Ontmoetingen op Antwerpen Linkeroever

Vrijdag 15 april - in het kader van de sev-reis 2011 stuurgroep experimenten volkshuisvesting - programma publieke ruimte

-2-

-3-

-4-

Samenstelling en inleiding Paul Blondeel studio stadsonderzoek Teksten: Gastgezinnen Linkeroever en deelnemers Sev - studiereis Fotos: Viviane Sonnega, Wouter Rijsman, Mia Dieters, Nathan Rozema, Manon Pattynama

-5-

Ontmoetingen op Antwerpen Linkeroever

Op vrijdag 15 april - in het kader van de sev-reis 2011

In het voorjaar van 2011 bezochten ruim 40 Nederlanders1 een aantal Antwerpse wijken en projecten2, ondermeer de wijk Linkeroever. Vanaf de buitenkant gezien is Sint Anna Linkeroever voor deze mensen niet zon bijzondere wijk. In Nederland hebben ze veel meer van die naoorlogse gebieden, wijken met veel migranten en nieuwkomers, met mensen voor wie de betere wijken gewoon op slot zitten. Bovendien zijn er bij onze noorderburen veel meer en vaak beter uitgewerkte programmas dan in ons landje; alles lijkt er al een keer uitgeprobeerd en over alles is al veel meer nagedacht. Linkeroever tonen aan deze Hollandse collegas was dat voor Antwerpen niet een soort anti reclame? Tenzij we natuurlijk iets wezenlijks konden tonen, iets van het bijzondere van deze plek en deze mensen. Bijvoorbeeld hoe bewoners hier dagelijks samenleven, op veel plaatsen een beetje ondanks de gebouwde omgeving, ondanks de (ontbrekende) voorzieningen. Maar ja, van de buitenkant af zie je dat niet. Dankzij eerder onderzoek voor de stad Antwerpen, dankzij de goede contacten met Peter Liekens (wijkregisseur), Kurt Standaert (Antwerpse bouwcorporatie) en pastor Herman Augustijns, vonden we vijftien gezinnen bereid om groepjes van twee, drie mensen thuis te ontvangen. Door deze mensen word ik min of meer gedwongen om nog eens, minder ingenomen, naar deze wijk te kijkenaldus een van de bezoekers. De rest leest u in dit kleine boekje: de gastvrijheid, de verwondering, de stedelijke ontmoetingen op plaatsen waar mensen het helemaal niet hadden verwacht. Bedankt aan alle gastgezinnen. Speciale dank ook aan Peter, Kurt en Herman, aan het personeel van het dienstencentrum ter Weelen voor de warme ontvangst tijdens het groepsgesprek achteraf.

-6-

De ontmoetingen bij de mensen thuis

Ik moet bekennen dat ik Linkeroever niet kende. Dan kijk je zoals je altijd kijkt wanneer je ergens voor het eerst bent. Hoe zit het gebied in elkaar; wat valt op; wat vind ik er stedenbouwkundig van? Maar dat blijven allemaal vrij afstandelijke observaties. Door het gesprek met onze gastvouw kregen die observaties een verdiepingsslag. Ik kreeg voeling met hoe een bewoner zelf tegen dit gebied aankijkt. Waarom had zij er voor gekozen om in dat wonderlijke buurtje met eengezinswoningen te gaan wonen? Een beeld dat mij bij die zonovergoten middag is bijgebleven is de idylle van de prachtige achtertuin waar wij zaten, met op de achtergrond de grootschalige hoogbouw. Toen we vervolgens naar het Dienstencentrum liepen en daar wat dronken, voelde het alsof we zelf eventjes in de huid van de bewoner kropen. Na het gesprek dat wij zelf Zo'n nagesprek kan wel erg lang duren, vindt de hadden gevoerd, hoorden we in het kleinzoon van Mr. en Mevr. Mbui zaaltje de verhalen van de anderen. En daarmee de veelzijdigheid van de buurt. Het bezoek en de gesprekken hebben een verdieping gegeven aan de studiereis. Het maakte me van toeschouwer eventjes tot deelgenoot. Om er vervolgens weer uit te stappen (Jan Spaans) *** . Op de Linkeroever gingen we op bezoek bij een familie uit Kirgizi die daar in een van de flats woont. We raakten aan de praat en waren benieuwd hoe deze mensen hun woonomgeving doorgaans ervaren. De familie gaf aan tevreden te zijn en wilde juist van ons weten wat wij vonden en vooral ook waar wij zelf vandaan kwamen. Toen het woord Rotterdam viel, sperden de ogen van de moeder des huizes wijd open, gevolgd door een brede glimlach. Rotterdam! Dat is onze favoriete stad! We gaan daar zeker een paar keer per jaar heen. Al die mooie gebouwen, winkelen, zo schoon en netjes, wij vinden het

-7er heerlijk! () Door deze mensen word ik min of meer gedwongen om nog eens, minder ingenomen, naar deze wijk te kijken. () Ze houden van wandelen in deze groene buurt. De zonsondergang bij het strandje is prachtig, vertelt de dochter. In het samenleven met allerlei culturen in n flatgebouw zien zij geen probleem. () Ook Mia Dieters en Menno Maarse op bezoek het bezoek aan de verdere wijk was bij Bardin Oleg en diens dochter interessant en inspirerend. We kwamen tot de conclusie dat alle Nederlanders wel een beetje fan zijn van Antwerpen. De gezelligheid, de gebouwen, de straatjes, we hoeven dat eigenlijk niet toe te lichten: wij vinden Antwerpen heerlijk. Op de Linkeroever viel ons de kuisheid van de omgeving op. De buitenruimte was schoon en netjes. (Menno Maarse en Ria Dieters) *** Ik vond het zeer inspirerend om met de mensen van Linkeroever in gesprek te gaan. Goed om te zien hoe krachtig de mensen daar zijn, dat ze zoveel los weten te maken, ook al lijkt de financile ondersteuning vanuit de overheid nogal gering. Hoe ze zelf vindingrijk en ondernemend zijn (pannenkoeken verkopen) om middelen te verwerven! Daar kan Nederland met al zijn potjes nog wat van leren! () Het is zon mooie wijk, schijnbaar zo onontdekt. Wie er woont, heeft het er naar eigen zeggen goed. Terwijl die van de andere kant het maar niets vinden () Wat mij opviel was dat er schijnbaar zo weinig kinderen buiten spelen, terwijl er zoveel groen en water is, en zoveel hoogbouw. Waar ik woon in Kanaleneiland is het juist zo dat Marokkaanse kinderen buitensporig veel buiten zijn, net omgekeerd als in deze wijk... Is het cultuur? (Nathan Rozema)

-8*** Bij ons bezoek aan Marc werden we getrakteerd op een lekker Belgisch biertje. Marc is een lopende documentaire, een echte spraakwaterval. Terwijl hij vertelde over zijn persoonlijke ervaringen en zijn kijk op Linkeroever kwam een Aziatische mevrouw langs. Later bleek dat onze gastheer veel medebewoners van buitenlandse afkomst helpt bij het vertalen van stukken of bij andere zaken. Dat Marc zich zo goed verplaatst in andermans situatie komt misschien ook door zijn verleden als globetrotter. Marc sms-te mij Wijkregisseur Peter (midden) leidt ons door de wijk en vertelt ons ondermeer nog fijne Paasdagen en ik kreeg een kaartje over acties om het samenleven in en rond de inkomhallen te verbeteren. van zijn verblijf in Frankrijk. Kortom een zeer aimable en uitnodigende man die de buurt goed kent. Tijdens het gesprek bleek ook dat de mensen 'van Linkeroever' het vandaag prima vinden ze zitten niet te wachten op grootschalige veranderingen. De wijk Linkeroever biedt Antwerpenaren rust; het is er fijn vertoeven maar er is juist geen stadse drukte. (Rein Sohilait) *** Linkeroever, is dat Antwerpen dan?! Wat blijkt: Antwerpen kent een prachtig groen recreatiegebied met een strand. Een welkome aanvulling op het drukke stadsleven aan de overkant. Of met de woorden van een willekeurige jongere die we er aantroffen: Ik kom hier juist voor mijn rust. De woonblokken op Linkeroever lijken op het eerste gezicht onpersoonlijk en individualistisch. Eenmaal binnen en in gesprek met bewoners, blijkt dat men elkaar wel degelijk kent. De bewoners die wij spraken voelen zich sterk verbonden met de wijk. Zelfs zo sterk dat de jongeren Linkeroever niet willen delen met stadsgenoten: We moeten niet te veel bezoekers uit de stad krijgen, want dit is ons plekje. Maar het eindoordeel was duidelijk: Als ik op mijzelf zou gaan wonen, dan zou ik alleen maar op Linkeroever willen wonen. (Nick van der Schalie, Bas Sytsma en Suzan Mannens)

-9*** Onze gastvrouw woont zes hoog in een appartementengebouw. Zij gaf aan dat ze erg blij was juist op deze hoogte te wonen. Doorvragend kwam ik er achter dat haar woning haar precies de goede verhouding biedt tussen nabijheid en afstand van de straat. Nabij genoeg om vanaf haar balkon mensen op straat te herkennen, ver genoeg van het straatleven om het van een afstand te kunnen gadeslaan. Ze is zeer begaan met haar woonomgeving en weet deze (emotionele) betrokkenheid vast te houden doordat haar woning zowel nabijheid als afstand biedt, maakte ik op uit haar verhaal. Voor mij een nieuwe kijk op het wonen op hoogte. (Mark Lampe) *** Ik had moeite, daar op de Linkeroever. De oorsprong, Sint Anna-tenDrien, Anna, Maria en t kindje Jezus: dat is een beeld van geborgenheid: ten drien. Niets van dat alles vind ik in de wijk zelf. t Stad ligt onder handbereik maar er is zelfs geen genereuze bank op Linkeroever om die kant op te blikken. De straten zijn wijd en het groen is groot maar ze vragen teveel van zichzelf en van mij als voorbijganger. Ook de architectuur geeft geen houvast, want zij is ongenaakbaar en moffelt haar entrees en publieke delen weg. Via n van die entrees naar de dertiende etage van n van de betonschijven. Daar ontvangen door een kwiek ogende zeventiger en zijn vrouw. Zij doen wat de stad nalaat: gastvrij ontvangen. Al veertig jaren wonen zij in hetzelfde appartement, inmiddels als grootouders. Hij is actief in het bestuur van de woningcorporatie. Het kantoor van de corporatie staat aan de voet van het flatgebouw. Zij herinnert zich met zichtbaar plezier hoe ze vroeger met buren leefden in hoogtij en in dieptepunten. Als we vertrekken piept ze nog gauw bij een buurvrouw binnen. Weg willen zij niet, veranderd is alles wel. De anonimiteit sluipt de buurt binnen, en nu ook hun flatgebouw: zelfs de liften zijn niet meer schoon te houden. Gelukkig leven ze zelf nog hun overtuiging uit: gastvrij en zorgzaam maken ze hun omgeving, soms tegen de klippen op. Dat was wat ik leerde op die Linkeroever; dat er wel

- 10 degelijk mensen zijn die de geest van Sint Anna ten Drien nog hooghouden. Je moet alleen even zoeken voordat je op schoot zit. (Arie Lengkeek) *** Wat me het meest is bijgebleven is de persoonlijke geschiedenis van het gastgezin en de weloverwogen keuze voor wonen op de linkeroever. Daarmee kwam het gebied tot leven. Onze gastvrouw was als kind, woonachtig in Antwerpen Noord, al op school op Linkeroever. Goed voor de gezondheid. Antwerpse en Waaslandse kinderen zaten samen op school, met natuurlijk de gebruikelijke wrijvingen. Ik zag het al voor me. Ook het strandje was toen al in gebruik bij bewoners van Rechteroever. Hun kinderen willen nu liever op Rechteroever wonen, maar onze gastvrouw en haar man kiezen voor de rust van deze wijk. Bovendien zijn ze met de tram snel aan de overkant. Ze gaan er uit, ze winkelen er en ontmoeten er vrienden. Naast het vele vrijwilligerswerk op Sint Anna Linkeroever en hun sociale netwerk in de wijk, blijft een deel van hun sociale leven zich aan de overkant afspelen. Die combinatie werkte voor hen goed. Ze hebben dan ook geen behoefte aan grote doorontwikkeling en bijbehorende Tekening van deelnemer Elli Izeboud: Linkeroever als Yang voor het erg Yinne (culturele) attracties. Zo ontstond bij mij Rechteroever (of is het omgekeerd?) het beeld van Antwerpen als een soort yin-yang stad. Op Rechteroever het rood van de stenen met iets groen er tussen. Op Linkeroever het rustige groen met een beetje rood van de huizen. Misschien heeft een bruisende, drukke stad als Antwerpen (rechteroever) wel die rustige Linkeroever nodig als tegenwicht ik heb er een tekening bij gemaakt. Om in harmonie te blijven en te kunnen ademen en onthaasten. De bewoners die we ontmoet hebben vormen een belangrijk sociaal kapitaal om zoiets vorm te geven. (Elli Izeboud) *** Een ervaring van synchroniciteit: ons bezoek aan Christianne op de Gloriantlaan voelde alsof ik op bezoek was bij een van 'onze' actieve

- 11 bewoonsters in de Zuidelijke Tuinsteden in Rotterdam in Charlois. Dezelfde zorgen, dezelfde betrokkenheid maar ook de openheid om dit met anderen te delen. Beetje gemopper op de overheid maar vooral een enorm diep gevoel om er zelf mee aan de slag te (moeten/willen) gaan. Jammer dat we zo ver uit elkaar wonen! (Herman Gerrits) *** De Linkeroever is echt een apart gebied. Maar ook heel divers met veel hoogbouw en laagbouw. Opvallend: de zeer ruim opgezette openbare ruimte. Ongelofelijk en bijna ondenkbaar in een grote stad. Tussen deze hoogbouw een oase van rust. Zeer mooi en openhartig was ook de ontmoeting met onze gastvrouw, Rita Dubruel. De alleenstaande dame was zeer te spreken over haar appartement en haar buurt, ook al was ze geboren en getogen in Borgerhout. Hier vindt ze al meer dan 15 jaar de rust. Graag zou ze zien dat de winkelvoorzieningen wat meer geconcentreerd waren, ook omdat ze niet zo mobiel meer is. Ze neemt altijd de bus. Onze gastvrouw wenst ook een derde en wat meer luxere supermarkt, in de trant van de Nederlandse Albert Hein. Ze vond het heel jammer dat ze zelfs voor een knoop naar het centrum van de stad moet. Ze maakt bijna dagelijks gebruik van het Dienstencentrum voor een maaltijd. Het samenleven met de diverse nationaliteiten gaat goed, ook al heeft ze alleen maar contacten met de mensen in haar portiek. Omdat ook de jeugd weet dat ze hier woont, zijn ze zeer behulpzaam. (Henri Verbruggen) *** "Tijdens onze studiereis publieke ruimte hadden Arie en ik het voorrecht om bij de heer en mevrouw Van Dyck. op visite te gaan. Zij ontvingen ons in hun woonkamer, een hoog gelegen flat met uitzicht over een stukje Antwerpen dat we niet dagelijks te zien krijgen Behalve de gastvrije ontvangst met bier, wijn en zoutjes, kregen we een interessante kijk vanuit het perspectief van de bewoners. Onze

- 12 gastheer bleek in het bestuur van de corporatie te zitten. Erg hartelijk en gastvrij! () In Nederland ben ik als architect betrokken bij de herstructurering van naoorlogse woningen. Vanuit die ervaring merk ik dat hier veel kwaliteit is bereikt door investeringen in ondergronds parkeren. Het geeft een totaal ander straatbeeld (in Amsterdam Zuid-Oost breekt men nu de flats plus garages af; dat is eigenlijk kapitaal vernietiging) en biedt speelruimte voor kinderen (). Nogmaals thanks (Mannon Pattynamma)

Enkele meer algemene beschouwingen

Opgetekend door Ed Goverde Waar de stad Antwerpen nog slechts een decennium geleden vrijwel voortdurend slecht in het nieuws kwam door de tegenstellingen, vaak uitvergroot weliswaar maar toch, en verloedering van vele wijken het imago bepaalde, mochten veertig gretige Ollanders tijdens hun studiereis in april 2011 constateren dat op vele plaatsen in de prachtige Scheldestad hard aan de vooruitgang wordt gesleuteld. En dat op vele plekken in het publieke domein reeds zichtbare resultaten zijn geboekt! Wat minstens zo opviel: de gedrevenheid waarmee de diverse werkers in de stad ons tijdens onze driedaagse en uitputtende marathon verhaalden van hun aanpak en vorderingen. Chapeau voor hen en wellicht voor het stadsbestuur dat in staat is gebleken alle talent en energie op de juiste Mijnheer Tiebosch leest zijn gedicht voor wijze te bundelen ! () Sint Anna tijdens het nagesprek in het Dienstencentrum Ter Weelen Linkeroever. Bevooroordeeld reden we er naar toe: zon zestiger jaren uitbreidingswijk waar de middenklasse intussen de neus voor zou ophalen en veel kansarme instroom zijn intrek zou hebben genomen, met alle te verwachten verpaupering van dien. Niets bleek minder waar. Natuurlijk, er waren best sleetse plekken te constateren en de naambordjes op de omvangrijke flats in het middengebied spraken grotendeels

- 13 een letterlijk andere taal. Maar wat opviel in deze ruim opgezette wijk: de groenrijke binnengebieden zijn nog vrijwel hekloos, makkelijk toegankelijk. Tijdens onze wandeling op een vrije vakantiemiddag blijken ze volop in gebruik door spelende kids met hun moeders in de nabijheid. En ook hier: schoon (netjes). Dat naoorlogs niet per s synoniem hoeft te zijn met achteruitgang bleek tijdens ons bezoek aan bewoners thuis. Ik mocht met mijn groepje te gast zijn bij een echtpaar van middelbare leeftijd. Hun kinderen nog grootgebracht in de destijds nieuwe wijk, hebben zij nadien de wijk zien verkleuren en nieuwelingen mede hun kans zien grijpen. Ze vertelden ons zich geen moment niet thuis te voelen op Linkeroever. De stadsdrukte ver weg aan de overkant van de Schelde en toch op slechts drie tramminuten. Ze willen het gevoel van ruimte en buiten voor geen goud opgeven. Over de verkleurde omgeving viel niet n onvertogen woord.

Bewoners Tinneke Klaar en Marita vertellen tijdens het nagesprek in Dienstencentrum ter Weelen

Het viel me op dat in het op orde houden van de openbare ruimte soms op zeer subtiele wijze de medewerking van het publiek wordt gevraagd n verkregen. Gescheiden afvalinzameling niet alleen met megabakken maar ook op microniveau, de juiste (hoogte) aansprekende boete tegen sluikstort (wat een prachtig woord trouwens!) en de algemeen aansprekende A ook ingezet in het tegengaan van hondenpoep, dat ik echt slechts in fracties van onze hoeveelheden aantrof. Details waar we wellicht in Rotterdam iets mee kunnen! Om het maar eens op zn Vlaams te zeggen: Met Antwerpen komt het zeker en vast goed! () Dank aan de organisatie voor de leerzame driedaagse!

- 14 -

De deelnemers waren professionals uit de stedelijke vernieuwing en de volkshuisvesting: mensen uit de samenlevingsopbouw, (landschaps)architecten, stedenbouwkundigen, culturele werkers, sociale onderzoekers en ook enkele bestuurders.
2

De studiereis ging door van 14 tot 16 april 2011 en was een initiatief van het Nederlandse programma publieke ruimte van het sev - kenniscentrum. Sev staat voor stuurgroep experimenten volkshuisvesting. Het is een platform voor kennis- en praktijkontwikkeling rond maatschappelijke vraagstukken op het vlak van wonen. Omdat wonen in Nederland zon belangrijk vraagstuk is, kunnen we de netwerken die de sev mee creert en ondersteunt, vergelijken met wat we in Vlaanderen aanduiden als maatschappelijk middenveld.

- 15 -

Meer informatie en achtergrond:

- over de stuurgroep experimenten volkshuisvesting, programma publieke ruimte: www.sev.nl Groothandelsgebouw Stationsplein 45 Unit A7.194 3013 AK Rotterdam Of mailen naar Radboud Engebergsen engbersen@sev.nl of naar Hanneke Schreuders: schreuders@sev.nl
-

over de reis zelf en de achtergronden bij dit onderdeel: Paul Blondeel | studio stadsonderzoek s2o 0032(0)9 258 14 23 studiostad@hotmail.com

- over de programmas van de stad Antwerpen in deze wijk: Stadskantoor Linkeroever wijkregisseur Peter Liekens Halewijnlaan 86 2050 Antwerpen 03/ 210.96.10 - over betaalbaar wonen op (ondermeer) Linkeroever: http://www.vivas.be/lokale-bewonersgroepen/pash over vastgoed in Antwerpen Bedrijvenloket stad Antwerpen Francis Wellesplein 1 2018 Antwerpen Tel.+32 3 338 6688 Fax.+32 3 338 6789 e-mail: bedrijvenloket@stad.antwerpen.be