Sie sind auf Seite 1von 378

ARTE

DE LA

LENGUA

GUARANI,

MAS BIEN

TUPI,

POR EL

Natural de Lima, Misionario en la antigua reduccin de Lorcto, junto al rio Paranpaneina del Brasil, Superior en otras y Rector del Coleyio de Asunpcion, etc.

NUEVA

EDICIN:

MAS CORRECTA Y E S M E R A D A Q U E L A P R I M E * ; Y CON L A S VOCES I N D I A S E N TIPO D^^ENTE.

VIENA.
FAESY Y F R I CK. 27 GRABEN 27.

PAEIS.
MAISONNEVE Y
r

I A

25 QUAI VOLTAIRE 2. i.

1876.

IMPRESTA DB CARLOS GEROLD HIJO.

Advertencia del Editor.


JNo habamos pensado a c o m p a a r nuestra modesta edicin de los diccionarios de Montoya, intitulados Vocabulario y Tesoro, com su Arte gramtica, redigida (como succede las de Anchieta, Figueira y Bandini) mas b i e n , arbitrariamente, por el sistema de las gramticas latinas, que por algn otro indicado por el estudio de la propria lengua, de ndole mu diferente. P e r o , al revisar las pruebas de imprenta de los mismos diccionarios, reconocemos que, en estos, varias veces el autor se refiere a las reglas d a d a s por l en el mismo Arfe, y que los tres cuerpos, en la mente del mismo autor, deban constituir un solo todo. Creyendo pues esencial acompaar dichos diccionarios, de la mencionada gramtica, asentamos de ceirnos a la primera edicin de ella, como tambin hacemos con el Vocabulario, sin ocuparnos por ahora de las adiciones del P . Pablo de Restivo, en la 2". edicin que de dichas dos composiciones hizo em 1724, en la misin de Santa Maria la Mayor; y que p o d r n mas tarde dar asunto a un pequeo suplemento. Y tomamos esta resolucin, no solo porque no nos propusimos sino reproducir los escritos del mismo Montoya, como porque tuvimos recelo de que, no habiendo

IV

ADVERTENCIA.

Restivo reimpreso el Tesoro, y habiendo salido los tres escritos de las manos de su autor con cierta homogenidad entre si, fuera esta a destruir-so, no siguiendo en todo el testo de la primera edicin. E n la introduccin que precedo los diccionarios damos las razones porque preferiramos denominar antes tupi que guaran la lengua india en cuestin, y osplicamos cuanto conviene respectivamente al valor fontico (anlogo al que tiene en castellano) dado por el autor diferentes letras. Bien que ceiendonos la edicin de Madrid, no dej a m o s de hacer lo posible por presentar esta mas correcta, habiendo empezado por atender a la lo, de erratas y por regularizar la puntuacin y ortografa*); do lo que poco pudo ocuparse el a u t o r , con la prisa de concluir en menos de un ano sus cinco o b r a s , imprimndolas casi a un tiempo, afn de regresar luego a sus Misiones. Tambin no es pequea la ventaja de esta edicin en llevar las palavras indias en tipo diferente; sistema que igualmente adoptamos en los dos diccionarios, despus de haber reconocido por espericneia cuan cansado era el estudio de sus columnas, tales como se hallaban, y de habernos propuesto hacer esta nueva edicin, sin ningunas pretensiones artsticas; pero la que esperamos ser mas til, principalmente al Brasil y al P a r a g u a y , que una simple r e p r o d u c c i n , aunque do m a y o r curiosidad bibliogrfica. V. de P. 8.

*) V a s e lo i|Ue d e c i m o s ,

cu

la

introduccin

que

precede los "


1

d i c c i o n a r i o s , sobre las i r r e g u l a r i d a d e s

de esa p r i m e r a edicin, inclusiva-

m e n t e con respecto a uu p a s a g e de e s t a g r a m t i c a .

ARTE.

P R E L LI D I O . Q l T A T K O pronunciaciones tiene osta, l e n g u a .muy n e c e s a r i a s p a r a h a b l a r p r o p r i a m e n t e , cuyas notas se ponen a q u i , y servirn p a r a entender el ,,Vocabulario" y ., T e s o r o " desta lengua. La primera pronunciacin es narigal. que se forma, en la n a r i z , c u y a nota es esta . puesta sobre la vocal (pie se ha. de p r o n u n c i a r con. la nariz . como tata, fuerte; advirtiendo que m u y frequentemente la silaba, narigal Iiaze narigales la a n t e c e d e n t e , y cons e q n e n t e ; ut hi7 aguja, ahaongat, por cat: y vara el accento en breve, y largo. La segunda es una p r o n u n c i a c i n g u t u r a l , que se orma in g u t t u r e , coni r a y e n d o la lengua zia d e n t r o ; su nota es esta *', sobre la. y, en que siempre c a e ; ut hura, hijo : y siempre es largo su accento. La tercera incluye las dos dichas, su n o t a es esta sobre la ?/, en q u e siempre c a e ; y se h a de p r o n u n ciar con nariz, y in g u t t u r e j u n t a m e n t e : como arnf/r', yo desprecio; y siempre tiene accento l a r g o . L a q u a r t a p r o n u n c i a c i n es g u t u r a l contracta, (pie se
A }

ARTE.

liaze en dos yy, al fin de diccin, de las (nales la primera- es guttural s i e m p r e ; ut tev, m u c h o s . T a m b i n reciben pronunciacin, de n a r i z ; ut )/ ail/i a r r u g a d o , E s t a misma pronunciacin se halla, tambin en una y j u n t a con u, al fin de diccin; pw.. blando. Las notas desta pronunciacin son las que estn p u e s t a s en cada- exea apio. T i e n e esta lengua las ocho partes de la O r a c i n ; n o m b r e , p r o n o m b r e , v e r b o , participio, posposicin, adverbio, interjecion, y conjuncin.
:

C A P I T U L O I. Declina.con de los Nombres.

N. Abar. Sacerdote. G. Abarambcu\ Cosa del Sacerdote. D. Abare up. -'ara. el Sacerdote. Ac. Abar, Al Sacerdote. V. Abar, Sacerdote. A b . Maregui, del Sacerdote. Abarepipe. con el Sacerdote. Abarpe. en el Sacerdote. Abarrcli. p o r el Sacerdote. El singular, y plural son de una misma m a n e r a ; y p o r q u e este no tiene distintas notas del singular, usan de la partcula lict, que dize m u c h o s , b de los n o m b r e s n u m e r a l e s , que se p o n e n en el C a p . n i .
Del Nombre Adjectivo.

Los n o m b r e s adjectivos se posponen a los sustantivos, y se declinan como ellos, con las mismas partculas. N. Abar metrngatn, Sacerdote bueno. Gr. Abar marangatu mba Cosa del. Sacerdote bueno.
}

ARTE.

Jj. Ac. V. Ab.

Abar Abar Abar Abar

marangatu up, P a r a el Sacerdote bueno. marangatu, Sacerdote bueno, mdrdngaiv; Sacerdote b u e n o . marangatu gui {pipe, pe, rehe, pri).

Nota sobre la declinacin de los Nombres.

E l genitivo de possession se h a / e poniendo al principio lo que possee, y luego lo p o s s e i d o ; u t Abar vibae. El genitivo de la cosa perteneciente se haze con la posposicin pe, 1. rehe, j guara; ut Mbae tbapegura, 1, Ybag reheguara, las cosas del cielo. E l dativo se h a z e con la posposicin up, p a r a el, 6 a el; u t Abare up, al Sacerdote, o para, el Sacerd o t e ; y se le aade gdrrnd, (piando es de comod i d a d , o p r o p r i e d a d ; Amee y chup guaram, a, el se lo di p a r a l. E l a c u s a t i v o , o persona paciente en los verbos activos se p o n e antes, o despus del v e r b o ; u t Abar ahah, 1. Ahcvih abar, amo al Sacerdote. E l vocativo se usa sin notas, y se conoce p o r el sentido de la oracin. E l ablativo se haze con estas posposiciones, gui, pip, pe, me, r, reh, de que se t r a t a en el C a p . x v n . Dizense posposiciones, p o r q u e siempre se p o s p o n e n ; Aqmhge abargui, temo al P a d r e ; Abarejnp, con el S a c e r d o t e ; Abarpe, en el S a c e r d o t e . H a z e me con n o m b r e s n a r i g a l e s ; ut O quem, en la p u e r t a . El ablativo de materia es como el genitivo de la cosa perteneciente; Abyta reheguara, h o m b r e hecho de p i e d r a ; 6 con los dos n o m b r e s sustantivos; u t ^Haeiube brd, 1. Ibtr aemb, plato de palo,
a*

C A P I T U L O II. Declinacin de los Singular. N. G. D. Ac. Ab. p o r mi. N. G. I). Ac. Ab. dereh, N. Gr. D. Ac. Ab. Che, Chembae, Clibe, Che, Chehegtu, Yo. L a cosa de mi, mis cosas. P a r a mi. A mi. de mi, chepp , conmigo, i-la i
:

Pronombres.

Plural. Or, I. vand, Nosotros. Or embae, 1. vmdemba, N u e s t r a s cosas. Orbe, 1. dndbe, P a r a nosotros. Or, 1. dnd, N o s o t r o s . Orehegui, 1. ''andewgvi , /, vdndert. Singular. Nde, Ndemba, Ndbe, Nde, Ndehegui, Tu. L a s cosas de ti, tus cosas A ti, p a r a ti. A ti. nde ppe, nde relie, nder. Plural. N. G. D. Ac. Ab. Pee, Pemba, Peem, Pee, Pehegui, j .e Vosotros. Las cosas de vosotros. P a r a vosotros. A vosotros. pip, pendehe, pend.

ARTE.

Los dems pronombres siguen la declinacin de los nombres, y son los siguientes.

Hic, co, cobae, este, esta, estos, estas. Iste, a, embae, este, esta, estas cosas. Isti, ang, angbae, estos, estas, estas cosas. Is, ebocoi, ebocoiba, a/'p, eiypobae, esse, esso, essas cosas. Ule, embae, pebae, eicou acoybae, nucid, aquel, a q u e llo, aquellos, aquellas cosas. lili, giu, engiu, egubeie, nucid, essos, essas. Ipse, a, hae, haeed, atte catuai, eteteca, esse m i s m o , essa misma, essas mismas cosas.
Nota primera.

E n el plural del p r o n o m b r e che, la p r i m e r a p e r sona ore excluye la p e r s o n a con quien se habla, el ande la incluye.
Nota segunda.

E l genitivo del p r o n o m b r e nde liaze t a m b i n ne, q u a n d o se llega km, b a nombres narigales; ut nembae, p r o nde mbae. Y en el p l u r a l pierde la seg u n d a e; u t pee, v o s o t r o s ; pemba, v u e s t r a s cosas. E n el ablativo haze peneleh, por la pronunciacin de nariz que tiene. Y lo mismo es en el genitivo, q u a n d o los n o m b r e s m u d a n alguna l e t r a en r, precedindoles p r o n o m b r e ; u t teca; ndrec, tus o j o s ; p e n d e r , v u e s t r o s ojos.
b

ARTE.

C A P I T U L O III. Del Nombre Comparativo, Superlativo. Diminutivo, Numeral, Ordinativo, Distributivo, y Partitivo.
D e l Nombre Comparativo.

D o tres m a n e r a s se haze la comparacin. L a primera , aadiendo al n o m b r e , 6 verbo esta partcula be, que es lo mismo q u e ,,mas , y la posposicin gui: ut Chemarngatub ndehegui, soy mejor que tu. L a segunda m a n e r a es poniendo el n o m b r e , o v e r b o con solo gui; u t Aujua ndehegui, se mas q u e t u ; a u n q u e en este m o d o a y a m b i g e d a d , p o r q u e tambin significa d c ti lo s e " , y yo lo se. y t u n o " ; ut Acant ndehegui, como sin t i ; pero ex antecedentibus & consequentibus se colige. La tercera m a n e r a es a a d i e n d o cat inmediatamente al a g e n t e ; u t Che ccdu aiqua ndehegui, yo se mas que t u ; a u n q u e con la a m b i g e d a d dicha. Y assi se ha de o c c u r r i r a los antecedentes.

Del N o m b r e Superlativo.

E l Superlativo se haze con algunos destos adverbios, et, etf'ii, tecat, mtete, marangatu et, nande, te; u t Che marangatu et, soy m u y b u e n o ; Che angaipd mtete, s o y g r a n pecador. Y si con estos adverbios se pone la posposicin gui se haze c o m p a r a t i v o ; u t Che marangatu et, ndehegui, soy m u y mejor que tu. N o t a q u e estos adverbios se anteponen, y p o s p o n e n : u t Ete che marangatu, 1. Che marangatu ete. Otro m o d o de superlativo es repetir el n o m b r e , o

ARTE.

v e r b o ; ut Yccdupipr, m u y b u e n o ; Ab abngni, m u c h o s h o m b r e s son. El tercer m o d o es tardarse en la pronunciacin de la ltima silaba, y q u a n t o m a s se detiene mas se e n c a r e c e ; u t Momb, lejos: Mamb rt, m u y lejos.
Del Nombre Diminutivo.

E l Diminutivo se haze a a d i e n d o una 1 , con p r o nunciacin de nariz, o sin ella: u t Mitingl, nio, infante; Aben, hombrecillo.
Del Nombre Numeral.

L o s N u m e r a l e s no son m a s q u e q u a t r o . Pete/' ne pete, Moepete. u n o . Mocf, dos. Mbohap. tres. Yrnd, q u a t r o . Yrnd Iiaenirl, cinco. A ce ppete!,, i m a m a n o , que son cinco. Ace pmucol, diez, Mb mb ab, 1. Acep acepab. pies y m a n o s , son veinte. TIet. Hel, muchos. Xdipapahbi, innumerables. Betc. medianamente muchos, lleta ete, Isdaetg, Ndaeteicat, muy muchos. Hetgeb, m u c h a s vezes. lleta cef, m e d i a n a m e n t e m u c h o s . Iletab, m u c h o s m a s . y m u el i o m a s . Mirib, poco mas. Marinte, u n poco. Opacatui, todos. Oijep, ellos j u n t o s de u n a especie. Mbob. algunos, b algunas vezes, y se estiende h a s t a q u a t r o , b cinco. Mbobrie, unos pocos no mas, 6 pocas vezes. Mbobn, 1. Mcoio, algunas vezes. Advirtase que si p r e g u n t a d o s Mbob panga i resp o n d e n Aani, (pie quiere dezir n o , es seal que no es mas de u n a vez, 6 uno. P e r o a los ladinos, b sosp e c h o s o s , es necessario e x a m i n a r l o s ; p o r q u e siendo tres, y mas, dizen aani, p o r no exajerar el pecado. 6 cosa que les causa v e r g u e n c a . Si r e s p o n d e n ta, que es, si", es seal que son hasta q u a t r o , 6 seys.
b*

ARTE.

D e l Nombre Ordinativo.

Hazese poniendo a los n u m e r a l e s el relativo y y la partcula md; ut Ymdmdcdl, el s e g u n d o ; Ymdmbohap, el tercero. E l p r i m e r o es Yyp. T a m b i n se haze q u i t a d o el md, y aadido a la p o s t r e bae; u t Ymocdlbae, el s e g u n d o ; Yruncbae, el q u a r t o . T a m b i n se haze con haba y md; u t Ymdmdcdl ndaba, el s e g u n d o ; Ymd seis haba, el sexto. T e n g o p o r mejores los dos p r i m e r o s de liazer sin haba.
Del N o m b r e Distributivo.

E s t e se h a z e repitiendo las dos ultimas silabas del n o m b r e ; u t Petetet, de u n o en u n o ; Mocomdcdi, de dos en d o s ; Mbohap hap, de tres en t r e s ; Irnd rund, de q u a t r o en q u a t r o . T a m b i n se haze con esta p a r t c u l a c, aadida a los dichos n o m b r e s , ora sus dos silabas se repitan, o r a n o ; u t Pete c, 1. Pete tei c, de u n o en u n o ; Mdcoi c, 1. Mdcdmdcdi c, de dos en d o s ; Mbohap hap c, de tres en t r e s ; Yrnd c, de q u a t r o en q u a t r o ; Cinco cc, de cinco en cinco. Petet c ame'e, di k cado u n o , u n o ; Mbohap c persona Tupa eteramo nanga, cada u n a de las t r e s p e r s o n a s es verdadero Dios. Vase este c en el Tesoro".
Del N o m b r e Partitivo.

Los P a r t i t i v o s se hazen poniendo la posposicin gui; u t Ore moco igui pete, uno d e n o s o t r o s d o s ; Pee mdcoi gui pete, de vosotros dos u n o . O t r o m o d o es q u i t a n d o el gui, y p o n i e n d o en su

ARTE.

lugar am'\ ut Ore amo moc, dos de n o s o t r o s ; Pe amo pet, uno de vosotros. P o n i e n d o este am a lo ltimo de los n u m e r a l e s , dir alguno s o l a m e n t e ; ut Ore ma coi amo, alguno de nosotros d o s ; Pee irnd cun, alguno de vosotros quatro.

CAPITULO IV.
De los R e l a t i v o s , y R e c p r o c o s , y p r i m e r o d e l R e l a t i v o Ji, y r e c i p r o c o gu. T O D A p a r t e de o r a c i n , que c o m e n c a r e p o r r que reciba r de q u a l q u i e r a m a n e r a que sea. tiene por relativo h y por reciproco g, la qual por el b u e n sonido admite u, si el n o m b r e no lo tiene. D e n o m b r e , Tra, cherra, mi n o m b r e : hra, ejus; gera, s u u m n o m a i . De verbo, Arec, tener, chererecrj, me t i e n e n , herec, guerec. D e participio, Tem, cheremimbo, el que y o e n s e o : hemimbo, r e l a t i v o ; guemhnbo, reciproco. D e posposicin, Tennd, d e l a n t e ; cherenond, del a n t e de m i ; liennd, gunnd. D e los que comiencan p o r h Ahend, l l a m a r ; cherend, m e l l a m a n ; heno! ramo, l l a m n d o l e ; gunolrmo, reciproco. D e los que reciben r sin t e n e r l a : ' Qo, c a r n e ; chero, mi c a r n e ; ho, r e l a t i v o ; guo, reciproco.
Excepcin primera.

L o s n o m b r e s que se s i g u e n , a u n q u e comiencan p o r t, no tienen // p o r relativo, sino la m i s m a t les sirve de relativo.

10

E ART .

Taba, padre, duraba: taba, ejus p a t e r ; (juba. Tdvra, hijo, y su hijo, r e l a t i v o : guaira, suus. Tayira, hija, y su hija: relativo, guayira. Taij, p o r la vena", recibe h por r e l a t i v o : cherayi, hay, guayi. Tubo, supino de uyogua; tarir, despus de averio cogido, es r e l a t i v o : Abat guarir ypiru, despus de cogido el maiz se seco, es reciproco. Tquera, h e r m a n o m a y o r , y su h e r m a n o , r e l a t i v o : guiqueira, reciproco. Tib, h e r m a n o menor, y ejus: giubra, suus. Tb, p o r la sepultura tiene h, y no haze relativo bi; cherib; hb, ejus; gub', s u m n sepulchrum. Tir venida, y ejus; gura, reciproco.
Excepcin segunda.

L o s n o m b r e s que se siguen tienen dos relativos en t, y en h : Tatw, suegro, y su s u e g r o , relativo 1. hatu; guatu. Tamui, a b u e l o : tami, humor, gudmoi. Taich, s u e g r a ; taich, hay cha: guaych. Jiquera, h e r m a n a , tquvra, hqura: guiqura. Tubich, g r a n d e ; tubich, Jn/bich: gubich. Tinyhe, implecion; tnghe, linyhe: guinyhe. Tupa, l e c h o ; tupa, 1. hupba: gupba. Tabal, diligencia: taba, hdba; guaba.
Excepcin tercera.

Los n o m b r e s que se siguen, a u n q u e n o comiencan p o r t, h, r, antecedindoles p r o n o m b r e , o n o m b r e , reciben r vel re, y tienen relativo h y reciproco g: Oga, c a s a : cherga, haga,, abarga, la casa del h o m b r e ; Co, carne, chero, ho, guo. iS'ae, p l a t o ; chereTiae, lufna, gue'ae.

11

Ymmb, hilo, cherenimb, Iwrumb. guerimb. Panden, cestillo, cherepanaci, hepanc, guepancd. 'HaCfl, b a r r o , clwe'rim, hended, guerid. Ira, cesto, chereptr, heptr, guepr. Yapep, olla, chereyapep, heyapep, gueyapep. MTjmbba, animal domestico, cliefmb, 1. cliereyrnb, _ 1. cheremymb, hemymb. cjuemjjmb, 1. gueymb; Ir upe, 1. trupem, 1. pirpema, c e d a c o ; cherep rape, hept Tupe, guep rape. P, camino, eherap, hap, guape. 21hnb, flauta, chermtmb, hewumb, Excepcin quarta. Los n o m b r e s que se s i g u e n . a u n q u e comiencan p o r t, no la m u d a n en r, y assi no tienen p o r rela tivo h, ni por reciproco g; sino y p o r relativo, y o por reciproco: Tupa, Dios. che tupa. y. o. tilpa. Tti, to. y. o. j Teb'rro, sometico. y. o. t, orina. Tobatl, b a r r o . y. o. y. o. Tarobd, loco. TI', nariz. y. o. y. o. Teda, b o b o . Tiaibu, vapor, polvo. y. o. y. o. Tuyaba, viejo. Torro, chorro. y. o. y. o. Tung, nigua. Tac, h o r m i g a . y. o. y. o. Tayacu, p u e r c o . Tapacurd, ligas. y. o. y. o. Tequara, perdida, y. o. Ttbt, cejas. y. o. T ira, compama. Taba, p u e b l o . y. o. y. o. P a r a el uso destos Relativos y Recprocos, vase el Cap. vil. Del Relativo ?/, y Reciproco o. Todo nombre, 6 verbo, b q u a l q u i e r a parte de ora cin, que no comienza p o r las dichas letras t, h, r,

guemtmbl.

12

ARTE.

tiene y p o r r e l a t i v o , y p o r reciproco o; v. g. Lira, a m o , s e o r ; cheira, mi a m o : y ara: oira, suus dominus. Al relativo y y reciproco o, se le llega m u c h a s vezes Jt: u t it, 1. ejus 'ructus, va, 1. ho, suus. Vase el C a p . v n , d o n d e se explican estos relativos, y recprocos. E s t e n o m b r e Ct, m a d r e , admite u n a h en el relat i v o : ych, ejus m a t e r .
Del Reciproco Nc, 1. YC-.

Y es reciproco in se ipso, y sirve a verbos activ o s , s i m p l e s , y c o m p u e s t o s ; u t Amombe, yo d i g o ; Amombe, yo m e d e s c u b r o , 6 confiesso: Amboab, yo le h a g o h o m b r e ; Avmboab, hagome hombre. Destos algunos h a z e n e u t r o s , con caso regido de p o s p o s i c i n ; u t Amombe che dngaipap agera reli, confiesso mis pecados. A otros haze absolutos, q u e n o rigen c a s o ; u t Ayeah, yo me amo. > U s a s e ye tambin, no como reciproco precisamente, sino como p a s s i v o ; u t p o oyei, cmese c a r n e ; Mbaepol% gmba oyerah cat, lo que no es p e s a d o se lleba b i e n . Recibe dativo de dao, 6 p r o v e c h o ; Mbuyapoy cat abup, el pan es comestible al h o m b r e ; Ypira ndoyu catu abaup, lo crudo no es comestible al h o m b r e . T o d a s las vezes q u e este reciproco ye se j u n t a a verbos c o m e n c a d o s p o r m, se convierte en e; utAmbo, y o e n s e o ; Amboe, a p r e n d o . t e m todas las vezes q u e s e j u n t a a d i c c i o n n a r i g a l . e s v; u t Ainpa, Aiinpa, acotarse. Con los dems v e r b o s que n o comiencan p o r m 6 p o r narigal, no se m u d a ; u t Ayiuc, y o m e m a t o : y si esto tuviere excepcin en a l g u n a p a r t e , estse al uso.

ARTE.

13

Del reciproco YO, 1. No. Este reciproco yo es m u t u o : usase en verbos, y n o m b r e s ; u t Per hae Chu oyoah, P e d r o y J u a n se aman m u t u o : Orevombae, n u e s t r a s cosas m u t u a s . E l us,o deste yo es el de ye, q u e no siempre es precisamente m u t u o : significa cosa c o m n ; u t Yocib, los q u e participan del ser de h o m b r e . T o d a s las vezes que se junta a diccin que empieca por m, 6 q u e tiene pronunciacin n a r i g a l , se m u d a en o: Oro oinbo, nos enseamos. Con las d e m s diciones n o se m u d a : Oro yo ahu, nos a m a m o s . C A P I T U L O V. D e la C o n j u g a c i n de l o s verbos. L o s verbos se dividen en activos, passivos, neutros, y absolutos. T o d o s los quales tienen sus n e g a ciones, y se conjugan con siete notas, tres p a r a singular, y q u a t r o p a r a el p l u r a l . L a s del singular son estas: A, Ere, O. L a s del plural son e s t a s : Oro, exlusiva, Y, inclusiva, P, 0. P r e s e n t e de i n d i c a t i v o . Afirmativo. Negativo. Ambo, y o enseo. Namboe, yo no enseo. Erembo, tu enseas. Nderemboei, t u n o enseas. Ombo, aquel ensea. Nomboe. aquel no ensea.
Plural. Plural.

Orombo\ nosotros enseaNambo, \ nios. Pembo, vosotros enseis. Ombo, aquellos ensean.

Ndoromboei,\ NiTiamboe j Napemboei, n o enseis. Nomboe, n o e n s e a n .

14 Arru.

. F u t u r o imperfecto. ^ ge

Ambone, yo enseare, Erembone, tu ensearas, Ombone, aquel enseara,


Plural.

Namboeycne, no enseare. Nderemboeicne, t u no. Nomboe/cne, aquel no.


Plural.

Orombone,\ nosotros Nmbone, j ensearemos. Pembonc, vosotros. Ombone, aquellos.

NdoroboeicOie, 1 noso Niamboeieie, | tros no. Napemboelcne, vosotros n o . Nomboelcne, aquellos n o .

P a r a los pretritos imperfecto, perfecto y plusquam perfecto, y futuro perfecto, vanse las notas sobre la conjugacin general. Imperativo.

Emboe, 1. teremboe, ense a tu. Tombo, ensee aquel.


Plural.

Embo eme, 1, -m, no en sees tu. Tombo eme, no ensee.


Plural.

Pembo, 1. tapembo, en sead vosotros. Tombo, enseen aquellos.

Pembo eme, 1. im, no enseeys vosotros. Tombo m, no enseen.

Optativo.

Ambo tamo, o si yo en see, enseara, enseasse, h u v i e r a , y huviesse en seado.

Namboei cetanw, 1. amboe efjtamo; o si y o n o ensea ra, ni enseasse, ni h u v i era, n i huviesse.

Vase la nota del Optativo. Subjunctivo.

Amboramo,

como y o en

Ambo

ejjmamo,

1.

Am-

ARTE.

15 Neg.

Afirm.

see, b enseando yo, ensenara, y ensenasse

bo eyrmd, como y o no ensee, b no enseando, no enseara, ni enseassc. Vase la nota del Subjunctivo. Permissivo modo. Tamboe eme, no ensee yo, no me sea licito, no quiero, no se me de licencia, no enseare. Teremboe eme, no. Tombo eme, no.
Plural.

Tambo, ensee yo, seame licito ensear, quiero, dseme licencia, enseare. Teremboe, ensees tu. Tombo, ensee aquel. Plural. Torombo, I Tiftmbo, \ enseemos. Chambo, j Tapemboe, ensead, &c. Tombo, enseen &c. Mbo, ensear.

Torombo eme, no enseTmmbo eme, > emos. Chambo'em, j [neis. Tapemboe eme, no enseTombo eme, no enseen. Mboe eym, no ensear. no aver

Infinitivo modo.

Pretrito. Mboe hagera, aver enseado. Mboe hgama, a ensear, aver de ensear. Mbo rngaera, aver de Mboe haguereym, enseado.

Futuro.

Mbo hgumeym, no ensear, ni aver de ensear. Mboe rnguereyma, aver

Tiempo futuro y pretrito misto.

16

ARTE.

aver enseado, y n o aver enseado.

de no aver enseado, y aver enseado.

Gerundios y Supinos. El G e r u n d i o , y Supino no se diferencian en term i n a c i n distinta; v. g . Ah ymbebo, v o y l e k ensear. Y es tambin G e r u n d i o in d u m , en esta m i s m a t e r m i n a c i n , y G e r u n d i o in d o " : Checanec! nboebo, estoy cansado de ensearle.
s

Gerundio in di. E s t e se h a z e con el v e r b a l liaba. Participios. Los Participios son tres, y cada u n o tiene q u a t r o tiempos, presente, pretrito, futuro, y tiempo futuro, y pretrito misto. Afirm. Mboehra, Mboeliavra, seo. Mboeharamd, de ensear. Participio primero: liara. el q u e ensea, el que enMboehareyma, lboharerey, enseo. Pretrito. el que no Neg. el q u e no. Vase la n o t a .

Futuro.

el q u e h a

Mboeharmeyma, el no h a de. ensear.

que

Tiempo futuro y pretrito. Ombohrnguera, el que avia de aver enseado. Omboehrmiguerey, el que no avia de aver enseado. Participio segundo: Bae.

ARTE.

17

Afirm. Presente. Neg. Ombobae, el que ensea, Omboeymbae, el que non ensea. Pretrito. Ombobae cuera, el que Ombobae cuerey, el que no ense. enseno. Futuro. Ombobae rama, el que Ombo ey'bae rama, ha de ensear. 1. Ombobae rmeym, el que no lia de ensear. Tiempo futuro y pretrito. Ombobae rangura , el Ombobae ranguerey, 1. omque avia de aver ensebo ey rdnguera, el que nado. no avia de aver enseado. Participio tercero: Tena. Presente. Cheremmbo, el que y o Cheremmbo ey, el que enseno. no enseno. Nderenmbo, el que tu Ndcremmbo ey, el que enseas. tu no. Henumbo, el que aquel Homwibo ey , el que ensea. aquel no ensea. Guemmbo, el que aquel Gnemmbo, ey,. el que ensea, reciproce. aquel no ensea. Pretrito. Cheremmbo cuera, el que Chererrtmbo cuerey, 1. y o ense. Cheremmbo ey cuera, el que no ense. Futuro. Cheremmbo rama, el que Cheremmbo rameym 1. tengo de ensear. Cheremmbo eyrama, el que no.

18

ARTE.

Afirmativo. Tiempo F u t u r o y Pretrito.

Negativo.

Cherenumbo rcmgura, el que yo avia de aver enseado.

Cherenumbo ranguerey, 1. Cherenumbo ejj rugu, el que no avia de aver enseado.

Verbal Haba. Presente.

Imboehba, l u g a r tiempo causa, instrumento, y m o d o de ensear. Imboehagvra, lugar d o n d e enseo, &c. en

Imbohabeyma, lugar, donde no enseo, tiempo de no ensear, &c. Imboeliaguereyma, lugar &c. donde no se enseo.

Pretrito.

Futuro.

Imboeh'aguamh, l u g a r , &c. Imboehaguiimeymci, lugar, d o n d e no se ha de en&c. d o n d e no se ha de sear. ensear. Futuro y Pretrito. Imboehabangura , lugar, Iinboehabcmguerey, lugar, &c. donde se a v i a de aver &c. d o n d e no se a v i a de enseado. aver enseado.
Notas sobre la conjugacin general del verbo activo. Del presente de Indicativo. Nota 1.

E l p r e s e n t e de indicativo i n d u r e en si los q u a t r o t i e m p o s , p r e s e n t e , pretrito imperfecto, perfecto, y p l u s q u a m p e r f e c t o : y assi se h a b l a en c o m n , sin p a r t c u l a a l g u n a , coligindose de los antecedentes el tiempo d e q u e se h a b l a ; como Cuche ayu, a y e r r i e , Oykih, o y fuy. P e r o sino se colige, se usa de u n a s partculas, o de adverbios, los quales, y los tiempos que sirven, son los siguientes.

ARTE.

19 Nota 2.

Del pretrito imperfecto.

A este tiempo suele servir bina b bi, que todo es u n o . y corresponde a e m p e r o : u t Ahecha bina, helo visto, vilo, veolo: p e r o , b no lo q u i s e , b no m e lo dieron. &c De m a n e r a , que sirve a todos tiempos, v h esse modo p u e d e servir a este t i e m p o ; Aypota bct, queralo pero.-occ. No d e t e r m i n a d a m e n t e , que siempre sea imperfecto: p u e s p u e d e ser presente. Puedense usar pura este tiempo adverbios, ut Cuela: uipot, ang ulaipotri, a y e r queria, y o y no quiero. Este biva. puesto antes del verbo, antecedindole n o m b r e b p r o n o m b r e , haze el p r i m e r m i e m b r o b antecedente del a r g u m e n t o a maiori ad m i n u s & e c o n t r a : u t Chebf/ae abar yep arubaeap, ml/Uetene ra/e? P u e s y o que soy S a c e r d o t e trabajo, p o r q u e vos no t r a b a j a r e y s ? Del pretrito perfecto. Nota 3. C o m u n m e n t e suelen a c o m o d a r a este tiempo el adverbio rac vel naco, y n o es partcula q u e h a z e pretrito, sino adverbio afirmativo de cosa passada. o p r e sente, que se ha visto, odo. Oyvc rac. matlo, p o r q u e yo lo vi. liei rac, dixolo, p o r q u e y o lo oh. Aye rac, sin d u d a es, fu assi. D e m a n e r a , que no todas las vez es que se ofrece pretrito, se h a de u s a r rac, sino al modo dicho. E r e q u e n t c m e h t e se usa de rac a c o m p a a d o con algn p r o n o m b r e a p a r t e a n t e ; u t Cherae amoinbei. yo ciertamente lo dixe. Cherae all, y o cierto v o y fuy. P u d e s e a a d i r a este rac la p a r t c u l a b iv a. como a las dems p a r t c u l a s , y n o m b r e s en quien cayere bien su imperfeccin; u t Cherae ahecha heri bina, yo cierto vi que lo traan, p e r o .

20

ARTE.

Usase en este pretrito p a r a p r e g u n t a s , y respuestas, desta p a r t c u l a rae que difiere de vac, en q u e este (com o se h a dicho) afirma lo que se vio , o o y , rae afirma o que le h a n dicho q u e p a s s : u t Olio paraca fuesse? r e s p o n d e Oli rae, 'uesse, p e r o no lo vio yr. Rae es y a " ; denota b u e n desseo de hazer lo que se m a n d a ; u t Ak raene, y se de b u e n a v o l u n t a d ; Ahat amo rec, cierto que fuera y o . T a m b i n se suele hazer este pretrito con imd, q u e es lo m i s m o que y a " ; u t Ayap mu, ya lo hize, y y a lo h a g o . Q n a n d o , es pretrito m i e n t r a s m a s p a u s a d a es su p r o n u n c i a c i n , m a s a n t i g e d a d nota, u t Ayap, %ma, y a h a m u c h o que lo h e hecho. Q u a n d o es presente no se h a de p a u s a r ; ut Ayap tina, ya lo h a g o .
n

Del pretrito plusquam perfecto.

N o t a 4.

Este tiempo se suple con el adverbio dicho, %ma, y con el adverbio acoram; u t Alia thu tmc acoramo, y a yo le avia a m a d o entonces, y con imc, solo q u a n d o la oracin siguiente lo explica; u t Ayap tina chequdy ey'mbob, ya lo avia h e c h o antes que m e lo m a n d a s s e n , y lo h a g o de p r e s e n t e ; y si se le a a d e hia, n o le da. m a s que su imperfeccin, al m o d o dicho en el pretrito imperfecto.
Del futuro imperfecto. Nota 5.

E s este tiempo fixo p o r t e n e r partcula p r o p r i a , q u e es ne. L a q u a l se p o n e siempre al fin del v e r b o , o de la o r a c i n , a u n q u e sea l a r g a ; u t Ahailine, y o a m a r . Ahcth cherathramdne, a m n d o m e el a mi, y o le a m a r . Sirve t a m b i n de futuro en rus; u t Ayapne, t e n g o l o de h a z e r : a a d i d a ? / , denota mas el rus; u t Aralame, tengolo de llevar.

ARTE.

21

Este ne es adverbio afirmativo, m u d n d o l e la colocacin ; ut Jesu Christo ne omano dndereh araca, murio ciertamente J e s u Christo p o r n o s o s t r o s : de m a n e r a que en este sentido se ha de p o n e r al principio de la oracin, t r a s n o m b r e , 6 p r o n o m b r e ; pero tras el verbo, es siempre futuro. E n oraciones breves p u e d e aver duda si es futuro, afirmativo, la qual se quita con el p r o n o m b r e , 6 n o m b r e , y luego ne; ut Chne ahahu, y o cierto le amo. Per ne eherah, P e d r o m e ama cierto. Este ne es t a m b i n causal, lo mismo que t, y corresponde a para q u e ; v. g. Tahah emene, vel Tahhu emte, para q u e no a m e y o : el te es mas usado. El negativo se haze con ce. 1. che; Namboeycne, 1. chene. E s t e ce sirve a todo el n e g a t i v o ; u t JSamboey ctam, ojala no le enseara. Namboeyce amo bina, n o le huviera enseado. Namboeicy cetejoia? P u e s no le avia de e n s e a r ? Ndiccduyce amo, no fuera bien.
Del futuro perfecto. Nota 6.

Este tiempo se suple con el futuro imperfecto, p o nindole al adverbio wia, y la posposicin ymbb: u t Aman vnc ndentymbbne, avr muerto quando v e n g a s : o poniendo en l u g a r de imc la partcula am?r. ut Aman?] am nderuymbobene. L a negaciones se p u e den ver en el Cap. n .
Del Imperativo. Nota 7.

E l imperativo se usa al m o d o puesto arriba en la conjugacin, y la negacin es la que alli esta. Algunas vezes dizen vne p o r eme; y es lo mejor.

22

ARTE.

Del Optativo. Nota 8.

El optativo se h a z e con estas dos partculas ta y amo haciendo sinalefa, tm. L a qual partcula haze t a m b i n subjunetivo. Q u a n d o la oracin es absoluta, siempre es o p t a t i v o ; ut Aman tolmo, ojala y o m e m u r i e r a : pero q u a n d o la oracin es dependiente, ay d u d a si es o p t a t i v o , s u b j u n e t i v o , como en esta : Che omborm am oiquad. O es optativo, ..ojal y o le e n s e a r a , que el supiera", subjunetivo, ..si yo le enseara el supiera". P a r a quitar d u d a s se u s a destas partculas cur/', caricur, a, curia, antes del tamo, o destas rae, m, rd, despus del tamo; u t Curi chemrngat taim ahd bdpe, Curicur achemarangatu tamo rae, vel raemdrd, ojala y o fuero b u e n o , q u e y o fuera al cielo. Advirtase que m i e n t r a s mas menos destas p a r tculas se ponen, mas menos afecto explican. Vase Tolmo en el , , T e s o r o " d e l a L e n g u a .
Del Subjunetivo. Nota 9.

L o mismo que se h a dicho del indicativo, se dize del optativo, y deste s u b j u n e t i v o , que i n c l u y e en si el presente, y pretritos, y para el futuro tiene u n suplemento, que abajo se dir. Haze este modo subjunetivo la p a r t c u l a raim a m b a s b r e v e s ; ut Che omborm oiqua a, si y o le enseara, s u p i e r a ; a a d i d a la partcula tamo a la partcula raim; u t Che omborm tm oiqua a. Aadensele dos partculas rre, inm e d i a t a m e n t e despus del verbo de la p r i m e r a oracin, y am (ambas silabas largas), despus del v e r b o de la s e g u n d a : ut Che ombo rre, oiqua cun, con ramo despus de rre; u t Che ombo rrrcan oiquad, 1. oiquad rae, si yo le ense, enseara, enseasse, huviera, y huviesse enseado, supiera.

23

Ramo (ambas breves) tiene voz de ablativo abso luto; u t Ambordm, ensendole y o . Am se pone, en la p r i m e r a oracin, en la se gunda; u t Che ombormd amo oiqua ; en la segun da despus del verbo; u t Che ombormd, oiqua , am] o se p o n e en esta m i s m a segunda, antes del verbo, despus de algn p r o n o m b r e ; u t Che ombormd, ae cimo oiqua , si y o le enseara hirviera enseado, l supiera. Be am es partcula de subjunctivo, q u e sirve al preterito imperfecto y p l u s q u a m perfecto ; u t Ahechdbe am, vienilo yo, o huvieralo visto. Arecramd, amebe am, dieralo, o huvieralo dado si lo tuviera. Nda hechagicebe cima, n o lo viera yo, no lo hirviera visto. E l futuro de subjunctivo se suple destas tres m a n e ras. L a primera, quitando al v e r b o sus notas a, ere, o ; y en su l u g a r poniendo el relativo, reciproco, como la oracin lo pidiere, y p o n i e n d o rre; ut Che imboe rre, 1. R irem aliane, avien dol enseado m e y r ; Che omboerire ohne, despus q u e y o le a y a enseado se y r . La s e g u n d a m a n e r a es con la partcula raim y u n a e; ut Che imbordm alime, luego q u e le hirviere enseado me y r ; liaze rmbo p o r la p r o n u n c i a c i n narigal. L a t e r c e r a m a n e r a es con el g e r u n d i o , y u n a e; u t Hechaca tarobi, en vindolo lo c r e e r ; Imboebo alime, luego q u e le hirviere enseado y r . Del Permissivo. Nota 10. E s t e permissivo d sus segundas, y terceras per sonas al imperativo, tiene voz ele futuro ; u t Taha, y r , quiero y r . Dize tambin determinacin, y llegndosele la partcula ca es m a s clara la determinacin, y s i r v e

24

ARTE.

sola la p r i m e r a p e r s o n a : ut Tahac, determino y r m e : al plural sirve pa; ut Chahap, ea v a m o s .


Del Infinitivo. Nota 1 1 .

E l infinitivo es el verbo sin n o t a s , a, ere, o: ut Ambo, y o enseo, Mbo, ensear, o enseanca, &c. Todo infinitivo es n o m b r e , y como tal se usa con p r o n o m b r e s , con relativos, y con recprocos en todos los t i e m p o s ; u t Aipot ndeh, quiero tu yda, o t u yr, quiero que te v a y a s ; y a u n q u e es n o m b r e , rige el caso que su v e r b o p i d e ; u t Aipot nde chembo mba tbpe guarar, quiero q u e m e ensees las cosas del cielo. E l ,,que- del infinitivo no le tiene esta l e n g u a : Equhe ndbe, dize que te vayas, vete dize h ti, &c. T o d o verbo q u e se llega al verbo aipot, querer, si a m b o s se refieren a la p e r s o n a agente, el s e g u n d o se p o n e p o r principal, y aipot por infinitivo; u t Acarpota, quiero c o m e r ; Ahpot, quiero yr. Con p r o n o m b r e s se usa d e r e c h a m e n t e ; u t Checar aipot, p u e d o , o quiero c o m e r ; Ndacar potciri, no p u e d o , o no quiero comer. Los verbos aiqua, agm, se u s a n de a m b a s m a neras, p o r principal, o infinitivo; u t Aemboe qua pota, quiero s a b e r ; Aipot, qua , se querer. Si la accin destos verbos no se refiere al a g e n t e , entonces g u a r d a n el modo c o m n ; u t Peruh aipot, quiero que vaya P e d r o ; Aiqua ndeh moa, se q u e te piensas yr.
D e los gerundios, y supinos, y de sus terminaciones, excepciones. N o t a 12. y

L o s gerundios en ,,di". ,,do", ,,dum", y el supino en um" y en ,,u' , j u n t o con n o m b r e s adjectivos tienen
v

25

u n a misma terminacin, la qual en diversos verbos es diversa, como se v e r a a b a x o ; a u n q u e como mas universal se puso en la conjugacin el a c a b a d o en bo; v, g. Ahymbobo, eo docendi causa, & a d d o c e n d u m , & d o c t u m , voyle e n s e a r ; Che caeno imbobo, defesus s u m d o c e n d o . & docendi c a u s a ; Agxmjetei ymhobo, d i g n u m d o c t u ; Yyabaet ymmbegudbo, t u r p e dictu. P a r a la otra significacin deste supino in u " , j u n t o con v e r b o s , sirve el p r e t e r i t o , y el misto del parti cipio hra) Caruharra ayu, vengo de c o m e r ; Carharanguera aya, v e n g o de aver avido de cornei , y no comi. E s t e r o m a n c e b a r b a r o es necessario p a r a explicar la tuerca deste futuro misto. Nota que el g e r u n d i o in d u m " tiene la misma signi ficacin que el futuro hgum, del verbal haba, el qual futuro sirve para el futuro en r u s " ; u t hymboebo, 1. Ymboe hgum, eo ad d o c e n d u m , vel docturus. Nota tambin q u e poniendo al g e r u n d i o , supino relativos al p r i n c i p i o , y u n a e al fin significa des pus q u e . " Ymboebo ahne, despus que le a y a enseado m e y r ; Herubo tayogua, despus q u e lo t r a y g a n lo recibir.
1

Este m o d o de h a b l a r no admite reciproco, y assi no se dir Guechaca oem, escondise despus q u e lo vieron. L a misma locucin h a z e la partcula rir con r e lativo y r e c i p r o c o ; u t Herit rire tayogua, despus q u e lo t r a y g a n lo t o m a r ; Guechagvre oli, despus q u e lo vieron se fu. O t r a s locuciones pertenecientes a los gerundios vanse en la n o t a 18. del v e r b a l haba.

26

ARTE.

Terminaciones de los supinos.

L a s terminaciones de los supinos son o c h o : bo, m, m , ngd, ta, na, ca, pa; y a u n q u e en el Vocab u l a r i o " se p o n e al verbo su supino, aqui se p o n e n reglas generales p a r a c o n o c e r l o s , discurriendo p o r las letras en que a c a b a n los v e r b o s ; y primero p o r los que no tienen narigal. A. L o s acabados en a hazen bo; u t Aiquatia, pintar, yquatibo: otros en pa; u t Ayor, yrdpa, a desatar.

B.
Los acabados en b hazen pa; Ahahub, amar, hahpa; Aliendub, oyr, hendpa. E. L o s a c a b a d o s en e hazen bo; Ayerur, p e d i r , yemirbo. G. Los a c a b a d o s en g h a z e n ca; Ahechag, v e r , hechca; Apag, despertar, guipca. 1. L o s acabados en i vocal hazen bo; Aha, r a y a r ; habo. I. Los acabados en % contracta h a z e n ta; Ayopoidar, ipoita; Amombo, desafiar, ymmbita. Y. L o s en y g u t t u r a l , unos en bo, vel pa; decender, gueybo, gueypa: otros en ca; Ay, heica; Aiq, refregar, iqutca. Aguey, arrojar

0.
L o s en o h a z e n bo; Ayap, embiar, ymondbo. hazer, yyapbo; Amdnd,

ARTE.

27

E. Los en r h a z e n bo; Aypotdr, gar, dexar, heyabo.

querer, ypotbo:

Alle-

Los en u, u n o s h a z e n bo; u t Aiqub, espulgar, yqubbo; otros pa; Amboac, calentar, ymboacpa. L a terminacin bo se p u e d e u s a r en rigor en todos los verbos, a u n q u e m u y i m p r o p r i a m e n t e . L o s verbos acabados en p r o n u n c i a c i n narigal tienen las terminaciones siguientes : ci. Los a c a b a d o s en unos hazen vio; Altepea, arremeter, hepeamo ; otros, ngd; Amaenc, atalayar, manng: otros, n; Anmaena, apercebirse, guiemoanan, 1. guinmdnng, 1. guinemaham.
.

Los en unos h a z e n m; Abhe, otros ng; Ame, d a r , ym'ng; bomitar. ygu'n, 1. guigue''n, 1.

llegar, guibh'm ; otros n; Ague, guigueem.

yL o s en y narigal vocal, hazen n; ut Ani, tener, Mn%n. yLos en y y los en contractos hazen n; u t Alinai, llamar, henn. yLos en y n a r i g a l y g u t t u r a l , unos h a z e n m; Aoty, e n t e r r a r , ytym; otros en m ; Ampy, b a m balear, ympym. . Los en narigal hazen u n o s m ; Aroyro, despreciar, heroyrom : otros ng; Aono, poner, ynng.

28

ARTE. U.

L o s en u u n o s h a z e n ngd; ut Amdu, ablandar, ymdug: otros, n; Amo, ennegrecer, ymdna: otros en TOO; Acotru, a c e c h a r , ycormd, 1. </ corng. Advirtase que toda terminacin de supino es siemp r e breve.
Excepcin de los supinos.

L o s verbos (pie se siguen m u d a n , y a a d e n letras en los s u p i n o s , y assi se p o n e n a q u i . p a r a que se n o t e n , y j u n t a m e n t e sus participios en hura, q u e v a n entre parntesis. Amdmbe, dezir, ymdmbebo, ymdmbegubo (mdmbegudra). Ayepe, c a l e n t a r s e , guiyepebo, guiyepceguabo (yepeegurd) yepeehra. Ayiqu, d e s g r a n a r , yyiquibo, yytquMbo (yytquhra). Ayab, errar, yyabbo, yyabubo (yabihr). Acinga, llamar, m u r m u r a r , yiungagudbo (yngagura). Aicu, m o r d e r , ycuibo, ycuugabo (cjiugudra). Aico, combidar, ycogubo (pogura). Ayeta, sentarse, guiyetuugubo (yetuigura, har). Apot, proveerse, guipotibo (apotibae). Ayttp, sacar lo liquido, ytptbo (pthra). Aypor, usar, yprubo (gporuhr). A, comer, ygubo {guara). Aca, beber vino, cagubo (cagura). A, dezir, guiybo, eydra (hra). Aya, coger, tbo (tahra). Amoingie, h a z e r e n t r a r , ymdingibo, ymdingiebo (mdingiehdra).

ARTE.

29

Ayao, reir la m u g e r , ijagubo {y aguar ci). Allupi, subirlo, hiipbo, hupiabo (liupihra). Atpe, b a r r e r , tpeybo, ttpetbo (tpeihra). Ayahe, llorar, yyahebo, yyahegubo (yahegucira). Amombur, desafiar, ymomburubo (ymdmburhra).
De tres tiempos que sirven k nombres, y verbos. Nota l o .

T o d o n o m b r e tiene tres t i e m p o s : cue, preterito, rama, futuro, rangue, preterito, y futuro m i s t o ; p a r a el presente sirve el n o m b r e solo, y si se llega adicciones acabadas en vocal, se conserva entero ; u t Aba h o m b r e , Aba cit, h o m b r e que fu, Aba rama, h o m b r e que h a de ser, Aba rangura, h o m b r e que avia de aver sido. Si las dicciones k q u e se llegan, acaban en consonante se disfracan, t o m a n d o en si la final de la diccin quien se llegan ; u t A. r, c a e r , arer, lo caido ; cay, perderse, cayngu, lo perdido ; ma, manguera, manojo : ma, mandra, a n t i g u a m e n t e : ine, meder, m a r i d o : mano, mndnguera, los m u e r t o s : temb, tembirera, las sobras: tab, tagura, 1. tapera, pueblo despoblado. E l verbal haba haze hagucra, hagucmd, habangura. Con verbos se les h a de p o n e r participio, bae; u t Ohbe, el que va ; Ohobaecu, el q u e fu ; Ohobaerm, el que h a de y r ; Ohbae rdngura, el que avia de aver y do. Cu denota presente, y las cosas de u n g e n e r o ; Cuan gutoh, las q u e son m u g e r e s v a y a n ; Abacu topiti, los v a r o n e s solos se queden. Usase deste cu, preterito, p o r futuro, t o m a n d o el tiempo que se ha de cumplir p o r y a c u m p l i d o ; u t Ibpe dnde h hagupe aptrey yaicne, h e m o s de vivir en el cielo (adonde hemos de yr) vida sin fin.

30

ARTE.

Raima se contrapone a cuera. Este, siendo pretrito, atrae a si las cosas futuras; rama, siendo futuro, a t r a e a si las cosas p r e t r i t a s ; ut Omnbae rama, el que avia de morir, y m u r i ; y siempre es refirindose a las cosas de aquel t i e m p o , q u e p a s s a r o n antes de morir, y a las que despus sucedieron; como Cherub omdnobaerama oemdmbe, mi p a d r e que avia de morir, y muri se confesso; Cher omn'baerangura ahechg. vi el alma de mi p a d r e difunto. Rama se opone a rngu: Omnbae rngu, el que avia de a u e r m u e r t o y no m u r i ; Omnbae rama, el que avia de m o r i r y m u r i . Rama sirve de futuro in r u s " ; u t Olwbaeramch, iturus sum ego. Rngu se compone de las dos partculas rama y cuera, de suerte que es p r e t r i t o , y f u t u r o , y conforme la G r a m t i c a L a t i n a es f u t u r u m praeterito mixt. Si este tiempo m u d a esta colocacin destos dos tiempos, m u d a el sentido en c o n t r a r i o ; u t Abrngu, el que avia de aver sido h o m b r e y no lo fu; Abacuera, el q u e no avia de aver sido h o m b r e y lo fu. Ommdbaerngu, el que avia de aver m u e r t o y no m u r i ; Omnobaecura, el q u e no avia de aver muerto y muri.
Del participio hra y distincin del hora. Nota 14.

E s t e helra se forma del mismo s u p i n o , desta m a nera. T o d o v e r b o que tiene supino en bo lo pierde, y la n o t a a, ere; u t Arnbo, yo e n s e o ; Ymboe hra, el que e n s e a ; la y es relativo. L o s dems verbos que no tienen supino en bo retienen el supino, y a a d e n ra; u t Ahah, amar, hahpa, a amar, hathupra, a m a d o r ; Ame, dar, meeng, i dar,

ARTE.

31

meengra, el dador. Vase la excepcin de los supinos, que como tienen m u d a n c a , en el la tienen t a m b i n en los participios. Sacanse los que se forman de los supinos a c a b a d o s en md, md, na, que hazen en la manera siguiente. L o s que hazen supino en md, hazen mhra: u t Adty, e n t e r r a r , ytyma, ytymbdra. Los en mo, hazen t a m b i n mbra: ut Aballe, llegar, mbahemo, mbahembdra. Los en na, hazen nddra; u t Ahndt, llamar, henon, hendinddra. Hallarase en verbos activos, n e u t r o s , y a b s o l u t o s ; ut Aba ha hpdra, h o m b r e a m a d o r ; Mhorebi tahdra, anta n a d a d o r a ; Pohngv tea meengra, pocin que mata. Bo significa el que c o n t i e n e , como hdra el que h a z e : tiene sus q u a t r o t i e m p o s ; bo, botera, boram, bornguera: Ilahpdra, el que a m a : hahub, el q u e contiene en si el amor. U s a s e con n o m b r e s ; ut Hub, el herido con flecha. Del Participio Pira. Nota 15. Este participio passivo de presente, se forma con la partcula pira, que esta adelante p o r verbo passivo. Ymbopra che, doctus s u m , y o soy e n s e a d o : el p a r ticipio de futuro passivo en d u s " , se forma con el mismo pira y rama; u t Ymbo prdm che, docendus sum. Del Participio Bae. Nota 16. Este bae aadido al v e r b o , dize el q u e " : Ombobae, el que ensea, y tiene fuerca de sum, es, fui: ut Ymdrangatbae che, yo soy b u e n o , b el que es bueno soy yo. Tiene los tiempos dichos comunes a los nombres. Vase la N o t a 1 3 .

AETE.

Del Participio Tem.

Nota 17.

Esta partcula tem es p a s i v a : p u e s t a antes del verbo en l u g a r de las notas a, ere, o, liaze p a r t i c i p i o , y tiene p o r relativo h, y p o r reciproco gu, y si le antecede n o m b r e , o p r o n o m b r e , m u d a su t, en r; ut Temlmbo el discpulo, cherenrnbo, mi discpulo, hemmbo, ejus discipulus, guenumbo, suus. Tiene los tiempos dichos en la N o t a 1 3 . Sirve h solos activos s i m p l e s , y c o m p u e s t o s ; ut Ahaih, y o a m o ; cherembich el que yo amo, b es a m a d o de m i : cheremmbo aba, el que fu hecho h o m b r e p o r mi. Con absolutos y n e u t r o s en l u g a r de tem, se usa el pretrito del verbal haba; u t Amencia, casarse, cliemend hagu, con quien m e cas. H a z e tmbi con verbos que comienzan p o r v o c a l e s ; u t Cherembich, el que yo a m o ; cherembiarec, lo que tengo. Con los q u e comienzan p o r consonantes pierde la b: u t Cheremlmmbe, lo que y o d i g o : a u n q u e esto no es t a n preciso, y assi se o c u r r a al uso. N o t a p a r a el uso deste participio. E l n o m b r e que esta- al principio b fin de la oracin es p a c i e n t e , y el inmediato al verbo h p a r t e ante es a g e n t e ; v. g, Ncle cheremmbo, 1. Cheremlmboe nd, t u eres mi disc p u l o ; Tpe cherembiapa, Dios es k quien obedezco; Chua Per rembiapia, J u a n es obedecido de P e d r o ; Pabe rembiahc Tupa, Dios es a m a d o de t o d o s ; Che Per rembiah, yo foy a. quien P e d r o a m a . E n verbos n e u t r o s suple este m o d o ele dezir haba; u t Pahengat quhtyeh Tupa, a quien todos temen es D i o s ; Cheyerureh, lo que pido. E s t e tem se usa a b s o l u t o ; ut Tembiaih, lo a m a d o ; tembi, lo comestible, temlmborr, lo q u e se padece.

AETE.

33

Tambin se le quita el te; u t Mimboqae, en ojas; Mbiah, lo a m a d o .


Del verbal haba. Nota 18.

lo assado

Esta p a r t c u l a haba a a d i d a al v e r b o significa tiempo, l u g a r , i n s t r u m e n t o , c a u s a , y m o d o con q u e se haze la cosa; u t Canillaba, tiempo de comer, &c. L a posposicon pe limita este haba a lugar solo; Caruhpe. el l u g a r d o n d e se c o m e ; caru hagupe, d o n d e se comi; caruha guarne, donde se h a de c o m e r ; carhabangupe, d o n d e se avia de aver comido. Tambin se t o m a p o r el estado en q u e esta la cosa, 6 p e r s o n a ; u t Omendahpe tma', y a esta en tiempo de casarse; Ybahape mc, esta y a la fruta en tiempo de comerse. Con este haba y la p a r t c u l a tina se haze u n modo de h a b l a r i m p e r s o n a l ; ut Heruab tmdpa, hase t r a d o ? Nda heruhbi, no se h a t r a d o . Y p a r a q u a n d o se p r e gunta se note q u e siempre es con n e g a c i n ; u t Nda heruhbi panga, n o se ha trado'? Nimdndohbipang? no se ha e m b i a d o ? L a respuesta con dos negaciones es afirmativa, Nda heru hbieymi, h a s e trado, n o se h a dexado de traer. Sin negacin se p r e g u n t a m u d a n d o en pe el ha del haba, y entonces se limita a tiempo; ut Iieruhpe mpanga? es y a tiempo de traerlo? Caruhape imapanga, es y a tiempo de c o m e r ? Aadiendo a este haba la partcula m haze voz de ,.,por"'; ut Oemboarayt bamd chererecon. tieneme por terrero de sus b u r l a s . Suele el haba p e r d e r el ba en este m o d o de dezir; u t Neengmd, frase, o p r o verbio, pro Nehebdm.

34

ARTE.

Hazese con este haba el g e r u n d i o en di aadiendo siempre el adverbio vnd; u t Nemboehbm, y a es tiempo de r e z a r ; HerubBma, y a es tiempo de t r a e r l o ; p a r a lo qual sirve solo el presente, del haba ; jiorque el ligudmd, corresponde al supino y g e r u n d i o in aduni"', como se dixo en la N o t a de los Gerundios. L a y q u e se puso en este haba es relativo, y se p o n d r o reciproco, siendo necessario ; u t Che ornbo hagura omdmbe, refiri lo q u e le ense ; Cheymbo hagura amdmbeuyeb y chup, repetile lo que le avia enseado yo. E s t e haba con bina tiene voz de preterito imperfecto, p l u s q u a m perfecto, y futuro perfecto, y p u e densele aadir au, vel aa, 1. tez, q u e denotan m a s la imperfeccin destos tiempos ; ut Ang checari habdcibia\ aora avia de aver comido ; Ang chehohabaa (sin bia) a g o r a avia de yr, aver y d o . Cuibae chemomend potah tet, 1. haba, 1. hdbia, aquel es con quien m e q u e r i a n avian querido casar. Tiene voz passiva, impersonal de parte del agente ; u t Che na cherdhuhibi, n o se m e a m a ; Nache porandu hab, no se m e p r e g u n t a ; Nache por acalibi, n o se me busca de comer. C A P I T U L O VI. D e la t r a n s i c o n del v e r b o activo.

Si la t e r c e r a persona es acusativo, y la p r i m e r a s e g u n d a la q u e haze, n o a y d u d a en la oracin; u t Ambo Per, ense a P e d r o . Erembo Per &c. E n las terceras personas a y d u d a entre si, y esta se quita p o r las circunstancias, m a t e r i a de que se t r a t a ; ut Per oicoo, P e d r o comi carne, claro es que

ARTE.

35

Pedro es nominativo de cualquiera m a n e r a que se ponga antes, 6 despus, a u n q u e lo ordinario es p o n e r primero la persona agente, y luego la paciente, y luego el v e r b o ; ut Per coa ot. Q u a n d o a y igualdad entre agente y paciente, y se muda, la colocacin dicha, q u e d a n d o el verbo en medio de ambas personas, siempre ay d u d a ; u t Per omboe Chua, d u d a s e quien es el agente, acudase entonces a los participios hura, y pira: u t Per ymboehra, Chuaimboepra; P e d r o es el que ensea, J u a n es el enseado. E n todas las dems personas pierde el v e r b o su n o t a , y en su l u g a r se p o n e el acusativo i n m e d i a t a m e n t e antes de v e r b o ; v. g. Per chembo, P e d r o m e ensea; Per nde mbo, P e d r o te ensea. Y si se interpone algo entre el p r o n o m b r e , y verbo, se repite otra vez el p r o n o m b r e ; ut Nde curi nde mbone, a ti despus te e n s e a r n ; Che chmndrire chetyne, a mi m e enterrarn despus de m u e r t o . Los p r o n o m b r e s ore y and, q u e en los verbos activos son acusativo, en los n e u t r o s son n o m i n a t i v o ; ut Ore ron, ande ron, nos h o l g a m o s . Tambin se suele p o n e r relativo de p e r s o n a paciente, a u n q u e se p o n g a el mismo p a c i e n t e ; ut Che Per y mbo ramo, 1. Che Per mboramo, enseando yo (\ P e d r o ; Chemba rerrdmo, 1. Chemba herrdmd, en t r a y e n d o y o mis cosas; y repetido el p r o n o m b r e ; ut Che Per che ymbordmd checanene, c a n s a r m e en ensear a P e d r o ; Che Per che ombormd oiqua une, sabr P e d r o si m e canso en ensearle; 6 con las n o tas a, ere, o &c.; u t Chemba arrdmd, t r a y e n d o yo mis cosas.

i
36 ARTE.

Siendo la persona de a m b o s n m e r o s nominativo, y la s e g u n d a acusativo, se usa destas notas de acusativo, oro p a r a singular, y opa para p l u r a l .
Singular.

Che orombo, Che opombo,

Yo te enseo. Yo os enseo.

Plural.

Or orombo, Nosotros te enseamos. Or opomho, Nosotros os enseamos. Y corren p o r todo el verbo con sus p a r t c u l a s que lo varan. Siendo la segunda de a m b o s n m e r o s nominativo, y la p r i m e r a de ambos n m e r o s acusativos, a la s e g u n d a p e r s o n a de singular agente sirve ep, que es t u " , y a la segunda de p l u r a l epyep vel peyep, vosotros.
Singular.

Chemboep, Chembo epeyepe,

E n s a m e tu, b t u m e enseas. E n s e a d m e vosotros, o enseaisme.


Plural.

Oremboeep, E n s a n o s tu, 6 tu nos enseas. Oremho epiyep, E n s e a d n o s vosotros, b enseaisnos. Esta transicin corre p o r t o d o el verbo, poniendo ep, 1. epyep, al fin; v. g. Chemboe ep, t u m e enseas, Chemboepeyep hia; Chemboepeyeperac: Chemboe peyep, i m p e r a t i v o ; Torembo peyep, permissivo, 1. Tachemboe peyep; e n s e a d m e vosotros, Chemboe tamo pjeyep rae; Chemboermo peyep, subjunctivo; Chembo ep ndicatu, no es bueno que t u m e ensees, infinitivo; Chembo epne, f u t u r o ; Chembo epeyepbo, gerundio.

ARTE.

Nota. E s t a s transiciones, compuestas con n o m b r e s , sirven de p r o n o m b r e s t u u s y v e s t e r ; v. g. Oroamboebo ayu, v e n g o a ensear a t u s hijos; Oroa bodngd o.yu, vengo a hazer tu A -estido; Ndaeroydy orombae ay, no p o r esso h e t o m a d o tus cosas. Lo m i s m o es en el p l u r a l ; Opombaf, rechace aya, vengo ver vuestras cosas. A a d i d a ti este op la p a r t c u l a ra, que significa executar la cosa con otro (que se puede ver en el . . T e s o r o " Ro. n. 1.) significa exercitar con v u e s t r a s cosas" ; u t Opo roamhoeboay, vengo a ensear a vuestros hijos; Oporo abyucboay, vengo k m a t a r vuestra g e n t e ; Opombaereh aymandd guitecbo, h u r t o vuestros bienes. El oro, como ya se dixo, es a c u s a t i v o ; Cheoroyucd, yo te m a t o : pero en v e r b o s activos es n o t a de la primera p e r s o n a del p l u r a l exclusiva; ut Orombo, nosotros e n s e a m o s : y en los n e u t r o s y absolutos que se c o n j u g a n con n o t a s a, ere. o: ut Oroyerur hec, pedrnoslo: Oromnd, m o r i m o s . E n los n e u t r o s y absolutos con p r o n o m b r e s sirve or: ut, Oremndd mbaereh, h u r t a m o s : Orerori, h o l g a m o n o s . L a s e g u n d a p e r s o n a del p l u r a l , respecto de la tercera, haze la oracin a m b i g u a ; v. g. Pembo Pera, el pe es acusativo, y es n o t a de v e r b o , y p r o n o m b r e , y a u n q u e pee, tiene dos e en composicin pierde la u n a , y assi q u e d a la oracin d u d o s a , si P e d r o ensea, 6 es enseado. P a r a quitar d u d a se h a de p o n e r el p r o n o m b r e agente e n t e r o ; Pee pemboe Per, vosotros enseis h P e d r o . E n los v e r b o s cpie comiencan por no, h, r, se quita esta duda, p o r q u e t o m a n nd, 1, ne: ut Per penderh, P e d r o os lleva; Pera penendhe, P e d r o os saca.
a

38

ARTE.

Ocho Notas sobre las transiciones. Nota primera.

L o s verbos q u e comiencan p o r No, 1. yo, fuera de las notas a, er, o, con las transiciones, oro, op, y con los p r o n o m b r e s , p i e r d e n el no, 1. yo, b le retien e n a d libitum, u t Anona, p o n e r ; Cheno, 1. Cheono, m e p o n e n ; (Jrono, 1. Oroono, y o te p o n g o ; Opona, 1. Opoono, yo os p o n g o a- v o s o t r o s : Ayoh, hallar, Che orohrmd, 1. OroyoJiram: Cheopohrm, 1. Opoyohurmo, hallndoos yo. 0 ? ' o , y Oj se usan en todos los t i e m p o s , y m o dos ; Orohi, de presente, yo te hallo; Orohurm, &c. El p r o n o m b r e nde no se u s a en i n d i c a t i v o , y assi no se u s a Che ndehu, y o te hallo, sino solo en s u b junctivo, y optativo, con la p a r t c u l a ramo; ut Che ndehrmd, h a l l n d o t e y o ; Che ndehurmd tamo; Chey yohrmd, hallndolo y o : Chepeyohrdmo, 1. Pehurdmd, hallndoos a vosotros.
Nota segunda.

L o s verbos que a d m i t e n y relativo despus de la n o t a a, con estas trasiciones, lo p i e r d e n ; u t Ayquba, a b a r c a r ; Che oroqudbci, y o te abarco. P e r o los que tienen y no relativo, sino propio, siempre la conserv a n ; ut Ayt, a r r o j a r ; Oroit, yo te a r r o j o ; Opoyt, yo os arrojo a, vosotros.
Nota tercera.

Los v e r b o s q u e comiencan p o r a, con estas transiciones, p i e r d e n la ; u t Aabd, y o le a b r a c o ; Oroaba, y o te a b r a c o ; Opoab, yo os a b r a c o ; Acri, r a s g u a r ; Orocar, Opoacr. Y si dize Orob, &c. entonces n o es transicin el oro, sino nota de p r i m e r a p e r s o n a de p l u r a l exclusiva: u t Orob, nosotros a b r a c a m o s .

ARTE.

39

Nota

quarta.

Los verbos activos que comiencan p o r yd, pierden la y con esta transicin; u t Ayac, y o le r i o ; Groac, yo te r i o ; Opoac, yo os rio. Ayab, e r r a r ; Oroab. Ayahot, c u b r i r ; Oroahut. L a r a z n e s , que aquel ya corresponde le" relativo, el qual no se p u e d e hallar en la transicin de p r i m e r a h segunda, p o r q u e su romance es yo t e " , &c. Los verbos q u e no son activos, es necessario q u e los h a g a activos la partcula mu, p a r a que en ellos se use esta t r a n s i c i n ; ut Ayahe, llorar; Oromboyahe, h a g o t e llorar; Opomboyahe, h a g o o s l l o r a r ; Ayah, b a a r s e ; Oromboyah, yo te h a g o b a a r ; Opomboyaliu, y o os h a g o b a a r .
Nota quinta,

Los verbos q u e comienzan p o r no, ro, con los p r o n o m b r e s reciben re: u t Andh, s a c a r ; Cherendh, me sacan. Aroiquie, e n t r a r l o ; Chereroiqaie, m e entran. E n los relativos y recprocos p i e r d e n la r; Hendhe, le s a c a n , Guendheramd, sacndolo.
N o t a sexta.

L o s verbos dichos, q u e comiencan p o r no, r, con los acusativos oro, opa, reciben gue; u t Andh, che orogunohe, y o te s a c o ; Che opoguenhe. Y lo mismo es con las t e r c e r a s personas de a m b o s n m e r o s ; Per oguenohe, P e d r o lo saco. Estos dos verbos Ay, arrojar, Aiquie, entrar, a u n que no comiencan p o r las letras d i c h a s , reciben re con p r o n o m b r e s , y n o m b r e s , y tienen relativo h y reciproco gu: Chereit, m e a r r o j a ; hei, gue; Chereiquie, mi e n t r a d a ; heiquie; gueiquie.
d*

40

La misma regla g u a r d a n todos los verbos q u e r e ciben la p a r t c u l a ro de composicin; u t Aroegudhe, h u y m e con el; Cherero eguahe. h a z e m e liuyr consigo.
N o t a sptima.

T o d o v e r b o activo y n e u t r o , q u e admite las n o t a s a, ere. o, p u e d e p e r d e r sus notas, y en l u g a r de ellas admitir p r o n o m b r e s , y relativos antes de si, y al fin u n a y; v, g. Aroyro, y o desprecio; Che heroyrni, y o lo d e s p r e c i o ; Ambof, e n s e a r ; Che ymbom, yo le en seo. E n los dems m o d o s fuera del indicativo, pierde la y final; u t Che ymboeramo, ensendole y o .
Nota octava.

L o s verbos q u e corniencan p o r h en composicin, la suelen p e r d e r 6 retener, a d l i b i t u m : v. g. Ahah, a m a r : Oroah, 1. Orohh, y o te a m o . Lo m e s m o es q u a n d o se c o m p o n e n con los recprocos ye, yo; Ayeathv, 1. Ayehaih, yo m e a m o ; Oyoah, 1. Oyohchv, ellos se a m a n .

C A P I T U L O VIL E x p l i c a c i n d e l o s r e c p r o c o s g, o, y r e l a t i v o s /, y. D i x o s e en el n o m b r e q u e t o d a p a r t e de la oracin c o m e n c a d a p o r r, t, h, q u e se m u d e en r 6 q u e de q u a l q u i e r a m a n e r a se le llegue r, tiene p o r relativo h, y g p o r reciproco, la qual tiene u despus de si, si el n o m b r e de s u y o n o la tiene. Y q u a l q u i e r a p a r t e

ARTE.

4L

de la oracin, que no comienza p o r las letras dichas, tiene p o r relativo y y p o r reciproco o. Estos recprocos n o solo se hallan en oraciones q u e propiamente son de reciproco, sino t a m b i n en oraciones, que p a r e c e dizen relacin, p a r a lo qual se da la regla siguiente: T o d a s las vezes, que la accin o passion se reflecte al agente o paciente, en recto o en obliquo, ora sea reciproco conocido, o r a se d u d e si es relativo, siempre se usa de g, 1. o\ nt
De reciproco:

Per gbao ha h, oc ab, P e d r o a m a a su p a d r e , y a, su m a d r e . Ace opopip guemqi ohec. el h o m b r e con sus m a nos b u s c a su sustento.
De reciproco in obliquo:

Arobid Tupa opacutumbae, guemimbotara rupioya creo en D i o s , que crio todas las cosas p o r su voluntad. Tupa ohaih guorpape oquaitagu mboayehra, Dios ama a los q u e con gusto c u m p l e n sus preceptos.
De relacin:

Oymepir guecdrmd, Per ocar opoirm, comer. Tupa oporah, tambin ama.

a y pescado si lo b u s c a n . come P e d r o , si le d a n de

De passion:

guhhctmd,

si Dios es a m a d o el

42

ARTE.

Iba oabqurmd, se corrompe.

y y%,

si es m a n o s e a d a la fruta

De impersonal:

Gueoirmo one, v e n d r si lo l l a m a n ; Omdndramd, oline, y r a si lo embian. P e r o si la accin se termina a cosa agena, se u s a de relativos y, h; ut Per ohch Tupa imbae abe, P e d r o a m a a Dios, y a las cosas de Dios. L a misma regla g u a r d a n los verbos n e u t r o s : ut Cherort, yo me a l e g r o ; Per horramd cheab cher orine, alegrndose P e d r o y o t a m b i n m e holgar. E n los verbos activos la oracin de reciproco o tiene equivocacin con las terceras personas de a m b o s n m e r o s , pero como estos recprocos d e p e n d e n de otras oraciones, estas quitan la equivocacin; v. g. Oyuc r'yre olio ibpe, luego que le m a t a r o n fu al cielo: este es reciproco.
Excepcin.

Sacase el m o d o de hablar siguiente, que a u n q u e tiene voz de r e l a t i v o , siempre tiene notas de recproco g, o, antes del n o m b r e , y despus bo, y significa el m o d o de estar: el bo es breve, y en vocablos narigales har md; Opucbo, a lo l a r g o ; Em.oy opucvho, poni a lo l a r g o ; Opucvho chem, p s o m e a lo l a r g o . 0acamo, de cabeca, Opotiabo, de pecho. Oayiibo, del pescueco. Gquebo, de lado. Opbo, de manos. Opbo, de pies. Opbo, por el pellejo.

ARTE.

43

Guebbo, de n a l g a s . Obapibo, boca abajo. de codo. Oatucttpbo. de espaldas. Guenbngamo. Guenpamd, de rodillas. Obbo, atravessado. Guacapbo, de barriga. Guqubo, p o r la p u n t a , Guoptabo, por el cuento. Todos los quales, y los dems que se componen assi, se u s a n en sentido de estar, p o n e r , caer. C A P I T U L O VIII. Del verbo
Afirmativo.

passivo.
Negativo.

Presente.

Ymboepira che, y o soy enseado, el enseado soy y o . 1 mboepra nd, tu eres enseado. Ymboepira cuibae. aquel es enseado. I mboepra or, 1. vand, n o sotros somos enseados. }mboepra pee, vosotros sois enseados. Ymboepira cuibae, aquellos son enseados.

Ymboeprema che, y o no soy enseado. Ymboepreg nde, t u no eres enseado. Ymboepreg cuibae, a q u e l no es enseado. Ymboepregma or. 1. vande , nosotros no somos enseados. Ymboepreg p ee, vosotros no sois enseados. Ymboepreg cuibae, a q u e llos no son enseados.

Preterito. Ymboepirra enseado. che, y o fuy Ymboeprerey che, fuy enseado. y o no

44
Afirmativo.

ARTE,

Futuro.

Negativo.

Ymboepirama che, y o ser e n s e a d o , o el que lia de ser enseado soy yo.

Ymboeprmegma che, 1. Ymboeeypram che, yo soy el que no a de ser enseado.

F u t u r o , y pretrito mixto.

Ymboepr(higuera che, el q u e avia de a ver sido enseado soy y o .

Ymboeprdnguereg che, 1. Yriiboeey'pr triguera che, el que n o avia de a v e r sido enseado soy y o .

Nota primera.

E s t a l e n g u a no tiene m a s passivos que esta voz pira, la q u a l se j)ono al fin del v e r b o antecedindole relativo h vel y como el verbo lo p i d i e r e , y despus del pra los p r o n o m b r e s ; y tiene los q u a t r o tiempos dichos, dems de los q u a k s corre p o r todos los tiempos, y m o d o s del v e r b o , con las partculas, 6 adverbios arriba explicados; v. g. Ymhoepra che bina') yo avia sido e n s e a d o ; Ymhoepra rac che, vel Yrnhoeprmc naco che, yo fuy enseado. E l futuro es el y a dicho en el e x e m p l a r ; Ymboeprmd tamo che, ojala, yo sea, fuesse, b aya sido enseado. F r e q u e n temente se llega al v e r b o Ayc, q u e es ser, b estar, y la partcula ramo; u t Ymboeprmd aic, yo soy ens e a d o ; Ymboeprmd ereicd, t u eres enseado &c.
Nota segunda.

A vezes en l u g a r de pira dize mbra, y se le suele a a d i r letras a causa de las finales de los verb o s ; p a r a lo q u a l se note lo siguiente:

ARTE.

45

Los verbos a c a b a d o s en vocal, sin nariz, n o m u dan letra a l g u n a : utAyap, h a z e r ; yyapopra, lo lieclio. Los a c a b a d o s en consonante t o m a n y antes e\ pira; ut Ahahub, hafiubipira, el a m a d o ; Ahechag, hechagipra, el visto. Los a c a b a d o s en a, e, o, narigales hazen mbra; ngymbra; ut Alicia,, hngimbra, 1. haambira, p r o v a d o : Amee, y mee ngymbra, lo dado, 1. ymeembra. Amo no\ ymonodmbra, lo j u n t o . Los a c a b a d o s en y t o m a n ny, lo d e x a n : u t Amo y, poner, ymdynymbra, 1. yinonibra, lo puesto. Los a c a b a d o s eu i. liazen mbra; amdil, ymombira, ennegrecido. Este pra sirve p o r el v e r b a l en ,,bilis"; hahubipirdm, a m a b l e . CAPITULO IX. Del verbo neutro. T R E S diferencias ay de verbos n e u t r o s . L a primera conjugados con n o t a s de activos a, ere, o &c. Los quales se conocen ser n e u t r o s p o r no tener acusativo p a c i e n t e , sino a l g n caso con posposicin: y tienen los mismos tiempos que el v e r b o a c t i v o , y carecen del participio tem y de pira. Tienen estos v e r b o s y los absolutos en el gerundio, y supino estas n o t a s gui, e, o, p a r a s i n g u l a r : oro 1. ya, pe, o, p a r a p l u r a l ; v. g.
Singular.

Ahguimnom, Ereh emndm, Oli omandmd,

V o y a morir. V a s a m o r i r tu. Va a m o r i r aquel.

46

ARTE.

Plural.

Oroh oromnomo. Nosotros v a m o s a 1 ah yeimnmo, morir. Peh peinnomo. Vais a morir vosotros. Oh omnoin, V a n a m o r i r aquellos. L a s mismas partculas tienen en el g e r u n d i o y supino. Los verbos activos hechos absolutos con la partcula poro', u t Ahgui poromboho, voy a ensenar. Y tambin las a d m i t e n , q u a n d o al g e r u n d i o , b supino se llega el reciproco ye: u t Ahgui yeyucbo, voyme a matar. Nota. U s a n m u y frequentemente estas notas gui, e, o, p a r a cu jo uso se advierta que siempre el segundo verbo a de apelar sobre el p r i m e r o , b p e r t e n e c e r al mismo a g e n t e ; ut Guihbo aptane, si v o y m e qued a r ; Ehbo erecarne, si vas t u c o m e r s ; Ohboo maane, si el va el morir. P e r o si el s e g u n d o verbo pertenece a otro sujeto, no se h a de usar de las dichas notas, sino de retino, en l u g a r de ellas; ut Che hrmd cherobai, yendo yo me e n c o n t r ; Ndehrmd horne, si t u vas el se h o l g a r a ; Yhormo oyabne, si el va el otro se huyra, La s e g u n d a m a n e r a de verbos n e u t r o s se haze con p r o n o m b r e s en lugar de las notas del v e r b o activo a, ere, o &c. Y tienen t o d o s los tiempos q u e se pusieron en la conjugacin general.
Afirmativo. Presente. Negativo.

Chemendu, acuerdo. Nde mendu, acuerdas.

yo m e t u te

Nache meneluri, acuerdo. Nande me'nduri, acuerdas.

no no

me te

ARTE.

47
Negativo.

Afirmativo.

Presente.

Nimaenduri, no se acuerda. Noremnduri, nosotros. Nivandemdi'ndiiri. no nos acordamos. Pemaendud, vosotros. Nape mdenduri, no os os acordays. acordis. Ymenda, aquellos se Nimaenduri, aquellos acuerdan. no se a c u e r d a n . Estos verbos tienen sus relativos y recprocos, p e r o ntese que la y, en las terceras personas destos verbos, no es relativo, sino nota de verbo, que sirve a las terceras p e r s o n a s ; v. g. Per ymaendu ramo, acordndose P e d r o . La tercera m a n e r a de verbos n e u t r o s es de los que se luizen de n o m b r e s s u s t a n t i v o s : ut Ah, h o m b r e , che aba, soy h o m b r e : o de n o m b r e s adjectivos: u t Mrangatu, b u e n o ; chemdragat, yo soy b u e n o . Estos verbos son en dos m a n e r a s , unos que comicncan por t, h, que las m u d a n en r, en composicin, y destos se dize lo mismo que diximos de los n o m b r e s comencados p o r las dichas letras, que tienen p o r relativo h y p o r reciproco gu: v. g. Taci, enfermedad: cherac, estoy enfermo: hac, est enfermo; guacramo, reciproco. E n lo dems signe la conjugacin general. De los que comiencan p o r las dems letras fuera de las dichas, no ay q u e n o t a r p o r q u e todos siguen la conjugacin general, y tienen p o r relativo y y p o r reciproco o: u t Aba, h o m b r e ; che aba, soy h o m b r e ; yaba, oab: Mardgatu, b u e n o ; che mrangat, yo soy b u e n o ; ymarngat. omardngatv. Su negacin es

Ymaendu. cuerda.

aquel

se a-

48

ARTE.

la c o m n Na, 1. naia al p r i n c i p i o , y una // al fin, 1. rgy, q u a n d o se denota s u m , es. l'uy : corno se dir. C A P I T U L O X. D e la f o r m a c i n de v e r b o s n e u t r o s en a c t i v o s c o n la p a r t c u l a mo v e l mbo, ro 1. no. Los verbos n e u t r o s se liazen activos con las partculas rno 1. rubo, q u e son u n a m i s m a cosa, y con ro, 1. no, que t a m b i n son lo m i s m o ; dize no, por las dicciones narigales, con quien se j u n t a ; u t Anoce, a c a r r e a r ; Anhe, sacar. Sa c a n s e ; Aroman?!, morir j u n t o s : Ar o) alie, hazerlo llegar; a u n q u e son narigales, con los quales, y con los dems eomencados p o r las dems letras se usa ro: u t Arod, caer j u n t a m e n t e : Arob, Arocac, acercarlo j u n t a m e n t e . P o n e n s e las dichas p a r t c u l a s entre el n o m b r e y las notas del verbo, p a r a hazer v e r b o activo; v. g. Forcing, h e r m o s o , cheporng, y o soy hermoso, amdporang, bagolo hermoso, y es v e r b o activo, Yeb", buelta, ageb, ambogebt, arogeb, bolverlo. Md, rubo, se diferencian de la p a r t i a u l a ro, en que la accin d e md, se refiere solo al p a c i e n t e : u t Ambobahe, h a g o llegar, no llegando y o ; Arobahl, hgalo llegar, llegando yo. E s t e mu, p o r ser n a r i g a l , recibe en composicin, ng, iiib, nd; ut Acar, amdngar, d a r de c o m e r ; Opab, amdmbab, a c a b a r l o ; Ocorog, amdndorog, rasgar. La partcula ned se pone al fin de v e r b o , y a u n q u e es semejante al md difiere en q u e ucd haze hazer la co-

ARTE.

49

sa por t e r c e r a p e r s o n a ; ut Aijap uc, hagolo h a z e r ; Amnd uc, h a g o que lo embien. Los verbos d i c h o s , que se hazen activos con m, se tornan a hazer n e u t r o s con el reciproco y vel "e, retiiendo las mismas p a r t c u l a s , que los h a z i a n activos; u t Cheror, a l e g r m e , es a b s o l u t o ; amboor, alegrar otro, es activo. Aemboor, b a g m e alegrar, se haze otra vez absoluto. Y se p u e d e repetir dos vezes el y vel e: u t Amone' mmbe, h a g o q u e se confiesse; Anemone mmbev, confiessome, b h a g o que rae confiessen. CAPITULO XI.

Del v e r b o s u b s t a n t i v o s u m , es, fui, y de las negaciones, Todos los n o m b r e s , que conjugados con p r o n o m b r e s se hazen verbos, incluyen en si a sum, es, fui, en significacin de ser, y t e n e r : v. g. Marangat, bueno, chemarngat, y o soy b u e n o . Che ab, yo soy h o m b r e . Conjuganse como el v e r b o n e u t r o : Che ab, cubae ab, &c. L a negacin es la c o m n na, 1. nda, y ruguen, al fin; ut Nachemba ruguen, n o es la cosa m i a ; o una y al fin, y entonces dize no t e n e r ; u t Nachembaei, no tengo cosas. Con estos verbos, q u e d e n o t a n k sum, es, fui, se anteponen, b p o s p o n e n ad libitum los p r o n o m b r e s ; ut Aba marangat che 1. Che ab marngat, soy hombre h o n r a d o . Ey, 1. y es otra n e g a c i n , la qual se p o n e al fin del verbo, en todos sus tiempos, y m o d o s ; u t Ayapoey, no lo h a g o . Ayapoeyne, n o lo har, y m a s fre-

50

ARTE.

quenteinente desde el subjunctivo a d e l a n t e ; ymboeymm, no le enseando yo, &c.

ut Che

Q u a n d o la negacin na antecede a diccin comencada p o r vocal, pierde su a y en l u g a r de ella entra la vocal de la diccin, a quien p r e c e d e ; v, g. Omboe, aquel e n s e a ; Nomboel, a q u e l no le ensea. Si encuentra con consonante retiene su a; u t Amombe, d i g o : Nanimbeui, no digo. Bugud es adverbio afirmativo, lo mismo que cierto", c i e r t a m e n t e ; ut Ayapu rugad, cierto que lo hago. Ahdrugudyc, cierto que m e v o y . U s a n l o 'requentem e n t e en la n e g a c i n ; u t Na guiembobu rgg ayn, cierto q u e no vengo a aprender. Ohnigupng? es cierto que se fu? Ndohorugal, no es cierto q u e se fu,
u n

Con la negacin ey, y u n a e, oon el permissivo se haze esta voz a u n q u e " ; u t Erahd y chip toeyrnb, llvase lo, a u n q u e no lo coma, b a y a de comer. Toma, rube, p o r la p r o n u n c i a c i n n a r i g a l . D o s negaciones afirman; u t Nambo eyrni 1. Naraboei eynlgua, cierto que no lo dexo de e n s e a r ; Eporey wi, dexalo, sultalo, no lo t e n g a s ; Emombe ey mi que, mira q u e no lo dexes de dezir. T a m b i n afirman tres n e g a c i o n e s ; p o r q u e la ultima negacin no tiene mas tuerca q u e de repeticin; ut Nda ha lu ey eymy, n o lo dexo dexo de a m a r ; Nda haihui ey eymbicne, n o lo dexare dexar de amar. 1. Ndahathy ey eymbic rgdyne, ciertamente que n o lo dexare dexare de a m a r . Con tey y u n a negacin afirma; u t Ndere-yucyctyne, n o lo dexes de matar.

ARTE.

51

CAPITULO XII. D e la f r e q u e n t a c i o n , y r e p e t i c i n de los verbos, y nombres. l i a repeticin de los v e r b o s , y n o m b r e s en esta lengua, es m u y usada, graciosa, y elegante; significa frequentacion, 6 hazer en g r a d o s u p e r l a t i v o , o succesivamente, o p o r m u c h a s partes, 6 p o r elegancia, y gracia; u t Acantear guitecbo, ando comiendo siempre; Ayerur rur, pidolo m u c h a s v e z e s ; y siempre se repiten las dos ultimas silabas del v e r b o , 6 n o m b r e , y si es disilabo se h a de repetir todo entero; wtAn, a, como m u c h o . Ap, cipo, a n d o saltando.
Excepcin primera.

Los acallados en estos contractos, an, ai, el, e, ?f, , u, que se p r o n u n c i a n con solo u n tiempo, dexan la ultima, letra, y la t o m a n en la repeticin; u t Acc, quemarse, Ac acdt, yo m e q u e m o , y assi los que se siguen. Ayohe, labar, Ayoheyohei. AbohTi, cargarse, Abohbohu. Ayopot, dar algo, Ayop yopo. Orecui, caemos, Orec recia. Chepe, tengo podre, Chep chepe. Ammongarau, desconcertarse, Aemongar ngara. Amdmboi, desafiar, Amomb momboi, Aeicv, temblar, Acc cci. Aheyi, rascar, Alxey Jieyt. Alienta, llamar. Alieno hend. Abequ, tirar, Ahequ heqwii. Ahbcoi, cabar, Ahldc btcoi. Aymaei, repartir, Ayrna rnaet.

52

ARTE.

Ayjcui, rebol ver, Aytapt, arrojar, Atd, tocar, Oroyeo, nos v a m o s , Ayoya, r e y r s e de otro, Amyl, menearse, L o s a c a b a d o s en ya contractos dicha sino la c o m n ; u t Ahecobi, estar p o r otro, Aheyd, dexar, Aipry, encestar, Arabia, creer, Api, apartarse.
Excepcin

Aijpic pcii. Aytap ap. Anuid vdtcn. Oroyeoyeo. Ayoyyo yai. Amymyl. no siguen la regla Aliecobid cbi. Aheyd, hey. Aipry por ya. Arobia robid. Apid apid.

segunda.

L o s verbos siguientes no repiten las dichas silabas, sino u n a : Amocng, tragar. Amccdng. Ac, llegar. Aci c. Acog, soltarse. Acocog, 1. Acoacog. Ace. salir. Acece. Apa, saltar. Apop, 1. Apa ap. Orondur, h a z e r r u y d o y e n d o ; Oronduru rn, 1. Orondur Ndur. Q u a n d o se a a d e al verbo esta partcula, generalm e n t e se p o n e en la repeticin; u t Arob robgt, hagole llegar. E n el q u a l exemplo se repite solo el verbo, y no lo a a d i d o , q u e es la y. O t r a s vezes se repite solo lo q u e se a a d e al v e r h o ; u t Acar di , como m u c h o m u c h o : Aeengac ac, reirle m u c h o . H a z e s e t a m b i n la frequentacion con estos adverbios: p%, a m e n u d o , oyreyre, 1. dryreryre, 1. yoapap, yocueyocue, 1. youpibpib, u n o s t r a s o t r o s ; Cnry, m u y prestamente.

ARTE.

53

CAPITULO De la c o m p o s i c i n

XIII. de l o s verbos.

EL p r i m e r m o d o de composicin es de los verbos activos, que se componen con acusativo i n c o r p o r a d o entre la nota, y el v e r b o ; u t Atpa pc, c o m u l g a r ; Atpa rah. a m a r a Dios. Lo mismo se haze con v e r b o s neutros, a u n q u e no sean hechos a c t i v o s ; u t Ambaer gerur, pido cosas. Lo mismo es con p r o n o m b r e s ; u t Chembaeap guiteebo, 1. Cheporabqu guitecbo, a n d o t r a b a j a n d o . Con la particola cuera de pretrito, y rama de futuro, y la partcula mu se haze u n v e r b o , que significa no efectuarse la cosa; u t Amor anegu henimbotra, hize que no consiguiera su intento. E l rama pierde la u l t i m a silaba.
Partculas de composicin con los verbos. Poro.

Este poro se compone de dos partculas po continens, y ro que significa lo", l o s " ; u t Aroquie, y o lo entro, o los e n t r o : quiere dezir el que contiene en si el exercicio de lo q u e significa el v e r b o ; u t Aporoyuc, yo contengo en mi el exercicio de matarlos. Aporoah, contengo en mi el exercicio de amarlos. Juntase siempre con v e r b o s activos, b que lo sean de suyo, b compuestos con md; u t Arndngar, Aporomongar, dar de comer a m u c h o s , 5 m u c h a s vezes; Arnmbe, Aporomdmba, enriquezcolos. Y assi todo v e r b o activo recibe esta partcula, con la qual se haze absoluto, a, cuya causa no p u e d e recibir a c u s a t i v o , p o r q u e y a lo tiene incluydo en s i : pero pudelo r e c i b i r , regido de la posposicin reli;

54

ARTE.

u t Aporocnli che avm reh, que buelto ad verbura quiere dezir contengo en m i el exercicio de a m o r por mis parientes, en mis parientes. Aprombo cheremimboe reli, exercito en mis discpulos, el oficio que tengo en mi de ensear. H a z e robor, pronunciado a b s o l u t a m e n t e , como las dems partculas que comiencan p o r p. A al fin dize t o m a r ; Aheco, imitarle. E al fin del n o m b r e , 6 verbo, tiene diversos sentid o s , significa hazer a p a r t e ; Ayapo, hagole aparte. Aba nich, soy otro. Significa d e s p u s : Ayurne, despus v e n d r . T o m a r p o r q u e el verbo la tiene; Hechaca, despus q u e yo lo vea. Ey significa hazerlo de su v o l u n t a d ; Ayapoei, baglo sin que m e lo m a n d e n , p o r entretenimiento; Ol re, el se vino de su bella gracia. I al fin del v e r b o , dize p e r s e v e r a n c i a : Aycot, persevero e s t a n d o ; Ayerure, p e r s e v e r en pedir. Y, r, q u i t a r , Ambo, y o lo q u i t o ; O, quitado est; Oye, quitse. 0, tapar; Ayo, t a p a r , r e m e n d a r . Og, sacar, q u i t a r ; Aitog, sacar piedras. Ca, determinacin de p r i m e r a p e r s o n a de singular; Tahac, y a m e v o y . Pa. determinacin de p l u r a l ; Chahap, v a m o s ya. Ce, deseo, i n c l i n a c i n ; Acaruc, soy inclinado a comer, soy c o m e d o r ; Chehoc, deseo yr. Hegu, g a n a ; Chehegu cat, tengo v o l u n t a d ; Nache hegeri, no t e n g o g a n a . Que significa a d v e r t e n c i a ; Ehechaque, advierte, mira q u e . Te, e r r o r ; Ayap t, hizelo p o r y e r r o . V a n s e estas y otras partculas en el , , T e s o r o " de la L e n g u a .

ARTE.

55 XIV. irregulares.
Negativo.

CAPITULO De algunos verbos


Afirmativo.

Presente.

Ndae, n o digo. Nderi, no dizes. AcM, 1. Kderi, no dize aquel. Orc, 1. Ta, dezimos, Ndoroei, 1. Ndiyaei, no dezimos. Pg?/e, decis vosotros. Ndapeyet, n o dezis. E, 1. /e/, dizen a q u e A M , 1. Nderi, no dizen llos. aquellos. E n lo dems sigue la conjugacin general, solo se nota lo particular, q u e es lo dicho y lo siguiente. Infinitivo. E, dezir, Eey, no dezir. Gerundio, y Supino. Guybo, diziendo yo. Eybo, diziendo tu. Oydbo, diziendo aquel. Oroybo, 1. Yaybo, diziendo nosotros. Peybo, diziendo vosotros. Guyabeym, 1. guieeyma, no diziendo, yo. Eyabeyma, l.Eeym, no diziendo tu. Oyabey, 1. Oeym, no diziendo aquel. Oroyabeyma, I. Yayabeyma. no diziendo. Pey ab eym, no diziendo vosotros.

A, 1. Hae, y o digo, Er, t u dizes, Ey, 1. he, aquel dize,

56

ARTE.

Afirmativo.

Negativo.

Oybo, los.

diziendo

aqueUltimo

Oyabeyraa, 1. n o diziendo.
Supino.

Oeym,

Eharra ay, vengo de dezir.

Eharerey ay, 1. Ya rereyrn ay, no v e n g o de dezir.

Yara.
Presente.

Yara, 1. Ehra, dize. Yarra, dixo. 1. Eharra,

el q u e

Yarey, 1. Eharey, no dize.

el que

Pretrito.

el que

Yarerey, 1. Eharerey, que n o dixo. Yaramey, 1. Eharamey, q u e n o h a de dezir.


mixto.

el

Futuro.

Yraraa,\. Eharama, h a de dezir.

el que

el

Futuro, y pretrito

Yarangura, 1. EharnguYarangurey, 1. Eharanra, el que avia de a v e r guerey, el que n o avia de dicho. aver dicho.
Haba.
Presente.

Cheyba, 1. Cheehba, que digo.

lo

Cheyabey, 1. Cheehabey, que no digo.

lo

Pretrito.

Cheyagura, 1. C7e hagura, lo que dixe.

Cheyaguerey, 1. C/te guerey, lo q u e no dixe.

ARTE.

57
Negativo.

Afirmativo.

Futuro.

Cheyagmd, gum, lo dezir.

1. Cheehuq u e he de

Cheyagumey, 1. Cheehaguamey, lo que no he de dezir.


misto.

Futuro, y Pretrito

Cheyabnguera, 1. Cheehabnguera, lo que avia de aver dicho.

Cheyabnguerey', 1. Chehabanguerey, lo que no avia de a ver dicho.


verbo.

N o t a sobre este

El v e r b a l yaba corresponde a dictus", 1. nuncu p a t u s " ; ut Abd Peni yaba, cierto h o m b r e llamado Pedro. Yape dize d e t e r m i n a d a m e n t e lugar en q u e ; Gerusalem yape, en la C i u d a d que se llama G e r u s a l e m . Con la partcula te significa mentir, dezir la, cosa de burla. Te oybo, miente, 6 dizelo sin causa. El supino con u n a de las negaciones na, y rguy, 1. ey niega lo que el p r i m e r v e r b o afirma, en este sentido: v e n g o n o p a r a q u e m e v e a n ; Ayu tacherech ndagui ydbo rgai, vengo no diziendo v a n m e ; Ahd tabah'giirydbeymd, voy, pero no h e de llegar. Este v e r b o a significa dezir y m a n d a r : en a m b o s sentidos pide dativo. Q u a n d o significa m a n d a r , avia de y r infinitivo con el ,,que', si le tuviera esta lengua. Y assi d i z e ; Eyap cobae, ae ndbe, haz esto, digo t i ; Toyap hei ndebe, dize que lo h a g a s ; Tayap he, dize q u e lo h a r . E l supino lo u s a n por presente; Teoybo, dizelo de b u r l a ; Ahdguiydbo, digo que voy. Tambin significa sin causa", p r e g u n t a n d o p o r q u e

58

ARTE.

lo hizo, 6 dize, r e s p o n d e Guiybo, causa lo hize, dixe, &c.

1. Guiyabo,

sin

L l e g a n d o este a k verbos y a d v e r b i o s , es solam e n t e n o t a de p e r s o n a : ae, y o ; ere, tu. Y entonces no tiene p r o p r i a significacin, sino la del verbo con quien se j u n t a , como se v e r a discurriendo p o r todas las p e r s o n a s en las quales p o n e n distintos adverbios, y verbos, p a r a q u e sirvan de e x e m p l o : A catupr, y yapbo, Erecat hahpa, He te keifca, Or, 1. Yae te yaybo, Pey mbegue herubo, hagolo bien. amasle tu m u c h o . arrojlo sin causa. dezimoslo sin causa. despacio lo trais vosotros.

E, ma, 1. hey ma o-emo gromo, m u c h o h a que se enojaron. E n el negativo sigue la regla c o m n ; u t Ndae cat pri yyapbo, no lo h a g o bien; Nderetcat hahpa, n o le a m a s m u c h o ; Nde te" heitca, n o lo arrojo sin cansa. L a t e r c e r a p e r s o n a n e g a t i v a de a, que es nde, se h a z e adverbio, y assi sirve a t o d a s las p e r s o n a s ; ut Nde gidca rbo, a u n no c o m o ; Nde ecaribo panga! a u n no comes? &c.

Ten,

tenaz,

recio.

E s t a p a r t c u l a ten se a n t e p o n e siempre al a y la j u n t a de a m b a s haze el verbo siguiente. Ten d, Y o estoy recio. Ten er, T u estas recio. Ten e, Aquel esta recio.

ARTE.

59

Y desta manera c o rre po r to das las perso nas, y tiempos del verbo . Sn negacin es Ten ndae , &c.

, o m e , y b e v e ,
Afirmativo. t Presen e. t Nega ivo.

A, 1. , y o co mo , o Ndauh n o co mo , &c. bevo. Ere, tu co mes. Ndereu , n o c o mes. O, 1. How, aquel co me. Ndoi, n o co me. Oro, 1. Ya, co memo s. Ndorout, 1, Ndiyaut, o n comemos. Pe, co mis. Ndapeui, o n c o mis. , 1. ?-, co men. Ndtmi, n o co men.
Imperativo.

-, 1. , c o me tu. Euijm, 2, co ma aquel. o c mas. me, Pe, 1. Tapete, co med vo - Pemme, sotros. o c mis. , co man aquello s. ,
Infinitivo.

1. Tereuem, no co ma. 1. Tapeeme, no c o man.

o n

o n

/, C o mer.
Gerundio, y

Uey, no
Supino.

co mer.

Guabo, a co mer, para mer.

Gubefpna,

a no

co mer,

60 Afirmativo.

AETE.

Negativo.

comiendo.
Hra.

p a r a n o c o m e r , n o comiendo.
Presente.

Guara 1. Ylira, come.

el que

Guareym, 1. Yhareym, el q u e no come. Guarerey, 1. Yharerey, q u e no comi. el

Pretrito.

Guarra, 1. Yharra, que comi. Gurdma, 1. Yharma, q u e a de comer.

el

Futuro.

el

Gurmeym, 1. Yharamey , el que no a de comer.

F u t u r o , y pretrito misto.

Guarnguera, 1. Yliarngura, el q u e avia de a v e r comido.

Gurnguerey, 1. Yhranguerey, el que no avia de aver &c.

Ultimo Supino.

Mbae guarra de comer.

ay, v e n g o

Mba guarerey ayu, de n o comer.

vengo

Haba.
Presente.

Guaba, 1. Ukba, l u g a r &c. donde se come.

Guabma, 1. vAabeyma, l u g a r &c. d o n d e no se come.

ARTE.

61
Negativo.

Afirmativo.

Preterito.

Guagera , 1. Uhagura, donde se comi.

Guaguerej, 1. Uhaguerey, d o n d e no se comi.

Futuro.

Guagama. 1. Uhgamd, donde se h a de comer.

Guaguameyma, 1. Uhguameyma, donde no se h a de comer.


misto.

F u t u r o , y pretrito

Guabnguera, 1. Uhabanguera, donde se avia de aver comido.

Guabanguereymd, 1. Uhabanguereg, d o n d e no se avia de aver, &c,

A este verbal se le h a de poner siempre acusativo, relativo; u t Mbaeguba, el comer c o s a s ; Coogudba, el comer c a r n e ; Ygudba, el comerlo, &c.: en lo demas sigue la conjugacin.

Ah, Ah, yo voy. Ereh, t u v a s . Oli, aquel va. Oroho, 1. Taha, v a m o s . PeAo, v a y s . 0/, aquellos van.

yr. Nclahai, no voy. N'derehot, no vas. Ndohoi, aquel n o va, Ndoroho?, 1. Ndiyahc, n o vamos. Ndapeho, n o vays. Ndoho, n o v a n .

62

ARTE.

Afirmativo.

Imperativo.

Negativo.

Equa,

1. Tereh,

ve tu.

Toh, v a y a aquel. PeA, 1. Tapeh, id vosotros. TbAo, v a y a n aquellos.

Equa trae, 1. Terehrn, no v a y a s . Tehm, no v a y a aquel. Pehowie, 1. Tapehoyme, n o vays. Tohrne, n o v a y a n .

Infinitivo.

if, y r .

77o c;y, no y r .
Gerundio.

Guihbo, yendo y o . Ehbo, y e n d o tu. Ohobo, y e n d o aquel. Orohbo, 1. Yahbo, y e n d o nosotros. Pehbo, y e n d o vosotros. Ohbo, y e n d o aquellos.

Guiho eymd, no y e n d o y o . Ehobeyma, no y e n d o tu. Ohobeym, no y e n d o aquel. Oroheym, 1. Yahabeym, n o y e n d o nosotros. Pehoeymd, no yendo vosotros. Ohoeymd, no y e n d o a q u e llos.

Hra.

Hollara, 1. Ohbae, el que Hoharey, 1. Ohymbae, va. que no va. E n lo d e m s sigue la conjugacin. Ayu, Ay, r, v e n g o . Erey, t u vienes. Ou, aquel viene. r, v e n i r . Ndayri, no vengo. Ndereyri, n o vienes. Ndori, no viene.

el

ARTE.

63 Negativo.

Afirmativo. Eyo, 1. Tereyu,

Imperativo. ven tu.

Eyo eme, 1. Tereymm, n o vengas tu. rime, no v e n g a aquel. , v e n g a aquel. Petjorem, n o v e n g a y s . Pey, venid vosotros. m, no v e n g a n . , v e n g a n aquellos. Nota en este imperativo que del infinitivo con los pronombres se h a z e otro v e r b o ; u t Cherri, vengo, y ambos los j u n t a en las terceras p e r s o n a s ; ut Toa trirnge, esperemos a que venga, v e n g a n . T,, 1. tura, venir. Turey, n o venir.
Gerundio.

Guitbo, viniendo y o . Eybo, viniendo tu. Obo, viniendo aquel. Oroyubo, 1. Yayubo, vinien do nosotros. Peyubo, viniendo vosotros Obo, viniendo aquellos.

Guitubeyrao, no viniendo yo. Eyubeymo, no viniendo tu. Oubeymo , no viniendo aquel. Oroyubeymo, 1. Yayubeymo, n o viniendo nosotros. Peyubeymo, no viniendo vosotros. Oubeymo, no viniendo aquellos.

Tuhba,

Haba. Tuhabey, l u g a r de no ve nir, &c. Tuhaguereym, n o aver Tuhaguera, aver venido. venido. Tahaaguama, no a v e r aver de ve Tuhaguameym, de v e n i r . nir. no aver Tuhabanguera aver de Tuhabanguereyma, de aver venido. aver venido. l u g a r &c,

64
Afirmativo.

ARTE.

Hra.

Negativo.

Tuhra, viene.

1. Odme,

el q u e

Tuhareym, 1. Ourymhae, el que no viene.

E n lo dems sigue la conjugacin. Ai, Ai, estoy. Er , estas. 01, esta. , 1. oren, estamos. Pe, estays. O, estn. estar. Ndnj, no estoy. Ndernj, no estas. Nni, no esta. Ndorni, 1. iW , no estamos. Napemy, n o estays. NcPni, no estn.
Imperativo.

El,

1. 2 ra, esta tu.

To?, este aquel. PeT, estad vosotros. Te?, estn aquellos.

Eym, estes. Toiym, Peym, tros. T eme,


Infinitivo.

1. Tereiem,

no

no est aquel. no esteys voso no estn aquellos.

7 , estar, estada. Cherna, mi estada. Ndern, t u estada. Wna, su estada.

" e^, I. / ne/, no estar. Cheryney, mi n o estada. Nderyney, t u n o estada. , no estar (el rela tivo) .

ARTE.

65

Afirmativo.

Negativo.

Gicnamo , proco).

estando (reci-

Gmnepno, 1. no estando

Guineymmd, (reciproco).

Gerundio, y Supino.

Gtnten, estando yo. Etnci, estando tu. Olnd, estando aquel. Orcfn, 1. na,, estando nosotros. Peina, estando vosotros. Orna, estando aquellos.

Guiteneyra, no estando y o . Etneym, no estando tu. Oneymd, n o estando aquel. Oromeyrad, Ncaneymd, no estando nosotros. Peneym, n o estando vosotros. Oneyma, no estando aquellos.

Ultimo Supino.

Ayuchefihagueragui, vengo de d o n d e estuve,


Bae.

Xdayuri cherhaguragui, no vengo de donde estuve,

Obae, 1. Oinabae, esta.. Con sus tiempos.

el que quatro

Oeybae, 1. 1. Nnabae, esta..

Omeymbae, el que no

Haba.
Tendba, l u g a r d o n d e se Tendabeym, sin lugar, est, Con sus q u a t r o tiempos. Del infinitivo se forma este mismo v e r b o con p r o n o m b r e s ; Clierni, e s t o y ; Ndertni, IImi. Gunmo. E l negativo, Nancherni, NaMni, Giuneymam.

66

ARTE.

Ayub,

estar

echado.

Ayub, estoi echado, Ereyub, Oub, Oroyub, Y ayub, Peyub, Oub. Negativo, Kdayubei, Ndereyube, Ndoubi, Ndoroyubei, Ndiyayubei, Ndoube. E n lo dems sigue la conjugacin. Ayu, estar.

Aifii, estoy, Erey, Ou, Oroyu, Y ayu, Peyu, Or, Ndayu, no estoy, Ndereipui, Ndoi. Y assi en el plural, y sigue el verbo hasta el infinitivo exclusive.
Infinitivo.

Tu, estada, Cher, mi e s t a d a , Nder, t u estada. Tu, ejus, Guinamo, reciproco, estando. El negativo Cheruey, Nderuey, Tuey, Guineymamd (reciproco).
Gerundio.

Guitpa, estando y o ; Eypa, Opa, Oroypa, Yaypa, Peypa, Opa. N e g a t i v o , Guitubegma, Eyubeyma, Oubeyma, y assi en el p l u r a l .
Ultimo Supino.

Guitupaguragui Chempagueragi

ayu, ayu.

vengo de d o n d e e s t u v e , 1.

Bae.

Obae, el q u e esta; con sus q u a t r o tiempos. Negativo, Oueymbae, el q u e no est.

ARTE.

67

Haba.
Tuhdba, lugar, &c. Tu habeymd, negacin, con sus quatro tiempos. Del infinitivo deste verbo se forma ^Tui, e s t a r : Cherui, yo estoy, Nderu, Tui, Ore rui, Nanderu, Penda, Tw, Guirmd, reciproco. E l negativo, Nda Cherui, 1. Cheruey, Nanderm, Tui ey, 1. Nditui. E n lo dems sigue el verbo. Aya. r, c o m p r a r , c o j e r , tomar.

Aya, yo cojo, Ereya, Ogua, y assi en el p l u r a l . E l negativo, Ndayri, Ndereydri, Ndogudri. Estos son tres verbos, Ayogna, Aya, Agua, y todos significan u n a misma cosa, que es c o m p r a r , cojer, tomar, recibir. Aya, no tiene terceras personas, y las toma de Agua, c u y a s terceras personas son Ogua; aunque Agua n o es m u y usado.
Infinitivo.

Ta, cojer, Taey, n o cojer. G e r u n d i o , Tbo, a cojer para cojer, cogiendo. Tabey, no para cojer, n o cogiendo. Ultimo supino. Taharra ayu; vengo de cojer. Taharereyma ayu, vengo de n o cojer. Hdra: Tahra, el q u e ; con sus q u a t r o tiempos. Tharey, el q u e no coje; con sus tiempos passivos. Bae, Oguabae, el q u e coje; Oguymbae, el que n o coje. Teni, Cherembia, 1. Cherembi. L o q u e y o cojo, Nderembi, 1. Nderembi, Hembi, Guembi, &c. Cherembi ey, Nderembi ey, &c.

68

AETE.

Advirtase que Cherembi significa lo que yo mat, recibi de lo que se reparti, la presa, p a r t e que m e cupo : Clierembi, tiene la ultima silaba larga, y significa ,.lo cogido". Haba, Tallaba, lugar, &c. donde se coje, Tahabeymct, d o n d e no se coje; con sus q u a t r o tiempos. Passiva. Taripra, lo cogido : Negativo, Tariptregrn ; con sus quatro tiempos. De C A P I T U L O XV. los v e r b o s defectivos.

Oroae, venimos, carece de singular: en el plural sigue la conjugacin. Oroqu, estamos, carece de s i n g u l a r ; el supino es pa; u t ROTI mb oqupa, est la gente h o l g n d o s e : en el p l u r a l sigue la conjugacin. Oroquab, estamos, carece de singular ; en el plural sigue la conjugacin; el supino es bo. Oroyeo, nos v a m o s ; el supino ta; en el p l u r a l sig u e la conjugacin. Ore acuca, estamos s e n t a d o s ; su supino bo. Oroco, parlar h o m b r e s , g o r g e a r las aves, bullir los p e c e s ; el supino bo : Mongobo, 1. Mongo yabo. Oroc, estamos, el supino cpa; cupba, el lugar d o n d e se est; con sus t i e m p o s : en lo dems sigue el verbo. L o s que se siguen n o tienen mas q u e lo q u e aqui se p o n e : Co, t o m a tu, t o m a d vosotros. Tobe, dexa tu, dexad vosotros. Querem, v e n tu, venid vosotros. Oybe, dexa tu, dexad, estad quedos.

ARTE.

69

Pny, no quiero, no me plaze. Hiye, si quiero, plazeme, H, 1. hergd, no s cierto. Ene, plazeme, sea assi. Ene, ea ya (animando). PeYe, ea ya vosotros (animando). Chereype, bolviendo y o , ( 5 de buelta; Ndereyupe, Heype, (ueype, Orereype, Jsanclereype, Pendeyape, Heype. Gueype: Adesele e: Chereyape, despus de mi buelta. Recibe los q u a t r o tiempos Guara, Guarra, Guardiu, Guarangura; Chereype guarra ebae, esto sucedi despus que yo b o l v i ; Kachereyape guareru giuTie, no sucedi esto despus que yo vine. CAPITULO XVI. De las i n t e r r o g a c i o n e s . L a s interrogaciones son s e y s : pa panga! pe? pa? pi? rae? L a s cinco p r i m e r a s se p o n e n inmediatas al v e r b o . n o m b r e , o p r o n o m b r e ; u t Chepa ahn, he de yr y o ? Amcindpangane? be de m o r i r ? Chepa, cherndi? llamanme ti m i ? Ereyap picin? lias lo de h a z e r ? Aripichen? he de traerlo y o ? Destas se puede usar acl l i b i t u m , atendiendo al buen sonido, porque a vezes caer mejor el pe q u e el panga, &c. Lo qual enseara el uso. El pi ele ordinario antecede inmediatamente a los pronombres che, co, cbae, cing: u t Amboepichne? he de e n s e a r ? Abdpic, 1. bapicbae? quien es este? Abdpidng? quienes son estos? Rae es particula q u e sirve al pretrito perfecto, como a r r i b a se d i x o : usase en oraciones de pretrito b r e v e s ; ut Ohrae? fuesse y a ? E n oraciones lar-

70

ARTE.

gas se a c o m p a a con otras i n t e r r o g a c i o n e s , y rae, puesto al fin; u t Eremboe imapanga' nderenumbo rae! H a s enseado y a a t u s discpulos? Si la oracin es de f u t u r o , el ne se p o n e siempre al fin; ut Ohpng ndergmbobe rane? H a s e de yr antes que tu v e n g a s ? A la partcula te, se le a a d e qualquiera de las quat r o p r i m e r a s interrogaciones, pa' panga? pe? pial y corresponde a , , p u e s ; u t Aba tepe oli? P u e s quien fu? Paco y pungid no se p o n e n p o r interrogaciones distintas, p o r q u e es la interrogacin pa, con el pron o m b r e c, 1. cbae. y el egg. que a vezes haze cgy, y guy, y assi liazen s i n a l e p h a : Abpguy? quienes son essos? 1. Abapegy? Alara incluye en si p r e g u n t a , y es lo mismo que , , q u e " ; u t Mar chercni ne? Que h a r ? Marhe ndbe? Q u e te dixo? T a m b i n se le p u e d e p o n e r una de las p r e g u n t a s ; u t Mar pecherecni rae? Q u e h a r ? Aba, q u e es h o m b r e , con p r e g u n t a s , significa quien; u t Abap oyap? Quien lo h i z o ? Abahera? no s quien: varn, m u g e r . P e r o si se p r e g u n t a expressamente de v a r n , m u g e r , se aade inba; u t Mbae aba oyap? Q u e h o m b r e lo hizo? Mbae cua oyap? Que m u g e r lo hizo ? Con esta partcula liara se p r e g u n t a , y responde sin otro a d v e r b i o : Araca fiera? Q u a n d o ? Aba herci Q u i e n ? Aba fiera,, no s. Aracalierd, no s q u a n d o . E n el tonillo se conoce la p r e g u n t a , y respuesta.
u

CAPITULO XVII. De las p o s p o s i c i o n e s . L a s posposiciones s o n : acoc, alioc, poc, eymbob, annd, agid, gui, be, y, y, pe, me, pip, con, pin,

ARTE.

71

ridi, aridi, andib, ndib, ramo, rng, rive, reme, vreme, rupi, reh, ri, ari, taquicuri, tenonde, tobaqu, up. L a s quales se y r n explicando, y reduziendo a las preposiciones latinas. L l a m a n s e estas posposiciones, p o r q u e se p o s p o n e n . A coc, ah o c , e oc. Estas posposiciones n o se distinguen en el significado, c o r r e s p o n d e n ,,supra " : Che apoc, sobre m i ; y aadido pebe. significa sobrepujar con eminencia. Ti/pac quaraci cac pebe lny, la V i r g e n sobrepuja al Sol con eminencia. Cot-i. ..Versus" b con. zia el cielo; Amdngot, zia all, checo con, zia mi. Eym bob, a n o n d .
:

,,Ante": yo vaya.
1

Chehoymbobe :

Cheh Tinnd,

antes q u e

Agni, gui. ,,Ab ': Cherogagui ayu, v e n g o de mi casa. , , E x , Igni cnguyrm omTia, convirti el a g u a en vino. A b s ' : Aypc ndehegui, recibilo de ti. P r o p t e r " : Nde angaip rac gui ndereemdmbeut, por t u culpa n o te confiessas. ,,Extra ' : Cheroga gui ayc, a n d o fuera de m i casa, ,,Sine" : Acar ndehegui, como sin ti. Ntese que q u a n d o se ha de u s a r desta posposicin con los p r o n o m b r e s che, nde, ore, ande, pee, entre ellos, y este gui, m e d i a esta p a r t c u l a he; ut Chehegui oguerali, llevlo de m i ; y assi en los d e m s p r o n o m b r e s . Con el relativo y, recibe chu; u t Alien du, y chugu,
u 1

i*

72

ARTE.

oilo del: en los dems n o m b r e s , y p r o n o m b r e s ad libit u m admite la a, o la p i e r d e : Aba aqu. 1. abgai. Be. , , U s q u e : Quie agu bapebf., desde aqui hasta el cielo; Aracaepeb! Hasta quando? Y. .,In", p a r a explicar p a r t e s de sitio y del c u e r p o ; y los n o m b r e s con quien se usa son los siguientes: Cut, cintura. Cual, 1. Cualpe, en la cintura. Atu, cerviz, Atua, 1. Atuape. en la cerviz. Pit, c a r c a a l , Pta, 1. Ptpe, en el carcaal. Estos tres n o m b r e s reciben y q u e d n d o s e ellos enteros : los que se siguen p i e r d a n la ultima A -ocal, y en su l u g a r a d m i t e n la y de posposicin. Apra. p u n t a . Yyapri, en su p u n t a , 1. Yyapipe. Ambop, r. 1. Ambopra. la otra v a n d a ; Amboypri. en la otra A m a n d a . Gira, la p a r t e inferior; Ygtcri, en lo baxo, 1. Ygupe. Significa t a m b i n lo mismo, que , , s u b " ; Chepoguiri arec. est in m e a p o t e s t a t e : h a b e o s u b me. Ara, la p a r t e superior, o lo alto de la cosa; Yn, en lo alto, encima.
u

Ibira, lo l a r g o ; Yybri, p o r lo largo. Ayra, p e s c u e c o ; Ayri, en el pescueco. Taqucuera, la parte, t r a s e r a de la cosa; Taqicuevi, 1. Taqucupe, detrs. Aptra, medio, c e n t r o ; Aptri, 1. Aptpe, en el centro, b medio. E n estos quatro n o m b r e s siguientes es i n s e p a r a b l e la posposicin y; de m a n e r a q u e es letra del mismo n o m b r e , y le sirA^e de posposicin, a u n q u e t a m b i n reciben pe\ Ace, cuestas, espaldas, Arahache ac, 1. Aceipe, llevlo en las espaldas, a cuestas.

ARTE.

73

Ambii, c o s t a d o : Cteambu arec, tengo]o en mi costado, 1. Cheamlnipe. Rece'. enfrente: Cherecel. e n f r e n t e d e m i . 1. C/iereceipe. Tobar, enfrente: Cheroba. 1. Cherobape. e n f r e n t e d e m i . Esta posposicin y a a d i d a al verbo, significa perseverancia : Ayerure. pidolo con perseverancia. T a m b i n significa no faltar cosa alguna, averio h e c h o p u n t u a l m e n t e : 0pacatili agape, todo lo he hecho. Tambin significa la cosa sin duda, y con resolucin: Aguri ne. sin falta v e n d r . Tambin significa la m i s m a persona, que h a z e ; Cheae, yo m i s m o ; Cherope. en mi misma casa: Chereca rehe yquc, pass por delante mis ojos.
j .

Significa diminucin: Cherair. mi hijuelo: compassioni Poriahulu. pobrecito. Pe. , J i v de m o v i m i e n t o : Ahd .,In" de q u i e t u d ; CJierope . . U s q u e " : Quie aguitbpe. . . C u m " : Cheppe. con mi

denota

cherpe, v o y mi casa. ayc. estoy en mi casa. 1. tbapebe. de aqu al cielo. mano.

Me. No se distingue de pe, haze me, con n a r i g a l e s ; Ocjtinie. en la p u e r t a . Ttame, en el pueblo. ut

Pip.
.^Cum", de i n s t r u m e n t o ; Cheppip, con mis m a n o s . . J n " , de q u i e t u d ; Aretguaca pip, en la Pascua. n t e r : Oyrupe rabae aguiyl am ebocoqnp? ay algo b u e n o entre esso?
-

74

ARTE.

T e c u r a " : Ah ndeppne, y r , j u n t a m e n t e contigo en tu embarcacin. Piri. ,,Ad": yundepiri, vengo a ti, a d o n d e estas. ,,Simul": Ypri acar, como j u n t a m e n t e con el. C u r a " : Tptopt ndepri, Dios q u e d e contigo. Nid,
-

ndib,

and,

andib.

S i m u l ' : Perundi, 1. Andib ahne, y r j u n t a m e n t e con P e d r o . Aucd mbuyap nd, como carne j u n t a m e n t e con p a n . Ramo. , , I n " : Icangramd oemoa, bolvibse el algua en vino; Cherarm arec, est milii in filium. tengolo p o r mi hijo. T a m b i n significa el oficio, b p e r s o n a q u e alguno r e p r e s e n t a ; Abarram ayc, soy Sacerdote. A vezes pierde la r, y toma la consonante de la diccin que le a n t e c e d e ; Capitn amo tri, viene p o r C a p i t n ; Cheyrnmd arec, tengolo conmigo. Range. , , A n t e " : Chernge abah, y o llegu antes. Rire, reme, rir'me. , , P o s t : Cheyebrire, despus que y o buelva. Este rae es la posposicin be arriba p u e s t a ; h a z e me, polla diccin narigal. Rufi. ,,Per": Ibtrupi ayc, a n d o p o r el suelo. C u m " : Taha nderupi, y r contigo. Y de quietud. Ayc che nm rupi, estoy con mis deudos.
u

ARTE.

75

J u x t a " : Chembohra rup ayc, h a g o conforme a mi maestro. ,,Propter": Ndererq rup ay, p o r t u fama vengo. Y si se le aade be dize al p u n t o ; Chehrupib, luego que me ry. ,,In": JSurupi guara, cosa que esta en el c a m p o ; Carupgura, cosa que esta en el monte. Reli, ri,
-

ar.

..Propter' : Ndereh ayap, p o r ti lo hago. ,,Per": Tupa reli hup amombe, p o r Dios que digo verdad. C u m " : Tereicim cua relie, n o andes con m u geres. ,,Simul": Equa m Perurek, no v a y a s en c o m p a a de P e d r o . P r o " : Amonget Tupa ndereh, ruego a Dios p o r ti. , , n " : Emz ndeyerobiuhba Tupa reli, p o n en Dios tu confian ca. ..Contra": ..adversunr-: Opcher, levantse contra mi. O b " : Cobae reh, por esto, p o r esta causa. A b " : Ayep hec, v e n g e m e del. Este relie se declina assi: cherch, por mi, ndereh, por ti, hec, p o r el, oyeeh, relativo, guec, reciproco, orereh, andereh, pendeh, hec, oyeeh, guec. R, ar, son lo mismo que reh, y se usa a d libitum, atendiendo al buen sonido. Declinanse de la misma m a nera, cher, nder, hec, oreri, nander, pend, hece. Taqucuri, P o s t : Cheraqmcuri
u

tri, P o s t m e venit.

76

ARTE.

Tennd. A n t e " : Cherenond y han y: delante de mi va. Muda la t en r: Cherenond,, nde renond, henond, guenond. Tabaque. , , C o r a m " : Cherobaque in, delante de mi lo dixo. ,,Apud" : Cherobaque arec, tengolo conmigo. Muda la t en r y tiene h relativo, y g r e c i p r o c o : hobaqu, gnobaque. Up. ,,Ad": All Per up, voy a P e d r o , y es el dativo de los n o m b r e s . Arah Per up. llevlo h P e d r o . Q u a n d o a esta posposicin se le p o n e el relativo y. admite despus del ch; u t Arah y chip, llevlo a el. CAPITULO Del XVIII.

Adverbio.

A l g u n o s adverbios se p o n e n aqui b r e v e m e n t e sin explicacin, la q u a l , y los dems se pueden ver en la ..segunda p a r t e " del Vocabulario. Y p o r q u e los adverbios de tiempo son mas en n u m e r o , se ponen j u n t o s al principio. Adverbios de tiempo. Mdndm? A que tiempo? Araca ? Quando ? Cur, aora. Ang, Curi, Poy, [ despus, luego. Poyy, Mambpe, Ambipe, [ despus de tiempo. Coronv

ARTE.

77

Nehe, Oye, Oyra, Oyrand, Cu ry co, Aryre, Cueh, Ac tramo, Acomobe, Co'rrao, Acayerdmd, Caarurmd, Pthayeramd, l?p'i-, Tapiar?, Carambole, Arimba, lma,

despus. oy. y a passado. m a a n a , con duda. m a a n a , con duda, m a a n a , determinadamente. maana, determinadamente. ayer, entonces. desde entonces. en amaneciendo. i medio da. sobre t a r d e . k m e d i a noche. siempre. siempre. \ J ) antiguamente.

De Alamop? Quie, Apa, Pe, Pepe, Euppe, Eguime, Cpe,

lugar. en d o n d e ? aqui. all, 5 aqui. alia d o n d e se v. alia, lejos. ai. ai. alia lejos, d o n d e no se v.

ARTE.

Particulares. Ta, Hee, Ani, Earl, T, ega, Harib, Etiquer, N, Nanga, Nia. Ne, Rga, Aei, Yep, Ayete, Ayetmd, Chanic, Chatep,
Oiapac,

no se. si, del v a r o n . si, de la inuger. no. g u a r d a , no es assi. no, con desden. no, dize la m u g e r , con desden. esso no, g u a r d a .

ciertamente.

q u e esso passa. aunque. es verdad, assi p a s s a . en v e r d a d q u e , y p o r poco.

Chapnga, Chaaca, Chapind, Cliatero, Chayr, Chaquere,

ecce, mira, advierte.

Chatepac, Yr, Indo, Hind,

ecce, mira, advierte. veys, no digo yo.

tima,
j Megai nam, \ Megv.a cama, Megai, Hura, Tipo, ip, Yp, si cierto.

quic. p o r v e n t u r a .

p o r veiitura.

Chi.
Ahi Rei, Enel Pei, PI TI Taer, ayna, Mbegiie, Nabe, Yab, ola, llamand'. ea tu, a n i m a n d o . ea vosotros, a n i m a n d o . ola. que assi es, assi passa. poco poco. manera, modo. basta, b u e n o est. > u n poco, sealando, j m u c h o , con excesso.

Minga,
, Nairnf, Ndaete.

80

ARTE.

Nandete, 1 Te, \ de valde. ociosamente. E, ) sin causa. Ata, medio. Cdite, R, ya. Irru, Rea, Tepe, pues. Bawie, a pique. (Jotr, despus q u e . L o s n o m b r e s adjetivos c o m u n m e n t e p u e d e n ser a d v e r b i o s ; v. g. Porng, cosa hermosa. Anee porang. habl h e r m o s a m e n t e , hazese adverbio. Marangatu, b u e n o , Avemogro marangatu, enjeme m u c h o . CAPITULO XIX. D e la interjeci011.

I J A S interjeciones son sas ,,siguientes. Su particular significacin se vea en el . , T e s o r o " .


Tu,
,

ZT*\V
Atea, Atatat, ,

de varn q u e se a d m i r a .

j
/ de la m u g e r q u e se a d m i r a .

Acca, ) Atea, del q u e se a d m i r a de cosa hermosa. Hariti, del q u e se a d m i r a de cosa chica.

ARTE.

81

Achei, 1. Acacha, 1 Ai,


Aqu. 1. Acca, Get, Achv. Tatui. Eu, 1. Emoj. Eg, Hah. Hekei. Tutu!, He,

del varn que llora. de del del del la n i u g e r que llora, que se duele, que tiene fri, que desprecia.

Act,

Kammei.

de la mug-er que se compadece. de la m u g e r que desprecia. del v a r n que se rie. de la m u g e r q u e se rie. del que se enfada. de la m u g e r que se enfada. del que exclama. del que se acuerda del bien p a s s a d o . CAPITULO XX. De la c o n j u n c i o n.

Had, Ab, 1. No, 1. Cotera, 1. Coher, 1. Conip, 1. Cotenip, Te, 1. Aroire, 1,

y copulativa t a m b i n .

tambin.

disjunctiva. p a r a que, causal.

82 B, Bombi. Iiarm. Aerara . Ndaeroya. Ndaroya, Ndeyte, Ndahaubi. Haub.

AETE.

collectivas, en conclusion, finalmente.

illativas, p o r esso, p o r tanto.

CAPITULO De la n a t u r a l e z a

XXI. de los verbos.

conjugado con p r o n o m b r e s es neutro. 5 a b s o l u t o : de lo qual no se d u d a ; u t Che maendu, yo m e a c u e r d o : hec n e u t r o . Cheror, a l e g r m e , es absoluto. D e los conjugados con notas a. ere, o, se d u d a : estos se dividen en activos, n e u t r o s , y absolutos. L l a m o n e u t r o s los que no tienen proprio acusativo de p e r s o n a paciente, sino solo el caso de la posposicin; ut Ab hec, llegarse a e l : llamo absolutos los que no tienen caso a l g u n o ; u t Amano, yo m u e r o . Estos se p o n e n en o r d e n alfabtico, t o m a d o de sus letras iniciales fixas.

TODO v e r b o

4.
Los verbos comencados p o r a son a b s o l u t o s ; ut

B. L o s que comienan pot b, p a r t e son n e u t r o s , y parte

ARTE.

83 llegarse; Abane,

absolutos. L o s n e u t r o s s o n : Abi, llegar; Abohu, cargarse (hece):

A b s o l u t o s . Abag, b o l v e r s e ; beb, bolar; Abere. r e s p l a n d e c e r ; Ab, r e s o l l a r : Abobog, grietarse.

C.
L o s eomencados p o r neutros. Absolutos s o n : Acai, quemarse. Acaqua, crecer. Acavy, perderse. Acara, comer. Aceita, estar holgado. Acdroru, roncar, bufar. Acn, menearse. AcucM, temblar. Actip, faltar. Acutcut, bullirse. Amberp, emborracharse. Aeapucai, gritar. Acarara, deslizarse. Los n e u t r o s s o n : Acac, acercarse. Acaguai, aporrear. E. E s t a letra es inicial do u n solo v e r b o que es A, 1. Hae, dezir, y es n e u t r o . Acotyr, hazer celada al enemigco. son a b s o l u t o s , y algunos

Ace, salir. Acr, deslizarse. Acog, soltarse. Acororg, yrse de c m a r a s . Afurag, deslizarse. Aci, temblar. Anci, temblar. Oroc. Orocub, estar de plural. Orocubi, Orecui, Ochrr, bullir. Orecucu. caerse.

84

ARTE.

G. Los c o m e n t a d o s p o r g, son absolutos. Aguah, cantar. Aguata, a n d a r . Ag, amortiguarse. Agiee, b o m i t a r . Aguey, b a x a r . Saca Aguaryr, que es n e u t r o , g u e r r e a r (Jiec). H. L o s c o m e n t a d o s p o r h son activos, p o r q u e siempre dize la h, r e l a c i n : dividense p o r estas cinco partculas lia. he, hi, ho, hu. Ha. Alma, p r o b a r . Ahaa.ro, a g u a r d a r . Ahaber, chamuscar. Ahab ag, quitar el mal olor. Aliac, passar. Ahai, r a y a r . Ahah, amar. Ahahubr, hazer con tiento. Ahaimb, tostar. Ahaymbe, afilar. Ahapecog, continuar. Ahaptpebng, doblar. Ahaft, agorar. Ahaub, coger. Ahapeg, c h a m u s c a r . Aliapependu, y r a recibir al que viene. Ahap, quemar. Ahapi, obedecer. Ahap, atizar. Ahapipepi, descarnar. Ahapyro, llorar. Ahaque, t r o n c h a r . Aliar o, g u a r d a r . Ahar, d a a r . Ahaubd, a g o r a r . Aharb, cortar el r a c i mo.

He. Aliebobog, hablar passo. Ahet, oler.

ARTE.

85

Aliec, buscar. Aheco, imitar. Ahecobrd, darle t r u e q u e . Aliecap, coger de r e p e n t e . Ahecapd, a l u m b r a r . Ahec, assar. Ahecybu, ensartar. Ahechag, ver. Ahechaga. desear al ausent. Ahechag, dissimular. Ahce, impeler b l a n d a m e n t e . Ahey, brindar. Ahequab, vaciar, Ahere, lamer. Ahbicoi, cabar,

Ahecab, no parecer en costumbres. Aheyd, dexar. Aheyi, rascar. Ahembep, aporcar. Ahend, oyr. Ahendi, llamar. Ahenonded, cojer la delantera. lienopiu, a m a g a r , Aliepec, acometer. Aherog, m u d a r el n o m b r e . Aliep, v e n g a r . Ahequu, tirar. Ahetd, cercenar. AJierobobog, h a b l a r q u e d o . Alpi, asperjar.

Hi.

lio.
Ahobacd, bendezir. AliopaC, atar los estreios. Aboquecy, atajar. Abobaiiu. serle contrario. Ahumbiri, tar. Ahng, tentar, palpar. Ahobuyf, encontrar. Ahobapip, llenar. Ahoquendd. cerrar la puerta. alear, alcanoar.

Bu. magullar, apre- Almpi, Ahupit,

Y. Los c o m e n t a d o s p o r ?/, son a c t i v o s ; p o r que esta y es relativa, como se dixo de la h.

86

Aycitpeog, p a s s a r p o r de trs. Aycupcmdng, untar, b r e a r , p o r encima. Aycur, apodar. Aycut, refregar. Aicutug, punc.ar. Ayco, combidar. Aycb\ c h u p a r . Aypu, m o r d e r . Aygwrog, sacarlo de de baxo. Ayinae, repartir, Aymdmc, cercar. Aypapd, contar. Aynupa, acotar. Ayped, apartar. Aypycha, pellizcar. AypWMr, sacudir. A'//iijj. apretar. Ayptt, chupar. Aypterog. sacarlo de en medio. Aypoep, dar r e t o r n o . Aypohno, curar. Aypong. 1. Aypria, p o n e r en caxa. Aypor, usar. , Ayquad, Aypeteg, Aypb, querer. saber. dar p a l m a d a s . menear.

Aypecd. abrir. Aype, b a r r e r . Aypeyv, soplar. Ayparabog, escoger. Aypepi, a r r e g a c a r . Apepyr, h a z e r banquete. Aypepi, r a e r . Ayptd. texer. Agravo, arremeter. \.ym en o, fornicar. Aymona, mezclar. Agt, arrojar. Ayptc, cojer. Aypicymb, 1 im piar. Ayptcyro, librar. Aypoar, quitar de la ma no. Apocoh, coger de re pente. Aypba, hilar. Ayph. recelar. Aypoog, cojer por la mano. Aporardi, p a d e c e r . Ayporangerc , p a r e c e r bien. Aypotued, l a b a r ropa. Ayquba, abarcar. Agquatid, escrivir. Agqugf, cortar. Ayqil, refregar. Ayquylgngog. limpiar.

AETE.

87

Aypibuyer, trastornar. Aypguar, 1. Aypicu, rebolver. Aypc, estender. AypicM, refregar. Aypindequ, passar.

Ayquib, espulgar. ir, abrir. Agrumo, aumentar. Aytcq, arrojar. Aytquic, sorber.

Absolutos.

Ayc, | Ai, estar e m p a p a d o . A. estar. AU, n a d a r . J A, quitarse. C o m u n m e n t e se confunde el verbo Aymundi, con Amund: este es h u r t a r , y n e u t r o con posposicin relie; u t Amund, cherapicliar mbaereh, 1. Chemund clierapi'chra mbae reli, y assi no tiene passivo pr. E l otro es activo, y tiene p a s s i v a p i r a ; u t Aymund cherapichra, sospecho en mi prximo, y echle la culpa, y tengolo p o r otro. Ayporac, es a c t i v o : Ayporac, chera, busco de comer, 6 sustento a mi hijo. Ayeporac es n e u t r o ; Chera up, idem. Ya, vel a. Los comencados p o r y,, a, p a r t e son activos, parte absolutos, y p a r t e n e u t r o s .
Activos s o n :

Ayci, comprar. Ayac, reir, Aijab, errar. Ayabir, dar principio.

Adcrt, rasguar. Ayaup, levantar la cabeca. Ai/acog, s u s t e n t a r la cabeca. Ayaco, cubrir.

88 Ayabod, liar. Ayapep, torcer. Ayarog, desminuyr. Aatoi, tocar. Ab, aforrar.

ARTE.

Ayabtqi, manosear. Ayabi, espulgar. Ayayuct!, aporrear. A, coger.

Absolutos:

Aa, correr. Ayay, grietarse. Ayacac, despoblar. Ayalie, llorar. icih, b a a r s e .

Ayaog, apartarse. Adrapiic, levantarse el enfermo. Ayab, h u y r s e . Ayacec, estar colgado. Ayprd, caerse.
Neutros:

Aya, pegarse. Avaro, arremeter.

Andngarec, (hece). Ye. n e.

cuydar.

E s t e r e c i p r o c o aze los v e r b o s activos, n e u t r o s , absolutos.. N e u t r o s son los siguientes; Ayec, juntarse.] Ayepoqua, habituarse. Aycohv, tener. \ hece j Ayepot, llegar Ayepla, repararse.] Ayerobi, confiar. Ayepttacog, estribar. Ayeroy, inclinarse (tipe).
Absolutos:

Ayeahv, amarse. Ayeparec, pensar. Agep catug, herirse el pi.

Ayequ, hazerse castigar. Ayeporac, cacar, y es t a m bien n e u t r o (abaupe). A, p r o b a r s e .

ARTE.

80

Ayeacel, alborotarse. Ayecoac, a y u n a r . Ayepe, calentarse. Ayequv, espirar. Ayero,, ladearse. Ayetu, sentarse. Aeamb, a h o g a r s e . Aembot, disfrasarse. Aemombi, estar quieto. Ayeyucd, lastimarse. Ayear, abijar. Ayecd, abrirse. Ayeguag, engalanarse. Ayepoo, enredarse. Ayer, bolverse. Ayeroqi, danear. Ayeqtieiy, comedirse. Aeaaru, a g u a r d a r s e . Aneang, recelarse. Ny.

Artecorii, y r tuerto. Aeengarc, cantar las m u geres. Aecu i n c l i n a r s e : etiam y chupe. Anee, h a b l a r : etiam upe. Aneng, emudecer. ATie'guhe, h u i r : etiam gui. Aembo, a p r e n d e r . Aembocee, e n g r e y r s e . x[heraboqui, j a t a r s e . Aemdyf, h u y r el cuerpo. Aembo abir, h a r t a r s e . Aemongarau, desconserrarse. Aembioq,) T r,, } esconderse. Anem, J Oroyeo, y r m u c h o s .
J

Los comencados por ny son a c t i v o s :

Ayypyru, Aybo,

dar principio. flechar.

Ayytctru, estrive.

ponerle en que

Absoluto:

Avymy,

arrugarse. Ny, 7o,'1. N0. ni: Temblar. AnTjnTj es a b s o l u t o .

90

AETE.

Los comencados por yo que con narigales liazen son activos.

no

Ayor, desatar. Ayacog, tenerlo. Ayoli, t r o n c h a r . Ayoh, hallar. Ayop, calentar. Ayoog, sacar. Aono, p o n e r . Admdng, brear. Aona, encestar. Aopafi, a t a r dos estreios. Aop, lastimar. Aom, escupirlo. y, e n t e r r a r . Anoquend, abrir. Y

Ayoquat, mandar. Ayogu, cojer. Ayohe, l a b a r . Ayo, t a p a r . Ayoya, r e y r s e del. Adtano, estrenar. Aonu, esconder. Aolie, vaciar. Aapa, l a b r a r m a d e r a . Aope, p o n e r en ringlera. Aojn, r a s p a r . Aoqd, passar. Adquendcerrar.

Los comencados por yu son activos:

Ayuc, Ayur,

matar. enlacar.

Ayulie. apetecer. Ayub, ahorcar.


Absolutos:

Ayu,

venir, y yr. Ayupabog, Ayub, | Ayub., \ Ayubote, | M.

Ayube, estar despierto. partirse. estar, estar quedo.

Los comencados p o r m son n e u t r o s , y absolutos.

ARTE.

91

Neutros:

Amae, mirar. Amendd, casarse. I hece. > Amaena, Amndd, h u r t a r . ( j Amaa,


Absolutos:

atalayar. espiar.

Amano, m o r i r : Amimb, t o c a r flauta; nearse. El v e r b o Ame'e, dar, es activo. Alo, l. mo.

Amyi,

me-

Todo v e r b o compuesto con esta partcula, mo, es activo si se p o n e p o r inicial, y sino m u d a su n a t u r a l e z a ; ut Aba, h o m b r e ; Amboabd, h a g o l e h o m b r e ; Aembo aba, es absoluto, 6 inicial, y m u d a su n a t u r a l e z a . P. Los c o m e n t a d o s p o r p son n e u t r o s , y absolutos.
Neutros :

Apo, dexar , . \ Apta, apartarse \ J ' " " ' j Apoc, tocar. , Aporand, pregunta ( ]
1 i e c e

Apotyro, trabajar Apira, pisar

hece. .
a n t o s

'

i4

* *'
,o/

,
d o r m , r

-dp/S', p o r revelarse, 6 saltear a otro, es n e u t r o etiam upe); p o r ,,levantarse'-, es a b s o l u t o .

(hece,

92

ARTE.

Absolutos: Apa, b, acabarse. Apag, despertar. Aparara, liazer r u y d o . Ape, q u e b r a r s e . Aperereg, a n d a r t u r b a d o . Apepeg, anadear. Apbond, p a t e a r . Apynd, peerse. Apot, p r o b e e r s e . Apig, cessar. Apipig, a n d a r listo. Apt, quedarse. Aptu, descansar. Ap, saltar. Aplica, reyrse. Apurur, cruxir. Apog, gatear. Aporahei, cantar. T o d o s los v e r b o s activos con quien se juntare, la p a r t c u l a poro son absolutos. Y. partculas de composicin, p a g . 5 3 . Q. L o s c o m e n t a d o s p o r q son absolutos. Aquel, passar. Aquarug, orinar. Aque, dormir. Oroqud, 1. Oroquaque, p a s s a m o s . Oroqube, estamos. Neutro : Aquhye, temer: Ro, 1. no. (gcJiugui).

L a explicacin desta partcula ro se vea en el Cap. x. A q u i solo se note q u e tiene t u e r c a de hazer activos todos los v e r b o s , con quien se j u n t a al m o d o de la partcula md: son t a m b i n activos los siguientes: Arobi, creer, Arogrd, despreciar. Ardoca, sufrir. Arah, llevar. Ar, traer.

ARTE.

93

Absolutos:

Aroib.

padecer fri. T.

Oronoo,

nos j u n t a m o s .

Son los de la t absolutos:

Aterereg. cruxr. A. arrastrar.

Atf/ar, estar saconado. Atordro, chorrear. U.

Au. 1. Rau,

comer, activo.

CAPITULO De las letras que y mu dan c a de

XXII. en esta lengua, algunas.

faltan

L A S letras que faltan son F. I. K, L, R doblada, S. V consonante. A', Z; n o tiene m u t a c u m l i q u i d a ; ut era, p r a ; por S usan C lene, y p o r V, B lene. A y en esta l e n g u a u n a continua m u d a n c a de letras, p o r q u e en composicin u n a s vezes se pierden, otras vezes se m u d a n ; y a u n q u e se &b por regla, general q u e esta m u d a n c a se baze p o r la final del verbo, tiene, m u c h a s excepciones, p o r q u e u n a s vezes usan de la final, otras la dexan, y otras la m u d a n ; v. g., Cherorb, yo m e a l e g r o ; Cherorbarao, retiene su 6; Cheronp'pe la m u d a en p; Cherorib'te, la pierde. P e r o p a r a que aya a l g u n a luz se note lo siguiente:

94

ARTE.

L a m u d a n c a de letras se h a z e a p a r t e ante de la diccin a quien se llega alguna otra, que le fuerca hazer la tal m u d a n c a ; y esto casi siem])re proviene de la p r o n u n c i a c i n n a r i g a l , la qual introcluze en la diccin h quien se l l e g a , ng. nd, mb; ut Agnpa, acotar; Aynpangat , en l u g a r de Agnpacatu : Ynpambra, Amgnd, pro amg , p o n e r a p a r t e ; p r o Ynppva, acotado. L a partcula m, haze m u d a n z a con m u c h o s ver bos y n o m b r e s , que comienoan p o r C, C, P, Q, T, los quales casi todos son los siguientes:
Los comencados por (.' son:

Caqua, crecer. Catti, comer. Ca, b e v e r vino. Coi; gorgeo. Catuq, inri. b u e n o . Cot, hazia. Cit, meneo. , h a r i n a Cuit, polvo. Cure, m e n e o . Cuera, convalecencia. Cuerai,
Los

enfado.
c o m e n c a d o s con

Amongaqua, hazer, crecer. Amngar, hazerle comer. Amngau, hazerle b e v e r vino. Amngo, hazer g o r g e a r . Amngatupr, L Amcatupiri, hazerlo bueno. Amngot, zia alia. Amongu. menearlo. Amongu, hazerlo harina. Amonguit, hazerlo p o l v o . Amngre, menearlo. Amnguer, hazerle con valecer. Amboguerc, enfadarlo.
o. con cerilla, la mudan en

ncl:

Qog, soltarse. Corog, r o t u r a . Qu, m o r d e r .

Amndog, crtalo. Amndorog, rasgar. Amondua. mascar.

ARTE.

95

Los comencados por p la mudan en 6:

Pah. a c a b a m i e n t o ; Amdmbab, a c a b a r l o . Pag, d e s p e r t a r ; Amombag, despertalo. Parab, cosa p i n t a d a ; Ammbarab, pintarlo. Pt, q u e d a d a ; Amombt, hazerlo quedar. Pochi, malo ; Amomboch, echarlo k perder. Pd, d e l g a d o ; Amombot, 1. Ambopo, adelgacar. Pug, r e b e n t a r ; Amombag, horadar. Pindocur, frangollo; Amdmyndocurf, hazer frangollo. Peb, chato ; Amombeb, aplastar. Pipig, diligencia; Amombipig, hazelo diligente. Pira, seco; Amdmbir, 1. Ambopirv, secarlo. Ptu, descanso; Amdmbtuu, hazerle descansar. Poog, e s c a m p a r , c e s s a r ; Amombog. hazerlo cessar. Pnx, r i s a ; Arnombuc, hazer reir. Punid, p r e e z : Amomburu. emprear.
L o s comencados por q la mudan en ng:

Qua, P a s s a r ; Amongu, 1. Ambngu, hazer passar. Qu, estar de p l u r a l ; Amongu, hazerlos estar. Qudbe, estar de p l u r a l ; Amdmjuabe, hazerles estar. Quabote, estar q u e d o ; Amboguabote, 1. Amonguabote, sossegar. Quaque, p a s s a r de p l u r a l ; Amboguaque. 1. Amboquaque, h a z e r passar. Qithg, t e m e r ; Amdnghy, hazer temer. Qur, g o r d u r a ; Amongr, engordar. Qurey, diligencia; Amngirey, hazerlo diligente. Quiryry, sossiego: Amdngyryr, sossegar.

96

ARTE.

Los comencados por t mudan en nd: Tqu, g o t a : Amdndiq, liazer gotear. Ttrif, a r r a s t r a r ; AmoncKrr, arrastrarlo. Ti, rebosar. Amdndu, hazerlo rebosar. Teiquiehba, e n t r a d a ; Amdyngie, hazerlo criar. Los que se siguen comecgados por p, si se pronuncian absolutamente sin que les preceda algo, la mudan en mb, 6 en m solamente: Pba, a c a b a m i e n t o ; Mbdba. Pe, m a t e r i a ; Mbe. Pi. pellejo; Mb. P. p i ; Mbi. Pid, p e c h o : Mb. Pah, n u e v o ; Mbaki. Piara, c a m i n o ; Mbiara. Piata, t u e r c a ; Myata. Pipg, diligencia; Mbipig. Pr, p o c o ; Mbipig. Pr, p a s s o ; Mbir, Mru. Pr, o m b l i g o ; Mgrd. Fy'td, c o l o r a d o ; Mijta. Porabqui, t r a b a j o ; Mborabqu. Porahei, c a n t o ; Mborahe. Porand, p r e g u n t a ; Murnd. Pordngs,, t r i s c a ; Morng. Poriah, p o b r e z a ; Mboriah. Priahuberec, misericordia; Mboriahuberec. P, l e v a n t a r s e ; M. Purud, p r e e z ; Mburud.

ARTE.

97

Pit, q u e d a d a ; Mbit. Pit, m e d i o ; Mbt. Pt, resuello; Mbtv. Pili, b l a n d o ; lb. Poacd, p o d e r ; Mboac. P, m a n o ; Mb. Poahe, q u e x i d o ; Moahe". Pocab, a r c a b u z ; Mbocba. Pohdng. m e d i c i n a ; Mdhng. Polv, p e s a d o ; Mbohi. Poh, v i s i t a r ; Mbohv. Foque, cozido en ojas; Tevmboque, Porng, h e r m o s o ; Mordng. Porngerec, aficin; Morangerec. Poreno, fornicacin; Moreno, Porerequa, afabilidad; Mborerequ. Pot, c a m a r n ; Mofi. Po, c u e n t a s ; Mbo. Fu, s o n i d o ; Mbu. Paca, risa; Mbuc. Fuc, l a r g o ; Mbuc. Poro, p a r t c u l a ; Mbor. Parar, cosa t u e r t a ; Mburur.

1.

Mimboque.

Comencado por q ay uno solo, que es Q?a. Q, dedo de la m a n o ; M.

Pf/re, que es ,,despus' , antecedindole consonante, pierde la r y en su l u g a r recibe la u l t i m a consonante de la diccin, que le a n t e c e d e ; ut Apab, a c a b a r s e ;
1

98

ARTE.

Opabir ahechg, v e r ; Hechdgir. Antecedindole vocal retiene su v ; Ambmbe, digo ; Yrndmbeufr, tambin dir Hecharire, oparyre. Note f r e q u e n t e m e n t e p i e r d e su Ti, precedindole c o n s o n a n t e ; u t Ahechag, ahechaejote, veolo solamente. Ahendub ; ahendub ote, o y g o l o solamente ; y tambin la r e t i e n e : Ahchemete. II. Si a la h p r e c e d e el acusativo inmediatamente se p i e r d e ; u t Atpaenu. invoco D i o s ; Che oroedt, y o te llamo. T a m b i n quedo conservar la h. L o mismo es con la partcula poro: Aporoenoi, llamar. 1. Apore-hend. CAPITULO De la o r t o g r a f i a , XXIII. y del accento.

E N principio de diccin no se escrive 6, sin que le anteceda a/. Sacanse los s i g u i e n t e s : Bete, participio. Bctg, buelta. Bclng, torcida cosa. B, mas. Beb, b u e l o . Bebui, liviano. Beamd, liuviera. Ber, r e s p l a n d o r . Berdrn, parece. B, cosa determinada. J5, levantar. Bina, empero. Biar, de repente. Btb, a p i q u e . Breiq, tiesso. Bit, bter i, todava. Bo, seal. Bog, a v e r t u r a . Bo, de hecho. Boya, m e d i a n o . Vase el

M sin bien b se escrive; Ma, p o r Mbae. Cap. x x i i .

ARTE.

90

Las finales consonantes se c o m u n i c a n a la diccin l\ quien se l l e g a n : u t Opa, b, ndo pbi, no se a c a b a ; Ac'e, m. nacemy, n o s a l g o : Ayocog, ndayocgi, no lo s u s t e n t o ; Amd, n. Namoyny, no lo p o n g o : Amnong, namn dngg, no lo j u n t o ; Ambn, r, nambori. no lo embio. Y tambin se d e x a n ; ut Nambou, &c. T u a u t e m consule u s u m regionis tuae. T o d a diccin en esta lengua es larga. Sacanse breves en la ultima las que se siguen, de las cpiales algunas tienen tambin la p e n u l t i m a b r e v e : Atte, e m p e r o . Colte, y a . Amme, a las vezes. Gtiangcl, interjeccin Andabi, en n i n g u n a m a n e r a . de la m u g e r , Armd, sobre. Pepe, aculla. Beeamd, subjunctivo. Te, causal. Togapte. Bittene, q u a n t o mas. Aba, cabello. Ani, n o | I Cupe, all lexos. Ambpe \ de espacio. ] Raime, apique. Mambpe J ( Note, solamente. Ape: alli. Pe, posposicin de lugar. Abiirri, de lado. Ibpe. en el cielo. Brcimg, parece. Hamo, subjunctivo. Coime, cerca. Ahramo, yendo. Las letras . y, son siempre l a r g a s . L a y de la negacin es b r e v e ; ut Ndayapoi. L a y de p e r s e v e r a n c i a es larga. Ayuri, vengo; Amom babi, helo acabado. Q u a n d o c o n c u r r e n estas dos y, de perseverancia, y negacin, se p u e d e n p o n e r p r o m i s c u e la u n a . la otra, a m b a s juntas, antes, despus, g u a r d a n d o

100

ARTE.

su accento cada u n a : u t Ndarupdbl, Ndarupabi, Ndarupdby, Ndarupalny, no lo h e traiclo t o d o . Todo n o m b r e b verbal, que a c a b a en consonante, recibe a b r e v e ; u t Tu. b, Tuba, p a d r e ; Yerurehy, r. Yerurehra; Ha. b, haba, verbal, &c. T o d o g e r u n d i o y supino, en q u a l q u i e r terminacin q u e acabe, es b r e v e . Bo, p a r t c u l a d e n o t a t i v a de sitio, b m o d o de estar, es b r e v e ; u t Opotidbo, de pechos, &c. T o d o verbo consta de silabas l a r g a s ; u t Acr, com e r ; Abb, v o l a r ; Abit, l e v a n t a r s e ; Abobog; griet a r s e ; Ab, resollar. L o s verbos a c a b a d o s en estas letras c o n t r a c t a s b d i p h t o n g a d a s , h a z e n acento en la p e n l t i m a breve, y se p r o n u n c i a n con u n t i e m p o : ai, a, ei, e, u, o, ui, cite; Acc, y o m e q u e m o ; Amdnyarav, desconcert a r s e ; Ayohe, labaa*j Cliepe, tengo p o d r e ; Ahipii, asperjar; Ayopoi: d a r ; Aypcity. r e b o l v e r ; Amboyoce, y o cae, hazer m u c h a s vezes. L o s m i s m o es en los n o m b r e s , que tienen las dichas finales; ui He'ne'rabai, andrajos. &c. Ntese que ay dicciones de dos silabas, largas ambas, que simplemente se h a n de p r o n u n c i a r sin detencin, otras que en ambas se ha de p a u s a r ; y en h a z e r esta p a u s a , b n o , consiste hazer diverso sent i d o ; v. g. Aembo- , a p r e n d e r . Aembo, sin detenerse significa pulirse, e n g a l a n a r s e ; Per o-, P e d r o lo c o m i ; Peruo, P e d r o v i n o ; ma, p a r t c u l a de p r e t r i t o ; Oyap-m, m u c h o h a que lo h i z o ; Oyapoimd, (sin deternese), y a lo hizo. F I N.
lErra/ta.. Eu la lia. d e p. 1G y cu las penlt. y aiiepeult. letra cursiva las d o s slabas latinan ,,di-' y ,,rus*', d e p. 20 escaparon e n

VOCABULARIO TESORO

LENGUA

GUARAN, O MAS BIEN


EN DOS PARTES:

TUPI.

I. VOCABULARIO ESPAOL GUARAN (O TUPI). II. TESORO GUARAN ( TUPI) ESPAOL.

07)
'Sutural de Lima, Misionario en la antigua reduccin de Lorcto, junto al rio Parandpanema del Brasil. Superior en otras, y Hctor del Colegio de Asunpciot, etc.

NUEVA EDICIN: M A SC O R R E C T A YE S M E R A D AQ U EL AP R I M E R A , YC O NL A SV O C E SI N D I A SE NT I P O D I F E R E N T E .

VIENA. FAESY Y FRICK


27 ORAREIS 27

PARIS. MAISONNETJVE Y C
25 QUAI VOLTAIRE 23.
I A

1876.

I M P R E N T A I. Y . D E - ESTADO EN V I E S A .

INTRODUCCIN.
Los dos diccionarios del P . Montoya, denominados por l, uno Vocabulario (el que empieza por castellano) y otro Tesoro, y dados ambos por primera vez la estampa por el propio autor en Madrid, en 1 6 3 9 * , constituyen por si solos el archivo que encierra en si toda la lengua t u p i ; de modo que el phillogo, con los mismos diccionarios y sin necesidad de consultar a los que la hablan en America, puede estudiar perfectamente la ndole de dicha lengua ; ja la del mismo Montoya, han sido redactadas, que las teniendo gramticas de los misionarios Anchieta, Figueira, JBandini y su autores presente, no tanto el examen atento de las propiedades de la lengua, como un cierto sistema arbitrariamente modelado sobre el de las gramticas artes latinas

* A u n q u e el t o m o del Arte y Vocabulario lleva el a r m od e 1 6 1 0 , c o n s t a d e la t a s s a del libro, p o r los del C o n s e j o ,q u e a m b o s t o m o s d e b a nd ee s t a rc o n c l u i d o se nd ed e c i e m b r ed e 1 ( 5 3 9 .

IV

I N T R O m ' l X I O N " .

(le la poca,

al c u a l ,

como a l a f u e r z a ,

pretendieron

submeter l a s formas de otra lengua enteramente diversa. Asi es que la mayor importancia del archivo contenido en dichos diccionarios consiste en n o ser ellos sino la reproduccin de los informes dados por los lenguas o intrpretes indios; no habiendo el autor hecho mas que escribir lo que oia, algunas veces por ventura sin entender todo el alcance gramatical de algunas formas que confiava al papel. E s el propio Montoya que nos lo dice: H tenido por intrpretes a los naturales, que p a r a esto tambin se aprovech el doctor de las gentes de Tito en Grecia", etc. Guaran llam nuestro autor la lengua en cuestin. E r a el apellido que a si propios se daban los Indios guerreros del Paraguay, y y a antes de Montoya lo habia aplicado, a la lengua que hablaban, otro misionario, el napolitano P . Alonso de Aragn. Pero basta un superficial estudio p a r a reconocer que esa l e n g u a , con insignificantes alteraciones, era l a propia tupi, general en todo el B r a s i l , desde el A m a s o n a s ; que y a antes habia sido reducida a gramtica y a vocabularios por los misionarios del Brasil, como Anchicta, Veiga, Figueira, Aranjo y otros. El mismo Montoya empez a conocerla en la reduccin de Loreto, j u n t o al rio Paranpanema, y por tanto entre salvajes, cuyos descendientes aun hoy habitan el Brasil, en las provincias de San Pablo y Paran.. El nombre guaran Montoya*, no quiere o mas bien guaryni, decir segn el propio

sino g u e r r a , o p o r ventura

* V o c a b . p , 8 3 , 236, 2 8 4 , y p a s s i m .

I N T K O I I V C C ION'.

g u e r r e r o ; y como la l e n g u a era Labiada tambin por individuos de la nacin que no eran guerreros, como nios y sacerdotes (pajes) y los nefandos tebiros y hasta por lapropias mujeres, bien que con sus modificaciones, sigue-se que ese nombre es impropio p a r a aplicarse a la "lengua; al paso que el de tupi, que era el que corresponda a esa raza, que de norte a sur (y no del sur al norte, segn imagin Martius) haba invadido casi toda la America Meridional ac de los Andes, no ofrece tales contradicciones. Etymolgicamente. segn hemos demostrado, este nombre tupi varoniles: otros viene Tupt-n de I'ipi, y significa ..los de la generacin p r i m e r a - . De los Tupis, unos se decian Tupinmnbst, ikis, contiguos, clasificando ambos a otros de Tnpi-n-as Tupis m a l o s : llamndose otros Tai)ioyos descendientes Temimtu* En guaran confirmacin sobrenombres de ordinario injuriosos.* de que la dicha lengua general llamada en el por el autor, no difiere de la tupi

Abuelos, y sus

nietos; a d e m a s de tantos varios

Brasil, apelamos, no solo p a r a los mencionados libros sobre esta escritos y publicados, como no menos para el propio testimonio del obispo de liio de Janeiro I ) . Lorenzo Hurtado de M e n d o z a , el cual en una censura aprobacin fechada el 7 de marzo de l o ' J , impresa por el propio Montoya en la primera edicin, tanto delVocttbu/ario como del Tesoro, afirma positivamente que se haba valido de un Indio trado del P a r a g u a y p a r a doctrinar los de un ingenio de
* V a s e n u e s t r a Historia General del Brasil.

VI

INTRODUCCIN.

azcar en que l, en su visita pastoral, residi en el Brasil. La mayor parte de las pequeas variaciones que se notan proceden principalmente de los oidos de los intrpretes de nacionalidade diferente que las han reducido a escrito. Aunque del Arte y del Vocabulario h a publicado, en 1 7 2 4 , el P. Alonso Restivo una reimpresin, con a l g u n a s pequeas adiciones, asentamos de ceirnos antes, en los tres libros que hoy reimprimimos, la primera edicin hecha por el propio autor; y eso no solo por que a p e n a s nos hemos propuesto reproducir los escritos del mismo Montoya, como porque hemos tenido recelo do que, no habiendo el P. Restivo reimpreso tambin el Tesoro, resultase menos homogeneidad de la nueva reunin de los tres libros que de nuevo presentamos articulados en un solo c u e r p o ; p r e firiendo un Restivo. Y aqui cabe mencionar el hecho que el Vocabulario; de que el Tesoro?
:l

antes dar

a todo tiempo , si nos con las adiciones

es del

posible, mismo

pequeo

suplemento,

apezar de haber tenido una sola edicin, estaba menos raro no conocindose de la l edicin de este,, en las bibliotecas de Europa, m a s de cuatro cinco ejemplares; y ninguno de la de 1 7 2 4 ; al paso que b a s t a n t e s se cuentan del Tesoro. Al adoptar, entretanto como testo la primera edicin' y el sistema de acentos i ortografa empleados en ella por el a u t o r , no cremos a propsito el seguirla servilmente todas sus irregularidades e incorrecciones cuando tantas han escapado al mismo autor, afanado en en tipogrficas;

INTKOJH'CCIOX.

VII

confluir en Madrid, mui aprisa i en menos de un ao, (agobiado, y a por una grave enfermedad, y a por sus requerimientos) la impresin de cinco libros; con el intento de regresar, desde luego, a su puesto de rector del colejio en la ciudad de la Asunpcion. Asi, hemos empezado por rectificar el testo, teniendo en cuenta los dos largos captulos de f de erratas, (pie acompaan los dos tomos de la primera edicin, en la cual los descuidos tipogrficos son t a l e s , aun en el para U n a s veces son OH por no; otras, tres palabras palabras confusin; castellano, que por veces obligan el lector a p e n s a r llegar a acertar en que consiste el error. letras cambiadas, como baca par boca, de las maysculas; muchas, son dos

irregularidades i descuidos en la puntuacin, i en el empleo u n i d a s ; y muchisimas, falta de g u i o n e s , en las el empico de las maysculas hace no pequea sino el de no h a b e r tenido

cortadas, al concluir las lineas, etc. Dicha irregularidad en y de ordinario, en los vocablos indios, no tuvo otro origen la typograia dichas letras Algunas maysculas con los acentos adoptados por el autor; por lo que ha sido forzoso substituirlas por minsculas. y tuvimos que ponerlas en sus respectivos lugares. Daremos mejor idea de lo descuidada que sali
!l

palavras escaparan fuera del mas riguroso orden alfabtico, la de

primera edicin por un notable ejemplo. En la linea 2 5 .,en la p u e r t a " , ciendo

la pg. 3 del Arte se le como si guieado correspondiente a la p a l a b r a q u e m " . Solamente conodicho significado seria posible antecipadamente

adivinar (pie es lo que pretendi el autor decir con ese

Vili

lNTROniTCIOX.

hbrido vocablo, que principia por un circulo con un punto dentro. E s a p a l a b r a estraa provino de un descuido en la revisin. El primer signo es un error, en vez de la letra O; y toda la p a l a b r a en
a a

cuestin debe
a

leerse

Oqie'-m. del propio

Efectivamente, consultando, tanto el Vocabulario autor (pg. 1 5 6 , 2 , col. 4 3 2 Tesoro (f. 258), Oque m, en la p u e r t a " .

de esta edicin), como su

significa ..puerta"; y por tanto Oijue-

Y tanto es asi, que de este modo, aunque con variantes en los acentos, lo ha impreso el autor, mas adelante en la lin. 2 1 , de la pg. 73 del Arle. Y debemos notar de paso que tales variantes en los acentos por el autor, al escribir de nuevo la mismo palabra, son muy frecuentes, y hacen sospechar que hubo en la demasa de su empleo algo de pretencioso. Habiendo credo de nuestro d e b e r , como editor de algn criterio, el eorrejir semejantes descuidos manifiestos, hemos p r o c u r a d o , en todo lo d e m s , menor baca, observacin cubar sobre muchos guardar el mayor introdutundid, ortografa prudente respeto al testo que nos sirvi de original; no haciendo la espaolismos cidos en los dos diccionarios; tales como en pala, etc.; y empezando por s e g u i r l a Tan antigua castellana usada por el autor, etc. respecto nuestro por la edicin princeps

ha ido h a s t a pro-

curar efectuar esta reimpresin, haciendo corresponder cada una de nuestras columnas a una pgina de la edicin antigua, en el Vocabulario; y aun, cuanto posible, en el Tesoro;
a

de

modo que, ocupando el Arle cien pginas, n u e s t r a I

del Voca-

XTUODVCCTOX.

IX

biliario

corresponde la
a

101 de la primera

edicin, y

nuestras columnas 5 y 6 las pginas 105 y 106 de la misma; y la columna 2 7 6 la pgina 376 ; y las siguientes columnas desde la 277" hasta 5 1 0 , son tambin conformes
a

a las p g i n a s de 1 a 234 de la 2 numeracin adoptada en


a

la I

edicin del Vocabulario,


a

desde la letra F en adelante. mas d e p r i s a , se hizo a un

Esta 2

numeracin nos confirma que la impresin de dicho p a r a concluirse

Vocabulario,

tiempo, en dos partes, una desde el principio, y otra empezando en dicha letra F . Asi, queriendo (para verificar cualquier citacin) saber la pgina de la primera edicin del Vocabulario a que
a

corresponde una de nuestras columnas, bastar aerescentar al nmero puesto abajo de ella mas 100. hasta la 2 7 6 , debiendo de la 2 7 7
a

en adelante, diminuir 276 para obtener


a

la pgina correspondiente, en la 2 tivamente a la respectiva con idntico n m e r o ; hoja de

numeracin. la primera

En

el

Tesoro cada p g i n a nuestra corresponder a p e n a s aproximaedicin, respectando inclusivamente el des-

cuido del autor en saltar de la pg. 271 la 278. Con semejantes correspondencias no solo quedan mas fciles las confrontaciones con la primera edicin, sino se obtuvo mayor garanta de no haber habido el menor salto en la composicin para esta reimpresin. T a n t o en el Vocabulario permitido rcgularisar mas como en el Tesoro, nos hemos la puntuacin, poniendo, por

ejemplo, siempre coma ( , ) despus de la palavra que v a definirse, segn el sistema a d o p t a d o por el autor; q u e , sin

iNTKOjireeiox.

iluda por descuido, dej runchas veces de seguirlo, substituyendo la coma por punto final. F r e q u e n t e m e n t e suplimos por dos puntos ( : ), especialmente en el Vocabulario, el 1. (latino i-e/) empleado de reducimos a parnlos el la composicin de continuo por el autor; y en el Tesoro thesis [ ] las esplicaciones sobre vocablos.

T a m b i n r e g u l a r i s m o s , segn hoy se usa,

empleo de las u y c, como vocal como consonante, etc. Si en todo esto no hemos hecho un trabajo b a s t a n t e perfecto y acabado, tenemos la conscicneia de haber mejorado mucho el testo, para facilitar los lectores su inteligencia. En la reproduccin exacta de los acentos adoptados por el autor en las p a l a b r a s indias, hemos puesto el mayor esmero; confiando su confrontacin a dos diferentes revisores de los mejores de la imprenta imperial y real, a d e m a s de la nuestra final. Ademas de la mayor correccin, una de las grandes ventajas que los estudiosos encontrarn poner en ella en tipos diferentes en hacer uso de esta nuestra edicin resultar del arbitrio que tomamos de todas las voces indias, p a r a hacer asi mas cmoda y menos fatigosa la lectura y estudio de la obra; apezar de los tipos pequeos que, en los diccionarios, preferimos a d o p t a r , p a r a por este modo poder reunir en un solo volumen las tres obras con tanta dependencia mutua entre si. Y adoptamos, segn decimos, p a r a los diccionarios, tipos pequeos, teniendo presente que, siendo ellos obra mas p a r a consultar que p a r a estudiar por medio de una lectura seguida, eso no dificultarla mucho su

IXTKODrCCIOX.

XI

l e c t u r a ; al paso que el Arte de la primera edicin. Y por nuestra tenido ella ocasin de

gramtica sale impresa en

tipos mayores, y correspondiendo casi p g i n a por pgina a las parte, al consultar mas de una vez,

despus de impresas, varias hojas de esta edicin, hemos reconocer como, apezar de los tipos Asi no d u d a m o s que el y estudio de dicha que aun es hoy salvajes. oyendo menores, su lectura se ha facilitado. venga a contribuir a p r o p a g a r hasta el P l a t a ,

lengua, en que se encuentran las etymologias de los nombres desde el Amasonas h a b l a d a en tantos p a i s e s , unos civilisados, oros taciones por los que estn en el caso de hacerlos,

Y no dudamos de que de nuevos estudios y nuevas confrona los que hablan la misma lengua, vendrn a resultar talvez nuevos diccionarios, sin t a n t a s repeticiones, y en general, mas bien redactados, especialmente en la S e g u n d a P a r t e , es de uso menos fcil y compuestas. No creemos reducirla a que tal como est, en el Tesoro, preferido aun p a r a las palavras imposible que en el futuro algn escrito, de un alfabeto

mucho menos cmodo que si el orden alfabtico se hubiese nuevo interprete de esta

lengua j u z g u e conveniente la adopcin, para

especial, pretiera ceirse mas

al sistema de la escritura d e v a n a g a r i del r a b e , en vez de limitarse al empleo de parte del alfabeto castellano, con la adopcin apenas de algunos acentos ms. P a r a (pie los lectores estraos al castellano, no prevenidos con la informacin de que el autor escriba como en castellano, p u e d a n leer mas correctamente las palavras indias

XII

INTRODrCTIOX

en estos dos diccionarios, diremos que la g y la c son empleadas por el autor sonando como en francs, no solo antes de a, o y II, convertiendose, tambin en j y la c en s, antes de e, i y y. Pero la c teniendo cedida (o.) aun antes de a. o y u vale siempre como s. L a equivale al gn, francs, y la z lengua. Ch se para que suena tambin fuerte como cu esta ltima adoptados, y a las como en francs, la g

pronuncia como sh. sch. Cuanto al valor de los acentos dems esplicaciones necesarias y en las Advertencias como el Tesoro. la b u e n a inteligencia de ios diccionarios, recomendamos las d a d a s por el autor en el Arte, preceden tanto el Vocabulario

Limitndonos a estas esplicaciones, que liemos -credo esenciales, conclumos ofrecendonos a publicar mas en adelante, en otro tomo de octavo como el presente, las dos restantes obras del dicho M o n t o y a ; es decir su Coiu/uistu Espiritual el mismo y su Catecismo. libro constituye En El primero de estos livros ser por si solo un mui honroso todo precedido de una biografa del autor, de parte de la cual comentario. esa biografa nos ocuparemos de

cuanto respecta a las licencias, aprovaciones, narios, y con cuya reimpresin engrosar mas este volumen.
e

dedicatoria,

y satisfacciones que preceden la 1 edicin de estos dicciono hemos querido hacer

El P . Montoya, despus de haber hecho otro viaje a E u r o p a , vino a fallecer en Lima, su p a t r i a , a los setenta aos de edad, en 1052.

V. de P.

S.

VOCABULARIO TESORO
DE LA

LENGUA

GUARANI

MAS

BIEN

TUPI)

POR E L

PARTE EIMER V O C A B U L A R I O
ESPAOL G U A R A N I ( T U P I ) .

AI>VI " . ! T I. NCI AS,


PARA LA INTELIGENCIA DESTA PRIMERA PARTE.

1 Jjjii

es/e

Vocabulario

se ponen

los

vocablos

simplemente. la. Segunda

Para Par/e: Segunda

saber sus usos, y -modo de frases, r.g busco aqu ..JJombre", I'arte, y alli hallar 2 Ay nombres accen/o,

se ha. de ocurrir

ha/lo que es A b a , buscare A b a . en la -Itombre". con unas mesmas le/ras.

lo que se di~e del que escriviendose

en solo el para esso se

pronunciacin,

se diferencian

en los significados: hallo

ponen los nmeros, buscarclo

v. g. busco aqu Par/e, etc.

-Cabello'-,

que es A. b . n. 11. e -Cabello".

en la. Segunda

y alli hallare' lo queperdenc

y assi de los dems nombres, 3 Cada, pancula buscar en lo. Segunda, puede dezir. 4. Tras es supino los verbos

que se hallare donde se dir

ea es/a della

Primera.

Parle

se

jiuede que se

lo que lie alcancado

se pone Gerundio,

v/ AnmombL', ..aba/irse": I. 1

bo

ADVERTENCIAS.
o Quando lascar liase el requere de esta Primera Vare es en Castellano, el se ha de tiempo-', en

aqu, v. g. dize, ..Abonancar de buscar en este Vocabulario: liase de ocurrir

ei tiernjio" v. -ablandar pero si es el repare

de numero, Parte."

la lengua Indica.

al TES0I10, y Segunda

" Vanse tambin las dems advertencias, hecha*por el autor, que van adelante, antes de la .Segunda Parte ..Tesoro", y las esplicaciones dadas en el Preludio del ,,Arte'\

P A R T E

PRIMERA.

VOCABULARIO.
ma : Yee ale anee : Amoce ndog : A ante B. Amoce haiendog. del que dessea, A: O : M : Get : Abatir, abajar, Amomb (bo): AmboaMaet. pip (bo) : Amboapipebetei beA , del que se acuerda de alguna felipe : Amboibici (bo). cidad passada, Xamomei. los ojos al suelo, Aro chereca : A, del que se admira, Che : T : T, Ayeca eroyi : Ayeab : Chereca nu. 1. T i n . 4. Totoi. tind : Amboiaiti cherec bip. Abadejo cuello, Ao ayurupi. los pensamientos, TemimoangaAbultar, Aypitup. ybi yb arec : Afemongaybiy. Abajo, embl; gu, 2. Abalanzarse, Acmomb (bo) : Acu- Abatirse, laxarse, Ayeaib : Aeap : Acmomb (bo). t p. Abanillo, 6 aventador para el fuego, el are al suelo, Oiero (bo). , postrarse, Ayepc ibirup : Tatapequa. Ayepc guiemombbo. para kazerse agre, Yepeiuhba. de cuello, Aoba urapichar: Aau- , recibir el golpe, Aemoyty (mo) : Amongia (pa, bo). ra re heguara apieha. Abeja, Eir {v. E. n. 2). Abarca, suela, yapatuppt. Abejera, colmena, Eyretama. Abarcar, Ayquaba (nga). Abarrajar, Amomb: Ai ta pi, Ta. Abejn, Mangang. Abertura, Bog. Tara. Abarrisco dar, Ayptibroete y- Abcstruz, and. meeng : Ayarapbete ymeenga : Abilidad, Araqu (A. 9). declarar por hbil (v. li aitubr, etc. : Ayporog ymeenga : bilitar, Aipcymb ymeenga. ^ o. 3). Abasto, abundancia, Acoc : Nemom- Abismo del mar, Parpet. buc. de tierra, Ibgupeet : bapt. dar de comer, Nbocbgi ypoita : Ahispa, ca. b. Ayaoc ymongrabo. Abatimiento, Apip : My r : Appi: Abispado estar, Airarogui tena: Cherec i t. Aybl : Angab. Abatir, atajar las razones, Ayapip Abito, costumbre, Tecoai : Acata. yneenga : Ahoquccy mar chagua Ablandar otro, g dolor, Amoyro 3 e 4 1*

ABON

ABRA

(too) : Ambo a pirbe : Amomb Abonada cosa, alabada, Ymombeu eatupra. (bo). Ablandar barro, etc. am (mo). Abonado testigo, Abbupi catuga desliendo, Amboc (bo). ra : Hupi moni begura: Hupi catu cera, Amomem beg : Amboc: gu herecopl: Abyap ey : YapuAnibop : Ayop (bo). mombeguarey. lo duro, Amomb: Ambopi (bo): Abonar otro, Aheccat mboyeb : Amovro. Amombe hee marngat : Amo los corazones, Amoicac : Ambo- marangat : Amboaguyci te lpe. pl ypi : Ambocyea. Abonarse, bol-viendo por si, Aemom remojando, Am borr (bo): Amo- bei'i eatu chernrncyngue mbo yeu, S'. hpa : Aiemomarangatu chemoAblandarse el tiempo, Oemboagumara haguerepca : Ayeplelierecye ara : Ara yyaprb : Oem bo- marngat mboychpa : Clicreccatu pirrara : Yyro ara. mraney ayt ycatpe. la postema, Yacc- mbaeruru : Abono, Mombeu eatubba : Alu'ney Yp : H. haba. la tierra, Oem borur Ibi :,Yrr Abortar, Chememblqu (bo). eatu ib. Aborto, accin de mal parir, ilembAbocadear en seco, Aicui cuute: Aye- qu. yuruiaite ycu cugubo anga. . lo abortado, Hoarabae. mordiscando, Aycai anga : Ay- Aborrecedor, Amotarcy : Poro ambo<u r u : Aycm't apiru : Ayabir, y tareyhra : Poro amotarey mbic: cugubo : Ayfu yabir (bo). Yyabaeterecoe : Yemboyeyac.. Ayabaeterec : NaamAbocados comer, Yiacu cugupe Aborrecer, a : Aieu cu yguabo : Ambobu b o tari. Aborrecible, Yyabaeterecopra: Yacbeyuruplp y guabo. motarey mbira. Abogado, Aceari eengra. Aborrecimiento, Yiabacte rec h a b a : Abogar, Anee hec : Aho p, ca. Poro amotarcy h a b a . Abolorio, Ipicue : Tamoiet : Cheru- Abotonado vestido, A Ymbot mbot.. bot. Abotonadura, Ao mbotpba. Abollada cosa, Ypgabae : Yyapim- Abotonar, Ambota : Aaombotl (pa).. boguapi. Abracado tener por la cabeca, AyaAbollado, aplastadlo, Ymombep. cog (ca). Abolladura, Pigu : Ga. echado, Ayquba ypohbo: Abollar, Ambopgui : Ayambogua Aroneno yqubing. (bo) pa. Abracar, Aaba (nga). . aplastar, AmSmbe (bo). haziendopresa, Aliaub (bo): Ay la cabega, Ayapimbogua : Aac- qua ba ypcca. momb. A braco partido luchar, Ooquaba vaso, etc. Ayambogua (bo). oyoeiti reli : Oioeiti eiti OoquaAbominable, Abaeterec. bnga.
Abonanzar tiempo). el tiempo (v. ablandar el Abrasada tener la boca, Clieiuruca

guitena : Cheiurupi guytena. G

ABRE

ABRI

Abrasado campo, Cucuguc : Cuhu- bucueym : Amboay ma ra che c : gu : icaigu : happr : Aeeatur : curitey a : Isa. cheeimondpire. embucui, y mombegubo : Aeea estar el campo, Cucuguc o: ciac. Oca u ona: Oca u oqu pa. Abreviar, dar priessa, Amo nge (mo): ser, Happra che: Cherapiguite- Ambopoia b (bo) : Ambocurytey n. (bo).
Abrasadura

eaigue. Abrasar, Ahap (bo): Amondi (bo): Amboiepottat.

de campo, Cucugu : -

, darse priessa,

reli : A rapl guitecbo : Acucu bond Amondl (bo). otro, Amboca (ta) : AhapI (bo). el fuego, Oporo api tata : Oporopae tata. el Sol, Oporop aci quarel : Haccat quarac.
Abrasarse al fuego, Sol,

campos,

Amboiepot

tata

Che range guitecbo : Aembopoiab (bo) : Aembo curyte (bo). el camino atajando, Peraye rup ace : Aqu peraye rup : Ace haip : Amboayeay eherapguitbo : Aemboaye guicem che ray guitbo : Amboacgcherape guitbo. la partida, Amboaturte cheh : Che rageguiyupabea : Cheiupabog amonge.
disiendo, Aeenga-

Aemoange (mo) :

c (pa) : ayaci cheee : Amo at(bo) : Acal (ta) : Ayepacl (bo). en amor de Dios, Aca Tupa ral- r Cheee : Amboacgi' cheee. hubar : Cherendcat Tparaihu- lo gue se liase, Amboeuryte che bar guicaita : Clieracuba Tupa rem biap : Amboeuryber eheremrahubar : Chemboacubaicatet biap Yyap bo : Ambopyababbr Yyapbo : Chepyab yyaTupa rah. pbo. en amor torpe, Poropotarareh
de camino, atajo, Peayepi : Aca angaipa quareh : Abreviatura Cherend angai p poropotara re- raye : Pe pucuraye : Haye. hegua rar : Cheracuba po r po- de palabras, ]S!ee porobucuey : tararch. ee aclac : Keeatat : feeatuiAbrasme, Aca (ta) : Ay api (bo). tur. Abrevadero de animales caseros,

Ayeap las palabras,

Mbaemynba Iguba. guitpa. Abrevado ganado, Myraba ymbolu- , estar con ropa, AeOba guyten : plre. Ae mmaguitpa. Abrevar, Ambol (bo). lugar, Tend Sngat : Hac cat.
Abreviada

Abrigado

estar en lugar,

Afemoang-

gembira : Yrabocuriplra : Yiapocury teymbra : Hangehan gereli Chemboacu cat a. guaramba : Oberabote guaram- Abrigar otro, Amba : Amboac bae : Aib yyapopi. aopip : Aimmangat aopip : , corta cosa, Yraoatrymbira: Hay- Aaba : Ayahoiea t. hayc yiapop : Aci acig. Abrigarse la sombra, Auemoang Abreviar, dezir en breve, amo po(ng) : Qua racl ngnie ayeiiia rombueui che ee : Anee porom- (bo) : Yangeme cheryny. 7 S

cosa de priessa,

Yraoan-

Abrgame

la ropa, A chebngat :

AB.IU
Abrigarse,

ABIU

arroparse, Ae ba (ng): (ca) : Amombl (bo) : Amom bupugA'mma (ng) : Aemboac ao (bo). Abrir libro, Apec (bo) : Aiplpir pip : Ayeaho (bo). Abrigo, cobija, Uban : ibandba : quatia. , y cerrar los ojos, Clierecab cab Acoyba. (bo). reparo de fri, Sol y viento, emon las entrepiernas, cortando, AhapI gba : piahba : Ang. n. 4. pan mbobog (ca) (bo). Abrir, como flor, brotar, rajar, Ya. 1. , desdoblar, yai n. 1.

biqu mombu (ca) : Aynambi cut animal etc., Ambobog (oa) : Ai- (ca) : Aynambi ecybo (mo). pec (bo). la boca, Ayeyur peca (bo) : Cheyuru ya i (ta) : Aj-ppircho otro la puerta, Ahoqu'ndabog yuru. (cu).
como la boca, Aipe c (bo) Ca 4.

P i r a n. 2.: Ppir (bo) : las orejas para

carcillos,

Aynam-

cimiento, Ahacapeog Ibati ypi- Amboyuru yai (ta) : Alplpiryyur.. rendaguma : Iblata rap renda la mano, Chepo yai (ta) yepoplpir (bo) aypo aci (Na). aheblcoi. Amom de par en par, Aoquendabogj la muger corrompindola, yoy : Aquendabog p : A- b (ca) : Amondorog (ca) : Amboquendabog cat: Ambo ob oqu'na. qu (bo) AmombochI. Amborurupug (bo) , destapar como cntaro etc., lo incitado, AhobapI tlmbabog (ea) : Ahobap- (ca) : Ambobog (ca) : Aicutug (ca) : coiabog' (ca) : Aboba pico p e a (bo) : Ambopug. Aobacoia mbo (bo) : Ahobapa- los oydos, Cheapcaqu pug (bo) : Ayeaplcac (bo) : Ayeaplcac jnig coy mbob (bo). lo de encima, Ahobaplpeog (bo) : Ayeaplcaqu pug : Ayeapi cab (bo). (ca)(bo). despernancandose, Ayec el arco, Aguirap pira (bo) :ayp- Abrirse pir guirap : Amoquy patc gu- (bo) : Aycplpa mondorog (ea) : Ae moacmbya (ta) (bo). rap. el capullo del algodn para, sacar- la flor, oy Ibotl : Oyacatu Ib o t la pared, yblata obog (ca) Oiailo, Ahbc (bo). el dia amaneciendo, Araoyii co'- bt'. mo : Aracoeny : Oy ara co' ma- Abrir los ojos, Cherecay (bo) : mo : Opuc ara : Our Ima ara. Ayeecappir (bo). Cliep el dia, nublado, Oye quaa ara : Abrirse los pies con grietas, Oyepirogl bag : Ara oyeplpir. yaa (bo) : Chepbobog (ca). el entendimiento para cosas de Abrochar, Ambotl (pa) (bo). Dios, Aiplpir chearaqua : Aem- Abrojo, Yuat : NRat : Cap at. Abroquelarse, Aycpi (ca) (bo). boaraquaaplpir Tupa mbaereh. el vientre de la res, Alilembobog Abrumar, Ayaplpl (ca) (bo) : AyapI (ca) (bo). imboyobo. estendiendo, Aiplcog (ca) : Aipl- , poner sin orden; Amonguaba Amboguabai : Amboyo arai (bo) : pir (bo) : Amocai (n). herida, Aicutug (ca) : Ambobog Amo aa (bo).
10

la boca otro, Ayyurupec (bo) :

ABTJX

ACAB

Absolver, ayor (yrpa) aype (bo) : ramo : Oemombuc cbcmba : Ambogue (pa) Ra. 3 (Angaipagui). Clieapij eheba : Het chebae : Absorto, Cheangerali (bo) : Cliea mbae myr amopa chmba. Aburrido andar, Ayeabae tereco eay rami guiama. gute cobo : Avea liupe mbur Abstenerse de lo q_ue quera dezir, guitec bo. Ayptacog chce'ng" : Aipltacog' Aburrir, Ayabaeterec. mar che pota : Anoy, chei'' ha las aves sus hijos, Gur omemb bangura : Ainombt mar elice ogueroyro. habangura : Hatei clieee r'n Abussionero, Mboraubi iara. guera : Amo rangue cheeernguera. Abussiones, Mborai, v. Iia. Abstinencia, Carumyr : Carura! : A anle C. Caruet y : Caraie ey : Yeahub eat car reli. Ac, Quybo. Abuela, Yarli. Acabada, cosa cabal, Catupriet : segunda, Yarlyoap : Cheruyari : Mbae eatupiri cande : Amoa : An gatura. Cliecyarii. tercera, Ckeryarii cueyarli.
Acabado est concluydo, Yiaguiyc

Ima.

Abuelo, Tamo! : Paiamo. y consumido, Opab. v. T n. 17 y Tgue. segundo, Tamo yoapi. Acaba ya, E ncique : E nei quera : tercero, Cheramoicue, tamoi. Eneira cmomb : Erecat yyap Abundancia, Yecoh : 9096 : MSm bo : E neiquere. bucab : Apil . 1, Acabad ya, Pee : Peey quere : Peyecatu ymombpa : Peieeati , copia de palabras, Neenguct : ce emombuc : eenguut reli ebocoi reli. ayecob eat : lercc. Acabar, AmGmb (pa) : Amboapp : (bo) v. Ag'iuye n. 2, amboaguyo Abundante cosa de lo necessario, Oe (bo) : Amondigu, de plural : mombuoa habot : Poro aoce mbae Amoapacaym b : Ytguerete : rerocoba : Tebe tnd. Yiapacaiymbete. Est ya consu cosa, Mbaeporoaoo : 'mombuc. mido (\ Tgu). en palabras, e'nguet catbae : algo comengado, YTypirungaguG Yice etatuibae : ee ayccat aiiiom b. rerequra : ee oaoce rerequra : algo con alguno, Aballe diere mimbota rup : y chup guyyerur e'ngetra. bo : Amboaqui cheremimbot a r a Abundantemente, Poro ao cebpc. apoucbo y chup : Chemboaie Abundante dar, Ayalioc yme'ng : cheierureliaguera apbo chbe. Yyahocmbae anice ycbup, : Api de todo punto, Ayapi momb : Samo'mbri ymombpa. Am boa tierra frtil, Ibi mbae emoan guiye pacatu : Amondguerete gati : bl mbae emoan gbet. yyapbo. Abundar en bienes, Clie aoc chem ya, darse pressa, Chepoiab : ba : Oqu oqua tei cbembaeguet Aembopoiaba: Haecatu yiapbo:
11 12 . 1.

ACAD

ACAR

Cheembopoiaba : Chcouri yyap- A cada uno, Yabo : Pctey tei' nabo. bo : Aemoange yyapbo : Clieran- dos, Yfabo up moco : Pe tei'tey ge yiapbo : Clieayb yyapbo : up moco. por si, Petey teupee : MoepeAyaporaib. tey teyeup. Acabarlo de matar, y ayudar ma un poco, Yabo upe myryote : tar, Aprtar yyuo;bo : AyueeNay note pctey teyup. te. Acaecer, Yu, n. 2 : Qu 11. 2. Acabarse, Apab: Ayeiarg : Ayearog: Acalenturado, Cheaearindupehe : Chepa be guitpa, Chcacannd ata : Choacanindu bii el plago, Arayquabeengbabl opa: l : Cheacanndu ceri : CliecannArayquaabp raop : Oquab ara d nnd. Acallar al nio, Amombo (bo). haangimb r a : Henombra. Acanalar, Arabopicoe (mo). la paciencia, Che rb'camb : Opa Acardenalado, Humbi. ehem b a o rooca: iSachembaerocabei: Cheroo 9a oyeyaroget: too- estar, Clierumb. ca nahembri : Ndipoqulri tooca estar todo, Chermbl rmbp : ehbe : Typip cherooca'. Cheyabete chermbl : Clierumb cheiabete : Ilumb ohpcheret. el fervor, Aem botalbay pab : Acardenalar, Amomb (bo). Cheraoub cub cu ypabete: YtAcariciada, regaladamente, Herccoguerete c h e quirey. catu hpe : Ynioemo cnungat las fuergas, Chepyratamb: IS a- hpe. chepy ratbei : Checng : Chepy- Acariciado, Hereco catupira. rata pab : Oj'e chepirata. Acariciador, Poroguorec cat hra : la vista, Cherecapic oeiarog. Poromboba catu hra : Mbo rerequaret. muchos, y muchas cosas, Guetcuc ndipobe : Ndyepbia: o p a yp- Acariciar, Ambob (bo) : Arec catu (bo) : Aporerequa. b:Guetcu oemndgue. con palabras, Amboapc cat ec la vista, Nacherecapicobei: Chcpp : nec porombobiapipe : amboareca pico ey relie aic : Ocay chcpc :eeevmuarec ychup : Arec rec pif : Nacherecabe. aqucat. A cabo de mucho tiempo, Imng tu- halagando, Aya pichi ymoemorir: Imaryre : Mambipe : Nda co- oiiumo : Ayapich ymbobbo. yryrr. husped, Arec cat cherembipo. Amboierobia cat : Amboaye che de tanto tiempo, Jambi. remymombi t : Aporerequa hec. de un poco, Cury catuy ryrc : CuAcarreada cosa, Her o aem bra : Hery porombucuryre : Ceryrre. roquapira. A cada cantn, I b ! aqua nabo. Acarrear, Anoae (m5) : Aroqua, pa. passo, Cury cury nabo: Curitei'- continuamente, pigey anoae : Ndate nabo : Acepir nabo. pgi henoaemo : Aroquapi gey. 14 13
T

AC LA Acarrear males, Aoae mbaa :Ma raanoae : Tecoaci anoae.

ACOG

oyera cat : Coecatob cat : O'm boeatuob coe. Yniongihye pira : Im A caso por ventura, Megua a m: Jle Acobardado, boaqulplra. guaiiiam: Ynioangeyme. Acobardar otros, Anin ghiye sin advertirlo, Henondeaeym (bo) : Ambopa cay (ino) : Ambo bape : Yyapo pota habeyme : Y1116 p i . angabema. Acobardarse, Aembopia : Chepiaey Acatada cosa, Ymboetepra : Ymboi meaic : Oeay chepiquiliiyeagui: erobiaripra: Ymboaiepl : Ypoyhu Chepiaririi chequlliiyabo : Aqulhi yc(bo). bip : Ypohb. Acatador, Poromboetelira : Porom Acoceado, Y'pibo hagu : 1 prha gu. boyerobiahra ; Ymboayehra. Acoceamiento, Yplboihba : Ypyru Acatamiento, Ymbocte haba : Ymbo hba. ycrobiahaba : Ymboayehba : poi Acocear, Aplrupr (ng) (mo) : Aj )i luihba. bo boi (bo) (hece). Acatar, reverenciar, Ambocte : Ani al ayre, Apiboie : Te (bo). boyerobi : Amboay (bo) : Aipo A coces, Pyru plrmo : Opboboibo : h'. Opboi boi hpe. Aclarada agua,lymoct;. acmbra :Yt
Acodar arrimndose, Aye yibanga pqiutyn go pira. cog (ca). Aclarar. Amoecacang (rao) : AmopT , dar de codacos, Aiocog ehereny qutingog (ca). bang pip. el dio. lluvioso, Araoemoecaeiig: Araoyepirog : Oiequa : Acatupi Acoger, hospedar, Araombit ; Aroi quie eherpe (bo) : AniynTcherpe. r i : Arayeatuo b. la 'pintura de nuevo, Amboiequa Acogerse quien le valga, Chepcy

yeb yquatia bague : Amom bahu yquatiap : Ambob quatiu yyeog bae. la verdad, Hupigura amboyeh : Amoecacang hupigura : Amboca tuob hupigura. lo liquido, Aipqutyngog (ca) : Aytlpity moeca cng. Aclararse el agua, oemo peca cang Oemoe caeng : Irunguc olblapi. eldiaescuro, 0]> quarac: Omae ara : Oequityngog ara : Oj'cqua ara : Oyepe ptni ragu: Oemo ec.acang: Oyeprog : Oembocatuo b raa. tener buena huyendo, Cliepih la maana, Coe oycquaa : Coe roh aguiyei arec : Chere iquie 15 16
:

ro harupe aeguhe : Ae'plero ychup guihbo : Aepcyro nguc : y chup gui teiquiabo. , desaparecerse, Aeavbiri : Aha biar : Al'mbober otegui ce nia : Aberaote gui eaymS : Alia iep : Hauramacay. , escaparse, yp : Aliaiep : Aeay yep (bo). huyendo, A'pl cyry guie gu henio. Acogida, hospedage, lugar, Teli reyup : Teyup : Teli pith. hospedage, Yniombtahagu ; He roiquie hague.

Chepltpe arec guihobo : chere

haeat arec : Che 'guahemo gu

ranla. birar arec guilibo. Acogida tener buena el husped, Che Acompaar, poner en camino, Aroca

rnombti agiuye: Chcpoi agulye : c : Arocacpe quabc'ng : Amboa Chererec cat : Yporcrequa cherc pepi tepe lieralibo : Hapera quabe he. eng arah. tener mala, S a e h e epcrohbi Acompaarse con buenos, Ayecea aguye etc. ymrngat rehe : Aemboioibl hospedado, Ymombtapira : Ym ymrngat reli. b o h o g [iira. no ser, Nachcmombta : Chc unos otros, Oomoiru oiogue mombitahra ndipri: Guo pe che rec. hasta algn lugar, Oyoguereeea reroiquielira ndoyehbi. ser siempre, Ymombtaptapich : c : Oyogueraliapecu peb. Chemombtayep. Aconsejada ser bien, Hupiguararym Acollarados animales, Ymboioayup boepraeh ' Hupitccr'm hendu ra : Oyoaybae. pra che : Chemboe catuprl r. Acometer saliendo al encuentro, Alie Mond. pea (m). ser nial, Hupiguarcy relie ymboe Acometida assi, Hepen d a b a . pira ch : YmboepochTpra clic : Acometimientos hazer entre si, Ooe Ymboepochipibaeeue che. pea pea. Aconsejador, Poromboehra : Tec Acompaado del juez para juzgar, mombegura : e e poromndehra: Ibiray yaruc yri tecrehe yerube e' ngt hupi eco rerequara : Te hgum. co rup moingatulira : Porombo Acampa/Taifos,MGcomocoi: oir yr: aqua hra. diestro, Hupi tecormGmbeu gua Mocomocoi cTnoir. ra cat : Y catubae tec r a i n o m , que siempre andan juntos, Ooir beu reli. t a p i a : OyobT richu t a p i a . Acompaamiento de difunto, Teon Aconsejar bien, AmGnibe cat he corm : Tec hupi guarar ani guererahahba. boecat : Ae'emondca tu : Anion Acompaar al difunto, Aran teon get cat he cr'm r. guera : Amoir teon gera Tp mal, Amboeai: Yyatbibiri amom ope lieralibo. : be hecorm ychup : Hupi cy re al enfermo, Ay haebae yrinamo he ambo : Ae'tat ychup, ym Ayco ipri : Aemoirha cbae re bobo. li. siempre, Yep hecoram amom en lugar, Aic irnmo : Ypiri be y chup : Pigey ambo heco aic. reh : Ndacheyururi ymboe catu has/a algn trecho, Arocac (bo). agui. yendo, Ahyrunmo : Aemoir hee guihobo : All guie moyrmo Aconsejarse, pedir consejo, Aporand cherecrmar : Cherecr ai po hec. delante, Ahyrunmo henon tndehegui : E mond ndee'ng d guihobo : Henondebo ah : clier : Chemoeeniondoep. 17 1S

ACOR
Aconsejarse, tomando el consejo, Ai-

ACOS maendu pa : Nachehechagaui pa guitecbo.


Acordarse, traer la memoria, Am-

bn mbour chemenduahpe: O^ururug ehenia'ndu lipe : O'me'ngo che maendu liupe. Acortada cosa , Ymoatury mbra : Yatrbae : Ycarapybae : Ycaracl unos otros, Oomboecat oo ba. ee oyoupc : Oo ee mond. el uno al otro, tomando el consejo, i-ida, Ymboecobe atupra. Oonee : Ooembo ogu : Acortar algo, Amboat (bo) : AmOomboer : Ofo ee piel : Oo boacigu (bo) : Ambocarapi' (mo) neemond : Oomboo rl oombo r. A t'. ab. la vida otro, Amboecobeat (bo): Mam boecobe pucui (bo) : Ambo'o Acontecer, suceder, O mbae : Tbecoberaype. tri : Quai. mucho, Amboatu r (mo). Acontecimiento, mbae r ra : Mbaer los passos, Ahec oquecy ( m ) : haba. Amorngue heepota haba : AmoAcordadamente, Henondeaeatu hpe: candog't l i e m i m b o t ; i r a . Ymoangatu hpe : Araquaa hpe. Acortarse la ridxi si mismo, AemAcordadas vozes, Mborahci yy: ee boeeobeat (bo) : Clierceobepuci yoab ey. raype ayciuc : Amboeo ray cherecob : Amorang'ue clierccob. Acordado consejo, ee hupicatugura : Tecye hucatupri : Hoacat la rida, ella misma, O'niboat mar : Cotec potahab aguyete. tecobe : Oe morngue tecobe puc rangucra : ocmboacgfecob. Acordar algo otro, Amo maendu : Ainboapca c. Acosada caca, Ypitub heba : Yca, tomar acuerdo, Cherembiap pon'o bbae. tahababl aree ma : ee yyabqui i estar, Chcrecote b'guit'n* : Chepragui arec cherec rama. pitub g'uyt'n. eozes al canto, Aporahe mboyo- Acosar, afligir, Amombitub : Amoy : ee porahe amoyngtii : Na- ingotebe. mboyoab ucari porabei. apresurando, Amo ange ymo ingot'bcbo : Amoangee : Amboe ai Acordarse, Cliemaendu (pa). y mongemo. con intervalo, Chcmaendu pa la, caca, Amocaneo bbae : Amopa : poca poca. yngotebe (nga) (bo) : Amombtn de todo enteramente, Opabe relie b (bo) : Ambopcrcr : Amoaguynche maendu : Chemaendup lle- d herecbo. co : acherecaraquyr. Acosarme el sueo, Chere recoa To mucho de lo que se ama, Abecha- pehif : Chemombitub topeh. ga : Ahechangauporar : Nache- los malos pensamientos , Mbac20 l'J

plc yee : Chemboe llagu choro c reli aipel : Anoyngat yueengura chbe: Ndapoiric alie ehemboe hagueragui : Aynee : Ayachcmboe hagura : A'mond yee reli : Amond yee.

AGEE poch angeange clieroca : Cheemoanget poch cherec aybetc : Teniymopoclu ehemombitub.
Acosar persiguiendo, Ambpocano

ACRE mo : Mbaymoy rumomb : Ymboctapl : Oembo yoo. : Oemboo tecat : Oembotubiclibae : Ocaqubae:t'. Api n. 1.

ynaraotarey ramo : Arccoa (lio) : en virtud, Tcccatu Haqucucrib aicUere cabo abol: Acrecentado reli ocaqu bao : Oeyrfimobae : Arecrcc Aybet ymolngecbo. Oequabac : Oequny quanbae : pidiendo, Amoangec heceyeru- Oeiiibootecat teco maringat rbo : Ayerurcporar ymoangee- reli : OniboaquI rucu ct teco bo : Amoera hecguiyerurbo. nirng'at reli.
Acostado estar largo tiempo. A'm-

boar guitpa : mngat guitpa : Cheporombucuct guitpa : Ymlngt ay. Acostarse, A'no (nga).
entrambos landos en la guerra,

Acrecentamiento, Mboubicbaliba : yrumoliba : Yaochba : Tubielialiba : Ocaqu aliaba : Oemboo teeitu liaba : embo aqu rucu liaba.
Acrecentar otros en la virtud,

Aiptyboioy moeoi niaratequba : Nditei mocSibe marndequba aypl tybo.


al vando

Amomirangat b : Amone quangat hee catupr reli : Amboyooc tecniarangat reli.

del enemigo, Ore amo- la hazienda, Amboubicli clienitarey ngot cotgura ayeat r : bae : Ayruin : Ambooc clibac : Amotareynibeot cot aqu. Ambo aquirucu : Aniboaguac : Amboocat chemliae. juntos, Aypoh (bo). la pared, Olemboapy bata : los mritos. Cherocomarangat ro pirama amboyoyo : Cherec maYapia (mo) : Oyero (bo). rngat ]i amboe : Aemhoo reclinarse persona, Ayecg (oa). tecat Cherec maringat reli. A costa mia no quiero burlas, Porom-

boiar elieri o ndaipotari : Na- Acrecentarse en saber, Chembae qua chcmboiaruquili potarie : Cheae bar aeyru mo : Cheoc chembae quahba : Aembooc chembae aemboya rubuc : ndaipotari. quahabar : Ayqun quan' ye quiero que se haga, Chembae pip ao yiap aipota : Che licpi- pi mbae quahabar. ramo aipot yyeap.
Acostumbrado estar, Ayepoqua gui-

tena : Aembotapiari guytena.


Acostumbrar otro,

aiporeli

Amboyepoquaa

(bo) : Ambotapiar aipo reli. Acostumbrarse si, Aepoqua (bo): Aemboiepoqua : Aembotapi hec. la gracia de Dios cada momento, Acrecentada hazienda, Mbae eyr- Cur nabo Tupa gracia Oeyrmo : 22 21

en virtud, Aeynimo cherec maringat reli : Aequ n cherec maringat reli : Acaqu yeptec maringat reli : Aquni ieptec maringat reli : Aemoma rangatub gui equanl yep : Cheoc cherec mirngat : Ambooc ycp cherec maringat.

A CUE

AGED

O'mboyo Tapa gracia euriiia bo A cuestas tener, anoichecepe : Che aceipe arec. reh.
Acrecentarse las Juergas, Oembo-

yooc cliepyrta : O'yrmo chepirta. los trabajos, Chereco ac Ofi'yrmo : O'mboyo : O'mboubich : O rue teet : Clicmbo oc chereco ac. A cuchilladas andar, Ooy raro quice puc mbob bbo : Oonp quic pucupp.

Acull,

P e p e . Pe. 3.

donde sabemos, Acoipe nderemynguapc. te dirce, Acoi cheyaguependbe. Acusado, Ymombeu ai pira : Henoy mbira : Y qubi pira : Mbapara. Acusador, Poromombeua liara : Poroquabuca liara : Ybiraya rucro baque porohenoi hra. OmombaAcuchillado vestido, a o q u y y quypara hra. tbae. Acusar, Amombeua : Aiquabuc : Acuchillar otro, Ambobab quic | Ahenoicapi ta robaque, v. henoi, v. puc y raro mo. hepcfia, v. qu. n. 5. el vestido, Aiquytyquytya. hiriendo, Ambobab quic yyapiA ante {j. cli bo. Acucan, v. aguador. A cuchillo passar, Ahecybo quic pip : Ahaca qui eepp : Aycut (ca). Arada. Ytacipeb : <;i pbae. Acudir Dios en la necessidad, Ahe- A cadonada, Ytacipeb. pcfa Tapa cherecotbe liaba pip. ; . lo que sac, Ytacip remimbob. Ahapecog Tupa eherec teberamo. Arafran de la tierra, Yruc. a su obligacin, Chengarequ- Azafranada cosa, Yrucupi p ymombari angaree : Ambopocat gimbira : Ymonmbra. chcngarequba : Namornguri Acafranar, Amongi vrucupip : Ayc 11 e n g a r e q u b a. bien el ao, Oporaoc y ti myni- pichivrucupip : Aymii. bira : Mbaciemiangat coroi- Acecar, Cheyue (bo). pip. Acechador, Janandra. , hazer centinela. Ama'na (nga). Ayuyre yre : Aiupecg : Ndap- la caca, Ah'rG hba : Acotyri : Amaa hbaerch. gi guitbo. lo que se habla, Ayeapcac ie yendo, Ahapecog (bo). mygu renducbo : Aliendue m : Acuerdo, determinacin, Tembiap apopot hababi : fo iiioiigct ha- Ayeapi cab ye reli. lo que se liaze de secreto, Ahegueyh yiapprma. , lugar del, fomon guetahba : ehaemy meyyappi. Mbae abiqui liaba : Teco abiqui- por los resquicios, Hobapirp alie chag (ca) : Ypuguerupi aipiechag. h])c. Habae : Haguyno. A cuestas llevar, Araba che acci : Aceda,cosaagria, Acedar, Ambohaguyno : Amboa. Che acepe araba (bo). Acedarse, Oemohai. 23 24
yendo muchos, Oroyeoi. viniendo muchos, Oroae. mucho viniendo, Ayup pi : Acechar, espiar, Amaa (na).

Aceda de estomago, Pcymbuca :

ACEC.

re'ruravi cherori : Namboaci ckemno : Choreo aipota cat. Acedo hombre mal acondicionado, Acecjuia, crcba. Guaramo. hazer, Aiciric boa (nga). tener el estomago. Cberc tybu Acequias juntas, ieic yoibri. tyb (bo) : Chcpicymbucai. Acerca desto, Cobao relie. Aceite, nnd. Acercamiento, Terobcba. Aceituna, Taruma. de tina cosa otra, Hcroelhba. Aceleradamente, Tange h'pe: Obera Acercarse algo, Arob : Acac : bot' : Yeabeitpe. Ac : BI 2. Acelerado, apressurado, Tange tan al camino, Arobp : Arocacp. g'bae : Yea eebae : Ycurcuvbae. zia ac, Acri quybongoti : Ac : Acelerar otro, Among': Amboiea Arob. eei : Ambocur. el passo, Aqu aquni' : Ale ety . llegando ya, Arob tpecote : Coy coi ayo coite. mamo at'gui atbo. cosa, Mbae hupigura : Acelerarse, alborotarse, Gutmo che Acertada reeony : Chercud! rend : A'mbo Mbae catuprbae ; YteymbaC Acertadamente, Hupicatu hpe : pat : Chereeait. el uso de la razn, Oyeecapia che Yyab habeyme : O catuhape tur!. ara qu a b a . Acertada persona,, Ababupcatu gua yendo apriessa, Clierigerng' ra : Ndoya bi alie. gui atbo : Aata ecap. Acertado andar, Techupi gurarup Acendrada plata, Quarepotit yquy yngo catupira : Quarepotity can guitcebo. dea. medico, Poropo lianolira cat : Poropohnoliraabey : Poropoh Acendrar, re finar, Aiqutyng (ca) : no abharey. Aiquyaog (ca) : Ayeande (bo). Tybtyb.
Acendrarse, esmerarse, Auembocara Acertador Acertar cjue d en el blanco, adivinando, Ypu

cat (bo) : Cheearacat : Aembo carara (bo) : Aycandey ypbo.


Acepilladla cosa, Ypymbrra.

catbae : Oyabi ymbae.


Cheporoabo

Acepillad.uras, Ypyndagura : Ypy hagura. Acepillar, Aopy (na).


Aceptador de personas, Aba rercco

bra : A b a moind indehra. Aceptar, admitir, E ney ha : Aguie b ha : hy ye : C.


de mala gana, E ne a : Ce a Che

cat : Che habo bagu liupi turi : Nirnguri chercmi atibo. con el camino, Abahe pe up : Aeengat pcup. sospechando, Hoa cat cberemy moa : N ha rgi cheremy mong : Na ngau rugi. tirando, Chepua cat yapbo : Pu, 2 : Ndaiabi.
Acecar, carlear, Cheyu c : Che

mbur.
la muerte de buena gana,,

25

cbond, v. cu, 92. 1. 26

A CHA
Acbar,

ADEL

ba ba mbe reli, ndaglyei ao cosa muy amarga, lbralel rerequra : Oemteybae. vrobete porombolbae. Acicalada espada, QuTcepuc yyoa- Achacar con razn, Hupicatu te omar amboahec : Hupi ahenoi : bae : Hdpu bae : Ymo qultyngo Hupiaanga : Aymo hupi hec : pir. Namunda tey : Xda hupi eymiruAcicalar, Amboo (bo): Amoendlp guai aymo hecc. (bo) aiqu ti (ca). Achacarse si la culpa, sin tenerla, Agogado hombre, Orlrli bae : Ytaty Tecomra guiie c h e amboya hupi eym yep: Aemboyequa tei:Aeratatinguc rembihup yraborliita. angao tey : Ae enoi te : AemomAcogv.e, Ytaty o mi mlibae: Ytatlplay beutey. mbae : Ytatymembeg. Achacar sin razn . otro, Hupi guarey ah'noy: Angao t e i : Amboiatei' Acorado'estar, Checalt. hece teco mar : Ahenoi ei: AnAgorarse, A e mb o e a t . goe. Acotado, Ynupmblr : Ynuphagu : Achacoso, enfermigo, Ara: Mbara: Ymbo pig pir : Yquaribague. Aclaen : Hacl yopar. Acatador, Poron paliara : Porom- Achaque, escusa, Yepiah. Ma. i. Achaque, indisposicin. Hacyy: Mbabo])ig liara. Acotar. Aynpa (mo): Ambopig (bo) : ra. poner, Amboya bate. M. 4. Aqna aquar liec. calles, Aoearaca raca guiteebo Achicada cosa, Ymoatu rymblra. ayiuama ocra : Aierebetei ocarup. Achicadura, Ymomyniha gu : Ymoa co las manos en las nalgas, A.hetury llagu. bipetg : Ahebimbopig poplp. Achicar, Amomyry : Anioatury. Agotarse, A'np (mo) : AemboAchocada plata, Quarcpo ti yyaplpig (bo):Aqua guiyeeli. pl enoba : Ym boatipira. Acote, instrumento, Nupa b a b a : Mbo- Achocado tener, Ayaplpl mbae herecbo. plg liaba. Achocar, Ayaplpl (ea) : AmboapI Agotea terrado, Og guara pembi. teraqu ynon ga: Amboatl herecbo. Agu, T o b : Hobl. A ante I). Agucar, Acuca : Ert.
de miel de abejas, TlapirltquI. Adalid, Caudillo, Hercqura. I. n. 2.

Acuearada cosa, Mbae ey rata reli Adarga, Gura cap guac. ymonmblr : Ymoeembleirtaplpc. Adargar otro, Ayopa guaracap pip. Agucarar, Aymona eirt relie. Aguda, Punir : Mbururc. Adelantar, embiar delante, Amond Agufre, agujare, Ytalcl : Aarat. tenond : Amoenonde ymondobo. A ante Cli. Adelantarse, Ahenondea : AliteAcliacador, Tecopocl : Mboratey nond. liara : Porohe noi tei liara : Poroatajando,Alie nonde hoquecymo: quabuca tey liara : Porom d te. Ahoquecy henonde a p a . , que pone achaques, Poromboya2S 27

ADES
Adelantarse passando, Aoqagui-

ADMI

lo que tiene cargo, AyablquI Horahacatupi. Adestrar cavallo, Aipoco cabayu mbae chepo guiriguara : Che ingarequaba ri angarec. her habo : Aycambcl lieralibo. Admirable cosa, Mbae po romondli Adestrarse, hazerse diestro, Aemcatuba. bo (bo). 30 29

Adestrado

Adeudado, deudor, JIbac guembiplclcue heplbeenga rey : Oemmbaeb abao mbae ymboiebl praAdelante yr con lo comenzado, Aieboy ayap : Aebo arec cherem- mar : Het mbae ymboieblplra rebiap ndapoiri : Ndapocyri : Am- he obohlibae. bobteboi. por otros, A b a amboe relie heAdelgazado , Ymbopoipra : Ymomy plbeen garm : A b a hemy epl bee rymblra. rangue liepibeengarm. Adelgazar, Ambopoi : Anibopoqury : que nunca paga, Mbae replbee Amo myry. ngarey yep : Heplbeequ harey: mucho, Ambopoi : Ambopo nga Heplbee rangue renoi tey hra : tu". Heplbee liabanguembotlhi ra :YpoAdelgazarse, Aembo poi. tl alie liepibee habangue rehe. Ademanes de loco, Megi : Mbobab : Adeudarse comprando, CherembirTeco tec. et namboepii: Heplmeeeyme ayo hazer, Chemega : Aembobab : gu mbahet. Che reco rec. Aderezado, compuesto, Ymo atyrom- Adenle estar, Cherembe pir eguybra : Ymbo gua catupra : Ymongl- ten. eatupra. Adivinanza, Mbae oureymbobe momAderezado, engalanado, Ymboiegu beguaba, f- hau. catupra : Ymbocatuplrl jura. Adivina?', Mbae turymbo he amomA derecar, aparejar, Amoatyro (mo) : be: Hau hau relie amombe: Mbae Amoemoc ena. ahenondea, ymombeguabo, v. Hau, la .Iglesia, Amoatyro Tupa ga : y Haubo. Amboyegug : Tripa ga : Among Adivino que acierta lo futuro, Aba Tupa oga. mbae renondeah hupi ymombe, componer, Amboguacat (bo) : guabo : Cheremy enonde che epiAmoy ngat (bo) amoatyro (mo) : pe, hupi yep : Cheremy moniAmongcatu. beu a a cue Hupi tnri : ChereAderezarse, componerse, Aiemoatyro mienonde ymombeguebo niran(mo) aemboieguag (bo) rAyeguag gueri. (bo) : Aemongl (bo) : AemongatuAdministracin de negocios, Mbae plri (bo). abi qui h : Mbae ri anga requba. para la guerra, Afembocacoi Administrador, Mbae ri Sngarequ(abo) (bo) guariniamo. ra : Mbae ablquihra. Adestrado, bien enseado, ImboecatuAdministrar hazienda, Aem mbae plra. relie : AyablquI : Amboet chemAdestrar al ciego, Aipocog (ca). baegui emmo : Angarec, etc. hbo : Ahenn d e a guiqupa.
guiado ser, Ypo coplra :

ADON
Ai]miracin,

ADQU

Ofttojt : Tu :Tya : Tog : J Adoptado por hijo, Tate ramo he Tiapa ndu o. Tu:TT[: Guet : recop : Ypcipi taramo. Adoptador, OualramS oy pleibae : t : Tiet : Tutu : Tai : Ti. de cosa chica, Hari t : TfiaS : A Guaira plclcarera : Ombot aba tl a. ral rob. de cosa grande, Ou : Otet : Toft : Adoptar, Arpc cherairamo : Tuba Oto toi Toto : Tai : Chang : E. 3. mo a'moj'ng (bo). Adoracin, Yeroyhba : Yeaibiha de la muger, E a : E u. oeingba. Admirado, espantado, Ian d ba. Admirar , otro, Amondil (ta). Admirarse del que lien parece, Atai, Adorar, arrodillndose,Ayerovi (bo):

la muger, Heai. mucho, AnmondTI eleguy tena. A dohado, Ym6at y r 6 mb.


Adobar, uder,'car, Amoatyro (mo). cueros, ablandndolos, AmonibT:

anpaey (na) (upo). habiendo reverencia, Aei (ng).


inclinando Adormecer la cabera, A'acng

aybi (bo) : Ayeaibi(bo).


otro, Amog (bo) :Mon

rembi croque : Angaippe oquer nbae : Angaip remvmon gurua bae. Adolecido enfermo, ! bac : Ymba Adornado Altar, Altar Oyoguba: raaba : Tacb. Ymotyrombira : Ymongplra. Adonde? Minope? Adornar, Amoatyro (mo) among : aria de estar? Mamo tamope hi' Ambo ieguag (bo) : Ambogucatu nyrae ? (bo) : Amongatupr (bo).
est: que es del? Mmopchiny

Aree rec ymbmbT. curtiendo, Amboacui ymopy t mti : Aono cutupapp. la comida, Amboitaro tbiu : Amoaty ro : Amo. Aih'be, Ibata mvrv. Adobera, Ibata myr ap b a b a . Adobe.; liazer, etc., Ayapo ibata myry. Adolecer, enfermar, Mbae aoichem boa (bo): Chebaraarm : Chora cl ram (mo) : ChchumbaeracT.

gerabae. ~ durmindose,
Adormecerse Adormecido,

Aroquo (lio).
etc.,

de calambre elpi, estar

Yehi : Plyehii (bo).


dando de cabeza

das, Cheque rapar (bo): Cheacang yeargui qurmo.


estar sin cabecear. Chequrguy

ten. lie, Pyehlihae.


Adormecidos en pecados, Angaipa

rae ? yace? Mmopct birui : Mamopc heongu rui? man? Jdmobe pa g? vodria estar ? Mamo amopehny rae? quiera. Mamo t' tyru'me : Mamo ttyro pip. quisieres, Mamo nderemimbo tpe. 31

poniendo

cada

cosa

en su lugar,

Amongua cat (bo) : Amoy ngat (bo) : Amoynd ynd catmbae ymbogiipa. Adornarse, Aycgua (bo) : Aembo ieguag. A domo, Yeguacaba : emboeatupr hba.
Adquirida cosa, cogida, Tomba. y cogida, Tembir: I. comprada,

cherembir. 32

'i

ADVE
Adquerida

AFN Che'm j Adversario enemigo, Amo tareviiibra.

Adversidad, Teco ac: Tccotbe : MaAdquirir compra/ido, Aya ymo noo rab : Teco mra. ng mbae : Amonoo mbae tbo am- Advertido, Ymomoraiidu pira : Ymhoatl ehci'embii'agura : Amboapi- boapicapi: Ymonio^a eumbl. teraqu ynonga cherembiragu va. . ganar, Cherembirari amom- Advertir al que est en peligro, Ata. bae : Afimombae imboaptera qu- La muger dize, Eaca! : Ande. tocandnle con la mano, Aapc'c;u bo giinfimo. ! du (pa) (bo) : Ambo apcac (bo).. otro, Anibovcqua. Adrede con malicia, Yyapo pota ha- corregirte, Amboaplea p| (bo) : Amboapicac (bo) : Amboarapei c : Che ei : Che tei'. ; qua (pa) : Amnaraud. Adufe, Angua parara. Angua myry. Advert' ncia, Poro momanduahba : tocar, Ambopfi angu parar. PoroiiibinTandu haba : Poromboa Adulado, Xce earaeatpcymbotabT- pcae. plra : YmboaquipI ee earacatupA aiilu K. p : Xeerui angau pipe ymbotablpl. ^1 ellos, ellos (voz de acometimienAdulador, Ye' earacatuhar : ee to), Chapu mburur : Cha hrpe ee tey rerequra : Poromboru rui pe a mbur. ee earacatu pT[i : ee ru u rorcj A escondidas, 'myme. qura. \ A csso avia de yr? Eboooi ar aha Adular, Anee earacatu (lin) : Anee amopac? Angbo ta paco ehchrmS hee tey : Amboru ru herecobo ym pao? hotablbo. A esto vengo. Coari ay : Corche cheAdultera muger, Cua m'ndrra rri. angayp a b a reli : Orne 1116 yru- . vengo, con deseo de ello, Ang; bo tabaco cherri. hra. Adulterio, Mendarera : Angaipba. A auto I '. Adulterino hijo, Mendarera! : min- Afabilidad, Yerequba : Mborerequguera. ba. Adultero hombre, A b a guembirecoey Afable alegre, Aba yerequa or : llerelie yangaipabae : Guembirec co orba, v. Eui. Yerequa. Afamado, Ymo eraqumb : lleraqmon'nioba. bae. Advenedizo, Tapari \ mbae : OicorSAfamados de nombre, Hhbac : lleinmba : Oiquierambac: Ormora qungatubae, v. Te //. 7. bae.
1

hagura.

cosa, trocada,

daiiu si mismo,

Ayequb.

i otro,

acurdundolc.

Amoina'n-

, avecindarse, Ayeogboramo Afamar, dar fama, Am eraqua (mo): quiegui Tupa : Oembotapi (bo). amo eraqiangat (bo). cosa, Mbae haclpe guara: Adversario, contrario, Tobachura. Afanada Caneo rcheguara : Accil ibor. en contienda, Chcioacalura : Cheongao hra : Cheyoguerecoaa J A rutar, Haclpe amonoo mbae : Yyahra. I bai hpe amonoo : Cheia aniombu 33 34

AFIR ci vmonoonga : Checa neo ctc ymonong.

AFLI

Afeada

Xngarc : Hynnga : Ilynngrea : Hynnga rae. r. Eyc. el pie', Ayepltacog : Ayep Afanar, vivir con trabajo, Aicobea- Afirmar ci : Mar lirar tcqia chcguiteco- mblrqu : Amai. bino : Mrbra ri guara che reto- la mamo, Ayepopltcog a'mopo'. p u q u : Afimopo aa.
cosa,, '//anchada, Ymomboehl Yinboabaetepl-

Afeado, reprehendido,

Avipi coc-og : Amoblrqi : Aniitn. verdades, Aycrac : Hupnic : Hyra : Ymboara qaa pira : Ymotymbi. | nnga : Ayetenng : Avete rac. rostro, Ti.by nombochlpinv : i AniboapI : Ymgunibl. { Afirmarse al bordn, Ayo cog iiiboc Afear el rostro con mancha, AniGni- j cabali : Che bococabari aveog. hochi cherob : Amboa : Amme : en su intento, Cheyagucrari aveAgua : Amomr. j pltac.og : Ten arec i 'hcicm bi ap . Imxer feo, Amombochl : Ambo | pota : Xdaeuei rhcroniMapo pota abaet : Amboa : Anioincgua. \ rari : Chcbrqu : Chcpirt : Ten reprehendiendo , Ambo abatc : i aico : Ten : Xdaelic pui : XdacuYmboaraquapa : Ainboapleabl. ei : Ndaieeeobiaii : \ m b o hitebo: Afecto tierno, Ang Ra. Arec mre chercniinebotara. Afec!iiosaniente, Chepaguib : Che- en la fe, Mborei'oliiahba ten arepiapiu liape: Amoang ra. c : Tenaic mborerobi hbari aycAjeitada muijcr, Cuaveo bpo ! i a ptai'og : Mbo vrobiahabari ndaenbliae : Oyeoba mnglliae. c :Obi raqundpe mborerobi ha Afeitarse, Aieobapo hnong (ng): arec : Xaiuceri mborerobi h a b a Ayeob mbo yeguag (ea) (bo). v. jin/arse. Ayaob niongl (bo). Ajliccion, Tecotlii : Mbia ocotebe : , haxer la barba, Aendlba api (ni!) Pa angee : Pa iiYr,Vi. (mi). Afeite, Toba pobng. Afligido, Mba eeote'ie pnrar bara : Aj ominado, Abaeu oe. Y m! ectebe mbira: YmlngecopAficin, Acatabae : A. ra : Poralu : Tecntbb. Aficionado beber vino, Ocai reli estar, Aicotbe guitn : Chepia yyaeatubae : Ycatdbae ca relie : ngia' guitn : Xaehepiaoribl. Cari c. A/lijir otro, Amoyngotbo : AmoAficiniar el coracon, Am boeatu che ngec (bo). fi : Ambo cat cbcpia. apresurando. Amnge ngymoAjilada cosa, Haymbcbae : Ymo aymvngote bebo : Amern : Ainombcjira. bi tuba. Ajilar, Ahaymbc. con burlas pesadas, Amboyarai punta, Ahaqu aym bc. pip amovngotbc : Cbcmuyugo inAfirmada cosa, firme, Ten he yyplt: Ttbae : Oblraqbae : Oyepit goi mboyaru ai pip. rohac. inquietando , Amoyngo ngo (lio) : Amomboriali (bo) : Amor Alinear assi es, Ayct :Aiei nanga : Anyngatuy : Ae corea : Afiy : (na). 35 3fi 2*

pira : Yinboaypira.

lo ytie se quiere

caer, Apitaeog :

AFUE
Afligirse con muchas cosas, Chem I

A ante G.

boycpoo clio refaca : Clicrecoeta \ chmong yngo : Che oop aber. con pobrera, Cheponah : Chemo yngotebe : Aycotebe guitena mbo raihubagui. Aflojar otro, AmboaquT (bo) : Onio membeg (ca) : Amboru (bo).
en el trabajo, virtud, etc. Aem

Agachado, P. JO. ab. 5. 'mbo appebae : enifimbebae.


. estar espiando, Acotiru.

boaqui p o r a l i i q u r o l L o : Afiemoatev. lo apretado, Ani/m 0116 : Amocata : Amboru : AmboappT. lo estirado, Ambopip : Amum gfu (bo).
Aflojarse , empererand.o , Anbnma

te y (mo) : Amoatey : Cheaqu clie atey pip. en las fuernas, Cheplrt eanclog (ra) : Anemocang (bo).
Aflojarse la carga, Onemongi (bo).

Aforrada cosa, YiTTmubam bra. por dedentro, Yprup ibam. bira : Yjij aoba. por de fuera, Yna peubamb.
A forrada, ra, Uba.

Aforrar,

ATib (mo) (liga) (a).


Ai pfiba (1116) na),

por de dentro,

por de fuera, Aapeuba (mo) (nga) (n). sombrero, Acngao ay pba : Afa pTba acnga.
Aforro de ropa, Aobandba : A

pubana. Afrecho, Curra: Abatiapyridagura: Abad api rra.


asiento de licor, Taticuo mum

gura.
, gue queda de la, flor, Abaticur Ty 5. Mira 4.

Agallas. Apero ay. de pescado. Pira apefi. Agarrado estar. Ayepop ecatn : Ten ac, gui yepopuuea : Tata ayepo p o. tener con f aerea. Ten arec : Che po i herecobo : Cbepoyelia hereeo bo. Agarrar, Aipocg: Ahaub. v. en Po. mano . po pind, y , poai : Chepo eluhcc. Agasajado, Horec catup ra : Albore requarelie herecop. Agasajar, Arec eat (bo) : Chepnre requ yelmp. Agasajo, Porevequha : Mborerequ. 4 gatas andar, Apofy guiatbo: Agu ata opbo. subir, Cliepotigui yeupiabo : Aye p apiro guij'eupabo : Opotia bo aeup. Agoriajlo andar, AyeaTbi guiatbo : AycumbTyeaT bT guiatabo. estar. ClicrumbT ycabT guitena : Clierumb yepepi guitena: Cherum bi nemamagui tena. Anortar hazer otro, Ambomb ye aibi: Ambo iepepT : Ambofemama. Ag o fiar se, AiTimbine mam : Afe umb ycpep : Ayeaibi. Aorar. Ahubo (mo).
Agostado i Agostar, campo. u ipr ? u lio t. hazer que se segu, Amom

mr.
Afrenta verguenca,

| birii : Amnhaety : Amohot. Aii. Afrentar, Amoty : Aminra : A rabo i Agosto mes, Agosto. tiempo, Agostado bra raeat. aii (bo) : Ara boca. Agotada canoa, Iga tTapT. Afuera. Ocpe. haziendo lugar. Pe yeii Peycpc Agotar, hazer secar lo liquido, Ara bolp (bo). (bo). o7 as

AGRA

AGE

Agravio, Poromomta. Agotar Ja canoa, Aitapl. Agotarse el rio, Tpa : Till : TI ye- Agria cosa, Tai. 4. Agrio, acedo, Taguyno. qu : Tico. est. (Hat). inncho, Aemotpacngue. Iiazerse. Afemba. Agradable cosa, I'orangerec : Po- mucho, Hai ac: Hlete : Hatcat. vng : Arangat : Angatir. Agua. I 1.0. TI .s'. hombre, Abacatuplrl : Aba poran- Aguado animal, Coo Tpoguara : Con petapiarguara. gerec : Aringat : Anga tur. Agradado)-, Nemomoarii ngat liara : rio, Caguy I relie ytlquapira. Aguador, Irenae liara. Aba porbmbo .
Agradarme, pareceme bueno, Ainuino
-

Agua /wchar

mucha noca, carne,

etc.

rng : Ypoing chbe : Yporigere c chbe : Yirianga til chbe. echar poca lo que se, cueze, Amigradar otro, Ytaru cherec bocb (bo). ychupe : Chearu yehup : Auemo entrarse por las narizes, Aeaniari ngatu ychupe : Anemo porn- bi (bo). gerec ychupe : Cheporng ychu- miel, Ey eanguy. pe : (Miemmr. Aguanosa cosa. I. 18. \gratlurse. si mismo, Ayeporngere Aguar el vino, Aytqu canguy. Aguardar, Ahaarb m). co : Acmnirang. Aguacero, nubes con agua, Ama. Agradecer, Aguyebe : Aguyebe Aningi. ypura : Aicbc : Agulyebelc. con. ruido, AraSypIb : Ama pi con obras. Aipoe (caj. anito!. grande, Amng rucAgrail-cido, Poropoepiha ra. pequeo, Anin. \gradada cosa. Ymbmibi chapira. Cara ra catu Igrandar, alargar, Amboubicha ani- Aguda, astutamente. liapc. llo plc. cosa de corte, Haymbe. , ensanchar, AmbopTgua cu : Am- cosa, de punta, Haqu : Mbae liobop. aqubae. . estirando. Ayplcog (ca). cosa mucho. Haqu ob.
-

xVmboit yrnoin : Ambo abiri ymoYn.

hogo comiendo

al rededor,

Ambo-

pqiuragl (lio): Ayguiog (ca): Ara- Aip.id.cza de ingenio. Ar.iquaa carahaoyegum (bo). ra : Araqua catu pin. Agudo, andar de priessa. Aatapi! : Igrarada cosa, Yniboabacte pira. Igrarar el delito, Ambo abaetc yn- ('hecarara guiatabo : Chcpugui atbo. gaip. de ingenio, Chearaqua caiara : {gravarse la enfermedad, Oyece Cliaracatu. cbcrcco ac : OfoyiTimu (iih>) : Oie de ingenio aira cosas agibles, Chembo vbicb (bo) : Ocaqua tacl. , araqua carara mbae tcry'b aporehe : Memey aporclie checaracat. Agraciad, o, Ymrimrmblra. Agero, Mbora: Haubo : Mborubo. \gra.riur sin razn, Amomrte'. 59 40

cosa, olla, cesto,

ctr. Chua.

AUEL
Agero bueno, Mboroau aguiye. malo. Mborauba Poclil. Aguijar correr, Aberabote guihbo : Oberabfite all : Aqui aqTuu. hazer correr, Amboberabote ymondbo : Amo aqun. Aguijn con que se pica, Tebi cutu naba. de obispa, vivoru. ele. Ppia. Aguijoneado apressurado de otro, \ mngembira :Ymoer i'rmbira : Ymbopitubpra. Aguijonear. lar priessa., Amera (na): Amo ana aa (na) : Ampoera fna). , picar, Abcbi cut (ca). guila, Ypaean'i. Aguileno de rostro. Hob puc. Aguja, y espina, Yu 1. Agujerada cosa, Opbae : Ynimbupira :Yp bao. pior mucha partes, Op o j n ' i bao : Ypi ypiba. Agujerear, Aiqua bofa : AmGmb. con barrena, Ayoutii (ca). de parte parte, Amonbi'i (oa) (boj: Ayqu iinib : Ammbup (bo). Agujero, Qu '.). Agujeta, Mucura myrT : Caci cama. Agueada cosa de jilo, Ha iinbebae. cosa de ptunla, liaqubae. punta, Uaqu ob. Agucar la punta, Ahaquaboua (nga): Amo aqu ob. Apm'

AHOG

Ahajada

ppra
Ahajar, Ahechar
A hecho

Ahelear, 41

Ahelea}-mucho, AmbopTa robacT (bo). Aherrojado, Ytar ymboapr : Yta | ogucnoi'bac : Ytari ymoynimbTi'a : j Ocup reli ytarerequar. i Aherrojar, Ita reli ambo : Anioy ita reli. Ahijar el ganado. YniembT nienibi catubbao : Ofiema hoba. Ahijada del varn, Cherayirng. de la muger varn, g licmbra:, Cheineni bTrang. Alujar los arboles , sembrados, Y yTpi efui ngat tcmitym. Ahirmar, hazer j'uerca, AyepTtaeog (ca). en VI. II. Ahitarse, Amboapcb : Aombopelu (bo). Aiiio. el malile comer mucho, y cansancio, Apcb : Tnpeb. Ahito estar, y cansado. Clicapob : Clieropeb (lio). Ahogada semilla, Temyty yptup : Temity ymom bTtup pT. | Ahogadizo, que se aflige, g cansado. Oyecnplqua piqu t'o : Oonioangeco ci e. Ahogar apretando el gaznle, AyTri bi ing yiuobo. el bocado, cosa, seca, Chepty. la. yerra, lo sembrado, C a oniombTtup temytyma : Oaboc; temity m . torciendo el cuello. Ayayuboca (bo). Ahogarse si mismo, Aeyubl (ca). atravesndose espina, Choyuoa pira engu : Ayoiuoa pira engue A anlc II. reli. cosa; manoseada. Yyapoa con el bocado, Chevaoo obapyty' : Herec rec pira. im) : Ayeyacc obapyty. Ayapoapi lio. deteniendo el resuello. Aycptup : Ayeptubcqu guimnmo. trigo, Aiqufyng abat mir. en agua, Aman ypp : Aeambl Iterar, Aycbo. guima nomo. Amborob. 42

AI DE
1

AYER
varn, Achei : Aea

de muchos hoyos, Ybqure i Ai del enfermo

che : A r : Acci. Ahoyar hazer hoyos, Amboquar qua del que descansa. Hi : Hay.' del que se acuerda de? lien pas r : Ainboibqiu bqui. sado, Namomei. Ahorcado, Yvohipr, del que se recela. ' lente dao. Ahorcar, Ayubi (ca). Ata. Ahorcarse, Aycyub (ca). Al/errar, dar libertad, Amond lepe: de mi, Gftaeteche : Ache amyry. Toinbi abbino liceo habagui amo Alnas, Hy. ./. api 0. hame. ce (mo). Alnas me muriera, Hame amano : del gasto, Afemo acatey tey y Hyimo gui manme : Cery cery iarca : Aliahub mbae yyarca : amano : Gui mannmo : Coi coi gui Cbei'aeateytey m aembo pob po mnomo : Apche gujmanomo. biamo. Airado hombre. Aba eaceite : Ne Ahuyentado, Ymon' guille mbira : nio yronde : Guata nioyronde : Ypo Ymboyaba pira : Negu hb : Ca chiba. l \"b. Airadamente, Yacci ai lu pe : Xe Ahuyentar, moeguahe (m) am mo yro ai hpe : PochTlipe. boyab (pal : Ainm. Airarse . Aieahci (bo) : Afemoyr Ahuyentarse , Aeafy (mo! : A yaba ' (mo) : Aemomlio chi : Che ac myra (pa) : Alia iepe. ychu p. lejos, AJoinbi'pe aba giucaymo : hazii'ndo ademanes con los bragas, Quipe aeafy guiiabpa : Cupe alia Aye ybambo babg guimoyrd gui caymo. nio : Che pochrt mo afembobaba mucho tiempo, Av aeafy mn guitecbo. dachbi. Aire. Ybitu : Plt. 1. Ahumada cosfv.Ymoata tyngabapira. correr, Ibitu oypeiu (bo) : Ilutu Ahumar, juruer al humo. Amoy tata e : Ypltue : Ibtuey obo. tyme : Amboapecima (mo). hazerse. Aembo ibtu (bo): Aye Ahumarse, Afemota tyngaba (bo). pcu (lio). A hurtadillas. 'mi'me : X'myi'e mi A ante Y consonante. me. Ayer, Ctcbete. qur : IliTpqu ppua.
A ante I vocal. a hora de comer, Ce he camb

Ai, Kup : Eupcpe. donde ests, iup nderendpe. domle. sales, Aipo ndercmingup. fuera,'Eup ocpe. mismo, E nguy tecatua pe : Enguy meb : Aipopcbe.

banlo. medio dia. Cehctey acaieramo. ozia la tarile, Celic tey caarueo cot.
hizo quatro dias. Ciebc raymo

j yrundi : Yrindihba. y hoy, Ciehe, bae ng : Cchete'], a e cur. de la muger. que se duele, teme. (u angm : E acal : E m muy de maana, Cuche te oyei be ctr (mo). (in.i) : Ileguangay : Hoganga. de la mvger enferma, Aca : Aqu. noche, Cuelie ptinmo. 43 44

A.) US
Ayuda echar, Ahebicut (ca). Alada

AL AN
A ante L. cosa, Ypepbae.

generalmente, Pytyb'o. Ayudar, Aypytybo (rao).


Ayudar

murmurar, Ahobaichuari Ala- de are. Gui'apcp. poro cura reli : Ayogua clierapicha Ala de soldados, Guaryny p o p : Guarini'cT. ycurabague. unos otros, remudndose, Al agua estar sin reparo, Cheropea

Ayudarse

Oroyopr (bo) (abo). Ayunar, Ayecoac (bo). hazcr, Aniboyccoac (bo). Ayuno, Yeec. estar, Ndacarui : Clic ibgua poreyne ay c : Che bgu cana : Che Ilil gua yacec (bo) : Nda <julriuibae. j
Ayuntamiento de personas, A auto J . Xmono I

tqu guitpa.
plumas

Alas aun no tener las ares, Nde oto-

baabo ringe : Ypep ir.


Alas nacer, llobaia mi g plumas - las

Hubaa cal l'i (bo).


poner poslicas,

ngba. Ajena- cosa, Abaembae : Mbayia r bae.


Ajeno es/rano me hazes, Chcmboa-

!
|

baeep. Aji, Quyyi. Ajil, Ypryrbae : Xemyribae :Ypuicatbae : Oemboyaitieatba. Agilidad. Pyryr :Pu : Yai ti.
Ajil, ligero de pies,

Yqun'bae. Ajil, eeloz, OberabG tegura. Ajos, ScboirT.

Yppyryrbae : .1 la entrada

jleehas, Aypc pori (iigi). Alabada esa, Ymonibcu catu pira. Alabador, l 'oi 'oniiiibeu catuhra. Al abanan, Poiomoinheu catuh : Mnibeu caul. Alabar, AmOnibeu cat (bo). Alabarse. Aiuinbcu catu : Aerao nirngatii . jactndose. Aemboqui : Ayerobiar cbciiirngatu ene m mbegiabo : Ancinmbcu icrub, mintiendo, Aemboqui tei'. Alacrn. Ypenla. Aladares. Atiab.
de la puerta, Oquembo

pipe : Oque nambi yppe larga, Opucbo. larga- ra esso, Areb aip : YpoA justar lo desigual, Amboioia (bo). roinbut aip : Aregui'ama aip. peso aadiendo, Ayrimo ymboi- Al alba. Coe ti'ram. oiabo. .1 la madrugada, Corino.
Ajustarse con- la razn,

cat mbac hup! guaran' : Amboyo- nongaib, Ay b 1. bi cheremmbotra toc hup gua- mano diestra, Chcactiiap cot :. ran'. Cheactu. coli. Ajlistar cuentas, Aipapaymboio iabo. Alambre en hilo, Ytaemliu poi'. Ayustarse con la rolunad- de Dios, Alanceado, Ili ppyeutupia: MymTupa reiiiimbotrari aeinboia : bo. r. Am boyoibi Chercmirabotar Tupa Alancear, Mi'pp aicutu (ra). remimbotrui. Alano, Yaguaruc. midindose con otro, Ae ubooia. .1 la noche, l'ihbo : Ptnnamb. hcc : l l e c o aembocl : Aeaangi- Al anochecer. Caari ptumbotbo : hec. OaaiTiiigiriuo.
45 4

Aemboya- mano poiier,

Amoyndaib : Ao-

ALBA
Alar de casa,

ALCA

Ogrogambi. Albail, Ibit apollara. Alborear el dia, Coe yequ qu :: hazer, Aogmorigmbl {bo). CotT. Alarde, Guarynyh yeecliagucalii'i. Alborotado, espantado de otro, hazer, Oie echaguc gurynyhara. Ymndli pira : Ymbopa ttpra : Alargar el passo, Clicata aqS. Ymbopiaberpra. el tiempo, Amombucra : Ara Alborotador, Poromnditra : Poroamporombuc bo. monrndra : Poromo apciey. la mano. Chepyai (ta).

perereg : Aniboatbatbag lAmboacai' (mo). espantando, Amonguille (bo) : Anin d (ta). ^ cobo. Alboroto, Nmoridiitba : Nermd la rista, hasta que se pierda, Amba : Apciey. bo appaeay cheree :Am6iidoclie- Albricias, Murando, rep. rec yeany hpe. \ dar, Morndueat rep ame lo corto, Ambopue (bo) : Amboa(ng) : Ahepbee morfinducatu pr. pi (bo) : Amnibucu (bo) : Amboyo pedir. Morando catu pr aheni ap ( lio). (nal : Ayerur (bo). plazo, Ara yquaabcengbab cuera i A/cabala. Tembiar rcpiee agui ampormtiue (bo) :Ara r ngage atib. aqui (nfi). ! Alcabalero, Tembiar repatib moAlaridos, Tace tem eapueai. | neo n gara. dar, Cherac race (mb) : Acapuea- ' Al cabo del mundo, Ibiapretpe. pacai (ta) : Nataeatury ringuay cabo de mi vejez, Chetuyabac etc. aye. dar, llamando, Alienai guirapu- i pip. caita : Clic race henoi na : Oyo ! cabo de tanto tiempo vienes ? Nmbipe erey ? yo oeapucaita henoi na. amo po rmbue : Aypco Che e e imongetbo. la rida, Amo porombucu oliere- ; de dolor, Chenioace cherac : CUerace race eheraegui. ogrse, P tace ta ce onend. .1 la sombra del Sol, Quarae angine. tarde, Caanrni. Alatoli, Quarc polii ne. A ta vista de todos, Teca aptpe : le eliaci pal)?; ramo : Hecha plpabra mu : Meme rombi hecha gamo : Pali reope : Teli pe.
cabo de mi vida, Cherecob ap-

la platica:,

Chcymnguta h a b a

Alborotar,

desatinar

otro,

Ambo-

ppe : Apep pabyme : Cherecobe ve varogirinb. Aleaguete, Maan ara. Aleaguetear, Amaa nft).
A/caneado andar de tiempo, Araoat Chera

chebo : Ypotar chebo ara.


andar de virfudgenerativa,

ohemb. de sueo, Che rerecoa chequerey : Xdaquerau quri : Kdaqueri , vindolo Dios, Tupa recpe : Tupa re ni biheehgm : Tupa ete guitpa. Aleancar algo por ruegos, Anohe robpo : Tupa robaqu. che re ni i mb o ta ra elieeng aquAlbana!, iciricba. 17 48

ALCA

ALEX

prmo : Chenemoangar hpe Alear lo caldo, Ahp (bo). hce. eheyerurrmo : Ornee chbe. la mano de algo. Apo. gui.
Alcangar hazer alguno, algo, Ahupit (ca). Ambobhe Alearse hasta otro ano las aguas, Oqulirondo,

ymoatmo. lo deseado, Aba lie ehereminibotarup ' Cherembicearupeabahe :Ayo- Aldaba, cerrojo, Oquembotlp. Aldavada, Oquembotlp mpb : h cbereiniri botara. Oqunda mbo tipa pip mopaha lo que esl en alio, Aroyl bo : gura. Aballe : Yehup. Aldea, Ta myry : Taba aguleyey : una cosa otra continuarse, OyeAba retmyri'. potapot (bo) : Oyopoplcl (bo). Aldeano, Tablgura : Tamy ry ignara. Alcancarseuna. scmentera otra, Oyo- Al derecho, Terequa cot : Heraqia cot. pcoh temytym. Al descuydo, Mongabey aub: Yea xtn engendro otro, Oyoal. pl(;aca ey angaub. potaje otro, Ouoyr' yre yAl desgaire hazer, Ayapoc : Ayapopra : Oyepot : Oyopo piel. tei : Ayapo anga : A yapo ru. Alcances yr, Ayaprerce gui libo. Alear las aves, Ope p (bo). Alegrar, Amboorl (pa): AmVi(n). Alcohol, Teca moindba. Alcoholar, rangatu re li clicror : Mrhec Alcoholarse con rayas, Aye ecapoeat relie cberorl. pa (mo) (ng). del mal ageno, Heco ai reli clicAl contrario, Hec plndc quabpc. rorl : Mar ai hec chcinboorl pa) (bo). Alrjado, ganado, Hebae ycaitc. , desenfadarse. Anemoec.
, pueblo revelado, T a b a angaip : Alegre pueblo, T a b a cea yngat.

poo ama corolpp. .revelarse, Cbeangaip (bo): Yclmp : Apu hoc.

Ahecmo (n).

Alegrarse

de bien de otro, Lleco m-

, risueo, Clicfaro. Abyingaip : Aba opibae. Airamiento, rebelin, An gaip: MuS: ser de rostro, Cberob coi : Cheroba Ol 'I. fil'O. Pu. . Alegres nuevas, Morndu or : MoAlear de obra, Apo(bo): Abcheremrando eri. biapoligui : Alieya chercmbiap.
el rostro mirar, Ayaup. Alegre triscador,

Aba arua : Aba

megua or. Alegra, Teca yndba : Torlba. en alto, Ahp (bo). Alegrissimo estar, Naclic moanmi tenindolo, Afo bupibo. torlba. la cabeca arriba, 6 la haz de la Alegrn, Cliepcpopopo n che rolcosa, Ambo obaib (bo). bame. la ropa, Ayepep (bo) : Aypep Alejarse, Cupe ah : A atapucunc : cheao : Aye ao pep (bo). Momblrl "ah.
las manos al cielo, Aembop Alentado, esforrado, Yplatbac pol-

yobl Iba cot ymoin : Hupibo. 49

tbae : Qulreymb. 50

ALGO

ALIX

Alentar . otro, Amomyata : Ambo- Alguacil, Ibrayra : I b i r a y a m y r i . qurey : Ambo pit. magor, I b r a i a ruci.
Alentarse el enfermo, Yfigaph Alguna, cosa ser, Mbaemo nvp.

de ellos, Ycbugui amo : A amo. Alerta estar, Chereca cria : A'mo- de 'nosotros, Orehegui amo : Or jirtaru guihpa : Cherecaia guit- amo. ]ta : Chcreeapic guitpa : Chere- seria por ventura parecido a. mi, cayiapyni'. Che abharey bae ypo .
al golpe del enemigo, Aino-

ymbarabae : Haeibae oiuopata : Oiro pa : lleoayngat : Cherecaya. . tornar aliento, Aemopat : Afienioan gaph. Cherecaimgatu cote : Chereoaingat : Chereeaa.

Jlbae nyp. Mcglai amo mbae. vez, Yebimb.


vezes. Amo a m m e : Amme Amo.

Algunas Alguno,

yeb : Ycbi amo.

yt (mo). Alesna, T capatu cutuc ba : Capatu nihobi hcba. Alevoso, Ynangaip cara cat : Ypocln caraca tu cte. . Angaip caracati. Al fallo, Komb.

Algn tanto, Nayfbeo te iNaote.


Alharacas. ' l a c tei : Xeiiibobab-

tei : Tec'mbe: Tacengurao. Alliaraqv.iento, Neembobab tey liara : Hace hace teibae: Abtacengeraib. Aliento, Pyti. animo, Angaplu plata. Al funge, Quice appc. i tornar, Chcpitun gati: Abucat, Alfrez. Aobcbe rerequra. tomar, esfuerco, Chenga piei : Al fiado fZi /'.liepibce nnonrl amee i Anbnopar. ychup : Toheplbeengc Cliebcgui | Aligerada cosa. Ynibobebupra. yabo amee : Loyto heplbee chbe i Aligerar, Ambobcbu (bo). Alimentar, Ambngar, abo : Ayo guiyapa pe amee. . tomar,Heplbee naiiond ayogu : po (ta) : Ahcmbiu mee (ng) : l l e co tebhba amee : Y yeco cbnio Albogue tahepbeeh : Tbo. aic liceo tbhba r. Alfiler, Arapir. Ypouba : Ymbngaru Al fin. finalmente, Namb} : lomb : Alimentos. haba : Hcmbi meeengba : HecoAroyre : loyre. , final'mente g, Iiom b cote : tebe ymh. Alindar, poner lindes, Amboby : Aroyre cote : Xamb coter. Amboepyca. Alforja, I'yur. Alindarse con otro, amojonarse, Al galope, Xanmbegue b pe. Aiemlioby hec : Afembo epyc Algarroba, lbop. bec. Algarrobal, lbop tiba. Aliada casa. Og ymty rmbra. Algarrobo rbol, Ibope. Aliar, aderecar, Amoaty 1'6 (mo) : Algo. JIbae amo. AmbogAa c a t u : Amoi'ngat. nas, JIbae mnb. madera, Ambopig. menos, i \Jyryb amo ychugui. Algodn, Aman ily. , poner en orden, Amngacat A Igodonal, Amanclyitba. (bo) : Ha ra. 52 51

ALMA
Aliar, Aliarse, aparejar, componerse. Amoatyro (mo).

ALMI;

Amoyngat (bol.
Ayeguag (ca) :

Amty r (iaf>) : Afmbo catupri (bo). Alio, Ymotyro liaba : Ymnguacatu liaba : Ymoyngatu h a b a .
Alisada cosa, Ymcvmbra : Ym-

booapira : Yoabae. Alisar, AmScy (m) : Amboyo (bo). , bruendo. Amoendp (bo) : Ain'.Almagrar. Amo pyt (mb) : Anioboio (bo). pyra (ngai. quitando altibajos. Ainboyoy(bo): Ayciiroc.urog (ca) (bo) : Ahaeap i Almagre, Tapyt : Yruci'i. Almario de loga , Xae rup ba : capbg (ra). rayendo . Ahair ( mfi i : Alia Ir naenib rendaba : aeiiibrenda (pa). liba. de ropa, A rup ba : A rupaA liso rbol, Ibrabebui. tiha. Alistar,poner en lista, Aiquatiahra : ; Almejas, Yt ramh. Hura aiuoquatia reli. Alistarse, Ayeqnata ruca (bo) : Ae- ; Almendras, Ibpynd rayi. moy uea quatia reli. Almete, Acnga bala. Aliviado estar el enfermo. Aguyei Almidn, Abat myry tipia. yoaie : Yyapirib cheraeT : Olio Almirez de metal, Angu ytrelieapirib (bo) : Yiyi'biyio ohbegura : Yl; angu myri'. cheraeT : Ocu cberac Ybcbuicbe Almizcle, Yacar rapi cu tiVn. rac : Yru : Oran dog rherael. Almorada dar, Avara chcpmcol Aliviar la carga, Ambobcbu (bo). y nienir. Aliviarse de enfermedad, Afiombo apliib Cbein bae aci relie : Ani- Almoltada. Aongit: Aefiiigup. Almohacu (Jabavu qulgu : Cabaiubo aguyei (bo). de pesadumbre, Yapiib c!ie e- qultlrba. rnoyro fino) : Oqub ehefiinbyro. Almokacar, Aiqulti cabau (ca). el dolor, Yiiyro clibe mbae rac : Almoneda hazer. Mba amoi'ica tupe Yfin ga pbiy Clielion-n che rac. ylaripirm hcplrar : YnioinblrAlivio de enfermedad. Aguyei : m ycatipe aniy tbo gTirm. : Yangapihi. Mba aino'y eatupe heprari ymeAlgibe cisterna, Iqura : Inobnir/iha. 'ng. Al justo medir, Ah vvacat: Vl- Almorranas, Teblqu quy t?. beci aha. tener, d i e r e di qua quyta : TcAl justo viene, Yyaeaf (Ohbe) : biqu qiyt aiporar. Chevacat. Almorcar, Oveib acaruniyn. Alma, Ang. 3. Almud, hanega, Mbae ayirangba. de difunto, Angura. Ahnucrro, CaruinrT oyer begu. 53 54
:

Almadeado. lleca gurba. Almadearse. Ai'nibo eca guiri (bo) : Chci'oeagulri. Almdana, Yt nupa hgiio. Almacigo, Mbac ay heoitba. Almacigo huzer, Mbae ay aoty : Am ei nibeyu ymboyaogcagia na. Almagrado, Ymopytuubl ra : Oyepitbae vrucupp : Onmpyrbae.

ALQTJ

ALTI

Xa manAlocado, Ytarob plrl : Yyaraqna Alrededor,Yyere\i.b&rnp: dan rupi : Yma rupi. catacat: Yyai^'qtia coco coco. quedar, OtarobaprCY'eu ogue- Al retortero traer, Amboyer yer noy : Yyraqaa catoo-: Yyara- herecbo : Amboatba tbag herecbo. qna caria oyc. A lo callado, dissimul'adament'e. eni- Al revs, Atibiliiri : Aruney. Ijo aquaba hpe : Teaubpe. Altar, Altar. Missa hp colateral, Altar yooba chiar. A lo callado es bellaco, Oemboaquaab 1e Yngaipbo : O'mbo te mayor, Altar guac. nibot ongaipa rh' : Ombo- porttil. Altar heroa tp : Missa h perupigua : Missah rcroat. v ate o ngai p rir.
A lo largo

Ppyni : Piatiti : aip : Ave bet rcc pirm aip. . perturbacin, PI a b e r em 5 y r o gu i. A lomas tarde un da, Yporonibu cAlterado, enojad), G nata mo : 'morm ye|) petey arao. y rond. A lo menos, Ate. Allcrar, inquielar, Amo'r (n) : yo no lo /listera, Cheate ndayaAningec (bo). poic amo. espantarse, A monA lo que me avece, Ciicbe hrn : Alterarse, dii (ta). J11T hrm chbe. A lo (pie me parece es verdad, CJie- , turbarse, Choro pa elicne moybeebrmy bu p aip : Yin chbe- rogui : Cheboop cbee Moyrci. bc rmy bup aip.
Aloque te parece he de vivir, no ? Alteracin, porjia. ee yo pocpi (ca) :

ra esso,

Yporobcticat

Alteracin

de la carne,

Ta guyro.

Mrete pendhe aicobcpiehen ? Aeuer har mrete pendebe ? l b bermy cherecob ndbene? Al precio yo lo tornara, Aip heprcb clicmo ayog. Al presente. Ang : Cut.
Al principio del mundo, Araera 6

Xemboycb (bo). Al termino llegar, Chcli hgme abahe. Alternadamente, Y pirli ramo. Alternar los coros, Oyopr poraheitra. Altibajos, Gur : Cucura : Acu9.11 : Apa 9.119U : Pltep.
hazer, Ambo911 911 (bo).

angpra : Aracot Tprirm :Ar tolirndrones tener en la cabeca, p. Clieapi 9119.11. Al panto, Aooihape. quitar, Aycurog (ca). Al punto queme parta para venir tener el cabello, Chcapiraf rafa. lleg, Cher pyr obhe. Altivez, X'mboet haba : Yerobia tey Alquilado, Yporuucapihe p relie. haba : moitaro te. tomar, Aypor hepi reli. Altivo soberbio, Xemboeteira : YeroAlquilar, A y poruuc hep reli : biatey har : 'moytaro tey liara. pon rep reli amee (ng). Altissimo lugar, Tenda Ibat etc : Alquiler, Ypor repc. Ibat porng ete : Xandete yyibat. 50

ALLA
Alto arribo, bat. All

AMAD
voy, y no hayo mengua, Cui gui-

de cuerpo, Abpu e : Aba Ibate : Aba lapucbae. Altura, lea : Pucuh : Iba tobaba. de monte, Ca Iba teli. mediana, YpucupI ri : Teto Icplr i : cata. pequea, Ypucu myr, ypucucer. Alumbrada cosa, Hecpe piraAlumbramiento, Hecape h a b a .

ll guihbo ao : A. Allegados, Paniaguados. Cheroglgara : Chcm : Yoplri ocarbac.


Allegar , al luga)-, Abhe' t a p e : Avarrimando, ArobI (ca) :

rino : Alia he tbagui.


hazer

Arocl. estirando, li'm.


lo derramado,

Amot ymobagrano y no grano,

Ahayi fa: Xg : Aninoo. Allegarse ac, Acirl coco ti. Aira con que se dize AJissa, A pucu la razn, Hupi guarar aneitiMissa h a b a : Aira. boia : Hupi guarar aye. Alca de Ice maana, Coet'. all, Aclrl amngot: Aqu eba, Antes del Aira, Coe tyymbobe. p : Eboeoi ah. : muger, Abicu fa reli. Alvedrio, Tcmyrabotara. Alumbrar, Ahecap (bo) pe 0. Airear el dia, Coetytyrmo.
t otro, favorecindose

A ante LL.
All, Ebap : Eboeoi. pe 3. en el abismo, Cupe Iblapltpe. est, Cuheeni : Peoie. echado, Pe tul: i'eoeno opa. en pi, l'e yfi. assentado, etc., Pehlny.

g liceo : Aycrobiar hec guie pytybn guc bo. zia ac, Aclrl quybongoti. zia all, Aciiia mngotl. sin ser llamado, Ayurc : Che aiu : Cliereni ey yep ayu.
t, caso, de otro, Injiriendo del viaje,

del, Aicco-

Che reiape apia hpe. Alli, Acope. donde te dixe, Aeoipe cheyaguepe lexos donde no se v, Ebapqupe. ndbe. se v, Pe pe : Cu i. en el mismo lugar, A pe. est, Pehny. Allanada cosa, Ymboo yapira. estn, Penny. Allanado, chalo, Ymrabe pira. mismo, Acoitccatu ape : Acope Allanar pisn, Amombe ycocea. bei : Aeoiplpe. Ama que d, lecite, Poro mocmbuAllanarse, humanarse, Ai'mbabaehra. teog:Ayepo hbg: Ayepoh po. que cria, Poro mngaqua apara. All te lo ayas, de eye : Tcrei- Amable, y amada cosa, Halhubiplra. quaabe. Amador con inclinacin, Aboral hu v, Cui yhb'ny : Eba p yhony : bic : Mboralhupra : Poroainbot Eboeoi yhony. liara. 57 5S dificultades, Mbae aba amboagulye : Aya baiog.

A ante iti.

AMAK Amado)' de si. Oyeahubae : Oyealm liara. Amagar. Ahnopu. Mo. Amamantado, Ym6cambupra. Amancillar, Momboclu : Amomra. Amamantar, Amocambu (bo). Amancebada, Cua yyagua<;bae. Amancebado, Aby yaguacabae.
Amancebarse Amanecer, los casados, Coe.

AMEN
Amarga cosa, Yrbae : Rob. , desabrida cosa, Ag.

Amargar, che be.


Amargas

Yr chbe : C))iiborob
palabras, Xce rob : Nce-

ngac. Amargo mucho, Yrobct : Yroba;i : Yropochi.

ra Oomboagua c;.

Amargura de corazn, Fa rob. Mendr- I Amarilla cosa. Y. 3.

| hoja, Ho y.

el dia claro, Coe yeat ob : Co rureaui : Coe yepircat. el dia obscuro, Arapytcoe : Coe p>t ara. el uso de la razn, O peat chcaraquaa elibe : Oyebu plruio cliearaqua. -i mano derecha. Aetu cot. yzguierda, A cu cot. Amansar al agrado. Amoiiyr : Among" ryry : Aniboapribc : Ambo r u : Ani moyrongiuuAmenmba . animales, Amboaraqa . el viento, lbitu opig : Omomb bt : Yyapirb : Oenbibitu.

Amurillar la fruta, Amarillearla fruta

Yy yyb. debajo dlas ojas, la fruta, rostro, AquiAmbo-

Hogubo y.
yendo madurando

rea y.
Amarillecerse el

obay. Amarrada cosa, YTipitym bira. Amarrado estar, Ypyt Oi'u. tener, Apyfi herecbo. Amarrar, Aapyti (mo). Amansado barro. Tuyuyy ueap: Ymomliira. Amassar barro, Ayayue eu : Amono tuyu. Amas andar, Xooqia fiqahpe. A mas correr, Oqun qa oqa Amansarse el enojado, Chcyr : hipe. Aemoyrongua : Amongub che le.vosfue, Momb rbpc yhony. lemoyr : Clieapi rb : Apo chetardar maana viene, Ocaraeaimy rogui : Aeiiiomb che- turmmo vepe oyrml oune. moyrogui pobo. vivir vivir aun ao, Oieopueramo yep petey ro o hecobne. Amar, Ahali (pa). con ternura, Alia! hpii: Che pi- Ambas dos cosas, Mocob mbae. ac liaippa. Ambos dos ellos. Hac mocob. fingidamente, Ha ha ahali : Amedrentado, Ymongh yepra. Anga ahalhri. estar, Aqu li ieguyten. de corazn, Chepiagub ahali : Amedrentar, A m o n g u i l l e : Abo. Che nga guib ahali (pa). Amenaca, reto, Mombo. por querer, Aypota : Aambotr.
Amarse si mesmo, Ayeal hu (pa). Amatara, amago, Henop.

>9

Amenagado, 00

Ymoniboi pr.

AM OH Anienagar, Amomboi, ta. amagado, Alie nopa (rao),


con el dedo en la nariz.

AMOR Amohinar, Amongec : Amoera (na) : Amogutamo (mo). Aeq Amohinarse, Aeinoiigec (bo) : Che angec : C! ufitaino aic..
barba. Amojonada Amojonar Auioladera tierra,. tierra, j'iedra. bi ibT iabae : Ainbolby : AmYtaqui.

mol ymombota,
puesta la mano

en la,

Afiendb b ymombota. A menudo. PTipi : Cury r. A mi. Chbe. A mi? (preguntando), Chbe pa? bellaco, Chbe pande angaipti. Amiga de varones, Abapo ta hra : Abapotae : Abapotarie : Abarme monbotarice : Abari tequara.
Amigados, amancebados, Yoaguac

Ymboh yapira : Ibi eprbae. boeplc (mo). Amolado, Haymbee p. Anudar, Abaymbee (bo). Amonestacin, Ynibo eco quaba : Ymlio araqahba : Ymomorn dr.hba : Ynibo aplcaphba : Yinboehba. A molestador , Poroniboe c qua. para : Yporomoinorndhra : Porombo apica puhra : Poromboa raqua])ra : Poromra anduhra.

oicoba. Amigarse,amancebarse, A'mbo aguaya. Amigo, Yecotah : Cot.


de hazer su voluntad, GueniTm-

botra apoc : G uemimbotra aporehe tequara. Amonestar, aconsejar bien. Ambmo de jugar, Xmbocarale : Xembo- rand : Ambo ecoqu : Amboupyacarai ar tequara. ]> : Ayquabuc heco ra ychup : de rnugeres, Cambota hra : Aliec qua alie : Abro mbovehu : Ciambotac : Cua rcheote Aniboecat : Anee mond. qara.
de qualrjuier

Amigos

11 a (na) : Amombocaco. abo. Tequara. de saber, Mbae quabice : emo- en la Iglesia los que se quieren canfind mbae quaptabo : Mbae casar, Omendabaer amombo Tuquabar teqarct. pa ope : Mondara amombe.
somos, Chcyocotah. Amontonada cosa,

cosa,

C : Pota : Amonestar,

apercebir.

Aniemoeae-

lomar, Aemboyecolah (hec) : boatipira : Yyapterqu mbae. Che yccotlah ramo arec : Aem- Amontonar, Amboati (bo) : Ahapbo yecotiaharo hec. a (ng) : Ambo apireraqu (bo). Amistad deshonesta, Poropot. A montones estar, Yyati yati o'n : fingida, Yccotlah ang : Cara- Yiapyta pytambon : Oapitapica t : A . t'ino tu : Ymbeiu mbeiu o tipa. verdadera, Y ecotiahct. Amrjr, Mborah : Pora! h. Amo, seor, Yara. deshonesto, Mboropot : PoroAmodorrido, Acayu. b. pot. Amohinado, Ymoangeco pira : Y mo- , cuy da do poner en algo, Aipor ermbira : Ymoguatamimbra. rehe chcpi amond. Ct 02
r

Yyatibao : Ym-

AMUG Amorosamente, Mborerequa hpe : Mborahuhpc : moeunTihpc : MbraTh pihpe.

ANDA

A ante N.

Aade ase. Ipeg. Gurym be : GuaAmoroso ser, Mborerequa : MboraT- r. hue. Anadear, andar como aade. Aiimocure gui atbo : Aatacure cur-. Amortajado, Yiubmb i ra. Amortajar, AuTiiba (ng'j. Amortecerse. Chereo. de repente, Aguyerambo Chereo : Tecabi Lape che roo. Amortecido, Yaracavbac : Heobae.
Amortiguada Vi. n. i. cosa, Ogubae : YyaAnadino pollo, peg.

Anatematizar, Afiretame ainond : Angu p ara e : Angupe aioquai. Ancas de caballo, Cabayu reb.
Anca donde juegan los guessos,

TeangupT.

paiquTbac : Omanobac : Pigue. r. Ancas, llevar en ancas, Checa bayurebpe araba. Amortiguar la carne. Ambo apaiqul Alicorada 'nave, Igaratru c tyaiyreh ypytynbi : Ytaaiyu9.11 tn Cher : Amocangi choreto. bae. los sentidos. Cheandup amocn- Ancora de nave, Igarat ca : Igarat ij : Amboapaiqui. yt aiyuc. A/i/otinado pueblo, Aby ngaip. Ancorar nave, Yta aiyuc reli aAmotinarsc . O'mongai pa a b a : pyti igarat : Ten amoi Tiyucu reli. Alia ytngatp. Anchicorta cosa. Carap guac. Amparado, Ypcyrombir. Ancho, Ypiguao. estar con otro, A'pcyro hec An chura, Yp Ig 11 a cu h . guyte na. Anda con la maldicin, Equ mbur:
Amparar, defender, Aipeyro (mo). Ahepi (ca). en rias, defender,

Amparo. Ypeyro h a b a : Poropcyro. ser de alguno, Nderee agu yeiham aye : Nyleyeccbmo aic.
Ampolla de la carne, Piru. Ampollas de agua, leammb. hazer el agua lloviendo, Ama yca-

mm b. fuego, etc., Chembopirutat. viiiageras, Cam buchi myr mlssa liaba : Caguyrr missa apohagumi. Ataugerado, Cua ecbae : Abacu eco. 03

Equ a : Equ mburu . Andamio, Mbtah. Andar, Aat (bo) : Aguata (bo). gatas, Aguatp. opbo. 0 / rededor, Ayere yere guiatbo: Aate 111a : Aeatymaguiatbo. pi, lbirup aat. rodo la comida, Oyepier yp oqupa : Oemombuca tem bi oqupa.
tiento, palpando, Apobibi (boj. buscando algo, Abe c guitecbo.

con ansia, Aperereg hecbo guitecbo. cagando, Acaa mondu guitecbo : Cooari ayeo : cooartequramb aic guitecbo.
como el borracho, Cheapaguipa

04

I.

AXDA guib guiatbo guiatbo. : Chereca

ANGL

muchos juntos, Ooyric guiri Andar oroic : Ofyr et oroic. Andar con los carcaales, Chepltr parejas, Oyoyab oguat. ayco g'ui a t a (bo). perdido, Cherop (bo). dando cadas, Aguitecbo : A peregrinando, btetyro rupi aat ri guitecbo. e guitecbo. de combite en combite, Fepmabo pobre. Cheporiah guitecbo. aip p guitecbo : I'epl bbo rueda, de molino, Oiiatymatyma relie aearuguitecbo : Caruguacu, yta ier. etc. saldala perra, Yqu rur yagua. derrengado, Cheate guitecbo. salidos los animales, Oineno desatinado, Clierop. mbot mymbba. descaminado fuera de razn, Hu saltando. Ap ap guitecbo. pey ebere c guitecbo : Xacbe cayendo, Ogulbo ayco : Agu rec Ibl rugui guitee (bo) : Yt- agulb. cherec. sin guarda, NaeherarGhri gui en andas, Ayeupiru c tema oc tecbo : Cherrhabeyiie aat. guitecbo : Ayeeroat tcndapp. iras alguna muger, Aicou ra enfermizo, Cheraclt : Cherajl qulqiicri : Cua ambor mbor : Cua Amboaqulpotaycguitpa. racl : Cheracl her : Che bara. en procession, Xeycyr oroic con rezelo, Angguitecbo.

oroatbo. puntillas, Chepl aplraic. un pi, Cheplpe teyplp ayc gui atbo. fuera de camino, Peey rupi aat : Cherop : Pe ey ayporar (bo). si de contento, Chcacany cherorlbamo : Xachemoanamicherorl. pena, Nachcmbo araquabi chepl angec. fugitivo, Ayabaguitecb o. zia tras, Aata clrl elrl : Gucbbo aat.
la criatura gateando, Apoy (mo).

r cherga. tropezando , Albl plapguitecbo : Aibi api (bo). trotando, Aata qu guitecbo. Andariego, Oatac. Teongue rerahhba. de Santos, Tipbo ya rero atahba. Anegar. Amoapym (mo). Anegarse, Aepymy (mo). balsa, Itap ofi pym. Anegadizos, Ipohu bague : Ioaahu haguera : Iotui bagu locembagura. Angarillas, Mba reroat it cabayu arigu. Angostar, Amboplmyr. Angosto, Plmyri'. Angostura, oba myr. Anguilla, Mbucii.
Tli. Andas de muerto , Teonguerlr :

trastornando

la casa,

Amopr-

macilento, Choreo- apaiqul guitecbo : Chememguitecbo : Cherobaiu. melanclico, Aemombl guitecbo : Aembopichlbl guitecbo. mucho, Aat et : Otetgu atbo : Aat mtete. Angurria, G G 65

ANIQ Angurria Angustia, ienet, Cketl ti aiporar. Tecotebe : Mbla ecoteb.

ANTE mar nymblra : Ymrguarybae. Yyaibi' hereoop : Ym boalplra. Aniquilar, Amboaiby : Am mran : Ainmrngury : Aniboal v. Ang u. 2. Dios las cosas, Tupa mbarec omrnguebe te ymcalymo : Mbaccynngra omoing : Omoiidlguebet ymocaiTymbetbo mbae opacat. Aniquilarse. AemaybT : Ailinomarani : AS momrangury : Ae amo ngabi. An lo visto, QuI : Hynd coalie : Hyrcoalie. Anoche. Ciiebe pytunamo. Anochecer, Of'mo Ipiti : Pitu Ima : PIt e. Anocheciendo. Pltnin.

Anqusliado, Tecotebe rerequra: Tecotebe porarahra : Pl ecotbe oguerecbae pia ecot bebo. Angustiar. Angustiarse, Anidar Anillo.
Animado

Ambopl ecotbe. Ambopla ecotbe. Oycaltboa (ng).


Titano- yng

las aves,

Mulr : Qulri.
estar el nio,

Ima nel repe : Omii Ima : Oicobe Ima : llera gna : Cagua opa colte. esfargado, Ae'mongat : Cliepita : Chengplhlea t : Chequlrey guit'n : NdaquI hlyeiguy- Anochecime en el camino, Perupten. ebe Iplt gui tubo : Perup pti c h e be. minimal, Co : H ba. Anta, Mborebl : Tapi. criado en casa, Myinb. A ni ao. C ara mb o h . del monte, Co capplpiara : Co Anteceder, estar delante, Tenondeaycaapegura. c : Ahenonde (bo) : Tenonde Animolillos pequeos, gusanos, Icog : ah : Cheptpe arec herecbo. Antecessor, Cherenondeguarra. Hacog : Mbae p p. Animar, dar rida, Ayng be : Ahe- Ante ayer, Cuche renonde : Cue betel rennd. cob'e : Amoyngob. de -maana, Cuehe tei' renon, esforgar, Amoplta (mo) : Ambo d coe ramo. quihl yequ : Ainoqurey (mo). farde, Cuehe renonde caarAnimarse, esforearse, Aite moplata rmo. (rao) : Ailmbo qullu iequ : Ae- mi, Cherobaque : Cherecape : Cherob pe : Chcrembihechga niiig pici (bo) : Aite mo qulrey. (rao) : Cheretpe. Animo, Qulblye cy : Plata : Anga- noche. Cuehe renonde ptnmo. plbl : Qulrey. Antepassados, Iplcu : Oreramoi : desenconado, Plafiyro : Piane j Orcrubet. mombla : Quyryri'. Anteponer, Amo enondero : Amoe compassivo, Pa poriahuberec. nonder : Amonenond. TemAniado, Cnumy ecbae : Omo Ante principio de la comida, biulpl. cunubae. puerta, Oque pa b ba : Oque Aniarse, Aemo enumyec. robaplahoia. Aniquilado, Ymbo ayby pira : Ymo08 o* 07

ANTO Antes, Ymbobe : Nanond : Tange. con antes teste, Ndcru habangu reoapiahpe erey. de esso, Eboeoi renonde : Eboeoi nanond : Ymhob. del alca, yr, Ibtyngucu pebe ah. d.ia, Co'ymbobe : Araou oyitibobe. es bueno, Ymaringat cat.
morira que pecar, Antojoseme Anunciacin ,

ANO Jlepresentoseme de nuestra , YSan

yng chbe.
Seora.

Gabriel Arcngel. Tupa c Milpagera : Tupa ee moni be hagura : Parehh/irm hec ha<ruera.
Anunciada cosa, Ymoiiilieu]n.

Anunciar,
Anelos, Alinelo, Aadida,

Amombe : Aniomorandu.
Pind. instrumento el diente, de hazerlos,

ngatu Chengaipa e ymbobe : Che ngaip renonde. Amano amo Clie n gaipa eyrcprehe. no, Aani epe : Aani aub : Aani nanga : Aani eat. primero. lnge. que, Ymbobe : Nanond : Eymbire. que yo. Cherenond.
Ante todas Anticipa,!', las cosas.

Aniuiorange Anguelo,

Pinda apoh.
Pinda ai.

A indi .
cosa, Ymboyoapira.

foso por el costado, rimbira.

Yinopopi-

T e c o imana : Teo engrandeciendo, Aipopit (mo) : abe. Aagaza, Cebo Potaba : Pota. Antiguamente. Carmboh : AryniAnagoga, reclamo, Moarondba. ba : Aracae. Antigedad, Ima teco h a b a .

mohba. ganar por la mano. Ahe dar, Amboyoa pi : Ayrmo : Amcap (bo). booymeeng. la obra. Ahecap (bo). Anticiparse Pedro, Ahecap Per de soga, etc. Yniboyoapihba. (mbae apobo). Aadir , aumentar , Ayrimo (mo) : cogiendo de repente, Ahecap Amboyoap (bo) : Amoyrumo : Aiypo cohbo. poi>r (mo) : Amboyo (bo): Yapi Anticipo la muerte Pedro, Tco ainee (nga) : Aapir. o hopa pl Per. agua alguna cosa, Aitiqu (bo). Antigua cosa, Mbae Ima : Armbae- encareciendo, Ayrnio ymnibeu gura : Ymngatugura. abaetbo.
costumbre,

nanond : Renonde.

: cosa, montn, Ymyrummliira. Mbae opacatu Aadidura, Ymboyoap h a b a : Yr-

Antojadizo,
Antojarsele

Anguheie.
algo la muger, Ae-

Aagaza Aejarse

liazer, Amoaro (mo). algo, Oiienioinia.

Aejo, Mbae imana. ang hei : Cheangu lie (reh) Ail, Caaobi. Antojo, desseo,Cheangu hei(heohca): A.o, Ro : Quarac pue. (Hechgar). Antojos piara, ver, Teca r : Tyaa. de hambre, Aratab : Ro carua Antojscme que lo via, Ha ha chbe rehegura : Aracaruab. estril, Arambae emoingabey. liechacaote. 70
69

A PAL A o frtil', Ara mbae emoangat : Rol mbae e'mombueah. Aublado mies, Yinin temyty : Hobir : Ho y iyi : Harpir : H mema. Audado, y n q n y t l quyta. Audarse. Ypo quyta.
Apalear

monte para chcara. Acopi

rfip. matando, Ayapiti ibirapp. Aparador. Mbae rujiaba : Mbae r u pa tiba.


j Aparar con lo. ulano. Ohepovai

Anmbopocip. po. :. i A par de mi. Glierobaque : Cliero i l u j i p : Cherem bihechgamo. A ante 0 . ' A par,.,utos. YniboyobpT ra : Oyo A oro, Ang : Gur. ljribac. si. Ang gat. Aparear, Ambnyobi (boj. ire. iiare, etc.. Tiet. Yyapbo. ^Aparecer, Ayo ecltagnr (lio). I el que se cabulla, Olu : Yiacan A ante P . guri : Ycngoroi. Apacentado. Yniongarupi ra. Aparecimiento, Yveeha gu cali aba. A u 111 b o c a c o t a p i . Aparejar bestias, Tend amoy caba yu ranui. , (nielo, ApTi'Tbe : QuTryry : Rui : hazer ufco. Amone incaena (na) : Ouno nibT. Am nenilincaco. Ab. Ajiaciguado , YniboapTribe pira : Aiarejurse. apercebirsc, Auemoeaen Vvapiiibbae : Yqulryrybae. (ni (mo) : Auinboraco. Apaciguador. Poroniboa pirbe h A carrada cosa. Carap : Carapeb : hu. ra : Poromongy rybra.
Apacible, agnolablc, Heelngat. Apaciguar, Apacentar baba. faado. Anin gari rnym ,1 /orejado estar siempre, AperCcbido.

U gordo. Carapoguar : A pa rb (bo) : Amonnibyrongu . gil ai; . (bo) : AmqiiTryryngat (bo) : Ainho Apartadizo, Nubia haba : Yepiah ru eat (boj : Amboyo ahi (pa). ba : Tepy ca. Apuciguarse. Aembo aplrib (bo) : Apartado estar uno sobre otro, Ovo gn voguT beci'my. Afin nnoyrongua (pa).
T a t a ymboguepTra : Apartados estar unos de o/ros ,OiMCii

'poner

en pa':, Amboapi

Aparrado,

f de/gado,

Tahta.

Apagado fuer/o,

bc cube oroquapa Oroind in de Tata ogue bae. (bo). Ajiogarse con soplo, Aypey ynibo Apartamiento. UymlcliAha : Peahba. de c.aiii)io. pa JO. giiepa : Ambo glie ypeubo.
Apagar fuego, Amboge (bo) (pa). Apagarse, O g u e . el color natural, Apartar los que rien, Amboya :

ee Ogue : O p a : O. hacer otro, no yendo cok el. color natural, Clic pigile (bo) : Amiuba ( ho). Afem bopige guitecbo. lo bueno de /o malo, Aycanig' Apaleado, Ybrapp ynu pmbr (ea i. ra.
Apalear, 71 Ainupa b r a p p .

Ay]c (fio) echar de si, Arpea rhechecnii : Chepracub Ayp eya (do) : Alieya (bo).

APER
Apartarlo mezclado, Ayparabogea). Apercebir, Apesgada

APLA avisar, Amomo rand (pal. Amombe.


cosa, cargada, Yyappp-

los amancebados. A.ipea aguac oyou gui. ojos, Chereoayr ychugui : Ayeccayr ychugui. r. y. 9. Apartarse ac, Acr quybongot. all, Acr amngot. de algo, Ayepe (ychugui) : Ayr ychugui : Ayeog. del camino, Apa (ca) : Aie apquab (ca). de todo ptinio, Ayepca aiebo : Aielio aliagui yepebo : Avepcaeat (bo). generalmente, Ayvi (tal: Ayepca (lio) : Ayaog (ca). r. gui 2. los caminantes. Atahra Ovaog (ca).

ra. Apetecer desear, Aipot (bo) : Af'niombot (lio) : Ayubei (ta] (ce). 4. Apetito racional, Temym botara. Apetitosa cosa. Heba : Hecat : Hcbng : Hebi. Apetitos buenos. Mbae catu prpot: luhei ca tupn. malos. Mbae poeliT potac : luhei pooh.
Apetito Apiada tener de comer, estar la fruta. Chcvuru ;i. Oyoebe at-

Apiadarse,

Cheporiahu be rec (boj.

p b : Yin beyu mbeyu : Ypyta jiyta (mo).

(bo) (pa). Apearse. Aguey (bo) (pa). Apedreado, Yappira. Apedrear, Ayap (bo).
la 'mies el granizo,

A'jmrle estar, Aind. v. . 4. Apiar, juntar. AmG apytri (ni) : AiiKimbey (bo): Ambocbeatp (boj: poner algo, Aiuoyndo (bo). Apear, abajar hazer, Ambogucy Aliana (ugii) : Am bo apteraqu
(boi.

Apijue Apijue Aplacado,

estar. estuve

Rb : Hay me : Apde reirte, Pyri pyri Yvrbae :

yme : Guiri o : Pr S. alie v|i (.'he nehabangue bi.


detenojod.0,

Temytyma

amanda oyap.
Apellidar, llamar. Ali'ni (na).

'SU

Yvapi li bao : Yi; ruliae. Apellido de linaje. emGang rra : estar, (.'he chevr m: Che apmoa re noyndagera : Yeroea ribe guyi' : Cheru guiten : Xa che e ii 'iyrbbe. ura. cesacin de la cosa. . sobrenombre. Terayoap : Tera- Aplacamiento, yr. yo. Apenas, liainie. Aplacar al agrado, AmGe moyrongu : Ain moyronibig : Ainlioa escape, Aeeep ha me. ]irb : Aniyr. Apeuscada cosa, Mbey : Hayti. Aj'cu.seodus tener las niguas. Oyo- moraudad. Mba baopig : Yvaprb mbba : Nalieobe. quarerayi ting. mucho el dolor , Ocndogcat Apcrcebid.0 cosa. Ovndav bibae. elionibae rac : Opig cat. Apercebido hombre, presto . A b a oynda bbae. poco. Yyr y' : Yyro ata : Yyaprbrb : Xa note yyapribe Apercebido est todo, Yembooaco libame hriy mbae opacatii : (Ye- clieraci. mbocaco m mbae oqapa. Aplacarse si mismo, desenojarse. Nainoyrohei : Avt chemoyrb : Aj.ercb/'r, oria?', Ainofie'mbocaeo Aiuoyrngu. (abo) : Amomocan (na).

APOL
Aplacarse el rio de tormenta, Opig

APEE
Apelillado palo, mies, Yeubae gu

voap : Yyapirb I : Yrucat colte : Oii'minba i. la. calentura, Cheacanndci : Che ro : Chepiroroi coite. Aplastada cosa, Ypeba : Ymombepra. Aplastar, Aniombe (bo). la frua. Ayeumbiri.

coga gui : Ypet. Apolillarse ropa, A hacog : Opupa. Aporcada cosa, HobapTpbae : Yvip tibae. Aporcar manduvis, Ahcm bipi (ca) : Ahemb at (lio) : Ahembo momb (bo). A porfa, O o nqua oqu hpe. Aplicado la guerra, Che marambo- Aporreado, Ynupmbra : Ymbo aputa ceeat. pra. al juego, Xembo caraie : Yepo- Aporrear, Aynipa (mo) : Aaprupa ruc n'mboarai reli. (1110) : Ayapec.
Aplicar agua, al fuego, Aheta ta- puo cerrado, Chepoappp ay

npa (mo) : Ambopoyo api Ynipm. el fuego lo que se cuece, Ahapia (nga) : Ahatapyi (bo) : Ambo ya estando borracho, Acaga (hec). tata. - magullando. Ay npaybmbirbo. medicamento, Po hangahaeibaeri Aposentado, Ope ymmbtapira. aypor. Ajiosentador, Ope poromombltah para otro , Ayqu bee amboae ra : Poro eroyquiehra. . vp : Aya tib abac vp : Ahafiy Aposentar, Amombt cherop : chup. Anoi'checot pe. Aplicarse la caca, Ayepor o- Aposento, Cot. bondu reli : Almocaa bondua c. Apostar, Aha (nga). pesca, Aempindapo c : Apostemos, Cha hita. Apostema, Rur : cucu : oueut : Ayepor padapoi reli. Ai. virtud, Chciurngatuc : TeApostemarse, Afimborur : Cberum: co mrngatu reli ayepor : CheAmbocucu : Aenibocc. niirngat po tara. Apreciadle cosa, Hepi enombr. la ropa en tiempo de fri, Afi'u- Ajrreciadirr. Hcp renoindra : Hepi bngat (bo). nioyndra : Hepi niboioia hra. A poco mas, menos hazer, Agu ye- Apreciar, Abepi eno : Ahcpi 11101 : ramboi Ayap (bo) : Hobe aiap Ahepi mbovova. (bo) : Ayap anga : Oyapoa. dando el valor que no tenia, AbepT eni mbovo abi hpe : AhepT Apodar, Aycur (pa). motat. Apodo, Cura. en mas de lo que vale, Ambo yoApoyar alguno, r. A ra 11. 1. hepi : Hepy afoqa (na) : Hep Apoyo no hallar en las cosas, \ a c h e oc ahenoi (na). Aprecio, estima, Ymboete h a b a : Yeariandbi guitecbo. robi h a b a . Apolilhxda cosa, I cog remyninib tener de otro, Amboet : Arobi. p : I cog remynGmb. 75 70 pe.

APRE
:

APRO

Arec ai gua A i>refiettder,Xymomg6tai: Aimong. Apretar en guerra. ryni mo Ayapa rayti mb inum etc. bpe. Aprehensin, Mong e. Apremiado, Heinymboacpc here , escaparse. iep (bo) : Alia cp. yp : Aecymb y|) guihbo. Apremiar, apretando. AyapipI (ca) : Amp hacpe : Ayop : Ambotm esprimiendo. Ana mi' (nib). estrujando. Aycumbir : Ahum buni : Amopaa (mi). al trabajo, Ammborabiqu he biri (lio). mvmlin acipc : Amboyo por pora la pesadilla. (Jhoiiibyngotbe clie biqui reli heniymbo acipe. i|e ra c : Uheqerai chcrcrecoay Apremio, TemimboacT. bet. Aprender, Anibo (bo). lo <ue est en el cesto, dando gol . imitando, A'mboe ha nga : pes en el suelo. Ambo Iblc (,bo) (ca). Aha gui uibobo. Aprendiz, Oinboe ramo bae : Oye los dientes, Amit (e) : Aai mbot fpa) : ATi mboia ft. por rinobae : TcmymbornH). Apressurado, Hage liagbae : Uce Apretarse, atorarse, Apa lin). veareaooibae : Hec pyryri'bae : elcorucon, Che piapT (ca) : Cheii Taibayaba : lleco pipgbae. ambi (ca). Aqiressurumiento, Tanj*o : I'ipig : el cinto, Ayccu qu ti lea) : Ayc Ycacei. eqap (ca). Apo'essurar, Amange (m<>) : Amboa ba i lio : Ambopoiabai (bo) : Am Apretura, afliccin. Mb ect'b' : aa fu) : Amor (na): Amp P a angc. ile gente. Yoppi : Yoeb eb : pig (bol. _ pidiendo, Amonge ye rurho : Y pip pip. Cliepoera hpe aierur : Am de tiempo. Ara a t a : Ara. poatar. ra hec guiyerurbo. Apricssa, Poyaba hpe. ~ turbndole, Amonge ymbobo : Aprisionado, Ytarch ymoynymb Ambo o p a ymoiige (mo). ra : Yta<; mri obae. Apnessararse en yr, Clierg rage Yt rob amoi' (n) : gui hbo : Ao moaiige guihbo : : Aprisionar. Ambo aba guiqupa : Apipig Aono it reli : Amoy itcnpy ca reli. gui hb. Apretllamen)'epeilir, Averure aa. v. Aprobacin, Agu yete. ai /:'. Aprobar por bueno, Agu yetei aip' Apretados estar muchos juntos. Oy I bae che : Amonirngaip. atpi qiilti : OnibotT : Oioppe ; Aprobar por verdadero. Hupicati pip hny. garni aip arec : Hup aip Apretar atando, Ayoqu ra ta (mi). bao.
r

el puo, Aycpommbl (ca) : Aprobar que se haga algo. Aip ap aguyete . Ainomb chepo. encestando, Aona yianga : Aya A 'proposito es, Yyacat tu rj : Ho p i p i (ca): Ahobapltl : Ahobatl ( b o ) . catii : jda ha ye rigi aip. 77 7S

Ayop. ca. p o. p i p i .

QUE

A proposito hablar. Nditatc rugfiai Apunteria tirar. Aibita ybo : Aya cheeenga : Jlo cat cliefee : Xa b abi haanga. haie rug!a chefee : Na che Apurado estar. Cherooca mb : Ay raye rugui : Nanibo quec,oi che cotebe eteiguitpa. ee : Xaeheu'e' carorugua'. ; soltar la, ira. O can dog Chcfie pro'mar para otro, Aypicl ro am ni.0 y ro Che rViiibramo, Otu boaeup. cheuembyro. A rropriarse alyo, Aypoyro chbc Apurar, apressu.ro r. Anioin gothe guranla. (mo) : Amo ange(mb): Amoing hi Aproreehadu calar en bienes. Ailem go (bo'i. booc Chcm bae relio : Oemboo i la paciencia, Ciiembocamb : Xo c chcmbac : Ay ruino che mbae : i nicni bri cherooca : Chcmbac e m o m b a o : f e < \ u n V o 11 u ib a moemb reym chererec. ooc reli. i . perseguir, Amoyn go yngo. Ajjrorechar en rirtud, Amboocecli P y rata etrmo : recmarngat : Afiemomaranga t ! Apuras fuerras, b : A fcquVi' tec m ranga t reli : | Pira tamb ra mo. Aenihooe tec marangat reli. ; A puras lagrimas. Teca bramo : . ser ile provela). _Mbae apollara Teca nandete mombuca hpe. clic : ObeaV ycon : Che Apuros tragos/o bebi, YtTquc qui marngat v chup. ci brm bou. Aptitud. 11.
A ante <[. J)>itfsf(t, a : Xoangba A. panados. YyapoapT api hpe. A qual/ guales? Mabaeup? Hu (Jar. Che poapt api hpe artice. mbaeup V .1 aiittillacos. ChepT apira pip yi' 1 (nalquiera, Tctirut up : Tetyrou c hpe. pe : Tyrupc. 1 ai H a/a da* lo tate. Mbo piapip .I qnaiido aguardas/ Araeaepc ere yon tuca, avpif. \ hrrae? Mbapc ercharra ? .1 niur.incus le /tf'.i'e salir. Cliepoaca pTpayor vniniem : Avtyng tyn , ,1 (juantos a\j lo d, Abatetir up ' onie : Opacauup nieen ge i : g vmiici'mo. A piin el ear, 11 . p o a ca pt p a yo o g I'abcv up vmngi : Nmpilpai ete yninu'. ica) : Avtyng (bo). .1 >i>-trii,:<>> entre si. Ofo tyng .1 <uantos dar de a</iellos ? Mboh tyng (bo). ]>ic he acoiguaraup a mee ranc ?
1

..I puo cerrado.

Po api p p.

m/,/ I ma cosa. YpTtaco g pira : j ara pico yaelpTp iinderecony rae '. YVog pira. , I que ? Mhaeupep? .1 anitaliir. Ayocog (ca) : Aypitacog A quedado alguno? Oubepe am? (ca). .1 <ue jin. proposito ? Mbaeram Apuntando el dia. CoctTra (nio) : Coe tyruriuo : Coety iequ TpTrm. panga? Mbacrehe panga ? Mbae ovado panga? Apuntar el tiro, Anfmmboe : A o j .1. que hora, de la noche? Py t ip no huT (hoc). Apuntar con el dedo, Apobe (nga). I ri'mo panga? Ypyti ]uharamo SO 7',)
J

A (uantns del

mes estarnos?' MbobT

AQl'l

ARDE

pan g? Coe myt ramo panga : Aqui y no en otra parte, Qui hae na Araea py"tuntri rae? mamo ambcae ]ie rng. A que hora del da ? Mamo pe quaraA anlc I!. ei rbmo pan ga ? Araea arar! rae''. Ara del Altar, Yt hobaca pira : Aquel, aquello, aquella, Cuibae : Yta missa monng'ba. Aco : Kucui. Arado, Ytacl mbaca cpi liaba : (tsenle, y presente, Acoi : Acol- Ibi mboboh. bae. lugar, Mbac rembicaapiicu : mostrando. Cu : Cubae : PCaa]ii p r. bae : Eupcba. Arador. Gaan, Mbaca mbocaapi que ama Dios, Tu pa ohalhu- hra. bae : Tupa ralhupra. , gusanillo, Mblcbo: Xa piiryoliui. Aquellos, Engiybae. Ai-aa, and 2. A cuenta m>a, Cherch: Chererapp. Araar, Aicr (n). A cuenta tuya lo pongo, vdercrapp A reinarse, Acari. amoi' : iSderehe amb'. Araos. Cri. A cuento me viene, Chere nii'mh ota- Arar la tierra, Aicaapi inbacplp: ra mongali tri : Oaeat chere- Ambobog Ibi mbac caapplp : mi'mbotahpe : Hupi eat tri ch- Ambigaap mbac. he : i\da hay tri chbe. Arbitrio dar, Cheremy nducuera Aqueso, Ebocoi. aiuombc : Chebe bramy ce A quesos, Engmbae. A que tiempo? Araea pin g : Mbae amombe : Chbe lmp guaran" guye amom beii : Ibi catugura araplp pan gil ? che he : Ainonbe. del ao se suele sembrar? Chbee bramy Mbae arapip aniyac mbae ytyiiiy. Arbitrio, parecer, cu : Chbe hupi guara herecopl : Aqui, Qui. Chebo liil catugura. dixen que es, Qi ndaic : Qui rbol, llura. eniigiy. esto, Qui ndayehi'ny : A rea, Caramg. Arcabuz, Mboc : Poca (ha). Qui hyny enigiu. . pero dudoso, Qui ra Arcabuz tirar, Ambopog mboc. Arcadas. H 2. udae hi'ny. est.- Cmi hi'ny : Coge hi'ny : dar, Clieb oheh. Arcj de edificio, blata ra rapa. Au nge tuila. tirar fiechas. Gulrap. lo que buscara. Taiccatupe hi'ny raer: Cnico rae : Conge che- flechado, Gulrap pi r. g>ara nia'arpararillos, Guirapap. rrnibiher hi'ny. Arder el fuego, Taihcnd. estoy, Corliiiny. de rodillas, Co afynypia eyv el Sol. Quaracacl : Hend quaguyt'n. racl, echado, Cob (dierui. hacer. Amnendl (lio). en p'lc, (.'''me : ConecheaV. las oiejas, llaeub clicniml'. Aqui y all. Quie, hae pepe : Quie, pe- quemarse algo, O ca: Ycai (ta.) : pe ab. ILedl (bo). SI 82

ARMA Arderse en fuego. Aca (guicaita). Ardid de guerra, Guaryni' caracat : Carara. Ardiente ierro, Quarepo ti hac : Quarepoti lien di. Ardor de fuego, Tata racu b : Tataplt. Ardor de Sol, Quaracra cub : Poropc acquaracl.
A remieud.os hazer vestido. AmboieArmarse

ARRA
con espada y rodela, Amo

chequlce pu c checilaipe guaracap renn.


Arrnarse de paciencia. To cnc-ari

aemocaena : Tocngar aemnd.


Armas de hierro, Quarepo ti .

Armella.
Arqueada

Apyi.
cosa, Ycarapbae.

ce cea yyapbo : Tebe piche amo ayap : Ambo pere pereb y yap bo. trabajar. Ambopere pereb Cherembiap : Ambo]>ai pa : Amboliin bini : Amrndog : Ayabir hi r yyapbo. Arena. Ibi cuy tv ep. Arenal, Ibi cutyndiba.
Arenisea

Arquear, Ayp (bo) : Ambo earap Ib o). Arquear las cejas, Aveeca plplr : AyecapI cng ama. Arrancar, Amndorog fea). Arrancar correr, Ocog ete on. con rayz, Abapoog (bo).
cosa Jiincada, Aliequli (tai. el cabello de la cabeca. A iiiin-

Argamasa, Ytacu apomn gat. Argenteria, Qiiarepoti mbol. Argolla, Q u a r e ] ) O t i apyi.


Arguir de pecado, Xaiirai pa bao

tierra,

Ibi cui cui.

dorog (ca). fiemas, Ambotendi guaci'i : Ahcqu tend guac.


frisles que trepan y fruta dla

ychup. vfe poc pica : Ahape ]ice am ynn^aip.-'ibac rccii rchc


Clieiiiindaraene ? quien, ine arguir de jtceailo V Arguir, disputur, Ane poo pl :

rama, etc. Amndlrl (bo) ( c a . del rbol. Aypo (bo).


yerras
>a

limpiando.

Amofy (mol. Ayo (ca).

'mandioca y rayzes,

Ooe peii cng r. Arista de trigo, Aliati myry rendba. Armada de balms, Itapabc ta : Itapareli. canoas, Igarete reii. Galeones, Igarataruru et. sol dados. G uaryihrei : lleta. Armadillo pece, YA tul)oti : Taguara. Arreado estar. A olala nT : Ayeolit mnde guyten.

l .ii Aipo eapi : Acapi mndorog lea). 'pelos. Ahaboog- (ca) : AhamGndorog (ca).
Arrancarse pelo del. cuerpo, Aye

mndorog (ca). Arrasada medida. Hngba hoba| pl ogbac : HobapI yarapl. Arrasar la medida, Aboba pog (ca) : Ahobapliar (pa). Arrasarse el cielo, Oyeprog Ibga : Armar lucos piara pujaros, AihYruri eat Ibaga : Oyequaa rurca n'o (na) : Aili hr inga). trampa otra vez. Aliu piche mun- t Ibga. tos ojos de agua. Choroca pop : do : Ani bobl inund. Armarse, Anind che aobt : Aie ; Choroca Inyli. aobata mndo fpa. Arraygad.o estar en virtud. Cherapo So S-l

Ali l I

A li IO

cat teco marangat reli : Ayep- .'I rriba de /ilfpj,cnciiiia,Yiu<i :Yrmo. mas, bat li. ti tecmrngat reli. /nacho. bat e tei : bata. irrayyar echar rai;;rs. Ha po ima. A rriba r el na rio, Oyeb igarat : irrebo.ttloj cusa, Hequ pira. Oyepota yeb garat. rrebat admente, Yeaheitpe. Arrimado, Oiaba : Ymboyaripra : hablar, Oyeacoitpe oe chebo : Ymhoyecogpra. Arrimar, Amboa (_pa) (bo) : Amboyc0 fice reeapia. cog (ca). rrebatar, Ahequii (ra). puniendo en pi, Amboyecog de la mano, Aypoari (bo) : ApoYmi'mo : Anoayoca. hoy (bo) : Ayp equii ftab Arrimarse, Aiecog (ca) : Afemboa arrebatia andar, Oyopoeqii : Oo(bo). poari : Oyopobo. Arrimo, Y'eeoeba : Coi: iba. ''. irrebol con ove se j>)itan, Ygue : r.og. 1. MGih : Ylr'U. Arrodillado eslaj' ile cansado. AfeArreboles del cielo, Ampytu pita : lvpyaeyi guicanem : (.'anco Amapy tu t : Amapy t obT. agiti : Cheni no ypyae'yicaie : de lo maana. Amapy tu eoermo A non y ] iva r eli o'anco ramo. guara : Uyeibrmo guara. Arrodillar 'i/rn. Amon' nypycv dla larde. A m a pytu caavrmo (na) : Amofou Higa) (mo). giia. con la. carya. ('lieino nypTeyi : iiazer el Sol, Ynipytu quarac. Chebo huta : Che nc (n.sr). Irreci/e de rio, It : Itap. Arroijancia, Xeniboethba : Xembo irreyaear, Ambopep (bo). bab'ag liaba. {.rrmjacarse, Avepcp (bo). Arrogante, Aba ooinlioe tbae : [rmneier el animal. Ojia ro (mo) : Onmboba bir bao. Ohepea (mo) (na) : Ovraro l'mo). Arroyo, [ acng : I emb. en la ijuerra, y en la, par:, salir Arroyo seco. I acng y cy : I acng lipa. recibir, Ahepefia (na) (mo). 1 rrcmetida. Hepcfimlba : Yrro Arrojar. Aininbo (ca) : Aitapi (ta): AH (licitca). haba. Aummbope. lie|T reli. \rrendaiaiento, Hepi reh bporu- Ai-rollada ropa. A viommbira. Arrollar alyo . Aimni (ng) : Aia Iiba. paija (bo). irrendar diezmos. Tupa mbae ao~ Arrollarse, Ayeapaqu (bo) : Acga. ion]i fbo) : A'nim (ng) (mo). rrepentido estar, Amboac guyten. estoy de niis pecados, Amboac Arropado estar. Aveapo api iruytn : Ayeap guyt'na : Am guytc oheangaipapagu guytena. na : Aoplpe gui' mniaiig. \rrepenliiiiiertto, ^Iboac h a b a . Arropar, Aialioi (bo) : Aba plpeba -irrejieutirse. Amboac (pa). (ng) : Aymiiii (m) (ng). rresr/arse. Xdaeabibi. //. quai. Arroparse, Aap ]icb : Aeib n. (ng) : Ayea Uo (bo). Arriba, bat.
Irrti/dador de tierras, b porhra Arrojarse al ayua, Ac.utip pe :

AUSA
Arrugada

ASSE
Assada

Coi'o.

roya,

A yfapyeha : A

Armga.
Amajado Arrio/adu

Chai.
bolsa corrala la. boca, coa cardotener Clieyuru-

YmoeeinbT.

cosa en parrillas.

Obarbacoa,

nes, PT mi imi cha)'.

Assador. Mbae recicba. Assadura. l'aou.


Asser alan rmbuelii, en hojas, Aipo-

rliIT : OliachT : Cheyurupcha gmi- en assador. AhecT (bol. ten. horno. Ohoo : Aniboyl (pa).
Arrayado
Arruqar.

qu (bo).

rliaehyba : Y pieuba : Yepba- ca (mo). bae. rescoldo.


1

cojo.

Ypir cbaibac : Y
/os laidos el mal

parrillas.

O barba coa : Amo-

fruncir

mandudo. ileiulecb nbccliog. Arrugas. yiyj : Cbacb.


Arrullar

A ssaeteado.

atyinu rigai.
el nio en Ius bracos.

al nio cu la runa.

Anui-

Assaetear. Afiyb (1110). Assoltar. acometer de repente.

Aheei tata mum'mc. Yyb embira.


Apa

(m). A seo, Yeguar.

Ambo .
Arrullarse
CIH.

Assaflo. I'ua : Mua. Amho : Assaz. Otet : Oiibrni : Otecat.

la paloma,

Ofnbep pl- tener, Ayeguaru (gui).

Arruinada Arruinado
Arruinar,

Y'mboaypira.

Ascua, Tatapyi entll. casa. Oga imboay pir. Atenas encender, Amboye pota tatapuchlo, Tahey t|)ira : pyi : Amendi tatapyi.
Amboa (pa) : Assecar, (' h e v c 11 . Assegurado de peligro

destruir,

Ayt : lleitica.
Arruinarse, , coi/untura, Aemboa : A'moay-

l : Afmomrangni'T.
Artejo de la ruano, Pacng.

biar coite. haime cherec haguera gui : Ata ndaebei : Ndaqubiyebei : Pat ti ndarecobei: Clieeangey meaie : Naangiii. Ayerobia r liria ycoguitpa.
de peligro,

estar,

Ayero-

Cig. ypota h a b a : estar ya, Ayerobia im cote :


Teo ame : Assegurar Amboyero-

Pica cng.
Articulo

Too volta pilme : Too apiTme.


Arti/ice, Apobra.
Artificiosa cosa, (,'aracat.

de la muerte,

biari bayme hec haguera gui.


engaando.
que ser

Amboru ru.
assi, Ayet ne hae : qualquier

Artificio. Caracat. Artillera, Pocabuo et.


Artillero

Ayety cne rea.


Assentadera, assiento de cosa, fin de la cosa, Tebi. bolrer nalgas. Teb. de qualquier cosa,

apo liara.
tira,

que. la haze,

Mbo calmeli

poli.

Mbo cabuc mombo Assentaderas


A aule S.

Ahebi-

r (bo).

87

Asso, assidero. PicTcba : Po acng. bolrer, Ayce bibee. A sabiendas, Yquappe. Assen/ado estar el tiempo, ArayyaAssoda cosa, Mbiclii : Heclplra. prb : Ofemonili a r a . en horno, Obo yo : Ymboyipira. hombre, Aba il>T apica t : Aba hojas, Mymhoque. aribe : Aba apTiib. ride Ib n. 2.

SS

ASSI Assenfarse licores. Hu ;'t. al canto del banco, Cliere bi pi

ASSI Assi mesmo, E mona abe.

rar ai. Asserraduras, Ibiracui eu ra. Asserrar, Aiquyti (mo). Asseslar con escopeta, Amoi' mboe ba hec. Assi, emona : Nai : Xa. 1. anda, E mona oyc : Na oyc.
assi. maldiciendo, dize que re.) medio entrebueno y malo, Ata repitiendo el nombre va, Ca tu Y ymburu :

ni mas, iti meaos, E mona rmy ngatui'. podr ser que sea, Emna aypoy p : Megfiai caini aip. puede estar, Nate nehiny : X te ypobiny. que, E mn r : E monroyre. sea. E niningatu que : Ta Emo la rea : Ta E mn'quer.
ser (agirmando), E mona n :

Hyambur : que r e a . [La mugar

pirlpiri : Pocbi pochi.


bien es cjue le acoten, O apa

Emona nngan : E mnnngane rea. 'porventura, E mo nypne. suele ser, Emona ami'. tambin, E mona ali. tener, Aypici lienona : Cbep pyndabe recebo : Tenai arec.
Assidos muchos en danga, Oyopopl
cine a m a

leen pig que : Pig q u e rea. como, Xabe : Yabe. assi yo etc., Hae ene : Iaee.

oiero quibo.
Hungu : TI

tte de morir maa/na, mas Assiento pibl. cale morir aova, Hae ene oyra guy

de licores,

mnomo, cury cat tamao, vicie E. n. 4. ' eleve de ser, E monahi p : Eino nahra : Nahra. dizen que di.vo, E mona hei nday. es, E mona ndaye : Aip enuguy : Ayo ndaye : E monaye. es? (preguntando) Hi panga? Hypang rea? E monapanga? T emo na panga rea? Aei? (respondiendo) nanga Ta emona. sin duda, Aiet emona Ayet eyc : Chacam rae. est, Aebo : Aco heeony. finalmente, E mona royre : Emo na coite : Emona romb corte : Na aroyre. fu, E mona rae : E mona : Emo na nanga : Chacami rae : Ayeca m rac.
lo uno como lo otro, Oyobribc

lugar,

Tendba,
Te Tipiqulrc.

suelo de la cosa por defuera,

b : Tugu : Hugu.
, residuo de cosa liquida,

Assilla,

PIcTcba : Apyi.

Assir con las manos, AypI c i (ca). juntar una cosa con otra, Am

boyepot (bo) : Amboyopoplcl.


de alguna cosa, Ayepocog (ca). Assirse de las manos. Oyopopic
(ca).

, enredarse, AemS m a (nga) : Aycap yu : Ayocog (ca) : Aye pooi (bo).


. trabarse la ropa, Aaoyepocog.

Assistendo, Hi'n : (Jher ni. Assistir al enfermo, Ayhaclbae pri : Ay bobaque.


en pi delante guardando de alguno, Arc

bobaque guymi : Aliobaque.


algo, Ai haromo : Ay

eat nanga : Moeoybena. 89

c iiaromo : Hec ma nanga ay c. 90

ASSO

ASTI

Assombro. Mond : And. Asma, Y ai : V cororo. Asno, Mbovic : Tapiit guac. Aspa de madera, Ibiry aa. Assolailo lugar, TabeytipTra : Taba hazer, Amboyaa b r a . ymboaypira. Aspar, Ibrayoaa pip Anio.
Assolamiento assi, Miambba : Mba-

pagu. Amb : Yoh. Assolar genie, Amocafy mbia : Amomb (pa) : Ayapiti (bo) : Ayu- tacto, Hamb : Y" ya pecoro : loba. eap (bo). Assalendo, denegrido del Sol, Che pi- voz, ee tero tero : N queque. ribyti : Quaraci rembi : Quaraci Aspereza, de monte, Ca Snndba. rembi eci. pellejo, Mbae pirt. Assolcar el Sol, Quaraci chorno piri- spero agrio. Tai a : Ha a : o byt : Cherapi quaraci. li. , secar al Sol. Arnombir quaraei camino, Pe aba : Peaba. pe : Amoyyi quatacpe. silicio, A yoheat : Cabay raAssolearse, ponerse moreno del Sol, gue ypobab ra : Mba rague pop. Chepiribit quaraci reli : Quaraci de condicin, Aba pa pochi chemopirlbltu : Acai quaracipe. Hec aba : Gut mo'. Allomado estar medio borracho, Aya en hablar. Yiie ngtabae : Ofi bel pora ta : Choroca guiri. ngacbae : se ngacyra. Assomor otro centona etc., Ambo obpice. hazer, Ambo po aymb (bo). el brago, Ayeybapce. intratable. Y yabai bai cat : el Sol, persona, Hobapce. Ypo hucatii he. las piedras del rio quando boxa, monte, Ca a n a : Ca nmbuii: g los que nadan assomar las cabeCyya. ras, Cheacngoroi, eoroi. lo sembrado, Ho bapic'te myty- pajonal, Capit bai : ua. m : Y cor coroi temytym. (que frunce la boca, Poro apec Assombrado, Ymondiipra : Yng- monibi. mondbae. Asperjar, rociar, Ahpi (ta).
andar abispado,

spera,

cosa

al gusto,

Haymb :

i'ro. l'it. lugar sombrio, Tenda yngbae : Asqueroso, que d asco, Po romboyeCguca tuob : Ca gui rur cat. guar : L'oronibo piat : Porombo Assoinbrador , que assembra , l'oro pa plehb. niondl tara : l'oro mngihiyehra. tiene asco; Yguaru : YpiAsombra- de mi lo hizo, Clieri oyepiehi bbae. robi hap oyp : Oyecramo Asta de la lana con hierro, M : Mina. cherch oyap.
Assombrar, {ma). hazer sombra, Among

Cherecait : Ay- Aspirar,

anhelar,

Che ab (bo), v.

la caga, Aco mondl (ta). 91

langa sin hierro, My iba. Astil de herramienta, i, 11. maorca de maiz desgranado,

92

ATAJ
Iluso. La jaura de 'la flecha, gue se distingue de la caca. r. Iey. o. Atajar

la sangre, residuar. Amom

liit bugu : Anibonugui pig.


A tajar lo gue huge, Alioquecy (mo) :

t : Mymb reii. Atalaga, Manibba. Atabal, Alambor, Angu. Amaa (na): Amiena (ugf). Atabalero gue lo toca, Angu mbo Atalayar, Atar, Aapyt ino : Ayoqa (bo) : pr'rhra : Angu mbopulira. Amnibi (cal : Aoty (m). Atacado arcabuz, cargado, Mboc algo en un palo, paira llevar en ypoba. Atacar arcabuz, Ambop mbocba : ombros. Ayp taqu (bol. Ayappi : Mboc p ai atic : Ay bien, iiityngat (bo). cocmbocap. corlo, AmcAmbat (bo) : Am cohetes, Tatabb p avatic. cinbaturi (mo). vestido, Ambot ;. flo.ro, Aapyty cata (m) : Apl Atado hombre, v. atajado. ]) : Rui. Atajada cosa, con pared, Ymo'm la. hamaca, At : Apyt (mol : bi pi bt pip. Ahopaty (1116). Atajado hombre, perplejo, A b a ec pyty : Aba ne nioinb: Abaeman
Atajadizo de pared, l b l atanmbia hamaca assi mismo, Aye opa

Astil poner. Ai Ihoi (ng). gallar. Ai h : Ay mbo. Astilla, llura ra cue. Astada, Caracat : Carara : Rui. Astutamente. Caracat lia pe : Cara ralipe : Yruihpe. As/uto, Alj caracat : Yearacatbae : Yearara catbac. A ante T.

Aliennde.
Atajar murmuracin, Che rapi cha

ra nga iianilioaye ucri : Anioni bo ehcrapiehra cur;i agui : X'ai ourueri. Atujo, Ha, r. pe. JO.
de ganado, manada, Mymb apy

fi : Ahopaty, otro.
cabega . otro. Aa cmbu

(bo) : Aciig mnibi (ca). cerco, . cintura, Aycu qu (bo): Ay Atajando, salir al camino, Alia pera cumombT (ca). ye rupi : haype. largo, Amfinbuc (bo). Atajar coa pared, Ammba Tbiat las cabecas de la paja piara em pip : Ibat'ppe alioquecy (mo) : pleitas, etc.. Acpe (mo) : Aa A l a n epye. cmb (ca). ganado, rodendolo, Aboque cy manos, Ay|ioqu (bo). mymb : Mymb aynima (ng). atrs, Aypoc y yiba yya intentos, Aboc oquecy : Abemy tucup cot ypoqubo. ni oquecy : Abemymoa nirn los dedos de las manos, Ayqi ge (bo). la yda, Amornge yboliabang apyl (mo). dlos pies, Aypyca'pyti. cra : Ybobabangucra alioquecy. pies, Aypiqu (bo). obra, Ambopoi : Ainombo : Omcandog bembiap. mal, Aapytynga (bo). 93 94

baba.

ATIN
Atar

ATOR guarup.
con la verdad, Aba he hupi-

Aapyty ng (ta) (m). Afiacmonibi.


cintura,

reciamente,

Aioquarta (rao) : Atinar

Atarse la cabega, A'cmbu (bo) : por sospechas,

Ayec qul (bo): Aye-

c moni bi (ca).
, turbarse,

b, mbac rri : Hoa cat eheremymo ng : Nda yte riguai cheremyinoa. Tata rap ndra.

Chereraiino rupi-

Cherop (bo) : Acay A ti vengo, Ayunde pri.

("3).
Alaciar,

mond cat (bo).

Amboieguag (ca) : AmoeAieguag : Aie mmdcA-

Aligador,

Ataviarse,

Aligar, avivar quebrando

el fuego, Ahapntt. las brasas, Ahatapy

inga (bo) : Ahatapyiniog (ca). t (boj. Atavio, Yegueba: Jlo lyro liaba. Atolladero, Apacurucba: Apacurg.
Ateuiorizado, A temporadas

Hayc ha.
Atctiiorisar, Atenaceado,

YmongluiepTra. Atollado , Hepea pe amo : na.

estar, Che apacu r guite-

Atollar otro, Ambo apa yur (bo). Amngihiye (bo). Quyppip ymoapich Atnito, aturdido estar. Che acay-

, desvanecido, Che rera guiri. Atenacear, Aypieb quyppip. espantado estar, Chcaracy guiAtencin, Ycapicae : YeapTcahT. Atender, Aiepcae (bo) : AyeapTcabi nia : Che aeay gui fiuibndita.

nibira.

guy tena : Chereo gnyten.

(bo) : Ainoroyi-b.

Atorar
(11161.

atravessar

algo, Aniopa (mol.

Atentamente,

pica c cat hpe : Y e a p c a b hpe.


Y c a p c a c cat h-

Yeapica c hpe : Yea- Atorarse

algo, Opaa (rao) : Opyty

Atentadamente,

el bocado al que quiere tragar mu-

pe : Henonde Jipe : Caracat h; |>e : Yru hpe : Mbege hpe : Halhnb ca tu lipe : HaThub hpe.
Atentar

cho. Cheyrib camamb cherembi renoam.


en la garganta,
Atortolado Atorarse estar, perder unos

O pita cheel tino, CheOyopipT

g (bo).
manoseando,
Atentarse

algo, si est blando,

Ahn-

yurup cheya ceop : Cheyaceo obapyty tembiu ari. monambi ioobaque.


con otros,

Aya biqu (bo).

assi mismo, Ayo abqui.

Atcrccerse

agu!.

de fri, Cher terer ro-

(bo) (ca) : Oyoe beati (bo)" (ca) : Oyoebea tplqu t (ca).


Atormentado

Aerieiado, Teca yba. Atestada cosa, Yrabo aplplpra.


Atestado estar algo, Yiapi poi'.

Atestar,

Atestiguar, ruhba.

Ayappi (ca).

Ahen hecha cara,


Agu ictei nde-

Chermymb nga chercrec abet. en el cuerpo, Hete herec aypich : Mrbrmo aye che rel ai p abo.
de malos pensamientos, Atormentar 9(> corporalmente, Tcraym Aiporar I.

de malos

pensarnientos,

-t tiempo lias renido.

anga che moyng ing abet. ve hetpe : Hete arec aibete.

A tiento buscar, AypobibT hecbo.


Atinar con el camino, Aba he peup.

95

ATRA
Atormentarse

ATRE

con penitencias, Ambo- A lra?icos leer, Amopapa quti ae cheret guiyecoacbo : Gui ye ymnguetbo. rec acicatbo. A /rasada cosa, Mltae taququepegura : Mbae cuera. Atormentar las feas representaciones, Angaip ya yng cbererccoa : Atrs en tugar. Taqueupn. Chemoangec : Cheinoyngo ing mano estar. Noy ndayb : Cii ai ai. mamo hiny. Atraer a pura- fnerca. A'mopir- poner, Cipo amoy ina) : Nq Herbo : Cheprat lipe aru : moy ndai b : Naonongab. mirar, Ayeaqucuerap heehoa : Hemmboacpe yep ar. Ayeap hechca". su amor. Arubor mbor gui ponerse. Ainbotaqucu : Afiyealiubucbo y chup : Arurha mboebi ycup : Hebipe aye : Hebiehupe ai. h cherch, v. hazerse amar. opinin, Amito ru Chore quedarse cansado, Caneo cherero mymbot pe lierbo : Amboaqu pit : Caneo agu apt : Canec rambegie eheremynibotara r , he oigui ayco hebip : Taqucur apt. mymhotra imboyoya veabo.

qucepe ayu : A'mbota qulcue'ng p pip amboaqu : Che i' guitibo. ii reli ambo ru. Aravesa.d.a cosa, Obbo guara : promesas, Mba qb'' mo Obbo oliac. ychup ambo aqu : Temy quabeAtravesado estar, Obbo eheri'ny. 'ngu pip amboru : Mba hechacon otro, enojado, NdorofoSmgu c boyebup amboaqu. bo tari : Guatam oroic oyoup. . ganar ta voluntad. Ambo aqu Al ra cesado campo. A haca m : Afiucat ypia : Aipiclii chere mymborac. tara apucbo yehp : Ahaihub Atravesar comprndolo lodo. Ayapayp che remymbotra ap ^.bo oatui : Aytihir tlto : Na mngurychup. ri tbo. por engaos, Checaracat lipe cirio, Agac (bo) (pa). amboaqu ; Ambotabi imboaquibo : por delante de otro, Hobab Checaracat hpe aliahub yp. aqu : Hobbo ahgui qupa. OIbabo aino : Ob tirando azi a si, Alie qui che Atravesarse. bo a. cot cot : Ahe checot cot. Atrancar puerta.. Anibot! oque. Atraviesa > atravesao, Hacapba. saltando, Cheq gui li gi boA traviesas del sobrado de casa. Guabo : corotg hae guihbo. rapinb it. A trancos andar, Aata q (ni). Atreverse . Ndache poropothbi : la bestia maneada, y la caca Ndai pohbi : Ndaquihye. como renados ele., Corotug : 0|> j Atrevidamente , Mboropohhabeyopbo oat. I me : Tire rec liabeyme : Tyeyme. 97 93
Atravesar el bocado, r. alorarse.

con palabras

halageas,

Che n'-

venir,

H e b i churmo v : Ta-

AUNN

AUTO

Atrevimiento, Mboropolli hbey. Aun no he acabado de comer, Ndaei gui crubo range. Thabey. Atribulado estar, Tecotebe Cherec yo, Ndaei rnge. Aicotebe guiten : Chengeco tebe por esso, Ndete : Ndahau guiten.
Atribular Atronado otro, Amoyngotebe (mo). con trueno, Amacin re
b.

m mocay. de espanto, Yacafybae qul hi ye agu. loco, Yyraqua acailypr : Ata : Tarob ata : Yyraqua acata. \ Aturdido de golpe, Heca guiri o api hagura gui : Apihague remy m efy (mo). Aturdir, Amocay lm): Anioec gui ri (bo). i Atusar el cabello. Afapy yoyacatu.

quiga, Nde ip : Meguay eam' nde. ti, Ndere rnge. por esso, A b : Ndeyte : Ndaete : Haubi. no viene, Nde oubo rng'. Aunar juntar, Amooo, Nga : Ami yi (mo). Aunarse, Onopytybo (mo) : Y'ycog lea) : Ndo yo ecoabii (bo) :Oembo yece : Oomboori.
para el bien, Ymran

i los buenos

gat O'mboyece : Oyoco : Ono A ante IJ. | mbo or : Oyy cog teco m n Audiencia lugar. Teco m ra rehe gatu reli. yerur liatiba : blray yaruci fi i Annqji.e, Yep. te. 3. monoondl pe. no, Eymbe : Yep ey. lo jneses. Teco niara reli ru me lo diera, yo lo tomara.., reliara. Chebe omeengeymo j'ep ehene Audi/orio, Hendupra. aiogu. Aullar el perro, Yagua ova ce. quiera. Oypota rey e]>e : Toi guabo. pota rym icji : Oipotareynpe. Aullidos de perros, Yagua yaee. Aumentada cosa. Ymboubi cha pira : i A usencia, Tlbeym : Oymeneym : Yrimonibira : Yniboycoc pira. | Cherog' plry : Og p rey : Haqu Aumentarle , Afemboubiclia (bo) : cue. Afie yrumo (m) : Af'mbo eta (bo): hazer, Aba c u p e : Ndaiccne: Oyeaprtar : Ofemoytar. Ndachetlbicne :Aat guihobone: Aumento. Ymboubichah : Yrumo: Ndayehubcne : Nayndichne. haba. ' I Ausentarse de repente. Aba biari : A un. Aub : BIt. i Acaybiar. Aunados entre si. OnmoyiTi oyup. j huyendo, Ndachetlbigui yabyia : --I ' ag dio. tiempo. Xdra. Acayguiyabpa. hasta el infierno. Aa r'tamb aub. Ausente, Oycoymbae : Oymeymbae : los demonios hui/en del pecador, I Tlbeym bae : Oynymba. Afa ti roete angaipbae gui oe i andar escondindose, Ayeupeg : guhe. I Alemi' guitpa. no. Tirot : Ndc tiroet. Autor, Monngra : Apollara. d.izen que, Ndey ye. 09 100 i-

AVEN
Autor del mundo es Dios, Cora mo- Aventajarse

AVEC
los otros, Aq che-

ra pichara. , y causa del -pecado es el demonio, Aventurarse, Ndaieahbi : Tayeai Angayp apoucahra : aang. hupe guihbo : Taha marandup : de nuestros bienes es ,/esu Tapit marandup. Christo ~S. S., Nanderec marangaAver abundancia de comida, Yip t monangba Jesu Christo . y.: poro aoc : Oeniombue mbae. c. Teco mrangat apuc hbamo a p i . jx. . y.
Autorizado

ngara Tupa.

Angatura. biundipri : Caru ai : Caruey : , grave, Aba yepoihbucbae : Tembiutibey : Ibir ra etV. Avergonzado quedar, Che ty guyAba hecopohii cat. Autoridad, facuidad, Opogupe mbae t'a : Chequi cliequi au gui epireymo. rerecohba. Arergongar fv. vergenzaJ, Amti : , gravedad, Polili : Poih. Amnga : Cherunibige.
A ante V consonante.

dificultad enyr, Yyabaielieb. hombre, gordo, y hermoso, falta de comida, Nd abo : Tem-

Ave de rapia, Guir por. cotbe. Avenida de rio, Irguacu : Tguac. mucho tiempo que pass, ImaayAvenirse bien los casados, Oioalh p : Armbae ayp. mendra : Oyoguerecocat. pestilencia, JIbba nie. , concertarse, Oreyoyacat. tiempo, ocasin, causa de yr, los discordes, Oyy cat oy Aguyete chehohba. abbae : Oyoec tatbae oyoy Avergonzar, v. afrentar. cat. Averiguada cosa, Ymboyohupi.
Aventador piara el fuego, Tatapeqi.

Aver menester, tener necessidad,

Ay-

Aventajarse, Af'q (. q 6'). Aventar, Ambob b : Aliabiy mbobeb. , desechar de si, Ay tiapi (ta): Ait (ca) : Amndo chehegui. moscas, Amond mber. pensamientos malos, Atl chepa mnguet poch. trigo, Ambobe b abat rnyr.
Aventajado en su oficio, A'qu

Averiguada-mente, Hup catuhpe i Yehucat hpe. Averiguar, Amboyeli (pa) (bo). Ave, Giur.
Aves de rapia-, Guirpor.

domesticas, cantar, hablar,

Guiramymb. Oyopri yporheta. Oyoplr o'enga. Oemtapi bao. Ambo tapia (bo).

A vezas, Yopir, v. pero 1.

guaca y chup : A cat up am'e , otro llegarse, Aoambiyo (bo) : agu y e : Ammbae guac. Ao amund (bo) (pa). 101 10-2

ngatii oheangarequabar : Cherec Avecindado, mee ngbar. Aventajar, mejorar dando , Ame- Avecindarse,

si, vezes no, E. 9.

AZER
Avia de hazerlo el? O yap et : Oy- Azerar,

BALA Amboyahec quarepott'. Azero, Quarepoti ata. Aziago dio,, Arapane. Azul (y verde), Tobi : Hobi. S. no, claro, Hobi heccng. obscuro, Hobi h. Hcqu- hazer, Amboob (bo).
ponerse Aba mbae la seal del agote, H

ap eteamo : Oyapo'amopa ? ser assi? Aei amopa?


Avian de quedar algunos
bina.

algunos? aparte,

Oquabbe amopa ?
quedado
bee am

mbi. enon d e a hra y yaraqua catu- ropa, A Hobi. ba : Poroenndeahra. bolverse negro, Hobi oi'mo (na). Avisar, Amomornd : Ayquabee medio azul, Hobi h o b i : Hobi ata. Azuiexos, Ytaobi. y chup. la partida, Amomornd guiII ante A. yupabca. de mano en mano, Amomornd Bacn, servicio. Tepoti liap : Te yoap api. poti rir. passo, Amomornd guiqua- Bacinilla, Ti rir. Bago, parte del hgado, Ibl pa : Pep : Guihbo. reb : Pereb. . dar de codo, Aapee. Bachiller, hablador,embi : eepi Aviso, Morando : l'ornd. pliae : e'ngic. Avivar al descuidado, Am boa picaBadea. Sandia. p. desmayado, Am boapicabi : Bagre, Mandy. Babear, Aycptu moce (mo). Ambo aquaab (bo).
Avisado hombre, prudente,

boi og : lg. Amondi : Ayque mndi (ta). Avivarse a si mismo, A'm boaquaa- la tierra con el Sol, Otimb ibi. Babearse lo que est caliente, Hab (lio) : A'mboquyre (mo). cuotymb t. el fuego con el viento, Hendtat BaJio de la boca, Yuru tymb : Yaibtpe. rupit. A voces, Ocapuca corog-hpe. olla, Yapep tymb : Pitii. A ante X, Z. Baiben, Ajiagui: Agu agu : Cocog : Axedrezada ropo, Aob apa : Apy- mpy. Baibenes de la canoa, Igra agu ni : A yyapaba. Axedrezar, Aniboapia : Ambop- agu : Iga yero r o a : Igra a p a n . ! ' i. Axorea, manilla, SI boi : Poi : Poa- j Bailador, Yeroqui liara. pi quiy : Piap quiy. del pi. ; Bailar, Ayeroqui (bo). ponerse, Ambo poapiquTy (bo). en corros assidos, Oroypopiei Axilar de casa, Cygppiara : Yporu- oroyroqubo. pi : tembipor. Baile, Y'eroqui.
u

que duerni e,

espantndole,

con lo que tiene en la boca, Chem-

Azerada

arip : Ymo tmb quarepott pT Baladron, Aba e'ngiee ao : Mr p. tebae : N'equi rbae. io:i 1 fi-!

cosa,, Quarepotiatriymboy- Bala de arcabuz,

Mboeabayi.

Baladronear,

BARL

hablar demasiado, Baptizarse, An'mo TpS ra : Af!em& Christiano ue : Ayeapirmo ue. Ai''tey te : Af'e qur. Balanas de peso, Pec a'nib yo Baratar, baxar el precio, Ambohep bai. myr Ahenoi: Hep myr. Balar animal, O''hbae. Barato, Hep myr. Balbuciente, Aba 'e pitpt. Balda persona, Aba ecteybae : Barbacoa. Taqua pemb. para assar carne, Mocaet : 3M8 Oyndebae : Oycoobae. cae I t . Baldn, Neenga : N''mr. Baldonar, Aeengai : Annira. Barba del hombre filentuml, Ten Balsa, Itapba. db. Balsero piloto, Itap ropit cocra : , el pelo, Tendba. itap rerequra. Baluarte, paliada, Ibir : Ibrpem de otros animales, Ambot. Barbada de cavallos, Cabayu c'ma b. Ballesta, Guirap myr : Guirapap. ma : Cabayuyurumonibcba. tirar, AmSnd hu guirap pe Barbado espesso, Hendba anbae. Barba hazer, Ahendbaap (rao). l'V' larga, Tendba abu 911. Bambolear hazer, Amo uc (mo) (ng) : Amboagu (bo) : Ambo apa Barbar, Cherendba aoce : Hoqu rmo Cherendiba. gu (bo) : Amcoo (bo).

Bambalearse, Act guitecbo : A'm boce (bo) : Cliccr'cSv' (mo) : Ac.u cu (bo) : Acure cur (mS) : Cheagu agu (bo) : Che apagu pa gu (bo) : Che gui gui (bo). Banco, Apc : Tend : Ibirap. depilespostios.lhi rapyybabac. redondo, Apo apa. Baar, Amboyahug (ca). Baarse, Ayahug : Gniyah (ca) : Ayepirc!. de sudor, Chera cr (ca) : Che ra (p) (bo).
Baos de agua caliente, Ita cuyah

Barbara

gente,

Aba yyraquabym

cba. el lugar, Y huepe. Baptizado, Ymboyahpi : Christian o oyebae : Y yapiramci nibi : Y mo Christiano mbra. Baptizador, Poromboyahu har : Y mo Christiano hra : Tpa rarm Porom5ingobra:Poroapir3ni5hra. Baptizar, Amo Tripa ra (bo) : Aya pirmo (mo) : Ayahug (ca) : Amo Cliristiana (m). 105

be : Tabibae : yiaquabec ymbae : Teccatbae: Abateccatbae: Ca ignara : AnamT. Brbaro en hablar, ''tabi rerequ ra : Y''ngat ymbae. Barbaros sin gorierno, Mboro quai oguerec ymbae : Teco catubae : Co rec rerequra. Barbechar, Aeope (bo). Barbecho, Copehaguc. Barbera, Tendba apindab. Barbero, Tendba apind ra : Tend ba apollara. Barbirrojo, Tembbaabyt. JJarbote, Tembet. ponerse, Ai'mo embet : An5 cliercm beta. Barco, Igarata myri'. Barda de pared, Ibata ayo iaba. Bardar, Ayaco ibata : Aypraco ibata.
Barloar enemigos, OSmboy : Oo

yrro oye h : Oyocic OS yr rom, 10G

BARR
Barquero

BATA Ibra ae : blral. claco, Ibra ae my ri : Ibi rl myr.


blanco, Tobti.

de pelos, etc., Ypna abiyu : Ypguac rabry. pior muchas partes, Aycuteutg del colchn, Hecybo cu. (ca) : Aymmb moinb (ca) : Ai- ga, Agulye lua. pguar. -- ola, Aguyelmqueahe : AguBarreduras, ltpei bagura. ye ti. Barrer, Aytpc (ybo : ybo). ! Bastante, satis, Ay 1. pytue.
llegando la bassura con

Barra de hierro, Quarepoti guac : Pehe guac : Quarepoti . piala, Quarepoti typ'ce guac : Y gua c. puerto, Imbac, Marrac, Tayacu hapiabae. Barranca, Poecapyoa : Iblang. del rio, Iblang : ecapycng. grande, Ibi ambuc : Ibi capyeanguac. jiarranguera, Ibblmbu c : Iblcapcan guac. Barrena, biracutu cba: Iblramombucaba. Guar. Barrenado, Ycutupira : Ymombup rra. Barrenar, Albiracut (ca) : Aibir mSnibu (ca) : Ay plguar.

queratveraalgaratcocra. Barril,

Barro

colorado, Tapyta. de loga, "Nae. hazer, Ayapa yuca tu y : Ayap tuy. de loga, Ayapayuca a.
Barros del rostro, Ari. Barroso hombre, Y yribae.

Barruntar, Aymoang : Aemoang. Bascas, Tend tend : Pl pichlb : Pl abaet. Basta, Agulye .7.
cosa, gruessa, Ypna.

Aliaub Itpe ybo. , llerarlo todo, Ayt br bcrabbo . Pi. 7. Barrera-, Ibir penib Barrero de antas, JIborebi iguba : Tuyuguba.
Barreta de yerro. Ci. o.

tiento, Basta, persona

ruda, Yyraquaa anS-

bae : YScn gatu y mbae : Anam. Bastar ya? Agulyei porac : Aguye rapaga. , respondiendo, Aguyema. Bastardo, Mendareral emyngura.
Bastecer, hechor bastas, Abe cybo

Barrido, Ypehagu : Ype pir. Bastimento, l p l : Tciiibi : Bohit : Barriga, TI : Tacap : Teb : b- Mbi. aparegar, Ae inca'naiprari gu, v. a n. 2. Bo blit guarnan aemocaena. abajo, Gucapbo. Jastou, bordn, M bococ ba : Mbo arriba, O tucupbo. ponerse al Sol, Ayeplap : pecai : Mbo pegu. Bassura, It. z. Ayeacap p : Ayclbl guape. barrer, Atlpei : Ybo : Bo. de ollas etc., a 2. grande, Teguacu : Hebeatl: PItui. coger, AI t yr (pa) : AIt moneo (ng). , lo contenido en ella, Trep. que contiene el vientre, Taca- arrojar, AIt reyt (ca). Batalla, Mumbba : Noy raro liaba : p : Hacap : Heb. Barrign, Ab^cbeata : Hebeat : Yo guercc ay liaba : Oyoepe inHebeaguay : Iblgu. dba : Mrandequba : Mrma. 107 108

'Batallar. Ofoyrro (mo) : Oyguere coa : Oyeh opoc (oa) : Opu oyehe : Amrmona : Ymrnde rpi. Balara, Yet. Batea,, lbraaeguac. Batir geros, Amboc vruguacuru pi : Aymo na : Amboa (bo). las alas el are, Oyepcteg (ea) : Opep : Operereg (bo). oro, plata. Amimb quarepot: Amo pi r'rymombbo : Amboap ru. Batas. Tend guac. colgar, Tend ocr : Tend be nmba : Tend paigu. Baraca, Tend tend : Tyu guac. Bocear, Ambo Clietend guac. /acoso, Hend ay. Jlau.san, bolo, Tpana : Tabi. estar lecho. Cheyu ryai gui ama : Cbetap na guiama.
Jia.zer otro, Ambotapan : Ara

BEBE Baxar liazer, (bo) (pa).

Amoeyi : AmboguevT
Aroy

bax.and.o juntamente.

(berobo).
la cabera concediendo, Ay abl:

A i'en g'aib. reverenciando, Ayeait ychup. las aguas del rio. lociri (bo) : T <;0g (ea) : Tycqu ta : Tp (bo) : Hobch : Iguemb ohey (bo). los ojos, Ayeeab : Ayeab : Cbetind : Cheyeo : Aaeng ab (bo) : Ndayaupri.
Baxarse, encacharse, Avea b (bo).

. lianiillarse, Au'mboapip (bo) : Anmoniyri (bo). Boceza. Teeiayb. diario, Ytap. Ba.ro hablar, Ahebobog (bo) : Anee | mbegu (bo) : Anee rui (bo).
, lumbre de l/'uage, Aba 'moan

lioyuruyai ymoama.
Baxa cosa, colgada, Y aeec ibV.

gabae : Herymbae : T u n d a li r! : Yyavbi ynmofing.

1) a n l n I'.. . corta. At : Carap : Pe : ! Atpor : Atuete : Aur : Atu ryn Bebedizo, r. 1' . 1. gat : Un. Bebedor de agua, Ignaro : loera. . poco, Ypebt : Yppfri : IbT rio, Cagura : Oguy guace. pr : Ypecr. , ril, Aybi : M rnguii : Ma Beber agua, A : An (guabo). tragos, Aytque (ea) : Ayqu ne. er qnle : Ayquc ytquc dar la cosa, Oemoay lo. qucbo. Bayamente sentir de otro, Aemoan de golpe, Amboeuruc ygubo : gaiby hec : Amoaybi guinemom Ayeace ygubo : Amboberaho te gap. ygubo. dayeapicacai ygubo. Jaxo persona, de cuerpo, Ypb : Ca cu competencia, Oroooq o lap : Carapeb : MyrT : Atur : qa ea guabo. Atur : Ibi. yerra, Ae.

algo con la mano, Aroyi (bo). de alio trayendolo, vt ramas,

medio emborrachndose,

Ae guy

'mboca gu Ibo : Guyembo ca Amboye roa (bo) : Amboap imbo be prtmo. ycrobo.^ r. comer, A : H (guabo). cuesta, Ib rup agu'y (pa) (bo). 110 109

BESASaber sorviendo,

BIEN

A y t q u c u (ca). Besar las manos, Ayeyur mboy nde poreh : Ayeyuru mbob! yeb vino, Ae : A c gy. Bellaco. Poch : Angaip : Mra " : yeb nde preh. Bestial cosa, Hebae mbae : Mbae Maraa : Ai. iiebae rehe gua ra : Mymbba riHelia cosa, adornada, Ymfi porng gura : Mymbabec. pecado contra natura, mbr : Ymbo yegua plcande : Bestialidad, Angaip yyabae t : Tebiro : CuYcatuplrlete mngp. de sayo, Y'pran teg : Yeatu- ynibae lomoangaip : Y guerec. Bestias, Yo : Hbae : Mymbba. prl. Belleza. Mrngaba : Porngba : Betn, Pomo : Mbae pomo : MonTea. gba. Bendezir con la mano, Ahobac

Bibora, Mboi. Bien, Cat. Yp catuprl. Beneficio, merced, Mhaememb te. acondicionado, Abaec catuprl : Benignidad, Poro porialm bereco- aventurado. Aba eco porng : Abatec porng Iib. rerequra aplrey : Ayae catbao. Benigno. Poroporiahuberechra. rostro, Toba poroporiahbe rec : Bien aventuranga, Teco ca t api'lo b yr poriahbrec : Toba rey. Aye. 3. aviado va, Agulye oguerah : ])orialiuberc o yracat. Ypypcat ohbo. dicodo, Oabclp. aviado va (ironice), Ohoha : Beras, Taya : H guac ip. Agu yey aua yhyhnira. Bermejo, Ypytabae. hazer, Amopyta (1116). dispuesto, gentil hombre, A b a reBermelln de la- tierra, Yruc. cliag niran gat : Aba rechag po, tierra. Tapyta. rng : Aba reehag anga tura : Aba oiimo Itaro ngatbae : Abet : Ib Berros, Ca p tai. cutuplrl. Berruga, Quyta. Berrvgoso, Yquyta quytabae. dispuesto, pero con alguna falta, Besamanos. Yeyuru mbo y. Aba rechag mrngatu te.
, salades entinar, Toyme'ngat hei

Aypoit eatu pr : Hec. oraciones, Amnibeii eatu : Afiiu bn eatuhec : Ayt oheengat heo.. Bciidila cosa, Hobaca pira : Ypotcatuplra. Jiendilo sea Dios, Ymmbeu eatu prm toieo Tiipa.

: Bcxiga

de orina, T i r i r . pece, Pog : Pog gu. Bexigas en las manos, P pir.

los pies, PIpir. Bezerro, Bacar!.


I! a n t e I.

ereque yehpe : Tereim'ngat hei ndbeiercque.


Besar deshonestamente, Ayurupt.

empleado

ron), Hequere : Hy yambur : Hequerre : Tquere : Cequere.


(dize lamugerj, 112 Heequerc. , bien le viene, Ari.

est (ironice

dize el va-

honestamente, Ayeyuru niboy hec : Aye yuru inbob hoc.


111

BISN
Bienes, hazienda, Mbae. v. Reco

BLAS Biuda, Yme mnobae : Ymenymba: ilbabiyra. Biudez, Cherembirec mano llague: Cheme mano bague : Chemen dyo api rey : Mend yeb rey. Biudo, Hembirec mano bae : Hembirec yoapirey yylplmano r mbabiyra.
I! ante L. \ Blanca ! Blanco, mies, Ty 4. madura, Yyapeyu :

Bien est, Aguyte : Aguyc.


estar mal con alguno, in fine.

hablado, Yengatbae : Yfe'porangbac : Yiic'candebae : Yee yracat porngbae : A b a e'aru ngat : Aba oyticatubae. ychupc : Che ychup guara : Alie che be guara : Are c cat : Che yclnip tequra. la cosa, Ayap cat : Ayap caracat : Checaracat yypbo : Ayap canden. hechor, Chebe ymarangatbac : Chbegu ra : Chbe tequara. mandado, Poro endu cat : Poro enduc : Ac rapacatbae : Ac oquai tabari oecbae : Yyapicab catbae acbe.
parecer la ropa, Yruangat hazer , alguno, Chemrangat

Abat apey. del ojo, Teca bti. de los dientes, Tai mbiti'.
Blanco para tirar, Hu mora bohpe :

ybhape. Blanquear, Amopot : Am5ti:Am6morti (mo). la mies madura, Yyapey tcmytym.


Blanquecina cosa, Apatubl.

ehbe cheao : Yporang chebe clieMoro quyt : Moroty ao : Clieraomorng eheao : Ya Blanquissimo, apatubi. ruangat aoche re h: ChearnBlanda cosa, cocida podrida, gat cpa cher. ' puesto, Oyngatubae : Oqua cat- Hu : Hin. de sugo, Ypi e : Hiimye. bae. Blandamente, Yplnipe : Mbegu se le echa de ver que tiene jiigzio en lo que liaze, O rumbe hem- elipe : Yruhpe. coger, Cheru ru ypicica : Aypibia p aguiye. c i mbegu : Ambori mbor ypiparece, O ru mbe. cica. venida dar, Ereyupanga. llegarse, Amboru! liecebica : venir al justo, Yycat : Hoacatu. Aemboru herocica. Bigote, Anibot. Blanda tierra, Ibi : Huu ibi. Birrete, Acngaop. Blandear lo delgado, Amou cu (ng) : Bisabuela, Yaiii yoapl : Checa yari. Amtum : Ayaparerc (bo). Bisabuelo, TainGiyoapl: Cherurrao. Blando de condicin, Cherec ruc Bisnieto <y bisnieta, dize el varn, ni : Cherec ru ru. Chercmymynoyoapi : CJiera remy- Blando, de coracon, tierno, Pai myno : Cherairaira. Si fuere hem- tbae : Yplapibae : Piati : Yp bra, Rayl. acatbae. Ymombeuay pira : lamuger, Cheremyaryro Blasfemado, yoapl : Cheremyaryro aryro : Clie- iieenga ]>orarah ra. memb membr. Blasfemar, Aeenga Tupa up. 11 -1 113

BOCA Blasfemia, TipS up een gei'. Blasfemo, Tupa up e'ngahra. Blasn, Checuirabaeb : Che mongtub : Yero aba ba. Blasonador, O'mboquibae.
Blasonar, Bledos vanagloriarse, Aemboqui Caaruru-

BOLT Bogo, Ambot. salir, Ambotace : Ambo ta aroqu. Bochorno, Pracub : Piriai : Ara aeub. Bodas, Caru gu c : Pep guac. hazer, Aypepr (m): Caruguac ama (nga) : Ayap carugua c. Bodega, Mbae tetyro cot : Mbae rendaba : ilbae cot. Bodegn, Yup mengp : Yprga : embi abqu bpe. Bodegonero, Ypmeengra : Yp apollara : embiabqu liara. Bodoque, Ibi aquyta : Ibi apu. Bodoque de biroe, Guir apia : Ibgua. _ Bofes, Nebcbui. Bofe/ada, Atbete : Hoba petg. dar, Ayatbeteg: Abobapetg (ca). Bola de madera, Ibr apu : Ibi api. Bolar, Abeb (bo). de abajo arriba, Obeb oyeupibo. al/o abajo, Obeb ogueypa. yendo, Ae namb pif guin : Che nbi fee guilib : Aemnmb beb. la fama, Terqu obeb : O?a terqi.

te : Ayerobiar te guyt'na.
que no se comen, que se comen,

pyta.
Bledos

Caarur.

Caarurut :

Bobo, Tapane. Boca, Yur. Boca abajo, Obaplbo : Oyurb.


Boca, abajo

It a n t e 0, R.
estar,

Obaplbo tui. bolrer, ObapI bo aono (nga): Oyur bo aono. arriba, Oba Ibbo. echarse, Aeno obalbbo : Catucupbo aeno. 'postema, Tobap : Hobapi. rio, I mbac. Bocado sacar, Ambob pe teyur.
Boca, hazerse agua el goloso, Afie de estomago,

Oyurbo bny :

Pica.

maiz, Abat mbu yap. en los estreios, Yuru mbo pqui pqu : Yuru mbop 9 0 Bollos hazer con golpe, Amboc : rog. Ambopitec : Ambo apicc : sucia, Yuru qui : Yur tyt : Ayambogua : en la cabega, Ayapi Yuryt. mbogua ide.
lastimada Bocado de comida, Yurupot. sacar de la boca, Am

endi bocong te ycar recbea : Bollo Yylieta.

Q I J .

de golpe,

chichn,

Acc :

(nga) Ame cheyru agui.


pongoa,

, mordedura, Tai mbor : Porocu chea. liagii : Yurppe ymbob bagu. Bolteador, Oyereier megbae. sacar de ropa, etc. Ambob (bo). Boltear, Ayer yer m'gi : AyeaBoga/, Tpana : Tab : Yyaraqu p megu gui yerpa. ha er, Amlviyere niegii. bymbao : AninT. 110 115
z

Poling.

api mbogu beta. Bolsa, Mbae rir.


hazer el vestido, Yca mmbu

tener en la cabega de golpes,

Che

BOLV
lollear, llevar rodando,

BOM!
Amboa- liolver en el suelo, las espaldas, Atucu pe bee Amboj'ebl Taqulcue

payr (bo) (pa).


poniendo Bolver la cabeca

(nga). Abag ychu gui.


lo ageno su dueo, el enojo passado,

Aeaparg (ca) (bo).


cobrar

mbae yyarup.
de otras adelante,

Afmo yro ybl : Ambobl edicnergu auio enond. mo yro. dentro afuera, Amboyere la querencia , Oye blguecoh herequa beyngotl. guepc : Gue qua gupe. al lugar. Chorenda guipe avelli prestado, Yporu ])I amboyebl (ho). (bo).
los pecados passados,

CheSngai pap gera : Ambo ibi cheangaipa.


recaer de enfermedad, Oberaci

Aro yeb los ojos en blanco, por alguno

Aemboecat: Ahepi

Am boca imboyre.
de palabra,

Chemboayebl : Chorad yeb : Oberaci yoapl.


tomar fuerces, Ambo Ibi che-

pirata : Amopirata yeb : Cherec atngue ano yeb : Cherec cuera aroyebi : Ainbo 11)1 chepirta relie. atrs en lo bueno. Aypoeyar! cherec mrngat cue : Ayeaquicuerap cherec marn gatugui : Ayepaptec pochi reh : Ayeapa r tecpochl reli : AbgT teco cattigli! : Amrnguc cherec mngat rangura. , dar huella. Aatv ma : Ayere (Pa) (bo).
de arriba abavo. Ambo oba Iba. Bolverlo la cabeca abajo, Ambo Ibi

chene ]>i[ie : Aembo yeb hcplca. obra, lece aqur cherapicha repica. la verdad. Hupiguarar. Airo : Hupiguara aijiioyro. .sv'. An'mombeu cati Cherec maraney mboyehii pa : Cherec ma*raney ]dii:a aar ro.
Bol verse Dios el pecador, Ayebl:

'ITijia vji : Aeme' : Ayeqbc. de lado, Olqubo ayer.


del camino, sin llegar adonde yva,

eehag : Ibi coti amoacng.


Bolver el rostro a menudo mirar,

Aecoty cothechca. , Ayoba boya (bo) : Ayeapar (bo) : Ayeatl yerobag : A.ye aqu cue mae (mo). en gracia, Aembo yecotlah ybl : Ayai hubuca yeb : Alie cherailiucue ombolbl : Alie omboIbl cheralhucu. si, Che araqua b (bo) : Che- liolriendo raquaabi : Chearaqua colte : Che Bomilar, recali bramy colte. (bo). 1 1S 117

Oherap acig guitbo : Ayeapar guitbo : Ayeiil apar! gui yebbo. Dios hombre, Tupa abrimo oenioa (nga) :andrmo o moa : anderec oipl ci (bo) (ca): Oemoand : Oemond anderec : OmongT oye.h anderec : andero oguereci). en nada, Ocafy mbcte mbaeey oyeo cay'm. zia- ac, Qui bon gotl abg (ca): A'mqulbongot guibca. loco, Aembota roba (bo) : Aemoaraca vmbet (bo).
de buelta, Cherey ]ie.

Aguc (mo) : Ambo yeb

BOII

BOCI
Borracho estar, Acabelpguyten.

Bomilo, Gu''. Bomba rda, Pocabuea.


Jtombu de sacar agua, 1 renhhba :

mucho tiempo, Ar ohecabep.

X pit h a b a : Ireroyeupihba : g a -; tendido, Chereroy pif checa ratpe inoguehba. | beip : Chereiti checa beip. Bondad, Aguiye : Gatupiri. bep : Checabep rt: Che eabeiuhha. p h'rhra : Che ree guiro te. Bonete, Aeriga myrY. de jucos, Aenga haty hatybae : | sin sentido, Nom boaraqua bei Aenga hendba gbac. ycabep : Ycabeip ataramo p : Umita cosa, Porng : Amoay. Hec,a gurr mo termo p : Bonito pescado, Pirpue. Omo'o ycabeip. Boiga de baca, Mbaca re pot. Borra, Hu : Tp : Ta, ticu. Boqueadas, Yeyurupec. Bizquear el que se muere, Oyeyuru- hazer el rio, Omn cguy. pee pee. .Borrado escrito, pintado, Oiiemo Boquiabierto, Yyurnya : Yyurupennibac : Oycogbae : Yya. cba.
Boqui ancho, Yyurupi gua c. Borrar escrito, pintado, Amonan! del alma, y salud espiritual, Angai , medio tocado, Atyote che ca-

angosto, Yyuruob : YurumyrY. Ilenibc bobogbae. chato, Yyurupbae. hondo, YyurupTet. seco andar, Cheyuru ]n'n guteebo : Olio yu r tyn' guitecbo. Borbollones, Pup : Chnbeg. Bordar, Ayquati .
asjiero, resquebrajados los labios,

(mo) : Amboa (pa) (bo) : Ambo yeog (ea).


i el rastro de otro, y comer tras la vianda pan, harina, etc., Aba qui-

cuerat.

Borrego, Obech ral. Bosque, Ca ana : Ca guay. Bosquejo, Caapl myry. Bordo de canoa, gapep. Bostezar, Ayeyurupec (bo). Bordn, Mbococba : Po cocba : Bosteces, Yyrupec cue. Mbopeu : Mbopegu.
Bordoncillo

Borla, Ambop. Bornear, Aypcpi (bo). Bornearse, Ayepepi (bo). Borujo, Tatl cu.
Borrachera el beber, Oabeip).

del que habla, Ap.

Botador Botar

de canoa, Iga yoc.

canoa, Ayoe.og ig ra.

la pelota,

Amomb mngc.

Boto, sin punta, Haquaate rbae. Botn dejlor, Iboti quyt. abrirse, Iboti quyta oya. ropa, Broche, A mbotpba.
Bocina, caracol, Gutap. pito, etc., Mymb. , cuerno, flauta,

lugar, Qabel poh : Oabelpou : Cabeipoend. passarse, Cabe! pocli. Borracho, Oc.abo pbae : Of'mbocaber pobae : CabeTpo'porarahr. .alegre, OabcTpo o r : Cabepo'ci. de inclinacin, Nemboca beip com. 11!)

tocar, Ayop (ypica). trompeta, Mmbi tarar. 1-20

BREY Braca medida. rng.


Bragales para assi poner,

BROT

cargar.

Ace yb pic mbae Brevemente morir, Curyme ornano : Ndah'o areb : Qua pappe lieo : Hecab omnb'mo : Curyte ornano.
Rcp. Brevissima

Ambopcp. (nga) :

Bragaleles,
Bracear,

l'oaplquiy.
Aycyiba a t y m

Ave yiba mpy (m) : Ayeyib mom gu (bo).


llamando Bracero

r (bo) : Ayepo y ti henin.


que llera del uraco, Ypoeo-

con las manos,

Ayepo-

cra. Brago de rio, Iacirg : iiacng : I cmb.


Brasa hazer el palo, Ycpca liobca-

bae. Brasas, Tatapy oicobbac. Brasero, Tatapyrr.


Brava cosa, fiera, Yyabaetc.

Bravamente bien, Marangat ete. con igra, Guttamo yyabaete : emoyro abcre hpe. me irato nial, Gutini eherecoabet : Abete cbereroc : Nandete clierereeoa. , -mu.cho, Aibete : Xandetc. Bravear, Gutamo ayeoguitecbo : Mrmr etc afiinyr guitecbo. Bravo, Abaet? : Rocbi. Brea, Curilbicl. Breada cosa. Guriblel ymng pira. Brear, Amngi curi ibi ci : Ayoog Brotar el rbol, Hoqui Ibi r. cortado, Iblr mboguaigu curi Iblei pip. Y. Mong. por dedentro, Avcu pemng (nga) : ypicu hobm : Iblr nibguague hobeee Ima. Ainngl curi iblei pirup. enfermedad. Ob chcraci. Breas, Yya : Yyaybi.
Breve cosa, que poco dura, Curytey la esqga de ma.iz, Gumbe, pla-

beb fandereeob. Brindado ser, Heropobee mbira che cagui pip : YmongaupI ebe : Ymo bey mbira cli. Brindar, Ahey (na) : Amee eagi ychup : Aymae caguy : Hau ve caguy. Brincar, Checupiy plyai. Brincos, Ciiplyai. Bro, C : Qulrey : 'l'aba : Hacub. cobrar, Afmboclcli guitecbo : Aiiemombur : A'mbo ai bai. dar, Amboeie (bo) : Amombuv (bo) : Amboaibai (ho). quitar, Amboaibai pab hereebo : Amnatey. .Briosamente, Gii catuhpe : 'mmbur bpe : embo aeubo bpe. Brioso, diligente, Qulrey : Oemombur ba : Oeiiicatbae. en guerra, Qulrey inb : Mirande quabar ocloli catbae : Ofie nimburbae : Ypoitbae guaryny reli. Broquel, Guarap myr. Brotada cosa, Hoqui hoquiba.

es nuestra

vida,

Habiy-

gu ;i : N. a yplcoplbae rarigb : Curyte guara aip : N'da arebae ringii : Oberabote guara : cab cab ramiote guara. Brere-mente, Curitci bpe : Obcralite : Teca bi bpe : hit rami : Imam.
121

tano, etc., Hatynde tyndermo. las flores, Ibot opvi. lo sembrado. OIbl erobutemy tyma : Opo p temy tym : Hobqua temytym. Brolon, Toqui : Hoqui. salir, Hoqulccramc : Hoquipop. 122

BULT

BUSO

Bullicio, ruido, Alba : Pamb : Brotoncillos, Yj'plqurmyr. Bruida cosa, Ymboy apira : Mbae Cbirri. Bullicioso,traviesso, Aba ecoote ey : yyoaba : Ymoendp ])ira. Yertei' toyba : A b a ecopryr. Bruto animal. Heba : eo. Bullirse, Amyi (n) : Aera (u). Jira.ru. Cua paye : Cua mbaye. Burla, Arua : M'gu : Te : E. Bru.rear, Chepaye guitee (bo). Payeree relie ayepor guitecbo. hazer, Avova (ta) : Amboyar (bo).

It ante V.

burlando

lo mat,

Ymboyaru

yar yopac lipe oyuc. Burlando, Ymboyaru lipe : Tey dolores, Carugu. bpe : sda ayebpe rugui : Me tener, Checarugu : Carugu ay gu bpc : Megurmo : Arua li porar (bo) : Carugu b che. pe. granos tener, Cbep : Ma aypo lo d.ixe, Tey ha : Che arua lipe rar. : Nda aybo ruguai che eny : Buboso de dolores. Carugu riy : Cherembe (ilrlpe arec mra clie Carugu porarab. . : Cheyuru rembpe : Cheme gurmo : Nacheplaguibergii granos, Alia po raralira. cheny. Buclie de animal, Teguae..
Bubas, Ma : Pi. aves, Ai. Burlarse con mnger deshonestamente.

pescado, Tanibracu. Buey, Mbaea caap. juelo, Beb.

Amboyarua cua : Amboyaruaba et.


Burlas de manos, Oroomboyar oy

eh po cogar. Buena cantidad, Cat : Ote t. Burlarse de palabras, Xce Arua pip cosa, Mbae aguiye : Mbae m oroomboyar. rrigat : Aguiye cat. otro, Ayoyai (ta) : Che megu vida tener, r. tecob. n. 2. y Ta yyaita : Anee megu hec.
c. haziendo reyr con gracias, Che

Bueno, Catuplii : Aguiye te.

megu : Aeniegu : Chearua : Buena palabra tener, Chee ype Aeniboarua ymbopucbo. pcat : Aguiye : Cande. Burlas de palabras, Keeng apira : Buen proreclio, Aguiye. Nee aruai. Bueno estar de enfermedad. Acuera Burln dezidor, Nee'ngpira yra (pa) (bo). Yyaruabae. llaga. Aca (rao). deshonesto, Ymeguabae te : Yy salud, Agu ye aic. rua abaet. fuera que te comedieras, Mar Burujones, Aquyta quyt. amo ereye quay. Jjurujones hazer, Amoquyta. Bufar, Cheapyy mb (bo). Buscar, Ahee (bo). Bufidos, ymbv ynib. a tiento, Apobib beebo. Buho ave, Yrucurea guac. averiguando, Ahecgui pornd : Bulto, Xngueu, y A'nguc o ab Apornd : Amomohe gui poran cli, vi el bulto solamente. dpa guitecbo. 123 12 1

CABE
Buscar

CABE
tlaru ruamCabellera

bogu liccbo.

en la bassura,

Apembi.

postiga,

Apuc pemb :

escudriando,
lo, vida,

gui poran d u p a : Amboabir bini de la cabega, 11. hecbo. del cuerpo, H. 5.


de comer a otro, Aypo-

Cheyurupoe hec

Cabello crespo, Apiclia : Abperer.

rac Per.

de mais, Abat agera.


Cabellos partidos, Tobapipe. untar con azegte, Ayeacng my-

Buso, Abapltu pueu et : Ypltu ba- ro (mo). qi tecatba. Caber, Ya n. 4.

assi, Ayeporac.

C ante A.
Cabal, sin fallar nada, Gue tebo. C'avaller que est a caballo, Cabay

al justo, Cheya cat. apenas, Hacipe yy : Opiam. en su, assiento, Cheycat che

rendpe : Chey cherend.


parte,

arichu : Cabayu arigura.


Caballete, cumbre de texado, Oga-

Caberme

Chey : Chepot. v.

Aye n. 1.
Caber mucho en cesto, etc. Yporuc. una cosa en otra, Yy cat. Cabero, el que est al principio, jin,

pte raqu.
Cavallo,
Cabana, 1. 2. Pj.

Cabayu.
Captaba.

(Jbeca, Acang v. A. n. 2. v. Api n.

Apiri eha ra : Apitiguara.

Yacang aiti. superior, Rubich : Tubich. Cabegal, almohada, Aongt : Acan- Cabizcado de flaco, gup.
Cabecear,

: Acagu : Cabestro, Cabayu pama. poner, Amoayuca cabayu. de linaje, Ipicu : inangip. Cabildo, Nomonoongba. hazer qualquier cosa, Am hazer, Oroomono (nga). bo a g u a (bo) : Amboapiraquyta Cabizbaxo, Chetynd : Yaupirey : (mo) : Amboapiraacang.

Aragur.

calva,

Apirabey

Yacng yeiQuicepici cba :

materia, edificio, Ogoyeroa: Yapya (mo). postigo de otra Quice!. negando, Aieacang mbobab (bo). instrumento, i b . n. 11. otorgando, Aeacangayt (ca), Cabecera de cama, Ynimb api : del mundo, Ibi apira : Ibi rei)/. de pueblo, Tareb : Tabap. Yymb acing. de mesa, Oaruha ba pira. vela, Tataendi aci gu : TataCabegon de camisa, Camisa ayurpi. 'ndi rebi r. Cabegudo en su parecer, Yporerobi-

Cliequer para : Aimboy aitigu querap rabo.

dar

cabezadas

de

sueo,

bibae angaib agu : Yacng yerobae. Quice ropi t : Quice poacang.

Cabo de cuchillo,

rymba : Yporend ymbae : Ya- I (bo). cSng itabae : Gue mmbotarar Cabo hazer, Aiboa (nga). oyrobiaribae. Cabo, i unta de tierra en rio, mar, Cabecudo,protervo, incorregible, Api I q. caire. Cabra, Cabar. 125 12(5

Cabos echar , herramientas,

Amboy


Cabra mantesa, GagT. Cabrillas del cielo, E yeh.

Caer, A 6'. Apacui (ta). de al/o, Aeutip (bo) :bat gui. Caga de animales, Hebaer yporac I bruces, Cheapr (bo) : Opo i bo): Hebaer tequba (bo): Co mo j tiabo . mhe b a b a : Yuca liaba : Moa [ lo bueno de.vandolo, Ayeupe baba. ; g teco marangat : Abeja ehere c marangat cuera : A teco Cegador de ares, G i r a mboabra : G i r a ritequra : Guirayurabra : aguyeyguargui. Apihra. na/gas, Guebbo : Chere perro, Yagua mbae rupia : Co bbo . rupia. derrengandose sia un lado, Ae Cagar animales, Abebae yucguite apya gui abo. cb : Ae bond hebaer : Aye de romana, O apacui : Ocucui porac (bo). ete obo : Oberaboteyri : Apa con redes, Aguira mbo pcapp. trampa, Amnder ymbobo. rayt : Apara. Chemboa cliera el : en hoyos, Ibiquape ambo hbac. enfermo, Cheraci che nng : Chereyt che Cagela, e' : Nmopy. rac. ' 'aahonda perra, Yag'uayquarur. en lo que dudara, Taic eat Cachorro, Yaguara. cheremyquabey raer : Tayc Cada ao, Ro nabo. rae. bueno, Ynifirngati nabo. din, Araabo : Araya : Aramo fruta del rbol, Ocuib. goteando, Otqu (bo). l'<i ey. dos anos, Mocoi ro nabo : Moci granizo, Amandau oeuciu : Anian da yri : Ho mnda. ro quabir nabo. hazer otro, Amboa (bo). mes, Yac nabo. lagrimas aprissa, Che reca itor noche, Pyt nabo. ro (m) : Cherecaapacu (ta): Ocr Cadaera, que cada ao piare, et chereca i. Ymembi yop api. muchos, g fruta, Occu (ta). t'ad.a axial, Ttyru : Abe. Chepcirl guibo. vito por si, Pe te te : b. j resvalando. uno, Ybo vp petei. ; trornpegando, Aiba ]ii guibo. roci, Icap . re::, Miiie : b. de las yervos, Icap apacui. Cadena, ele oro, Quarepoti yuca.
de hierro, Yta c. Caerse algo de alto, Yypar obo.

Codera, Tmb : Tmbqui : Te rbol cargado de fruta, Ibirar nngup. cng oyero ob agui : Oyeajia r;i Cadillo, Cpyyat. ibra etc. Caducar de viejo , iSachembo aqua de su, estado, Aya pira (boj : bc chetu ya : Aemcnumyec ; Ayapar bo. ehetuyabae relie : Chemboaraqua I hambre, Aguibi chcembiahi faiy ehetuya. ! rnio. Caduco viejo, Tyacunmy eco : el edificio, Oyeapa r ga. "yaraqu cauybac otuyabae reli. , los cabellos, Chera cu (ta).
127

12S

I.

CALC

CALO

Caerse las cabellos de la, cabeca. acu (ta). qualquiera cosa, de podrida. Yy-

paciti e oarmo.

mboy qui ce reh) : Aniotquce quarepoti StS pip. Colgarse, Aye<;a patii mond (pa).
Colgnos, caigo// : Ublr : Telii ruba.
( 'aldo. TI S. lo demos, Avti-

reo : Harae eherui : Amano bbi iterar sacando guitpa : Chereopyin ayc. pi i bo). Caimn. Yacar : Paraguaricha,
(Jairel. Hembe puliaba : ilembe de mandioca.
sacar

l'aldo

estar . pii/ue de morir.

Che-

Mandi rlcu.
Avtip

pembl.

Cairelado, Hembe pembba. Cayado. Mbopeou : Popegu

(bo).
: Clenla/ la llama, calor, sol.

dercoiulo lo dems,

Calabagafe

Ayp (bo). v. Pe o'. Mhoeoe. < V(/e,Ytarapih : Ytamongui cboh. al fuego en olio. ele. Amboacii Cal muerta, Yta ca Ymoa quy ml. (pa, (boj. . (Jlenlaruala-iga./aJuse.Aeubti(n<i):. r, <.'alabaca. Curappe : An dai : TnmAneapTpe Ita fn^j. bqu. j la a manos refrega adose, AypoCalabagadasdar, Acin boya (boj : j (jut g-uinemlioaciipa. Acmbot (bol. Calentrsele la boca el Jiablador.
, Curap'p ymo'embra.
cantar, Mbarac.

Calabago, I . coa maiz para,

Checu acu)/) : < 'heyuruacub.


Calentara, A e a n u n d. .

con fri, Carao n r u : CaracT. tener, (.'hecaraei rrT. largo con su. tapadera. Carmeg. continua. Acnimh iapi : Ndo grande de boca grande. acu. chico, Yru.
que sirre tic cuchara, Pip.

Calafate,

Calafatear, mong. reli,

garat ogcra : Alongara.

riacanaiid yj)i : Tapia ri : Ndopori caniiid.

Calamidad,

Ayoosr garat : Afio- Caliente cosa- al faego, l i a cbae : Vmlfofi eupra. Quarac rembip : hambre, Mrb carnai j . Quaracpe y pe pira.
Araa ba : Ara- , llacubet : Opprefc.

padezer. Mar bete aic : Toc estar, Che pe cat guyfceria. ' . hirr ionio, Hacuba : Hacuiai ; m a r ayporar.
Calamitoso

mrb etc.
Calambre.
Calado Calarse

tiempo,

Yhfi.
pape!, Papel O l g a bae : Ayat c che

| lagar. Tendaba ac : Cot ac. Calientes baos, Yliu cabac.

Calma. Lbltporey : Ibit fiemomb.


aver,

Oyeacbae : Yaquybae.
el sombrero.

bit.
de agua caliente. rac.

(_ ) p i g- ib 1111 : O e m o mb

acnga : Ayap p che acnga. Calor. Haci : Plriai.


Calavera,
Calcado

Acnga peeura.
de Indios, abarcas, Oapatu

ag. jNJbina ye : Piriai e.


bochorno, Mbiray ac.
Amarat : en tiempo nublado,

pptra.
Colgador,
Colgar

Capat mondeliba.
herramienta, Quarepoti ata

Ama ac.
130

129

CAJ.L Calor del sol, y faego. lae : Pit. erccessiro, Ara aeupo r : Ara aeuba ai : Mila ete bacura. rae das. Cliembopiraiep : Che niboiai ep. natural, Mbaracu cu : PT acu ene. tener. ChepirTai : Cheracub. Calos fros, Pir : MbirY CaracT. tener. Chepiry piry : Clieearaci raeT. Calumnia. Mar, n. 2. Mombeua. Caira. Aeague : Apiter : Acngapter. {'airo, Yvapirer : Yyp rahey. (..'alta, Eficyiiio : Ene mbf'g :
] mninhn- ne ne : Xdeyuruu novllin.

(.'A M f

Callejear, Aatte oca rupi : Aymra oe gui ata tebo. Callejero, Atac ora rupi. Callo, Piru : Pirana : l'opiru. duro. Piru tt. Cama, Yiiymbc : Quliba.
l'amara aposeitto, Cot.

retrete. Coti epica. e.eeremento. Te poti. liazer, Apot : All gui poti'abo : All caape. de sangre. IVpoti ugni : Tepot py t.
Cmaras de sangre tener, Oherlcpl-

t : Clicrepoti ugni. tener, Chei'i : Aeurtirug (ca) : ( 'herie o.orog (boj (ca) : A'he (mo).
Camarones, y ndos en. aspados,

l'oty. Ca mb i calor. \"eniu bara. . dizc la nuulre al nio que llora., Cambiar. Aucnu (ni). (.aliadamente. Quyryry bpe : Yru unos con otros, Oumu'. Cambio, trueque, Xemih : 'mi hpe : Chepi ruey b;ipe. ngba. I'altado iurmbre, Aba qu'y ryri' : (.'aminador cursado, Atahra cat. "Iecerey : Aba ra cat : Aba ie- que anda mu'-ho. Atah rete canlOllllu. t : Ataccat yqibae. yr. (diequyryry gui Inbo : Af'mliorui gui bobo : Ohepiruey gui Caminante, Atahra. Caminar. Aar : Aguata (bo). bobo. , remirado en lo que dize. Ycara- u', Aataibirup : Opiboche ray cat niara eco reynia : Mar rri : Ibi rupi ay. ajiriessa, Aata qu (na). "igi renontle aliara. Aala gui quebo : . sufrido, Hoengicyquyry r- durniiendo. bae, mbae rerocangpe : llooca- C h e q u e raguiatbo. menudo, Aatapi. bac ngeymo : Ypa oocbae. (.'altar. Naeegy : Naebei : Quy- toda la noche, Aatapihar yberyry guyten : Cheyuru oocanga- te : i'ytiy aat : Xda che rerot : Aenibnyur rui guyten : ! queri cheat pyti yaeat : Xdayeroquri plhbo yguiatbo. Afendog. el que hablara, Aendog (ca) : lodo el da, Aat araguet bo : Aembig (ca). Nda che reropituui cheat aray. llorara.. Ap (bo). un poquito, X lote aat : Na Calle, Oca. r. abajo, Ocembpe : Oeaemb- ] iiempo ronibucui guiatbo : My ry j note aat. eoti. 131 132
H.

CANO
Caminar varias tierras, Ibi t'tlro re-

CANT

Abacl ha c h a y a : A- Cansancio, Ca't. bapya py a. Cansar otro, Ainocan'o (mo) : Am pintada, A pyni pyn : A p a r a bo poen'o. para. Cansarse, Checneo (mo) : CherinCamote, Badata, Yeti. blri. Campana, Yt. de lodo punto, Checneo aprey : i Che caneo ai ai : Checneo mb Campanario, Y tai : Yt cnd. ' catu : Chepirt pab : Nadie cnCampanilla del garguero, Ycio p i guebe checneo ramo : Chehup piara : Yaeeo piati'. canec. Campesina cosa, Nlguara. Cantar, Aporahei, ta. r. porahe. las Indias, Aenga rai (bo). Campo, XTi. 3. desierto, X teco habey : Tabey. ! en las bebidas, Aguah (bo). Canto de aves, Guir capueai : GulCanal, Picoe' : Hacapeopi. ra'e. le agua, Iciricaba. Cantar mal las aves, Gira capueai las espaldas, Atucup picoe. ai : Guir 'e nga. por donde ra la madre del rio, Cantares deshonestos, Porahe abacI rugua. t : Porahe candahe. Canario pajaro, Tiey. Cantos honestos, Porahe catupiri : Canas, Aty, v. A. 11. can ne ey. de pajaritos juntos, Guir omonCanasta, Aiac. go. larga, Petaca, Pnc. Canastillo de ojas de palma, Iruagu. Cntaro, Cmbueh. Canasta de palmas para esprimir, para agua, 1 ac.

Cancerarse, Che yu apacui. hapyra guiatbo : Ibi cherero a t a Cancin, Mborahei. lo divino, Mborahei Tiparehebagu ndaete tecat. | guara. Camino, P. 10, Pa 9. ; humana, Mborahei c. de la casa, Og bi 1. chcara, Cog piar : Cog de endechas, Mborahei porialn. j Candela, Tataendi. bira. del ciclo, Ibag bi ra : Ibag rape : ; de cera, Yraiti rataend : Tataendi yraiti rehegura. Ybpc hohba. sevo, Mbaca quir rataend : puerto, Nal mbira. Tataendi mbaca quira rehegura. de cpaatro jornadas, P y rund ara ata rehegura : Yrnd ac Candelera, Tataendi renda: Tataendi rupba. yqueri olibo : Yrnd yeb ae Canela, Ibiraptai : Iphe qSna. yptany ohbo. un dia, Pete pipeo ae yb- Cangrejo, Ufa : Yeeb cu peteg. Canilla, TImcang : Cupi cng : Tehe'my : Ac ndopitai ohbo. tviiicng. Camiseta, A : Abaci : A caracar. Canoa, Ig r. 2.
listada,

Tepit. Canasto ralo, Irucur : Urucur. Cncer, Co apacui : Yu apacui. 133

Cantera, Cantero, 134

Ita rendaba : Yta tiba. Ytapndra.

Canto esquina, Aqi n. 1.

CAPI
Carito estrcmidad, Teb . 1.

Capitan, Capita. I. . 11. de cavallos, Cabayu arigura. Ca . piedra, Yt n. 1. pitan : I. Cantonera, muger, Cufia tyroupe e Capitanear, Alia tenond, capita a nieengara : Cui cndano. m guitecbo. Cantones del pueblo, Oca ibi qu. Capitulo, Tepyca : Quati epyca. Caita brava, Pinda : Ulb. Caqilivaclor de noluntades, P i a pabe . carrizo. Taqua. Impara : PiapTci liara : Pabe upe de acucar, Taquree. hubucbae. . orilla, Tembc.
maiz seca ron m.acorca, Abati

Pia pibe amboaqu clierebc : Ay pia yohu (bo) : Aypia y o lipbe gui yeaT hubuea bo. v. Hu. n. 3. Cttaueral de caas dulces, Taqu en guerra, Mianibape aya : Cbe mSrnde qupe gu re aypi ci : reendi. Amombiaili alie mimbpe. Caas, Taqu. Captiverio, Mbiailiu ramo tec. d" Castilla, Taqur. que hazen pailitas de jleclias. Captivo, Mbiaih : Tembiaili. i:pi. Caputilo, prepucio, Taqai mbop; |. caizo, Taquapp : Taquat. Taqui apiro : Tqiai acoy : espinosas, Taquarat. ra coya. grandes, Taquaruc. de flor, lboi quyta. Camo, Caraguat. Cara cosa, Hepi guacubae : Nande te : Her her am p a o hep!. Coigo, Taqu pcmbl : IbT rapembl . amada, amable, Mbocac : Caizo hazer, Taqu pemb ayap Caca : Cacari'. i bo) : Amopein bi taqu. , rostro, Toba. de risa, Toba 'ro : Tobyai : Can de arcabuz, Poca y Tbeym. Toba ec yn gat : Toba puc : ave, Pepo cing. '.'anoto, Taqu quyta oba : Taqu Tob i. haz de la cosa, Terequ. v. rec, yibacu. in fine. Capacete, Acngaobta. Caracol chico, Mbuyt : Mbuy chi. de cuero, Mbae pacnga bata. Capacidad, abilidad, Araqua. de agua, Urugu. espacio, vacio, P. n. 5. tierra, Ytit. Capado, capn, Hapia ymbae : Hapia grande, bocina, Gutap. ogpirra. muy chico. Mi. Capar quebrando, Aliapa (ca) (bo). Carmbano, Roipi renembai. sacando, Aliapa ayn iog (ca) : hazerse, OemboroT ripia r'n'm bai. Ahapiaog (ca). mascara, Toba rng Capaz para saber, C h e a r a q u a m b a e Cartula, quapa : Cbccarara. Cliearaqua ba : Aa roba. Carbn, Tatapy. li cat mbae qua ligm. Carbonero, Tatapy apollara. Capital enemigo, Amtaieynibet.

apyul rebebe. sin magorca, Abatiqui igue. i 'aafistola, Tapi rqua ifia.

Captivar

coragones,

Aypapici (ca) :

Vio

136

CARE

CAlN
I Caresta

Carbunco

apostema,

Pr.

piedra, Ytaber : Alange pyt. | el animal. A.an gu</. Carcaal. Pit : MbTt. Carca.'-, Hub r. Carea-rada* de rita. Plica puc : Pilca GUA</.

<'<mon. Tab : Ndabo. Carga, "Mbobi'ir. llevar. AbohT hora lu'Oa) : Arali eheboliTi tan pesnda. Mbohii tapo lili : Ndihebu chebo hii.
r

(Carcoma- de madera. llura rapg.


Carcomer Carcomerse madera el gusano. el triyo. Hacog Ytyn-

(\i ruada

estar

nacho la canoa, OTChopoac.

uiembeig.
Varya sufrir.

Ahohuguv tena. gia abat : Yqunib abat, r. I'eti ('(rijador. que lleca raryas. Albohnn. 1. tabere (ura. Comerse Ja ropa, de polilla . Tar/.o- Carya.r al yo a inoldondo. Ayoiu ic;ii. omb pup : A racog o ombo otro. Auilii )bohi !ta'| |bn|. en la cah'-'u!. Che oangncpe arepup [bo). FI 'i : Che apinu/cpi' abohi. Carcomida rosa, podrida. Opupbae,. los hru<-os . ( '!]("' y? ha oi -epe r. Pe V. 1. 'andera, llura ycuiob yelig : aren-') mbae : Aree mboiuita t-hevT bpe : Arobolin cheyTb. Yt.- CH. Pet n. ./. la cadpa otro. A v inndate.I : Crcel, luraqu rga. Ambnva he r angaipba : Ab'niCarcelero, Ibraqu rivra. <'arcel perjictaa dar. lleco boya tc'. amoy biraqua ro pe : O mano 11a- Caryarse. Ab..hu ira). gini be toy biraqurpe gui Caryar so>re r! <>ml>ro, Cbeav bo orpe twcc. y ib... Cardador. Obeohar pjpirahra : si las enlpas ayenas. .VbohTi Mou^niira : Qbeeba ra ricbo lia- abae angaipbar. ra. Ca.ryo. asa'/i/j>to. oficio .au gard]naba ; ngarcq u ba moareiY* : ChoCardar alyodoa. AypTpir (bo) : Amo ucT amandi y : AaniandT yi (mo) roco me ngha. H. Carihe. Abapnr. . escarmenar, AvpTpir (bo). Caridad. Mhorali : YoaThi'i. Cardenal. Humb. - con J)<os. Tupa raih. - hazerse con qolpc. Anemoumlu elp'ro.cimo. Aro ra picha raih : Haih beree : Mhore requ eco : (bo). _ Mborh. Cardenillo, YtaobT ai pobanga. Ctrrino, reyalo. C u n u u . Cardo de comer. Caraguat, ria. ra,c hazeii. cuerdas. Caraguat Caritativo, i\lbnrereiju: Mborerequl bco rere jura. b. Carlear de e i/,,y. Ari bnd bo) : espinoso. Caraguat tyta. Carda )i yronde, Yaca reugua ra : Cbeeumb'.. Carnada. Potaba. Amndaeah. Carecer de olyo. Aieotbe : iSdayec ('an/al. deshonesto, Cufam bota liara: Cufimbntra ri tequara : Cufamhbi Oieoe) : Ndareco. botae : Alborojiot. Caresta, Tecotebe : Ta b. r. 137 lo8
de yoryojo
(

omongii bi ]'. r, cti '//. J.

Car,ardo esla/\

CASA
Carila!,
pota

CAST
l'oro- Casarse el varn, Cherembirecora

muy dado

mugeres.

aype : Aera birec piel : Aeemb rec. . ienipi) do carne. Ara cooguba : i Cascatici, Aguu. Vit ari 'nibiabquh. i Cascajal menudo, Yta curu bit! : Y ta Carne. C : Hbae. ; cuind. humana. A b a r. i oliscar, lla C ' M ' I . I Cascajo, Ytacurb : Y"tacna.
r

cerai : Cuari tequraa : Cu a nibotaee ra ra.

desplegarse bien. Jpei catii. Camero. Obecli;i euynilcu-, ! Camiceria. C mboy haba. i uo desplegarse bien. Ipey : Carnicero, C mboy hra : C mu- i Xd pii. mdra. I cosa dura. Apecu : Ap. Camodo. Chcapo : Cheapypo: Chea- fruta blanda. Pi : Pir. pvta. mandioca brava. Manymb. Carpintear. Abrapa ( ir,i : Api-j corteza, bir. i tez. escama, superficie, Ape, u. 1. n. 4. i.'arjiinleria. llura pandaba. Casco de la cabera, Aeang ay]i. Carpi ulero, llura pandara. Carpir. Aeaamy (m) : Ai aeaapi naranja. Nri aype : Nra (bo) : Aeaa qui r (bol. apeeu. Cartas, Xee ijuati : Papel quati. Cani. Her. e'ry cry : Coco' : Hai Cartero. e quati a]ioli;ra. baine : Yyapirae : Hy amo. i: Api. CarrosjH'ra. i aceo pa : Y ace n. .V. Iga. es/uve para morir, Coi' coi ama tener, Yaced pa aiporar.
r

podrida.

C fi.

i Cascara

ile arhol. Ipe 2 : Pe. 15.

Carrera,

Xa. 4.

ni : Ce ry namft noi : Hinie ama-

de corallo.
, hilera

Cahavu amlaba.
Iblrayeremyry.

de /ente. Tc.

no : Her'gui ranomo : Yyapyme choreo : PIv amo guymnonio.


( 'aso hazer de alguno, Amboav ibo) :

Aangaree hec : Ainhoet : Amboye robi. la cara. Tobap. Carrilludo, Uctoba pegua cubai. no hazer. Cheprb yclmp : aCandeal, Taqua t. m aruny : Na angareooi hec. Carrizos caiiaelas, Taquari' : Taqua Caspa. Apieu. pop.
Carrillo de niad,ra. Casa. Og. n. .9. de los nios en la mollera, Api-

Carreta.

Ibrayer.

Casada, muger. (Juila mondar. Apieu ana. Casado hombre, llembire eba. Casadera mnger, Cufia Om'nda hapc Castamente vivir. Na porombotac guitecbo rgua : Naeheapcab ri im. r. Hab n. 6. Casamenteros, l'oronimnda ucah angaipa quaup. Casta muger. Cfiajibapota eereyma. ra. . linage. Teli : S'raS angba. Casamiento de muger. Mndra. varn. Hembiree pota : Hem- hazer, Aporomfma : Omo angat : Oraboet. birec pici : llembireco. 1-10 19

rp. mu/ lujiida,

CAUS
Casia noble, buena,

CLAR

Nda haubi Tupa andererec meemo mrngia : Yaycqu Tupa up. gat : omoa angatra. Causa dar de mal otro, Qua uc. Castaetas, 'qumbo puri. efective, 6 perrnissire, Uc. huzer, Af'qu mbop (bo). de su mal, Ayequ uc: Ayequ. I 'astidad del varn, Aba cufia reli Causador de pendencias, Ygueretequarey h a b a : Cua mbotrey ma. coa mong ra : oambotrey de la rnuger. Cua a b a reli te* mbuc hra : Yoaca ucahara. qu rey h a b a . Apollara : Mon. estado de virginidad de lamuger, Causa, inventor, gra : Yohh ra. Cua maraney eco : Ytoi nda razn, Hup. bey eco : Yquarym baeh. Casto casado, Guembi rec ano rite- Causar danos, Amar moa : Teco aci areeo vea : Amar moa : Arur quara. de pensamientos, Aba cua reli teca : Anoae teco ma ra. Cautela, astucia, Carara : Caracat. moang rerequarey. recelo. eang. Castigado , Herec m'gumbra : Cautelosamente, astutamente, CaracaMbapra. t hpe. Castigar, Arec m'gu (mo) : Ayn- con recelo. Neanguhpe. pa (m) : Mbap. Cauteloso astuto, Caracat : Carara de palabra, Ayac (pa) : Ambo cat. araqua (pa) : Aeengac (bo). recatado, Poronguc : Oeang el marido la muger, el borraba. cho, Acagua (bo). Cavador, Ibi ribicoi tara. Castillo, fortaleza, Mboebog. Cavar, ATbiribico : Ahibcoi (ta). Castrado, v. Capado. al pie de lo sembrado, Ayyipi riCataratas de los ojos, Teca Iga. bicoi. Ayi])lty : Aypy'y Catarata tener, Chereca ga : Che- aporcando, (m). reca abe : Chereca ndahi ete. arrancando, Ambopg ca hliiCatarro, Ui. eota. tener, Che. chcara, Ahibic (bo). Caudal, Mbae. Pop. tener, Chembae : Arec mbae : hasta la mitad, Amboagu hebiAemom bae : Mbaeb che : Che- eoita : Haguerupi ahebico. quebrando terrones, Ahibic. rog ypocat. AhTbc 3'c. Caudaloso hombre, Aba mbae pogua- sacando rayzes, cabae : He ta ymbaebae : Oaoce Aio hibi cabo : Ahapo liblcota. mbae rerequra. somero, Ayapcaro gb'te : Ayape ibico. rio. Iii cab qundet.
Caudillo, I. n. 11.

Causa, dahaubi : Ramo : Haub : Clamar, llamar, Cherce lieni n : Pa, n. 6. Afapucai gui poro enoin. , ocasin, Ha, 6'. Qu n. a. darnos de que nos castigue Dios, Clamores, Tye : TaeemS. Yayerec megua ve Tupa up : Clara cosa, ahembrada, Catuob : 142 141

C ante L.

COBR Ilccapepi,
OJOS.

CODO

cherimbae en Teca. Cobrar enfermedad, ac : Mbae rac cheh. Clara cosa que d luz. Mbaeporo fama, Aemoerquangat : Mbae ecap. reraqu na cbehu cat. de gero cocido, Uruguacu rupia de ladrn, A'mo mund ertyngu. qu : Chemnd erq : Mela crudo, Uruguacu rupia areraqu cheh. cue. la deuda, Che'm p aygua : ' 'Iarmente, Yehcatuhpe. Chembae rep rangue ayogu. en qmblico, Ycatupe. manda, Yqua bembr aylitara palabra, e yequa cat : gua (bo). ee yehu cat. i'laridad, Ara. A. 6'. Yequa cat lo prestado. Cherembi pon uca cue aro yeb (bo). nlui, B. Teca cng. en T e c a . Claro din, Ara yequa cat : Ara mala fama. Aemoerlqu ndai : Chere raqua ndai cheh. eca cngat : Ara ycatu olibae. est esso, odio, Moroanibotarey hoa eher : so// con eos, A'mboyequa nd ti- Aeiuoambotarev : Ambotarey chebe : Aemboyehu cat ndbe : h. Ao mombeu catundbe. Cobre, Quarepoti ne : Quarepoti pyClavellina. Ibot. t.

r. Tecap

Hia.

Clarar

pgu pip : Aycutug (ca). estaca, Ayatic blr aqu. los ojos, Ayatca cherec hec : Chereca poe liec. Claro. Ytpgu. ' 'lemencia, Mborcrequ : Porerequ. Clemente, ilbore requbae : Porerequbac. Clementissimo, Mborcrequ ret.

con claros,

etc. Ayatle yta-

Cocer en hojas. Aypoque.

C anle 0.

horno. Ohoyo, amboy (pa). olla, Amo (na). Y. S. o assar, Y'. 2. ambo y (pa). Coces, PIbo : Mbbo. tirar, Apibo (bo). Cocida cosa, Oybae : Mbaeygu. en o/os, Mimboque. horno, Ymboypl : Oybae cu.

Cobarde , tmido, Ypi qtiiluy : Cocido en olla, Mymoi. Yp ymbae. v. pyri, 11. 2. Cocina, nbiabqu haba. al trabajo, Aba aqu : Membcg. Cocinar, Andjiabqu! (bo) : AtemMbora bqu pohulira. bi ap (bo): Ayabqu (bo): AyapCobertera de olla, Ypep robapiaco tembi. y a b a : Yapep acoy. Cocinero, einbia bquh ra : Teur Cobija de ropa, Acoy ba. bil apollara : Tembi mbovpara. Cobijar, Ayacoi (bo) : Ybo. Cochambre olor, Yptiug. Cobijarse, AyeafOi. Cobrar amor, Cbehu cat porah : saciedad, Pichiii. Ha! liucu lioacatu ebereh. Codo del braco, Tenybng'. bro, O cat cbeeniboriri clie- , ensenada, de rio, Ipgu. ri : m borri cliebucat. medida, Tendibng raangba. 143 144

COGE Codorniz,
Cofrades Cofrada

Ynanibu tyt'.
\ Lo qa.e sueno j en romanee.

Coger frisles,

y fruto,

etc. Aipoog

(bo).'
fruta del rbol con la mano. Ai el rbol, Amngii

Cofre, Caramegu.

! poog : Amone! oh og ( ca). Aylqu (bo).

meneando Cogollos de arboles, eie. Y a m b T q u i . palma, cardos, Tu : M. echar los arboles, Ca ambiqulee. i ijrot cosecha.

Ayamyry ovngar :
as manos,

Cogote, Atu. con arrugas, Atua pichaV. Cohechado, HepbeembTra. Cohecitar. Anibae me. ahepbe fi rn : AipopTpT. , Ambae mei ' ambaem' fm.
1

j Tem t y OI'I teoat aya.


jtoita.ndo co)/

A liai
assar

i ila (riga).
' /as cs'}>aldii< aepcluindo,

]>or detrs,

Aycupeg (ya) : Aycu

' peaina.
1

Cohetes, T a t a belle : Tata tuba : Mbo

t. derramado. Aiuonfx. UL IL ' A I . tjie alvo {'"oc en la ma no, A.


j

; yxilioi I Ini) : Aypoan (bo). cbeb. I .s a.rrojti, Av pici I 'a). Cohombro, Pepi'. Coyunda, "Mbaca apvly baba : Mba ! mar:. Aabaiira (boi : Ava (tabo) j avo gaia elio aliati. ca apic'ma. (.Mie nian'iiaino poner. Aiuocuibac : Ayur (pa). | por asecha//cas. ayjjoeoln'i : Checaracatu bpe ai Coyuntura, de artejos del piC, Puiang poeibii (bo). yejiotaba. /. . as yien/a<, Ayeupi ]TeT ira). guessos. t'ang yepot : Cngu Co a erse /as ma.io>s catre ah/o. A ropTt. poambi fea). , ocasin, He. ti. Haub. Co'/er lodo 'feitero de ra>jz. Avoog Cogear, Atee : Cbet.
con vn taln lerantado, ('hepr

ta.
Coger, II, 3. y. 3. . . 1.

Ica). turbado. Hopa Cojerme I" ya!a/>ra

aipoeoh (pa).
de la boca. Che

acechando,

Apocobu (bo).

, agarrar el Tigre, Oguero, r. A. n. S. agno, con la mano, raso etc. Ayara

I : Ai ya r ohepopp.
algo u/no a uno. Aya aya : Po

tei' tei' aya (tabo) r. Ya. ti. 3.


alguna espiga de la caa, Ahar

b pocang : Amopa pi haiibob. , assir, Ahauli (bo) : Aypici (ca). Colar la ropa. Amondiqu a b . le ria. Amhotijiii (bo) : AmOndiliui batatas, AyetTog (ca). de repente, Apocoh (bo): Aypici M . lieeapia. lo liquido, Amongu (pa) : Qua.
el rebusco deba.ro de lo. fierra,

yu rupoan'. ( 'ola. M'ugnai. cortad.a. Tuguai a C I : Api. orr/a, Huguai buci. menear, Gugua embobaba [boi. ]>ara peja/. Mbaepi pomo'. Colado ropa Ao vmndqiu pira. Coladera. Mondi quihaba.

Ayprcc : Aybic (to). en mentira, Aypocoh yp ra mo.


145

Colear animal, r. I l i . n. 1.

y ribora,

lluguaib.

Coletor de tributo. gra. 11.

Tributo monon

COLTI

COME

Colegio, comunidad', Pai rci : Te : Columpiiarse. Ae'aty niing. Columpio, 'atymungba. Yoy.ua (m). Coluna de piedra. YtaoquTt : Yta Colegir. Aiquab : Aemng. .' ' Colegiste nial lo que te dice, EreeCollado. Ibi roguainbi. mngv tei' mitra chehagura r. Colera humor, Yr}) yybae : Terob. Collar, Ayricha : Ayu por : Ayireneinba. passion. Pochi : emoyr ai. . 'ponerse, Aembo aytirichn : Colerico. Poeli : Ninoyre : Oe- Afenibo ay enmba. movro poehbae : Gutiii oico- Coma, dirision en lo escrito, Hi ac. ba. Comadreja , Guaqu. fufes, Tay re. Combate. yrr h a b a : Yoguercc de la tierra, Tay. mar : e pea.
I<? 1

Coleta de eahellos, Aline. hazer cercenando, Ayabet. Colgada cosa , YmboyacecopTra :

Combatir

con

palabras

yrro

Ymyi min.
Colgada estar. Ayacec (bo).

Colgar, A.uiovng (ca) : Amboy- cee (bo) : Amboapay boi. r. <J. // l'ai il. 2. Colmo. Toba pip : Aptereaiju.
quitar de lo muy lleno. AhobapTa-

hazer, Clieearu guacu ar : Amona cartiglia c. : Oer carugua r. Colodrillo, A tu. publico, Pbe ca nigua ri : Ca Color (no tienen en abstrae/o). rugiiay eTi te. amarillo, Yi. Comblesas, mi. azul, Tobi : Hobi. Comeeon. Mbeboi. del pi : Temo : bayo ceniciento, y pardo, TInl.it*. Piti. Illanco, Ty. tener, Chereino : Chepit. inorado. Tunibi. Comedido hazer algo. Aye quayc muerto, Tygu : Ty oyeog : Ty yypbo. yeapaiqui : Mboroyugu ogue. urbano, Oyequaybae. muy amarillo, Mboroyit. 'omedirsc, Ayequay. blanco, Moroquyty : Moro t. Comcngada obra, YypTruinbi'ra. negro, Hi. Comenrar, Anypru : AtnboTpir : 'pardo, Hbe. Am ypiri. verde, y azul, Tobi : lob. Comieneo, principio, Nyp rungba. ( 'omedor de curnehumana, hombres, Colorado, Pyt : l'yr. Colorado fino, Morpyt nga : Can- y animales, Porli : Aba pon. . que come apriessa, Oearupoy bil u. Columpiar otro. Amatym (ng). ba : Ocani ]iTi. 117 118

pi : Ahobap ]iovar. Colmena, Ey retama. Colmillo, Taiugtipi : Tiinhucii. Colmilludo. Tlngupi puebae.

eepp. . pelear, Ooyrr : Onepc. Combid ado, YyoopTra : Caruhpe heiioynibira. (.'ombhlador, i'oroyoogura : PepTr poro heno hra. Conbidar, Ayyoo (bo) : Che pepi reli alien (a) : Aningari (bo). beber. Amn gai : Aporey yinnga guabo. Combi/e, Caruguay : Pepi : C-oo
guaba.

COME
Comedor, que come mucho. Camb : Comestible

COMO
cosa, Ypra,

Ocarbae ay ai.
Comer dos carrillos. Cheratpi yobai

Cometa, Yagua.

con melindre, Aya biru ygubo : Mbae apohgu m'nAypypy note ygubo : Ayacoc tei Comissario, gagura : Pie e ari |iorand mntembi. con pan, harina etc., AytTr gagura clie, cometioseme hazer informacin de su vida. (mo). continuamente, JsarmG'bau ara Comission dar, Ame yelmp yyapo guicaruabo : AcarupT : Yepi'acaru : hguin : Yyapoh 1110 oj'c cheAcar pigey : Xda pgi guicrubo. reli : Cheppc oy y yapo : Ornee con toda la mano, Chepopa pip chebo yyap hgum : Chepp acar : Amnd opacat cliep gui- omo. crubo. Como, manera, modo, talle, fuerte, y diziendo lo que se come, Ha : Ai, calidad, Mar, n. 1. ride Y . n. 1. assi, Mar nngap. en muchas partes, Aog papa gui- de que manera, Mrngatp. crubo. Cmodamente, Aguyete hpe. esplndidamente, Che oc acar. juntos en un plato. Chepobrib Comodidad, Agu yetei b ba. hallar, Ayc catupi : Ab cat : opoe embcpe, v. Tembi r. lo oque le basta, Ya bote acar : Chereco hcatu guitecbo, v. he t. Como es possible? Mre panga? Acar che yabote.
todo el. enfermo, desganado, es/arias? O que fuera de ti? Mar

carne humana,

, exalacion, Yagua beb : T a t a acan. bebe. escondidas. Ayeobaboy guic rubo : A'moang guic vuabo : Cometer algo otro, Yp pe ahey : Pleinimbota pe amo : Aey toyap Afi'mygui crubo. gui ybo. menudo, Aearupi p. apriessasinmascar, Amopy ygua- delito. Angaipa pipe : Chcanbo : Amopy ngote ygubo : Acani gaip : Chcmar mbaer : Mbae poyaba, ymopyni : jSTda cuui che- mar pipe . i-embiu ygubo : Cheyupehe ygu- Comida, Yupira : Tembi, v. IT bo. n. 1. Apor. cosa, de gorgojo etc., Pet.

Ayea hupe ygubo. muchas rezes, Acaru yoapapi. mucho de una pez, Petey rebebe ndaete acar. muy a prriessa, Cherayibi tecatii gui crubo : Acaru poyaba : Cheray cmb gui crubo.
no diziendo lo que se coin, Acar

ampc ereic r a e ? ests? Mrety pecvcic? esto. Cc be : Co rnT. fu? Mar paco rae : Mrnung
rae?

hombre

que lo fisto sabe lo digo,

lo digo yo, Yqua pa-

Hecha caro ramboe h.

rmboe hae. (abo). poco. Acaru myry : Ayabir ygu- yr por all? Coamope oico ebapra ? bo. 150 149

COMP
(Jomo lo hizo fulano? Hypac alie Compaero,

COMP
Yr.

, complice, Mbo orI])ra : Hobai oieoborae? chur hra. me engaas? Mura pe chorno pyCompaones, Tapi. ry epera. Comparacin, Mboyy liaba : Ymtratas, Mar amopc ehcrerec boyobri h ba : Ymbobl habey : ep rae. Yybharey. podrs ta hazerlo solo? Nde ao semejana, Ungha. m yypbo rae? Comparar, Amboyoya (pa) (bo): Ainboyo Ibi (bo). pudieres hazlo, Nde poac hrao (Jompas, Y t acambl : Quarepoti coi : tereyap. Quare poti hacmbl. quiera, Agu ycrambo. Compassar, Ahayoy : Ampapai que fuere lo quiero, Hecay yoy (pa). fabebe aipot. Compasin Poriahuberec. lo hizieres est bueno, Nde Compassivo, Mboriahube rec yra : yya p b'bey agulyete : Nde Aba pa poriahuberec. mar yypobo agu yete. Competencia en beber, No o q u c se llama aquel, Mar pueu re ra. gupe. siempre, Tapiar!, gua bebe : , ria, Noyr re : Yoobaych.ua : Y'o c. Yepi abe be : Yep ya. Competidor. Hobaichura : Hobay si fuera su enemigo, Ymotaaey chur : PoroSqunde : Nqunirni bebe. botahra. suelo, sueles, Nand 3. Competir , Ahobaicliu (bo) : Aholo hago, Ayap and. baichur (mo) : Aoquro guiteci fe fue con el, Mar penderec bo. hec : Mar penderec yplr eyco bebiendo, Oo o q u o q u cagaborae. bo.
(

parece

que se liar bien?

M-

rete pen debe yyap eatu plrl h guama : Ycatujilrl ap bo mar etei pendbera?
tu padre que soy te aconsejo, Nde-

Complacer,

dar gusto, agradar,

Am-

rbm guitecbo, orombo araqua: Oromboe : Oro mo morandu : Oroe mond. tu quisieres, Mrnderemimbot pe : Nde yyap potrm lipe : Ndey yap pota hamo. Cmodamente, Agu yete hpe : Che , concertar tozes, Amboyyporabe : Amoyngat porahet. mboe ay haberme. el Altar, Altar amatyro (m). Comodidad, He 6. Compadecerse, Ayporia huberec gente en orden, Amngu cat mbl, . P . n. 1'2. (bo). Compaera (dize la muger), Quyna. mentira, Amoy ngat ypra: AmS152 151

boorl (pa) : Amngaplhl (pa) : Ar, n. 1. Complice, Mboorlpra : Yr: Hoba chuari hra. En pecado, Cheangai pa bogu. Componer, Amatyro : Ainbogu cat : Amoy ngat. bien palabras, Amoyngat chee'. cantares, Mborahei plah ayap (bo) : Amoyporahei plah.

coxc
p tngani yapfira : Ambolbi ya- Concaro, pura : Ainlioyoa catii yapra. t>i- '
Vompoiit'r mmif/etcs, Ao moin Avguag

coxu
Gi 2. v. CIquIragiiI : EnCoiicluijda cosa, Yyguybae. Concluijdo, convencido, Yyguly :

Ibotl : botT man auioyngatii.


engala nurse.

Coni ponerse,

Y'niboagulyc pira.
Concluijr oliva, Amomba (pa) : A111-

boaguiy ('pai : Ayap mbnib (pa) : ( 'omprada cosa, Taripi. Amomba caruT. C'twlprndox somos por .Dios, eniin- rucoaes, Aendog (cal : Aeblrmo yaic T|i eh : TailpI eandog (cal. Conclusin, /in de, la cosa. Mbaeadramo yaieo et>\ pba. Comprador, Tahra : Oygubae. Concordar caire si, Oreynv ra t : Comprar, Aya : Ayogu (raboi. Nilo reyo alni. Comprhcitder, O eatii rhoaraqua ha;:er. Ambnyov (pa! : AmoYngat bpc : Ayqua : Xdaebc araqua oyelic : AmboyoabTtog (oa). las rozes, Amhoyoy poralie. i'obbo oqu mbae. Comulgar, A Topar (bo) : Aya Tu- "na cosa coa otra-, Oyoya : yoyal.il : Niloy alni. pa : Ayplel Tu p. Concordia, pac-, MbTnyy : Voabt Coma ilion, Tupa rara : Tipa p d . ymbaoha : Yoalui : Xerandabey. Contali eosa, corno costumbre etc., Concebir la /aaj/er Aren cherTpc : OuenLoa oUripc : Oembiog chcAmooey tequba. ripe (lienienibi. de muchos, Vy retba.
}

(cai : Anionga (unIL (boi.

ordinaria, 'l'apiari guara : YcHcc gu, MY. n.. 2. pi guara. Concepcin, MembT emonangba : sin due1o, Yyrymbae. Memb euifang ram : HecobeT en todas partes, Teco amo ocy piramo. de -nuestra Seora. -Seora sania tequara : Mamo oey tequia. Maria Gei ripe emnan gngu ra : Comunicar, participar hazer, Amo Xemoanga gera : - emohere tyro. cobe p hagura.
Comunicarse, tratarse, Oyoguereci'i.

Concebirse,

tomar

vida, Yang" i m a :

Coraunmenlelo dizen. Abatir omom- Hupi ayp. be e : Yru pabeguara aip. con dada. Emona her : Emonaip. (.'on. de compaa, en. riiorimicnto. , diziendo assi es, Afey na : Ae nanga : Ayote cbocoi: A fe Y ebocoT: Rupi : It'nmo. Hia. . quietud, Ciri. . , g movimiento, Rupi: , sea assi, si har. Ce, n. 2. Enei. Hi ye i. Yrunmo : Ndi : Ndib. Concepto di.cerso hazer, Nanguaip , instrumento, Cip6 : T'e. 11. yeo au a. cada uno, Ybo reli. Concertadamente gastar, heparaConcabidad, Ib, E, n. 12 qura. qua pip amee : Amboya : Ahakubacat yyarca : Ymeenga. en el suelo, Ibquara. 151 153

Conceder

aJinia)ido . Ayo t ayp :

COXF

CONI'

Concertados estarnos, Ore yoya cat : ' Confessar**. Anemombe (guabo). No repiay abi. ! bien, Afinimbeu cat. Concertar, aderezar. Amatyro (moj : ' Conjession. Xemmbeguaba. Amoyngat (b o) ; A m o n ga q u : ( 'onjianga. Yerohiah. Amboguaoat.ii. discordes, Amoyngat oy ya ym ! Co'ajines, linderos, by : Il.trcpTc.a. bae : Ov cc abibae ainoynga ! Conforme, Xbe : Yab. iboj : Ypiyoabbae amboyoya. ' Jo que /,o le di, Ilembirucu hacst>os , (Jng peinlra amoyn nabo Anice ycliupc. gat: Can g nmongara Amoyngat. Co/formes, i'/,,animes, Oyybae :
acertarse

por escritura el criado. Oyoab rym bao : Ypayyabae : \ lem v ngua ramo choroco Ha gua i Piayyay mbaey. rnan quatia aya]> : Ayoquatiaruc ! Confortado estoy, Cherec ct : Chc liomnguairame. p ata : Chengaph. (,'oncicacia, Ang : pTa erai tibia ba : Mbae ma ra apohague pa nibo ! Co/tJortar. Amopjata : Amngapiui imongetbo. th : Angaahba. Concilio, junta, Xongba : Xm con palabras. Ampata: Amoanga ngba. p h ee pp.
1

Concha, g cuchara,

Yt;. 2.

(Confortarse . aleniarse.

Aiemboec

rngat : Ang gatupr : 'icatupii. ; (.'onfundir afrentando . Am mra ( n i ) : A n i t y (mol : A n i b o o p /iiala, Teoo: Tecopoh : Pipoehi. I ymniaran. ordinaria, costumbre. Hecoa : ! con razones. Aniboappigi 'e Heotapi : Hec ma : Teco rem I pip : Ameembig y ino ty amo : hireroy poqua. Apt dionee pip. <.'ondieij>ulo, Xmbo yr : Xyr trabucando, Ayp mna. embo reheguara. (.'onfundirse. Aemmra : AtT. f 'onejera, Acu iquara. con la accin mata de otro, Aro t Conejo, Acuii : Qucrer. (herotym ). chico, Tapiyt,
grande. Conjessar Pag. otro, i Confusas cosas, rebudias, Mbae e Am em6mbe ; apa mna. Y ya : Yambae nina.

i ote ibo) : Aiieinongapihi loa) : Condenado al infierno, Auretamo Aem piar ('mu). yqua pira. comiendo , Aem.o piata gui ca muerte, Too up yqua pira : rimbo : Afemboec etembaeguabo Ymembini. ' Corfn<ido quedar. Chcmra guy <'o'ndeuar arte*, Xupa reli ay i Tena : Chapi pigi : Cherop gui quai. liani : AtT guitpa : Chea guite < 'ondicion. T e c o . I na. buena. Toc ca tupir : Teco nia
1

. o que contiene.

Ytrainh.

(guabo). Confusiot, duda., Angabey. Hopa. la F, Tupa rerobiah amombeu I verguenea, . Mara. Ai. hero biabo. Confuso andar, dudoso, Afemoa Conjessar la verdad, Hup bae: I moangtey cherec rama r guite Amombe hup. j cobo. 155 156

CON'Q
Congelada agua, Itlpig. Congelar dexar elar, quajar, Am-

CONS

Con razn, justamente, Agu yete! hpe : Hupicat hpe : Agu yete ca bo Iplag. t et. Congelarse, hazerse carmbano, Time duermo. Agulyete cheque : pia ou'mo en'm bai : Onenibopai. Aguiyetei cheropehi. v. a. S. rur. Congoja, Tecotebeng: Pl eeotebe Conseguir, alcancar, Aballe ychup. ng ngec : Pl ngec. Conseguirse uno de otro, Oyoheb Congojado, Ymoangec pira : Ymo- becony : Ychugui ycemy. yngo tebe mblra. Conseja, fbula, ilrng. estar, Coiibga rricbbe : CheConsejos contar, Amorngu mbnipl . be. Congojarse, Clieangec : Chengec ayl : Ae niyngotbe : Che po- Cosejero en bien, Porom boraqua hra : Hup mombcgura : Tecriah. mrngat poro quaabueahra : Congojoso, cargoso otros, PoromoTeco catupiri he rec ucahrangcc h ra. el mal, Tecay piel ucahra : Congraciarse, Cheapira yeup. Teco ayba rup poromoyn gohra : Congregacin, emnon gba hu 3Poromboe h ra ai : Poroinboc ai Conjetara, Memangba. hra. Con jet-arar, Aemonge. Consejo, Mboaraquaa pba : TecConjuncin, Y e p otab. r me'ngaba : Nee mondehba. de la Luna, Ya el cafy. malo dar, Amboe pochl: AmboeConjurarse, Oomboorl : Oopyt cquaa pochl : Aeenga ninil. yboguac : Ofiofiee. pedir. Cherecora aipot nde heConmigo en lugar. Chepl ri : Ndi : gui : Cherecrm r aporand ndc Xdib'. be : Aiquaa p o t a nde hegui chcreConmigo yendo, y estando, Cheyrcorama : Me e amonde ]>ot : nmo. Ahend piot ne ee.
Conocer,saber, entender, Ayqua(pa)_

el raron A la muger, Aballe yc.hup : Arec cua : Abi cua re li. con la eahega, Ayeaitl: Ayeaeng yeaitl. Conocidamente, Yquaap pe : YijuaConserva, I b a ymoee mbl ra. abipi hpe. Conocido ser, sealado, Mache apa- Conservar hazer, Albaine : Conserva Ayap. iju babi : Yquaab! plrachc. Conocidos, Oyoquabae : Oyocotiah_ Conserva, Amboplcopl (bo) : Aree .icat (bo). Conocimiento, Mboro quaahba. (bo) : Aembo hit. mond. que conciencia lo hiziste, Mbae el bueno y mal olor, Tib teb. angplp ereyap rao. virgen, Aemomarneyngat Conquistar, Ambo aguly guaryn- nibobl tebo : Chercc mrneyarccocatu. mS. 15S 157
Con guanta mas razn tu, MbltetConservarse, durar mucho, Aycopuc

Consentir,

conceder,

Ene : C.

CONS Considerada
pira.

CONT

cosa, Mbae yeca erec Consultar, pedir consejo, Cbereeor aypot ndehegui : Cherec rama r apornd ndbeConsideradamente, Yeca erec catConsultores, iSengerequ r a : Pornlipe. d bat. Considerado, Yec erecobae : Ye de pobrega, Cbembaeplamongetahra : Mbae renondea Consumido jiab guitecbo : Nachemba qulri hra. Considerar, Ayeca erec (bo) : Ay- guitecbo. pamonguet : Aypla erec (bo). vejez, Chemoaybche tuyabae : Tuyabae remy moayby cb : Considerar mirando bien, Ahecha hecha eat : Ayca ereco eat : Aepoba Ima : Chetuyaba ebeAu'anducat (rnbaeri) : Ayeapica mombitub. estar, Cheaybl guytena tee mac eat. Consigo lo pens, Oyeeb oymoang : r agu : Cherec ayb : Mrbrmo guitecbo. Oemnge. , sin Juergas, CbepirSt pab guiConsigo mismo, Oyeehe . Consiguientemente, Oyoehebe hpe: teco bo : Ypir tambbae che. Oyogui yo guihpe. Consumidor de hazienda, Mbae momConsistorio, Nemonong ba. bucalira : Mboa hra : MocayConsolado estar, Cbeanga ph. bra : Mbopabbra. Consolar, Amongaphl (pa). Consumir, Amocay (mo) : AmomConstancia, Tenar : Teco erobagip- buc (bo) : Ammbaba : Amboparey : Teto ti : Tecobr tbltebo b embae. gu ra. Consumirse de trabajos, Cbemyayby Constante en su palabra, A b a oee teco mra : Teco niara chemombireroyebl baroy : A b a oee reb tub : Cbeptu b tecaclreb : ye pltacoihra : Oee rerobag- Cbem bopiyu tecacl. harey. Contado est no lo comas, Ypapaple estar, da cherec erobagipri : bcoi ere tene : YpapapI aipo Ten ale : Ten aye. tereulm. . fuerte, A b a eco rerobgi prey : Contador, Mbae papa hra. de fbulas, Morngub mombeTen oicobae. gura. Constitucin, Teco nan gba. Constituir, dar ley, Abec moa Contar, Aypap (bo). sin errar, Aypap yyableym : (ng) : Ahecobe (ng). en mi lugar, Ami che rendpe : Hup aypap. Cherccobi amo aheia. dos vezes, Aypap yoap : Yebl aypap. Consuegra, Yacb. Consuegro, Yatuba. e.vemplo, Mrangu amombe : Consuelo, Angaphl v. ng. 3. A b a r e co cu ammbe : T e c o cuConsulta, N'ngereqiba : 6- era ta : Crambobe gur tamombe. mngetahba. Consultada cosa, Yyablqu pir. mal, Aipap a i : Ndaipapar agulConsultar, OroyblquI mbae : Oro ye : Cbetate ypapbo : AypSpa ypapbo. mnget mbae ablqulbo. 159 ICO I. 6

COKT
Contar por los dedos, Che qa reli

CO NT
I Contento vivir, Aycob or.

aypp. udos, Tucum b quyta reli aipap : Amo poquyta ypapbo. quanlos son del mes, Mbobra pic yaree : Mbob yac ararcli pic ai. acae : Amoppa, ymombegubo : Mbae ret cuera o amombe hepugura ate na mombeui. sucessos, Marande c cu amombe (bo) guabo. vejeces, Mbae Imindra ainombe : Imgu r amombe. Contagioso mal, Mbae ac yopotbae: Oj'bae.
refiriendo en suma, Amombe

Contienda,porfa, Yoac : N''poepi: I ee mbo yeb : Yoeher.


Contiento

pbo aliaub yyapbo.


en quietud, del varn,

hazer,

Aycapicac

yyaNde-

j Contigo mesnio en movimiento,

i rupi etc : Nde yrnamo etc. j Nde yrnimo ete.


Continencia C a reli mismo Ndepriete :

apc b rey : Oiarcli angarequ bey. de la muger, Abare li apcbl rey : Aba relie angarequa bey. Continua cosa, Yopopcbae : Ypotbae : Yoe bebo hebgura. Continuamente, Pigey mbipc : MboContagioso mod padecer, Mbae ac yepot lipe : Ypopci hpee : Tey yepot ai porar : Mbae 391 oya n. 6. oyrbae ai porar. Continuar, Ndapgi : Kda pori : Contender con alguno, Abobar cbu: Amboye potab : Ambobteri r. Ayraro : Aaro bec : Aoe'm- pcrb'. el camino, Ambopei : Aluqic boyeb yeb. eogp.
Contenido en la cosa, Pipa. Po. 5.

air gai oonibov potab : OyepoCoiitentamieulo. recreo de ver algo, plc : Oyepot potan. Teci ndba : Mytucl. Continuo gr, Ahapecg: Guihbo : Contenta persona,, Abapi tengat : Nda pigi guihbo : Pigey all : Ahaye pota potab. Horibae : Hecbae. Contentar, Amo mytiie : Amboori v. Continuar una cosa con otra. A111boyept : Am boyopopc : AmboAye 1. yoelieb. Contentarse con lo que le dan, Cbeptue eliepotabar : Chengaplbi : ta misma cosa, Ambublter : A111bob tbtebo. Cherorlb cat che])otbar.
de algo, parecerle bien, Amo Contonearse /lechando largos passos,

.. referido,

Ymombeu p.

los pensamientos

mulos,

Temymfi

mrng : Aporngerec. Ayecup ey : Aembo ce. v. He 1. Contento, alegra,, Angaplb : Tor- tjon todo esso, loyr : Aroyr. ba : Tecayndba. es bueno, Ebocoi yep andar, Clieror guiteebo. aguyete : Aip rire yp ymarn estar, Clioroii : Oberecai : Clie- gatii. todos ries, Pby ngat erayaanga pili. c : Ereyo por pabey acpa : M , pagado de algo, Chererequ ni ereyac. cat ychup.
1G1 1G2

CONV
Con trabajo y peligro

CORO

Contradecir de palabra,

Aguiye ye aic : Acestoy. Hacpe Convalecer, era bata : Acer : Aropar'mo. eher'eony : Choreo bb cherecony : Ayc ycblb. Convenzer, Amboaguye. dificultad, Haclpe : Hac Conveniencia, Yo yhba : Yoabi liapc. habeyma.
Af''mboConveniente cosa, Aguye te.

vbi : Anee poep. rezongando, Chceengua gui eembyebibo : Aie'ngur hobaycliuiinga. Contradictor. eeinboye bl har : Hobai eliuri liara. Contrahacer, Ah : Ng.
Contra mi es lo que digo, Ayharu

Conversacin, go.
Conversar

Nomonget : Komon-

t (bo). Convertido, Tupa up oye bbae : Oemeyebi.


Convertir otro Dios, Amboyeb

uno con otro, Oiomonge-

Tupa up Aheyaue hee cu ayp cliee pipe : Che f'eppe Tupa up fe mee ngu cabo. aiieiiinir. Convertirse Dios, Afe mee Tupa Contrariar, Aholiay (bo) :Ahoba up : Ai'm boyebi Tupa ap. clnni. Convexo, Pcoigu : PIquragui. Contrario, Tobay : Tobayra : Convieneme, B n.3. Agui yete. Toliay ehura. de alguna cosa, O puesto Tama- Convocar gente, Aamfuidaye (bo). Copa, vaso, Cambuchi Myr. lia : lia ruaba. Copele de ave, Atr. Contratar, ij contrato, M. 1. piersona, Tetoba pya : Atr. Contrecho, corcobado, Yyatuenpe

Ambopiatotoi : Amondii : Ambo Corla de la rodilla, Anda gui. Corlas salidas, Anda gupltep. piaber. Convalecencia, Curabata : Cur Coreaba, Atucup a t : Candil : Candy : Cand : Aturupe yetib. cuera : Aguiye ye. 1G3 i 'i i 6*

albae : Atucup cand : Atucup hazer , otro, Amboatr (bo). Copia de palabras, Kee po ra oceyeahibae. Contribucin, derrama, Palie me'n- baecat eerey : Xenget : Nee nandete. (llba : I'ab re mimengurn. Copo de algodn. Amandy apu. Contribuyr todos, Palie ornee. nieve, Ro ripia amandy Contricin, Y angaipa bague mboapua ran : Ra m : Kapich. acipba Tupa raihuppc note. Goragas, Mbae pirata : Cabayu acoContrito, Oaiigaipapaguc mboachr : Ongaipa bague mmbi i y ca tulira : Tp raih reheotte. Carago?!, X'ang : Pi : Pa . Contumaz, Y " porerobia rymhae : bestial, Mbae mymba e. de palo, Iblr blter blr remPorenduynibae. bi qu pba. Contumacia, Forerobiaroy h a b a : Oaeangata ri yerobia haba : Porcn piedratienes, e t ereree. Coraje, Tai 11. 4. Aytatiog quitar el du liabcv. coraje. Conturbar otro, Ambopiatti :
b a

CORT Corcobado, Clicatucup yaib: Cheatucup Candua . Corcovear, Opibobo: Oyecupi eyaey. Corchetes, Quarepot apyimyryaombo tlpba, v. ai n. 11. Corcho. Ipebebui : Curupici. de Chinchorro, PI cmbobebuitba. Cordel, Tucumb (ca). Cordelejo, Curaba. dar, Aycur cura (pa). Cordero, Obecha ra. Cordn, Mbae rec, bo haba Tucumb, v. Po. n. 2.
Cornada herida, Harybora.

CORT Cortadera yerra, Capii aymb : Andira quic. Cortadura, Ymbo bagu : Yyaciapagu : Ymondocagura : Yinonguai taglier : Yohapagu : Yya picha bagu.
Corta persona

pe : Ab il aqultay : Attiri : Yyica atiibae.


bien la herramienta,

de estatura,

Aba cara-

I becat, S. est ajilada. Oiquy tin gatu yi, etc: Oyacacati yicangu, con asierra. Aiquyt (m).
con hacha cua, Acacia (pa).

Cortar

Ham-

Ainboguai (ta) : Ayoh (pa). i con los dientes, Amondog- clicrai dar, Guatpipc oj cut (ca). pp. Cornudo, que tiene cuernos, Hatybae. Coro de msica, Porahet rei : Apy- : Corta con cuchillo, sierra sin golpe, Aiquyty (m). ta Yocum. Corona de plumas, Paragu : Aragu. , cerquillo, Acagu : Aragu. de llores, Ibotyp mmbr : Ibotl ymbo paragup, de espinas, Yuaty embpop Sea ubandba. de Granada etc., Tebieli, de oro. Paraguaytayu : Ytayu ema acn gariguara Ytayu ac ubnd haty hatybae. de Sacerdote, Api tere.
hazer raiz medicinal,
;

Cliu.

Cortar

cimon doti : Aliicimcandog.


el hilo de la platica,

el hilo de la processioni,

Ahi-

chee habngura. por la coyuntura, Yycpotalianipi aniboi (bo) : Cngue ropitacura pi amondohog. rajando, Amboi (bo) : Ambob (bo). , trocar, Aniboguai (ta) :Qua2. Cortarse, Aequyt : Ayeyuc : Ayeapich. el hilo, Inymb ocog (ca). la leche, etc., Que mtypyty cambi. , turbarse hablando, Cherop : Aie'ngop (bo). Cortesano, Ymbo epcat. Corteza de rbol, Ibir apecura : Ipcgura.
de platano, caas, ete.,Tr ropa, cuero, etc., Aiquyty (mo). hilo mano, Amondog (ca). lo superfluo, Ali et (bo).

Amofndog

apy Ap.
Coronado hombre, Aba y paraguabao. Coronar otro, y hazer corona, Ambo-

de

Sacerdote,

Ayapter

paragu.
Coronilla

pbi.
estremo,

de la colega, punta,

Apt yeApter-

aqi.
Corprea cosa, Hetebae, v. Apa. n 3.

chapitel,

torta cosa., Mbae a t : Mbae ac aquyta : Aquytar : Carac : Carap : CarapT : Carapi: Carapu Carambu.
1C5

bap : Pacoba rlbape, corteza id


platano.

JGli

CORE
Cortesa quitar, Ayapeog (ca).

COER'

Correr el sudor. Chera oclrl (ca). enfermedad, Mbae acl oic : Tacl Corto de animo, Ypaymbae : Ra eco yrec : Taolb e : Tacl oh eat: Tacl oqua. lemc : Abpicarao. vista, Tecapic ey : Tecan- fuente de chorr, Iotorro. gola gota, Otlqultlqul myr. dali. en el hablar, Aba ee atn : ee nuevas, Mrndu eacai e: Yeaporombu cu ymbae ; Oee myr 9S1 e morand oqupa. v. Porand. myrbae : ee mce nga t : harey riesgo, l i a r me eberecony : Aic hazer, Ambo atirT : At : Caracl blb. ' tras alguno, grle los alcances, Corral, Toca : Hocai. Aaguyndg (cu). Correa, Mbae pica. loros, Toro amarnguc : Toro Corredor de easa. cobertizo, Ogrogamona orrer velo. Amondlrl (ca) nib. (bo). \ . que corre rancho, Yaqabao : viento, lbt e : Ibi tu guac. Ycab qbae. quitarse lien, Ipci eat. Aenoty : Checa : Chemra (mo) tiabbae o a caryre : Yyaraqubae (na) : Ai'mo mar : Aemmarnomboe ryre : Yyaqua bae. d. Corregidor, Poroquat tara. Corrido, avergonzado de otro, YmoCorregir otro, Ambo araqua (pa) : mrambl : Ymotymbira. Amboa pcap (bo) : Amo ariid estar del mal proceder ageno, Ar(pa) : Amombotiab (bo). t (1110). lo errado, Amoyngat : Apen- esfog de mi mismo, Aemot : gog : Amoat yrngat. Aemmr : Aro t cherec. Corregirse en la vida, Aapengog Corriente de rio, TIcabaq : Tipchereepo clil cuera : Ahecobiaro bqu : Icabaq. cherec : Ambolblbl eat cherec estar el rio, Tpbaqfia : TIcaSngaipa gui. baq I : Orro, danca, YeroquI en las palabras, Amoyngat che- f'ama. ee tat cuera : Apengog : AycaCorrome de mifalta, Arot clieangaipa r'ngog chenco carengu. Arot cherec niara. Correo, P a r c h a r a . ti, Oroguerty (m). embiar, Amondo parcha : Apareha Corromper, Amboa (bo). mond. donzella, Amomb (ca) : AmmCorrer, Aa : iva : Aan (mo). boch (pa): Amboqu: Amboa (bo): cavallo, Anona cabaj u. Ambocorog (ca) : Amondorog. agua, metales, etc., Oclrl (ca). Corromperse el vino, Caguy oembo, arergonjar, Amotr (mo) : Amo mar : Ka (mo) : Amonga (bo) : ba : Oemmbochl (pa). Corromperse carne, Haoco. Amboca (bo) : Amboa. el rio, lo9,ni (ca). Corrompida muger, Yqu raba : , arergongar, Amo t (mo) : Am Ymmbugi pira : Ymboa pira : niara. Ymar nymliae ey. 107 IOS
r

Corregido,

enmendado,

Yemombo-

Correrse,

avergonzarse,

At : Cliet :

COSA
Cosa, Mbae : Mae agena, Aba mba : Amboae mba : Yyrebae. buena, Mbae catupri : Mbae muran ga t. de aquel tiempo, Aeoi rmogur. de burla, Mbae a : Mbae apir : Mbae angau : Mbae e. del cielo, Mba Tbape guara. de mucho precio, HepT tubichbae : Tandetey hep : Tubleh hep : Myry ey hep : Hep mrngat etbae. de poco precio, Hepi myry : Hepcat yinbae : s da hepragu ye. desechada, Yyagura : Heit prra : Mbae ai. deste mundo, Mbae cob pegura: Co bp : Co bp pa. famosa, Mbae herqundet : Herqunga tbae mbae. grande, Mbae tubieha : O mba: Otetemba : Mba guac. hermosa, Mbae porng : Catupri : Angatra. intil, Mbae man. linda ala vista, Mbae beebag porng : Catupri guechca : Mbaecaca. llama, Ypecat mala, Mbae aba : Mbara : Mbaepoch. pequea, Mbae myr: Tyt: Qur: Tai : Tar. propia, Chemba te. que est al lado, Ibrieliura: Ibri begura, v. Ambii. terrible, espantable, Mba poromondi : Mbae qulliiy habete : Mbae yj-baet. vil, ba.va, Mbae ayb : Mbae mane.
T

COST
Mndaret : Mndarete cat : MSndacerai ai : Mndar yeporbae. Coscorrones, acmbotg. Cosecha, Temblar. grande, Het eherembiar. Coser, Ambobibi (bo). bordando, Ambobibi yqutibo. largo, Abecybo (mo). menudo, Ambobb pii. Cosido menudo, Mbobibipii pirra. Coso, Ibemb: Toromngpe. hazer, Abenbi bo. Cosquillas, Poquir (po). 3. sentir, Chepoquir. Cosquilloso, Poropoqury e. Costa de mar, Para embei rur.
Costado de persona, y cosas, Ique. lado de cosas, Po p.

Costal, Piiur : A mbarir.


Costamos mucho Dios, de algo, Nndere [j Mbae rep :

guay Tupa vp.


Costa, valor

Hep. Costar mucho, Hep guac :Hep ct.


Costear, hazer la costa, Ahepib'e

abe repbe lia bangura. Costilla, Narcang.


Costosaeosa detrabajo, Hacpegura. cosa, (que costa mucho, Hcpgua

911 bae : O teeat bep : Nandete hep.


Ape cu. del nio, Apirp.

Costra,

de la mollera

sama, Cur p r : Apecu. hazerse, Oembocur apere : O'mbocuri apecu.


Costumbre, ley, estado de vida, Teco:

de varias

colores,

Mbae p a r a :

Yquati pa r : Yo para. Cosas diversas, Mbae tetyro: Tetyrua.


Cosario, ladrn,

Tequaba : Abe : v. gueqimo, en


t e c o , fe 4. h. 6'. t. 17. Costumbre, regla de muger, Tugui

1C9

Aba; mindacat ;' :

170

CEES

CRUX

Myey : Ibpe ayc : Cherequaba. Crespo, como negro, Abaperer. Orereeo pochi : Tccpo chi : Cresta, Apychi. Chequi . j de gallina, Urugua cu apychi. Costumbre, rega de muger (La pri- Criador, Poro mongra. mera vezJ Nemnci. alimentador, Mngaru hra : Mon diferente, v. Teco apl, en Teco ga qua para. Criados de casa, Boya: Temyngua. Costura, Mboblbl cague.
, junta del cseo de la cabega Criar, alimentar, Amongqua.

Aciiga ya p y potabba. Costurero, A mboblbcra. Cota de malla, Qua repoti apyapy : Yta enib apyapy . Coxear, Cheparr : Cheate. con un taln, Che pita . Co.ro, Par : Yparlbac : Yateebae.
C ante K .

de nada, Mbaeey magui aporo moa. ganado, Ahbae mo a moa : Amboet mymbba.
Criarse Criatura, el nio, planta, criada cosa, Ocaqua "imo nm-

Crecer, Acqua: Aeyrl (mo m): Ytubicli. el rio, Oeyrml : Oembo ubiclil : Tinybl : Gumbecul oy noi : Tubicbal: I ou ruc:Iriguac. el rio algo, TI yuqulry. la enfermedad, Oeyrn o cheracl : Ocaqua (pa). , recayendo, Chereroyeyebl cheracl : Oeyrmo (m). los arboles, Ormb Ibuc.

blrra. Criatura, nio, Mytang : Pi tang. Criba, Mbogua h pocnga.


hazer estocadas, Amombup

mbup ycutca. Crisneja, Pembl. Pe. 12. hazer, Ape : Ambopop (bo) : Amo pembl. Crisol, Quarepoti momem beg liaba. Cristal, Ytaber : Ytatber. Christiano, Christiano, Christo relie guara : Ybaptiza pir. Crucificado, brayoay reli ymo en la tierra que fue cultiynimblra : Y'cu tupir. vada, Oiiembol checo cu. Crucificar, Amo curuc reh : Amvicios, Teco ai oembo ubich: boy : Aycut Ibrayac reli. Ocaqua teemr.

virtudes, Ocaqua teco maran- Cruda cosa, Yplr. PI. 12. medio asada, Oylbata : Oylgat : Chere c mrngatuci. Crecida virtud, Tubich teemran- : ba : Oylata : Mbaepirtylgu. gat : Teco marangat ca. Crueldad, Mbae abaet. Creciente, avenida de rio, Irra : TiCruel hazerse, Afembo abaet. guac. hombre, A b a Yyabaet. Credito, Herobi, v. Robi. Cruxir, Tererg. Creer, Arobi (bo), Crespo, A b a pich : A b a pichS- la puerta, Oque o. las tripas, TI opu rur. cliT.
171 ; los dedos, 172 Qu

CUEL
Cruxir

CUER
Cuello, garganta, Ay : Ayra. de garganta, el principio, y pegn

rereg.

los dientes,

Hai tarar : Te-

Cruzero

de cosas, Ayrupl. huessos, Cang opurr. Cruz, Curuc : Ibiray ac. largo, Ayuguira : Aybue. Cruzar, Ahca (pa): Am p o t (mo). Cuencas de los ojos, Te<;a picang :
de estrellas, Yac t a t a curuc.

Teyaup : Toca qu.


Cuentas, Poi : Mbi. Cuenta bendita, Mboi lio bacapi. , numero, JIbae pap. dar del gasto, Che yyarocagu

C ante V.

Cuba, Ibrae guac: Ibr iaguac. Cuentas dar, pedir, tomar, v. Yerure.
Cubierta cosa, Yylioipira : Yyaco techo, Ogac yaba, v.
pertenecientes. Ibiran'myr.

ybae.
de casa, Cubilete,
og. n. 3. y cosas

aipap yyarup : Cherembi yrecue ai]iap yyarup.


Cuento de langa, Mymbucu ropt. historia, Marndc qugue. Cuerda, Ca' : Tucumbo : Cama.

Cambucbi myr.

Cubo para sacar agua,

Cubrir, Ayaho (bo). arropando, ATii b'yy hoybo. con udos, torcida no parejo. con tierra, Ayat (bo). Tucumb ypogu gua.
, esconder

Ayopa (ca).
fuego con ceniga,

poniendo

se

delante,

tat tanimbu pip.


Cubrirse
tacara

Ayat : Aya ho-

de arco, Guirapac.. hamaca, Tupaya. Cuerdamente, Araquaah pe : Jlbaerc

de polvo,

Aembo apatub.
Ayeobho:

nmle lipe.
Cuerda que rebuelven por clareo enla guerra, en el braco Poapiquiy.

Ayeoba m (m).
Cuchara, Yt'. 6 espalada de hazer mazamorra,

de verguenga,

nervios, Tavi. Cuerdo, Yyaraquabao : Mbae reIbrap be. nnde liara. Cuchillada, Apichab : Yyapicb- hazerse, Aembo araqua : Ae-

inmbae ennde. hagura. dar, Aypicli (bo) : Ayapin bo- que tiene juyzio temprano, qua ecajiibae. gu.
Cuchillo, Quic. agudo, Qfic aqu ob.

Yyara-

boto, Quic aym biqu ater.


Ciidida,
Cudiciada

mm])otabba.
cosa, Ypotari ])i.

Cuera coleto, Mbaepi aobaci. Cuerno con bueltas, Hat fiema. de vaca, Mbaca rat. Cuero, Mbaepi : Pi. adobar, Mbaepi Ampyta : Amo-

Cudiciador,

Mmmbotac : I'oropo-

Aemombot (bo) : Ayjio- de la cabega, Api. pelar, Amboacui mbaepi. tara. en buena y mala parte, Aporopot. saltado, Piriti. Cuello abierto, Aob ayu apieba. sobado, Mbaepi ymombpi : devestido, Aoyuru p : Aayurupi. Mbaepi ym mbr. Cudiciar,

taric.

atyro.

173

174

GULP

CUA

Cuero sobar, Ammb mbaepi : A-

mo mbaepi.

gaipa amboy hece hupi guara : aymundar e : Hae oyp guiybo.


Culpar falsamente, Aymun da te :

Cuerpo humano. Tet : Abavet. muerto, Tengura. , sugeto de la cosa, Apa. Cuervo ele agua, Mbigu. Cuervo, Urub.

Hae angapa oyap haete : Abenoite : Amboyatei angaipaba bec : Ndabupi rgiai ah'n: Ymra haete' : Amboyequ tey.
de casa, Oga

Cultivar, v. Labrar. Cuesta- abarro, Ibi rogum b ey. arriba, Ambap cot: Ibi rogum- Cumbre de caballete

b cot.

pira.

. repecho, Atr : lio gumbl. Cueva. Qura. en peasco, Ytaqura : Ytaga. Cugdados, ngarequba : Pl et : Ca et : T e c a et : Acacg. Cuidado tener con pena, Chengat

Caap trq. itayoa.

monte.

Ca Ibate : Caabaplra :

Cumbrera gruessa, Ogaprt. pequea sobre la grande, Ogapr Cumplidamente, Ayo, n. 1. Cumplido deseo, 'I'emymbotra avo-

(bo) : Che ac 9ag (mo).

Cuidar de alijo. Afianzare c (becc). Cumplimiento de la cosa, Ay. 1. Cumplir, Amboay (bo). mucho ron solicitud, Cherecpoe de palabra, .\v poep e'ngatu-

car.

poe hec guingarecbo : Aiangarec bec alba car.

pp : emboay arecychu p.

poco, Angarec a : Myr. Cuidados tengo muchos, Chereca et. tra. Cuidadosamente, Teca enndpe : Cumplirse

Ja palabra,Amhony chee'ngu. su- desseo, Amboayecheremymboel placo, Obbe a r a : Yya-

ngarec ratuhpe : Cheapeabl- y a r a yquabee mb. catu li])c. Cundir mancha, Oembo obaguac Cuidadoso, ngarec eat c : ypiar : Of'm aci : Oembo ubingarec eatuh ra. ch. aliubr : Clieamyr.

de mi, Cheamy'n : Chcpori- Cua de hender, Iblr y. hierro, Y. piedra antigua, Ytayl ara mbit. Cuitado para poco, A b a mane : A b a ('uada, muger del hermano (dize ayb : A b a poriahub. la India), Uque : Cbeuque. Cuyo aria de ser? A b a mbae airo, de hermano, primo hermano png ? A b a mbae am pa. es? A b a mbae panga? Abpe menor (dize el varn), Cherlbl tatl : Cuitado

yyra.

Cherbl ra ti : CherI quel tatl, si es

fuere

aro ue : To pi mbo.

embie por el, Yvr toyp-

m'n. Culpado, Hupi reli benoymblra : dize. la muger al hermano de szt Hup mnda pira : Mrrerequra : marido, Cliemendlb, al mayor, Cbeniondique. Ymrbae.
Culpar otro, Hae oyapo hae : Anmarido

Culebra, Mbo. Culpa, Angaip : Mar.

del menor al mayor. Cuado del varn marido mana Cdize el varn),

de su herChereyndI

de s't hermana.

175

170

OAU menor, prima, Chcqu p me, de Qarc,amora

CELA
rbol, Yiqueri.

la mayor,

Cheriqueme.

Cuados (hombre y muger) Tobay. Cura de Parroquia de Espaoles, Ca-

ray pay.

Indios, A b a pa : Pabu pegura. [requra. Curador de menor, Tirey reli anga Curar, Aypohano (ng).
Curiosamente

pe ayap : Ayap catupri et : Ycande ayap (bo). Curiosidad, Caracat. : Cande. Curioso, Abacaracat. Curtidor, Mbaepi moStyrhra : Curupalpe mbaepi ongara. Curtir cuero, Amotyro mbaepi : Amoy mbaepi curupa pip.
f ante A.

hazer, Cliecaraeat h-

fruta, Yqueri. Qargaparrilla, Yapeyi. Carcillos, Xmbichi : Narobipai: mbpipl : Mamb porng. Cfargo, Pembl : Taqua pembi. Carpas, A rembei ri : Aoli. tener la ropa, Oembo laii: Aoyli.

0 ante E.

Cabullida,
Qabullir

Yapacay Ip : N'pymi.
hazer, Amboapaeaylpc :
e

Cebada. Abat myr mbucu. Cebadilla, Capi ayi. Cebado animal, Hcbae ymong rpira. Cebar, Amonglr : Ayopo y monglrbo. el pescado, Paraqucpi que : Ambobn pira. lampara, etc., Aytlqu andl pip.
Cebarse, yrse tras lo que come, Hebl

Amepimi (mo). [Ip Cabullirse, A'pym : Aya pacav Qaherir, Cherobape mar cherembiap cu hey tigi : Mrchetec ohequii ehbe, v. Dar en rostro.
(Jambo, junto de rodillas, Heny pyAyaplplipe :

n'pa.
(jampucar

[Amboapaeay Ipe.
en el agua,

C amarro, Mbaepi . CJancadilla dar, Ayeupib : N'g. (Jancajoso, Abapitaguac -Ypbngbae.


Qancudo

ehbe tembi : Hebl heblg ehbe. Cebo, Potaba. Cebolla, Q'cboi t : Cebo. Cebollino, Qeboi qu tlba. Cebn, Tayafu qulr. Cedaeo redondo, Irpe : Mbae mongu h a b a : Quirih. Cedro, Y gir. Cedida, Quatia myr. Cegajoso, Capyra : Ycab eabba.
r

(janglotear, Amboeoco (eof) : Ambocotcot : Ambocana yana. Capatear baylando, Ayeroqui guiye pl petca : Ayplbondl. Capatero, C'apat apollara. (Japato, Capat. [bi rub. CJaraguelles, Ublr : Tumbl : Te-

mosquito,

et-y.

Cogar,perder la vista. Che reci cay: Ma mei : Ma chereca pcoi. Cegarse con aficin, Chere caca haihpa : Hah nachembo araqua bi. Ceguedad, Tecquaph : Tecpi coey : T e c a cay h a b a : Maeey. Cejas, Tibit. Q'araguelles ponerse, Cherumbl Cejijunto, Abtbit yepot : Tibit amond : Ublramnd (pa) :Ayee- yecbae. birb'. Celada, capacete, Acnga bata. (Jarcal, luqucrtiba. de enemigos, Cot. 2. 177 17S

Cegar los ojos con tierra, Aheca t (bo). hazer ciego otro, Amboeca qup.

CENT Celada hazer, Acotiru : Ng (mo).


Celar, encubrir, Am (m) : Ayo-

CERO
Centro (generalmente), Ceida cosa de madera, Mbit. etc., Ayquai

pi (ca): Ayco ac (bo) (pa). Celebro, sessos, AcangapI t.


Celemn, almud, y medidas, Mbaeayi

Araquai.

Ceidor,

rfiangamy r. Celestial cosa, Mba bpe guara : Ibag ignara. Celogia, Yb'ce. Celosa canoa. Igra agu agu : Oyero robie : Xipt: Oyere ver.
Cementar, poner cimiento, Ayipimi

cberga : Ahapomoy cherga. Cementerio, Tip'g rocra : Teongu tymbatipe. Cemita, C h i p : Tipa. Cena, Pvt car. Cenador, Pyt ear hap. Cenar, Acara pytnm : Caaru acar. AimCenagal, Tuyu : Tuy apa curg. hazer para defenderse, Cenceo, delgado, Aba ypuc : Yiica m bir pip : Ibira pembi reli puc po : H e t e pucu poibae : He- ay pi : Ae'mo iembiah. mucho, Aguy ete : Coi ete : teb etci'. Cenceo hazerse, Aembo! pucupoi. Guyr. n. 3. , cercado, Ibcmbi : Ape n. o. : Ceir, Tan y mb. Guambi p. Pe n. l'. gue se cria en las brasas. T //. 3.

mombcba. , faja ancha, Mucura pop. Ceir otro, Aycu qu (bo): Aycui mama. Ng : Aycu mmbl (ca). Ceirse, Ayecu qu : Ay cu mam! : Ayecu, moni b : Ayumbl mmbl: Ayeimbpi. Cepillo, Ibr pndda. de los Indios, Caracol : Ytt. Cera, Yrait. Cera del oydo, Apc quri ga. labrada, Yrait tata end ramo apop. [Coime. Cerca, Agu : Coi' : Co etey : P. 8. de pared, IbgSmbp. est, Coi hecb'ny : Aguyme hecony : Coetei liecony.

cinto,

C quhba : C

Cercano estar ala muerte, 'Veo roba bolverse, Ae'mo tanymb. pme cheriny : Haime cheru : Atdeniciento color, Apatuh : Tub : mano caca : Amano bib. Habe : Apaty : Apatyng. pariente, Ananibet. con ceniza, Ytu bbae : O'mbo- vezino, algo apartado, Amndatubbae : Yyapatubbae. bgur. Cenogiles, T a p a c u r . conjunto, Anibiyg ignara. Censor, Teco abqu har : Ter Cercar, atajar, Ahoquecy (m). qundari poc cara. la chcara, Aiape cog. Censura, Teco abqu: Te cri poeog. todo t la redonda. Ati tm) : Censurar, Ayabqui liee : Ahec ASma (mo) : Ayinam Xga : Aa pe (m). abqu : Apoc herqundar. Centella, T a t a rabii. Cercarse assimismo, Ayepi (ca) :

Centellear, Tata habiybi y. los ojos, Hend clicrec.


Centinetla Centro hazer en guerra, Amana

A at (m).
Cerco, Ama. ~.

(na) : Amaena (nga).


de la tierra, Ibiapit.

del exercito, Oypbo guarynmama. Sol, Luna, etc., Amnda.


ISO

179

CERR
Cerco de i-amas. Ca ic. Cerrarse

CIEN
el camino, Oyog p.

en redondo, ama : Xtyhba. Cercenada cosa, Ymbohe tapiia : YyapTrac pira. Cercenadura, Yyaprac apaguera : Ymljohet ha gera. Cercenar, AUet : Ayapira ca. como Hostia, Ahob lma : Ahet (bo) : Ahet liob ama. Cernada, Tanimb rfiungu. Cerner. Amengua : Ambo gu (pa) (bo). ' 7a parra. Ub pot ocu. Cerncalo, (inri quir. Certero, Abaqu cati. Certidumbre, Hupicatiih ba : Quaa
catu HABA.

encerrndose, A'oqu'nd: A'mbiog. la herida, YyrubI ehea. Cerrero animal, Hecat : Caite : Hecaet.
Cerro de las espaldas, Atu cupe pl

yce cng. monte, Ibltlra. Csped de tierra, Ib aquy tiruc. Cesto, Ayac. de harina. Hu ayac : Hu rr.
en que se exprime la mandioca,

Tcpit. muy ralo, Urueur.


para pescado, pjaros, Yeque.

Certificacin, Hupibae mmbeguba: Hupgii mboayeteh. Certificado estoy. Eboco: Hupi guara cbbe : Ayquaa cat. Certificar, Ayeteba : Amboayet : HuprSm liec nimbe : Amboayet : Huprmo liec mombe : Amboayet : Hup! cboeo guiybo. Cervigillo, Ayurupi : Atu. de animal, Piehi. Cerda, Atu,
Cerradura

Cessar, Apo (bo) : Apg (ca) : Oi (a) : Po (bo).


el brotar los arboles. Hoquipg :

Xda hoqiibe. de llorar, Apo (bo).


de mamar el nio, Opo (bo) :

Ocambpo. la colera, Clieapr li : Chearb 'moyr gui : Che cheyro (up). las aguas. Oqupo (bo): Oqupg (ca).
, estar sossegado el enfermo, y-

tipba.
Cerrar, piedra

quaab : Yypirib tacib. de carca, Carmegu mbo- Cetro de.ley, Mburubich popegu : Popccu.
los enemigos, Ooe0 AUTE ! lodo, Aya petg (ca).

acometer

pe (m) (n) : Ooyrro (in),

con aldaba. Aypoti mo. . perdido de colera, Cheaco liare, Ambot (pa). de golpe, Aoquen dyeacei : che moyro : Xa che mbo ara quaabi clie 'moyr : Cheocete Aoquend re capia. cbeeinoyr. el camino. Ayoogp. guiar, Aipoc beca yinbac. la puerta,, Aoquen d (pa).
Cerrarle la puerta, Aboquend. Cerrar los ojos, AcapmT (mo). . Iiaziendo que duerme, Aca hazerse Jingiendo,

Ciego estar, Cherera qup : Choroca eyine aic : Xachcrecai : Xamae et : Cherce cay guitpa.

Amboccii ca-

plmariga : Aque raub. 181

y angai : Xa 'mbo cca aubi. Cielo, Ibag. Cinagas, Tuy rap rap. 1S2

CIUD Cieno, Tuyun : Tpl ai : Tip t!.


Ciento pies, alacrn que pica, Y-

CHIC
C'ogolrar la canoa, Ofp my igra.

peuca. que no pica, Amlui. Ciertamente, Ayctccat : A'yngatu. Te, n. 4. a, n. 2 : anga. 3e, n. 1. Ni, n. .-Nia. PI. n. J0 ;ac: Ka. Cierto en rentad, Te naco. es que viene, Ayete tri. (que, cote. tu, Aypac nde. Ciervo con cuernos, Guacu at : Haty liemblbae. , venado, Guac. Cigarra, quy ra. Cimarrn, Caybra : Caymbic : Ybabic. Cimiento, Hap : Iplcu. Cinco, Y rund liae nyrii. Cinta, Mucura : Momhle ba. de amores, Agua c pop. calgones, Caco fama : Cayo apytybba.

5 ane U.
(jumo, TI. 8. Currado?', Mbaep moatyro liara :

Mbae p raplpe Ibrogcra. Quitar, Amatyro mbaep : Ambaep raplpe Ibirog. Qurrapas, Hu 2. Curro?!, Mbaep piyur. C aiie fl.
Chcara, Cog. 2. Chamuscado, Hapegiplra : Habere-

pira. Chamuscar. Ahapeg (ca) : Ahabere (bo). Chamusquina, Hajieca gue : Habere bagu. el olor, Piche : Haber bagu. quitar. Ahub (bo). Chaparral, Canibari I. Chapetn, Oicoramobae : Ypl hbae: Yramongu. Chapines, Cuiapl endabu c : Cu.ipiit. Chapitel, Aplteraqu. Chapodado. HacngapI acia pira. Chapodar, Abacangap rac (pa) : Cinto, cingulo, Cuqu liaba. Ahacngaci. i 'ntura, Cu : Qua. Charamusca, 1 cacng : Ic, 2. cencea, Cu atu ri'. quebrar, Alca c. Circulo, Ama. 2. Charlar, Oroco (bo) : Afie mbl del Sol, Quaraci amanda. (bo). hazer, Abai ymna. Charlas las aves, Oyo gui ra : Oio rayado, Ha imandba. Circuncidar, r. Ambop Y Api. 3 in mongo (bo). Los patos, Oy alpeg. Charlar el charlatn, Orno eranfine. gat ab _oyur. Circunstancia, v. H. n. 5. . Charlatn, Nembl: Nengic: OyuCirujano, Morpolanngra. Ciruga oficio, Moro polianongba. | r morndra. Chibato, Cabar cuimba teb : HaCisne are. Guiraty etgua <p. piiao plrra. Cisterna, Iqura : I noong ba. cosa. Citar, llamar ante el juez, Ahenoi Chica cosa, v. j-equea capitn robaque : Ibraya ruy ro- Chico de cuerpo, Hctmyribae : Abmyribae. baqu. Chico hazer de grande, Amomyri'. Ciudad, Taba. Chicoria, Caap. Ciudadano, TabTg u ra. 134 183
1

DADO Chicha, Abat cguy. mascada, Cguy ndu. ILO.ZCV, Abat cguy ayap : Aabai cguy up. Chicharra, quyra. Chiflar, Atbunee. Chifle, 'mbepl: Tbuee. Chuca, rbol conocido, Hubata : Mboi tyriy ca. Chillar anima/, Hebao hace : Heba o! '. Chimenea, Tatat cnbba : Tatatquara. Chinche, Tambo yu. Chiquito, Quichri : SliiTi' : Quiryi. Chismes, Temo e. Chismoso, Abaemo' : Temo yra.
Dado

DAA
beber, Cauce : Ca guy uc :

Caguy guaceDaga, Mbopi. Dama. Cua porng : Angatur: Cumbocac.


Dame gusto en esto, Clic mboay

ang coreli : Cherapi angaep : Che mbo or C]i ngtiae ap bo : Che moru ang ep.
la. muerte esto, Che raruc : Che-

robe (c) : Chcmboed h cbae : Chereo bcengmo (c) : Teliamo ehbcc.


rida esto, hazeme provecho,

Chemboec aguiye (co) : Chcmboe colie catii nic : Cierec aguiye mengmo c bae : Cherec aguiye mengra c. Cli ispa s, Ta t rab y. Danca, Yeroqui. Chispear. Otit : Otir. Chistar, Chen jnr : Anee pur: Dangantes, Yeroquihra : YeroquiTigque : Tigquc ndaei. no chiste. bae. Mrnich tigquc <die ni guit'n. Daugar, Ayroqui (abo)(bo). amontonados, Oroyeroqui oapyestoy sin chistar quedito. tam. Chiste, gracia, Megfi : Arua. Chocarrero, A b a rnegu : A b a arua. Da.nca.r assidos de las manos, Oroy , burln, Poromboyarue: Ymega pojiic oroy roqnbo : Oroy roqui bae. yop yop plclca. Choca, Tap!. Daugar en corro, O mndpe Orocroqiu. |lla. de chcara. Caplba : Amfind. Daada cosa, Hi : Yne : Apoclii : Clioquegne/a d.e la rodilla, Peara. Daador. Poi-omlioay hra : Poro del braco, Tenybng pii'y. mniboclu hra. Chorrear, Otrr. Daar la salud, Aliarli :Cherru C/iOrro, Torero. eboco : Cberru ayp. Chueca donde juega, el anca, Tmb otro en costumbres, Amoancng : Tcniguprng. gaip (lio) : Ammbochi (jia) : AmChupado, Yptcpra. lioa (pa) : Ambo eco ru (bo). Chnjiar, Ayplt (bo). , hazer carne, Amui : Ambo ha : el hee/a'zero, Aycib (na). Amon. Chusma, Quyryngu e!. chi (pa) : Aemboa (pa) : AemoDadivoso, Ypoacat : Ypoi cat- ngaip (bo) : Amboar che rec. bae : Hacatey y mbae : Mba meen- trigo, Abat ytyn gu : Oe tyngarete : Ypotby mba : Yibapy gua aba t : Ombo ]>et abat : rynibet. Ypet abat. Dado algo con demasa, Ce. 4. Daarse vino, Oemboa eguy. 185 IS
I ) a n t e A.

Daarse

en costumbres,

Aemombo

PAR

DAR

Daina persona, Poch : Mar mbo- Dar bien por bien, Chema rngat. chbe ymrn gatubae up:Aipoetac : Porommboch. pT : Clierobai cburingatbae up : Daa, Mar. 2. Chbe ymrn gat yabebe. che Daosa cosa, contraria, Hru. chema rngat ychup : Hecoy Dar, Amee : Nga : Ayopo ( r a ) . chbe, cherec ychup ab. abasto, Ayaoc ymee ng : Apo- bien por mal, Chema rngat. lo aoc mee. chbe ypochbae up : Arec eat beber agua, Ainbo (guabo). ebem mar har : Arec eat chebrindando, Aheyi (na). rerec ai har. rio, Amonga (guibo). bofetada, Ayatibeteg (ca). conocer, Ayqube (ng). buen consejo, Ambotec qua acotando, Aquar (bo) : Ambopig eat : Amboa raqua eat : Heco(ea). rngatii ayquabe yebup. entender, Ayquaabu (e) (lio),
liazer algo, Ayapoue (bo) : cabezadas la canoa,

Oycait y t

Amee yyap vea (bo) : Amee yyap gra. caro, Hep guac reli amee : bgu ( n a ) . alaridos, Acapuca (ta) : Cherce Ambo epguac ym'eng : Hepguac aben. (mo) coces, Apbo (bec) (bo). albricias, v. albricias pedir. al cuerpo el sustento iieeessario, consejo, Amboec qua : Hecor Ybte acar : Ammytuegui o ayquab'e yebup : Amee becoram. riibo : Chercctb ya o lia. cugdado, cargo, Amngarec. diablo, Aaquai ychup. de buena gana, Amee ang : Che fiado, r. al fiado dar. rorpi'qie amee : Cbepaguib amee: travs, Oepiey mb mbae Amngatu ot. liabetei moeaym : Oytubirog de codo, Oherenybangpp auete yinbaepab efef oiebo. t ASpecarai. animo, g brio, Amo my ata (mb) : Amboocii (bo) : Amopiata (mo) : comer. Amngar. Abo : AyoAniniliur (abo) : Amboqurey po! (ta). (mb). einbiando, Ahembiu mond: bilantez, Amboy ero biar te : Aroqua uc hemliirm. Ainboyerobi : Amboqu. - muchos potajes, Yup eta ariso, Ammrand (pa): Aiqua et amee : Amboyoupagu ete tembi ypota. buc (lio). . sirviendo la mesa, Ahcm bagbenes. Cheapagu pagu (bo) : Ayer yero (pa) : Cheapip (mo): bii eroqu (bo)(pa). A mb pympym. mamar, Amcmb (Abo) (bo). mala gana, Amee a : Cliercm barato al juego, Cheremymboaguiye cu amo. am te. mboa cipe amee : Hacpe amee : por poco precio, Ilep myr Kachcpia guib amee. reli amee : Nda bepraguT ye/ reli mano, Apo (ychu gu!) : Ahoya : Aypoey. amee. 187 188

DAR
Dar de mano en mano. Oypo y-

PAR
Dar escusas para no hazer algo, iSIda-

guyei : Ae mnge. ppc amee : Ovo up ame. mas, Amboyoapp : Amlioyo estocada, Aycutug (ca). favor, Aipltybo (mo). oc ymeenga. fin gastando, Ayaroge te (bo) : palos, Aapirupa: Aqu aqua- Amomba betc (bo). ri hec ibr pip. , rematar obra, Aya pl mmb : pechos, Chepoti reli airaro. Amboaguly : Obah cherembiajio si como el cuero, Oycpoequi : ha pipe : AmboapI cherembiapo. Oyepipir r. gana de dormir, Amboopehli (bo). su mano, Ame obc poagui. balde. Amenge : Amee tey golpe debaxo del ojo, Alieca guifo (o) (ca). (bo). diente con diente, Che rembe taen la boca, Ahembec. ta : Cheri tarar : Terer. del estomago, Aypi doblado, Amee y : Amboyoapi ac (bo) (pa). ymeenga : Yilabebe amboyapi : cabega, A'cnihotag (bo). Ycu roc amee : Yy mangu roc el cuerpo, Ambolgap (bo). ame. empellones, Amo alia aa : Ayti- golpes, Ayapec. Pa. 3. gracias, Aypoep f'e pip. api api. eat : Ndayabl a quiri : Hupcat ap : Ambo or : Aboba ychuar : Amboay : Amo r hemymbob o a mar'che. enfado, Aporombogucrai (ta) : tra. Aporomra (na). oeicada, Auatynga (bo). el punto al guisado, Amboty'aro inquietud, Amo'ra (na) : Amotembi : Ambo aihcatu y u p : Ay- ngec (bo). ean dea yupira apbo. la/idos el coragon, Chepla ti t : el retorno de obra, Ai poepl : AOny ny chepi : Ototochep. hcpl : Aheplbe. pulso, Cheray onyny (mo). el retorno de palabra, Aypoep la cabega, Che aeng nyny : eepip. Otlt che cng. en lo guc antes no se acordara, licencia y otorgar, En' hae : Tayerac : Ta yco cat raet. enojo, Ammoyro (mo) : Amoy- Tereh haendbe, ea vete. Ce 2. leccin el maestro, Am bo (bo) : ro : Amagutmoy (bo). AmSembo. en rostro con algo, Acerobape rac ep acerec haguepip : Ac lugar para passar, Ay ngatyqumty rec ebocoi acerec cu pa guama : Ayyli : Aype. , hazer lugar otro, Amboguamboyh : Ace rec emi hagueri pl : Hend guama amee. rac oniboyeh acerobpete. su mano, Yppo ame.Mga. 1. mal consejo, Amboe pochl (bo) : Aniboec qua pochl : Aemon escusas de faltas, Ayo pa ehedea. rec pochl: Amoyngati : Ayaho : por bien, Aypoep ay ehbe Ain boh a cherec avenera. 189 190
en el blanco, chiste, Ndayabi- gusto alguno, Ahcmymbotra

DAR ymarngatbaeup: Chepochi chbe ymrngtubae up. Dar mal por mal, Chepochi chbe ypochbae up : Ahobaichuar hecoybe a chbe : Chere c au ychup chbe hecybe be a : Chbe ymrabac u p : Cbeah chemSra. mano poder, Yppe ahey eyap cherera p p gui yabo : Ayap uc ychup.
matraca, Y. dar vaya.

DATI Dar puntilla os, Aypyru pyr : Apiboi hc. puetes, Aytyng (bo). cuenta, Aiquaabuc : Ayquaabe : Aypap. quexa, Afemmbe ai. quexidos, Chepuahe ab'. razn, Amombe hup : Amonget ymmrandpa.
retortijones las tripas, Cheri opuAmboapip.

rur.
rienda al, cavallo,

menos, Amo myrybe yme (nga) : Amo atir: Aliobapi yra ymenga.
noticia de alguna cosa, Ammo-

c a b a y u up yyuruppi 9a : Amboru yyuruppi y'ma.


Darse a buena vida regalada, Ayee-

reco cat gui tecobo (bo): Chereh re copoi cutuar aycohu et, Cheret rereccatu hebi heb chbe. ocasin de su mismo mal, Ay vicios, Aiacheangaip tyro quae. reh : Ayeeoh ete angaipaba r. de bien, mal, Uc. del dao ageno, Ayqu buc bien lo sembrado, O'mangat (bo) : Amboyequ. m b a : Tymymbi omoangat. rnd (pa) : Amombe ychup: Aiquaabe. Nga.
palmadas papirote otro, Aypeteg (ca).

palmadas,

Ayepo peteg (ca).


en las orejas, Aynambi

golpe

en los pechos,

Chepoti

mbop. mucho una cosa, Ce. 4., Teb 2. pedrada, Ayapi (bo). por vencido, Cheaguie m a h a . pellizcos, Aypicha (m). Dar ser y vida, Amoingob : Am pena, Am angat (bo) : Amoin- b o e c o b . go teb (m) : Amboac (pa). su cuerpo a iodos la muger, Te pescozones, Ayalii peteg (ca') : tyroreh yngaipa : Oemoeuge Ayatu riipa (m). pbeup : Pabe angaip h a m o oye. por su justo precio, Hep ya cat reh amee : Namboy ablihe p ya tarea, Aha'hembiap rama. tormento, Aypoc (bo) : Aypiyuyme'ng. bit tngat. libre, el juez, Opo che liegui che marney rechca : Chemnd torniscones, Aypich poca. trancos, Ap ap : Aqin : (^0yep b raya ru c. medida, Hanga bapp amee: r o t u g hae gui h b o . un apretn en algo, AhepenReh aha ymenga. gat yyapbo : Hepe'm a y p o . posada, Ammliit (bo). poquito, Amee my r : Chepob presente, Amnge mba : Ayopoi e : Aroquauc mba ychup. j ymng:Chep emyariro ymenga. priessa, Amang : Ambopoyb : I Dtiles de la tierra, I b a p y t a : Y: rab. Amofiera : Ambo ponera. 192 1. 7 191

a i r r b : Ayepo ti n p a : Ayepoti mbo iap.

DEBA Dar vaya, Ayeur cura (pa) : Halr:


Gu gu. La muger dize, Hehei.

DEDO tu, bagupe amo nde begui ypochbbae ndo yehbi.

tubieb aguiye ye : Ytubieb prang. De ac, Quie g u i : Quybongui. buida, Anga. E 1. : Te apiru: acull, Amongot gul. Hobe : H'ra. n. 1. adonde eres? Mamo gura pende? cada, parte, Mamo nabo gui : Oyba cot gui. Mamo oe mb'bae pende ? gual, Petei te agu. ay un poco, Curitey : Curiuno, Ybo gu. catu po . camino passarpor tu casa, Gui alli ac, Pegu pe. agella misma manera, Aco : Abbo taqua nderga rup. co bngat. cada uno, uno, 6 dos, Ybogui aqui, Quie gui : Quieguib. petei' : Cotera meo. aqui adelante, Cori : Angir : dia, Ara bogura. Coryre : Cor. Declarar, Amboyeb (pa) : Aiquaa agu dos d/ias, Mcoi raryre. buc (bo). gui la tarde, angeaarmo b. lo escuro, Yyababae amboyeb : Amboyequa oyequaa ymlia. agui al dia del juyzio, quiegui Declinar el Sol de medio dia para ara caymbpe. alli. Quiegu euppe. abaxo, Qurac oguey (bo) : Oyero (pa) (bo) : Oye ey (ta) : 0 guantos dias irs, Mbob beya a cayo. ara rirpe erehne? De contado pagar, Cury me abeparo alli, Gund gubo. pibee : Hupib abepibee : Tbory para alli ando, Guen d guend re abepibee. gubo aye. Decender, Agueyi (pa). arriba cuesta laxo, Ibi ambap De cerca, Coi' agu : Agu gu!. cot gu. otras loa, iSlda bayo ri guar bec. Decente cosa, Mba aguiye. Dechado, Teiny anga. hazia alli, Cuicoti gui. Dedal, Muayr : Quyr. barriga, Gueapbo. De dia, y de noche, Aramo pytnaDebaxo del braco lleva.r, Cberenda mobpgu pe ara b : Chey bagupe Dedo de la mano, Q : P qi. araba. pulgar, Q guac. Altar, Tupa r'ndaguipe : Al- segundo, Q pobee ngba. tar guipe. de en medio, Mi mbi tpegura qambterra. Debajo del cielo no ay otro peor que 194 193
D ante E.

Debaxo de otra cosa. Mbae guiri. buelcos, Amboapayr (bo). ti, ISdeguIpe. bueltas, Ayre yr (pa) : Afecon con (mo) : Aecot cot : A- Debilidad, Jlagu,eza, Cang. andar, Cbecang guitecoti' cot (mo) :A a t a car'care (mo). Debilitado cbo : Cheapaiqu guitecbo: Cliea ueleos sin poder dormir, Ayerpagub : Cbeapay. yer guiquereym. De buen tamao, Tubieli be ra : Y-

DEHI

DEMA

Dedo del coracon, Qu myr ybiri De lado echarse, Aeno oiquebo : chura : M fi' rcndatlba: Q Oatibbiri a'o. Delante, TenSnd. my r mcindb. Delantero, que va delante, Tendo menique, Q myr. tra : Tenondcgura. del pi, Pyca : Myca.
sobre otro del pi, Pyca yo.

De donde bueno ? Mam gui ereyu hny. ang rae? vine, Amboipira gui donde eres? Mamo guara pen- cherr : Aji. de? Mamo fie moa bao pende ? Delegar, Amoyng chere eh bapp : Amoi chreeobi. donde quiera, Mamo tetyrogui. Delgada cosa, Apir, 2. Poy : Quy encima del Alfar, Alta rocgui. r : Mbop : Pepo ram. entre todos, Pabe pa gui. , V pequea, Yibatai'.
espaldas echarse, Oatucupbo

Delante, tiempo antes, Ym bob. De la otra parte estar, Amboipri

aic gui'nong. Defender. Aypicyro (m). . zlar, Cheraeatey (mo). Defenderse, Aepycyro (m). Defensa, Pycyr. Defensor, Pyoyro hra. De jhiera, Ocgui : Ca gui: Cgui.

Delgado

ppu. tabla, Nia namy : Y'a nmey : Pire ri : Ynaymba. /tilo, Ynymbpo.
Delgado, Deleytar

como calabago,

etc.,

Yya-

Yyibtngat.
otro, Ambo or (pa) :

y pequeo,

medianamente,

Ambohebi heb cat. , por de fuera del vaso, Yya- Deleytarse, Cheror (pa) : Aembopcot. or. Degenerar, A'mbote (bo). en ver, Cheror hechca : Heb heb cat Chbe hech ga. De golpe cerrar, Aoquen d yaDeleyte, Torlpba : Heb hebleat. eei : Hcca pi ao qu'nd. Deleytes menguados, Torlbacg. , de romana, Teca pa : Ya- De/eytosa cosa, Poromboor : Mbaece : Biar. or. venir algo, O ru c/ : H e t e De lexos, Mmbrl a g u i : Cu gui. tr : Otet t-uri. Delicada cosa, Apir, 2.
vienen los trabajos. Ooombo

orppe tecac ou ehbc : Obo apiru e : Cherec aqulre. b teco ac cheh : Ondurndur Delinquente, Yflangaipbae : Hec ci'ibo teco ac ac chehpa. mrabae. Cheangaip : Chemara. Degollado, Yacng pir : Yyi'r- Delinquir, Delito, Angaip : Mar', 2. b quytymbir : Yyaciog mndoDe madrugada, Coe mamo : Coegipire. rm. Degollar, Ayrb quyti (mo) . " Aya- De mala gana, Natey mbpe : Teci mndog (ea) : Aa eangog (ca). mymboacpe.
De hito en hito mira al Sol, AmaDe mala guisa mirar, Amae chereca

Delicado

de complexin,

Cherec

brqu quraci reb. 195

pop apern. 196

7*

DENE

DEPE

De mano en mano, Oyop yop gui: Dentellada al agre, Tambo t e : X e mbotte te. Oyop yoppe. De maana en maana, de dia en dar al agre, Aeaimbot e : A e dia, Ambo upagu ara hacpa: Amo aimbot teli. Dentera, Tai yehi. porSmbueura : Oyraoy ra t e . tener. CherSi yehi. Demandar enjuyzio, Ayrur ibira Dentro, Yppe : Ypip. yaruc robaque. del coracon te tengo, ChepiapiDe mas de ser mogo, eres bellaco, tpe oroguerec : Pip : Chepa. Nde ca nmbuy Yb : Nean- pora nd. , por dedentro labar, Aypihei (ta).. gaip abrano. Dentudo, de dientes largos, Hai n g u Dems desto, Hae ryreno : Coguib : c haimbuc. Cobae guib. Dentro por de dentro, Ypi pbo. te dar'estotro, Amboyo occo- Denuestos de palabra, M ra : Nenbae ymengane : Ayrmd cobae ga nga. ymeengue. De nuevo, Piahramo : Pa hubo. Demasiadamente, Nandcte bpe : Denunciacin, Poromombeguba :: Poro aoce catu hpe : Yyaoc ete Poroqua abucabba : Poromboyehu hpe. haba. Poroqua abuca hra ; Demasiado, Mndete!: He tteat : Denunciador, Porommbe guara : PoromboyeNandetey tecat : O ete. anduvo conmigo, Nandete oyc- huh ra.
Denunciar de otro, Amombe : Guchbe. abo : Amhoveh(pa) : Ayquaabuca en comer, Xandete acar : Acar mtete : Cheoc et acar : Acar de si mismo, AemSmbeu t ai ai. Amboyehu : Ayequabuca . media noche hasta la maana,

De

Pihay guib co'me.


De medio dia hasta la noche,

te. Acay de otro gr, Abe chemdndorguib pitme. vsperas, Caar rero mo ah : He ra pip ah : Aba rerapipe ah. bcpe. De passo, Quapap : Quapappe. para abaxo, Acay rre. passando, Gui qupa. mi mismo motivo, Che ae. parte dilo, Chererapipe tere. De paz vengo, Marney hpe ayu : Xa chemarn guitbo na maral X*e iOMf 'o,Af:Aanga : Tab : Taub. che rubba. Demudado, Hoba ybae : IToba Depender de otro estar su orden, tbae. Hemymhotrari ayc : YpoguipDemudarse, Cherobatymb : Cheroayc : Plemynibotarari tequra chcr bay. Yeengar ayc.
Denegrida cosa, Humta. [ata. Dependiente de otra cosa, continuada?

De otra parte, lugar, Mamo egui.. parte parte lo pass, Ohacabe-

Denegrido estar, H int. Yapich Mbaeye po tar : Yoapi api : Ypo mucho, Hndai : Yplchnda. t : Yopopici pici. 19S 197

DERA Depositar, Aonongat uc : Arec uc : Amee haro hagm. Depositario, Mbae rerequar : Mbae onongatu liara. Mbae oguenoh ra ha aromo. Deposito, Nngat ucah : Herec uc hague. De prender, Aembo (bo)._ presente, Ang : Curi : Ang bei.
prestado De pies nacer, Oplbo .

DERR De ragz sacar, Ahap mn dorog (ca): Aba poog (bo). saber algo, Aiquaa pacatu: Yyipguib aiqua.
Derecha cosa, Ib, n. 1. po ta. coger, Ay pocoh (po) :

mano, Pacatu.
De repente

ande rembi poni ao eoibl :Quapap oibipe yaicon : Natapiarigurm rga coibT. presto, Curyte : Ayb :Nem6royro.
punta De puro

vivimos

en esta

vida,

raye ray ah. hpe y ny haihu racipe y ny.


enojo lo di.ro, Nandetey fiamor io dixo, Oporoai lu

en punta

de rio, Irl aqi

Ahecapi. . de rondn. Biar : Teyapl : Y ahei : Yeace. me has cogido, Nde yagua reiqui ehbe. muri, Aguiye rambo omno : Omno recap : Oberabote yyeequii : Gueya bbo ymnbny. rodillas, Cherenypia eyi hpe : Cherenyp eyina : 'cuhpe : cngpe.
estar, ponerse, A'nepyaeyi

guytena : Aectguy tena.

gue cosa, materia

moyro hapebei : Omoyro ete ra- Derramar constilticidio, Chera i timo bei : Omoyro racipe ny. qu (bo). guando en guaiido, Amme : , desperdiciar, AmSmbuc : AyplAmombe : Amoamombe. ere (bo). panga? manera, forma ? Mar ete panga? Mrngup? modo? Mrningp ? Mb panga? Mrmipng? tamao ? Mar mipa? Mar nngpe ytubich? facciones, Mar ete pie hecbaga. nacin eres? Mba fcmo pende? parle ? Mrngoti gui?
? Mbae gui fuera

boba pipe note : Yiaperamo ayeair. intra vas, Ayeair yqua ra pip : Yybi me ayeair (mo) : Cua mmbira uppe ayeair. lo liquido, Aypiyer (bo) : Afiohe (na) (mo).
. tener pollucion durmiendo, Che-

del vaso natural,

Ayeair

rai p chequrmo : Ofiqui e : Cheque hpe. . no voluntaria-, Clierai puge : Cberai oembe. Religin eres f Aba re pe , la muger, Afemomnde? Mrngupe ndcreTi. buc e : Opug chememb : Che talle? Mar etepe he te? m'm bi p Chequrmo. ragz averiguar, YyipT guib am- , voluntaria, la muger, Ayboyeh (pa). pocog gui e memb pbo : Che rags contar algo, Yyipiguib amo membip : Amombu c ani5mbe:Gu (bo). chememb gui ye pocca. 09 200

DESA
Derramar,

DES A

da Dios, Aembo c nderebegui y abo : Iainibete ndeTupa ralhba r. roo : Coi Teo agu nderec gui con lagrimas, Aemboieup teca ybo : Xderecobe cene : Ercnianone. pp. Desalabar, Amcraquandai (bo) :. la nieve, RoTp oemboe. Am craquge mboi (bo) : HeriDerribada cosa, Heitgip ra : Heiqiindra am rangue. tpira. Desalentado,fioxo, Aquia : Ycangi. Derribar. Ayt (ca) : Aytapi fta) timido, Anga]iihT ey :YpTa pob (bo). cbae : Oririi teibae. edificio, Ambo Apacui (ta) : Aya- Desaliada cosa, descompuesta : paray ti (bo) (ca) : Amngui (ta) : Mbae yerecoa : Oquababae. At." Desaliado, Abyeree ai c. fruta, cogiendo con. la mano, Desalio de persona, Yre c aihAyTqui (abo) Aipo (bo). cosas, Quba. . meneando

tener pollution voluntaria Desacato, Poromboetey : Mboyeroel varn, Aye airo : Ambop che- biarey : Ymboa ye ey. ral : Ae mboy aip : Ayepirog Desaforrar, Ay potT guerog : Aafubandog. gui yeairomo. trastornando en otra cosa., Ahe- Desafiar, Ammboi (ta) : Amombur ab (bo). qub (ca) : Ayporg (ca). Desaficionarse, Chcacata po : Na trigo, etc., Aone (m) (na). die acatabei : Naeheabe. sembrando, Amo aci. Desagradante, Niarny chbe. Desagradar otro, Nacliearuny otro, Ahumb (bo). Derrengarse. Aeumb. ye (bo) : ychup. Cherumbi oye: Cherenangupcng Desagrado, Aruandabeyni. Desahuciado, Nda aguiye hecob : y. Te robaquey liecony : PyriteoDerretir con fuego, y sin el, Amboiypoc habe yliee : Hambete liec (bo) : Amo membeg (ca). cony : Co'tec agu liecony. Derretirse de regaln, Aemo mem- Deshaueiar al enfermo, Teo ppeebeg gui emocnumo. reic ha : P i r"i teo ypoc habey
r

en amor

ymu cuna. ba : Aba ngey m. Derrocar, Ayaparaiti (bo): Ayt (ca). Desamado, Hat hubi prey. Desabrida cosa, He yniba Ndahei : Desa manera, Haermo : To. Desamar, Ahahupo : Nda haihuApyndague rcu rami'. Desabrido de condicin. Abaprb. be : Nachc ae ha hubar.
me trae fulano,

el. rbol, Amngui Desalmado,

sin consciencia,

Angyin-

1116 nde eremundro. tener el gusto, Naohcyruhei. Desamorado, Poraihubey : Nadieporaihbi. Desabrir a alguno, Amborobae. Hcyripra : PoeyaDesacatar, Nmboetei: Xamboayei : Desamparado, ri'pT. Nmboye robiri. 202 201

baci che rerecbo.

Aheche mbo ro- Desa

manera

tu lo hurlaste,

Har-

DES A Desamparar, (bo).

DESC

Desapercebido coger, Abe c a p i a bo). Desbaratada Desarmarse el lago de najaros, Nh Desbaratado


obi.

turbar, Namboa raqua Ahey (bo) : Aypoey Desatinar, bi : Amboaraquaa cay : Amboatibatibag : Amboop. el pueblo despoblando, Avcac Desatinarse, Na emboaraquabi : (bo). A'mbo acay : Amboop. Desamparo, Poey : Hoya. Ambotipam bo : YmDesanimado, Hec eteeybae : Pa Desatrancar, botipba ambo (bo). ymba. Oy ya ymba : PaDesanudar, Aypquyty (ra) (pa): Desavenidos, yy ymba. Aip quytr. Desavenirse, Ndorepiay ybi. Desaparecerse, Acay biar (bo). hombre, Hec quba ba : Hec ai ai. Desbaratar batalla, Amboa mbi : Amayi guaryni'hra : Amboaguiyembi iniboapa. la Jiesta, Torlbaiigura amboa : Amo rngutori rngura. lo hecho, Amboa : Amonan" yyapopira. Desbardado, Tcndiba bey. Desbarrancarse, A Ibl iiiba g u i : Ibi amba apiragui a. Desbarrigado, A b a hlcp : Iblgu. ey : Iblgu yaeecbae : Cu pir. Desbastar madera, Apa Ibir : Amo anngog ibl ra : Aiarog : Apa ey otelbir : Ayarog Ibir. Desbocado cavallo, Caba yu yuru t : Yyuru pore robi rymbac : Yurutl. en hablar, Nmbli : Yur corg : Cu ai. Descabecar, Aengog (caj : Aliacn g mondog (ca).
cosa, Ymboaplra.

la trampa

de caga, Ypti obi.

Desarraygar, Abapo (boj : Amndorog (cai. Desarrapado, Aba aocororog: Aba apacui : Opibta : Yya bephep : Yya rnmbai: Yya caynging. Desarrollar, Aymrnr (pa) (bo) : Aymmrog (caj : Aymnia ndog (caj : Yin! bagu ayor. Desasossegada muger. Ol yrbae: Cua enilaby nibae : Oapleatuy mba : Gata teibae : Gucndpe oyngatymbae : Cua renda ndagu.
Desasossegada estar, Chen gata gui-

tecbo : Che era era guitccbo : Che ngoe gui tecbo.


Desasosscgarse con cuydados. Che-

rnonec cliereca ef : Chcngat : Chcrecanen. Desasossegado, Alia ngec : era : Augat. Desasossiego, Angat h a b a : Nrn- Descaecer de Jlacn, Che apaiqui : Cheengl : Che cng cheraci. dba : Tooennd ba. de vejez, Chea pay : Desatar, Ayr (pa) : Ayen dg Descaecido, Pitub : Cngi. (ea) : Aycar (pa). sin fucrgas, r. Debilitado andar. Desatinado, Yyraqna ca y. Descaecimiento, Cangi : Apay : , juera de camino. Hopa. , andar ansioso, Cheaperer gui- Apaiqui. tccbo. j Descolgar, Ambo ycapat : Ahet estoy, Nache araquabi : Chea- I m IruequI. Yyapichbae : Y raquaa cay : Cheatiba tlbg ai Descalabrado, ai guitccbo : Cheropguyt'n. [ yapichapi, '203 201

DESC Descalabrar. Descalabrarete, Ayapich (bo). Oro apichycne.


Descoyuntar

DESC
tormentos, Aycng

Descaminado yr, Cberopa gui hba: I b a pa rupi aic. en razonamiento, Che'engo p : Acafy gui inga.
Descansada vida, Tecob al : Te-

cob pitue : Cberecobe pipe caneo ndipri : icnoondibi cberecobe pip : Ayeeob teepitue rob.
Descansado, Descansar sin cuydados, despus del trabajo. Angat Cbe

rerequarey : T e c a et rerequarey. a l b o : Apltu. Descanso, Ptu : PItue.

yepotaba poca. cortando, Ay cang yepot mondog : Aycang yepotaba acia : Aycngopltmondog. tirando, Amongara yraotanio : Aycngequli ymongaraiibo. Descoger, desplegar, Aypi pira : Aya pyor. estendiendo. Ay pic yplpi rabo. lo arrollado, Ay mmr : Aymniar. Descolado, corlado, Huguay p:Huguai acia ])Ira. Descolar, Ahugua a p : Ahuguai
acia.

eterno, Mbltuua aplrey Aplr- Descolorido de rostro, To bayuqumey : T e c o catupr reli yecob ribae. aplrey. mucho, Toba yiquira : Toba tynga : Toba apatubi ai. Descargada bestia, Cabayuybobliey. Descombrar, Ambocat ob. Descargarla carga, Aroyleheboblit.
Descomponer el cabello, paja de la

.Descolgar, Aroyl : Amboe y : Aycpoar : Aycpobo.

Descargarse de negocios, Apo che- casa (el agre). Ombo aperar : Onirec habagui : Cherec et gui alio apen. po : Cheangara lia b e t a gui aeDescomulgar, Sala rtame ayoquai: mangog. Aangup amee. Descarriado, Tequara (b) : anga Descomunin, S.ar'rine quaitba : requa beynh. Aingu|i me. andar, Chetequara guitecbo : Desconcertado miembro, Cng Che angarequabeyine ayc. mongara.
Descasar, liazer divorcio, AipemnDesconcertarse

dra : Amboyaogmendra. Descasarse, Ayepe chem'ndahagura gui : Ayaog chemenagiii.


Descascarada Descascarar cosa. Yyapeogi>Ira. como huevos, fruta, etc.,

mngara.
Desconcertar

el pi, Che lo bien puesto,

p oeAmboa:

Ambo guaba : Amboapaqu : Amboyoara : Aj'mona ymngupa.


Desconcertarse los concertados, Ogu-

Ayapeog. , desollejar, Aya pearog. frisles, Ayoe (bo). la po.coba, etc., Ablbapcog. 205

oro yebi oe 'ngu oyobugu : 0 ombo yoab : Oyoj-a cuera omboa : Oreyya bague oroyabi. Desconfianza de si, Oyee b yerobia babey. Desconfiar, Ndayerobiari. 200

DESC
Desconfiar

DESD

de la misericordia de Descuidado, Aba ecarai : angaree Dios. Tupa poro poriahuberec reh ce rey : Hecaray c : Teca raibo. ndo yerobiri. [harymbae. Descuido, Tecarai: Nanga requabey. Desconformes, desavenidos, Yoy Desculpador, Maraney mboyehupDesconocer, Aiquaapoi: Ndaiqua bi. ra : Poropiahra : Guapicli repiDesconocido, ingrato, Oye ripe m.5cara. rngatu liaguequa aparey aii. Chemrney amboye que no se sabe quien es, Yquaabi Desculparse, pi rey : Y yapaquaba : Oyequaa- h : Chemrney mombegubo ayepi : Ayepi chemrney mbec by mbae : He re y. Desconsolado andar, Chenga phi mombegubo : Aemo mrngatu. ey guitceobo : Nache anga pihigi Desceir cinto, Ayecu qur : Amguitccobo : Aemombia : Chcre- bo che cu quh. cotebe.

Haeramob : Acoicon tas nueras. Ohc- Desde entonces, moe ]iiom bia morandit : Morn- ramob : Acoimoli. hasta aora, Acoiguerab ng d clic mongapllpabi. Descontento estar, Nache pituemi : peb : Acoib : Acoguib ngbiter : Acoibagnerab. Nache ngapllni o. luego, engibe. Descorazonado. P a vmha. mi assiento, Cherendpeb. Descortezado, Yjieogyiira. lugar estando en pi, Che amDescortezar, Aypeog. bpe b. Descorts mal criado. Ym boeapra. Descoser. Ayor (yrpa). Desden de la muger, : Earar. Descosido, Yrabipra : Yra pira. del va.ron, Ti. Descubiertamente. Tr pe : NeDesdentado del todo, Hi ymbae : myey mbpe : Te<; pabe Iipe. Aba hingue. Descubrir. Amboyequa : Te" it pe
Dcsconsuelome
ami")"]'.

momba : Amoyngotebe : Na moangaphgi : Amoangaphpig. Desconsolarse, Chcangap h opa : Cheangaph pa b guitecobo : 0 pig : Ocay ' Oyr : Oy : Omo rngue. Desconsuelo, Angaph habey : Angaph ey ngat : Tecotbe.

Desconsolar,

entristecer,

Amoe- Desde

lugar,

G u i : Agu (be), 4.

alli, Acopeb. aora, Angib : Curguib : Angb.


aqui hasta alli, Quie guib p e p e .

Desdezir lo negro, Hu Yeog : Himb : Hngu pab.


Desdecirse de lo dicho, Aliecobiro

clie'e : Aemboyap.

, que le faltan

dientes,

mo-

lo tapado. Ayaco vah : Ahoba pytym bab. Desdearse del pobre, Oye guar poDescubrirse, Ayequa : Ainboyeli: riah reli : Aeniboyeya poriahYt, 1. in fine. reh, Descubrir secreto, Kmi'm guara amo- de pedir limosna, Aemboy y a i : mbe : Amboyeh : Amycatupei: Tupa mbae reli yerur re li. "N'ni'megura Ambopup : Am- Desde quaiido? Aracaeb jinga ? bolu. Mamo guarerabpng ? 207 208

cng : Hi mbtererey.

DSE
Desde guando no te confiessas ? Ara Desempearse,

DSE Aemangog : Chere myragu hepi bnga : Aliepibee Irru eheremy eplbe'rm.

ca hagurab pondere emmbeui'!


que mi madre me pari, Chec che

mbo liaguerabe: CiiecI regui che Desemperecarse tomando brio, Ae haguerab. mmbur. soi/ hombre, refirindose la estirndose, Ayepoc Aemota edad, Che oaquaa guarcrab. Desenipinar, Ayaparayt (bo) (ca). , lo que hizo, Che Desempullarselamuger, lieequerar. araquaa liaguerabe. el varn, E r : E tquer. Desdicha, Mane : Pane : AmyrY. Desdichado del, Abe amyr : Abepo Desencabestrar caballo, A mmama r cabuya : Aycir : Aymamar. riah. de mi, Cheporiahubec : Chea Desencasar, A)mbo hendbaguj. inyr. Desenfadar c!'o,Ami ecai : Ambo . sin rentara. Aba pane. or. Desdoblar, Ayplpir. Desenfadarse, Aiemo ec. Desear, Aypot : Ce. 1. Desenfado, Tecyndba. [rey. ver ausente, Alieebaga : Cherc Desenfrenado, Y'unipY pi reni'ba caty hcohagauba gu. |blra. Desenfrenar, Ayuni pipa mbo. Desechada persona, Aba rcroyrni Desengaado, Ymopyr' ogiplra. Desechar de si, Aytl che liegui : Ay Desengaar, Amopinbog : Ypynyn pohey. gu ambo. lo uialo escogiendo. Avoatuog. Desengaarse. Ain pynyog:Ane los malos pensamientos, Ayepla mpyn inbo : Ambotalil og : mniget ai poar : Aypca : Ayt. Chota blguiapoi. Desecho, Heroy rrnbl : Hcitigip . Desemhilar aguja, Aycinbequl: Ay Yyaigura : Yyaiguen. [guerT. cain cnhe. de Jruta, Iba habe guer' : Yyai Desenojarse, C11efyr <>. Desembaracarsacando, Ayporog (ca) Desemjuademar, A vmamar quati. vaciando, Ahequabog (ca). Desenredar, Aniboyepoo r. JJesen/baracarse de negocios. Afi Desenterrar, Ibl agu anhe : Aii mngog ehere caef gu : Ayee tyngog : Tblgi anhe. eaetog. [bi. Deseufortar, Ayaparog. [cnhe. Deseiuberriuchado estar, Choaqum Aypl enohe : Ahe Jesembarcar, garagui : Ayci Desentraar. garog.
Desemejarse en costumbres, Aheco Desentraarse para regalar, Ayepo

ah : Ayabi hec : Mrnde aye hec agu : Choreen he c agu : Ayeecabe. |bo ayuog. Desempalagar. Amboay mbo:Am Desempalagarsc. Ohmbna yipo: A 'niboay uog.
Desempear otro, Amo nindog

rogete ypoita. Descntronicar, Aitl hec agu:Aya para y ti hoco gu. Desenibaijnada espada, Quice puc hequ pira hlnigui. Desembaijnar, Ahlru equi: Ahcquii quice puc hruagu.
Aiibndog:

hemT opTbc'' rnguc hplbeng : Descmbolver desatando, Hepberangu ahepibe. Aynima reg. 2 O) 210

DESG
Desemluelto, desvergonzado, Yme- Desganado

Di'SH
de comer, Naehe'nibTa-

gati'ey : Yra yrabae.


Deseo, antojo de comer, Uhe (ta). Cherecay

hli : Mbae ehbe ndipri : indicatili checar.


hazer algo, Ndayapocri : Che-

inclinacin,
tener mucho

Co, 4. Pota.
de ver,

pep ri yypbo.
r

cay ad nderechagai'iba gui. Desgraciada persona, Arany mba : Desesperar, Cheyerobi pa b gui- Hee ndahei : Y porngymbae :Hy tipa : Cheyerobi pabete guit mbae. Desgraciado andar, sooliento, pelipa: Ndayerobi ribei liec. sado, CUeacayu guitccbo : Cherope de la misericordia de Dios, Tupa poro poriah berec reh : Ndo- lili naeherero acay. gucrobiri : Tupa porialui berec dia, Ani aecat : Ara acay : Areh ye colui ndogue rbiri:Xdo- ra nda he. guer biii Tp oporiah berec en hablar, Nearuney b a r a : N'endah rerequra. guna'. desestima, Herobiarey niboet ey : sin ventura, Yara : Pane. Desgranar legumbres, Avoca. Mboycrobirey : Mboayecy. desestimado, Nimboet liricli : maiz, Ayiqui (bo) (abo). Ymboet liarymba c h e : Nymboa- Deshazer, Amboa (bo) (pa). ye liri elio : Ymboayc ha rey oli : con la mano, magullar, Ayomb Ymboaip cb : Au aiiherec p (ca). che. el tedio, derribar frutas, romper, Desestimar. Ambo ai : Namboyro- Amongui. biri : Nimbo etc : Na ngare- , celiar perder letra, pintura, coi ce. AinGingu : Amboa : Aynina : Desistir de la coso, Chcrcm bi ecoy- Ambogu : Amboyeog. il: (Nache rembiecoit. no desistir). lostorondonci/tos, Aycurubi chg Des/arar. Aycn qur : Ay ou Amongurubichg (ca). qumbo. Deshazerse Jos torondones, OyecuruDesfallecer. Chereo : Che cangi: bichg. Choreo euitpa. Desherbar, Aycaa quirog : AmoiyDesfallecido andar. Cbero ri gui oaa. tecbo : Che cangi gui tecbo. De hilado hazer, Aninbo pi qua. Desfavorecer, Nda poro p>tyboi: Deshilar hilos, Allibi enhe : Alilbiamo arini. rg : Allibi equ : Aypcquil. Desfavorecido, Ypyt\bom birey. Desfigurado. Hobatbae. Deshincharlo, Ainboruri y. de flaco, Cherobat ohengaib .Deshincharse, Chetimi y. ari. .Deshojar, Ahobog : Aliobngui. Desfigurar lo pintado, Am b o g u : ruaiz, Apir abat. Avino nani' : Ani boyeog. vareando, Alio bongiti. Desgajar rbol, Ahaenga que : A- Deshojarse ello, Hcui. Deshollejar maiz. trigo, arroz, etc., mope ha ong : Ahacingog. Desgajarse el rbol. Harng opep. Ap\ nd. 211 212

DESL
Deshollejar,

DESN

Deshollinar, Aytubirog : Apecumaaitubrog. con la vista, Ayeecbabag. Deshonesta mnger, Cua cndah : Cua a b a potac : (pandaheryhece catbae. Deshonestidad, Mbae abae t : Qandab.

bae : Humb acbae : Chermbi quya temu. Deslomar, Ahumb: Ahumbaqueog, Deslumbrante el Sol, Chem boec abe quarac: Che mo ec moang: Chembocac quarac. [c moang, Deslumhrarle, Amboec abe : AmoeDesluzir, Amoendip yeog: Amoendip pytu : Ahend pmna. ' Deshonesto hombre, Aba candah : Desmacelado, Apaiquruc.'Hubae. Qandaher yhec catbae. Desmayar hazer otro, Amboaqu en palabras, candahc rere- ruc : Amoeo eo: Am mano mano. qura. Desmayarse, Chere : Amano ata: Deshonrar, Ammboehi : Amomara. Choreen t. Cheaqu omocany de palabra, Che 'nga yehup: desanimarse, Amomara: Nemara arec ychupe. che p a : Ch<>aqu lio chereh : Teco aqu cheh che h. [car. Desierto, Tabey. Desigual, Yoab : Iyymba. Te, 8. ]Jesmand.arse en comer, NandeteaDesinteressadojlt'.])! pota harey: 0 - hablar, Nandetc ane. de la manada, Cheapytania gui poepierey. aye p e a : Guei agu oyeoy. Desistir, Cherembiecyt. Desjarretar, Andaguica mondog : Desmedro, Mema : Mreru. Desmelenado andar, A'mbo abeb Aandague quyti. Deslabado, desvergonzado, Tobayogui tecbo. Desmelenados cabellos, Abeb. bae : Tyey. Amboyao ya. Deslabar, quitar el olor, Ambogu : Desmembrar, Desmentido, Ymboyap pira. Ayapatymb gu. Desbabarse lo pintado, escrito, etc., Desmentir, Amboyap (bo). JJesmenucar, Amngui : Ay curbiO apatymbogu. [bir. Desleyr, Amboc (bo) : Ambo apa- (diog : An ndubi. estrujando, Aycumbir : AliSmrc. Ahacngaque : Aha deshaziendo tolondrones, Aycamb. Desniochar, Deslenguado, Yc ayba : nge- cang acia : Amp haoangu. bae. Desmontada cosa, Coph gera: Cop pirra. Desliar, Aymmr : Aymmarog. Deslizadero, Crcba : Ibi c"yng : 1 desmontar, Acop (lio). Desmoronarse, Ocui e. G4irug cba. Ty acbae : Ac gu Deslizarse de la mano, Che p o Dcsnarigado, ut : Tiey. ychugu. , desaparecerse, Aoay biar : A- Desnarigar, Aytyog : Aytyn gaci: Ayti'quyt. [Ayambol. cymbo gui caymo. Desnudar otro, Ayab : Ayaoboi: el pi, Chepicir. Desndalo, Opib. el que van coger, Aguindog. Opbo : Opihoi Opirar Deslizseme, Chcpbo : Chepguin- Desnudo, oyebae : Yyay mba : Opran <lg. Deslomado, A b a umbl aei : Humb tequra. 214 213
abas, Aipirg ub.
:

DESP

DESP

Dtsmtdo andar, Opibo ayc : Che pi- Despedirse el que sirve, Ace cheyra gui : Ayaog ehererequragui. mi ayc : Nani ayc. AceguiiDesoiedecer, Xda hapiri : Nda pore Despedirse rezongando, gurbo. robiri : Ndarobiri. Despegar, Amboi : Amboya. Jlesoiediente, Poro api barey : Despegarse algo, O. forero biary mba. ello, Oye. hazerse, Xa nembo porero biri : Despejar, Ambocatu ob. Aiiembo poro api reym. Despensero, TembicorI rehe ianinoliar, Aypirog : Aypim boi. garequra. - el miembro, Aypirog. Despearse, AIb api Ibat gu. Desorejado, Yriambogpra : Ynamb Despepitar algo, Abaynyog. fa pira : Ynamb apymblra : Y- Desperdiciada cosa, Ym mbucaplra. Desperdiciador,Mba mombucbra. ambquytymbra. Ammbuc. Desorejar, Aynmbog : Aynmb Desperdiciar, acia : Aynmbi api : Ainamb Despereza?- hazer, Amboyepoc. Desperezarse, Ayepoc (bo). quyti. Despertar, Apag (ca). Despachar al eque va, Amboyupab. otro, Amombag. [baca. -mensajero, Amond pareh. con espanto, Amondymm-, limpiar, Aicapiog. con espianto el que duerme, AciDesparramador, Ymo acndra : guipca. [bag. mombuc bra. el apetito de comer, AyyurmmDesparramados a>idar ,O cai oqupa. Despierto estar acostado, Ay : AyDesparramar, AmSSc. a. ub. Desparramar nuevas, Amo cim- medio despierto, Chequera. rand. Desplegar, Afpycbrmbo : AlaDesparramarse, dividirse, Oroacar : pychyr. Despoblado, Tapora : Tagura. Oroya ya oroacn. Despai-ii'aderas, Hubocba: Tataen- Despoblar, Ayaca 9 0 : Ambo tap. Despojar sacar lo de dentro de casa, druboeba. etc., Auporog. Despaiilar, Abubg (ca). robando, Ambao plelp : Aymbae Despeado, Yppleraclbae. plcromb : Apia Iiec ymbae plDespearse, Cbeplpteracl : Cbepla. clca : Ahabo ymbae rabo : OapTDespedazado, Ypcceplra : Ymboi mo cherey : Cbcmbaep reralibo. | I". [ce. vestido, Ayambo (bo). Despedacen; Amboi mboi : Aipece- j Despojos, Mba miamb pegura : Despedir alguno, Amond : Amce: I Mimbpor : Mba cu. Araboyag Chehegu. ! Desportillar la boca de vaso, etc., del servicio de casa, AmAli'mbeb : Ahembc. ce cherga gu. . Desposada, Tembi rec ra quabemuchos, Ambo yeoi. i mb. Despedirse el husped, Abama : Ay- 'Desglosados, qumblcbae : oi qumbcihar. j uma. 215 2 1C

DEST Desposar, Amiqumblel. Despseme, Chemoquambcl. Despreciar, Aroyro : Ambo be bui herecbo. las cosas mundanas, Iblpor aroyro : Ibpegura aroyro : Pe guara mbae ambobe bui herecbo.
lo que otro dize, meneando la coDesta manera

DESV tambin, Co nung ab : Corami' ab : Ciibb ab. Destapar. Ayacoyb : Ahobapi tymbo : Ahob pytymbabg. Desta vez, Cocura b. Desterrado, Ypeplra.
Desterrados estamos en este valle de i passo, Corami araca.

lega. Afe acang mbobabg ymbo- lagrimas, Ypea pirmo yaic cobi i quai yaliegup. bebuita. Amnd Tbagu : AyDesprecio, Royro : Heroyro : Mbo-\ Desterrar, pea tbagu. bebu. Desproporcin, Yoy oy : \ oyha- Desterrarse, Ayepe : Ahay : Ayaog. bey : Yoab. Desproporcionado de naturaleza, A- Destetado, Ymmbo ]>ira. Destetar, Ammbo (lio). bae mSfinga. .. apartar del regalo, Amociiu Despus, Cormo : Hae rir : Poy f. Curi : Neh : Hayo . Destelarse, Apo : Aeamb poi. de aquello, Acoi rire : Acoi r. Deste tamao, Cormy : Quieyb. amboa om. desfo, Corir : Cor : Cohac rir: Hae rir : Cori : Naryre : Hay . de largo tiempo, Arecat trir : Mamb pe : Nehe. que. Re : Rire: Ryr'me : Riret. buclca, Oheyebrir: Chereya pee : Cheiatyma ryre. Despuntada cosa, Haqu mpmbira: Haqu acia pira.
Despuntar el cabello. Aya perog : desta vida ag otra, Ctecbe ryre Dente tamao (en plurali, Angram:

Augnbe. Destorcer, Aypor : Ambo yer. Destrega, E. 11. Aetu : Caract: Cara, 2. Destripar, Ahico : Ahiepo enohe. : Destrocar, Amboa ai. Destruycion, Apipahba : Ypabhbet.
Destrugr,

tyngi ya cheangaip : Amombabi : Amraugu clieigaip. qupl tmbl : Chcrecagulii : Cherec quaguiri : Che aeng pindai ndl. Desvanecimiento, Tcya qua pitumln: Teca q u a guiri. Desvariar, Aeenguct : Mrmr bei bei.
Desvelado estar con cuydados, ClieDesvanecerse la cabega, Cherec

consumir

los pecados, Ai-

Ayaci. lo agudo, Ahaqu m pe : Ambo aquter : Ahaqu acia. Desquartizado, Ymbo pira : Ymboya yapira. Desquartizar, Ambo mbo : Amboya ya. Desquijarar, Ahayicng mbo. Desquitarse al juego, Aroyebl cheaguiy hagura. Desta manera, Coram : Coab : Coabeb : Conng : Coran : NSram : Ab : Angb. 217

ngecna cliemngri : Guiquereymc aye Cherec et reh.


Desvelarse Desvelarse de noche, Nda quri guyestando inquieto, Chee-

tenS : Cheque eherndori. 218

DEUD

DEZI
Cliepa-

rndagurar cheque ndori : Teco De una mano otra pagar, gui hepl yp ]je amee. fie ra ndachemongri.
Desvergonzadamente, Desvergonzado, Desvergonzarse, Ty habeyine :
parte,

y otra, Oyobaib.

Ty ey Iijie : Polh habeyme : Ty- vez ogd Missa todos. Peter rebeb Missa pehend. cnlhpe.
Ty e y : Aba ty eay. De balde dado, Ymeenge pr:TeiAt cay : Nacheymeemblr.
Ty ey m a : Ty ey ha-

tibe.
'Desvergenza,

dar, Ameenge : Ameete : A-

me note. [haba. Debanaderas, Ynymb mbo paplba : Ty habeym. Desviar, apartar, Amboye pe:Am- Debanar, AyapoapI ynym b .

boylyli.

Deve de ser assi dize el varn),

E-

Desviarse, Aype : Ayyi. De tal manera, Nandetei.


Determinacin

mona ypre : Narml ypre.


, (la muger), Emon

1. Hamo. 2.
muger, QuI, 4. Determinado presto, Ayb. estar de cumplir la amenaca, Ni-

en la cosa, C, 3, BI,

yp re.
De veras, Aybo : Ayebo.
Dexa, dexad, Oybe : T o b . Decado, que todos le dexan, Ygu-

pohangy rac chembammbo.


Determinar, BI, 1. Detener, atajar, Aboquecy.

yndo hmo ayc.


Devalo ya con la yra mala, Tobe

la corriente al quepassa, Chepoe. , qudese assi, Tob toi'niiny, Detenerse en el camino, Che cara- vayase, Teine toh : Tobe tob. venir amenazando, Teine to :

dilatar,

Amoporombuc.

mburro. , no importa,

[mbur. Tob yep : Tob

cat guiatho.
hablar,

Amoporombuc che
el camino, Cheporom-

To mbur.
Dexando parte

[de hpe.
esto, Coba moyn-

eeng.
.tardarseen Determinacin,

buc guitbo.
BI, 1 : Ca, 3. Ete.

Dexar, Ahey (bo). de la mano, Apo : Y. 0.


de passo, de camino, en blanco, engaar,

[hey.

Detestar,

Mbur.

(JuiqupaaAmmr :

De todo punto,

Ampyn.
Dexarse vencer, Atembo agu veli-

Detrs, Taqulquri. de casa, etc., Ogcup.

ca : Amone mo embiruc.
Taqulcue si el varn, Tha : E n e i : Ce:

de mi, Cheraqulcuri: Che cup- Dezir, Hae : E. 1. : Amombe. de no, Aniha : Hyny. pe : Che ngme.
luego inmediatamente,

rb.
De travs, Olqubo: Hay. salir. Ace hay. Deuda, ECepI beembirm. pagar, Aheplbee.
Deudo, Ana : Amo : Mu.

Hy yi.
Dezirle Dezirlo

tpe .
todo sin dexar mal, murmurar, cosa, Nam-

la muger, Hee : E r . en su cara, Hobpe : He-

boiplqulri ymombegubo.
Anga :

Deudor,
219

Oheplbe barama : Mbae- Dezir

rar ymbo ye bi plram.

Amombe ai. 220

DIEZ Dia, Ara. ay toda via, Nde ara. de ayuno, Ara yecoao. carne, Ara 9 0 0 guaba. fiesta, Arete : Ararnratequabeym. Diablo, Aa : Mboguab : AflSnga. Diablico, Aaree rerequra. Difano, Mbae endlp ecacang. Dialogo, Oyoup porand. Diamante, Ytaber ot my r. Diferenciarse,
Diferencias

DILI Ayco:Ayabi : Te 8.
tengo con el, Yoacba.

arec hec : Yoabi : Tecyoy ey ya rec. Diferencime de ti, Ayeo ndehegui: Cbe t nde hegui : Marande che ndehegui. Diferente cosa, Mbae yoab : Oycobae mbae. hombre, Aba : Abate.
Diferentes costumbres, Te cyoab :

Teco apy. tener, Cherec ab nderec Dibuxar pintar, Ayquati (bo). agui : Chereco nderec agu : Dibujo, pintura, Quati. Choroco to nderec gui : Mrnde cherec nderec agui. Dictamen, parecer, Chbe braray. Dificultad, Aba : Abaet : Hac. Disciplina, Nipahba Amboaba : Ambo aba, enseanza, Poromboeeacatubba. Dificultar, et : Amboyaba. Disciplinarse, Aenp (niel). Difcil, Aba. Discpulo, Temymbo. de entender, Yyaba yquapa. Dicha, ventura, Ay 3. Teco po- Difunto, Amyri : Mbajira. rang : He. 0. cuerpo, Tenguia. Digerir la comida. O'mboc cheDichos, eengab : eng (ba). rembi, Dichosa persona, Aba aye : Aba eco porang : Aba panmey.
Dichoso Diente Dientes, Diestra, en guerra, con diente Tai. derecha Abaguarynipodar, de fri, CbeDigo que no (quiero ola, Any hae dize la muger, Aany

chep : Any che alie. chepoy. Dignidad, Teco ubich renda. Digno, Arfi 1. Ay 2. de castigo, Mbapr : Ar 1. Dilacin, Porombuc : Ar : Po . Dilatar, Amporombuc : Amboar: Amcoi'mb rm'.

rng : H. 6. mo Sitar r rol : Terereg.


mano, P actu.

Diestro guerrero, Guaryn catbae. , muy ejercitado, Abaecat etcbae : Yepoquaa eat porangete Dilatarse el tiempo, dia, Ara oemo porombuc : Oemboare a r a . ieporucatbae mbae reli. Diligencia, Taba: Qirey Cii cat : Dieta, abstinencia, Carumy r : TemPipig : Pu : Te cop. bi abrub : Ca r reli yealhu- Diligente, Taibabac : Quy reybae. b catuh. Ypipgbae : Y]i catbae : Yyaibi tener, Acar myii : Ayabir ba : Tecpiraguye. Qurey bpe : Ocygubo : Ayeaihub tcmbiureh. Diligentemente, catu bpe : Tabai bpe : Aybi bDiez, diez, libo mci ya cat. pe : Teco piragui yebp. Diezmo, Tupapotba : Tupa mba. 1 222 221

msp

D I S S

Diligentemente hazer, Apipig yyaplio : Chequ rey Yyapbo : Chetaba yyapbo : Aemboe copragu ye yyapbo. ^ _ Diluvio inundar, Ipor : I olu biopacat. universal, Iporu : I bi ]iacat liupa gera. Dineros de oro, Quare poty. plata, Quare potit. Dios, Tupa.
con su paciencia nos sujre, Guo

Dispensar, Disponer

conceder, Am. enagenando, Ay ybee :

Amboyar : Yyrambuji ame. Disponerse, Afemcan (na). Disputa, Nepo epieba : Neepea. Disputar, Ofiepoepi : Oeeepeiia.
Dizque, Dissentir Y.

Dissensiones,

Yoac : amtarey.
Ndore-

en los pareceres,

ocnguerar Tipa nianderec megiai. te d huen viaje, Agu yete catque eic nde atabpe : Tiptnde inboaguye eat ndeat.i bpe. Discordes, Yoya hry mba. Discrecin, Toc quaapba : Araqua : Teco armbee rerequ : Teco angatiri yra: Araqua apara. Disfamado, Ymo erqun day pr : Hera qunda bae : Heraqua pochbae : Tee eraquanda reli ymndari pira. Disfamar, Aherqngat cue mboi: Teraquan da reh aymnd. Disforme, feo, Yyabaet cati. , grande, Ypuc etcat a : Yuca puc ai ai. Disfrazarse, Ambot (bo). Disminuyr, Ayarog : Ang : 2 og 1.
Disparar el loco, frentico, Yyra

yoybioreremim mymbotra reli : Oroyoabl. Dissiraulacion, Pleehagi Heehote. del trahiesso, etc., Nmboy tei : Xmbo aquaabte.
Dissiuiulado estar escuchando, Aem-

bo yatc guiyeapicabibo : Aem bo aquaab che apicab bpe : Ayea pi^ab ca racat hendpa.
estuve haziendo que no lo via,

iNda hechagabi : Hechacareyrmi aye guitpa. Dissimulador, Oemboya teye : Oiimbo aquaab teye. Dissimularlarisa, Amcoi chepuc. los pecados, Ahechag angaipba : Nda hechagabi angaip.

, sufrir, Ahechagi hercng : Aroi; hechagbo : Hechagte bquabymbae o'e te tei : Ymara pe arocam ra te. Dissipador, Poro mocay mbra : tiro, Ambopog pocba._ Porom boahra. Disparates, ilra mar tei: Nete Dissipar, Amboa : Amcay mb. te : e ray ray: iquec;oquec. Dissoluta muger, Cua hec candah : Cua angaipa bet : Cua de loco, Mra e tarob. abate tyro up omengbae. dezir, Hay lia y mba amombe, etc. Dissonante voz, Nee t e r o tero.
Dispensacin

Ayerur yecoacupip 90o che y msica, Porahei yoyaymbae : liaguima r : Che coo guagGmar Porahei ndah. ayerur. Dissuadir, Aype hemymbotra 224I. 8

pedirpara

comer

carne,

223

DIZE

DOIJO

gu : Ambo erobg : Ambohec Doblada cosa, Yyap pira : Yyaperobag : Amo embiap pota r e - bae. robg. persona, de dos caras, HolimoDistancia , Noba : Mombrh : co : Aba earacat : Ypi mocoiOy cch gui mombri : Ypi- bae. mombr. poner la, cosa lo largo. Ayapa. Distar mucho. Mombri o. [pira. rib. Distilado liedlo distilar, Ymondqu- Doblado dar, YeuamboyoymnDistilar, O. Otiqu. g : Amboyoo e ymeng. Doblar, Ayap : Amboyoibi : Aya hazer, Amondqui. paqu. Distrado andar con la vista, Chereca parara : Aembo yait : arrollando, Abapi pmbob. Ayec ba bg : Amae mae te : como ropa. Ambo aque : Abap Che rec,a yt yt : Acareerec : pebng : Ayaji. Ayacarec tetyro. |boya. cuerda, o vara. Aya p. Distribuijr. Aj-mai : Amoa ca : Am- la ganancia, HepT yoag reli afem : He pi yo ayo gu guiDiversidad de cosas, Mbae tetyro : mingpe : A mboyocliembae Tetyru. guiimmo. Divertido estar, Che acaca : Chere mucho, Ayapoapiapi. ca et guitcc (bo). por medio a lo ancho. AhapipeDividir. Amboya. bng. Dividirse caminos, Peya ya : P largo, Amboyo apa ycoycr. rb, Divieso, Rur : Yati. fuerca vara, etc., Ayap : AyDivina cosa, Mrangt ete : Mrangt porngete : Ibag rm pep : Ayapep. Dobleces de ]iao mal doblado, gura. Yyap baguerai. Divisin, Tep 9a : Mboya. Divorcio, Mndar yaoe (ba). M'n- de ropa, Mboaqueob : Aorppe daryo bugui yope ahba. bngu. hazer, Ayepe chemendahaguera Doblegar, Amoc,u : Amboap. Dolencia, Tac! : Mbae rac. gui : Ayaogycbugui. Divulgada, cosa, Teiipe guara : Re- Doler. Hac cbbe. my endupabe : Y catpe benohem- todo el cuerpo, Che racromb. bi : Temy end pbegu : Tei]ie Dolerse, Aepu. heitgipi. Doliente, Hac hac : Hac ata : Divulgar, Amoaci : Amombe tei- Hac para : Hac. ipe : Pabeup ahendubuc. mucho, Chorad ai ai : Abeteche rac : Dixes, Yeguacba : Yeguacabi : Guag. [yeguag. un poco, Chcrac ata : Cherac Dixes ponerse, Aj^eguag : Aembo- bera note : Cheracpir. Dolor, Tac. Dizen que yo, Che ndaye. (no creyendo lo que se dixoj agudo, Tac porocut. de cabeca, Aeangac. Cbera nday. coracon, Mb ac : NSaaci. lo hizo, pero no la creo, Ovapora nday. | costado, Ique ac. 225 226
r

DONO
Dolor de estomago. P i a ac : Mbl

DTJEX

ac. pecados, Angaip mboac b a ba. pechos, Potirac. lento, Tac bebu : Hac bac : Taci hcrin : Tacimi.
Dolores en las coyunturas, Carugu.

Donoso, gracioso, M'ga : Arua. dicho en buena fe, Hr a raer. Dorado, Quarepoti yup monglplra. pece, Piray. Dorar, Amboy quarepoti pi y : Amngl quarepoti y.
Dormida, rancho, sueo Teyup. suelto, Cbeplt pureposar li-

Domado cavallo, Cabayu niboepl : Ymbo araquaapra. Domador, Cabayu raboe luir : Ymbo araquaabra. Domar, Ambo : Amboaraqua. , domesticar, Ambo bl.
, quitar el brio, Amboapip : Abe-

Dormiln,
Dormir

Yari p e b i : A b a opebi.

c curaraque.
personas, y animales, cores, ciarse, Aque. hasta amanecer,

Cheque coe. Mcoabe ci :

Dos, Mc.
cosas parecidas,

c tabag. sus passiones, Ambo aguye cherec ai : Ayec aog : Ayee ai baque : Cheng yepo quaba amboi : AmboapI ribo. Doti, dadiva, Ymee ngmb. Donacin, Mba m'enge h. en vida, Chcrecob bob ameenge : Chemno ymbob ame 'te. Donar, Am'enge : Amte. Donaire, Megu : Arua.
Donaires dezir, Chemeg : Cbe-

Moeoi mba oyoab ymba. pegadas, Yci bae. pares de dos en dos, Mocmocoi c. tanto, Mco yebb : Mocoi abbe yo. Dote, Mend rep. dar, M'nda rep ame. pobre, Menda rep pioriabub : Monda rep quyri : A. Dotrina, Nmbo.
D ante l'.

eng arua. Donaires tener, Yee m'gu : Yiie arua n a n d . Donzella, CuamrSney : Yquarymba : Yt ymba : Ndiqurabae : Ymboqua prey : Yplpir y mba. Donde'! Mmb'pe ? Hmame? ay muchos, Ytbetpe. digo, Cheype.
estava yo ? (admirndose) M-

Dudar, Mrbera : Mrani p. algo, Mrhraguiybo : Maranip : Ndai quabi. Dudosamente, Yqua cat ey bpe : Y'equaa brahe ran bpe: Yequa eypa r bpe. Dudoso caso, Mbayequa catu ey : Mbae y equa pa rey ngat.
r

estar,

pensativo,

avergonzado,

Ayepope 9 U guitecobo : Aye mopac Cberecony r a e ? yo quisiere, Cheremymbotpe : apireyi te y guitpa. Cheremymbot guarne. Dueo posseedor, Herequra. quiera, en todo lugar, Mmopbe. , seor, Yara. 227 22S 8*

EAPU
Dulce cosa, , 3.

ECHA
Ea pues (rogando), E n e ! ra.

en palabras, ee hee rerequra. hazer, Amoee (mo). Dulcemente, mbpe.


Dulce ser, Clieree.

, sea assi, E ney nro. , veamos, E necha liech.


E ante C.

Dulzura,

: mbba.
de maz: A

Eco, \ e yoap : Qapuca yoap.


Echado estar, Ae no guit pa.

Dura cosa, Ta ta. hazerse la magorca

bat oe'm ata : Ombo apcv. Durable cosa, Yp eopibae rama Hecopuc b a o rama.
Durante alguna cosa, tiempo: Yo

despierto, Ayub. sin menearse, Nami guitpa i Ayub che my feymo.


Echar a buena parte, Aymnd catii.

ruabo. passar, Amo! ymocang : AinS pellejo, P y. mbir ymGcaina. perder, Amomboclil : Amome E ante K. g. doncella, Amombochi : Am Ea fanimando, en singular), E ne!. (, plural), Pee!. boqu : Ambocorog : Amndorog. rodar, Ammb ymboapa y e ya (en plural), Pclquer : Pe quero. rbo. (singular), E ncyquer : E bendiciones, Aboba c b a c a : Che nequero : Enei'tequeno : Eneque poitl hobacbo : Ayepoiti yti. Aycupbng. and : E neiquer epi : E neque gancadilla, hae cbepi. de la boca lo chupado, Aom'u. S , Ayti che hegui : Amond : , yo lo har, E nei'che tayap r. otorgando (dize el varn), E n e ! : Aj pe : Apoi'. H y y i : C. verde le.eos, Mo rubn gui ( la muger), E r. abechag : Alie cha anga. pues, E neyque ro : Peeyque r. Dios su bendicin, Tupa oporo acaba ya, Enei'erecatu: Pefie obac : Oye poill Tupa. el ojo a algo, Ohembae potaba, peyecatu. ebocoi. , quando se despide)!, E neique r. 230 229
T

rombuc : Hec puc yacat. Durar hazer, Ambopcopl : Amopo rombuc : Amboa yebo. mucho, Oycopuc : Ypicop. para siempre, Hec apirey : Oy c aprey. Dureza, Tata h a b a : Pyrn. Duro de sujetar, Poro apa potary mba : Porerobi y mba. hazerse, Ofiemo ata. lo liquido, Oemoata : Oe'mo apara ta : Oembo apatay. mezquino, Aba poyal y mba : Aba poirey : Yptlbae.

liernbiap.
agua en la olla, Ay t i qu.

sobre algo, Ayap ramo. a la rebatia, Amo acal yopoe quii tagum. al Sol, Amyi Qua racpe : A ono Quaracpe.
a mala parte, Ay mu nd pochi'

hembiap. otro, Amno.


pacer el ganado, Amond oc

ECHA
lidiar en el cepo, AonoIbraqupe. Echar plumas

EOLI
en las alas, Ypep

olitido, Na chcmandua qulri: quic Cherecara ete ychugu: Chereca- por ai, Aytle : Amo mbore. ray taba oa cat hec. raizes el rbol, Hap ibir : Haremojo, Am aquy: Amboruru. poqui ima. trisca, o risa, Yatbmo a- ramas el rbol, Haca hacng Ima: rec. Yyc oemo ac acng
fama publicar, Amo eraq. retos, o bravatas, Aporomomboi :

flor el rbol, Ibotl pop Ibir Ammboi (ta). suertes, ver a quien cabe, Ahabo gui : Ypot ce Iblbra gui. y yarm r. maiz, Abat! pot fe : Ibotl tallos, Hua ce. pup abat. tierra, a lo que se dize, Ayat : fruta el rbol. Yramo Ibir Cha yabiqulbim : ChambobI m. Y pop. en hoyo cegarlo, a enterrar di fuera, Amnd : A.moce. funto, plantas, Ayati (bo). goma el rbol, Ibir icio-pop. Echarse, Aeno (ng). la culpa otro, "T. Culpar. abracados, OroS a uub oroguero nong. gallina en los huevos, Ambo a nadar, Ae mombgui Itabo : yer : Amone no. Acutipo pe. lagrimas, Cherecal c-e. perder la doncella. Ofe mom la garra, Aliaub : Chepoicha bociii cua mbuc : O'mboqu. hec. de espaldas, O atucpbo aeno: O atucup pitbo aeno (ng). palabra de la boca, Amoce che eng. lado, 01 qubo aeno : Aeno o atlbi blbo. primera hoja el rbol, Ilobpl: pechos, Opatibo aeno: ObaHoquirm ibir. plbo ano. saliva de la boca, Annyb. lo a descuido, He caraa h a : eno. Hecarai gui ybo. a pechos el vaso el bevedor, Am maldicin, Nee pochl ayt he- boapl c guaba. c : Oro teo qua : Oro eenga la culpa el uno al otro, Omboy qua. teco pochl oyoeh:Oyo eco pochi mancha, v. Manchar. mboy : Oo mndate"! : Oo mano de algo. Aypc : Ahequi!. cnoi e. mas, Ayrmo : Aono b. gallina en los huevos, Oyer :
, ec/iando a otro juntamente, Aro-

cosa liquida, Ay tiqu. Oguer : Oyeupia er uruguac. melecina, Ahebiqu cut. Echo menos su amor, Ahechagau menos,Nda hechabei: Ahechagau. cheraih. mucho, Het aono : Nandete aono : Myry ey amo. j Eclipsarse el Sol, Yagua ou Quaraci. Oemo I pyti. plumas el ave. Guir r a c e : Otobaya. la Luna, Yagua ou yac. 231 232
1

ELDE
E ante D.

EMBA El mayor, Tubich b gera.


entre hermanos, Tendotar.

Edad, A. 9., Caqua. mas fuerte, Htngatubbae : Ym decrepita, Tuyabae apayb : baraete bbae. Tuya eunmy ecohba. sabio, Y yaraquaabbae :Mbae de mogo, Cinmbuc liaba. quaa eatubbae. viejo, Tuyaba ecb. mejor, Y catupiri bbae : Y catu mediana del hombre, Caquaa cat. pirib guara. poca tener, Cunumbu c ocaquaa menor, Y myrybbae : Myryngu. bamo bae.
tener, ser tiempo ya, H, 6. Edificador, albail, Oga apollara. mismo, Hae a.

Edificar ap.
dando

casa,

Ayeogboa : Ayeog
Aporomom-

peor, Y pochibebac : Y yabbae:. Yyaib gura.


9 Elada,
u e

boe cherec catu pip : Ayeec cosa, Ro rembi. xuc cherec catu pip : Ayeec Elado estar de fri, Cheroi cat : catupiri ruca. Chemo pota ro. Edito publico, Poroquait pbe re- -muerto, Teongu ro ca. myend.
quedarse, espantado, de fri, E ante F.

buen exemplo,

(participio) Ha, 4 : Bae. Ro r i p i a : Rol pi.

Amondii qua-

gui ama.
Elados dedos Chepo

Efecto, Bo. 1 : Pangu. rata ro agu. impedir, Yyayha bangura amo Elarse el caldo, cera, etc., Tipia tirungue : Hecora am5 rangu. cura : Oque yraiti. no tener, Ndiyayei : Anio rantrigo, Rol oyuc abat. gu : Che rangu. , enfriarse en el bien, Aemo roi tener, Y yay : Ni ranguri. cange teco cat reli.
Efectuar,

, (quedarse absorto, Aemo poata. Ambo p. Eficazmente, Ayebo hpe : Tenai gui engerahbo : Aeangerah. todo, Ro cheyuc. hpe : Pocha hpe. Eficaz persona, Aba ayeboy guara. Eleccin, Y porab hagu. Electo, Y porabo pir, Elegir, Aiporabog : Aypara bg (ca).. E ante L.
El, Hae : Ae. Elegante lengua, A b a ee yeracat :

poner por obra, Amboay :

devio de ser, Hae ip : Hae ho- Elegantemente hablar, Che eiercara : M'gu'y ami ha : Hae yp. t : Anee ngatupiri.
debito dar los casados, Obi mend Ellos, ellas entre si, Oyoeh.

eengatu piribae.

ra oyoeh. no dar los casados, Ndobgi E ante M. mendra oyoeh. Porombotab hra : P o delantero, Apiri chu : Tenonde- Embaydor, gura. rombotabl cara cat. 233 234

EMBI Embarazada

EMBR

tener la boca, Cheyu- Embiar por algo ac, Aypi mbo. all, Aypi mond : Amanrp : Cheyury nyhe. Embarazado estoy,Mache p o etai guite- do ypi ramo. cbo : Mache mboe catui: Cherec presente, Ayopoi e : Amond : e mba yebup: Aroqua uc mbae et. ychup. Embarazar a otro, Namboe catui : respuesta, Cheee mboyeb arah Nambopoi et. uc : Amond cheee mboyeb. la casa, Oquabai mbae ehecotpe: Ara bo guaba cherogp. saludes, Toym'ngat he ereque : Embarazarse, atarse, Na e mbo Toy mengatu heindbe : Toicobe catui cherec et reh : Na emncatu he ereque. dgi mbae et reh. Oy con muchas cosas, A'mbo lepo Embiarse presente ad invicem, oi. oyopoi : Ogue ro quabuc mba el maniaco, Chereb tupoi. oyoup. Embarazasme, Na che mboeetui Embidia, Memo aetey. cp. Embidiar, Aemo actey. Embarcacin, Cherlr. Embiudar, Omn cher'm birec. Embarcar, Aro. Emblanquecer, Amot : Amo potl : Embarcarse, A. Ambo apat. Embargar, Amo mbt. Emblanquecerse, Aemt : Aemo Embarnecer, engordar, Aemo apo : apat : Amomo ro quyti. Aemo nglr : Obri cherb. Cabei po liaba : Embarnizar, AmoendI p : Ambo Emborrachadero, (Jabal po tiba. ayo. Embarrar, Ayapeteg (ca) : Amov Emborrachar otro, Ambo cabel (na). p. la boca del vaso, Ahobap petg: el pescado, Ay tyngl ya. Ahoba p i m5t : A b o b a pichl. Emborracharse, Acabelp : A'mEmbaucado, Ymbotabl pira. bo cabelp. Embaucar, AmbotabEmbebecerse deleitndose, Anean g , medio borradlo, Acabelp rata. erah gui embo orlbo. Emboscada, Coty r : Cot. Embevecido, Y angera hbac. Emboscarse, Acotlri. Embeverse el agua, Oiga I.

Emberrinchado, Che qi ata : Chequi yg. Embestir, arremeter, Afaro (mo). Emb'.ar ac, Ambo. a dezir, Cheee arah uc : Araba ic maracbe : Cheyagura arah ue. all, Amond. danie, Amond tenond. demasiado, Mande te arah uc : Ayioc araba uc. 23;".

Embotada

punta,

Haqu t e r e .

Embotado,

Hay mblqul aterbae.

Embotar hazer la punta, Amboaqu tere. Embotarse el corte, Hai mblqulc. la punta, Oemboaqu t e r e . Embravecer animal, Amo aro (rao). Embravecerse animal, O ro : O-

'mbo cay t. 230

EMPE
Embravecerse Embreado el hombre, andar.

EMPO
Afiembo I Empeorar

aba ot : Aemo guatamo.

Y ya/guipe che-

recony : Ayepo o! y ya reli. Embudo, Mbae ngba: oa liaba. Embustero, Poromhotab hra. ''qulr y ara. | Amo apo ypi pica. Embutir, Ayappi : Amo pi ng : Empadronar, Ay quati aba. Empadronarse, Ayequati ruca. Empalagar, Amboay : Amo tyng : Amo cnde. Empalagarse, Ainbo ayi : Ainoty gi : Checin de : Oemo tyng mbae chebo. Empalar, Ahccybo br aqu pip : Ibir aqu pip aycutug. Empalmar madera, Aibir mbop : Ambo p e p e ibir. Empanada, Mbuyap guac.

en el vicio, Air mo choroco pocli. [bicha. Emperador, Mburubichabet ruEmperegar. Cheatey : Cheaqui : Aemo tey. [rubich. Emperatriz, Cua mburub! chabet Empeine del pi, Picup.
(enfermedad),

pirog. Empeinoso, pirbae. Empinada


Empinado

U : U t : Ye-

Ue porar h r a : Oye[obae. cosa, Mbaepu Mbae


andar, de puntillas, Ch-

]ii aplrari' chere cony gui guatbo. Empinar, Amopu : Amo.


Empinarse el carvallo, O pa cabayti. en las patitas de los pies. Che pi

apira r chercony. sobre algo, Ayeup mbae rmo : Y rmo amboi. Empaparse en agua, Aig. Emplasto, Mhng y yapetcg pira: Emparejar lo desigual, Amboyoy. Ici nngy mbira. Empegar, Aypr : Ibi 2. Empleita. Og pombl : P. 12. a tener juizio, dar jn'incipio a hazer, Aop. Empleitas grandes de paja, Mbay. cdgo, Eybote chearaqua. boa : Amo mboch. Empedernida cosa, Poroyro : Ttbae. [bira. Empedrado, Yta ibi ymbo apecymEmpedrar, Amng cat yta Ibi reli y yatcbo : Ambopecoroi ibi it mbogu catbo : Amboip it.
hazer dao, Amomgii : Am-

Ombo : Otobay. postizamente, Ayeguac m o : Aembo : Aycguag. {'.amo. Emplumecer, Haboce : O toba yEmpobreeer a otro, Amom boiiab. de palabra, Amom mbau : Amo ayb : Amboporiububi cheee pip. Empelln, He 1 ce. Empobrecerse, Aemomboriah. dar, Amboh : Qe. Empeada cosa, Mbae herecopl am- fingiendo. Aemomboriah lub. Empollado huero, Urugua cu mpi boa mboyeb ey porombuc. Empear, Cobae ererec no mba : ec gua. huevo, Ombocagua Che ymboyebi porombuc gui Empiollarse y bo. uruguaf rupia.
Empeorar

Emplamarse

las aves, criando

pluma,

cherac : O'y rmob cheraci : chbe and. yervos, Y agchbe ca : Ca Ocaquaa cheraci. mal en peor, Aemmbochi remymboyoh. culebras, Mboi remymboay : b : Ofie mbou ]iaguc cherac : OSmbo ubichbo. Mboi endib bagu. 237 238

de enfermedad,

Nandcte

Empongoado

de

araas,

YToh

ENCA

ENCO

Emprearse, A'momburu : O'm- Encalar, Amt : Amo moro ti' : Amo bi og che membi cherlpe : One apat. mofla cherlpe. Encalmado estar del calor. Chemo Empuadura, Pioleba : Poacang. acng nyny quarac : Chemo acSng Empuar, Aipcl ypoacng : Ypoa- titi : Che mombitub. cngar aipc. Encalvecer, Aiembo apite r : Afiembo cui. E ante N. Encallado, Ymo p mbira : OpaEn {preposicin), Pe : Pip : Y. bae : Oyepocgbae. Enagenada cosa. Y yabe em blra : epoeg. Encallarse, Ap : Ayepocg. Ymboya r pira. Encaminar, Pe pipe amo! : Pe ayEnagenar, Amboyar : Av abe. En ayunas, Mbae eyme ai c : Ca- quaa bee. ra eyme aic : Na haangy mba : el agua, Ahap miai. Encanecer, Afmo ati'. [11101. Na mond bi che yurpe mba. Encapotado, Heo quarac : Gut algo, Mbae amo pip. algn lugar, Tendba amo pipe : Cot amo pip : Amom. tiempo. Ara amo pip. amaneciendo, Coe mamo : Coemoh. Enamorarse, Afmornbet : Aporopot : Che ae liec. Enana cosa, Mba carap : Atur. En aquel quinto. Acoi hape. tiempo, Acoi ramo.
Encarcelado estar, Iblraqupehi'ny. num. 0. Encallar a otro, Amo pa : Amboy-

Encarcelar, Iblraqu rpe amoi. Encargar algo. Ayoquai : Amofnga rec: Cheuee ahey ychup.
Encarecer abonando, Nandete

ammbcu cat. afeando, Nandete amombeu a i : Ambo abaet cat. conpalabras, Nandete ambo aba. precio, Amboe pirmo ymbo ubichbo : Am nandete hepi. ausencia rnia, Checuppe : Che Encarecidamente, Nandetey hpe. ngm : Chereco eyiu. Cherecobira aliey : Cherendpe ahey.
lugar, Encamacin

suya de.car a otro en su

Encabestrar

cmi. /05 pies, Aycup mam : Ayp Encamar Jesu Christo hazerse Hombre, Tupa tai oipici fanderec : na na, por las mojios. Encadenar. Avca moi : Ao no it Tupa tai ra anderoo amind : Nand ramo oe moa : Omo reli. eslabonando, Amboyepot pota : nd. la herida, Hoo ca t che ai. Amboyopo piel. Ayatie : Aycut. Encarar, poner en cava, Ambop Enclavar, en cruz, Aycut curuc reli : carmegu. apretadamente. A y pry yyapi Amboy curuc reli. pica : Amo pa mba cara m'g Encoger hazer, Amboyepoapi. nie. yo algo, Aya poapi. 239 240

por el pescuego,

Ayu-

Christo iande r o o picicagura : ande roo monde hagura : Nandrmo ofimofa bagu ra : Oimond hagu ra.

de Jesu

Christo,

Jesu

ENCO Encogerse, Oyepoapi. de /rio, Ayeapa qu rol gui : Ayepoapi ro gui : Ro chombo yea paqu. Encogido, corto, y:Hec ye poapi.
andar assi, Che i che ib i che ra

ENCU j yt mo yep : O qunde mni geta eymo. Encontrn dar, Am a a : Amoaa yeacei : Am aa mbeguey.
Encorar la llaga, Y pce Yp ye-

pot : Ypj em : Clicaip yeh : guitcbo. Chefiy chcy guite- Cheypi yequa. cbo. Encorbado, Oyea ibibae : Y carapEncolar, Ao mng : Ambo ya bae : Y candbae : Oyerobae : Ycup catibae. mbaep pomo pip. Ayap t Encolerizado, Oemoyrobae : Ne- Encorbar algo abatindolo, Aroyaibi : Amboyaibi. moyro hra : Ypochibae. Ayeap : Ayeapar r , que le enojaron, l'memyr Encorbarse, Aembo apar : Ayeaibi. mbra. Tac rur : Te. Encolerizar a otro, Amoyro : Amo- Encordio. emoyro : Ammboch. nacer, Te oce : Chere. Encolerizarse, Aemoyro: Chcpochi. Encordioso, A b a ac rur rur : mucho, Aemoyroa ai : Mtete : Aba ef e. [rur. Che 0 9 6 cheemoyro : Ndacte Encordio tener, Chere : Cherac aemoyro. Encrespado cabello, Abapi chai' : Encomendar algo, Ha ychup : TeAym e mmblra : Cheacng chai. ro yap hae ychup : Yyap hg- Encresparse el cabello, A emboamr cheee abeya ycliup : Am piy cliai : A 'mo nema : Oecni ngaree bec. cn ciie. Pe ypyci : Pe acap. de.vando en guarda, Areco uc : Encrucijada, Amboabaet. Aharoguc: Aangarec uc hec. Encruelecer, Aembo abaet. Encomendero, de Indios, Tobayra. Encruelecerse, Encomiendas dar para otro, To Encubar, Ibir nae ppirni amomengat bendbc : Y. Embiar sa- yyurbo. ludes. Encubiertamente, 'my lia ]ie : Y e embiar, Arah uc cheee : Toy pihpe : em6 ngpe : Yeayo men gat be ndbe : Ereque ycbu- lipe. pEncubierto estar, Aemi' guyt'n : Enconarse la llaga, Chea oemoy- Ayepi guytena : A'mo ng guyt'n. ro : Oemo mbocbi : Oyegulr. de pecados, Angaip En conclusin, Hac ramo : Ro : Encubridor coacu para : My hra : Yopi hra. Rombi. contra de otro estar, enfrente, Encubrir, Ami: Ay coac: Ayopi. Cherobai cha : Chebobaichu : /'altas agenas, Aboc mi : Ahec Andero bai. [ucaef . coac : Avopi hec : Amng hec. Aemi : Auepi : AeEncontradizo hazerse, Aie obaytT- Encubrirse, mng: Ayecoa c : Aembi og : Encontrados estar con odios, ISoo arnbotri : Ndiyoaei. [bayt. Aj-e a p a quabai. de la ala, Pepipi. Encontrar alguno, Ahobay ti : Ao- Encuentro
r

Encontrarse 241

sin hablarse,

O obait- Encumbrado, 242

eyote : X fmngetai : O oba-

ynymblra Tend angatrm bet.

Tema 1 b a t e pie ym-

ENDE Encumbrar, Ambo ubichabetei Tenda angatura me amo. Engargarse, Ayepoo (bo) (ta). en negocios, Mba reh ayepoo: Ae eindac mbae lietreii. Encenagarse, A'mbo apa yurg : Am'.
Encender el fuego, juntando zones, Ahaplfia t a t a . fuego de nuevo, Amboyepot : Enderegar

EN PE gog:Ambob cat : Amo Snggat: Ayapa rog. lo tuerto, Aypy. Endurecer espesando, Ambo aparata : Ambo apata y : Amata. Endurecerse, Aemo tS : Aemo los fiporoyro.
Endurecida lo que se cae, Aa pn-

ra: Ymboapa t a y p i : Ymo tatamb.

cosa, Ymo aparata mb-

tata : Ayatapl. Endurecido en el pecado, Angaip la ria, Amond cheyoac : remy poroyro : Angaip remymo ata : Angaip poroyrhague. AmbobTte che moyro. los camjws. Amond : Ambo- estar en pecado, Ndeporoyro angaipba bp ena : Angaip ba yepot : Amhocuy.u gu. lumbre, o vela, Amond tatcnd. i pipe ndebirqi e na. Encenderse en amor de Dios, Che- Enea junco, I'ir pepe, rend Tupa ra hba r : AneraS i En el hondo, Tip hpe : Tip pip. end Tupa rah reh : Cberaeub I interim, Porombue : Heyap cat Tfipa rahpa. [qu'ndbae. hbmo : Cobae amee ndbe heyaEncerrado, lloqunda pira : O'G- p hbm, esto te doy en el interim. Encerrar, Aoqund. l(l J- Enet/iicissinio, Poro amotarey mbet. atrancando, con llave, Ambot Enemigo, Amotarey mbra : Porombotarey. cosecha, Aroiqui. Encerrarse, Aedqund : Ai'mbo- ser, Poro amotarey mbramo aye. Enemistad, Ambotarey. t : Ae mbg. Enemistados, Oo amotarey. Encestar, Aona : Aypry. Enemistarse, Ae amotarey mbuc. Encas, Tay mb. Encima, Arm, Oy ri. [aonong. dinero, Yay Ipi. poner, Yrmo amo : Yyoy En esse tiempo, Ebocoi a r a pip : Aeo ramo : Arame. Endechaderas, Yayed papa hra. esta sazn, Cobae hpe: Acoihpe. Endechar, Ayayeo pap. Enfadado, Ycueralbae. Endechas, Yayc pap. Endemoniado, Aa rerequra : Aa , que le enfadaron, Ymbogueraypira. rcmb erec : Angi ara. Checuerai : Ae mboEnderegado ir al cielo, Iba peb Enfadarse, all : Chebo haba b bpe : All guerai. Ibi bpe: Ahpo tT :Ah curey: arrojando la cosa, Ayeacei heyAh cmey etc. [heyaqup. tica. Enderegar, guiar al ciego, Aypocog de la comida, Omo tyngi che la vida, Cherec tat apengog: rembi chbe : Chemboay ypi Ay mind cherec poch : Amoyn- ra : Checuerai yupl ragui. gatu pri : Ai conyug cherec cue- Enfado, Cuerai : Yeahei : Ay, 1ra! : Ay crngog : Ay curog : A- Tyngi : Pocbii. 1110 pot : Ayeec Ib cote che- Enferma tierra, Ibl ay : Ma nond rec reli. 1 eob. 243 244
ja

ENFR
Enfermedad de calenturas, medio enfermo, y fros, Enfrenarse

ENGO
a si mismo, Ae mbo

Che caraci.
Enfermar Cheraci

ata : Chembara ra. muchas vezes, Cheraci yeli yeb : Ocand candog- cherec agu ye.

Enfermedad, Mbae a c : Te mymborar : Mar, 2. Mbara. mortal, Tac teo rer h a b a : Toro mbo equlic : Poroyuc : Poro Enfriadero, Mboroy c b a b a : Mbo[mbira. ni eo : Cheniboyecobu teo reli rov c tba. Enfriado, Ymboro jilra : Ymboroc cheraci. Enfriar, Amboroi : Ainboroipa. Enfermizo andar, encogido, CheEnfriarse, Aembo rol : Aimbo arur. , Cheraci rac : Che rec agu ]> rol. ye! eytapi : Cherachera he ran : Engalanar, Amboyeguag: Ambo catujuri : Ami ta r. Cheraci c. Engalanarse. Amboyeguag : AeEnfermissimo estar, Nande te che- mbo eatuplri : Aembo bepii hep raci : Che oc cheraci Myry eynga- guiyeguca : Ane motar : Aet cheraci : Cheraci myri'am p a : mbo. [tabl pira. Hora berari amo cheraci. Engaitado, Ympyny mbira : YmboEnfermo, Hacbae : Mba porara Engaador, Poro mbotab hra: Pohra : Tacib : Mbara : Yyagul i'omo jiinhra. Engaar, Ambotabl : Am pyn : yey mba. Popir, en l'o. 3. [Ambotabl. andar, Cheraci guitecbo. Engaarse, Ayabl : Au'm pir : caer, Mbae a c i boa cheri : Che- Engao, Tabl : Pyr. rcro che mbae rac : Chemmba- Engaosa cosa, Poromo pirbra. ra tac : Cbereytl m b a ac : A vida, Tecob vapra. mbae ac gu. Engaoso mundo, Ibl porombo tabl: a menudo, Cheraci tapia : Ol- Ibp : Ibl pegnra mbae poromo eando candog iote cheraci. pyn. En fin que pass assi? Hy pa nga- Engastada cosa, Mbae oyopp oiro ? Ta orn nte panga rae? bae : Ymboupapi. Enflaquecer, Am ngaib. Engastar, Amboup : Ambo yoap : Enflaquecerse, Am ngaib. Amoi'ypip. [ragu. sin causa, Ano ngaibore. Engrandar al rededor. Amboapiqu Enflaquecido, Angaib : Angaib. Engrudo, Mba pomo.
Enfrascarse en negocios, Cheapaca-

aguiy : Aembo ye pitacg : Ambo aquaa b. Enfrente, Tobai : Rebei : Toba bo. de mi, Cberobai : Cherobape : Che robbo. uno de otro estar, Oyoba hny : Oy oba chu rmnny : Oyoobai oroc : Oroi oyooba.

persona,

mon gimbira. [( g). Enfrenar el cavadlo, Ayuru pi pi Engendrar, Amona : Aporo mona mol : AcO mmbic moi. Engendrarse, Anmona. [gabae.
n

v eberec et reli guitecbo.


irle a la mano,

Engendrado

de la tierra,

Ib agui

araqua : Amboyepita cog : Ambo Engolosinarse, Hebi beb cbbe. aprb : Ambo aquaa b. Engolfarse, Aba I api t e p e .
245 246

Ambo

Engendro,

monstruo,

Oem an-

ENJU Engomada cosa, Mbae alcl pip ymo atamblra. Engomar, Ibir 19,1 reh amonan]. Engordar, Amngr. En go rda r s e, A m o n gl r . Engordarcerando,AmGnglr ypoita.
Engrandar el Itogo cavando al rederedonda, ] Enjuto,

ENMA
contrario de aguanoso, Y

yacu cat : Y tynbae.


lo que estova hmedo, Ca':TyriT:

dor, Aboba. [Ambo-api qul rag!.


por de dentro a la

la cosa, Ambou bicha. la chcara, Ayplpl r : Ambo ubicua cliecog.


Engrandarse la llaga, estenderse algo,

Chea oyepl pira : Oiimboubicb che ai cuera. En grande numero, He etc : Xi pap hbi : Herni'am pac. Engrscala tabla, Iblrap ymo nmbui^ pira. Engrosado hilo, etc., Ynymb ymbop guaf pira. [gua^.
Engrosar como hilo, etc., Ambop-

liengo. Amo nmbuf. Engrudar, Mbae pomo pip ambova : Amo un' mbae pomo h e 9 . En lugar de hazer bien, haze mal, Engrudo, Mbae pomng. Engullir, Amo cnga : Amo pyn- Guembiap cat rngu reli : Guembiap poch! oy mnd. gote ygubo. otro estar, Tecobi, Enhechizado, Ypohno mblra : Ymo ser bueno, eres malo, Ndepolingl uplra. Enhechizar, Amcay paye pip : rec mrnga i rangura erey mnd nderec pochi reli : Erei Ay pohno : Aypohnglu. con flecha, Aporoybo curupalplp. cobiro nderec mrngat ndereco para que le amen, Ay pohno tache r pochl reh. Enlutado, Oinbo aobbae. ralh guiybo. Ambo aob. Enhiesto poner, Amo ati ai : Ambo- Enhilarse, Enmaderamiento de la casa, Og qulpar tura : Amo a. tcu. Enhilar aguja, Alicfybo y.
En hilera ir unos tras otros, Ore 19I Enmaderar casa, Aogqult mol.

! Cng. Enlatado, Y yur pira. Enlazar, Ayur (pa). Enlazarse, Aycyur. En la mano, I'p. Enlodado, Ymout mblra : H bae. Enlodar, Amou : Ambo. Enlodarse, Aemo i : Aemo niboch : Ambo li. Enloquecer a otro, Ambota roba : I Nambo araqua bi : Ambo aquaa cay. Enloquecerse, Cliftrob : Ambo taroii : Xa che raquabi : Clie aquaa cay. desvariando, Cbo nget nget che araquaabey mborm. fingidamente, Ambo tarob aub. Eni'oquecido,Ymo araquaa bey mblra. Enlucido, Ymo endlpu pira : Y'mboyo pira. Enluzir, AmendI p : Amboyo.

Enmaraada cosa, Mba yepooi cu: orohbo : Ore 19I bpe oroh. ponerse, Oro mbo I9I oro- Mba oyepo oibae. Enmaraar, Amboyepooi. ily 91 runga. Ayepooi: A'mboyecomo soldados, Oyopbo Enmaraarse, oroy c. pooi. Alplteiere : Ah IpIEnjugar lo hmedo, Am cng: Amo Enmararse, tyni : Ambonc. tpe. 247 24S

ENNI Enmascarado. T o b a rSng rerequra : T o b a rngba pip ombotbap. Enmascararse, T o b a rngba ra'mbot : Ainoob rngba. Enmendado, Oyecobirobae : Omind catbae : O apengbae : Ofi'mbo araquabae. Enmendar 7a vida, Apng cliercco : Ayo ecobiro : Aipic teco nirnga t chereb : Aymnd choroco pochi teco cat reh. lo /techo, Aa pngog : Amo yngat : Ay pochi og y nngatupirbo : Aheebiro. Enmienda, Necobiro : 'a p'ngog: em ngatupii. En mi poder, Cheppc: Chepgupe. Enmohecerse, Hab : Oem Jiabe. Ennoblecer, angatura.
Enojadizo,

ENEI Am mrnga t : Amo


fcil de aplacar, Omo-

yro aba ey : Aba ey omoyro agui poihra: Omoyro agu quapap po liara : Omoyro bagura gu oye curitey bra. [moyromo. Enojado, aheleado, Ofi'mbo ag ofie Enojar, Amoyro. Enojarse, Aemoyro. E. 1. [c fita. , enfadndose, Aye ahe : Ayere interiormente, Chep omoyro: Che bi me aemyrb'. unos con otros, Omoyro oyoupO. Enojo, moyro : Toba c : En Toba,
rostro. Enojoso, molesto. Poromboguera a.

Enorme.malo, Yngaipliae abaet. Empongoar, Y. Mbo, y Tend, y Popi. En presencia, Tobaque. Enmudecer a otro, Amoeeng: Amo de todos, Hechagi p pabembg : Ammbg i' : am- rm : Pab'recpe : Pab robpe : bei : Am cay : Amo e- Hendu pabram: Pabe y quabam. ndog. primer lugar, Y ypram. callar, Clic e ng : A'embig : qualquiera parte. Tety rme: TeAmmbg cheee : Nabe : Che tyr pip. e cay:Aem eeng. Enramar, Ayatc caab:Acaab , perder la habla, Na b e i : Cbeatc : Acaab mol : Aeaabicyr: ee ndicatui. Acaa Icp. turbndose, con verguenga, Enredada cosa, Mba oyepooibae : Aem mar gu ngbo : A- Ocundacbae : Y yayubae. Enredado, Ymboye]ioo pira : Oyeni ngop guiti am. ]>obae. Enmudeci por averie cogido en maEnredar, Amboyepooi : Amboayu. leficio, Ndoyohbi mra j gua con red, animales, Ambo pica ma opocohbam. jilp : Aya pifa pip : Aypic:AyEnnegrecer, Amoi : Na. mam : Ayayu. Ennegrecerse, A'mo : Amo pi- Enredo, ficcin, Mar tequ mopy h : Pich. ryngba. [ N'ambii. , escurecerse, 'mo i ptu. En resolucin, finalmente, Eomb: En ninguna manera, Aanti r e t e : En retorno, Poepcpe. Aandete : Andauquri : Andabidar, Ay poepi. quir : A ny. Enrejado, Ibira endaca. En ningn lugar, Tetyr eyme. Enrejar, Amone eindac. tiempo, amo amo rugui. Enriquecer, A'momba et. 249 250
;

ENSU

ENTI

'

Enriquecido j \ mombae et cat pira. Ensuciarse con barro, A mo : Enronquecerse, Cheyuru. Afmbo i. Enronquecido, Ymboyuruo pira. Entenado de la muger, Che m'mbl Enroscada culebra, Mboi fe mama : ranga : Chemenda i : Chemendayl. Yeapaqu. del varn, Oberai : Che rembirec Enroscarse la culebra, Oe mb apam'inbi. qu mboi : Oi mam mbo. Entender, oir, Ahend (pa). Ensayar, imponer, Ambo mbo : bien, Abendu cat : Ayquaa cat. Amof. Ensayarse, imponerse, Afe mbo en algo, Ayepor : Ambae ape. rubo : A'a. las intenciones, Ay q u a a y p i p e para uorir, A cliomno h- gura. gim reli : Chereo rrmo g- mal, Nahend ea tui : Ahenduba. rm. , saber, Ayqna (pa). unos con otros, Orofoa : Orofo Entendimiento, Mbae quaa pba. A. 9. mbo. ayudo, Ara qua eande : Che Ensaye, Tng : Neng. araquaah : Araquaa eatupir. Ensal gamienlo, Mboubioh haba. corto, Araquaa pir : Araquaa Ensalgar, Ambo ubich. Ensanchar con ensanchas, Aip pir. hr : Araquaa myr. mediano, Araquaa Sta : Araqua tirando. Aypi pira : Amota. abo ya. Ensangrentada herida, O e p y y a : Huguipu : Huguic yyapich cu. grande, Ara quaa cat : Mtete. Ensangrentar iaherida, Y'yaicha gu sagaz, Ara qua caracat. ahuguic amop. Enterado estoy, Ayquaa cat. Ensangrent arsc, Aimo ugu pyr. Ensartar, o enhilar, Ahecybo (ino). Enterar, dar lo que falta, Y poat pezes, fruta, etc., Arnombar guar. cue ayrmo. Ensenada de rio, monte, campo, Entero, Guetbo : Nn. A. 6. Tcb chu : Acura : Gua. Enternecer, ablandar con palabras, Ensear, Ambo. E. 11. Amo pngat : Chef pi omo demostrando, Ayquaabee (ng). nep : AmboaquI : Amboni mbor Enseorearse de algo, defenderlo, chee piu pip. Ay picyro. con lagrimas, Amo epi clierepai Eusevar, Ay piehl mbae qui ra pip: pip. Among mbae quir bef. Ensilar, Aoty ib! qupe : Aipory lo duro, Anioni blu : Ambo pi pi. bl qupe. [bayu rmo. Enernecerse elcoragon, Chepi ecnEnsillar cavallo, Tendba amo eag ; Chepla Ic : Chcpla epi. Ensobervecerse, Afemboe t : Aye- lo duro, Ypu : Ofiemomb : robi cheyeeh. Ypi pi. Ensordecer, Che apicqu yeg: Che , llorar, Chepiaicguiya hegubo. apipa cay : Naehe apipabei. Entibiar agua, Amboacube bui i.
Ensortija do cabello, AS mama : Ab

apicha. Ensuciar, Among : Amom bochi. 251

Entibiarse

en el fervor,

Chembo

ririi aeubcu amborol : Cheracub cu yroica. 252

ENTK

EN Til
Entraas buenas, Pl catuplrl.

Entoldar, Amboog : Ambo tapli : Ayabo, Entonado andar, Ambo cec guiatbo : Am py mopy guiatbo : Am Itar guiatbo. Entonar, dar la voz, Ame yee guama.
Entonarse con el vestido ageno, Aro-

Entrar, Aiquie : Ayque. de rondn, Aiquiereca pl : Ayquiebiar.


y salir presto del agua, etc., \e-

mboa cbeao ey rcreobo : Aembo qui cbeao ey reli. unas vezes, y otras no, Amo papa, guiteiqui (bo) : Ayquic pprP Entonarse el ruin g baro, Yquragui yebae cuera bi'my omlioet p : Amme. ete oicbo. en cuenta consigo, Aipobb: Clic ensobervecerse, Amboet : Aye- rec eu : Ajqii guar choroco : robiar : Anmo tari. Ayeecpoblb. kazersc (grave, Amotar. de deudas, Cheremyeplbe Entonces, Acoirmo : Ha rm : rama aipp : Ayecarec hccypaAco bpe : Acoim. pbo. Entorpecerse , Nacbemboe cutni : escondidamente, Nemi' me aiquie Cberopari : Nadie mbo araquabi: chercchagey me chereiqui : Na Cbembo opa. [rogui. chen dbi guiteyquibo : Nache las manos de fri, C h e p o pot piru ru : Nache ])I pgi. Entortar, Ainp : Ambo carap : Entre ao, Rol pip amo amme : Ambo a p a : Amboyealbl. Pau pame. Entortarse, Ambo a p a : Ambo- cuero y carne, Pirar note. yeabl : Ayeap. dia, Amo amo ara pl p.
los ojos

mondo bte guihbo. muchas vezes, Aiquie pl : Pigey aiquie : Nandetei aiquie.

rah: Hoplta qu pip oroguerah: Iblr Iblra r oroguerah. mbohl taba. Entregado ser, Ymengym blra. sacndose el ojo, Amboec quaEntregar, Ame (nga). p : Aye ec g. Entrada de la puerta, Oque namb Entregarse a los deleytes. Teco or angaip up amee : Teco orlaba yplpe : Oqueyppe. et o che yepor h mo are c. monte, Ca yur. principio del pueblo, Tabetosi mismo, Ae mee : Ameeng. bapl : Tabl pipe. de algo, Aiplcl : Ayogu : Arec Entradas de la cabeca, Atl ba cng. cheppe. hazer, Amboyeup cbeatlba cng Entrego de cosas, Mbae meenga gu. y prn.
o ladearse la carga, etc., Y p a

Ambo ec tu.

con nube,

Cherec

tu :

dos llevar

algo, Oo aa orogue-

Chepi/pe ano! : Arec chepo pame. Entrambos nos otros, Ore mocoi. Entremeterse, Ayeroiqie e : AeEntraablemente, Plapeb : Tecali! : mnde e. Plgulb. donde no lo llaman, Che reni ndaEntraas, Pl : Mbl. beyme yep aiquie e. 25-4253 vezes, Mocoi yeblb.

Entrambas

cosas, Mcyb.

Entre

manos tener

algo,

AyablquI:

ENTTJ

ENXA

oyoeh : Ovo ec-e oyoehEntremetido, Ah yeroiquie tei : Oyecea ei bae : Y monde ric gueni ndabeyme. Entre nos otros, Xande pame. o / r . Ahendubay: Na hend catui. piernas, HapI pa. Entresacar, Ay par enohe : Yu baigui anh. escamando, Ay pa enohe hebicota : Ay papa heno herno. escogiendo, Ay pa enohe yparabca : Ai parabog : Ayoatug. Entre semana, Amme mbae ap puc pip : Amo mbe mbae ap puc pip paii pame. Entretanto, Porombuc.
Entretener con juegos, Am eyi

el negocio, Am mbooh : Entremeterse entre muchos, Aiquie Enturbiar Amnn. [bot. te t a p e . unos entre otros, Oromn En un momento, Quapap : Ober-

vago dar. Aguindog. Envainar, Ah rumond.


Envanastar apretando,

Ay

pory

ypi pica. En vano, Tei : E : Au : Anga. trabajar, EreporabiquI tel. Envarado, Obi rqiibac : Y potbac. Envaramiento, Oblrqi : Tt : Ypot.
Envararse,

, ponerse iiesso, Aemo blrqu. Aemo pot. Envasar, Aona. Envejecerse, Aembotuybae : Aemoim : Apoba m.
la paja, de la casa,

estar

iiesso.

Acmbol.

vmmboaraita. ropa, Y yug im a : Y y el tiempo, Aara ca guitccbo : m chea : Y va a : Ombo euArnonguab guabi ara guitccbo : erlma cliea. Aemo eci ara racpa guitccbo : hasta la edad decrepita, Aemo Ambo yecogararacpa gui m- quy mi : Guir ral rm ay (;o clieboaraita guitccbo. tuyrm : Cheapaye c tu : AeEntretenimiento, Ara mn guapba: mo apaiqui : Ae pobngatu. Ara raya haba. [pe : Aypi. En verdad, Ayet : ITn Plerequabey ngoti: Entretexer como red, o celosa. A- Envs delacosa, cestos. Ape ayac: Ay pa ayae. Ha pip : Cup. [man. ntrete.verse, Oe moa : Oyece : Envilecer a otro, Amboaib : A m o Envilecerse, Aem ayb : AmOcnday. Entreverada, cosa. Yopa. mn. Entricada cosa, Y yabai cat. Envoltorio, Mbae apaqu : Ma -1. Entristecer, Amone mmbi : Amn- Envolver, enrollar, Ay mam. gy ryri : Ambo ru : Ambopichibl. entre ojas, asando al rescoldo, Entristecido, Oemmbibae : Y m o - Aypoqu. al nio. Aiba. e mmbia pira. cosa, Mbae ti yuipip Entumecerse miembro, Om ibi- Enjabonada r q che, yib : O'm pot. yliei pira : Xabon pipe yhei pir. Ayohei xab piip : i , tullirse, Cherct omno : Chebi- Enxabonar, raq. yui pip ayohei. Enturbiar el ansenlo, Om tipti : Enxaguar la boca, Ayeyuruhei (ta). Om u : Oem ipi O. la ropa, Ayti yui og yheta. el licor, Ambo pitT. - vasos, Aypi erec : Amngur 255 250 I. 9

clierga.

Y yug Im

EREJ eambuch y beita : Ambococ co c yhcita. Jinxalma de cavadlo. Mbohit U]) cabayu arigura. Enrvalmar cavallu, Mboh yta upa amoi cabayu rmo. Eurralcegar, Amni : Ambo apati : Amo mrti : Aypieh ibi t? tobtypip. Enrcambre de ovejas, Eyr apyt. E}ovaqnimar, Aaembu. Eu.cugador, Mengha : Motynybba : Imboaeu b a b a . Enyugar. Amo cng : Amo tyni : Amboacu. . agorar. Aytapii (ta). al Sol, Amocng Quaraci pe. empapando, Ay pi te y gaupp. esearrienrlo. Am ndi qu ymo cm : Amo cng ymondqubo. o passar frutas, Aniombir. En.i-vJio del telar, Ao mmndba. En.eundia, Uruguac quir. Enxuto cenceo. Ab;l puei poi : Aba ote ib! : Y yc ibi cat. . estar seco, Y cng.
1 1 ante l.

ESCA Ereje, Tupa rerobi ii ola nibae : Tupa rerobi gi poro piallava : mombg hra : mboacigi liara : rerobag hra : l'o hra. Eresiarca, Tupa rerobi oliarubae rubichba : 'ITipa rerobii catu ey i cue. Eres tu, pois no, isdepiohe rae '? Erizados cabellos. A ar pi : Abob : Abb : a tai : Atr bb. Erizarse de enojo, Ambo abob gui moyrom : A'm arpu : Ain bo abb : Ambo ati ai. /'''''/. Cliepirhnb : Cherabeb rogui : Chearur. [beb. ios cabellos, (.'he bli : (,'Ke Erizo. Cuy. Ermita. ITi]) ogniyry tabeyme. Ermitao, Tipa boya abeymi requra. Errada obra, Ytatbae : Mbae ap pralii. tiro, Pa abi. Errar, Ayab. cannino, Ayab pe : Chorop. en lo que dize, Che ngop : Ayab ebe ng : Tate ba : Anee tat : Ayab guing. todo. Aporo ab et : Aporo abi o]iaeati mbae reli. no encontrarlo. Ay pmlequ. tiro. Chepa bagner ayab : Che remy yb rn gura ayab : Cherenibia p rngura ayab. Erre en dezirlo, Chete y mombegubo : Yt bae : Ytate chony : Te : nmm. 8.
r 1

Era de trigo, Abat niyr'y qul liaba. Eredad, chcara. Cog. desmontada. Cop bague. Ereda-, Cher niliae ene a ramo aye : Cber mbae cue cbeniba rniarec. Eredero, SIbae cuer yra: Slba [i ;ra mbae cu yra. Erencia, Clier rembie var cbbc Chbe mliae bevaripi. Ercjia, Tp rerobi rar aba : Tp rerobira ra m av]i : Tupa rerobi babagui piahin aip : Mombi hamo : Mboaei g hmoaip : Tupa rero bi rerobaeha : Tupa robigui poi h. 257

l'i ante S.

Escabullirse, Ac yop : Alia iep Ae biar : Acn yepe biar :Quapap. Escaldar con agua caliente, Ayobei tacu pi]i : Ahapi I taci pip. Escaldarse, Acai Itacu pip : Ayeapi : I tac reli chea : Chepit tac agu : Chembopit I tac. Escalentarse con el trabajo, Ambo 258

ESCA-

ESCA.

cub gui porabqulbo : Auemboi discapar subiendo por breas, i ar ac. ai gui porabqulbo.
Escalentarse la boca hab'anido, Afi'mEscaparse por debaxo de algo

Chehuy-

bo cu acub gui fcnga : Afembo endo, Ay gui rog guicn yepbo. Escorarajos, Arabo : Tarab : Ape cinyiiy gui erig. los pies, Ayo pipe : Ayope chep : ap : Enem. Escaramuza de a caval/o, Cabayu Ayepi mboac. reroy er herndba : Cabayu Escalera, Yeupi h a b a . de piedra,. Yeupiha y ta pip yya- rer f i e m a . Escaramuzar a cacedlo, Aroyere capo pira : Yt ycupib. bayu liero fa rona : Arofi'm : subir, Ayeup yeupih rup. cabayu. Escalones. Yeupih rcap ba. Escama, Pira apecu. pie, Aycr yer guiara : Escamar, Aypepy (na): Aypoog (ca). Aem f i e m a guiatbo. Ca ymndorog ]iirra. [liara. Caapi liara Ca moy Escampar la lliiria de todo, Oqu Escardador, Escanciador, Poro bey nd ra : Poro- Escardar, arrancar yerra, Amndoiieropo bngra : Cguy m''n- rog capi : Acapij my. mullendo la, tierra, Aibl mbo : graAlbl riljl c : Ambogui nliogul Ibl. Escanciar dando agua, Ambo l. vino, Am nga : Aporo eyi : recorriendo lo carpido, Aca qulr. Itacl myrT : Qua repot Ahey : Acanguy maei : Aropo b Escardillo, apa myr. cangii. tbae. [po ayebo ama. tim (ni!) : Aypl pira (bo) Am chca anmndli guitpa. uf (n). Escandalizar. Aporo mndli cheanla mano, Aypl pira (bo). gaip pip. [rechca. Escarmentado. Ymonibotiah pira. Escandalizarse, Ainndli angaip me ha el castigo que JJios me ha Escndalo, Poro mndli. hecho, Tupa chererec ai bagu che Escao, Aplc guao. lyepbo. mombotah.
Escapar deslizarse.K\iciy\\i\y guicen Escandalizado estar, Yingaip reEscarmenar con vara, 6 arco. Amo Escamoso pescado, Pira yp yp heJiscai-dada yerra, Ca ymfymbir:

itazer, a escondidas. Amc yep guiybo niopich. uc miin : Amnmi yme Escarmentar itazer a otro, Ammnyepbo. botiab. [botia li. con lajlec/ta el herido, Oguerop yo, Afi'uioiubotiab : Che monieherul Jierecbu. [c che. Escarmiento, Mmbotialu'). de lamuerte, ren gue cuera ra- Escarnecer, Ayoyai ta. jiscarnecido. Y yaiplra. , huir, Ac. vep gui yabpa. Yaitba : Yaitin : ^. yai Escaprsele de. la boca, Che yuruh: Escarnio, libm. [coni. Che fic clrl. Escaparse, Ace yep : Ah yep. es de todos, Pab yaitbm heEscapar de entre las ruanos, Aguyn- Esarpia. Ty ai : Mcayng haba. dog : Aipogu rog : Ay pobo en Yo. Escurra dientes, Tai quyty ng cba : Tai pa cutcba. S : Afiea guyndog. 2G0 9* 259
r

gued

desde

entonces,

Acoyb

ESCO Escarvar. Aibirlbicoi : Aboarai. entresacando, Ay pa og hlbcota. sacando ragzes, Ayoog hbcoita: Ahapo og hbcoita. Escasamente, Tacatey mb p e : P o b bpe : Poemi'ary ro hpe.
Escasa persona, A b a hacatey : Ta-

ESCR Escofieta, Acangpa : Acanga t. de red, Acanga py. [ (ca).. Escoger, Ay parabog : Ayca tug -poniendo cada genero aparte, Ay-

parabog mbae of porcino ymo na : Amo fo porn (ni).


uno. g de.rar otro. Am papa^ (m). Escogida cosa, bonissima, Y oande

catey yra : Ypobbae : A b a po pi catibae : Y catupr catbae. a mi'. Escogido entre muchos, Te et icaEsclarecer el da, Oyequaa ra:Ara- tupr bae agu yparabg prra :. Teyi agui ycatu pir. oiie quytyngog (ca).
, entran- raijos del Sol, Quaray Escombrado,

joiesto en orden, Y mbo-

oyt pip: Quaray oiquie : Qua- gu cat pira y nyngat pira :. Ynbo eat obpira. ray aya orno eyay yacing. Escombrar,poner en orden, Amngua la maana, Coe mytng opuc. cati : Amoyn gatupirl : Ambocat Esclarecida 'persona, Aba angatob;i ymbogu catupirlbo. rambet : Aba Jiee cancle cat. Esconder. Amv (mo) : Ay eoae cosa, Heyap pira : Ymoc yaca (pa). mliira. en el seno, (Jliera cap guipo ao Esclarecido linage, ma anga- n' : Che ao ibiime aftom : Cheatura : ma mrrigat. guipe aiiiiiT. Esclava, Tapi pe. Esconderse. AnemT: Ane ty mi' (mo). Esclavo, Tembi aib. . cerrando por donde entr, Aie vido en guerra, Tembiah guambiog (bo). ryn' me guill : Jlambpeguar. Escondido ser de otro, Y mymbi.'ra comprado, Tembiah tarip. che : Che m. hazer. Amoyng tembialhbin. Escondrijo,^e'my h a b a : 'mynclba. Escluido, Heyaripi : Heitp : Ypa- Escopeta. Mbocba : Poeba. rab prey. Escopleadura.,'V;\])\ yb : Tapi yuEscluir, defechar, Ayti : Aype : Ay- pip y y a p o p i : Y n i b o p u p t a : parabog hey/ibo. Ymnibu. pira tapi yyupip. Escolia, Tpeh : Tpecli. Escoplear, Amoruu tapyy yu pip: Escobajo de fregar, H pba. Amboqu tapi ypip. libas, Ub guc : Ubara rgu. Escoplo, Tapi yu : YI qua poeba. Escocer, Coo : Chepi tayl : Tai. >. Escoria, Quarepot repoti cu. Pi. 1. Es co rp io n, Y a p e u c. . Quati h a b a : Quatia las orejas, Chenmb acub : Che Escribana, namb coo : Playchenamb : Che rir. namb pita y. Escribano, Quatia liara : Quatia apollara. los ojos, Cherey coo. ludiendo, Cliecoo chero yequ- Es cric ir, A i q u a; i . Escrorio, Caramegu, y membiretca : Chero yequi tcu coo. bae : Tal rc bae : Hepica betEscoda o picode labrar piedras, Quabae : Ymboya c etbae. rcpot it pandaba. 202 2G1

ESCU
Escritos, carta, papel, Quati : Ne Escuridad

ESMA
de nubes, Aniapytumb.

Escuro de entender, Y yaba yquaEscuadra de so/dados, Cuaryny ripa. ci : Guaryn popi. Escuros ojos, que no ven. Teca pico Escuchar, Ayeapi cab Iicndpa. ey ngat : Te cmong.
Escuchas. Yeapicae liara.

qllt.

pi.ner. Yeap<;aca liara ambi : A fa mi. Ahndubuc : Y fice rndupra ! la ras/ja, Amndiqui (bo). a inni'. I roqia torciendo. Av poca (bo).
lleudar con escudo, Avo]'ia (lio) fea). ' Escu sacian,

Escurrir

algo apretando,

Ay tiam :

Escudarse, Avepia. Ndi catui : H ru. disellilo, (iuaracap : Yepi calia. Escusado, del cu/uno por la. edad, Escudilla, a ap. Otuvabarm : Ndieatui yecoac: Escudriar, Apoblbl : Aipi guar : Che tuyabae che m im yecoacu Cherec po'po : Che emang poe reli : Nachembo yecoaeu y chepoe beco ari. tuyacue. era la risia. Che recapo beco : Eseusadoi; Poropia hra : Poro epiAvee^ crec etc chereea poe cra. Poro eo coac. poe uni. Escusar a- otro, Aliec coac : Abe demasiado. Ainboe o.apoe poe copia : Nda robi ruca ri hee mhec : Oherecp ai ai hec. rngu, I": Pa, num. S. Escudriarse, Ayep guarii : Apohibi Escusarse de liaza; Ndagui y e i b a e : chereo : Ayeo erec gui vecli : j Ndi catui che y yap : Che yyp Ohereca pongatn gui ieeh. | aguiye ey hg amombe : NdaEscuela. mboehba. I vapoicne. Esculpido. Mbae rangba yyaposus pecados, Afe ngaipyopa. ]iira : Yt reli uquatia pir. Ayo pi cherec aycu : Ayaho : Esculpir. Ayquati ytapip : Amo Ambot : Am anga b che angaijicni niliae v quatibo it; reli : p ymmbe ev potbo. Amo arua emb ibirap yqua tibo. Escusas, Poropihba: Poroniybba. por las orillas, Amo arua emb. Es cierto esso, Hyi. Escultor. Yia rob mbae m apen. verdad, Tac naco. hra yquatibo Esencion, lep, num. 3. Escupir, An lyb (hec) : Amu. Esforearse, Afem pa ta : Aiem con asco, Guiv guarbo n nyb. mbur : Am tata. Escuras palabras, Ne yyabai : e Esfuerce, Mv atmbba : Teco et oyequa a y mbae. haba : Nmmbur : Tt haba. Escucocerse el cielo. A.mapytu : Jba- Esgurbia. de carpintero, PSrata: Quagaipvt. repot poo. |Ytc pyi. entendimiento, Ypytumbe hea- Eslabn de cadena, Ytc ba : raquaa : Chembae aqua a b a h o p a sacar fuego, Ta tai. bopar. Eslabonan; Amboyepot. la rista. Oliere caqua py timbi. Esmaltado, Quarepot y qnatiapi. mucho la noche, Pit ofm niv- ' Esmaltador, Quarepotqua lia hra. mb : Py tin y mymb. Esmaltar, Ayquati quarepot : AmEscuridad, Pyt. bo para quarepot iquatibo. 203 2(14.

impedimento,

SIS. 4. :

ESPA
Esmalte, Quarepot quatia h a b a . Esmeralda, Yta obi. Esmerarse en lo que haze. Chocar cat ycande y yapbo : Checarara yya p o b o . [cande. si. Ayercc catt'i: Ayeerec Espaciar la vista, Ayeoy mond gui neni ci n. Espaciarse, A moeci gui tecbo. Espiado, anchura, PI. n. 7. de tiempo, Im : Arymba : Carmboh : Araca : Quip. venidero, Araca : Xch'. tres dias, MbohapI ara reli : Pip. . distancia, Xoba : Pa. igu. Jardanea, ilmbpe : Ar : MbcEspaciosamente, Mbeguc hpe : Caracatu hpe. Espaciosa tierra a la vista, Ibl tecaindba : u yepl pira cat : u porom cc'i : I acc rec hoh cat : Teca boba puc catuhba eci ngt. despacioso hombre, Aba eco mbegue : Caracatu : Aba yru cat. en andar, P mbe gucbae : Ata mbegubae : Churmindeat. Espada, Quic puc : Qulcegui. Espiadaiia, Piri pepe. Espalda, A tucup. Espaldilla, YIb pocng. Espantable, Poro mindli : Y ybaet : Pichlbl. Espantado estar, Cheyuru yai guitccbo, gui 'mndlita : A'mondi gui ama. ser de otro, Che rnndli : Ymndli jira che. Espantadizo, 'mndli e tei'. Espantado (quedar, atnito, Cheaeay gui ama. .Espantar, Amndli. Espantarse, assombrarse, Ch-epin : Ae mondi : Chendli. Espanto, X'mondi : Andi. 205

ESPE
Espaa, P a r a ambolplr!. Espiaol, Ambolplri guara. Esparcidos, X cibac. Esparcir cosas, Amo ci. nuevas, Amo rnd mo ci. Especie, Yep, 2. Espejo, Xngechacba. Espejuelos, antojos, Teyalni: Tya. Espeluzarse los cabellos. T". Erizarse. Esqieluzos del enfermo : lrli. Espera (imperativo de ambos nmeros), Ambo : Ambe rng.

Esperanca,

Yernbi luba. Y. Paco.


Aplt

Esper a r, Ah r o (11 i). algn sucesso fortuna,

mrndup. atijo al camino, Ahap aaro. en celada, Acotyr (ng). en Dios, Ayerobi Tupa reli : Che yerobi h amo Tupa pip. Esj)erecarsc, Ayepoc (bo). Esperiencia. jirueva, Mor ngba.
Esperimenlado es/oi/, Choaraqua

Im : Aemo mbotiah guyt'n. , provado, Hngat pira.


que tiene esperienc/a.'Semo Esperimentar, provar. , tener esperiencia. mbo-

tiah hra: Ayqua Im teci.


Ahita (ng). Che araquaa

im : Ammbotiah Im. Espesa cosa, Aparata : Apyc : Apatayl : Api) mong. est la. gente, Oyepl pl mbl oqupa : Y na mbl : Ymbey mbey mbl. Espesar apretando cesto Heneo, ele., Ayate. , como palos, varas, etc., Ambopl: Amhoycat : Ayate cat. . engrossar, Amo n (mol. licor, vino, o chicha, Amom. Espeso bosque, Ca ana. no estar, Xdoi yua pyea rng'. 2GG

ESPO
Espesura, aaleza, A i . 'U. 15. Espelado estar, lleclb o na.

ESTA

Esposas, prisiones, Poapi qu haba, i Esposo, dem quod esposa. [lipe. , EspressamenteCat ete:YequaacatuEspeta, Ahecybo : Aycutug. Esprimir, Aaml : Ami : Ay cambi. Espia, MafSndra. i Espinela-, Myati : I'Iat. Espiar, Amafia. Espuerta, I ruagu. . ojear, Amacna. Espulgar, Ayqulbi : Ayablqui. Espigar, racimo, magurca, Pl. 3. a tiento, Ahabu. de muiz. Abat r. i Espuma, Tlyul. de trigo, Abat myrir. Espumadera. TI yui ogclia. Espigar. H ima : Htanio. creciendo la persejna, Ayepe Espumar, Ayti yui og (ca). Espumarajos,Y\uUi yui:Tendi guap. quii gui ca quaap. echar, Chey u ru yui clii Apacui. Espina, Y : Yu ati. Esc/uina, Aq : Pe. 14. de cardo, y cuerno, Tati : Hat. de tabla, Apype. 1. pescado, Cngu. Esquinada cosa, Y qa aqabae. Espinal, Y atyndi. Esquina, punta de rio, etc., TebiEspinar, Aycutug (ca). Espinazo. Atucup cing : P yace- chu : I rebichu. cng : P yace. [cang. hazer, Amo aq. [ai (hece). Ay poih : Ae mboye Esjrinilla de la- pierna, Tety ma Esquivarse,
Esquivo hombre, Aba ye po ihu bu barro del rostro, Ari. Espinillas, o barros tener, Che ari. cbae : Nnibo abaet ucbae. Espinoso lleno de espinas, Yu reli nio, Cnini ye ya.

hat ai : Y yihet : Yupora hece. Esse, Ebocoi : Aip. [amboa rano. Ebocoi Espirar. Ayequi. [requba. essotra, Togui cn
el ojelo, o cargo, Opa cheianga- Essas cosas, Egibae. Espirilu, Angi : Ang. Esse es, afirmando, Ebocoi rae r.

bueno, Aiigtuprl. malo, 'l'ai.


Espiritual hombre. A b a oS ngS reli

, essa, Aypbae : Eupbae.


mismo que dizes, Hae nde ya-

note ingarcqura : Oanga teemr ngati reli tequra. libro, Tupa quati ngareco cat qiiaa bee ngra. Porom nirangatu liara. Espolear, Aycutug. Espoln de gallo, Uruguacii piati.
navio, proa, etc., Ygarat t.

Esponja, i gaii. Esponjar, Amboap pi. Esportilla, I ruagu : Tup.


Espossible ('asintiendo), Afeipanga?

gura : Hae catu nderemymombe. , essos, Ebocoi : Aip : Eup : Eup bae. Esso deve de ser, Ebocoi ni p llera : ilgiaicam ebocoi. fu sin duda, Ebocoi naga : Eboj coi ate cat. fuera si, etc., Emna amon. mismo, Acoi naco : Ebocoi tcatua : Plae ai. no, guarda, Tai. 5. [angaip. si oshaze malos, Eguy ngat peino Eiigibae : iNguy : Xugy.
;

Essos? (preguntandoj, Pguy? HIpanga? Ily pip? Cotepe? Ten ai : Yerobiar : Esposo. Cheyopo pici cu : Che o- Estabilidad, qumbl^ibae : Y moioqumblei- Aybo Mbobitbo.
pir.

Estable

en virtud,

Ton ai oi cobae

2G7

268

ESTA

ESTA

teco mrngat pip: Ombobltbo- Estancar el vaso que se sale. Amombae teco marangat : YmbobTt bu bg : Ayoog. hazer, Ambo aplrlb. oicbae teco nsrngatu pip.
Establecer costumbre. Ambo ipl te- Estancarse el agua, sangre, Opig :

co piab : Teco piah amoi'tec Y yapl rb. Estancarse el agua, etc., Oembg. ramo. agua, I oeno : ley. Atecbe : Ateco boi : represarse O'm mblta I. Ahee moi : Ahec moyng. Estandarte, Ao beb : Ilerber I. Estallo. Cabayu cot. Estanque, lupa. Estaca. Iblr aqu. hincar, A Iblr aqu atlc : Ay- Estanta cosa, eyma : No i. atlc ib Ira aqu. Estaado, Ymoplty mblra quaropot Estacada. I bembl : Iblr pemb : inmbeg pip. Iblr. [ Estaar, Ambopt quarepo ti miii cosa, Iblra aqu pi p yeutuplra. beg pip. Estad atentos, Chatero : Pe hecha- Estao, o plomo, Yt membeg. tero : Peaplcabl : Pe aplca quyry- Est quedo (dizc la muqer). Obe : ri'quepe quapa. Euy. quedos, Pe qulryry : Pequabote Na eme : Nam : Eycoote: Estado, Teco. l'oquabo te. alto, Teco ubieb. Estar, Y. 8 : H. 6' ;Yu. 4 : Tecob. bueno, Teco cat : Teco li. I : TI. 17 : Tu. 8 : Oqua : Oquab. dar, Abec ra me. ! a diente, Che Ihlgua porey : Nda firme, Teco ten : Teco ten ai : ! idie Iblgua pri : Na liangy mbae : Teco aiebo guara. i Nani aie gui ear eyin. medo de vida, Teco ecob ngai- a la mira, Ainaen guitn. p : Toc ay : Teco pochl : Teco sombra, Angm cberin'. ndali. alerta, Ayeaplrabl (bo). Anio mediano. Teco ubieb boya. et;aio ( ) Amd ajil rtar pobre, Teco poriab. tomar. Aiogu eberee rama : (ng). Aypiel : Aya : Teco rama pip a. a raya, Ayepltacog (ca). atenido a otro, Ayecog hep. vil, Teco aybi' : 'Foc mrngu, atento, Ayeaplcac : Che qulEstallar algo sonando, Otyryr : ryr : Ayeaplcac bl. Opu rur : Opo rorog : Otiriri. , andar, morar, entender en algo, rebentando, Opog. Ayc. Estallido de fuego, Tata pi rir. bien echado, Ayucat. Estampa, Hngba. caldo, A guitpa. de Eios, Tupa rngba. comiendo, Acaru guy tena. de santos, Tp boya rngba. como quiera, Ayc : Ayub : Estampar, Aling quati : Aiqua- Ayube tel. con modestia, Ndayaupiri guyteti hngba. n : Cheti' ndl guitn. Estancar agua represando, Amom deba.co, Ygulpe aye : Ygulpe blt I : Ahoqucy I. cherec. cosa liquida, Ambo aplrlb. 270 269
; n 1 0

ESTA

ESTI

Estar de lado, O qubo cherui : Estar sentado en el sue/o, Ayctu. Oatbbbi ri che ru. . toda vio. en el lugar, Ai'biter.
echado despierto, o vivo, Ayub.

el Sol en medio dia, Ac-ayc : Ore- ra reheguara : Tete Icibir reheapi tepe : Quarac ru. [aic g tiara. encima, Yram ayc : Yyoce Estatuario, Tele raangha apollara : enemigos, OS amtarey oqup. Tet ic apollara. en lugar. A. ainb : Chetb. Estafara-, c. ~2 : Pucnbba : Alia medio, Yptpe ai'. rere ya. paz, Nache mran decoi. Esta persona, Coalic. pi, Aa : AV. ; Estas cosas, Ang mba. muchos, Orofemboj oroaa. Este, esta, esto, C : Cbae A. 4. sin menearse, Abote. pnris, Andan qulri y yc si es, Cobae cat. Estender algo. Amca : Aipic \ guytena. Amboyepo. / quietud (en plural), Oroeub : Orooubte : Oro'note : Oronubote. el braco, Avevb pic. . . ' rueda, Ayna man drm : Entender el pi. Ayep pic. Ore ama ndi ramo oro. Estender la mano. Avcpo pic. V hecho peda eos, de rrabajo, CJie- la vista. Amnd elicreca : Ave rtambig cane gui : Nadie cang ec mond. bei : Che cangi cane gui. lo encogido, Amata : Aypc- : Ambovepoapi ra. incitado, Ghepung guit'na. lastimado de enfermedad,, etc., Estera de canas. Taqu pembi. Anep (m). de enea, Pir : Pir ]>e mbi. muchos juntos, Oroqub : Orc- Estercolar, l cucreh ibi aymna: cui : Orocub : Oror. Mha repot pi p ibi am atyro. sentados. Ore acuc. Estril ao. Ara mbae fiemo angaal fuego calentndose, Chetabey : Caru ai : Aratiab. t ip cue cat. ocioso. Ay tei': A ico e Orocube: rbol, Ibr ay mba. Oroquabe. campo, u yporey : u mborey. para caerse, Aabb : cericen lugar, donde no se cria nada, Ibi gui nabo. mba fiemo iangabey. quedo, Ayubote. r/iuger, Cufia membi rey. V" f/usto ageno, y no por el suyo, Esterilidad, del ao, Nrtab : Tb. Nda tee : Ay Ayuraii. padecer. Atiab : Acarua. recostado, Ayecog guitpa. Hetyma carap : Hety repantigado, Che aru r guacu Estevado. maca pbae. gui tena. Tepot. seco como un palo. Che pi yg. Estircol, como de cabras, Tepot curub. Estarse muriendo, Amano guytena. Estilo bueno en dizvr, ee cande : Estar sentado, AY : AynT : Aguap : ee poringatu : ee catupn : Aapi. ee mbooao. 271 27 2
r

Estatua

de bulto,

Teteraangba b-

ESTO
Estimada cosa, Mboeac.

ES TU

Estimacin,

Estornudar, Chety. Xeniboete h a b a : Here- Estornudo, Aty. Estorrar, Amboea. c catuhba : Mboverohi b;ba. Estimar, darle precio justo, AbepT al que habla, Anee boquee?. mo y yaeat : Ahepi oni y yaeat. la obra, Ahcmbia p oquecy Am 'ngu bembiap. en mucho, Amboet : Amhoay buena obra, Abcmblap cat eat : Arec catu et : Amboyero-

bi cat.

t au a : Xangarecoi hec : poniendo delante. Ahce,apia. Estos, estas. Abig : Angba. Am angala : Ambobebui. por saino, Mbae quaaprm are- Estrado, C u a rendaba : Cu a guapihba. c ymboetbo.
Estimarse,

poco, Xamboeteiau : Amboe-

morangu: Am rngu : Ahoquecy : Ambo/.

Ayeerec catu : Afimboet catu . hazer, Aporomomb : Ayuc p : Amndiguyyucbo : YyapiEstimlame la carne, Chemo pyrtbo. ebero : Choreto pyr Temo. Estimular, apresurar, Am auge : Estrangero, Cupe guara : Ibi mrnAmo avbibi : Ambo poyabab bab. dee guara : Tbamrndee igura.
Estmulos causar, Am pyripiri. Ambopig : yerto, Om

preciarse,

Ayerobiar

Estrago

malanga,

Mbba.

Estrauo

cosa, Mbae poronindi.


desconoce)- persona.

Esto,

Quara
g

puci ac.

Estraar,

Estirarse

entonndose,
.

aba.
fingidamente, Ambo aubi. lo cjue se oye o v, Xdaiqua bi.
Estrecha Estrecha cosa, l'Imyr.

Ambo

v. p ;

2.
estar

el muerto,

braq : Om ata tenguera.


pescuezo, Cheayurlc : Che

Estrechaniente,

Op hpo.
vivir, Aycobe

ayurta.

(pobremente)

en la cama, A imb pic. Estrechar. Ambo pmyr. Esto, C : Cbae. [note. Estrecho de mar, Pai yuru myr. no mas, Cobae ilo : Co o : Co Estregar las manos, Ayep pich. tambin, Cbae no : Cobae abenb. lo enlodado, Ai quti. tambin ya, Cono r. Estrella de la maana, Coe nibiy.
Estocadas

poriabi.

Ayap.
Eslocada,

dar, hiriendo,

Ayocgote : Estrellado Qu cepuAypiraCbep

cub : Y eutucagura.
dar entre ctiero y carne,

la seed sola.

ca : I b a yac tata mymb cat: Opipig bga.


Yac t a t a . cosa, buena, Mbae ycan-

cielo, Ibag yac tata gua-

c, ycu tiica. cara! hoce. Pi 2.


Estomago la boca del. Pica. Estomagado anular con otro,

Estrellas. Estremada

de cat : Angatirinbet : Catujirletc : Amoavngat.


Estreios de ta cosa, Apira.

hazer,

Estopa, Caraguat lib ra gera. Estrenar, Anietn : V. Tao. haziendo la primera vez, Esioposa cosa. Mba rayo : Mba Estrenarse,

tei ayc gui yaeeguaho. A montono.

lloi-ando,

(Jlicnira mar

ay.
273

274

EXAM
Estricar en algo, Ayeptacog : Ayc-

EXTE

Exceder, Aiiq : Ayaoc : Xandete aic. Excelente cosa, Y'cande : Mbae catuplri et : Y catuplri pirl. Exclamacin, Guct A. O. Esirivillo, bordn, Ap. Cherce : Tac. Estrico de edificio, Og yepltacoeba. Exclamar, Excremento, 'J'epoti : Poti. de. sitia, My cnd : Pnd. Es/rucndo, l'Ta nib : Mam b : i Exe de carreta, Iblra y e r o racapba. I Exemplo, Plec pira : T e c o cat Qin : Xdur : Pug : TI ap. cu : T e c o Ima guare : Mrnde hazer, Chepo : Chcriap : Acin. qua gn ra. con los pies, Apibond. bueno dar, Ayo ee catu ruc : Estruja,)-. 1'. Espn-imir. Ahechagu c; cliereeij mrngat i Estudiar. Anemone (lio). Es verdad (ajirmando). Atet : Hy. Ayruc clierec cat : Aporomboe Ayet cat : Ayet T I gara : Hy 1. cat clierec pip. . comparacin, Mboyoyh : Abl ? (preguntando). Hy p a n g a ? harey. Aye tepa? Aey panga? Afiey ru- malo da)-, Aporomboe ai : Ay png? Ayct ra panga? eco ai ruc : Ayeec pocbl echaguc. K ante T. robiar hece. sustentando, Ayccoge herecbo : Ayepltai;g y cuca.
Eterna cosa {aparte ante), Mbae E.rercicio, E.cerci/ado Yepor liaba. estar, diestro. Ayepor

yylpl ey.
(aparte post), Pabeym : Opa-

bey rama : Aplrey m : Aprmey m;t.


Eternamente (aparte post), Pabey-

ne : Pabey ngati hpe : Aplreyme : A plramey me. Eterna, morada. Tequ lia aplreyma. vida, Tcecib aplrey : rceob opabeybae rama. Eternizar, Aplrey mam amovng. Eternidad. Aplrey rcc : Aplrey
r

liaba.

ceat guytn. , proi-ado. Hmbipi ramo ayc : Hngy inblr che guite c o b o . Exercitar lo ijasabido, Ayap chemboe hagura : Ayepor chcinbohague rebc. Exercitarse, Ayepor. E.vercito, Mrndequ nda ete Guaryn'rey et. aprestado, Guary nyreli oye aybbae : Xin bocaeoibae.
E.rortar, A n e mond m a r hec-

Etico, Alia pir te"i : Yf'ngaibo tel. ram ri : Anibo catii. estar. Clieanga e : Chcpir e. . aniimar, Ammbur : Enei : PeClie cngu ni guitccbo. ei'querb\
Ii ante X .

Expedito,

M. 4.

E.calar olor bueno, o malo, Tib teb. Examinar la conciencia, Ayec ere-

Experiencia,
Exterior,

Mmbotlah.
Ycatupegu-

cosa publica,

ra rYquabi pl pabngura : Pabe ci elierecii cue reli : Am mli' recapegura. cherec cuera : Apoblbl chereci Exteriormenicpublicamen te. Hcchacu reh : Ay]il guar cherec : cpe : Y catupe : Tei i pe. HechaAypb clierec. gi pl palie hpe. 27 6

FALT Fabrica, Og apopi. Fabricar. Aogbof : Xg.


casa propia, Av oogbo : Ayoii il y tua r ino.
aule A

TATI l'aitar, estar ausente, Nacho pri :

Xdaehe tib : Xime : Nini : Xdayobbi.


purt e ,6 par ci on ,V oik\;\ amo catari.

l'alala. Mora n gii. [Che porng. Fbulas contar, Ainiunbcii morug : Fabulosa cosa. Vaporami' : Yaprfniai : Mba moran gii rigu ra. Faci! c<>sa. Yyubni ynibae. ile entender. Nili yabaibi yqua| i a : Yquaapa guaina. hazer. Agni yele y yapbo : Xdiyabai y yap. J'arilidad. Eoa i u 11V'a. Fti.elmatte. Y yaba habey me : Y yaba ey hpe : Eoa nihpe. Fa'-ilitar. Namboababi. Fwilissinio. Mbae aliai ey ngani : Agni yete cat y yp liagum. Faisn, Yaciipeti : Yci : Ya eueog: Mvtii. |rgumbi. Falla de cerro. Caaba pira : Oaa ropa. Ao romb.
Faldas alear. Ayepep (boj.

ploro, Mbae nivr ugnata : Myryt oat.


Ful/o estar de algo. Che ta b :

Tiab cherereo. /'ama buena, Terqun gati. correr, 'Poraqua obli.


mala de alguno, Tcrqunda :

H e r q u n ga t li bao. Falsamente testificar. Am mbeii i 'VH/aTo .Taeueli : A b a 'mboqui. Fanfarronear. Ambo taeuoli : vapuhpe : Yap ambo ayote. Falsario. Hupi guarey rupi tequra. Aombo qui. Faisissimo, Hup guarey mbet. Fantasma. Mbae : Taub. Falso engaoso. Alni eco ya pura : Fantasia, Haub. Fantastica cosa. Au 2. Mrndee uii-bae hup agni. inondo. Iblp porom piny : Ara Fardo, A apaqu : Mbae ubn. Fastidiar a otro. Amboayii : Amboyvapora. Fotti (ver. Xditibi : Xdipri : Catari. oahoi : Ambo guerai. ; Fastidiarse, Ayeahei : A'm bo ayu : . culpa. Mara. . nceessidiid. Tiab : Xdiab. Che onerai. Faltar a su obi ga-ioi. Xambopri Fastidio. Pnroniboay : Poromboye choroco babngura : Ayabi. etc. alici : Citerai : Poroniboguerai. en la meijida. Na mo vnvh riga- quitar, Amboay uog : Ambio ayutili : Ambo poatar hngba : pe : Amboeiierai pali : Ai cueAvalli hng. : ral yog. palabra. Xamboaye che- Fatiga, Angecob : Toc tob' ng. ee : Cheee amboat : Xambop- Fatigado estar, Cheangeo guytn : Aycotb guytn. ri che 'ng gura. 277 278

o j.aiupanilliis. Tem bea. . regazo. Ao pip.

lleraqiia pirhihi : llerqi pochi. , nombre, Terqi. . rumor. Pornd. . lineilo. Morando catiiplii. <'amilia. <>gpe guara : Tai reta. . linaje. Oherei : Cheyoemgura : Che mnngba : Clioauin h e l a . Fa un'liar amigo, Yecoti ;ilii:CotY :Mi. I ser. Che yo cot all rapi. demonio, 'riipiohura. amistad. Tapecohba : Yecotia baba : oyr tapia rerecoh.
I-iimosa persona. All erqundet

FERU
Fatigar afligiendo, el cuerpo

FIND
AinoinAvccoa
F ante 1

gtb : Ainngce (bo).


con trabajos.

enojando,

eheret : Ayoet vac arl. Fiarse de otro. .Vycrobi hec : Che Fatigarse, A'mngec : Chen- yerobi haba abe. J:'iebre, Ac nindi. gee : Afiemoyngo tb. Farorer.er de obra, AypTcI r : Ay- I tener, Che acnind. py t'ybo. ]''iel tjhristia.no, Tp rcrobi cat uabras, Ahepl : Amboyerobi- j et hra. ri. j de con flanea, Aba yerobi. i'W.M.Cuquhba:Cm manilaba. I Fielmente, Yerobi bpe : Hup uaFa-rar. Aycu mama. | t lipe. Fajarse, Ayeeu mam. j guardar, Aharongatu hupie : I Cber yerobi y heceangarec. F ante H. Fiera cosa, Mba yyabaete rec : Fe, a creencia, Mborerohi : Tupa Pichlbl : Abaet. rerobi. Fieros hazer, Animboi : Anga : , l que. se cree, Ilerobiri pira. 'ng abaet arec porar. muerta, T u p a rctobi anga. Fiesta, conibite, Pop : Car guac. vira. Tfip rerobi et. hazer, Aipc pir : Acani guaFea cosa, Abacio : Aybl: Pocbl: Ai. c moa. de rostro, 'Tuba avbl' : PochI : preparar, A nbocaco Abacio. pepl reli. Feissima cosa, Y'yabactc ca t : Y de guardar, Arete: Ara mrndeyabaete rec cat. c babey : Mar tequ beyin. Fecunda hembra, (Jua y m'mblr , holgura. Torlba. pi bac : Y mmb rebae. : Fiestas hazer, AtormG : AtoiibeFeria, dia de entresemana, Mbora- j rec. blquih ara: Mrndequba: Mbae | , juegos, N'mbocara. apolla. , juntas, A r e t e yoapl api : Oyoe, el dia en que se vende. Ara mbae h b heb are te : Oyoeb elie. yogah : Xmhba. Figura, rostro, Toba. Feriar, contratar, Afi'm (mo.) , traga, Rngba, Ferozidad. Abaet catuhba. Frtil ao, Ara mbae mngat haba : Mbae einmbucli. Fertilissima cosa, Mbae ernongat et : Xandetei inongat haba. inongat. Frtil semilla, Mbae ayi inongatbae. Fervoroso, Talbai : Pipg. Oyeyuc aybae mbae apbo. 27)
erlil sembrado, Y " ty-' mymbl Feroz cosa, Y' yabaetbae. Fija cosa, Ten : Ete : Blrq : My-

Fiador, y. S. Fiar, quedar pior otro, Ai' hec.

ey : Yepl tac : Oeueymbae : TI. Filos, Himblqul : Haymb : dar. amolando, Ahaimbe (bo). muij delgados, Ham b qulrl. no tener. Xa hinibiquli.
tener mellados, bol verse Himblqulc. Omboco-

, Haymbecatti.
al cuchillo,

togqulc. Fin. Api : Apira : Pab. -1. Finalmente, Nambli: Rombi:Aroyr. Fin dla cosa. Mbae pba. 280

FLAU Fin del mundo rapapba. del rio. I raplra.

FLOR Flauta tocar, Ayopl mymb. Flautero guelastoca, Mymb picara.


''lecha, H u . con botn a la quinta,

, estremo de la cosa. Api. , objeto de la cosa. Ha. num. G. . adata de casa. Ogupi.

l'ina cosa. Cantica : Angatu ra : Flechada cosa, Hulb. mucho, Hu atabae. T e a : Catu pin.
hombre. Aba caracat. Flechar el arco, Agu rapa pira :

Guir apia.

Mblgu :

l'ingimieuto. Caracat. Aono b u l gulrap cama r : AniFingir disimulando. Aera boyatei: boquyp gulrap. Aheehag : Ambo aquaaba. , Aybo : Aporoyb. Fino, bellaco, Yngaip porang : Yngaip anga tura. ser en bien, mal, Rorng : Angtur. [pira. Firma. Tra yquatlaplra : YmongiFirmar, Ayquati ebercr.
Firme cosa. Y ia. que /tuse la cosa, ele, Au : Aub. Flecharse Flechero, sin herirse. certero, Oro yo abl :

Fingido

Oroyo aptei. l'oro ybo hra.


, dueo de Jlechas, Aba pu cat : llulbiyra.

, que las haze, Hu apollara : Hu mongi hra.


lira sin acertar, l'oroablhra:

estar. Ten aye : AynT : Aycpl'oro api ey hra. tav-og. Flejible, u1 rojia, etc., 1155 : Ao en su proposito, Ten ayeoeb oputu cramo h u my. remymbotpe: Ayerobiar guy tena. cosa, Yyapi pi : Ypot y mbae : l''iscal, Tupa og Iblra yra. Oycap a]i agulye. l'isgar el 'pescado, Apira cutt. Flemas, Tend guaci'uTendlaplta yi. Iiazer burla, Ayoyai : Cheap irai Flemtico, Caracat : Hec mbegu. he^. : Aycur;i. Fletar nario, I garata guacii peche F'isgon, Aba apira. j rerol ga9ahaguaheplbee yyarup. !' aule li. | Fele, Yeerogaea uc bagu repl. Flaca carne, Coo yqulraym bae. Ambop. cosa, Quebradiza, Mbae pirer : Flocadura, A]ilru. j hazer. Mbae mbop avap. Flaco de animo, Rat ymbae : l'Iay poner, Ymbo ])i aino : Am5nmbae : Oqulhyctei'bae. gl : Ambo y : Amo ambop. cabera, Yeiig mrbac : Flor, boti. ' Hacangoci yinbae : Hcng agu Florecer el campo, Y poti u : fi ye i ey. omolbotl. cu los huessos estar, ChecanguerI cu virtud, Y poti ru eberec : Hop : Clicenigum : Ocangar aye. bl cat cherec. Flaco, Angaib : Angaib : Angaibor : Angaibra : (luir ey : Ho- Flores campione); Albotl mongi : Ambogu Ibotl : Amongl Ibotl. plt cngbae en guirnalda, Ibotl paragu : I nio Mue : Cagliari' po. boti pemblra. siti fuercas, Cingl. Flauta, bocina, etc., Mymb tarar : ramillete, 1 boti mana : Ibotl mammb. Te reropia : Mym bl. 2S2 2S1

FORO Floresta, boti tiba : lbot renda. Florida cosa, Mbac ypot tiba : Ypo t rpfit haba.
edad de moco. Cinunibuo.rec Fangosamente,

F E AG Y. 4.

Forgudo, Aba pirata : Tata : Ypo pyraqubae.


Forjar, o fingir Mfittfl/rff.Amoyngat

angtur : Cunumbuc h rec y pura : Ampoatngat : Ambo porang. Ibi cat noe yapi : Amboyo yap. Flota, garata et. Hel i ygarar. Forma, medida, Hangba. Flo.ra cosa,no apretada. Cu : Gata : de cuerpo, Icy. Cor cocog : Coto cot') : Rui. lleco : ' X'mng gue. Formada cosa, Guccora ogueno'ba e. estar la carga. Ocu.
Flavamente, con pereza, Xfeyhpe. Forniador,
1

hazedor,

Mongra.

Flu.ro persona. Aqu : Carur : p'ormar, Am : Ahec Ipi moa : d'Io.redad. Xtey. |Minbcg. Abec ramee : Ahcc Ipir. Flae.ro. V (locadora. Fornicacin, Meno : Morenongba : Cua reheblc : Hcrcc bagu : Fla.ro de sangie. Tugulqu. tener, Tugulquiaipo rara: Ymngaip bagu. de niuger, mnngba : Che Au : Arec : Cherugu qui. rbica gu Chererec bague. ante 0. Aporno : Aymn : Ay Fofo, l l u 7. I p'ornicar, ', Tataup : Tataipi. i m : Abl hec : Arec cua : Ay Fogoso, colerico, Talba : Hec aibi ; c hec : Che angaip hec. b : Quapa]) papi : lleco acub. ! la muger, Cbenieno : Annino : Fogueado, Happra. Y ngaip cher : Obi cereh : Chererec. Foguear. Ah api i bo).
Jr'ollaje de fuego. T a t a rugue. i Fornicaria muger, Xnien e, : X de rio. lo gue gneda en el reman j mnnd : Aba r tequra : Aba po

so, 1 ti aru rfi : I tplt : Arur. ; tbala. l'omentar, Ambii or. ! Ibernico rio varn, Mrnn d : Mo Fomcs del pecado. A.nga.pa ra \ reno c : Cua ri tequra. Iletcgua c Ypoguac : p : Angaipa reih : Anga ip ; ]:'ornido, Fontana, I qura : I bra. |clcu. lcaguac. Forastero. Mam gura : Mam Fortaleza hazer, Albini moa : AI blr pemhl moa. gura : Ibi pe guara. Forcar dotcello. Ammbu : Anini . virtud, Angapla ta. bnchl : Amboqu : Ambocorog ''ortolezer algo, Aypltaog: Amieii. Fortuna buena, Teco porang : To (llemmboaelpc.) c ayea reli guara : Mar' agul a gue se haga por faerea algo, ye. llemymboa cipe : Ayapo uc.
Forrarle, hazer le consentir, Aypo mala, infortunio, Teco a : Te

co mane : T e c o pane : Mrnda gu. Forcegar con otro. Chepir qua suceder, Mar ouri ehbe. ychup : Ayepibhei ti potbo : 1' aule 1 1 . Amayi. saltando, Ap che pi t hpe : Fragoso camino, de piedras, Re yta Am ay gu pobo. ! tlba. tarue ypotarey pei yep : Aypo ta ruca bemimboacipe.
283

284:

FRI

FRUN

Fragua, T a t a peyuli : Qua repotia- F'rio de calentura, Caracl : Cnindu [d rri arec. poliba. [gubae. ro. tener. Che carac/ : C'anunFrailes, Pai y yapteruc : Y yaca
Franca, liberalmente, Hacatey ey hazer, Ro e.

bpe : Pi bey mbpe : Poi catti tener. Chero. tiempo, Ara ro. bpe : Poyaycat bpe.
Franco, liberal. Ypovahae : Aba Fros y calenturas, Carac.

acatey ey : Poti bey y jira : Ypoi F*risa, Aoatir : Ao abyi. Frsoles, Comanda. catbae. Frita cosa. Ymliochrripra. [a. . prodigo. Mbae mombuca liara. Frivola cosa. Mbae anga : Mbae au Francoln., Uni. Frangollo de mai::, Mynd cur : Frontal, Altar a. Pindocur. Frontalera, Altar aocibacu : Tas J'ranja. Mucura pop. cadas : Altar yb cu. de enemigos. Tctobap : Franqueza., Mboyaitb et : Men- Frontera gey e h a b a : Poti bey nbba : Hobai : Mborobaytabamo yaic : Poi catuhba : Mombue hpe : Oiioaruiiyaici. el intento, esperanga, Mbae mee e. [rri guara. : Frustrarse Chcimbocaeo bagu clibe udiFregada, Aeoyba : T i n i obeecbaFregar enjaguando, Ayohei yqu- j pri : Clieriiibocaco ndoa catu : Chennibo caeo llagu oe morantie : Apchi } licita. guete. limpiando. Ayolii : Aiqut. Fruta, Iba. los 'ojos, Ayeec quti. i fuera, de tiempo, Arb. refregar, Ay quti. j Frutificar /atierra, Ibi orno ngat Frer, Ambochriri. rnba : Ibi orno fnioiigatu. F'rencsi, Tarob : Aracaiy. Frenetico, loco. Tarob. los arboles, Oii mboacat bir.
r

Frenillo

de la lengua,

Apecc.;.

Freno, Cabayu yurupi pa : Cumb tener. l . Frutos de la tierra, Ibi remy moiecba. mof : Ibi remy mboori cat : Ibi poner, Acabayu yurupi pa inoi. remymboa qui ruca cat. Frente de persona, Cib. gozar, Ibi remy iioibiioa reh , frontera, Tobar : Te tobapi. ayecoh : bp ayporu cat. , haz, Tetobapi : Toba. Frequentar, Ahapecog : Yoce yo- Frutuoso rbol, bir liac. Aypich : Ay mmbi ciic : Yoapiapiah : Coi coi ah : Fruncir, Ambochai. Yelil yeb aii. Fresca cosa, nuera, no aeja, Ibi, o. la boca fruta, etc., Cheyuru niomFresco pescado, Piraibi. j b Iba. : CheniSyurumonibl : Che , reciente pan, Mbuyap ac : mboyurut : Chec mbot. Mbuyap api. [carigat. | los labios, no haziendo caso, etc., Frescura de arboleda, Caagui ro Chereiiibech : Cherembechor. pu del viejo, lozana, Y yibbit. j c/ierito de nio, [mochai : Oyyi. Fruncirse, Oemombi: Ychi : One en el cuerpo, P ro. Framente, Ro bpe : Ro cmbape. de viejo, Cherob pirey : Che p y nyi : Apobt. Fro, Ro. 28G 285

Fruto,

A.J.

FURI
I anlo l .

(ALA
1

Furia, locura, emoyro mar ai. [tata. F uri osamente, Mrndpe. : Aniboyepot Furioso, agrado. O'inoyrd yeacebae : Oiimoyro abac : Oyerec sacar. Anh tata. Fuelles, T a t a peyuhba. pochi liae. Mar ce : Mrnd : sonar. Ayop tata peyuli : Ay- . enojadizo, pcyu tata ieytilia pip : Aniopt Nemoyro yerec tcbae. tata pey iili. [ rapi. (/ tiempos, lunatico, Y yara quaa Fuente, I quara : I llura : I quarpi: pa pa : Amme yyaraquaa : 0 clara. I quai'Tpi eecng. |blia. moepTc ]iyebot oara quaa. en el cuerpo. Ac al nilioii em.Futura cosa, Mbae rm : Ouba que corre siempre. 1 clrTtapi : I rni. rpa yinbae : Xdatpbae rgii : que es, y no ha de ser despu.es, Opig ymbae. Mbae curm. Fuego, Tata. hazer, Ayafap
Fuera de casa. Ogrocpc. . forte exterior, Oca.

de mi quede, Cheangcynie che mi : Choreo guitpa : Na cheng gu tupa. proposito. Ndoacatu : A. S. Cuaca : Yquc : Hayo. lo di.ro, Cheee cuaca ycliup : Ndoa ratuy chefi : Hayc hayo ae : Alique qu : AtbbT ri ae. |bi tacb.
si estar el enfermo,
''aerea,

G aule A.

(Jacopo. Tapiit. Gaita-, MymbT. Gaitero, Mvmbipcra. Gafo, Y yapbae : Aba a p a bae. Gajo, Tacng : Har. de libas, Ub racng : Ub rari. Galn, H e . n. 0. : Catupri : Oyeguagbac : Ypepocat bae : A b a aoporng : m boce. Galanamente, Mrngete hjie.

Ndiyaqua

My't : Pyata : Tata, 2.

de fruta, gente, etc., T e t . Fuerte persona, Ttbae : Y : Yp

Galn andar, Aiiiboyeguag guiteatngat b a e : Mbaraet : Hai bacibo : Afmond catupii : Afimhu." bo pepo cat : Aembo qui aoreh: rateroso, Cuimba : QuTreymb : Afinbo guitecbo : Y. H. O. -Mbaraet catu : Y poitbae : M bien tallado, Aba t e t angtr: tate qu ret. Hete catupl ri. Fucrteniente, P l a t a : Ti. el mancebo, Aguac. Fulano, ola, Ali : Chi^: Ti. entonado, fanfarrn Abata cuch : Fundu de algo, Rir : Ub. Oiimbocebae. Fvnda.dor.y,ypyrungra : Apollara: Aba oilleco yp moy hra : T e c o ino persona, en traje, nnd angatur. [iru hra. Fundamento, o cimiento, Og nypy- ponerse, Aiiemboeguag. Galpago dell'erra, Tarecaye. Tmg ba : llap : Og p. agua, Chu : Carumb. Fundar pueblo, Ata moa.
;

Fundida

Fundir metal. Ambocr. [yeacei. Galardonado)', Furia, enojo, N'inyro: emo moyro plbengra. 28S

cosa, Ymbocripra.

Galardn,

Poroejii : Heplbee.

I'orojioepi cara : Hc1. 10

GANG Galardonar, Aypoep : Alie pib'e. Galgo, Yaguaruf.

GASP

Aelio li : Ane emb : Che ' emb. Gallillo de la garganta. Ape cig : Ganso, pato, Ipeg : Guarym b. Apec at. Gaan, Iblrlbicoytra : I b i riblcoi Gallina, Uruguac. relie yeporu ucbae. Gallinazo, Urubua pine : Urub ti. Gair el perro, Yagua ocororo. Gallinero, Uruguac roca:Uruguacii hablando. Aetro guieng. Garaoncarallo, Cabayu porenond. cot. Garabato, 'Py. Gallo, Urug'.ac cuimbae. pardisca, Mbaguar. abl : Hcgu. Garrota pluma, Mbaguar ag. de comer, Caruc : Checaru ae Gargajear, Che u : Arinybi. Gargajo, Tend guac (). cat : Checa r hegue cat. Garganta, Aiura. tener de hever, AI uhei. orinar, Che tlahi. del pie, Tetyinacu yur : Cupi proveerse, Cherepotiahi. c iurl. tengo de comer, Checaruc : Che Gargantilla, Yurichura : Mboip. mbiahl. Gargarismo, Yaci reitba. ir, Chehoc : Chehegue. Ayeyaciohe. Ganadero pastor, Mbae mi raba re- Gargarizar, requra. Garguero, Ya9.10 : Yacc.
, seor de ganado, MImbabiyra. Gamitar del venado, Piop. Gana, P o t a : Ce : A : Actu : Y Garga blanca, Gulrat.

Ganado en manadas, Mbae miraba oa p y tamo : Yapyta oynmymbba. [Ahio (m). guardar, Aniymb ra'ro : iterrar.XliM: Aba p mbae mimb. repastar, Amngar mbae mlmb: Ambae mlmb uiiigar. [rumo. Ganancia, Caneo b : Hopi : Mba Ganar, adquirir, Ayruno Afim mbae. al juego, Amombae emo caraitpe : Amboaguiye : Ayambae fiembocaraitpe. la voluntad. Araboa catu cherch. mritos, Aemmbacb cheree mrngat reli. honra, o fama, Aballe cherer qungat r mbupe. por la mano, Alien nde. Gancho, Tyi. Gangoso, Aba hhb' : Aba oapi ynga rupneengra : C*iee enibbae. hablar, CheapIi ngu rupi anee : 289

por defuera, Yuiib. Garlito, o )asa, Yeque : Yeque. Gara, Ainndaib. Garuar, Aniandalbi e : Ilal b. Garra eciiar. Ahaub : Aj'pl cihaub bo : Chepo ych hereebo. Garrapata, Yatcb : YatebtI. chiquita, Picuyi. Garrocha, My:Toro cutucba : A|>ihba. Garrotazos dar, Aiipy r ]ia : Aynupa Iblra pip. Garrote, I b l r a b a b a g : bir cmbaga : bir. Gaspachos, Cguyha andi rebebe mbuyap ytipi rmblra. hazer, Aytlpiro mbuyap canguyliai andi rebebe ab.
Gastada
Cosa,

acabada,

rota.

Ml^ae

yinni bplr. Gastador, Mbae mraliucahra : Ypoyaitar t : Mbae menge hra. Gastar, Amongl : Bo ayarog : Ca. 290

GLOU
Gastar desperdiciando, Amo mbuc: ' Gloria eterna

GOLD
tener, Toribet apirey

Bo. aree : Ayecohu toriba ibape gua lo iodo. Amongp : Amomb : ra r : Apirey areco : Ano'. Amondigu : Amond gueri rac, vana, Tori tei anga : A : Tori chembae. [ .? tei : Tori yap : Yerobia tei : Tori ba porang. palo, etc., Asia la punta, Ayapi poco a poco, Ayarog rabegue : Gloriarse como ejuiera, Ayerobiari. Che pob pob y yarea : Ayea vanamente, Ayeroliitei : Che hub y yarca. rori poran gu tel. Gastarse algo, Oyeyarog. Gloriosamente, Toribet hpe : Ye Gatear, Apoly : Opobo aat. robia bpe. subiendo con arco de canas, etc. Glorioso, Toribetreheye cohuhra: Cuaca reh ayeup. [ p Toribet rerequra : Tup r ye [bet. trovas, Mbieoi pip aye coh para apirey. Glotn, ary ocoi : Carua : Y car Gato, Mbaraeaya. montes, Mbaraeaya caapeguara. Glotoneras, Caruai ai eco liaba. Gavia de navio. Patagui ruc. G ante 0. Gaviln, Quir quir : Taguat : I Gozar lo deseado, Cberem bi echa Taguatoy. j gau reli ayecoh : Ano' cberenibi Gaviota ave, Guirat : Oyay. i echaga. Gaznate, Yaci : Yace quio. , tragadero,Y'ib terabiuqua p;iba. ! Gozarse, Cheroii : Amboori Aye i robi. G ante E. ' del mal ageuo, Cherori ebe rapi chara rec niara rh : Ambo Gemir, Apufihe : Mo. j a cherapi chara rec ca t : Aii Gente, Mbi. Gentil hombre, A b a ngr ra : Ab mo acatey : Amboyeyai chera j picha rec cat reli, et angitura : A b a catuplri. , no Christiano, Christiano oicoy j Gozosa, o alegremente, ripape. Gozoso estar, Cherori guy tena : mba : Y yeapi ramo ymbae. Gentilidad, Mbia Christiano ymbae Chepia ori oacat chereh : Cbe I roribbar ayecoh guytna. eii. ; Golfo de mar, l'ara apit. Gestos, T o b a mg. Golondrina, Mblyu. bazer, Cherob m'ga mgia. i Golosina, Caruc cerai rec : Carnai G ante I. eco : Caruai cporara rec : Caruay Giba, coreaba, Atucup candi : Can ara Golosinar, Acaru cani : r fe d : Atucup yeaibi. Giboso, A b a yelhl : Aba atu cupe ra : Tetei : Nache yuru cuerai ! ruicrubo : Na checar apiri. ati : Cand. Gigante, A b a pucua : A b a c pucu Goloso, Abacar car : Car abae : I Y yuru cuerai I mbae ocruabo : ete. ; Ocaru apirymbae : Mbae re rebic: G ante L. Oendi bucu tei carua araya. j ser, Checar car : Checar c : Gloria, Torlbet apirey. i Ndacheyuru cuerai mbae guabo. dar, Toribet api rey ame.
rn / u

?.

ni

><)!

10*

GOVE
Golpe. Api linguera : PS. '. : Quii ">. : Tu. (>. : Po. . . Goljiear, Aipy rp. de martillo. Aitila repoti nipa. joiiicoudo sin herir, Ayap. Guipes ciarse en los pechos, Airar o che poti : Ayepoti ii|ii. Goma ele rbol, I ci : Ibra rei. echar, Y yaicipop. Gorda cosa en medio, y al estremo delgada, Mburur : Punir. , grnesso, Ana : Anambuc : Pete guac. . nt carne, Apiti ai : Apo : Qur. llrelo, que relazo, Chopichiri : Y qur rendip. Gorgojo dar, Ytinga : Yqumb. . Tyga : Guara tymb : QuTra h : Tymb. Gergojaclo 'maiz, trigo, etc.), Peti 1 : Quimba rembiucufi. Gorjea), Amongo : Coi 1. Gorrin, Hbi. Gorro)), Oiquio tey bae c rubo : aembpe hupia. Gota coral, Mano mano. de agno, I avi. , Ilaria. Aman dqi ayi. las manos, Mbocarugu : Po nini. los pies. Pi ruru : P carugua. no decar, Nambo y p i q u n . Gotear, Otiqui. hazer, Amdndqu. Gotera, TIqui rra : Tqui bagu. Colerosa casa, Ogotlqul e. Gotoso, Y pi! rurubae. Gorernador, Capita guac : Capi tnducai. Govevna.lle, I garata cocba. Governar, Ayoquai : Aporoqua. balsa, conoc, etc., Ayocog garo pit. Governarse, saberse valer bien, Aye rec quaa cat. 29.S
!

Ol AN
ante .

Gracia de Dios, Tupa anderaibba. , douayre, Mgi : Apirai. en el hablen, e arndba : Ne porngub. Gracias, agradecimiento. Poroepi cba. dar, Aypoepi : Ca. Graciosamente, Amanda pe. triscar, Che m'g ari ndpe. Gracioso en triscar. me ga re requra : Aba megi : Ymegubac. Gradas, Y ( i p i h; i a ] J b a. Grados de parentesco, o Stia rech. Grajos, Cat. Grama, Capij pony. Grana color. Mbae pyt oandu. Granadilla, Mburueuy. |abat. Granado maiz, trigo), Hayingat Granar, ITayi ramo. Graneas ele maiz, Cur. Grande, adulto, Aba ocaquabae :

Y yic ca qua bae. , ancho, Quacft. bien, o ventura, Clie p pornga bet : Ayecal a guara mbae. Grandeza, Tubichab. de edad, Caquaa gera. Grande daiio, Mbae abet : Mba ca : M a r marngatu et : Mar' ai betei mbae. de ancho g corto, Yp guac at: Apyti ai.
distancia, Y puc cat : Mo mb rh. edad, Ocaquaa catbae
en cantidad y calidad, Mtete :

Matu et : Nandete : Guacal : Tu bieh.


hazerse, crecer, quaa : Ae

mbo ubch. mal, o maldad, Marndequ bu c : Angaip mtete. Grandemente. Nandete hpe. Grandissimo, Tubicbabet : O ete. 294

Gli 0 S

guai; ! Grossor de palo, hebra, Po. 2. Grosse.ro cosa de Sbado. Co pla-

Grandor. Ttibichhba : Tubich. Granero de maz. Abati co ti : Abati avi rirti : Aliati ruga. Graugear, Ae'ni (ng) (mG). Gruugero, Aba ilem brico. Granizar, Amnda y ri. gordo. Ainndau tico : Anindaayi non . menudo. Anindait pli. Granir. Amndai.
dram>. l'v : My : A. 2.

cu : Cu apiro : Coo pleno : Coo ayur.


t

Grv.cssa

estar la fruta,

Y airuac.

1 Gruidor, Xeenguruc. Gruir, Aee'ngun : A'ngurt ngur ngnr. animales. Ha nib.


(i ante. U. Gimcaniaijo ; pa.cirro , Ara r c : An-

di; arena,
del rustro,

li cuy tyra yi.


A. 2. ': Aa 1.

de trigo, Hayi. Grasa, QuTr.


tener, y estar gordo, YquTr.

da purl. Guagatias. Arac : Guaya. Guante. Mbnir : Porlr.


Geerde d.e chcaras, ganado, Har

I liara : Hrfiii : llore-jura : Mbae < resiento, Aba qurahi. r porereijura. Gratificar, Aypoepl : Ca. Gretited. l'oro opcba. idize el varn',, Ata : H a y a . ( le miiger-, Ande. tirato hombre, Abpo epicatuc.fi. Gravedad. Ycpol bu buc b a b a : , osle, fuera, T'ai : Et : Etiquer : Pohii : Xmylr. no, Te'iic : 'Tei afine : Emeque : (Arare hombre, Pnhii : Yepolhu bu- X lin. ! . peques, Xe angaip Imeque. cbac : Oe uiytrhae. AypiGraznar ares, Guir o'e. [apm. j Guardar a otro defendiendo. Greda. Ibi apmo : T'obat : Xe cyrc : Abepl. Greas, Abeh guac : Ave po o : j Gurdame mi piarte, Cherche y e j amoerec. Aengaperer. ' Guardar, Ahro. tener, Che abob guac. demasiado. Cheracatoy : Chcpotl. Grietas, Bobog : Yy. Grietoso, Obibogbae : Oy ybae. en su lugar, Ao nngani honda [bop. Grillo. \'(|ulyu. [Moi'. : gupe. Grillos poner, Aytacu pica nng : la jialabra, Ambonye elice : A111 respeto. Aypolhi catr. prisin. Ytacu pyc?. . secreto. Aon ngati idiereiny nitor, Aytacu pyc. rnbo. i iducura : Cheyuroe.ngati'i Grita. TSc? : Tace rn : Capucai. Gritar, Cberace'(nio) : Ayapucai :Ta. mbae inombe cyni : Cho.yurutl. Guardarse, Ae aro : Aeng. llamando. Acapucai bcnin. macho, Acapucai porar : Ac ! del golpe, Am ngu che api habangu : A'moyt. pucapuicai. Gritos craeles dan tos condenados, un poco, Aen guplrl. de soldados, Alndra : Nda etei etc y ylrlbi rapop oca- Guardia pucaita aa rtame guara. Hrha re li. Grosera cosa, Ana : Ypoat' : Ypo- ; hazer. Amaa : Aporo a r . guacuai : Poaymb. [ney yra. j Guardian, gue guarda. H aro hra : 1 pi. Grosero de palabras, Xc y fru29 295

GUIS

GUST

Y potib : Hacatey ra'. | Guisar con sazn, Ambo ai b cat: ]>ira : Amo ty rongat : Amoengatu. Guarecerse, Aie pycyro (Hece). Guarida, emyhba : Yepcyrotbn. : de como-, Ambia bqui:Ayapo Guarie (clize el raro))'. Ata : Haya. tembl. Guitarra, g todo instrumento, Mba la- mugen, Ande. Guerra. Guaryni' : Mrandec : Ma- rac. raa : Marmbot. j Gula, Carua ai : Carua et._, el lugar. Muambba. i G)eca cosa, Yyapepbae : E. 12 : Guerrea)- Aguryn : Amarndee : Ybyi. Gueco de la cosa. P quragu. Amarn;! : A m a rmbot. Gi'errero, Guarini'hra : Mrndo- i , vanaglorioso, Aba verohiate : 0qura : Mrmbotabra. j mbogui : Guoc a abae. Gvia de camino, Tendotra : Pqua Guevo de. gallina . Uruguae rupia. Guerfcnio. Ty rey. beengra. echado a la puerta, Mytng heidanga. Yernijn Ib. tlplra. , el delantero, Aplricbura. Guerto. Mbae roqul roeai. Guiar, Ayc tendotrmb : A b a Guesped. el hospdalo. Y inombta tendotrmo : Apequabee guihbo pira : Heroiquie pira. tonbnd. . que hospeda, Y mombithra. al cielo, Aiquaubee bagrape : | Gusano. Taeog : I c"g. ibag bi rup ambyng. colorado, Tatfir. ciego, Aipocog. de palos, Yaratit : Yepeabaeog : . encaminar, Apequ bce : Ahpe- ba pltanglbacog : Mbuc : Taquaraeog. qu heeng. uraude, Mrandob. Guardoso,
Guarecer los ojos.del golpe. Ayecapa. '
1

Guiarse

por razn.

'X.cc hup ar te

qura eh:Tcc hupguara r aye. Gusanera, Taeog qura : Taeog re su parecer, Cheremymborara r tequra che : Guemymbotra r qulia. Gusanienlo, Hacegbae. ovenbae che.
(

que se cria en las carnes,

V. Ura.

Gui.carro.

Yta cua.

Gusanillos

que nadan sbrela

tez del.

Guiar del ojo, A cap y m yehup. I Gustar con la boca, esperimentar, pro la larca, etc.. Obag : Opia yga- rar. Ali : Ng'. rataI de lo que otro haze, Amo niGrang: Amor. Guiarse del ojo -uno a otro, Oyoque se coma. Mbae amo moc;apy mi oyoupc. _ i [ra. Guirnalda de plores, Ibotl paragu : rng : Amo rua tembi. Ib o ti pembl: Ibot pembl ani. Gusto dar, Ahapa : Amboay : Amo //oser.Amlio]ia ragua Ibotl: Amo- Gusfosa comida, I pl hee : 1 plpm Ibotl : Amii pembl ymo ie- lica t : Yupi hebng. mnmb. Gusto, deseo, voluntad, , 1 ah. Guisado, Yquiei. , sentido, Mbae reandupba : H neniar. Ambopich yqulc. , ndupba. saber a qu.emad.o, Ypieli elibe. Gustoso hombre, g '-osas, Hee. 298 97
A

agtiei, I blnda yai.

HABL

p : Hec: Mar' mrate gui yb liec.


Hablar cosas de trisca, o risa, A'

Il ante A. labn* de la tierra, Cumnd.

Licita (del qac se rie). Hali : Lo mu m'gtia : A a p i r a . gi. Heliei. dificultosas, Mbae y yaba a. Habla, . diversas, A yoparpar. Hablar, Ane : Guieng. chismes, Chermo' guieng : a otro, Amnget. Che taeuch : Cnihai : Yap. udulando, A caracat. dando enfado, Aniboguera gui al alma, moverla, A.'toi ing ng : A ymboguerai ta. chefie p p : Amor : Amhoa de Dios. Ayabqu Tip ree gui i|uT ng ehee ])pc. ng': Ane Tupaemombegu alio, Acinbuc : Angt'. bo : Ane T u p a rec rendir ucbo. a proposito, Hup ane: Xdatatei desbaratadamente, A' tat : ehe : Ndoaeat ey m chee : .A vo para : Mar teV gu n Mar ehe na tate mi. g : Tey tei'ae. speramente. Anee ngac : A deshonestamente, Anee abaet, ngt. de su proprio motu. Aenge : a * provecho. Gui yeup gua'r Cheae a. m a. desvcrgongad.unientc. Ty ey me rczcs, Oroyopyr nro'ng : Am amomhe orong. a. cortando el /tito. Anee cando elegantemente, A' porng : <;iu,dog. A ngatupr : Aeyeracat : alijo largnillo, Anee anngat : A' candea cat : A angtur l'ucu catu. nibet. bien pronmiiciando, Ambovequaa enojado, Gutm ane : e cat chee : A ier er cat. guatamoT gu arec : Gui moyro burla adose, A poraib : Poran hp ane : Cherecapcng i : g : Apira : l'ori. Cherob abaet : M u r a n d o ane'. con boato, Anguc: Ane'mbuc: en secreto al o/do, Arobobog : A yuruguaci : Chee o cat. Aroebobog : Mbegu : Yyapc con dificultad, A acpe : Ha roba ar a : Yyapc roba piy c ehene. me a': Y yapca roba p ri a'. confuso, escuro. Y yaba bpe a : Ndo yequabi cbe : A' entre dientes. Anee nguri : Anee mbi inibi note. che apeen nguipe : A' boeo bo ctiugracianilose, Aeemgua aubi: cong : Cheyur pipe a. A apira : Ambo oiib guiee entre si, Aemonge ta : Ayepi mgimo. mnget : A'mbo ah mbegy. consideradamente, Ane enonde: meneand.o los labios, Che Ayeapeac cat mra che guama : Ayecarec cat rng chee yur car gui ng. sueos, (.'beque : Che qu nind : And cat clie' ra j j rni" a. ini ri : Aaa chee y 111110110. Aetate : contra alguno. Che enga ychu I f u e r a de proposito. 2119 ;;oo

HAB i

HACL

Che eetat : Mrnde cheee : Hablar sin que se entienda con presteza, Anee embab gete : AnecuAtlblbri cheee : llave hayo anee. mop rv ri' gui eendubu carey rn. Hablar libremente. Aneen gi : X acheee polhbi ychup : Y polhu- | sin razn, Anee tei'. bey me anee : Xa cheee poqulhl \ soberbiamente, Anee piata : Xa yei : Xa cheee porngui gui e- j ee aub hpe rguay : Anee pireriga ychup : X a che 'e pyry j ta : I'iraqa : I rqu. ychup. i tartamudo, Anee pit : Che n e lo ijt<e se le viene a la boca. Che- eng : Cheee ri eti. remh gun flote anee : Cheyur ! leni ando para sacar algo. Anee carem bpe fo anee : Cheyurupe j raeat gui poroang : Anee hnemeengbae ammbe Cherem- ga : Aha gui u'ng. bpe ourbae cue fo afee. j Hacha- tic cortar, Y arangu. Hablarlo toda, Amombeu p : Anee .Hachazo dar, Aroqua yi c;In^ua he;, : Aquari hre ylacngua pip. inb : Clicyuv rupi afee cururug: Afe he cheyuru rupi guineenga : I .Hado, rentara, I la : laul) : Haubu. Afeeeu nmig gui fe' eriga : Afee I Halagar con la mano, Ayapehi : ey no-ati. | Aya bei. mal de ahi a no. A y cura : Aya- | Halageo, Mnem ciini. biqu ai : Cheyuru ai hee : Che- Halcn, (uin quin' guac : Yndaye. Haldada, Cheao pip clierenibi orayuru megia hoc. mansamente. Afee mbeguc : barile. Afee ru : Afee rur cat : Afie- llorar. Chea pip araba. mbiu. [nget. Hale h i s, Oh e a g u ira. ma'dto, Afee mMi : Anee nget regazar, Aypep. muj-hos, Ornee yo : Oroco. | .Hallar lo qae basca, Abahe rhereni'-onf a smente, Oyogucrobohog: biec rup : Ayoh rherembiec. perdio, Cheremv mcayOai b mb oqupa : Oreaib. ngue rup abhe : Ayolni cherenii pasito de esjiacio, Ahaub che enga : Anee chercbobog hpe. j n i o cay ngura. poco, Anee myri : Anee ahi : . Ayoh : Hu o. Hallarse bien en un lugar, Ab caAnee a r i . t : Ayecohii rat i. -por otro, Anee heo. 11acipc aveh : pa'oli jmente, Af porombucua: con dificultad. A pire y : I'igey : A pire y : Xinleeya Xdababiri : Xda vernini cohuia. turi : Ndiyap ri oee. mal. Xdabiri : Xdayecohucatui. Hablarse los desale-nidos, Oo am- mejor, Cheagui ye plrl : Agu ye tarey o fo mongo t cat : Oo i ye ae : Agu ye ata gui teco (bo). ambot rymbac y yro oyoup oo- ! mucho peor el ea.j'ermo, Xanticmongctbo. te cherar .i : Aibete cheraca Che 09c (diorami. |tecbo. anos a (jiros, Oee oyoup. Jlablar sin consideracin, Anee m o - no muy bien, Xda bla iterai'guiinga bey me : Henondea ey m e ]>resente,i\.y m'ho baque: Yyapo iiagupe aye hii :Chcrobaque yyapni. anee : Agu yerambo anee : X'da yeapicacri cheee glamar :Xa e Hallase bien conmigo, Oye coh caanducatu cheee ramari. ti chereh : Obla catti chereh. 302
T

HAI; i

HAST

Hallazgo. Mbaehi rep. Harina de piones, Curi I hu. dar, Yhu bague repi ame : Ahe- jresca que est- batiendo, Hu my pl bee y hu liagu. invi ; Hu aporor. - de trigo tostada, Abat mvni'cu. Hmago de a reja*. Tcbur. Itazer fresca, Ambo ty pirati : llamara. YnY : (uih : Oueh. Ambo hu. Hambre. Nembialm. moler, Ahiiicog : Amngu. ritritila, Carnai : Tiab. rentan, Caru ai p be : Carnai que se enjuga, a^ol, (uaraci hu. guarii. Harir/oso, Y vacui : Y vacui bae. tener. Che nnibiahi : Nuri are- Harpa, Mharac guac. r : Niry ai arec : (Mie placa vn- Harpada h-uqua. del pa.ra.ro, Ci ai. g : ('lif'TlitixuapiH'cv ave. oreja. Namb bobog : Xamh ym la/mbriento : onibiahTi b : Nembi- bobogi pira. alni purara bara : Nuri rereqitra. .arpar, o sealar en la oreja, Ay1{.andrajo*. Ao cui gii e : He ne : Hepi'i. nmb nibobug. .[andrajoso, Ao cui glie re requra: Hartar a, otr<.-. Am ebeata : Ambo abiri'i. Aba ao co rorog : Ao bne r<;reqii;i.(arlarse de agno, Afemho abir i ra : Ao hcpii oguenoYbae. reli. . /(. ///''ndi'.do andai', Cbeao cui ino - dcma.siado, Alieni i' e boati! ot : O''"gUrC(!('l)0. A fiemho pachur : Aenioi taro. Hanega med'ala, M bae ray i rngba. Hart<\ A b a ebeaa : Chcablr : Y Haragn. Ab;i eco tei' : Hec ci : tar : Pachn' : Ibi haibac. liceo ci ci bae : Hec eyb. Ifaragaiiear, Ayontei'guite cbo : Ai- de agua. I ari y yalnihae : Hebe ai i IMI : Hcb apcuai i reli. coie/guitcc<'ib(i. Haragn, </ue ha g e! trabajo. Aba estar de elno, (.'he re lie abir eoo purabiijiii pnibupra : Mbora(agni rob : Che pac ha i caguy robiqui agnine aguyntlogbae : Mbobo : < 'herehe pachai. rabiqui ce rey mbet : Mborabiqui sujieiente. Ayo. ri y ycatu y mbac teqarc tei. Hartura, Ocecar : Anete beata : Tebcta : Tenibili no mmbuch: Hard <jne me. suenes. Orom bo que (.'a ruca ni. poJiailni chereb ne : Xdeque pocaT Harrear curali'-, Aynip : Cabayu: caino clic begui eijuibl yabo. Ammlii yni 'ci atbo : Am aqti, larlna, Cui : Hu. cabayii. '-ruda, Hu ypi. Harria, Cabavu n e i : Cabayu rey i. de maiz tostad'', Uni ti'. Harriero. Cabayu rici rere qura. - mandioen. l'Ini : Hui et.Ha^'a amila, Pepeb iiote. - - - - - ''/// cas.eo.ra, Manymb. - rallada, o molida. Tipi rati".. ai. Euppe noti . Hi. (.'ui peh. seca al amo, Canaryma aura, Angbi rer : Ang peb. imi. aqui, A piulte : Apebe. palma, que se e,me, Ibapytan donde ? Mampe panga '? gi bui : Albo caii bui : Ibai cui. el <o:elln, ayubo b.' - / esrad- , Piroui.
1

ilAZE
Hasta

HAZE

el da del juizio, Ara can y Hazer el decer, Cherec haca t rumbpeb. pi ayc : CU e ree o ambop : Chefi a r i g a r e q u b a a i n p . el fin, Yyapipcb. la cultura, Oatucup bob. fu ego. A y a 1 a i ) i : A mb o ye p o t las rodillas. Gue nypy amo b. t a t a . - hazer algo, Ayap uc. los ojos. Guccbob. pechos, Opotibob. la cosa de otra ma)iera, Mrnde ayap : Ayapo. tai, Chbeb. roluniad de otro, Abar re no mas. Xandetebob. gaando V Aracabc pngan V xlra- mymbotra aya p : Hemymbotcaeb catpeV [porombucu. ra ri tequra che : Ambo ori : Ahobaichur. - (jne Dios (jalera, Tp aypot yo Jo diga, Olie y mmbe po- lo que no dece. Che rec ranguerombucu. [rombue. rey reh ayc : Xacherec haban me muera, Cheinano ey po- gue riguay pic cheroony. . o mientras que renga yo* mal. Ayap ai : Ayapi'i pochi : C heir y porombucu : Cheru po- Ayap megli a. | buchi. rom buc. |ramob. . daar. Am ma ra : Amm - ta quieras. Xderemymbot - sii ojirio. d i e r e e ranguera : Hastio tener de la cernida, Amotyjiam rangue : Ayap pochi (dienangi che renibi : Ytyngi'che rembi ga requba : Ohcangarequ bariglini nambopr : Xdayapo. chbe : CUeayn tembiugui. mencin. Ahenoi : AyabiquT. Hatear, Aleinoeaena (na).

Ano qndet : Y yaocech. Jai taba. emjietacaud", Aiubaea : Arpo- verdad tina cosa. Amboaver : Amboupicat oheyagura. nan g : A mbae porv.
Haz. manojo,, Mf 4. cara- de la cosa. Ilazerse Terequ : amar, Ayeaihubuc.

, aderecar

cargas.

Amo aty robo-

raga,

arentajarse,

Aporoqn :

Actu
ponerlo

Hazaa,
Jlaza/loso

Jlazedor,
Jlazedlo,

de rogar, Hata hataiaye : Anelilo acatey : OpTatamv ayc. Hata : Y' yacatua p cot amoV, hata arc : Afiniboaqui e guitej)or el haz. cbo. Q u i rey mbp. hombre. Aba quirey mb. el cabello. Afe pi : Aiepi'uc : Apollara : Mfangra. Aiti guca che . |aei a.
o no lo hagis, Tereyap ----- enfermo, Jingieiido, Anemboac

estimar, nembo yerobi uc : Ambocec uc : Anemboete uc. Ilazendosa persona, Aba oguerec Hazer sel e la boca agua, AecCmduu cat mbae : Po rerequa mbae r. tei. Hazer, Ayap : Amona : Nga. del que come, Acr aub : Acar Ilazerse ine.voi able, XaTembo apie potri : Xi po rendu potri : Xa car. hend bei ey aub : Ayeapicaqtia duerme, Aque raub. - sordo, Xanembo-apiciaub. | rogad. Af am tarey mbuHazerle del ojo, llamarle. Guecap ! odioso, I <- : An'mbo abaoterec : Cher y pbn : Aheno. 305 i) ey mb : 'Tereyap yae liera.

HENO

HERM

yacatu rangue arnombabi : Oheri Henchir arrasando. Aboba pipela :Ay yaerangu. [Afia carai. hob pi mboyoy Master senas al dissimulo. Aftape cai : hazer, Amo y ny he rnbuu. has/a, que rebose, Amndu y mo Ma zia j Coti. alla, Amori goti. [goti p ? y ny henga : Amo y nhe y mndui ta : Ambo oba pip y hena. donde? Mamongoti pa? MaranMazienda, Mbae. . rehenchir, Ahob plnng : AboMazna,monton de miesses,Aba.t\ atl: ba pi y rumo : Ahob pimoynyhe. Abati mono ombi : Ymboatipi. Henchirse, Afemo y nyhe : Chery, monton de lena, Yepea ti. nyhe. Hendedura, log : Yec. II aule l. He i/dar. Ambo b o g. Me aqui, Chapie : Chapac : Ehe- Henderse, Obog. olia nic : Chatep : Chapanga ; ridro, etc., O t i n . por iuarhas par/es, Obu ohog. Chro : Chanic ro. Mehra de itilo. Ynimbop. [pona. el maz (ost'ndalo, Opororog. orejo desgarro nd.ose, O gruessa, Ypoguacu : Ynimbo la enrog ehenamb. - qnalquiera, P 'J- Hibi. JJech/'zero, Pav" : Paner : Cuaya- las manos con grietas, Chepoya ya : Chepobobog : Chepotir. pa : Carai : Guayapia yra. JMori'y tymbipi. [bangi u. Hendida cosa, Ymbohobogi pira. Mecliizos, d i r u p a i : l'oliang : Po- Hettdidos pies. Mbi yaya : Mb o yaya hae : Obobog bae. dar. Aypohangi ii. Jlettn. Capij. |Ipiog. Jleder, Ine : Mao : YpXti. - a r/ticka, Che raib : Checauguy arrancar, Aeapij po : Aca])i vaib. entresacando, Aeapij robe bei : Aea piy yoh T p t o p a a sobaqnina, Cliccati' : Cheyiba pa. cati'. Ui'der le la buca. Cheyuru ne : Che- segar. Acapi quy ti'. Herida de aspada, Qu ce pucuh : yiiru ayb. Quic pueu pipe api chapaguera. .Ih'dJondo, Aba ne.
lledt.r, Ne. golpe, magullado. Yquha bAycutii : Ayo-

JJrdiondez,

(yn"*! '

re : Ypoapi p umbi yquhague.


Herir dando estocada,

Ih'dor salir, \ Jlelee/to gerva, Ammba : Aniamba

ih;il : Guavcundu. Meli alla, Cui hecony : Cha pueu Jiyny : Cha pepe hecony. llembra, Cuna. Meme agni, Chanic che : Chapic che : Chateroeooh : Hynd ycch. a qui estoij, Chanic ayc : Cliartica a : Chanic ohevu. Memisferio, Tecapoataha bey. Mene/tir. Amo y nyhe : Amlmobaplp : Amboobajii api'. 307

cog : Ayapij. golpe, Aquar : Aqu (Hoc). en la rabera, Ayapich : Ayapeog : Aaea pirog.
mucho por todas partes, Amboay Ave poti

ai : Ambo mbo.
Herirse en los pechos,

\ mbo apu : Avepoti nupa ; Ayepota y raro.


! Hermanad)}'emente JM ri uyo iiugui. ririr, Oy Ique

iramv" ngat oroic : \ n r o n m'mi-

IIKKM

HIE l

IIcrina'na de padre (dize el. varnj, ' Hermoso de ojos, Choreta porang : Caicatu plrl : Hec amoa. Cheruray. rostro, A b a ob catuplri po -~ parte de madre, Chec membi. rang : Ho ba. amai'. uuiyurfdlze a la nienorj, Chequlpi. menor \ dize a la. 'mayor . Cherquc. Hermosura, M'brangba : Porang : dize el carn .Che reim.IT. ,1 la Catupri : Amoa. Hervir la olla. Opup yapop. menor. Miringue : MynV. borbollones, Ocumbe Hermano "dize la, mvyer al carn >, ! cunibeg : Opupu ei. Chequibi : Tap. de -parle de madre, Chec membi. ' - cusa esjiesa, On'iubeg. de yusanos. Hacog uiy niyi. 11eraandad, V i >iqu e I reel>. Herrada- para ordear, Cambi amy de muyeres. A oqueec. haba. Hermano de padre, TI ru bao. mayor (dize el menor), Cherique i. Herrador de bestias, Cabayu pip . temboya bra. Cheaoi gu. Herma nos de leche, Checa oambigu- Herradura, Cabayu quarepoti : Pipit ra. arra : Checa ca mb ar caquaaHerramental paro herrar. ('abayu paare. padre y madre. Tubcym bae : pipi triongba. Ychi e y mbae : Chcriquei te : Herramienta, instrua e ata. ApohAba. Chei remyuufaiig eJiec.i up : j Herrar bestias, sealar, Aha : ACheca re pe : Checa bae chevu raT. I hang bona, : hap. madre, Oyoi rupT piara : Tu- I Jferreria, (Quarepoti apollaba. Herrero. Quarepoti apollara, bebae. --- padre solamente, Yohibae. j Herrumbre, Quarepoti be. un parto, Y oib ri chitara : ! llecilla-, Quarepoti apy : Alboti pYcoibae : OyopTp onmoabae : I ba : Mbae apy. Yopl ra e fu uar i guara : O fo am- .1 lezes, assiento, lJuunguera : 'L'i pi u. j - asseaitrse. Huu : Oiemholbl bi guia. Hermosa cosa, Porang : Ci tupn : ; api huungu. i - (vitar, Ahufi mbo : Aypuum Amo ai. de y cande, Tubich maranga- ! bog : Ambo ip p liuungue : AytT t et : Outecat : Myry ey mba: huin gera. Xnga rey. II ante I. Hermosamente, Moranza pe : Catu- j prx Jipe : Amo ay hpc : Anga- i Hidalgua, Aiarangatu haba : Anga tfira ma :Tubicliah : Tubichabocturame. Hermosear, Amo porang : Ambo ca- ! Hidalgo de baena sanyre. A b a angatura : Xemofa inarangatbae. : Aba tuplrl : Amo amo ai' : Amo angarubieh. [ Ibig. tira : Ambo agu ye guara V. con gracia, y donayre, Amo ra. Hidrojiesia . Ti Cguac : Pu ng : Hermosearse, Aiiemo porang: Aem- Hidrpico, A b a punga : 111 cguacbae : HebcatT : Y yi b i ai : Heb bo catupirl: Afemboagul yei guar. Jlermosissirno, Y porangete et : Ca- ai : Heb pun g. tuplr etc : Amo aietcee : N\la- Hil, Pa upa. , Hierro, Quarepoti. toi cat yporang.
a -

309

H I L E

HIST

Hgado,

M ' : I 'i;.

Higo, Anbal . Juguera. Anbal : Anbal et. de iugierno. Amba bue.


la tierra silvestre, Quapol. Hija de la muge); o hijo, Membl. del raroa. Tay!. Hijo adoptivo, TaT ranga.

Amcyru : A.mbo emb : Anine eyr. j guara.


como soldados., - verga. Hieles. Yt qu i taba. Oyopbo emh re-

Hilo, Ynymb. [emb. de hierro, Yt emb : Quarepot


que algo pende cortarse. Ooog :

de animal,

('oo mmh.
('aziyue,
del varn,

Hehae ra : Mbacrai ' quebrar, Mburubi oba r a .


'Tai. Hilos

Ocandog : Oa.
Amndog.
liYcf miiuog. de laprocessimi,

hazer la miel. HIbi liTb e .

legitimo, nahiral.
. o hija, . palabra

Mndar ra. Mondar rey raiia.


'primognitos amorosa, de la muge);

Hincapi'hazer. Ayep taeog : C'a. Hini-ar, Ayatc : Bo.


palos en tierra. Ambo Ibi Ip. ron el el hoyo, Am-

(.'lie memb rlpl.


primognito semejante

j palv haziendo Ta g' : Gua. j bo hcog.


Oliera! G iab

del rarou. a su padre,

, o clavar

la vista. Aveee atc :

(endotra : Chera Ip. barey : Ndayabi eberba.

Anibotiai choroca hec..


Hincarse, Ghccutug : Ayecutug. de. rodillas. Afie nv pa evi : Afie-

de otro ptadre, Ounumy ib. Hinchazn, lur : (,'up : Arun. A. 2. sin pad,re conocido, Tab i mbae : Xdatbi : Tuyequaby mbae : Tu- Hinchado estar era medio, y es/remos

ci : Ng.

no, Y pltco : Ypte. camamb : Ypte aping : Ypte rur. Hijos muchos tener, Cbeapij cbera- . Ghepung guyten : Che rebeatl pltui. ret : Het cbe ra. n myni gu.
, hurfano, Tirey. Y pobambra.
dos rezes, Ymbo])0 yoHinchando los carrillos soplar, Chera

Hilado,

. torcido

t p camamb ypeybo. Am punga ypeybo.


Hincharse,

[punga.

b pire. Hilandera,
Hilandero

Y nimbo pobn dra.


en el muslo, O reli yp

Jlinchar algo, Ambo rur : Am soplando, Am camamb : Ghepung : Che rur ru-

nimbl liara. Hilar, Aypob : Ng. de/gado, Aypobpo. gordo, Aypob poguac.
lo que era, gordo

r : Clierebeatl pi tui : Ambo ebe atlp tui.

Hinojo, Hinojo. [guitecbo. Hipando andar, Cbeyoyog p o rara Ayp ng : Aip curog : Ayppi- Hipar, Cheyoyog : Bo.
adelgazndolo,

Aba ee yap : Neni eco Hilas, Aorabiyu ee : Ao r b ee. Hipcrita, oatupirl aub : Nmbo eco echaca hazer, Aorabiyu eno be : Ah bi
1

cbi : Aip equli.

Hipo,

Yo yog.

enb : Ah bi requl .

ba agu ye angai.

.Hilera

de gente componer,

Ah curt:

Historia,

Mrndagu : T e c o m-

3U

guar : Mrtequa gura. 312

HOU

HORA

Ilintormlor, Marandecb quatia hra. Holgura,, Tor : Torpba : Tecayn Historiar, Amrarnlecoquatia : Ay dba : Yerequaba : Angatuhba. quati mrndec cuera : Teco T Hollar, Apir : Ayepiqn ti qut mandara ambolbi yquatibo. hec : Arec rec chep pip : Aya pa moa chep pip. II ane 0. H ollejo, Apirra : Pirer. Hocadero de puercos, Tavay cani ! de fruta. Iba apiro, llaba : mbo arayiba : Xe mo j saltado de cuerpo, Tirti. b mbobu bat : Mbogu. j J/olliu. Cuma. /logada tierra, Ibi tavacn roniym hazer. Omo apeen ma. bocu : Remymo tingu : lieniym Hombre, Aba. bo guieu. |Afi tymbirog. de bien hazerse, Anboagu ve Hocicada dar, Atyng : Atyog: gu : Amo marangat. Hocico, Aqia. Honda para tirar 'piedras, Tucimh de puerco, Aqu opi tap. yta mmboh. haze.r, Chemiibechog : Auhe cosa de agua, Tp guac. ehog. tierra, Ibi pi puc. mirando de /nal ojo, Henibe rodear jaira tirar, Ambobabtu cumbo ita mmbbo. chog gueea quarael hp. Ip et. Hocicudo, Aqi mbucubae : Mbae Hondissimo, aqii fiema : Heea quarael : Ahaet. de tierra, Ibi pi puc et. JHondura de agua, TIpi. Hogar, Tataupa : Tata ip.

h a b a:

Hoyo

de cosa ijue est

estuco

en

tierra,

I b i pi pucu h a b a .

terrada, Albae ri hi ene : Tib cu. Honestidad, Y. Modestia. , Quara. , no torpeza, Canda hey : V. He. en tierra, Iblqna : b ec.a qu : nnm. O. in fine. Ibi apicaqa. Honesto Y. Modesto. , no torpe, Qandahe ey : V. He. Hoja, i/ tener hoja. Hob. num. ti. in fine, Ongo : Urup:Uru caer, cui : Ho. pe guaci : TJrupet : Urupo : Uru con ramos, Caab : Caa. de maz, Abatir. [H biali. pe r : Urup nambi abi : Urupe . echar de uero. HoquT ramo : Honra. oiZo3.Marangat : Aguiye: Hojosa cosa, Hohbae : cat. Aye 1. Herobih. Hola (llamando:, Y. Ola. Honradamente, Marigatuhpe. Holgacan, Aba ecotei' : Heco o : Honrado, A b a marangat : Aba et: Aba yeroblaha bet : Aba alai. Heco eyb. Holgazn, jlo.ro, Aba aqu rec tel. de otro. Ymboyc robia ripra : Y nidmbe catu pira : Ymo maran Holgada cosa., que se menea, (Jn : Cire : Cata : Cu : a na : l'S imey. iratu pira. Amboyerobia cati'i : Ambo Holgarse, alegrarse. CherorT : Aye Honrar, requa cat : Af nio py li'n gatn: ay : Amboet. diziendo bien, Amombeu cat ' Chengatii. Amo poranga t hee teiipe. del mal ageno, Cherapicb rec ai reli cherori : Hee mrngue Hora, Ara mboyaoc : Ara mboyao (diembo or. c m coi pip : Quarael rui : Son
, estar contento, Che ptue. las dos. Y. Sol.

313

314

HUEL

HUME

jlora de la, muerte. Mano mbotari : ' Huele a pescado. PIr rab ag ogueMa imbibi : Mano piri : Mano b- ree : Pira reaqu ogueree. bib : Teo robapyyb : Te o gero Huelgo, Pit. bigni. detener mucho. Chepit puc : Horadar, Amomlu : Bo. Che ptu bqi : Ayeplt equii. con 2>1'incoa. Aycutug : Ca. echar. Chepyt ce. por ranchan partes, Amombup el vallo, Yuni tymb : Yuruplt. mbupi. no poder echar de cansado, XaHorca, Poroyubicba. che ptu c'my cane gni : ChemHorcajo, HacamM : Hacang yaog. bopltu pcneo. Horcn, Ibir racambi : Og quita : , resqracion, Abu. Oglc. Huella, Mblpo : Pip. Hormiga. Tabi : Taci : A queque. no ir seguida, Oyehub h u b e Hormigas, grandes que se comen. Ic. yplp. que saen quando /lucre. Tac! re. ir seguida, Oyoplt yb yplp. huelan. Q u i Ini qulb. rastrear, Am mhe yplp. Hur niiguero, deba.r.o de fierra. Ta- Unidor, Yaba bice : Yaba bra : ci qura. Caybra : Xemybra.
levantado sobre fierra. Tac;! r e t a m a . Tiplcoe : Huir de la ocasin, o peligro, Ae-

Hornero.
diorno,

Mbuyap mlioy para.


cacuela grande, a m y piti.

de cal. Yta rapi haba : Tataqa. ion, Mbuyap mboylpba. Horqueta. Tacamhi : Moti' : Poti : las t en t aciones.~!sloroaiir]ga.\hi gu Ililra racambi. a ir : Aclri : A'guhe mroSnHortelano. MbaeroquI tlba r n- gaibagui. gareqara. . o rehuir, Aclrl : Amngu. Hortiga Pyno. . el golpe, Amngu aeHorro, Tcmliial li bey. nioyt : Ayiri yebugui. Horrenda cosa, Mbae yyabaete cat. Huirse, Ayab : Acay : Mo. Horrura, Mnembec a liaba. , deslizarse. Aecymbo : AaguHossario, lagar de fniessos, Cangile ynd : Acay biar. tlba. Humanidad, cortesa, MborercquaHospedar, Ammht : Aroiquie hha : Ari. cher ]ie. . ser del hombre. All rec. Hospedera. Mmbit h a b a : Pit Humano, corts, Mborerequ : Chehaba. ! ru ngat here cobo, cortesmente .Hospedero, Mmbit hra. lo trate. Hostigar. Ainombl tuba : Amme I H'nmco dar, Am tymb : Am ata ma : Amo angeeo porar. i tyngu9.fi.
Hoz. Quice apa.
JFOXINO.

guhe bayme chereeo haguera gui: Anguyndog cheree ay habanguera : Aycujieog cheree mar h a banguera : Ayeape quabogehere c mar habanguragui.

Quice apa guac. Humeando estar el licon, Otymb Il aule II. ' tymb tatal. ./fuete a miel, Ei reaqu ogueree : I Humear, dar. o iiizer humo. Yti! mbo timb tata. Eira bl ag ogue rec. ' 310 315

Humareda,

polco,

btiho, Tymb.

IGUA
I Vocal.

Humedad.
Humedecer poco,

quy : vacui ey : Kur.


remojando. Amo aqu ey: ./ 'conjuncin), Ayacu sin rcuu'jur.

: .

Amborur.

'Humilde.

euerg : Ai tinynge cuerg. Humedecerse, OSemo aquy : Ofi'mbo rur. Hmedo estar. Y faquy : Ndiyaou: Y rur. [qura. Humero, Tatati ymbba : Tatati' Humitdad, A])i phba : nomy ryhba : mo byi liaba. A b a fiemo myrbac : Ofi mbo api pbae : I b i y : Ofimom bebbae. Ilumilmcnle, Nembo apipe bpe. Humillacin, nio myry : mbo apip. [bat. Humilladerti, e oungba : cu I ante (i. Humillarse, Ai'mbo apip : Aem Ignorancia. Mbae quaabey : Tec quaabey. myi'. . Itazer t/umillo''loii er/crior. Aye Jgnnraule. Mbae q iiaaoyhru. rovT : Ayeabi : Afici : Aacn Igual semejante, Y yacat : V oy gab. ba : O : Ab ey : Yotate ymbae : diurno, Tatati'. Oynpia peey : Yoab ey. . vapor de la humedad. tymb : \ Juera que, Avetmo : Hi'tm : Ibi aquy tymb : Mbaerur tymb. am : Hv amo nanga. Nditei : 'i oyahpe : Y muy espeso, Optn dcyt tatati'. Igualmente. Hundirse, o tru.yarle la riera, Omo te haberme : Y oya catu bpe : i otate ey bpe : Yopi pe ey hape. oortg Ibi. Igualado, allanado. Ymboyoyapira : anegandose, AfpymT. como en piantano, Aveapacurug : Mbeyo ece eatupra. Che apacurug. Igualdad, Yoy : Ytehabey : Yo en el agua, Af pym : Ayeapn yacath : Yotate ey haba : Yo eafy pe. pia pey ey h a b a : Y oab ey h a b a . . conformidad, capacidad, caber, la tierra, Ibi oyea pacui. J/urao, Y y yabae. Ya. 4. Hurgar con los dedos, Ay cara : de animo, I' oc.iigat : P a Ahaha. | cuera. quy ry ri : Pi atngat : Pi cu , remover negocios, Anibolbl tee ymba : Pa brqi. dos rezes, Hurgonero de horno, Tata rapi fian Igualar el hilo hilando :AipO curg. |yhec. gba : T a t a coca. Hurtar, Chemnd : Amiindaro : Igualarse,com parndose, Afiniboyo Che poycha : Chepo pind (Hec). midindose, Orofi et a : Oro fo ete puc a a : Oroyoic a : Hurlo la accin, Mundah lia. Oroyepuc a. la cosa, Y minda po. 318 317

)>or esso. Nda haubi : Hau b : Ndei to. como que. labi ! Ida, . |A"a. 1. | Idiota, Mbae quaapar ey mbet : \ Idolatra, Mbae e up yero y lui r : Tupa etc agui mbae e a o Tupa naino rerequra. dolairar. Averoyi mbae e up : Mba e arec che TipananiC. ! dolalria. Mbae e raugabup yc I roy : Yeroyi mbae angau upe : ! Tupichua ra up nc : Tupa ey o Tip uimo rerecoh. ' dolo. Mbae e rngba : Tupi n I mo bei'ccop a.

tinga

IMAG
Iguales casados en edad y parecer, Imitar Hete el yoyacat : las

IMPE
iiaziendo lo que otro Ahe hase, c :

etc., Arfta : O ari a oguereco, tiene


su igual. en cuerpo,

Ahobai elir: Aha yyapbo.


costumbres,

Ayoguahec : Aliecor. [a. Hete yoy : H e t e yoabi e y : Yoet , remedar, provar, Ahaa : Abec Immenso, Api rey m : Pabeyma. ndoyabii. Immodestia. Y., Modestia, y con la edad, o crmumbuc yoy. juergas, Ofmbaraet yoya- negocian, Ey. Immoble en su voluntad, Guemymcat : Oy plata yoy. b otara r ten oyebae : GuemimI ante J. bota ripi gu po rey : Api rey gue Ijares. Hacap : Teb. sacar al pescado, Ocaca : Ahaca- yyipitibae : Yyipi c y mbae. peog : Abebeog. Immorial cosa, Mbae eco api reym: I ante L. Ocafy eybae rama : Omno eybae Ilcita cosa, Ndicatui : Nda agu rama apirey : da hecbe pbae yeibae. ruguai : Nda liecob cuera rgu. es la maldicin, Yepoiti ai nda Imniortalidad, Api rey mbec : Omgui ye : Ndicatui afe eenga guno ey b a b a apirey : Api rm ey apicharup. mbae : Pab ey teco. Ilcitamente. Y catu ey me : Nda Impaciencia, ToSfngey : Mbae rooagui ye bpe : Agui ye ey bpe : cngey b a b a : T 6 6 9 S pab. Agu yehabe yme. Impaciente, Aba 0 0 9 a n g e y : A b a Ilusin, Mborombotab. Ilustration del entendimiento, Ara0 6 9 a pabbae : H o o 9 a n g y mbae. qua m 6 0 9 a cngatuhba : Ara- Impalpable, Mbococaby mbae. quaa mo angatura liaba : Araqua Impassible, Mbae porar ey api rey catuob. yra.Mbae aci b rey api reyma: Ilustrar, Amo ng turngatiL Te caci porar liarym bae api Ilustremente, Ym angatura ngatu reym. lipe. i Impedido, M . 4.
r

Ilustre persona,

por sus obras, Hembiap remy mo angatura : Hempiap remy mo agui ye cat.

A b a

ngtra.

Impedimento, Hoquccynibba : Morngehba : Hruba : Mombochibba : M. 4.


Impedir algo, Ahoqu^.y : Amo rn-

1 ante II. ge:Ambo ru:Ahec ranguma. Imagen, Tangba. de hecho, Aboque cyayebo: Amo Imaginacin, Mong : ang mn- rngu aebo et : Abec rangua get. m mngete. , sospecha, Ne mong (Hefe). el bien, o provecho, Abaree aguImaginar escudriando, Aiecarec : ye range : Am rnge : Auom Ayo pi monget. hec mrngat rangu. Imagino que lo liara, l a y ang ebbe , estorvar a otro, Nambo catui : yyp hagiim. Ao ma : Chema. estorvarse a si mismo, Imaginativo, emo mo ang yyra: Impedirse, Oyeca ree tey teiliae. Nanemboe catui : Aemng. 319 320 I. 11

1MP0 p : Araquaa bey ngura mbae r aic : Mra aioo guitecbo. Impertinente cosa, Aruney M'r m'ri : Atlblb. mpetu. Hepe. Implacable. Trn yrinbl rey : Y moiy ro habey ngat : Ym moyrongua ey api rey: Imo i'moyro poi pire y Ymo'moy ro mbga pi rey.
Impertinencias itazer, Aruit ney aya- Impotente

TNCO

raron, Aguyrey : Yealr ey : Oelie y mbae. Imprudente, Araquaa bey : Mbae rennde harey. Impuesto, Imboe pira : Y femngymblra : Ym e plplgi pl : Yemondebi pir.
I. ante N.

Inhbil, Tcat y mbae et : Mbae ap reli Yan etbae. Imponer con palabras en lo que ha ser, jNache eeatuimbaeap reli: dedezir, Ambo liemymombe rama Cben ete. reli : Ayu rumbo :Ayfi mond Inhabilitar. Ndiecatui bae : ldiyayee guama : Ayee gi me. raquaa bete abe guiybo. Importante cosa, Mbae agu yebae : Inclinacin, Ce, 4. : P o t a : emombot. Ac be mbae agu ye guara. buenas. T e c o mrnImporta poco, Nanibae agu ye gu- Inclinaciones ara rgiay : Mbae au ai ayp : gat reli api cabi liaba : Potabba : Ye aplcaeba : Cebaba : Naagul ye guar rga aip. Importunar. Amra : Amo ange- Aecatubba. c : Chepon'r : Aepi rqi : malas, Mbae poclil ar ye apicae : MboorI: Xmmbotaliba. Amonga ra ra. cosa, humillada, Mbae demasiado. la ndete amo era : Inclinada Amone ra ai a i : Amboayu ai ai apay. ymoern. Inclinado a piedad, Mboro poriabuberec reli porerequra : Poria Importunar pidiendo, A piirqu hece gui yerur bo : Amo angee : buberc c c : Po roporiabuberc Amone ra. [erndra. c ry yctnbae. Imquortuiuj, Mo ngceo bra : Mo- | Inclinar persuadiendo, Aypotaruc. enhablar, Xengicporoniboay : ' Ij/elinarse (d bien, T e c o nirngat Oyuru jiottjae oengareli. reb ayeapicabl : Teco mrngat . pegadizo, A b a pomo : Abalplt : cot cot abag : Anibo ecobag Iplia. tec mrngat reh : Teco mrImpossible de olcancar, Xda agu ngat am mrngat: A'm mae ye et yebup bahe : Ka ba hm- toc mrngat cot cot : Reli. bbi ete a]il rey.
Ayeroyl : catu et : Hupitlhabey mbet ali. haciendo reverencia, Ayealb : Ae acangalbl : Ayero. de haze-r, Tda agu ye aplrey Mbaliemba bey : yyap : Y yabai aplrey y rap : Incomprehensible, Hupjt ]) rey : Yquaabi plrey : ldi catui et : Y yap bagii. Ymboye huplrey : Ymboyequaalii en breve tiempo, Xdicatui [neyayb yyap : Caraeat ey pi p plrey. salud, bondad, Mryyapo ndieatui. [ey. Incorrupcion, Agu yeram. Impotencia, eh ey h a b a : Y'ealr | Inconsideradamente, 322 3-21 al rji'c camina. Hupitl udi hzia alguna parte, Ayecog.

INDI

INFI

boi Hae:Ycu cupe: Y yique c mbae : Y eatu y mbae : Teco mab pe. rangat po rey iara: T". BI, num.3. Inconstancia, Yerobagtei : Nera e- Indio, y hombre. A b a . ra tei : Toc teco tei b a b a : era Indisposicin Y. Achaque. rande b a b a : Teco ip ti ey. Indispuesto, Che mar : Che racil Imbo araquaa pirey : Inconstante, A b a yeee eroba roba- Indomable, gte' : A b a endabey : Tenai y Imboe pirey. mbae : Tency a b a eco. Teney a b a Induzir, Y. Incitar. eco yyatiba tibag : Te era e- Indulgencia, yro habet Sngaip randra : Teco ee Clic te : Teco pi repl rangue rup : yro habet : ry ri bae. Mo cay habet. [amee: Arecouc. Incontinencia, Ye ai buba rey : Na- Indulgencias conceder, yro habet ndete. ganar, yro habete ayo gu. Caracatu. Incontinente, Yeaibub Jia rey : Industria, en lo que ha deltazer, Nandete bae. [ey. Industriar Incorporeo, Hetcy mbae : Mbae et Aiurmbo : Ambo. Caracat : Carara. Incorregible, Abaec apen gog po- Idustrioso, tarey : e apengog potarcy : Ciucco Inefable, Ymombeu pirey. yepco potarey : Yporerobia ry- Inexorable, e ren d harey mbet : mbae : Ndi porer biribae : Oye- Porerobia ry mbae : Yerur rend robiar gucco ai reli : Y*ya pica cerey. pag y mbae : Oycapic cueroge- Infaliblemente, Y. 4. y Hera, num. 2 . tebae : Gueco apa rog potarey : ! morir, Omanoyne : Nomano ey Y jiotai gucc potarey : Poatai mbicne : Nomano hern dicne. potarey. Infamado de ladrn, Teco muindra In credalo, Porerobirey : Oguero- r y minda ripi : Herecpii : He[liara. bi pota reybae : Porerobia ey re- nombi. lie oyerobiate bae : Porerobirey Infamador, Poro mo eraquandaioyecog tei' bae. I.nf amado ser, Ymo eraquan daipira. [rani. Increble cosa, Herobia ripi rey : Infamar, Amo eraquanda. Nda herobi h a b a rugii : Nda he- Infame, malo, Mane : Aybet : Ma, sin honra, Hcraqua ndai bae : robia ri pira Tigai. HerSquandai b . Incensai-, Amo tymb. Infancia, Mytang eco h. Incensario, Poro mo tymbohba. Infante, Myting : Mytang. Incienso, lbr lay : Ibira ici. Guarini hare. Incierta cosa, dudosa, Yqua ahi pi Infantera, Inferior, subdito, Boya. liera hra oyequaquaa au. Tecboyah: BoyecIncitar, Arnoquirey : Amonglrey : Inferioridad, cosa, Aaretame guara Ayique coque cog : Ambohaye. Infernal baye : Ambocuacu : Ana totoi. mbae. Indeterminado, Yparaboquaa harey : llanto, Yahe aaretame guara. Inficionado estar con pecados, AmNdalpotaquaabi. boa teangai paba pip : AeniboIndia, y -muger, Cua. ag etei angaipaba r : Ambopo Indicios, Ibi cat : Bi. num. 1. pia angaip reir. Indigestion, Apeb : Topeb.
Indigna 3-23 persona, Y marangat y Inficionar a otro con enfermedad, 321 11*

INGE

INSP

Amboyeheremymbora r a hoc : A- Ingenioso, para tragar, Mbae rangimboye pota hec cheremy mborar. yra ccatii. Inficionar con pecados, Amboeachc Ingles, Tac. angaipaba pip : Arnbopo pa che- Ingleses, o Franceses, Ayuruyii. reeo acue pip. Ing rata persona, Aba poro poepi ey: Infiel, Christiano oyoo ey mbae : Oyquaabl mbae oyeup yyappi. Tupa raira oicoy mbae : Oye pirl Ingratitud, Oyeup y yap entup : qia y mbae: Oyeapirmo uc y mbae. quaabi mbae. Infierno, Aareta : Ibi apite porara Inhbil piara aprender, emboe quaa tlpe : Tata guacu apirey tequaba : barey : Om bo potarynibae : Y Angaipa bi vara rendaba apirey. yaraquaa mbae quaaba guama. Infinitamente, Apirey hpe : Opa- Inhabilitar, Hec ecatuey amlioyeh. bey bpe. Inhumano. Aba porerequa rey : Po sabio, Mbae palie recqua piara ro requary mba : Mbomporialiuapirey: Ndoy quaabi ey mbae pabe berec bary mbet. rec. Injerir arboles, AmboyoapI Iblr Infinito en el ser, Hec apirey : Pa- boqui hgim : Amboyece : Aiimnd Ibir. be ey bee :Ndo pbi apirey bee. Informacin, Poranduh. el migelo. AmboyoapI pynd. dar, Aporandubue heebacare Injuria, Mar. up : Hechaear araba capitn ro- Injuriado, Ym mrinbl. baque. Injusta cosa, Nda agu yete rugi: recibir, Aporand heebacare up. Mbae agu ye ey ngat : jMda agu ye et. Informar a otro, Amo mrnd : Injustamente, Tei' : E. Ayquaa buc. Ahecobiaro : Am 'm en buenas costumbres, Ambotec Iiinorar, eberemymbotra. [pire y. qua : Ahec cat mond. Innumerable. Ndipapahbi : Ypap Informarse, Aporand. Infortunio, Teco mar : T e c o ai : Inobediente, Mboro apia rey: PoreroTeco aci : Teco auba. [pry. biaroy: ' rendubey: Aplr;a pugey. Infundir cosa liquida, Aona : Ay- Inocencia, Mrney. inspirando Dios, Tupa guc mym- Inocente, Y mrnymbae : Atar tcbotra onga ccpipe : Acc ng quarey yra : Mar tequarey rerequra. [Ambo qul(;i qul 9I. Tupa oguero ti o pip. la gracia. Oo Tupa ogracia Inquietar, Am era : Am angec: Aera tei : Ndaeoy oande ng me : Ombi' ogracia ace- Inquietarse, te rigai : Ambo qulcl q 11191 tei. ang pip. Infusa gracia, Tupa gracia: Ap ng Inquieto, AV) rey otey : A b a era me y ngi mblre. Iquaplr. tey : A b a liceo o tey : A b a liceo Infusin, YmborurupI : YmboapirI beebae : Y qulcl quiclbae : A qulcl qulcl,. ando inquieto. Ingenio, oibilidad, Araqua. , trapiche, Mbacmy h a b a : Mbae- Inquietud del alma, Ang angeco : poc h a b a : Taqure amyhba. Ang ngatabba. Ingenioso, Mbae tyro aporeb eca- Insignia, Hangba. tbae : Mbae tyro quaapariyra : Inspiracin, Tupa nge rbo b : Pa A b a ca racat. atoi : Ace pa mngeta. 32G 325

IXTE

IRPO

Inspirado ser, Tupa oati clieanga: Intervalo, Pa. Ang T u p a remiati. de tiempo, Ara pa.
Inspirar,

Instancia, epyrqui. con pal'abras, pirqu. Instantneamente, Oberabotc bpe: Tecabi hpe : Oquabo't bpe. Insta-nte. Aberabote : T e c a b ramo lite : Obci' otlio. Instantemente, pi'qii dpe : Xurupot hpe. pedir, pirqndpc ayeruf : Clie po 'rndpe : Che yur pot hpe : Xee pot hpe. Instar, A pyrqn : Che yurupo ti : Che yuri porar.
Instigado Instinto, co e.

V.

Infundir.

Interrumpir,

dog : Ammbg. Intrepidamente, Ypohha beyme. Intrepido, Poropo huharey. Intil, Mane : Mrngura : Marnguri : Oicotebae : Oico e.
de nuevo traje, Ao v mon-

Am pa : Am fan-

Invencin

dep : Ao mrande gura. Inventar algo, Aypr : Ambop : Hec p ame. Inventor, Mbae ypy rungra. Invernar, Ibra racati ramo nd atri ro agai : Ro porombucram ayInvernizo. Ro rehegura. Invierno, Ro. [mbae. Invisible, Hechagi pirey : Yquaab Invisiblemente, Hecha cabeym Ycquaapa bevine : Hechapreym. Invocar a Dios. A Tupa eni : Ahen Tupa'.
Involuntariamente hazer, Chepia nnc.

mymboe ay ai : Aa remy mra.


inclinacin natural, Te-

del demonio,

Ang re-

Instruir. Chee amnd : Ane mond : Ambo cat. |bey. Intacto, Y 'atoi ey : Y at ndaIntcntar, AliS : Alicpefla. en vano, Ahaa yep : Ahaa tei. Intento, determinacin. Teco potahba : Chereco p o t a liaba bi (fe) : Ha. 6. Interceder por otro, A' bef. Intercession, Aba r ngba. nteres, Tep. [c : Cot yaog.
Interior aposento, retrete, Cot e p y

aram ayap : Cheremymboacipe avap. I ante R . Ir, Ah : Ho. 1.


al camino

ah : Ahap pendu. a los alcances, Allupiti piti : Hopit rib ah : Ayap rerec.

de alguno,

Ha

ppe

// destinarsele,

Am aa

hombre, Ong mbae r tequra : guayndog -.Aa guynd guayndg. al fondo, Ab api pe. Ong r guec po poe hra. nuestro, Af ng p piara : Ang a tienta paredes, Aptn da ub ub guihbo. Opi tunda ub ub mb : Afe ng Iby i me guara. mbae che reli, espantme una fanInterjecion,
T

A.. O-, Ma : Gu ot :

X a mmei. Interpoladamente, Pa pai : Amo amo me : Amo am mbe : Hae pee : Y poca poca : Poi ie. Interpretar, Amboyeh : Amboyequa : Ay p piracat y engu. Interprete, ee mboyehuhra. 327

tasma. delante passando, Aquab. en demanda de algo, Ahepe.

muchos, Oroy coi. de tropel, Orn duru orohbo. por algo, Ah ypiar'mo : Pa, 9.
detras de alguno, Aycupeog :

Y yatucup cot aqu : Aicupg ama. 32S

YAIE
Ir su camino derecho, Nda apjri

TOTA
Ya me acuerdo (con admiracin), Taa

guihbo.
tras de alguno, HaquI euri alia. sin saber por donde va,

yera : Ta era, la muger, ().

Ya no mas, Aandic col reno : An dibeicne.


Y aun por esso, Haub : Haubi.
Y ante E.

AhaquI euerabl.
imo de tropel, Che ndur guibobo.
unos tras de otros, Oroe y cyru:

Oy aqu cuori orobbo : Oy pit Yelmo, Acngao bata. rib oroyc : Ovo ebi rr ob : Yelo, E olpi : E olripl. Orerie! bpo oroh : Hugu lingu Yema de arboles, Curub : Gur. ai ete ocaquegubo ob. huevos, Uruguac rupia pit Ira, emoyro a ci. pit : Pltnguera.
tener,

Aii myro acl.

'moyro acl cbe rerec : del dedo de la mano,

Q apira :

Pyc apira, del pie.


echar el rbol, Y cururam Ibir. Yerba, Capij. buena, Ca cat.
comestible, que se cria en el agua,

I ante S.

I si no, Aney ramo.


Isla de arboles en campo, Caapai. campo en monte, Xpa.

Yga.
mora, Aracbieh : Araticb. que se bebe, Ca : Cogi. secar, Ammbir ca.

rio, Ipa.
Islas juntas, Ipand. Issopo, H i p ! i t a b a .
I ante T.

Yerbagal,
Yerbeguelas

Capyi tiba.
de lagunas,

[Caape.
Aguape :

lien,

mas, Hae heno : Hae rirno :

Yermo,

Tabey.

Haerno : Hae rmbi ro.


I ante Z.

Yerno de la muger, Pe : Yetipe me. Yerro, Abl : T a t o : V. Tera.

Yerta cosa, Poata : Blrqu. Yerto braco, Yb poata.


estar el miembro genital, Ylba

Izquierda

mano, Poyacft : Mboy ac :

Po actu ey.
Izquierdo, A b a yac. hazerse, Aembo ac.
Y consonante ante A.

t a t a : Cberguy ro. Yesca, Ao rugue. Yesquero, Tata!.


ante 0.

Ya (afecto

de amor),

Ang.

Yo, Che : A, . 4.

Ta, Coite : E. 2.

a lo menos, Chcate amo.

(de preterito), Ima : Ea : Ec : cierto, Ycb : 'ich : Cbne ni: Cbenng. Lamuger dize, E ar. ya (del eque se acuerda), Taer. y tu vamos, Nde cbe nd chah :

(
(mandando, (exortando,

enoja), and, 3.
o rogando), R. 2. de plural), Pa. 2.

dc che yin mo chah.


mismo, Che a : Cheae tecatua.

si que, Checat : Cbecat r a e .

yo lo hazla, pero, Ayap raebi. solo, Cbeo : Che ao. me acuerdo, Chemaendur Ima. tambin, Che ab.

329

330

JUEZ

JUXT

raicc recatii : Xemboyarai ari fio Y auto U. oye porbae : Xembocarai aiioreh Yugo. Apirit. tequra. poner, Amoiyyapit hec. Jugar los nios con tteres, muecas, Yarda de bueyes, Mbac of c'ibae. etc., Ae bang. precio, Anemboarai omba r j ; a n t c A. potbo : X mba reli. [ng. Jamas, Any aplreym : Xa amo Juguete de muchachos, Ap : Xebamo rgai ana retm'gura Tupa Jugar sallando de una parte a otra, oliecli ne. Jamas vern los condeAco : Amngoi. nados a Dios. Jaizio universal, Palie rec cuera r Jaqueca, Acnga cipe ce : Acnun- ye rurebba : Aracay. dpe ce. Julio mes, Julio. Jardn, o huerto, Mbaroqul rupba. Junio mes. Junio. Jardinero, Mbae roqul rup ra ro Juncal, Piritlba. liara. Junco, P i n . Jarro, Cambucli myr : I guaba. espadaa, Pir pe pe. de joco, Cambuch ty mbucu. Junquillo menudo, Piri. Jaula, Guir rocai : Crucur. Junta de dos caminos, Poye cea liaJaral i, Taitet : Tayacu et. ba : Pe I plci. aya : I coi. [ongue. muchos, Nenio iloonguy : X oJuntamente, Oyolbi rib : Oyopirlb : O y rnamob : Oyocbebc. J ante . Jornada, el camino de un dia, Pe pe- con otro, Eupi be : X d : Xdib: te! ara rebegu ra : Pete! queh Y rnmo. de una vez, Pe t e ! relieb : Oyonote. yab : Oyolbi rib : Oyoplrib : , el lagar, Mblta liaba : Mba Be. . bembpe : Pete! mbltb. Jornal, MborabquI repl: Caneo p. en lugar entre si, Oy pirilipe. PabreJornalero, Hepl reli pora bl qui- Juntar algo contribuyendo, mymng amo noo. hra. Amboatl. Jornal pagar, Caneo rcplame: Abe- amontonando, plbe ycno : Y canco p amee. cada cosa de su especie, Amono oo por'mo. i ante U. en montones, Amo apyta pyta. gente, AmonoomblJubileo, Y. Indulgencia. para la guerra, Aamnday : Jubn, Aobael. Amo noo guaryni harm : Mar Juego de muchaclios, con tteres, muecas, etc., Aibng : Ale bang. tequguama amo n5o aba : Xo ejiea rama : Mar te quarina amonoo. Juez, Ibirai ya ruy : Capitn. justo, Ibiray yaruc : Tcc yoya las manos como para orar, Arnorerequra : Hup poroquaitra. chep : Ayep mboy : Amboibl. 331 33-2 Jeringa, Heb cutucba. Jeringar, Aheb cut.
T

Yo tambin soy algo, o para algo. Amo Jugador, mbocaraitra. mug amigo del juego, X'mbocaamo ap chera.

J ante E.

rios,

I yeyea b a b a : I mbi

JURA
Juntar

LABI

las manos como para, recibir, Jurar falso, A Tp enoi eheyapAmbo cuyp : Amboyoib : Ambo- rmo : Cheyaphbmo. [ri. liicoe : Ambo pomboy cbe p : verdad, A T u p a enoi hupigura A'mbopoyo que : Amboyo Ique Jurisdicion, distrito, Ibimboyaocba chepo. el mando, Ibi cheporo quai haba : Ibi chepopegura. lo dorramado grano, Ahay. largo hacindolo redondo, Aya- Justa cosa, Agu yetei : Hup. Justamente, igual, Yyaeatbo : Yyapo api : Ambo p. llegando con tiento, Ahaub. catu hpe. . mezclar, Amboyece : Aymon : Justar en guerra, Oo 'pea. Justicia, virtud, Teco mboyoyh. Ambope re rrer : Ayap mona. Tcci reh yerurehba. pegando, Amboyece : Amboy. .juzgado, Juntarse dos rios. Yci i : Oyece i. Justiciado ser, Herec uien gumbi en amor, Amboyece cheyoai- ramo aye : Cliererec megu ibira aruc : Mbaprmo aye : Chehba. un querer : Palie remymbot rereccny. ra petei' reh oyece : Ndoyo abi: Justiciar, castigar, Arecom gu : Oyoya cat : Ofo cmym bota ra- Amo mb a p a . Poroguereco megubeyme oic : Oroyoy : Petei'yur Justiciero, oroguerec. lira : Poroguereco meg cat juntando gente, Ono mb : 0 - et liara : Hu picat poromombapra. 'mo noo : Oyatr tr mhi. Junto a, mi, Cherobaque : Che pi Justo es lo que Dios manda, Agui yetei Tupa poro quaitba. ime. oque Dios castigue a los malos, Juntos estamos, Oreeu petey guac lupicat Tupa angaipab yra oroicbo : Oyopiri meme orecui. mbaprmo herec bgum : Heen un lecho, Oroyopohe. , juntamente, No ri guac : Yo- rec ai hagim : Herec meg g m. pir hpe : T*. Petei'. premie a los buenos, , unnimes, Oreyoy cat hpe : Hup cat Tip y mrngatbae Yoabi poreyme : Yoya ey ndipri hpibe hagum : Rereeo cat or be. hagim. Juntura, de huessos, Cng ie pota- hombre, Aba eco mrney ngati. halj : Cng yece : Cng opit , lo igual, Oyoy catbae. cu. Juzgar, echar juizio, Aymoang che, coyuntura, Yepo (t). rapichra : Aimnda oherapich : de tabla, Yecea hagu. A'mang oherapich reli. Juramentarse, Yo up meme oro ju- el juez, Ibiraa ruc oporoquai : ra : Oro Tupa enoi : Orooee Oyerur teco mar reh. Tupa rnoin. Juramento, Tp renoi. L ante A. Hemb bobogbae : YJurar en rano, A Tupa enoi te : Labihendido, Ajurute : Ayete hae tey Tp re- fqubogbae, El de arriba. ni na : Amboayete ei Tupa renoi Labio abrir ara el barlote, A'mbo embetaqua : Amo embepug. na.
;

333

334

LADE
Labio de abaxo, Temb. Cheremb qu ] Ladera,

LA i l A
cuesta abaxo. Ibi api eyi.

de arriba.

Aqi.

Ladino,

Y nee ngatbae. y cosas, Ique : Iblri : Yagua ee ng c. Yagua oi'e.


Yagua ee.

tener agujereado,

Lado de cosas, Pop.

pug.
Labor de ta, tierra, Cop : Caap. pintara, Quati.
Labrado con fuego, o terrado, Hap

persona, Ladrador perro, .Ladrar el perro,


Ladrido

Amb, este es de rauger.

pira.
Labrador, Copihra : Tymbra.
Labranga, Ibi abl qui. , c/tacara, Cog.

de perro,

Ladrn, Mundra : Mnda hra : Ypo y eliabae : Ypo pind.


Ladroncillo,
Ladrn

Mndari.
cursado. Mundra

diestro,

Labrandera, Aoquatia liara. Labrar arando, Ahbly : Aibi mbo-

bog : Aibi mbo.


con fuego, foguear, Abap.

ecatbae : Ye porbae : Y caracat munda reli : Y poy cha cara cat.


publico,

hierro, Aquarepoti p. ta tierra, Acop : Ay caap. madera, Ablr p : Aop bir.


con puntas entresacada por

tas esquinas,
mal dorando . aderegar

Ambo apa rea.


esquinas, rogando para Amboiqne sembrar, Aya

Mundra y catpe guara : Mndara y yapa quab mbae : Yquaa bi pira : Mindra heehagi p pabe guara : Mnd ramo heeo yquaabi pira.
Topet.
o tener, Cherop.

Mundra eco yoh

Lagaas,
hazerse,

Ique y p na : Amoenybng ipn. L,agaoso, A b a ope mbop. Acaari p : Aibraey ti.


hzia apunta,

Lagar, PJba amhba. Iiagarero, L'b amiba apollara.

palo gastando

pirog yjin.
piedras, Aytapa. Lagada, Y poquyta. correr, Amoiidlry poquyta. dar, AmbO ]io ijuyta : Aipoapyt.
Lacadas, tacos corretligos, Apyi.

Lagartija, Taragui : Mandir : Teyuti : Teyupyt : Teyuob guayapir : Ambere mbo.


Lagarto, Tey. de agua, Yacar. del brago. Yb y pi : Yb \ L.ago sin suelo, I upa pi ete apirey.

Lacerado, Hacaty iara. Lacerar, Cheracatey. Laceria, Tacateyma : Tacatey a.


Lago, e hueco, Y pyi. Izagas, bagadas, Foapyt. , trampas, u lia.

Lagrimales,

Teca popi.

[crcba.

hazerse de orar, Ipicoe teca I Lagrimas correr, Chcreca I apacui:

Cbereca i o ciri : Clierec ibi Ibi.

de sangre, Teca I rugui. echar, Chereca I. Itazer, Aulia mongi. sallarse, Chereca Ipop. poner, Aih mo : Aliart. I^adeado estar algo , Oape'mo t u i : Laguna, lupa : I noongpe.

Ypy oy.
Ladear cntaro, Amboapi.

de agua dulce,

lupa.

salada, lupa . la carga, Amo apy mbohlitba. Lagunillas, I upa upa myr. Ladera corta, Ibia mbat. Lama de rio. o cntaro, jarro, , cuesta, Iba. que se cria, en los arboles.

o lo

335

336

LAST

LECH

Lampara,

Jjastimarse con el dolor, y mal ageno, Lambe platos, Na rcrcbic. Lamedor, Mohng : TI quic : Mo- A p. en la canilla, A'tyma canga. hngle : Pohngi . Las/imosas palabras, Xe poro ino Lamer, Ahereb.

Tata endi rendaba.

Lamparones,

Ay rur : Ta y rur : Lastimoso

p : X p ngat.
canto, Mboralie aci : Xe-

Taylp : Ayura : Ayurayi.

mombl : Pitub.

tener. Che ayu rur : Cherayirur. Latidos, Ky ny : Toto. Lampiio, Tendlbaa pocbae. del coragon, Chcpla t i t l : Plaber Lana de orejas, Obecha rage. tu t. , o cabello nacer, H a c e : Habace. pulso. Che poa p ny lly : Ti. pelos, Hgue : Ha. 5. tl : Tib, Lanudo, Habuc : Abana. de la cabega, Acniind : Che ac Langa, Mi. lly ny. los parpados, Chcrope p ciI-jO.ngadera de lexedor, Iga myr :

Aopiaca pba.
Langar la red de pescar,

cii : Hiliii.
Aa p i c a Laragas, Mbae rey tagura. Lavadero, lugar donde se lavan. Ya

e/ti : Aytpic.
Lance/a,
Langosta, Lanterna,

Ya! cbba : Porocutucba :


g sus semejantes, TataendI r r. Tuc.

heba : Yepi rei liaba : Ycpi ramo


haba. Larandero, Ao rcitra : Potuc liara. Lavar, Ayohe. golpeando, Aypotuc. refregando, A ao cut. la boca, Ayeyuruhci : Ayeyu ru-

Poro ah. Lardear, Amondqui mbae qulr.

Lardo, Qulr. Larga cosa, Puc : Aturoy. guar. , y angosta, Mbae puc : Ypl Lavarse la cabega, Ayea qui aog

iny rymbu c.

Ayecat ame : , baarse, Ayali. Ca. Nandetel amee : Poro aoc am'. con la lluvia, Cheino petm. hablar, Anee porombuc : Che L ante E. yuru puc pip a. Leal, fiel, Porerobi cat. Largazo, Aba pucu ai : Yari gui gui : vassatlo del Jiey, is'anderubich

Largamente

dar,

Ae acng hci.

Yyle ucu a i : Yylc uc-ucatbae: Pueu eatbae.


Largo, Pucu : Ucu : Gui.

bet rapia catuhra : Nanderubichabet poroquai ta gue rupi bcgura.

, liberal, Y'poy aibae : Abaylba p Lealtad, Ycrobia h a b a : Poro api. ya rey mbet : Poro meng arete : Lebrel, Yagua ruc. Lebrillo, N. b'oro porta ret.
Largueza, Potibey h a b a : Mboi ay taba. Lastima, compassion, Poriahuberec haba. Lastimar el coragon, y llaga, etc., J^eclie, Cmlii. cortada, Cambi tipia. dar a mamar, Amo camb. de rbol, Ibira Ici. mandub, Mandub rcu. cguaxada, Cambi tipi ag.

Aop.
Lastimarse con golpe. Ayeyuc.

337

ejuaxar, Ambo ipi cambi. 338

LEA

LEVA

Lea hazer, Ayepeab. Leche tener el pecho, T i no. Lecho , barbacoa , etc., Y ny mb : menuda coger, Ac cng.

seca, Yepe ypir. [tequra. Tnpba. Leador, Yepeaba hra : Ye peabar . la armaron, Y nymb it. Leo entero sin partir, Iepea . Lechan, Tayacu ral : Tayacu ai. Lechuza, C'u nd : Ibi ya : Lru- Len, Yagua pyt : Yaguat. Jjconado color, Pyt eandu. cure. Leer, Aquatia monguct : A'mbo Jjepra, Cur : Mbi ra : Curu ba. quatia reli. [gtbo. , costra, Curu pir. a trancos, Amo papa quatia raon- pegar, Cbecur amboyhec. saber, Aquati monguct : Qua. Iieproso, Mbira yra : Eequara : P o Legaca, Parchaba. [raba hra. ! rara hra. Legado, Embarcador, Parcha : ce re ! Lerdo, Aba eco mbegue : A b a eco pohii : A b a cc mber. Legitimar casndose, Clierai cireh amend y mynguc rec cueca. de manos, Po mbegue : Ypo mber bae. Legitimo, Mndarra I. A'ir.mbcgue : Aemo Lego, 'no Sacerdote, A b a rey mbae. hazerse. Legumbre, Ca oqui : Ca mbiqui : ecmbege : Ain eco mber. Iieiania de los santos, Tupa boya re Ca yiipi rogu : Mbae ayi yupi. noyndba : T u p a b o y a rrei quaLey, Teco mngba. tiah. dar, Atec liona : Ahecbe. nuestra Seora, Tp ci pora de iJios, Tupa e : Tupa teco mongba : Tupa poro quatba : heitjlia : Tupa ci renindba : Tupa ci rri cj quatia h. Tp nnde quai taba. get haret : Mrndequagu monget har. Legenda de los santos, Santos Tp boya rce ene quati. Lendrero, Quibait. Lendroso, Quibal rerequra : Yara. Lengua. Cu : Apec. de campana, Ytapi pi : Yt cu. . el que la sabe. ce quaapra. , lenguaje, Xee : eng. padecer, Topehii uc aipora ra : Topehii uc pora ali. Lector, Quati mngetahra : Quati e mnbegura. diestro, Quatimngetacatbae: Catnpiri bae : Yactua catbae. Letrado, Mbae quaa para. Letras, Quati. Letrero, Hobapi quati : Quati hoi bpi rup gu ra : Hob prm i quati. interprete. e mboyequaa p a r a : Letrina, Tepottlba : Rendaba. e quaa para.
materna. e te. ! Leudar, Ledo hombre, Aba e quatia mon- Letargo, Tojie lili uc.

veloz, Ci pyryry ngat : Cu ' mho babag cat : Cu yer ycr cat : Cu cand cand cat. Lenguaje, e ngab : engba : Ne ndiba : Xcngmo : e ligLevantar algo, Amo pa : AmbobI : bame. i Amoang. BI. 4. Lena, Yepe. 339 340

Leudo pan, Mbuyap aguy no : Y moaguy nmbira : Mbo apeb pir Y yape bbae. Levadu ra.Mbuyapm aguynohba. Levantados, A b a angaip. : Leva)itamie?itos, Angaipba.

o acedar,

Amo guyno.

LfAR
Levantar alijo, levantndose.

L1BR
Arpu: Liar los pies. Ay p qu : AyeupI

ArobT. en peso, Abup. la cabera, Ayaup.


hzia arriba,

Los, Ym ymmblr : Y ya bobo


o la haz de la

qu.

[api rra.

cosa, Ambo oba I b a . ropa, Ayo pop. los ojos. Avoca up.
Levantarse de la cania el enfermo, g

Liberal, diestro, Eeatbae : Ypovababi bab bae : Yyactua eatbae. , acelerado endezir. Ycfi pryrbae : Cfi oberab'te beram bae : Guag' bpe ebra.
apressnrado, diligente, A b a ec

sano sentarse, ramo.


Levantar

Aa rpfi : AyerobI
Aymfind tei' :

i esii uionio,

Amo pfi vapira : Abnbi tei': Abnbi cherapiehra hupi guarey reli. L.evantarse, Apfia : Abi.
agrado contra otro, Apfia hec gui

'moy romo : Ayeroqu gutm guitecbo hec. en puntillas, Chepi apira r apfia : Ayc.
Itaziendo comedimient o,Xria.ych\i-

acub : Alia eco pyryry : Talba : Tange : Tange iara. diligentemente, Tal bay bpe Qua pap tal ba bpe : Tange a'ba bpe. . diligente ser, Chetalba : Obra bote guara cherec : Curyme guara clieree. en dar, Haeatcy ey : Ypotlbymbae : Y poyaieat : Y pob y mba : Onhbae mba mng : Y ])ipu y mbae : Y p> oo eatbae.
en dar carne, o cosas de comer,

Ohepoo co mng : Mbuyape p : Apfia guiyeroylpa yebup : mng. Apfia gui yealbl boy chup. Taeatey mba bey : Po polvo, O pa Iblu tymb : Ibl Liberalidad, tibey : Poya. [te quba. tymb ei. Libertad, Yep, 3 : Tembia Iliubey . revelarse, Che ngaip. Levante , piarte Oriental , Quaracl dar, Amntl iep : Tembialhu liabangura agu am ce : Ahemcembba. b i a i ' b eue rog. Leve cosa, Bebui : Rui : Apiru: AnLibrar bien, Accn gat : Ayep. ga : A. de peligro, Ayplhyr : Haimea palabra, Xe bebui. iohe yep. L.e.via, Yuquirl. mal, Acemba : Xangatu. Le.ros, Am : QuI-pe : Mmbrl : . soltar, Amiido yep : Apo yep Mamo : Am : Ucui : Uc : Cupe. yehugui. est, Mmblrlpc hecony : Cpe- IJbrarse de mortal enfermedad, Hahecb'ny. me che a baguera gui a yep. vas de la verdad, T e c bupi- fcilmente.Acm bayb : Xda hagura gui mmbl r ereic : Hupi pe cbe'my : Xda ha che yepe. guaragui ere yaoget : Ereyero- Libre, ahorrado, Tembialhu rm hebaget. c baguera guiymmbra : YranL ante I. dop. LJado, Y mam mblra : Y yabo alveario, Temimbotra. atrevido, Abngey: Polhu harey apira. Liar, Aymm : Ayabo : Ayoqu. Xe ang ey. 34-2 341

LIBR

LIGE

Libre de culpa, Che yequa hg nda Libro, Quati. recoi : iMrndarceoi : Aicoyepe LJcencia, hazesecon el permisivo, Tr Tereh. doite licencia que te vayas, mbac mrgagui. cuidados, A b a angatarey : Aba Enei : Eneiang. angec ey : Pa ru cat bae : Tea dar, Am'e yehup : Eneyhae : eta rerequarey. j T bae. pecados, Angaip am rerequ pedir 'para ir, Aierure yehupe che rey liara : Angaip ndo guereco l i o haguma r : T a h a bae yehup : Ah pota bina. quiribae. pena salir, auncjue tenia, colpa, tener para ir, Tereh heich be : Orne y ma chchohgum : Enei Che ycqua hga yep. a yepe t : Mlia parngue cp che : Aea- hei chbe : Chcpope arec m chenep. i li haguma. sospecha, Chre h mngai Licin dar el maestro, Am 'mbo : Ambo. nditbi nim ngbi cher. sujecin, A b a pogulri tcqua- Licita cosa, Cat : AguTye. Bi. 2. rcy : Y yary mbae : Hercquarymbae Lidiar toros, Mbac am a : Amche. era : Am ro. tentaciones, Mor ngaporar Liebre, Acut : Pag : Quereru. Liento bien tevido, Ao pa l i a eatuharey : Andupahey. plri : Ao yyatle catupira. tributo, Y. Tributo. Libremente, atrevidamente, Xang de algodn, Amndyu a. pabc y me : X'anguey hpe : Poi- de Castilla, Ihra Ibi ao. ralo. Ao poca : Aobece : Aoplii habeym : m ngabeyme. ber. .sin impedimento entrar, X'daiquie inrn : Mrndabcy mo ay quie. Liendre de la cabera, Quba i : Quti'. habey m o bae : O veo yepebae ral. Liga piara parraros, Y. obo b. nacer, Tcinbiahube yn a : Xa Ligado, Y aprytymbra : Y yaboa tembialmr m rgay che ri : pira. Xa tembialuirm cherec fiannde con hechizos, Ypohan mbrapaye rigii a. pji : Y mo pohang ujira. persona, no c?'^/Y ,Tembiaihubey. Ligadura, Yapyty hagura. [mng. . seguro de macula, Y mrney Ligar, Aa pvti : Ayabo. ngat. con liga, Yua pip amboa : Ao Oro mo sin cargo, ni ocupacin. Che a n g a Ligarse con parentesco, requabey aye : Ayo e : Na che ana ovo eh : Oyoupi. angarecohape rrig aye : Ac- Ligas,Tapaeur : Xe ny py qubba. mngog. Ligera lengua, Cu piry r i : Cu p a r a Librera, Quati rupba : Quati re- r : Cu yer cat. LJgeramenie,sin peso, Jibe gu hpe: quba. Librero, Quati rorequra : Quatia Cbqu hpe : Tai ga bpe. r nngarequara. Ligereza, Ch qu : Aqii. (pie encuaderna, Quati - en correr, Cb qu anreh : Xndar. bahra : Quati omahra. 343 344
Libre, nacido en libertad, Tembiahu piojo del cuerpo, Xa mo quyr'

LIMP Ligero, Aba beb : Bebui : Yanmbbeb bae : PryrT. ele manos, Ypyab bae : Ypopl bae : Y pberbae : Ypi curitci : Quapap. en andar, Ata aqabae : Y eaba qu bae. correr, Am cabq guin : Aa aa guibcrbo : Gheaqu guiara. Lima de limar, Quarepoti quiteba. , o limn, Limn. Limada cosa, Y qutl pir. Limaduras, Y qitibagu. Limar, Ay qutl. , corregir, Ambo eatuplii : Aliec biaro y yabl bague. Limitadamente, Pob pobi li])e : Mirilipe : Her hora. Limitado en comer, Opobi pob bpe o car bae : Ocar myri myrbae : Yabb'tc oearbae. Limitarse en comer, Cbepob lipe aear : Cbe ya bote acar : Myry note a. [ecba.

LIST
Limpiar el maiz de las ojillos que tiene en la punta, o la. fruta, etc.,

Abebit mngui.
Limpiarse el trasero, Ayepindl. Limpiar por de dentro, Ay p 9 ? mb:

Aypl el eat : Aypl qutl ngog.


Limpiarse el trasero de la tierra, que se le peg sentndose, Ayeebirbirog. alma confessandose, el cuer-

po tacndose, Ae abog. Linage, Neni nggu. noble, X moa mrngat : Ang tiir revi. Linea de parentesco, X'm anga riel : o arec rupba : Anmbupba. pescar. Pinb'm: Pindaf.aiiiS. , raga, Hay bagu : Ha. Lindero, IbTy : Ibi r e p l 9 a . poner, Ambolbl ya : Am epic. Lindo, Am a : Catuplrl.
Liuelo de tela, Aopopeno.

Lio de ropa, Ao mana. [ep. IJmite, linde, Ibi ya : Ibi epl 9 a : Ibi Liquida agita, Ip eca cng : I lo cosa, Mbae I ci : Mbaetlc. passar, A y p l af. Limosna dada, Tupa relie y mee Liquido hazerse, Oembol c. Liquidarlo, aclarar ld obscuro, Ambo mbra. yequaa : Am 09a cng. [ra. dar, Tiip reli ame mbae. juntada, Tiip relie mbae ymonoo Liquido, averiguado, Ymboyequaa pLJsa cosa, Mbae endip : Mbae yo. mblr. pedida, Tiip reli yyerure bague. , alisada, Y 1110 endl pu pira ymboyoapl. pedir, Tp reli ayerur. por puertas, Ognbo rup Tiip Lisiado, Y yapbae : Y yaparbae Mndog y mbae : Y mbae : Yambae amo no. pbae. recibida, Tp mbae yp9 ,IpIra. Limosnero, cjue la d, T u p a rerapip esler, Cbe apa : Xa cbeinanmbae maentl ra : Mee ngey bra. dgi : Che ape. . pide, Tupa reb mbae r Amboap : Aom : Amo ape. yerure liara. Lisonja, ee caracat : ee poropiLimpia cosa, Mbae quy tyn gal. chl : X eembo or cara eat. , limpiada, Y quy tyng prra: Lisonjear, Ayapichl : Aiee mboorl Y qu aog pir. Limpiar, Ay quy tyng : Ay quyt : earacatu:Ambo ru eat ebe pip. Lisonjero, Xembo or caracatuyra. Aiqulaog.
r

345

Lista atravessada,

Haf.

34G

LODA
Lisiada

LUCH
de cieno, Tuyu.

Ao Ique pl a : Y pifia pi.

ropa a lo largo. Ao que a : Lodacal

L.odo, Tuy.

Lograr bien el tiempo, Ay por cat alravessada, Ao h a c a h a c a . ara : Ayecoh cat arar : Ambop Lisia de alio aba.vo, Ique : a, 3. catu ara. Listado con colores atravessadas,

Haya pava para.


Listar de blanco, Amo o pet.

la /asiendo,

Listo, diligente, Fui : T a b a : Pyryri'. Lograrse Litera, Tend o aa herecopl.


Liviandad, Liviano, Tcndabey lia : T e c o teco. Lombriz

chcmbae reli : Aporerequa cat chembae reli, hece gui yeeohpa.


bien, Ayecoh cat.
de cuerpo /tuma.no, Cebo.

Ay ecoli cat

, deshonestidad,
deshonesto,

Can dall.
Aba cndah.

tierra,

Mbir : Yariohar.

Lo mismo ser de ti, I . . Me me-

Aba en dabey : Hec Lomo de tierra, Ib I apip. o tcy : Bebui: Aba liceo pohli ey. animal, Coo puc. persona, Tumbl. . 'peso, Bebui : Pohi ey. Longanimidad, Piaguac reree teco Livianos, bofes, Xc bebui.
L ante 0.

, sin assiento,

maraup.
Loor. Poro mombeu catu haba.

Loa, alabanco., Poro mombe catti- Lo que est en la mano, Po pegu : Popcfti. llaba. yo mato, o cojo, Cheremba : Loable, Agu ye guara : Y mombe Cherembi y u c a . catupl.
Loba, vestidura,
Lobanillo, Lobos de agua, Aa. 1: A. 2.

Ao puci: Ao tirirl. Losa, piedra llana, Ytapccy. Xos buenos, Y mrngatbae.

Guairac.

de all, Ebapo cot guara : Ebap yocu mogura.

dems, Anin gera. tierra, Aguar guact. Locamente. Araquaa ey h pe : Ta- mayores. Tubichabbae.

mas, Hetabbae. mejores, Y catupl rlbe cuera. Loco, Tarob : Y tarob bae. (eores.Myrybbae :Myryngura. estar de aficin, INachenibo ara- menos, Heta eybbae : Moco ioiquabi potara : Cheahece chom- bbae. bo oraquaapab. otros, Amboac cuera. cugdados, Chembo a ti bagi aos. Iol oqualiac cuera : Rol bagi choroca et. amboa. rob hpe.
Lo contenido en la cosa, Po. o.

Loga, amb.

dias, Ara oqubaecura. peores, Y yaib gura unos, Amo.

pintada.
Locania,

amb quati pira.


Yerobi h a b a : Qulrey :

Locana mies, Tciny ty horl cattbae :

y los otros, Mmc : Mme.


L ante II. Lucirnaga, Mua.

Oye robiarbae : Hcai ngatbae.

Logano, brioso, Y quy rey ngat : Tal LMcifer,

Talba.

ba bae.
Lodacal, Tttyutl : Tuy apa cu rug.

Aa rubich. Lucha, N6 qtib yoeitipotabo : o

: N6 o qbytl.
US

3-1-7

LUXA

LLAM
Lunar tener, Che a. Lunaroso, de muchos lunares, Aba

Luchar,

Oroyoytl.

Luego, aora, Ang cury : Ang bei.

, ai pun o, Curitei : Curybei : Ang

a a : Yi hetbae.
Laistre dar, Amo endl p
de cosa, nueva luzia, Tend p.

curybe.
. de agu a un rato, Curi .

, entonces,

Haeramo b : Acoira- Luxuria,

mob.
. illacion,

potah.

Angaip qul reh poro-

Angaip qul reh gue, leme : Preme : Rupib : poropotahpe. Lujuriosa picrsona, Angaip qul ['. Be. num. 12. reh poropotahra : Cuumbota segn esso yo lo hice, Arame nde hra : Porenond, es inhonesto. relie : Clieaya poro.
Lugar, Tendba. [hemb guap. Lujurioso, dado mucho, que ha hecho habito, Angaip qul reh ay, y sobra, Tend oym bae oyepor bae : Oyepoqua angaip alto, Tend Ibat. qul reh. ay, y tiempo, da ay, etc., Ndc

Arame : Iiarmo ro. Lujuriosamente,

qu arapi ra ge.

Lj-uz, Ara yequa : Ara.


p : Tend ber.

ba.vo, Tenda Ibly. dar a las tentaciones, para passar,

, claridad Ayeapipa

de fuego, H e n d : Tepa-

c moro anga up : Ayeapipab del alma, Ang araquaa : Ange 'ngaip cheng StSi reh. pap. pagm : Ay lyli : Ayepe.
Ay ngat y quaa de lo gue reluze, Tendlp : Ber.
Lucero de la maana, Coe mbi ya. Luzio de gordo, Y quir en di p : Che arin-

del (gue est en pie', S m b b a . estuvo echado, Tupa g e r a . Ypi chiii. donde est algo, Tupba : Hecu Luzirle bien el vestido,

gat chea : Y arngat chbe che a : Che arungatu che ao re se come, Caruhpc. h : Amo arungatu aoba r : guarda algo, Mbae ruaba: Cherepingatu che aba ri. Mbae rec hatiba. mal, Xa che rny choao reh : hondo, Tenda ipi gucu. Xa che mu rny chea : Xache no tener, o tiemp)o, O a t a arachbe : ri : Cheao. Ypoatar arachebc.
, o assiemo,
parte

atiba.

Tendba : TI. IT.


donde el herido muere

presto,

Tegua : Cherega.
pueblo, T a b a : Tetm.

Ll ante A. Llaga, Ai. 13. en los dedos de las manos,

Che-

tener, o tiempo, Che pioet cat. Lugarteniente, Tecobira. Ya. vezino a otro, Amundba : Ambi- podrida, yogigura. , seal delta, Pereb : Ab.
Lumbre sacar, V. Fuego. JJania de fuego, T a t a rend.

poaca myr : Che qii ai. del pi, Chepipacamyr : Chepip ai.

Jjitmbrera, Poro epapehba. Luna, Yac.


Lunar, A : Xu a. Aemo at . hazer postigo.

grande,
llamamiento,

T a t a rend pong.
A m a n daye.

junta,

Llamar, Ahni : X. a la puerta Aoque mop.

349

350

ELAN
Llamar

LLEN

al trabajo, Ahenoi porabi- Llantn, Ca yuqui : Mboy tynca. fju abo : Ayco o porabqu hg- Llanura, Rur pebue. m. Llanto, Yace : Apyro. Ab'noi pli : Aheno Iiazerporalguno, Ahapyro : Aya-

lien oi. heo hec. a parte, Ahenoi : Abeni hero- Llavero quendaboc. ycpebo Adero yepe knSin. de madera de edificio,
a vozes,

a menudo,

eaita : Ah'noi capucai corog.


vozes a Dios,

Ahenoi gui capucpu

Og qulbl.

1 . 1 ante E.

con grandes

race race Tupa renin : Cherace acompaando hasta algn lugar, corog hpe a Tupa eni : Acapuc Arocac (bo). pucai Tupa renyn. a las manos, Opoc oyoeh : Oquari oyoeh : Oyoeh oyoguela cabega, Ay aytl henin. reco ai. mano, Ayepocr. silco, TIbu ee pip a h e n o i : al puerto, Avepot. otra parte, Mamo amboa pe eiiibe pi pip ahenoi. abhe : Mamo pe aball'. de camino, de passo, Ahenoi guiqupa. punto de muerte, Teo roba pl m aie : Ha me aye. priessa, Ah'noi ange ng.
el mayor al nio, Pi. su as-siento antiguo, Cherenda

Che

Llegar,

Abah (rn).

guiando

como cuerda, etc., 0 1 . 3. a li'noi. . ttazerjunta de gente, A amnday. el tiempo de la muerte, Teo obah': Teo ruhba ocac. la caga con reclamo, Amar. muger a la muchaclia, Ty. delegarse acercando, ArobI : Acac. los </ue estn combidados, Yco Llegar unos tras otros, Orofcl. Tel ipe pira ah'noi : Aporeroqu yco opl. Llegarse al otro cando,

del ojo, Gueca poplbo

gu pe abhe.

. combidar. Aporoco. . o invocar a Dios, A Tupa noi.


poniendo nombres malos, Aycur. Llamarle mentiroso, Aba yap hae-

aqa : Ah teli up. rm yehu p.

como partida,

acercarse,

etc., Caca.

a favorecer,
, o juntarse

Abhe gui'pyey

yeh p.
Llamaradas, Hend iay.

dar aprisa. Pie ndl ya ya pli pli. Llana cosa, Pe 10. Llenar,

Abah ychup : Ayecee hec : Arec.

con muger, Abl hec

. allanada, Ycurogi pl. gi beym.


Llana,

Ymbo yoy pira : . embutir,

Amoynyh. Ayaplp. hasta, que rebose, Auioy nh y


Llenarse

pareja. Albae yo \' cati. Llanamente con verdad, Yap mono claramente, sin duda, Y ye-

inon ilui ta : AhobapI niboatl: Ambo obapl qi : Ambo api te rob.


de ceniga. la cosa, Oiiemn-

dub.
embutido, YvapI pi jilr. estar, Che ry nyh.

I m cathpe : Hu picat apeb.


Llano, no altivo,

cliepl- Lleno de pecados, Angaipba r tynyh: Angaipablr :Angaip pr.

Aba niboet ey :

Abii apip. 351

352

I.

12

LEE Y

ELE Y
Ndi

Llenura de la cosa. Lo. o. Llevadera cosa, fcil de llevar,

yababi berab : Xda hacl herab : Agu yctc berab. Llevar, Araba : lio. a barrisco. Ay pyey mb herabbo: Ay p ty l.r p herabbo : Xa memhi quiri berabbo.
adelante adentro, la cosa con llevando perseverancia, la cosa, Aroi-

Ayebo : Ayo aye : Ayebpe. quie.


al cabo la obra.

Llevar en ombros, Cbe atibar araba : Cbe atilbo c araba. palmas, Chope p t rocpe arah : Chepo pitera ramo arah. si mismo, Chereb Che pop arah. espiga el maiz, Har abat : Harl aban'. flor el rbol, Ybotl Ibir.
fruto el rbol, Y Ibir.

Amombabete: Amboagu ye catu: Amndi ge rete : Am apaeafy mbabete yyapbo. rab : Oy apiri aroguerab : Cheapi r ohu araba : Ibir ibara r oharah. aparte, Araba . arraslrcrndo, Ambo triri herabbo.
alado en un palo, Ay pitaqu : algo entre dos, O aa oro gue-

Amboapi p :

la. tierra, Ibi omn mbae : Ibi ombo o! cati mba : Omng rey ngat mbae. ojo. el rbol, Hoc : Hoba ce : Hoh ibir. la mala condicin, Ari; ypi pocbl : Aro eu mba che arepa : Che cuimba y poehl reli. pena, Y ngaip baguerepl ayogu yelmgui.
ventaja a otro, Ao qu.

mala vida. Aycob acl : Aycob poriah : Ay coteb' guitecbo : Oro y ptaqua herabbo. Aycob ba me. carga a, cuestas, Aboh. consigo a alguno, Cherup araba: . o sufrir. Arbic:Ahechag : Arocuimba (Ye racl). Che y ri nmb araba.
debarro del braco,

guipe araba.
, d.irre la India,

Cherenda

a otro a las ancas de cavadlo.

cabayu atucup pe arah.


Che qu.

I ..'he

Che am- otro la ventaja,

por delante algo. Cherenbnde arabi arah. ha : Cberenonde rnui. de diestro, Ayeambc. f aerea. Araba hemymboa cipe : la mano, Aypocog berabbo. vencida,Amho aguye ymb n. Ypla armo arabaue. rabiatado, Cabayu ruga reli en andas de difuntos, Tebngue aa pyty herabbo. rru pip arah. Llevarse bien dos. O rey o guerec eati sanios. .Santos reroat. Oroyoeohu : Oroyoguorcc agu b a b a pip arah : Aroat. ye ndoroyo ahubeymo. angarillas, Ayaca coi pip ara- Llevar siempre a Jjios por de/ante, ba : T Ir yobai pip arah. Ti]) recajie aico ye|ii mbae apil'o : bracos, Che yb rni ara- Cberohbo arecii yt]ii Tupa. ba : Che yb rn- araba. tallos, Huc : HoquI. las espaldas. Che acei arah: | LJerars" mal dos, Xdoyo guerec C h c u e pe arah. I eat i. Xoo am botri.
;

:i5u

MAt.'A
L l ante 0.

MAUIi Macear, Apl rp : Ayapa tuca. Macerar el cuerpo, Arec acl cheret. Macerarse, adelgazarse. Am angaih. Maciza cosa, Mbae guetebo guara. Macizar, Amboguetbo : Am nn'. Mago, o maceta, Iblr np b : Hcroquapl. manojo, M. 4. Magorca de hilo, Ynymb apu. moiz, Abatir : Ha. 3. Machacada cosa, Ymbo apacog pira. Machacar, Ayapapog. Maciio de hierro, Yt np liaba : Y't plr]ibba. animales, y varn, Cuvmbae : Me. 2. Machorra hembra, Cua me mblr y mba. Machucado, deshecho, Y mngurub pir : Y'niboipr : Y" moumbl : Y niocamb pira : Y" mongu rubieb pir. Machucar, Ayapapog : Aycamb : Aniongu rubieb. . aplastar, Ayap yuca. . deshazer tolondrones, Abmbir: Anini gurubicii :Aiiibo : Amboa. la carne, Aho umbir. Maeltuearse, Af umhir. Madeja, Ybiymb apaqa. hazer, Ambo apaqu ynymb. Madera. Iblr. Madero gruessto bira guapu : Tullidla.

Llorando empoparse en lagrimas. Che refchap a guiya hcgubo : CherctobapO piar! : Gui yaoegubo. JJorar, Ayacc. a alguien. Ahapyro : Aapyro. lastimosamente. Ayabe poriah. la ausencia de otro, AhaquI cue rapyr. quedo, Ayabe mbegue : Hu. . sallarse las lagrimas, Chereca pop. Llorn, lec-ng : Y'aheoc. Lloroso tiempo, triste, Ara oca I. Llover. Ama e : Oqui : Ama oqu : Amng e : Amndlqtil. piedra, Aiuanda o. trabajos, O eheree acl clier.
Ll anle l .

Lluvia. A m a . mny grande, Ainngl rtic. que jia.ssa presto, A m a quba : Guaiby repai.
M ante A.

Mure. porra de armas, I ap. Macada dar, I ap' pip aquar hec: Ayiiip I upe pip. Vagamorra con burujones, Mingan aqueta quyt : Ourtib rub. con caldo, g canute molida, Mba i pT de moiz molido, Mbav pl. - frangollado. C gui yl : Myndii cur : Pi i ido cur. verde, y legumbres, Mbure. iitond.loca, Mingad. hazer de caldo, amigarlo,Xy tlpy r. ha.zersc lo cosa de muy cocida, iieni" ui : Huumhet.

tosco. Il..ir : Iblr fiara guara: Y'pmbl r y. verde, Ililr Ibi. , Madrastra, Tuba ti : Oj ang. , Madre, < seno donde se engendra, Memblra u p a : Mmlii rln. del rio, I uguai : I ap. rerdadera. Hai : pl. Mudriquera de conejos^-,\\)\ t qura.
ri

MAJA

MATJ.

Majada de ganado. Hebe apyt. Madrugada, Coe : Co yequa . Madrugador, Coymbob cmbra : Majadero, Aruney : Tabi. Majar con los pues, Ay pyr ycmPumbra : Queren coe ey bra. bca. Madrugar antes del da, Coe yrabob apa : Xa cbererocoi cheque en almirez, Aycoc angu myr Che que coe ey. [Y au. pip. Aba pi pochi : Madura fruta, Yb ypl : Y yay : Mal acondicionado, Y ca pyta tapia. Madurar, Ambo ay. Madurarse, ablandarse, Ypl : O- aconsejado. Y mboea pir. , adversidad Mar. 2. mombl. I'ompoep ey : Oyen la fruta amarilla, Yyay : Ho- agradecido, p tcqua gura mboet ey liara. guboy : Yyaqu rip i yu. aventurado, Man. colorada, Y pyt. , condenado. Art mguar negra, Y au. mba. Maduro de juicio antes de tiempo, Yya raquaa ecapl : Agu yerainoi Mula cosa. Mbae aiba : Ai : Pochi. yyara quaa. gana, Hacpe : Xtey hape. Maesse de campo, Guaryn pabe ! Malamente, Aibete hpe Ai. 12. mboyao yaohra : Mngua cat h- j Mala muerte, Teo ing : 'Peo ai. I tener, Heo ai : Heo meg : ra : Moy 9I r bra. I (imano rngu : Mano ai. Maestro, P o rombo chara. Maganto, Angaibori' : Ocn gue ma- nde. Mal baratar, Animbuc : Amboa. bae : Ycnguer cbae. Magestad, Mburubicbali : Tubicha Maldad, Angaip : Alar/ Maldecir, Che cnga ychup : Poy haba. ti, en : Po. 3 : Quai 4': Chepo iti pochi. Magia, Payeh : Mbayeh. Maldecirse, Aneen gai clicyeupc ' Magnnimo. Ahpi mbaraet. Mago, Pay guayupia tara. Ac poe quai ebe vceli. Magu!oda cosa, Y cambi pir : A' Maldiciente. nga bra : Yuruambu mbr. bae : l'ochbae. Maguar, Ayenib : Am un. Maldicin. ngaiba : Au. .-MhiiMale, Abat. r : e poit ai : e pochiquai. gorgojado, Abat qu nib : Abat Maldilo, Yinmbeii a y pir : Yepoi petigie. ti liabei : Hec ytlgipl a i . Mago. Yay y mocinc bae : Mayo. Mal hombre, l'eliaco. Aba angaip. Malicia, uio rogi lia. Mayor, Tubiohab : Y yoce guare. de cuerpo, Hete tnbichabbae : Maliciar. Am a nigu tei. Malicioso, lineino mgi tebae. Y pueub : Y yoce het edad, Ooaquaabbae : Tendo- i Malissimo. YpooliT ete : Y yabet: ! Xandete ypocb : Mrngat etri tra. Mayordomo, Mbae rngarequra. ypochl : Aibetc ypocb. Mayora, Tubicbah : Yyopeh. Mnl /grado, muerto en su mocedad, Majada cosa en mortero. Y cocopiOcunumbuc rcro yef'obu harey : r : Yyapapogpr. Xdahee ceri. o57 '58
de Capilla, danga, o el que rega Mulato andar, Cbemr . Mala voluntad, Pa ai : Pl a los dems, I b. 11. mar

MANO

MANI Mancha de cabello cano, A tymbar. cosa sobresaliente, Tacap.

Mal querencia, Ambotarey. querer, Na imbotr.


Malquistar a otro. Amo era qunda.

Malquistarse. Malquisto, \

grassa, Mbae quirab. Am eraqunda. en la cabero, tina, etc., Abati'ng. m erqunday pir : Manchado con manchas blancas, Ty

Heraqinda. [hra. ty : Pi ty t. Malsin, A b a eme : Porom ndate estar, Y ypia : Y yip : Y qui M-alsinar, Cliemboyequ : Guemo rab. hape eheininda te. Manchar, Ambo apa : Am pyni : Mal sucesso, Mar teeoliaba : MAmbo Ip. rnde quaba. Manchas en los arboles coloradas, le.vido. Ypia ay pir : Yyalea Candu. pi rey ngat. Manda, promessa, Y quabe bagu. cosa. Yquab mblr : Maltrata/'. Arec ai : Aree niara : Mandada Areeo ngu: Areedrec : Amboai Ypuabe bagner. bet. Mandado ser, Yqua pira cb.
la caga, o persona que quera matar, y escaparse herida. Ababo

oi ymondbo.
Maleza, Y aib. Malissima cosa, Maleado, Mbae ypocb api

Mandamiento, Poroquaitba. Mandar, Aporoquai : Ayoquai. ahorcar, Ayubi qua.

rey : Y poeln ai betelYpoch aibet.

yeayti cat : Cherete o'mboba bag cat : A mndog cat.


. prometer, Ayquab. Mandiog.

bien

los

miembros,

Aembo

[ye tei. Mamaniar. Aroemb: Amo cSmb. Mandn, amigo de mandar, Poroquay Mamar. Actnb : Abo. [oa. Mancar, Aypoqu : Aicupi qu. el nio de st/ /ladre preada, Y Maneas, Cupi quliba. Mamn, que mama mucho, Cmbuy. Manera, modo, Nung : Nngra : Manada, Apyta : Teii. b' : Yab : Rami : Rapicb : Manantial, Ibra. Mar mar ning : Poeqia mo.
Manar agua, I ob.

Mal vas. Ibicliy myr tepich guay. Mandioca.

Mancar, Ambo a p a : Ambo aque : Manga de agua, Ama pce. Amboye. vestido, Aoyib.
cortando

Maneras

de ropa, Ao qura.

mndog.
Mancarse, Aye : Ayeap. Manco, Yeap.
Mncela, amiga, Aguaya.

rena,

o nervio,

Abay

viento,
Miani, fruta

Ibit pe e.
conocida, Mndubi :

Mandub Haeatey.
Manida

ap : Mandub guay.

estimada,

Cua mbocae.

Maniaco, Man. Manicorto, Aba pob : Aba poti : carne, Qoo liayi y mbae :

Mancebo, amancebado, Aguaya. . de p/oca edad, Cu nu mi' guay :

Manifestar de palabra, Amboyeh: Mancilla, Mar. ; Ammbe. Mancillar. Am mar. Mancha, Apa : Pyn : I p : Pi : ; mostrando, Abecbaguc : AyquaaO'J

Oeaquaaba mo.

Qoo lingat : H 'mj yo.

Ra : A : Bo : Prnj. 2: Per. 1. j bue. 30

MAXT Mbnrecpe : Tel i\>e Hechagi y pbcmc : HceliagipI pbrm. Manijar. AyabiquI (bo). Manilla, PoapI qtil ya, Mani-roto, Ypoyy cte : Nandete mbae rneng ra : Y ylb pT yarymbae t. Manjar, Y'pl : Yembiu : Mbi. amargo, YupI yrb. sabroso, YupI fe : Mbae becat. [pl tetyro. Manjares curios, YupI yopar : YuManijiesta. publieamente, Ycatpe :

MAKT Mo.'iitenimienlo, Y pira. Tcnibi : Coca : Cocab.


Manual, oosa a la mano, Yo pegura

aib : Oic aibbae. Maa en hazer, Chepoct : Chepc qumboe : Cara cat. Maana, Alva : Coe. , Curicoe : Ary re : O y r a n d . en la, larde, Oyrand caarrimG. todo el dia, Oyrand araya : Curycoe araya. Maas buenas, Yepo quaa cat : Xemboe bague cat : Am actila bague teco niarngat reli. Mauo. Mbo : I'o. ilar j tara, algo, Y popo amo'yya- malas, Yepoquaa ai : mboe pochl baguora. pii hfig'm : Y"p guipe aliey. tener, Cberc c m'gi : Ayeo alargar para recibir, o dar, poquaa ai. Chepoyai : Ta. Maoso, Caracat : E. 11. tic agotes, Xipa ave cat. almirez, Angu myri'. [diiy. Mar, Para. Y mndli pir. 'Uj.e!. Quati tyribap min- Maravillado, Maravillarse, Amndii: Clicandli. diestro.. P acata. Maravillosa cosa, Xnindt taba : siniestra, P ay. Mbae fi nai. [lianga. Manoseado, Y yablqul pir. Marca de hierro, Quarepo t baph Manosear, AyabiquI : Arec rec. Marcar, Aba : Aha : All angmo : Mano sucia, P It : en P. 3. Manojo. Ma : Apyt. Aliapi hng. [ApaiquI. de flores, Ibotl apit : Ibotl m. Marchita cosa, Xy y : Opoba : Ay y : A'pob : Mansedumbre, Rui catuh ba : QuI- Marchitarse, ryr. [bae. Ambo apaiqul. Manso animal, Mymb y yaraqua Ma.rjil, yoo guay rai ngnp cii. [Para p. hombre. Ql ryr' : Hee hceo y Marido, g macho, Me. Marina cosa, Paraguayo pi piara : mbae.
;

Manta,

tle ortigas, Tir. Manteca, Qulr. Manteos'), Y qulrabbfl.e. Manteles, Garulla guay. del altar, Ao puc misali.

Marinero, I garata guay rerecohra. Mariposa, Pana : l'anmb. Mariscar, Para porar aic. Marisco, Para pr. Maroma, 'Incumbo po gua y. l'oronup bra. Mantener, aliment o,r, Am ngar : Martillador, Martillar, Aynipa (m). Amngaquaa. Mrtir, Tupa reli too ayi porar de gracia, Amngar t e : E. platica, Amnget ayebo : Amn- bra : Tupa rerobi gui po porarey reli yyucaplra : Tupa relie get y mbob tbi tobo. mba par. Mantenerse de limosna, Tupa mbae Martirizar, Tupa rerobi gui poi poreli acar : Tupi mbae r aye. 362 361

Ac ya.

yl !l ;
a a

P a r a rembel.

M A T A

M E D I

ta i c v reli avu ra : Mha pramo Matunga, el lunar, Mbapagupe : uninyng T T i | i rey potareymin. Mbo rapit bagu pe : Yue bagupe : Mi mbaguepe. Martirio, Tupa reli te?) pora rallaba : Mhaparm bre Tupia reli. Matar. Ayue : Ayapit : Aporapiti. Mas. De. 3. Tenndcb. Cot : Catu et nanga : Cniet. [ilti. Ma-eada cusa. Y i;iin pir : TemynMas'-ar, Avvini : Guabo. [rimi.
antes.

adelante,

a<-, t tiiilionaTUb.

el fuego.

Aiiihoguc tata.

Matarse, Aye yue (bo). I Materia, dechado, Mbae rangba : Mba. rngimbl. podre, Mbei : I'eii. Material cosa, Hotlute : Yvapbae :
Apa.

romida para

dar a otro,

Aymyn-

pota : Aeembircc piel : Ayqu poco, Myryb iehugui. mbTIi : Oroqu mblcl. '/ne no lo hagas. Tere yap ey ta muger, Amiul : Ayqumblcl. inb : Tereyapo ey yep, impedir, Amhoa mondaba : Am te mueras. Tere mri iep. rngu : Aharii m'ndra : Ambo si. H am. ru. 'ode esso. HepT bo ayp. , mejor seni. Hy ? : Hy nanga : | Mio.znorra, Cotlpl tu mira bi : Mbapiar cot mymb. Anu yeteyb : Cani. valiente. Qui rey raba be : Yyoe .11 aulc E. vqll! rov mb. ! caliera ipiie no. Anice tm. | Media cosa, o mitad, Hagu : Mbt. J / ( * S , tji. noche, Plbay : I'yti ray : P hazer, Amoufi abat cui. tumbi t. cocida en /lujas. Chip. Mediado el ao, Seis yacrire rm. Mstil de na rio. Ygarat ru clbue. ;', Medio mes, Yaca pltpe : Yac rayMata de yerna. Ca Ip. ; pe.
Mas. comparando, ble. o.

ta, palabras, Ae ngur : Aie morn g. [gui eu. para chic/al. Arguy ndu : Aca fin dientes, Ayeail pi camamb v a l i l i guabo : Am py mpy. Mas"ora. Afiarob : Ace roba uhiia : Tuba rnsrba. ,uncrs<; A y eob ub : Aveob raiig mb nd.

Matraca dar, Ayoyai : Aycur cura. . por caiiipana. Ibi rap apepbae : Mbae apep. Matricula. Aba rra quati baba.
Matrimonio, casamiento dla muger,

Mn dra. del carn, eembiree : Xeenibirec piel.


contraer el varn, Cherembirec

: .'oo vuc Mediana cosa, Hoya. j Medianero, Xeengra. Mediano de cuerpo, Hete hoybae. Ycupea. : Cocabi : ; juizio, Araquaa boya: Ata:llera. [liacu. Mediante Dios. Tipypota bpe : : Pompiti- | Tiipa oipotrm. de pezes, TVIITI cu. yo, Cbereb : Che ypotabpe. 304 Matadero. Coo yuenhba iiatlba. Matadura, A tucup ai : Matalotaje, Mbohli raba Cocba. Matonea, Mbap bagu

MEJO
Mediar aereando a medio hazer, Am-

MEND Mejorar de enfermedad. Aeuerabata :

boage licyabo : Mbltrm apo ychugui. , ser tercero, Anee hec : ng ramo aye. Medico, Poro pohnngra. Medicina. Mhng : Poling : Mohngmo hereeopl. Medida, Hngba. de una braga, Ace y iba mocoi yepi c yaca t. Medio borracho. Cabe! port. caliente, Hac bebui : Hac ata. crudo, Oybt : Oyiba : Ndoylcatu : Y pirata. , o centro. Mltra. , o remedio, Pohang : Mohng. dia, Acay. es ya, Acaye m : Ace pl t e p e quaraci rui : Aceaplt rece quaraci ru. dormido. Yquert bae.

Aeuer cuc r a : Aguiye ye aic. Mejora, Cuera cuera : Agu ye ye. Melancola, mmbl : Piehlbl : Mbi chibi g : I'I angee. tener, A mombi : Che ru guitpa : Chepl angee. Melanclico, Ypl pichTb: Oummbl bae : Y rui rui bae. Meleno., Abuc : Aaperer. enmaraada, Abayepoo : Ave eundac ndac.
nopeinada.KctinsrLpichat: Acug

aperer : Ayepo o. peinada, Ab yyablqul ]Ir : Ab apecy : Ab ymoatyro niblr.


Melindres,

Melindroso. Yyeyatei'ha : A b a rub rub : Rub rub yra. Meln, Mero,


Mar.

ley ai.

j Mella, falta.

Mellado. Hay mblquc. entre dos estreios, Pa : Yoapi- i Mellados dientes. Hi nati pelibae: pa. H yec yec : H pli ph : floteo, Quirey mey : Quirey para Hi : Ppni'peni. pe : a tey para. | Mella?, Amo amluqulc. , mitad, Hagu : Cu. muerto estar. Amano ata guitpa : Mellarse el cuchillo, Oe amblqulc j quic. Cuereo reo guitpa. Medir, Ah : Ng. Mellizos, dos de un parto, Oy I rupl a palmos, Chepo pic reh ah: i pa. Aeq pic hng. Memorable coso, Mcndu catuhba: Medrar en la hazienda, A'momba Heca ra pl rey : Manduar pl ret, mba : Aeyrumo rumo chembae i Memoria, Maenduah : e mii menre h : Amboyo oc chemba. du haba. Jos sembrados, Te my tym oeaquaa : Hob hobi : Hori hori : Oye- buena, tener, Che cngat : Chemandu all yeande cat. robiar ar : Hep hecai'.
Medrosa persona, Or r teibae : no tener, no acordarse, Nache

Qulhl yebo.
Mejor fuera., Hytmo. V. Hi. num. 1.

, Catuplrl begu.
Mejora, enmienda, N apengog : Ne-

mndualibi : Nache menduri. buena, Nache acng tui : Nache mendu h catui.
Mencin hazer, Amombe.

mbo araquaa : mongatuplrl p i n . Mejor lo har yo. Che catu yyapbo : Mbirte chy yapbo. 365

Mendigar, Ayerur Tupa mbaereh: I Og Cabo rup ayerur Tip mbae ! reh. 360

MvNS

MKZQ

Mendiguez, Tupa mbae reli, gue- Mentidero, Yapuhatlba : cmniiurm r ycrur luir : Guecot ba mombeu tiba. beng ri yerure liara. Mentir, Cheyap : Cherm : Checmbai : Che tac : Che tacuch. Mendrugos, Curubi eu. Yap : Tem : Cmbai: Menear, Am mii : Am co tog : A- Mentiras, Ta c : Tacuchni5 coto : Ana toi : Amo fiera. Yapuara : Yyapbae arheij para que caiga fruta, Amot Mentiroso, Yapuc : Cumbaiyra. mu : Amo lic. tamao rebolviendo, Aypi guar. mundo, Ara em : Arayap Ara tac. lo liquido. Aypib. hazer el huevo, Amc-ta : Amo- Menudas cosas, Mba aquyta: Myr': Curub : Angab : Kungar : Mocana. ng. las sienes, Che atlb. Menudencias. Mbae myry nguera. lo tiesso, Amniyi. Menearse, Amli: AmO myi: Aera: Menudo de animal, HI ecuera. rostro, Hob myri. Acn. Meollo. Py tiu. Menester he, Aycotb. Menesteroso, necessitado. Teeotb Mercader, Muhra : Xe miingra. Mengua falta, Tiab : Ndab : Te- Mercadera, Mbae taripl: Mbae m co t b'ng. [acg. habarehegu. Mbae Menguados delcyfes tener. Chepia or Merced,benejicio.^ccmlnvtc': Menguante de Lima. Yac angaib : me'mb tel. Yac pi tumba bai. Merecimiento, Tembiap pora. Menguare! rio, Till : I gumb olieMiei'ma, menoscabo, Yarog. r a : Tp tipa. T. Toba pill : En Mermar, Oyeyarog. Toba. gastando, Ayarog : Ayati y r. Mes, Yac. lo cocido. Tipa : Oyeyarog. entero, Yac guetbo. hazer lo cocido, Amboip : N11111Mesa en que se come, Caruhba. bi.tiliei. la Luna, Yac oinO angaib : Y Mesar, Aa canga. Mesarse, A acngac. anga! b : Om Ipt. cosa no liquida, Oyeyarog : Oyea- Mesn, Ogatah mbitahba. rog. ' " [Tib. Mesonero, Ataharg rerequra. Hacatey : Ayabir. Menor entre hermanos, Myryngue : Mezquindad, Hacatey mbpe. Menora, Myryngue h a b a : Myryn- Mezquinamente, Mezquinar, Cheracatey : Chepoti : guram hee. Chepob : Che po'pny. Menoscabarse hazienda, Oyeyarog : Mezquindad, Taeatey : Poniy aryr: Ommhuc : Ocay e. Pob : Ponryr : Po : Pot : PoaMenoscabar, Ayarog : Am mbuc. Menospreciar, Aro y ro. peny : Poqu. Menosprecio, Toro guerovrha. Mezquino, Taeatey yra : Yibapi yaMensa/es, ngura : Ne pareh. retebae : Ypo tibae : Ypobbae : enibiar, Amnd che : Yb ypi ybae : Ip tenaibae : Ypareh amnd. poyabirbae. 367 36S
lu. Mercado, donde se ?-ea'e,NmundIpe.

MIEL Mezquino, que no d de comer,

MINA Miel de caas kazei . Amb.iyi o. j hazer hilo , Hibi hlb e. las ovejas. Eir oyap ei :

rhermbi coi : Mbae mngey yra. Mesura, Tonili : Yeaupirey : T o b a quiryri : Xcmbobagey : Yeab : Toba apirib : Toba aquaab. Mesurarse, C'hetyndI : Xda yeaupri : ('he roba yaibi : Yaigui : (Jlierob qui ryri: Cherob aprlb : Clierob aqnaab. Metal, Yt : Quarepot it.
Meter adentro, , entrando Amoynguie. con ello, Aroiquie.

I Oyecy beila eyri : Oinihotia pi eyr.


no tener las ave/as, Xditiapri. tener las ovejas. Tapi. Miembro genital de lo muger, Tapi

pi : Tamaa : Tamba : Qura : Cua ijuaruh. del ranea. Haqui Hemb : Quaru raba : Aba qiiariib : Taqu.
Miembros del cuerpo, es necessario especificar, nt Arng, ta cabera.

cisma, Atemo mo Sea i. Topa, el ojo, etc. de diestro, Aycnibici heroiqiiibo. M^ientras, Porombuc : l l a m . Be. 11. , embutir, AyapipI : Ca. Mies, My tyma : Temy tym : Ytimv en ca:<:a, o raso, Amnd. mblr. el seno, Cheaogui pe amnd : Miesses amontono.)-, Aniboaii : AlinoChora eap guipe amo : Chepoi li o o tembi ya r. reli amnd : Cheaogury ara6?. echar a secar, Tapi rra amtyn : la mano, Apee, c. l'o. 3: Ayepo Am cng tembiyar. mond : Amnd chepo. recoger, Temvtyn gura amon : - a. la espada, Ahequii cheAroiquie : Aabati : Ah abati r a b o : quic purii : Ahequli chequiec gui. Ayogu aliati. uno a uno, o uno tras otro, Amn- segar, A}' quinaba t myr. deh ndi h : Petei tei amnd. Migajas, YupI apaci gueri : YcuiMejillas, Tatlpl : Chora tipi. srueri. tener llenas, Che ratipl camamb : sobrar, Tenibili tenibreri. Cheratipi pubibi. Migar el caldo, Ay tlpyr.
Me.culones, Tamba. Migas, o sopas, Teplromblr.

Mezcla, Mona : Yopar, . Mezclar, Aymon : Amboyopr : Ayap mona : Ayap rereci'i rec.
.1] aule I.

Milagro, Mbae enindii taba. Milagrosa cosa, Mbae poro montili. Milagrosamente, Poro nindii tape.
Milagros hazer, Poromndli taba ay-

Caracar. Mi merecido me tengo, ironice, ChcMiedo, Quibiy : Piai : Piay. rcnibi eeaoue rup abah : Clie rua poner, Anin glbiye. up abah. tener, Aqulblye : Cheplai : . , g sin ironia, CheaChepi nyny. rii nda arec. Miel de orejas, Eret : Ibirae. Mina. Quaiepoti ti qura : Ytaty caas, Ei : Taquare e. qura. 309 370

apo. Milano,

MIKA

MODE

Mina de cobre, Quarepot fe qura. Mirar, otear, Ainn. por algo, guardarlo, Aliro. de oro, \ Ui vuqura. de dentro, Aypi echg. Minar, A y guiiblcoi. Ministerio, Nngarequba. entre las pajas de la casa, a Mirad con qae sale, Hind : Hynd los de dentro, Og ambogul : Gui milenio : Aipee : Aipep : Yp cono. Mirador, lanar, Mborecha cba : Ma yp gui rup amae. 'ndba. su Itoi/ra, Aii mrngt aro': , qae mira, Porechacra : Mah Aliro che marngat : Clie m rngt reh aa ngarec. ra : Mae nndra.
Mira finalmente Muradlo, desden muger. E . que, E hecliaque yo. del varn, muchas piar/es, Cherec rc^a

Mira no, Ym : Emequ.

Mira qoe, E heehque. ; Mirarse a si mismo, Ayo echag. guur/e, Ata : Haya. coi espejo, Ali ngechag. por ti, E ngarec ndeyeeh. uno (i otro, Ovo cchag : Omae Mirar. Ahechan : Amae. adelante. Atenondc rechag : Te | oyoeh. nnde cot cot am. Miserable, Ayby etei : Poro mo al rededor de mi, Afei ti gui yee pb : Mboriahu b : Mrbo ret. ohea : Ayel p ni inrdi. : Miseria, Tecoaib : Mrn : Porla . tecos, Ayecaree : A y hubi : Mlioriah b. cea vereco : Afie ana gui mamo. Misericordia, Mboro poriahu berec. Teco mranpr : atentamente, Cherec guac lie Misero, pobre, 'lica : Cherec liceo. Mboriahbr. airas. Ayo aqnique reiliag : Ayo Mismo yo, A ai. Misterio, Mba. aquicu nie. cada cosa de por si, Ahechag ! Mitad, Hagc : Mblt. chac Pete! te ahcehag. Mitigar el dolor, Amyro mba ac. con. enojo. Amaeac : Choroca po Mitigarse el dolor. Y yro cheracl ]il anii gui nioyroini : Oliereca chbe : Y ru : Y rol. Ique Ique cot atn' gui fmoyro . 1 1 ante 0. 1116. de hito en hito, Abe chaget et : Mocos, Ambl : Api ynyl. Amo Ihlraqfi cherec hece : Ambo Moga, Cmbuc. atia! cherec hec : Am et et : soltera, Cumbuc meney. Ayatlca ciie rec : AnibT rq : Mogo, Cinumbuc : Cun inyguac : Che roca quarla guimmi3. Quandeguac. medio ojo, Amae cherec po soltero, Cunimbuij hem'iirecoey pibo : Afie 'mboec Ibl ti' gui ma'mo. bae. estando absorto, Am che aplca Mocha cosa, Y api bae : Mbacap. Mochila, talega, Pl yur. c catuli pe : Aplca bl lipe. zia delante, Cherenonde rngotl Mochuelo are, YIrl. am : Clioliohagungotl am. [c. Moderado, Ata : Hr : Hern : Y , ciiiilarde si. Che yeeh aangore ealhb. :i71 372
1

te : Am era ier. T. La sin pestaear, Chcre cabi ey ama : I Cherec ropo p quart am : Chcropep rt gui m mo.

MOJA Moderarse en el trabajo. Ayoaihub Mojar

MOND bljili. la cabeca, Ayap ramo. Mojarse. Amd aquy : Cbe rob : Amboob. mb : Ave Ig : Che aquvm. Mo.cicon, Porotyng : Ambo! ap. Mo eiconazo. Poroting guac.
/techo una sopa, de aguo. Cbe quva otro, rociar, Ambo obi : A-

gui porabqiubo : Herni aporablqu. Modestamente. Tend lipe : Yeaup ey hpe : Hecaba bgoy me : H o bye eitl ey b]>e : Ape blbl ey hpe. Modestia. TyndI: Tecalbl: Qulryri : Pieblb : Y aupi rey : Teeabagey : Hec bee ey h : Apebl rey lia : Ayurap. [mre eyli. en baldar, Apira eyha : Mar Modesto, Y tyndbae : Yaupi ry mbae : Tecabag ey liara : Y vayurapabae : Heco hecoeybac : ApibI rev mbae : lara : Teca Iblbae : Ypichlbl bae : Y quv ryry ngatuliae : Apebbl y mbae.
Modo diverso, Mrnde 6.

Moeieonazos dar, Ayting tinga. M'jo'/i de c/tacara, etc.. Gog Ibl v :

Cog epy c. Molde, Hngba. Moldura. Halliba. a. 3. Moler, Aycocog : Amongui ebog : Amdngu. a jia/os, AmTii ypITiiimo. Amombitub. jfangollaudo. Apynd. Molesta cosa. Poromolr : Poromboguerai : Poroniboay : Poromo ngec. Molestar, Amo angee : Amboay : Amonra : Amm bitub. cansa/ido, : Amboa cyro. Molestia, Poromboayu : Poroinfier : Porcuno angee.
cansando, a otro, Ambog'iierai:

, manera. Nng: Yab : Iapich : Na : lini' : Na. Modorra, Topehliuc. [rojiciili uc. tener. Topehliuc aiporar : CheMofo, Yaitba : Mboyar : Cura. Mofar con desprecio, Ayoyai heroy romo : Ay cura y yaita : Ayoyai ye urpa. trinca, Cheaplra ycurpa. Mohno, Gutmoi': ny ro poelil: Molido estar de cansado. Cbertmbig caneo gui : Cbem tmlig caYcaaybae : Y caapy tbae. esor.Guatamoi chcrecbny: Caayu : ne : d i e r a cvro : O o caneo choreto rup. Ca pyta ebcrerec. . o triste andar, Gua tmoiaie gui d/o//e rbol. Aguar Iba : Yoabeb. Molledo del /nuco, Yha e: Yibalpl. fiemombl a b o . , gve maestra Itozico, llcmbechg- M^olleja, Uruguac plcue. bae : Gaquaraylbae : Qa quarac b : Mollera de la cabeca. Tetob pl. los nios. Apicvic. Caqu ra baetbo. Momento, Cury tei : Obera bote : Moho, llb. Cut : Ibi t rm : Caberbot : criar la carne, Qoo oembo a. Cab rmi'nt. de carne, (Joo rao. /ierro, Quarepot bbe : Qua- Monarca, Mburubieha bet rubich. Mondada cosa, Y pir plrra : Y repoti repot. peog pirMohosa cosa, Mbae bbe. Mondadientes, Tai quy tyngocba : Moho tener la. carne, Ha. Tai ]>a cutucba : T a i cr miaMojado estar, Cbequy : Cberob. ba. Mojar, Amoquy : Aya])ir rao. 37?, 371

MORO

.MOVE

Mondaduras, Apoeu :Yiapecuera: i Morder, Aycu. con rabia, Aycu a : Mbur. Haticu. Mondar los dientes, Ae S eutug : [Moreno, Etiope, Aba plchnda : Avcnt fhcru : An pati mb re- I Tapyinh. color, Pirlblt. nlle. fruta de cascara gruessa, OTHICEOS, I itazerse, An'mbpi rlbyt. Aypeg : Ayapeog : Ava pieniboi. i Morir, Amano : Cbe reo. de repente, Amano biar. desollando hollejo, Aypirog. en la juventud, Yeunmbucucu Monasterio, Pai abar ruga. teo oyob : Teo guerab. Moneda, Quarepoti yyap pir. ; , espirar, Ayequli. Mono, Cai : Caray : Carabi. Morirse de risa. Choreo gui puebo : Monstruo. X mmnga. Montaraz, Caaigura : Ca pe guara. Ayequli che puc agui. emponzoado, I'a ye pip amano. Mate, Ca. por algo, C'hereo ypotbo : Aye alto. Ca hat. qnli hec. espeso, Ca ana. Mormullo de gente, Cmb : AIb : grande. Ca guarii. Xmbocoy. ralo, descombrado. Ca catuob : ; Mortal, Omnb bae rama. Ca guipe I. bevedizo, TIquIc poro apithba : cerro, Ibi ti ruc. Poba ngl pochi te mee ngba. Montear, cacar, Acaabandu : Acaa , estga para,morir, Teo robaplime mmyro. tui : Hai'm tui. Monte por deba.ro del, Ca gulbo. Mortaja. Teongue rbn d a b a : TeMontera, Aenga ei'. bngu ribn. Monte ralo, Ca eat : Ca y iny Mortandad, Albba : Pba. mba : Ca eatu ob. Mortero, Angu. Montera, el modo. Ca man duah- Miosca, Alber : Alber obl, verde. ba : Ca mmyrhba. ' Mosqueador, Mber mondohba : Y. la presa, Tenibi : Coo. mbobe b haba : Ymboyeoitba. Monteros, t,'oo rupira : Coo n te- i Mosquear, Amond mber : Amboqura Coo ino moli liara. beb : Amboye oi. Montn. Atl : Apyt : Apoa p. > Mosquearse en encallo, Oy e uguai de. estircol, I ti atira : Iti apira. mhohab cabayu. Mosquitero. Xtyu ndlba. Montones hazer, Amboatl atl. Morada liaza; Avoogbou : Avecotl , Mosquito, Mbarigui : Xty: Arur. Mostaca, Mnstaca. bona. Morado color. Pyt umbl : Candila. , M^ostachos, Ambot. Mosto. Cagnv plabii. Morador antiguo, Tapiara. Morar, habitar. Aye : Ai' : Ayc Mostrar, Aberbaguc : Aiquabe. con el dedo. Apob. guiteobbo : Aycob. Mordalo. Cu picaba : Cii mbmbeba. Motejar, Aycur. Motivo, H a b a . Mordedfr. Porocuuguara. Mover a lastima, Chemo 'p. Mordedura, Cuu g u a g e r a . Mordiscar, Avi ;,uu ru ru : Aycuu aleo qnissandoto a otra parte, Aluyii. anga : Aycuu mbegue. a 70 75

MUDA
Move?- a otro, Animi : Aiiat. Mudar

MUES
de parecer, Ayeequabog
:

Aii enger : Afi ric robag : (.'a. rio. Amboyoac uc : Amono unibotarey : Ambo yoguerecoa uc. el color, Cherob tymb : Xaohrrisa. Ammbue : Amljo puc. roba yu curb rugu aree. de. 'proposito, Aroliag cheieinvuibo . malqiarir, Chemmb qu. tara : Abec bir cberemymbot : . iienear io liquidr), Aypiguar : Anee mymbot cu erobag : AyeAipb. Moverse a si mismo, Aiin ni : A- cobiro cheremymho ripi reli. roqra, Che ao aveobyr. m : Adi. en costumbre, Ahiyii cherec : Abecobi ro cherec : Ayeecobiro : Movido, Ym niii pira : Yiti Xa cherec abe rigui arpe : Chembir. arb coi te : Che aribe rni. M aule l . M/'do, Y ieng. Muchacha, Cnta : Guacha, es vo- de nacimiento, Ocirieagui y ecativo. ng. Mac/tacho, Cuitm : Quani. hazer a otro conve?iciendole, Am Muchas vezes, lleta, yel : Yebi yebi. ng : Am mbg. Muchedumbre, T e : Yyacu : Ilota quedar, vencido. Anmbig : Che etc : Xdi. eng guitpa. Mucho, O tet : Aye.lio : Kda ete : Muela, Yague. Xandete : Het : Xdaet : Teyet : cordial, Yaguea po]'. Tubich : Mtete : Matu ct. , piedra de amolar. Ytaqui. li, Ima : Xdaco i'r gua : lilia- de rueda, Ytaqu! er. li gatti : Im I ma : Aracae eat. Muelle de areabvs, Tti. o/, Het oym. Muerte, Teo. cu cantidad. ;/ numero, Het : Miue?lo, Tengura. Ileraiitmo pa : Het ete : A y , , el muerto, O mnobac : Omno: Gat : Hayri : Heta ili! amb'pa : baerm : Albapra : Amyr. Myr'ey ngatfi : Xda etc : Xdi : T. de hambre, nibi ahlirombia : tiempo. Im : Caramlioh : Arimi ia. [tar. mbiabiire mbiapit : Nmbialii cheyuc : Cbem e imbiahii. Machos buenos, A b a beta het oca malos, Het het a a b a oaibar. de sed, Iiihei cheyuc : luhei Mudablecosa. Hel iira : Oye note rembira. cu jiecado, Angaip reinym maev. no : Angaip pip omn : Angai en lo que promete, Alia ee vecce bi re:Aba oyeequal.bac : Mbae- ji rebebe oyequi. quab'ngra note. Muesca, Aruijiiai. Mu dauco, Ycequbci : Yelii : Yec- cu la puna, riel palo, o flecha, A'ol >ag. ii. de vida, Yeec ecobyro : Ye ape hazer, i labrar al lomo, Ambo aruquai : Ambo araouyt. ipiabii : Ycec apengg. Hurlar algo, Ahiyii : Ta. tener, Y yaruqua : Y yaraquy de uno en ofro, Ahequabog : Ca. tbae. 3 7 S 377
Mover, tocar, Aiti. en acto venereo, Ayeroqu. Mudarse a otro loriar. Aya cac : Bo.

iiri.\i
Mur/er casada,

NACE Murmuracin, Cura. Murmurador, Porocurah ra : Poro abqitl ai bara : Guapichareco reh : Yuru ai b a r a : Y yur chach guapieli rec reli. Murmurar, Aycur : Ayabi qui ai : Che yurtui beco. en ausencia. Ainga : Yyatucupbo afangao. Muro, Troque i;y mbba. Miusico, Alborahei : Porahe. de Indios, Guali. mugeres. N'ngara. Musico. Mburahev tara. diestro, Mborahei relie eeatbae : Alborahe tara eeatti : Poroquni porahe reli.
Muslo, U . 4. Muslos pintados, Ubarbae. ludir al que anda, y es gordo, Oyen

. Cuna.
Mn'g. alti,, Catti.

Tembireo.
Tara.

lo llonia et mordo. Magre. Quintini.

IKatv -atti : bat tecat. Ypiguaoii etc : Matt : PorllLr : Ca tupiri Ct.
anello,

tin.vo. Il.ijTi etc. eie. lineilo. Catupiti et, eie. de graio. Cliercmym 11ot;i]ic etc.
redo,

Pochi et : Etc. eie. Tena et : Patii etc : Y yigetei : Tata yi etei. ri-liiitiiilo era. Xefi euiuhl orobiC O eatupa. Mula. Alborica guaco.
malo,

M.uladar,
Malata. Malato.

Ytiapira.

-Murata. Murato. Mnle'a. lbococba : Yeeo calia : Tendapi gi cooaba. [aypor. Muletos tracr, Tendapi gui cecilia Maliij'liea.r, Amlio et : Ayrimo : Amboubicha. M>,1 tiplicurse atgo, Anniboeta : Ofie vrfiin : Oninlin ubiclni.
Multijtlleu. N y rimiri : NmboCta :

yequiti quitl. Mustio, Nemombi : Rui : Piehibi : Pirlb : Aba yig. andar, Aeniombl guitecbo : Cbeyi g guitecbo : Chetyn yig guitecbo.
N aule A.

Nmbo ubiclni.
Mni/ir la caino, Ambogul ehcrupaba tierra . Ambogul ibi : Am-

Kucer,

A . '.

. assomar lo sembrado. lloba ple gueioin : Y curttb gueioin : Cibi enibi teinity : Oibi erop : inyi 11)1. Otbi mbobi temy ty ni. M n miti un perdona. Ihipra ri lequara : Mbae Ibipe guar fio reb opo- bien la criatura, Y mrney o ropota moy mlara. nytng : Oa catupiri : Ni mrny Muiid't. enemigo del alma, Iblpra obo : Omrnov me yri. finca anni tari'v. (pah a. con facilidad. Ca raib. .Ii'-iui^l'erio. Jbag nanderee.i yere- de cabeca. Onenio . . orbe, Ibi,apiui : hiopaeatii. A.f). piles, Opilio a : Oeupiboyri. MUnica, del braco, Poapl. dientes, Tai oc. Mair gente. Am mii mbl : Ayco : diviesso, Cheyatiy pi : Oc cheAm ijiiyrey : AninombI,i. yati . [rabac. Miiiil.or, Poroin myi bara : Yocoo- el 'pelo, Ha ce : Che rac : Chehra : Ab,a poromnhra. Sol, Quarayl oc : Op quaMureielaqo. Mbo fi]. raci. M li rinvilo de gente. Ab;'l cova. bretn, Y poti curt ce.
:7 .)
{

SO

NA DI Nacer espeso, Hey pli : Ymbey mbey hein : Y yapc mbey noe temy tym. flor, IbotI y : Iboti oce. hoja nuera, Hoqu ramo.
los cohollos, H oce.

NEGA yadie soy, Na a b a ruga che. yalgada, Hebipg : Hebi peteg. dar, Ahebi peteg : Ca. Nalgas, Teb.
limpiar guando se levantan de la [r. Par.

tierra.
Nariz,

Ayeeb tubirog.
Ty. 3 .

Io semirado,

Heno : N.
Oa gur.

muy verde, locano, Hobi et gue-

fio-i ria : Oye robiar gueon.


, o salir el pa.varo, yacida

Nasa de pescar, Yeque : Ya pagua larga, Yeque.


. o trampa para pezes,

tallos, Y iimbiqu oc. Ar.


iS'acido, divieso,

y atas, Cambi ayapeeu : Cambi apicha yrignra : Api yy. cosa de grano que se cay. hazer, Cambi ayapece ayar.
Atii : A. 2. Naturai cosa, Hec ai.

madurar, Cbeyatii hu : Y p u del l'aragnag, Paragual guar. Naturaleza, 'Pec. eheatii. iNi ivaja, T e n d Ib a ap y li ab a. rebentar, Opug ya tii. Navegacin, Para rupi ataliba : I tener, Cbeyatii. atatlba. Xacioii, Aba 'rnonga. , rumbo, Hohba. Xacimiento, Aliagu. Navegar, I rupi aat. de agua, aplra. Navio, I garata r u c a . , costumbre, emofianga. governai-, Ayocog I garar. y cal a, A ani'. hazer agua, Oe I g a r a t a . es, Na mba rugui : Anyn'. saber, Ndaiquaa quiri : QuirindaiN ante E. quabi : Ndaiquabi mba : Na che Neblina, I b i t . mbae quabi. tengo, Nda rec quiri : Quirinda hazer, Ibltie. recoi : Ndarccoi mbae : Oapymo Necear, Nache araquabi guitecbo : Mara tabi ai c. aic. valer de precio, Hepl eymche : Necedad, Araquabey : Tabi : Mar tabi : Teco t a p a na. Nache repi. traer, Xandte ayi : Nni'ete ayu. Necessaria cosa, Tectb h a b a . Necessariamente, I . 4. [tb. valer, ser ruin, Ndicatu. Necess/dad, carestia, Tlab : Tecy adadero, Ita, tilia : Yta h a b a . Necessitado, Tect'b'b : Ndab : Nadador, ita liara : Oita quabac. Tiabo pora rallara. Necio, Tabi : Tpana. yodar, A it : Bo. Negar, Aycoac : Aanyha : Ndai con un brago, Aita yoabi. quabi bae. [boub. cortando el agua, A imbobobog.
r

con la cabega, Au cng mbo'mo ana. saber, Cheita qua : ATt qua : bab : Ayeaiti bag : A ny guiybo. Checatugui itiibo. la verdad, Aycoacu hupi guara : Xadie. Aani. Aom : Ayaho, etc. es, Na ab; rugurii. 382 3S1

rempujando

con los pies,

Alta

al lujo dandole

otro padre,

Am-

TA Xegl igencia, atym.

NOBIj

Negligente, ate'y yra : a tey b. Negligentemente, atey mbpe. Negociado anclar, Am can goitofbo. Negociar, Am. negocio. Mbae. Negra, Tapli pcln : Tapy p e n i : Cuna h. cuna, Mbae ni : Apieb : Hfi : ti. Segrcar, Hih e : Hhumbar. . Hogui bob. Segregara, Hi hagura : Hiindra. Xegro, Tapa : Tapynh. macho, Hnda : Y py elifinda. de la ua. Chopo ape api ri. del ojo, Choroca p toril.
Neguijn, IT a. i u.

Nia, o nio hastatres aos, Mitng. Niear, A ni o c i n n i e c .

S ierias, Cnnunii ec. S'iez, Mitng ecoh : Mitng haba : Mytngni teco.
r

S'io dizen por autor. Pi : Pvai. Ni ]>or bien, m'por mal. Guerec ea-

trnio : Guerec ai;,rni yep : Teco guerec eat: Teco guerec ai ycp ndogne robiri. esso. Ndaeroya. uno, nt otro dare, Alnco agni peteaub : Nni ngiene. Xiccl. Mbae apngocha. de pared, Yt apav : Ytae.. Nivelar. Ali. N ante 0 . Yo. negando. Any : T : T i : Hinie,
( con verbos . Na : Nda (y)

Nervios, Tal. cortar, Abayl mndog : Ca.


\errio de fruta nervosa,

al final Y : Yni : bin. [tepe. Yinib pop. i preguntattdo ;-^Ani paco? Any Nervosa cosa, Mbae ayl. : prohibitivo J, Yni : Eme. ag. Nditlbi : Noy mei. Serado. Tipia. atrancar. Aguata : Poat : en Po. o. Secar, Rolpl. Nahhmy.
Hav.

\ervios

de la garganta.

N ante I.

A ida/, Ilupi upa. , las pajas, Gira raitl. Sido. Hait.

cot la mano, Chepo ata. lo epte jrretendia, Nabahmy

eberembi ec rup. assentir. Iletp : Ilari. JAI muger, Han ba. [ba nicho. Sidos hazer lospajaros, Oyeaitl boa. a l<> que se dize. Atai a : Aani a las ares, Ahaytl boa. assi, sino assi. N guy b riSiebla, b tymb. gui, eona. [gi : Ndo yo Iiubei. arer, Aratynib e.
A ieta, o nieto de la muger. Tcmyaryrb. a/cancar una cosa a. otra. NdoclNo assi como quiera. Na mrngiia TiMuy inynb. Sieto, dize solo el ahucio. Tamy. rigui : Naapi ru rigii : Nayru

del carn,

rgi : Na nrngu rigi. basta? Nde panga? Si mas, ni menos c/ue esso, Ebocoi Noble. Angatur : Mrngat. rmi'b : Ebocoi rapich : Ebocoi condicin. Teco angatur : Angatui'inbee : Teco mrngat. rnai. Singana cosa, Aani : Nambae ri- Nobleza, Mrngat : 'm angatubba : Angatur. gii. mostrar, Nainbo apaquababi clieSia del ojo. Tcc,a ra. rec mrngat : Cherec angatur hasta diez aos, Cua tai. :8; 384 I. 13

Siere, Ioipl : Re vlpl. Sigua. lTing.

NO MB

NOSE

aniboyequa : Amboyeh chem- Xombre, faina, Tcrqngatii. poner, Ahei'og : Aliebee. fia mrngat. Xobteza tener, Cln-roe angatra : malo poner, Avcur. Xo 'me parece que es esso. Xa ebocoi Che fiemen a mrngat. rfigfii bramy ehbe : Xda aypX" conocer, Xdaiquahi. conozco lo (jvc veo. Xda hocha- bae rg ae niche : Mbae e bae : Y t ayp ha. quabi. mucho, Xda hetai : Xda ayei. ci/re. no pretenda, TeY tci cine. Xocturna cosa. Mbae pit megura. Xones. Y riy mba : X yr" : Xyr nd ey. Xoche, J'yt. 2. Ko pecare' mas, Ani cher cheanXo de cssa manera. Xa (dio coi ra m i gaip coito. i'gu : Xa emo na nung rgii. poder, Xdachepoatri. desampararse -unos a otros. Xorc abarcarlo. Xa oheyha ybi : lmo fiembo ri : Xdornyopoeyr : Xachepoybi. Xdoroyaog oyougui. ,no tener facultad, Xdaguyoi : di'fjo verdad.'' AvepaV I o . Xda che pope rgi ap liiny. es .Pedropara cabrero, C Ramon- hablar, o trayar, Cheyupe poss/ble, Ndieatuiete. cherembi : Chenee. estoy contento con l, Nachere- por esso, Xda eroya ' Xda haubi. quhi ychup : Xa marni : Xa-- querer, no voluntad, Ani cher : oheronbi hec. [ndohbi. Xdae nich tall que dezir, Mar oe guama quiero, Xdaypotri : Hin e. lo cumple, Xombopri : Xombo- querer encontrarle. Ayeapia ya y e i. chugui. - de.ees de hazer. Xde reyapoi- Kora buena, : Ene : Myyei. retei'ne. Xo responder mal por mal, Nahobai digo por tanto. Xda aybo ruchanngy chererec aybo. ga a i a' : Xa yin boayeh'm rgu satisfacerse, Cherugua pe mbae hae : Cliemegmo a. ongan. encontr, Xahobaiti my. sacar todo lo que ay, Aypoenyog : mam o essa loigv.a, Xa cambn en I*o. 3 : Chepoeniog. aipoce : Che ci eam gui nanohe- s como? MranipV Maranip 1 1 1 i : Xda ypitei checa cmb agu : liera '. Xachemo cambui cliecT co eenga r. \ ando Y Mra mra liera aye V Xombrado. famoso. Heraqungt- me tratarn Y Mra liera bae : Heni mbi catbae : Henby cherrconin Y n gata piribae. del, Xdaiquaabi iiccohba : li. 2 : Mar hora hecoh. | nip ? Xornbradia, Hcnoy ndba. de que numera, Mrngat Xombrar a alguno, Aheni. en mala parte, y buena, Aanga. hazer, no me amao, Nache por su nombre, Aheni hra pip. ecatui : XMayqua M yyap. . tener siempre en la boca, Xa che- para, que, Mba ramo hra : Yla'ra liera. yuru ri ychugui. quien, A b a u p g u a r a m a Xombrar se, llamarse. Ave enoi. her& : Y yra ndaiquabi. Xombre, Te. 7.
r u J

3S5

38

NOSO
No .s-"'por donde, Mrup liera. porque, Mberm ip.
me ha reildo esso, MbaeraNosotros

NOVI
(incluyendo), X'nd.

molira : Cobae turi ebbe : Tutu clu'be iiilabjiiaabi. quando, Araca liera : Araca riipon. tuottto Ita, Araca hra : Ima liera : Hec bagu ndaiquabi. tuile, Mhoh ip liepi. quantos, Mbobi ip liera'. necessidad de lo ageno, Aba - que. Ndavquabi : Mba h'ra. mbae r ndapeieotbei. es, Mbae liera : Mbae ip. ! vergueara':' Nda petmy pa - jiera dr ros, Mar' amnga? Ndaperoeope t" ra : Napeti liora Hile r'r'cony ra. quaa bi' png ?
T

Notado de infame, Mnnbar herccop : Hrqundavba herecop!. Notar con la risia, Aliasi he chacpe : Hechca ah. ' lo mal dicho, Y ' aruney avga : Y ' tat bagu ayoga. : No temer, Xda qulhlei : X a Se mo; pirygy yehugui. leis a Dios ? Ndaperecope Tupa. honra, Xdaperecoi nirngati.

nial me ha venido,

a braou cbbe. me d'oro, Mbae bei liera naco cbbe. -- haya, Mara tamo clierceny : Mara tain aie r a e . persona. Aba beni. ser de -mi, Mar liera ehereeonyn. lai es, Mrngu bva. quien, Al>;i liera. es, Mabae liera : A b a liera. si raya, o no, All liera ipo n : Cotera guill eym.
ser assi, Andine.

Mbae I tener gana de trabajar,

Na chepo-

rabiqui fri : Xa ehecn nderi : Na chepocogi cri : Nache poro 1 apocri. hambre. Nache mblahli : Na ! che carucri. lo necessario, Mbae cherecot e 11 e haba ndareeoi. noticia. Xaporaiulbi : Xaheri el libi : Xa andbi. sed, Nache fuhe. ventura, Nache p porngy. en qiesca, Nache pira po| rngy.
No le ragas, Noticia espera, A m b o : Anibe-

riinge : E har que rng.


tener, Apornd i ma : Allemas los que fueron ami-

jamas assi, Audie coite aprey ni n : Anilieebon. sin cotisa, Xda haubi. nino, Catti. solo esto, Xdacobae fo t rugui. son muchos, Xda betai : Xambob rgi : llera hcr'n. Nosotros junios, Orepete guac : Oreitoyr guac. mismos, Nando ae : Xande tecatua.
solos, Ore ao. eccluyendo), Or.

luili Ima : Ayquaa Ima : Aaml.


No tratarse

gos. Xdoya goerecobei. Novela, X qtilr. Novelero, Ne qulra rerequara.


Yo veo ya la hora de irme, Na che

i tigy guill pota bo : Cheange vine aic che ho che hoc ramo. Novicio, Oycormbae. Novios, Oyopoplliirmobae. No /tuvieras, Ndaroya. I Novillo, Mbaca rahapiaogi pir. 388 i. 13*

387

UDO N aule IL Nube arrebolada, I b t pyti.

OCAS 0.

arrebolarse, Oiiii.pyt b t. blanca, Ibt.


de agua, Ama.

O, del que desea. Tamo. (disjunctiva), Coteri : Cebera : Co

ip : Co tenip.

del ojo, Teca ting.

/ del que se duele), Giet. enfada). Chnti : Tagiu.

i e.rctarnacion), O : A. negra; Ama pyti. Nublados, Ampyti bt. 0 ante II. (ver, Amayiyt e. Obedecer, Abpi : Arobi : AporeNublarse el cielo, Ibag oi rao ptu :

Ibag oi mobt.
Nubloso tiempo, Ara a m p y t i . Nuca de la cabega, Atu. Nuera, dise el varn, Chera tat.

rolii : Amboave.

Obediencia,

Poro apia : Ha pi : IloiUboycbpi rey rapi-

bi : Herobi. Obispo, Abare guac : Pai Obispo.


Obligacin, Q u a i t b a.

sin replica,

. la muger,

Chemerabtat.

Nuestro (e.cclusivei, Ore. l'inclusive), and. Nueva cosa, Palni : Oiera mobae :

Obligado

y quai pira cli.

a ley, Teco mofngaba r Y quay [tira cii


obras, Cherec

Yramngu.
. no usada, Yporuprey : Ym

estar a ayunar,
Obligar

fi trmb rey.

yecoac reli : Cbcipiai yecoacu rob.


con buenas

Nuevamente,

Angbe.

PahiirmO : Ang ramo :

Nuevas,

Porand.

Nuevo baser de viejo, Ambob: Am-

nibahii. [ngu. , Pahu : --ing ramo gu : YramNuez de la garganta. Ayuquyta :

Yaeo quyta : Yrbi quyta : YrObligarse, bi candii : Yu eoe quyt : Yua.


Numerar, coniar, y narrar, Aypap.

mrngatu reli amoyngo yngo cherch : Cheguerec cat ramo : Oycquay cati cherch : Chercc aguiyei ramo oyeup oyec;o h (diereh. por ley, Teco mfiangba pip ayoquai : Anni teco mfiangba pip. I'. Teco.
Ayequay.
por vol, Bi. 1.

Numero, Pap. innumerable, Ni papahbi : Ypa-

p ndicatui. y mane.

Obrar, Ambae ap. Obras, Tembiap. Obrero, Albae apollara.

Nunca, jamas, Nutria,

Aprey : Andie apre

que se alquila, oyepor uciibae.


Obstinado,

Mbae repi reli

Quy.

Oporoy robae.

S ante U. Nudo, berruga, tetilla, Quyta. de la garganta, Vid. Nuez.

0 ante C. Ocasin, B i b . achaque, M. -i.

palo, Aqiiyta.

causa, Reli : Ha. ti : Uc.


tiempo, Ara.

quitar, mbo.
Nudosa

cosa, Yaquyt quy ta.

Aaquyt og : A quyta Ocasionador apecar, Poro no angaipa liara : Poro ni o ngaip ucahraOcasin dar al pecado, Anem n-

Nudos

dar, Amo aquyta quyta.

3S9

gaip bib : Poro mo Sngaip h 390

OFEN

OYRM

abocar : Angaip acababa r ay- Ofenderse mucho de agravio, Ohemomra nandetey hpe : Ayecat cye. ehemo mar. Ocultar, Aycoac : Afidmi'. Ocupacin, Ycpor : Mbae ap : He- Oficial, Mbae apollara. coe ey. Oficio cargo, Clierec me ngba. Ocupada tener la loca, Y'p cheyur : , ocupacin, Cbeangarequba. Cheyurp. Ofrecer, Aiquab. Ocupado estar, Avepor guiteebo : Ofrenda, Tupa mba. Auibac ap guiteebo. 0 ante Y. (Ocupar la verguenca, Cheti diereree : ArotT. Og, Cur : Ang : Coara pip. Ocuparle, d.arle que hazer, Ammbae a medio diapassado, Ove acay. ap : Amboyeporu uc : Namoy- , muy demaiiana, Oye co mvtrmo. ngoi ei. Ocupar Indo el lugar, Opa cat ten- , todo el dia yapassado, Oye arav. dba aypici :Opaeati tendba aree. . no jiassado, Ang ara guetbo : Oora guetbo. Ocuparse, Ayepor (lieb). Ogd, de plural, Pehechatr : P e Ocurrir a Dios, Ahepe : Tiip. Occidentales, Quaraci rey quie lia hend. cotigura. , singular, Eheehatero : Ehend. Odo, el rgano, Apicaqu. Occidente, Quaraci reiquie lia. Ocif, Teco tev : Tec e : rney : sentido, Hendupba. E. Odos negar, no darlos, Na emboaOciosamente, Tey mbpc : Hecoe pca cari : Na mbo apical : Nambo api cabiri yclni]i : Nache hpe. Ocioso, Teco tey luir : Tecey yra : api caca ychup. Oyeapaquarogey mba opa, dizese dar, Ayeaplpac : Aveapi cabi : del echado en la hamaca, etc.. Oya Amho apicabi. te! bae : Oic ebae. tener llagados. Che apicaqu ra. Oyr, Aliend (pa) (bo). en palabras, Cheniar ete. atentamente, Ayeaplcabia : Che estar, Aicoe : Ayco tey. api cabi catu : Aliendu earacat. 0 ante 1). bien, Abend cat. con gusto las murmuraciones, Y Odiado, Y mota rey mbi re. anga bagu : Ahendu or cat : Odio, Poro amtrey : Ambotarey. Odioso hazerse, Amotarey mbue : Ycur cherorlli : Cherorib ynga rendpa : Cheyercqua cat yAyeabaete rec uc. Odio tener, Amtarey : Na anibo- eur rendpa. un odo solo, Che aple pehe tri : Ayabaete ree. ah'nd. 0 ante F. de passo, Quapa pip abend. Ofender a otro, Amo mar : Amoyro: escuchando de secreto, AyeapI ca bl mi'hendpa : Ay earacat heAmo lmbopochl uc. ndpa. la rista, Chereeac. Ofenderse mucho de pecado, o falta mal, Ahenduba : Na hendueatui : Ahendu tel. agena, Aro t mar ngat. 39-2 391
; ;

OLOR

OPRI

Oyr no /asiendo caso. Alie ndu auli: Olor malo, Y 'mbac : He qunduAhnd hendn ba : Aliendu prlb. ci : He aqindac : liequ poclil: Cat : Habag : Ha : Pichlbl. secreto. X i'm ahnd. Oyrsc ruido, Mliae parata oieerid : tiene de carne, Ooo ra liag oguerec' : Goo rcqu oguerec. Poofie'nd : P ambi : Yp. miel, Ey rcqu oguerec : ante J. E rabag oguerec. Olvidadiso, Xmbo caraic.. reyabo. Ojales, Motoqura. Olvidado de.rar rt/(),Chei'eearai mbae Ojear gallinas, Amond uruguac. los malos pensumieitos, Chcp- , puesto en olvido, Ilecaray pir. mongueta a i : Amboycoi : Amond : Olvidarse demasiado, Xaudetc: GbeAyti : Aya pip : Am cav : Xa- recarai. che apieabri : Xaii'mbo apcabiri: de si, Che veegui ebereyarai : Che Xa cheapeaeai ychup. yeeh ebemndu pab. Olvido, Teearai. moscas, Amond niberi. Olla, Yapep. Ojeras, 'Pop pirur. del garguero, Yuco, tener, Clierop pirur. Ojo, alerta estar, Chcrcc cnngat : Ollas de remolino de agua, I veplb. Ayeecapc cat : Am pri tart Ollero, Yapep apollara : Xa' apollara. ngat. 0 aiile M. de mente, Iribbo e j i T c a .
Ojos, T e c a . 0 ante l . Ola, de muger a muger, Qu n. . la muger al carn, Re. Ombligo, 1'yiTi. Ombro, Atil. 0 anlc N. Onga, animal, Guacal a r a . O como pa-

. palabra

rece a otros, Yaguaret. [I pn. . del que llama, Ali : Cli : H. 3 : Ondearse el agua, Tfi'c : I iecd : Rei : T I . 11 : P. t: TIp. la mies, Teinyty oic ca Ibl hablando, Ahpl : Aht. tu agu : Ommb : Y ypen.
tierna del mayor al ne0 anlc P .

Opinar, Ayning : Am ngab. Oqiinion, Temym auge : Temym ngab. [ni. Oponer uno a otro, Ambo obai ymo'Oportuna cosa, Mbae agu yete : Oacatiibae : Aeyabet guara mbae. , echar olor de si, Cherq : Oportunidad, Agu yete : AyeabeCherquab. terec. [yabet Ara rri. rastreando, Am mh. Oportuno tiempo, Ara agu ye : AeOlfato, Mbo ret. Op>osicion, T o b a i < d 1 1 i a h . Oprimido estar, abatido, Cherec ayb Oliva, Taruma. Olivar, Tarunrid. [rigat. guit : Cheporiah guyten : Ay Olor bueno, Tequngat : Heq- cotbea ai. de quemado. Pich. [Yplti. Oprimir, Arec ai : Arcc ayb : Asobaquina, Tendapgu ct : mingotb' : Am mboriah. 393 391

nor, Gua. Olas. Pn : I yoap. aplacarse, Opig yoa p : Ombnreat I yoa p : O'mmb. levantarse, I yoap op : I yoap e. Oler, Ahet.

ORDE

OSOII

Oprimir con peso, Ammbe : Ayappl. Ordear, Ayeainbl anii : Aani'i. os cuidudos. Che rc<;a et; che Ordinaria cosa, T a p i a : Tapiari gu api pig che rereebo : Ghemingo- mbae : Yep guara mbae. tb : cheplgi. Orientales, Quaraci oemb ootl guara. Oprobio, Tce megu : ee mar. Oriente, Quaraci combaba : Quaraci 0 ante Q. r n l i a p i i ipl hpe. 0 (ue ! Gmete ! Origende lacosa, Mbae ipl: Ombipl. liada cosa. AttT : Ati. ,a Original pecado, Angaipa bipl. muqer dirje, He ai. I pesada cosa. I' : Oupi : AupI : i Originarse, tomar origen, Ambo Ipl. Orilla, Tombo. Hbi. 0 ante R. del mar, Para rembel. 1 irado u. Xmbo : Tupa mo nget. -- rio. 1 rembel. dis/ruitlu, Tupa upe mbo e- de ropai. Ao rembel : Ao pop. ngerec. rec hpe : Xengerecb' te- i Orin. Quarepoti repoti cu. tyr hpe. Orina, TI. 9. terroroso, Cheang racubo pip nmnget : Tipi : Ohequirey ngat Orinar, Aquar : Ca. sangre, Chet rugui : Aquar ruhpe a Tupa rnnget. Orar, Amho Tupa up : A Tupa gui. mnget. Orla, Mbae nirngba : Hep. coa atencin, Anin quyryryngat Ornamento del altar, Ao Missa mTp ningetbo : Aveaplcabl ca til : Gui mbobo TTip up : Ayo ngba. apc.a caeatii : AfimmMa oat - Ornato, Mrngba : Yeguaeba. mliolio Tupa up. Oro, Quarepoti y. distruidamenle, Ao ngereoi ro- en polco, Quarepoti y ou. en Tupa up inbobo : Tupa mo- j'rno, Quarepoti yu et : Camlo. ngotabo. (Ve. fundir, Am membeg : QuareOrden, ring/era, Mhaero. poti y. Oropel, y oro balido. Quarepoti pir. Ordenacin, ley. Toc mongaba. Ordenar la ridu, Avoc, moyngat : Orializa, Ca mvrv : Ho mv ym. Amoy ngat choroco : Ambae Ortelano, Htyngue rerequra: Mbae roqul roeai rerequra : Mbae oiLiioyugatii. , mandar, Ayoquai : Ayapo ue- tym b;ira : Caayupi t'vmbra. Orror, Ahaet : Pieblbl. niba : Ao ngerec (up). . o componer cosos, Amoatyrb : A0 ante S. moy ngat : Anibogua cat. Osar, atreverse. Xda poro polbbi : por ley. Ayoquai teco mng N d a e h e poropolluibi. boug : Amovngi teei mnngaba O si. deseando, Tamo : Aoy timo : rup. Sacerdote, Abare rm amingo : j Coco a : Tamo m : Coco autamo. Abar am : Ambo Abar : Am <Oso. Aguar rana. bo eco Abar. ! hormiguero, Yurum : Tamandu]': Cuniyr : Ty. 395 39 (i

OVIL Osle, guardo. Et : Etquer. !


r

FADE
0 aii le X.

0 ante T. | O.cala, Tam' : Tamma : Coco ai : Au tamo : Fam rae m: Ayetm: Olear. Amn : Ng. i Tete a : Aete a. Oieros, Maniieba : Ma ndba. huviera, Pee tamo. ranchos. Ibi atl reta niandba. I lo diga, aun uviendolo visto. O Otorgar lo que pide, Ce : Ene : mmbeu bee tamo liecliagi r. Hiyei. la niuger, Er. P ante .4. con la cabera. Ay eaiti. Otra cosa, Mbae a : Mbae ambo-a. Pacer el ganado, Ocar my mb. Too yanga : Heroeuy manera, Mrnde. ! Paciencia, mba teco acl: lierotngat : He parte. Mam . rob raqu. parte, o roda, Ambo pl. rez, Yebl : Amhoac yebl : Am- tener, Tocanga arec : Aroc : Arociiimbae : Aroatangatu raqua: bo a. Arobi. rida. Tecob amboa. l'acienle, Too camb : Too c rerehuella. Yebl. qura : Tooc- yra : Mbaererocui Otras vezes o otra vez, Amme. mbae yra. Otro, Amboa. Heroca hpe. Helios, Aniboae lieii agui : Heli Pacientemente, Iercngat ete agu amo : Yehugui am : A.am Pacientissimo, liara. 1 Ommbibae. amboa. I acijica persona, Xrney m: Y ru: din, Ara amboa : Ara ea. Pacificador que mete paz. amo diverso, Ae. -3 : E. 3. mas, Amboa ab : Peteyb. trey m yugatti hra : Monmoyrngu uc hra : Mombig liara : - poco. Myryb. Moapirb hra. -- utas si quieru , Mirib aub. Amoyngat : Am yr menos, Mvryb vcbugui ayar. Pacificar, uc : Ammo mbacatu : Anin que yo, Aba ehe liegui. tanto, Amboa ybbe : Ynabcl. gyryry : Aniboruy cat. A mmbi : Amo como esto, Coeuerab : Cocu- Pacificarse, quy ryri : Amborui cat. era ioT ambo oce : Cobeci. Padecer, Ayporar. 0 ante V. deseando, Ahecha ga porar. Ovada cosa. Opa obbao ; Araqua desnudez, Ayooteb opibo gnitecobo : Opbo teco ayporar : Aoobbae. bey ayporar. Oras del agua, Aguap. dolores, Mbae api ayporar. de pescado, I'ira r.
3 r :

Orejas, Obeeb. Orejero. Ol.echa rorcquara : Nanga req ura. Ovillo de hilo, Y nynib apu : Y " nymb poap. hazer, Amboapu ynimb : Ambo poapi ynymb. 397

ectrema

ngat : TI ab ayporar. hambre, mblabl i aiporar. sed, 1 uhei aiporar. sin quexarse, Naiengy hocng : Arcgot : Aroctii mbate c api gui cngeym : Che qulryry hcng. 398

necessidad,

Aycoteb

PALA Padrastro, Tuhang : d i c c i ine. del dedo, Poac pibuh. Padre, Tuba. de familias, Guogigua ruba. - dizen los nios, Pap : Papi.
. Sacerdote, o lieligioso, Pai Abar.

PAPA i Paladar,
Palanca Paletilla

Apc.
piara llevar, Pita qu. del estomago, Py cu.

Paga, Hepl. Pagano, Christiane, oyc y mbae. Piagar, Ahepib' : Aip epi. deuda, Chemunga gura alie.pi mee : Clierembia cu aliepib. en la. misma moneda, Ahoba cliuarii. jornal, Ypoeano abe pib : Y , garrote, rbol, madera, palizada, caneo repi am. Paloma torcaz,Apicac. [Ibir. Pagane, rengarse, Ayepi. l de su mano, CheeSn repi J'alomar, Apoac roca. Palpar, Ayabiqui : Apobibi. rangu ayogua. Ahabit. . o agradarse de si, Cheyerequ espulgando, gui y ech : Chemboyere qua cat lo blando, Ahung : Apobibi. clieree : Ayerobiar cherec reli : Pan, JIouyap. [TI : Tira. Amo mora cherec. , o cosa con que se come la vianda, de algo, Amo mriig : Ayporn- Panal, Ibirae ymngog ypirey :Yn Panga, Tebe : HI : 'li. [ mynibirey. gerec. I'angudo, Tebe a i : Tebeati : HIeay : Paja. Capij. Ybihai : Ypachai. arrancar, Acapij poog : Acapij Panderetes, Apindaguerac : Apimndorog : Carac : Apindagu ra fap : Apira con raiz, .Acapij i piog : Ca. cap. [afoy. de niaiz seca. Abat rob ypir. frigo, Aliati myri y i cui gu : l'aiia/es, Pitang ubndba : Pitng l'anetes, Tambe a yuruguacu : CaAbat myr bati cu. c guacu : Tamb ao yuru ob. Pajaro, Unir. Paje, Tniynguai. |Tapii. l'ano de manos, Yepohi p ba. uarizes. \ t y n h i p a b a : Amhi Pajiza, ramada, Capij quarac ng : hipaba. [quia ymba. Pajonal, Capii riba. esjieso, Capii tb aba Capij ana. limpio, Ao y potuca pirra : AoyPajuelas, I cacngura. sucio, Ao quia : Aopo chi.
Pala de hierro para carpir, Quare- te.vido de lana, Obech r a :

levantar, Ay piena up. Palizada, fortaleza, Ibir : Ibir pembi : Ibir Ic. [Yuti. l'lida cosa, Hab : Yii : Yuquiri : Palma, Pind : Caranda: Mbocaya: Aquo : Urucuri : Mbrti : Yuyi : Yaraibai : Yata : Qiii: Tucumbai : de la. mano, Popit. [Mbarayai. Palmadas, Popeteg. Palmo (rnedida), Poyepico hng. l'alo con parrilla, Ibir acangagua.

Mbae r a : Mbae ao : Coo a. I'anforrilla, Tyna poti. Papagayo, Ayur : Paraoa : Arapach : Arua : Cae cae : Ciiyu cuyu : meter torcindola para bol ver la Q : Iiibay : ' l u i : Mbait. canoa, Aype pl igapieut. pol ibi rap. horno. Ibir peh guac. bogar, lga p cuita.
Palabras, e.

solas, iepe. Palacio Peal, Tubichabet rgtic. 399

l'apoda que cuelga, Ai. Papas de la tierra. Carati'.

nios, Mvngai. 400

FARD

PARL

Papel blanco, Quati rbapot. p'areados, Yobi rigu : Ymbo voPapera. Ayu ra'yi : Tavi rur : Ayu bp. cand . Parea?; Ambovobi : Amy r. tener, Cheayu ryi : Che ayuru- P'arece mal tu vida, Ni rtny nder : Cheayu cand. r e c i ' i pocb. Papirote en la cabera, Acng mbot. I'arecele
P'areceme

nial, Xinrunv ychuji.


bien la rojia, Y na runY nru-

dar, Aicng mbot. mbot. coyci.


Para

en la frente,

Avcib

acng

gat aoehbe : Chearngat oheao.


P'areceme bien lo que dizes,

Par de dos cosas. Mc mlia : Moalguno, Amo up. por ventura ser, Amo up

ngat cbbe nde : Che arongatu nde cha gera.


Parece que, lli. num. 1.

riene,

Vb ab oibq.

hr. lyeb. Parecer bien, venir bien. Ar. Parabin dar, Agu yebte : Agu J'arecerse algo de lexos, Cugui oyeParbola, Mbae rangba : Yyab qua : Quip agui : Mmbri agu. P'arecctc que es verdad? Ayote bhareym : Mbae yoy. l'arasismc, o desmayo tener, o sonar, \ rmy pndbe rae?
o tener visiones, Aquepoah. Paradero, Mbira h a b a . j J'arecesele en el grandor, Hete guGu nilny

aco cu ndoyabi : Hete i beca.


Ib ata.

es a su padre. Parado, Obae : Ambara. [roca. Parecido Paraso terrenal, Iba ngapbi riba- ; abii : Gurn ab. Paralitico, Yyapbae : l e t e man- | Pared,

|gu. gog ymbae : Mngogey mbi'i : Hra. \ Parentesco. o arce. Che yaocad'ara aii, Cbbe. j de consanguinidad, ha de ser esso, Cbbe, gura- l'arcs, " yr.

nla ebocoi.
fro,

l'aramo

Ro requabet.

de muyeres, Mmb rup : Mmb ranp : Mmb repye-a.


del varn, Tetm hip.

, tierra estril,

ngabeyin.

i b mba imo na- Parienta Pariente


i

lexano,

Cheretr : Mr-

d'ara que? Merpa ? (afirmando). Te.

n tinga, o.

P'arieutes,

Ana : Amo : Anm : Tudize la muger al varn,

es esso. Maerqie ebocoi.

yaog. I . Y. num. 2. [ Pariente,

mas ? Maer b panga?

pues, Mr top? : Cherai(;. Anin bet : Ana to. ser, esto ? Mr amo pogco ? ; verdadero, l'arida> muge?; Y mmb r bac. quien? Aba up girm rae? l'arir. Cheniiiibii- : Anibo che ti, Ndbe guram.
Parar, 'ararse J'arcial o cessar de ejbra, Apo : A-

mmbig.
el que anda, Apit : lio. Oy-

ni'mbi. con dolor, Y m'mbir rac : Hac y mnibi rapa.


sin dolor,

Parcialidad, Pardo color,

Guara. 1 : Yohm.

que haze a dos raudos,

Omboa oinmb omboac ey mani. oro mngetbo.

Ndahacli ymmbr :

oeb guara ay p tybobae. timb. 401

! 'arlar. Oroco : Orofio innget. Pyta a b : Hb : l'y- haziendo raido confuso, Oro aibi i 402

PASS Parlero,
Parpados

PATA
Passar con abundancia. Che aoc

Neembl.
de los ojos, Tope p.

Partidor

chemba guiteebo : Oi mmbuc Parrillas, Aloa't : Mocae haba. mbae elicr ]ie. [cabi. Parte, Pota. 2. de largo, llobbo aqu : Aboba. o pedago de cosa, Pe ce : Pee- el tiempo, Oqtta ara. m : Pepngura : Peh : Pehm. a otro yendo, Aqu. pequea, Potab. la borrachera, Acabcpci. Partear, Amo membir. jj la comida, Amengua eberembi : Partera, Al membir hra. | Anicng. Parles, eaudal, talento, Ara qua. la rida con mediana, Arec mba l'arte del mundo, Ibi mboyao yaoliera ber : He ra ber note chemhba. ba : Aye : Aycobc. Partcula de la hostia, Ostia poc-en- Passarlo bien, Agu yetei cherec : gura : PecngucrT. Aye cat. Particular cuidado, ngarccoh- mal, Xdieatui cherec : Xa clicbet. catiti guiteebo : Cherec agu ye Particularmente, Mbittenc : Cat. ey aic : Cheporiab mbae r gui/'articular persona, Aba e catti. teebo. Participantes, Yoguerequra : y- Passar muchos, Oquaque. ri : omboorI para. por alto el golpe, no tocar, Aliel'articijiar, dinteme : Y ruch : Y- reb : Abereb note. mhoorl para che. deba.ro, Aygulrog.
de carne, Co niboy liaba.

Partir.

Anibo : Aypepe.

la niuger, OycetobapI detrs, Ayctipeog. [aqu. pea. entre la genie, Aitila gulrup en patries, Aniboyao ya : Aiperio, otra cosa, Abac : Alac. cent. tiempo en recreacin, AinnguaPartirse del lugar, Ayupabg. ra tori pape : Am 'ci : A uno de otro, Ayaog yehugui. m Sciti ara mngupa. Partir tierras, Albi mboyag : Albi P'assarse de la. memoria, Chemaenniboc pye. du oqa bi : Oyaplrah ebemenl'asmado, lo! remili pici : Ilo! rem- duaha. ili.! : Caraclb. el sueo, Cheropelui ca. Pasmarse, Chorla: P o i cheplbl. . marchitarse, Y y yi: O'pob. hecho un bausn, Cheyuruvai- Passo a paxio ir, Mbegue apyr guigui : Ama. hbo. . susjtcnderse. Ae ngerah. malo, Pe yyaba : Yya baete. Passadit cosa de preterito, Y cu. J'assos, Pyr per. Passados deleites, Toriblma : 'lirl- P'asto, Hebae rombili : Capij. [ra. cuera : Torieayngu. Pastor, Atemba rerequra : RarhPassage.ro. A ta hra. Pastorear, Ahar' myinbba yinnPassar. Abac. grubo. al Sol, Ammbir : Quaraci pe : l'ata de animal, Hebae pleno. Amo tyni' : Amboacu. Patada, dar, Aplbndl: Aplr. a otro caminando, Aq : N. P'atata, Yeti. 404 403

el cabello

delante Je otro, Ndopiboaqu. V. PI. S.

PECA

PEDA

Apbondl chefie Pecador lleno de pecados, Angaip bae r o'mbo abirbae : ilobapi Palio de casa, Og roca ra. pobae angaipba r : Angaijiaba r Patituerto, PIbang : P chombo. otubae : Angaip pre t. Palillo chico, Putir. Pecar a caso, Y"m auge yme chean Pato, Ipeg : Guarymbe. [Mbgu. gaip : Angaip ndaei bi : An gaip nainiongy bina. pintado, que no sale del agua, Patrimonio, Clierub mbae cu: Che a sabiendas, \ q u a a p a pe chen bo heyaripl : Chepotba : Cheru gaip. rembi eyare clibc. con muger, Cua reli cheangai pa : Abi cua reli : Arec Cua Patrn que ampara, Pcyro liara. Patrn tomar, Chcpicyro liaram 1 inlmneste, Ay niiib). ayogua : Aypici. de recada. Amboyo api che an Patudo, de pies anchos, Mbip. gaip : Aa yebl: Che angaip yebl J.'avellon, Aoog. Chengaip hagueraambo biyeb Y quaabcy me Pavesa, Hugura. |pl piara. por ignorancia, chengaip : f Ve : .Pecar a caso! Pavilo, Tetaendi apit : Y rit ap Paz, Tecr noyma : era ney : Angai p ndaei : Xai mongy. Qu ryr : Teco yoalb : Yogue P'ecas del rostro, Pvn : Apia. reeo ey haba : Mra ndec habey Pecoso, Ypiny pin? bao : Y'pyn' ma : Tecaplrih : emombi. etci. tener sin guerra, Guaryney me Pezes, Pira : I pora. ayc : Na chcmarandecoi : Gua Pegn de .fruta, TumbquI : Aqu : rini' agui apo : Cherec guary ny Ayurupl. nguegui apo : Amboapirb : A quitar, o rabadilla, Ahumbl mdmbig toc guaryn: Cheru cat qu rayi. guaryn eyme guitecbo : Guaryn muger, Camaqu : Cama i. ndipri : Mri mona nditbi. Pechero, Gubichabup niba me engra. P ante E . Pecho, Poti : Mboti. del que se muere, o Pecado, Angaip. [abaet. levantado, Palear de enojo. moyr gui.
abominable, sacrilegio, Angaip ! se haze grave, Potiap.

Peda , Pe(;, : Pei;'ngiiia : Pelie m : Aci : Aquyt ? Aciguera. Pecador abominable, Angaipbae Pedagos hazer, Aypeceo 9 0 0 : Aype yyabaet rec pira. Pecados capitales, Opacatu angaip ye cea : Aypeeiit: Amboayi aci: moe mangi p : Angaip i ge Ambo mbo. ra : Angaip rap. muchos, Peycnt : Pece het. 405 406

de carne, Angaip qu : Cua reh angaip : Cua reh b. mortal, Angaipfj tu b i c h a : Angai p ang yuca hra : Ace ang reo meengra : M'engba : Angrehe poroyucbae. . origine, Angaip b p : Angai p 91 cu. [poroyuc harey. venial, Angaip myr : Angari

, tributo, Tubiehabupy mmbra. Pechuga de ave, Gira potia 0 0 .


Pechuguera, Uu.

dura, Uu ata : Uu ocueyinba. ablandarse, Ocu che uu ata: Yp lina che u. durar, Uu ypicopi.
tener, Che uu.

PEGA
Peliagudos, Gur : Curub. Pedernal, Yt ymb. Pedigeo, Yerurec : Y ponera yenir reh. [p. Pedir, Ayerur: Alien! mbae yclm zelos, Cherguyro cherembirec reh. albricias, T". Albricias pedir. // dar. d. consejo, Ohcroe rama r aporan hallazgo, V. Jhallazgo pedir. la cosa demasiadamente, Cheopor'ndpe ayo rnr : Ayerur ai ai. lo decido, C'hbc y quab mb reh oycrur. los danos, Chembae mo eay hagera ayerur : Clicmbae momrfi liagurepi reli averur. qior justicia, Ayerur ibira yar c robaque. prestado, Yporbo o ayerur : Taipor note bae : Taipor. cuenta, Ayerur toc reh. Pedo, Pyno. Pedrada dar, Ayapi yta pip. huir, Ambogua clie apieh habangura : Aemyt ypu habagui. Pedregal. Yta curubiti: Yta c ndl. Peer, Apyiio. I'egadiza cosa, no firme, Ova angabac : Tenai y mbae. Pegado estar en la pared, biat reli ova oina. Pegajosa cosa, Mong : Pomong : Yu : Apomong. enfermedad, Mbae acl 03 'bae. hazer la cosa, Amboayu. persona, A b a pomo : Yyp yabae. Pegajoso ser, Chepmo : Che Tpi ya. es el vicio, Ypmo ete teco ai : Teco po ch oya tecat. Pegar, arrimar, Amboy. a otro sus buenas costumbres, Hoce cherec cat amboy : Amond cherec catupiri bef. 107

PELO
l'egar con liga, Ambo ayu. en la pared, Amboya Ib ata relie-. soldando, Amboyece ymboypa.. l'egarse lodo, tierra, A mndub : A mboii. ello mismo, Oy. el paxaro en la liga, Guir yuroh oj : Ombo pomo : Om.boayua guir. . emprenderse fuego, Oyepot t a t a . l'egarseme la suciedad con el fri, Chemboap St ro. Peinar, trasegar, murmurar, Ayabiqu : Bo. Peinarse, Ayeabqu. Peinados cabellos, Ab yyabqu pir. Usos cabellos, Apecy. Peine, Quigu. de 1 creedor, Qulgua guaf. Pelada cosa, Hobao pir. Pelado estar, Che apirab. Pelar, Ayabo : Bo. Pelarle la cabega, Ambo apirab. Pelar al fuego, Ai pimbopog tatpe. juego, Cliem api mcaraita Chombo aguye ete mboaraitpe. el cuero, Aliabo. las alas al are, Aypopoog. Pelarse, caerse el pelo, Hacui : Ilacu e. las barbas, Aondiba equii. l'elea, batalla. yrro : Yoguereeoa : Yoapit : Xoepea. de manos, Xmbo yolap oyoguerec abo. Pelear, Ay raro : Oo yrr : Oyoguereco ai : Ogua ryno epea. Pelechar, Choraba c ramo, Peligrosa cosa, Poromangabey. Peligroso camino, Poporo mangabey. lugar, donde el herido muere, Hgii. Peligro, Angabey. l'elo, Aba.
-

408

PEXC
Pelo de la barba de animales, Am- I Pendn,

PEPI Aobeb. | Penetrar, Abac. el coragon, Ahaea ohepi : Ai pa haca. [Y .


ta razn epie dize, Chepicutug : J'enino hazer la criatura, O!ar6 plia

bo t;i. Peln.

del hombre, Tcndbaa. ropa, Aorabiy. Tacara.


Api ynguar.

pur'my tanga : Opu pa atai. Penitencia, Yeree aci haba. del Conessor. Pa chcquaita gJ'elotear, Amboyeh yeb manga era : Pa poroquait gui mmbc ymbmbca : Amboyoapi manga guape. [pira. guie'mboaraita. Penitenciaxlo, Teco aci relie yquai Peluda ropa, Ao abiyubiy : Iiabi- Penitencia cumplir, jVmlio ay : I * a i y na. clie ipiaita gtira : Ambopi, etc. Peludo hombre, Aba abuc : A b a hazer, Ayerec aci : A nip: abana. Ayecoac. Pellejo. Mili : P. no cumplir, Xa mboaye: Pa clie lanudo, Mbae paban. quaita gu : Xambopri, etc. [hra. de las maiios, Pop : Mbop. Penitenciario, Porom uomlieu Xmombegua]ie. nacer, Chepice : Obepi o'mo. Penitcncieria, Penitente, Xmmbegura : Ongai poner, aforrar, Aypi a. p iiboaci liara. quitar, Ay prog aipi mbo. Pelota de arcaba::. Mboea bay.
para juejar. Manga.

Velos de la naris,

l'ellizcar, Ay pych : Ayp pocng. Pensamiento, Mbae mang : Xin desmoronando, A.m carap. J'ensamientos matos, X'mO nga. la comida comiendo con melindre, varios, Yepi mnget yo para Ayabir. para : Xrn mngoy ngo y. Pellizco, Picli. J.'ensar, Amoang. Pena, Tecotb : Ta: Ang angecon. mal, Amo nga. corporal, Tete rec a:Tecoa. Pensativo, Yepia mnget hra : de dao. Tp rechagey aprey. Xin ang quiryr bae : Aba jila muerte, Teo quaita. yecarec : O momliibae : O sentido, Teco a aprey ancl. m ]iichbi o'mng. eterna, 'Pec a ap rey : Opa- andar, triste, A mnibi guitebey baerma : Opigey : Aracae cbo : A mngiryri : Amboypabi fi re; y abcy. ru : A'mbo pi chib. grave, Teco a eat. Pea, Ytaguac. [iete. moderada, Teco a S ta. hueca, Yt yquarucubae y nybi recibir, Ha cbbe : Teeotbe , o piedra con agujeros, Yta angu: cbererecii. Ytqia : Yta apicqu. tener esperando alguno, Cherea- Peascos, Yta yt guac et. coyup : Aycotb ha arom. Pen, birupi atahra. Penar, Ayporar : Cheang angog Peor, Ipochib : lyaibegu. guitecbo. rjue lodos, Opacatugui ypochib Pena, poner pena, Atec a mang Yyaibegue pabegui. ycliup, Pepita, Ay. Penca, Tbaji. 410 409

Penosa nuera,

Mrndu aci.

[ang.

PERD
Pepila- de tjallna, Uruguac ai.

PER F

hombre, Aba emo eay ! l'erdido Pequea cosa, '.Mbae myr : Titi : Aba arndubey. Mg : Tii : Tiriri : A.'2: Ape. 7: JMrdiguero perro. Yagua mbae rupia: Murriii quiri : Tal. 1 : Micbii : Yaguacoo mo mobe liara. Mi olii : Ater. Perdiz, Ynmb lujlio : Y nambutymyta : Y niiib ohororo : Turi J/eqneez, Myryhba : Qui ryhba. pop : V imbii guac : Y nmb Pequeo de cuerpo, Aba myr. i'erder ci amor, Ahahupo : Aliai aqu : V nmb pipi : Y namb Ini rey : Clieliaihu yiabi : Xdaha aci : i" nambutcque. Thube : Chehai liucaiiy : Aliai hii- l'crdon de pecados, Angaip canyy ri. mbiba : Angaipabup vr b a b a . animo, y brio, Xda ebepi be : J'erdonado ser, Yyr mbi ramo oli : Yyr i m cbbe. Cliep eay : C'hepepo ri. A yro liara. juizio, Cliembae quaa eay : l'erdonador, Che araquaa eay : A'mboa ea- | J'erdonar, Clieyro (ii]i). y : Ghetarob. pecados, Ayor angaipbagui. [bey. miedo, Ayabaet og : Xdaqui Verdones, V. Xyr babet. Perdurable cosa, Mbae api rey : Pab yei. Pcrecedera cosa, Opaberama : Oca el tino, Clierop. ybaerm : Tec cuera. - el rastro, Aliaqui cucrabi. jugando, Cheaguy mboca- Perecer, Apab : Acay ete. de hambre, Xmbia bi cliemoingoray ta. /'/ aficin, Poro ambot bague tb ai ai : Ayporara ay mblabi. oeay ebebe gui : Xacbe aebei : en guerra, Mumbpe opabete : Cheae ene hece y pab : Cbe ae p Oreapi pabcte guarynmo. hec : Oheae ie.bugui. l'eregrina cosa, singular, Cande : esperanga, (Jheye robiali Catupiri et. Ib totyro rupi aat : oeay : Xda yero biaribei : Che J'ereyrinar, yerobiah pab. Tettet pabapoh : Cberetauey gracia de Dios, Ttpa gracia rup aye gui ata atbo. am eay : Oir cbebegui Tupa Peregrino, Guetainey rup tequra. gracia.^ forastero, Mam eguara. l'eregrinos alvergar, Atalira amom vista, Xa cherec ]iI(;,obei. bit. las malas maas, Ayepoquaa og: (Jbe yepoquaa aycue amombab : Peregil de la mar, Igaii. Apoi cheyepoquaa pocbi gui : Aye- Pereza, Xtey : Carar. poquaa ]jocb i cat. tener, Xatey cbererec : Xtey arec : Cbeca rar. [ruhjie. Perderlo, Ainocay. Perezosamente, Xtey mbpe : CaraI'erderse, Acay : US. el linage, Chean" mbet Ipicue J'erezoso, Xtey yra : Yatcybae Xtey bra : Carar : Cararubra. ogue : Che eno angba 0]i. ser, Cbe tey : Cbecarar. -- que liablava, Cberop (bo). cosa, Mbae catupiri : Y por otro de aficin, Acay baih Perfecta ba r : (Jliered bef : Cheang hec candea : Y catupiri tecat : Y yaocay : Che ropa ballili hpe : Clie- guiy candea cat : Angatur ngamone porar bailuiba. tbae. 411 41-2
r

PERS

PESA

l'erficionar, Ambo aguy : Amo ! Ayebo cherec cue ano : amo cande : Mbae ene ayporiig. i pl m cherec cu : Ambobl rebo elicrec Ima. Verficionarse, mejorarse, Amoatyvo : Ambo agulye eat : Amo Iiaziendo. Ayapo. eco angatrab : Ayeec poranga. Persinarse. Ayeobac. Persona, Alta. Perfumar. Amtymb. Perfume, Mbae reaqa : Ib Ir pay. de gran presencia. Aba eteguac: Aba et porng : Aba angatur. Perilla de algodn, Amndy . Perinola, regui/ete, trompo, veleta, divina. Tupa rec rerequra. taladro de tierrero, Pryry. [nin. humana, Aba rec rerequra. estuve. Uhe ae : Perjurarse, Aeniboyap Tupa re- Personalmente J'erjuro, Tupa rend tei'bra. Acoipe cheap hi'ny : ller;;pe oicii. I'ersonitla, Aba! : Abrete!. Perltico, Aba cic. Persuadir, Ambo : Ayapo uc : estar, Che cuc. Perlesa, Oc h a b a . Anee mond : Ayeyuruporar y .Permanecer, Ro : Y. n. 3. ee mond (bo). I'ermitir, Ahechag. I a creer. Arobi uc : Ayeyuru Perniquebrado, Hetym pender. porar herobi uebo : Ayeporar Perniquebrar, Ahetymmo pe. herobia uebo. I ero, empero, Ate : Etc : lima. Pertenecer, Guara. [t eboeo. Perpetuamente, Apiroy : Pabey : J'ertenecerme a mi, Chbe gurngaPertiga. palo, soga, Mbae moenynAplrniey. (Uba : >iboya yeco h;!ia. Perpetuar algo, Ambo p copl apiPertinacia. PtangaUbba : Yerorey : Amo eco apirey. Perro, Yagua : Aguarati'. biar liaba : Poro yro : Porerobi rey h a b a . de caret, Yagua mbae rupira. l erseguidor. M6 angec hra : Po- Pertinaz, Aba pltngat : Aba porerobi ry mbae : Oyerob ry niiac. ronid randra : Momyro hra. Perseguir, Amo angec : Amo era: ests en tu jo-oposito, Nderapo eiquie yape ci'na nderec reli. Arno rnyro. [Porar. Poromboop hra : Perseverancia,Tioi: Y. 3 : Mboblfbo: Perturbador, Perseverante, Oicobae : Ayeboygu- Porombo eat ey hra : Poromora : YmbobI tebo ga : Oye po- r ndra. l'ertnrbar a otro, Ambo np : Namrarbac. Perseverar, Haehoy aic : Ayebo bo catui : Amboea : Ammbochl. Chcropar : Cherop : aie : Aic porar: AmbobI tebo. Perturbarse, Acay. en el mal. Ambo bltebo cherec angaip : Haeboy arec c]je rec Perverso, muy malo, YpochI et. angaip : Mbter : J'I. 9 : Am- Pervertido, Hero erobagi pira : Yinbopicopl: Che ai ayebo : Aroaye- boea pir : Y ee pocbl mond bo : Nacherec angaip irj. pir. virtud, Aycoi teco marnga- Psetela cosa, Pobli. tuplp :ArnbobIte:AmbobI tebo etc. Pesadamente llevar, Haclpe arec : Plac c h e herec : Hac yabi che estando, Ayeo.
J J

liec bi])ei cliereeo guitecbo : I me rian. 414 413

todava,

en sus costumbres,

rela

ac bagu, pjesadeimente

llevo que

VEUT
Pesadilla, Quera : Chemque rapesadilla. c mbae. casame

PIEL;
1' ante 1.

J'esado en hallar. Ne poh aibae : Seiiga : Nnga ta rcrcqura : Y nbac. Pesadumbre, P a ocotb : Papoch.
Pesar

rec cat : Amboyeya hec cat reh. en balana, Aha mbae rng fiamb yobabae pip : Peu pp ah. [paguib.

del lien

ageno,

Ainboa a b a

Piadoso, Poriabuberec hra : Mbore requaret : Poroporiahuberec yra. Piar las ares, Opip OpyS. Pica Mymbuc. Picadura, Pi hagura.
Picante

Picar.

Chep : Ayop.
vivora. etc., Cu.

cosa, Tai. 3.

el mosquito,

con palabras, Amon p che ng apira pipe : Am co. l'esarle de coraon, Ambo a ehe- la espina, Yn chectit. l'rsa.r, o ponderar, Aymoangat : I lu spero, Yyoh : (Chbe). Ayea ree cat he : Ayabqu , pungar, Aycut. mbae reli guiemngpe. Picarse de lo que se dice, Y yoh y . tener 2>eso, Y'pob. |Aypp. eng chbe : Chemo co o' Pesarle, o apesgarle, Ambo boh : pip. . tener pena, Amboa. jugando, Hcbi beb g cheml'escaderia, Pirtipe : Pira n'nga- b ocara chlie. pe : Pira yoguati pe. Pico de jarro, Cambueb ti'. Pescadero, Pirabia b a b a . pia.ra.ro, Guirti. Pescado, Pira. | tara. Picota. Yubicba. Pescador, Y'eporaca hra Pindapo- Pi, P l : Mbi. gue me pesca. Che pirr porac de monte, Ca Ipi. liara : Chepinda poitra. Piedra, pea, hierro, campana, Yt.
Pescar, cacar, Porac. azufre, Yya ir/i : Aa rata. cercando el rio, Pype pip am que corta, Quice Yt. bo pira. de altar, Yt missa mngpe. con anueto : Apindapoi (ta). con red, Apirambo pica pip. amolar de rueda, Ytaqui ier. para otro, Ayporac.

si. Ayeporac. P'cscoon dar, Ayatttrup.

que hazia cuas,

Arambit.

labrada, Yt ypa mbir. larga, Ytpuc : Yt Icapncu. Pescueo, Ay. colorado. Ayttby r. lisa, Yt pecy. menuda, Ytaeurubi : Yt rnyri : pegoeiio, Anm : Aniriyndai. Yta c. Pesebre, Cabaycarubjie. Pesquisa, Poranduhba. pomes, Yt curt : Yt mbae pPesquisar, Aporand : Ayeytiru cari nd (ba). po poe mbaer po rndpa : Aye- Piel, Pi : Pirra. yttru po po liceo ar pornd ]ia. Pilago, Ipi pucu et. Pierna, Cttpl : Tym : Tetym. Pestaa, Topea. , s/7. postes, mstil, tronco de or.Peste, Mbaba : Ta a. iol, lc (ib). J'este orer, Mb al) ai oic. l'estilente, cosa mala, Mbae mnem. encoger, Ayapo api eherctym. 410 I. 14 4 15

PISA Pierna estirar, Afety ma mot. Piernas tuertas. Tyma earap. Pifara, ilyrnb. tocar, Ayop mynibl.

PLAT

Pisar recio, Chep guaf.ii aa t : Cbeplta guac. Pisn, Ib : Cbic.ocba. [uguair. Pitahaya, Xarc guayia : X'acare Pila ele agua bendita, I roba cap ri r. Pito. Alymbl. Pilar, columna. It. 4 : I c. ace. Ypec. P ante L. Pildora, Aquy tai porombo eh. Plaga. Ocarue : Oeablt ruc. Piln. Angu. de armas en navio, I garata rol'iloto, Igaropt cocra. cabltra. Pimiento, el fruto, Quiyi. Plceme, Hi yei : f ' : Enel. , la mata. Quiyi Iba. Placentero, Yerequa cati : HorbPimpollo, Iblr roqul. liae : Hefayngat bae : Yerequab. Pininos Itazer el nio, y andar el flaco poco apoco, Cherta rata: Apu- Placeres, Toriba : Tefindba. Plago, ArayquaabipI: Ara hngabi. pna. poner, Ab ara : Ahiii ara. Pino, Curi I. corto dar al que v, Ambo atmi Pintado, Yqutia pir. ymndbo. Pintar, Aiquati (bo.) Pintarse la cara, Anibo ob pyu. Plana de albair, Quarejioti peb. - las piernas, Ayee tyma pyn : Planeta, Yac tata guac. Ane tyma nga : Pifia. Planta de rbol, Iblr yty mimblra. sienes, Ayeatlac : Ayeatl g. del que, PI pitera. Plantador, Timbara : tica liara. los carrillos, Ayeatl pl gua. Plantar, sembrar, Afity. Pintor.. Quatiabra. Plata, Quarepot ti. l'ia, Nana : Caraguat. l'latano rbol, Pacoba I. de piones, Curi I . J'iones, Curi I . el fruto, Pacob. curtidos, Curi I li. lahoja, Pacoba r. . o cascara del rbol, Pa ensilados, Curi I bai. coba rlbap. mondados, Curi I bayi. de purga, Curi I bai. i Plateado, Quarepoti ty pip yyabo pir : iloty ty mbir : YmboyariPiojo de la cabega, QuI. (i. p quarepoti ty r pip. del cuerpo. amo quyr. Piojos criar. Aqu boia : Cbequlba Platero, Quarepoti ty apollara ; Quarepoti ty oae mb apollara. oi'mf che r. Piojoso, Aba qul bet. Pltica, o sermn, Xn ie. Pisada, mella, Mbp. Platicar, Afi mnget. J'isar, Apy r. en consulta, Oi mnget Se blandamente. Apv rfi mbegu : mnngpe. Rui. , Am get : Anee. tiesso, Cbepi ambu guac gui- .Plato. Xamb : Tembe I . de barro, Xaemb : Xa . atbo. cafabacc, I acu. con pisn, Ayocog (cal. con tiento, Xachepirui guibbo : plato, Quarepot iaemb. Xache pipil : Ayep mbor guia- madera, Iblr iaemb ' Xamtbo : Aumboru niboru guiatbo. b Iblr. 418 417

POCO

POLE

Playa, 1 rembel : I embl : I emb. Poco animo, Piamyr : Cui mba Piega a Dios, Em tamo : TipS myr. apoco, JIbegu mbe gue. oipot. despus, Areeatu rir. Plegada cosa, Ypy chai bae. falta, Gofio : Coor nge : Nde Plegado es/ar de sugo, Y pychac. cerrng. Plegar, Amboapichl. [chai'. juizio, Araquat: Y yarb tib. demasiado, Nandete amboap- mas, Myrib. 'leitear, Arec rec abe chembae menos, Jlyri eyr ychugui. Her : Herni : Ndahetai : Hereh capita robaque. taey : Ycuri. [peh . PHeito, Yogaierec reeohba. saber, Ayquaa myr : Ayquaa I'liego de carias, Quati apaqu : tiempo, Xdaara eaei : Curyte : Araaye ey. Quati man. papel. Petei' quati ribapet. Pocilga, Tepot rendaba. I ogo, I qura. Pliegues, A p y c h i. Podadera, Quice apa. Plomada, de albccuir, Yt apay. Podado est, Oiquyty imona. auguelo, Yt cria. Podador. Aba embo quyty hra: .Plomo, Yt membeg. derretido, Yt niembeg ymboi- Yac apara. Podar, Ayquyti : Ayapa. cupirPluma con pelo en el corte, Gui ra- Poder, Poae. hazer, ser licito, Agu yetei. pep Ibibae. mas, vencer, Ambo agu y : Che de are, H : Hague. eserivir, Ypep engyquatia pirata : Che tt ychugui : Aya. oc cheratngue pip. hgum. menos, Chepoacmiri ychugui : del ala, P e p o ene. [pogupe. Plumage. Yeguacba : Aragli! : Che piat hri. Agua : Hep : Gira ru guai gu. , potestad, Arec che pope : Che ponerse, Ambo yeguag gira Poderosa cosa de ftiergas, Ypoac ragu reli : Ayeguag : Aemngi. mtete : Y pirata mbet. Ymbaraetehpe. PUumas salir ai pollo, Otobayrmo. Poderosamente, P'oderoso en todo, Mbae pabe rmI' ante 0 . biapia. Poblaciones. Tabet : Abretmbet. Podr ser, Ayetbib: Her: Hnip.
J

Podrecerse, daarse, Poblado, Taba. Y ya. Poblar, Atabofl : Ng. Pobre, Poriab : Ainyr : Ai. lQ.\yo. ropa, Yyug.
Pocas, o algunas teses, Mbobi : MbobI Podrido Podrirse loca comida. Tenibili i'.

Pollada

barba,

Hcndib n.

Podre

materia,

Pe : Mbe.

Oiim boa :

J'oeo. Myr : Qui, 5 : O perno : Xun- tuy : Y tuy : Hu. g : Xngar Piri : Mng : Yaib : de mohno, Chepi tuy che eCeri : Hra : N : Quri : laugu my'r agui. ha. Covri. ! P ogo. Ibita myraceguapl haba. que rie, Covri ay. Poleadas, Mbaipi : Mingan. 119 120 14*
J

estar de dentro, Y p yug. carne, fruta, etc., Oembo

POXE

PORA

Poner en costumbre, Atec mol. Voleo, Ca eq. trabajo, Amoyngotbe : Alie Volilla, Ao racog : I cog myri. c aci porara uca. Volvo, IIiT tymb : Tubi : TubI c. entre medias. Ambo yopar : Y limpiar, Aytubirog (), pau pa me amo. mucho, Tubi ruc : Ibi tymb en venta, Tbo amo: Amova bg11a9.11. gm. Itazer moliendo, Amondub. la gallina /tuecos, Gupi amlxm muy menudo, Cu to. uruguayo. Plvora, Mboe cu. /taceos los peses, Pira ry yacu : Polvoreo.)', Amboapc. Omboag pira : Omongui gu pira. con acucar, Eyr piacu ambo la punta de algo en el suelo, Amapo. bo ibi chy : Ambo Ibi c.y. l'olvorosa cosa. Y Uibl ey hec. las manos para, rezar, A mol chePolvoroso layar, Tend (ubi tba. po : Chepo yobai : Ambopo yoPolla, Uruguayu cuiamyr. [amo. Pollos criar, Uruguaya! ral amnga bai. quaa. tercos, Quipe amo : Mombiri mal, Amoy nd : Aononga : Polucin, T". (Derramar). Poma de olor. Heaqungat tib ti- Amonguaba. con otro, Ambo abai yebup : libae : ilcqubbae. Pomo de espiada. Q119.C p u c u ropt. Chombo abai ychup : Chemo mal'ongoftadar, Apohng:Aypohio. r nde ychup. de aranas, y yerras, Ag : Yoli. manos ala obra, Apotyro : Md.

vivora, Mbo popi rend : Mbo rend. J'oneoosa vivora, Mbo y popibae. Poro yucabae : Pocbbae. cosa, Ypopibae : Poroyucbae: Pora pitbae : F. Mbo. Poner. Amo : Amond : Aono : Ri. 2. a enjugar, Aincng : Amo y mocng : Amo tyn' : Ambo acu. parle, Amoynd : AonCng.
bien a los discordes, Amoyngat

nombre, Aherog (ea).


nombres afrentando, Aycur : Pa. o echar, Ao 110 : Ao a : Ng. plumas a flechas, Ay pepri :
;

Aypep mo. por obra, Aypy r : X'g.


puntas, o pas ala Jlecha para ma-

tar parraros, Amo atib. Ponerse en ala, Orope.


Voner tierra al cimiento, Ayipyty. trampa, piara, cagar. Amnder :

bec yoabi bao. boca aba.ro, Obapibo amn. en lugar de otro, Aheeobi' : cerca, Amoyndayb : Api i'me Ahecobi mo. Voqui/ico, Myry'. amo. dar, Cbepobi am : Poe miary do/o, Ahec mar mboyeli. ro y me ng : Xay am. duda, Ra. el pi en el hoyo sin pensar, Clie- Por cansa, Relie Ari : Ri : Pe. 7: ai, Eguy rup : Mamo rup. pi qu. en cobro, Ao nngat : Amoyn- all, Cui rup. amor de ti, Xdereh : Xder. gat. 421 422

Xg. uno sobre otro, Amboyo : Oyo yormo aono.

PORE

PORT
l'or donde?- Azia donde!

l'or aqu. Corup. bien, M riegue Uape: Catuplii hpe. . o por mal, Hemimboa cape ycp : Xdoypotarey ey yep. deba.ro, Yguri. dedentro, Yppbo. delante, Tennd : Tennd abo. , de lugar, Rup. [te. dems es, Tey e aip : Yeporar detrs, TaquI curi : Cup pe : UuaquI cupe. [pepe : Cbeangme. de mi, Cbceup rupi : Checu dicha, Haubi : Mgiai caray :
! . por ventura. pense', Cheactub ey

rup p '?

Mmngotl enga pl

halageas

au hpe : cunTi hpe. [ramo. la maana, Oyeybrmo : Co lo menos, Aub. qu.al, Xde te : da haubi. maravilla, Haclpe. mas que diga, Oi porar niburuyep : Ti yuru cororog au yep. hagas, Ene eyeporar a ba : Tereye porar ep. llores, Tereyabe porar au yep.
medio de todos romper, Pbe pa

palabras,

gul rup ocuru rug ohbo. menudo, Myr myr e hpe : Pougo ti. podra ir jo ? M rup amo b pob hpe. mi, piorti, etc., Chereli : dereb. pe chebony'? quiera, Mamo tetiro rup. mal, Cbeyeq hpe : Che l embiar, Ay piamnd : Amn- mrngum. [Y mboe. d yparmo. no ai-er dicho, hecho, etc., Eymon : ir, Aba ypiarm. averio dicho, no lo liize, Y l, jior su causa, Reli ; Hec. mmbeii eymndayapo : Ymm encitna, Yrm : YyapI rahbo. be ey mbo e ndayapoi. engao, Y mpi nim : Ym pirry poca cosa, Mbae myr reli. bpe : Ymbotab hpe. entonces, Acoy hpe : Acoirm: poco, Coi coi : (,'r cr : AytHai'mS. [Y aun por esso. mo : Ce. 5: Hi. esso, Ebocoireh: Ha ramo : 1'. Porque? Mbarm? Mbarm pe? essos, Engui reli. no quise, Cbey potarey mamo : Che ae ndaipotr : Chepotarey este, A reli : Cbae reli. esto, Cobao reli: Cor : Cobaer. pe. quise, Che ypot ra m : Che a : estos, Angbae rob. Che remymbotape. l orjia, contienda, yoepie : Yopoepl : mboyeb nee y oapil. Por que tiempo ? Manm ? Araea ? J.'orjiadameute, Xe pirqundpc : ser gmalo, Chengaiprm : Che Y yuru potihpe : Obi rqundpe. angaip b pe. l'or fiado, Xe pyrqubae. p'ortada, Oquendba. l'orjiar, Ane pirqa : Anee yopoe- Portal, Ogbl teruc. pl : Anee yoapi api. Por tanto, Emna ramo. [reb. neciamente. Oepy rq arua temor, Qulhl yrm : Quh yeney. [rbo. pidiendo, Ayoyuru porar yeru- I'orteria, Oque oca cot guara. I'or juerga, Xpirqund pe : Portero, Oqurar n : O q u e rcrcqura : Oque ri ngarequra. Hemymbo a c I p e : P o piraqu hpe 424 423
menos
J

donde ? Marupi '? Mamo rup?

PREM Portillo, Il.il Stabog : Ibi cui gu.

PRES

Premio,

Hep.

tu bien. Xdereco eat reb : Nde- Prenda, Hepbe ngu rngaba. dar. Hepbe'n- raanglni ani rec oati rama r.
ventura, aficionado, Aetu : A. un lado, I que rup: Ypo p rup. Prendado, Ayp. |aicutug. a. caso, Hera : Te ra : Prender, Y]i : Pip : ip : Meguay ami': con alfileres. Arapr pip

Meguay cami : Meguai nam : Co- lasos, Niha jip ambo. llera : Cotera : Ra. [ I ape. la planta. Hpo nii : Oyquie
de armas, Ibr acambagu :

l'orra
Porrilla, Posada,

Porrago,

Preada, Ypurubae. de poco liempto \ turiu ramo. Preez, Mburu : Puru. Prensa, Amyhba. Posar, Apt. Posseedor, Rereeobra : Re requra. de palma. Tepit. Posseer, Aree. Prensar, Anmi' : AmbaemiiAipip. Porragos dar, Ambo ap.
Api. M b tallaba : Og. Possession Possibilidad,
r

Mbo apub: Pong : Pa. 3 . Prenderse,

haj 'O cote. o asirse.

(b.). Ayepocog (ca)

tomar ) ,.

de la cosa,

Areco

Preparar Prepararse

matalotaje,

Cliebohi

ta-

ma: Ayogua ma: Obi che catva r. , , }1 eatu etc.


) Possible, Poste, I c .

liar aem caen.


e:raaii naud.ose, Aven-

erec : Am mbe cherec : Ayp guar cherec.


Prepucio,
Presa de la

Ambop.
caca, guerra,

Postema,

Rur.

Postilla,
criar,

Yape cuera: Pereb : Pe. 15.


Chepo ata.

Temb
Ahaub : Aip.
Gueterehclie ai :

Postillas tener, Cheper pereb. Postre de comida, Caruap ra : TeniPotaje, Yup. Potestad, Poguipe herec.

iiazcr agarrando.
.'esencia corporal,

| hec. bi apira. [cue pegura. Ouetebria. de Dios, Tupa mbae pabeymc Postrero, Taquy cueri guara : Taqu
Presentar algo a otro, Ameenga

Potroso,
Prado,

mbae yclitip : Ay mbae me'iige. Piapa guac : Hapi rur. testigos, Mbae reohacarc aroqu P ante R. brai yruc robaque.
Presentarse ante otro. Aye roqu

u.

hobaque : A b a hobaque. Precio, Hepi : Hep henoy mbrra. Presente, don, Mba yin mbir e : Precio tener, Hepina : Oheni im Mba y mngy mbre tc. Predicador, Nemneengra. [hep.
Predicar, Pregunta,

Preciar,

T". Estimar.

Anmonee. Porand.
de preguntar, Pa?

Presente

estar,

A : Ayehii : Ayn
a. to.Missa.

hobaque.
con atencin Cliea-

partculas

Pe? P i ? Pfuig? Pia? Pip? Rae?


Pregunta, Aporand (pa). Prelado, Abare guac. Premiado, Hejii beembr. Premiar, AhepT be.

pab eat Missa rendu pip. Preso, Ibraqupe ymdyny mbr : Ibraqua rpe obae.
rbol, Haplmabae. Prestar. Aypor ue.

425

Prestamente, 42C)

hpe : Curytey.

rimi

PROY

ngatuhpe : Oberabtc hpc : bt, Primognito del varn, Tai tendotra ramy : Tecab hpe. Talripi : Y si f aere hija, Tayi. Presteza, y presto. Pyryr : Quirey : Primos, hijos de mi tio hermano de Aybi : Pai : Curi' : Curyte : O b e r a rami' : Oberab'te : cab! ramino te : mi madre. Chetuti rai : layi. padre, Quapapi : Poraibi : Ibi turami : Po- y a b a : Tange. Chertibi ral : Rayi. l'resto estar. Ai aybi : Curi ayc : fia hermana de mi padre, Che aib guliipa : Aie aibi. Chevaych mnib cuimbae : Cua. Presumir, Avmong : A'mong. menor ele mi madre, J'resu.mptuoso, Oyeeli yerobia hr=. Checi i mmbl cuimbae : Cua.
Presuroso, foyoso.TsXhai.

Pretal de cascabeles. Agitai perni cabayu ayuriebuari guar. [lui. Pretina, Cu quhba : Cu momb atar, Apyti che calcon. de raigones, Clcn cu. Prevalecer, Ambo aguiye : Aqi. Prevaricar, Aroba robag cherec : Ave eco raba robag.

Princesa,

Mburubichabete rayi.

Principal cosa, Mbocac : Mbae tubichabet : Angtur.

. honradamente, Mrangatu hpe: Angtur hpe. . primeramente, Mbittene : Milit rite. Prevencin, Henndea h a b a : N'm- l'rincipe, Mburubich bet ral. lioca coyaba. Principio, Ipi. '2. l'revenir, Aliennde. <?<!>, Aypir : Ayabir. Prevenirse, Aembo cacoi : A'mG can. [Royro. 1. del mundo, Aripi. il'riessa, Tange : r o y a b a : Curi : Sera: de rio. Tiapi. Pringue, Qulrab. da?', Amo nge. darse, Afenio nge : Chepoyab Prisiones, Ibiraqu : Yt : Mboquh : Poqua h : Y taca. ambo poyaba : Amo royr. poner. Yt reli am : Ytacupy tengo, vengo con priessa, Curi c anio : Ibira qupe am. guitbo. Privada. Tepottba : Tepot r e n d a Prieto, H u . ba : Teqot hpe. hazerse, Amo : Afi'mS hi. Privado. Halhubipi : Mbocac. Prima noche, Caar pyti. de sus bienes, Ymbae herah piPrimavera, Mbae rr Ipi hape : rabae. la gracia, Tupa gracia agui Ibir roqul ipi ramo : Ibir roqui yporog pi : Tupa po bagu : Oyeti hpe. cotialt gue gui poy bague : Tupa dirimer, cosa, Mbae ipi. rcmbialhu beyngu : Tupa gracia Primeramente, Yyipi. Primera vez, Yyip ramo, [mo bae. mocay har. Primeriza en parir, Ymin bir ra- Proa de canoa, nave, etc., Ygati Ygarat guacu tingue. Primeros, antiguos. Yyipi cit. Provara hazer, Ah yyapbo. delanteros, Ten dotara. Primogenito de la muger, Minbir'n- comida, Ah tembi. , esperirnentar, Ah. dotra : Meni bi ripi. -12S 427

PROF Provar Juergas, Ah chepirt : Oro. trabajos, Cherero tecacl : Aroteo acl. Mbe r ngarequra.
Procurar bien a otro, Ahec mrn-

PROV

'Procurador,

gat ec : Flec mrngat ra tqu rm aye : Aheco mrngat epe. Proceder, Teco e : Teco. bien, Aye catupr : Ayepor catupr. mal, Cherec ai guiteebo : Nday coi catupr : Che pochi guiteebo. Procession, Nembo reroat. del Corpus, Tp reroat guac.
hazer del Corpus, A T u p a rero-

at. de dos de un tronco, Coi yac gu : Che ciyaclgue chorlbl. Procedemos tronco. mi hermano y yo de un [m.

Prospero ao, Ara mbae po rooc : Oe mombue nibac corol pip : Coara pip mbae oa cat : Caruay ndipri : Tebeatndl : Cani cat oym. tiempo, A catupr : Coara pip mbae oa cat : Oucati mbae : Ou Prolisca cosa, enfadosa, Poromboou cat mbae coara pip. [t. guerai. larga, Mbae porombuc a viento, Iblt catti et: Oacat I b l estar, Ayeplc guyten. a : Ai ai : Mbae earacat ai ai : l'rostrado Prostrarse, Ayeplc. Mbegue ay cat. Prolijamente, Caracat hpe : Mbe- Provecho, inters, Mba : P. 5. gue cat hpe : Y porombuc hpe. Provechoso, Agu yetei : Agu ye. Prolixidad, Caracat : Porombuc. me es, Yeatuplrl chbe. 420 430

Processo, Quati : Abarec quati Prodigalidad, Mbae mombue : Mbae meen gei e. Prodigo, Mombuca liara : Mbae mo'ngei hra. Profundidad, Ipgui etecat. Prohibicin, Hoquecy mbba : Ypeab : Yyapo ey quaitba. Prohibida cosa, Yyap ey quay pir. Prohibir, Ahoqu cy y yap : Amorngu y yaporngue : Y yapo ey hgu ayoquai. Prohijar el varn, Ayealr piel : Che ral ramo ayplcl. la muger, Ammblr pici: Chem'mbl ramo ai piel.

l'rolixo enfadoso, Porombo gera! : Caracat. [mbegue. en sus cosas, Aba caracat : Aba Promessa, Yquab mbi. Prometer, Ayquabee. I'romptament, Aybilipe : Curytei' hpe : Cabi hpe. Prcrmjito estar, Cone aie ayb: Cherec ayb cat guiteebo. Pronosticar, Mba oubae rm ammbe : Mbae ritrey mbob ammbeu : Abe nonde mbae ymmhegubo : Aliab. Pronostico, Turymbo he mbae mmbeguaba : Hau. [mce ngat. Pronunciacin, e mombe : e Pronunciar bien. Cheapc yerecat : Na ebeapc ati : Amoc n gattiplrl aba e. mal, Cheapeci ata : amo cngatui aba e. Proponer, Plae note : Aporandubote : Haete : Hae e note, 1*. BI. num.l. nget. l^rosecucion, Mbobi tebo : Ayeboi. Proseguir, Arec aiebo : AmbobI tebo. Prosperamente, Fiali b a u eatubpe : Poroope catu lipe. [ceba.
Prosperidad, abundancia, Poro aoPropia, cosa mia, Chembae te. Propio lenguaje, Chcfi te : Che-

I'UrsL Proveer de io necessario, Hecotbe


;

I'L'JA
.Puchero del nio que llora, Hembe-

ngue am : Xa moyngotbe mbae vi. Dios, Tupa ornee rnba andbe : Ongaree Tipa fndereh. J'rovidencia, Xangarcquba : Tenndea liaba. Prvido. Xangarequrer : ToeGtb pohnngara : Tcnndeahra. Provincia, Yo cm : Yo liim. Provincial, Aliare guarii.

chog : Hembe cbor. Pucheros/aser, Hembeeliori cbor. I Puchero, oli i/a, Yapep i : Yapep myri.
Pueblo, Taba : T t r a .

despoblado, Tabacura.
resino

Tapera : Taglier :
apartadas,

Amindba. Puente, I ibobd. /aser, AI rlbobo ap : Moa. Provisin /aser de comida, Amorioo Puerco, Tayacii. [Capi I b a . tenibili : Aroiqui ypl. j montes, Tai tet : Tayac er : para el camino, Mbohiitba. Puerta, Oque. Provocar, Amngv rey : Ambnqitl l'u.erio de mar o rio, barando a e'l rev. por tierra, Pegue yl pba. a ira, Ymoimoyr ai reli am- donde se apporta, con canoa, etc., ngv rey : Ainimyr uc. Xi. Amgue.
J'rovocarse otro a burnito, Amboyeguarti : I estn canoas, a. si a bmito, o barcos, res, etc., I Anmboy- ' i'cmar u.ni sola

de otro, IJ casas

! garup : I garata rup.


Co ilo Iga

egua ru : A neni* gu. vri. Pro.rimo, Cherapichra. Pues, Ma. Prudencio, Mbae renmle h : Ani- ? Tepe? blu. 1 : Te. 1. quila : Yyaraqua bae. como? M, 2 : Macinio pa? CoPrudente, Mbae renonilebra. ani pa? Cmo pa? [gan? J'rueva, experiencia, Poro. /a de se;- esso? Mrtepn! , a. mi? M-eh bepa? P aule ('. | ipi no basta? Xila gui yelm riil'uas de /ierro, Quarepot liiibaqa. : gitep? Xda agulyei Ima png? Idillica cosa, Mbae ycatupe guar : i/o? Ha e amo panga? Te'yi pegura : l'ab remingiia : lo hago, /asedio los. V. B i n a . l'abe reinventili eu : Yquaabipi i no? Cmo pa? Campa? pabngu : Xdiquaa pabey ni y : hemos de ir ? Cam pa iianPalie reiniandt. deb eym? [ndbe? or fama, Yquaabipi pab : te lo di.re? Xda ey tepe raed Mbae trapua ndar guara. para que? Mar tepe? Publicamente, Tey pe : Yca tupe : porque no? Mar tamo pa? Tey i tape : Pb re cape : Pb que ay para ello? Plae tepe mar? recliacpe : Pb robpe. avia de desir, Alar yng Publicar, Tey tpe amPnibet : Pb amopa. remyemlbm a : Xa bend p- Puesta del Sol, Quaraci rei quieb. be ey my ae. Puesto lugar, aposento, Co ti. '2. Pblico, Ycatupe guara : Pbe re- Puj amiento de sagre, Ttigui nandete. niyngua : Yquaabipi pb. 432 I 1

PUXT Pujar, Am. Pulga, Tunguc.


Pulgar dedo, Q guac.

PUTE Puntero, Quati quabengba.


Pyr. 3. Punto crudo,

de canto, Mborabei quati. Pulguiento, Tunguc yra : Oplp letra, Quati riel mboyaocba : Mmbtabba : Cutucab : Hu tunguc mboba bra. Pulido, adornado, Xemo rngat pia. bae : Yerec ca tbac : Amo ay tiempo, Curi'. . ocasin. H a b a . ngatbae. Puada, Mbo ap : Poaplb : Quar. en obras, Caracat : Cande. lenguaje, ee prng : da?; Ambo! ap : Aqiiarcbe ppp be^ : Aembopo apbi bef. cande : ee amo ai'. ser en sus obras, Checaraeat mbae Puado, l'opetei por : Popete varar, [anb. apbo : Ayap cande. Pulir a olro, Amo fiemo ranga: Amboyeguag : Ambo catupri. Pulirse, Ayeguag : A'mbo ieguag: A'mbo catupri : Af'mo atyrc.
bueno saca?; C h e p o cuy pebete

Pual, .Mbopi. Pualada dar, Albopiapp aycut.


Puetazo, Y. Puada.

Jduo, Poapi. Pulmn, livianos, ' bebui. cerrado, Pommb. Pulpa, carne sin liuesso, Qo apypo: de espada, Qucepue picicba : Qoo yep : Qoo c nguc ey. Quice pucii poc. Pulpe vo de braco, molledo, Yb po/arnaco, Yni apqu. ti : Tib a . Jdu.ra coso, sin mezcla, porn : Pulpito, Nenio ee ngba. Pormb yep. Pulsar el pulso, Tayi onyny : Otiti. Puramente con verdad, Hu picat Pulso, Tayi ny'ny : Titi. hpe : Mrney bape. Pulso flaco, Tayi titi aqu : Tayi Pura vida, buena, Teeob mrney natt : Tayi ony ny ru. nga t. fuerte. Tayi ny ny t. J'ureza, Mrney. mortal, Tayi ny ny yoabi. Purga, Porombo : Pobangii. Pullas, Cura cura. I'urgacion de muge?; Yide llegla. echar, Aycur. Purgar pecados,Chengaip ayoh : desechar, Et : Etquera. Ay quityng : Ahepl b . Pancada, Cutg. Purgarse, Ambol : Apohang . l'unear, Ayeutug. Purgatorio, Angaip h i p a b a : An sin herir, Ayoeog. gaip raphba : Angaip quytynPunta, Api : Apyr : Haqu : Ht. gcba. embotarse, Oye aquatc. Purificar, limpiar, Ayoh : Ay qui, y principio, I ])I. tingog : Ayquiaog : Aip cynib. sacada, Haqa 1116 mbir. Pusilanimidad, Cangh : Angapi h sacar, Abaqu og : Ahaqu boa: habey : Mina a : Quhiye. Abaty bo. Pusilnime, Yyapici ey : Ypa quila Puntada dar en costura, Ay cut ao ybae. yu pip : I'et yu b ayap. Puta muga; Candah : X'mece Puntal, arrimo, Cocba. te: A b a jiab pob: Aba p a p a bra. Puntas, Ha t bat. Putear el varn con mugeres, Amopa 433 434

Q LLAN-

QUES

pa cua : Che angaip cua reh : ' tpiondo esso no sea, Any ey ramo: Ainieno. j Aip liec ey rm. Puto, Tebro. I no, Anney rm. Pi'u.rar, Aam. quisieres, Araca nderemymboI'uxo, Neami. tpe : Xderemymbotpe : Xdey po trmbo. Q ante Ib vendr, (deseando), Araeaete panQuaderno, Quati m : Quati rba- ga vyerbi ne. vertiste, Xder rm. p m a n . Quadra de calle. Ocabitcra. ? Aracape ereyuV Mnm linter, Ambo ocabt yrundi ey- nder rae? Quanto? y quantos? Mbobi pe? hng : Y rund ybl q ayap. Quadranyular, hacer en qnad.ro. Amo ha ? Aracape ? yrnd q : Amo yrnd envbn nas, Mbltte ne : Mbitte amo. g : Amo pepe yriindi. Quantos ay, tantos vayan, OquabQuodrangulo, Yrnd enybngbae : bae tob. aos ha? Mbobi rol Impi. Yrnd yppe bae. quiere, Mbobpe oypota? (jna.roda leche. Camb tipias. Qna.rar teche. Ambo pag. quisieres te dar'. Mbobi nde y p o trm am' ndbe ne. Qua.ra.rones, Tcndigua c. de sancre, Tugui neni tipia : Qu.atro. Yrundl. Que? Mbae? Mbaepe? M a r ? Tipia tugui : Tugui ripag.
:

(Juo.'earse el ayua. ciarse.

I tipage.

a ti? Mar? M a r p a n g a ?

la. leche, Tipage cmbi : Ombo ipi camb. (piavo, Tiplag. (pial? Mabac? Hiimbae ? d.estos? Mabae co amora. Ing'a? es? Mabae panga? Humbae pPedro, tal es Juan? I'er ya-

assipossa gm pa ?

! A rae ! Taycorae r !

avia yo de decir, M a r chenQuedar, Aplt |bo r a e ? tpte dices? M a r ere rae? Alar ey-

beb Cliua : Per arunde Cima : I^n arn mbe Chua..


(piales son tas palabras, tales son

tus obras. Xo yab ngura nderee : Xde ar andic nderec. Qu.alqv.iera cosa : Mbae teryro : Mbae tetyr. persona, A b a tetv ru. (Jv.al ser'? Humbae herV tu quisieres. Amo ndc rmy mbotra. (tepi T\\\\'.
Qu.an bueno es Pilos! Y mrngat

d.iao ? Mra a piche ? Qued.Uo entrar, Xachcpl pul guite quibo. Quedo, Mliegu : Pirttey : Andubey: P. i : Fut : E. Que ests ai diciendo? Mar mrteere eicbo rae ? me haria, Mbt amo. quieres? Mbaepe ereipot? Mba up erey? Mar ere? M b a e p e ere hee rae? Mar eybopa ereyu? que te haya? Mrpich oroguerecnc ? Que s yo, He : Herug : Xdaypuabi. se me d a mi, Heclpi chbe. ser de mi, Mar Itera chereonyn. 430
Querer, voluntad. P o t a : Hegu.

dichoso eres! Aba liee porngat p y n d e ! Ayecat ]ii nderec! (piando? Araca? Aracae p a n g a : M nmp? 435

QTEB

QUEM

Que talle tiene? Mra het panga'? Quebrar la palabra, dada, Oee oliaque : Xomboayei o : AmboyeMrh'r hechag rae? ap ehefngne. te (ligo ? Mar aepich ndbe ? los dedos, Amo qung. duele? Mbape hacl ndbe? hago, Mar pich oroguerec? a si mismo, Alnioqu purur. hizo? Mar ndererccony rao ? lomos,Ahumbl :AbumbIaque. parece? Mar ote po ndbe? , tronchar, Ahaque : Guabo. pudo dezir'l Mar he amo vaso, Ayoc cambuch : Ayapiti pa ndbe ? cambucb. hazer? M a r araopc ndcQuebrarse, Oyec. rerecony rae ? tienes conmigo, Mbae pe crcrec hilo o cuerda, Ocog. la cabeca, An acng mbopog. ehbe. haciera sido de vosotros? M a r por las verijas, A'mbo acopug. amo panga peicra? los lomos, Ayeumbl : AyeQuebrada cosa, Yccabae : Ycapitumbl aquc. bae. Que bueno es! Tuc y mra ngatu de monte, Ca Iblp : Caayr. rae! Get imarangatu rae! Quebradas muchas, Ca yuru yur : Quedar sin parte, Nachepotbi. Quedarse, Ajota. Caalbl pbl po.
Quebrado por las verijas, Haccorog. tengo el coracon, Cbcpl ac gui dentro lo que no alcanc la mano,

C h e p o guata bagu oyme.


entero como eslava, Guetbo gu-

tecbo.
Quebrantar los agimos, AcaruyoapI

yecoacu pipe: Amo mra yeco ac: Xdayeco acui. mandamientos, Ahacab Tupa andequatba : Amo mar : Xamboayei : Ahaque : Xamboycrobiri : Ambo apy ami. terrones, Ayoc Ib ata : Ambopog Ib aquyt guac. Quebranto, Ta<;,I romb.
Quebrar corno nuezes cocos, etc., Amquiebra.

botg : Hie : Tig, lo que dezimos


tris, a lo gue se

, Ayoc : Aypit : Amp. hilo, Amondog.


labio del plato, etc., Ahmbec. la cabeca, con vozes, Chemo ac

ec yabe o : bo guec b o. pasmado, Cheyuruya guim : Ae ngeralr. solo, Oapi mo aic : Cheafo ang ai : Che ao aic. Qudese assi, Xani to : X topit : Xa to. Quedilo, Quryri' : Mbegue : Piru ey : I'pu ey. hablar, Afee mbcgu : Ae rui. ir, Cbepia pira r aic haty oca : Piruey : Mbegue. Quedo estar, Che quryri : Aaboto : Aqubot : Xa erani guitpa.
Que esto avia! Tac ora! Tay cora

r. nnd y capuca : Guaye pip che- Quemada cosa, Hap pir : Ocaibae : Ycaigu : Y caita gue. m acng : Chemo acangafl: Chorno acng cuti : Chorno aplfaqu Quemado campo, u cupiguc : NutinynT. cague : X hap pir. i37 433

QUIO

QUIT

Quemado del Sol, Quarac rembi : ; Quig es l, Mgui ami ab : Ab Quarac ccmbi o b yuca cuc : Qua- | liera nyp : Haeni p. racl rcmb ec : Cbevaymb imb . o por ventura es a.ss, Megai Quarac. cam emna. Quemadura, Caitaguera : Tatabor. vendr, Megai ami o : <)u tr rae. del campo, Cu cugu. de fro, Ro rcmhib : Ro r'm- (Juicio, Oque plrungba. Quien ? Abpe : Abpami. bi e\:i gueb. de. vosotros? Aba ampe p? del Sol, Quarac renibib. arr de ir? Aba oli amopa'? oler, Y pich. quiera, Aba tetyro. (Ju.emar, abrasar. Ahapi. . arder el estomago, Cher atapi. que es, Aba her her. campos, Afi nind : Afuhapi : tiene la culpa de esso, A b a angaip tepe eboeo. Aeuc mondi. Quietamente, X'raney rae : Rui h el guisado, Am pich yiquci. pe. y el o lo sembrado, Ko oyuc Quietarse del enojo. Cheapirib : temyty. Chefimoyr pab : ChefenioyrO Sol, Oporo api Quarac : Hac pg : Ogueb eheinioyro. Quarac : Clicpe aci Quarac. pegando fuego, Amboyepot t a t a e6'cry<?o.Afmoangapih :Cliehap bo. anga tahaba gui ehe a]iiiib. Quemarse, Aca : Cheucal. Quietud. Quiry' : Aprb : Rui. Queregas de moscas, Mber ra. Quieto, Xrneymbae : Quyryribac.
echar las moscas, Mbcr oye

air. rac : Cherec pi tmbi : Chereca Querella, Nminbe ai. fiemo Sng : Xachcrcca picoi. Querellarse, Aimmbe ai. Quitar con la mano, Aipog. (Herencia, TIcrequba : B i a b a . , Ambo : Y. 9 : Og. 1. Querer, Aypot : llegu. . arrebatar de la. mano, Aypoar : bien, Ahah cat : Ayjiot cat: Aypobo (bo). Ambot.
. o tener aficin,

Quitada, tener la vista, Che rec qua-

no ir, etc., Nd eye tamo guih11 o : Nda eye tamo guill ey. Que se' yo, He. 2 : HerugTia. tienes conmigo? Mbae pe crcrcc chibe?

de dolor, Apo ab (m).

Ayapcog : Aypirog (ca). superficie, Ayapearog (ca). Quitarle el cargo. Aypob yangarequba gui : Ayapope. Quitar lo de inmed.io. Aypi terog. tjue.co. de dolor, J'oh. por fuerga, Ambo bemyniboaclQuccarsc al juez, Aiimmbe ai ]i : Ypi re mymbota reyme yep capy '. up. a mli o. Nandctoi che po h.
Anga. Quitarle Quitarse, la. pala.bra. de la boca. Af apartarse, Ayeyii : Ayedarlo, (jueras, murmuraciones,

A'iiimbot.

la cascara

con cuc/rillo,

o sin el,

- demasiado,

yur poar : Anee yuru pobo.

Queroso, Ang guara. pe : Aciri. (Juica, M'gii am : M'g'i na mi' : el bocado de la boca para, Megiai cam : Mgui ter. j Ayeyuru pobo ypoita. -!4U '! 39

RAED
Quitarse

RAMO Ae acSngao- | llaer,

bo : Afeacnga obog.

el smbrelo,

I liaigon

Ay pep : Aop : X. de rbol, Iblr rap.


materia, Ya.

la turbacin,

Chcng ph (na). | muela, Y aguea Ip. Quita Sol, Quaracl rnoigaba : Qua- [ Haiz, Haj>.i. racl pihba. i conocida, Cara : Cara myr : CaQui.rada el huesso. Tayieng. ra bembo : Cara p i p a : Carat.
IV ante A. de coles de los Indios, palo que se come, Tay. Mandiog :

Ae mbo aquaabi : j

lia b a dilla, 1111 mblq u I. Aypi. cortar, A hmbiqu vacia : Ah-

mblqul rog.

braca,
cortada

Mandiog et.
en ra.cas, g puesta

Habano.
llabear

Rbano.
el animal, Oyeuguaimbo-

en. el agua, Curt.


seca, C a a rym.

j (paitada del tronco, que queda en b a b a : Oye ugu mpy". tierra, g produze, Ycblbae : YetltJlabia, enojo, Xrnyr ac : Xm

yro coo.
Rabiar.

rey. ele

batata.

Itabiatar, Ahuguai apyti : Huguai lingos del Sol, Quaracl oytl pip : Quaracl ac : Quaracl rend. ari aapyt. Itabicorto, Huguai ac : At : Api. echar el Sol. Guen dia dia Jlabilaroo, Huguai buc. Quaracl.
Itabo, cola, Huguai. ! Bajar, Ambo : Ambob. . asseutaderas, Teb. Hojas, Yinbobu pir : Ymboy pir. Habn. Huguai ac : Huguai at : lala cosa. TIc : Xiapycai : Api-

Amoy'b ac : Aiiyr Haya, Hai. . coo. queseado, Yabeb. ce hambre, A'qu ndiui te guy- llagar, Aha (bo). llago, Aniatir. tn nembla blgui. caer, Amatiri boa. hazer. Ameco.

fuguai api.

Itacimo,
Hacimos

Hari.
apeuscados, H a i t.

r. 2.

fru : Hecacng.

. como nube,

etc., Apir : Api-

colgar. Mbae rari amboapay.


de pilanos, I'acob rail. Razn, Hup. 1. . o justo es, Hup g u a r a anga.

; Halo apartado, Hecacng : Ypocng. | hazer. Am pocng: Am ecacng.

liquidar, Ambolc : am apical : Xam apavti: Namboapatayl.


Hallo, Ibce.

tener. Hup arcc : Hup guaran ; llaaia de mandioca, Mandil, j Hornada, Caabo apopl : Caabo quaa piraq. Ilazonable cosa. Agu ye ?ta : Agu rayl ngm. ; llamera, (Jua 'menge : Xeme'' " nnd : Aba ru pphara : Tiro lazonoblemente. Heva lieran. lazoacimiento, Xnj ee : Mnget. ,' up fe niengara.
y e i y

lo.zc>nar. Anin ge ta.


Raedera, ['epy h a b a : Pynd ba.

; liamos

de rbol, Caabo : Ibra racng. palma, Rindba.

.Raeduras,

plhasuva. 441

Y Mpyntla gura : Ype- (que ponen para cercar los arroyos,

Ca mbay. 142

RECA

RECO

, Y ni : Guercr : tu. j Rancio, Y ymabae : Caf. [ci. hazcrse, O i e mo caf : Y catynga J!ancor, Ria ai : P i a caray. tener, Chcpla ai : Cheplacari. i

Tlebolcarse,

Aycapayer : Aembo

apayer.
llebolver, trabucar, Amo myro. liebolucion de estomago, Tibu : Mbo

hu : Pa plclilbl. Aymma : A llene' : Pleiimba : Hep. i llebolver, arrollar, Rapar, arrebatar de las manos, Aipo pbng (ng). en olla, Ay pb : Ay plcui : equi : Aypoari : Aypobo. con indiala, Aopy nabaja pip : Aypl guar. mezclando, Aymna: Ayap yo. Aapy. Rapacejos.
Raposa <jue hiede, Mbcur'. . o atar mal el cabello, Cbe ay

mma ai : Aye m a m ai. , o inquietar, Am era (n). ijve hiede, blanco, Mbcu ti'. monte, Aca mOniyr. liaras vezes. Poca pocii : Ndipl. Rascadura, Y cri bagu : Xeeyi . rebolear, Ambo apaier. Raposillo negro, Yagua rund.

bagner.

llebolrerse

en la hamaca,

Aap

bng. Rascar. Aycri : Alieyi. llebolver estomago, Clienibopia ro : /lascarse, Afiecrai : Aeyi. lo. 2 : Tbii : Pi chlbl. Rasgar, Amndorog : Ambo ai. llebolverse en ropa, A b. Jla sgu ha r. Ay a ra. llebolver, sobajar, Amboayu : Ambc Jtasgnilarse. A carai. lioso campo, ngatu: u ye qua : apayu (bo). sobre alguno, Aba abag hec : \ ruri.
cielo, Iliasruri : Ibagequy tyng.
, seda, A'i
Ic Og

Ayer mburur.

amandl yn.
Clic ape

llebentar,

Ap : Apurur : Apuru

Jlaspar,

Ay popy : Ay pepi'.
no liazer golpe,

rug :
Rebosar. Otui. hazer, Amondui (ta : bo).
Recuerde enfermedad, Che racl:yeb

el tiro,

reb ypuabagiie.
Ilestrear, Aliaqulcu mmli : Amo

inoh : l i . 1 : O. o.

del perro. Allcttili dai. Jtastro, huella, Pip : Mblp ra : Ta Recalcarse

O fe apyring te cherac : O mliob cherac cu : Oa yebi che reli cherac cu.


el pi, Ayep mongara.

qu cui.

liatn, Anguya : Arurii. lnlonada cosa. Anguya remi iim

j Recatada p,ersona en hablar, Aba i oguero nngiibae : Ong.

Recatarse, A'ng (bo). Ratonero, donde caen, Anguya mbo en hablar, Aneangu gui 'ng. , temer, Aipoilni : Aipoiliub. ali : Aratag. Recato, 5,'ang : Poib. ricen, Anguya qu.ira. ./latonero gato. Mbaracava anguya Reclamo para ares, Mrondba.

bucuera.

rupi a r e t e : ( Imoeinbiabac an Recobrar lo hurlado, ntla jior. guyarelie.


perdido,

Aro yebi ym

Aroyeb eh reniymo

R ante li.
/lobato, Pa. 1.

cyngu. Recocer, Arno yebi : Am yoap.

PECT

PEDE

Recocer muciio, Ainboy etc : Nari- | Recuperar el tiempo. Arovebi ara. la salud., Aroyebi cheree agu dete ymboypa. ye cuera : Cheree agu yoicura Recoger ganado, Amuij niy mljba. areeoyebi : Ambo I b i chereco agu a niie's, I . (Mies recoger. ropa en ia cania. Ayap apia. ye. Rezar, Ambo . Aro i'oih. lo desparramado. Aliali fia'. los sentidos. Mbae andupba aho- Rezelar o. otro, Aang yehugui : qu'nd. Rezelars", Aang : Aipoi h. Recogerse a estreclia rida, Teco ac Rezelo, iXeng : i'olh. ((.tro poh. Rezelonie de ti. Aang nde hegui : reli oyepon. Rezelo no te vengo, dao. Droguero Recompenso, I'orep : Hepl b. angii : Alterno ng nderec ai raReconciliarse de palabra,Ono mungema r. IXmGiiig. r eatuplii : Omoyro mngupa. Reconciliar los desavenidos, Gnu Rezeloso, Xengub : Xenguyra : amotary mba : Amon ambot ca- liazer a otro, Am eng : Ambo ni : Ambc-yualhu buc oyoguerec poh : Am mang. cat y mbae. fqua. Reciamente, Ttahpc : epy riqfiandpe : Ypoti lipc. Reconocer ile le.ros, Mmhii gui aiRecibir, Aypihi : A y a : Ayo gua. decordar, V. dcspcrlar. | Ibi. Recorrer la memoria. Ayeearcc : Recibo Pici hagura. A ngarec : Cbemaenduaba arc- Reciente, nuevo, Piah : Y ra mngu : corec. Recio, Tata : YI. o :brqu : Ipi. 2 : Pyty : Ten : Ti. 10 : Ypoti. Recoser ropa, Ambobibyo :Ambobibi yebi. [acang cog (ca). arco, o vara que no se doblega. Ibiraqi : YI. [ Yyurutt. Recostar la cabcga.k yeatl cog : A
Recostarse Recreacin, sobre el brago, Ayeati cog de boca, que no habla. eme h a b a . Y yurutl :

che ylbar : Aatyr. Recrear a otro. Am m fi (na). la rista. Am ei.


Recrearse Recrecer saliendo al fresco, Gui-

nibopi rol boa ceoepe.


la enfermedad. Oyrmo

chereniymbo rara : Oe moapi ri rari : Oyeap ri gte clicrac.


Recrecerse obra sobre obra, Ombo

de condicin, Hec tSr : Guatftmoi guara : Hecbl riqia ngat. estar, tenaz, Tnai aye : Obrqfui chereny. fuerte, TatS : YI : Et. hilo, Ynimbo yl. IR-gongar, A ngurur : Angur ngur : A cu cu : A a a. Regurnarse, Olga : E. 10.
;

yo yo cheremhap : O moapi ri tarli. Rectamente vivir, Aveob catupiti : Che recob can d e a : iS'daycob marl : Che recob mar ne y : Aic i b ! cat. [bao.
Recto de conciencia,

Rechacar

las

'palabras.

Aya pip :

Ayapa mona : Ayahi hl y nga j Arnndog : Am mbg. j Rechinar la puerta, D' oque'; los dientes, Tai terereg : Tay ta\ rara : Che ra mbu.
Pica.

Ang ca tupir! Red,

juez. Ibra yaruc eco Ibi cat : Redao. Quira p i c a : Pai. S. Ibira yaruc a b a moynde yndeh- Red.emptor, Poro plcyr h u r a : Tembirey : Aba rereco co hrey. i alhbamo hec hgui henh liara. 44 G 445

I EGA

REYX

i llgalo del cielo, Mbae be ngati Jtedimi do ser, Y pioyrombra c h e . Redimir, Aypieyro : Anolie tembiai | ihapcgura : Yeco li bapegura. | R egaln muchacho, Xmennd. 11 i.i iabamo beco agni Abepi. Rcdoblar clavos. Ainboapa y tapigu : ' liega dar, A fe 6o. Avapi mboap.i : Aya]>a i tapi glia. el perro. Ocororo. Redonda cosa, Mbae apua : Agu : ; llegar. AhipTi fa). la heredad, A h p i i cga : Amo Carapong. A. '2 : Apunga : Guaa. mba mombia i b l ni 6 aquymo. Redenidear com boia, Amboapua : , Jlegazo. Chor : Aopp. A mbnagu. Red.ondez del mundio, Ara apua : Ibi .Regidores. Regidores : Cabildo gua ' ra. apua. ledrojo. Y yaigura : Y yapo cu crai'. Regin. . Guara, . 1. '. R egir. Ayoquai (ta). Reduzir. A ninno?.). Redazirse a, buona rida. Anemo ra, Regla. Mbacrayli cocba. rfnirat : Anemo n o n marangatu : . menstruo dla mugerla -primera AfifmiboTbi Ice marangatii reb. i vez. Xiuoiidi. Las dems rezes, M y y : Tugiu arec : X'amyi : Che Refnar ]t'inviando. Av qui aog : A y poclii : Orerec : Ibipe aye : Tu quT tvngog : A v cantica. guT aiporar. Rejtorio. Camba. I-efran. Xoengalu : Xengaba. Ri-glado. cusa. Mha ra pira. Refreaar, Avcuui : AiquTri : A y o b i : Reglar. Alia fbo). Reglarse bien. AyeaTlmb eat. AinboquVT. Rrfrenarse cn ci fialiar, AyepTtacog : en la- foni/da. Che angapilii noto mbae m y n g u a b o : ni myr : A mara clie robe : A y e a i h n b a che uci'i : AhaTliuba ebene'nga. y a b i m liini b'tc mbae guabo : A Refresear, Ambo roT. vealiub catii gui orubo. Refrescarse l abandose, A cuora ramy R egozijarse. Ambo or : Cheror : gui yahuea : An'mbopi roT. Chevonb. Jefresear, renovar, Ambnbi (ho). ' R '-goldar. Cheei. niuclo."AnilinroT ca. R egeldo. E i . [PiryrT. la memoria. Ambnb mbae che -. malo. .Ei re. mandua hapo. R egniletc. trompo, perinola, veleta, i Rehazlo estar, sentado, Agua pit. Il e_ fri a crii'. A n g a p h T. -no tener los del inferno. ^\i n a mal mandada. PirTb. ngapTlu quTrau au afiaretame gua Rehecho hombre, Aba ap guac : r : Ndoyecoini cohii gaiib anre Carap guac. fame guar angapThT robe apTrcy. i Rehenchir. Amo nybe ngat : Amo n y l i e y o : Ambo obapp. Rega./ador. l 'oirara : Rerec cani ia Rehuir el cuerpo. Arofeguhe ehe ra : Ypo aray bara. Regalar. A y o p o i catti : Areco catii : ret : Anmoin : Aycap. Rehusar. A y pob : Cbepo quhTyc. Arava ayopoi'. con la mano, A y a p i e h ! : A v a bi. ' la carga, AypoThu chebohTi. Regal arse, Aveereco cat : A y e p o i ! . no consentir, Ata liae : I l y n y . catii : Arava a y e p o i : A card catti : . R ey. Mhtirubichabct. An'mo enibii'i catii. Regna. Mburubichabet re mbiiec i R egnar.A\)oroquai taba opacat reli el nino, Ai'mo cu nuli.
: : ; : ;

417

448

I. 15

REMI

RENI

Regno, Tabe mbunibi: Chabet po- ; Remirar, Ohereca jioe hee : Ayegul rigura : Rapi hra. | carec hece. ele los cielos, Ibagc tama. ! Remitir. Aroqua buc yebup : AReir el alca, Comvt : Coe puc. I iind ychup. Rerse, Apuc (bo). jlemocarse. Anieunumbuc.i'iyebl: Aembo I b ! yebl. de otro. Ayoyai (ta). [puc. dissimuladamente, Amoco che- Remojada cosa, Yniboruru pir : Yinaqui mbir : V pirni uiblr entre si. Apuc . Remojar pan. etc.. en caldo, o agua, Rej'algar, Y taty porapit b a b a . Relacin, Mbae pap : Mbae mmbe. Ituzer sojias. etc.. Aytlplro : Ay Ip. Rereis, celosas. I b'ce. ropa, etc., Aiuborur : Amaquv Relamerse, Acmb ot : Aecu(ni ). i Remojo. Mboruri'i bagu. mb . Relampaguear los ojos, Hee ber Reuiolino, Iyepib. ; de ciento, Guciibi rfu. ber. Relmpago, Amber. en el cabello, Apiro yeplbi : Apit in ma. Relatar, Amimbe : Aipap. Rempujar. Ama. Relator, Mbae mmbegura. arrojndole, Ay llapli : Ama Relieves, Apoeu : Hcmblrra. j yeacei heitlea. Relumlirer, Ober : Hend. j Rempujn, M aluiba. [Av plr. Relnzir. Hen dip ub era. Orovcqtini : Rellanarse. AguapI guac : Ayeatlca Jlemudarse . agudarse, Aheplbee : Ay poep. che rendpe guitn : Ayetu gua- Remunerar, c : Aembo ce : Ayeca. Jtenaejuajo, Yuy l. Rellenar, Ami nvh : Aya pipi : Rendir al enemigo, Ambo aguly che amtarey mbra. Ao a yplpea. Relleno, Coo ri guac y m y nvh Rendirse, Ame : Aenibo aguly : Che aguly gui 'ninga. mblra yt pl pip : YyapI pgiplra, Renegado. T u p a rerobi gui pobr. etc. Renegar, Apo T'p reroblhaba Remanso, I yeblra. gui : (Jbepla Tupa rerobih gui : Remtetelo esler, perdido, Oa cat : A ye pea (.'hristianos rembiro bi gui(J Ibga ruri ebbe. Rengln, Qnata riel. Remedar, Ah (ng). Y nimblah pl r : "I Rematado estar de enfermedad, Coi \ Renovado, nibolbl pir. Ibga rri cheraclrmd : Oacat Renovar cosas viejas passadas, Imaeheni pa. guar anibolbi Ibl. pohreca, C5 Ibaga rri . Ambo Ibl : Ainnibi ah. chepo riahbani. Renuevos, lblr ei : Hoqui hoqu: Remeelio, Mhng : Pobng. lblr ralou : Ibr nimbl cite : dar, Av pobn. lblr plqlll. tener. Ypohang avp. Remendado, log pl rra. [Aipuog. Reir, Ayae : Ap. 2. Remendar, Aio og : Ay pugne rog : con brio, Ambotalba yyacbo.. Remesar, Ayabcqu ai. [cague. enseando. A vaca ymboaraquaRemiendo, Yocagu : Ao per yp pa : Ymbobo. Rerniniecneia, Maendu p lie. las avejas. Yoalrp cyr. 440 450

REPR Heir las mugeres. Oyoa cuna. el uno al otro, Oyoo baichur : Oy acpa : Oy ac. Reparar dao, Amoyngat : Ambobltee aygu : Ano nongat. el golpe, Ayepi. notando, A cat bec.
Meparo, o defensa. , sornhra, \ y ) l e e ) 1 i a

R E SI Representarse el ausente a la memo-

llevando, Ainb c rara. en pecados, Apa rr angaip pip. deslizando, Cheplplrl. hazer, Ainboplpl r l : Amboprr : Repetir, decir otra vez, Amombe AmbopII. yoapl : Amombe yebl : Aeyocu quitando la escalera. AmbopII. yocu. Rescatar trocando. Afni (mo).
para

Repartir, Amboya (ca). dando, Ay mi n). Repecho, Atlr : Rogfimbl : Atup. de monte, Ibtl atup. Repelo, A ac ta ey ngoi.

ria, o imaginacin, Pla ba ah' recbacagu. Reprovar, Amomb : Ayt: Aipa rabog heitca : Ay pambog lieytica. Requerimiento, Yerurehba : Momo rnd. Requerir, Ayerur : Amomornd. Resabido, Y y araquaa cara ra. Resbaladero, Pcarleaba : II. 3.
Resbaladizo, Y cy : Y cby. Resbalar arrastrando, Opa rara.

Oye yur porar tachemandute : Ayeyyru porar yocu yocu. Replica, emboiebl : e y raro : e yoapl : X' yoap. Replicar, Airro guieng : Ai mboyebi : Af'e yoap : Yoapl. Reposar, Aptu : Pltuuau bo : Pl tubo. lo que herva, Oque. Reposo eterno, Pituu aplrey : P i tuu aprmey : Mytu rngue rmey aplrey. Hejireheuder, Ambo araquaa :Amboecatii : Ambo appap.
Reprehensin, Mbo araquaa l i a b a .

ejue se quede en la

memoria. Rescate sangre

Xandereh 'mngba Christo rugul : Christo gugul pip o'm iander.


Rescoldo, T a t a mm. Resfriar cd fri, Amborol.

fue' de nuestras almas la de Christo nuestro Seor,

mucho, Ambo rol c. Resfriarse, Rol cheplcl : Che roa : Chccaracl. p aimborol : Aypoey eyar cherec mrngat cu : Na mo rury bei tee mrngat. Resina, Iblra IpI. Resistencia, Plata : Pirata : Pirq: Tnai. Resistir, Cheplata y chup : Che pirq. Resollar, Choptu ce : Chea b. con pena, Chepitue api : Che pltue ndayquabi : Ndaypotri ehepytfie. Respeto, r o l h . Respiracin, PIt : Ab. Respiradero. Pltuhe pmbba : Ap abuliba : Y ape : Yurlb.
15* en la virtud, T e c o mrngat pi-

llevar bien, Arocuymbao clieaca bagu : Arop atngat che mboaraquaa bagu. mal, Cbembo araquaa bague amboac: XamGrany cbembo araquaa bague : Ndarocuymbaei etimla rpngy : Ndaypotri: Xdaebcaei, etc. Rep>resent aciones, Ya yng chbe. Reprimir, Ayaplpl : Xambo abri. -151 452

UE TO

UE V O

'/,'evirir.

Respirar aprisa, Cheabup p : Che- j Ji'etoiiccer. Y fi ambi quce : l i l i a l e . , Jle/oho, Hoqui : AmbiquI : l i n a : pyri ce p pi!. IpTqiu. Resplandecer. Ober : Pipig :Heidi]> : H e n d : Omlmbig ; A ti pip. llctorenr. Amo noma : Ambopf.ca liesponder con enojo. Anee niboycb \ Aiuboyoii : Amo ncunda. l'bo). reeap : Guata m n i a u c m h o y e b : Ji'et';>y<-orse despereza-ndos". Avrp<u- Anee y o a p i guataino guitecbo. et ]'ie. Oyopoca f-hopT : Cocpi ov al que llama, Anee ohererio. miar ! ea : Ayi--pYye : A v c p l po'-. .11 et or ci da cosa. Mbao ma. up : A fice pyndequa oat. a rozes. Ciierace guineembo y e - Retoruo. PocpT. H c aiquatia : Hoba aih h o : Che race vee pyndcqubo. ! Retrator, Jngaba. por escri/o. X'o quati aniond j quatia. v c b u p "vee repramo. 1 it et rato, l i e t e raan&raha : Hoba ra reco'ugandj,, Ae fngur. | Udrete. Cori epvca. Respondn. X e e femlioyeb c. ; Reranadft. Ynibobobo iure fa : YquT Resjai.esln, e e niboveb. ! tv mblrra. Resquicio, Albog : Pug. Recano.,-, Ambobog : Aiquy fi. Resta/liar la sangre. Ahugupp" amo- pa.'u del icailarnente. Ambo api ni m/biivap y nuytymn. mbig : Ambnibit : Amo candogtuRerrj<l{< cosa, AlTnn. gu. Restitucin.. Mundpo rep: Alboyeb. Revel.nr, i, descabrir. Ambovebii : Restituir. Y inunda pora amboyebl. ! Amoinl.eii : Amo mbeii fit'myn.gu.* | ymboyebupa. [bara. Restrojo, Abat gu. R e su c il a do, Oycob y el bae : Y ! Rcrendedirr. Tarpi mboe pi yeb movngo be yebpra. jndereeb ca. Revender. A y o g u a uca yoa pi tari he con tu vista. Choandu ram i pire : A me e yobi kepi robe : Mocm i yeb ayani '-a licpi rch : Cheremhi Resucitar, Aycobe yeb. ! rare : Amboepi vebl, a otro, Amovngn lie yeb. ! ilereuido. Hguyntj. Resuello. A b : Ptu. acabarse, Cbepitu p : Cbeabup : ! .11 evenir se, Hao-yno ei. Chepi tuba quamh. .1 lecer decer. Hobl. [e\ i detener, Aveptu equi. .Heceri-'ic-ia. Yerovi : X'cu : Xonypia , ronquido, Ambu. Jleverc/idado. A"mboverob ia ripi : Res a. mi r lo dicho, Xandce cengue Ymbo a v e p i : X acanp-a ibi bacile. amo moco no : Xee purombuc cu- ! ]{<:ccre)(<:i<:r. A y e r o y l vrbu p : AI nib<> ycrobi : Amboave : Alle a'eaambo at at. ! ugaibl, Resurtir. OvobT : Ofembo I api. Resurreccin, Hectd.e yeb bagera. lleverenda cosa. Ymboet pira : YRetar, tlc.sajiar, Ambmbur : Ambpoibublpi. mlii. J ter erbora cioii del Sol, Quaraci oytiplp : Quaraci rombi polla. I . ^ rxRetener lo agen,-,. Obemlae cv yep PM'aypicyro : Aba mba aroc cbbe : AnoV chembae o y npai. Rererberar la Luna, Yaci oytlplp. Rere's, embe's, Herequahcy. Retintn, Tinvn. Avo oh e yeb. Reto, desajio, M Oiiibui'iiht Moin bott. | Recoletar. Apeivr. Retobar, Ainboyur (bol .
1 1

ROCA

ROA

Il aule I. Jiibera, 1 einbei : I emb : I remile. Miramente, Oatupri hpe : Cantica hpe : Mbae et monghape. Jiieo. A b a mbae et : Aba mba e nibbi ane.
hacerse. Aiieinnibac et : Aii-

i liociar, Aliipi (ta). lioeio, i papi. caer, Y cap ocui : O.


Ji'odar,
Cbeapa ier.

hacer, Amboapa ier. 1 ladear, Aymni : Afiti. , dar bue/las. Atym : Ayer.
las calles, A ymm t a b a .

mbo oc clieniba reli. 'mucho, Ayrnin mam. Jliesgo. .Ijrir : Apinie : Ceri peri. ! liodela, Ouaraoap. Jliijor, Poromho api : Xandetei : Ila- llodeo de camino, Ier. cipci. ganado, M a m . Itigurosa. persona. Poromboacihra : llndeciio, Ytaier mbo yerehba. Xandetoigura. .1lodili as. Tnypy. Ji'tieon de cti.su, Oqulpl. liner, Aycri. io- ea.ru. C'ararne gu roquip. P'lcn.nd/', Avpvpi. intente, o ensenada, de rio. lp- raijemlo. Afirr. gu : 1 red eha : Caa rebi cha : .tugar, Ayerur : Ambe gue cat. Aeura. Jtojo cabello, A h y t a . li ingle rer. Tipi. Holl, Yubicba. [Stia. Hia. Ac : Ao : Ap. . dlmnadicarse. Cbeapi y n y l : Amo .Hias tener. Yuac pagura ri oroy- Jtonw.dico, Api ynyi : Neni ty. c : Yoac yarec. Humano, Pec : Mbae mbo yy h a b a : .Ili ones, Pltiquyyi. Mlia mfi tv mingba. Ilio, . in. .ll'iiiianear, Ainbovy pep guapu pip: Jlit/ueca. Mbae et : Mbae poro aop: Ah peen pip. Mbae nioinliuc :Mbae ccii ey ci: Itomper, Amndorog : Amboa. Mbaapii. estirando. Amndor hequta. Jiisa. Ruca: Mbiic : ro :Yercqu. llomperse, Op^rog : Oi-ui : Hop.
Jlisada dar, A p n e a p o c a . JUseo, Y'tapia. dionea cosa quebrada, Qu qu : Cha-

Jsu.eo, Xro ce : Xrnd : Plica p poric : Ypuc rida ete tei' : Hai iibirlrli : Yorequ : Xdeyerequa teratti pg, que risueo que eres. R unte 0.

Jtobador, Mmbra : Mindahra. Jlobar el coracon, Ayph : Ayp : Aypihuh cati. . Apfi nibaer : Chemnnd. J'ocar, Acop : Acaarp : Apotyr. | Sondar. Amafia : X . ilerriba'ndo arboles, Aj'tiapibr : i llonquera. Yapio pian : Yapio pi co-' Ayti : Ayoh : Ayquyti. i rovo : Yuru on.
llegarse como cuerda, o gastarse

ch. ; lloucador. Queranibu iara : Querambup. ! Jloneur, Aipierainb : Che i |iieramb. ' llonco, Y yapio queque : Y apio piau: Yuruog. ' hablar, Anee pa : Ane queque : ; Cheyuruog gui ng. i ./lonchas, l'I mnd : Pita : Pen. ! tener, Che pn : Cbep mnd : j Cbepta.

ropa, Yppiru. 1 5.i

la I lioiKjuido,

A l n i mb : Corro.

' liona, -150

Curt.

RUMI llooso, Curubra: Curt porara liara. Humor, ruido,


Hopa, Ao. llosa flor, Ibot.

SACA Alb.

de nuevas, Mrml and.


S aillo A.

lloslituerto anclar. Oquebo chercoiii ychup : Chcreca pycnmb ayporara ycbup. Mostr quemado del Sol, Toba Quaracl remba : Toba Quarai;! rcuibi yu c : Toba ocaibae. Ilota cosa, Mbae ocorg. Ilo/ura, Oorog.
It ane U.

Ila.an, Ibr ib a. la cosa, de.randuse llevar del Habi, Yy : Ybendi. Iludo, Aba cat ey : Ycangt- gusto delta. Hebi rhhe. bae : Yeng n bao : Ombo lo que le importa. Ai quaabec. potary niba. Sabidura, Mbae quaapba. Hueca, Amancll yu apaqu Iba. Sabio, Mbae quaapra. llued.a de gente. A b a fiam. madera. Ibr ver, [m tyma. mucho. M^ba quaaparet. molino andar, Ytayer ola ty- Sabor, Pi. 4. piedra, Yta ier. bueno, He cat, Huido. Parara : Alh : Amb : Pu. dar, Anibo. 2 : Ndur : Ndu. [orina, Gui gui. | malo, H e poch.
de arrogelo que corre, y del que Mugas, y y : ai.

Sa.bbado, Arete : Ren6n.de : Sbado. Sbalo, Qulrynibat : Pira ot. Saban, Qrur : Pitacl. Sa.be a carne, Coi r oguerec : H : Ooorni : Xdoyabii coo r. Saber, Ayquaa (pa). bien el manijar, H cat cbbe cherenbi : H bang : Ombo cat eherembi cbbe.

no tener el que come,

Nacheyurt

Cheyurub : Cheyuru ac : Cheyuru ae cat : Nacheyurutei. hazer arrastrando, Ambopr ra : tiene de miel, E regu oguerec. Amo nr ra. el rio. I alb : I tu. Sabroso mucho,HahTmg : H'mbochi. hazerse, Oparr : Orr. Sacar, Anohe : Og. al fin de los verbos. Muiseor, Cmaearagu. brasas del tizn, Aba tapyniog. Muin cosa, Mbae aih : Poeb : Ai. 3. cuchillo de la baina, Aquc- I r Muindad, Mar. 3 : Mrnga : M- equi. ranguar : Mrn. de la boca del cesto, etc., Ahobapi lluin hombre, Aba jiocbi : Mra ar : Ahobapi og. Mrn : Ayb : Mane. el as-siento, o cocido de la olla, lluinmente. Mar tei'hpe : Mr- elevando el caldo, Ai tipia (bo). ndpe : Pochl hpe : Mninbpe. bocado de la boca para dar, llumiar el, ganado, Y yuru ear mbae Ave yur poar : Ayeyuru pobo. mynib : Ombol cttyebi guembi caldo, y de.var el assiento, Ay mymb. tip. 157 458

pies, Plamb : Pirti. 2. lo que 'no se ve', P : P. hazer, Che alb. confuso, Tebobog.

ei : acbeytiruhei : Chcyurut : Xacheyunta ei.


tener el que come, Cheyuru :

SALA
Sacar el pollo el pico del huevo, 0-

SALU
Salelo demasiado, Hinboch.

mhopigu oap cuera urugua cura. est, Pl' ima.


encubierto, Anh m. Iiu.essos, Ay engog. estrujando, Auuhe nhm.
- la fiarle de alguno de montn, Ay

Salar,

Am (nO).
(Joo r ramr

Sal pido piara salar,

ayerur.

[mbba.
Qe-

pora iar : Ayar ipo : Anohe yar. andar la perra,


logue pejdtas, est deba.vo. o meollo, Avgurog (ca). Av pitumbog :

Salida, lugar 'por donde salen, , la accin de salir, C.

Salinas.
Salir.

las tripas.

Ahepo enOh.

Salinero,

Yuqui t.

Yuqui yarah : Yuqui apo-

Yagua yquarur. [hra.

Ac ima).

al encuentro. All hepena : Alia bappe : Ahap piendu : All liob saiu/re, Abugui enh : Abuguc. timo. Ayap tuimbog.
pollos el ave, Omboy. ruciando, Ayporog. Saco, I' y un : Mbae rri. Xacrijiror, Am Tupa up.
Ojiarte. Aemb. lien la cosa, Oa cat : A. S. deba.ro del agua. Ab (bo).

Sacrificio, 'JTipa up mbae mee mbr. de juizio,


Sacudido de condicin, Yoa yei c. Sacudir con la mano, Avpetcg (ea).

Che araquaa cay.


despoblando, Ayaeaco

del lugar

el polvo. Ayfubrog. ropa. Aniuc (na). Sacerdocio. Abar recolta. Sacerdote. Abar.
sencillo,

(bo).

[cmy.

de travs. Ac hay : Haypc che lo sembrado. Y yacoroi tomy ty[r e.


partir
;

m : Yyacur : OIbl erob : OIbl mbobog.


del 1 ligar, Ayupabog (ca) al yo deba.co del agua

no Cura, Abarte : Aba-

Sasonar,

Amo u : Ambo aguy : sacando

Am tyar : Ambo ai li : Am y Arob. taro. Salitre. Yuqiilrn : Iblrpi.


Sagaz, Caraeatii. Saliva, Tend. y le.cia, Yuqulr. Sagrada cosa. Mha Tupa rebegura : Salmuera,

Tupa up yquab mbr.


lugar,

Salpicar

mojando,

Ahi pli (ta).

Sagrado

Sagrario,
Sahumar,

Salsa, Tita : Yti ecat (V. TI. 17). Saltar, Ap : Acutip (bo). Tupa roqu'ndahba. incensar, Amtvmb (ca) de i'no en otro, Aypp (m).
Ibi robaca pi.

.(bo).

'

_
Mbae eaqun.

Saltarse

los ojos mirando,

Cherecap

Saya, Ao ])iic cua remy mndet- Saltear, Api hec. Salud, Teco agu ye : MSr'ny. ba : Cua aopuc. del alma, Ang rec agu ye : Sayal, Obecbar aop n. Mraney. Sayo, Aohaci. Sayn, verdugo, Poro nup liara : Po- tengo, Agu ye aic : Ni marany cheree : Na chemSrany : Cheree rommbapra. agu ye. Sajadura, llai chgura.
Sajar,

Sahumerios.

cap guime mo.

Sal, Yuqui.
Sodada

Aliayeb (bo).
cosa, Ym ''mbr.

Saludar

al que viene,

Ereyupa?

4 59

Agu yeipe ereyu ? Eneyque terey? Nde pe ereye ? Nde panga : Nan4G0

SANA

SAHT

de nirnype eroyu? Tanderec Sana cosa piara la saluti, AIba ragulye eytibo, al que viene en- j rubey : Mba ohar y mbae. (m). Erei rob panga? Agu yepe ero- Sanar a otro de herida, Amca i c o ? Hypa eroico ? ile calenturas, O che cnnd : el que viene, al opte esl echado, Oye cheacauund. o enfermo, Agu yeip ereyu?j el enfermo, Aeuer (pa : bo). Ercyubc pianga? Mrtepe erc- de iteriila, Acae : Oee yu? Agu yepe ereyub pEingiV ebeagu. se despulle, E n echa me sin que le curen, Acuerabe. coe: Chande eoe yacpa, 5 / es de Sangrador. Ace ray reh : I'oroeumaana : y si tarde, Chande caar tuera : Tugui c hra. y upa : Enei chapag : Enei' cha- Sangrar, Ambo uguee y cutca : rco : Eneique tere : Cbac : Enei- Aycut liugulli'bo) : Ainboayuy que pe : Eneique ein : Responbugni r nliino : Alnn cut. de, Eneique tereh. Sttngre, Tugui. [tugui : Tugui ai. visitado, ed eque le visita, y est corrompida, Tugui pueb : Ype sentado, I'pe ero api? 1' si no ? j lluvia, Tugui qui. Ereyupa? Xdepe creic? Aip pc- Sangra, Cutucagura. ereyco ? Responde, T : Coayc : Sanqrienfa cosa, llugui pvr. Co agua ]il : Co ay. estar la, cosa, o cruda, no asada, - en sus c<isas el que v a visitar, | etc., Iiugul e : Hugul pyr : Y piaym panga? Yacube panga? j ra. Saludes dar, Agu yetei toic he nd- 1 Sanguijuela, C o b o . be:Tereic agulye beindbe.:Tc- Sauog salvo, Xi mrny : Mrney. reicob agu ye liei ndbe : One- | Santiguar, Aliobac : Ayepoytl cat eriga agulye oguer ruca ndbe : hec. Y mrney toic bei ndbe. Santiguarse, Aycobac : Aycpoitl embiar. Agu yeique toic ereque cat guiyecb. ychup :Tereieo agu ye he : cro- San/os, Tupa boya. que ycliiiji : Toicob agulye he : Sapillo, Cururui : Cururual : Yuyal. ereque : Tereicobe cat, ab bei Sapo, Curimi. ndbe ereque. [ara. Saquear, Api hec : Mba rerah Salutacin, e tecob agu ye gu- \ bop : Aiporogp herahbo. Salva de arcabuzeria, Mboe mbopo- Saquillo. l'I yuru myri. [Piru. rorog. Sarampin, Mbiru mbey mbeyii : Salvacin, Ibpc ace ng mndoh- Sardina, Ypia. ba : Ibapa r aplrey yecoli : Tupa Sarmiento, Ub emb. reehag apyrcy. Sarna, roa. Curii : Curaba : Pita. Salvados, Abat pir. [ep. Sarnoso, Curub : Pitaib : Cur Salvarse, escaparse, Acep : Ahai- ]iorra hra. Salvaje, Ani : Aba aliami : R e a . Sarpiullido, Pita. Salvarse, ir al cielo, Ibpe ah Amo- Sarpullirse, Cbcpita : Ambo pita. ndochefing Ibpe. Sarro, 1 ga. Sana cosa, incorrupta, Mrney. Sartas, TIci. 402 401
al gue eiene, el en,e est. fermo. Saludar Sanamente, con bondad, Mrney

hpe.

SECA
Sarta Sertas de pescado, de cuentas,

SEGU Y yapaiqu apaiqu.


Secarse

l'ir rie! : l'ir Mbo rc.

rol

gui : Oembo

mbarguar.
di.ves, Ycguaca . Sastre, Ao nibobibi liara. Satisfacer por ios pecados,

Ahep

b. oheangaipa bague.
Satisfacerse comiendo, Clic pyti sruicruho : (Jhenabolo acan : Aeni angnto guiormibo : Afieni angapilil note mbaegubo.

Angaip repi. bagner. Sa.rana, Ao tviuhuc ubudba. Sauzal, Iblr jiiiriitlba. Sauze, Ibr pueii. Sazonada estar la comida, Yyaguive in lpira : A " vaibb im : Otya ; 111. rugatu y li ni. Sazonado e</or el grano, biavi oty | Sed, Uhci : Clic! ubei : Alune!. Sechi, I cog amnufyu. ar : Y vagiti ve Ima hyi. I9 reiiyinb. , maduro, g el nio grandecito, en hebra, gioca, lcog ammllyu ei : Ypob Otvar. no estar el grano, Hayiu gyr inbircy. l'nl. Sediento est. Clio vacio pini. Abat mvri quyty bra. lo liquido, Xifpy coi : Seuadji; Sei/ar, Aipuvti abat mvri. Nci rnge. la caca, Amo moie bbae : Sazonar lo liquido, espesarlo, Am Seguir Ahaquicu m moh. p vea. A fia guyn tu comida, Ambo aih : Ambio yendo a h>s alcances. i dog : Amombitubii. agu voi tenibili. i detras, Alni haquoneri. . o j'crseguir. Am angec : Aba S nule i. J quicuc m mh : Amnibitub. (Ivo aqulcuerc : Sea assi, Teine : Ce : Eneinero : Hi ; linos a otros, : Ovo obi obi rari hecny. yei. 1 mugar dize, E . Segundar, Yeb : Yoap : Yocu : Sea norabuena. Ilivei. Xyre. Seca cosa, Yjiinitlp : T'yni : Acu. a reir, Ambo yoa]ii guitbo : Seco el rio, T i p a : Tipce. Ayuyebi : Ayuyocue : Ayuyoapi. Seca cosa del gelo. K i rembia. Segn dizen, 11 cy fabebe : Hey . enjuta, Cng : Tyni : Acu. fiabe. en la ingle, Tac nini : Tefi. Yra5 mociliae : Ymei Secar, Amnibir : Am tyn' : Ami Secundo, bae. cng. cosa. angli babey mbae. Secarse con el yeto, Hobir ro agni : Segura 103 JG:l

. rengarse. Ave pi. Sal isfacin de pecados, vengauca. Yepi

con el Sol, Ilobit : Hobin 't. de jlooo, Cbepini : Cbecanguc : Checngue man ilei aroc : Che cnguera ri note aye : Xacberoo bei. el maiz antes de sazn. Abat yi oi niboap : Hyi ornano : Tyn tei abat : Hay mbin tei. Seco tiempo, Ara acuicat : Tynyn gat ara. I Secreto, Xee feminge. descubrir, (Jbereniv emit fi mvn S gera ammbe : Xdacheyun cng immbe guabo : Albae i niviigue amliea tupe. ! tener, Arec iini mbae : Chey un bcngat mliae mmbe ey

SEXT

SEPU

Seguro estar. Xiingu : Che- ' Sentido del tacto, Mha nibococba. angu habeyme ayc : Xda che pl- de oir, Mbae rndupba. oler. Mbae retti baba. atibl guitecbo : Xacliepiatitl gui tupa. . ver. Poroni liaba. Sentir, Aliando. Seis. Sei?. bien, Aimo nga. rezes, Seis vela. Sentirse, last/inarse, Aiip. Sellar, Ahangboa : AliSS. Sellada cosa. Mbae rfing gucroc- Sencilla cosa sin doblez, licci') etc. Sencillez, simplicidad, Caracaru e v . bae. Sello. Quati raangba. [chga. Sencillo Itilo, Yiiyinbo t e i : Ynimb ]io voibi plrev : Ynvmbo e. Semblante. Toba n i a r a : Ar rnb r c /vjM rin7o.Tyiiiynibir : Y'yatlbi pir. Seoul, Ibi. 1. salir. Teni}' tyoee : Tinibire oh- medida, Hingba. Sea/aa coso, determinada, BI. 1. i. Setttudumcnle, Cat : Bi. 1. Sembrar. Aibty (mal. Semejanga, Mbae yuya baba : Y/ya- Sealar, medir, Ah. cot el dedo. Aypob. biba reynia : Y ranal. cu la guerra, Ave qua Serne/ante. Nh : Ab ey : Iimy : Sttalarse catn guaryuy h;i ]te : Xdayeapaapich : la. 4. a mi. Che be : Xaebc abii : quaba iii gurynm. Chon tinga : Cherana : Che iiib ', Seales. Mbae raangba. el : Xitoycoei cliehegui. ! tig que Dios ttos quiere castigar, Ybi cat T"upa andererec menSemilla. Mbae a y i. gua nibor. Seminar, l . Tal. 1. tic heridas, Bra (boj. Senda. Mbae rap niyr. Seno. A o poti gira. llaga, Per p e r e . de Abra/tan. Xande rub pieue Seas dar, .Mbae raangba am. Itazer con el dedo. Aequmbo ngu rcndagura ibi apitpe. babag. Sentado estar, AguapI guitn. /(/ eobega otorgando, A mocitos, Ore acuc. aeang yeatbi : Ao cngaybl : Sentar a otro en el stelo, Anibovetu. A' acnboyaitl. Sentarse. Aguapi : Aapi. mono, negando, etc., cerca. Y yapyime aguapi : Agu- api aib. [guae. Ayopo mbobabag. tlespirrancado. Ayee : Ave tuu Seor, Yara. en cuclillos, Chepitr aguapi : de criados, Temynguai yra. vassii/los, Toba var yra Aveebi mbogui. la cama, ArO pa. [aapi. Boya yra. en cima. Aguapi yramo: Yyocpc Seora, Y'ra. Seo rearse de algo, Aypicy ro : Ayo .en el suelo, Ayetuu. robiar lierecbo : Am embi las piernas juntas apretndolas fbece con los bragas, Aiimmbl gui ve- Sepulcro, Tib guac. tulio o. Sepultado, Yty my mbr. por orden, Oiey cir oguapibo. Sepultar, Aty. Sepultura del que est enterrado,T"u>. Sentido, And : Andupba. para enterrar, Iblqu. del gusto. Poro aa. 40 G 4Gii

SER Y
Sequedad
ci triti.

SES
yoh :

de condicin,

Hec ]irb : Hec gutamo : lc


de tiei/ ueno, Ara y cui

ramo aic ycluip : Y'quaipi ramo aic : Hec tequra che : Tequ ramo aic.
Servirse de algo injustamente, Aypo

catti. . que no lncee, ete aman ey mo.

rn tei'. Ara aeub prestado, Aypor. Serrana gente. Ibiti rlgura. cos Serrana, bltta.

Ser, osladlo de rida, condicin, tumbre, leu, ' ; . ' Seto, jnzio. Araqua. tener, Che araqua : Aarand Serenado. I m b u capi pir. Serenar al sereno. Ambo i c a p i : Che raquaab. Animo apipe. S"sos de la cabera, Apvti. el dia de.rancio de llover, Ibag podridos, Apyt ai agu.

yruri cani : Omborur a r a : Oye Sestear, Aeave racttb agni ayepia : pirog ara : Oina ara :Ibag vera cani. Acaype amng qttaracl agiti : rostro. Oinbo oliaicr : Aeaye raci amci ngm cheri'n. Ayeob y y ng. ' Seto, Ibernili. Serenarse el coraron, Ogua pi ebe Severa mente, Gatain hpe. pi : Chopi gundpc o : Chepi i grare, Poropoihti hpe. apirib : Oniombl cat ebepi. Severidad. Outni : Pollili. Serenidad de animo, Pi aprb : Severo, grave, Ycpoikubue hra. Pi gnap cat: Pi rur catti : Pia Sevo, Mbaequiracue. totoi ndubey : Xduriird andtlbey: S aule I. l'i uugoo porrey. tiemj,o. Ara ruricat. Si, afirmando, T : La ranger, He.
Sereno, I capi. cierto,
o

asintiendo,

Hyn : A y o .

, claro tiem,o, Ara cat : Araoy er cat. rostro. 'I'obaicr. Seriedad, Abaet : Pollili. Sermon, einn. Serpiente. Tey yagua guac.

II fuera tu, Che nderec y ab ramo guitecbo tamo.


. otorgando. E nei : Tei' : La ran ger d.ize, E r .

, plceme. Hiyei (e.). Siempre, Yep : 'l'apiari : Tapia : Servicial, diligente, Taiba : Heco Arava : Araob : Meme' : Mmi: pryr : Y pili catti : Mbae apo re T . Tel. uum. G. ! fue' assi, Hequabai aip. li tequa ret. Servicio, Poroquy ]ior : Hemym . sin gin, Aplrey : Pabcy : Apira,, botra imboayc bague : llemyni mey : Candi) haguinv. [pindal ndal. botarari teqti bagu : Perequai ! Sienes, A ti. latir, Cheati onyny : Che atl tagne tequabor. Sierqm.. Tevii yagua rucii. , bacili, Tepot rir. Siervo. Te my ugnai. de Dios, Tupa remymbotar te Sierra, monte, Ibiti. quba : Tupa niboayeh. Sieso, Tepy ta. Servilleta. Camb myri. salido, Tcpyta mbg. Servir, Cbequaita guc ainbop : Ay salirse, TepitS opog : Oce. ap hemynibotra : Hemynguay Si es possible. Agu yetei ramo tama. 4G7 4 63

SIXT

SCT!A Aplrey : Pabev : Gur habeym'

Siesta, Acye rii'o: Acayeraqu cuS . ' Sin fm, eterno, A prmey. S'eie cabrillas, Eyelni. : guardo, estar, Sialo, A. 0.
Siga ificado. Yq1 1 ab e e mbi re.
o y e .

. -S'. el ser de la cosa, Tec. ,' ignal, Ximbo yoyhri. Significar, Amombe t e : Hu te' mas ni mas, Agu yerambo. ichup : Aiquabe myr'. mcela. Oyep : Ovopo remo. por seas. Po mbobaba p i p ay- nombre, Tere'v : Xdaclierri. quabee : Aye]>> mbobab yquabe- pensarlo, Arny. ng : Ayapec. porque, Xacbe mi' nm rgSilenciario. Yqulrvribae : On' ay : Tey ngatti : Tei'. -. y mbae : Xn-y eerey : Xengey: Si no mirara, si no juera por, XdaY yuriir bae : Yyuru heee ryin- haubi. bae : Ypiehlblhae : Yruibae. Sin. que ni pura que. Tei : Guiybo : E : Ae. uuui. 1 : Xinibaryr ruSilencio, Qur>r : Pirhlhl : lu. gii : 'bey ncat. de la nocitc. Pyt qulryri'. remedio, Xipohngy : Y 4. guardar, Xa ntrv. sentir has reido. Albti eyme ereSilguero, T o : Tiey. y : Xandepui evho : Aruney Silo, Ibi qliara, SUrad.oras ares, Gira e ngra : ereyu. G u Ir o m n g o 11 a e. tener respeto, Alor mboete haSilra.r gordo. Atub ngu c. | liev me : Poro poihibovm. Sifro. Tubl . j ruido, Pu ey : Pu. - : Qui ryn Silla de assenfar.se, Tendba. hpe. encallo, Tend eabayu ari- tiempo sale la fruta, Arlb y ce my : Iba ahabey pip ri. o'uara. Silla poner, -Ymo' tendba eabavu- Singular, Potei : Ao : Aruey. rm : Amatyro eabavu eml Sincero, Y'pi caracat ey. I Si pudieres, Xde eaturm : Agu reli. icte rm ndbe. Simiente de hembra, Mmbl r i p i a . si lucieres ! aupo, A rnibl ra/ron, Tara. ramo ndbe : Eroico e ramo : Te derramar, V. derramar. mbae. Siriij.le, Y ranguynihac : Caraeatuy rm : Xdeyeponih porey mam. Xde poae hacerse, Aembo pa caracat or. , fuerces. Simplemente, Caracat ey me : Pa rm : Xdertngaui rm : Xde taiba rino : Xde mbara etrmo : catupr b ] i e . Simplicidad, Caracat ey : Ara an- Ndepop yl rm. (juiera. Aub. d ey. te parece, Xdebe agu yeterSin, Ev. causa, Te' : Tey ngat : Oyho. m : Xdebee rm agulye ramo duda. Y. 4 : Ayet bpe : Hup ndbe : Ybi rm ndbe. Sitio para, casa, Ogrup gu m. cat hpe. castigo se fue, Queco ay euerepl S ante 0. b ey mbob yb'ny. falta morir, Xmn h'rndic- Sobaco, HendapI gira. nc : Xo mano ey nibicne. Soba ouina, g todo olor pesado, Cti. 49 170

soni;

SOLA

Sobare//r, Cherendapi guipe arec : Sobrino, dize la muger a los hijos de Che mmbl : CheAno : Ainoi : Cherendapi guin ni. sus hermanas, Sobcra.no, Mba pi> acoc guara. rlquo membl : Che qupl meml>I. Socorrer a la necessidad, HecotbSolercia, Nembo cteh.-i. h a y i o lin : Avcotb )Og : Sobcrriumeii!/', mboei hpe. Sobornar. Anibae me : Aipopipi : Aypltybo hi .'co '.b pp:Aheco tbe mboi. Aypi imivnyb. llerand ' </'o/i al camino. Ahap Soborno, Poppi : Ml)a mee. pend (boi. Sobrado ile raso, Cuarapmb. SoJreiiad.il. Cabay yurupl ida ci Sobras, Apeu : Teinblr. reqi'ii acci : Cacavi! vurujil pa Sobrar. Hembi. cambo vea ytl veanei. biazirr, Am eml (bo). So/ore. Ararne : Oe : Acoc : Apit : da/', AvurupI da eambequii y acci : Amboy aiti yeacei cabayu Ari : T i l e . 2. Sobrecejo. Teca plcfii: Nti Toba yurupl piaca. Soga, cordel, Tucumb (ca). abaet : T o b a nrndoegiia. Sobre es/o, Cocnerae.oc : Cocuera- d.e cascaros. Guombe p tucumb : guibe : Ae cuera guibe. Tucumb gueinbep robognar. /as palmas de /as -ruanos, Pepito cuero. Mhaep tucumb. roc pe. cenias, Mbae ragne tucumb : 'u/i. Che ramO : Che oc : Che Tucumb agera. oc oe : A. 10. griiessa. Tuouinb pn guaeli. Sobrenombre. TeyoapT. Sol, Quarac : Mborop. Sobrepeine hazer, Ayabini yyapbo : arder, Plac Quarac : PoroapI : Hob boi ayap : Huhabe yyapbo. Oyopot : Yp ac Quarac. Sobrenombre poner.' Aheyoapi mo : calentar. Chope Quarac. Am' hora yoapl : Alioyoapi bo- echar rayos, Guetyina Quarac ng. [qufin. ommbi : Quarac hendi : H o Sobrepujar, Ayaoc : Ayacoy : A- tnia ic.
Sobresal/enie cosa de la superficie,

Pe m.
Sobrina, dize el varn o la mur/er,

herir

en los collados a medio

al salir, g

ponerse,
llegar

Quarac oy tipipdia. Acay.

Cheyetip : Oberavi : Che yoayira. nacer, Occ Quarac : Hobap : . la iiiuger. Clic meml.)I : Che HobapI c Quarac. iqtic : Clic qupl mmbT : Che no calentar, \ d a Quarac pei : m mbr. Xdaecapei. . a lo rnuger de su sobrino, ponerse. (Quarac oiquie : Olio bijo d.e sus hermanos varones, l'eriImf : Ycafv ; Y yapacafy : i gati. yaplra lia liotei. Sobrino del varn. 1/ljo ile su her recio, Quarac ac : Poro pe ac : mana. Clieril : Chereyndi mmbl. Poro api. . dize el raron al lijo de su herSolamente, Ao : o : te. mano, Choyo air : Cheyoaylr, a Solapada llaga, Mbae ai ye gulrti. la sobrina.
. la 'r//u//er al lujo,

hermano, 471

Cliepng.

o //i/o d.e su Solo par, encubrir,

Ao mi : Amboyc-

gulri : Ayguir. 4 72

SOLO Solaparse, Oyguru. la llana, *Mbae ai oyegur. Solar con jaeclros, Ytapeb amngl Ytpc pip ambo yolbl. de casa, Og ipaba.
j Solo Quedarse che.

SONI
en casa, Ogi piramo

uno, Me pete note.


J Solos ramos, Xaiule ali, inclu sire Ore ao oroh, e.rc/usire. Sallar de la mano, Apo : Y. 9,
:

Ammb che puc:Apu [yor (pa). teco : I'etey ngatu teco : Che aoi lo alado, Ayor : Ay cara : Ayci ebereco h a b a : Oapym teco. jierdonar, Cheyro : Apo. , despoblado, Tabey: Ttamey re Sallarse ello, Oyera. q uba. la cnerda, Oeog: Y o, eog: Ooiin dogicma. Solera de casa, GuSnibt. Sola, An. [Nammei. los asidos, Oyohugui opo : Oy poheya : Oy ova. , acordndose del lien passado, . pero t/u no, AniT bia: Xamimei Soliera, Y meiv mba : Xomiidra bao: Oinendar y mba :Nimeniba. e a ni y biiia. Solicilar mar/eres, Ci ra qucuri Soltero, Hembiroc y mba : X'a lie aye : Ainbor mboni cua : Amo mbireooi : X'an oicbae : Oic poqui revn guiteebo : Cua relie o bao. tequ ramo aye. Sollozar, Cheangh : Ae anger. Solictlo andar, Chepui cat guite Sollozo, Angh : Xeuger. ebo : Ayeatiba tbag : Aem Sombra, Ang. 4 : l'iah. ccana ai guiteebo : Abeb guite de Itombre, ang. ebo : Chehcgue bogue cat guite hazer, Am ang : Ayopia. cbo:Che hoc hec cati guirecbo : hazerse, Aem ng : Xga : Aye Arn angee pragu ye. [ele. pia (ca). [haba. Solicl/iid, Xm angeci pura guye, , o reparo, Nemrmg baba : Yepia Soiilario, hermi/auo, Tabey mete , bullo de la cosa, Humb. qura : Tbagui tequra : Hae Sombrero, Aeanga : Acnga iaba. tabeyme tequara. de paja, Caranda acnga. Soli'l'lar, Ambogui (bo). i Sombra cosa, Y ingliao : Y cat ob Solo, Xo : Note : Ao : Oap'mo : iblben. [guara.
Ai. na.rn, G, ! Soniera cosa, no honda, Y yap ri

toldar tejando, Amboyepo. la risa, So/darse ello, Oyepotare. Soledad del cue es solo, Yru ey j e puci.

[yuh. andar, Che ao aye : Oapi'mo j Sometico, Tebro : Teb. aye : Xache y ri : Che yri ey Sonar fuelles, Ambo pit t a t a pe gui tccibio. la canijiana, Op yt. , tocarla, Ambop it. el, Hae, | /alano, Abe o'. : voz, Opu cat hec.apueai : hablar consigo, Ae mongota : Oendu cat : Ou cat: Oli cat Aemboeta guiteebo : Ambo hecapueai, la. o viene la voz. aibue. [I'. E. num. 6'. j las uaidzes, A e ambibog (oa). go, Che ai) : Che : Che note : lo hueco, Y yapepu (bol. |Oe. cjuedarse, Che ao ap ta : Che j trompeta, Mimb tarar op : ao petc a i : Clie yri ridipri gui Sonido, Yu. pitbo. de campana, Ytap. 473 474

So,/io do cosa huec. dei oido, Apicaqu

cin unii.

Apepti : Tag. il e e : Apipa

. o ruido de cosa ausonie. de cosa roen, gii'iarra,

que : C h a d i a .
trompeta,

pensar, Afi'mo ng : Ayii'" ng : Mund. 2. recelarse. Ae' ang (bo). Pop. ; Sospecha mucha (iene de mi. Ghemngi' tecat chererecibo. eie.. QueSospechar, So<jie"hoso, rece/oso de. guien se sospec/ia,. Oin-

Aplrib : Araquaah : Xmmbl. Sossegar. Ani' apirlb : Amongvnyni : Ambo aquaah : Amo iigapllii. Clic apiiib : Che ngSonando levantarse, Cbequerai ani Sossegarse. pubo. [ c : Que. 2. pibi : Aenibo aqua aba : A'm[b; : Angaplhl. Socar. Oioquc poab : Aque popal ttrv nvni. S ijiajios der, Am atpi camamb Sussiego, ApTrib : r'uynyni : Aquaayinbopiibo. S'iterradti. Y vati pir. Soterrar, Ayatl (boi. Sopas, Mbuyap y motlpy rmbi. Swojar, Ambo payu (bo). lta::er, Aytipyr. de rimi, Mbuyap canguy pip Sorar, Avapieh : Arec rec (bo). ymbotipl r mblr. masa, Ayapa yuca : Ava yuec. S ante l . Sopear eri ci cuido, Ambo tiplro ti cuc vgubo. Suavidad.. Oy be. del guisado. Ambo tl- Suaves pilal/ras nos dize Dios, Xeepiro : iqup ri e t t e vgubo. oyeb Tupa ommbe andbe. Pov. Spiar, Aypey (bo). |t pcyuli. Subdito. liien los fuelles, O y pini cat ta- Subii- algo, Ahup (bo : aboj. Snjilo, Pey. con dificultad algo, Haplpe allupi, Sordera, Ypipaqa veog bagner : S'ubii-se, Avcupi. Aguiyeramboi' : TepaApie cay miiaguera : Apii/, ey Sbitamente. ' bi luipe : Obera bot : Andubeybague ra. Sordo, Yyaplc yeogbac : Y yaplc.i m. cafiy : Xda che apical : Apipa y Suceder a otro, Hecobir m aye. Secesso, Alar. mbae : Aplpaqu yegbae.
Sossegad'i,

Tarara. Sonrerse. Apnea bilii : Apu c aerarli' : Apnea ia : Apuei : Oieyurubagy gui pucbo : Oieremb (bori gui pucbo. S'iiiada cosa, Mbae que pegura : Alhac que poaili bagner.

Morigymblr : Ymdng bi.


gue sospeelia,

ngbae.

dotar ymbne mgu. Sudado, Ypiriai : HI ai. Sudar, Oiepii ai : CherI a i . gola n gota, CherI a tlqul. ! Sudario, TI ai h i p a b a : Tiaibocba. sin reparar, como purga, Cliea- Sud n-, TI ai : AI. 10. pipac eyme aniboc : Ambocu tei. | de sangre. 'I'iai ugni. Servo, trago, O. (Manila. Snegru, dize el nenio, Chcraich : Ta i Sospecha, imaginacin, Xinng : ch' . rezelo, Xenguh. i . dize lu nuera, Cbeme ndi. 4 75 4 70 quarii ai't a. ( )S'O-rer. Ayuquic : Anibopiri qup, a grandes Iigos, Ambopur rupit. de una vez, Petei rebeb amboe : Aytlquic petei rebebe.
D0

hazerse

fingido,

Ae mbo api p-

adverso

tener

el delantero,

Ten-

sum-:

STCI

! Su.nridero. M.bae curueba. S'.egro, dize el yerno, Cheratl. Sionirse en el aqua. Cbeapa eanv . la nuera. Chemendba. : Ipe : Ane ap}miT: Aoanv Ip : A v e Suelo. IhT. ; cua cany i p e . duro. Lia ata. . acoslumh'ru. A mi' e/r?<?/ verbo, ; la tierra, i b i che m o c o n g : [ Ae. u ni n i gui apacanymn Iblpe. Suelta, o velozmente, Yera hpe. Si/dio, ligero. Al> p ryry : Heco- i Sauri ssion, N e m b o apipeba. \Surao bien. Mbae catuplrl: Mbae er eat : Iebui cat. pabe coc mira, Sueo. Tnpehii. [pue racT. fo/ pesadilla. Chequerace : Che i Su.)'cri<>r, Tubicini. ligero. Quera pica : Aqucra ac: Superfcie, A p e : A y a p . Aoue apir. JQuepiru ev. Sipersticiosa cosa, Mba au bo : pesa.do, (fuerana : Quorapo ev: Ali : Poro afbo : Ali robe gure toter. Chcropeiii : ChcquohTb : ! mba. Cheque c : Xac licropehli clrlgi. | Superstieiones, i'oroaub'b : lfaiho. vencer. Acheroplhli ca : Aclie- \ Supcrsticiusas curas, .Poro phari ropeiiii poar : Pobo : C b e r o p e l u | aub. j S"ju3rstici')so, Toro aubo ia ra. or!. vencerme. Topelui ehereyti: Clic- \ Supllr lo quefall. Yguata cu amoi. reree ai : Clu-mbo aguyo : Chore por otre, Ahecobiaro. roa : X'achomo mei : X a c h e m o y n - Su$j>enso de esj-anto, Cheangcrah go ori. [catupri. gui nemomlnra. Sa.eos buenos tener, Aque p o a h u esta.r en dada. Xdaiqua aquiri mbae : N a c h e ansry v q u a a b c y m o : creer. Cheqnepc guare arbi. Xa cheplai : Chemungy ryri' yqua malos. Qucpoalui p o c h : Ai : aey. [Afie a n g mond. A.ngaip. Suspirar', A n a n g o n i : Chcngh : Suertes, iai. Suspi-ro, A n g ho : Sng mondo. [Acog. S.'jiclente. A va. 5. Sufrida j ers'-nu. A b a ooeingati lia- \Sv-xlenta,r con lo mano. A v o c o g : ra : Cuimba : Til tabae : Pa - ! dar lo necessario. A me e hecoi tbe bab : Ay cotebe mb : eabae. Mocafiy : Aliecotcbe pollano : Amo Sufrimiento. Toor/a : Tata : Cum' ingbteb cany. hac Safrir, A r o 0 9 a : Arocuiniba : Aro- ; Sabstita.ir, Ahecobiaro. | Sn.bstitnlo, l i c e o b i a r a . Tata : Arboe,angatii. | Sas/entnrse de sola car/ie, Coorch Sujetado. Y m b o a g u i y e pir. | fio acarii : Coore h ano aic guiSujetar, Ambo aguv (lio). Sujeto, persona, Ac.. earubo. . r.uerju) de la cosa, A p a . 3. Salii cosa, deig ad a, Ypoi T : Ynana esta?- a otro. Ypgu pe tequra meyngatui' : Apirui' cadi. -h. Sazia casa, Mbaeqvil : l i . '2. Sumar, d.ezlr en s"'ma, Amo papa , tenerla etera, Cheroba quia. ! --boca, C h e y u ruy tu. y m o m b e c u ry t ei'1 > o. Sumergido estoy en pecados, Cheapa- i Suciedad, maticUa. Quia : i p . 1 Ty oafy ngaipaba pip : Cheoc oc | tu' : I ^ c h l . | . escremento, T e p o t i . cat che angaip. 478 477
; 1 ?

TAMA
Ansiedad

TARD
Tamao como yo, Cheb 5I : Che

Sardo, Ypochi : Y quia : Y quia Ip : Pirlti.

ab' : Chey : Cheyacatu : Nacho abli : Chermi : Cbonng. estar el camino trillado, Peli. . grandor, Pucuhba : Y" ylfay. , mugriento. Alia quia b. Tambin, Abo : Abeno : N6 : B. 9. Tan bueno ? Y" iiiarngat tepia. T ante A. malo ? Pochl et cat pa ? Tabaco, P e t y . Tabantllo, de poco juizio , \ yaraquaa- poco ? Mirietepa ? plrl : Yyaraquaa vere yer : Yya- presto ? Cur eteipa? raqua e ta. solamenteii.no, Moiipeteingatui. Tantas quanlas rezes quisieres. MboTbanos. Mbutii. Tabaquero, donde est el polvillo, bl yebi ndereniyinbotpe. Petvngu rlrii. rezes! (conadmiracin) Yebi yo 1)1 nor ' . que beve humo, Pctyingura. , polvillo, Pety cui reli Tantear, Ah : Ng. onnio atybae. [g ^. Tanto mas, Hec cuera co c. , en que se beve el humo, Pe tyn- menos, Hec cuegui. Tobernero, Cguy rcrequra : Mn- quanto, Hrai. gra : Ma'ndra : Caguy mboepi Taer flauta, etc., Ayopi (ca). instrumento, Ambop (bo). liara. Tapadera. Ac yaba. Tabique, blta ymblrra. Tabla, Iblrap. Tapar, Ayaco(bo). Tablero de damas, Iblrap quatia apretando taboca, Ahobapyt- ai. alando, Ayaho yyur mmbica. epica iniocarai taba. embarrando, Aboba jiichi : AhoTacto, Pocog : P. 3. bhi : Aboba yohi (pa). Tachar, Ayeur (pa). Tajada, Y qui tymblr : Ype ce. la boca, Ahobapyty : Ahobaco. Tajar plumas, Gira p e p o ambolpi los ojos a otro, Ahecapi : Ahcc apyti : Ahec iiimbl : Aheca qu. olii : Ayquyty obi. fnmbipl. Talega, Ao mbae lini : Ao pl iur. Taparse, Ayeahof. Taln, Pit : i l b l t . los odos, Ayeapica quapi : Ay Tal qual, llera br. ojos con lagaas, Charope Talle, la cintura. Cu. chombo ec ti : Omboty cheref . persona, Ica. ! cheropeu : Chenibo ec tene cheropci. bueno. Cu pue. tiene de ser bueno es/e, Ibi cat la mano, Aycecapia chejio pip : Aycec aco chepo ymrngat ab. pip. ^ tienes de ser malo, Xdcrechaealialii nanee mrngatu : lbicat Tapia, lbiat. nde pochi. Francesa, V. Tabique. Tallitos, YTunblquI : Hua quii : Tapiar, Aicoc Iblt. Tardanga, Ar : Porombuc : MbeY ylpiquT i. Tallo celiar, lT ce : Hu ca. gu : Caracat.
11

de /as monos, Pori cu.

'Tamao,

Tallos de palma,

CI:5,"b : ab'be : Yaea- Ambo caracat : Amporombue : Amboar : Aniboarac rafa. t : Abl ey : Rami : Ning'. 4S0 T. 16 17)

etc., H.

Tardar

hazer

a otro,

Amoyng ar:

TELA Tardarse, Are aye : Checa raeatu: Aemboar : Che porombuc : Aara<; ete. Tardar un da, Are aye petei ara : Cbeporombuc petera: Aembo ar petei a r a : Cheav petei ara. Tarde al anochecer, Caar pyti mbotrmo : Quaraci reiquie potrmo : Quaraci yerormo. del da, Caar. , hasta medio da, Quaraci ibat ramo.
sehaze

TEND
Tela de las entraas, Tplc.

los sesos, Aeng pl tu a: Acng pl tiu acoiaba. rala, Aobceaeng : Ao ymboti catu plrey. tupida, Aoy yatie ca tupir. Telar, Aobit : Ao apollaba. Templadera, Apacurucba : Mm : Quc. Temblar, Aririi : Chepyr.
liazer a otro, Amboririi. la- tierra, g lo blando, i b i octc.

lo no fi-vo, Omyi : Opy opy : Om' omi : Ocict. los jjarpados, Chrope piel cl : hazerseme noche, Che Ipyt. Cheropep yehii. Tardo en -hablar, Y vurup are : , fialpitar, Titi : Tto. Yyuru porombuc. Temblores del que duerme, Quecii. Tarea, Tembiapor haangy mbir. acabar, Tcmy aa mbir ayapi Temer, Aquibiy (bo). mmb : Amo mbab tembiap del llegar con la- mallo, Chepoquihye : Chepi'i pyr. [quibiye. h mbir. Temeroso, Quilil yebra : Aba dar, Ah hembiapo ra. Temor, Quibiy. Tartamudear, Ane pita pit;i. poner, Amngihlye (bo). Tartamudo, r pit pitbae. Tarugar. Aycutug ibir aqu pip. Temte como a enemigo, AquihiyenTarugo, Ibir aqu. de hegui. [biy. Tassadameute, Yyacathpe : Hai -no te venga dao, (Droguero quiTempestad, Ara ai : Ibitu ai : Cumi. cubi iTi. Tassar, Ah y yacatuy note. [ay r. , dar con iassa, Hngba pipi de agua, Ama pyt I. viento, Ibit pocbi r : Ibituamee. Tasajos, Coo pucii : Coo y quyty Templado, Nandetey ey bao : Oycaihub catbae. mbirra : Coo p : Qoo pini. hazer, Ambo co : Aiquytl co Teni]dangu, Jsandcteyey:Ye aihub. Temjde, Ara. ymbopucbo. Templo, Tip ga. T auto U. Ternprrana fruta, Iba ng'. Techar, Ayaco clierga. Techo, Og ac iaba. ' L"";"y Temprano, Curitci. Tenaz, l'otibiy : Tenaibae. deshazerse, Ocui cherga. Tenazas, tenedor, Quyp. lloverse, Cherog otlqul. Teja, e pl coembi : oe hapi corral, Quyp tya p. de herrador. Ytaplgurequlitba. pebmbit. Quipa myrl. Tela del coragon, Ka acoiaba: a Tenazuelas, a : Pi embih. [diyu ao. Tendedero, Ao rnofayn d lia: Mocn de Heneo. Ao amndi y:Amn- gba. 481 4S2 bo caarii.
des-aves de medio dio ,Oem(

TENE
Tender

TERR

al Sol esparciendo. Am c y Tener pereza, Chcitey : Cheatey. Quarac-i pe. poder, Cheppc arec : Chepoguipe oic. Tenderse, Ayeplc (bo). que dezir todava, M a r cheeTenebrosa -noche, P y tnndai : Pyt gim arecoblter : Ndopbi mar mimbi. che egm. Tenedor, Qup myr : Qua repoti hazer, Cherembiapot oyme : myrihaemb. Cherembiap potahbl oym. Tener, Arec (bo). hazer mucho, Nacbepoetai: Che en su persona, Ar : Ar. oc cherembiap rama. a- eaeslas, Cbe acci arec. Tentation, Mornga : ASSporombo tabl haba. parle, Areeo . Tentador, Poro hra : Porngi bien, Arec cat. c : Pormbotab. con perseverancia, Areco (bo). Tentar, Ali : Ahnga. , palpar, Ahng(bo). en si, Ambi. cuydadn, o cuidar de algo, Aancuidadoso, Cbe aro Teir de amarillo. Amboyu (bo).

garec : Aporereqa (Hec).


cuidado.estar

gata : Cbere c et : Cheaeapg Nache aplhgi. de diestro, Ay cambici.


deseo de g/arir la estril, Che

inemb potara! : Che m'mbl c.

ma r ai etb : Chemembl clibe ni chehec cat. embidia, Am ac tey (mo). en bracos, Chcybocpe arec: Cheylb rm areco. poco, Arecoa : Aroyro (mo).
falla de lo necessario,

eoncebir, C h o r l o pi pia r a -

azul, Ambo obi (bo). colorado, Ampyt (m). encamado, Amo pyt pira. morado, Amo pyt umbl. negro, Amo (na). pardo, Am pyt abe. verde, Ambo ob. Tercero, Cher cngra : Nee rerequra : Yeruehra. en numero, Ymom bohap. Terciopelo, cog amandyu ao ypo atyblbl. Termino de tierra, Iby : I b l e p y p a

Ara heni mbi : Arabl : Ndlab aiporar: Cherereo tlab. .plago, Aralingab. gana de comer. Cheimbiahi. Ternera, Mbacara cua. orinar, Chetahli. Ternero, Mbaca ra cuymba. proveerse, Cherepot alili. Ternilla de la nariz, Tyngra.
miel las ovejas, Tapi e.

Atiab : , Jin, A p i p a b a .

misericordia, Ayporiahuberec. mucho, Het arec : Cheoc arec : Nandete arec : M t e t e : M y ry ey : Ambooc ehembae r : Chcapii chembae. necessidad, Aycotebe : Teeotebe arec : Teeotebe chererec. 183

Ternura

mb. Terremoto,
Terrero

de eoragon,

l' aqu : Ne-

Ibi cc : Ibi mymyi.


hecho de necios, Aba

estar

tabl guynd hamo aye. Terrible, espantoso, Nemndi taba: A b a et et. Terrn, Aquyt. iSl I 10*

TEM

TU! A
| Tiempo

Tesorero. Mbae rerequra. Tesoro, Mbae et.


Testero de oreo, canoa, etc., Hgu.

Oye.

passado

de og ga

| t : Tinyngat.

piassado,

Testigo, Mbae recbacra : Quaapar. Testimonio, Yap : Mind. : levantar, Amo pa yapra.
Teta de muger, Cama.

seco, Ara amney : Ara aeu ca vendr, Ara oyere no : Araye

eotine : Ara oii ne : Obagiaraii. Tiento, Haibub : Haub : liu : Aplcac. rubo : Ayea pii^ae guicrubo : Abal b u b a : Ahen che yari 1 e guic rubo. Quan : Qui. 3:Hi.
cosa, Pin : Tng : Qu. 8 :

tener

en comer,

Ahaub guic;l

varn, Quyt. Te.eedor, Ao apollara : Ao inopia

liara : Ao atie liara.


Te-ver, Aypl : Ayatica a.
Tecnia hamaca, Y ni'ypi : Y nyn-

Tierna

[fept.

gu.
ropa, Ao ypi.
Tevido estar, Ypi ma.

Tierno de coraron, , patria, Tetm.

Ypia pl : Ypi

Tierra, orbe, suelo, patria. Ibl. echar cu los ojos, Ahec ti. Tiesa, cosa, dura. Tata.

no estar, Xdipa ra nge.

mal, Ypi ai. Tez, Aype.


T ante I. Tia, dnzen todos a laherniana menor

. empedernida. Poroyro. que cruje, Oterercgbae. envarada. Oblr* q.


, uerrosu, I.

de su madre,

Checi I qui : A la
todos,

menor, y mayor, Cbecii. departe de 'padre, dizen

Cheyaycb.
Tibia agua, I hacuyu : I tac y.
Tibieza, flo.vedad, Tiempo. A. 0. Carani.

ta ta : Aembol : Cheatiai : Aembo paratur : Cheparatur : Aembo I c. Tiesto, Tapecengue : Sepe cerigue: Y' taqulp. [liai.
Tigre. Yaguaret : Yaguapyni : MeTimido, Chepla quihlye. Timn, Igarat cocba.

Tieso estar,

Oblrqu cherui : d i e -

alegre, Ara or : Ara eci. bueno, Ara a g u i y e : Ara catupiri. Tinajn, at guacii : guac : de agua, Ara amngl yra : Ama pl guac. [b quati.

rceh : Amndi. Tymhba.

lagrimas,

Arate cal b a b a .

Tinieblas,

PIti mymb : PIt myiusanta, Yepopetcg.

de Semana

sementera,

Ara mba tyma : Tinta,

enfermo, Arataclb. frtil, Ara mba emongatu


baba. Tiempo futuro incierto, Oyra. malo, Ara ai. passad.o, antiguamente, Arymbae :

Tintero. Mbae tlh rir : Tili rir : Tinta rir.

TI : Tlr : Tinta.

Tintorero, Ao mu hra. Tilia, Apirlp. Tinoso. Apirip rerequra.


T O , dizen todos al hermano de la Tu ti :

madre,

Tuti : Chetuti.

del padre, Araca : Im araea : Coiry ey : . Che tuti. Carambobe.

. poco ha, C'ueb.

| Tiramira,

Yeech puc.

18

48 G

TODA Tiranizar, Ayeapi ue mb up yrnnghjybo : Poroquai aipeiro tei gui 'mmbaraetbo : Tubiehaet ramo a'moyng chembarete lipo. Tirano, Oiubaraete hpe iimbo tubichabee bae : Ayeapi uca tembl mo nglhiyebo. de alijo, Ahequli : Amot : Amboy ai ti. Tirarle, Apu hec : Ayapi (bo).

TOMA Todava vives? Ereicobeb p? Todo, Opa : O p a c a t a : M'mngat.

el dio, Aray : Ara gue tlio : Arayacatu. genero de cosas, Mba tetyro : Mbae tetyro ai. entero, Guetbo : Guetebo : 01
; bobo.

'Tirar

! poderoso, Mba pb rembiapia. i Todos, O p a : Opiacat : Mme : Mem : lep : Palie : Be. S. Tirar cayndose la jlecha cerca del dan en ti, Opacatii rembia ribete que lira, Aaguind yrnondbo : nd. Oapind ehcrul : Afapindog ehe- de un genero sin mezcla, Oyoru pip. piorino. los das, Aray : Ara t a p i a : cozes, Aplbo (bo). con arcabuz, Ambopog mbocba. Araabio : Arabo : Araineme. derecho. Animb Ibi cat : A- si guedar ninguno, Opacatui : Opiacatuy nga t. nind caruplr it; : Amond cat son. honibres, mugeres, etc., Aba eherul. iep : Cua iep. cosas al ayre, piedras, etc., Ammi Todo se ha de acabar, Xa (jemba b ei. tuerto, Ytatc amond : Ycotl ey \ ramo be^ne. amond : Ayabl. de estera, I'iri g.
Tiro, yol pe. P u . 2. lienfo, Ao og.

de artillera, Mbca guac. Tiznar, Amo (na). el rostro, Aboba mo.


Tizn, T a t a pl acl : T a t a roba It : T a t a Ic. T ante 0 .

armar, Ahupi aoog:Amoi' aoog. coger, AyapoapI ao og : Aba pip bng : Ayrnm : Ayap. [Ayi.
Tolondrones, A. nam. '>:.liur:Cuf :

Tobillo del pi, Pi ii. Tocamiento, Mboc cague.


con potacin, T". derramar.

, o berruga, Aqu rlr. en lpescuego, Ayurur : Ayu ry. , ;/ udos, Aquyt : Aquytl.
Tomo, C, imperativo plural. de singular y

Tocar, Apoeog (ea). blandamente, Atoi (bo).


, manosear, y en la fama, el olor, y Ayablemborra-

ya, con enfado,


Tomar, recibir, gu : A. 1.

Co tequeno.

Aipici : Aya : Ayo-

qul.
en las narizes Tocarse a si mismo, Ayepocog : Aye-

acuestas, Ayplcl che aeei: Ahupi che aeei pie.

char j>ez es, Aytyngiy: Clietyngly. bien, o con gusto, Cherernimboiara rup arec : Ayap etc., V. Yabi. de memoria, Ayplcl ehecme : abiqji. Aiplfl che m'ndua hpe. espulgndose, Aycabi. [tobo. . afi.cando en ella, Oblrq. Toda la noche, l'yty : Yacatu gue- | Todas las vezes, Mme. j che mandu : Ayatle cat cheTodava, Hit : Nde. m'ndua hpe. 188 187


Tomar de los cabellos, Amt i ba r : Aypc ybar : Ayabeyeace. en bracos, Cheyba rm avec: An chey bpe : Cheyba ocpe avoc. lo. mano, Cheppe aypc.I : Ayopici : Ayogua : Ayepo pip. malas maas, Ayepoqu ai:Aye po quaabi. prestado, Yporbo ayogua : Ay por tbo .Ypor hguin aypc. Tontamente, Ta roba hpe : Tab hpe. S Tonto, Tarob : Yyaraquaab yinba: Ytablbac.

TORY Torcerse e cuello, Clie ayurain. Tordo are, Haba r : G ulra : Y'ap.
Tormentos infernales, T e c o ac cat

artm guara : Abetc teco ac ac tetyro : Marab art'm gua ra. passar, Mbae ac aiporar : Teco ac aihele ay]>orar. Tornar ac. Ayu yoap : Ayuieb : Ambo yoajii eiicrra : Ayuyocu. a los pecados, Aroyeb che ngai ]i; : Che angaipa yeli : Amboupa gu che ngap. all. Alia )'oap : Ah yocu : Ambo yoap chebo. Topar, encontrar, Ahobay ti (m). atrs. Ayea qucue reb : Aieb topndose, Oroyoap oyoeh : cheraqu cupe : Ayejil apa : Aye Oroo aenga p : Orono acng api gui yebbo. mbot : Orono acng. el que era virtuoso, Amii mbo(;h : Ahaque cheree mrn Toquilla ele sombrero, Ac ngaqu gat cuera : Aipam : Ai]ioar : liba : M5ml) haba. Ayepoarhec : Apo : Atec m Torcer, Aypoc : Ayp : Ayep (bo). rngatu cue : Ayee quabog chore a tres tilos, Ambo pop rupia. en mrngatu gui : Aye aqu que el camino, Ayeape quabog : Aye rap angaipa up : Cot cot : Aye a p a pe rup : Apia. ec nirngatii erobag : Api toe cnello, Ayayuho c : Ayayu mrngatu gui. a bol ver. Ayebl yoaji : Ambo bepl : Ayayu rapa. yoap choyeb : Ayuycbi. en apierna, Cheuba r ai Ob. Ambo ayuqua : Ambo hilo con el tuso, Ai p mmbl Tornear. hevm pip : AipOb. i araquyr. Tornero, Ibir apyndra : Imboara ropa, A aopoc (bo). [tbae. iojaspn.ro. empleitas, Ayabepi : | quai liara. Ahobepi. I Torpe, deshonesto, Uec qui abac , Abact. rara, Ayapopi : A. 4 : Ayap. Torcerse el hombre zia untado, A'i , rudo, Y iaraqua ana : Y iara qua ayb ey mbet : ApIcA pug uope : 0]> ma. ey : Ay b ey mbel. zia atrs, Aieatucup apa :: Tortero de tuso, Hoy mba gu. Ambo atu cui) earap. a. un lado, ya otro andando, Ciie Trtola, I'i caf : Apieap : I I cu: atba bng : Aye er babag guii Yerut. Tortolito, de poco juizio, Hec he atibo. cbae. .zia adelante, AyeaibI : Ay po ti a p a . 'p , Tortuga, Carumb : Ciiu. miembro. A'mo ngara : Aye Torvellino, Cufubi ru. con arpia, Cucbi Tiuama poe : Ayepi poca : Ayepep. 489 i 90
J

TRAE

TRAM

Traer a la redonda, Afima herec'Tos. Uu. bo : Aroyere. seca, Un t! ey : Ndat-ii che u : Y yacu che u : Ypotiba olio uu. con la mano, Aypoer. consigo, Aruli herecobo : Ani. Tosca ropa, Ao po nmbu c. Toser, Che u. en la cintura, Che cual arec : a menudo, Cbe uu iiorar. Checuai be ar. enfadosamente, Che u acei. que assentane, A'ndaber. Tostada de pan, Mbuyap api mm- la criatura en el lado, Cheambii bir pir. arec. Xa py. Aapicbi : Aia pec>b Tostado del Sol, Quarac rembi : por el cabello, Ayabe. Quarap.i rembi cea. las piernas, Aypichl heryma. maz, Abat maymb : Abat rey- I nib. I lulo, A'm aob. Tostar liarina, AvpTeu. [ por fuerga, Ilemym boacipe arti mal::, Ahaynib alia t. | Ov lotarey iep ar. pan, Ainrabir mbuyap : Amo j halagos, Ayapiehi heribo : tyn : Amboip : Amboacu tatpe. j TIerec catti bo ar cheremymbotpe. Totalmente. Ete. Y. 4. Trafalmejas, A b a quapa pi papi : T ante It. d i r i m e rym : Hendague ndagti : Trabajar, Aporabqu : Ambae ap. O cer cerote : Gucbi piran' hec hazer, Ambo porahiqtii : Ambae ! hecbae : Hed pire ri rribae. ap ue : Ammbae ap. ! Tragadero, Yticei : Mliae mcng mucho, Ayeaihupe guiporabih a b a : Tenibili qua pba : Cheyaquibo. ! ce iiui. Trabajo del animo,Ang angec a el : ; Tragar, Amcng : Amboci. Ang ngat. i haziendo ruido, Anibocuruca. de manos, rocanco. j sin mascar, Am py ygabo : del cuerpo, Tet ree a ci : Caneo. | Xdaycuui yincng : Ob amcng. Trabajosa cosa, o que cost trabajo, Tragn ser, Xande iuru onerai ecMbac hacipe gar. Trabajosamente, Haei eat lipe : Ha- rabo : Nando cani pirli. , roronicng c te catti. pipe. Traidor, yfiangaipbae fiando ruTrabajosa vida. Teeob aci. Trabajos passar, Ayporar teco api: biehabup : Xnde rubichabete poguirobra : Pogui y ogeara. Mar bram aye.
'Trama Tostador hornogiteden, "SaraJ pyt mano blandamente, Alabir :

pioner, Yagua rayup ami'. Tragar, Ahfi : Nga. de tela, Ao piahba, Qu. 4. Traer, Ar : Arur. a cuestas, Ar cheace : Ar che Tramar embustes, e quir amynacei pe. gat : Ambotabi : Yap mar auy la memoria, Amo maendu. yra c h e .
401 492

Traca,

H.

Trailla

de ierro,

Yagurayucm.

ti; a s
Tramar

THEN
Trastornarse,
Trastavillarse

mo'ao.

la tela,

Aypa a : Aiqa

Oycpibu yer.
la lengua, Oyepocii

Trampa, Mar : Pyn'. pocogi chec. hazer al juego. Amo pyri mbo- Tratar bien a otro, Aree eat (bo). caraitpc : Ambo tabi : Ambo yap. mal a otro, Areco ai (bo). para coger, Munde : Aratag : Mu- con a?/o/'.Cheporcrequhcrecbo. ' riele p : Guind : h. conversar, Amnguet (bo). Tramposo, Porom pyni liara : Toro de amores, Mbora bu bai ayabi-

mbotabi hra.

Tranca de paierta, Oque mbot pba. Trancos, Ata qu. Trancaderos, Mucura myi'T. Transfiguracin, >, embot. Transjigararse, A'mbot. Trapo. Aobayguera : Ao lie pugne :

qu : Mboralhuba r ayepor.
otro, Ayablqtti (bo). , mercadear, Afim (ino : ng).

negocio, Mba aya biqu : Ayepor mbaeri.

Ao ciligue.

Tras, sonido, de cosa hueca, Apep, De acotes, porrazo, Pig. . qualquier cosa, Tag. [Tig. cosa hueca, que se quiebra, algo andar, V. Pota. 1.
;

Tratarse bien, Ayeree cat. gravemente, Ayepohu bue. Cha yoapecog : ChayoPng : Tratmonos.

echag : Cha o mnget : Cha yopoh : Chaiquiecat oyoup.


atar juntos, los pies, Ambo yob : Aycpi

Trarar, Trovarse

Trasegar,
Trasera

Ayabiqui : Aypi guar.


piarte, Teb.

Amboyo aparib.
enredarse,

Traseros

guara : Taqui ciiefo guara.

los de atrs,

Taqui eueri

pooi.
. venir a las manos, O yrr t

Trasijado,

gua cu. Trasladar. Ayquati cnShe : Anohe Tracas (que ponen en los pies, ci : Plci. quati : Quati cue aiquati.
Traslucirse,
Trasminarse

Clierae pebe : Che ibi-

Oo ] i c : Oquari oyoeh : Oy guorec ai : Oyoguerec pochi.


Mb-

Chcreccng.
la vasija,

Travesear,

Xache araquaabi guitec-

Oiga.

Trasnochar,

acat : Gui quererme aye : Que- Travesa de monte, Caacap. rio, I apapba. rey mbra che p baboy.
Traviesas de hamaca, Y pa b.

Ndaquerete p hbo y

bo : Xayc note rngui : Xdaicobei quryr.

Traspassar, Abac (pa). hiriendo, Abac ycutca. Traspi, Cupyb.

poner bien, Ayp eat. lupia Francesa, Pemb : Tuy


Alterno

dar, Aicupbng.
Trasplantar,
Trasponerse

Arobag bir.
detrs de algo,

rupba. Travieso, A.raquabey : Ndoicoi otebac iTigi, V. Trafalmejas.

ng mbae ng me : Cuppe. ati ra cuppe.


Trastornar,
Tras (que no lo hizo se enoj, Yyapo

algn cerro, Am ngbl Treguas, Guaryni gui pioi. hazer, Aguaryiu poi : Apoi gua-

Trecho, Yeecba puci : Ibi rur puc. ryny gite.

o y tei'ryre o myro.
Aypibu ier.

Trementina,

1 c-

Trenca,

Mupura myr.

493

494

TOC
Trenca de /res hilos, Pop rupia. Tres, Mbohapi. piapa mee. o cado., ano, Pete ribup mboTresqti.ilad. o, Ypymbrra. Tresqu.ilar, Af;]ii (m). a pondreles, Ayapi rac : Aa pynila. rais, Aiiapvm bete.
tnedia cabega, Aniboa cagne y py a.

riUH Trocar la comida, Aguee : Amboyebi. las palabras. Ahecobir cheeeng : Ayabi : Ambotate cheeengu : Yt a. vestido, Ahecobir chea. con otro. Amboyopoepi cheao: Oromboecobi a oyoup.
Trocarse los tiempos, Oye ecobiaro

'Trueco.

simitia, l'iryr. Tripn. A b a i gua<;i : Plebea t i : Tronar, Ocn : lilapii. Hebe po. Tris, sonido de que se quiebra. Tig. Tronco. Ibir Iplcu. Y lo que se dezimos chistar : X c t i g Tronchar, Auipe : Ayoh : Ahaque. im. no chistes. j hazer, Ayoha ue : Ahaque uc. Trisca. Xnga apirai. Tronc/tarse. Avc : A Y e a i j u e . Triscador. Y potng : Yya ])irai. Triscar. Anee apirai : Che arua gui Tropecudero, YepicSugba : Yepapeng : Che aruai. hba : Yeyucahba : Ibpi apihba. Trisle. Oinnmhi bao : Mnia. T-rapegando caer, Aybipi api guibo. Tristemente, Xemmbia hpe : .Mema Tropegar, Albi pap : Albi api. hpe. Avevuc gui ibi pi Tris/e, pensativo, Y pichibi bae : Y- lastiuiandose. rubae : Y emmbliibae : Yeca re- j apbo : Avepiicngii : Ayepic. cbae. ; Tropel, Pi ambii : Mbi ambii : X cluni. Tristeza, Xemmbia: I'iehbi: Memi. ; Tro.re deba.ro de tierra. Ibi qua meli. Triunfadores. Poro-mbo aguive bra : Tecbi. Porombo aguiye robe oyeroblar- ' Trueno, Tiapu : Ama iap : Ambae : Porombo agu yebo bori bori- [ cin. bae. Truhn, A b a megii : Mara etetei : Triunfar, Ambo aguiye ori cani. X e e ajiira iara. Triunfo. Ymbo aguiye bague. Trocar, Ay mintl : Ahecobir : Truhanear. Anee nigua : Chcee mgii : Clieee t e y tei: Y nimbuAlieniti : Oro mbac. cbo anee apirai. 495 49G
T

Tripas

ara : Oyere ara : Oembo yeupagu mal. Aa pynda. ara. Tribulacin, Angee : Tecotb. Trocar. Ambocarapi pi yyahi a b o . 7'r/?!/irt/.Mbiinibicliabet renila guaTroco. Cara pi : Haclgu : Ibir api co . I rad. Trbulo, Y quai pniee blia. Tributario, Y quau p mee l i a r a : Re- | Trompa, de pars, Quarepo tyinymlil : Toropo. pb'e' bra. no ser, Xa quavpi mengra r e - Troni],e/a. Mymbi tarar. gnai ebe : Xilayqiiay p mee re pi- j de caracol. Gua tajii. tocar, Avopi mvmbi. be ngra che. Tributo dar. Yquai p mee am. j Trompetero, Mymbi p lia ra. Triuchca. Ibcmb : I b i r : Gumblp. j Trompo, cuspe, ref/uilete, veleta, etc.,
ttienndas, TIepii. \

TURX
T aille U.

UXIG Tutor, T I rey relie anga requara. dar al menor, Am ngarec ty rey reli.

Tu, Xde : Xe. V y somos uno en amor. Xdeclie

t' aillo I!, L. Ubre, C : Cama. liombi. Tufos de los cabellos. Aeni apy- ltimamente, ch. [hene. ya. Konibi coito : Rmbl ro. Tu me lo payareis, TA-ehcp be ei- ! tambin ya, Tomb cote nr/i. mme yoahuba ri. Tufo de la boca. ailui : Haibti.
mismo, Xde a : Xde aei : Xde
1

Lllimo

dia, Arapap : Ara a p i p a b a :

Ara apira papaba. teeatu ai. solo, Xde ao : Xde'te. [Xdno. i Ultrajado, Hereco megu mbir : Y tambin. Xde ali : Xde abon : engi liagura. tendrs la misma suerte que yo, j Ultrajar, Aroc meg : Cbeenga yebup. Cbcrec nde ninine. Tuerta cosa. Mbae cave : Mbae yo- ! Ultraje, Hereco m'gu b a b a : Xepep : Mbae a p : Xcn : X urur : nga. T'ro : Tore ' BSng : Guar : A p estar lieclio de todos, Pbe berec mgu mbi ramo aic. a pe. Ultrajes padecer, l'orogue rec meTuerto de ?iube, A b a eeati. gu ayporar : Xnga ayporar. un ojo, Teaqua p. U/traje estar padeciendo d<- todos, Tutano, Aprfi : Carac. Tullido, gafo. A p a : Cangl. Ibib ngai bm aicii : libanlo Tullir, Amboap : Amcngl. [ng. j aic. Tullirse, Ayeap : Ani etyma e- | I) anle ti, N.
J

Tupida

pir : Ymbo yp atle catu pr. i l'ttibral, Oqttnd ]iirnng;t ba. Tupir lo te.vido. A aombot cat : Una y otra vez, Yoapi. A y a t i c cat : Ambo yplab cat. sola cosa me daa, Petei' m b a e o Turbacin, Plaber : H o p a . clienibo art. Turbadamcnte, Chepl ber hpe : vez, Petei'yebi. no nas, Petey yeb note. Cbe ropa hpe.
1

cosa, teteida,

Y yatle eat i

Turbada

tener la cabeca por vino,

o :

segn me parece,

Petei

enfermedad. Chepltmbl : Cbeac- \ y : Cbeacng pynda.


Turbado, que el se turb, Hopbae ;

yeb ao cbbe bramy : Ib brmy, etc. Uncin, XandI mngl : Piebl : Pit.
Unciones Ungir, tomar por las bubas, o untar, poner cosas, Aetc.,

Y pa berbae. ' le turt>aron,Ytaboop& pr : Ymboplbcr ptra : Yniaeay mblr. Turbar a otro, Ambo opar : Ambopa ber. Turbarse, Cberoji : Clicpa ber. |
Turbia agua, r ])yt : I . ;

mbol ai ac piy rob. X'andl aningl : Aipit : Aypicbl ndl l'Ip : Xndl reli. Ungirse, Aemngl: Ayepi t : A'm andl mngl. la cabeca. A ac myr. Ungento, Mobiig : Pohng. nico, solo. M petey o te.

cosa, Tpt : H . ! Turmas, Hapi. j Turnio, Aba ea quara: Aba aay. i 497 498

XAS

YAGU

Uas de las maos quitar, Aypo Un ida d, P e tci'rim . Gg. Unidos en amor. Mofe pete oie yo los p>>es, Pcp. allt bar : Oioiabet yoabu reli. quitar, Ayapicapi og. Unignito. Tara pete note. largas delasmanos. Poap mbuo. Union de roluntades. Pa voyah Uero de la mao. Pop guira. pab : Yuru pete : Pali remimbn los piles, Picap gura. t pete ao'. V ante R. Unirse las rol mitades, Oii mbop yo yapb : Petey ]i f i o oguere Urdidera, Ao mboa queohba. Urdiembre, Ynimb ynibo aqueopi. c : Pabndoyoabl quri. Urdir lela. Arabo aqun : Ainbopo Universal, Pub : Opaeat. tejiendo, , cosa de todos. Mm' mbae : Pa peno. Y poner intersticios . Ao. . 3. b guara mba. ,que lodo lo sft^e.Mbae pali quaa I ante S. T. pra : Ofi'mbotetvro mbae qua re Usar de algo, Aypor : Amongi (bo). li. \

Aypor yep ao : Amongi t a p i a : Uno. Pere : Mofe petei : Petey fui : Ayporu porar. [pe arec. Xe pete : Mofip : Mofipei. Usurpar. Aypiey'o : Heniymho aci de los lugos. Xderehe guara petei: T'til. Agu yete : Chbe guara. Amo iderehegura. [amo. Utilidad, Guara. vosotros, Pee amo pete : P U aillo . g otro, Mcnb : Me.oi yoibi lib. Unos a otros darse algo. Orovovo Uros, Ubti. ])Oi : Oroyoup orom. Uviera, amo.
otras de otros.

ZJnirerso, mundo,

Ibi yacat.

muclto

lo ropa.

Ao aypor ai :

quri : Oyoupib : Oyoebeb : Oy pita yb : Oyoeyr : Xoyrey r : Xo ryr ryr. pocos, Mboh rote : Mbobi r : Xda beta : Moco fo : Mbobi ri. Un par. Moe.i el. poco. Myr : Xbi : Ouirv : Pir : Cri. poquito, Pir i : Quiry cte : Ce ryi : Pob : Poemy aryro.

pibe

Oyoaquque qu

Y ante A.

Vacante de Obispo. I'a Obispo reco oy : Pa guaeu tbey.


l'acar el gmierno, Poroquaytra

ndipri. Vadear rio. I ripi ey rupi abac : I'pi ey rup aqu : Y " taip rup abac. 1 a do, Tpi ey : Y' taip. Vogabuiulo, Hec ebae : Hec te Untar, V. Ungir. bac : Oquabebao : Mbae apoco ry Tinto el lirjnor. ele., XandI : Qur. mba : Mbae apo rob ybegu lle gu y mbae : Y yepor cerymba. la accin, Piebi. Vagar, Ayco o : Aicote : Xdaye I ante N. poru. Uas de las manos, Pop'. Vagazo, hezes. Hatieue : Tati cue. corlar, Che pop' apira Vaguido de cabega. Chore ca guiri ayquyt : Ayep p'og yquyti rao. Cheacng pyndai nda. 500 499

YARE
Vaina de espada, Q u i c e pu cu rir. legumbre,To\) : C o m a n d a rop. Vareteado pao

vas

de arriba

aba.ro, o

quitar, Ayoc. Yaya dar. Aycur cura : Gua gu ha ychup. Variedad. P a r a . -'. 1 'ayo color, Hbe. Varillas, Ibirai. Ycdentia. Ttngatu baba : Mbarac- Varn, Cuimbatc naba : Qui rey haba. dice la rnuger. Cberai c. Valeroso, Quirey mb : Y poltbae. Varonil hombre, Cuymba : A b a . hacerse, Am quirey mb. I aroitilmente, Cuimbae hpe : Aba Valer, precio, Hepi naco. hpe.
Valiente hombre de animo, Pa quiVaronil muger, C u a cuvmba.

largueado, Ao Iquea quena. Variable, Aba erulabcy : Aba yeeroba robag. T'arias cosillas, Albae tetiroT.

hiye y mba : Poi hubey : Angey ara. tuercas, A b a tngat : Ypo ac retebae : Cuimba : Ypoi tbae.
Valientemente de animo, Quirey mb-

Vascas, Tendi tend : Pa abaet : Pa piehlbi.


Vassallo, subdito, menor, Boya. Vasija, cesto, etc., Rir.

Vaso, Cmbuch.
de lecer agua, I guaba.

juntar, Aytl moneo (ng). Vana cosa, sin substancia, Y pory- Vacia cosa, Ypory mba. , que la caciaron, Y porog plrra. mbac : iVIbae raugu. Valida de tafetn, etc., Ao pui c Vaciar, Ahequah : Aiporog. hep liep : I cog ao r guare : Ao pior ai, Ayplbu er. hep bat bat. V ante H. pairaros, Guir rc : Ndaetei Vedada cosa, Mbae yyap hagumey guir : Ymbay guir. Vapor de agua, I tymb. I'. Pitti. 1. quai p : Ypcapira : Ycatu ey yyapbo. tierra, Ibi tynib : Ibi a tati. Vara, Ibirai. Vedar, Ay|ie vehugui : Ayoquai de medir, Ibirai mbae rngba. yyap ey reli : N'daipotri yyap). . o bstago que se cria en los mon- Veedor, Heehacra. les, Icip. Vega, urur : umb eat. I arar canoa, Ahequ : Amo cri Vehemente, p t : Haci. igra. Varear los arboles, Aibir nup : A- Veis! Indo ! Hind ! Yr ! Hir ! Yrotp ! Chayr ! hobngui. Varear, /;erZ//-.Ah li ibirai pip. aqui. Clianic : Chatro : Cbapac : Chatcp : Co naco : CbapV o roteado pao al traces, Ao hae ng. liac. 501 502

pe : Polhubcy hpe : Angeym. faereas, Poac catuhpe : Cuimbae hpe. Vanagloria, Yerobi tei' : Yerobi porngute : Nembo qui. Vanagloriarse, Ayerobi porngu te : A'mboqui.

cidro,

Ne ngechac I guaba.

bcver rio, Cagu ba. natural de muger, Tamati : Ta-

m b a : Ta pip : Qura : Cua angaip.


Vasura, I ti. coger, Aytl yr
]ia).

VELO
Veis oqui es/as cosas, Chateping. Vcislo oqui echado, Peheehanico t-

TENT

Vello, Tabiy. Velln, Obeehrague apu.


Vello nacer. Tabiyu oc.

bm. en fi, Peheohanie ym. sentado, Peheohanie oguap oi'n : YiruapI oyn.
Yeismc oqui, Peheohanie che : Cha-

Velloso, Aba abiyu : Plabi ybae. Ven AC. Querem : Eyo : Eyo r. Vena, Tayu.
Venablo, dardo, etc., Mymbuc.

nie che. I ejez acercurse.Aroeae ehetuyabae: Chererohl Im : OguerobI Im cbe tuyabae : Acae ehetuyabae haguma. J.o misino se dize de la muger mudando el nombre, Guayb'.

de la muger. Guayb. varan, Tuyabae : Quiml.


Ye.eiga. ampolla, Mb ru. de orina. T i r i r .

pescado,

Pira po I gu.
cammb.

Te.rigas de agua,

Tela de cera. Traytl t a t a end.

sebo. Mbae qulr tata end.


Velar con vigilancia, Ame na gui-

Venado, Guac : Guacu pyta : Paratiay : Guacu bir : Guac abar : Taquarmbo acog- : Guacu ti. Vencedor, Porombo aguly hra. Vencer. Ambo aguly. Vendar los ojos, Ahe^aqu : Ahecaqua riili : Ahecaquaapyty. Vender. Ame hc]"ilra r. 1 endiblcs, TapI rmbeli: Tareplrcli. Veneno. Pohangl pora pitibae : JIbae jioroyuc curtey : Albae tlqulc poromd eo aih y-bi. Venenosa cosa, Porombo popi : Porapit. Yengango, Yeep.
Vengar a otro. Ahcpl lea).

lm apirita rumo. difunto, Xdaquri teongue rromo. en guerra. Amana : AmnT. ganado, Aman che rymba reli. toda la noche, Pyt ahacap gui quereymd : Chererocoe chequerey : Cbe eo mbe gui quereynio. Veleta, PyryrT. 1 co, o toca, llob ac vaba : Ao y]t; pl cliae. Veloz en hablar, Aba ap'e plryry : Apeen eabqi : Apeen y era yer eatu : Ajiee porar rara. ligero, Aba eabaq: Taq bac: Oberabte guara. Velozmente. Cabaqu hpe, etc. : A rinbbe behpe : Cab note hpe : lblt ramipe. hablar, Checi ]ilryr gui ing : Checi oyera yer cat gui ii''ng : Checi porar hpe anee. 503
-

Vengarse, Venidera

Aycepl.
Ab cherepl. Oa cat: A. S.

Vengme fulano,

cosa, Mbae obae rama.

I 'enir bien a proposito, , g ir, Ayu.

, bolrer, Aty'm : Ayu yebl. de le.vos, Aat : Aybo guitbo : Cugui ayu : Momlil ri gui cherri. justa la ropa. Cheyacat chea. mucitos. Aro. 'Hueramente. Ayurmo. preso, Cheplhl chererbo. Ventaja, Qun : I'oqu : en Po. 3 : Qua. ti. Ventana, Mborechacba. de narizes, Aplingu : Tyngu. Ventura, Poporng : Teco porng : Ay. 3 ': l e . 6.
ha sido esta, Agu y e t e nic.

Venturoso, ra hlr. 504

Aba hec porng : Mba-

VEST porng : A b a yepo rac porng. Ver, Aheehag (ca). j , mirar, Ama (m). [hpa. ! , visitar. Ayob : Apoh : Aba yVerano, Quaracl puc. Veras, Ayebo. j
Verdad, A y o t e : Hupi : Ave. 2. Venturoso en la -pesca, Aba pima i Vestidura

VIEJ de muger, T u p o : Caraca : Tupai.

I estir, Amurill.

digo, Hup ae : Hup clicni. I ezindad de casa, Ambliog. , es cierto, Afey n<ratui: Hy nanga. 1 ti) de mi casa, Che anibl opegura. [bayra. eterna, Hupi aprey. jirme es esta, Hup eat eyc. . eneomendem.Tobayati yra : ToVerdadera cosa, Hupi catu guara : 1 ezinr,s, O aiiibiogl guara. Hup et : Hupi to. : Hupi p. ca i<(S chucaras, O amindba : Verdaderamente, Hupi catu hpe : i O aminda b guara. Ayet : Aiet catu hpe. j V ante 1. Verde. Hohi. ; fruta, por madurar. I b a aqu. i Vianda, Yp. Verdes es/arlos cohollos. H o q u i r o b l : Viandante, Ata bra. Y yip qui 'ob. Vicio*. Angaip : Teco mar. Verdeguear, Hob hoh. Viciosamente. Tc. [Pochi : Auba. Verdolaga, Caavurup : Caarur eny Vicioso. M a r becbae : Angaip : p a pr : Ca rur. Vida, Tecobe. Verdugo, Poronip bra : Poro gue- . costumbre, ley, condicin, estar, reco mgii liara : Poro mmbap estenio, oficio. Teco. bra : Qu. o. corta, Tecbe at : Tecobe ypVerdugn. Peni! : Hirnb. eopl ey : Pornibucu ey. Verdugones tener, Ciieret pent. eterna, Tecob a]urey : Tecob Verdura, Mbae roqui. yp copbae ra : Apira meyma : YVereda, Peinyr : Coo rap rm. pab ey baer. Verga, vnita-go, Hemb. larga., Tecob puc. I ergel, Ibot tilia. Vidriero, Xngcchac apo bra. Vergongante, Ogarupgue mbi relie Vidrio, Xeangecbacaba. Vidrioso, Ypirery ai : Ycapir curyyerure luir. I erguenga, Ty. 5 : Tai i. te : u angechac apira/ rana. Verguengas de hi muger, V. laso 1 leja, Guayby. natural. /pescado), Arecut : Yni : Gumbutia : Tande. del hombre. Ta qii : Hemb : Angaip h : Quaruh : Iblr. ropa. Atiblin. 1 \ estida persona, A b a y ya bae. J Viejo, 'Tuya : Tuyabae. Vestido muero, g viejo, con pelo, o; decrepito, Quymi' : Tuya apay : desflorado, Ao atybib. Tuya ]iuru rug. \ estidu.ro, A . ' podrido, Tuya pur rgy : Tuya arrastrar, Otlrir ebea. yu gera. corla, Aobac : Ao bat : Atur : Viejos, antepassados, Ore rnii eta: Carapi : Caraca gu : Carap. Ore ypicti : Oro rubeta cu. 505 50ij

I estirse al revs, Herequabey ngoti amml : Hap p cot amnd. , Aycao mond : Aycao mol : Amng ebea cherch :Ayeao mngl. i Vez, Ara (A. 9) : Yeb.

VISO

VOM

j Vsperas, Car rerobc : Acayeri re. Viento, Iblt. S Vista, Teca pif : Mae. con Hurla, Ibit amnderec. ; Vituperar, Aroc mgua. Vientre, To : Teb. incitado, Tebe at : Tebeat : Te- Vituperio, Teco megu. Vividor, ijue sabe buscar la rida, Yeb aping. lleno, Teporue : Tic t nyh porae cat pora rahra : mbae eca cat porng. ngat. MI cosa, Ayb : I'oriahub : Mane. j . vite mucho, Oycobe pucu bae: Villano, Tabay baigara : Tarnyri j Guecob mboblteboy liara. [Oga. Vivienda, morada, Cot : Tequba : niegu. Vivir, Aicob. Vinagre, Cguy hi. aparte, Ayeobec. Vinagrillo gerva, Ib. a su gusto, Chercminibotapee aye guiteebo. Vino, Cgy. bien, Aycob catuprT : Nachere de iiiuiz, Abat cgy. cobo mar : Angaip. miel, E caguy.
raizes, qutalos, etc.. Carac. ulas, l i b a cgy. Violar doncella, Corromper.

en la Jlor de su edad, Checun-

rnbuc- hpe ay rob : Che cuninibu(; clierecob. I iolenlameute . Ne pirqundpe : paz, Teco quryry arec : rndabeyme aye : Teco mar I'ort hpe : Hem$-mboac hpe. Virgen, Y quarymhae : Mrney : Y ey aipo ni. M a r b o r a m i aye mnibu pirey : Aba r b i harynibae : frabajo. guiteebo : Mar aci ayporr. Y ti nibirey. Virginidad, Mrney nbba : Yqua- impulcio. Che rndape ay cob : Cheangcc hpe aycob. rey h. Virote, Gira api : Gira apih : mal, Aycob pochi : Cherec M bigu. angaip ai. mucho. Ayco pue : Ayecat ayI irtud. Mrngat. I cobo : Aycob pue : Y pocopi cheVirtuosamente, Mrngati hpe. recob. [eobe acg. Virtuoso, A b a mrngat. l'iruelas, Mbiru : Piru : Cur. poco, Chereoob ati r : ChereVivo, diligente, Taiba : Qui rey. j'cgar. Amboy a liec. piru. tener, Chepiru : Mbiru aiporar. Vizco. Oabng. \isages haver con la boca, Cheyuru Vizcacha. Mbuyap ata. mg. V anli^O. los ojos, A'mboeca mg. Vocablo, eng : Xengba : eeVisibleeosa, Mbae heehagi pira : l l e - ngab. Foeat /iv 'o.engrlcI quati guac. ehapra : Hetbae. Visiblemente, Hecha eatu hpe : Y- Volumen. Quatia manduc. Velunlad, Teinmbotra : BI. 5. eecha guea hpe. Voluntarioso, Guemiiiibotra apoc. Visita, I'oh. Vomitado, Ymo gu mblra : YmboVisitar, Apob : AcotT lu. ycbl |ir. a menuda, Ahapec : Apoh. Vomitar., Agtie : Amboyeb. Visos hazer el agua, TIpi ber. Sol, Quaraci obera ber. Vmito, Guee : Mboycbl. 508 507
r r

XERI Vos, tu. Xde : X.


Vosotros. Pee. Voz. Xe. _

ZMB Xeringar. Ahebi cat. Xugo, T : TI eat. Xugosa. '-osa Mbae t cat.

humo. Xee ngatupiri. Z. delgada, X j.oT. Hec cue hobapei ayti : grande. Xee nguo : Xee : Ho Zaherir, catu y ee, ftVe roz degraudehoato. Hobape anh.
Zelar, tener zelo ele las a/mas. Ademo que qu : Chach : Xee tor. Vozeodor, Tac bra : Tac porara acatey aba angari : Cheracatey ng hva. |mr mrteT. aretame yho potarcy. Vizear desatinadamente, Cherace Zclos. Aguyr : Taeatey : Mund. - . Zeloso, Haeateybae : Haguyrbae Vozina. Mvmb. Hec.e). de caracol, Guatap. Yozinglera, Hace hace mar mrte. Zeo, Guatami : Ca quaraci : X''m ob i. Y ante l . hazer. Cherec quaraci : Am Vuelco del coracon, Pa \ ber : Pcea quaracl: A'm ciba ai : Gua tti : P a titi. tamo/ aic. Vuelcos dar el cora con, Che pl be- Zerbatann, Taquar. r ber : Chepa t t : T u t u . Zizaa. Xtin : Capij at. en la cama, Aicr ier guit- . chisme, Tcm. pa : Che angee cheyn me gui sembrar, Chcrme guitecbo : yero yerepa : Guique rcym aic Ate moe moa cay guitecbo. gui yeapa yere yerbo. Zorzal, Haabi. Incita dar enmendndose, Cherec Zorrillo que hiede, Mbc : Mblcur : ai raye gui ayebi : Apo cherec Mbi cut. angaip gui. [ue. Zorro, Aguar : Aguara guac. de acotes dar, Ayeeat ay nip Zumbar, Ayapcar r : Amboap ca . retorno, Poepi. ee ymmbbo. Vuestro. ]'ee. el odo, Chcapca qu ee. es, Pembae me. qarr las orejas, Chcapieaqu rere. Mtestros dias, Pera. Zumbido. Api caqua rere : Apc qua . \ ante A. Xobon. Cali. de la tierra, Ibop : Tymbo : AL A U S D E O. gnup : bnp myr : I cp i yui. yeju.'ma, Cabayu tyriguah. Xara, saeta. Hu. ronca, desentonado. X'ee tero : Xee Zarcos ojos. Teca t.

Xaula, Gur roca! : L'rueur. [eur. hazer, Aurueuru ap : Ayapo uru\ auto E.

Seme, Q yopico h. Xerga. Obecba rague a. Xeringa. Tcbi eutucba. 50!)

Sise advierten de la. 2. l'arte.

faltas

irn al fin

510

Das könnte Ihnen auch gefallen