestaat er wel iets achter deze sluier van ideen? Hoe weten we zeker dat objecten ook buiten onze gedachten bestaan? Berkeley beantwoordde de scepsis over kennis door te stellen dat er geen dergelijk dubbel bestaan is binnen en buitens onze gedachten. We hebben reden om aan te nemen dat materile objecten echt niet bestaan. Volgens Berkeley maakte Locke namelijk onterecht onderscheid tussen geest-afhankelijke en geest-onafhankelijke eigenschappen. Secundaire eigenschappen zijn geest-afhankelijk, omdat ze alleen in onze waarneming bestaan. De vallende boom in het bos maakt volgens Locke dus geen geluid. De primaire kwaliteiten (vorm, hoogte, beweging) zijn volgens Locke geest-onafhankelijk. Berkeley vraagt zich echter af hoe men er zeker van kan zijn dat de vormen objectief bestaan wanneer we die alleen met onze waarneming kunnen observeren. Vorm verandert namelijk ook afhankelijk van de positie van de kijker Berkeley concludeerde dat alles dat bestaat, bestaat bij de gratie van waarneming (Esse est percipi = te zijn is te worden waargenomen). Deze visie, dat iets bestaat omdat het wordt waargenomen, noemt men idealisme. In Berkeleys filosofie hebben objecten alleen een ideaal in plaats van een echt of materieel bestaan. Een kers is bijvoorbeeld alleen kers omdat je al zijn eigenschappen waarneemt. Het bestaat, maar alleen in je gedachten. Zonder de zachtheid, sappigheid, roodheid en al die andere mentale ideen, bestaat de kers niet. Een kers is geen materieel iets, het bestaat alleen als een collectie van ideen. Berkeley geloofde echter niet dat objecten ophielden te bestaan wanneer hij ze niet waarnam. Hij kon ze namelijk via zijn herinnering waarnemen wanneer hij zich elders bevond. En ook wanneer er geen menselijke geest was om objecten waar te nemen, was daar nog altijd de alom aanwezige God. Dingen waren aanwezig in het goddelijk intellect. Omdat ideen niet in een ondenkende substantie aanwezig kon zijn, bestond alleen de denkende substantie (dat wat waarneemt). Dit noemde hij immaterialisme. In de filosofie is substantie alles dat op zichzelf kan bestaan.

17 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) Volgens het dualisme van Descartes bestonden er twee substanties: materile (res extensa) en mentale (res cogitans). Deze konden afzonderlijk van elkaar bestaan: objecten zonder geest en een geest zonder object (de ziel). In de moderne filosofie en wetenschap neemt men aan dat de fysieke wereld de mentale wereld bepaalt en niet andersom. Er is geen mentale substantie en de geest bestaat alleen bij de gratie van het materile brein. Berkeleys visie is juist omgekeerd: de enige bestaande substantie is de mentale, en alle fysieke objecten worden bepaald door de mentale substantie en niet andersom. 3.3.3 David Hume (1711-1776) Descartes, Locke en Berkeley meenden allemaal dat de wereld alleen bestaat dankzij een weergave ervan in onze geest (een sluier van ideen). De empirist Hume echter beweerde dat elke wetenschap verband houdt met de menselijke aard en dat goede wetenschap van deze aard een vereist is om wetenschappelijke vooruitgang te boeken. Dat is ook meteen zijn connectie met het empirisme: Omdat de wetenschap van de mens de enige solide basis is van andere wetenschappen is, moet de enige solide basis die we deze wetenschap kunnen bieden gebaseerd zijn om ervaring en observatie. Hume stelde dat de inhoud van zijn geest bestond uit waarnemingen (perceptions), en hiervan zijn twee varianten: indrukken (impressions) en ideen. Indrukken zijn dat wat meteen wordt ervaren (bv rood zien wanneer je het ervaart). Ideen zijn zwakke kopien van indrukken (bv het idee van rood dat in gedachten zichtbaar is wanneer het niet op dat moment ervaren wordt, dus door herinnering). Dit is het Copy Principle van Hume: al onze ideen zijn kopien van onze indrukken. Dit is volgens Hume het eerste principe van de menselijke aard. Kennis komt volgens dit principe uiteindelijk voort uit indrukken via de zintuigen. Hume zag ook dat wanneer het principe wordt omgekeerd je een criterium hebt waarmee je kunt bepalen of een idee zinvol is. Dit was vooral bruikbaar in de morele of metafysische wetenschappen, waar het grootste obstakel tegen vooruitgang de onduidelijkheid van ideen en de dubbelzinnigheid van de bepalingen is. Met het Copy Principle heeft men een instrument waarmee de legitimiteit van een bepaling te testen is, wat met name bij abstracte ideen (bv macht, energie) belangrijk is. De procedure voor het verduidelijken van taal en denken is als volgt: bij het tegenkomen van een bepaling moet eerst het complexe idee dat erachter schuilt worden bepaald. Dit complexe idee moet zinvol zijn en op te delen in eenvoudige ideen die vervolgens weer verbonden kunnen worden met de bijbehorende indrukken. Als dit alles niet kan, heeft een bepaling geen empirische inhoud en geen betekenis en moet het worden verworpen. Kan dit alles wel, dan levert het een definitie van de bepaling op. Het is als het ware een microscoop waaronder ideen worden uitvergroot. Dit noemt men tegenwoordig een metafysische microscoop. Het concept substantie was het eerste slachtoffer van deze microscoop, aangezien substantie niet voortkomt uit indrukken. De bruikbaarheid van de metafysische microscoop hangt af van de uitvoerbaarheid van het Copy Principle. Maar dit principe kende ook zwakheden, zag ook Hume. Met complexe ideen en indrukken wordt dat lastig. Complex betekent dat iets bestaat uit meerdere componenten (denk bijvoorbeeld aan een stad). Het is namelijk mogelijk om te denken aan dingen die je niet hebt gezien of ervaren. De oplossing van Hume hiervoor was dat ieder complex idee bestaat uit meerdere simpele ideen, en ieder simpel idee komt overeen met een simpele indruk. Het tweede probleem van het Copy Principle is dat van de ontbrekende kleur: hoe kun je een kleur die je nog nooit gezien hebt benoemen? Je zou een gat ervaren in het kleurenspectrum waarin een kleur ontbreekt. Volgens Hume wordt dit gat opgevuld door de verbeelding, maar dat spreekt zijn principe tegen, want geen indruk van de kleur betekent geen idee van de kleur. Hume heeft dit probleem nooit naar tevredenheid op weten te lossen. Hij

18 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) zag geen andere uitweg dan te zeggen dat het fenomeen zo uitzonderlijk is dat het nauwelijks de moeite waard is van het observeren, laat staan om het principe te wijzigen. Dat is natuurlijk te gemakkelijk, want deze uitzondering weerlegt het Copy Principle, en daarmee ook het eerst principe waarop zijn hele wetenschap zou moeten bouwen. Hume had overigens zelf ooit het concept van mengen (blending) gentroduceerd, waarbij de ontbrekende kleur gemengd had kunnen worden door andere kleurschakeringen. Dit redt het Copy Principle van Hume. Hij heeft de link echter nooit zelf gelegd.

BIOGRAFIEN
Ren Descartes (1596-1650) Descartes werd geboren op 31 maart 1596 in La Haye. Zijn familie was behoorlijk rijk en stuurde hem naar een goede school in La Flche. Daar studeerde hij Latijn, Grieks, Italiaans en filosofie, dat bestond uit logica, fysica, ethiek, metafysica en wiskunde. In zijn studententijd raakte hij gedesillusioneerd met de wereld van boeken en hij besloot om te gaan reizen en de wereld te verkennen. Hij sloot zich aan bij het leger van prins Maurits en kwam terecht in een legerkamp in Breda. Hij spendeerde een groot deel van zijn leven in Nederland en woonde op veel plaatsen, waaronder Utrecht, Amsterdam, Leiden, en Egmond, waar hij zich goed verstopte voor zijn filosofische vijanden. In Deventer kreeg hij een relatie met zijn Nederlandse huishoudster, waarmee hij samen een dochter kreeg die overleed toen ze vijf was. Toen hij in zijn vijftiger jaren was, ging hij op uitnodiging van koningin Christina van Zweden naar Stockholm. De koningin vroeg hem om al zijn schrijfsels te sorteren. Dankzij haar is een groot deel van zijn voorheen ongepubliceerde werk bewaard gebleven. Kort na zijn aankomst in Stockholm overleed hij op 11 februari 1650 aan longontsteking. John Locke (1632-1704) John Locke is in 1632 geboren inWrington, nabij Bristol. Hij studeerde filosofie in Oxford. Hij studeerde ook fysica, scheikunde en medicijnen. Hij was met name in filosofisch genteresseerd dankzij Descartes, was hij in zijn vrije tijd moest bestuderen, omdat dit op de universiteit niet onderwezen werd. Hij was echter geen Cartesiaans, integendeel. Hij werd adviseur van de Graaf van Shaftesbury, die een politiek geschil had net King James II. In 1683 moest deze naar Nederland vluchtten. Locke werd daarom ook gezocht door de overheid wegens rebellie en hij vluchtte ook naar Nederland. Na de revolutie van 1688, toen Willem van Oranje de koning van Engeland werd, ging Locke terug naar zijn vaderland, met het complete manuscript van zijn Essay Concerning Human Understanding. Hij overleed in 1704. George Berkeley (1685-1753) George Berkeley is geboren op 12 maart 1685 in Ierland. Hij kwam uit een rijke protestante familie. Hij studeerde wiskunde, Grieks, Latijn, logica en filosofie aan Trinity College in Dublin. Uit zijn dagboeken weten we dat hij de theorie van John Locke en Isaac Newton intensief bestudeerde. In 1701 werd hij gewijd tot priester van de anglicaanse kerk. Tussen 1722 en 1728 plande hij om een seminarie op te richten in Amerika, om het morele verval in de kolonin te stoppen. In 1728 reist hij naar Amerika en vestigde zich in Newport, waar hij een huis bouwde genaamd Whitehall, dat er nog steeds staat. Zijn project faalde, omdat de Britse overheid hem geen toelage gaf. Op zijn terugkeer in Ierland werd hij bisschop van Cloyne, in 1734. Gedurende de laatste 19 jaar van zijn leven was hij in staat om de levensomstandigheden in Ierland te verbeteren, door zijn invloed als bisschop aan te wenden. In 1752 ging Berkeley terug naar Engeland om toezicht te houden op de studie van zijn zoon in Oxford. Hij zou nooit terugkeren naar Ierland. Hij overleed aan een hersenbloeding terwijl zijn vrouw hem voorlas uit de bijbel

19 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) David Hume (1711-1776) David Hume is geboren op 26 april 1711 in de Schotse stad Edinburgh. Tijdens zijn academische loopbaan ging hij zo sterk twijfelen aan het calvinistische geloof, dat hij iedere vorm van religie afzwoer. Na een tijdje in Londen gewoond te hebben, ging hij als ambtenaar werken in Bristol. Hij verhuisde naar Frankrijk en woonde in La Flche. Daar begon hij te werken aan zijn boek A Treatise of Human Nature (1738). Het boek werd geen succes. Toen mensen later alsnog zijn boek gingen lezen, was de kerk een fel tegenstander hiervan. Door zijn conflict met de kerk werd hij tweemaal gepasseerd voor het professorschap. De kerk wilde de academie beschermen tegen de bedreiging van religie door Hume. Hij overleed op 25 augustus 1776.

Hoofdstuk 4: De beperkingen van de wetenschap: Hume en Kant over menselijke kennis (p. 89-126)
4.1 INTRODUCTIE
Immanuel Kant probeerde om beide epistemologien, rationalisme en empirisme, samen te voegen als antwoord op Humes vernietigende kritiek op de wetenschap van Newton. Dit was een belangrijk moment in de Westerse filosofie. Hume vond de menselijke kennis erg gelimiteerd. Wat wij gewoonlijk wetenschappelijke kennis noemen, waarover we praten in termen als noodzaak en universele natuurlijke wetten, is wellicht onmogelijk. We hebben slechts wat vermoedelijke hypotheses over de werkelijke structuur van de wereld. De menselijke geest werkt op zodanige wijze dat alleen onvolmaakte kennis binnen handbereik ligt. Kant weigerde deze conclusie te accepteren. Hij bewonderde Newton en had ook zelf bijgedragen aan de astronomie. Zijn filosofie levert echter verrassende en zware consequenties voor onze kijk op menselijke kennis. De wetenschap is wellicht gered door Kants visie, maar hij zorgt niet voor kennis over waar zijn tijdgenoten mee bezig zijn: God, de menselijke ziel en menselijke vrijheid.

4.2 DAVID HUME EN DE WETENSCHAP VAN DE MENS

4.2.1 My Own Life Op 18 april 1776 voltooide Hume, die toen erg ziek was, zijn extreem korte biografie: My Own Life. Ondanks deze bescheidenheid was hij extreem en radicaal in zijn ideen, genadeloos in debatten, meesterlijk en diepzinnig in zijn standvastige geschriften. Hume zou in de voetsporen van zijn familie treden en een carrire in rechtsgeleerdheid nastreven. Hij ging dan ook naar Edinburgh om recht te studeren, maar hij was eigenlijk meer genteresseerd in klassieke literatuur en de boeken van Hutcheson, Newton en Locke. Toen hij 18 was, staakte hij zijn rechtenstudie en richtte zich op het nadenken over A New Scene of Thought, zoals hij het noemde. Hume werd steeds sceptischer over de gebruikelijke argumenten die als verdediging werden opgevoerd van meningen over religie, kennis en wetenschap, rede en de passies. Hij wilde zelf filosoof worden en de oude filosofie vervangen door een nieuw systeem, een Science of Man. Na een paar jaar in La Flche keerder hij terug naar Londen om zijn Treatise of Human Nature te schrijven. Er was echter geen enkele interesse in zijn boek. In 1740 schreef hij zelf, anoniem, een recensie over zijn werk, maar ook dit bleef onopgemerkt. In 1748 schreef hij Enquiry Concerning Human Understanding, waarin hij feitelijk herhaalde wat in zijn eerste publicatie stond, maar nu meer toegankelijk geschreven voor een groter

20 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) publiek. Geleidelijk kreeg hij meer lezers voor dit werk, omdat het controversieel was. Dat lokte ook veel kritiek uit van andere Britse en Franse denkers. Zijn History of England werd vervolgens een bestseller die hem financieel onafhankelijk maakte. In 1763 nam hij een uitnodiging aan om te komen werken op de ambassade in Parijs. De Comtesse (de Boufflers-Rouverel) werd zijn beschermvrouw en er ontstond een uitgebreide correspondentie tussen de twee. De Comtesse was ook de beschermvrouw van Jean-Jacques Rousseau. Na de veroordeling van Rousseaus boek Emile door het parlement in Parijs, vluchtte hij op aanraden van de Comtesse naar Engeland, waar Hume, een bewonderaar van Rousseau, hem onderdak bood. De relatie tussen Hume en Rousseau bekoelde echter snel, mede doordat Rousseau snel op zijn teentjes getrapt, maar ook vanwege misvattingen over zijn financile situatie. De paranode Rousseau beschuldigde Hume ervan zijn naam te grabbel te gooien, en dit wilde hij opnemen in zijn biografie. Hume probeerde aan deze situatie te ontsnappen door te concluderen dat Rousseau gestoord was. Ondertussen was ook de relatie met de Comtesse bekoeld, omdat hij haar liever niet op de hoogte bracht van Rousseaus verblijfplaats. In 1770 ging hij terug naar Edinburg. Hij ging niet in op aanbiedingen voor een publieke functie. Le bon David overleed in augustus 1776. 4.2.2 Humes filosofie Hume wordt tussen de denkers van de Verlichting geplaatst. In de ogen van veel filosofen moesten de felle debatten over religie worden overwonnen door het gebruik van de rede. Het gebruik van rede om tot kennis te komen was het doel van zowel Descartes als de empirist Locke. Het hoogtepunt van deze filosofische beweging, die de rede op de proef wilde stellen, is het werk van Immanuel Kant, die erg benvloed was door de ideen van Hume. Anderen werkten op dat moment hard aan het ontwikkelen van een nieuwe fysica. Isaac Newton, die gebruik maakte van de nieuwe methode van experiment, inductieve redenering van empirische data en voortbouwde op het werk van Galileo, beschreef een natuurlijke filosofie die bekend staat als Newtoniaanse mechanica. Velen probeerden te doen voor de wetenschap van de mens (de morele wetenschap) wat Newton had gedaan voor de natuurwetenschappen, en probeerden op Newtoniaanse wijze het menselijk gedrag te voorspellen en verklaren. Men meende dat Europa alleen bevrijd kon worden van de negatieve gevolgen van politieke veranderingen als de wetenschap een antwoord kon bieden op de vraag hoe de menselijke samenleving ingericht moest worden. De Verlichting werd gekenmerkt door positieve kennis na te streven binnen alle onderzoeksdomeinen. Vooral les philosophes (Voltaire, Rousseau, Montesquieu, Diderot en dAlembert) hielden zich hiermee bezig. In 1751 publiceerde de groep de eerste editie van de Encyclopdie ou Dictionnaire raisonn des sciences, des arts et des metiers, met Diderot als redacteur. Hume had goede banden met een aantal van deze philosophes, en hij werd, samen met zijn goede vriend, de econoom Adam Smith, tot de leden van de Verlichting gerekend. Hume was het wel eens met het doel van de Verlichting, namelijk om zelf na te denken, autoriteit te verwerpen, om de rede te gebruiken om diezelfde rede te bekritiseren, en om de grenzen van de wetenschap te bepalen. Volgens Hume was de rede echter niet de meest krachtige eigenschap van de menselijke aard. In tegendeel: Hume meende dat de passies de rede aanstuurden (reason is but the slave of the passions). Hume vond zelfs dat de rede de slaaf van de passies moest zijn. Zoals gezegd wilde Hume doen voor de wetenschap van de mens wat Newton deed voor de natuurwetenschappen. Hij wilde een nieuwe filosofie ontwikkelen die onafhankelijk was van de speculatieve metafysica. Hij paste dezelfde heuristiek overal op toe: van ieder belangrijk idee of concept moeten we ons afvragen van welke zintuiglijke indrukken dit idee of concept afkomstig is. Als we deze indrukken niet kunnen

21 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) achterhalen, dan is het idee slechts een product van de verbeelding. Deze nadruk op de relatie tussen onze kennis van de wereld en onze zintuiglijke indrukken is kenmerkend voor het empirisme. Opvallend is dat Hume wiskunde, ofwel abstracte redenering met aantallen en getallen, wel acceptabel en noodzakelijk vond. Zijn belangrijkste empirische analyse van spitsvondigheid en illusie is zijn analyse over oorzaak en gevolg. Hume gebruikte het voorbeeld van de rode en witte biljartbal. Je zou zeggen dat de beweging van de rode bal wordt veroorzaakt door de botsing met de witte bal. De beweging van de rode bal is het effect. Wat zien of observeren we precies als we concluderen dat het ene de oorzaak is van het andere. Humes antwoord was dat we het volgende zien: 1. Contiguity (opeenvolging): Er is geen interval tussen de botsing en het in beweging komen van de rode bal. 2. Prioriteit: De beweging die als oorzaak wordt gezien, gaat vooraf aan de beweging van het effect. 3. Constant conjunction (constante samenhang): In gelijke situaties gedragen vergelijkbare ballen zich op gelijke wijze. Een belangrijk punt van Humes analyse is dat we niet als zodanig zien, concluderen of observeren dat de rode bal noodzakelijkerwijs moet bewegen als gevolg van de botsing. Hume stelt dat we ons namelijk ook kunnen voorstellen dat de rode bal niet beweegt. Wat we zien in de botsing, is niet de noodzakelijkheid van de causale relatie. Mensen concluderen blijkbaar op basis van deze drie concepten dat er sprake is van oorzaak en gevolg. Dit is de kern van Humes kritiek op de filosofie van die tijd: terwijl filosofen verwoed probeerden een verklaring te vinden voor de wetmatige kennis van de wereld, liet Hume zien dat we deze kennis berhaupt niet hebben. De volgende stap is om te zien dat mensen desondanks geloven dat de rode bal zal bewegen na de botsing met de witte bal. Dit geloof is volgens Hume het resultaat van de manier waarop onze geest werkt. Het ligt in de menselijke aard dat we de beweging verwachten, doordat we oorzaak en gevolg beredeneren. Deze anticipatie is simpelweg het trekken van conclusies op basis van ervaring. Conclusies trekken op basis van oorzaak en gevolg is (samen met meet- en rekenkunde) de belangrijkste manier van redeneren, en de basis van al onze kennis (later wordt uitgelegd waarom dit tussen aanhalingstekens staat). Aangezien we door ervaring hebben geleerd te anticiperen, nemen we aan dat de natuur in de toekomst altijd hetzelfde zal reageren als in het verleden. Deze aanname is echter niet vanzelfsprekend. We kunnen causaliteit (oorzaak-gevolg) niet zien (maar concluderen wel dat die er is) wanneer we contiguteit, prioriteit en constante samenhang waarnemen. Op dezelfde wijze kunnen we de uniformiteit van de natuur die we steeds anticiperen niet zien. Dit filosofische probleem is n formulering van Humes notoire probleem van inductie: we kunnen uit onze eerdere ervaringen niet concluderen dat de wereld zich uniform gedraagt. De conclusie die Hume trekt is revolutionair: als we begrijpen en herkennen dat deze werking van de geest (het geloven op basis van de zintuigen dat het een de oorzaak is van het ander) zelf het resultaat is van aangeleerde gewoonten die worden aangestuurd door de passies, ontstaat er een compleet nieuwe kijk op het filosofische landschap. De rede is dan inderdaad slechts de slaaf van de passies. Hume meent echter dat het goed is dat onze rede zo werkt, want anders zouden we niet kunnen anticiperen op toekomstige gebeurtenissen. Het idee dat we denken dat de toekomst zal lijken op het verleden, noemde hij zijn very curious discovery. Het was zeker voor Hume vreemd te moeten concluderen dat daar waar de menselijke rede faalt, ons leven gestuurd wordt door onze gewoonten. De rede is ondergeschikt aan onze gewoonten en gebruiken, wat het resultaat is van een leerproces dat in gang gezet wordt door onze omgang met de wereld. Daardoor anticiperen we op de toekomst en geloven we in oorzaak en gevolg. En dat is maar goed ook, anders konden we nooit iets doen!

22 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) Gewoonte is de grote werkhypothese waarop we ons handelen en ons denken op baseren. Het revolutionaire element in Humes denken is het idee dat onze overtuigingen het resultaat zijn van gewoontevorming. We moeten sceptisch zijn over dat wat wij geloven, maar niet kunnen afleiden uit zintuiglijke indrukken. Maar wanneer de rede niet in staat is om oorzaak en gevolg af te leiden uit onze zintuiglijke indrukken, zal gewoontevorming het overnemen. We hebben dan ook geen reden om te geloven in substanties zoals dingen, God of zelf. Er zijn geen zintuiglijke indrukken die achter ons idee van God schuilgaan, maar als mens kunnen we niet anders dan handelen, geloven en denken zoals we doen. We kijken nu naar Humes filosofische analyse van de vrije wil. Daarvoor moest hij eerst een duidelijk beeld hebben van wat noodzaak betekent (dat we onze arm omhoog kunnen steken, wil niet zeggen dat het noodzakelijk is dit te doen). Hij had gelukkig al een analyse gemaakt van causaliteit, en de conclusie was dat de mens noodzaak ziet als contiguteit, prioriteit en constante samenhang. Als mensen in dezelfde situatie op dezelfde manier handelen, dan is er geen sprake van vrije wil (analoog aan het verhaal met de biljartballen). Door de nieuwe analyse van noodzaak (in termen van constante samenhang en gewoontevorming bij mensen), komt vrije wil in een ander daglicht te staan. Vrije wil is volgens Hume slechts het effect van een bepaald gevoel. Is dan de aanwezigheid van dat gevoel niet voldoende om te geloven dat we werkelijk vrij zijn? Ons handelen wordt bepaald door onze wil, maar onze wil lijkt nergens door te worden gestuurd. Ziet Hume het niet gewoon fout? Hume antwoordde dat het gevoel van vrije wil alleen ontstaat wanneer we onze vrije wil expliciet op de proef stellen. In alle andere gevallen bestaat het gevoel van vrije wil niet. Het op de proef stellen van onze vrije wil is het resultaat van het verlangen om vrij te zijn. Het gevoel van vrijheid ontstaat als gevolg van de menselijke aard dat tot doel heeft te overleven in een gevaarlijke wereld. Vrije wil is slechts een idee, want een toeschouwer zou gemakkelijk het gedrag van een persoon kunnen voorspellen als hij de motieven, het karakter en de situatie van die persoon kent. Met noodzaak betreffende ons handelen bedoelen we dat onze motieven, situaties en handelingen constant samenhangen. Vrije wil bestaat dus niet, slechts constante samenhang. We worden geleid door onze instincten die ons doen concluderen dat er causaliteit is. Omdat menselijke vrijheid zon gevoelig onderwerp is, is Hume altijd controversieel geweest. Zijn empirische analyse leidde Hume naar een controversieel athesme. Hume was bang om het idee van vrije wil volledig te verwerpen. Daarom stelde hij dat we onderscheid moeten maken tussen: Handelingen die zouden zijn uitgevoerd als we dat zouden willen; en Handelingen die niet uitgevoerd zouden worden ook al zouden we dat willen Vrije wil is het idee dat je vrij bent als je anders had kunnen handelen. Dit paste niet goed bij Humes filosofie, en het is ook later door veel andere denkers verworpen. Hume bekende in zijn Abstracts dat hij herinnerd wilde worden als de ontdekker van het principe van associatie. Door associatie of gewoontevorming (het feit dat mensen gelijkenis, contiguteit en causaliteit kunnen herkennen) wordt onze haast grenzeloze verbeeldingskracht in toom gehouden. Omdat we gevoelig zijn voor dergelijke associaties, kunnen we het universum zelf categoriseren. Deze associaties vormen het cement van het universum. Humes filosofie heeft een menselijk gezicht, omdat het een filosofie is waarin we erg bewust zijn van de specifieke aard van het menselijk denken en handelen, en die ons ook bewust maakt van de beperkingen van onze kennis van de wereld en de functionaliteit van onze rede. En zelfs in os mens-zijn zijn we volgens Hume niet heel anders dan dieren. Dit lijkt haas een voorloper van Darwinisme, maar Hume kende natuurlijk het mechanisme van natuurlijke selectie niet.

23 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) We gaan verder naar de gevolgen van Humes filosofie voor de wetenschap: Onze overtuigingen zijn slechts overtuigingen, ofwel giswerk dat is ontstaan door het gebruik van gewoontes en passies. Causale verbanden zijn het resultaat van constante samenhang en de werking van onze geest. We weten alleen dat ons giswerk en de werking van onze geest succesvol zijn in het leven. We kunnen dit succes alleen begrijpen als we: o Aannemen dat de wereld vrij uniform en constant is o Tegelijkertijd zien we dat de menselijke aard associeert en gewoonten vormt. We nemen aan dat de wereld zich op een bepaalde manier gedraagt, maar er is geen reden om te denken dat dit ook zo is. Dat wat we denken in termen van oorzaak en gevolg is slechts een gewoonte van de geest. Het probleem van inductie (hier: het geloof in algemene wetmatigheden gegeven een beperkt aantal observaties) is om een verdediging te vinden voor het geloof in wetmatigheden. Hoe kunnen we in Newtons wetten van beweging geloven? Is dit slechts ons beste gissing? Hume vond van wel. Zijn filosofie diskwalificeerde Newtons werk als kennis. Hume, een bewonderaar van Newton, ging om met dit schokkende resultaat door zich gewonnen te geven. Deze overgave is niet het beging, maar het einde van zijn filosofische project. De conclusie die uit zijn werk spreekt, is dat wetenschappelijke kennis, zelfs Newtoniaanse mechanica, onhaalbaar is voor mensen. We kunnen alleen raden op basis van empirische informatie. Niet alle filosofen legden zich echter bij deze conclusie neer. Een optimistischere denker in de Westerse filosofie was Immanuel Kant. Hij zocht een uitweg uit Humes analyse.

4.3 IMMANUEL KANT EN DE GRENZEN VAN KENNIS

In 1781 publiceerde Kant het eerste deel van drie werken die de Westerse filosofie voor altijd zou veranderen: Critique of Pure Reason. (Later volgden Critique of Practical Reason en Critique of the Power of Judgement, maar het boek bespreekt vooral het eerste werk). Velen, waaronder Kant, zagen zijn transcendentaal idealisme als de Copernicaanse kentering in de filosofie. Copernicus veranderde de geocentrische kijk op de wereld in een heliocentrische, waarbij de zon het middelpunt van het heelal was, en niet de aarde. In Kants tijd werd deze verschuiving gezien als een schoolvoorbeeld van wetenschappelijke vooruitgang en revolutie, een verandering in het denken over de positie van de mens en God in het universum. Kant was ervan overtuigd dat zijn filosofie het denken over onszelf, onze kennis en het universum waarin we leven veranderde. Zijn werk wordt inderdaad gezien als een grote Copernicaanse revolutie in de filosofie. Het boek bespreekt Kants ideen over de status van menselijke kennis. Hume meende nog dat de wetenschap slechts onze beste gissingen waren, maar Kant gaat de uitdaging aan om Newtons wetenschap in ere te herstellen als echte kennis van de wereld. We bespreken hoe Hume Kant inspireerde om een nieuw filosofisch systeem te ontwikkelen. Kant is in 1724 geboren in Kningsberg. Op zijn achtste leerde hij Latijn te schrijven en spreken. In 1740 verliet Kant de middelbare school om naar de universiteit in Kningsberg te gaan. Daar studeerde hij filosofie, natuurwetenschappen en wiskunde. Het werk van Wolff introduceerde hem in de manier waarop men over metafysica sprak. Metafysica werd beschouwd als de wetenschap van de eerste principes van menselijke kennis. Kant vroeg zich af of dergelijke metafysica als wetenschap echt mogelijk was.

24 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) Metafysica werd onderverdeeld in 4 categorien: 1. Ontologia: (een algemene metafysica): beslaat alles dat is, in de mate dat het is 2. Theologia: beslaat alles m.b.t. God 3. Psychologia: beslaat alles m.b.t. de menselijke ziel 4. Cosmologia: beslaat alles m.b.t. de wereld Wanneer Kant in zijn latere werk de mogelijkheid van metafysica als wetenschap onderzoekt, wil hij onderzoeken of een wetenschap van God, de ziel en de kosmos mogelijk is. Dit komt neer op onderzoeken of we het bestaan van God kunnen bewijzen, de onsterfelijkheid van de menselijke ziel, en menselijke vrijheid in een wereld van wetmatige noodzakelijkheden. Zijn conclusie is dat een dergelijke metafysica onmogelijk is. Ontologie is volgens hem wel mogelijk, maar alleen met betrekking tot objecten, in de zin v an dingen voor ons, en niet als dingen op zichzelf. Kant schreef vele boeken en bedacht een compleet nieuwe filosofie. Kant geloofde eerst nog steeds dat de wetenschap kennis over God kon vergaren, maar in zijn latere werk wees hij deze kijk op de wetenschap af. Komt alles goed genformeerd over de filosofie en wetenschap van zijn tijd, dankzij een goede relatie met boekenwinkeleigenaar en uitgever Kanter. In 1770 werd Kant zelf professor in de logica en metafysica in Kningsberg. In deze tijd dacht hij veel na over kennis over God, de menselijke ziel en of de mens echt vrij is. Hij spendeerde 10 jaar aan het heroverwegen van zijn filosofie. Hij begon ook met het lezen van Hume. Aan het eind van deze periode publiceerde hij zijn antwoord in zijn Critique of Pure Reason. Kant overleed op 12 februari 1804. Op zijn grafsteen staat een quote van hem zelf: Twee dingen vullen de geest met steeds nieuwe en toenemende bewondering en ontzag, hoe vaker en hoe vaster we hierop reflecteren: de sterrenhemel boven ons en de morele wet in ons. Dit is een goed startpunt voor een discussie over zijn ideen over het bereik van menselijke kennis. 4.3.1 Kants Critique of Pure Reason Waarom was kant zo onder de indruk van het werk van Hume? Kant was een man van de wetenschap. Hij meende dat Newtoniaanse mechanica (waaronder zijn wetten van beweging en de wet van zwaartekracht) noodzakelijke en universele kennis inhielden, alleen al omdat het gebaseerd is op wiskunde en de meest fundamentele natuurlijke principes. De rode draad in Kants gedachte is duidelijk: we hebben blijkbaar oordelen die noodzakelijk en universeel zijn, dus wat ze moeten onderzoeken is wat deze kennis mogelijk maakt. Onder welke voorwaarden kunnen rationele wezens dergelijke kennis opdoen? Dat is wat Kant de transcendentale vraag noemt. Ik gebruik de term transcendentaal voor alle kennis die niet zozeer gaat over objecten als wel met de manier van onze cognitie van deze objecten, voor zover deze modes van cognitie mogelijk is a priori (= voorafgaand aan de ervaring). Ten systeem van dergelijke begrippen zou transcendentale filosofie genoemd worden. Hume concludeerde dat we niet de echte, noodzakelijke en universele kennis hebben, terwijl Kant denkt dat ze die wel hebben. Noodzakelijkheid en universaliteit zijn slechts het resultaat van de verbeeldingskracht van de menselijke geest. Voor Hume kan de noodzakelijkheid die uit zulke oordelen spreekt inderdaad slechts subjectief zijn, aldus Kant. Als je zegt dat het noodzakelijk en universeel waar is dat een kaars achter een raam in vol zonlicht langzaam zal smelten, wil je een natuurwet demonstreren, namelijk dat was smelt wanneer je het verhit. Kant wil onderzoeken hoe dergelijke noodzakelijke en universele kennis, die we duidelijk hebben, berhaupt mogelijk is. Kant meent dat Hume gelijk heeft dat we alleen contiguteit, prioriteit en constante samenhang kunnen zien. Maar omdat we toch noodzakelijke en universele kennis hebben, moeten we onderzoeken hoe dergelijke kennis

25 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) mogelijk is. Hume was vergeten dat dergelijke kennis er gewoonweg is. Hume accepteerde wel wiskunde als noodzakelijk en universele kennis. Hoewel de bron van deze wiskundige waarheid onze rede is, breidt het onze kennis ook uit. Het analyseren van de som 7 + 5 = 12 is daarom een synthetische a priori uitspraak. Hume had moeten concluderen dat noodzakelijke en universele kennis mogelijk is, in plaats van te concluderen dat bij kennis enkel de gewoonte van de geest is dar het principe van associatie toepast, en daarmee de wetenschap te degraderen to giswerk. Hume zag niet dat er onderscheid gemaakt moest worden tussen a priori en a posteriori oordelen, en tussen analytische en synthetische oordelen. Met dit onderscheid kun je begrijpen hoe noodzakelijke en universele kennis over de wereld (metafysica) mogelijk is. We moeten dus het onderscheid tussen twee zaken begrijpen: 1.A priori versus a posteriori 2.Analytisch versus synthetisch Kants oplossing voor het probleem hoe is noodzakelijke en universele kennis mogelijk, komt neer op het begrijpen hoe synthetische a priori oordelen mogelijk zijn . 4.3.2 Het synthetische a priori De algemene vorm van een oordeel is er een waarin een predicaat (= een uitspraak over een object) is toegekend aan een subject (S = P). Bij de uitspraak een vrijgezel is ongetrouwd wordt dus het predicaat ongetrouwd toegewezen aan het subject vrijgezel. Het onderwerp en het predicaat worden verbonden door de copula (= koppelwerkwoord) is. Een vrijgezel is ongetrouwd. Als het onderwerp het predicaat al in zich heeft, is de uitspraak analytisch. Als iemand al weet wat een vrijgezel is, voegt het feit dat die ongetrouwd is geen nieuwe informatie meer toe. Een analytische uitspraak is slechts ter verduidelijking. Om te bepalen of dit oordeel waar is, hoef je niet verder te zoeken: het is waar op basis van logica. Begrip van het concept vrijgezel is voldoende om te beoordelen of de uitspraak waar is. Een synthetisch oordeel voegt informatie toe over het onderwerp. In de uitspraak de kaars is rood, geeft het concept kaars niet aan dat die noodzakelijk rood moet zijn. Om te weten of de uitspraak de kaars is rood waar is, is begrip van het concept kaars niet genoeg. Er moet empirisch onderzocht worden of de kaars rood is. Kan maakt verder onderscheid tussen a priori en a posteriori oordelen. Een a priori oordeel is onafhankelijk van zintuiglijke ervaring. De bron hiervan is de rede. (Alle kaarsen smelten in de zon) Een a posteriori oordeel is afhankelijk van zintuiglijke ervaring. De bron is de zintuigen. (Mijn kat is roodharig) Voor Hume is het feit dat kaarsen in de zon smelten geen kennis, maar slechts een sterk geloof dat wellicht niet klopt. Kant meende dat Hume de juiste oplossing gewoon niet zag. Empiristen zouden zeggen dat al onze kennis afkomstig is van zintuiglijke ervaring, maar Hume meende dat noodzakelijke en universele kennis niet alleen via de zintuigen opgedaan kon worden. Door onze verbeeldingskracht geloven we dat we noodzakelijke en universele hebben, omdat we gevoelig zijn voor de combinatie contiguteit, prioriteit en constante samenhang. Volgens Kant hebben we daadwerkelijk de noodzakelijke en universele kennis. Traditionele rationalisten zouden zeggen dat kennis alleen kan komen van de rede. Kant meende echter dat we daarvoor ook de zintuigen nodig hebben. Kant probeerde op deze wijze de empirische en rationalistische tradities in de filosofie samen te brengen.

26 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) Door het onderscheid in analytisch versus synthetisch, en a priori versus a posteriori zijn er vier soorten oordelen mogelijk. Alle analytische oordelen zijn a priori, alle synthetische oordelen zijn a posteriori. Empiristen ontkennen het bestaan van synthetische a priori oordelen. Kant wil laten zien dat synthetische a priori oordelen ook mogelijk zijn. Als dit onmogelijk is, dan is wetenschap ook onmogelijk. Omdat we noodzakelijke en universele kennis hebben, beweert Kant dat synthetische a priori oordelen mogelijk zijn. Oordelen volgens Hume en Kant A priori A posteriori Analytisch Analytisch a priori
Mogelijk volgens zowel Hume als Kant

Synthetisch Synthetisch a priori

Mogelijk volgens Kant, maar onmogelijk volgens Hume

Analytisch a posteriori
Onmogelijk volgens Hume en Kant

Synthetisch a posteriori
Mogelijk volgens Hume en Kant

Een synthetisch a priori oordeel moet twee zaken bevatten: 1. De oorsprong moet zich bevinden in de menselijke geest 2. Er moet informatie over de wereld aan worden toegevoegd Als we bewerekn dat een kaars in de zon smelt, denken we dat dit noodzakelijk en universeel waar is. De bron van deze bewering kan (volgens Hume) niet van de zintuigen komen, want die kennen alleen contiguteit, prioriteit en constante samenhang. Deze kennis over dit causale verband moet dus uit de menselijke geest komen en is dus een a priori oordeel. Dat we weten dat kaarsen smelten in de zon, is duidelijk iets dat onze kennis uitbreidt, want smelten zit niet besloten in het concept kaars. Het oordeel is dus synthetisch . Om te begrijpen hoe de rede de oorsprong kan zijn van ware noodzaak, moeten we Kants logische analyse van de verschillende fasen van het opdoen van kennis bekijken. 4.3.3 De noumenale en fenomenale wereld Kant is op vele manieren een Newtoniaan, maar hij wees diens theorie over absolute tijd en ruimte af. Hij meende dus dat alles wordt bepaald door natuurwetten. Maar hoe kan de mens vrij zijn als we compleet gestuurd worden door natuurwetten? Herinner zijn grafschrift (Twee dingen vullen de geest met steeds nieuwe en toenemende bewondering en ontzag, hoe vaker en hoe vaster we hierop reflecteren: de sterrenhemel boven ons en de morele wet in ons). Zijn morele wet suggereert menselijke vrijheid. Door onderscheid te maken tussen de fenomenale en noumenale wereld probeert Kant het probleem van vrijheid in een Newtoniaans universum op te lossen. 1. Noumenale wereld = de wereld van de dingen zoals ze in zichzelf (Dingen an sich) zijn. 2. Fenomenale wereld = de wereld zoals die aan ons verschijnt. We kunnen kennis hebben van de fenomenale wereld, maar niet van de noumenale wereld. De fenomenale wereld is Newtoniaans, en in deze wereld worden we duidelijk gestuurd door natuurwetten. Kants conclusie is dat we niet weten dat we vrij zijn (cosmologia als wetenschap is onmogelijk). In zijn Critique of Practical Reason zegt Kant dat we moeten aannemen dat we denken vrij te zijn om moreel te kunnen handelen. Dezelfde redenering ligt ten grondslag aan zijn bewering dat we niet weten of God bestaat of dat de menselijke ziel onsterfelijk is, maar we moeten dit noodzakelijk aannemen om moreel te kunnen handelen (theologia en psychologia zijn onmogelijk). Hume liet zien dat we geen causaliteit vinden in wat we observeren met onze zintuigen, tenzij onze geest deze causaliteit aan ons laat zien. Kant meent ook dat de rede iets toevoegt, maar onze geest is cruciaal actief in een veel eerdere fase. De menselijke rede zorgt voor het ontstaan van noodzaak en universaliteit, gezien de

27 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) noumenale wereld van dingen op zichzelf, en doet dit op zodanige wijze dat er werkelijk noodzakelijke en universele kennis is, maar alleen over de wereld zoals die aan ons gepresenteerd wordt. Kennis kan volgens Kant alleen het resultaat zijn van de synthese tussen inbreng van de noumenale wereld en inbreng van de rede. Hij verschilt van Hume door te denken dat de menselijke rede zo sterk aanwezig is, en in zo'n vroege fase, dat dit aspect van menselijke rede noodzakelijke en universele kennis mogelijk maakt. 4.3.4 De logische fasen van kennis 1. Eerste fase: Het subject is, via de zintuigen, passief en ontvankelijk voor de werking van de noumenale wereld. Deze ontvankelijkheid resulteert in indrukken (impingings, sensations) of stimulaties. Uit de interactie tussen de onbekende noumenale wereld en het subject ontstaat een pure veelvoud. 2. Tweede fase: De veelvoud fungeert als inbreng voor de belangrijke tweede fase, waarin de indrukken worden gekneed tot verschijningen (appearances, intuitions) door onze verbeeldingskracht. Kant bedoelt dat de menselijke verbeelding tijd en ruimte gebruikt als de formele vereisten waaronder de indrukken worden samengevoegd tot voorstellingen. Ruimte en tijd fungeren dus als sjabloon voor het subject. Zij komen niet uit de noumenale wereld en worden ook niet opgemerkt door de zintuigen. Het zijn de formele en noodzakelijke vereisten van de zintuigen. 3. Derde fase: Pas in deze fase wordt de veelvoud van verschijningen (intuitions) samengevoegd tot een ervaring, door het toepassen van de categorien van de menselijke rede, ofwel dat de verschijningen worden geordend in ruimte en tijd. Onze geest maakt het mogelijk dat de wereld ervaren, dat de wereld verschijnt aan ons, en dat ze kennis kunnen hebben van de fenomenale wereld. Volgens Kant betekent dit kennis van de wereld van objecten (Gegenstnde), niet van dingen op zichzelf (Dinge an sich). Dat onze geest tijd en ruimte gebruikt als sjablonen om verschijningen te genereren van sensaties, betekent dat de verborgen tijd en ruimtepatronen in deze verschijningen worden herkend door de rede, die vervolgens de categorien het toewijst. Een belangrijke categorie van de rede is causaliteit. Causaliteit is geen fenomeen op zichzelf, want we zien het niet. Causaliteit is n van de 12 algemene categrieel die worden gebruikt door de menselijke rede om fenomenen te verbinden. Causaliteit is een relatie tussen fenomenen binnen de grenzen van de zintuigen. 4. Vierde fase: De ervaringen van objecten worden verder samengevoegd in soort en geslacht wanneer de rede zijn ideen van reflectieve kracht van oordeel toepast de rede probeert altijd de wereld tot grotere eenheid te brengen. Kants logische analyse van de menselijke kennis Stap Fase 1 De noumenale wereld levert indrukken aan het affectieve subject. Fase 2 De kracht van verbeelding voegt de veelvoud van sensaties samen door het gebruik van de sjablonen tijd en ruimte. Fase 3 De bepalende kracht van oordelen past zijn categorien toe en brengt de veelvoud van verschijningen samen. Fase 4 De reflectieve kracht van oordelen zorgt voor een grotere eenheid in de ervaringen door het toepassen van diens ideen.

Resultaat Veelvoud van sensaties Veelvoud van verschijningen Veelvoud van ervaringen Systematische kennis

4.3.5 De grenzen van de rede Nu kunnen we zien dat we geen kennis over God, de onsterfelijke ziel of vrijheid kunnen hebben. De fenomenen

28 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) die we observeren zijn nooit zodanig dat we deze concepten (ze horen niet thuis in de 12 categorien van rede) kunnen toepassen. Verschijningen maken nooit de toepassing van categorien los die onze kennis over God, de onsterfelijkheid van de menselijke ziel, en menselijke vrijheid kunnen bieden. Daarom kunnen we hierover geen kennis hebben. Menselijke kennis is altijd kennis van de fenomenale wereld, en God, de menselijke ziel en menselijke vrijheid zijn geen onderdeel van deze fenomenale wereld. De menselijke geest is zo gemaakt dat mensen zelf met het idee van God, onsterfelijkheid en menselijke vrijheid in een wereld van noodzaak komen, om hun behoefte aan het brengen van meer eenheid in onze kennis te bevredigen. Dit zijn slechts ordenende ideen, geen kennis. Hier stuitte Kant op de grenzen van menselijke kennis. Wetenschap is mogelijk, maar het kan geen kennis over God, de ziel, of menselijke vrijheid opleveren. Kant heeft de vereisten voor ware noodzaak, universele en objectieve kennis blootgelegd. Zijn filosofie is dus een transcendentale filosofie. Maar omdat het subject zelf ervaring mogelijk maakt, en dus het bestaan van de objecten die verschijnen aan ons in menselijke ervaring, is zijn filosofie ook idealistisch: de objecten van de ervaring zijn geen dingen op zichzelf, maar bestaan alleen in de ervaring. Ze bestaan niet onafhankelijk van de ervaring. De Copernicaanse kentering in Kants filosofie wordt nu duidelijk: in plaats van te denken dat noodzaak en universaliteit wachten op ontdekking door wetenschappelijk onderzoek, toont Kant dat zij hun oorsprong vinden in de rede van rationele wezens. Wetenschap is wetenschappelijk, omdat het de structuur van de fenomenale wereld ontdekt. Wetenschap brengt de causale structuur van de wereld in kaart. Als je zegt dat alle kaarsen smelten in de zon, stel je dat er een natuurwet is bardot was smelt wanneer je het verhit. Het is een uitbreiding van onze kennis. Hoewel het volgens Hume onmogelijk was, stelt Kant dat mensen synthetische a priori oordelen kunnen vormen en dat werkelijke wetenschap mogelijk is. Dergelijke oordelen zijn een mix van inbreng uit de noumenale wereld en activiteiten van de menselijke geest, waardoor de synthese tussen verschijningen en categorien van de rede mogelijk worden. Dit is waar kennis uit bestaat. Komt ontdekte ook waar de grenzen van menselijke kennis liggen. Wetenschap houdt zich bezig met een fenomenale Newtoniaanse wereld van noodzaak. Buiten die wereld hebben we geen kennis. Er zijn echter ook problemen met Kants Critique of Reason. Als bijvoorbeeld sensaties (die het resultaat zijn van de noumenale wereld op de ontvankelijkheid van het subject) buiten tijd en ruimte liggen, en in feite de inbreng voor de a priori vormen van verbeelding leveren, hoe moeten we dan deze stimulaties zien? Om dit probleem op te lossen, moeten we benadrukken dat Kants filosofie transcendentaal en logisch is: het houdt zich bezig met de eerste vereisten waaronder kennis mogelijk is, en het biedt geen psychologie van kennis. En de conclusie van Kant dan, dat we niets kunnen weten over de noumenale wereld? Kant zou zeggen dat het concept van een noumenale wereld een beperkend concept is. Dit concept is een voorwaarde om te begrijpen hoe causale kennis berhaupt mogelijk is. Het feit dat de menselijke rede de categorien berhaupt op de verschijningen kan toepassen, geeft aan dat er een soort harmonie tussen menselijke rede en (uiteindelijk) de noumenale wereld moet zijn. In dit licht heeft de volgende vraag vele filosofen sinds Kant beziggehouden: is de synthetische a priori werkelijk mogelijk? Als dat zo is, is kennis van natuurwetten binnen het bereik van de wetenschap. Zo niet dan heeft Hume gelijk en moet de wetenschap het probleem van inductie onder ogen zien, en worden de wetten van het Newton slechts gewaagde vermoedens en genformeerde gissingen.

29 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211)

BIOGRAFIE
Immanuel Kant (1724-1804) kant is geboren in 1724 in Kningsberg, de hoofdstad van Oost-Pruisen. Op zijn 16e ging hij naar de universiteit van Kningsberg. Hier kwam hij in aanraking met de fysica van Newton. Rond 1769 werd hij dankzij de werken van Hume wakker uit zijn dogmatische slaap, wat resulteerde in de publicatie in 1781 van n van de grootste klassiekers in de geschiedenis van de filosofie: de Critique of Pure Reason. Deze 800 pagina's schreef hij vier of vijf maanden. Kant overleed in 1804.

Introductie bij deel 2

Hume stelde dat de bekronende glorie van de Wetenschappelijke Revolutie van de Newtoniaanse mechanisme niets meer was dan een genformeerde gok. Kant liet zien hoe universeel valide kennis toch mogelijk kon zijn. Zijn ingenieuze oplossing was dat de wetenschap de noodzakelijke structuur van de fenomenale wereld ontdekt. In deel II gaan we kijken naar de vraag of er fundamentele verschillen zijn tussen de natuur- en menswetenschappen. Er zijn twee kanten worden belicht die discussiren over deze kwestie: positivisme en hermeneutisme.

Hoofdstuk 5: Mensen begrijpen: Positivisme en Hermeneutisme

5.1 INTRODUCTIE
Na de Wetenschappelijke Revolutie werd er enorme vooruitgang geboekt in de natuurwetenschappen. Maar hoe zat dat bij de menswetenschappen? Waren de methoden van de natuurwetenschap hierop ook van toepassing? De idee dat de morele wetenschappen op dezelfde manier benaderd moesten worden als de onderwerpen in de natuurwetenschappen staat centraal bij het zogeheten positivisme. Deze stroming meende dat de menswetenschappen alleen qua niveau en niet qua soort verschillen van de natuurwetenschappen. Niet iedereen echter was het hier mee eens. De tegenstand kwam met name van mensen die de sociale wetenschap als radicaal anders dan de natuurwetenschappen. Dit hermeneutisme meende dat mensen (en wellicht dieren) en de culturele wereld waarin zijn leven niet op dezelfde manier kunnen worden behandeld als levenloze objecten. We kijken eerst beter naar negentiendeeuws positivisme. De natuurlijke wetenschappen hadden steeds meer invloed op de niet natuurlijke wetenschappen. De rede moest ook gebruikt kunnen worden om de samenleving te kunnen analyseren. Empirist Hume probeerde al eerder de methoden van de empirische wetenschappen te gebruiken in de morele wetenschappen. Hij probeerde de wetten te beschrijven van het mentale. Hij meende dat een idee onvermijdelijk moest leiden tot een ander idee. Ideen zijn als planeten: ze worden in hun banen gehouden door natuurwetten. Dit zijn de wetten van de geest. Op dezelfde wijze zou een maatschappij kunnen worden gezien als een groot mechanisme dat in losse, wetmatige elementen geanalyseerd kan worden. Het idee van een wetenschap van de maatschappij was al eerder verkend door Thomas Hobbes (1588 - 1679). Hij was genspireerd door William Harvey en Galileo, en wilde het idee van een mechanistische wetenschap van de samenleving ontwikkelen. Volgens hem was samenleving als een klok en zijn mechanisme werd beschreven door universele wetten. Pas in de 18e eeuw zou Comte de sociopsychologie introduceren maar het idee was al onderzocht door Hobbes.

30 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) Adam Smith probeerde de algemene wetten van economie op basis van empirische data te formuleren. Kortom, in het spoor van de Wetenschappelijke Revolutie was men het er steeds vaker over eens dat het mentale en het sociale erg complexe stukken machinerie waren, maar desalniettemin machinerie. In de wetenschapsfilosofie is de kijk dat sociale en mentale fenomenen empirisch onderzocht kunnen worden, en dus op dezelfde hoogte komen te staan als op feiten gebaseerde (positieve) wetenschap, bekend onder de naam positivisme.

5.2 POSITIVISME
positivisme was een dominante kijk in het Europees intellectueel klimaat van de 19e eeuw. De klassieke variant van het positivisme, of positieve filosofie, is hoofdzakelijk ontwikkeld door Auguste Comte (1798-1857) en zijn Britse bewonderaar John Stuart Mill (1806- 1873). Volgens het positivisme kan de sociale wetenschap alleen vruchtbaar zijn wanneer ze de methode van natuurwetenschapper overnemen. Volgens Comte is er een uniforme manier van redeneren die op alle onderwerpen waarmee de menselijke geest zich bezighoudt toepasbaar is. Hij bedacht de Wet van de Drie Stadia. Hij meende dat samenlevingen door drie fasen gaan van intellectuele ontwikkeling, elk gekarakteriseerd door een eigen methode van filosoferen. 1. Het theologische stadium: de meest primitieve fase. Er wordt een verklaring gezocht voor verschijnselen in bovennatuurlijke krachten. Men probeert te ontdekken waarom dingen gebeuren. Deze fase wordt voorafgegaan door twee andere substadia: eerst animisme, later polythesme. a. Animisme houdt in dat men menselijke eigenschappen toeschrijft aan gewone, levenloze objecten. b. In polythestische samenlevingen gelooft men dat de natuur onder controle staat van vele goden. c. Monothestisme: fenomenen worden vaak toegeschreven aan de intelligentie en het handelen van n God. Zelfs Newton meende dat sommige dingen alleen te verklaren waardoor een hogere macht. 2. Het metafysische stadium: bovennatuurlijke oorzaken van gebeurtenissen worden afgewezen en vervangen door abstracte krachten. De oorzaak van gebeurtenissen wordt niet langer gezocht in een ziel, maar door een bepaalde kracht. Deze verschuiving is karakteristiek voor de overgang van de theologische naar de metafysische fase. 3. Het positivistische stadium: krachten en machten zijn niet voldoende verklaring voor natuurlijke fenomenen. Deze zorgen namelijk voor cirkelredenering (water is nat, omdat het natheid heeft). Er was nog een probleem met het theologische en metafysische denken. Comte meende dat de wetenschap in dienst van de mensheid moest staan. Om het menselijke zaken om te gaan, moeten we de toekomst kunnen voorspellen en hierop anticiperen. De oude methoden kunnen dit niet. Pas na het bereiken van het positieve stadium wordt de wetenschap pas echt praktisch bruikbaar, bijvoorbeeld op het gebied van Landbouw, voedselproductie, medicatie enzovoorts. Maar wat maakte het denken in dit laatste positieve stadium zoveel geschikter om natuurlijke fenomenen te verklaren en voor het omgaan met de eisen van maatschappijen die zich snel ontwikkelen? Het woord positief betekent: feitelijk, bruikbaar, nauwkeurig en zeker. Redeneringen en observatie zijn de manieren om deze kennis op te doen. De positieve wetenschap zoekt naar causale of mechanische verklaringen en die zijn alleen te vinden via nauwkeurige observatie. Men moet leren kijken. Wetenschappers speculeren niet langer, maar verzamelen bewijs. Bij het observeren proberen we niet alleen vast te leggen wat we zien, maar proberen overeenkomsten tussen observaties te ontdekken. Het hoofddoel van wetenschap is om de universele natuurwetten te ontdekken achter observeerbare fenomenen. Volgens Comte had de fysieke wetenschap (bv de newtoniaanse mechanica) het positieve stadium grotendeels al bereikt. In het positieve stadium vragen wetenschappers niet meer waarom

31 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) fenomenen gebeuren, maar hoe. Voor een positivist is volwassen wetenschap gebaseerd op feiten. Kortom, positivisme wijst speculatieve metafysica af. Alle kennis komt uiteindelijk voort via ervaring, de feiten die men met zekerheid kan weten. Wat bedoelt Comte als hij zegt dat kennis gebaseerd moet zijn op ervaringsfeiten? In de theologische en metafysische stadia van intellectuele ontwikkeling, is de studie van natuur haast compleet afhankelijk van het gebruik van de rede. Comte wijst een strikt empirisme, waarin men meent dat kennis alleen afkomstig is van zintuiglijke waarnemingen, af. Volgens hem moet observatie op de juiste manier gecombineerd worden met rede. In de wetenschap zullen observatie en theorie altijd samen gaan. Wetenschap gaat niet alleen om nauwkeurige, inductieve verzameling van data, maar heeft ook interpretatie nodig via theorien. Goede wetenschap bestaat uit de combinatie van observatie en theorie (inductie en deductie).

5.3 POSITIVISME EN DE SOCIALE WETENSCHAPPEN

Comte leefde in een tijd van enorme politieke en sociale instabiliteit. Daarom was Comtes interesse in de wetenschap praktisch: wetenschap moest kunnen voorspellen, omdat men daarnaar kon handelen. Volgens Compte leverde wetenschap de gereedschappen om controle te krijgen over alle aspecten van het menselijk leven. Comtes ultieme doel was om een maatschappijwetenschap te ontwikkelen waarmee de man hoorde in Frankrijk sinds de Revolutie beindigd kan worden. Volgens het positivisme verschilden sociale wetenschappen niet heel veel van de natuurwetenschappen. De sociale wetenschappen houden zich bezig met fenomenen die veel complexer zijn dan die van natuurwetenschapper, maar ze kunnen nog steeds empirisch onderzocht worden en beschreven in wetten. Volgens Comtes encyclopaedic formula is er een hirarchie van zes wetenschappen, in volgorde van complexiteit: 1. wiskunde 2. astronomie 3. fysica 4. scheikunde 5. Biology 6. Sociologie (de koningin onder de wetenschappen) De sociale en natuurwetenschapper verschillen alleen in niveau, niet een soort. De encyclopaedic formula beschrijft ook de volgorde waarin de wetenschapper het positieve stadium bereiken. Elke wetenschap is onderweg om het theologische en metafysische stadium achter zich te laten en een positieve wetenschap te worden. Het is de verantwoordelijkheid van elke wetenschapper om dit proces indien mogelijk te versnellen. Waarschijnlijk is Charles Darwin door Cours de Philosophie Positive van Comte benvloed. Het verhelderde niet alleen een aantal methodologische problemen, maar suggereerde ook dat biologie, om een echte wetenschap te zijn, vrij moest zijn van theologische elementen. Darwin was niet de enige die door het positivisme was aangetrokken. Het idee dat de mensheid op dezelfde manier verklaard kan worden als natuurlijke fenomenen is geworteld in de Verlichting. Maar ook in de sociale wetenschappen bleven enkele invloedrijke denkers erop hameren dat wetenschappers niets volledig objectief kunnen zijn, omdat dit tegen de subjectieve aard van menselijke wezens ingaat.

32 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211)

5.4 MENSWETENSCHAP VS. NATUURWETENSCHAP: SUBJECT VS. OBJECT

Sommige mensen beweren de tot iedereen in de 19e eeuw positivist vast, maar dit was zeker niet waar. Er kwam met name sterkere en invloedrijke weerstand vanuit Duitsland. De strijd die toen ontstond, duurt nog steeds voort. Aan de basis van dit geschil liggen tegengestelde meningen over de vraag of de sociale wetenschap de natuurwetenschappen zoveel mogelijk op de voet moet volgen. Positivisten zijn methodologische monisten: er is slechts een wetenschappelijke methode, en die moet in alle wetenschappen, natuurlijk of sociaal, worden gebruikt. Zij dachten dat het mogelijk was om een universele wetenschap te creren. Daartegenover staan de hermeneuten. Zij pleitten voor een soort dualisme, waarbinnen twee soorten wetenschappen staan: de sociale en de natuurwetenschappen. Deze verschillen ze wel qua onderwerp als methodologie. De hermeneutiek als kijk op de sociale wetenschap werd in de 19e eeuw onder andere ontwikkeld door Friedrich Schleiermacher, Wilhelm Dilthey en Max Weber. Hermeneuten beschuldigden positivisten ervan dat ze de wetenschap aanbeden. Positivisme beweert dat menselijke subjectiviteit een overblijfsel is van ons theologische of metafysische verleden, dat opgeheven kan worden door mensen te onderzoeken als alle andere objecten. Volgens hermeneuten zijn er echter beperkingen aan wat we kunnen onderzoeken via de wetenschappelijke methode. Dilthey beschouwde positivisme als niet toepasbaar op het menselijk leven, want om dat te begrijpen, moet men menselijk bewustzijn begrijpen, mechanische wetenschap schiet hierin tekort. Mensen worden niet slechts aangestuurd door objectieve beschrijfbare krachten van buitenaf. Mensen hebben ook een binnenkant. Zij zijn subjecten, geen objecten. Mensen hebben wensen, emoties, gedachten, gevoelens en bedoelingen. Deze, en niet de krachten van buitenaf, bepalen vaak hun handelen. Ieder mens is daardoor anders. Deze subjectiviteit maakt ons wie we zijn. De menselijke wetenschap vormt volgens Dilthey een onafhankelijk systeem. Hij pleit voor een autonomie van de geesteswetenschappen. Deze intutieve kijk op onszelf als subjecten levensbelangrijke vragen op: als de sociale wetenschappen zo anders zijn dan de natuurwetenschappen, op basis waarvan kunnen we ze dan nog wetenschap noemen? Als iedereen dingen doet uit eindeloos variren de motieven, hoe kunnen we dan onze handelingen en redenen generaliseren?

5.5 HERMENEUTIEK
Hermeneutiek voert terug tot de oudheid en is afkomstig van het woord ermeneuein (= vertalen, interpreteren). Het woord is gerelateerd aan de naam Hermes, de boodschapper van Zeus in de Griekse mythologie. Hermes bracht boodschappen over van de goden, en interpreteerde de. Hermeneutiek als methode werd oorspronkelijk gebruikt om de verborgen betekenis van mythologische werken, en later heilige teksten als de Bijbel, te ontdekken. Pas in de 19e eeuw werd de hermeneutiek losgemaakt van de theologische context en als basis voor de sociale wetenschap ontwikkeld. Volgens hermeneuten zijn de methoden van de natuurwetenschappen niet geschikt om mensen te bestuderen. Volgens de Lebensphilosophie van Dilthey verminken positivisten in de psychologie en sociologie drie stoornissen werkelijkheid om het te assimileren naar de concepten en methoden van de natuurlijke wetenschappen. Door de spirituele en historische dimensie uit het menselijk leven weg te laten, wordt volgens hem de positivistische analyse van de maatschappij verarmd en oppervlakkig. Dilthey, benvloed door de Romantiek, meende dat individuen gezien moeten worden binnen hun historische

33 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) tradities en alleen begrepen kunnen worden door deze tradities serieus te nemen. Nu de menselijke wereld, in tegenstelling tot de natuurlijke wereld, is mentaal (geistig) en historisch (geschichtlich). Beide aspecten moeten begrepen worden in de wetenschappen die zich met de mensheid bezighouden. De natuurwetenschap heeft laten zien dat het nutteloos is om bijvoorbeeld te doen alsof een vallende steen een doel heeft. Maar kan dit concept van doelgerichtheid bij mensen weggelaten worden? Volgens Dilthey niet. Mensen doen dingen met een bepaald doel. Motieven en doelen verschillen van anderen oorzaken, omdat zij de maatschappij op onvoorspelbare wijze benvloeden. De effecten van bedoelingen zijn onvoorspelbaar, omdat ze producten zijn van het innerlijk leven, waarvan de werking lastig te doorgronden is. Blijkbaar worden de handelingen van mensen niet bepaald door blinde, causale wetten. Betekent dit dat er geen sociale wetenschap kan bestaan? Volgens Dilthey niet. We hebben geen causale wetten nodig om het gedrag van andere mensen te kunnen begrijpen en voorspellen. Dus zijn er vrij goed in om te achterhalen wat anderen denken en willen, en wat hun volgende acties zullen zijn. Maar hoe doen we dat? Het antwoord van Dilthey is erg invloedrijk geworden.

5.6 VERSTEHEN: EEN METHODE VOOR SOCIALE WETENSCHAPPEN

Dilthey was ervan overtuigd dat het vertrekpunt voor de sociale wetenschappen observatie moest zijn, niet speculatie. Hier wordt de invloed van Comte duidelijk. Dilthey stelt dat alle wetenschap en alle filosofie op ervaring gebaseerd is. Zijn opvatting over ervaring verschilt echter op belangrijke punten van die van empirisme. Positivisten meenden dat we onszelf moeten distantiren van de menselijke wereld om het min of meer passief te begrijpen. Ervaring in empirisme (en positivisme) is objectief, testbaar en theorieonafhankelijk. Dilthey vond van niet, althans niet bij het bestuderen van mensen. Om de mensen wereld te begrijpen, moeten we er deel van uitmaken. Je kent iemand niet wanneer je iedere cel van zijn lichaam kent. Om te begrijpen waarom je dingen doet, moet ik jouw specifieke en subjectieve standpunt innemen. Kennis van de principes van de menselijke wereld behoren binnen die wereld zelf, volgens Dilthey. Maar hoe kunnen we toegang krijgen tot de gedachten van andere mensen? Dat kan natuurlijk niet letterlijk, maar volgens Dilthey hebben we wel toegang tot bijvoorbeeld gebruiken, vastgestelde wetten, mythen, literatuur, kunst en spraak, allemaal uitingen van het mentale leven van hun bedenkers. Vanuit je eigen subjectiviteit kun je, met behulp van je verbeelding, de mentale staat van anderen nagaan. De implicatie hiervan is dat de sociale wetenschap niets doet aan Erklren (zoals in de natuurwetenschappen, waarin men verklaringen zoekt via algemene wetten), maar Verstehen, ofwel begrijpen via interpretatie. Verstehen is de vaardigheid om jezelf figuurlijk in de schoenen van een ander te plaatsen (sich hineinversetzen) en diens ervaringen te herbeleven (nacherleben). Het begrijpen van het innerlijk leven van anderen is te vergelijken met het vertalen van een tekst: om het te begrijpen moet je het steeds opnieuw lezen. Dit proces staat bekend als de hermeneutische cirkel. Als je een zin begrijpt, begrijp je een paragraaf en uiteindelijk zelfs het hele boek en de historische omstandigheden. Om het hele boek te begrijpen, moet je echter eerst de zinnen begrijpen waaruit het bestaat. Op dezelfde manier kunnen we mensen alleen begrijpen via het individu, diens uitdrukkingen en de historie waarvan hij deel uitmaakt. In de sociale wetenschap kunnen we onze vaardigheid tot gedachten lezen gebruiken om de geschiedenis te reconstrueren door het verleden mentaal na te spelen. Max Weber zei ooit: Je hoeft niet Caesar geweest te zijn om Caesar te begrijpen.

5.7 VERSTEHEN ONDER VUUR

Volgens Dilthey is het verschil tussen sociale wetenschap en de natuurwetenschappen gelegen in de rol van

34 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) universele natuurwetten. Wilhelm Windelband (een tijdgenoot van het Dilthey) meende dat de natuurwetenschap nomothetisch is (zij zoeken naar algemene, zelfs universele kennis) en de mens wetenschap idiografisch (zij proberen historische unieke gebeurtenissen te beschrijven, bijvoorbeeld in biografien). Met de methode van Verstehen biedt de hermeneutiek de basis van de sociale wetenschap. Erklren en Verstehen zijn verschillend, maar vullen elkaar wel aan. In de woorden van Dilthey: de natuur verklaren we, psychische leven begrijpen we. In de 20e eeuw werd de hermeneutiek van Dilthey tot op zekere hoogte nieuwe leven ingeblazen door o.a. Jrgen Habermas en Hans-Georg Gadamer. Zij bekijken het werk van Dilthey echter ook kritisch. Volgens hem klonken de idealen van de Verlichting over waarheid en zekerheid teveel door in zijn werk. Voor Dilthey was de mens wetenschap inderdaad een echte wetenschap die streefde naar objectief bewezen kennis. Habermas en Gadamer wezen de psychologiegebaseerde hermeneutiek van Dilthey af. Volgens hen zag Dilthey niet dat interpretatie nooit de eigen vooronderstellingen en aannames van zich af kan schudden. Objectieve kennis via de psychologische kracht van Verstehen is niet mogelijk, omdat vertalers zelf onderdeel van de geschiedenis zijn. Zij kunnen nooit hun eigen culturele bagage en hun eigen vooronderstellingen achter zich laten. Een juiste kijk op hermeneutiek verbindt de vertaler aan de rol van gesprekspartner. Voor Gadamer is begrijpen niet slechts een methode, maar een kenmerk van Dasein, in de wereld zelf aanwezig zijn. Voor deze latere hermeneuten was Dilthey niet radicaal genoeg. In de 20e eeuw was het positivisme nog steeds niet verslagen. In 1920 in Wenen werd een nieuwe school opgericht die de ideen van de oude empiristen (Hume) en positivisten (Comte en Mill) wilden hervormen. Zij openden de frontale aanval op hermeneuten en andere metafysici. Deze neopositivisten benadrukte nogmaals dat de wetenschap een eenheid moest vormen. Zij bestreden de aanname dat er een scherp onderscheid was tussen de natuurlijke en sociale wetenschap. De ervaring (Erlebnis), die de basis vormde voor Diltheys methodologische dualisme, kon geen centrale plaats innemen in de wetenschap, omdat dit in essentie priv en subjectief was. De innerlijke flora en fauna ( seeliches Geschehen) van een persoon wordt onmogelijk te verifiren. Verstehen kon hooguit een intutieve voorloper van natuurwetenschap zijn, een bron voor het genereren van hypothesen.

BIOGRAFIEN
Auguste Comte (1798-1857) Comte werd reeds erkend als de vader en de naamgever van de wetenschap van de sociologie en de oprichter van positivisme. Hij groeide op in een streng katholieke familie in Montpellier. Hij was een getalenteerd student en verloor zijn katholieke geloof op school. In 1814 werd hij toegelaten tot het vooraanstaande wetenschappelijke instituut cole Polytechnique in Parijs. Tussen 1817 en 1824 werkte hij nauw samen met de utopische socialist Saint-Simon. Deze relatie eindigde echter in onmin. Comte trouwde in 1825 met Caroline Massin, om haar zogezegd te redden van de prostitutie. Het was een ongelukkig huwelijk, met veel geweld, jaloezie en ontrouw. Comte vond het moeilijk werk als academicus. Hij startte een privcursus over zijn positieve filosofie, die werd bezocht door enkele vooraanstaande Franse wetenschappers en denkers. Door financile problemen, werkstress en huwelijksproblemen stortte hij in. Gedurende 15 jaar werd hij regelmatig opgenomen met symptomen van depressie en paranoia. Hij probeerde zelfmoord te plegen door zijn keel door te snijden. Zijn gekte bevestigde voor hem zijn wet van drie fasen: hij viel terug van positivisme via monothesme en polythesme naar fetisjisme. Tijdens zijn herstel volgde hij deze fasen in de omgekeerde richting. Tussen 1830 en 1842 publiceerde hij zijn meesterwerk, het zesdelige Course of Positive Philosophy. Dit leverde hem de bewondering op van John Stuart Mill. Twee jaar na zijn scheiding van Massin werd hij verliefd op Clothilde de Vaux, een jongedame uit de

35 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) hogere klasse. Zij stierf een jaar later aan tuberculose. Tussen 1851 en 1854 publiceerde hij zijn Systeme de Politique Positive ter herinnering aan Clothilde. Hij benadrukte nu dat emotie voor rede kwam. Hij sprak van positieve filosofie als de religie van de menselijkheid. Zijn doel was om een Positivistische Kerk op te richten, compleet met congregaties, kerken, ceremonies, een kalender van positivistische heiligen, en wetenschappers als priesters. Hij stierf in de vergetelheid in 1857. Wilhelm Dilthey (1833-1911) Dilthey, geboren in Biebrich am Rhein bij Wiesbaden, was de zoon van een protestante theoloog. Hij studeerde theologie in Heidelberg en Berlijn. Hij verloor zijn geloof en ging terug naar het bestuderen van geschiedenis en filosofie. Na het bekleden van enkele leerstoelen en filosofie in Basel, Kiel en Breslau verhuisde hij in 1888 naar Berlijn voor een leerstoel die eerder bekleed werd door Hegel. Hij is tegenwoordig het meest bekend om zijn werk over de basis van de menswetenschappen. Hij stond niet vijandelijk tegenover de natuurwetenschappen. Integendeel: hij volgde colleges over biologie, psychologie en fysiologie. Ondanks zijn sterke werkethos had hij moeite om projecten af te maken. Hij stierf aan een infectie tijdens een vakantie in Tirol.

Hoofdstuk 6: Logisch positivisme: Het formele, het feitelijke en het fictieve

6.1 DE WIENER KREIS
Ook al werd positivisme zwaar bekritiseerd door de hermeneutiek, in de 20e eeuw werd het nieuw leven ingeblazen. De nieuwe positivistische beweging kwam tot stand in Oostenrijk, toen een kleine debatclub genaamd Wiener Kreis, een internationale beweging werd die bekend werd onder de naam logisch positivisme. Veel van de ideen van het oudere positivisme en empirisme kwamen samen in het logisch positivisme. Met name de Weense positivisten deelden de waardering van Comte voor de wetenschap. Zij meenden eveneens dat de exacte wetenschap als voorbeeld moest dienen voor de rest van de wetenschap en hadden een groot wantrouwen tegen grote filosofische systemen. Het logisch positivisme was echter nog radicaler dan Comte. Zij wilden een kijk op wetenschap ontwikkelen die sterk genoeg zou zijn om alle irrationele gedachten teniet te doen. Het logisch positivisme begon in 1906, maar kwam pas echt tot wasdom in de vroege jaren 1920. Een aantal intellectuelen kwam samen om problemen in de filosofie van wetenschap te bediscussiren. De groep heette Schlick Kreis, maar hun leider Moritz Schlick. Later werd de groep bekend onder de naam Wiener Kreis. De kern van de groep werd gevormd door Otto Neurath, Rudolf Carnap, Herbert Feigl, Hans Hahn, Friedrich Waismann, Philipp Frank, en natuurlijk Schlick. Vanaf 1928 trad de Kreis naar buiten om hun ideen te verspreiden. Er werd contact gelegd met gelijkgestemde groepen in centraal Europa, en met name werd een alliantie gevormd met een kleinere groep in Berlijn, geleid door Hans Reichenbach, met leden als Carl Hempel en Richard von Mises. In 1928 richtten ze de Ernst Mach Society op en in 1929 publiceerden ze het manifest The Scientific Conception of the World: The Vienna Circle. Na publicatie van dit pamflet wilden ze met het logisch positivisme de wereld veranderen. De groep trok veel intellectuelen uit het buitenland aan. Hoewel de Kreis langzaamaan veranderde in een beweging, was de Wiener Kreis zelf geen lang leven beschoren. Halverwege de jaren 1930 was de groep haast volledig uiteengevallen. Frank en Carnap verhuisden naar Praag, Feigl ging naar de VS, Hahn overleed in 1934 en veel andere leden vluchtten de hele wereld over voor het naziregime. Het breekpunt was echter in 1936, toen Schlick vermoord werd door een geesteszieke student. Het logisch positivisme, als kijk op de wetenschap, leefde echter voort en bleef tientallen jaren erg invloedrijk.

36 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211)

6.2 NAAR EEN KRITIEK VAN METAFYSICA

In het manifest van 1929 stelde het logisch positivisme zich tot doel om een radicale schoonmaakoperatie uit te voeren, ofwel het metafysische en theologische puin van millennia te verwijderen. Daarmee volgde het logisch positivisme in de voetsporen van de Verlichting. Sommigen spraken zelfs van een Weense Sptaufklrung (Late Verlichting). Het logisch positivisme gaat vloeien volgde in de voetstappen van eerdere empiristen en positivisten. Hume had de traditionele metafysica al verworpen, omdat in de wetenschap en filosofie alleen logica en nauwkeurige observatie toegestaan kan worden. De nieuwe positivisten waren het daarmee eens: kennis is afkomstig van abstracte redenering (logica) of experimentele redenering (observatie). Het manifest verkondigde een wetenschappelijke wereldvisie met twee kenmerken: 1. het is empirisch en positivistisch: er is kennis die alleen voortkomt uit ervaring 2. dit wereldbeeld wordt gekenmerkt door het toepassen van een specifieke methode, namelijk logische analyse Logisch positivisme draait dus om het realiseren van een eenduidige wetenschap door het toepassen van logische analyse op ervaring. Door ontwikkelingen in de wetenschap en logica hadden we volgens Schlick een keerpunt in de filosofie bereikt. Ludwig Wittgenstein maakte de weg voor deze revolutie in de filosofie vrij. Wittgenstein publiceerde Tractatus Logico-Philosophicus in 1922, waarmee hij in n klap beroemd werd. Hij werd door velen geadoreerd, haast als een god. Van alle leden van de Kreis was niemand meer toegewijd aan Wittgenstein dan Schlick. Hij bracht de cirkel in contact met Wittgenstein en zijn werk. In 1927 kwam het tot een persoonlijke ontmoeting. Daarna kwamen Wittgenstein en geselecteerde leden van de cirkel regelmatig samen om hun kijk op taal, logica en wetenschap te bespreken. De invloed die Wittgensteins vroegere werk op de ideen van de positivisten had, is niet te onderschatten. Een aantal beweringen uit de Tractatus werden opgenomen als de basisleerstellingen van de Wiener Kreis. Dit zijn: 1. het verschil tussen formele en feitelijke beweringen 2. de verificatie theorie van betekenis 3. de opvatting van filosofie als logische analyse

6.3 HET FORMELE EN HET FEITELIJKE

het logisch positivisme probeerde solide basis voor de wetenschap te bieden, en dit probeerde het te doen door wetenschap te bevrijden van metafysische speculatie. De nieuwe positivisten meenden dat wetenschappelijke beweringen in twee categorien uiteen vallen: 1. logische en wiskundige beweringen 2. feitelijke beweringen Logische beweringen Logica hield zich volgens de Tractatus vooral bezig met de interne structuur van taal. Logische beweringen zijn volledig afhankelijk van hun eigen formele structuur en de betekenis van de termen die hierin gebruikt worden. Wittgenstein noemde ze tautologien. Dergelijke beweringen zeggen niets over de wereld en hebben dus geen feitelijke inhoud. Ze zijn analytisch. Dat suggereert dat zijn waarheid niet via observatie wordt bewerkstelligd. Ze zijn a priori. Kijk bijvoorbeeld naar de waarheid van zinnen als: een driehoek heeft drie zijden 2+2=4 morgen regent het of niet

37 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) alle vrijgezellen zijn ongehuwd Dergelijke logische waarheden weten we zonder sensorische ervaring aan te spreken. Deze beweringen blijven waar, wat er ook in de wereld gebeurt. Dus: logische beweringen zijn waar onder alle omstandigheden, dus hun waarheid is onafhankelijk van de feiten van de wereld . Feitelijke beweringen De waarheid van het feitelijke (synthetische en a posteriori) beweringen kan alleen gecontroleerd worden door zintuiglijke ervaring. Voorbeelden van feitelijke beweringen zijn: Er zijn 48 mensen in deze kamer Marie draagt een gele jurk water kookt bij 100 C de gemiddelde afstand van de maan tot de aarde is 38.400 km

6.4 VERIFICATIE ALS DEMARCATIE

Wittgenstein en zijn volgers in de Wiener Kreis beweerden dat beweringen ofwel logisch (a priori, analytisch) ofwel empirisch (a posteriori, synthetisch) zijn. Alle andere beweringen zijn onwetenschappelijk. Dit is echter niet nauwkeurig genoeg. Bekijk bijvoorbeeld de volgende, schijnbare empirische, beweringen: de steen weegt 3 kg Jan is een echte Steenbok De neopositivisten waren hier duidelijk over: de eerste bewering is een echte synthetische a posteriori bewering, de tweede lijkt slechts een synthetische a posteriori bewering, maar is feitelijk nonsens. Intutie is echter niet genoeg om een bewering te ondersteunen. De neopositivisten zochten dus een demarcatiecriterium, dus een criterium waarmee men een objectief, haarscherp onderscheid kan maken tussen wetenschap en pseudowetenschap. Het demarcatiethema was niet nieuw: Hume stelde het Copy Principle voor om de zin van onzin te onderscheiden. Ideen die niet gevormd waren door het kopiren van indrukken moesten afgewezen worden wegens gebrek aan inhoud. Zijn termen ideen en indrukken waren echter erg vaag in de ogen van de neopositivisten. Ook Comte had zich beziggehouden met deze vraag. Hij meende dat de voorspellende kracht de wetenschap karakteriseert. Volgens de positivisten van de 20e eeuw was dit antwoord niet afdoende. Bewering 1 en 2 hierboven kunnen beide gebruikt worden om voorspellingen te maken, maar bewering 2 kan niet geaccepteerd worden als echte wetenschap. Dus de voorspellende kracht werkt niet als lakmoesproef om echte wetenschap van pseudowetenschap te onderscheiden. Volgens Wittgenstein zijn betekenisvolle elementaire beweringen als afbeeldingen. Om te ontdekken of de afbeelding waar is of niet, moeten we deze vergelijken met de werkelijkheid. Dat maakt ook duidelijk wat een bewering betekenisvol maakt: een bewering (p) heeft betekenis als men weet wat men moet doen om uit te zoeken of de bewering een afspiegeling is van de realiteit. In dergelijke aforismen ontdekten de positivisten waar ze naar zochten: een precies instrument dat gebruikt kan worden om nonsensformuleringen eruit te vissen en te niet te doen. Hun beroemde versie van de visie van Wittgenstein was dat de betekenis van een bewering bepaald wordt door diens verificatiemethode. Als een bewering niet empirisch geverifieerd kan worden, is het betekenisloos. Basisbeweringen moeten dus in termen van observeerbare realiteit gedefinieerd worden. Neem de theoretische term Downsyndroom: dit kan niet meteen aan de werkelijkheid gekoppeld worden, want het is geen waarnemingsterm. De term moet dus eerst gedefinieerd worden, bijvoorbeeld door te zeggen het hebben van drie kopien van een chromosoom 21. Deze termen moeten op hun beurt ook gedefinieerd worden, tot men niet

38 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) verder kan. Pas dan is het syndroom in observatietermen verpakt. Met dit verificatiecriterium konden neopositivisten nu betekenisvolle beweringen onderscheiden van betekenisloze. Verificatie functioneert dus als een criterium van cognitieve significantie: het onderscheidt echte wetenschap van pseudowetenschap (of metafysica, zoals de positivisten het noemden). Nepwetenschap zoals astrologie bevat niets dan bedrieglijke redeneringen en illusie en moet gelimineerd worden.

6.5 EEN NIEUWE BAANOMSCHRIJVING VOOR FILOSOFEN

Filosofen waren altijd bezig met het opstellen van theorien over werkelijkheid op basis van niet-empirische bronnen. Zoals Kant hen leerde, hielden zij zich altijd bezig met beweringen die zowel synthetisch als a priori waren. Ze hebben steeds geprobeerd om diepere waarheden over de wereld te vinden, slechts op basis van denken. Denk bijvoorbeeld aan de ideale vormen van Plato of de vele bewijzen over het bestaan van God. De centrale boodschap van het logisch positivisme was dat we alleen iets betekenisvols kunnen zeggen over de wereld op basis van empirische observaties. Zij meenden dat de verwerping van synthetische a priorikennis aan de basis van het logisch positivisme stond. Traditionele filosofie is onderweg naar zijn bankroet. Volgens het moderne empirisme van de positivisten kunnen we alleen betekenisvolle synthetische beweringen formuleren door het gebruik van a posteriori bronnen: zicht, horen, reuk, aanraking of smaak. Synthetische a priori beweringen bestaan niet. Deze bevatten geen inhoud en hoor hem daarom niet in de wetenschap thuis. Volgens Carnap spreekt logische analyse het oordeel uit over de betekenisloosheid van een vermeende kennis door puur denken of door pure intutie die pretendeert zonder ervaring te kunnen. Filosofische problemen zijn empirische problemen die men over moet laten aan de wetenschap, of ze zijn pseudoproblemen. Wat betekent dit voor de filosofie? Filosofie heeft nog steeds een belangrijke rol in de wetenschap. Het is echter duidelijk dat de taken en verantwoordelijkheden van de filosoof radicaal verschoven zijn. Het beste en het enige wat filosofen kunnen doen is de logische aspecten van taal gebruikt door wetenschappers te onderzoeken en verduidelijken. Volgens logisch positivisten moet de filosofie zich bezighouden met logische analyse. Filosofie moet de logica van de wetenschap worden. Wat overblijft, is geen theorie of systeem, maar slechts een methode. Het is dus de taak van de filosoof om vooronderstellingen door middel van definities te transformeren tot er termen worden gevonden die niet langer gedefinieerd kunnen worden, maar wel in rechtstreeks contact met de ervaren kunnen worden gebracht. Van hieruit gaat de empirische wetenschapper aan het werk. Hij of zij bepaalt via observatie of de aldus geanalyseerde vooronderstellingen overeenkomen met feiten.

6.6 TERUG NAAR WITTGENSTEIN

Het logisch positivistisch gedachtengoed is gevormd door Wittgenstein. We hebben gekeken naar: 1. het onderscheid tussen formele en feitelijke beweringen (of waarheden) 2. de verificatietheorie van betekenis 3. de kijk op filosofie als logische analyse Ondanks de overeenkomsten binnen de cirkel waren er opvallende verschillen tussen de logisch positivisten en Wittgenstein, zowel persoonlijk als filosofisch. Volgens Carnap wees Wittgenstein metafysische beweringen niet zo sterk af als de leden van de Kreis. Wittgenstein deelde hun enthousiasme voor wetenschap niet, en was soms zelfs onverschillig. Het mystieke element in zijn denken werd door de positivisten genegeerd. Wittgenstein onderging zelf een diepere innerlijke strijd bij het denken over zijn filosofische standpunten, met name tussen zijn emotionele leven en zijn intellectuele denken. Hij had ook gezegd dat er dingen buiten het

39 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) bereik van taal en dus de wetenschap liggen. Wittgenstein ontkende niet dat er metafysische waarheden zijn, zoals de Kreis deed, maar hij meende dat dergelijke waarheden niet besproken kunnen worden, omdat ze niet in taal uitgedrukt kunnen worden. Ze zijn onuitsprekelijk (wovon man nicht sprechen kann, darber mu man schweigen), mystiek. De positivisten konden het natuurlijk niet eens zijn met een dergelijke mystieke kijk. Het idee dat er dingen zijn waarover men moet zwijgen, paste niet bij het neopositivisme. Neuraths kritieke antwoord op Wittgenstein was: Men moet zwijgen, maar niet over iets. Er is niets buiten het bereik van de wetenschap: wat niet gezegd kan worden, bestaat gewoon niet. Er waren dus enorme verschillen tussen Wittgenstein en de leden van de Kreis. Wittgensteins relatie met de leden van de Kreis, behalve Schlick, werden snel problematisch. Wittgenstein was er diep van overtuigd dat taal niet kunstmatig kan zijn, maar natuurlijk moeten we groeien, in tegenstelling tot Carnap. Uiteindelijk kwam het tot een complete breuk tussen de twee filosofen, toen Wittgenstein Carnap ervan beschuldigde zijn werk te stelen. Wittgenstein was echter niet de enige invloed op het logisch positivisme ook Ernst Mach was dat. De positivisten hadden Mach nodig om een belangrijk probleem op te lossen: wat precies is de empirische basis? Het beantwoorden van deze vraag bleek echter veel moeilijker dan ze dachten.

6.7 EEN FENOMENALE BASIS VOOR DE WETENSCHAP

Ernst Mach was de eerste professor in de inductieve wetenschappen aan de universiteit van Wenen. Hij was de supervisor van Schlick toen deze natuurkunde studeerde. Zijn invloed op Schlick (en zijn Kreis) bleek blijvend. De logisch positivisten integreerden het empirisme van Mach op ingenieuze wijze met de kijk op verificatie van Wittgenstein. Complexe beweringen moeten teruggebracht worden tot elementaire beweringen die in direct contact met de werkelijkheid gebracht kunnen worden. Wittgenstein maakte echter niet duidelijk wat hij met dat directe contact bedoelde. Mach bracht hier uitkomst. Mach was te sterk benvloed door het werk van de Britse empiristen met name David Hume, met wie hij zijn afkeer van metafysische speculatie deelde. Volgens Mach moest men, om zekerheid te krijgen, terug gaan naar waaraan niet getwijfeld kan worden. Dat kon alleen door te vertrouwen op zintuiglijke ervaring. Feitelijk blies Mach het Copy Principle van Hume hiermee nieuw leven in. De zintuigelijke gegevens worden beschreven in basiszinnen die protocol sentences genoemd werden. Protocolzinnen zijn directe rapportages van simpele ervaringen, bijvoorbeeld: ik zie nu een rode vlek. Dergelijke zinnen zouden feiten uitdrukken met absolute eenvoud, zonder enige vervorming. Dergelijke zinnen worden meteen geverifieerd. De verificatie komt direct met de bewering. De bewering ik heb caris is geen protocolzin, want dat kan alleen de tandarts bepalen. Observatiebeweringen die rechtstreeks naar ervaring verwijzen, zijn absoluut zeker, bijvoorbeeld ik heb kiespijn. Niemand kan dit logischerwijs ontkennen. Bovendien ben jij de enige die weet dat je gelijk hebt, tenzij je liegt. De hoofdtaak voor wetenschappers en hun filosofische assistenten is om de theoretische beweringen zo dicht mogelijk bij protocol beweringen over sensorische ervaringen te brengen. Wat een wetenschapper bijvoorbeeld nodig heeft, is een uitgebreide lijst van sensaties die ervaren moeten worden om er zeker van te zijn dat wat gezien wordt een geval van caris is. Schlick en (tijdelijk) Carnap waren ervan overtuigd dat elementaire beweringen over ervaringen moesten gaan. De wetenschap moet een fenomenale basis hebben. Niet iedereen was echter overtuigd. Sterker nog, op dit punt begonnen te barsten te verschijnen in de Kreis.

40 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211)

6.8 FYSICALISME
De leden van de Kreis waar het niet eens over de aard van de empirische basis. Het notoire protocolzinnendebat (dat begon in 1931) leverde een tweedeling binnen de Wiener Kreis op. Beide kanten beschuldigden elkaar van een onvergeeflijke misstap: het introduceren van metafysische elementen in de wetenschap. Het debat deed niet alleen het logisch positivisme op zijn grondvesten schudden, maar de nasleep klonk ook na in de filosofie van de wetenschap. Een bewering als ik heb kiespijn is waar, maar alleen voor mij. Wat betreft caris is de tandarts de expert, maar wat betreft mijn ervaringen en alleen ik de expert. Verificatie is dus eerder een priv aangelegenheid dan een publieke. Het ontstane probleem werd ook gesignaleerd door Schlick. Neem bijvoorbeeld de volgende zin: het papier vormen op de tafel is groen. Dat is eenvoudig te verifiren op de manier die is voorgeschreven door het logisch positivisme ik kijk ernaar en ze het groen. Ik weet dat de bewering waar is, maar feitelijk is het slechts waar voor mij, en niet per se objectief waar. In de wetenschap moeten de verificatie niet subjectief zijn, maar intersubjectief: alle kijkers moeten het erover eens zijn dat het groen is. Voor intersubjectieve verificatie moeten we echter weten of onze zintuigen hetzelfde zijn. Dit kunnen we echter nooit te weten komen, omdat onze zintuiglijke gegevens priv zijn. Verificatie is dus niet een objectief proces: het vindt plaats in de exclusieve privacy van de eigen gedachten. De wetenschappers rust op een empirische basis die feitelijk subjectief is.

6.9 EEN FYSICALE BASIS VOOR DE WETENSCHAP

Binnen de Kreis was er nu een tweestrijd over de aard van de empirische basis. Er ontstonden twee kampen: 1. De conservatieve rechtervleugel van Schlick en Waismann bleef trouw aan de orthodoxen Mach/Wittgenstein: kennis berusten op onbetwistbare basisbeweringen die ervaringen beschrijven. 2. De linkervleugel van Neurath en later Carnap ontkenden dat dergelijke onbetwistbare basisbeweringen mogelijk waren. Volgens Neurath was de fenomenalistische reductie van wetenschap tot zintuiglijke ervaringen overbodig en onmogelijk. Onmogelijk, omdat de taal van wetenschap intersubjectief moet zijn en dus niet gebaseerd kan zijn op een subjectief taal. Overbodig, omdat het geen nut heeft (het is metafysisch!) om te zeggen dat we beweringen moeten confronteren met de werkelijkheid. We kijken verder naar deze tegenwerpingen van Neurath. De wetenschappelijke taal moet communicatie tussen wetenschappers dienen. Een wetenschap die niet kan laten zien hoe dergelijke communicatie mogelijk is, kan niet juist zijn. Deze communicatie kan alleen gegarandeerd worden als de taal gedeeld door alle wetenschappen de fysieke taal is. De fenomenale taal was geconstrueerd in subjectieve vorm: Ik, nu, hier (ik nu zie hier rood). De fysieke taal van Neurath gebruikte echter een objectieve vorm, met de naam van de observant, preferenties aan tijd en plaats, en het concept van perceptie: om 10:20 observerende Jan dat de naald wees naar 3.5. De fysieke taal heeft het niet over zintuigelijke gegevens, maar over observeerbare eigenschappen van materile objecten. Volgens wat Neurath en Carnap fysica lees me noemden, bestaat er de basis van de wetenschap niet uit wat elk van ons ziet met zijn of haar mentale capaciteiten, maar met zijn lichamelijke ogen. Dit moest intersubjectiviteit garanderen. Waar twee observanten nooit hun zintuigelijke gegevens kunnen vergelijken, kunnen ze wel de

41 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) eigenschappen van materile objecten die wij allen kunnen zien bespreken. De herformulering van de protocolzinnen door de fysicalisten, namelijk over dingen en ruimte en tijd, geeft aan dat dergelijke beweringen niet langer als absoluut zeker beschouwd kunnen worden. Ze zullen altijd hypothetisch en herzienbaar zijn. De gedachten dat we onze beweringen met de werkelijkheid kunnen vergelijken om te zien of ze waar zijn of niet, moet veroordeeld worden als metafysisch. De waarheid bestaat dus niets in de overeenkomst van beweringen en feiten ( correspondence), maar in de overeenkomst van beweringen met andere beweringen (coherence). Er is geen stevige basis waarop we de fundering van wetenschap kunnen bouwen. Het beste wat wetenschappers kunnen doen, is om wat reared te gebruiken die ze tot hun beschikking hebben en pragmatisch proberen gebouwen te maken die momenteel in balans zijn en niet meteen instorten. De delen die zwakker zijn, zullen de wetenschappers gerenoveerd worden. Neurath vergeleek de wetenschap met een schip op open zee: Er bestaat geen manier om overtuigend gevestigde pure protocolzinnen als het beginpunt van de wetenschap te gebruiken. Er bestaat geen tabula rasa. Die hun schip moeten herbouwen op de open zee, en nooit in staat zijn om het uit elkaar te halen in een droogdok en het daar te reconstrueren met de beste materialen.

6.10 VERENIGDE WETENSCHAP

De hermeneutiek meende dat er een duidelijk onderscheid was tussen de natuur- en menswetenschappen. Deze twee soorten wetenschap hadden onderwerp noch methode met elkaar gemeen. Het logisch positivisme was erg tegen deze visie en noemde het de gruwel van het methodologisch dualisme dat door de hermeneuten was gentroduceerd. Volgens de logisch positivisten was de hermeneutiek een volledig metafysische onderneming, want ze gebruikten woorden die verboden moesten worden, omdat ze verwezen naar niet-observeerbare zaken, zoals intentie, verlangen en innerlijk leven. Hun methode (intutie en overpeinzing) was bovendien niet wetenschappelijk. Het logisch positivisme beweerde juist dat er slechts n wetenschap is, met n methode en n taal. De universele wetenschapstaal zou de fysieke taal moeten zijn (Neurath en Carnap). Zij dachten dat het mogelijk was om iedere wetenschappelijke taal, inclusief die van de sociale wetenschappen, te vertalen naar deze fysieke taal. Omdat alle wetenschappen in de fysieke taal vertaald zouden kunnen worden, kunnen ze in principe worden verenigd.

6.11 CONCLUSIE
Fysicalisme heeft duidelijke voordelen ten opzichte van het fenomenalisme, met name omdat het communicatie en samenwerking mogelijk maakt. Fysicalisme had echter ook grote zwakheden, zoals Schlick zag. Het zwakste punt was dat het zekerheid en waarheid had opgegeven, want daarmee leek het onmogelijk geworden om onderscheid te maken tussen wetenschap en pseudowetenschap. Volgens Schlick leidt fysicalisme tot een vreemd soort relativisme. Als men van wetenschappelijke beweringen alleen vraagt dat ze coherent zijn en elkaar niet tegenspreken, kan ieder coherent verhaal voor echte wetenschap doorgaan. De metafysica komt dus via de achterdeur weer binnen bij de wetenschap: zolang een metafysisch verhaal coherent is, kan het niet worden verworpen als onzin. Het Weense positivisme lijkt ons dus voor twee keuzes te stellen die beide niet erg aantrekkelijk zijn: 1.Zekerheid, maar geen intersubjectiviteit 2.Intersubjectiviteit, maar geen zekerheid

42 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211)

BIOGRAFIEN
Ludwig Wittgenstein (1889-1951)

Moritz Schlick (1882-1936)

Otto Neurath (1882-1945)

Rudolf Carnap (1891-1970)

7. Kritisch rationalisme: Wetenschap op stapels, boven een moeras

7.1 INTRODUCTIE
in het eerste deel van dit boek hebben we gekeken naar verschillende antwoorden op de vragen: wat is kennis, en waar komt het vandaan? Grofweg waren hier op twee soorten antwoorden: aan de ene kant doen de kennis op vanuit onze redeneringen (rationalisme), of we zijn afhankelijk van onze zintuiglijke ervaringen (empirisme). In het vorige hoofdstuk kijken we hoe het logisch positivisme het empirisme heeft veranderd. De logisch positivisten meenden dat de bron van kennis wetenschap is, waarbij kennis bouwde op feitelijke beweringen die voortkwamen uit sensorische observaties. Door empirisme te vermengen met logica stelden de logisch positivisten een versie van wetenschap voor die (nog steeds) een intutieve aantrekkingskracht heeft op veel empirische wetenschappers. Er was echter ook sterke weerstand. De eerste, en de belangrijkste, criticus van positivisme was Karl Popper, later Sir Karl. Popper was een filosoof uit Wenen, die enkele jaren contact had met vooraanstaande leden van de Kreis. Ondanks deze link, ontwikkelde hij zijn eigen innovatieve opvattingen over de wetenschap. Zijn ideen waren erg invloedrijk onder filosofen, politici en wetenschappers. Hij wordt geroemd als een van de belangrijkste denkers van de 20e eeuw. Met Popper zwaaide de pendule terug van empirisme rationalisme.

7.2 POPPER EN DE WIENER KREIS

aangezien Popper. Bekende was van enkele leden van de Kreis, werd hij uitgenodigd om te spreken over zijn ideen. Hij was echter nooit een lid, omdat Schlick hem niet toeliet. Een van de redenen hiervoor is dat Popper kritiek had op Schlicks held Wittgenstein, omdat hij hem dogmatisch front. Hij viel ook Schlick zelf aan tijdens het hierop volgende debat. De Kreis was het erover eens dat Popper een moeilijk persoon was. Popper was echter briljant. Hij ontwikkelde al vroeg zijn belangrijkste inzichten over de aard van de wetenschap. Deze ideen zouden nooit in druk zijn verschenen als een lid van de Kreis, Herbert Feigl, niet had aangedrongen op publicatie.In 1934 werd Logik der Forschung gepubliceerd. In dit werk viel Popper enkele van de basis doctrines van het positivisme aan, maar veel leden zagen niets welke vernietigende implicatie deze kritiek voor hun positivisme had. Zowel Hempel als Carnap reageerden met goede kritieken. Zij hadden Popper liever als vriend dan als vijand. Schlick schreef in 1934 nog dat hij vond dat Popper bij hun overtuigingen paste. Door Popper te zien als n van hen maakten de positivisten een grote fout. Het werd namelijk snel duidelijk dat zijn boek, door de Wiener Kreis zelf gepubliceerd, een Trojaans paard was. Hij verschilden niet alleen van hen

43 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) over de details, maar zijn hele opvatting over wetenschap was zo fundamenteel anders dat de fundamenten van de Kreis tot het punt van instorten gebracht werden. Popper was geen logisch positivisten, maar hij was het wel met hen eens wat betreft het belang van logica en wiskunde voorwetenschap, en hij waardeerde hun nadruk op empirisch onderzoek. De positivisten misten echter dat er ook een rationeel aspect aan kennis en wetenschap is, en juist dit rationele aspect vond Popper van fundamenteel belang. Voor Popper kwam theorie altijd voor, niet na, observatie. Popper is de belangrijkste voorstander van rationalisme in de 20e eeuw. Het rationalisme dat hij voorstelde als tegengif tegen de anti-rationalistische atmosfeer moet echter zorgvuldig onderscheiden worden van de opvattingen van de rationalisten die we tot nu toe zijn tegengekomen: Plato en Descartes. Popper noemde zijn eigen variant kritisch rationalisme. We zullen snel zien dat dit voorvoegsel essentieel is.

7.3 Het cruciale jaar 1919

7.3.1 Poppers aanvaring met het Marxisme Poppers belangrijkste ideen over de aard van de wetenschap waren al gevormd in de winter van 1919 - 1920. We gaan terug naar het cruciale jaar 1919. Als tiener verliet hij de middelbare school, omdat hij meende dat zijn leraar hem niets nieuws konden leren. Hij ging rechtstreeks naar de universiteit, wat in die tijd gewoon kon. Hij ging in die tijd naar vergaderingen van socialisten en communisten. Hij was aangetrokken tot het marxisme, met name vanwege diens pacifisme. In 1919, hij was nog geen 17, brak hij met het marxisme na een demonstratie van socialisten en communisten, die in geweld eindigde. Dit was een beslissend moment in zijn persoonlijke en intellectuele leven. Hij vroeg zichzelf gedesillusioneerd af of het mogelijk was om de politieke en sociale theorie van Marx een wetenschappelijke theorie te noemen. Hij kwam snel tot de conclusie dat marxisme pseudowetenschap was. Het grootste probleem van het marxisme en diens voorspellingen over klassenstrijd, is dat wat er ook gebeurt, hij altijd gelijk heeft. Terugkijkend op zijn ervaringen schreef Popper dat hij twee lessen had geleerd: mensen maken fouten er is een groot verschil tussen dogmatische theorien, zoals het marxisme, en kritisch denken. 7.3.2 Popper ontmoet Alfred Adler als een theorie zelfs schijnbaar elkaar tegensprekende gegevens kan verklaren, dan kan het op het eerste gezicht een ontzettend sterke theorie lijken. Deze eigenschap is in feite echter een grote zwakte. In zijn puberteit deed Popper vrijwilligerswerk in een Child Guidance Clinic, geleid door Alfred Adler. Adler was er niet erg trouw lid van de psychoanalytische beweging van Sigmund Freud. Waar Freud zich richten op de kinderlijke seksualiteit, richtte Adler zich op de verschillen in de omgeving van het kind. Hij ontwikkelde zijn eigen theorie, genaamd Individualpsychologie. Een van zijn bekendste concepten is die van het minderwaardigheidscomplex. Popper confronteerde Adler een keer met een geval dat niet in diens theorie leek te passen. Tot zijn verrassing kon Adler toch een verklaring voor dit vreemde geval geven die paste binnen zijn theorie. Daarbij vertrouwde hij puur op zijn jarenlange ervaring. Popper was niet onder de indruk. Zijn ervaringen met het marxisme en de psychologie van Adler zorgden ervoor dat hij serieus ging twijfelen aan de wetenschappelijke waarde van theorien die iedere mogelijke observatie lijken te verklaren. De wereld was vol met verificaties van de theorie, wat er ook gebeurde, het bevestigde de theorie. Dergelijke schier eindeloze verklaringen waren volgens Popper geen sterk., Maar een teken van het onwetenschappelijk karakter van dergelijke theorien. 7.3.3 Popper en het buigen van het licht Een andere belangrijke gebeurtenis in 1919 liet Popper zien hoe echte wetenschap werd uitgevoerd. In The Times of London van 7 november stond een artikel genaamd Revolution in Science - Newtonian Ideas Overthrown. De

44 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) gebeurtenis waarnaar het artikel verwijst, is een bijeenkomst van de Royal Society, waar verslag werd gedaan van de, wat Popper later falsificatie noemde, van de newtoniaanse fysica. Volgens Newtons theorie was berekend dat het licht van de sterren 0. 84 buigt als het een object met enorme massa (zoals de zon) passeert. Einstein stelde in 1915 zijn eigen theorie verder bij. Volgens hem bogen lichtstralen sterker onder de invloed van het zwaartekrachtveld van grote objecten, zoals voorspeld door newtoniaanse natuurkunde. Tijdens de zonsverduistering van 1919 ontwierp de natuurkundige Arthur Eddington een test om erachter te komen wie gelijk had: Newton (halve afbuiging) of Einstein (dubbele afbuiging). Eddington fotografeerde de nacht net voor de zonsverduistering, zodat hij een beeld had van de positie van de sterren. De volgende dag nam hij weer een foto van de lucht terwijl de maan voor de zon stond. Normaal gesproken maakt het licht van de zon het onmogelijk om de sterren te zien, maar nu de maan het licht blokkeerde werden de sterren zichtbaar. Eddington had een sterk gekozen om te fotograferen die achter de zon zou staan tijdens de verduistering. Als het licht niet afgebogen zou worden, zou de zon het zicht hierop blokkeren en zou hij niet op de foto te zien zijn. Als Newton of Einstein gelijk zouden hebben, en er buiging zou zijn, zou een deel van het sterren ligt dat langs de zon schijnt rond de zon buigen naar de aarde, zodat we het kunnen zien. In dat geval zou de ster niet achter de zon lijken te staan, maar iets ernaast. Het regelt de raad was dat de op Newton gebaseerde berekeningen onjuist waren, en de voorspellingen gebaseerd op Einsteins theorie correct waren. Deze weerlegging van de theorie van Newton maakten grote indruk op Popper. In 1919 begon Popper dus te twijfelen aan de wetenschappelijke status van theorien zoals die van Adler en Marx. Kan een theorie wetenschappelijk zijn wanneer het altijd waar is, wat er ook gebeurt? Popper meende van niet.

7.4 VAN VERIFICATIE VIA BEVESTIGING NAAR FALSIFICATIE

Ook al was Popper sterk tegen het logisch positivisme, hij worstelde met hetzelfde probleem: hoe trek je een grens tussen wetenschap en pseudowetenschap? Volgens het criterium van verificatie van de logisch positivisten zou dat betekenen dat sommige van de beste wetenschappelijke verdiensten niet langer wetenschappelijk genoemd zouden mogen worden. Veel theorien zijn onwaar gebleken, en moeten toch beschouwd worden als wetenschap. Wie bekend is met de ideen van David Hume en zijn probleem met inductie weet: geen enkele theorie is ooit geverifieerd. Inductie kan niet logisch worden gerechtvaardigd. Het is onmogelijk om een beperkt aantal observaties te doen en dan te zeggen dat dit voor alle mogelijke observaties geldt, bijvoorbeeld dat alle zwanen wit zijn. Misschien is er ergens wel een zwart. Uit de analyse van Hume volgt dat de kernbewering van de wetenschap, ofwel de universele natuurwetten, niet geverifieerd kunnen worden en dat betekent dat onze wetenschap speculatiever nonsens is als we het logisch positivisme volgen. Poppers op Hume genspireerde een bijna fatale slag aan positivisme kwam vroeg in The Logic of Scientific Discovery: positivisten, in hun angst om metafysica teniet te doen, doen de natuurwetenschap daarmee ook teniet. Want wetenschappelijke wetten kunnen ook niet logisch gereduceerd worden tot elementaire beweringen van ervaring. Het positivisme zorgt er juist voor dat metafysica en weg terugvinden in de wetenschap. Schlicks antwoord op het verificatieprobleem was dat universele wetten nietwaar of fout zijn, ze zijn slechts instrumenten die gebruikt kunnen worden om beweringen af te leiden uit bepaalde gebeurtenissen. Carnap was het deels eens met Popper, maar zag geen reden om het verificatiecriterium volledig af te wijzen. Hij stelde slechts een aanpassing voor. Carnap stelde voor dat wetenschappers moeten proberen om de mate van

45 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) bevestiging te versterken: een theorie moet in overeenkomst zijn met empirisch onderzochte feiten. Iedere witte zwaan die je ziet is een empirische bevestiging van mijn theorie dat alle zwanen wit zijn. En met iedere witte zwaan versterk ik de bevestigingsgraad. Verifieerbare heit wordt dus vervangen door bevestigbaarheid (confirmability). Popper was het hier niet mee eens. Maar verificatie te sterk was, was confirmatie te zwak als criterium van demarcatie. Dan zou namelijk zelfs astrologie wetenschap zijn, omdat het door vele observaties bevestigd zou worden. Popper vroeg zijn lezers om voor te stellen dat er een almachtige persoonlijke geest bestond. De positivist zou een dergelijke speculatieve bewering over goddelijke wezens niet toestaan, maar kunnen ze het legitiem afwijzen als niet-wetenschappelijk? Popper meende dat Carnap dit niet zou kunnen. De aanname wordt namelijk erg vaak bevestigd, omdat het een virtuele tautologie is. Het lijkt erop beweringen als: het regent of het regent niet. Dit wordt doorlopend bevestigd, maar het maakt geen wetenschap. Popper stelde een beroemde derde manier voor om het demarcatie probleem te benaderen. Het draait niet om verifieerbaarheid of bevestigbaarheid, maar om falsificatie. Dit onderscheid wetenschap van pseudowetenschap. Een legitieme wetenschappelijke theorie maakt voorspellingen die in principe gefalsifieerd kunnen worden. Zijn demarcatie criterium betekent niet dat een theorie feitelijk gefalsifieerd moet worden, het gaat om de mogelijkheid tot falsificatie, dus zolang we de voorwaarden maar weten waaronder falsificatie mogelijk zou zijn. Als een theorie geen voorspellingen maakt die fout zouden kunnen zijn, is het geen wetenschappelijke theorie. Popper's theorie van demarcatie is het falsificationisme. Het falsificationisme heeft een paar belangrijke kenmerken. 1. Falsificatie is het criterium van demarcatie. Echte wetenschap is falsifieerbaar, pseudowetenschap heeft niet de potentie om fout te zijn. 2. Het falsificationisme erkent dat mensen feilbaar zijn 3. alleen theorie die falsifieerbaar zijn, zijn informatief 4. wetenschap kan alleen groeien door falsificatie

7.5 FALSIFICATIONISME
7.5.1 Falsificatie is een adequaat criterium van demarcatie Popper formuleerde dus een fundamentele kritiek van het logisch positivisme en stelde falsifieerbaar hij het voor als criterium voor demarcatie, om echte wetenschap van pseudowetenschap te onderscheiden. Popper zag bijvoorbeeld geen manier om de voorspellingen van het marxisme over toekomstige strijd te testen. Marx oorspronkelijke theorie had dit probleem niet want deze kon gefalsifieerd worden en was dus wetenschappelijk volgens Popper. Het probleem was dat de theorie in feite al gefalsifieerd was. De marxisten paste de theorie aan zodat hij paste bij de ontwikkeling van de Russische revolutie. Een wetenschapper die zijn theorie niet wil opgeven wanneer de realiteit hem ongelijk geeft, is geen wetenschapper. Wetenschappelijke theorien laten de mogelijkheid open dat ze fout zijn: ze zijn falsifieerbaar door middel van tests, zoals Eddington uitvoerde op de theorien van Newton en Einstein. Een theorie wordt bevestigd tot het tegendeel bewezen is. 7.5.2 Alleen theorien die gefalsifieerd kunnen worden zijn informatief Het tweede aspect van falsificationisme, is dat aleen theorien die gefalsifieerd kunnen worden, informatief zijn. Popper bedoelde niet te zeggen dat dergelijke uitspraken betekenisloos zijn. We zagen dat het logisch positivistische criterium van demarcatie bedoeld was om 1. wetenschap de onderscheiden van pseudowetenschap 2. betekenisvolle van betekenisloze beweringen in n klap te onderscheiden. Poppers demarcatiecriterium biedt alleen een scherpere demarcatielijn tussen wetenschap en pseudowetenschap (en theorien), niet tussen betekenisvolheid en betekenisloosheid. Zo kan Popper bijvoorbeeld beweren dat de

46 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) mythe van Oedipus en Freud's theorie over het oedipuscomplex betekenis hebben, maar niet wetenschappelijk zijn. Volgens hem zijn zelfs enkele wetenschappelijke theorien begon als mythen, bijvoorbeeld de evolutietheorie. 7.5.3 Feilbaarheid het derde aspect van falsificationisme erkent de menselijke feilbaarheid. Het nieuwe weten niet: we kunnen alleen raden. Zelfs onze meest veelbelovende theorien kunnen fout zijn. Hoe wij biologisch in elkaar zitten, maakt dat mensen veel fouten maken. Popper nam menselijke feilbaarheid in het algemeen serieus, niet alleen in de wetenschap maar ook in de politiek. De moeten dus erg wantrouwend zijn tegen hen die zeggen absolute kennis de waarheid in pacht te hebben. Het beste dat we kunnen doen, is leren van onze fouten, ze te vinden, te verwijderen en te corrigeren. 7.5.4 Kennis groeit door gissen en weerleggen, vallen en opstaan het logisch positivisme heen inductie aan, haast op Baconiaanse wijze: in de wetenschap heeft men inductie nodig om hypotheses te genereren (context van ontdekking) en om beweringen te verifiren (context van de rechtvaardigingen). Volgens Popper is inductie logisch gezien ongeldig, maar kunnen we daaruit concluderen dat de wetenschap gebonden is aan irrationele vormen van redenering? Absoluut nee, volgens Popper, omdat de positivisten fout waren in hun beoordeling dat wetenschappers inductie gebruiken. Volgens hem gebruikte de wetenschap een tegenovergestelde richting: deductief redeneren. En dit is logisch wel geldig. Een deductief argument begint met een universele bewering van het soort: Alle As zijn B (alle mannen zijn sterfelijk), dan zal de volgende individu A (de president van de VS) B zijn. Als de premisse waar is, moet de conclusie ook waar zijn. Het probleem met de directie is uiteraard het vaststellen van de waarheid van de eerste premisse. Volgens Popper is dit niet mogelijk, bont een theorie kan nooit bewezen worden. Er kan alleen aangetoond worden dat hij onjuist is. Popper beschrijft de wetenschappelijke methode als gissen en weerleggen, of trial and error. Een hypothese is in gissing die getest moeten worden. Deze test is altijd een poging om de hypothese te weerleggen. Zolang het niet weerlegd is, kunnen we het accepteren als waarheid. Dankzij het inruilen van inductie voor deductie is de rationaliteit van de wetenschap gered.

7.6 KRITISCH RATIONALISME

Een van de pilaren waarom Poppers kijk op de wetenschap gebouwd is, was het punt van Hume dat inductie logisch ongeldig is. Popper was echter een (soort van) rationalist en Hume een empirist. Popper was een fel tegenstander van empirisme, of had hij de emmertheorie van het menselijke brein noemde: kennis vult onze geest niet door de zintuigen zoals water dat in een emmer gegoten wordt. Verder was hij behoorlijk benvloed door het rationalisme van Kant. Net als Komt was hij niet tevreden met de psychologische oplossing van Hume voor het inductieprobleem in termen van gewoonte, gebruik en associatie. Popper meende, evenals Kant, dat onze zintuigen samenwerken met onze rede om een beeld te vormen van de wereld: we zien de wereld niet zoals hij zelf is (an sich), maar we kennen de wereld alleen via theorien. Popper accepteert ook de visie, die bij rationalisme hoort, dat aangeboren kennis bestaat. Hij geloofde alleen niet in aangeboren ideen, maar in aangeboren reacties, of verwachtingen, die niet bewust zijn. De theorien waarmee we de werkelijkheid benaderen, structureren en begrijpen, zijn wellicht aangeboren. Popper vergelijkt dit met het inprenten door de kuikens van Konrad Lorenz: dergelijke verwachtingen moeten gezien worden als een vorm van aangeboren kennis. Dergelijke basis verwachtingen zijn te beschouwen als psychologisch of genetisch a priori, omdat ze voorafgaan aan de observatie. Popper denkt dat theorien of verwachtingen in onze zintuigen zijn ingebouwd. Poppers rationalisme stelt dus dat we geboren worden met instinctieve theorien die ons toestaan om regelmatig in de wereld te vinden.

47 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211)

Tot zover was Popper het eens met Kant. Popper had echter wel kritiek op het absolutisme van Kant: de aangeboren theorien kunnen niet begrepen worden als a priori valide kennis. Ze zijn niet zeker en ze worden vaak niet vervuld. De verwachting van een kind dat er voor hem gezorgd wordt, wordt niet altijd vervuld, bijvoorbeeld doordat de ouders hem verlaten. Onze rationele structuren over de wereld zijn volgens Popper altijd voorlopig, en nooit zeker. We accepteren ze voorlopig, totdat ze gefalsifieerd worden. Hierdoor is het rationalisme van Popper kritisch rationalisme. Theorie komt altijd voor observatie. Theorie in functioneren als een soort zoeklicht dat zijn licht laat schijnen over de werkelijkheid. Zonder het licht van deze theorie in, zou de wereld donker blijven. Om te observeren, heb je een object, een taak, een standpunt, een probleem nodig om te observeren. Een dier dat honger heeft, zal niet letten op mogelijke ontsnappingsroutes en zich alleen richten op de eetbare dingen om hem heen. Een wetenschapper wordt op dezelfde manier geleid door wat Popper een horizon van verwachtingen noemt. In zijn observaties zal een wetenschapper altijd een standpunt kiezen dat bepaald wordt door zijn vermoedens en verwachtingen, en de theorien die hij accepteert als een soort achtergrond. Goede wetenschappers zijn kritisch over hun theorien en de observaties die ze hebben verkregen. Onze neiging om de regelmaat te zien en om de natuur te willen structureren leidt tot het psychologische fenomeen van dogmatisch denken, dat overal regelmaat verwacht. Het probleem is dat er in veel gevallen geen regelmaat is, maar slechts verwachte of waargenomen regelmaat, dat voortkomt uit een van onze theoretische lenzen. Het verschil tussen mens en dier is dat de mens in staat is om kritisch te zijn en daarmee zijn instinctieve verwachtingen te onderdrukken. Het actief testen van overtuigingen over de werkelijkheid om fouten te ontdekken is karakteristiek voor de wetenschap. Een wetenschapper moet ervan uitgaan dat zijn theorie onjuist is, en daarom kritisch tegenover zijn theorie staan. Het hoofddoel van wetenschappers is om de pijlers waarop hun theorien berusten doorlopend en rigoureus te testen.

7.7 HET RATIONELE PRINCIPE VAN DE SOCIALE WETENSCHAPPEN

Popper vluchtte in 1937, een jaar voor de Anschluss, van Oostenrijk naar Nieuw-Zeeland. De annexatie van Oostenrijk zorgde ervoor dat hij zich niet alleen meer bezighield met de wetenschap, maar ook met sociale en politieke onderwerpen. Tijdens WOII schreef hij twee invloedrijke werken: The Poverty of Historicism en The Open Society and Its Enemies. Met name deze laatste wees gesloten totalitaire samenlevingen af. In beide werken breidde hij zijn falsificatiemodel uit van de natuurwetenschap naar de menswetenschap en verkende de sociale en politieke implicaties hiervan. Volgens historicisme ontwikkelt de geschiedenis zich volgens vaste wetten. Het is het primaire doel van de menswetenschap om die onveranderlijke wetten te formuleren om veranderingen in de samenleving te kunnen voorspellen. Zijn twee boeken waren een frontale aanval op historicisme. Volgens het historicisme betekent de grote variatie in historische omstandigheden (die bijvoorbeeld per land en tijd erg verschillen) dat de experimentele methode van de natuurwetenschappen niet toepasbaar zijn op de sociale wetenschappen. De sociale wetenschappen hebben volgens de historicisten dus een eigen toolkit nodig om de historische wetten te ontdekken: de verstehende methode. De sociale wetenschapper wil net als de natuurwetenschapper de toekomst kunnen voorspellen. Als astrologie zonsverduisteringen kan voorspellen, waarom de sociale wetenschap dan geen revoluties? Daarmee levert historicisme de basis voor wat Popper Utopische constructie noemt: de poging om de hele maatschappij opnieuw te ontwerpen volgens een grote blauwdruk. Met deze wetten van de samenleving zal de Utopisch sociaal wetenschapper nooit twijfel of discussie toestaan, en het zal nooit zijn falen toegeven. Door de

48 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) maatschappij volgens de Waarheid in te richten, leidt dit snel naar een totalitair systeem. Aangezien sociale systemen erg complex zijn, kan men in de sociale wetenschap wel algemene beweringen doen, maar de uitkomsten zijn nooit zeker. Men mag ze dan ook geen wetten noemen maar trends. Trends zijn het resultaat van statistische instrumenten en ze laten een patroon zien in de beschikbare data. Ze kijken achteruit, maar zeggen niets over de toekomst. Wetten zijn wel universeel en zeggen dus iets over de toekomst. Sociologische of economische voorspellingen doen is erg moeilijk. Iedere interventie in het sociale of economische systeem heeft onverwachte en onbedoelde bijeffecten. Met onze beperkte cognitieve capaciteiten zien we vaak allerlei complicaties en bijeffecten niet die wel belangrijk zijn. Dat zien we pas achteraf. Een complexe wereld die bestudeerd worden door feilbare mensen vereist een kritische houding, niet alleen in de wetenschap, maar op alle gebieden van het menselijk leven, van politiek tot zaken. Popper erkent dat de enige manier om praktische problemen op te lossen de methode van geleidelijke constructie is: het doorvoeren van kleine veranderingen en aanpassingen die steeds verder verbeterd kunnen worden. Er is geen speciale wetenschappelijke methode, zoals Verstehen, voor de sociale wetenschappen. Alle wetenschappen, zowel natuur als sociale, maken gebruik van dezelfde methode. Volgens Popper zijn experimentele methoden in de sociale wetenschappen mogelijk en noodzakelijk. Popper meent dat de aanname dat sociale wetenschappen complexer zijn om te testen een vooroordeel is. Sociale situaties in het algemeen bevatten rationaliteit, en dat maakt het mogelijk om vrij eenvoudige modellen van hun acties te maken. Popper stelt dus een rationaliteitsbeginsel (Rationality Principle) voor als basismethode voor de sociale wetenschappen. Volgens het rationaliteitsbeginsel moet een sociale wetenschapper de triviale wet aannemen dat gezonde mensen zich min of meer rationeel gedragen. Dit beginsel is zowel invloedrijk als controversieel. Om menselijk gedrag en sociale situaties te begrijpen, maken we modellen die geconstrueerd zijn volgens situationele beschrijving en analyse: wat is de situatie waarin een persoon zich bevindt? Men moet ook een analyse bieden van wat de juiste handeling is in de betreffende situatie. Volgens het rationaliteitsprincipe handelen mensen op een manier die adequaat of passend is in de situatie. Zo kun je vrij eenvoudig en goed voorspellen wat toekomstig gedrag zal zijn. Mogen we echter elke menselijke handeling aan de hand van het rationaliteitspoor of verklaren? Het is op zijn zachtst gezegd nogal vreemd dat Popper het rationaliteitsbeginsel aanhangt. Mensen gedragen zich namelijk niet altijd rationeel. Vaak gedragen ze zich niet in overeenstemming met de situatie. Als het principe onderworpen is aan falsificatie, zou dan de conclusie niet moeten zijn dat het rationaliteitsbeginsel in feite gefalsifieerd is en verworpen moet worden? Popper geeft eerlijk toe dat het rationaliteitsbeginsel duidelijk fout lijkt te zijn. Het principe is feitelijk fout, maar een goede benadering van de waarheid. Sterker nog, Popper meent dat het principe weinig of niets te doen heeft met de empirische of psychologische aanname dat de mens (bijna) altijd rationeel handelt. Hij maakte het zelfs duidelijk dat het rationaliteitsbeginsel niet alleen fout is, maar duidelijk een bijna leeg principe is. Nu wordt het lastig voor Popper, want de aanwezigheid van bijna empirische lege voorstellen kunnen niet worden toegestaan door het falsificationisme. Het rationaliteitsbeginsel lijkt niet verenigbaar met de basis van het kritisch rationalisme. Popper meent dat het een goed methodologisch beleid is om nooit het principe de schuld te geven wanneer voorspellingen in de sociale wetenschap falen. De moeilijkheid is nu natuurlijk dat Popper eisen gelijk te stellen aan wetenschappers, namelijk dat ze empirisch falsifieerbaar zijn beweringen formuleren, waaraan hij zelf niet kan of wil voldoen. Daarmee staat er spanningen op de filosofie van Popper over de sociale wetenschappen. Als

49 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) het rationaliteitsbeginsel empirische inhoud heeft, is het fout en moet het principe verworpen worden. Als het geen empirische inhoud heeft (waarmee het principe immuun zou zijn voor kritiek), is het inconsistent met Poppers falsificationisme en dus met het kritische deel van zijn kritisch rationalisme.

7.8 KRITIEK OP HET KRITISCH RATIONALISME

Hoewel zijn falsificatiemethode erg invloedrijk is geweest, is het altijd bekritiseerd. Met uitzondering van het eerste probleem, dat door Popper lijkt te zijn opgelost, worden de problemen gezien als serieus, en laten ze zien dat Poppers versie van falsificationisme niet juist kan zijn. 7.8.1 Tijdelijke immunisering is geen misdaad het eerste probleem is of je een hele theorie moet afwijzen als een van de voorspellingen die eruit voortkomen gefalsifieerd wordt. Dat lijkt erg rigoureus. Met name nu theorien zouden de mogelijkheid moeten krijgen om te groeien en zichzelf te bewijzen. Tijdelijke immunisering kan dus toegestaan zijn. Popper was echter niet de naeve falsificationist die sommigen dachten dat hij was. Hij was zich bewust van het feit dat je voorzichtig moet zijn om geen complete theorien te falsifiren op basis van slechts n gefalsifieerde voorspelling. Daarom paste hij zijn falsificationisme aan. Dergelijks die met tijdelijke immunisering beschermt een theorie door een speciaal soort hypothese toe te voegen. Dergelijke hypothese die een theorie van falsificatie redt, moet zelf onafhankelijk falsifieerbaar zijn. Deze aanpassing van Poppers falsificationisme staat nog steeds geen conventionele draai toe, die een theorie immuun voor alle falsificatie maakt 7.8.2 Pseudowetenschappen maken falsifieerbare beweringen Het tweede probleem is serieuzer, omdat het duidelijk laat zien dat Poppers falsificatiestandaard niet zo werkt als het zou moeten doen. Het criterium moet wetenschap van pseudowetenschap onderscheiden, zoals bijvoorbeeld astrologie. Maar soms levert astrologie voorspellingen die falsifieerbaar zijn. Als astrologie foute voorspellingen doet (zie voorbeeld Killer Clown), zijn deze voorspellingen falsifieerbaar, dus wetenschappelijk volgens Poppers theorie. Poppers demarcatiecriterium is dus niet goed genoeg. 7.8.3 Een onjuiste theorie vervangen door een andere onjuiste theorie is geen vooruitgang Veel auteurs hebben vraagtekens gezet bij Poppers negatieve route naar de waarheid. Volgens Popper vergaarde kennis en boeken vooruitgang door het hebben van een gefalsifieerd theorie, omdat we dan weten dat deze theorie fout is. We zijn dus dichter bij de waarheid, ook al kunnen we hem nooit met zekerheid aannemen. De theorie die een gefalsifieerd theorie vervangt, is zelf falsifieerbaar. Maar dat impliceert dat we een foute theorie hebben vervangen met een nieuwe theorie waarvan we vermoeden dat die fout is. Volgens veel wetenschappers is dit geen wetenschappelijke vooruitgang. Vooruitgang is het verzamelen van meer gegevens die laten zien dat een theorie waar is. 7.8.4 Deductief testen impliceert inductie We gaan terug naar de theorie dat alle zwanen wit zijn. Volgens Popper is deze theorie wetenschappelijk, omdat we de voorwaarden weten waaronder de theorie gefalsifieerd kan worden. We hoeven alleen maar een zwarte zwaan te zien. Hoe weten we echter dat dit dier een zwaan is? We nemen aan dat een zwaan en dier is dat kan vliegen, een lange nek en snavel heeft, kan zwemmen, et cetera. Hier zeggen we dus dat dit een A is, want het is een B en alle As zijn Bs. Dit kunnen we alleen stellen door inductie te gebruiken. Nu hebben we dus twee theorien die beide inductie gebruiken: alle zwanen zijn wit en dit is een zwarte zwaan. In tegenstelling tot wat Popper beweert, is inductie altijd noodzakelijk.

7.9 DE BALANS OPMAKEN

Het logisch-positivisme en het kritische rationalisme zijn niet in staat gebleken om een geschikt demarcatiecriterium te formuleren. Dit brengt ons op een filosofisch kruispunt. In het volgende hoofdstuk kijken we naar de weg die Thomas Kuhn bewandelt met zijn analyse van wetenschap en wetenschappelijke ontwikkeling. Hij maakt zich niet zo druk om de scheidslijn tussen wetenschap en pseudowetenschap. Hij kijkt

50 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) meer naar hoe de wetenschap zich feitelijk ontwikkelt, en niet naar hoe hij zich zou moeten ontwikkelen. De andere weg is die van Lakatos, die probeert verschillende vormen van falsificationisme te combineren met de visie van Kuhn. Lakatos keert wel terug naar het demarcatievraagstuk.

BIOGRAFIE
Karl Popper (1902-1994) Karl Popper werd geboren in 1902 uit ouders van joodse origine. Zijn vader was advocaat die les gaf aan de universiteit van Wenen. De jonge Karl spendeerde uren in zijn vaders bibliotheek, die zo'n 15.000 boeken bevatten. Zijn moeder was een getalenteerd pianiste die Popper de liefde voor muziek bijbracht. Tussen 1920 en 1922 overwoog Popper zelfs een muzikale carrire. Hij ging naar het Realgymnasium, maar vanwege zijn groeiende scepsis over de standaard van lesgeven, verliet hij de school in 1918. Hij ging naar de universiteit van Wenen, waar hij lessen volgde in verschillende vakgebieden, maar hoofdzakelijk over natuurkunde en wiskunde. 1919 was een keerpunt. Tegen het einde van het jaar had hij een aantal van zijn belangrijkste inzichten in de aard van de wetenschap al ontwikkeld. Zijn korte en teleurstellende ervaringen met marxisme en de psychoanalyse leerden hem dat er een fundamenteel verschil is tussen wetenschap en pseudowetenschap. Rond 1920 maakte hij kennis met leden van de Wiener Kreis. Een jaar voor de Anschluss verhuisde hij naar Nieuw-Zeeland om filosofie te geven aan de universiteit van Canterbury in Christchurch. Na de Tweede Wereldoorlog ging hij naar Engeland, waar hij 1946 betrokken was bij een legendarisch incident. Tijdens een lezing aan de Cambridge Moral Science Club, werd hij naar eigen zeggen bedreigd met een kachelpook door de voorzitter van de club: Ludwig Wittgenstein. In 1949 werd hij professor in de logica en wetenschappelijke methode aan de London School of Economics. Hij ging een 1969 met pensioen. Popper hadden blijvende politieke invloed op politici als Helmut Schmidt en Margaret Thatcher. Een van zijn beroemdste studente is de miljardair George Sotos, die de Open Society Institute oprichtte om democratie in de wereld te promoten.

8. Taalspelletjes en paradigmas: denken van binnenuit

8.1 INTRODUCTIE
Na het logisch positivisme en het falsificationisme komt Thomas Kuhn met een alternatieve benadering. Hij opperde het idee dat het belangrijk is om patronen te beschrijven volgens welke de wetenschap zich ontwikkelt. Zo'n beschrijving moeten dan de essentile input zijn wanneer we denken aan een normatief criterium dat wetenschap van de rest onderscheidt. Kuhns idee van de wetenschap is dat we een specifiek patroon in de dynamiek van de wetenschap kunnen ontdekken (en dus beschrijven) wanneer we kijken naar de historie van de wetenschap. Dit patroon laat zien dat wetenschappers normaal gesproken niet kritisch werken binnen een kader dat hen laat zien welke fenomenen, problemen en technologien relevant zijn voor hen. Dit kader laat hen een perspectief op de werkelijkheid zien en vertelt hen welke vragen berhaupt zin hebben en welke vragen niet te beantwoorden zijn. Kuhn noemt dit kader een paradigma (bijvoorbeeld de evolutietheorie, psychoanalyse et cetera). Paradigma's worden volgens Kuhn verworpen en geaccepteerd tijdens korte en felle momenten van revolutie. Hij probeerde deze dynamische aard van de wetenschap te beschrijven in zijn zeer invloedrijke The Structure of Scientific Revolutions. We kijken echter eerst naar de doctrine van relativisme en enkele belangrijke latere visies van Ludwig Wittgenstein. De filosofie van Kuhn is namelijk beter te begrijpen wanneer je de basis van dit werk kent. Een van de controversile aspecten van Kuhns idee van paradigma's in de wetenschap is dat de objectiviteit van wetenschappelijke kennis ondermijnd lijkt te worden. Kuhns benadering maakt het lastig om wetenschap te zien als een onderneming die ons steeds dichter bij de waarheid over de wereld brengt. Als wat we wetenschappelijk denken over de wereld relatief is aan het paradigma van waaruit we denken over de wereld, moeten we in ieder

51 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) geval dit relativisme goed begrijpen. We illustreren daarvan eerst hoe relativisme berhaupt geaccepteerd kan worden.

8.2 LUDWIG WITTGENSTEIN FILOSOFISCH ONDERZOEK

De jonge Wittgenstein inspireerde het logisch- positivisme, maar de oudere Wittgenstein benvloedde juist het relativisme. De ideen van de relativisten staan in sterk contrast met het positivistisme. De jonge Wittgenstein dacht alles opgelost te hebben met het schrijven van de Tractatus, maar later veranderde hij zijn mening en schreef hij het even invloedrijke boek Philosophical Investigations, dat gepubliceerd werd in 1953, twee jaar na zijn dood. Deze onderzoeken waren de aanleiding voor het relativisme. Wittgenstein ontwikkelde het idee van taalspellen en levensvormen, die gezien kunnen worden als voorlopers van Kuhns paradigmas en Feyerabends tradities (hoofdstuk 9). 8.2.1 Het belangrijkste verschil tussen de vroegere en latere Wittgenstein Het belangrijkste verschil tussen de Tractatus en de Investigations is dat hij niet langer de visie verdedigt dat taal de werkelijkheid weergeeft. Hij stelt nu dat betekenis gebruik is (meaning is use): woorden krijgen hun betekenis door de manier waarop ze worden gebruikt door een groep mensen, niet door de keurige definities van de dingen waarnaar ze verwijzen. Woorden worden gebruikt in een sociale context, binnen wat Wittgenstein een vorm van leven of taalspel noemde. Volgens de latere Wittgenstein wordt de betekenis van woorden en beweringen bepaald door een sociale lingustieke context, en taal is niet langer een weergave of afbeelden van de werkelijkheid. Hij identificeert binnen welke sociale lingustieke context woorden of concepten hun betekenis krijgen. Sommige woorden hebben nog steeds een bepaalde functie, maar hun volledige betekenis krijgen ze alleen wanneer ze in deze sociale context worden gebruikt een taalspel. Volgens Wittgenstein bestaan er veel verschillende taalspellen. Dit impliceert tot een woord niet slechts een betekenis heeft, maar wellicht meerdere betekenissen in verschillende taalspellen heeft. Wittgensteins idee is dat woorden betekenis hebben relatief aan het taalspel waarbinnen ze gebruikt worden. De zin God is goed heeft bijvoorbeeld betekenis binnen het taalspel van religie, maar niet binnen die van de wetenschap. Zo wordt het aannemelijk om een vorm van relativisme te accepteren. Omdat er zoveel verschillende taalt spel een bestaan, wordt de communicatie tussen verschillende groepen lastig, omdat ze anders over de wereld denken. Het is alleen mogelijk om te begrijpen wat mensen binnen een ander taalspel denken, wanneer we zelf leden hiervan. Buiten dit sociale lingustieke kader worden ideen, woorden, concepten en beweringen betekenisloos, of ze hebben een compleet andere betekenis wanneer ze in een ander taalspel worden gebruikt. Je zou hierdoor verleid kunnen worden om te geloven dat deze overwegingen resulteren in de doctrine van relativisme: iedere feitelijke claim over de wereld is alleen waar (of fout) relatief aan het taalt spel waarbinnen de bewering gemaakt wordt. 8.2.2 Wittgensteins privtaalargument Het gebruik van taal veronderstelt bepaalde regels. Daarom is taal gemakkelijk te vergelijken met het spelen van een spel. Iemand die de regels overtreedt, speelt niet langer het spel mee. Zowel impliciete als expliciete taalregels vormen een taalspel. De regels zorgen er echter voor dat je het spel niet alleen kunt spelen. Om aan een regel te gehoorzamen, moet ik Aan iemand anders kunnen uitleggen, zodat we kunnen bepalen wat het breken van een regel precies is. Als ik geen ongeldige handelingen kan bepalen, speel ik geen spel. De regels van een spel zijn publieke regels: privregels zijn voor anderen niet toegankelijk, waardoor er geen spel gespeeld kan worden. Er zijn dus geen privtalen.

52 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) Taalspellen bestaan ook bij de gratie van de mogelijkheid om publiekelijk te evalueren of iemand de regels volgt of niet. Wittgenstein komt dus met een argument tegen de visie dat er een privtaal kan bestaan, wat verwarrend genoeg bekend is als Wittgensteins privtaalargument (analogie Alice in Wonderland). Woorden krijgen hun betekenis door de praktijk waarin ze figureren, in taalspellen. Het is de sociale en lingustieke context die bepaalt wat iets betekent. In deze context zijn publiekelijk toegankelijke regels erg belangrijk, omdat zij bepalend zijn voor het taalspel. Su zien we hoe Wittgensteins Investigations relativisme kan voortbrengen met betrekking tot kennis over de wereld. De waarheid van onze beweringen over de wereld zijn afhankelijk van, of relatief aan, het kader waarbinnen een geldige zet is gedaan. Gezien het argument tegen een privtaal zijn er wel beperkingen binnen een taalspel aan het claimen van kennis over de wereld. Als er verschillende taalspellen bestaan, is het filosofisch interessante punt hoe deze spellen gerelateerd zijn aan elkaar. Interpreteren wij dezelfde wereld anders, of leven we eigenlijk wel in dezelfde wereld? Thomas Kuhn bood redenen om te geloven dat dit probleem van relativisme ook in de wetenschap te zien is hij zegt dat in de wetenschap willen een overvloed aan op een volgende paradigma's moeten vinden, en de waarheid van wetenschappelijke beweringen zijn misschien relatief aan dergelijke kaders. Het probleem van hoe dergelijke paradigma's in de wetenschap gerelateerd zijn, is zelfs problematischer dan de verschillende taalspellen die mensen gebruiken. Kuhn lijkt ons richting een tegen-intutieve vorm van relativisme te sturen. Voordat we Kuhns route naar de ideen van paradigmas in de wetenschap bespreken, kijken we eerst naar twee andere ideen die relativisme aannemelijk maken: de theoriegeladenheid van de observatie in de psychologie en de Sapir-Whorf hypothese in lingustiek.

8.3 VERDERE STEUN VOOR RELATIVISME

8.3.1 Een resultaat vanuit de psychologie: theoriegeladenheid Relativisme is de opvatting dat de waarheid van een bewering afhangt van een soort kader waarin de bewering wordt gedaan en zijn betekenis krijgt. Sommige relativisten menen bijvoorbeeld dat wat ze moreel correct is afhankelijk is van de cultuur waarbinnen iemand de wereld beziet. Er zijn dus geen objectieve antwoorden. De oplossing van de relativist is om te zeggen dat het een antwoord niet beter is dan het andere: ze zijn slechts verschillend. Als een wereldbeeld relatief is aan een bepaalde cultuur (in een bepaalde periode in de geschiedenis) moet men radicaal concluderen dat wat in de wereld bestaat relatief is aan deze cultuur. De vraag of bijvoorbeeld heksen bestaan, is dan afhankelijk van de cultuur. Het is paradoxaal dat de route naar relativisme wordt ondersteund door resultaten uit de psychologie. Mensen zien wat ze zien in het licht van wat ze verwachten te zien. En wat zij verwachten te zien wordt bepaald door het kader dat zij met anderen delen. Alles dat niet binnen het verwachtingspatroon valt, wordt weggelaten uit de observatie. Als je denkt dat observatie de basis van de wetenschap is, is deze bewering belangrijk. Ondanks hun verschillende filosofien waren Popper en Kuhn beide tegen het logisch-positivisme, dat zegt dat de wetenschap begint met neutrale observaties. Volgens Popper en Kuhn is de menselijke perceptie theoriegeladen. Er bestaan dus geen onproblematische ruwe empirische data. Echter (en tegen Popper) is het idee dat alle perceptie theorie geladen is niet slechts een argument tegen empirisme, maar ook voor relativisme. Wanneer twee mensen een zonsondergang bekijken, zien zij dan hetzelfde ding in het oosten? Volgens Norwood Russell Hanson niet, en volgens hem is er geen gemakkelijke uitweg voor empiristen. Het zou gemakkelijk zijn om te zeggen dat we eerst de niet-genterpreteerde ruwe data zien door ervaring, en de interpretatie van deze data (een hypothese) volgt pas in een tweede fase van verwerking. Volgens Hanson is de interpretatie al aanwezig in de observatie. Popper en Kuhn zijn het met hem eens dat er geen neutrale observaties bestaan. Observaties zijn besmet door ons denken. De werkelijkheid wordt

53 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) onze eigen constructie. Wanneer onze theorien veranderen, veranderen onze feiten met hen mee. Dit kun je constructivisme noemen. Wanneer je constructivisme accepteert, zijn concepten als werkelijkheid en waarheid niet meer vanzelfsprekend. Wat waar is over de wereld verandert met verschillende groepen of individuen in verschillende perioden. Popper dacht dat het wel mogelijk was om dichter bij de waarheid te komen door falsificatie. Volgens Kuhn is er niet zo iets als de waarheid. Waarheid en werkelijkheid zullen altijd een relatief zijn aan een groep wetenschappers in een bepaalde periode binnen een bepaald paradigma. Deze visie staat bekend als wetenschappelijk relativisme, en theorie geladen hij is een belangrijk argument in diens verdediging. 8.3.2 De Sapir-Whorf-hypothese van de lingustiek Franz Boas was n van de grondleggers van het relativisme, dat begon als een visie binnen de westerse antropologie. Het hoofdidee was dat je andere culturen niet zou moeten bestuderen door de westerse lens van aannames over universaliteit of superioriteit. Een bewering die Boas verdedigde, was dat taal een manier is om ervaringen te classificeren. Wilhelm von Humboldt stelde eerder al dat onze taal onze gedachten bepaalt. Het idee dat taal als een classificatiesysteem werkt, werd later ontwikkeld door Edward Sapir (student van Boas) en Benjamin Lee Whorf (student van Sapir). Zij pleitten voor de lingustische relativiteit (de Sapir-Whorfhypothese): waarover men denkt en wat men kan waarnemen is relatief aan de taal die men spreekt 1. Lingustiek relativisme ondersteunt dus ook het idee dat als de wetenschap ook taalsystemen gebruikt om indrukken te classificeren, ook de wetenschap ten prooi valt aan een dergelijk relativisme. In combinatie met de taalspellen Wittgenstein maakte deze kijk op taal het geloofwaardig dat zelfs de wetenschap het probleem van relativisme erft, omdat onze observaties en categorisaties theoriegeladen en taalgestuurd zijn. Wanneer we dit relativisme accepteren, dan kunnen we van twee verschillende wetenschappelijke opvattingen over de werkelijkheid slechts zeggen dat ze verschillend zijn. Welke van de twee waar is, is dan onmogelijk vast te stellen en enkel nog afhankelijk van de positie die je zelf kiest.

8.4 THOMAS KUHNS VISIE OP DE WETENSCHAP

Kuhn wordt gezien als een van de belangrijkste relativist een in de filosofie van de wetenschap. Een aantal theorien en inzichten brachten hem tot zijn kijk op de wetenschap. De fysica van Aristoteles was niet een slechte versie van Newton, maar slechts anders. Hij las het werk van Piaget, Gestaltpsychologen en de Sapir-Whorfhypothese. Hij was ook benvloed door Kant en zijn a priori categorien. Volgens Kant hebben we categorien nodig om berhaupt iets te waarnemen, maar volgens Kuhn hebben we paradigma's nodig. Het grote verschil is dat paradigma's kunnen veranderen, terwijl de categorien van Kant dat niet kunnen. 8.4.1 Patronen in wetenschappelijke ontwikkeling Wetenschapsfilosofen waren er tot nu toe niet in geslaagd om een demarcatiecriterium te vinden. We hebben echter een intutief idee van wat wetenschap is, waardoor we historisch onderzoek kunnen doen naar hoe wetenschappelijke disciplines zich hebben ontwikkeld. Dit is wat Kuhn deed. Kuhn voorzag ons niet met weer een simpel criterium voor demarcatie. Hij beschrijft de ontwikkeling van de disciplines die wij harde wetenschap noemen zoals fysica en astronomie, en daartoe rekende hij ook de menswetenschappen. Kuhn legt grote nadruk op het concept van paradigmas en speelt met het idee om de aanwezigheid van een enkel paradigma als criterium van de wetenschap te nemen. Kuhns kijk op de wetenschap kan niet slechts als beschrijvend worden gezien. Hij suggereert namelijk dat de
1

noot Helga Kluiter: In het boek wordt het voorbeeld gegeven van de Inuit die veel verschillende woorden voor sneeuw zouden hebben. Dit is echter een hardnekkige mythe: in het Engels bestaan ongeveer evenveel woorden voor sneeuw. De Sami hebben wel honderden woorden boor sneeuw.

54 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) aanwezigheid van een eerste paradigma een kenmerk is van een volwassen wetenschappelijke discipline. Er is volgens hem een schema (of cyclus) van de dynamiek van een wetenschappelijke discipline, dat bestaat uit: een prewetenschappelijke periode een periode van normale wetenschap, waarin een paradigma aanwezig is crisis wetenschappelijke revolutie of paradigmaverschuiving normale wetenschap 8.4.2 Normale wetenschap Iedere wetenschappelijke discipline heeft zijn prewetenschappelijke periode, waarin er evenveel meningen als mensen zijn en er geen consensus is over de te gebruiken methoden, en er is geen algemeen geaccepteerde achtergrond van aannames. Wanneer er vervolgens consensus ontstaat en de wetenschap zich richt op een specifiek domein of fenomeen, kun je spreken van een fase van normale wetenschap. De som van de geaccepteerde metafysische aannames, theorien, methodiek, handleidingen en technieken, noemt men een paradigma. Tijdens de periode van normale wetenschap werkt de wetenschappelijke gemeenschap binnen een dergelijk paradigma. Paradigmas hebben twee belangrijke kenmerken: 1. Ze trekken een blijvende groep aanhangers aan uit concurrerende takken van de wetenschap. 2. Er zijn genoeg losse eindjes om op te lossen door deze groep aanhangers. Geen enkel paradigma is zonder kleine problemen, de zogeheten anomalien. Normale wetenschap houdt zich bezig met het oplossen van puzzels binnen een bepaald kader. Wanneer een paradigma eenmaal gevestigd is, kan hij uitgebreid en verbeterd worden, zonder eerst het wiel opnieuw uit te moeten vinden. Men gaat er meestal (zelfs onbewust) vanuit dat een paradigma in de basis correct is, zelfs wanneer men discrepanties tegenkomt tussen theorie en werkelijkheid. Tijdens hun opleiding leren wetenschappers een dogmatisch kader, vooral via voorbeelden van successen van het paradigma in het verleden. Zij leggen ten eerste het paradigma namelijk uit, en ten tweede, en impliciet, indoctrineren ze de studenten door hem ervan te overtuigen dat het paradigma een ware weergave van de wereld is. Zij leren feitelijk om een niet-kritische houding jegens het paradigma aan te nemen. Dit is een compleet andere kijk op wetenschappelijk onderwijs dan Popper schetste, waarbij ze altijd kritisch naar theorien moeten kijken en proberen ze te falsifiren. Kuhn stelt juist dat wetenschappers dogmatisch en conservatief zijn betreffende theorien, aannamen en technieken waaruit het paradigma waarbinnen zij denken bestaat. Kuhn nam het voorbeeld van Eddington en beweerde dat hij bevooroordeeld was. Eddington probeerde inderdaad de gegevens zo te selecteren dat ze Einsteins voorspelling zouden bevestigen. Dit ondersteunt Kuhns visie dat wetenschappers in een periode van normale wetenschap een niet-kritische houding innemen. 8.4.3 Crisis Een belangrijk deel van het paradigma van Aristoteles was dat een object er naar streeft om terug te keren naar zijn natuurlijke plaats op aarde. Dit werd later verworpen. Het paradigma van Newton stelde dat een object onderhevig is aan zwaartekracht. Volgens Kuhn (en ook Popper) moet het paradigma van Aristoteles echter niet gezien worden als onwetenschappelijk, maar is het slechts vervangen door nieuwere paradigmas. De vraag is hoe de overgang van het oude paradigma naar het nieuwe paradigma is verlopen: was die overgang geleidelijk of abrupt? Popper meende dat de paradigmaverschuiving geleidelijk ging, terwijl Kuhn dacht dat deze verschuiving abrupt plaatsvond. Hoewel Kuhn meende dat wetenschappers dogmatisch en conservatief zijn als ze binnen een paradigma werken, beweerde hij niet dat wetenschappers niet kritisch zijn. Als een paradigma meer problemen oplevert dan oplossingen, dan neemt de betrouwbaarheid van het paradigma af. Het resultaat is

55 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) een crisis. Als een anomalie meer wordt dan nog een puzzel van normale wetenschap, begint de overgang naar een crisis en naar bijzondere wetenschap. De crisis is het begin van abnormale wetenschap. In deze periode worden de aannames, methoden en aangenomen waarheden kritisch bekeken. Als er nog geen alternatief paradigma bestaat, hebben de wetenschappers geen andere keuze dan het paradigma te blijven accepteren tot er wel een alternatief is. Een crisis maakt wetenschappelijke revolutie mogelijk. 8.4.4 Wetenschappelijke revoluties Een periode van abnormale wetenschap kan op twee manieren beindigd worden: 1. Door het oplossen van alle aanwezige problemen. Als er geen of maar weinig problemen zijn, is de crisis bezworen en het paradigma hersteld. 2. Door de opkomst van een nieuw paradigma. Het nieuwe paradigma vervangt het oude in een relatief korte tijd ( wetenschappelijke revolutie) Wetenschappers die niet meegaan in het nieuwe paradigma, plaatsen zich daarmee vaak buiten de wetenschappelijke gemeenschap. Hier komen Wittgensteins taalspellen weer om de hoek kijken. Wat is het verband tussen de verschillende opeenvolgende paradigma's en wat zijn de consequenties voor ons beeld van de groei van wetenschappelijke kennis? 8.4.5 Kennistoename Popper dacht dat het mogelijk was dat kennis groeide, zelfs als dat via de negatieve weg ging. De overgang van het geocentrisme naar het heliocentrisme is volgens Popper zo n vooruitgang in de wetenschap. Kuhn meent echter dat het vervangen van het ene paradigma door een ander paradigma geen verbetering is. Er ontstaat volgens hem slechts een verschuiving in perspectief op de realiteit. We moeten zelfs het idee verwerpen dat een paradigmaverschuiving de wetenschappers dichter bij de waarheid brengt. Een verandering levert niet per definitie de meest waarschijnlijke set van hypothesen op. Kuhn denkt wel dat er groei kan zijn, maar dan alleen binnen een paradigma. Normale veranderingen binnen een normale periode resulteren in groei. Pas wanneer er een puzzel is opgelost, is er een kennistoename. Dit wil echter niet zeggen dat wetenschap onderweg is richting de waarheid. We worden nu geconfronteerd met een lastige vorm van relativisme, omdat het gebrek van echte wetenschappelijke kennistoename, in de zin van dichter bij de waarheid komen, in strijd is met onze intutie over wetenschap. Een cruciaal punt hierin is het begrip van onvergelijkbaarheid. 8.4.6 Onvergelijkbaarheid Volgens Kuhn zijn verschillende paradigma s onvergelijkbaar. Dit betekent dat er geen meeteenheid in de te vergelijken paradigmas is waarmee je beide met elkaar kunt vergelijken. Ze zijn niet vergelijkbaar en dus kunnen we nooit weten of een paradigmaverschuiving ons dichter bij de waarheid zal brengen. Er zijn drie aspecten aan de bewering van onvergelijkbaarheid van Kuhn: 1. Nieuwe paradigmas komen voort uit oude, en gebruiken daarom vaak dezelfde terminologie. Oude termen in nieuwe paradigmas hebben echter een compleet nieuwe relatie met elkaar en met de wereld die onderzocht wordt. 2. Communicatie tussen wetenschappers van verschillende paradigmas is problematisch, omdat ze simpelweg een andere taal spreken, een ander taalspel spelen. 3. De voorstanders van de verschillende paradigmas leven in verschillende werelden (meest

56 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) fundamenteel volgens Kuhn). Een nieuw paradigma ziet een andere wereld met een ander perspectief op de realiteit en met andere relevante fenomenen. Kuhns bewering dat wetenschappers na een wetenschappelijke revolutie in een nieuwe wereld leven staat in scherp contrast met de visie van het logisch-positivisme, dat geloofde dat feiten neutraal zijn en de realiteit objectief. Hier wordt Kuhns constructivisme heel duidelijk. Hij suggereert dat de wereld en de realiteit bepaald worden door de theorie over deze realiteit. Hij hecht aan dit idee omdat: Theorie bepaalt wat je ziet (theoriegeladenheid) Theorie bepaalt wat er is (de theorie afhankelijkheid van feiten) Maar hoe kan een theorie niet alleen bepalen wat ik zie, maar ook wat er is? Door onze overtuigingen denken wij bijvoorbeeld dat er geen bezeten sjamanen in Japan bestaan. Maar volgens de overtuigingen van de Japanners zelf zijn die er wel. Dit weerlegt onze overtuiging dat we dezelfde wereld op een andere manier zien: we zien allebei een andere wereld. De verschuiving van het ene paradigma naar het andere is vergelijkbaar met een Gestaltverschuiving. Men ziet of een vrouw of een muzikant maar nooit beiden tegelijkertijd. Kuhn gebruikt een dergelijke tekening om zijn idee van een paradigmaverschuiving te verduidelijken. Wat muzikanten waren voor de revolutie zijn vrouwen na de revolutie. Kuhn waarschuwt echter dat deze analogie tussen de wetenschappelijke revolutie en de Gestaltverschuiving niet te ver kan worden doorgevoerd. In het geval van een ambigue afbeelding kan er worden geschakeld tussen de ene en andere betekenis, maar dit is niet mogelijk in het geval van paradigmaverschuivingen. Verder moeten we er rekening mee houden dat wetenschappers iets niet zien als iets anders, maar het simpelweg zien. Kunnen we Kuhns bewering accepteren dat wetenschappers binnen onvergelijkbare paradigmas werken en zelfs in afzonderlijke werelden leven na een wetenschappelijke revolutie? Het alternatief is de bewering dat ze leven en werken in dezelfde wereld, maar de gegevens op een andere manier interpreteren. Dit laatste lijkt een minder controversieel idee. Kuhns antwoord hierop is dat deze realistische visie, op hoe wetenschap in verhouding staat tot de wereld, zelf als een paradigma gezien kan worden: een paradigma in crisis. Kuhns idee (benvloed door Hanson) is dus dat feiten bepaald worden door paradigmas. Dit impliceert dat je moet kiezen tussen het oude paradigma in crisis en het nieuwe paradigma. Deze keuze is echter onmogelijk, omdat de feiten niet kritisch gevalueerd kunnen worden. De onvergelijkbaarheid van paradigmas impliceert dat er geen rationale vergelijking mogelijk is tussen twee paradigmas. De keuze voor een paradigma wordt dus bepaald door sociale factoren of de persoonlijke interesse van de wetenschapper. Binnen een paradigma is er veel ruimte voor rationaliteit, maar een paradigmaverschuiving is een irrationeel proces. 8.4.7 Waarom een paradigmaverschuiving een revolutie is Waarom noemt Kuhn een paradigmaverschuiving een revolutie? Dat is omdat een wetenschappelijke revolutie alle kenmerken heeft van een politieke revolutie: 1. Een kleine groep mensen wordt zich bewust van de tekortkomingen van een regering of paradigma. 2. Verandering van binnenuit is onmogelijk. Aanpassing van een regering of paradigma werkt niet, dus er moet iets nieuws van buitenaf komen. 3. Men kan in een politieke discussie geen consensus bereiken als het doel een totaal andere regime en de afwijzing van de heersende discussie is. 4. De oplossing komt niet van binnenuit (een paradigma in crisis), maar moet van buitenaf komen.

57 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) 8.4.8 Laatste opmerkingen op Kuhns Structuur van Wetenschappelijke Revoluties Kuhns historische kijk op de dynamiek van de wetenschap resulteert in een anti-intutieve filosofie van de wetenschap. Wetenschap gezien als een reeks op een volgende paradigma's lijkt tegen onze intutie in te gaan dat wetenschap ons steeds dichter bij de waarheid brengt. Aan het einde van zijn Structures of Scientific Revolutions biedt Kuhn zelfs de keuze voor een darwiniaanse visie op de wetenschap. Gek genoeg waarom zouden we zijn filosofie van wetenschap echter moeten accepteren als het tegen zo veel van onze intuties over wetenschap ingaat? Zijn bijdrage wordt vooral duidelijk wanneer hij de gemeenschap van filosofen wijst op het belang van de geschiedenis van de wetenschap. Kuhns beschrijving van wetenschap biedt een duidelijk voordeel voor de sociale wetenschappen. Disciplines als sociologie, psychologie en economie worden vaak bekritiseerd, omdat ze geen voorspellingen kunnen doen die zo nauwkeurig zijn als in de natuurkunde. Zijn criterium voor wetenschap is echter dat zolang er een paradigma aanwezig is, waarbinnen een specifiek domein of fenomeen bestudeerd wordt, deze discipline kan worden geclassificeerd als wetenschappelijk. Kuhn signaleert echter ook dat het onderzoeksobject van de sociale wetenschappen zeer veranderlijk en erg contextafhankelijk is. Hij denkt dat delen van economie en psychologie kan worden getransformeerd tot normale wetenschap. Hij meent echter ook dat het hermeneutische karakter van de sociale wetenschappen voorkomt dat ze door een periode van normale wetenschap gaan. Hij denkt dan ook dat sociale wetenschappen niet als wetenschap gekarakteriseerd kunnen worden zoals de natuurwetenschappen. Zijn volgelingen menen dat het belangrijkste van Kuhns benadering niet is dat hij de geschiedenis van de wetenschap in plaats van filosofische analyse heeft gebruikt om grip te krijgen op sociale fenomenen van wetenschap, maar dat hij wetenschap gebruikt heeft om de wetenschap te bestuderen.

9. Onderzoeksprogrammas & methodologische anarchie: Competitie en vrijheid in kennisvergaring

9.1 INTRODUCTIE
in de voorgaande hoofdstuk zagen we dat filosofen zoals Kuhn en de wetenschapsociologen de relevantie van de geschiedenis en praktijk van de wetenschap benadrukten bovengenoemde de theorie van de wetenschap. Zij probeerden niet zozeer een normatieve filosofie van de wetenschap te ontwikkelen, zoals het falsificationisme van Popper, ook al impliceert Kuhn een criterium voorwetenschap wanneer hij wijst op het belang van paradigma's in de geschiedenis van de wetenschap. In dit hoofdstuk wordt gekeken naar de poging van Lakatos om de normatieve benadering van de falsificatie en de beschrijvende benadering van Kuhn te combineren.

9.2 HET DEMARCATIEPROBLEEM

Tijdens een lezing via de radio van de Open Universiteit in 1973 legde Lakatos uit waarom de vraag wat wetenschap van pseudowetenschap onderscheidt van belang is: het is van vitaal sociaal en politiek belang. Tijdens de geschiedenis zijn velen vermoord vanwege hun overtuigingen, die in die tijd door de machthebbers als pseudowetenschap werden aangemerkt. De Kerk en het Communisme eisten het recht op om te bepalen wat wetenschap is en wat niet. Lakatos meent dat de demarcatiecriteria van de Kerk en het Communisme producten zijn van hun eigen theorien en dogmas en daarmee niet legitiem zijn. Blinde toewijding aan een theorie is geen deugd, maar een intellectuele misdaad. Lakatos werd bekend als een Popperiaan, maar veranderde van trouwe pupil naar gexcommuniceerde ketter, omdat hij kritiek uitte een voordeel zag in de theorien van de vijanden van Popper, zoals Kuhn.

58 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211)

9.3 LAKATOS ANTWOORD OP POPPER EN KUHN

Volgens Lakatos was het belang van Popper met name dat hij realiseerde wat het instorten van de newtoniaanse theorie betekende. Logisch positivisten dachten dat de ware kennis bewezen kennis was. Popper realiseerde zich dat een nooit meer kunnen geloven dat wetenschappelijke kennis bewezen is. Lakatos accepteerde dit. Hij was het echter ook eens met Poppers tegenstander Thomas Kuhn dat diens falsificationisme te naef was: je kunt niet verwachten van een wetenschapper dat hij zijn theorie meteen na dat wat tegenbewijs volledig verwerpt. Lakatos beweert dat de naviteit van Poppers falsificationisme voor Kuhn reden was om te zeggen dat wetenschappelijke revolutie niets meer zijn dan in rationele veranderingen in toewijding, net als religieuze bekeringen. Hij concludeert dat wanneer Kuhn gelijk heeft, er geen verschil tussen wetenschap en religie of pseudowetenschap is. Daarom beweert hij dat Kuhn terugvalt op een ongewenste irrationaliteit. Kortom, Lakatos is het met Popper eens dat theorien niet bewezen kunnen worden. Hij is het ook met Kuhn eens dat Poppers falsificatie een simpele visie op de wetenschap is, maar hij verwerpt de conclusie dat het leidt tot het accepteren van de irrationaliteit van de wetenschappelijke revolutie. Volgens hem is er een meer verfijnd falsificationisme dan wat Popper verdedigt, en niet ten prooi valt aan Kuhns kritiek, en dat wetenschappelijke revolutie niet van hetzelfde niveau zijn als religieuze bekering, maar een rationele vooruitgang.

9.4 DRIE VARIANTEN VAN FALSIFICATIONISME

Lakatos maakt een onderscheid tussen drie vormen van falsificatonisme: 1. Dogmatisch of naturalistisch falsificationisme 2. Methodologisch falsificationisme 3. Ontwikkeld (sophisticated) falsificationisme 9.4.1 Dogmatische falsificatie Dogmatisch falsificationisme is de eerste variant. Eet stelt datalle wetenschappelijke theorien feilbaar en giswerk zijn en dus niet bewezen kunnen worden. Ze kunnen echter wel weerlegd worden. Dogmatisch falsificationisme accepteert dat er een stevige empirische basis van feiten is die gebruikt kunnen worden om theorien te weerleggen. Volgens deze visie groeit de wetenschap door theorien omver te werpen met harde feiten. Volgens Lakatos is dogmatische falsificationisme onhoudbaar, omdat 1. Het twee foute aannames doet: a. De eerste aanname van dogmatisch falsificationisme is dat er een onderscheid is tussen theoretische of speculatieve beweringen en feitelijke of observationele beweringen. b. De tweede aanname is dat als een bewering echt observationeel is, het bewezen is door feiten. 2. Het vasthoudt aan hun demarcatiecriterium dat te krap is: a. Theorien zijn alleen wetenschappelijk als ze bepaalde observationele gebeurtenissen verbieden. De eerste aanname is volgens Lakatos onjuist, omdat er geen pure, ontheoretische observaties gebruikt worden om een theorie te weerleggen. Galileo maakte geen objectieve observaties. Hij gebruikte een telescoop en observerende dus niet zelf het oppervlak van de maan. Hij vertrouwde op de optische theorie van de telescoop. Als de eerste aanname fout is, heeft dat implicaties voor de tweede. Als alle observaties een theorie nodig hebben, worden ook feitelijke beweringen feilbaar. Feitelijke beweringen kunnen niet onderscheiden worden van theoretische. Ook het demarcatiecriterium van dogmatisch falsificationisme is te krap. Als dogmatisch falsificationisme correct is, zo het observeren van een afwijkende baan om de aarde van een planeet verboden zijn. Als de voorbode beweging wel wordt geobserveerd, wordt de theorie weerlegd. Dogmatisch

59 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) falsificationisme beweert dat een wetenschappelijke theorie niet bewezen kan worden, slechts weerlegd. De kritiek van Lakatos leidt echter tot de conclusie dat een theorie ook niet weerlegd kan worden. 9.4.2 Methodologische falsificatie De tweede fout die Lakatos aanwijst is het methodologisch falsificationisme. Dit type falsificationisme is een variant van conventionalisme, dat beweert dat wetenschappers een methodologische beslissing maken dat een rijpe theorie die in het verleden succesvol is geweest niet meer afgewezen kan worden. Dit is een probleem, omdat het de theorie tegen alle mogelijke weerleggingen beschermt. Daarom noemt Lakatos deze visie conservatief conventionalisme. Dit onderscheidt hij van revolutionair conventionalisme, een positie waartoe hij Popper rekent. Revolutionair conventionalisme is methodologisch falsificationisme en houdt in dat een theorie kan worden gefalsifieerd door enkelvoudige beweringen die zelf niet verworpen kunnen worden. Het is een basisbewering die moet worden aangenomen als onproblematische achtergrondkennis. Conservatief conventionalisme is een theorie zonder mogelijke verwerpingen. Wanneer de dogmatisch falsificationist beweert dat een theorie gefalsifieerd is, het incorrect is. De methodologisch falsificationist beweert dat falsificatie niet betekent dat de theorie in correct is, want het is mogelijk dat een echte theorie wordt afgewezen.

Er is een aantal problemen met methodologisch falsificationisme: Het besluit om een bewering te accepteren boven een ander lijkt arbitrair. Een wetenschappelijke test is slechts een confrontatie tussen theorie en experiment. Lakatos ziet echter dat een test in de wetenschap een gevecht is tussen drie elementen: twee rivaliserende theorien en een experiment. De enige uitkomst is de falsificatie terwijl testsook een bevestiging kunnen zijn van een theorie. 9.4.3 Ontwikkeld falsificationisme Volgens Kuhn kan wetenschappelijke revolutie alleen voorkomen als er een alternatief paradigma is voor het paradigma in crisis: het oude kan niet worden opgegeven zonder dat het nieuwe is aangenomen. Lakatos, de verfijnde falsificationist, formuleerde iets vergelijkbaars met zijn drie eisen voor wetenschappelijke groei. Een theorie A wordt alleen gefalsifieerd als er een andere theorie B wordt voorgesteld met de volgende eisen: 1. B heeft meer empirische inhoud dan A, het voorspelt nieuwe feiten die onwaarschijnlijk of zelfs verboden zijn door A. 2. B verklaart het voorgaande succes van A, alle niet-weerlegde inhoud van A is meegenomen in de inhoud van B. 3. Een deel van de inhoud die overtollig is in B wordt bevestigd. Dit impliceert volgens Lakatos dat we niet beoordelen of een theorie wetenschappelijk is, maar of een serie theorien dat is. Belangrijk is dat een serie theorien niet door een (revolutionaire) kloof wordt gescheiden, zoals Kuhn beweerde, maar gewoonlijk wordt verbonden door een opmerkelijke continuteit die hen tot onderzoeksprogrammas vormt. Deze continuteit (die lijkt op Kuhns normale wetenschap ) speelt een belangrijke rol in de geschiedenis van de wetenschap. Problemen van de logica in de ontwikkeling kunnen alleen worden besproken binnen het kader van een methodologie van onderzoeksprogramma s.

9.5 ONDERZOEKSPROGRAMMAS
Het onderzoeksprogramma is leidend voor de wetenschapper. Het bestaat uit een groot aantal samenhangende theoretische en methodologische aannames die bepalen welke objecten hij moet onderzoeken en hoe hij die moet

60 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) onderzoeken. Centraal in dat onderzoeksprogramma zit de harde kern van uitgangspunten die bepalend zijn voor het programma. Daaromheen zit een beschermgordel van meer specifieke theorien, hypothesen en methodologische opvattingen waar de wetenschapper voortdurend mee aan het werk is. Bepalend voor de manier waarop met het onderzoeksprogramma omgesprongen wordt, zijn de positieve en negatieve heuristiek: 1. De negatieve heuristiek bepaalt dat de wetenschapper de harde kern van het onderzoeksprogramma niet in twijfel mag trekken. Deze dient hij dus dogmatisch te aanvaarden. Als hij dat niet doet, krijgen de theorien in de periferie van het onderzoeksprogramma niet de kans om zich te ontwikkelen. 2. De positieve heuristiek bepaalt dat veranderingen in de periferie van het programma zodanig doorgevoerd moeten worden dat de harde kern beschermd blijft. In tegenstelling tot de harde kern staan de verschillende onderdelen van deze beschermgordel dus juist wel open voor falsificatie. Als we tegenbewijs vinden voor onze theorien, dan falsifiren we dus niet meteen de harde kern van ons programma, maar in plaats daarvan een deel van de beschermgordel. Zo blijft de kern onbeschadigd en wordt de beschermgordel voortdurend in overeenstemming gebracht met nieuwe bevindingen. Zolang dergelijke wijzigingen in de beschermgordel leiden tot theorien die steeds meer kunnen verklaren en nieuwe voorspellingen kunnen doen, zoals zijn verfijnde falsificationisme dat voorschrijft, spreekt Lakatos over een progressief onderzoeksprogramma . Zodra de beschermgordel de vele wijzigingen echter niet meer kan opvangen en geen nieuwe hypothesen meer oplevert, spreekt Lakatos over een degeneratief onderzoeksprogramma. Op dat moment kan de beschermgordel de harde kern niet langer verdedigen en stevent het onderzoeksprogramma af op een crisis waarna het vervalt tot pseudowetenschap. Hoe kan men dan een wetenschappelijk progressief programma onderscheiden van een pseudowetenschappelijk of degeneratief programma? Een van de belangrijkste kenmerken van een progressief wetenschappelijk programma is dat het nieuwe feiten voorspelt - feiten die ofwel niet in de gedachten opkwamen van hen die zich hielden aan andere programma's, of feiten die gewoon weg tegengesproken werden door het programma. Uit het programma van Newton volgde dat sommige kometen in eerlijk zullen bewegen. Dit programma leidt dus tot nieuwe feiten en was dus wetenschappelijk. Een programma dat degeneratief is, is niet wetenschappelijk. Wanneer deze met falsificatie geconfronteerd wordt, leidt een reeks aanpassingen niet tot succesvolle nieuwe voorspellingen. Als voorbeeld gebruikt Lakatos een van Poppers favoriete voorbeelden: marxisme. Toen alle voorspellingen niet uitkwamen, werd de marxistische theorie gered van falsificatie door stukjes theorie toe te voegen die uitlegden waarom voorgaande voorspellingen fout waren.

9.6 KUHNS ANTWOORD OP LAKATOS

Lakatos probeerde een historisch accurate beschrijving van de wetenschap te combineren met een normatieve benadering. Kuhn antwoordde dat de terminologie wel anders was, maar dat het analytische instrument dicht bij dat van Kuhn lag. Harde kern, beschermgordel en een degeneratieve fase zijn parallelle termen voor paradigma, normale wetenschap en crisis. Volgens Kuhn zal Lakatos blind blijven voor deze parallellen als hij de nadruk blijft leggen op de irrationaliteit van Kuhn en de rationaliteit van zijn eigen methodologie van wetenschappelijke onderzoeksprogrammas. Er zijn drie redenen waarop irrationaliteit wordt aangevallen door Lakatos, maar die volgens Kuhn overeenkomen: 1. Kuhn beweert dat er andere dan rationale motieven een rol spelen in de wetenschappelijke revolutie. Lakatos bedoelde net zoiets toen hij zei dat men rationeel kan vasthouden aan een degeneratief

61 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) programma, totdat het wordt overgenomen. 2. Kuhn verdedigt het irrationalisme als hij stelt dat de keuze tussen twee paradigmas een keuze van de gemeenschap is. Lakatos stelt dat een gemeenschap eerlijk moet zijn en dat ze slechte openbare gegevens niet mogen negeren. 3. Kuhn stelt dat twee paradigmas onvergelijkbaar zijn. Lakatos spreekt over twee rationele onderzoeksprogrammas die rivaliserend zijn. Toch verwierp de laatste de incommensurabiliteit.

9.7 PAUL FEYERABENDS METHODOLOGISCH ANARCHISME

Feyerabend beweert dat wetenschap in wezen een anarchistische onderneming is. Er is niets mis met de wetenschappelijke methode van kennisverwerving. Het is alleen niet de enige methode en we moeten andere methoden ook gebruiken. Dit is het belangrijkste punt van Feyerabend, dat gemakkelijk verkeerd begrepen kan worden. Dit onbegrip stamt af van de titel van zijn meest belangrijke werk Against Method (1974). De titel suggereert dat Feyerabend zich in het geheel afzette tegen de wetenschappelijke methode, maar dit is niet zo. Hij daagt alleen het monopolie van deze methode uit. Hij stelt voor om velerlei methoden te gebruiken, inclusief de wetenschappelijke methode. Feyerabend viel mensen aan die stelden dat er objectieve feiten waren. Feiten worden al gezien in een bepaald licht en zijn dus theoriegeladen. Deze feiten zijn dus idealistisch. Wetenschappers presenteren hun theorien en visies als feiten die werkelijk bestaan. Als men een klein deel van de realiteit gesoleerd bekijkt, lijkt het alsof er stabiele feiten bestaan en dat strikte regels van toepassing zijn. Deze feiten worden niet gepresenteerd in het licht van cultuur, religie of humor. Feyerabend stelt dat de wereld veel complexer is dan de wereld die gepresenteerd wordt in simpele modellen en dat de overtuigingen van de wetenschapper van belang zijn voor de manier waarop hij de wereld ziet. Feyerabend ontkent niet dat zon traditie succesvol kan zijn. Hij vraagt zich alleen af of het de enige methode moet zijn.

9.8 EEN ANARCHISTISCHE THEORIE OVER KENNIS

Met het methodologische anarchisme pleit Feyerabend voor een visie dat, als we inzicht en kennis willen verwerven over de wereld, we onze epistemologische streven niet moeten beperken tot n strakke methode, of deze nu wetenschappelijk is of niet. Hij somde deze visie op wetenschap zelf samen als anything goes (alles mag). De geschiedenis heeft ons geleerd dat het dogmatisch vastklampen aan een bepaalde visie niet tot vooruitgang leidt. Volgens Feyerabend kan iedere methode een bron van kennis zijn . Het is de rationaliteit van de wetenschap die hier weer onder vuur ligt. Hieronder bespreken we zijn argumenten voor zijn filosofie van totale vrijheid.

9.9 METHODOLOGISCHE ANARCHIE VERSUS DE WETENSCHAPPELIJKE METHODE

Omdat er geen objectieve feiten zijn, noemt Feyerabend wetenschappers beeldhouwers van de werkelijkheid. Als we tijdens een onderzoek een methode niet inzetten, lopen we de kans om feiten te missen. Het belangrijke thema is hier dat het verwerpen van een theorie impliceert dat men feiten verwerpt . Mensen die kennis willen verwerven moeten tegenregels (counterrules) gebruiken en de consistentievoorwaarde (consistency condition) verwerpen. Counterrules zijn regels die ingaan tegen de bekende regels van de wetenschap. Het gebruik van counterrules en theorien die onvergelijkbaar zijn met de huidige opvattingen impliceert ook dat nieuwe hypothesen niet consistent hoeven te zijn met deze theorien. Als men zich houdt aan deze eis de consistentievoorwaarde

62 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) dan vindt men de ene theorie beter dan de andere, en dat kan volgens Feyerabend niet gerechtvaardigd worden. Er is een aantal redenen waarom Feyerabend de ene theorie niet accepteert als beter dan een andere: 1. We kunnen niet a priori (dus op voorhand) een theorie uitsluiten, want we lopen dan de kans dat we feiten missen die gegenereerd worden door tegensprekende theorien. 2. Het kan niet rijmen met een humanitaire houding. Als er geen feiten zijn, dan zouden onderwijzers niet moeten onderwijzen dat ze er wel zijn, of dat de wetenschappelijke methode de enige methode is om deze feiten te vinden. Een persoon moet complete vrijheid gegeven worden als deze een wetenschappelijk of een ander probleem moet oplossen. Er mogen geen normen of beperkingen worden opgelegd aan de zoektocht naar de oplossing. Feyerabend stelt dat voodoo een waardig alternatief is, net zoals Chinese geneeskunde, astrologie en de regendans. Als de mensen dit willen, moet de overheid hen dit geven. Een consequentie van deze visie is dat Feyerabend pleit voor een scheiding van wetenschap en staat, net zoals er een scheiding is tussen Kerk en staat. Als een kind wil leren toveren op school, dan moet dit kunnen. Een andere consequentie is dat er geen demarcatiecriterium nodig is. De eis voor dit criterium stamde van onze wens om een onderscheid te maken tussen menselijke acties die kennis produceren (wetenschap) en die acties die dat niet doen (pseudowetenschap). Veel van Feyerabends filosofie is gebaseerd op de aanname dat er geen objectieve feiten zijn. Er zou vrijheid moeten zijn in het verwerven van kennis. Maar er is een goede reden om niet te accepteren dat er geen objectieve feiten zijn.

9.10 DE SOKAL-HOAX
Feyerabend kreeg veel kritiek en hij werd de grootste vijand voor de wetenschap genoemd. Volgens Feyerabend was normale wetenschap een sprookje en vond dat er net zoveel aandacht moest zijn voor concurrerende kennis, zoals astrologie, acupunctuur en hekserij. Alan Sokal pakte niet alleen Feyerabend aan, maar ook alle constructivisten, door te beweren dat er wel feiten bestaan en dat het de taak is van de wetenschapper om deze te vinden. Hij deed dit op een opvallende manier. Hij schreef een artikel dat pretendeerde constructivistisch te zijn en hij bekende op de dag van verschijnen dat het een hoax was. Het artikel had de naam Transgressing the Boundaries: Towards a Transformative Hermeneutics of Quantum Gravity Het artikel werd daadwerkelijk gepubliceerd in Social Text (1979). Sokal publiceerde elders dat hij een wetenschapper is die gelooft dat er objectieve realiteit is met objectieve feiten en dat het doel van de wetenschap is om deze feiten te vinden. Als we totale vrijheid accepteren, eindigen we met zowel wetenschappelijk als moreel relativisme. Dit zijn onwenselijke visies, niet in het minst gezien vanuit sociaal en politieke hoek. Als we de feiten kwijtraken, raken we zowel de wetenschap als de moraliteit kwijt. Als we iemand verantwoordelijk willen houden voor zijn immorele acties, kan hij altijd het argument gebruiken dat hij de feiten simpelweg construeert op een andere manier dan dat wij doen. We hebben feiten nodig, niet alleen in de wetenschap, maar ook in de samenleving in zijn geheel.

BIOGRAFIEN
Imre Lakatos (1922-1974)

63 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) Paul Feyerabend (1924-1994)

Hoofdstuk 11: Pragmatisme: wetenschapsfilosofie Amerikaanse stijl

11.1 INTRODUCTIE
Het pragmatisme is een typische Amerikaanse manier van denken over de wetenschap. Het leek een veelbelovende wetenschapsfilosofie, maar het is behoorlijk genegeerd. Dit is jammer, omdat het een interessant perspectief biedt op de aard en reikwijdte van de wetenschap. Na het bestuderen van alle filosofien hebben we nog steeds geen bevredigend antwoord gevonden op de vraag: wat is wetenschap? Het lijkt erop dat niemand succesvol is geweest in het bepalen van de demarcatie tussen wetenschap en pseudowetenschap. Mensen zijn misschien ook niet overtuigd van de validiteit van wetenschappelijke claims (de reikwijdte van de wetenschap) buiten wat direct empirisch zichtbaar is. Toch is men het erover eens dat wetenschap een bepaalde onderneming is. Men houdt vast aan de intutie dat de mens kennis bezit over de diepe en verborgen structuren van de wereld, zelfs op het gebied van de menswetenschappen zoals economie, psychologie en sociologie. Toch moeten we blijven zoeken naar een antwoord op de vraag wat is wetenschap? George Orwell s Nineteen Eighty-Four schetst een beeld van wat er kan gebeuren als we het idee opgeven dat er objectieve en aardse beperkingen zijn aan wat mensen willen geloven of horen te geloven. Gedachtecontrole van de massa door de elite zou een reel gevaar zijn als we het idee opgeven dat de wetenschap een redelijk neutrale manier biedt om de wereld te onderzoeken. Verder geloven de mensen dat de wetenschap kritisch naar zichzelf kijkt. De Amerikaanse Burgeroorlog was verwoestend, maar het heeft ook bijgedragen aan het verwerpen van het idee dat de oude Cartesiaanse filosofie zou kunnen bijdragen aan het Archimedische startpunt van waaruit menselijke kennis kan worden veilig gesteld. In Europa beweerden zowel Descartes als Kant zekere kennis te hebben over de wereld. De politieke gebeurtenissen in de VS voedden echter het idee dat de tijd rijp was voor een Amerikaanse filosofische Renaissance. De oude filosofen beweerden een theorie van de waarheid te hebben, een theorie van kennis en van moraliteit. Deze grondslag bleek echter gewoon weer een metafysisch systeem, een systeem dat niet had kunnen voorkomen dat er zoveel bloed werd vergoten tijdens de Burgeroorlog. Ook was het systeem niet in staat om de nieuwste onderzoekresultaten in te lijven: Evolutietheorie en de experimentele wetenschap van de psyche van de mens (psychologie).

11.2 VERWARRING OVER DE EENHEID VAN PRAGMATISME

Filosofen als Charles Sanders Peirce, William James en John Dewey begonnen opnieuw na te denken over het hele filosofische project om kennis te verwerven over de wereld. Zij waren de grondleggers van het pragmatisme, hoewel niet iedereen het erover eens is dat ze alle drie dezelfde ideen hadden over filosofie en hoe het verder moest. Ook hadden ze dezelfde ideen over de wetenschap. Rorty, een modern pragmaticus, zag een duidelijk verschil tussen het werk van Peirce aan de ene kant en het werk van James en Dewey aan de andere kant. Hij zag een duidelijk verschil tussen de klassieke pragmatici (Peirce, James en Dewey) en het neopragmatisme (Rorty, Hilary Putnam en Jrgen Habermas), en zelfs verschillen binnen deze laatste stroming. Velen hebben beweerd dat William James het pragmatisme introduceerde in de filosofie als een afzonderlijk Amerikaanse filosofie, maar ook hier lopen de meningen uiteen.

64 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211)

11.3 OORSPRONG VAN DE TERM PRAGMATISME

James schreef in een artikel Pragmatism A New Name for Some Old Ways of Thinking (1907) dat Peirce degene was die het principe van het pragmatisme bekend maakte, hoewel hij dat woord zelf nooit gebruikt heeft. Ook Dewey accepteerde dat de term van Peirce afkwam, maar ook hij schrijft in een artikel dat de term voor het eerst gebruikt wordt door James. Peirce heeft nooit de waardering gekregen voor het ontwikkelen van het pragmatisme. James en Dewey werden bekend met de pragmatische ideen van Peirce. James is degene die het meeste met het pragmatisme wordt geassocieerd. Historici zijn nog steeds bezig met het achterhalen van de oorsprong en verloop van het pragmatisme. Peirce, James en Dewey deelden allemaal het idee van de pragmatische stelregel die door Peirce gentroduceerd werd in 1878. Dit impliceert een gedeelde pragmatische visie op de wetenschap en een overtuiging dat het concept van onderzoek centraal stelt, ondanks individuele verschillen. Pragmatisme, als een specifiek perspectief op wetenschap, vindt zijn oorsprong in een bepaald idee over geloof. Peirce en anderen maakten gebruik van een beschrijving van Bain: een geloof is dat waarop een mens bereid is om te handelen.

11.4 PEIRCES FIXATIE VAN GELOOF

Peirces pragmatisme was een reactie op de filosofie van Descartes. Descartes probeerde een zekere basis te ontwikkelen voor onze kennis over de wereld. Hij deed dit door te twijfelen aan alles. Peirce was het hier zeker niet mee eens. Als wetenschapper had hij opgemerkt dat er empirisch bewijs was tegen Descartes idee van de onfeilbare intutie. Hierdoor twijfelde Peirce over de regel van Descartes dat een duidelijk en onderscheidend idee waar is als hij daarmee een intutief duidelijk en onderscheidend bedoeld. Hebben mensen werkelijk een intutieve kracht om intutie te onderscheiden van een andere vorm van cognitie? Veel werk van Peirce is daarom gefocust op het probleem hoe ideen duidelijk gemaakt worden als we niet kunnen vertrouwen op intutie die deze perfect duidelijk maken. Peirces oplossing voor de verduidelijking van onze ideen is de wetenschap. Peirce maakt een onderscheid tussen papieren twijfel en levende twijfel: Papieren twijfel: Cartesiaanse twijfel. We twijfelen aan onszelf zonder het gevoel te hebben dat we echt twijfelen aan wat we weten. We willen onze overtuigingen over de wereld niet opgeven. Levende twijfel: Twijfel die echt ongemakkelijk voelt. De twijfel gaat samen met een situatie waarin het van praktisch belang is dat we weten hoe de wereld is. Peirce beweert dat een persoon tijdens zijn studie redenen vindt om te gaan twijfelen aan een overtuiging van vroeger. Hij twijfelt, omdat hij daar een positieve reden voor heeft en niet vanwege de cartesiaanse stelregel van de twijfel. Het is belangrijk om te begrijpen dat Peirce suggereert dat alle overtuigingen in principe feilbaar zijn en het is ontoelaatbaar dat iets als waar wordt aangenomen enkel en alleen op basis van het eigen denken. Onze interactie met de wereld verloopt op zodanige wijze dat onze geest werkt als een soort interface. Wat we ook denken over de wereld is het resultaat van onze interactie met die wereld en we moeten we ons inspannen om te zien of wat we geloven over de wereld inderdaad waar is. Peirce probeert de wetenschap te karakteriseren, en niet de individuele geest, als een middel om onze ideen duidelijk te maken. Wetenschap zal gepresenteerd worden als het correctieve mechanisme voor onze overtuigingen over de wereld. Om van onze levende twijfel af te komen is wetenschap de meest effectieve manier om onze concepten op te helderen en de twijfel weg te nemen. Dit is het beeld dat Peirce schetst in zijn twee beroemde artikelen: Fixation of Belief en How to Make Our Ideas Clear.

65 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) 11.4.1 Methoden van geloofsfixatie In Fixation of Belief verdedigt Peirce de stelling dat irritaties door twijfel een strijd veroorzaken om een geloofsovertuiging aan te houden. Peirce onderzoekt verschillende methoden van geloofsfixatie en maakt onderscheid tussen twee gevoelssensaties: Het gevoel van geloof: stabiele staat van overtuiging die ons handelen bepaalt. Het gevoel van twijfel: staat die ons laat zoeken naar een manier om van deze twijfel af te komen. Er is niet alleen een verschil in sensatie maar ook in praktisch opzicht. Peirce heeft het over inquiry. Dit is de overgang van een gerriteerde staat van twijfel naar een geruststellende staat van overtuiging. Als een overtuiging is ontstaan bereiken we volkomen bevrediging, of de overtuiging nou waar of onwaar is. Methoden van geloofsfixatie: 1.Vermijding. Deze methode houdt niets anders in dan dat we alle situaties en personen die twijfel in ons kunnen oproepen, gewoon uit de weg gaan. Zodoende informeren we onszelf niet, en kunnen we dus onkritisch vasthouden aan onze huidige overtuigingen. In het meest extreme geval leidt deze vermijding tot een volledig terugtrekken uit de sociale wereld. Het probleem met dergelijk vermijdingsgedrag is dat de mens tegelijkertijd ook een sociale impuls heeft. Deze dwingt ons anderen op te zoeken, waardoor wij vanzelf terecht komen in sociale situaties die twijfel oproepen over onze individuele overtuigingen. 2.De meest basale wijzigingen van onze overtuigingen wordt dus veroorzaakt door het contact met de mensen om ons heen. Daarbij is het betrekkelijk eenvoudig om af te gaan op de autoriteit van anderen. Ons verlaten op autoriteit is dan ook de tweede vorm van fixatie van onze overtuigingen. Bij deze vorm van fixatie ligt de verantwoordelijkheid voor de vorming van onze overtuigingen deels bij de mensen om ons heen. Goede voorbeelden hiervan zijn het educatie- en sanctiesysteem waarop onze beschaving gebaseerd is. Deze systemen schrijven ons grotendeels voor hoe wij ons dienen te gedragen. 3.Het probleem met deze methode is echter dat geen enkele autoriteit volledige controle kan uitoefenen. Ook in een goed gecontroleerde samenleving blijven zich situaties voordoen die het individu aan het twijfelen brengen. Zodra dat gebeurt, zal automatisch ook de autoriteit in twijfel getrokken worden. Ten gevolge daarvan zullen individuen de basis van hun overtuigingen bij zichzelf gaan zoeken. Op dat moment werpen zij de willekeurigheid van hun overtuigingen van zich af, en kiezen zij met hun eigen ratio de overtuigingen die hen het beste passen. Deze methode heet dan ook de a priori methode van fixatie. 4.Welke overtuigingen zij daarbij kiezen is echter sterk afhankelijk van het moment en zijn daarom gevoelig voor de ontwikkeling die hun smaak op dat moment doormaakt. De overtuigingen die zij dan kiezen, zijn weliswaar niet meer arbitrair, maar het uitgangspunt daarvan is dat dan nog wel. Om ook die willekeurigheid te verwerpen moeten we een ander uitgangspunt zoeken dat onafhankelijk is van het moment waarop we onze zoektocht beginnen. De enige aanname die daarvoor in aanmerking komt volgens Peirce, is de aanname dat er een externe permanentie is: een oneindige wereld die buiten onze ervaring ligt, die onafhankelijk is van onze eigen overtuigingen. Pas als we die aanname aanvaarden, bedrijven we de beste methode van fixatie: wetenschap. Peirce ontkent het cartesiaanse duidelijk en onderscheidende criterium voor ware overtuigingen. Hij moet die wel vervangen door iets anders en dat zullen we zien in de volgende paragraaf. Methode Logisch geheel (Tenacity) Voordelen Ontwijkt efficint de irritatie van de twijfel Nadelen Gaat in tegen de sociale impuls

66 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) Authoriteit A priori Wetenschap Zorgt voor een vaste overtuiging in de gemeenschap Gerespecteerd vanuit de visie van de rede Uiteindelijk zal iedereen tot dezelfde conclusie komen Mensen missen samenhang in hun overtuigingen Maakt onderzoek tot zoiets als de ontwikkeling van smaak Zijn er niet!

11.4.2 De pragmatische stelregel In Peirces artikel How to Make Our Ideas Clear (1878) wordt beweerd dat de mening waar iedereen het mee eens zal zijn, is wat we bedoelen met de waarheid, en het object dat door deze mening wordt weergegeven, is echt. Dit leidt tot de overtuiging dat de wetenschappelijke methode uiteindelijk zal leiden tot ware overtuigingen. We bemerken hier een eigenaardig kenmerk van een overtuiging in Perceiaanse pragmatisme. Een overtuiging komt in onze aard tot stand door een regel of actie: een gewoonte. Peirces pragmatische stelregel: Als je wilt weten wat ons idee van iets is, zoek dan naar ons idee van diens zinvolle effect, of: Ons idee van iets is ons idee van zijn zinvolle effect. Deze stelregel vloeit voort uit zijn idee over ideen: soms worden gewoonten doorbroken door een onverwachte gebeurtenis. Er ontstaat twijfel waar we vanaf willen, zodat er weer een stabiele situatie ontstaat. Deze stabiele staat wordt gevormd door n van de vier methoden. Het is inderdaad zo dat bij Peirce het correspondentieprobleem op de loer ligt, vooral omdat hij heel expliciet de aanname van een wereld buiten ons hoofd als grondslag voor het wetenschappelijk denken presenteert. Daarmee ontstaat een kloof tussen de buitenwereld en onze overtuigingen over die wereld. Peirce probeert die kloof te dichten door te verwijzen naar de consensus tussen wetenschappers. Toch is zijn filosofie geen sociaalconstructivistische filosofie zoals die van Wittgenstein. Hij beweert bijvoorbeeld niet dat wij de wereld zelf creren door met elkaar af te spreken hoe de wereld is. Consensus is bij Peirce meer een soort hypothetisch einddoel van de wetenschap. Het is een wat ingewikkelde constructie, maar kort samengevat komt het hierop neer: er is een 'externe permanentie' en er zijn in onze geest overtuigingen over die permanentie. In het ideale geval zouden die twee perfect corresponderen. In feite is die correspondentie ook waar elk mens naar onderweg is. Zolang die er nog niet is, zullen er momenten van twijfel ontstaan die ons duidelijk maken dat onze overtuigingen nog niet volledig aansluiten bij de werkelijkheid. Door te leven en te handelen treedt als het ware langzaam een convergentie op tussen overtuigingen over de werkelijkheid en de werkelijkheid zelf . Ditzelfde geldt voor de wetenschappelijke consensus. Dat we het nog niet met elkaar eens zijn, is gewoon een teken dat onze overtuigingen nog niet volledig corresponderen met de werkelijkheid. Naarmate die correspondentie sterker wordt, zal dus ook steeds meer consensus optreden. Niet omdat we dat zo graag willen, maar gewoon omdat het een onvermijdelijk resultaat van onze wetenschappelijke zoektocht is. Ergens in de toekomst ligt een hypothetisch moment waarop de realiteit en onze gezamenlijke overtuigingen over de realiteit exact samenvallen. De filosofie van Peirce is dus wel degelijk een echte correspondentiefilosofie. Consensus is gewoon een logisch gevolg van die correspondentie. 11.4.3 Pragmatisme, waarheid en realiteit Peirce observeert dat wat echt is datgene is wat een effect heeft op onze overtuiging. Hij vraagt zich af hoe we ware overtuigingen kunnen onderscheiden van onware overtuigingen . Dit onderscheid kan alleen door de wetenschap worden aangegeven en leidt naar realiteit en waarheid. Leidt dit niet tot het idee dat de waarheid is wat iedereen voor waar houdt?

67 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211)

Peirces pragmatisme zegt dat wat we bedoelen te zeggen met onze bewering dat een overtuiging waar is, dat we nu denken dat er niets is dat onze overtuiging kan veranderen. Peirce voldoet dus niet aan de zogenaamde consensustheorie (groot aantal mensen is het eens) van de waarheid, maar aan een verfijnde vorm van correspondentietheorie (=de waarheid hangt af van de relatie van de bewering tot de wereld). Later probeerde Peirce zijn pragmatisme minder afhankelijk te maken van specifieke psychologische hypothesen. Peirces pragmatisme heeft ook antropologische implicaties. Hij stelde dat wat mensen geloven wordt duidelijk door wat ze doen of zeggen in verschillende omstandigheden. Mensen leren van hun fouten. Er zijn een aantal redenen om de wetenschapsfilosofie in het Amerikaanse pragmatisme te bespreken. De pragmatische visie pakt alle problemen uit deel II aan: het laat het inductieprobleem verdwijnen, wetenschap is een set van Popperiaanse vermoedens en verwerpingen, het legt de nadruk op de geschiedenis zonder een beroep te doen op onmeetbaarheid, het geeft antwoord op theory-ladenness en het werpt een blik op de discussie op wetenschappelijk realisme en daarmee de status en bereik van de wetenschap.

11.9 JAMES OVER WAARHEID EN REALITEIT

In 1898 gebruikte James voor het eerst het woord pragmatisme als referentie n aar Peirces pragmatische stelregel. Toch is James vooral bekend van zijn werk voor de psychologie en schreef het boek Principles of Psychology. James gebruikte het pragmatisme is de psychologie. Ook hij ageerde tegen de cartesiaanse filosofie van systematische twijfel. We gaan niet in op de discussie over de verschillen tussen Peirce, Dewey en James. Alle drie de pragmatisten zijn het erover eens dat waarheid uiteindelijk betekent dat het correspondeert met de realiteit. Waarheid = een eigenschap van zekerheid over onze ideen. Realiteit volgens James is de realiteit van onze ervaringen. Omdat we het concept waarheid gebruiken en dat we willen weten wat waarheid betekent, hebben we weer een criterium nodig dat hierop van toepassing is. Zoals we gezien hebben is de pragmatische stelregel van Peirce zon criterium. James wilde heel graag deze stelregel toepassen op de waarheid. De stelregel van James is echter anders dan die van Peirce. Stelregel van James; een bewering is zinvol als: Het ervaringsgerichte consequenties heeft of, Het heeft geen ervaringsgerichte consequenties maar de overtuiging heeft ervaringsgerichte consequenties. Deze laatste toevoeging zet James op een spoor dat weg voert van Peirce en Dewey.

11.10 DE ETHIEK VAN DE OVERTUIGING

Clifford, een tijdgenoot van Peirce, beweerde dat als een man een overtuiging heeft die hij heeft geleerd in zijn kindertijd of later, deze overtuiging iedere twijfel wegdrukt. Wetenschappelijke realist => verdedigt het idee dat het goed is om iets te accepteren bij een gebrek aan bewijs. Empirist => zou bezwaar aantekenen aan deze manier van het uitsluiten van de mogelijkheid van het hebben van een rationele overtuiging ondersteunt met empirisch bewijs. Cliffordianen => als er geen reden is om te geloven en er geen reden is om niet te geloven moet men zijn oordeel opschorten. James => laten zien dat in een Cliffordiaans geval het rationeel is om ofwel te geloven of niet te geloven en onder de juiste omstandigheden kan men zelfs spreken van een rationele overtuiging in beide gevallen. Het terugkerende thema is: wat is het bereik van de wetenschap en tot welke mate zijn we gedwongen om te geloven wat de wetenschap ons verteld over de structuur van de wereld en de natuur van de mens? Het idee van de wil om te geloven is vaak verbonden met het idee van vrijwilligheid zoals we zien in de inzet van

68 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) Pascal. Het idee is dat men kan geloven naar believen. Dat wil zeggen dat men elk geloof kan vasthouden als men echt dat geloof wil hebben, in het geval van Pascal is dit het geloof in het bestaan van God. De vraag die Pascal stelde was of we in God moeten geloven. Het risico om in een oneindige staat van lijden beindigen is niets vergeleken met het plezier van een wereldlijk leven dat men kan winnen door het geloof in God te verwerpen. Andersom is ook mogelijk: het plezier verliezen in een wereldlijk leven is slechts een oneindig kleine opoffering vergeleken met eeuwige gelukzaligheid in het Paradijs. Pascal concludeert in zijn Penses (1670) dat men zeker in God moet willen geloven. Hij adviseert ongelovigen om de wil om te geloven in God te oefenen. Men denkt soms dat Pascal beweerde dat men in essentie vrij is om te besluiten wat te geloven. Voluntarisme, het idee dat men kan kiezen en willen wat te geloven, kan worden gezien als een levensoptie binnen de epistemologie. Men is vrij te geloven wat men wil geloven. De discussie over wat te geloven wordt, gezien de huidige staat van de wetenschap, gekenmerkt tussen deze twee opties: Clifford => men kan alleen iets geloven als er voldoende bewijs is. Pascal => men kan willen en kiezen wat men gelooft. James accepteerde de wil, of het recht, om te geloven. Hij bekritiseerde Pascal echter wel om zijn stelling omdat het meer een inzet is van missen en wijwater. Het draait hier meer om een gok en een eeuwige beloning. Maar James zette zich ook af tegen Clifford in zijn Will to Believe (1897). Waar Clifford ons adviseert om het geloof te verwerpen, noemt James dit advies zelf een passievolle beslissing. James probeert ruimte te creren voor het idee dat de wetenschap niet dicteert wat we moeten geloven en dat er een fundamentele vrijheid om te geloven wat men wil geloven. James had als psycholoog een scherp oog voor de rol van emoties, sentimenten, doeleinden en zorgen in de mens. Volgens James bepalen deze factoren wat we waard vinden om te geloven in de eerste plaats. James verschilt aanzienlijk met Peirce en Dewey op het punt dat hij denkt dat ondanks dat de wetenschap ons overhaalt om bepaalde visies te accepteren, er altijd ruimte zal zijn voor het geloof wat we waard vinden te geloven en willen geloven. Men kan zich voorstellen dat in het domein van het religieuze geloof er voldoende ruimte is voor het geloof in een godheid als iemands karakter wordt bepaald door bepaalde stemmingen en emoties, etc. In The Varieties of Religious Experience (1902) stelt James nogmaals dat wat we geloven, vooral in religie, het resultaat is van wat we als zinvol ervaren voor onszelf, het helpt ons met het leven om te gaan. Als pragmatist voegt hij er zoals verwacht aan toe dat het niet van belang is dat wat we geloven ook werkelijk waar is. Peirce en Dewey benadrukken dat de wetenschappelijke methode als een fixatiemethode onze overtuigingen kunnen corrigeren. James benadrukt dat het sentiment altijd ons onderzoek zal sturen, zelfs het wetenschappelijk onderzoek, en dat we ons bewust moeten zijn van een mate van vrijheid dat de wetenschap ons altijd zal bieden om te geloven wat we willen geloven. James wijst erop dat we het recht hebben om te geloven wat we willen geloven. Een streng gelovig persoon wil simpelweg niet geloven in de evolutietheorie van Darwin. Het is ook mogelijk dat iemand al dan niet gelooft of een mens altrustisch kan zijn n.a.v. de evolutietheorie. Later verdedigt James zijn punt onder de kop van het recht te geloven. Daarmee bedoelt hij dat vanwege het feit dat de wetenschap gestuurd wordt door sentimenten, individuen met verschillende sentimenten verschillende dingen mogen geloven over het universum. Wetenschap fixeert ons geloof helemaal niet.

69 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211)

11.11 PRAGMATISME EN WETENSCHAP

James stuurt zijn interpretatie van het pragmatisme dus weg van het idee dat de wetenschap de enige methode belichaamt die onze overtuigingen bepaalt. Is het eigenlijk wel mogelijk om te geloven naar wens? Geloof lijkt niet iets te zijn dat komt en gaat met sterke intenties of wensen. En hoe zit dat met wetenschap? Wetenschap stelt grenzen aan wat mensen mogen geloven. Onderscheid James versie van pragmatisme zich van het idee dat wetenschap van het grootste belang is als we leren over hoe de wereld in elkaar zit? Van Fraassen heeft het idee van James opgenomen om ondersteuning te vinden voor de bewering dat wetenschap slechts beperkte macht heeft om onze overtuigingen te bepalen. Ruwweg beweert Van Fraassen dat we alles mogen geloven dat niet in tegenspraak is met de empirische data die we hebben geaccepteerd. Pragmatische filosofen als Peirce, Dewey en veel hedendaagse wetenschappelijke realisten willen beweren dat de wetenschappelijke methode het meest effectief onze arbitraire overtuigingen kan opschonen. James, Van Fraassen en moderne wetenschappelijke anti-realisten denken dat er grenzen zijn aan de wetenschap als de enige bepaler van onze overtuigingen. Een belangrijk thema is natuurlijk tot welke mate wetenschap echt ruimte biedt om dingen over de wereld te geloven dat afwijkt van de geaccepteerde wetenschappelijke visie. Als er onzichtbare en onbewuste processen zijn die het handelen van mensen stuurt, kunnen we dan nog steeds beweren dat de wereld geen onbewuste informatieprocessen bevat? Deze vraag refereert weer aan het probleem van de onderdeterminatie. Onderdeterminatie = verwijst naar situaties waarin de beschikbare bewijsmateriaal onvoldoende is om te identificeren welk geloof we moeten vasthouden over dat bewijs. Zolang er veel mogelijk onverenigbaar hypothesen over de wereld zijn die een of andere manier overeenkomen met de bekende empirische gegevens, mogen we natuurlijk gebruik maken van de ruimte binnen de wetenschap. Als we willen geloven dat er geen onbewuste processen zijn in de mens, hebben we het recht om dit te geloven. De wereld kan er inderdaad heel anders uitzien dan de manier waarop we nu denken dat het op basis van onze beste wetenschappelijk onderzoek is. Wat de pragmatisten Peirce en Dewey willen beweren is dat, ondanks de mogelijkheid om te twijfelen aan het bestaan van onbewuste verwerking, dit alleen kan leiden tot niets anders dan papieren twijfel, niet een echte en levende twijfel. Wetenschappelijke praktijk bestaat uit vele regels uit gewoonte die niet gebroken zullen worden tenzij ze als problematisch worden gevoeld. Er is geen twijfel dat Peirce en Dewey aan de ene kant en James aan de andere kant verschillende stromingen zijn in het Amerikaanse pragmatisme. Ze delen het pragmatische idee dat al onze wetenschappelijke hypothesen speculatief, voorwaardelijk en hypothetisch zijn. Ze zijn het eens dat als we een bewering voor waar aannemen, we denken dat er ook in de toekomst er geen observaties zullen zijn die het tegenspreken. Het grootste verschil tussen Peirce en James is dat volgens de laatste de wetenschap uiteindelijk altijd ruimte voor geloof laat. Uiteindelijk zal er ook een keuze gemaakt moeten worden tussen twee visies in de wetenschap en wetenschappelijke overtuigingen. 1.Wetenschap laat geen enkele ruimte om iets anders te geloven dan wat de wetenschap zegt, gegeven het feit dat we proberen om van onze arbitraire overtuigingen af te komen (Peirce). 2.Wetenschap zegt een heleboel over de wereld maar het laat altijd ruimte voor mensen om van mening te verschillen in hun mening over de uiteindelijke aard van de wereld. Wat belangrijk is om op te merken is dat in ieder geval de Amerikaanse pragmatisten een extreem positief

70 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) oordeel hebben over de waarde en het bereik van de wetenschap. Wetenschap moet objectief zijn Wetenschap biedt ons kennis en controle Wetenschap impliceert niet het verwoestende onmeetbaarheid Wetenschap lijdt niet onder het relativisme vanwege de theory-ladenness van observaties of culturele vooroordelen. Wetenschap is niet n van de vele mogelijke verhalen over het universum. Wetenschap toont het universum in de meest ware wijze die mogelijk is. Pragmatici pleiten voor de objectiviteit, validiteit en het bereik van de wetenschap vanuit hun stelling dat de wetenschap het geloof fixeert. Zij nemen wetenschap als eerste en belangrijkste methode van onderzoek met resultaten met open einden. Wetenschap wordt gezien als een zelfcorrigerend leermechanisme. I.p.v. het gebruiken van kennis dat is verkregen door alleen overdenkingen, willen ze de resultaten van de wetenschap gebruiken. Dit gebruik van de wetenschap is een bron van denken over de wetenschap en epistemologie. Deze continuteit in het onderzoek, van abstracte filosofering naar concreet empirisch onderzoek, wordt vaak naturalisme genoemd. In de tweede helft van de vorige eeuw vond dit idee van naturalisme ondersteuning van een vooraanstaande figuur in de analytische filosofie: de Amerikaanse denken Willard Van Orman Quine.

Hoofdstuk 12: Naturalisme: Filosofie op de rand van wetenschap

INTERMEZZO: DARWINS EVOLUTIETHEORIE
Een van de belangrijkste uitgangspunten van Darwin was het idee van Thomas Malthus, dat de populatie in de wereld harder groeit dan de middelen die beschikbaar zijn om die populatie te onderhouden. Het gevolg daarvan is een schaarste die we op een of andere manier het hoofd moeten bieden. Slechts een beperkt aantal individuen zal dus kunnen profiteren van de beschikbare bronnen en zodoende tot overleven en voortplanten komen. Dit zullen logischerwijs diegenen zijn die het best zijn aangepast aan de leefomgeving. Om die aanpassing te kunnen verklaren had Darwin twee fundamentele concepten nodig: variatie en selectie. Het concept van variatie had hij nodig om te kunnen verklaren hoe het kwam dat sommige individuen beter aan de omgeving waren aangepast dan anderen, en het concept van selectie had hij nodig om te kunnen verklaren hoe alleen de best aangepasten overbleven. Het concept selectie was betrekkelijk eenvoudig uit te leggen. Het lag al besloten in zijn redenering: de individuen die het best aangepaste ontwerp hebben, komen het meest tot voortplanting en geven dus hun goede ontwerp door aan hun kinderen. De natuur selecteert dus als het ware vanzelf het best aangepaste ontwerp. Daarom sprak Darwin over natuurlijke selectie. Het concept variatie was lastiger, omdat Darwin in zijn tijd over onvoldoende kennis beschikte omtrent de genetica. Hij observeerde dat het nageslacht veel eigenschappen van de ouders meekreeg, maar daarbij wel altijd variatie vertoonde. Die variatie ontleende hij dus aan de empirie, waarna hij veronderstelde dat deze ergens tijdens de voortplanting ontstond. De herontdekking van het werk van Mendel en latere ontwikkelingen in de genetica zouden zijn gelijk uiteindelijk bewijzen. Kort samengevat zijn het dus achtereenvolgens variatie in genetische samenstelling en natuurlijke selectie die gezamenlijk leiden tot de biologische aanpassing van organismen aan hun leefomgeving.

12.5 DARWINIAANSE EPISTEMOLOGIE EN GENATURALISEERDE WETENSCHAPSFILOSOFIE

Quine stelde voor om neodarwiniaanse ideen te gebruiken als n van de wetenschappelijke bronnen voor zijn genaturaliseerde epistemologie. We zullen laten zien hoe een meer realistisch georinteerd naturalisme ontstaat

71 Grondslagen van de psychologie: filosofie (S37211) als we Darwin serieus nemen. Wanneer we accepteren dat de mens onderdeel is van de natuur, dan kunnen we aannemen dat wij betrekkelijk goed aangepast zullen zijn aan onze omgeving. Over een periode van miljoenen jaren is de mens gevolueerd tot uiterst functioneel wezen dat zich prima weet te handhaven in de wereld. Vanuit die optiek is het onvoorstelbaar dat ons begripsvermogen slecht zou aansluiten bij de realiteit. Het proces van natuurlijke selectie zorgt er juist voor dat er een behoorlijk goede correspondentie ontstaat tussen organismen en hun leefomgeving. Merk op dat deze opvatting sterk lijkt op die van William James. Hij was dan ook sterk genspireerd door de ideen van Darwin. Sterker nog: hij was de eerste die een omvattende psychologie probeerde te baseren op de evolutietheorie. Ons denkvermogen is volgens hem een gevolueerd stuk gereedschap om de onzekerheid in de wereld het hoofd te bieden. Kennis is dus niet een extern gegeven dat we aanschouwen of een abstractie die we daaruit afleiden, het is een verzameling aangeboren strategien die ons helpen om ons aangepast te gedragen. Allerlei intellectualistische ideen lijken te verdwijnen in deze evolutionaire opvatting. Het inductieprobleem wordt bijvoorbeeld grotendeels irrelevant. We kunnen op basis van de empirie nooit besluiten tot universele geldigheid van onze kennis, maar vanuit de evolutietheorie is het wel aannemelijk dat we een soort universeel begrip van de wereld hebben dat ons helpt onze ervaringen te interpreteren. Ook het probleem van theoriegeladenheid valt daarmee weg. We hebben weliswaar een vooropgezette mening over de wereld, maar die is langs evolutionaire weg aan de natuur ontleend. We kunnen er dus van uitgaan dat die vrij aardig correspondeert met de realiteit. Een relativisme zoals dat van Kuhn of Feyerabend is dus niet alleen overbodig, het is zelfs onhaalbaar. De gevolueerde correspondentie tussen ons en de wereld, maakt namelijk dat onze kennis een veel hoger waarheidsgehalte heeft, dan je op basis van toeval zou verwachten. Wetenschap is natuurlijk geen strikt biologisch proces. Het is een proces van educatie en training waarbij kennis zich opstapelt op schrift zodat volgende generaties daar baat bij hebben. Dat begrip van de wereld ligt dus niet in ons, maar buiten ons. Toch kunnen we wel proberen om dat proces te modeleren volgens de principes van Darwin. In het dagelijkse leven proberen wij voortdurend rust te vinden in een goede aanpassing van ons gedrag aan de omgeving. Wanneer die aanpassing er niet blijkt te zijn, ontstaat twijfel over onze overtuigingen, die leidt tot een zoektocht naar nieuwe overtuigingen die beter corresponderen met de realiteit. Dit doubt-inquiry-model kun je zien als een niet-biologisch evolutionair proces. Het gaat immers net als bij biologische evolutie om de aanpassing van ons gedrag aan de omgeving. In dat proces is de twijfel de drijfveer die ons telkens weer aanzet tot onderzoek en zodoende de ontwikkeling gaande houdt. Het pragmatisch axioma zou je kunnen zien als het alternatief voor natuurlijke selectie. Immers, op basis van dat axioma scheiden we de bruikbare overtuigingen van de waardeloze. Wanneer we deze analogie doortrekken wordt ook goed duidelijk waarom William James zo'n nadruk legde op de vrijheid om te geloven wat we willen. Immers, de voedingsbodem van het evolutionair proces is een grondige dosis variatie. Zonder die variatie zou het leven op aarde onherroepelijk uitsterven en dat geldt ook voor de wetenschap. Die vrijheid van denken is van levensbelang, juist om die variatie te scheppen. Als we bepaalde dingen niet meer zouden mogen geloven, dan lopen we vast in dogma's die op termijn niet meer zouden werken in onze veranderlijke wereld. Zolang we die perioden van vrij en creatief denken maar afwisselen met perioden van toetsing van de bruikbaarheid van die kennis, blijft ons denken zich aanpassen aan die constante verandering. Zo bezien levert het pragmatisme een werkwijze op die niet eens zo veel verschilt van de empirische cyclus die we eerder al zagen, maar dan zonder intellectuele discussies over inductieproblemen, theoriegeladenheid, taalspelletjes, relativisme en demarcatiecriteria.