Sie sind auf Seite 1von 83

Anota co es sobre s eries

Rodrigo Carlos Silva de Lima

rodrigo.u.math@gmail.com

24 de novembro de 2013

Sum ario
1 S eries 1.1 1.2 Nota co es . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Deni ca o e conceitos b asicos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2.1 1.2.2 1.2.3 1.2.4 1.2.5 1.2.6 1.2.7 1.2.8 1.2.9 1.3 1.3.1 1.3.2 1.3.3 1.3.4 1.3.5 1.3.6 1.3.7 1.4 1.5 1.6 1.7 Mudan ca de vari avel em s eries . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Condi c ao necess aria para converg encia de s eries . . . . . . . . . . . Crit erio de condensa c ao de Cauchy . 1 e diverg encia da S eries do tipo kp k=1 Diverg encia da s erie harm onica. . . . 1 Diverg encia de com p < 1. . . kp k=1 S eries de fun c oes racionais . . . . . . 4 4 4 6 8

Crit erio de compara ca o . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 s erie harm onica. . . . . . . . 15 . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

Crit erio de Cauchy para s eries . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Toda s erie absolutamente convergente e convergente . . . . . . . . . 27 Parte negativa e positiva de uma s erie . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Teste da raiz-Cauchy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Teste da raz ao-D Alembert . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Crit erio de Dirichlet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 Crit erio de Leibniz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Crit erio de Kummer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

S eries absolutamente convergentes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

Comutatividade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 Soma sobre um conjunto innito arbitr ario . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 S eries em espa cos vetoriais normados . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 Soma de Ces` aro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 2

SUMARIO

1.7.1 1.8 1.9

S erie de Grandi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

Sequ encias (C, P ) som aveis 1.9.1

S eries de termos n ao negativos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 Crit erio de compara ca o por limite para s eries de termos positivos . 60

1.10 Representa ca o decimal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 1.11 Teste da integral para converg encia de s eries . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 1.11.1 Sequ encia de varia c ao limitada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 1.12 S eries em espa cos vetoriais normados . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 1.13 Produto de s eries . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 1.14 S eries e desigualdade das m edias . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80

1.15 Extens ao do conceito de s erie para


k=1

ak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

Cap tulo 1 S eries


Esse texto ainda n ao se encontra na sua vers ao nal, sendo, por enquanto, constitu do apenas de anota co es informais. Sugest oes para melhoria do texto, corre co es da parte matem atica ou gramatical eu agradeceria que fossem enviadas para meu Email rodrigo.u.math@gmail.com.

1.1

Nota co es

Usaremos o para simbolizar o operador que faz a diferen ca de termos consecutivos de uma fun c ao f (x) := f (x + 1) f (x). A nota ca o Q para denotar o operador que faz o quociente, Qf (x) = f (x + 1) . f (x)

1.2

Deni c ao e conceitos b asicos

Vamos denir o somat orio como


s

f (k ) = f (s) s Z
k=s b p b

f (k ) =
k=a k=a

f (k ) +
k=p+1

f (k ) b, a, p Z.

CAP ITULO 1. SERIES

Perceba que n ao colocamos limita ca o em b, a e p inteiros , na deni ca o acima podemos ter b < a. Em especial tomando p = a 1 na identidade acima segue que
b a1 b

f (k ) =
k =a a1 k =a

f (k ) +
k =a

f (k )

logo deve valer


k =a

f (k ) = 0 que e chamada de soma vazia .

Deni c ao 1 (S erie). Sejam a Z , A um conjunto indutivo que contenha a , f (k ) : A R uma fun ca o . Chamamos de s erie o limite do somat orio
n

lim s(n) = lim


k =a

f (k ) :=
k =a

f (k )

, caso o limite exista, onde


n

s(n) =
k=a

f (k ).

Se existir o limite de s(n) com lim s(n) = s diremos que a s erie e convergente e sua soma e s. Se o limite lim s(n) n ao existir diremos que a s erie diverge. A soma nita s(n) =
n

f (k ) e chamada reduzida de ordem n ou n esima soma parcial da s erie


k =a k=a

f (k ) . Se

a s erie e divergente, pode acontecer de lim s(n) = , lim s(n) = ou a soma oscilar1 . Se (sn ) converge diremos que
k =a

f (k ) converge caso (sn ) seja divergente diremos que f (k ) ser um n umero real, caso haja converg encia e n ao

f (k ) diverge , apesar de
k =a k=a

haver n umero associado a


k=a

f (k ) caso haja diverg encia, tal uso e feito apenas no sentido

de nota ca o . Caso a s erie seja convergente dizemos tamb em que (f (k )) e som avel . Propriedade 1. Toda sequ encia (xn ) de n umeros reais pode ser considerada como a sequ encia das reduzidas de uma s erie. Demonstra c ao. Supondo
n

xn =
k=1
1

ak

Quando (s(n)) diverge e lims(n) = e lims(n) = .

CAP ITULO 1. SERIES

aplicando segue xn = an+1


1 0

e para n = 1, x1 =
k=1 n

ak = a1 , se n = 0 temos x0 =
k=1 n1 n1 n

ak = 0 por ser uma soma vazia = xn x0 = xn .


1

ak =
k=1 k=0

ak+1 =
k=0

xk = xk

Se xn = an+1 n ao implica que an = xn1 , pois a primeira vale para n 0 natural a segunda n ao vale para n = 0. Exemplo 1. Encontrar o erro na manipula ca o 0 = 0 + 0 = = (1 1) + (1 1) + = = 1 + (1 + 1) + (1 + 1) + = 1 logo 1 = 0. Come camos com uma s erie
k=1

ak onde cada ak = 0 = 1 1, isto e, a soma dos

elementos da sequ encia (0, 0, ) ent ao at e a segunda linha tudo est a correto, por em na terceira linha tratamos o termo da s erie somada como os termos da sequ encia (1, 1 + 1, 1 + 1, ) que e uma s erie diferente da s erie inicial

1.2.1
n

Mudan ca de vari avel em s eries


n+t

Propriedade 2 (Mudan ca de vari avel em s eries). Por mudan ca de vari avel temos que se g (n) =
k =a

f (k ) ent ao g (n) =
k=a+t n

f (k t) com lim n = temos tamb em lim n + t =


n+t

logo lim
k =a

f (k ) = lim
k=a+t

f (k t) =
k=a

f (k ) =
k=a+t

f (k t).

Logo se temos uma s erie


k =a

f (k ) podemos somar t aos limites (t + = , t + a),

subtraindo t do argumento da fun c ao


f (k ) =
k=a k=a+t

f (k t).

CAP ITULO 1. SERIES

Propriedade 3 (Produto por 1). Por propriedade de somat orios se g (n) =


k =a a

f (k )

ent ao g (n) =
k=n

f (k ) com lim n = temos lim n = e


n a a

lim
k=a

f (k ) = lim
k=n

f (k ) =
k =a a

f (k ) =
k=

f (k ).

f (k ) =
k =a k=

f (k ).

Propriedade 4. Sejam
k=a

f (k ) e c um n umero real diferente de zero ent ao


k =a

f (k ) e

convergente sse
k =a

cf (k ) e convergente.
n

Demonstra c ao. Se g (n) =


n n k=a

f (k ) e convergente, existe o limite lim g (n) , vale c.f (k ) e existe o limite lim c.g (n) = c lim g (n) impli-

tamb em c.g (n) = c


k=a

f (k ) =
k=a

cando que a s erie


k=a n

cf (k ) = c
k =a

f (k ) e convergente.
n

Se h(n) =
k =a

cf (k ) = cg (n) ent ao g (n) =


k =a

f (k ), sendo h(n) convergente, ent ao

lim h(n) = d para algum d real e vale lim

lim h(n) d = que existe de onde segue que lim g (n) = c c

h(n) = lim g (n) como c = 0 tem-se lim g (n) = c f (k ) e convergente.


k =a n

Propriedade 5. Sejam
k=as

fs (k ) convergente pra toda express ao fs (k ), gs (n) =


p k=as

fs (k ) fs (k )
k=as

, as n umeros inteiros e cs n umeros reais, para todo s [1, p]N , ent ao converge.
p s=1

cs

Demonstra c ao. Considerando a soma


s=1

cs gs (n) como os limites lim gs (n) existem

e pela propriedade de soma de limites segue que existe o limite:


p p p

lim
s=1

cs gs (n) =
s=1

cs lim gs (n) =
s=1 k=as

fs (k ).

CAP ITULO 1. SERIES

1.2.2

Condi c ao necess aria para converg encia de s eries


n

Propriedade 6 (Condi ca o necess aria para converg encia de s eries). Se s(n) =


k=a

ak

converge ent ao lim ak = 0. Demonstra c ao. Temos que se lim a(n) = s e tamb em lim s(n + 1) = s e
n+1 n

s(n + 1) s(n) =
k =a

ak
k=a

ak = an+1

logo lim s(n + 1) s(n) = lim an+1 = lim s(n + 1) lim s(n) = s s assim lim an+1 = 0, lim an = 0. Essa e uma condi c ao necess aria por em n ao suciente para converg encia de s eries. Corol ario 1. Se f (k ) n ao tende a zero a s erie n ao pode convergir. Esse crit erio eu til para provar que algumas s eries divergem. Veremos depois que esse crit erio n ao e suciente, pois existem s eries em que o termo somado tende a zero mas a s erie diverge, como eo caso da s erie harm onica.

Propriedade 7. Se
k=1

ak e convergente ent ao
k=1

a2k + a2k1 e convergente e tem mesma

soma que a primeira s erie. Demonstra c ao.


n 2n n n n

Seja sn =
k=1

ak , ela converge, ent ao s2n =


k=1

ak =
k=1

a2 k +
k=1

a2k1 =
k=1

a2 k +

a2k1 tamb em converge e tende ao mesmo limite de sn . Exemplo 2. A s erie


k=1

a2k + a2k1 pode convergir por em


k=1

ak , como e o caso de tomar

ak = (1)k a s erie
k=1

(1)k n ao converge pois lim(1)k = 0, por em a2k + a2k1 = 1 1 = 0

e a primeira s erie converge.


Propriedade 8. A s erie
k=a

f (k ) converge a s erie
k=b

f (k ) converge. Esta propriedade

nos diz que o estado de converg encia da s erie n ao e alterado pela redu c ao ou adi ca o de um n umero nito de termos, isto e, podemos alterar o limite inferior do somat orio por outro n umero real e a converg encia da s erie n ao se altera.

CAP ITULO 1. SERIES

Demonstra c ao.Tomamos g (n) =


k=a

f (k ) e h(n) =
k=b

f (k ). Se b = a n ao temos

nada a mostrar, pois as s eries ser ao iguais. Se b > a tem-se


n b1 n b1

g (n) =
k =a

f (k ) =
k =a

f (k ) +
k=b b1

f (k ) =
k =a

f (k ) + h(n)

g (n)
k=a

f (k ) = h(n)

supondo g (n) convergente e tomando o limite n temos que no lado esquerdo temos uma s erie convergente e no lado direito a s erie tamb em ser a convergente, se h(n) e convergente, usamos que
b1

g (n) =
k =a

f (k ) + h(n)

tomando o limite tem-se que h(n) convergente implica g (n) convergente. Se a > b usamos o mesmo procedimento
n a1 n a1

h(n) =
k=b

f (k ) =
k=b

f (k ) +
k=a a1

f (k ) =
k =b

f (k ) + g (n).

(1.1)

h(n)
k =b

f (k ) = g (n)

(1.2)

se g (n) converge usamos 1.1 se h(n) converge usamos 1.2. Como o limite inferior do somat orio n ao altera na converg encia, iremos em alguns momentos denotar a s erie sem o limite inferior, da seguinte maneira

f (k ) =
k

f (k )

Exemplo 3 (S erie geom etrica). Vamos estudar a converg encia da s erie

ak .
k=0

Se a = 1 temos a soma
n n

1 = n + 1, lim
k=0 k=0 n

1 = .

Se a = 1 temos
n1

ak =
k=0

ak a1

=
0

an 1 a1

CAP ITULO 1. SERIES

10

quando a > 1 o limite lim an = , com a < 1 a sequ encia alterna valores tomando valores positivos para valores pares de n e negativos para valores mpares de n, por em com valor absoluto crescente, o limite n ao existe nesse caso. Caso a = 1 o resultado da soma nita e
n1

(1)k =
k=0

(1)n 1 2

a sequ encia alterna entre valor 0 para n par e 1 para n mpar. Se |a| < 1 tem-se que lim an = 0 e o resultado da s erie e

ak = lim
k=0

1 1 an 1 = = . a1 a1 1a

Podemos usar tamb em a condi c ao necess aria para converg encia de s eries. Temos que ter lim an = 0 , isto s o acontece quando |a| < 1, ent ao estes s ao os u nicos valores de a para os quais a s erie e convergente. Exemplo 4. A s erie

k=0

a2 (1 + a2 )k

1 1, portanto 1 + a2 1 bk = a s erie converge por ser s erie geom etrica. Sabemos que , substituindo 1 b k=0 1 b= 2 , chegamos no resultado a +1 converge com qualquer a R. Vale que 1 a2 + 1 a R logo 0 <

k=0

a2 + 1 1 = (1 + a2 )k a2

k=0

a2 = a2 + 1 . 2 k (1 + a )

Exemplo 5. Mostrar que a s erie

n=a n

(1)n an n!

onde an =
k=1

2k diverge. Vamos chegar primeiro numa express ao para o termo geral


n n n

an =
k=1

2k =
k=1

2
k=1

k = 2n .n!

CAP ITULO 1. SERIES

11

logo a s erie e

n=a n n

(1)n 2n n! = n!

(1)n 2n
n=a

sendo bn = (1) 2 o limite lim bn = lim(1)n 2n = 0 o limite n ao existe pois a subsequ encia b2n = 22n tem limite + e a subsequ encia b2n+1 = 22n+1 tem limite . 1 n , bn = log (1 + ) n k=1 k=1 , mostre que lim an = lim bn = 0. Calcule explicitamente as n- esimas reduzidas sn e tn Exemplo 6. Dadas as s eries ak e bk com an = n+1 destas s eries e mostre que lim sn = lim tn = +.
n n

sn =
k=1

ak =
k=1

k+1 k =

k= k

n+1

=
1

n+11

k=1

logo lim sn = tn = 1 log (1+ ) = k k=1


n n n n+1

log (k +1)log (k ) =
k=1 k=1

log (k ) = log (k )
1

= log (n+1)log (1) = log (n+1)

logo lim tn = +. O limite dos termos das s eries an = n+1 n= 1 lim an = 0 n+1+ n

1 ) n 1 n 1 n ) ] ) log [(1 + n (1 + n 1 0 < log (1 + ) = n n n 1 n (1 + n ) 1 n ao tal sequ encia e limitada, logo lim = 0 de onde segue como lim(1 + ) = e ent n n 1 por teorema do sandu che que lim log (1 + ) = 0. Usamos que log (n) < n. Assim temos n duas s erie cujos termos gerais tendem a zero, por em as s eries divergem, esse exemplo bn = log (1 +

mostra que a condi ca o de lim f (k ) = 0 em uma s erie


k=b

f (k ) ser satisfeita n ao garante

que a s erie ser a convergente, a condi ca o e apenas uma condi ca o necess aria. Propriedade 9. Seja (ak ) sequ encia com ak 0 k ou ak 0 k . Nessas condi c oes
n

a s erie
k =a

ak converge s(n) =
k =a

ak forma uma sequ encia limitada.

CAP ITULO 1. SERIES

12

Demonstra c ao. ). Seja s(n) limitada com ak 0 k , temos que s(n + 1) s(n) = an+1 0 s(n + 1) s(n) assim s(n) e uma sequ encia crescente limitada superiormente, portanto e convergente. Se ak 0 temos s(n + 1) s(n) = an+1 0 s(n + 1) s(n) logo s(n) sendo limitada inferiormente e decrescente e convergente. ). Agora se a s erie e convergente ent ao s(n) e limitada , pois toda sequ encia convergente e limitada.
n

Deni c ao 2. Quando temos ak 0 e s(n) =


k=a

ak e limitada superiormente temos que

a s erie
k=a

ak converge, ent ao neste caso escrevemos


k=a

ak < para simbolizar que a

s erie
k =a

ak com ak 0 e convergente.

1.2.3

Crit erio de compara c ao


Propriedade 10 (Crit erio de compara ca o). Sejam


k=a

ak e
k=a

bk s eries de termos n ao

negativos. Se existem c > 0 e n0 N tais que ak cbk para todo k n0 ent ao :

1. A converg encia de
k =a

bk implica a converg encia de


k=a

ak .

2. A diverg encia de
k =a

ak implica a diverg encia de


k=a

bk .

Demonstra c ao. 1. De ak cbk segue


n n

ak c
k=n0 s(n) n n k=n0

bk
:=p(n)

se
k =a

bk converge ent ao
k=n0

bk converge de onde segue que s(n) e limitada supe

riormente e como e crescente s(n) converge implicando a converg encia de .


k=a

bk

CAP ITULO 1. SERIES

13

2. Agora se s(n) diverge, como e crescente seu limite e innito , pois ela e ilimitada s(n) ent ao p(n) tamb em e ilimitada susuperiormente, de c.p(n) s(n), p(n) c periormente e ainda por ser crescente tem limite innito, logo a s erie associada
n

p(n) =
k=n0

bk tende a innito.

Exemplo 7. Mostrar que

k k = .
k=1 n k

De 1 < k elevamos a k , 1 < k aplicamos a soma


k=1 n n

n=
k=1

1<
k=1

kk

por compara ca o (como s ao s eries de termos positivos) segue que


k=1

k k = .

1 converge. Exemplo 8. Se 0 < c e 1 < |a| ent ao c + ak 1 1 Vale < k e a segunda s erie converge, logo por compara ca o a primeira converge. c + ak a Vamos usar o seguinte pequeno resultado em certas demonstra c oes. Propriedade 11. Sejam (xn ) e (yn ) sequ encias, se xn = yn para todo n, ent ao xn = yn + c para alguma constante c.
n1

Demonstra c ao. Aplicamos o somat orio


k=1

em cada lado na igualdade xk = yk

e usamos a soma telesc opica, de onde segue xn x1 = y n y 1 xn = y n + x1 y 1


=c

Corol ario 2. Se xn = yn n e existe t N tal que xt = yt ent ao xn = yn para todo n. Tal propriedade vale pois xn = yn + c, tomando n = t segue xt = yt + c que implica c = 0, logo xn = yn para todo n. Propriedade 12. Seja n > 0 N ent ao
n1 2s+1 1 2n 1

f (k ) =
s=0 k=2s k=1

f (k ).

CAP ITULO 1. SERIES

14

Demonstra c ao.[1-Soma telesc opica]


n1 2s+1 1 n1 2s+1 1 2s 1 n1 2n 1

f (k ) =
s=0 k=2s s=0

[
k=0

f (k )
k=0

f (k )] =
s=0 g (s)

g (s) = g (n) g (0) =


=0 k=1

f (k ).

Demonstra c ao.[2] Para n = 1


0 2s+1 1 21 21 1

f (k ) =
s=0 k=2s k=20

f (k ) =
k=1

f (k )

Temos que
n1 2s+1 1 2n+1 1

s=0 k=2s

f (k ) =
k=2n

f (k )

e
2n 1 2n+1 1 2n 1

k=1

f (k ) =
k=1

f (k )
k=1

1 = kr

2n+1 1

2n 1

2n 1

2n+1 1

f (k ) +
k=2n k=1

f (k )
k=1

f (k ) =
k=2n

f (k ).

logo est a provada a igualdade.

1.2.4

Crit erio de condensa c ao de Cauchy

Propriedade 13 (Crit erio de condensa ca o de Cauchy). Seja (xn ) uma sequ encia decrescente de termos positivos ent ao xk converge 2k .x2k converge.

Demonstra c ao. Usaremos a identidade


n1 2s+1 1 2n 1

f (k ) =
s=0 k=2s k=1

f (k ).

). Vamos provar que se diverge. Como xk e decrescente ent ao vale


2s+1 1 2s+1 1

xk converge ent ao

2k .x2k converge, usando a contraposi2k .x2k diverge ent ao xk

tiva, que e equivalente logicamente, vamos mostrar que se

2s x2s+1 =
k=2s

x2s+1
k=2s

xk

CAP ITULO 1. SERIES

15

n1

aplicando
s=0

segue 1 2
n1 2n 1

2
s=0

s+1

x2s+1
k=1

xk

logo se ).

2s x2s diverge ent ao

xk diverge. xk converge, de maneira

Vamos provar que se direta. Usando que

2k .x2k converge ent ao ent ao


2s+1 1 2s+1 1

xk
k=2s n1 k=2s

x2s = 2s x2s

aplicando
s=0

segue que
2n 1 n1

xk
k=1 s=0

2s x2s .

da se

2s x2s converge ent ao

xk converge

Exemplo 9. A s erie

k=3

1 [ln(k )]s

diverge para qualquer valor real de s. Se s 0 o resultado vale pois temos s erie com soma de [ln(k )]s que n ao converge para zero, se s > 0 temos que ln(k + 1) > ln(k ) logo [ln(k + 1)]s > [ln(k )]s e da 1 1 > s [ln(k )] [ln(k + 1)]s ent ao a sequ encia e decrescente de termos positivos e podemos aplica o crit erio de condensa ca o de Cauchy

k=3

2k [k ]s [ln(2)]s

tal s erie diverge, pois o termo geral n ao tende a zero.

1.2.5

S eries do tipo
k =1

1 e diverg encia da s erie harm onica. kp

Propriedade 14. A s erie


k=1

1 converge se p > 1 e diverge se p 1. kp

CAP ITULO 1. SERIES

16

Demonstra c ao. Pelo crit erio de condensa c ao de Cauchy a s erie


k k=1

1 converge, se kp

e somente se,

2 = 2k(1p) , tal s erie geom etrica converge se 1 p < 0, isto e, kp 2 k=1 k=1 p > 1 e diverge caso 1 p 0 p 1.

Exemplo 10. Estudar a converg encia da s erie

( k + 1 k )p .

k=1

Primeiro racionalizamos o termo somado ( k + 1 k )( k + 1 + k ) k+1k 1 = , k+1 k = = k+1+ k k+1+ k k+1+ k k+12 k k+1+ k 1 1 , k+1+ k 2 k

elevando a p segue que ( por compara ca o se 1 1 )p p 2p k 2 k+1+ k

p > 1 p > 2, a s erie converge . De maneira similar 2 2p (k 1 1 )p , p ( + 1) 2 k+1+ k p 1. 2

por compara ca o diverge caso

Exemplo 11 (IME-1964). Estude a converg encia das s eries.

1.
k=1

1 . 3 k 1 . ek ln(k ) . k

2.
k=1

3.
k=1

1. A primeira s erie diverge pois


k=1

1 k
1 3

e uma s erie do tipo


k=1

1 1 , com p = < 1, p k 3

que vimos ser divergente.

CAP ITULO 1. SERIES

17

2. A s erie
k=1

1 1 , converge por ser s erie geom etrica com 0 < < 1. k e e ln(k ) ln(k ) 1 diverge pois para k grande vale ln(k ) > 1, da > , como k k k

3. A s erie
k=1

k=1

1 diverge, ent ao por compara ca o k

k=1

ln(k ) tamb em diverge. k

Exemplo 12. Calcular o limite


n n

lim

k=0

1 (n + k )r

para r > 1 real. Escrevemos o somat orio como


n

k=0

1 = (n + k )r

2n

k=n n1

1 = (k )r

2n

k=1

1 1 r (k ) (k )r k=1
2n

n1

1 1 com r > 1 cada uma das s eries lim = s e lim = s convergem e para o r (k ) (k )r k=1 k=1 mesmo valor, como a diferen ca dos limites e o limite da diferen ca em sequ encias convergentes, segue que

n n

lim

k=0

1 1 1 1 1 = lim( ) = lim lim = s s = 0. r r r r (n + k ) (k ) (k ) (k ) (k )r k=1 k=1 k=1 k=1

2n

n1

2n

n1

Propriedade 15. Se ak 0 k N e (ak ) e uma subsequ encia de (ak ) ent ao


k=c

ak <

implica que
k=c

ak < .

Demonstra c ao. Seja N1 o conjunto dos ndices da subsequ encia (ak ), denimos ck = ak se k N1 e ck = 0 se k / N1 para todo k natural, ent ao temos que ck ak pois caso k N1 temos ck = ak caso k / N1 ck = 0 ak logo em qualquer caso vale ck ak , tomando a soma em ambos lados temos
n n

g (n) =
k=c

ck
k=c

ak <

logo a soma dos termos da subsequ encia g (n) e limitada superiormente e temos tamb em g (n) = cn+1 0 pois se cn+1 = 0 vale cn+1 0 e se cn+1 = an+1 e por propriedade da

CAP ITULO 1. SERIES

18

sequ encia (an ) temos an+1 0 de onde segue cn+1 = an+1 0, ent ao a sequ encia g (n) e

limitada superiormente e n ao-decrescente logo convergente e vale


k=c

ck < .

Mostramos ent ao que se (an ) e uma sequ encia tal que an 0 e a s erie dos seus termos ao a s erie dos termos converge ent ao dada qualquer subsequ encia de de (an ) de (an ) ent dessa subsequ encia tamb em converge.

1.2.6

Diverg encia da s erie harm onica.

Exemplo 13 (S erie Harm onica). Os n umeros harm onicos s ao denidos como


n

Hn =
k=1

1 k

temos que lim

1 = 0 satisfaz a condi c ao necess aria para converg encia de s eries mas vamos n mostrar que a s erie 1 lim Hn = = k k=1 , isto e, a s erie diverge. Suponha que a s erie harm onica seja convergente, denotando lim Hn = H Sejam N1 o subconjunto de N dos ndices pares e N2 o conjunto dos n umeros mpares. Se Hn converge temos que a s erie sobre suas subsequ encias tamb em converge, sendo ent ao
n

k=1 n

1 = tn , 2k 1

k=1

1 =t 2k 1

k=1

1 = sn , 2k

k=1

1 1 =s= 2k 2

k=1

1 H = k 2

H temos H2n = sn + tn tomando o limite lim H2n = H = lim(sn + tn ) = s + t , como s = 2 H segue que t = pois a soma deve ser H , desse modo a diferen ca t s = 0, mas 2
n

tn sn =
k=1

1 1 = 2k 1 k=1 2k

k=1

1 1 1 = + >0 (2k )(2k 1) 2 k=2 (2k )(2k 1)

logo lim tn sn = t s > 0 de onde segue t > s que e absurdo. Pode-se mostrar que lim tn sn = ln(2).

CAP ITULO 1. SERIES

19

Exemplo 14. Na s erie harm onica percebemos que 2 1 1 1 + > = 3 4 4 2 1 1 1 1 4 1 + + + > = 5 6 7 8 8 2 1 1 1 1 1 1 1 1 8 1 + + + + + + + > = 9 10 11 12 13 14 15 16 16 2 podemos continuar agrupando os termos das somas dessa maneira, vendo que a soma dos termos harm onicos n ao s ao limitados superiormente.

Usando o crit erio de condensa c ao de Cauchy


k=1

2k = 2k

1 diverge.

1.2.7

Diverg encia de
k =1

1 com p < 1. kp

Corol ario 3.
k=1

1 1 1 p diverge se p < 1. Para p < 1 vale k < k e da < , da por kp k kp


1 1 diverge isso implica que tamb em diverge. p k k k=1 k=1 k k 12 12 1 Exemplo 15. A s erie diverge, pois vale que > , onde a s erie da k + 3 k + 3 k + 3 k=0 segunda diverge. compara ca o como Propriedade 16. A s erie

k=2

1 k (ln(k ) + c)r

diverge se r 1 e converge se r > 1. c 0. Demonstra c ao. Usamos o crit erio de condensa c ao de Cauchy 2k = 2k (ln(2k ) + c)r que diverge se r 1 e converge se r > 1 . Corol ario 4. A seguinte s erie converge

1 (k ln(2) + c)r

k=2

1 . [ln(k )]k

CAP ITULO 1. SERIES

20

Como ln(k ) > 2 para k sucientemente grande , tem-se [ln(k )]k > 2k 1 1 < k, k [ln(k )] 2

logo por crit erio de compara c ao


k=2

1 converge . [ln(k )]k

Exemplo 16. Estudar a converg encia da s erie

k=1 n

1 kHk

Hn =
k=1

1 . k 1 1 , n(ln(n) + 1) nHn

podemos mostrar que Hn 1 + ln(n) da nHn n(1 + ln(n)) logo a primeira diverge por crit erio de compara ca o . Exemplo 17. A s erie

k=2

1 k ln(k )(ln(ln k ))r

diverge se r 1 e converge se r > 1. Aplicamos o m etodo de condensa c ao de cauchy

k=2

2k = 2k ln(2k )(ln(ln 2k ))r

k=2

1 k ln(2)(ln(k ) + ln((ln 2)))r

que converge se r > 1 e diverge se r 1. Exemplo 18. Provar que a s erie Cauchy temos que 2n ln(2n ) = 2n .2n

ln(n) converge. Pelo crit erio de condensa ca o de n2 n ln(2) 2n

tal s erie converge, logo a primeira tamb em converge. Exemplo 19. Mostrar que a s erie
k=1

1 converge, usando o crit erio de compara ca o. k2


n+1

Come caremos com o somat orio


n

k=2

1 1 1 1 = = k (k 1) k k1 k1 k=2

==
2

1 n1 +1= n n

CAP ITULO 1. SERIES

21

b+1

onde usamos soma telesc opica


k =a

f (k )
=f (k+1)f (k)

= f (b + 1) f (a) = f (k )
a

, f (k ) =

f (k + 1) f (k ) e apenas uma nota ca o para essa diferen ca. Tomando o limite na express ao acima 1 lim + 1 = 1 = n

k=2

1 . k (k 1)

Vamos mostrar com esse resultado que a s erie


k=1

1 converge , temos que para k > 1 k2

1 1 > 2 k (k 1) k pois k2 > k2 k k>0 e k > 1 por an alise de sinal , logo aplicando o somat orio

k=2

1 > k (k 1)

k=2

1 k2

somando 1 em ambos lados e usando o resultado da s erie que foi calculada 2>1+
k=2

1 = k2

k=1

1 . k2

Exemplo 20. Exemplo de sequ encia x(n) que diverge, por em, x(n) converge para zero. Sabemos que uma condi ca o necess aria mas n ao suciente para converg encia de

uma s erie
k=1

f (k ) e que lim f (k ) = 0, por em n ao e suciente pois existem s eries em que


n

lim f (k ) = 0 e a s erie diverge, um exemplo desse tipo de s erie e a s erie harm onica, se temos lim f (k ) = 0 e a sequ encias x(n) =
k=1

f (k ) diverge, temos que x(n) = f (n + 1)


n

cujo limite limx(n) = f (n + 1) = 0 , no caso especial x(n) =


k=1

1 diverge, por em k

1 x(n) = converge para zero. n+1 Propriedade 17. Seja


n

g (n) =
k=a

f (k )

ent ao limf (k ) = 0 equivale a limg (n) = 0.

CAP ITULO 1. SERIES

22

Demonstra c ao. Temos que g (n) = f (n +1) logo se limf (k ) = 0 temos limg (n) = 0 e se limg (n) = 0 implica limf (k ) = 0 .

Propriedade 18. Sejam


n=u

an e
n=s

bn s eries de termos positivos. Se


n=s

bn = e

bn+1 an+1 para todo n > n0 ent ao existe n0 N tal que an bn Demonstra c ao.

an = .
n=u

an+1 bn+1 , Qak Qbk tomando o produt orio com k variando de an bn k = n0 + 1 at e n 1 na desigualdade em ambos lados segue
n1

Qak =
k=n0 +1

an an0 +1

n1

k=n0 +1

Qbk =

bn bn0 +1

, an

an0 +1 bn bn0 +1

pois temos termos positivos, tomando a s erie temos

an
n=n0 +1

an0 bn0

bn =
n=n0 +1

logo a s erie tende ao innito por compara c ao. Exemplo 21. Mostre que a sequ encia denida por
n

f (n) =
k=1

1 k+n

converge para um n umero em [0, 1]. Primeiro vamos mostrar que a sequ encia e crescente

n+1

f (n + 1) f (n) =
k=1

1 1 1 1 1 = + = k + n + 1 k=1 k + n 2(n + 1) k=1 k + n + 1 k=1 k + n


n

1 + = 2(n + 1) k=1 = mas temos

1 1 k+n+1 k+n

1 1 = + = 2(n + 1) k=1 k + n

1 1 1 1 1 + = 2(n + 1) 2n + 1 n + 1 2n + 1 2(n + 1)

1 1 1 1 > 0 pois > , 2n + 2 > 2n + 1, 2 > 1 agora 2n + 1 2(n + 1) 2n + 1 2(n + 1) vamos mostrar que a s erie e limitada superiormente por 1 temos 1 1 > n k+n

CAP ITULO 1. SERIES

23

k+n>n pois nosso valor k e maior que zero, tomando o somat orio em ambos lados com k em [1, n] temos
n k=1

1 1 =n =1> n n

k=1

1 k+n

assim a s erie e limitada superiormente , crescente e limitada inferiormente pelo seu primeiro termo
1 k=1

1 1 = k+1 2

logo a sequ encia assume valores no intervalo [0, 1]. O limite dessa sequ encia e ln(2), podemos mostrar isso transformando o limite numa integral2 podemos usar tamb em a fun ca o digamma (k + n) =
n

1 k+n
n

(k + n) = (2n + 1) (n + 1) =
k=1 k=1

1 = H2n Hn = k+n

2n

k=1

(1)k+1 k

tendo limite3 ln(2). 1 e convergente. k k k=0 1 1 k 2 Para k > 2 vale k > k da k < 2 , da converg encia de k k 1 de . k k k=0 Exemplo 22. Mostre que a s erie

1 segue a converg encia k2

Exemplo 23. A s erie


k=0

1 k ln(k)

e convergente pois para k grande temos ln(k ) > 2 da

segue

1 k ln(k)

<

1 . k2

1.2.8

S eries de fun c oes racionais


p ( x) onde p(x) e g (x) = 0 s ao g (x)

Vamos estudar converg encia de s eries do tipo polin omios.


2 3

Resolvido no texto s eries 2 Resolvido em fun c oes especiais

CAP ITULO 1. SERIES

24

p+1

Propriedade 19. Sejam polin omios existe x0 R tal que x > x0 implica
k=0

ak x ,
k=0

bk x k e c >

bp+1 com c > 0, ent ao ap

1 < cx

ak x k
k=0 p+1

bk x k
k=0

Exemplo 24. Estudar a converg encia da s erie (p + s) (q + s) n=1 s=1 com p, q reais em [0, ) p+s logo 1 q+s n ao converge para zero e a s erie n ao pode convergir . Para q p temos q + s p + s 1 ( p + s) = an portanto an ( q + s ) s=1
n n

Suponha agora p < q , existe t real tal que p + t = q o termo an se escreve como (p + s) . ( p + t + s ) s=1 Vamos analisar os casos de t 1 e 2 t, no primeiro p+t+sp+s+1
n n

p+s p+s p+s+1 p+t+s

aplicando
s=1

na desigualdade acima temos um produto telesc opico p+s p+1 = p+s+1 p+n+1 s=1
n

p+s p+t+s s=1

por compara c ao com s erie harm onica a soma de an diverge nesse caso . Sendo agora 2t 2tp+s+2p+s+t
n

p+s p+s p+s+t p+s+2

aplicando
s=1 n

, novamente temos um produto telesc opico p+s = p+s+2 s=1


n

p+s p+s+t s=1

p+s (p + 1)(p + 2) = p+s+n (p + 1 + n)(p + 2 + n) s=1

logo por crit erio de compara c ao a soma de an converge .

CAP ITULO 1. SERIES

25

1.2.9

Crit erio de Cauchy para s eries


n

Propriedade 20 (Crit erio de Cauchy para s eries). Tem-se que uma sequ encia e convergente em R ela e de Cauchy, logo se denimos s(n) =
k=a

ak temos que a s erie e

convergente para cada > 0 existe n0 N tal que n > n0 e para todo p N vale |s(n + p) s(n)| < temos que
n+p n n+p n n

s(n + p) s(n) =
k=a

ak
k =a

ak =
k=n+1 n+p

ak +
k=a

ak
k =a

ak =

=
k=n+1

ak

logo temos que ter


n+p

|
k=n+1

ak | <

Propriedade 21. Se f (k ) 0 para k [a, )Z , a Z ent ao a s erie gente ou diverge para +.


n k =a

f (k ) e conver-

Demonstra c ao. Denindo g (n) =


k=a

f (k ) temos que g (n) = f (n + 1) 0 logo

g (n) e uma sequ encia n ao decrescente, se g (n) for limitada ent ao g (n) converge implicando que a s erie converge, se g (n) n ao for limitada, por ser n ao decrescente ela diverge para +, implicando que a s erie diverge para +. Da mesma maneira tem-se

Propriedade 22. Se f (k ) 0 para k [a, )Z , a Z ent ao a s erie gente ou diverge para .


n k=a

f (k ) e conver-

Demonstra c ao. Denindo g (n) =


k=a

f (k ) temos que g (n) = f (n + 1) 0 logo

g (n) e uma sequ encia n ao crescente, se g (n) for limitada ent ao g (n) converge implicando que a s erie converge, se g (n) n ao for limitada, por ser n ao crescente ela diverge para , implicando que a s erie diverge para .
4

A demonstra c ao e a mesma que da propriedade anterior, apenas mudando por , + por e

n ao decrescente por n ao crescente

CAP ITULO 1. SERIES

26

Propriedade 23.
k=a

b converge b = 0.
n n

Demonstra c ao. Seja g (n) =


k =a

b, Se b = 0 temos g (n) =
k=a

0 = 0 assim temos que

s erie e o limite da sequ encia constante 0, lim g (n) = 0 =


k =a

0. Se
k =a

b converge, pela

condi ca o necess aria para converg encia temos que ter lim b = 0, como b e constante, por propriedade de limites tem-se lim b = b lim 1 = b = 0 logo b tem que ser zero para que a s erie seja convergente

0 = 0 = 0 + 0 + 0 + 0 + 0 + 0 + = 0.
k =a

Se b = 0 ent ao a s erie diverge para + ou pois g (n) = b, se b > 0 tem-se que a s erie e crescente e divergente logo seu limite e + se b < 0 segue que g (n) < 0 logo decrescente
n

e divergente assim seu limite e . As reduzidas s ao dadas por


k =a

b = b(n + 1 a), se

b<0

b = b + b + b + b + =
k=a

se b > 0

b = b + b + b + b + = +.
k=a

Propriedade 24 (A s erie harm onica diverge para +.). Seja 2n k (n, k naturais maiores que zero), ent ao 1 1 k 2n tomando a soma em [n + 1, 2n] 1 1 n 1 = = k k=n+1 2n 2n 2 k=n+1 assim o crit erio de Cauchy, n ao e v alido para s erie harm onica, pois tomando = p = n n ao temos | 1 1 |< k 2 k=n+1
2n 2n 2n

1 e 2

CAP ITULO 1. SERIES

27

para n sucientemente grande, pois vale para qualquer n 1 1 k 2 k=n+1 1 1 temos g (n) = > 0 logo a s erie e crescente. Sendo crescente e k n+1 k=1 divergente ent ao ela tem limite +. Com a s erie harm onica temos um exemplo de s erie 1 cujo termo somado tem limite 0 por em a s erie diverge lim = 0. n sendo g (n) =
n 2n

1.3

S eries absolutamente convergentes

Deni c ao 3 (S eries absolutamente convergentes). Uma s erie


k=a

ak e dita absolutamente

convergente se
k=a

|ak | e convergente.

Deni c ao 4 (S erie condicionalmente convergente). Uma s erie


k =a

ak e condicionalmente

convergente se
k =a

ak converge por em
k=a

|ak | diverge.

1.3.1

Toda s erie absolutamente convergente e convergente


n

Teorema 1 (Toda s erie absolutamente convergente e convergente). Se s(n) =


n k=b

|ak |

converge ent ao
k=b

ak converge.
n

Demonstra c ao. Se
k =b

|ak | converge, podemos usar o crit erio de Cauchy, que garante

que para todo > 0 existe n0 N , tal que para n > n0 e p N vale
n+p n+p

|
k=n+1

|ak | | =
k=n+1

|ak | <

mas vale a desigualdade


n+p n+p

|
k=n+1 n

ak |
k=n+1

|ak | <

logo
k=b

ak e uma sequ encia de Cauchy, portanto converge.

CAP ITULO 1. SERIES

28

Demonstra c ao.[2] Temos5 que ak |ak | e tamb em ak |ak | logo dessa u ltima

0 ak + |ak | que por sua vez e menor que 2|ak |, como 2


k=0

|ak | converge ent ao


k=0

ak + |ak |

tamb em converge por compara c ao, da


ak + |ak |
k=0 k=0

|ak | =
k=0

ak

converge por ser soma de s eries convergentes. Daremos uma outra demonstra ca o dessa propriedade usando o conceito de parte positiva e negativa de uma s erie.

1.3.2

Parte negativa e positiva de uma s erie


ak uma s erie, para cada

Deni c ao 5 (Parte negativa e positiva de uma s erie). Seja k denimos a parte positiva pk da seguinte maneira ak se ak 0 pk = 0 se a < 0
k

Denimos a parte negativa qk como ak se ak 0 qk = 0 se a > 0


k

Propriedade 25. Valem 1. an = pn qn 2. |an | = pn + qn . Demonstra c ao. 1. Se an 0 ent ao qn = 0, an = pn , se an < 0 ent ao pn = 0 e an = qn . 2. Se an 0 ent ao |an | = an = pn pois qn = 0. Se an < 0 ent ao |an | = an = qn pois pn = 0.
5

Solu c ao de Diogenes Mota

CAP ITULO 1. SERIES

29

Corol ario 5. Vale que pn |an | e qn |an |, pois segue da rela ca o |an | = pn + qn e do fato de ambos serem n ao negativos. Corol ario 6. Se qn |an |, da qn ) = pn |an | e convergente ent ao pn e an e convergente. Vale que pn |an | e (pn

qn s ao convergentes por crit erio de compara ca o, da an e convergente.

qn e convergente logo

Propriedade 26. Se uma s erie = qn .


n

an e condicionalmente convergente ent ao

pn =

Demonstra c ao. Vale que


k =b

ak =
k =b

pk
k =b

qk se

pn fosse convergente, ent ao

qn tamb em o seria, logo hip otese.

|an | =

pn +

qn seria convergente o que contradiz a

Corol ario 7. Seja


k=b

ak uma s erie absolutamente convergente ent ao


k=b

ak (1)yk e con-

vergente onde (yk ) e uma sequ encia qualquer de n umeros naturais. A propriedade vale pois
k=b

|ak (1) | =
k=b

yk

|ak | ent ao
k =b

ak (1)yk e absolutamente convergente portanto

convergente.

Esse resultado diz que se tomamos uma s erie absolutamente convergente e trocamos os sinais dos termos da s erie de maneira arbitr aria ent ao ainda assim a s erie continua sendo convergente. Exemplo 25. Analisar a converg encia da s erie

k=1

senka kr |senka| 1 r por compara c ao temos r k k

onde r > 1, real. Vale sempre |senka| 1, da

k=1

|senka| kr

k=1

1 kr

senka e absolutamente convergente, e converkr k=1 gente. O mesmo argumento pode ser feito para mostrar que a s erie da direita converge, logo a s erie

k=1

coska kr

CAP ITULO 1. SERIES

30

e absolutamente convergente.

Corol ario 8. Seja


k =d

bk uma s erie convergente, com bk 0 para todo k Z . Se existem

c > 0 e n0 N tais que |ak | c.bk para todo k > n0 , ent ao a s erie
k=d

ak e absolutamente

convergente. Tal propriedade vale pois podemos aplicar o crit erio de compara ca o de s eries para concluir que
k =d

|ak | converge, logo


k =d

ak ser a absolutamente convergente.

Corol ario 9. Se para todo k > n0 , tem-se |ak | c.bk onde 0 < b < 1 e c > 0, ent ao a

s erie
k=d

ak e absolutamente convergente. Pois a s erie


k =d

bk e convergente pela condi ca o

0 < b < 1. Propriedade 27. Sejam an 0 e convergente x [1, 1]. Demonstra c ao. Com x [1, 1] vale |x| 1 da |an xn | = logo an x n e absolutamente convergente. an e convergente com an 0 e x R arbitr ario ent ao an sen(nx) an |x|n an an convergente, ent ao an x n e absolutamente

Propriedade 28. Se e

an cos(nx) s ao absolutamente convergentes. Demonstra c ao. Vale que |an sen(nx)| = |an cos(nx)| = an |sen(nx)| an |cos(nx)| an an

logo ambas s eries convergem absolutamente. Propriedade 29. Se


n

ak e absolutamente convergente e lim bn = 0 ent ao cn =

ak bnk 0.
k=1

CAP ITULO 1. SERIES

31

Demonstra c ao. Existe B > 0 tal que |bn | < B, n N. Vale e por > 0 existe n0 N tal que n > n0 implica |bn | < 2A
n n k=1

|ak | = A. Dado

|ak | ser de cauchy vale


k=1

|
k=n0 +1

ak | <

ent ao para n > 2n0 (n n0 > n0 ) segue que 2B


n n n0 n

|
k=1

ak bnk |
k=1 n0

|ak ||bnk | =
k=1 n

|ak ||bnk | +
k=n0 +1

|ak ||bnk |

+ |ak | 2 A k =n k=1 isso implica que lim cn = 0. Propriedade 30. Seja S={
k A

|ak |B

0 +1

A B + + = 2A 2B 2 2

an uma s erie qualquer, denotamos

ak , tal que A e qualquer conjunto nito de ndices de (ak )}.

ak e absolutamente convergente S e limitado. Demonstra c ao. Se positivos e no m aximo p = ak e absolutamente convergente ent ao a soma dos termos pk e a soma dos termos negativos e no m aximo q =

qk , logo S e um conjunto limitado, pois qualquer outra combina c ao de soma de pn e qn s ao limitados e por isso convergentes pois determinam |an | = pn +

termos positivos e negativos do conjunto deve estar entre esses dois valores. . Se S e limitado ent ao qn e convergente. sequ encias n ao-decrescentes limitadas superiormente, da segue que

1.3.3

Teste da raiz-Cauchy
k

Propriedade 31 (Teste da raiz). Se existe b tal que ent ao


k=d

|ak | b < 1 para todo k > n0

ak e absolutamente convergente. Se lim sup

|ak | = b < 1 temos essa condi ca o,

pois o lim sup e o maior dos valores de ader encia da sequ encia, se houvesse uma innidade de valores da raiz em que
k

|ak | > b ter amos o lim sup maior que b, ent ao temos apenas

um n umero nito de ndices em que a condi ca o colocada n ao vale.

CAP ITULO 1. SERIES

32

Demonstra c ao. Temos |ak | bk para k > n0 , logo por crit erio de compara ca o segue o resultado, pois b < 1 ent ao a s erie de compara ca o .

bk converge e da tamb em

|ak | por crit erio

Corol ario 10 (Teste da Raiz de Cauchy). Se lim convergente. Pois se lim Se lim
n n

|an | < 1 ent ao


k=d

ak e absolutamente
n

|an | < 1 existe n0 N tal que para n > n0 implica

|an | < 1.

|an | > 1 ent ao a s erie


k

ak diverge, pois existe n0 N tal que para k > n0

tem-se 1 < t < a < s erie ak diverge .


n

|ak | < a + logo tn < |ak | o que implica que lim ak = 0 ent ao a 1 converge e k2 1 k

Se lim diverge .

|an | = 1 ent ao o teste e inconclusivo. Por exemplo

Propriedade 32. Se |an | n > 1 para uma innidade de indices n ent ao lim an = 0 e a s erie an diverge. A mesma observa ca o vale se usamos o conceito de lim sup, isto e, se
1

lim sup |an | n = > 1. Demonstra c ao. Se lim an = 0 ent ao existe n0 N tal que para n > n0 tem-se 1 1 |an | < , se |an | n 1 para uma innidade de indices n, ent ao existe um ndice n1 > n0 2 1 tal que |an1 | n1 1 logo |an1 | 1 o que entra em contradi ca o com a suposi ca o de que lim an = 0 ent ao tal propriedade n ao vale, de onde segue que a s erie se ela fosse convergente ent ao ter amos lim an = 0. Propriedade 33. A s erie

an diverge, pois

k p ak
k =d

converge quando |a| < 1 e diverge quando |a| 1, onde p 0 . Demonstra c ao. Aplicamos o teste da raiz lim diverge. Corol ario 11. Seja g (k ) um polin omio e |a| < 1, ent ao

|np an | = |a|(lim

n n)p = |a| quando

|a| < 1 ela ent ao converge, se |a| 1 tem-se que o limite lim np an = 0 ent ao a s erie

g ( k ) ak
k =d

converge absolutamente.

CAP ITULO 1. SERIES

33

Exemplo 26. A s erie


k=1

ak ln k converge absolutamente quando |a| < 1 pois |a|k ln k |a|k k

por compara ca o a s erie converge.

Exemplo 27. A s erie


n=2

1 converge pois lim (ln n)n

1 1 = 0 < 1, logo a = lim (ln n)n ln n

s erie converge. Exemplo 28. Estude a converg encia da s erie

k=1

k k+1

k2

Aplicamos o teste da raiz k k+1


k2
1 k

k k+1

1 1 <1 1 k e (1 + k )

pois e > 1 logo a s erie converge .

1.3.4

Teste da raz ao-D Alembert


Teorema 2 (Teste da raz ao). Sejam


k=d

ak uma s erie de termos n ao-nulos e


k =d

bk uma

s erie convergente com bk > 0 para todo k natural. Se existe n0 N tal que |ak+1 | bk+1 |ak | bk

para todo k n0 ent ao


k =d

ak e absolutamente convergente. O mesmo resulta se consi-

deramos o conceito de lim sup, assim como zemos no teste da raiz. Demonstra c ao. Podemos escrever a desigualdade como Q|ak | Qbk , bk+1 , aplicando o produt orio em ambos lados com k n0 at e n 1 tem-se bk por produto telesc opico onde Qbk =
n1

k=n0

|an | bn Qbk = Q|ak | = |an0 | k=n bn0


0

n1

CAP ITULO 1. SERIES

34

logo vale |an | c.bn |an0 | > 0. Ent ao por crit erio de compara c ao onde c = bn0

ak e absolutamente convergente.
k =d

Corol ario 12. Se existe uma constante c tal que 0 < c < 1 tomamos bk = ck e temos |ak+1 | ck+1 c para todo k n0 ent ao a s erie ck convergente e ainda k = c. Se vale c |ak | k=d

ak e absolutamente convergente pela propriedade anterior.


k=d

|an+1 | Corol ario 13 (Teste da raz ao de DAlembert). Se lim < 1 ent ao a s erie ak |an | k =d |an+1 | < 1 existe n0 tal que para n > n0 e absolutamente convergente. Pois se vale lim |an | |an+1 | tem-se < 1. |an | |an+1 | Se lim > 1 ent ao a s erie diverge, pois para k > n0 tem-se |an | 1<t<a+<
n

|ak+1 | |ak |

aplicando
n0 +1

tem-se tnn0 |xn0 +1 | < |xn+1 |

logo (xn ) n ao converge para zero, logo a s erie xk diverge. |xn+1 | = 1 ent ao o teste e inconclusivo. Nesse caso a s erie pode divergir, Caso lim |xn | 1 . como em 1, pode convergir como k2 Propriedade 34. Se an = 0n N e existe n0 N tal que para n n0 tem-se |an+1 | 1 ent ao an diverge. |an | |ak+1 | Demonstra c ao. Para k > n0 vale 1 da aplicando |ak | segue por produto telesc opico que |an+1 | 1 |an+1 | |an0 | > 0 an 0 logo n ao vale que lim an = 0, portanto a s erie an diverge.
n

de ambos lados,
k=n0

CAP ITULO 1. SERIES

35

Propriedade 35. Para qualquer sequ encia (cn ), cn > 0, vale que cn+1 . cn

lim sup(cn ) n lim sup Demonstra c ao. Seja = lim sup

cn+1 , nito, tomamos b > qualquer, existe n0 cn


n0 +p1

ck+1 b para k n0 tomamos o produto sucientemente grande tal que ck temos cn0 + p bp cn0
n

em ambos
k=n0

lados pro produto telesc opico (os termos se anulam no primeiro termo do produt orio)

cn cn0 bn0 bn da tomando a raiz n- esima n

cn

cn0 bn0 b
1

logo lim sup vale para qualquer b > logo lim sup

n cn b n cn .

Corol ario 14. Se o teste da raz ao implica converg encia ent ao o crit erio da raiz tamb em lim sup(cn ) n lim sup
1

cn+1 <1 cn

se o crit erio da raiz implica diverg encia ent ao o crit erio da raz ao tamb em 1 < lim sup(cn ) n lim sup

cn+1 . cn

Exemplo 29. A s erie


k=1

ak = a + b + a2 + b2 + a3 + b3 + a4 + b4 + denida como

a2k = bk e a2k1 = ak onde 0 < a < b < 1 converge. O teste de dAlembert e inconclusivo a2 k b b pois k = ( )k > 1 pois de a < b segue 1 < . O teste de Cauchy funciona a2k1 a a 2n n pois para ndices pares b = b < 1 e para ndices mpares 2n1 an < 1, logo vale para todo n,
n

|an | < 1 e o teste de Cauchy implica que

an converge. No caso do

CAP ITULO 1. SERIES

36

teste de dAlembert, caso fosse a = b seguiria que convergente pois


2n n n

b a2k = ( )k = 1, por em a s erie s eria a2k1 a


n n

ak =
k=1 k=1

a2k +
k=1

a2k1 =
k=1

a +
k=1

bk

sendo que a sequ encia das reduzidas e convergente logo a s erie e convergente, em especial 1 esse argumento vale para a = b = . 2

Propriedade 36. A s erie


k=0

xk converge absolutamente para qualquer x R dado. k!

xn Demonstra c ao. Se x = 0 a s erie trunca , se n ao pelo teste da raz ao tomamos xn = n! e da x xn+1 xn+1 n! = = n xn (n + 1)! x n+1 cujo limite e 0, logo a s erie converge absolutamente pelo crit erio da raz ao. Corol ario 15. No texto de sequ encias tomamos limites da raz ao de algumas sequ encias que nos permitem concluir que

n=0

an .n!np nn

converge se 0 < a < e, no caso especial de p = 0 e a = 1 tem-se que

n=0

n! nn

converge, tamb em converge

n=0

np an n! np . an

e se a > 1

n=0

Corol ario 16. Por compara ca o com


n=0

n! conclu mos que nn

n=0

1 converge. nn

Propriedade 37. A sequ encia de termo (

ln(n + 1) n ) e limitada. (n + 1)

CAP ITULO 1. SERIES

37

Demonstra c ao. n+1 n ) < n da (n + 1)n < nn+1 tomando o logaritmo n ln(n + 1) < n n+1 ln(n + 1) n n+1 n ln(n + 1) < elevando ` a n segue que ( ) < ( ) , (n + 1) ln(n) logo ln(n) n (n + 1) n sendo menor que uma sequ encia limitada segue que ela e limitada. Para n 3 vale ( Exemplo 30. Mostrar que ln(n) n ) e convergente. n Pelo crit erio de DAlembert, temos ( ( ln(n + 1) n+1 (n) n ln(n + 1) ln(n + 1) n n n ) ( ) = ( ) ( ) (n + 1) ln(n) n+1 (n + 1) n+1

o primeiro limite tende a zero, a segunda express ao e limitada e o terceiro limite converge, ent ao tal express ao tende a zero. ln(n) n ln(n) n Pelo crit erio de Cauchy, ( ) = 0 logo a s erie converge. n n Exemplo 31. Estudamos os valores x reais com os quais as s eries a seguir convergem. 1. nk xn .
n

nk |x|n =

nk |x| |x| ent ao a s erie converge com |x| < 1, ela n ao

converge se x = 1 ou x = 1 pois nesses casos o limite do termo somado n ao tende a zero. 2. 3. 4. 5. nn xn . xn . nn


n n

nn |x|n = n|x| se x = 0 ela s o converge para x = 0.

|x|n |x| = 0, logo ela converge independente do valor de x. n n n n n!xn . n n!|x|n = n!|x| 0, logo ela s o converge com x = 0. xn n |x|n . |x|, ent ao e garantida a converg encia com |x| < 1 , com x = 1 n2 n2 ela converge e com x = 1 tamb em, pois e absolutamente convergente.

1.3.5

Crit erio de Dirichlet


n

Propriedade 38 (Crit erio de Dirichlet). Sejam s(n) =


k=1

ak uma sequ encia limitada,

(bn ) uma sequ encia decrescente de n umeros positivos com lim bn = 0, ent ao a s erie

ak b k
k=1

CAP ITULO 1. SERIES

38

e convergente. Demonstra c ao. Estamos denotando


f (k ) = f (k + 1) f (k ),
n+1

g (k )
1 0

= g (n + 1) g (1)

s(0) =
k=1

ak = 0 chamado de soma vazia.

Usaremos a identidade chamada de soma por partes (de simples demonstra c ao)
n n+1 n

f (k )g (k ) = f (k )g (k )
k=1 0 1

k=1

g (k + 1)f (k ).
n1

Temos que s(0) =


k=1

ak = 0 por ser soma vazia e s(n 1) =


k=1 n n1

ak logo

s(n 1) = s(n) s(n 1) =


k=1

ak
k=1

ak = an

isto e, Sk1 = ak , vamos usar a regra de soma por partes


n n+1 n

f (k )g (k ) = f (k )g (k )
k=1 1

k=1

g (k + 1)f (k )

tomando g (k ) = sk1 e f (k ) = bk segue


n n n+1 n n

bk sk1 =
k=1 k=1

b k ak = b k s k 1
1 n

k=1

sk bk = bn+1 sn b1 s0
=0 n k=1

sk bk =

= bn+1 sn
k=1

sk bk = bn+1 sn +
k=1

sk (bk ).

Perceba que lim bn+1 sn = 0 pois sn e limitada e lim bn = 0. Como bk e decrescente vale bk = bk+1 bk 0 bk 0 e a s erie
k=1

sk (bk ) e absolutamente convergente

pois, como sk e limitada vale |sk | c > 0 e


n n n

|sk ||(bk )| =
k=1 k=1

|sk |(bk )
k=1

c(bk ) = c(bn+1 b1 )

CAP ITULO 1. SERIES

39

logo por compara ca o


k=1

sk (bk ) e absolutamente convergente, implicando que a s erie

ak b k e convergente.
k=1 n

Corol ario 17. Sejam s(n) =


k=1

ak uma sequ encia limitada, (bn ) uma sequ encia crescente

de n umeros negativos com lim bn = 0, ent ao a s erie

ak b k
k=1

e convergente. Pois tomando

ak (bk ),
k=1

(bk ) e uma sequ encia de n umeros positivos e como vale bk+1 bk ent ao bk bk+1 e (bk ) e decrescente e converge para zero, ent ao podemos aplicar o crit erio de Dirichlet

para concluir que s =


k=1

ak (bk ) logo tamb em converge s =


k=1

ak b k .

Exemplo 32. Dado x xo, as s eries

k=1

senxk e k

k=1

coskx convergem. k

Pois ) + cos( x ) cos(xn + x 2 2 sen(xk ) = , 2sen( x ) 2 k=1 s ao limitadas e xk =


n

sen(xn + x ) sen( x ) 2 2 cos(xk ) = 2sen( x ) 2 k=1

1 1 e decrescente, pois xk = < 0 com lim xn = 0. k k (k + 1)

Propriedade 39. Sejam u0 > 0 , (an ) positiva un+1 = un + un e convergente an e convergente. an . un

CAP ITULO 1. SERIES

40

Demonstra c ao. Primeiro observamos que (un ) e positiva pois un+1 = un + u0 > 0 e an > 0 ). Usamos o crit erio de Dirichlet. De un+1 = un +

an , por indu ca o, segue pois un

an temos un

ak =
k=0 k=0

uk uk

queremos mostrar que a u ltima converge. Suponha que c = lim un ent ao zn = c un e sequ encia positiva decrescente e lim un = 0 ent ao a s erie
n n

(c uk )uk = lim
k=0 k=0

cuk
k=0

uk uk

converge
n1

converge, pois
k=0

uk = un u0 e limitado (pois converge), logo aplicamos o crit erio de


Dirichlet. Portanto
k=0

uk uk =
k=0

ak converge.

). (Solu ca o de Alexandre Cezar) Suponha que


k=0

ak converge, vamos mostrar que

(un ) converge, j a sabemos que tal sequ encia e crescente, vamos mostrar que e limitada. Suponha que n ao seja limitada, ent ao existe n0 > 0 tal que un > 1 para n n0
n1 n1 n1

un u0 =
k=n0

uk =
k=n0

ak ak < ak uk k=n k =n
0 0

o que e absurdo pois un seria ilimitada e limitada.

Propriedade 40 (Crit erio de Abel). Se


k=1

ak e convergente e (bn ) e uma sequ encia

decrescente de n umeros positivos ent ao a s erie


k=1

ak b k e convergente.

Demonstra c ao. A sequ encia (bn ) e limitada inferiormente por zero, sendo decrescente ela converge, seja ent ao c seu limite, lim bn = c, lim bn c = 0. (bn c) e uma sequ encia decrescente

com limite 0, temos ent ao que a s erie


n

ak (bk c) e convergente e vale


n n

ak (bk c) =
k=1 k=1

ak b k c
k=1

ak

CAP ITULO 1. SERIES

41

ak (bk c) + c
k=1 k=1

ak =
k=1

ak b k

pela u ltima identidade vemos que


k=1

ak b k e convergente.

1.3.6

Crit erio de Leibniz

Propriedade 41 (Crit erio de Leibniz). Se (bn ) e uma sequ encia decrescente com lim bn = 0 ent ao a s erie
k=1

(1)k bk e convergente.

Demonstra c ao.[1] Se (bn ) e uma sequ encia decrescente com lim bn = 0 ent ao (bn ) n ao o admite termo negativo, pois caso bn0 < 0 ent ao para n > n0 tem-se bn bn0 < 0 e o limite da sequ encia n ao poderia ser zero. Se existe n0 tal que bn0 = 0 ent ao para todos n > n0 tem que valer bn = 0, pois ela n ao admite termo negativo, ent ao n ao pode decrescer ainda mais, nesse caso a soma ser a uma soma nita, ent ao resta apenas o caso de bn > 0 para todo n, nesse caso temos uma sequ encia decrescente de termos positivos com
n

limite zero e
k=1

(1)k e limitada, ent ao pelo crit erio de Dirichlet a s erie e convergente.


n

Demonstra c ao.[2] Seja sn =


k=1 2n+2 2n k+1

(1)k+1 bk ent ao

s2n+2 =
k=1

(1)

bk =
k=1

(1)k+1 bk b2n+2 + b2n+1 = s2n + b2n+1 b2n+2

como (bn ) e n ao-crescente tem-se que b2n+1 b2n+2 0, da s2n+2 s2n 0, implicando que (s2n ) e n ao-decrescente. Da mesma maneira
2n+1 2n1 k+1

s2n+1 =
k=1

(1)

bk =
k=1

(1)k+1 bk + b2n+1 b2n = s2n1 + b2n+1 b2n ,

dessa vez como (bn ) e n ao-crescente, segue que b2n+1 b2n 0 logo s2n+1 s2n1 0 e a sequ encia (s2n1 ) e n ao-crescente. Ambas sequ encias s ao limitadas pois
2n 2n1

s2n =
k=1

(1)

k+1

bk =
k=1

(1)k+1 bk b2n = s2n1 b2n

logo s2n1 s2n = bn 0 s2n1 s2n , s1 s2n1 s2n s2 ,

CAP ITULO 1. SERIES

42

as reduzidas de ordem par e mpar s ao mon otonas e limitadas logo convergentes lim s2n = L1 , lim s2n1 = L2 , pela identidade s2n1 s2n = bn e lim bn = 0 segue na passagem de limite que lim s2n1 s2n = lim bn = 0 = L2 L1 logo L1 = L2 e a s erie e convergente. Propriedade 42. Seja (xn ) uma sequ encia n ao-crescente com lim xn = 0 ent ao a s erie obtida somando p termos com sinais positivos da sequ encia (xn ) alternando com p termos negativos alternadamente e convergente. Demonstra c ao. A s erie pode ser escrita como
p

(1)
t=1

t+1 k=1

xk+(t1)p =
t=1 =yt

(1)t+1 yt

Vamos mostrar que essa s erie satisfaz os crit erio de Leibniz. Como lim xn = 0 ent ao o limite de qualquer subsequ encia de (xn ) tamb em tende a zero, logo lim xk+(t1)p = 0
p t

, para todo k xo, tem-se lim yt = lim


k=1 p

xk+(t1)p = 0. Agora vamos mostrar que a

sequ encia (yt ) e n ao-crescente, como (xn ) e n ao-crescente temos que xk+tp xk+(t1)p para todo k , aplicando
k=1 p p

tem-se

yt+1 =
k=1

xk+tp
k=1

xk+(t1)p = yt
p t+1 k=1

da yt e n ao-crescente, logo vale o crit erio de Leibniz, implicando que


t=1

(1)

xk+(t1)p

e convergente. Exemplo 33. A s erie obtida somando p termos com sinais positivos da sequ encia (xn ) = 1 ( ) alternando com p termos negativos alternadamente e convergente, pois lim xn = 0 e n xn e decrescente.

Exemplo 34. Mostrar que a s erie


k=1

(1)k (k 2 + 1) converge condicionalmente. Tok3 + 1

k2 + 1 mando ak = 3 mostramos que k +1 ak > ak+1 , k2 + 1 k 2 + 2k + 2 > k3 + 1 k 3 + 3k 2 + 3k + 2

CAP ITULO 1. SERIES

43

k 5 + 3 k 4 + 4 k 3 + 5k 2 + 3k + 2 > k 5 + 2 k 4 + 2k 3 + k 2 + 2k + 2 , k 4 + 2k 3 + 4k 2 + k > 0 (k 2 + 1) = 0 logo a s erie e temos lim 3 k +1


k=1

(1)k (k 2 + 1) converge pelo crit erio de Leibniz. k3 + 1

Vamos mostrar agora que


k=1

(k 2 + 1) diverge, k3 + 1

(k 2 + 1) 1 , k 3 + k > k 3 + 1, k 1 3 k +1 k logo temos

k=1

(k 2 + 1) > k3 + 1

k=1

1 k

logo a s erie diverge por compara ca o. (1)k 1 converge por crit erio de Leibniz, pois lim = 0 e como n k k=1 1 1 1 1 n + 1 > n segue que > e da > 0 a sequ encia e decrescente, n n n+1 n+1 podemos aplica o crit erio de Leibniz. Observe tamb em que a s erie dada pelo quadrado 2n (1) 1 do termo geral diverge pois o termo geral e 2 = termo da s erie harm onica que n n diverge. Exemplo 35. A s erie

Propriedade 43. Se
k=0

xk e
k=0

yk convergem e (xk ), (yk ) s ao sequ encias de termos n ao

negativos, ent ao
k=0

xk .yk converge.
n

Demonstra c ao. Sendo f (n) =


k=0

xk .yk , vale f (n) = xn+1 .yn+1 0, logo a

sequ encia das somas parciais e crescente. Vale ainda que a sequ encia e limitada superiormente pois
n n n

xk .yk (
k=0 k=0

xk )(
k=0

yk ).

(1)k 1 Exemplo 36. A s erie converge , pelo crit erio de Leibniz temos que lim = k+1 n+1 1 0e( ) e decrescente. Observamos tamb em que essa s erie e condicionalmente convern+1 1 gente pois diverge, pela s erie harm onica. k+1

CAP ITULO 1. SERIES

44

Exemplo 37. A s erie

k=2

(1)k k ln(k )

converge condicionalmente . 1 Pois 0, a sequ encia e decrescente, logo usamos o crit erio de Leibniz, que k ln(k ) (1)k implica a s erie alternada convergir . Tal s erie n ao converge em m odulo6 , isto k ln( k ) k=2

e,
k=2

1 diverge , portanto k ln(k )

k=2

(1)k k ln(k )

e condicionalmente convergente .

Exemplo 38. A s erie


k=1

(1)k 1 converge. Pois sequ encia de termo xn = e k3 6 n3 6

decrescente 1 n3 6 1 (n + 1)3 6

>

(n + 1)3 6 > n3 6

que vale e temos lim xn = 0. Logo pelo crit erio de Leibniz a s erie converge. Propriedade 44. Seja (xn ) tal que xn = 0 para todo n e lim xn = ent ao

xk =
k=1 k=1

xk+1 xk

diverge e

k=1

1 = xk

1 xk+1

1 xk+1

k=1

converge. Demonstra c ao. A primeira s erie tem reduzida


n n+1

xk = xk
k=1 1

= xn+1 x1

tomando o limite lim

xk = lim xn+1 x1 =
k=1

Vimos como aplica c ao do crit erio de Cauchy

CAP ITULO 1. SERIES

45

logo a s erie diverge. A segunda s erie tem reduzida


n

k=1

1 1 = xk xk

n+1

=
1

1 xn+1

1 x1

e tomando o limite mostramos que converge para

1 . x1

Exemplo 39. Seja a s erie


k=1

ak (1)k+1 =

2 1 2 1 2 1 2 1 + + + + onde 3 3 4 4 5 5 6 6

1 2 a2k = e a2k1 = ent ao lim ak = 0 e tem termos alternados, por em diverge. k+2 2+k Por que ela n ao contradiz o teorema de Leibniz? Tal sequ encia n ao satisfaz a propriedade 2 1 de ser n ao-crescente, pois a2k+1 > a2k , > . 2+k+1 2+k Tal s erie realmente diverge pois
2n n n n

ak (1)
k=1

k+1

=
k=1

a2k1
k=1

a2k =
k=1

2 1 = 2+k 2+k

k=1

1 k+2

que diverge pela diverg encia da s erie harm onica (perceba acima que separamos os termos pares dos mpares na soma). Exemplo 40. Uma s erie an pode ser convergente e quando seus termos s ao multi-

plicados por uma sequ encia limitada (xn ) a s erie an xn , pode divergir, como e o caso n (1) da s erie com termos multiplicados pela sequ encia limitada de termo (1)n , n 1 que e divergente. (xn ) pode ser convergente e ainda assim an x n gerando a s erie n (1)n divergir como e o caso de que converge pelo crit erio de Leibniz e tomando n (1)n (1)n (1)n 1 = diverge. xn = n n n n Propriedade 45. Se (xn ) e limitada e e convergente. Demonstra c ao. Existe m R tal que |xn | < m n N da |xn an | m|an | da segue por compara ca o que |xn an | e convergente logo xn .an converge. an e absolutamente convergente ent ao an x n

CAP ITULO 1. SERIES

46

1.3.7

Crit erio de Kummer

Propriedade 46 (Crit erio de Kummer , parte I). Sejam (xn ) com xn > 0 n N . Denindo f (n) = xn an xn+1 an+1

com an > 0 n. Se existe m N tal que f (n) > > 0, n > m, n, m N ent ao converge. Demonstra c ao. Seja n > m ent ao vale xn an xn+1 > an+1
k=1

ak

como an+1 > 0 podemos multiplicar sem alterar a desigualdade xn an xn+1 an+1 > an+1 (xn an ) > an+1 aplicando a soma com n variando de m + 1 at e m + p a desigualdade continua v alida
m+p m+p m+p+1

n=m+1

(xn an ) = xm+1 am+1 xm+p+1 am+p+1 >


n=m+1

an+1 =
n=m+2

an

por xm+p+1 am+p+1 ser positivo segue


m+p+1 m+p+1

n=m+2

an < xm+1 am+1


n=m+2

an <

xm+1 am+1

m+p+1

m+p+1

m+1

an =
n=m+2 n=1

an
n=1

an

logo
m+p+1

n=1

xm+1 am+1 an an < n=1

m+1

m+p+1

m+1

an <
n=1 n=1

an +

xm+1 am+1 := K

por m ser xo, a s erie dos termos ak e limitada superiormente e por ser soma de termo positivos ela converge. Propriedade 47 (Crit erio de Kummer, parte II). Se existe m N tal que n > m implica 1 f (n) 0 e diverge, ent ao ak diverge. xk k=1 k=1

CAP ITULO 1. SERIES

47

Demonstra c ao. Para k > m Vale xk ak xk+1 0 xk ak xk+1 ak+1 = (xk ak ) 0 ak+1

tomando a soma de k = m + 1 at e n 1 segue


n1

k=m+1

xk ak 0 xm+1 am+1
=c

c x n an an xn

c xn

an
n

a s erie
n

an diverge por compara c ao com a s erie divergente


n

c . xn

Corol ario 18. Se lim f (n) > 0 ent ao a s erie


k

ak converge. Pois vai existir m N tal

que n > m implica f (n) > 0. Exemplo 41. A s erie

p+s q+s n=1 s=1 com q, p positivos, converge se q p > 1 e diverge se q p 1. n p+s an q+n+1 Com an = temos = , tomando xn = p + n + 1 > 0, conclu mos q + s a p + n + 1 n +1 s=1
n

que
k=1

1 diverge pela s erie harm onica e temos ainda que xk (p + n + 1) q+n+1 pn2=q+n+1pn2=qp1 p+n+1

que n ao depende de n logo a s erie converge para q p 1 > 0 q p > 1 e diverge para q p 1 0 q p 1. Deni c ao 6 (Crit erio de Raabe). O crit erio de Raabe para converg encia de s eries e obtido

por meio do crit erio de Kummer, tomando xn = n. Resumindo o crit erio: se existem > 0 e m N tal que vale n an an n 1 = n( 1) 1 > an+1 an+1
k=1

ak converge

para n > m, em especial se lim n( an an 1) 1 = l > 0 lim n( 1) = s > 1 an+1 an+1

CAP ITULO 1. SERIES

48

como
k=1

1 diverge, ent ao se k n(

an 1) < 1 an+1

para n > m ent ao


k=1

ak diverge o mesmo com limite lim n( an 1) = l < 1 an+1

ent ao a s erie diverge.

1.4

Comutatividade
an e dita ser comuta-

Deni c ao 7 (S erie comutativamente convergente). Uma s erie

tivamente convergente quando para qualquer bije ca o f : N N ( sendo bn = af (n) ), a s erie

bn e convergente.

A deni ca o de s erie comutativamente convergente tamb em funciona para s eries do tipo ak , pois nesse caso escrevemos a s erie como ak + b .
k=1 ak

k=b+1

Corol ario 19. Para que

an seja comutativamente convergente e necess ario que

an

seja convergente, pois f (n) = n e uma bije ca o. uma s Deni c ao 8 (S eries incondicionalmente convergentes). E erie que e comutativamente convergente e toda reordena c ao converge para o mesmo limite. Propriedade 48. Se tem-se an = |an | converge ent ao an e comutativamente convergente e

bn onde (bn ) e qualquer reordena ca o dos termos de (an ), (ela e incon-

dicionalmente convergente.) Demonstra c ao. Seja erie akn ,com soma parcial sn , um rearranjo da s
m

an .

Dado > 0 existe n0 N tal que m, n n0 implica |ak | . 2 k =n

CAP ITULO 1. SERIES

49

Escolhemos p sucientemente grande tal que {1, , n0 } e subconjunto da reordena c ao {k1 , , kp }. Se n > p + n0 os n umeros de {a1 , , an0 } ser ao cancelados na diferen ca sn sn pois
n0 n

sn =
s=1 n0

as +
ks >n0 n

ak s

sn =
s=1

as +
k=n0 +1

ak

logo tomando a diferen ca


n n n n

|sn sn | = |
k=n0 +1

ak +
ks >n0

ak s |
ks >n0

|aks | +
k=n0 +1

|ak | <

+ = . 2 2

Logo sn e sn convergem para o mesmo limite. Teorema 3 (Riemann). Se uma s erie an e condicionalmente convergente (n ao con-

verge absolutamente) ent ao para qualquer c real, existe f : N N bije ca o tal que af (n) = c, isto e, se uma s erie e condicionalmente convergente ent ao existe uma reordena ca o dos termos de an tal que o resultado da s erie resulte em c. pn = ent ao podemos somar uma quantidade suciente

Demonstra c ao. Como como

de termos positivos da s erie tal que a soma resulte em s1 tal que c < s1 , da mesma maneira qn = podemos somar uma quantidade suciente de termos negativos tais que a soma total resulte em s2 tal que s2 < c < s1 . Como lim an = 0 conforme n cresce os termos cam cada vez menores , por isso podemos somar novamente uma quantidade nita de termos positivos tais que a soma total resulte em s3 com s2 < c < s3 < s1 , seguindo esse processo criamos uma reordena ca o da soma dos termos de af (n) = c Propriedade 49. Se uma s erie e condicionalmente convergente ent ao existem altera co es na ordem da soma dos seus termos de modo a tornar a s erie + ou . Demonstra c ao. Como vale pequeno, da como
>0

an tais que

qn = podemos somar uma quantidade suciente

de termos negativos da s erie tal que a soma resulte em s1 e qn seja arbitrariamente pn = somamos um n umero suciente de termos positivos para
>0

que o resultado seja s2 + A > 0, como qn e pequeno somamos um n umero suciente tal

CAP ITULO 1. SERIES

50

que o resultado seja s3 tal que A < s3 < s2 + A, novamente somamos uma quantidade de termos positivos tal que o resultado seja s4 = s2 +2A, somamos agora os termos negativos tal que o resultado seja s5 com 2A < s5 < s2 + 2A, continuamos o processo, sendo que para n sucientemente grande vale sn > p.A, onde p e natural e A > 0, logo a soma diverge para innito. Para que a s erie seja divergente para tomamos procedimento semelhante, por em come cando a somar termos positivos at e que pn seja pequeno e depois come camos a somar os termos negativos. Corol ario 20. Somente as s eries absolutamente convergentes s ao comutativamente convergentes. Se uma s erie e comutativamente convergente ent ao ela e absolutamente convergente e incondicionalmente convergente. Se qualquer rearranjo da s erie converge ela e absolutamente convergente e todos rearranjos convergem para mesma soma.

Exemplo 42. Reordene os termos da s erie zero. Demonstrar que (hip otese) 1 < s(2n) = n
n k=1

(1)k de modo que sua soma se torne k

k=1

1 1 < 0 < s2n1 = 2k 1 k=1 2k

4n

k=1

1 2k 1

4n4

k=1

1 1 < 2k n

da lim sn = 0 , sn e uma reordena ca o da s erie

(1)k . k

Deni c ao 9 (Sequ encia som avel). Uma sequ encia (an ) e som avel com soma s quando
> 0, existe J0 N tal que J N nito com J0 J tem-se |
kJ

ak s| < .

Propriedade 50. Se (an ) e som avel ent ao para toda bije ca o f : N N , (bn ) dada por bn = af (n) e som avel com a mesma soma. Demonstra c ao. Como (an ) e som avel ent ao dado > 0 existe j1 N nito tal que A j N com J1 j tem-se |
k j

ak s| < .

Tomamos j0 N tal que f (j0 ) = j1 , da f (j0 ) = j1 j . Se j0 j ent ao f (j0 ) = j1 f (j ) que implica |


kf (j )

ak s| = |
k j

af (k) s| = |
kj

bk s | <

CAP ITULO 1. SERIES

51

Propriedade 51. (an ) e som avel com soma s a s erie gente e vale an = s.

an e absolutamente conver-

Demonstra c ao. Adotaremos a nota ca o sj =


k j

ak , lembrando que j e um conjunto

nito. Vamos mostrar que o conjunto das somas nitas e limitado e da a s erie ir a convergir absolutamente , por resultado j a demonstrado. Dado = 1 existe j0 N nito tal que j com j0 j |s sj | < 1. Denotaremos a=
kj0

|ak |. Seja A N um conjunto nito arbitr ario, por identidade de conjuntos vale

A j0 = (j0 \ A) A sendo que essa uni ao e disjunta, da tomando a soma sobre esses conjuntos nitos segue ak =
kAj0 kj0 \A

ak +
k A

ak
kA

ak =
kAj0

ak
kj0 \A

ak

sA = sAj0 sj0 \A pois em geral se A e B s ao conjuntos disjuntos vale que7


k A B

ak =
k A

ak +
kB

ak . Disso

segue que |s sA | = |s sAj0 + sj0 \A | < |s sAj0 | + |sj0 \A | < 1 + a pois j0 A j0 logo |s sAj0 | < 1 pela condi ca o de ser som avel . conclu mos ent ao que o conjunto das somas nitas de pn
u v

ak e limitado, ent ao tal s erie converge absolutamente. an seja absolutamente convergente com pk , vj =
k J kJ

. Supondo agora que a s erie

an =

qn = u v = s. Tomando uj =

qk temos sj = uj vj .

Pela converg encia absoluta de

an , dado > 0 arbitr ario existe n0 N tal que, sendo j0 = In0 = {1, , n0 }, j0 j |u uj | < , |v vj | < pela deni ca o de limite 2 2 aplicada as somas, da j0 j |s sj | = |uj vj (u v )| |u uj | + |v vj | < da a sequ encia e som avel. Exemplo 43. Dar o exemplo de uma sequ encia (xn ) tal que lim xn = 0 e xn seja divergente por em limitada. Tomamos x1 = 0, x2 = 1, temos um passo h = 1, tomamos 1 1 1 agora o passo h = , x3 = , x4 = 0, tomamos agora o passo h = e somamos at e 2 2 4
7

+ = . 2 2

Isso pode ser tomado como parte da deni c ao de soma sobre conjuntos nitos

CAP ITULO 1. SERIES

52

chegar em 1 novamente, continuamos o processo dividindo sempre o passo por 2 e fazendo a sequ encia alternar entre 0 e 1. A sequ encia constru da dessa forma e divergente, pois possui subsequ encias convergindo para valores distintos, e limitada pois est a sempre em [0, 1] e a sequ encia das diferen cas tende a zero |xn+1 xn |.

1.5

Soma sobre um conjunto innito arbitr ario

Deni c ao 10. Sejam A R , f : A R, tal que f (x) 0 para todo x A e o conjunto S={
k F

f (k ) |F A | F e nito}.

se S e limitado superiormente denimos f (k ) = sup S


k A

se n ao

f (k ) =
kA

nesse caso dizemos que a s erie diverge.

1.6

S eries em espa cos vetoriais normados

Seja E um espa co vetorial normado. Deni c ao 11 (S erie em espa co vetorial normado). Seja (xn ) em E , denimos a s erie

xk como
k=1 n

xk := lim
k=1 k=1

xk

quando tal limite existe, dizemos que a s erie e convergente , caso contr ario dizemos que e divergente.

Propriedade 52. Se
k=1

xk converge, ent ao lim xn = 0.

CAP ITULO 1. SERIES

53

1.7

Soma de Ces` aro

Deni c ao 12 (M edia de Ces` aro). Dada uma sequ encia (xn ) denimos a m edia de Ces` aro de (xn ) como a sequ encia (yn ) dada por 1 yn = n
n

xk
k=1

yn e a m edia aritm etica dos n primeiros elementos de (xn ) A seguir provaremos resultados dos quais a seguinte propriedade segue como corol ario Se lim xn = a ent ao lim yn = a, isto e, a opera c ao de tomar a m edia de Ces` aro preserva sequ encias convergentes e seus limites.
n

xk Deni c ao 13 (Ces` aro som avel). Se lim = L ent ao a sequ encia (xn ) e dita Ces` aro n som avel e associamos a essa sequ encia o valor L como soma de Ces` aro . Dizemos que (xn )
k=1

e (C, 1) som avel para L, nesse caso escrevemos lim xn = L (C, 1).

xk lim xn = L (C, 1) lim


k=1

= L.

Toda sequ encia convergente e Ces` aro som avel, por em existem sequ encias n ao convergentes que s ao Ces` aro som avel . Propriedade 53 (Teorema de Stolz-Ces` aro). Dada uma sequ encia (xn ) e uma sequ encia (yn ) crescente com lim yn = e lim xn xn = a ent ao lim = a. yn yn Essa propriedade e o an alogo do teorema de LHospital para sequ encias

Demonstra c ao. xn Como lim = a ent ao para todo > 0 existe n0 N tal que para k > n0 tem-se yn 3

CAP ITULO 1. SERIES

54

xk a| < , yk 3 e yn > 0 (pois tende ao innito), como (yn ) e crescente vale yk > 0, logo podemos | multiplicar por ele em ambos lados da desigualdade sem alterar |xk ayk | < yk , 3
n1

aplicando a soma
k=n0 +1

em ambos lados e usando desigualdade triangular do tipo |

xk |

|xk |, segue que


n1 n1

|
k=n0 +1

xk a
k=n0

yk | < 3 k=n +1

n1

yk ,
0 +1

usando a soma telesc opica tem-se |xn xn0 +1 ayn + ayn0 +1 )| < (yn yn0 +1 ), 3 agora como yn > 0 dividimos por esse termo de ambos lados yn +1 xn xn0 +1 yn +1 a + a 0 )| < (1 0 ), yn yn yn 3 yn yn +1 xn +1 somando agora | 0 | + | a 0 )| e usando a desigualdade triangular , temos yn yn | | xn yn +1 xn +1 yn +1 a| < (1 0 ) +| 0 | + |a 0 )| yn 3 yn yn yn
1

yn0 +1 yn +1 1 pois equivale a 0 0 , que vale pois yn0 +1 e yn s ao yn yn xn +1 positivos, como yn , podemos tomar para n sucientemente grande que | 0 | < yn 3 yn0 +1 e tamb em |a )| < , usando tais desigualdades, tem-se nalmente que yn 3 tem-se que 1 | portanto xn a. yn xn a| + + = yn 3 3 3

CAP ITULO 1. SERIES

55

Propriedade 54. Se limzn = a e (wn ) e uma sequ encia de n umeros positivos com
n n

wk zk wk = ent ao lim
k=1 n

lim
k=1

= a. wk

k=1 n n

Demonstra c ao. Tomamos xn =


k=1

wk .zk e yn =
k=1

wk ent ao xn = wn+1 .zn+1

xn = , yn = wn+1 > 0 ent ao yn e crescente e lim yn = , temos tamb em que yn wn+1 zn+1 = zn+1 cujo limite existe e vale a ent ao nessas condi co es vale wn+1
n

xn = lim k=1 lim n yn


n

wk .zk = a. wk

k=1

Corol ario 21. Tomando wn = 1 ent ao


k=1

wk = n e seu limite e innito, tomando uma

sequ encia (zn ) tal que lim zn = a ent ao segue que


n

zk lim
n k=1

=a

zk , isto e, se lim zn = a ent ao lim = a. n Provamos ent ao que se lim xn = a ent ao lim xn = a (C, 1). 1 tem-se lim zn = 0 e da n
n 1 k k=1

Exemplo 44. Tomando zn =

lim k=1 n
1

= 0 = lim

Hn . n

Exemplo 45. Tomando zn = a n com a > 0 tem-se lim zn = 1 e da


n

ak lim k=1 n = 1.

Propriedade 55 (Stolz-Ces` aro para limite innito). Seja (bn ) crescente e ilimitada . Se an an lim = ent ao lim = bn bn

CAP ITULO 1. SERIES

56

Demonstra c ao. Para qualquer A > 0 existe n0 N tal que k > n0 implica ak > A, bk como bk > 0 e bk > 0, logo tem-se ak > Abk ,
n

aplicando
k=n0 +1

segue por soma telesc opica an+1 an0 +1 > A.(bn+1 bn0 +1 ) an+1 > an0 +1 + A.(bn+1 bn0 +1 ) an +1 bn +1 an+1 > 0 + A.(1 0 ) > A bn+1 bn+1 bn+1

para n grande, da lim an = . bn

Exemplo 46. A reciproca da propriedade nem sempre vale, yn = n, xn = (1)n vale (1)n xn (2)(1)n xn = lim = 0 e lim = lim n ao existe. lim yn n yn 1
n

Propriedade 56. Se lim an = e an > 0 n N ent ao lim


k=1

ak = . n
n

Demonstra c ao. Essa prova vale mesmo se (an ) n ao tem a restri ca o de an > 0 . Aplicamos o teorema de Stolz-Ces` aro para limite innito . an =
n k=1

ak , b n = n e

crescente e ilimitada e vale


k=1

ak = an+1 , n = 1 logo an = lim an+1 = n

lim
n

ent ao lim
k=1

ak = . n

Corol ario 22. Esse resultado diz que se lim xn = ent ao lim xn = (C, 1) Demonstra c ao.[2] A > 0 n0 n n0 implica > n N tal que para n > n0 tem-se an > 2A ent ao para n > 2n0 ( que 1 ) vale 2

CAP ITULO 1. SERIES

57

ak
k=1

2A
k=n0 +1

n logo

n
n

= 2A

n n0 2A =A n 2

ak lim
k=1

= .

Corol ario 23. Se lim xn = e n ao vale xn > 0 n N ent ao a propriedade tamb em vale pois existe n0 N tal que para n > n0 tem-se xn > 0 , da
n n0 n

ak
k=1

ak =
k=1

ak +
k=n0 +1

n0

nn0

xk

ak =
k=1

ak+n0 +
k=1

assim se dene uma nova sequ encia (xn ) que satisfaz as propriedades do resultado anterior . Propriedade 57. lim ln(n + 1) ln(n) = 0. Demonstra c ao. lim ln( Propriedade 58. lim ln(n + 1) = 0. n 1 n+1 ) = lim ln(1 + ) = ln(1) = 0. n n

Demonstra c ao. Tomando yn = n e xn = ln(n + 1) vale que yn = 1 > 0 e n+1 lim yn = , xn = ln( ) logo n lim logo lim ln(n + 1) = 0. n
n

yn n+1 = lim ln( )=0 xn n

Exemplo 47. Calcule o limite lim


k=1

k ln(k ) . n2 ln(n)

CAP ITULO 1. SERIES

58

Tomando xn =
k=1

k ln(k ) e yn = n2 ln(n) vale lim yn = m e yn > 0, logo por

Stolz-Ces` aro podemos avaliar o limite lim (n + 1) ln(n + 1) (n + 1)2 ln(n + 1) n ln(n)

como para n grande ln(n + 1) ln(n) lim Logo


n

(n + 1) ln(n + 1) (n + 1) (n + 1) 1 = lim = lim = . 2 2 (n + 1) ln(n + 1) n ln(n) (n + 1) n 2n + 1 2

lim
k=1

k ln(k ) = 1. n2 ln(n)

Propriedade 59. Se (xn ) e limitada ent ao (xn ) (C, 1) tamb em e limitada, e no mesmo intervalo . Demonstra c ao. Existem c1 , c2 tais que c2 < xk < c1 , da somamos em ambos lados
n

nc2 <
k=1

xk < nc1 dividindo por n segue


n

xk c2 <
k=1

< c1 .

1.7.1

S erie de Grandi

Deni c ao 14 (S erie de Grandi). A s erie de Grandi e a s erie

(1)k .
k=0

Luigi Guido Grandi (1671 1742) foi um padre italiano , l osofo, matem atico, e engenheiro. Corol ario 24. A s erie de Grandi e divergente, pois n ao existe lim(1)n . Propriedade 60. A s erie de Grandi e Ces aro som avel e possui soma de Ces aro de valor 1 . 2

CAP ITULO 1. SERIES

59

Demonstra c ao.

(1)k =
k=0

(1)n 1 + 2 2

da

k=1

(1)k 1 n (1)n + 1 + = + 2 2 2 2

da lim

(1) + 1 1 n + = . 2n 2n 2
n

Propriedade 61. Suponha que vale L <


k=1

xk m+n para k n, se vale L + ( ) < xk n mn xk . m


m

para k > n ent ao


m

L+<
k=1

Demonstra c ao. Da desigualdade L + ( lados tem-se

m+n ) < xk , aplicando mn


m

em ambos
k=n+1

(m n)L + (m + n) <
k=n+1 m

xk

da primeira identidade tem-se n(L ) <


k=1

xk somando as desigualdades segue


m

(m)(L + ) <
k=1

xk

da L+<

k=1

xk . m

1.8

Sequ encias (C, P ) som aveis

Deni c ao 15 (M etodo regular de somabilidade). Um m etodo de somabilidade M e regular se lim xn = L ent ao lim xn = L existe em M . Deni c ao 16 (Sequ encias (C, P ) som aveis). Uma sequ encia (xk ) e dita (C, P ) som avel se existe L tal que
n n+p1k nk n+p1 n1

xk = L.

lim

k=1

CAP ITULO 1. SERIES

60

Propriedade 62. Se (xk ) e (C, P ) som avel ent ao (xk ) e (C, P + 1) som avel . Demonstra c ao.

1.9

S eries de termos n ao negativos


ak com ak 0. ak 1 + ak

Nesta se ca o iremos estudar as s eries de termos n ao negativos, isto e, Propriedade 63. Sejam as s eries converge. Demonstra c ao. . ak converge e vale ak 1 1 ak 1 + ak 1 + ak ak converge. 1 + ak ak e ak . 1 + ak

ak converge

0 ak 1 1 + ak pelo crit erio de compara ca o segue que ak . converge ent ao 1 + ak lim

ak 1 1 = 0 lim 1 = 0 lim =1 1 + ak ak + 1 ak + 1

da por propriedade de limite lim ak + 1 = 1 lim ak = 0 ent ao existe n0 tal que para k > n0 tem-se ak 1 ak + 1 2 logo por compara c ao 1 1 ak ak 2 ak + 1 2 ak + 1

ak converge .

1.9.1

Crit erio de compara c ao por limite para s eries de termos positivos

Propriedade 64. 1. Sejam duas s eries ak e bk de termos positivos, se existe ak lim = a = 0 ent ao ak converge bk converge . bk ak 2. Se lim = 0 ent ao a converg encia de bk implica converg encia de ak . bk Demonstra c ao.

CAP ITULO 1. SERIES

61

1. Existe n0 N tal que para k > n0 tem-se 0 < t1 < a < como bk > 0 tem-se t1 bk < ak < t2 bk
n

ak < a + < t2 bk

aplicamos a soma

, da
k=n0 +1 n n n

t1
k=n0 +1

bk <
k=n0 +1

ak < t2
k=n0 +1

bk bk converge ent ao ak

usando essa desigualdade temos por compara ca o que se converge e se ak converge ent ao bk converge.

2. De maneira similar ao item anterior. Existe n0 N tal que para k > n0 tem-se 0 como bk > 0 tem-se 0 ak < t2 bk
n

ak < < t2 bk

aplicamos a soma

, da
k=n0 +1 n n

0
k=n0 +1

ak < t2
k=n0 +1

bk bk converge ent ao ak

usando essa desigualdade temos por compara ca o que se converge. Exemplo 48. A s erie 1 1 sen( ) diverge pois diverge e k k 1 ) sen( k =1 lim 1
k k

1 = x que x 0 ent ao ca no limite fundamental k sen(x) lim = 1. x 0 x 1 Notamos que sen( ) e positivo pois a fun ca o e positiva no intervalo (0, ). Por isso k 2 podemos aplicar o crit erio . pois isso equivale tomando

CAP ITULO 1. SERIES

62

ak =0e bk n ao converge, bk ak k 1 1 1 bk n ao converge, lim = lim 2 = lim = 0 e tome por exemplo ak = 2 , bk = , k k bk k k ak converge, logo a rec proca do item 2 da propriedade anterior n ao vale. Exemplo 49. Pode valer que ak converge, valendo lim Exemplo 50. Se ak de termos positivos converge ent ao sen(ak ) tamb em converge,

pois da primeira converg encia temos lim ak = 0 da para k grande vale que sen(ak ) > 0 e sen(ak ) = 1 ent ao sen(ak ) converge. vale lim ak Podemos ainda resolver sem esse crit erio, pois se 0 < |x| < tem-se sen(x) < x, da 2 com 0 sen(ak ) < ak e por compara c ao a primeira converge. Propriedade 65. Seja (an ) uma sequ encia n ao-crescente de n umeros reais positivos. Se ak converge ent ao lim nan = 0. Demonstra c ao. Usaremos o crit erio de Cauchy . Existe n0 N tal que para n + 1 > n0 vale 2na2n = na2n ak < 2 k=n+1 logo lim 2na2n = 0. Agora mostramos que a subsequ encia dos mpares tamb em tende a zero. Vale a2n+1 a2n da 0 < (2n + 1)a2n+1 2na2n + a2n por teorema do sandu che segue o resultado. Como as subsequ encias pares e mpares de (nan ) tendem a zero, ent ao a sequ encia tende a zero. Corol ario 25. A s erie harm onica 1 = 0. Propriedade 66. Seja (xk ) uma sequ encia de n umeros n ao negativos com a s erie convergente ent ao x2 e convergente. k ak e convergente, vale lim ak = 0 e da para k > n0 vale x2 k converge. xk 1 1 n diverge, pois ( ) e decrescente e vale lim = k n n
2n

Demonstra c ao.[1] Como

xk < 1 que implica x2 c ao k xk logo por compara

CAP ITULO 1. SERIES

63

ao s(n) = Demonstra c ao.[2] Como temos xk 0 segue tamb em x2 k 0, sendo ent


2 x2 e n ao decrescente, se mostrarmos que a k temos s(n) = xn+1 0, logo s(n)

k =b

s erie e limitada superiormente teremos uma sequ encia que e limitada e mon otona logo convergente. Temos que s(n) e limitada superiormente da seguinte maneira
n n n

x2 k
k=b

(
k =b

xk )(
k=b

xk )

logo a s erie e convergente. Corol ario 26. Se ak e absolutamente convergente ent ao a2 k converge, usamos o |ak | implica a converg encia

resultado anterior com xk = |ak |, ent ao a converg encia de de |ak |2 = a2 k.

Exemplo 51. Se n ao vale xk > 0 ent ao podemos ter k 1 (1) diverge. converge e gente, pois k k Propriedade 67. Se

xk convergente e

x2 k diver-

ak , ak > 0 converge ent ao a s erie

ak tamb em converge . k

Demonstra c ao. Usando a desigualdade de Cauchy


n n n

(
k=1

xk yk ) (
k=1

x2 k )(
k=1

2 yk )

com yk =

1 e xk = ak tem-se k
n

(
k=1

ak 2 1 ) ( ak )( ) 2 k k k=1 k=1
n n

logo
n

k=1

ak k

(
k=1

ak )(
k=1

1 ) k2

a s erie e limitada superiormente, sendo crescente, ela converge . Corol ario 27. Se x2 ao a s erie k , converge ent xk tamb em converge, basta usar o k

resultado anterior com ak = x2 k. Propriedade 68. Se x2 n e


2 yn convergem ent ao

xn .yn converge absolutamente.

CAP ITULO 1. SERIES

64

Demonstra c ao. Usando a desigualdade de Cauchy


n n n n n

(
k=1

|xk ||yk |)2 (


k=1

|xk |2 )(
k=1

|yk |2 ) = (
k=1

x2 k )(
k=1

2 yk )

logo por crit erio de compara c ao segue que

xn .yn converge absolutamente.

1.10

Representa c ao decimal

Deni c ao 17 (Representa c ao numa base b). Dado um n umero natural b > 1, a representa c ao de um n umero real x na forma
n

x=
k=

b k ak

onde ak {0, , b 1}, e chamada de representa ca o na base b do n umero x . Cada ak e chamado de algarismo e k de seu ndice.
n

Caso x =
k=

bk ak denotaremos tamb em x = (an a0 , a1 at )b

que vamos denotar em nota c ao compacta x = (ak )n (k=, b) . Caso de um n umero natural x = (ak )n (b) = (a0 , , an )b o ndice b para simbolizar a base, o expoente n para simbolizar que k varia de 0 at e n. Propriedade 69. Todo n umero m N pode ser representado numa base a. Demonstra c ao. Pelo teorema de divis ao euclidiana, se tomarmos n umeros f (0) = m e a = 0 naturais, teremos n umeros f (1) e R(0) determinados univocamente, tais que f (0) = af (1) + R(0)

CAP ITULO 1. SERIES

65

com 0 R(0) < a. Onde f (1) e o quociente, R(0) e o resto da divis ao de f (0) por a. Podemos assim denir uma sequ encia f (n) = af (n + 1) + R(n) onde R(n) e sempre o resto da divis ao de f (n) por a, logo R(n) {0, , a 1}, f (n + 1) e o quociente. esse tipo de recorr encia podemos encontrar a f ormula geral . 1 Vamos resolver ent ao essa recorr encia. Tomamos f (n) = h(n) n , substituindo temos a f (n) R(n) = f (n + 1) a a h(n + 1) h(n) R(n) = n +1 a a an+1 R(n) n+1 a = an R(n) = h(n) a aplicando o somat orio em ambos termos, variando de k = 0 at e n 1 temos
n1 n1

h(k ) = h(n) h(0) =


k=0 n1 k=0

ak R(k )

h(n) = h(0)
k=0

ak R(k )

logo temos
n1

f (n)an = h(0)
k=0

ak R(k )

tomando n = 0 temos f (0) = h(0) logo


n1

f (n)an +
k=0

ak R(k ) = f (0)

se f (n) = R(n), podemos juntar ao limite superior do somat orio, cando com
n

f (0) =
k=0

ak R(k )

Este resultado permite ver o m etodo para expressar um n umero em termo de pot encias de a que e chamado de base.

CAP ITULO 1. SERIES

66

Deni c ao 18. Um algarismos a ` esquerda de um algarismo at dado de


m

bk
k=

s ao os algarismos ak com k > t, caso existam . Algarismos ` a direita de at s ao os algarismos, ak com k < t, caso existam . Dados dois algarismos at e aw distintos, w > t, os algarismos entre esses dois s ao os algarismos ak com t < k < w, caso w = t + 1 ent ao n ao existe algarismo entre at e aw . Deni c ao 19 (Representa c ao decimal de n umero natural). Um n umero natural pode ser representado da forma
n

ak 10k .
k=0

Deni c ao 20 (Representa c ao decimal de um n umero real). Seja dada uma sequ encia (ak ) e um inteiro qualquer e ak com k > 0 pertence ao 0 = (a0 , a1 , a2 , ) onde a0 conjunto {0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9}. Um n umero real na forma decimal e representado por a0 , a1 a2 a3 onde cada ak e chamado de d gito do n umero na forma decimal . Para dar sentido ` a a0 , a1 a2 a3 como n umero real, denimos

a0 , a1 a2 a3 =
k=0

ak ak = a0 + k 10 10k k=1

O sistema decimal para representar n umeros naturais e variante do sistema sexagesimal utilizado pelos babil onios h a cerca de 1700 anos antes de Cristo, ele foi desenvolvido na China e na India. Por neste sistema, todo n umero ser representado por uma sequ encia formada pelos algarismos 0, 1, , 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, sendo em n umero de 10, o sistema e portanto chamado de decimal . O sistema decimal tamb em e dito posicional, pois cada algarismo, al em de seu valor intr nseco, possui um peso que lhe e atribu do em fun ca o de sua posi c ao dentro da sequ encia. Esse peso e uma pot encia de 10 e varia como exposto acima.

CAP ITULO 1. SERIES

67

Agora vamos mostrar que essa s erie da representa c ao decimal sempre converge , logo a0 , a1 a2 a3 representa um u nico n umero real. Propriedade 70. Cada decimal representa um u nico n umero real.

Demonstra c ao.
k=1

ak e uma s erie de n umeros positivos limitada superiormente 10k

9 ak pela s erie que converge para 1 ent ao converge para um n umero real k 10 10k k=1 k=1 pelo crit erio de compara c ao . O crit erio de compara c ao usa que uma sequ encia limitada superiormente e crescente converge para o supremo do conjunto, ent ao essa demonstra ca o em geral necessita que o corpo em que estamos trabalhando seja completo, por exemplo, nem toda representa c ao decimal converge para um n umero racional. ak ak = a0 + =c e um n umero Com isso conclu mos que a0 , a1 a2 a3 = k k 10 10 k=1 k=0 real . Pela unicidade de limite o n umero real que a0 , a1 a2 a3 representa eu nico . Cada a0 , a1 a2 a3 representa um e apenas um n umero real. Corol ario 28. 0, 9999 = 1 pois pela deni ca o de representa c ao decimal

0, 99 = 0 +
k=1

9 =1 10k

No caso mostramos que uma representa c ao decimal para 1 pode ser dada por a0 = 0 e ak = 9 para todo k > 0 ent ao associamos 0, 9999 ao n umero 1 . Perceba que o n umero 1 tem pelos menos duas representa co es decimais, pois 1 tamb em tem a representa ca o

1, 00 pois 1, 00 = 1 +
k=1

0 = 1. 10k

CAP ITULO 1. SERIES

68

Corol ario 29. Em geral a0 , 0000 = a0 e (a0 1), 9999 = a0 pois

(a0 1), 9999 = a0 1 +


k=0

9 = a0 1 + 1 = a0 . 10k

Conclu mos ent ao que todo n umero inteiro a0 possui pelo menos duas representa c oes decimais a0 , 0000 e (a0 1), 99 . Exemplo 52. 0, 999 = 1 1, 999 = 2. Deni c ao 21 (Representa c oes decimais distintas). Duas representa co es decimais a0 , a1 a2 a3 e b0 , b1 b2 b3 s ao ditas distintas quando as sequ encias associadas (a0 , a1 , a2 , ) e (b0 , b1 , b2 , ) s ao distintas . Corol ario 30. N umeros reais podem ter duas representa co es decimais distintas. Considere B o conjunto das sequ encias (a0 , a1 , a2 , ) associadas a uma representa ca o decimal, temos uma fun ca o f que associa a cada elemento de B a um n umero real, denida como f (a0 , a1 , a2 , ) =
k=0

ak 10k

por em f n ao e injetiva, pois existem sequ encias x1 e x2 distintas tais que f (x1 ) = f (x2 ). Podemos mostrar que f e sobrejetora, isto e, para cada x real existe uma sequ encia x1 tal que f (x1 ) = x. Deni c ao 22 (D zima peri odica). Uma representa ca o decimal a0 , a1 a2 e dita ser uma d zima peri odica quando a sequ encia dos d gitos (ak ) e peri odica a partir de algum k = n. Deni c ao 23 (D zima peri odica simples ou D zima simples). Uma d zima peri odica, e dita ser simples, quando a sequ encia dos d gitos (ak ) e peri odica a partir de k = 1.

CAP ITULO 1. SERIES

69

Deni c ao 24 (D zima peri odica composta ou D zima composta). Uma d zima peri odica, e dita ser composta, quando a sequ encia dos d gitos (ak ) e peri odica a partir de k > 1. Em R se considera a adi c ao usual + e o produto usual , que fazem de R um corpo, al em disso se considera o limite com a norma do m odulo lim xn = a > 0 n0 N | n > n0 |xn a| < Se usamos outra maneira de medir dist ancia ao inv es do m odulo, n ao se est a trabalhando em R de maneira usual, seria algo como dizer, 1 + 1 n ao e 2 pois estamos usando uma adi c aodiferente, como por exemplo uma denida assim a +s b = (a + b).2 da 1 +s 1 = (1 + 1)2 = 4. Em R usando adi ca o, multiplica ca o e norma usual, denindo a expans ao decimal como s erie tem-se 0, 999 = 1. Uma coloca ca o comum de alguns estudantes e que 0, 999 n ao e 1 e sim tende a 1, o que n ao e verdade, pois 0, 999 n ao e uma sequ encia dessa forma n ao faz sentido dizer que ele tende ` a 1, 0, 999 e o limite de uma sequ encia de n umeros reais, por deni ca o, sendo portanto um n umero real. Propriedade 71. x e racional possui representa ca o peri odica. Demonstra c ao. p ao euclidiana p = a0 q + r0 logo ). Se x e racional x = , por divis q x = a0 + r0 . q

Existe s1 m nimo tal que 10s1 r0 q , da por divis ao euclidiana 10s1 r0 = as1 q + rs1 , ent ao r0 10s1 s1 rs x = a0 + 10 = a0 + as1 10s1 + 1 10s1 q q vale que as1 < 10 por minimalidade de s1 , pois caso contr ario se as1 10 ent ao 10s1 r0 = as1 q + rs1 10.q

CAP ITULO 1. SERIES

70

e por isso 10s1 1 r0 q contradizendo a minimalidade de s1 . Por isso as1 e inteiro no conjunto {0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9}. Repetimos o procedimento com rs1 x = a0 + as1 10s1 + as2 10s2 + rs2 s2 10 , q

rs k e o resto da divis ao de um n umero por q , ele pode assumir os valores {0, 1, , q 2, q 1}, um n umero nito de valores, ent ao para algum k o n umero rsk deve ser igual a algum outro rst com k > t, da o processo para se obter ask+1 e o mesmo para se obter ast+1 e os n umeros come cam a se repetir na sequ encia da expans ao decimal. 10sk+1 rsk q sk+1 = st+1
=rst

10sk+1 rsk = ask+1 q + rsk+1


=rst =ast+1 =rst+1

por isso a representa ca o se torna peri odica. Um n umero racional possui representa c ao decimal peri odica. ). Um n umero com representa c ao decimal peri odica representa um n umero decimal . Um n umero com representa ca o decimal peri odica e da forma a0 , a1 at parte n ao peri odica
t

at+1 at+p at+1 at+p

a0 +
k=1

ak 10k +at+1 (10(t+1) +10(t+p+1) +10(t+2p+1) + )+at+2 (10(t+2) +10(t+p+2) +10(t+2p+2) + )+ + + at+p (10(t+p) + 10(t+p+p) + 10(t+2p+p) + )

onde cada parcela e racional, ent ao a soma resultante e um n umero racional. at+p (10(t+p) + 10(t+p+p) + 10(t+2p+p) + ) = at+p 10(t+p) (1 + 10(p) + 10(2p) + )

o n umero
k=0

10kp e racional logo todas parcelas s ao realmente racionais.

1.11

Teste da integral para converg encia de s eries

Propriedade 72. Seja f : [1, ) R+ decrescente. Nessas condi co es

CAP ITULO 1. SERIES

71

f (k ) <
k=1 1

f (t)dt < .

Se a s erie converge para s, vale a estimativa


f (t)dt s sn
n+1 n n

f (t)dt

onde sn =
k=1

f (k ).

Em especial valem as desigualdades


n

s(n) f (1)
1 k

f (t)dt s(n 1) f (t)dt f (k 1).

f (k )
k 1

Demonstra c ao. De
b

m(b a)
a

f (t)dt M (b a)

onde M, m s ao o supremo e nmo de f em [a, b], se tomamos o intervalo [k 1, k ] com f decrescente essa identidade implica que
k

f (k )
k1 n

f (t)dt f (k 1)

aplicando a soma
k=2 n

tem-se
n n n1

f (k ) f (1) = sn f (1)
k=1 1

f (t)dt
k=2 n

f (k 1) =
k=1

f (k ) = s(n 1)

s(n) f (1)
1 k

f (t)dt s(n 1)
m

portanto segue o resultado de converg encia. Da desigualdade f (k )


k1 m m

f (t)dt f (k 1) aplicando
n+1

resulta
m

s(m) s(n)
n

f (t)dt s(m 1) s(n 1)


n

f (t)dt s(m) s(n)


n

f (t)dt

tomando m segue

f (t)dt s sn
n+1 n

f (t)dt.

CAP ITULO 1. SERIES

72

Exemplo 53. Com o teste da integral podemos novamente observar que a s erie harm onica diverge f com f (t) = 1 e decrescente e integr avel, logo podemos aplicar o teste da integral t
n 1

1 dt = ln(n) t

logo a s erie harm onica diverge. Para outras somas do tipo 1 com p = 1, podemos tamb em aplicar o teste da integral kp
n 1

1 np+1 1p+1 dt = tp p + 1 p + 1

que diverge se p + 1 > 0, p < 1 e converge se p + 1 < 0, 1 < p. Corol ario 31. Usando f (k ) = temos
n+1 k=1

1 e a desigualdade s(n + 1) f (1) k


n+1 1

n+1

f (t)dt s(n),
1

1 1 k

1 dt = ln(n + 1) t

k=1

1 k

portanto Hn 1 < Hn+1 1 ln(n + 1) Hn a desigualdade da direita implica 0 < Hn ln(n + 1) e a desigualdade da esquerda implica Hn ln(n + 1) < 1, logo temos 0 < Hn ln(n + 1) < 1.
n+2

Da desigualdade
n+1

f (t)dt f (n + 1) segue que 1 Hn ln(n + 1) Hn+1 ln(n + 2) n+1

ln(n + 2) ln(n + 1)

logo a sequ encia de termo xn = Hn ln(n +1) e mon otona limitada e por isso convergente. Deni c ao 25 (Constante de Euler-Mascheroni). O limite lim Hn ln(n + 1) = e chamada de constante de Euler-Mascheroni, e um problema em aberto saber se tal n umero e racional ou irracional.

CAP ITULO 1. SERIES

73

1.11.1

Sequ encia de varia c ao limitada

Deni c ao 26 (Sequ encia de varia ca o limitada). Uma sequ encia (xn ) tem varia ca o limitada quando a sequ encia (vn ) com
n

vn =
k=1

|xk | e limitada.

Propriedade 73. Se (xn ) tem varia ca o limitada ent ao (vn ) converge. Demonstra c ao. (vn ) e limitada e n ao-decrescente, pois vn = |xn+1 | 0, logo e convergente. Propriedade 74. Se (xn ) tem varia ca o limitada ent ao existe lim xn .

Demonstra c ao. A s erie


k=1

|xk | converge portanto


k=1 n1 n1

xk converge absolutamente

e vale xn x1 =

xk xn =
k=1 k=1

xk + x1

logo xn e convergente. Exemplo 54. Se |xn+1 | c|xn | n N com 0 c < 1 ent ao (xn ) possui varia ca o limitada. Denimos g (k ) = |xk | logo a desigualdade pode ser escrita como g (k + 1)
n1

cg (k ), Qg (k ) c aplicamos
k=1

de ambos lados, da

g (n) = |xn | cn1 g (1) somando em ambos lados temos


n n

|xk |
k=1 k=1

ck1 g (1)

como o segundo termo converge por ser s erie geom etrica segue que (xn ) e de varia c ao limitada, logo converge. Propriedade 75. (xn ) tem varia ca o limitada xn = yn zn onde (yn ) e (zn ) s ao sequ encias n ao-decrescentes limitadas.

CAP ITULO 1. SERIES

74

Demonstra c ao. ). Seja xn = yn zn onde (yn ) e (zn ) s ao sequ encias n ao-decrescentes limitadas, ent ao xn tem varia ca o limitada.
n n n n n n

vn =
k=1

|xk | =
k=1

|yk zk |
k=1

| yk | +
0 k=1

| zk | =
0 k=1

yk +
k=1

zk =

= (yn+1 y1 ) + (zn+1 z1 ) < M pois (yn ) e (zn ) s ao limitadas, logo (vn ) e limitada, isto e, (xn ) tem varia ca o limitada. ). Dada (xn ) com varia c ao limitada. (xn ) tem varia c ao limitada (xn + c) tem varia c ao limitada, pois aplicado as duas sequ encias tem o mesmo valor. Escrevemos
n1

xn x1 =
k=1

xk
n1

Para cada n denimos Pn o conjunto dos k da soma


k=1

xk tais que xk 0 e Nn

o conjunto dos k da mesma soma tais que xk < 0, com isso temos uma parti ca o do conjunto dos ndices e vale
n1

xn x1 =
k=1

xk =
kPn

xk
kNn yn

(xk )
zn

(yn ) e n ao decrescente, pois yn+1 = yn caso n ao seja adicionado ndice a Pn+1 em rela c ao a Pn e yn+1 yn caso seja adicionado um ndice a Pn+1 , pois adicionamos um termo da forma xk 0 o mesmo para (zn ). (yn ) e limitada pois
n1

xk
k Pn k=1

|xk | =
kPn

|xk | +
kNn

|xk | =
kPn

xk +
kNn

(xk ) < M

da mesma maneira (zn ) e limitada. Exemplo 55. Existem sequ encias convergentes que n ao possuem varia ca o limitada, como n1 n k (1) 1 (1) , que e convergente por em xn = |xn | = e por exemplo xn = k n n k=1
n1

k=1

1 n ao e limitada. k

CAP ITULO 1. SERIES

75

Exemplo 56. Seja (xn ) denida como x1 = 1, xn+1 = 1 + 1 |xn+1 | |xn |. 2

1 , ent ao vale que xn

Primeiro vale que xn 1 para todo n pois vale para n = 1, supondo validade para 1 n, ent ao vale para n + 1, pois xn+1 = 1 + . xn Vale que |xn+1 xn | 2 para todo n, pois, substituindo xn+1 = 1 +

1 isso implica xn

que xn+1 xn xn + 1 2.
De |xn+1 xn | 2 segue que |

1 | , multiplicando por |xn+1 xn | em ambos xn+1 xn 2 1 | xn xn+1 |xn+1 xn | | xn+1 xn 2

lados segue que

1 xn+1

|xn+1 xn | 1 1 1 | = | (1 + ) (1 + ) | xn xn+1 xn 2
xn+2 xn+1

portanto |xn+1 | limite lim xn = a

1 |xn | portanto a sequ encia e convergente. Calculamos seu 2 a=1+ 1 a2 a 1 = 0 a

1 5 cujas ra zes s ao , camos com a raiz positiva pois a sequ encia e de termos 2 positivos, logo 1+ 5 lim xn = . 2

1.12

S eries em espa cos vetoriais normados

Propriedade 76. Se S =
k=1

ak converge ent ao lim ak = 0.

Demonstra c ao. Sn+1 Sn = an+1 , tomando o limite, temos que lim Sn = S e da S S = 0 = lim an+1 .

CAP ITULO 1. SERIES

76

Propriedade 77 (Crit erio de Cauchy para s eries). Em R . Uma s erie S (n) = converge se para todo > 0 existe n0 N tal que para m > n 1 > n0 temos
m k=1

ak

|
k =n

ak | < .

Demonstra c ao. Em R S (n) =


n

ak converge S (n) converge como sequ encia S (n) e de cauchy


k=1

para > 0 existe n0 N tal que m n 1 > n0 tem-se |S (m) S (n 1)| <
m n m n1 n

|
k=1

ak
k=1

ak | = |
k=n

ak +
k=1

ak
k=1

ak | <

|
k=n n

ak | < .
n

Propriedade 78. Em R . Se
k=1

||ak || converge ent ao


k=1

ak tamb em converge.

Demonstra c ao. Por desigualdade triangular vale que


m m

||
k=n n

ak ||
k=n

||ak ||

como
m k=1

||ak || e de cauchy, para qualquer > 0 existem m n 1 > n0 tais que


m n

||ak || < logo tamb em vale || convergente.


k=n k=n

ak || < portanto a s erie


k=1

ak e de Cauchy e da

Propriedade 79 (Crit erio de compara ca o). Se existe (ck ) em R ,


n k=1

ck convergente e

||ak || < ck para k > n0 ent ao


k=1

ak converge.

CAP ITULO 1. SERIES

77

Demonstra c ao. Vamos mostrar que


n k=1

||ak || converge, da pelo resultado anterior

ak tamb em converge.
k=1 n

s(n) =
k=n0 +1

||ak ||, dene uma sequ encia crescente limitada superiormente por
k=n0 +1

ck

logo e convergente. A sequ encia e crescente pois s(n + 1) s(n) = ||an+1 || 0 e limitada superiormente pois de ||ak || < ck segue aplicando a soma em ambos lados que
n n

||ak || <
k=n0 +1 n k=n0 +1

ck

perceba que
k=1

||ak || e uma s erie de n umeros reais, pois a norma de um vetor do Rn e

um n umero real.
n

Propriedade 80 (Crit erio de Dirichlet para s eries em Rn .). Se


k=1

ak e uma s erie em Rn

com somas parciais limitadas, (bk ) decrescente de n umeros reais com limite nulo ent ao
n

ak b k
k=1

converge.
n

Demonstra c ao. A s erie


k=1

ak bk converge converge coordenada a coordenada, as

coordenadas de ak Rn s ao limitadas, logo podemos aplicar o crit erio de Dirichlet para s eries reais em cada coordenada o que implica a converg encia da s erie.

1.13

Produto de s eries

Deni c ao 27 (Produto de Cauchy). Dadas duas s eries


k=0

ak e
k=0

bk denimos seu

produto como a s erie

ck
k=0

CAP ITULO 1. SERIES

78

onde
n

ck =
k=0

ak bnk .

Para o pr oximo teorema vamos demonstrar inicialmente que Propriedade 81 (Revertendo a ordem -Soma de elementos de uma matriz triangular superior). Vale a propriedade
n k n n

f (k, j ) =
k=a j =a j =a k=j

f (k, j ).

Demonstra c ao. Denimos g (k, j ) = 0 se j > k e g (k, j ) = f (k, j ) caso contr ario, da completamos a soma
n k n k n n n

f (k, j ) =
k=a j =a

(
k=a j =a

g (k, j ) +
j =k+1

g (k, j )) =
k=a j =a

g (k, j ) =

trocando a ordem da soma


n n n j 1 n

=
j =a k =a

g (k, j ) =

(
j =a k=a

g (k, j ) +
k =j 0

g (k, j )) =

=
j =a k =j

g (k, j )
f (k,j )

Caso especial se a = 0
n k n n

f (k, j ) =
k=0 j =0 j =0 k=j

f (k, j ).

A identidade

a(k, j ) =
k=1 j =1 j =1 k=j

a(k, j )

pode ser interpretada como a soma dos elementos de uma matriz triangular superior a(1,1) a(2,1) a(3,1) 0 0 . . . 0 a(2,2) a(3,2) 0 . . . 0 a(3,3) . . . 0 0 a(n,1)

a(n,2) a(n,3) . . . a(n,n)

CAP ITULO 1. SERIES

79

na primeira soma xamos a linha e somamos os elementos das colunas, na segunda xamos a coluna e somamos os elementos da linha. No c alculo de integrais temos resultado similar
n a a x n n

f (x, y )dydx =
a y

f (x, y )dxdy.

Propriedade 82. Vale que


n k n

as b k s =
k=0 s=0 n k=0

ak Bnk .

Onde Bn =
s=0

bs , onde (bk ) e (ak ) s ao sequ encias quaisquer.

Demonstra c ao.
n k

Revertendo a ordem da soma


k=0 s=0 n k n k

as bks temos
n n n ns n

as bks =
k=0 s=0 s=0 k=s

as bks =
s=0

as
k =s

bks =
s=0

as
k=0

bk =
s=0

as Bns ,

logo est a provado .


Propriedade 83 (Teorema de Mertens). Se uma das s eries


k=0

ak = A ou
k=0

bk = B

converge absolutamente, ent ao .


k=0

ck o produto de Cauchy das s eries, converge para AB


n n n

Demonstra c ao. Tomamos An =


k=0

ak , Bn =
k=0 k

bk , C n =
k=0

ck , tn = Bn B onde

ck =
s=0 n

as b k s .
n

Vamos supor que


k=0

ak e absolutamente convergente, logo


k=0

|ak | converge e portanto

|ak | e limitada, digamos por um n umero real M > 0. Podemos escrever


n n k n

Cn =
k=0

ck =
k=0 s=0

as b k s =
k=0

ak Bnk =

CAP ITULO 1. SERIES

80

=
k=0

ak (tnk + B ) = B
k=0 n

ak +
k=0

ak tnk =

= BAn +
k=0

ak tnk .
yn

Ent ao temos que mostrar que yn 0. Sabemos que lim tn = lim Bn B = 0 podemos logo tomar n0 tal que n > n0 implica |tn | < 2M
n0 n n0 n

|yn | |
k=0

ank tk |+|
k=n0 +1

ank tk | |
k=0

ank tk |+
k=n0 +1

|ank | |tk |
2M

|ank | |tk |+ 2 k=0

n0

como tn 0 ent ao (tn ) e limitada, digamos por M1 > 0, lembrando tamb em que an 0 , ent ao existe n1 N tal que para n n0 > n1 , isto e, n > n1 + n0 , tem-se |an | , 2n0 M1 juntando tais fatos na desigualdade anterior tem-se que
n0

k=0

|ank | |tk | + + = 2 2 2
2n M
0 1

M1

logo temos lim |yn | = 0 o que prova o resultado.


Propriedade 84 (Teorema de Abel). Se as s eries


k=0

ak ,
k=0

bk ,
k=0

ck convergem para

A, B e C e
k

ck =
s=0

ak bnk

ent ao C = AB. Demonstra c ao.

1.14

S eries e desigualdade das m edias

Propriedade 85. Sejam m sequ encias (a1,k ) (am,k ) de n umeros n ao negativos, que formam s eries convergentes, ent ao a s erie

at,k converge.
t=1

k=1

CAP ITULO 1. SERIES

81

Demonstra c ao. Usamos a desigualdade entre m edia aritm etica e geom etrica, que garante
m
m

at,k
t=1 k=1

at,k m

a soma dos termos da direita converge , pois a soma nita de s eries convergente converge e podemos trocar a ordem dos somat orios, ent ao

m

at,k
k=1

at,k
t=1 m
m

k=1

k=1

logo por crit erio de compara c ao


k=1

at,k converge .
t=1

1.15

Extens ao do conceito de s erie para


k =1

ak .

Deni c ao 28 (
k=1

ak ). Seja ak : Z R. pela recorr encia


p b

Extendemos o conceito de soma


b

ak =
k=a a1 k =a

ak +
k=p+1

ak .

temos
k=a

ak = 0 que e a soma vazia, tomando b = a 1 segue que


a1 p a1

ak = 0 =
k =a k=a

ak +
k=p+1

ak

tomando agora a = 1 e p = m segue


m 0 m 0

0=
k=1

ak +
k=m+1

ak
k=1

ak =
k=m+1

ak

tomando agora m = n tem-se


n 0

ak =
k=1 k=n+1

ak

CAP ITULO 1. SERIES

82

com n 1 a soma
k=n+1 n

ak est a bem denida e assim ca denida tamb em a soma

ak .
k=1 0 n1

k=n+1

ak = (a1n + + a0 ) =
k=0

a(k)

logo
n n1

ak =
k=1 k=0

a(k)

aplicando lim temos


n

ak =
k=1 0 k=0

a(k) .

Corol ario 32.


k=1

ak converge
k=

ak converge, pois essa segunda e


k=0

a(k) .

Propriedade 86. Se
k=1

ak converge, ent ao lim a(k) = 0.


k

Demonstra c ao. Como vale a igualdade


k=1

ak =
k=0

a(k) a segunda s erie e con-

vergente implica lim a(k) = 0.


k

Das könnte Ihnen auch gefallen