T.C.

MARMARA NVERSTES ORTADOU ARATIRMALARI ENSTTS SYAS TARH VE ULUSLARARASI LKLER BLM

ORTADOUDA KRTE RADYO YAYINLARI: ERVAN RADYOSU RNE (1955-1990)

YKSEK LSANS TEZ AL ACAKULU

DANIMAN YRD. DO. DR. AL SATAN

STANBUL, 2012

ORTADOUDA KRTE RADYO YAYINLARI: ERVAN RADYOSU RNE (1955-1990)

NDEKLER
NSZ ....................................................................................................................................... 9 GR ........................................................................................................................................ 11

1. BRNC BLM ........................................................................................ 15 1. ORTADOU VE KRTLER ...................................................................... 15

1.1 SOUK SAVA DNEMNDE KRESEL VE BLGESEL GLERN ORTADOU POLTKALARI ................................................................................................................................................. 15 1.1.1 SOUK SAVA............................................................................................................. 15 1.1.2 SSCB ve ABDNN ORTADOU POLTKALARI ............................................................. 16 1.1.4 OSMANLI DEVLETNDEN TRKYEYE KRT POLTKASI ............................................ 20 1.1.5 RANIN KRT POLTKASI ........................................................................................... 22 1.2 KRTLER ve KRTLERN YAADII BLGENN JEOPOLT.............................................. 23 1.2.1 KRT BOYLARI ............................................................................................................ 25 1.2.2 TRKYEDEK KRT ARETLER ve YAADIKLARI YERLER.............................................. 27 1.2.2.1 MUNZUR DALARI BLGESNDE YAAYAN ARETLER........................................... 30 1.2.2.2 GNEYDOU TOROS DALARI BLGESNDE YAAYAN ARETLER ........................ 31 1.2.2.3 KARACADA BLGESNDE YAAYAN ARETLER .................................................... 31 1.2.2.4 ARI DAI BLGESNDE YAAYAN ARETLER ........................................................ 33 1.2.2.5 HAKKR DALARI BLGESNDE YAAYAN ARETLER ........................................... 34 1.2.2.6 BRLK OLMAYAN ARETLER ................................................................................... 35 1.2.2.7 ANADOLUDA YAAYAN KRTLER ....................................................................... 38 1.2.3 KRTE VE LEHELER .................................................................................................... 39 1.2.4 DN VE MEZHEPLER ........................................................................................................ 42 1.2.4.1 SNN KRTLER....................................................................................................... 43 1.2.4.2 KRTLER ............................................................................................................. 44 1.2.4.3 ALEV KRTLER ........................................................................................................ 44

1.2.4.4 YEZD KRTLER ....................................................................................................... 45 1.2.4.5 YARSAN KRTLER .................................................................................................. 48

2. KNC BLM .......................................................................................... 49 2. KRTLERE YNELK RADYO YAYINLARI ........................................ 49

2.1 ULUSLARARASI LKLERDE PROPAGANDA ...................................................................... 49 2.2 ABD ETKSNDEK KRTE RADYO YAYINLARI ................................................................... 50 2.2.1 LEVANT RADYOSU ...................................................................................................... 50 2.2.2 ARKL-EDN RADYOSU ........................................................................................... 51 2.2.3 BADAT RADYOSU (1936-1958): ............................................................................... 51 2.2.4 RAN RADYOLARI ........................................................................................................ 52 2.3 SSCB ETKSNDEK KRTE RADYO YAYINLARI .................................................................. 53 2.3.1 KIZIL KRDSTAN RADYOSU ....................................................................................... 53 2.3.2 KAHRE RADYOSU ....................................................................................................... 53 2.3.3 BADAT RADYOSU (1958DEN SONRA) ..................................................................... 53 2.3.4 TFLS VE GRCSTAN ................................................................................................. 54 2.3.5 ERVAN RADYOSU....................................................................................................... 54 2.4 GZL RADYO YAYINLARI .................................................................................................... 55 2.5 TRKYEDE KRTE RADYO YAYINININ PLANLANMASI ................................................... 56

3. NC BLM ...................................................................................... 57 3. ERVAN RADYOSU ................................................................................... 57

3.1 ERVAN RADYOSU KISA TARH .......................................................................................... 57 3.1.1 RUSYANIN SES RADYOSU ......................................................................................... 59 3.1.2 SOVYETLERN ERVANDAK ALIMALAR .................................................................. 59 3.1.3 SOVYETLER BRLNN YETTRD KRT AYDINLAR ............................................. 62 3.1.4 LATN HARFLERYLE KRTE ALFABE ALIMALARI................................................... 63 3.1.5 REYA TEZE (YEN YOL GAZETES) ................................................................................ 64 3.1.6 KRDOLOJ AKADEMS .............................................................................................. 65 3.2 ERVAN RADYOSU.............................................................................................................. 66 3.3 ERVAN RADYOSUNUN YAYINLARI ................................................................................... 67 3.3.1 PROPAGANDA BLM ............................................................................................ 67 3.3.2 KY YAAMI VE KOLHOZLAR ...................................................................................... 71

3.3.3 EDEBYAT .................................................................................................................... 72 3.3.4 KLTR....................................................................................................................... 88 3.3.4.1 DENGBEJLER VE ESERLER ....................................................................................... 88 3.3.4.1.1 METRAN SA ......................................................................................................... 92 3.3.4.1.2 GEN HALL LE EDULE ......................................................................................... 99 3.3.4.1.3 NEVALA KEREMSE ATIMASI ......................................................................... 108 3.3.4.1.4 ELYE NSLARIN SYANI ..................................................................................... 115 3.3.4.1.5 FERZENDE BEY .................................................................................................... 118

SONU ........................................................................................................... 123 KAYNAKA ................................................................................................. 127 EK I................................................................................................................. 132 FOTOGRAFLAR VE EKLLER ................................................................. 132 EK II ............................................................................................................... 137 TEMUR MURADOV LE 25 NSAN 2012 TARHNDE DYARBAKIRDA YAPILAN MLAKAT ................................................................................................ 137

KISALTMALAR ABD: Amerika Birleik Devletleri CENTO: Central Treaty Organization (Merkezi Antlama Tekilat) P: i Partisi MED TV: Med Televizyonu, Krte Televizyon Kanal NATO: North Atlantic Treaty Organization (Kuzey Atlantik Antlamas Tekilat) NE TV: Haber Televizyonu, Krte Televizyon Kanal PKK: Partiye Krkran Krdistan (Krdistan i Partisi) ROJ TV: Gn Televizyonu, Krte Televizyon Kanal SSCB: Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii STERK TV: Yldz Televizyonu, Krte Televizyon Kanal TDV: Trkiye Diyanet Vakf TP: Trkiye i Partisi TKP: Trkiye Komnist Partisi TKSP: Trkiye Krdistan Sosyalist Partisi VOA: Voice of America (Amerikann Sesi)

Z ok kt rlm bir duvara benzetilen Ortadoudaki uluslararas snrlar ile gerek unsurlar arasndaki pergelin en fazla alan ucu Mezopotamya corafyasnda yaayan Krtlerin mukadderat, birlikte yaadklar devletlere (Trkiye, Irak, ran ve Suriye) gre ekillenmitir. zellikle Souk Sava dneminde Kresel Gler, tarihi emellerini gerekletirmek iin, Krtler zerinden planlarn uygulamaya koymulardr. Gelecei ekillendirmek zere yaplan bu planlarda, propaganda arac olarak, radyo yaynlar nemli bir yer tutmutur. Hem Sovyetler Birliinin etkisi ve destei ile hem de ABD ve mttefiklerinin ynlendirmesi ve katks ile Souk Sava dneminde birok yerde radyo yaynlar yaplmtr. Bu yaynlarn; siyasi, sosyal ve kltrel etkilerini, gnmzde de, kuvvetli bir ekilde devam ettirdikleri dnlmektedir. Problemin Tanm Erivandan yayn yapan Krte radyo yaynlarnn muhtevas ve etkileri hakknda aratrma yaplmtr. Erivan Radyosunun yaynlar ve bu yaynlarn blgeye etkisi problemin merkezini oluturmaktadr. almann Ama ve nemi Gnmzde Medya, Drdnc Kuvvet olarak adlandrlmaktadr. Medya aralar ierisinde radyo, ortaya kt dnem itibari ile en etkili iletiim organ olmutur. Kresel gler bu yayn organn etkili bir biimde kullanmlardr. Bu tezin amalarndan biri, Souk Savata Krtlere ynelik yaplan radyo yaynlarn ve bu yaynlarn Krtler zerindeki etkilerini ortaya karmaktr. Her devletin, kendi vatandalarna ynelik yaplan yaynlar konusunda bilgi sahibi olmas gerekmektedir. Ancak Trkiyede 1955 ylndan beri srekli Krte yayn yapan bir radyonun yaynlar konusunda herhangi bir bilimsel alma yaplmamtr. Dolays ile bu alma literatre ilk defa kazandrlm bir almadr.

Aratrma Sorusu Trkiyede ina olunan modern Krt milliyetiliinin temellerinin atlmasnda ve bu milliyetiliin gelimesinde Erivan Radyosunun yaynlarnn etkisi var mdr? Metodoloji Bu tez, literatr taramas ve mlakata dayal bir almadr. Souk Sava dneminde kresel ve blgesel glerin Ortadou ve Krt politikalar ile bu glerin Krtlerle olan ilikileri deerlendirilmitir. Krtlerin sosyal yaplar, tarihi, dilleri ve inanlarna dair hatrlatc bilgiler verilerek, bu unsurlarn radyo yaynlar ile nasl deiime uradklar anlatlmtr. Anahtar Kelimeler: Souk Sava, Krt, Krte, Krte Radyo, Erivan Radyosu, Yezidi, Krt Milliyetilii, Propaganda, Ortadou.

ABSTRACT Middle East is often likened to a badly built wall. This is a region where the international borders and facts on the ground often do not correspond to each other and this incoherence is most evident in the case of Kurds living in the Mesopotamia whose fate is largely shaped by the states (Turkey, Iraq, Iran and Syria) they live in. Particularly during the Cold War era, global powers used Kurds in order to execute their plans. These plans were made in order to shape the future and radio broadcasts had an important role as an instrument of propaganda. Throughout the cold war radio broadcasts had been done in many different places both by the support and influence of the Soviet Union and by the assistance and influence of United States and its allies. It is considered that the social, political and cultural effects of these broadcasts are still alive. Problem Definition Research is conducted on the content and effects of the Kurdish radio broadcasts coming from Yerevan. Broadcasts of Radio Yerevan and the effects of these broadcasts on the region constitute the center of the problem. Purpose and Importance of the Study In todays world, media is often called as the "Fourth Estate". At the time of its emergence, radio has been the most influential organ of communication among various media organs. Global powers used this media organ effectively. One of the aims of this thesis is to reveal the radio broadcasts targeting the Kurds during the Cold War period and the effects of these broadcasts over the Kurds. Each state should be aware of the publications and broadcasts targeting their own citizens. However, there has not been any scientific study in Turkey on the broadcasts of a radio which broadcasts in Kurdish continuously on since 1955. Therefore, this study provides a novel contribution to the literature. Research Question Do the broadcasts of Radio Yerevan have an influence on the construction and evolution of the modern Kurdish nationalism in Turkey?

Methodology This thesis is a study based on literature review and interviews. Kurdish and Middle Eastern policies of the global and regional powers during the Cold War and the relation of these powers with the Kurds are evaluated. Introductory information is provided on the social structure, history, languages and belief systems of Kurds and changes incurred on these elements by the radio broadcasts are described.

Keywords: Cold War, Kurd, Kurdish, Kurdish Radio, Radio Yerevan, Yezidi, Kurdish Nationalism, Propaganda, Middle East.

NSZ Avrupadan yayn yapan ve PKKnn yayn organlar olan MED TV ve kapannca onun yerine kurulan ROJ TV, Trkiyenin i ve d siyasetini etkilemitir. Trkiye de bu yaynlar engellemek iin diplomatik almalar yapmtr. Bu diplomatik almalar netice vermi, ancak kapanan televizyon kanallar yerine yeni kanallar almtr. En son Ocak 2012de ROJ TVnin kapatlmas ile yerine, STERK TV ve NE TV adnda iki ayr televizyon kanal almtr. Trkiyenin bu mcadelesi, dikkatleri Krte yayncla evirmitir. Ksa bir aratrmadan sonra, Krte televizyonculuktan ok nce Krte radyo yaynlarnn yapld grlmtr. Birok lkeden yaplan Krte radyo yaynlar olmu ama bu radyo yaynlar arasnda, Trkiyeyi en ok etkileyen ise Erivan Radyosu olmutur. Mesela, zgr Gndem gazetesi (17.01.2012) bir yazda, Erivan Radyosunun Krt Uyannn ve Bakaldrsnn temelini attndan bahisle onun Krtlerin hafzas olduunu; tarihini, kltrn, sanatn ve bilincini canl tuttuu sylyordu. Yksek lisans tezine konu olan, Erivan Radyosu hakknda almalara balannca ciddi anlamda kaynak sknts ile karlald. Bu konu ile ilgili yaplm herhangi bir almann da olmad ortaya kt. Bilgi Edinme Kanunu erevesinde mracaat edilen ilgili baz kamu kurulular, ellerinde buna dair bir bilginin olmadn belirtiyorlard. Bu konu ile alakal olarak mracaat edilebilecek ve bilgi alnabilecek ancak Erivan Radyosunun alanlar olabilirdi. Burada da benzeri skntlarla karlald. ncelikle incelenen dnemde, radyoda alanlarn bir ksm hayatta deildi. Bir ksm ise bu konular anlatabilecek vukufiyete sahip deildi. Hepsi de yurtdnda yayorlard. Zaten radyo alanlarnn says da parmakla saylabilecek kadard. Nihayet en isabetli isimlerden biri olan Temur Muradova ulald. Muradov ismi neden nemli idi? Annesi Erivan Radyosunun ilk kuruluundan itibaren 27 yl sunuculuk, babas ise 24 yl Erivan Radyosunun efliini yapmt. Kendisi de 4 yl bilfiil almt. Muradov, Erivan Radyosunun btn yaynlar bizim evimizde planlanr ve hazrlanrd diyordu. Muradov ailesinin radyoda alt dnem, incelenilen dnemi kapsyordu ve daha yararl bilgiler verebilecek baka biri de yoktu. Elbette burada da 9

skntlar vard. Muradov, svete yayordu ve Trke bilmiyordu. Nihayet bunlar da alp kendisi ile mlakat gerekleti. Ortadouda yaplan Krte radyo yaynlarnn arkasnda kresel gler vard. Bunun iin Souk Sava ve bu dnemde kresel ve blgesel glerin Ortadou politikalarna, zellikle Krt politikalarna deinilerek, kresel glerin bu yaynlarla hedefledikleri sonular anlalmaya allmtr. Radyo yaynlarnn konusu Krtler ve Krte olunca; Krtlerin sosyal yaplar, dilleri ve inanlarnn zerine projektr tutularak, tarihten gnmze Krtler tantlmaya allmtr. Yoksa Krtlerin tarihi, dili, inancn aratrmak bizim tez konumuzu aan bir mevzuudur. Radyo yaynlarnn yaplmasnn gnmzde Krtler zerinde nasl bir etki yaptn anlamamz bakmndan bu mevzuu nemlidir. kinci blmde Souk Sava dneminde Krte yayn yapan radyolar hakknda zet bilgiler verilmitir. Bu radyolar ABD ve mttefikleri ile SSCBnin kurup ve/veya destek verdii radyolardr. Bu yaynlarla kendi ideolojilerinin propagandasn yapmlardr. nc blmde ise Erivan Radyosunun planlanmas, kuruluu, yaynlar, bu yaynlarn ierikleri ile etkileri zerinde durulmaya allmtr. Genel bir deerlendirme ile tez bitirilmitir.

10

GR
Bugn Trkiyenin yaad terr probleminin ve/veya Krt Meselesinin sebepleri zerine ok ey yazlp syleniyor. Bu meselenin jeopolitik, ekonomik, etnik ve kltrel temelleri vardr. Bizim zerinde alacamz alan jeopolitik ve ekonomik sebeplere dayal ancak etnik ve kltrel zemini besleyen radyo yaynlardr. 1 slam dnyasnn, milli devletler vastasyla moderniteye geiini tevik eden ve topluma modern bir kimlik vermeye alan elitler, 20. yzylda aktif roller oynamlardr.2 Krtlerde ise elit kesimi airet liderleri temsil ediyordu. Batnn Krtler iin tasarladklar Ulus Devlet projesi,3 airet liderlerinin Osmanl Devletinden yana tavr sergilemesinden dolay akim kalmtr. Krtler asndan Elit Problemi yaayan Emperyalist gler, kendileri asndan bu problemi amann zaman alacann farkndaydlar. Bunun iin uzun bir hazrlk dnemine ihtiya vard. Ortadouda kullanlmaya msait bir statleri olan Krtler zerinde kresel gler, kendi iinde elikiler barndran ama uzun vadede neticeye ulatran politikalar uygulamlardr. Bu politikalar belirleyen temel sebeplerden biri Amerikann, Sovyetler Birliini kuatma, Sovyetler Birliinin de bu kuatmay yarp scak denizlere inme politikalardr.4 Enternasyonal politikalara sahip Sovyetler Birlii, kendi ideolojisi ile atmasna ramen, Krt Milliyetiliini desteklemi ve Ortadouda kendine bal bir Krt Devleti kurma gayetlerine girmitir. 1923 ylnda Azerbaycanda Kzl Krdistan denemesi ve 1946da randa Mahabad Cumhuriyetini kurma teebbs, hep Ortadouda kendine bal bir yap kurma almalardr.5 NATO ve Badat Pakt vesilesiyle gneyden yaplan Amerikan kuatmasn, Baas hareketinin sosyalist bir hviyet kazanmas6 ile kuatan Sovyetler Birlii, eer Krtleri kendi sistemlerine dhil edebilirlerse aradan Trkiyeyi karabilecek ve Sosyalist Blok ile
1 Ahmet Davutolu, Stratejik Derinlik, Kre Yaynlar, stanbul, 2001, s. 437 2 Ira M. Lapidus, Modernizme Gei Srecinde slam Dnyas, M lahiyat Fak. Vak. Yay. stanbul, 1996, s. 17 3 Hejera amil, Sovyet Krtleri Hakknda Tarihi ve Gncel nceleme! Diaspora Krtleri , Peri Yaynlar, stanbul, 1995, s. 47 4 Davutolu, s. 135 5 amil, s. 48 6 Albert Hourani, Arap Halklar Tarihi, letiim Yaynlar, stanbul, 1997, s. 467

11

birlemeyi salayacakt. Bu da tarihi emellerine ulamak demekti. Dier taraftan ABD de tehlikeyi sezmi olacak ki, Krtleri yanna ekebilmek iin eitli projeleri yrrle koymutur.7 Krtlerin milliyetilik dncesinden uzak, mmetilii ar basan bir tavr benimsemeleri iin Iraktaki yerel unsurlarla ilikilerini sklatrm ve propaganda faaliyetine girimitir. Bu propaganda faaliyetlerini randa da younlatrmtr.8 Krtlerin bu dnceyi benimsemeleri, tpk ran ve Trkiye gibi, komnist Sovyetler Birliine kar Amerikann yannda yer almas demekti. ABD; Trkiye, ran ve Irakta yaayan Krtlere iin, de-etnisizasyon politikasn benimsemitir.9 Grld zere, iki dman g Sovyetler ve Amerika kendileri ile elien politikalara destek vermilerdir. Elbette Mezopotamyann zengin petrol kaynaklar ve nemi her geen gn artan bereketli su rezervleri de kresel ve blgesel glerin itahn kabartan ayr bir sebeptir. Krt ad, Trkiyede yaayan Kurmanclarn ve Zazalarn kendileri iin kullandklar bir ad olmad gibi, Krte de, kendi dilleri iin kullandklar bir kelime deildi. Elbette tarih boyunca kendine Krt, dillerine de Krte diyen birileri hep olmutur. Ama bunlarn bugn kendilerine Krt denilen insanlarn atalar olduunu savunmak gerein stn birilerinin hesabna kapatmak demektir. Muhtemelen tarih boyunca Krteyi en iyi kullanan Goranlarn atalar Krt idi. Dilleri de Krte idi. Krt ve Krte kelimeleri dardan, nce Araplar ve ranllar, 20. yzylda emperyalist gler ve blge devletleri tarafndan kullanlmtr. Bu isimlendirmeler hep birilerinin gizli hedeflerine hizmet etmitir. 10 Zaten Krtlerin yaadklar corafyann genel artlar da Krtler arasnda birliktelii ifade eden bir kelimenin veya kelimeler grubunun kullanlmasna msaade etmemektedir. letiim ve ulamn ok zor olduu dnemleri nazara alacak olursak, Krtler kendi airet yaplarna bal bir yaam srdrmlerdir. Brakn btn Krtleri

7 Mehrdad R. zadi, Krtler, Doz Yaynlar, stanbul, 2011, s.144 8 Philip Kreyenbroek, Christine Allison, Krt Kimlii ve Kltr, Avesta Yay. stanbul, 2003. ev. mit Aydomu, s. 118
9

Kreyenbroek, s.124 zadi, s. 302

10

12

kucaklayacak dncelerin olumas, farkl bir airete kar dahi mnasebetler hep belirli bir izgi de ve dzeyde kalmtr. Yaadklar dalk corafya, Krtlerin sosyal yaplarn, dillerini, inanlarn ve kltrlerini ciddi bir ekilde etkilemitir.11 Bu corafya Trkiye Krtlerini, be byk da blgesine gre ekillendirmitir. Krtler, Munzur, Ar, Karacada, Hakkri ve Gneydou Toros dalarna gre ekillenmitir. Bu ekillenme inan, dil, kltr ve davran biimlerini etkilemitir. Osmanl Devleti, Krtleri karakteristik yaplarn en iyi anlayan ve konumlandran devlettir, denilebilir. Krtlere kar uygulanan baarl politikalarla Krtleri yanna ekmi ve aktif olarak istihdam etmitir. Bu politikalarn gnmz idarecilerine hatrlataca ok eyler vardr. Krtlerin, Ermenilerle olan tarihi ilikileri ise, Ermenilerin Krtlerle neden bu kadar youn ilgilendiklerine dair iaretler vermektedir. Trkiyede yaayan ve Krte konuan milyonlarca vatandana kar Trk Hkmetleri, 2008 ylna kadar resmi olarak Krte yayn faaliyetinde bulunmam ve kendi vatandalarna ynelik yayn yapan radyolara kar da hibir ciddi giriimde bulunmamtr. Bu ihmalin ve 60 yldr devam Krte yaynlarn, Krtlerin reflekslerini ve hareket tarzlarn etkiledii muhakkaktr. Souk Sava dneminde yaplan Krte yaynlarn Krt ulusal bilincinin doup gelimesine nemli bir katks olduu muhakkaktr. Ortadouda Krtlere ynelik birok radyo yayn yaplmtr. Ancak bu yaynlardan etkili olan ve varln devam ettirenler ABD ve SSCBnin yapt ya da destek verdii yaynlardr. Her iki g Krtleri kendi politikalar dorultusunda ekillendirmek iin yayn yapmlardr. ABD, Krtlerin de-etnisizasyonu ve muhafazakrlamas iin12 ve Sovyetler Birlii ise Krtlerin uluslamas iin radyo yaynlar yapmlardr. zellikle SSCB,

11 zadi, s. 43 12 Kreyenbroek, s.124

13

radyo yaynlar iin ciddi zemin ve kadro almalar yaptklar anlalmtr. Bu altyap hazrlandktan sonra ise yaynlar btn Mezopotamya'ya ulatrlm ve uzun yllar iinde Krtler zerinde derin etkiler brakmtr.

14

1. BRNC BLM 1. ORTADOU VE KRTLER

1.1 SOUK SAVA DNEMNDE KRESEL VE BLGESEL GLERN ORTADOU POLTKALARI 1.1.1 SOUK SAVA kinci Dnya Savana mttefik olarak giren SSCB ve ABD, bu savatan yeryznn iki byk devleti olarak kmlard.13 Marksist-Leninist benimseyen Ruslar, kinci Dnya Sava'ndan sonra, Asya'da, Avrupa'da ve dnyann teki herhangi bir blgesinde nem kazanan komnist akmlarla ilgilenme lzumu duymulard. Amerikallar ise uluslarn kendi kaderlerine kendilerinin karar vermeleri gerektiini bildiren Wilson prensibini ve devletlerin birbirlerinin toprak btnlne ile bamszlklarna sayg gstermeyi tavsiye eden Milletler Cemiyeti antlamasnn 10. maddesini14 savunma adna komnizmin dnya apndaki yaylma hareketini engellemeleri gerektiini dnmlerdi.15 Souk Sava kkeni itibari ile sadece bir Sovyet-Amerikan mcadelesi de deildi. ABD, Avrupa'ya kendi beklentilerini kabul ettirmek iin girmemiti. Amerikan etkisi byk lde Bat Avrupallarn kendi inisiyatifleriyle ekillenmiti. rnein, Bat Avrupa savunma birliinde Amerika'nn da yer almas iin srar eden ngiltere idi. Buna bir de Dou Avrupada Sovyet yaylmaclnn eklenmesi, Amerikallarn gvenlik dzenlemelerinde, iinde SSCBnin de bulunduu, tm galip devletlerle ibirliine dayal fikirlerini hzla deitirmitir. Ortaya bir tarafta ABD ile Bat Avrupa, dier tarafta SSCB ve Dou Avrupa arasndaki farklar vurgulayan bir sistem kmt. Avrupa balamnda bunun iki anlam vard. Truman ynetimi Bat Avrupa'nn iyiletirilmesini, uluslararas istikrar ve Amerikan refah iin, bir n koul olarak

13 Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, Ankara, Bankas Kltr Yaynlar, 9. bask, 1997, s. 378 14 Armaolu, s. 214 15 William H. Mcneill, Dnya Tarihi, mge Kitapevi, stanbul, 1998, ev. Aleddin enel, s. 571

15

gryordu. Sovyetlerin gvenlik ve istikrar araylar kanlmaz olarak Amerikan hedefleriyle atyordu.16 Truman, ABD politikasn, "zgr insanlara, onlara totaliter rejimleri zorla kabul ettirme amac gden saldrgan hareketler karssnda, kendi kurumlarn ve btnlklerini korumalar iin yardm etmek" olacan sylyordu. Eisenhower yle diyordu: "yilik ve er gleri tarihte ender grlen bir biimde ylm, silahlanm ve birbirleriyle kar karya gelmilerdir. zgrlk tutsakln karsna, aydnlk karanln karsna dikilmektedir.17 1.1.2 SSCB ve ABDNN ORTADOU POLTKALARI Souk Sava dneminde, Amerika-Sovyet kutuplamasnn Ortadouda balad ilk yerlerden birisi phesiz ran topraklar olmutur. ABD, kuzey randaki Sovyet igaline (1942-1946) kar rana her trl destei vermitir. SSCBnin, randan birliklerini ekmekteki isteksizlii, ABDyi Ortadouda ngilterenin brakt boluu doldurmaya itmitir.18 Ortadoudaki ABD ve SSCB rekabetini drt temel sebebe balayabiliriz. Birincisi, ABDnin SSCByi kuatma ve SSCBnin de bu kuatmay yarma politikasdr. kincisi, Ortadounun zengin petrol kaynaklarndan azami derecede yararlanma niyetleridir. ncs, kinci Dnya Savandan sonra bamszlklarn kazanan devletlere kendi rejimlerini yayma dncesidir. Drdncs ise srail Devletinin kurulmasndan sonra, bu devletin gvenliini salama politikalardr.19 II. Dnya Savandan sonra, SSCB, rana yerleme abalarna girmitir.20 Bu tecrbeden ders alan ABD, Sovyetlerin Ortadouya yaylmasn engellemenin bir zorunluluk olduunu dnmtr. Bunun iin SSCByi, gneyden evreleme21 ve
16 Antony Best, Uluslar aras Siyasi Tarih, Yayn Odas, stanbul, 2008, ev. Taciser Ula Belge, s. 212 17 Paul Kennedy, Byk Glerin Ykseli ve kleri, Bankas Yaynlar, Ankara, 1998, ev. Birtane Karanak, s. 436 18 Lapidus, s. 49 19 Davutolu, s. 135 20 Armaolu, s. 424 21 Best, s. 218

16

yerinde tutma politikas gden ABD, SSCBye yakn iki lke olan Trkiye ve ran ile daha yakndan ilgilenmitir.22 1952 ylnda Trkiye ve Yunanistann NATOya kabul edilmesi ve ardndan 1955 ylnda Irak hkmeti, ran, Trkiye ve ngiltere ile Badat Paktnn kurulmas SSCByi gneyden evreleme ve Ortadou zerinden scak denizlere inmesini engelleme faaliyetleridir.23 SSCB ise daha ziyade Trkiye ve ran ile yaplan bu kuatmay yarp scak denizlere inme politikas gtmtr.24 1950lerin ortasnda Ortadouda Baas Partisinin Sosyalist bir hviyet kazanmas ile Arap Devletlerini yanna eken SSCB, ABDnin kuatmasn, gneyden kuatmtr.25 SSCB bu Amerikan kuatmasn yarmak iin ayrca Trkiye, ran ve Iraktaki Krt akmlara destek vermi ve Mezopotamyada kendi bal bir yap kurmak iin almalar yrtmtr. ran, Trkiye ve Irakta ok sayda Sosyalist Krt Hareketinin olmas bunun kantdr.26 Ortadoudaki ABD ve Sovyet rekabetinin en nemli nedenlerinden biri de enerji yani petrol rekabetidir. randa ilk kez 1909da ngiliz-ran ibirlii ile petrol karlmaya balanmtr. 1915te de Abadanda petrol rafinerisi kurulmu, bylece ran petrol retimi ngilizlerin kontrol altna girmiti.27 rann zengin petrol yataklarndan pay almaya alan SSCB, 1946da randan ekilirken imzalad bir anlama ile ran petrollerinin % 51ine ortak olmutur. Ancak SSCBnin ekilmesinden sonra, ABDnin de desteini alan ran yapt bu gizli anlamay reddetmitir.28 Bylece ran petrolleri zerindeki rekabet biraz daha kzm oluyordu. Osmanl Devletinin yklmasndan sonra kurulan Manda ynetimlerinden biri olan Irakta da ngilizler 1939a gelindiinde ciddi oranda petrol karyorlard. Bunun anlam Avrupa iin Ortadounun hammadde kayna olarak neminin artmasyd.29 Krtlerin yaadklar Mezopotamyann da dnya

22 Bernard Lewis, Ortadou, Arkada Yay. 5. Bask, Ankara, 2007, ev. Selen Y. Klay, s.460 23 Lewis, Ortadou, s. 459 24 Davutolu, s. 135 25 Hourani, s. 467 26 Armaolu, s. 425 27 Lapidus, s. 48 28 Armaolu, s. 426 29 Hourani, s. 377

17

petrol rezervlerinin % 8ine sahip olmas da kresel glerin Krtlere duyduklar alakann sebeplerinden biridir.30 Birinci Dnya Savandan sonra Ortadouda kurulan Manda ynetimlerinin en nemli hedeflerinin banda, szde bamszlklarn, gerek bamszla dntrmek geliyordu. ngiltere ve Fransann bu topraklardan ekilmesi ile 1950li yllarn banda tam bamszlk sreci tamamlanabilmitir.31 Emperyalist devletlerden nispeten kurtulan bu ynetimler, (Irak, Suriye ve Msr) antiemperyalist SSCB yakn ilikiler kurmaya altnda genelde iyi karlandlar. Bir mddet sonra SSCB, elde ettii avantaj, antlamalar imzalayarak ve askeri s bulundurma hakk elde ederek, deerlendirdi. SSCBnin Arap lkelerine yaklamas, Baas Partisinin sosyalist bir hviyet kazanmas ile meyvesini vermitir.32 Bylece blgenin medeniyet ve din temelli kltrel yapsnn yerini sosyalist ideolojinin ynlendirdii Baas ve Nasrc diktatoryal yaplar almtr.33 Kresel lekli bu jeopolitik kutuplama, srailin kurulmas ve hzl bir yaylma stratejisi takip etmesi ile yeni bir gerilim hatt olumutur.34 Belki de Krt meselesi veya PKK terr dikkatleri srailden, Krtlerin yaadklar blgeye evirme gayretidir. Ortadouda Filistin merkezli problemi, Mezopotamya merkezli bir probleme dntrmek ve dikkatlerin buraya younlamasn salamak da Krt meselesinin sebepleri arasndadr.35 Souk Savata Ortadou her iki gcn sk sk kar karya geldii bir alan olmutur. srail de bu kresel glerin kar karya geldii Ortadoudaki merkezlerden biridir. srail ile komu Arap lkeleri arasnda 1948 - 1949 ve 1967de patlak veren her iki savata da, Yahudiler Araplar yendiler. 1967'de sava kazanan srail ordular, Yahudilerin denetimi altndaki topraklar Svey Kanal'na ve rdn Irma'na kadar genilettiler, daha nce Arap ve srail blgelerine ayrlm olan Kuds kentinin tmn
30 Abdurranman Qasmlo, Krtler ve Mezopotamya, Avesta Yaynlar, stanbul, 2009, s. 38 31 Lewis, Ortadou, s. 448 32 Lewis, Ortadou, s. 460 33 Davutolu, s. 134 34 Davutolu, s. 135 35 Davutolu, s. 441

18

ele geirdiler.36 Arkas gelmeyen Arap srail savalar, silahlanma yarn da beraberinde getirmitir. srail, gl Yahudi lobilerinin etkisinden dolay, srail yanls duygularn gl olduu ABDye yanat. Bylece ABD, srailin balca diplomatik, strateji ve mali kayna olmutur. 1970'te, srail, ABDden silah almaya balaynca, dier Arap lkeleriyle birlikte Msr da Sovyetler Birlii'nden silah almaya balad. Bylece silahlanma yarnda iki byk devlet birbirlerinin karsndaki eski yerlerini aldlar.37 Ortadoudaki bu kutuplama, de facto snrlar iinde yaayan ve bir trl istikrar kazanamayan Krtler asndan tam bir trajedi olmutur.38 nce Ruslar, ynetim deiiklii olunca Sovyetler, scak denizlere inmek iin Krtleri, krfeze doru derinlemesine bir hat zerinde konumlanmasndan dolay ele gemez bir frsat olarak gryordu.39 Krtler 1813 ylnda Rusyaya ilk glerini gerekletirmilerdi. Bunlar Krtlerin, Osmanl Devleti ile problemli olanlar idi ve ounluunu Yezidiler oluturuyordu. Daha sonra da 1832, 1878 ve 1915ten sonra olmak zere eitli tarihlerde g etmilerdir. Bunun zerine Rus Hkmeti, Krtlerle iyi ilikiler kurmalarnn ve onlar kendi yanlarna ekmenin politik karlarna uygun olacan dnmtr.40 Hatta 1829 ylnda Rus birlikleri iinde 4 blk Krt gc vard. Komutan Rus olan bu bln komutan yardmcs Krt idi. 93 Harbinde de bir Krt bl vard.41 Daha sonra da bir devletleri olmayan bu Krtleri, kendi sistemlerinde konumlandrmak iin 1923 ylnda Azerbaycanda Kzl Krdistan zerk E yaletini kurmu,42 bunun baarszlndan sonra,
43

1946

ylnda

randa

Mahabat

Cumhuriyetinin kurulmasna yardm etmitir.

Bunun da baarsz olmasndan sonra

Irakta Mele Mustafa Barzaniye destek vererek yeni bir atlm balatmtr. Trkiye iinde de Sosyalist Krt hareketlerine ve en nihayetinde PKKya destek vererek kendi emellerini gerekletirmeye almtr.
36 Mc Neill, s.583 37 Lewis, Ortadou, s. 460 38 Davutolu, s. 437 39 Davutolu, s. 135 40 V. V. Minorski, Krtler, Komal Yay, stanbul, 1977, s. 81 41 Minorski, s. 82 42 amil, s. 50 43 Armaolu, s. 425

19

ABD, Sovyetlerin bu faaliyetlerinden rahatsz olmu, Krtlerin Sovyetlerin yannda konumlanmasna raz olmamtr. Sovyetleri bulunduklar yerde tutma stratejisinden dolay Krt Meselesinde Ortadoudaki mevcut statkoyu koruma refleksi ile hareket etmitir. NATO, Badat Pakt ve sonra CENTO hep bu statkoyu muhafaza gayretleri olarak deerlendirilebilir.44 SSCBnin Krtlere ynelik kltrel faaliyet ve propagandalarna ayn dilden cevap vermitir. VOA (Voice of Amerika) Krte radyo yaynlarna balam ve bu yaynlar ran zerinden Trkiyeye ilerine kadar ulamtr.45 Petrol ve su rezervleri zerinde oturan Krtlerin, Sovyetlerle beraber hareket etmesi, hem bu enerji kaynaklarnn elden gitmesine hem de Ruslarn tarihi emellerinin gereklemesine sebep olacakt. Bu da ABDnin Ortadouyu kaybetmesi anlamna gelmekteydi. Bunun iin Krtler ilikisini sklatran ABD, Souk Savatan sonra zellikle Kuzey Irak merkezli Krt hareketlerini kendi inisiyatiflerine almtr.46 1.1.4 OSMANLI DEVLETNDEN TRKYEYE KRT POLTKASI II. Bayezidin dris-i Bitlisiyi zel Nianc olarak atamas ve Onun da Het Bihit adl tarih kitabn yazmas, Osmanl Devleti ile Krt ilikilerinin resmi balangc olarak kabul edilebilir. Yavuz Sultan Selimin hizmetinde ve onun ark politikasnda danmanlkta bulunan dris-i Bitlisi, 1514 ylnda gerekletirilen ran seferine ve aldran Savana katld. Zaferden sonra nc kuvvetlerle Tebrize gidip ehri teslim alp, Osmanl padiahn karlad. Savalardaki yararllklarndan dolay kendisine Diyarbakr merkezli Arap ve Acem Kazaskerlii verildi. dris-i Bitlisiye ok iyi gvenen Yavuz, ona zeri tural bo ktlar gndermi ve bunlarn kendisi tarafndan doldurularak airetlere verilmesini istemitir.47 Kanuni dneminde Tebriz, Badat, Erivan, Karada blgesi ve ranllarn ah Tahmaspn, tekrar igal ettii birka kale de ele geirilerek,48 Krtlerin, hemen hemen btnnn yaad yerler Osmanl Devletinin hkimiyetine girmitir. Bu savata (1554) Tebriz, Badat ve Sleymaniye gibi byk ehirler ve baz kk kaleler Krt
44 Lewis, Ortadou, s. 459 45 Kreyenbroek, s. 119 46 Davutolu, s. 443 47 Abdulkadir zcan, dris-i Bitlisi, TDV slam Ansiklopedisi, stanbul, 1997, c. XXI s. 486 48 Joseph von Hammer, Osmanl Tarihi, MEB Yaynlar, stanbul, ev. Mehmet Ata, 1991, c. I, s. 22

20

beyleri tarafndan padiah adna fethedilmitir. Erzurumda konaklayan Padiahn elini pen Krt beyleri padiahn ihsanlarna mazhar olmulardr.49 Osmanl Devletinin Krtleri istihdam ederek dou snrlarn koruma gayreti, Devlet-i liyenin son dnemlerine kadar devam etmitir. Bunun son uygulamasn da II. Abdlhamid yapmtr. II. Abdlhamid Dneminde Dou Anadoluda merkezi otoritenin salanmas, devletin etkin olabilecei yeni bir sosyopolitik dengenin kurulmas, airetlerin askeri gcnden faydalanlmas, blgede Ermenilerin srdrd faaliyetlerin engellenmesi ve muhtemel bir Rus saldrsna kar blge savunmasnn glendirilmesi iin, Hmidiye Alaylar tekil edilmitir. 1901 ylna gelindiinde byk ounluu Krtlerden oluan altm be alay tekil edilmitir. Bu alaylar Rus ve ran snrlarna yerletirilerek snr gvenlii salanmaya allmtr.50 Balkan savalar, I. Dnya Sava ve Milli Mcadele yllarnda bu airet alaylarnn baz askeri grevler aldklar ve Dou Anadolunun savunmasna katkda bulunduklar belirtilmektedir.51 Muhtemelen Milli Mcadelenin doudan, Erzurumdan balamasnda bu Airet Kuvvetlerinin etkisi olmutur. Mustafa Kemal Paann bu kuvvetleri hesaba katmamas dnlemez. Mondros Mtarekesinden sonra igal edilen Gneydou Anadolu topraklarnn dzenli ordu kurulmadan nce kurtarlmasnda da bu Airet Kuvvetlerinin etkisinin olmas kuvvetle muhtemeldir. Birinci Dnya Savandan sonra igal edilen vatan topraklarn kurtarmak iin kurulan Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri iinde Krtler de yerini alm ve stiklal Savanda Krtler aktif rol oynamlardr.52 Zaten Lozan Antlamasnda da smet Paa Trk ve Krtlerin temsilcisi olduklarn sylemitir.53 Ancak, 1924 Anayasas, Ulus Devletin temelini atm ve Trkiye Cumhuriyetinde yaayanlarn Ulus Devlet vatandalna dntrlmesi vetiresi hzlanmtr. Trk Ulusal Kimliinin nas iin devrimler yaplmtr. Trkiyede yaayan btn Mslman unsurlar (Bonak, Arnavut, Krt, Arap) Trk olarak kabul edilmi, geri kalan Gayr-i Mslim unsurlar ise
49 Hammer, c. II, s. 23 50 Cezmi Erarslan, Hamidiye Alaylar, TDV slam Ansiklopedisi, stanbul, 1997, c. XV, s. 462 51 Erarslan, DA, c. XV, s. 464 52 Hikmet zdemir, Trkiye Cumhuriyeti, stanbul, z Yaynclk, 1995, s.44 53 zdemir, s. 49

21

Trk vatanda olarak kabul edilmitir. Herkesi Trk kabul etme yani Trkletirme politikasndan en fazla etkilenen unsur Krtler olmutur.54 eride Krtlere kar Trkletirme politikas gden Trkiye, snrlar dndaki Krtlere ise Souk Sava dneminde kaytsz durmutur. kinci Dnya Sava sonrasnda uluslararas ilikilerde ortaya kan yeni dengeler asndan Trkiye, Sovyet tehlikesine kar, ABDye yaklam ve onun gvenlik emsiyesi altna girme arzusu ile hareket etmitir. NATOnun kurulmas ve buraya dhil olmas Trkiye iin ferahlatc olmutur.55 Trkiye, kendi tarihi ve stratejik gcn kullanarak uluslararas sistem iinde nemli bir konum almaktan ziyade, kendi mevcudiyetini devam ettirme kaygsyla hareket etmitir.56 Ahmet Dvutolu, Trkiyenin d Krtlerle alakal politikasn Uzun sre Ortadou ile ilgili meselelere kaytsz kalan Trkiye bir taraftan blgenin jeokltrel zeminine yabanclam, dier taraftan da blgenin zengin jeoekonomik yaps zerinde yeterince etkili olamamtr diyerek zetlemitir. 57 1.1.5 RANIN KRT POLTKASI Hem Krtenin, Hint Avrupa dil ailesine mensup olmas, hem de ran halknn Krtlere kar akrabalk duygular beslemeleri, rann Trkiye ve Iraka nispeten Krtlere kar daha lml bir politika gtmesine sebep olmutur.58 ah Rza Pehlevi de, ri-rk politikas takip etmi ve Krtlerin de ri rktan olduu syleyerek, onlar ran kimlii iinde mtalaa etmitir.59 Ama ne yazk ki Krtlerin yaadklar eyaletler olan lam, Krdistan ve Bat Azerbaycan, rann gelimemi blgeleri arasnda yer almaktadr.60 Trkiyede kan Krt isyanlarna, Sovyetlerle beraber destek veren ran,61 Irakta ise ABD ile beraber hareket ederek ayrlk Krt hareketlerinin yannda yer
54 Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, TTK Yay. 5. Bask, Ankara, 1993, ev. Metin Kratl, S. 354 55 Armaolu, s. 518 56 Davutolu, s. 71 57 Davutolu, s. 73 58 Hamid Ahmedi, ran: Ulusal Kimlik nas, Kre Yaynlar, stanbul, 2009, ev. Hakk Uygur, s. 114
59

Abdulhaluk M. ay, Her Ynyle Krt Dosyas, Boazii Yaynlar, Ankara 1993, s. 473

60 Ahmedi, s. 281 61 ay, s. 473

22

almtr.62 Snrlar dndaki ayrlk Krt hareketlerine destek veren ran, kendi topraklarnda 1946da Mahabat Cumhuriyetinin (Krdistan Cumhuriyeti) SSCB destekli olarak kurulmasna iddetle tepki gstermitir. ABDnin, Sovyet tehlikesinden dolay rann toprak btnln savunmas ve SSCBye bask uygulamas neticesinde SSCB desteini ekmek zorunda kalm ve ran birlikleri Mahabata girerek bu devlete son vermilerdir.63 1.2 KRTLER ve KRTLERN YAADII BLGENN JEOPOLT Krtlerin kkenleri hakknda birok tartma vardr ve kesin bir bilimsel neticeye varlamamtr. Hem milliyetilik fikrinin 18. yzyldan itibaren dnyaya yaylmas, hem de Krtlerin iinde yaad corafi ve siyasi artlar Krt Ulusunun varl ve kkeni hakknda kesin bir neticeye ulamay zorlatrmaktadr. Krtlerin kkeni hakknda yaplan yorumlar bir araya getirildiinde, Krtlerin; Ortadoulu Subarular, Mittaniler, Haldiler, Urartular, Gutiler, Kurtiler, Karduklar, Kassitler ile Hint-Avrupa kkenli Medlerin -birbirleriyle karm bu halklarn- torunlar olduklar gr arlk kazanmaktadr.64 Krtlerin kltr ve dillerinde Med etkisinin ar basmas, Krtlerin Dou'dan Bat'ya gen kuzeybat ranl topluluklarn blgedeki yerli halklarla birletii ynndeki gr desteklemektedir. Krtler en azndan kltrel bakmdan r halklardan olduu kuvvetli bir grtr.65 Krtleri ri olmas rki mlahazalara deil daha ok dil ve tarih verilerine dayanmaktadr.66 Krtlerin kkenleri kadar adlandrlmalar da problemlidir. Yakn zamana kadar Krtlerin ounluunu oluturan Kurmanclar kendilerine Krt, dillerine de Krte demeyip, byle bir adlandrmay kabul etmiyorlard.67 Kuvvetle muhtemeldir ki tarihin seyri iinde zikrolunan Krt kelimesinin tad anlam bugnknden hayli farkl idi. ranllar ok eski zamandan beri Krt kelimesini belli bir rk ifade iin deil

62 zzetullah zzeti, ran ve Blge Jeopolitii, Kre Yaynlar, stanbul, 2005, ev. Hakk Uygur, s. 21 63 Blent Kene, ran: Tehdit mi Frsat m, Tima Yaynlar, stanbul, 2012, s. 256 64 Altan Tan, Krt Sorunu, Tima Yaynlar, 12. Bask, stanbul, 2012, s. 27 65 Bletch Chirguh, Krt Sorunu, Avesta Yaynlar, stanbul, 2009, s. 26 66 V. V. Minorsky, Krtler, Koral Yaynlar, stanbul, 1992, s. 7 67 Izady, s. 302

23

dalarda yaayan ve gz pek, hayvanclk yapan gebe insanlar iin kullanmlardr.68 Ekrad (Krtler) kelimesi ise ilk dnem tarihiler ve corafyaclar tarafndan konar-ger hayvanclkla uraan kabileler iin kullanlmtr.69 Araplar iin Krt dal demekti. Hatta baz Arap kkenli olup da dada yaayan unsurlara da Krt deniyordu.70 Trkler, Krtlerle ilgili bilgilerini Arap kaynaklarndan aldklarndan, Mezopotamya dalarnda yaayan btn unsurlara Krt demilerdir.71 Bu adlandrma da rki bir nitelik tamamaktadr. Elbette kendilerine Krd, dillerini de Krdi yani Krte olarak adlandranlar vardr. Bunlarn gnmzdeki Goranlar olduu dnlebilir. Yer ad olarak, Krdistan isminin Goranlarn yaad Kirmanah, Hemedan ve Dinever blgeleri ve evresine, Seluklu Sultan Sencer tarafndan verilmesi, bunun ayr bir iaretidir.72 Krt kelimesi Goran ya da bakaca bir airetin atalarn ifade etmek iin kullanlm olabilir, ama btn Krtlerin atalarn ifade iin kullanlm olmas mmkn deildir. Mesela bugn Irakn muhtelif yerlerinde yaayan ve kendilerine Korduki Krdi diyen byk bir airet vardr.73 Mslman askerlerin, blgenin fethine balad dnemde, Krt olarak anlan topluluk olduka heterojendi; yerli halklardan, Sami halklara ve Ari topluluklarna kadar, ranl gruplarn kltrn ynettii birok farkl halktan oluuyordu.74 Krtlerin zerinde yaadklar snrlar yaklak olarak yle izebiliriz. Byle bir snr izimi politik amalar olmayan demografik verilerden kaynaklanmaktadr. Badatn dousundan balayarak ran-Irak snr boyunca Ar Dana kadar uzanan hat Krtlerin yaadklar corafyann dou snrlarn oluturur. Ar dandan skenderuna kadar olan yerler dalk blge ise kabaca kuzey snrn belirler. skenderundan, Musula kadar olan Mezopotamya ovalar Krtlerin yaadklar yerlerin

68 Ahmed, s. 251 69 Ahmed, s. 252 70 Minorsky, s. 19 71 Minorsky, s. 16 72 Bazil Nikitin, Krtler, Sosyolojik ve Tarihi nceleme, zgrlk Yolu Yay, C. I, stanbul, 1973, s. 56 73 brahim Bozkurt, Airetler Tarihi, Kitap Matbaas, stanbul, s. 241 74 Herman Taels, Eski Sovyetler Birliinde Krtler, stanbul, Peri Yaynlar, 2001, s.26

24

gney snrlarn izer.75 Bu blge yaklak olarak 500.000 km kare alan kapsar ve bu alan kabaca Fransa kadardr.76 Jeopolitik adan ise bu corafyann ayr bir nemi vardr. Ortadouda nemi her geen daha da artan nemli tatl su kaynaklar bu blgede yer almaktadr. Mesela Frat, Dicle, Aras ve randa yer alan Kzn Uzan Irma bu kaynaklarn nemli olanlarndandr. Enerji asndan deerlendirecek olursak dnya petrollerinin %8, yani 2.600 milyon ton ham petrol rezervi bu corafyada bulunmaktadr.77 Krtlerin yaadklar Mezopotamya havzas, Ortadou, Kafkasya, Balkanlar ve Orta Asya arasndaki nemli gei noktalarndan birisidir. Bu da blgeyi kresel ve blgesel glerin mcadele alanna dntrmtr. Bunun neticesinde de blge kendi iinde bir btnlk oluturamam ve istikrarszlk kayna olmutur.78 1.2.1 KRT BOYLARI Krtlerin yaad yerlerdeki en nemli doal olgu olan dalar, Krt tarihini, halkn, kltrn ve geleneklerini biimlendirmitir. Krt corafyas, ovalarn balad yerde biter ve Trk, Arap, ran ve Ermeni corafyas balar. 79 Bu arazi Krt halknn ekillenmesinde olduka nemli rol oynamtr. Haberleme ve ulamn ok g olmasndan dolay tarih iinde Krtler arasnda meydana gelen farkllamalar ve ayrmalar bugn kaln hatlara kavumutur. Bu farkllamalar hem dil, hem inan, hem de kltr zerinde belirgin izgilerin olumasna sebep olmutur. Krtlerdeki sosyal blnme sadece dil eksenli bir blnme de deildir. Yakn zaman kadar kat olan Airet taassubu dier btn sosyal olgularn nne gemitir. Hatta bu kat taraftarlk aile mensubiyetine kadar inmitir. te bu blnmeyi muhkemletiren ve devam ettiren en nemli unsur Krt corafyasnn tamamn igal eden dalardr.

75 Nikitin, s. 80 76 Qasmlo, s. 34 77 Qasmlo, s. 38 78 Davutolu, s. 437 79 Nikitin, s. 81

25

1.2.1.1 KURMANCLAR Krtenin Kurmanci lehesini konuan Krtlere, Kurmanc denir. Krtlerin asl unsurunu bunlar oluturur ve kahir ekseriyeti Trkiye ve Trkiyeye yakn Suriye topraklarnda Kaml ve Sincar vilayetleri ile Irakn Zaho, Dahok, Amediye ve Ak rah ehirleri ve rann Rezaiyye, Urmiye ve Horasan ehirlerinde yaamaktadrlar. Toplam Krt nfusunun %62si Kurmancdr.80 Kurmanclar yakn zamana kadar kendilerine Krt demiyorlard. Ancak yakn dnemde Krt Milliyetiliinin artmas ve elit snfnn yetitirilmesi ile bu ana gvdeye Krt denilmeye balanmtr.81 1.2.1.2 ZAZALAR Zazalar yani Dmliler ile alakal birok rivayet vardr. Dilleri Krteden ziyade Pehlevi diline yani Farsaya yakndr. Zazalarn az bir ksm Krt olduklarn kabul etmekte, ounluu ise Krt deil Zaza olduklarn sylemektedirler.82 Zazalar ounluu Trkiyede yaayan bir gruptur. Munzur dalarnn etrafna dalan Zazalar, Tunceli, Sivas, Bingl, Elaz, Diyarbakr, anlurfa ve Gneydou Toros dalarnda yaamaktadrlar. Krt boylar iinde Kurmanc ve Soranilere nazaran az olan Zazalarn, toplam Krt nfusunun %7sini oluturduklar ve saylarnn iki milyon civarnda olduu tahmin edilmektedir. Airet yaplar Kurmanc airet yapsna benzemez. Yerleik hayat benimsemilerdir. Bundan dolaydr ki birok Krt siyaseti Zazalar arasndan kmtr. ounluu alevi olan Zazalarn, Snni olanlar tarikatlara baldrlar. Alevi veya Snni de olsalar, Zazalarn dini balar kuvvetlidir.83 Zazalarn eski Deylemiler ile akrabalklar olduu sylenmektedir.84 1.2.1.3 SORANLER Irak ve randa yaayan ve Kurmanclardan sonra en byk boyu oluturan Soraniler toplam Krt nfusunun yaklak % 20sini olutururlar.85 Irakta Byk Zap nehrinin gneyinde; Erbil, Sleymaniye, Kerkk, Ravendiz ehirlerinde, randa ise
80 Amir Hassanpour, Mezopotamyada Milliyetilik ve Dil, stanbul, Avesta Basn Yayn, 1997, s. 80 81 zadi, s. 302 82 Hassanpour, s. 86 83 Tan, s. 38 84 Minorsky, s. 79 85 Hassanpour, s. 80

26

Urmiye glnn gneyinden Irak snrnda kadar Mahabat, Sakz, Marivan, Senendec ve Bukan ehirlerinde bulunmaktadrlar.86 1.2.1.4 GORANLAR Merkezleri Kirmanah olmak zere ran ve Irak arasndaki dalk blgede Sonkar, Kasr- irin, Kamyaran ve Hanegin (Irak) ehirlerinde, yaklak olarak 1,5 milyon nfusa sahip olduklar tahmin edilmektedir.87 Tarih iinde Krt diye anlan gruplar Goranlarn atalar olabilecei dnlmektedir.88 Goranlarn byk ounluu randa yaamakta ve Yarisani (Gulat- ia) mezhebine baldrlar.89 Minorsky Goranlar, rani kabileler diye tanmlar ve gerek Krt olmadn syler.90 Bu tanm, Goranlarn Kurmanclar ile akraba olmadn sylemek iindir. Yoksa Goranlarn Krtl sabittir. Senna ve Kirmanah blge halknn dillerine Krte demeleri Goranlarn Krtlne iaret eder.91 1.2.2 TRKYEDEK KRT ARETLER ve YAADIKLARI YERLER Krtlerdeki bu airet yaps 20. yzyln ortalarna kadar - ayn zamanda bir kimlii de ifade ederdi. Yoksa bir kiinin Kurmanc ya da Zaza olmas, hatta onun da stnde Krt olmas bir anlam ifade etmezdi. Onun iin hem Osmanl Devleti, hem de misyonerlik faaliyeti iin bu topraklara gelenler hep airet liderleri ile muhatap olmu ve ilerini bu liderler zerinden yrtmlerdir. 19. yzyla kadar, Krtler de aynen Trkler gibi gebe bir halkt. Fakat Krtlerin gebelii daha ksa menzilli Konar-Ger gebeliidir. Bunun yannda yerleik hayat benimseyen Krtler de vardr. Gebelik ile yerleik hayata geenlerin oran zamann ak iinde gebelik aleyhine ilemitir. Yaz aylarnda yaylaya kan

86 Tan, s. 37 87 zadi, s. 309 88 zadi, s. 302 89 Ahmed, s. 253 90 Minorsky, s. 75 91 Minorsky, s. 79

27

airet mensuplar, k daha korunakl ovalardaki kerpi evlerinde geirirler.92 Dolays ile tarmdan ziyade hayvanclkla uramlardr. ehirlerde ise ounluu Trk, Arap ve Ermeni olan, baka unsurlar yaamlardr. Krtlerden sonra Mezopotamyaya gelen Trklerin al veri merkezleri, arlar ve ehirler kurmalar, Trklerin gebelii terk ettikleri ama Krtlerin ise bunu devam ettiklerini gsteriyor. 93 Ayrca dalarda nfusla mtenasip oranda eser kalmamas da Krtlerin ehir yaamn benimsemediklerinin ayr bir delilidir. Krtlerin tarm ile uraanlarna da Kurmanc yani Renper dendiini ve bunun kmsenen bir ifade olduunu ayrca belirtelim. Yani gebe olmak makbul idi. Bu gebelik, tpk arazi artlar gibi Krtlerin yaantlarn, kltrlerini, dillerini ve inanlarn etkilemitir.94 Be merkezi da sistemi, Trkiye Krtlerinin gebeliini ve yaantsn belirleyici etken olmutur. Bu be blgenin dillerinde yani lehe ve ivelerinde de farkllklar mevcuttur. Mesela Munzur blgesi genellikle Zazaca konutuu halde dier blgeler Kurmancinin ivelerini konumaktadrlar. Bazen bu ive farkllklar yani azlar da bu blgelerin kendi aralarnda rahat iletiim kurmalarn engell eyecek seviyededir. Mesela Hakkri ivesini konuanlar, rf iveyi konuanlarla pek anlaamazlar yani bu iki dil kendi iindeki farkllamadan dolay birbirinden uzaklam ve anlaabilirlii pek kalmamtr. Dier iveler olan Botani, Beyazid ve zel Bahdinan arasnda da benzer problemler mevcuttur.95 Munzur: Yazn Munzur yaylarna kan ve kn Tunceli, Bingl, Elaz ve Diyarbakra kadar uzanan bir blgede Zazalar yaar. ounluu alevidir. afii olanlar ise aznlktadr. Bu blge Alevilerinin Trkmen Alevilerle yakn ilikileri vardr. ah smailden beri Osmanl Devleti ve Trkiye iin problem tekil eden bir blgedir.96 Gney Dou Toroslar: Adyaman, Kahramanmara, Malatya, Gaziantep ve az bir paras ile anlurfa vilayetlerini kapsar. ounluu Hanefi mezhebindendir. %30 civarnda Alevi Krt vardr. Bu blgenin ou Rei (Rivan) airetine mensuptur. Bu
92 Nikitin, s. 88 93 Osman Turan, Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, Boazii Yaynlar, 3. Bask, stanbul, 1993, s. 237 94 Tan, s. 56 95 zadi, s. 305 96 zadi, s. 37

28

blge nfusu iinde ok sayda Krtlemi Trkmen airetleri mevcuttur.97 Hem konutuklar Kurmancinin Trkeye ok yakn olmas hem de say sistemi olarak Trke say sistemini kullanmalar bunun bir delilidir. Zaten mezhep olarak da Trklerin de ounluunun mezhebi olan Hanefi olmalar bunun bir baka delilidir. Karacada: Diyarbakr, Mardin, anlurfa, Siirt, Cizre, Batman ve Suriyede Kaml blgesini iine alr. Issz ve engebeli olan bu corafya, blge Krtlerini kuzeyde ve douda yaayan Krtlerden tamamyla koparmtr. Ayrca Krtler arasnda en erken ehirlemenin olduu ve Krt kltrne dair izlerin olutuu yer burasdr. Bu koparlmlktan dolay dier Krt blgeleri buradan etkilenmemitir. Bu blge Krtleri Kurmanci konuur ve afiidirler. ok az Alevi, Hristiyan ve Musevi bulunur.98 Ar Da: Van Glnn kuzeyini kapsayan bu blgede Krt nfusu I. Dnya Savandan sonra younlamtr.99 Tarih boyunca Ermenilerin, Krtlere gre daha fazla nfuslarnn olduu yerlerdir. Osmanl Devletinin buralar ele geirmesinden sonra nfus younluu zaman iinde Krtlerden yana deimitir. Krtler ve Ermenilerin zerinde en fazla mcadele edip hak dava ettikleri topraklar buralardr. Ar da, Tendrek Da, Sphan Da merkezi yapy olutururlar. afii Krtler ounlukta olmakla beraber, Yezidi, ii ve Alevi Krtlerle beraber ve Krtlemi Ermenilerin de bulunduu kozmopolit bir blgedir.100 Hakkri Dalar: Van glnden ran Urmiyeye kadar bu hinterlanda dhil edilebilir. En engebeli, en etin ve dayanlmaz arazi ve iklim artlarna sahiptir. Bitlis, Mu, Van ve Hakkri ehirleri buradadr. ounluu afiidir. Hakkride Hristi yan ve Yezidiler de bulunurlar.101 Trkiyede airet birlikleri var olduu gibi birlik olmayan airetler de mevcuttur. Airet birlikleri bir ailenin ya da bir airetin herhangi bir ekilde g elde

97 Bozkurt, s. 232 98 zadi, s. 35 99 zadi, s. 39 100 Garu Sasuni, Krt Ulusal Hareketleri ve 15.yydan Gnmze Ermeni-Krt likileri, Med Yaynlar stanbul, 1992, ev. Bedros Zartaryan, Memo Yetkin, s. 241 101 zadi, s.37

29

ederek dier airetleri kendi etrafnda toplamas ile olumutur. Bu yaplarn banda Mir ya da Beg (Bey) bulunur.102 Airetlerin banda ise Aa bulunur. Bu aalar nfuzlarn arttrdklar takdirde Mir (Beg) olabilirler.
103

Mir ya da aa lnce yerine

ailenin en yal kiisi geer. Kan ba esasna dayal bir gei sz konusudur. Herkes bu yeni liderin otoritesine ba emek durumundadr.104 Bu sosyal yapy anlamamz, Krtlerin zaman iinde bir Ulus kimliini nasl kazandn aklamamza yardmc olur. 1.2.2.1 MUNZUR DALARI BLGESNDE YAAYAN ARETLER Dersimli (Dilaman) Airetler Birlii Erzincan'dan Tunceli ve Elaz'a kadar yaarlar. Zazaca konuurlar. Alevidirler. sim yerletii blgeden gelmektedir.105 Bal airetler unlardr: Abbasan, Bahtiyar, Bala Ua (Ucak da denir), Ferhad Ua (Ucak), Guran (Gevran), Karabar, Koman (Kiir de denir, ingenedirler), Kuzlian, Lain, Milan, Mirzan, abak (avak), Uak (Ocag), Hormeki (Harzemehlara dayanrlar106) ve Lolan (Bektaidirler107) .108 Kogiri Airetler Birlii ok byk bir airettir. Frat'n batsndan, Sivas'a doru yerlemilerdir. Zazaca konuurlar, Alevidirler. Vahdet-i Vcut inancna benzer bir inanlar vardr. Daha nce Tuncelide yaadklar bilinir.109 Bal airetler unlardr: Barlan, Geravan (Geravend), ban (bolar), ve Saran airetleri.110

102 Tan, s. 50 103 Tan, s. 51 104 Nikitin, s. 216 105 Bozkurt, s. 349 106 Bozkurt, s. 254 107 Bozkurt, s. 255 108 zadi, s. 174 109 Bozkurt, s. 349 110 zadi, s. 174

30

1.2.2.2 GNEYDOU TOROS DALARI BLGESNDE YAAYAN ARETLER Rei (Rivan) Airetler Birlii Adyaman'n kuzey ve kuzeybat kesimlerinde yayorlar. Zazaca ve Kurmanci konuurlar, Hanifidirler ve az da olsa alevidirler. Bal airetler unlardr: Brimah, (kken olarak Behramah kelimesinden tremitir, ah smailin safnda savamak iin, Horasandan gelip aldran savana katlm, yenilince de Adyaman, Malatya civarndaki dalara (toroslar) yerlemilerdir) Teik ve Zuravkan (Ziroskan) airetleri.111 Bu airetlerin kkenlerinin Trkmen olduuna dair rivayetler vardr.112 1.2.2.3 KARACADA BLGESNDE YAAYAN ARETLER Beraz Airetler Birlii Samsat'tan Gaziantep, Kahramanmara ve Halep'e kadar yer alan blgede yaamaktadrlar. Kurmanci konuurlar, Alevidirler, bir ksm Snnidir. Bal airetler unlardr: Alidinli (Konyadan getirilmi bir airettir), Didan (Karakeili airetindendir ve Trkmendirler),113 Dinan, Karakian, Keytkan, Meafan, Mir, Okiyan, Pican, Sedadan (edad), eyhan ve Zervan airetleri.114 Beraz Aireti kkl ve byk bir airettir. Emeviler zamanndan beri bilinen bir airettir. Diyarbakr merkezlidir.115 Benvari Airetler Birlii Amediye ile Uludere arasnda yaamaktadrlar. Bal airetler unlardr: Benvari Bala ve Benvari Jir airetleri.116

111 zadi, s. 174 112 Bozkurt, s. 352 113 Bozkurt, s. 151 114 zadi, s. 174 115 Bozkurt, s. 136 116 zadi, s. 174

31

Haverka Airetler Birlii Tur Abdin ve Mardin blgesinde yaarlar. Kurmanci konuurlar, Snnidirler. Bal airetler unlardr: Aliyan, Dasikan, Gerger, Mahalimi, Mizida, Mizizah ve Moman airetleri. 117 Milan (Milli) Airetler Birlii Frat'tan, Mardin ve Cebel-i Sincar'a kadar yerlemilerdir. Gney

Anadolunun edebiyat, kltr, tre, rf adet ve airet yaplanmasnda en nde gelen Airet Birliklerinden biridir. Gnmze kadar intikal eden pek ok bilgi, szl edebiyat, tre ve geleneklerin ou bu airet dneminin eserleridir.118 Kurmanci konuurlar. Snnidirler. Bal airetler unlardr: Alia, Barguhan, Beski (Salargan), Bucah (Bucak), ekali, emikan, iya Re, Danan, Dei, Drejan, Heci Bayram, Hoiyan, si Adat, zoli, Canbeki, Kelandilan, Kassiyani, Kevvat, Keli, Halkan (Halacan), Kuma Re, Mendan, Merd, Matmiya, Manli, Mekan, Nasriyan, Pora, Sartan, Sarkan, van (ivan), Tirkan, Zeydan ve Zirafkan airetleri.119 Motikan (Modki veya Moti) Airetler Birlii Bingl'den Diyarbakr yaknlarna kadar yerlemilerdir. Eski emigezek Airetler Birliinin ekirdeini oluturuyordu. Arlkl olarak Zazaca konuan Snnilerdir. simlerinin Medlerle bir balants olabilir. Bal airetler unlardr: Ariki, Boban (Baban), Keyburan, Kusan, Pirmusi, Ruaba ve Zeydan airetleri.120

117 zadi, s. 174 118 Bozkurt, s. 184 119 zadi, s. 175 120 zadi, s. 175

32

Silvan Airetler Birlii Cizre ile Zaho ve Duhok arasnda yerlemilerdir. airetleri.121 Yezidi Airetler Birlii Musul ile Antakya arasnda bekler halinde, en nemli younlamalar Cebel-i Sincar (Yezidi literatrnde engal da denir.) blgesindedir. Bu standart bir airet konfederasyonundan ziyade Kurmanci konuan ve yeleri Yezidilii benimsemi olan airetler arasndaki bir koalisyondur. Bu airetler, ayn zamanda en st dzey dinsel liderler ilevi gren ol hanedan ailesine sadakatlerini bildirmilerdir. Bal airetler unlardr: Aliyan, Anidi (Dannedi), Balad, Dasen, (Dasnai), Dasikan, Dorkan, Halidi122, Mendikan (Ortaadaki Ermeni kaynaklarnda geen Mandukianlar), Samuga ve Saili airetleri.123 1.2.2.4 ARI DAI BLGESNDE YAAYAN ARETLER Spikan Airetler Birlii Van Gl'nn kuzeybat kesimlerinde yaarlar. Nfus olarak kalabalk, fakat ye airetler anlamnda kktrler. Bal airetler unlardr: Mamakan ve Spikan airetleri. Tarihi kkenleri ok eskiye dayanr. Hamidiye Alaylarnn 1 nolu aireti Spikan airetidir.124 Celali Airetler Birlii Ar ili snrlar iinde yaamaktadrlar.125 Bal airetler unlardr: Alimohavl (Alimuhammedli), Belikan, Hasov, Halef, Cenikanl, Halkan (Halikan Celali reisleri Kurmanci konuurlar,

Snnidirler. Bal airetler unlardr: Dudvadta, Guli, Seydahr, Sina (Sinan) ve Sindi

121 zadi, s. 175 122 Doktor Fritz, Krtler, Berlin ark Akademisi Yay, stanbul, 1334, s.58 123 zadi, s.175 124 Bozkurt, s. 270 125 Bozkurt, s. 272

33

ou zaman bu airetten kar.), Misrikan, Otabl, Kadikan, Kzlba, Sekan (Sakan) airetleri.126 Cibran (Gevran) Airetler Birlii Bingl'n kuzeydou kesimlerinde yaarlar. anlurfa Virahehirden buraya gelmilerdir. Bal airetler unlardr: Aliki, Aka, Ezdinani, Mamakan (Mamagan), Muhil, eyhakan, aderi, Torini airetleri.127. Selahaddin Eyyubinin ordularnda asker olarak grev alan airetlerden biri olduu sylenmektedir.128 Kureli Airetler Birlii Erzincan'n dousu ve kuzeydousundan Erzuruma doru yerlemilerdir. Kurmanci konuurlar. Alevidirler. Arap asll Beni Haim Kabilesine dayanrlar. Ellerinde bunu kantlayan ecere de bulunmaktadr. Bal airetler unlardr: Badeli, Balabranl ve arderli airetleri. 129 1.2.2.5 HAKKR DALARI BLGESNDE YAAYAN ARETLER Ertu Airetler Birlii Ertui veya Artu da derler. ok byk bir konfederasyondur. Van Gl'nn gneyi ile Zaho ve Duhok arasnda yaarlar. Bal airetleri unlardr. Alan, Ezdinan, Gevdan, Graviyan, Hevitan, Huleylan (Halilan), Mamhuran, Keuran, Piran, erefan, idan, Zevkan, Ziriki, Zeydan airetleri.130 Dmdm Destan, Ertu airetine kar ran ahnn Dmdm Kalesi kuatmas srasndaki katliamlarn anlatr.131 Botan Airetler Birlii Botan nehrinin her iki yakasnda, Van Gl'nn gneyinde yaamaktadrlar. Botanlar, bir zamanlar Baban ve Erdalan Airetler Birlii kadar byk bir Airetler
126 zadi, s. 172 127 zadi, s. 172 128 Bozkurt, s. 254 129 Bozkurt, s. 350 130 zadi, s. 171 131 Bozkurt, s. 219

34

Birliiydi; her de 19.yy sonlarnda ve 20.yy balarnda zld. Bal airetler unlardr: rnk, Tiyan.132 Hereki Airetler Birlii ok byk bir airettir. Hakkri, Revanduz ve ran snr blgelerinde yaamaktadrlar. Trkiyede, Yksekovadadrlar. Misafirperverlikleri, incelikli giysi ve sslemeleriyle nldrler. Hereki aireti randa 1946da kurulan Mahabad Cumhuriyetinde aktif rol almlardr. Bal airetler unlardr: Mendan, Zidan (Zeydan), Serhati, Beneci airetleri.133 Piniyan Airetler Birlii Pinyanii Airetler Birlii da denir. Gen bir airettir. Kuzey Hkkari blgesinde yaarlar. Anavatanlar Hakkridir.134 Bu Airetler Birliinin yaklak olarak 5000 yesinin 20. yzyl balarnda Hristiyan olduu belirtilmitir. Bugnk saylan bilinmemektedir. airetleri.135 ekak (Rivend) Airetler Birlii Urmiye Gl'nn kuzeybats ile Van Gl arasnda yaarlar. Bal airetler unlardr: Abdavi, Butan, Dari, Dolan, Evari, Fenak, Gurik, Honara, Karker, Helef, Hedri, Movakari, Nemati, Nisan, Otamani, Paik, Pas Aa, apirani (Dilmakani), ukri airetleri.136 1.2.2.6 BRLK OLMAYAN ARETLER Adyamani aireti, Doubayazt'n kuzeyine yerlemilerdir. Bradost, byk bir airet olup Revanduz ile Hakkri arasnda yerlemilerdir. Bradostlarn ilk bilinen beyi binlerce Kzlba kltan geiren Gazi Kran adyla nlenmi Ahmet Beydir. ah
132 zadi, s. 172 133 Bozkurt, s. 260 134 Bozkurt, s. 293 135 zadi, s. 172 136 zadi, s. 173

Bal airetler unlardr: Berkoan, Bilican (Belikan)

35

Tahmasb kendisini himaye ettii halde Osmanl tarafna gemitir.137 Baz, aireti ukurca ile Oramar arasnda yerlemilerdir. Bazeyni aireti, Erzurum'un dousu, Arnn kuzeyinde yaamaktadrlar. aireti Begzade aireti, Urmiye'nin ve Koy'un
138

batsnda batsnda

bulunmaktadrlar.

Brukan

Van'n

kuzeydousu

yerlemilerdir. Eyyubi Devletinin asker aireti olarak da bilirler.

Dozki aireti,

byk bir airettir. Duhok'un kuzeyi ve Hakkri blgesinde yerlemilerdir. Gerdi aireti, emdinlide bulunmaktadrlar.139 Goyan aireti, Uludere'nin kuzeyinde yaamaktadrlar. Helaci aireti, Bitlisin gneydousunda yerlemilerdir. Hemdikan aireti, Ar ile Kazman arasnda bulunmaktadrlar. Hesenan aireti, ok byk bir airet olup Malazgirt, Hns ve Varto blgelerinde yaamaktadrlar. Hevatan aireti, Bitlis'in gneydousunda bulunmaktadrlar. Haydaranl aireti, Malazgirt'in kuzeyinde bulunmaktadrlar. aireti, Hamidiye Alaylarnn kuruluunda airet, 8 alay kurma yetkisi almlardr.140 Hayruni aireti, Cizrenin kuzeybatsnda yaamaktadrlar. Keka (Kaka) Hakkriye yerlemilerdir. Geylani Revanduz yaknlarnda yaamaktadrlar. Haniyan (Hani) airet, air Ahmedi Hani'nin airetidir. Kurasonni (Kuriani) aireti, Hoy'un kuzeybatsnda yaamaktadrlar. Mamakan (Mamagan) aireti, Hoyun batsnda bulunmaktadrlar. Manuran airet, Ar'nn gneyine yerlemilerdir. (Nuiyan) yaamaktadrlar. Miran aireti, Bitlisin dousunda bulunmaktadrlar. Nuiyan Hakkride yaamaktadrlar. aireti, Oramar airet, Hakkride (Baziki/Pazuki) Erzurum'un gneydousunda aireti,

Paziki

yaamaktadrlar, ana merkezleri Tebriz yaknlarndaki Pazuki ehridir.141 Revend (Reven) aireti, Erzurum'un gneydousunda bulunmaktadrlar. Revandok ( Revanduz) aireti, Hakkri'de bulunmaktadrlar. emsiki aireti, Van'n dousunda bulunmaktadrlar. Sindi aireti, Zaho'nun kuzeyinde bulunmaktadrlar. Slopi (Silopi) aireti, Cizrenin dousunda bulunmaktadr. Suri aireti, Erbil'in kuzeydousu ve Akra yaknlarnda bulunmaktadrlar. Hz Ebubekirin soyundan geldiklerini kabul

137 Bozkurt, s. 313 138 Bozkurt, s. 231 139 Bozkurt, s. 267 140 Pyotr vanovi Averyanov, Osmanl ran Rus Savalarnda Krtler, Avesta Yaynlar, stanbul, 2010, ev. brahim Kale, s. 374 141 Bozkurt, s. 155

36

etmektedirler.142 Takuli aireti, Van'n dousunda bulunmaktadrlar. Zibari aireti, byk bir airet olup, Byk Zap rmann orta kolu kysnda bulunmaktadrlar.143 Alikan airet, Elaz'n gneybatsndan, Diyarbakr'a kadar yerlemilerdir. Kurmanci konumaktadrlar, Alevidirler. Atmanikan aireti, ok byk bir airet olup, Diyarbakr ile Hakkri arasnda bekler halinde yerlemilerdir. Bereket aireti, Gaziantep'in kuzeyinde yerlemilerdir. Belikan aireti, ok byk bir airettir. Bingl'n kuzeyi ile Gaziantep'in gney ve gneydousunda yerlemilerdir. Bingl'de Zazaca konuan Aleviler, Gaziantep'te Kurmanci konumaktadrlar. Besni aireti, Adyaman ve yaknlarnda yerlemilerdir. Dahori aireti, Diyarbakr'n gneybatsndan Suriye'deki Amuda'ya kadar yerlemilerdir. Delikan aireti, Halep'in kuzeybatsnda ve Urfada bulunmaktadrlar, Ksmen Alevidirler. Kkenleri sfehana dayanr.144 Derejan aireti, Malatya'nn kuzeybatsnda yerlemilerdir. Zazaca ve Kurmanci konuurlar, Alevidirler. Nfuslarnn 500.000 olduu tahmin edilmektedir. Gnmzde 89 ky ve mezraya yerlemilerdir.145 Dudari aireti, Mardin'in kuzeydousuna yerlemilerdir. Dumbuli (Dnbeli) aireti, Cebel-i Sincar blgesine yerlemilerdir. Zazaca konumaktadrlar. Goyan aireti, byk bir airettir. Silopi'nin kuzeydousunda, Kilaban'da yerlemilerdir. Bir ksm Zazaca konuur. zoli aireti, Adyaman ile anlurfa arasnda yerlemilerdir. Osmanl Devleti, gebe olan bu aireti ran snrnda eitli yerlere yerletirmitir.146 Celikan (Celilkan) aireti, Adyaman'n gneyinden Gaziantep'e kadar yerlemilerdir. Rei Airetine mensupturlar.147 Canbegi aireti, Adyaman ile Siverek arasnda yerlemilerdir. Karagi, byk bir airettir. Siverek ile Diyarbakr arasnda, baz bekleri de Tur Abdin blgesinde yerlemilerdir. Zazaca konuurlar, Alevidirler. Hdrsor aireti, Adyaman'n Kiki aireti, kuzeybatsna Gaziantep'in dousuna yerlemilerdir. yerlemilerdir. Kurmanci Kova konuurlar, veya Alevidirler. Kovanl)

gneyinden Halep'e kadar yerlemilerdir. Koti aireti, Malatya'nn gneydousuna (Kovi aireti, Adyaman'n

142 Bozkurt, s. 260 143 zadi, s. 173 144 Bozkurt, s. 281 145 Bozkurt, s. 295 146 Bozkurt, s. 273 147 Bozkurt, s. 312

37

yerlemilerdir. Kurmanci konuurlar, Alevidirler. Ayrca unu da belirtmeliyim ki Kovilerin Kay boyunun devam olduu hakknda grler de mevcuttur. Trkmen aslldrlar.148 Lak Krdi aireti, Ceyhan rma havzas, Adana'nn dou ve kuzeydou kesimlerine yerlemilerdir. Bir ksm Laki, bir ksm Kurmanci konuur. Alevidirler. Malikan aireti, Malatya'nn dousunda yaamaktadrlar. Mendukan (Mendkan) aireti, Tali Afar'da yaamaktadrlar. Kurmanci konuurlar. Arlkl olarak Yezididirler. lk Ermeni tarihi kaynaklarnda sk sk Ermenilere Mandukanian aristokrasisini kazandrm olmakla kendilerinden sz edilir. Mardas (Mardis) aireti, Narince ile Frat arasnda yaamaktadrlar. Kurmanci konuurlar, Snnidirler. Miran, byk bir airettir. Cizre'de yerlemilerdir. Hamidiye alaylarnn kuruluunda aktif rol almlardr.149 Mirsinan aireti, Diyarbakr'n gneyine yerlemilerdir. Uzun sre Bubilan aireti ile dmanlk etmilerdir.150 Paziki (Baziki) aireti, Samsat dolaylarna yerlemilerdir. Kurmanci konuurlar. Alevidirler. Pinik aireti, Adyaman'n kuzeybatsnda yaamaktadrlar, Kurmanci konuurlar, Alevidirler. Porka aireti, Malatya'nn gneyine yerlemilerdir. Zazaca ve Kurmanci konuurlar. Alevidirler. abak aireti, avak diye de bilinir. Elaz'n kuzeyi, Bingl ve Tunceli'ye doru yerlemi olup, arlkl olarak Zazaca konumaktadrlar, Alevidirler. Sinamini (Sinan) aireti, Malatya'nn gney, gneybat kesimleri ve Gaziantep'in kuzey kesimlerinde yaarlar. Laki konuurlar, Alevidirler. Tirikan aireti, Diyarbakr'n kuzeydousuna yerlemilerdir. Zeydan aireti, Bingl'n dousu, Mu'un kuzeyinde yaamaktadrlar. 19.yy'da zlen eski Rozhaki konfederasyonunun bir yesi idiler.151 1.2.2.7 ANADOLUDA YAAYAN KRTLER Bu blgede yaayan Krtler Osmanl Devletinin iskn politikas neticesinde buraya doudan g ettirilmi airetlerdir. Baz airetlerin douda akrabalar ayn isimle veya farkl isimlerle mevcudiyetlerini devam ettirmektedirler. Baz airetler ise btn

148 Bozkurt, s. 325 149 Bozkurt, s. 168 150 Bozkurt, s. 167 151 zadi, s. 176

38

mensuplar ile birlikte g ettirildiinden Krt corafyasnda bakiyeleri yoktur. Aksi belirtilmemise, tm Kurmanci konuur ve Snnidirler. 152 Bezeyni aireti, Tuz Gl'nn dousunda yaamaktadrlar. Canbeki aireti, ok byk olan bu yapnn yars Yunak ile Polatl arasnda yerlemilerdir. Cudikan aireti, Tuz Gl'nn kuzeyinde yerlemilerdir. Halkan aireti, Cihanbeyli dolaylarnda yaamaktadrlar. Motki aireti, Tuz Gl'nn gneydousunda yerlemilerdir. Zazaca konuurlar, Snnidirler. Nasrl aireti, Bala kasabas dolaylarna yerlemilerdir. Sinaminli (Sinan) aireti, Tuz Gl'nn dousuna yerlemilerdir. Zazaca konuurlar, Alevidirler. Seyfkani aireti, Haymana ilesi dolaylarnda yaamaktadrlar. Atmanikan aireti, Ankara'nn kuzeydousunda yaamaktadrlar. Badeli aireti, Yozgat'n gneyi ve gneybatsna yerlemilerdir. Bereket aireti, Nevehir'in kuzeyi ile Kzlrmak'n karsna yerlemilerdir. Bezeyni aireti, orum'un kuzeybats ve Krehirin bats ve kuzeybatsna yerlemilerdir. Hecibani (Hadhabani) aireti, Kayserinin kuzeyine yerlemilerdir. Hatunolu aireti, Yozgat'n gneyine yerlemilerdir. Mahani aireti, Krehir iinde ve etrafnda yerlemilerdir. Milan (Milli) aireti, orumun batsna yerlemilerdir. eveli aireti, orum'un batsna yerlemilerdir. Tirikan aireti, Ankarann bats ve ankr'nn gneyine yerlemilerdir. keemi aireti, Sivasn kuzeybatsna yerlemilerdir.153 mranl (Amarl) aireti, Krehirdedirler. Uruku aireti, ok byk bir airettir. Tokattan Amasya ve Yozgata yerlemilerdir. Zirikan aireti, ankrnn gneydousu ve Samsun'un batsna yerlemilerdir ve Arap kkenlidirler.154 1.2.3 KRTE VE LEHELER Krtlerin anadilleri Hint-Avrupa dil ailesinin ran kolunun kuzeybat grubuna mensuptur. Krte ile Farsa arasnda tespit edilen farklar btn Krte lehelerinde de bulunur.155 Birok Krte kelime ngilizce ile ayn kkene sahiptir. Bununla birli kte, Krteye en ok yakn dil, ran ve Tacikistan'n konuulan Farsadr. Krte halk

152 zadi, s. 202 153 zadi, s. 177 154 Bozkurt, s. 177 155 Nikitin, s. 32

39

Arapasndan, Osmanl Trkesinden, Aramice ve Ermeniceden kelimeler almtr.156 Petersburg Akademisi tarafndan neredilen, Krte Rusa Almanca szlkte 8307 kelime vardr. Kelimelerin kkeni itibari ile bu szlkte; 370 eski Pehlevice, 1240 Zendce, 3080 eski Trke, 220 Ermenice, 2000 kelime yeni Arapa, 1030 yeni Farsa, 300 asl Krte, 60 eski erkezce, 20 eski Grcce, 107 de Keldanice kelime vardr.157 Krte ile Krte kelimelerin nesebi arasnda bir soy birlii yoktur. 300 Krte asll kelimenin 108 tanesi da yaam ile ilgilidir. 158 (Baknz, ekil I ve II) Krtlerin anadilleri drt leheye ayrlmaktadr: l- Kurmanci (Kuzey Kurmanci de denir). 2- Soranice (Gney Kurmanci de denir). 3- Zazaca (ya da Dmli). 4- Gorani leheleridir. Kurmanci ve Sorani leheleri birbirine yakndr. Zazaca ve Gorani lehelerine ise Pehlavani (ya da Pehlavanik) grubu da denmektedir ki bu lehelerin kendi aralarndaki yaknlndan kaynaklanmaktadr. Bu gruplar kendi ilerinde pek ok ive ve azlara blnmektedir. Zazaca ve Gorani leheleri Kurmanci ve Soraniceye gre Farsaya daha yakndr.159 Eer Krtenin leheleri, Trke kkenli dillerle karlatrlacak olursa, Kurmanci ile Zazaca ve Gorani arasndaki benzerlik, stanbul Trkesi ile Kazak ve/veya Krgz Trkesi arasndaki ilikiye benzer.160 Bu dillerin, zaman iinde deiime uramas gibi, Krtenin leheleri de, muhtemelen "Medce" ya da "ProtoKrte" olarak adlandrlabilecek, kaybolmu eski tek bir dilin dallardr. ekil I ve ekil II) Kurmanci ve Zazaca, artk ayn dilin leheleri olarak deil, iki bamsz dil nitelii kazanmtr. Bu lehelerin kullanm, herhangi bir standart dil bilim kriterine gre ayn dilin leheleri olarak deerlendirilmeyecek durumdadr. Bunun da tesinde, Kurmanci ile Zazaca konuanlarn kendi aralarnda herhangi bir lehe ile karlkl
161

(Baknz

156 Minorsky, s. 78 157 Fritz, s. 12 158 Fritz, s. 13 159 Tan, s. 35 160 Tan, s. 36 161 zadi, s. 299

40

anlamalar pek mmkn deildir.162 Bugn Krt leheleri arasnda mterek kullanlan kelimeler, Krte, Pehlevice, Zendce, ya da Eski Farsa kkenli olan kelimeler deil, Trke, Trkelemi Arapa ve yeni Farsa kkenli kelimelerden oluur.163 Kurmanci ve Zazaca leheleri imdilerde Krtlerin olduka farkl blgelerinde konuulmaktadr. Kurmanci ve Soranice, tm Krtlerin drtte-nn lehesi iken, Zazaca ve Gorani geri kalan Krtlerin lehesidir. Bu dalmda, hem tarih boyunca devam eden g hareketlerinin, hem de farkl mezheplere inanmann ve yerel kltrn ar basmasnn da etkili olduu dnlebilir.164 1.2.3.1 Kurmanci Krtlerin yardan fazlas bu leheyi konumaktadr. Trkiyede yaayan Krtler genellikle bu leheyi kullanmaktadrlar. Yukarda da belirtildii zere kendilerine Krt deil Kurmanc derler, dillerine de Kurmanci. Trkiye, Suriye, eski Sovyetler Birlii Krtleri, Iraktaki Krtlerin te biri ile randaki Krtlerin byk ksm ve Lbnandaki Krtler bu leheyi konumaktadrlar.165 Kurmancinin iveleri unlardr: Botani, Beyazidi, Hakkri, rf ve Bahdinani .166 1.2.3.2 Soranice Kurmanciden sonra en fazla konuulan ikinci lehedir. Kuzeydou Irakta ve randa Zaros Dalarna komu blgelerde konuulmaktadr.167 Gnmzde Kuzey Irakta yazda ve szde, Sorani lehesi konuulmaktadr. Kken olarak Kurmanci olmasna ramen farkl bir dil hviyeti kazanma yoluna girmitir. Soranice konuanlar kendilerine Kurd dillerine de Kurdi derler.168 Soranicenin balca iveleri unlardr: Mukri, Erdelani, Germiyani, Hosnav, Pijder, Varmava ve Erbili.169

162 Hassanpour, s. 85 163 Fritz, s. 14 164 zadi, s. 302 165 Kreyenbroek, s. 40 166 zadi, s. 305 167 Kreyenbroek, s. 40 168 Hassanpour, s. 78 169 zadi, s. 305

41

1.2.3.3 Zazaca (Dmli) Trkiyede Tunceli, Sivas, Elaz, Hozat, Bingl, anlurfada ve ksmen de Mu, Bitlis, Diyarbakrda konuulur. Ayrca Trkiyenin Malatya, Kahramanmara illeri ile ran ve Irakta da konuulan dar blgeler vardr. Yaklak olarak Krtlerin %7i Zazaca konuur. Bu oran yaklak iki milyon eder.170 Sivereki, Kori, Hazzu, Motki, abak ve Dumbulidir.171 1.2.3.4 Gorani ran-Irak snr blgelerinde konuulan bir lehedir.172 Gorani lehesi, Krtenin en katksz ve en eski tr kabul edilir.173 Gorani, Kerkk yaknlarndaki kalabalk Kakai airetinin ve Kifri yaknlarndaki Zenganalarn da lehesidir. Bat Belucistan'daki Krt kolonisi de arlkl olarak Gorani'yi konuur. Hevremani ile Bacalani'nin yan sra, Goraninin dier iveleri, Kelhuri, Nankeli, Kandula'i, Sencabi, Zengena, Kaka'i ve Kirmanahidir. Gorani gnmzde ran ve Irak'ta yaklak olarak 1,5 milyon kii tarafndan konuulmaktadr.174 1.2.4 DN VE MEZHEPLER Hristiyanlktan nce iki bin yl boyunca, Hint-Avrupa dil ve kltrnn Krtler arasnda yaygnlamas, ayn zamanda tarihi ran inanlarnn ve Tanrlarnn da Krt inanlar arasna girmesini salad.175 Bu, Zerdtlk, Manilik ile daha sonra ilahi dinler olan Yahudilik Hristiyanln da Krtler arasnda yaygnlamasna sebep oldu. Ama Zerdtlk ve Manilik Krt nfusu iinde kayda deer bir taraftar kitlesini bulmay baaramad. Krtler arasnda Neo-Asur imparatorluu dnemlerinde srgn edilmi byk bir Yahudi topluluu da bulunmaktayd.176 Talmud'a gre, dini yaymalar iin Yahudi otoriteleri tarafndan bu srgn Yahudilere izin verilmi ve bunlar Orta
170 Tan, s. 38 171 zadi, s. 308 172 Enis Gney, Cumhuriyet Tarihinde Krtler, Paraf Yaynlar, stanbul, 2011 s. 19 173 Hassanpour, s. 85 174 zadi, s 309 175 Etem Xemgin, Krdistanda Dini nanlar ve Etkiler (slamiyet ncesi), Melsa Yay, stanbul, 1992, s. 129 176 Erich Brauer, Raphael Patai, Krdistanl Yahudiler, Avesta Yaynlar, stanbul, 2005 ev. Fahriye Adsay, s. 59

Zazacanin balca iveleri,

42

Mezopotamya'nn neredeyse tmn Yahudiletirmilerdir. Daha sonra Hristiyanlk bu anlamda daha da baarl olacakt. Uzak Bat Mezopotamya ve Orta Mezopotamya'da ok sayda Krt Hristiyanl kabul etmitir.177 Hristiyanln Mezopotamya'ya yaylmasn mteakiben, slamiyet de, 7. Yzyldan itibaren Krtler arasnda yaylmaya balamtr.178 1.2.4.1 SNN KRTLER Krtler, Hazreti mer dneminde slamiyete girmilerdir.179 Gnmzde Krtlerin yaklak bete , Kurmanci lehesini konuanlarn neredeyse tm en azndan ismen, Snni Mslmanln afii mezhebine mensupturlar.180 Krtlerin afii mezhebine girmelerinde, mam afiinin Krt asll olduu iddiasnn etkili olduu sylenmektedir.181 Malatya, Kahramanmara, Adyaman ehirlerinde ayn airete mensup kiilerden bir ksm Alevi, bir ksm da Hanefi olan Krtler mevcuttur. Bu onlarn Krt kimliklerinin sorgulanmasna sebep olmutur.182 randaki Snni Krtlerin de arlkl olarak afii olduu da bir gerektir. Doudan gelen ve Anadolu'nun ilerine ilerleyen Trk boylar, Orta Asya'da yaygn olan Hanefi mezhebini de beraberlerinde getirmilerdir. Hanefi mezhebi, Krtlerin afiiliini fazlaca deitirmemitir. Ancak, Trk ilerleyii, Orta Asya kkenli Nakibend Sfi tarikatnn Krtler arasnda yaylmasna vesile olmutur. Gnmzde Krt afii Mslmanlar, afiilie mensup tek byk topluluu tekil etmektedir. Krt afii Mslmanlar gnmzde douda ii Farslar ile Azeriler, kuzeyde ve batda Hanefi Trkler ve gneyde Suriye ile Irak'n (Hanefiliin doduu yer/Kfe) Hanefi Araplar arasnda yaamaktadrlar.183

177 Kreyenbroek, s. 140 178 zadi, s, 245 179 Hasan nl, Gemiten Gnmze Deiik Din ve Mezheplere nanan Krtler ve Yaadklar Ynetim Dzenleri, Kalan Yay, Ankara, 2006, s. 40 180 nl, s. 43 181 nl, s. 49 182 Macit Grbz, Krtleen Trkler, Selenge Yaynlar, stanbul, 2007, 2. Bask, s. 146 183 zadi, s 250

43

1.2.4.2 KRTLER Krtler arasnda, ii mezhebinin mamiye (On iki imam) kolunu benimseyenler de vardr. Bunlar, ran'da dou ve gney Krt blgesinin, Kirmanah, Kengavar, Hemedan, Kurva ve Bijar ehirleri ve evresinde, ok daha az sayda ise Trkiye'de, Ar, Kars ve Van ehirleri ve evresinde yerlemilerdir.184 randa yaayan ii Krtler asndan hem dil, hem de kltrel benzerliine, mezhep benzerlii de eklenince ranllamak kanlmaz olmutur.185 Toplam nfuslar l ila 1,5 milyondan fazla olmayan ii Krtler, toplam Krt nfusunun %5 ile %7 orannda bir blm tekil ederler. 1.2.4.3 ALEV KRTLER ounluu Zazaca, az bir ksm da Kurmanci konuan Alevilerin Munzur merkezli bir yaplar vardr. Bunlar Aleviler (Alinin izleyicileri), Kzlba (kzl renkli balklarndan dolay) ve Nusayrilerdir. 186 ah smail tarafndan 1501 ylnda Tebrizde Safev Devleti kurmutur. ah smail 12 mam iasn resmi mezhep olarak kabul etmitir.187 Anadoluya halifelerini gndererek Anadoluyu iiletirme politikas uygulamtr. Bu politikalar neticesinde ilk Kzlba isyan olarak kabul edilen ahkulu syan bata olmak zere aldran Savana kadar Anadoluda pek ok isyan kmtr.188 aldran Sava 1514 ylnda Osmanl Devleti ile Safevi Devleti arasnda gereklemi ve Osmanl Devletinin galibiyetiyle neticelenmitir. Bu savatan sonra yenilen boylarn Anadoludaki Krt Aleviliinin olumasnda nemli rolleri olduu dnlmektedir. 189 1913 ylnda Sivas ziyaret eden bir Rus gezgini (muhtemelen ajan) Sivasta Kzlbalar arasnda duyduu bir hikyeyi anlatr. Bir Krt kynde 1914 ylnda Hz.

184 nl, s. 42 185 Ahmed, s. 114 186 zadi, s. 270 187 Mustafa z, Balangtan Gnmze iilik ve Kollar, Ensar Neriyat, stanbul, 2011, s. 374 188 z, s. 377 189 z, s. 378

44

Alinin gkten ineceine inanan bir grubun hazrlk yaptn anlatr.190 Hikyeye gre; Ali, klcn Ruslara, yeil sancan da ngilizlere armaan etmitir. Bir gn nemli bir sava olacak ngilizler ve Ruslar, Alinin sanca altnda, onun klc ile Trkleri mahvedeceklerdir. nk Ali onlara byle buyruk vermitir. Bu hikye ve bunun gibi halk arasnda yaylan uydurma eyler, Kzlbalar kullanarak Osmanl Devletini paralama ve Krtleri kendi yanlarna ekmek iin yaplan almalar hakknda fikir vermektedir. Planlanan bir igal iin psikolojik zemin hazrl yaplmaktadr.191 1.2.4.4 YEZD KRTLER Tez almamz asndan Yezidi inanc zerinde biraz detayl durmamz gerekmektedir. Bunun sebebi, Erivanda Sovyetler tarafndan yaplm olan almalarn Yezidiler eliyle yrtlm olmasdr. Kendilerini eitli biimlerde Yazidi, Yezdani, zadi, Ezidi ve Dasna'i olarak da adlandran Yezidi Dininin mensuplar, bu dinden olmayanlar tarafndan genellikle, eytana Tapanlar" olarak adlandrlrlar. Yezidiler meleklere zel bir nem verirler. Yezidi ad eski Farsann bir terimi olan ve lah anlamna gelen zid192 veya "melek" anlamna gelen yazata veya yezad szcklerinden tremi ve bu sfat "melee tapanlar" haline getirmilerdir. Yezidiler meleklere eytan yani Melek-i Tavus'u (Tavus Kuu Melei) dhil ederler. Karanln ve ktnn prensi olmas yle dursun, Melek-i Tavus dnyevi meseleler zerinde ok daha byk bir otorite ve iktidara sahip olsa bile dier melekler ile ayn yapya sahiptir. Hatta dnyay kozmik yumurtann paralarn kullanarak yaratan, bizzat Melek-i Tavus yani eytandr.193 lah olarak Melek-i Tavusu kabul ederler ve ona taparlar. Atee ve a ynelip ibadet eden Yezidiler, bakla, marul, balk yemez ve

190 Minorski, s. 55 191 Minorski, s. 54 192 Minorski, s. 51 193 zadi, s. 275

45

mavi rengi giymezler.194 Yiyecek seimleri, reenkarnasyona inanmalar ile balantldr. Tavus ile Babilin scaklk ve gne tanrs Temmuz arasnda bir balant vardr.195 Yezidi dininin piri olarak grlen Adeviye Tarikatnn kurucusu Adiy bin Msafir, yaklak olarak 1075 ylnda Lbnanda Bekaa vadisinde Beyt-i Far kynde dnyaya gelmitir.196 Kendisi Kadiri tarikatnda seyr u sluk yapp Abdlkadir Geylani ile beraber hacca gittikten sonra Lale vadisinde inzivaya ekilmitir. 1162 ylnda lmtr. Trbesi Laletedir.197 Yezidiler hac iin buraya giderler. Adevi tarikatnda, Hasan bin Adi ile birlikte yeni bir hareketlilik balad. Yezidilerin kutsal kitaplarndan biri olan Mshefa Re (Kara Kitap) eyh Hasan tarafndan yazlmtr. Bu kitap Krtenin Kurmanci lehesiyle yazlmtr.198 Dier ve ilk kitap ise Kitabul Cilve (Tecelli Kitab) ise Adiy bin Msafir lmeden nce ktibi Fahreddine yazdrmtr. Bu kitap 500 kelimeyi aan kk bir kitaptr.199 Anlalan o ki Yezidiliin kurumsallamas, eyh Hasan bin Adi dneminde balamtr. Bu dnemdeki Mool istilasnn oluturduu kemekelik Yezidilik inancnn yerlemesine zemin hazrlamtr. Yezidiler, Mezopotamya blgesinde Mslman Krtlerden ziyade, Ermenilerle i bir ie yayorlard. Yezidiler, kirveliklerini aireti Ermenilerle Ermeni yapp, dostluklarn geen pekitiriyorlard. Zaten baz Yezidi Airetlerinin kken olarak Ermeni olduu da bilinen gerektir. Mesela Mendikan kaynaklarnda Mandukianlardr.200 1844te Kafkasyaya vali olarak atanan Prens Mikhail Vorontsov verdii bir ziyafette Yezidi Timur Aa, valinin iltifatna mazhar olunca ve Ermeni edebiyatnn nclerinden biri olan Khaatur Abovyann dikkatini ekmitir. Timur Aa ile dostluklarn ilerleten Abovyan, Yezidi ve Ermeni topluluklarnn pek ok ortak

194 Minorski, s. 52 195 Minorski, s. 53 196 John S. Guest, Yezidilerin Tarihi, Avesta Yaynlar, stanbul, ev. brahim Bingl, 2007, s. 42 197 Guest, s. 47 198 nl, s. 98 199 Guest, s. 70 200 zadi, s. 175

46

gelenei olduunu grd. Bylece Yezidi dininin, onuncu yzylda Ermeni Kilisesi iinde meydana gelen bir sapknlktan tremi oldua inanmt.201 Ermenilerin Dou Anadoluda devlet kurma hayaline kaplmas ve bunun neticesinde Mslman basksna maruz kalmalar Yezidileri de huzursuz etmiti. nk Ermenilerin maruz kaldklar muamelelerden onlar da nasibini alyorlard. Ruslarn kuzeyden Anadoluya girilerini sevinle karlayan Yezidiler, 1828-29 savanda mttefikleri Ruslarn ekilmesi ile beraber onlar beraber Erivana tandlar.202 1877deki baarsz Rus saldrsndan sonra yaklak 3 bin Yezidi Rus askerlerinin pei sra snr geip Erivana yerleti. Bu tarihte Erivanda Yezidi says yaklak 8 bin olmutu.203 Bu tarihten sonra 1879-1882 tarihlerinde 2 bin kiilik bir grup, 1918de Karsn alnmasn mteakip Osmanlda kalmak istemeyen bir dier kalabalk grup ki Tehcir Kanunundan sonra Dou Anadoludan Karsa kamlard- Erivana g etmilerdi. 1926 nfus saym, Sovyetler Birliinde 14.523 Yezidiyi gsteriyordu.204 Kafkasyada Sovyet ynetiminin ilk 25 yl srasnda iki Yezidi baarl bir biimde ne kmt. Bunlardan biri Erebe amilov; arlktan Sovyet sistemine zor geii yaayan kua, dieri, Aliyevit Siyabendov; yeni toplumun bir rn olan kua temsil ediyordu.205 Krt nfusunun %5'inden azn oluturan Yezidiler, Lale'teki en kutsal Yezidi tapnaklarnn bulunduu Irak'ta, Musul'un kuzey dousunda, Cebel-i Sincar'dan Duhok kadar olan blgelerde yaamaktadrlar. Gnmzde hala ok sayda Yezidinin bulunduu Suriye'de, Cezire'den douya Cebel-i Sincar tepelerine ve Halep'in kuzey batsnda frin'e doru uzanan blgelerdeki kesimlere dalmlardr. Yezidi nfusun youn olduu dier bir blge de Kafkaslardr. Tm Kafkasyada yaayan Krtlerin yaklak olarak drtte biri Yezididir. Ermenistan'da ise Yezidi Krt says burada yaayan ve baka dinlere mensup olan Krtlerin saysndan ok daha fazladr.206
201 Guest, s. 326 202 Guest, s. 323 203 Guest, s. 327 204 Guest, s. 333 205 Guest, s. 336 206 nl, s. 96

47

Trkiye'de Yezidiler, Mardin, Siirt, Antakya, Gaziantep ve anlurfada kendilerini gizleyerek yaamaktadrlar.207 1910 ylnda yaplan bir nfus saymnda Trkiyede 100 bin, Musul, Hakkri, Sincar ve Kafkasyada 25 bin Yezidi olduu tespit edilmitir.208 Trkiye'de 1977'den sonra Yezidilere tekrar bask uygulanmaya balanmtr. Sadece Almanya'da snmac olanlarn says 8.000 civarndadr. zellikle Horasan blgesinin Koan ve Dergez ehirleri arasnda ve Azerbaycan blgesinde olmak zere, ran'da da grece kk bir Yezidi nfusu bulunmaktadr.209 1.2.4.5 YARSAN KRTLER Mensuplarna, Yrsn, Aliullahi, Ali-lahi (yani Ali'ye tapanlar), Alihak, Ehl-i Hak (dorunun insanlar) da denilen Yarisaniler, Krt corafyasnn gneyinde, ran ve Irak'ta younlamlardr. Yaylma alanlar, Krtenin Gorani lehesinin konuulduu alanlarla benzeir.
210

ii mezhebinin smailiyye koluna benzer bir inanlar olan

Yarisanilerin Alevilie yani Kzlbala benzer taraflar vardr.211 Yarisanilik ii smailiyye mezhebi ile olan benzerliinden dolay Gali (Gulat) ia Frkalar arasnda deerlendirilebilir.212 Yarisanilere gre Allah lemde yedi defa gzlere grnmtr. Bir defa da Hz. Ali suretinde grnmtr.213 Bu ynyle Hristiyanlktaki Teslis inancna benzemektedir. Tpk Yezidilikte olduu gibi reenkarnasyona inanan Yarisanilere gre lm yani lm sudaki karabatak gibidir. Bir yerde batar, baka bir yerde ortaya kar.214

207 nl, s. 96 208 Minorski, s. 53 209 zadi, s. 281 210 nl, s. 64 211 Etem Xemgin, Alevilik slamn inde mi, Dnda m? slamiyet ve Alevilik, Doz Yay, stanbul, 2005, s.144 212 z, s. 330 213 Minorski, s. 53 214 Minorski, s. 54

48

2. KNC BLM 2. KRTLERE YNELK RADYO YAYINLARI

2.1 ULUSLARARASI LKLERDE PROPAGANDA Teknolojinin gelimesi ile beraber devletlerin propaganda aralar da deiime uramtr. Birinci dnya savanda, daha ziyade kt malzemeye dayal propaganda yapan devletler, 1923te ngilterede ilk radyonun yaplmas ile propaganday bu yeni mecraya tamlardr.215 SSCB ve Almanya I. Dnya Savandan sonra propagandaya dayal yayncl sistemli ve geni biimde kullanan ilk devletler olmutur.216 Mesela 1935te Almanyada satlan radyo says 1.090.314 iken, bu say 1936da, 6.142.921 olmutur. 1937de ise bu rakam ikiye katlanmtr. Bu da Almanlarn radyoculua verdii nemi gstermektedir.217 Tek tarafl bir faaliyet olan propaganda, iletiimden farkldr. Propagandadan ama hedefledii kamuoyunu ynlendirmek ve onlarn kanaat ve dncelerini kendi hedefleri dorultusunda deitirmektir.218 Propaganda drt grubu kendine hedef olarak alr. Kendi halk, dost devletlerin halklar, tarafsz devletlerin halklar ve dman devletlerin halklardr.219 Hedefte dman devletlerin halklar olunca be temel ey hedeflenir. Boyun edirme, bozgunculuk, ibirlii, yoksulluk dncesi alamak ve panik.220 Evet, dman devletlerin halklarna ynelik propagandadan ama, bu halklarn kendi hkmetlerine kar olan desteini zayflatmak ve bunlarn kendi ideolojisine balanmasn salamaktr.221 Souk Sava dneminde, scak temas salayan en nemli ara hi phesiz yaplan radyo yaynlar olmutur. Bu dnemde ABD ile SSCB arasnda hzlandrlm bir propaganda sava vardr. Mesela SSCB, hem Macaristandaki ayaklanma hem de
215 Osman zsoy, Propaganda ve Kamuoyu Oluturma, Alfa Basm, stanbul, 1998, s. 345 216 Mehmet Gnlbol, Uluslararas Politika, Atilla Kitapevi, Ankara, 1993, s.140 217 zsoy, s. 348 218 Mustafa Kutlu, Vietnamdan Krfeze (Savalarda Kamuoyu Oluumu), Okumu Adam, stanbul, 2003, s. 112 219 Gnlbol, s. 142 220 Mutlu, s. 112 221 Gnlbol, s.142-143

49

Dou Avrupadaki dier hareketliliklerin, bat propagandasnn sonucu olduunu dnmekteydi. Gerekten de zgr Avrupa Radyosu (Radio Free Europe) gibi aralar yoluyla ABD, SSCB iinde propaganda sava yrtmtr. Bu propagandann temel hedefi hem Komnizme kar muhalefeti gelitirmek hem de Dou Avrupada milliyetilii tevik etmektir.222 1950 ylna geldiimizde, SSCBnin radyoda haftalk 533 saat, ABDnin 497 saat, Fransann 198 saat, Avustralyann 181 saat, talyann 170 saat, Hollandann 127 saat, Kanadann 85 saat, Polonyann 131 saat, ekoslovakyann 119 saat, Yugoslavyann 80 saat, Macaristann 76 saat, Bulgaristann 30 saat, Romanyann 30 saat ve inin de 66 saat d yayn program vard.223 Televizyonun yaygnlamasndan nce en etkili medya arac hi phesiz radyo yaynlar olmutur. Bu yaynlarda, bir d politika arac olarak propagandaya bavurulmutur. 2.2 ABD ETKSNDEK KRTE RADYO YAYINLARI kinci Dnya savandan sonra Ortadouda Krte yayn yapan birok radyo istasyonu kurulmutur. Dou Avrupada yaplan propaganda sava Ortadouya da tanmtr. ABD ve mttefiklerinin kurduu birok radyo istasyonu olmutur. Bunlarn ou ksa mrl olmu ancak randaki radyolar uzun mrl ve etkili olabilmitir. Genel olarak de-etnisizasyon politikas gtm ve Krtlerin iinde bulunduklar yaplar ile entegrasyonunu salamaya almlardr. 2.2.1 LEVANT RADYOSU Beyrutta Fransz Hkmeti tarafndan iletilen Levant Radyosu 5 Mart 1941de yayna balad224 ve haftada iki kez olmak zere yarm saat Kurmanci haber ve

222 Best, s. 231 223 Jerome S. Berg, Broadcasting on the Shortwave 1945 to Today, McFarland&Company, nc, N.Carolina, USA, 2008, s. 414 224 Kreyenbroek, s. 115

50

mzik yayn yapyordu. 1 Nisan 1946da, bu istasyon Lbnan hkmetine devredilerek bu yaynlar sona erdirilmitir.225 2.2.2 ARKL-EDN RADYOSU kinci Dnya Savanda ngilterenin kurduu radyo istasyonu olan arkl Edn (Yakn Dou Arap Radyo stasyonu) da Krte Radyo yayn yapmtr.226 Bu istasyonun Badat Radyosundan nce yayna balad ve savan bitmesi ile de yaynlarn bitirdii anlalmaktadr.227 Radyonun her gn bir saat ve Sorani lehesinde yayn yapt kaydedilmektedir.228 2.2.3 BADAT RADYOSU (1936-1958): 1936 ylnda Irak Hkmeti tarafndan kurulan bu radyo stasyonu, gnde 15 dakika olan Soranice yayn saatini 1949da 2 saat 45 dakika olarak devam ettirmitir. Ayrca, Eitim Bakanl 1938de Sleymaniyede be ehre birer radyo istasyonu kurmutu.229 Badat Radyosunun ilk programlar arasnda haberler, yorum ve mzik vard. Yayn saatinin artmasyla birlikte dini eitim programlar ve dinleyici mektuplar blm de eklenmitir.230 Dini yaynlarn yaplmasnn sebeplerinden birinin de Krtlerin Irak ile entegrasyonunu salamak ve Sovyetlerin yaymaya alt Sosyalizme kar set ekmek olduu anlalyor. Radyonun kuruluunda ngiltereli teknisyenlerin yer almasndan da anlalaca gibi yayn politikas elbette ABD ve ngiltere etkisinde devam ediyordu. Ancak 14 Temmuz 1958de Irakta ihtilal olmas ve Monarinin yklmas ile Irak, Badat Paktndan ekilmi ve Msr-Sovyet izgisine yaklamtr.231 Bu radyo yaynlarna da etki etmitir. Biz de 1958den sonraki yaynlar Sovyetler Birlii etkisindeki yaynlar kategorisinde mtalaa edeceiz.

225 Hassanpour, s. 413 226 Hassanpour, s. 413 227 Kreyenbroek, s. 115 228 Hassanpour, s. 438 229 Kreyenbroek, s. 115 230 Hassanpour, stanbul. 414 231 Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, Ankara, Bankas Kltr Yaynlar, 1997, s. 528

51

2.2.4 RAN RADYOLARI randa ilk Krte yaynlar Tahrana isyan neticesinde kurulmu olan Azerbaycan zerk Cumhuriyetinin (1945-46) Tebriz Radyosunda olmutur. kinci yayn ise Krt Cumhuriyetinin (1946) bakenti Mahabadda yaplmtr. Mahabadda halkn duymas iin ehrin merkezine hoparlr kurulmutur. Haber, yorum, mzik ve konumalar Soranice yaplyordu. Ancak bu yaplarn yklmas ile yaynlar da bitmitir. Sovyet etkisiyle meydana gelen bu gelimelerden rahatsz olan ABD, ran ile iletiime geip, Sovyet etkisini krmak zere almalara balad. Ocak 1950den sonra yaplan almalarla Amerikann Sesi Radyosu (VOA) ve ran Hkmeti arasnda yerel yayn gerekletirmeye ynelik bir anlamaya varld. ran hkmeti bu anlamaya gre 1951de Senendecde bir verici kurdu ve Krte yaynlar buradan ordu tarafndan yapld. Programlar haber, yerel mzik, iir dinletileri, siyasi yorumlar ve elence yaynlar ieriyordu.232 Kahire ve Badat Radyolarnn propagandalarnn nne gemeye alan Tahran, be adet radyo istasyonu daha kurmu ve kar ataa gemitir. Tahran Radyosu: Gnde bir saat Krte yayn yapmtr Senendec Radyosu: Gnde saat Krte yayn yapmtr. Kirmanah Radyosu: Gnde iki saat Krte yayn yapmtr. Rezaiyeh Radyosu: (imdi Urmiye) Gnde bir saat yerel bir lehede yayn yapmtr. Mehed Radyosu: Cumartesi, Pazar ve aramba yarmar saat yayn yapmtr.233 Anlalan o ki ran Hkmeti, kendi Krtlerinin dikkatini yabanc radyo yaynlarndan kendi yaynlarna ekmek ve ayn zamanda snrn her iki tarafndaki

232 Kreyenbroek, s.118 233 Hassanpour, s. 420

52

Krtler arasnda ran propagandas yrtmek arzusu zerine kurulmutu.234 Krtenin, Farsa ile akraba bir dil olmas rana ayr bir avantaj kazandrmtr. Bu radyo yaynlar sayesinde Krte biraz daha Farsaya yaklatrlmtr. 2.3 SSCB ETKSNDEK KRTE RADYO YAYINLARI 2.3.1 KIZIL KRDSTAN RADYOSU 1923-29 yllar arasnda Sovyetler Birliinde bakenti Lain olan, Kelbajar, Kubatl, Zangelan (bu ehirler Azerbaycandadr) ehirlerini kapsayan Otonom Krt Eyaleti (Kzl Krdistan diye de bilinir) kurulmutur. Bilinen ilk Krte yayn 1924 ylnda buradan yapld. Ancak bu abalarla ilgili elimizde fazla bir bilgi yoktur. 235 2.3.2 KAHRE RADYOSU Msr, Iraka kar 1957de Araplarn Sesi radyosuyla ciddi bir propaganda sava balatt.236 Kahire Radyosunda yaynlanan ve Irak ile randa geni bir dinleyici kitlesi bulan 45 dakikalk Krte program, bu kampanyann bir paras idi. Programda Irak Monari ynetimin yapsn ve Badat Paktnn amalarn tehir eden haberler yaplyordu. Bunun yan sra milliyeti Krt iirleri ile aralarnda Ey Reqp Ey dman ile Ey Kurdne Ey Krtler marlarnn da bulunduu Krt mzii veriliyordu. Bu yaynlar zerine Trkiye, ran ve Irak, Sovyetler Birlii ve Msr protesto etti. Msr da bu yaynlarn Birleik Arap Cumhuriyeti yesi olan Suriye Krtlerine ynelik olduunu aklad. Zaten Irakta Monarinin yklmas ve Irakn Badat Paktndan ekilmesi ile bu yaynlar, Badat Radyosuna katlmtr.237 2.3.3 BADAT RADYOSU (1958DEN SONRA) Badat Radyosu 1958'de monarinin yklmasndan sonra komu lkelerdeki Krtleri etkileyen, gl politik bir araca dnt. Kahire Radyosunun katlmas ile

234 Hassanpour, s. 420 235 Taels, s.62 236 Kreyenberoek, s. 119 237 Hassanpour, s. 419

53

Badat Radyosunda Krt milliyetilii alevlenmiti.238 Irak Krtleri radyo yaynnda da Araplarla eit hak talep ettiler. 1960'lara gelindiinde yeni Cumhuriyet rejiminin politik zgrlklerle ilgili antlamalar gitgide ihlal etmesi radyo yaynlarn da etkiledi. Radyo daha ziyade mzik yaynlarna arlk verdi. Ayrca 1961-75 otonomi sava Krtlere kendi gizli radyo istasyonlarn salad. Badat Radyosunun politikas Irak'ta, Mezopotamya'da ve blgede deien politik koullara balyd. Yayn saati otonomi savann son ylnda ikiye katland. 1968den sonra Baaslatrma yani iktidar partisinin ideolojik propagandas ve politik izgisi btn programlara nfuz etmiti. Bununla birlikte oyun, yk, tarih, Krte dilbilgisi ile ocuk, ifti ve kadnlar iin yaplan zel programlar gibi yeni programlar 1960'larn sonlarndan beri farkl zamanlarda yaynlanmtr.239 2.3.4 TFLS VE GRCSTAN 1946 ylnda Tiflis Radyosunda yaynlanan bir Krte programdan bahsedilmektedir. Bu yarm saat sren bilgi ve mzik program idi.240 Daha sonra 29 Eyll 1978de Grcistan Radyosunda 20 dakika sren haftalk haber program Deng u Besa yayna balamtr.241 2.3.5 ERVAN RADYOSU Erivan Radyosundan nce 1930dan 1937 ylna kadar Erivandan Krte yayn yapan bir Sovyet radyosundan bahsedilmektedir. Bu radyonun bakanln Heciye Cindi yapmtr.242 Bu radyo her gn yarm saat haber ve mzik yayn yapmtr.243 Ancak Erivan Radyosu 1955 ylnda yayna balamtr. Kzl Krdistan, Tiflis ve Grcistan radyolar ile dier gizli, ak yaynlar hep ksa mrl olmutur. Bu yaynlarn tecrbe ve materyal birikimlerinden Erivan Radyosu domutur diyebiliriz. Erivan Radyosunu bamsz bir balk altnda ele alacaz.

238 Kreyenbroek, s. 120 239 Hassanpour, s. 416 240 Taels, s.81 241 Kreyenbroek, s. 114 242 Heciy Cind, Emn Evdal, Folklora Kurmanca, Avesta Yaynlar, stanbul, 2008, s. 18 243 Kreyenbroek, s. 114

54

2.4 GZL RADYO YAYINLARI Krtlere ynelik radyo yaynlarnn says hayli fazladr. Irak, ran, Suriye Krtleri ve Sovyetlerin katklaryla yaplm ok sayda radyo istasyonlar vardr. Bazlar bugn de yaynlarna devam etmektedir. Biz burada birka rnek vermekle yetineceiz. Azerbaycan Demokrat Parti sponsorluunda Sovyetlerden 1947-53 yllar arasnda Sorani lehesiyle bir radyo istasyonu yayn yapmtr. Seday- Milliye-i ran Radyosu. 1959 ylnda yayna balamtr. Sorani lehesiyle yayn yapmtr. Radyo Peyk-i ran Radyosu. Dou Avrupadan 1961- 76 yllar arasnda Sorani lehesinde gnde yarm saat yayn yapmtr. Krdistann Sesi Radyosu. 1961-75 yllar arasnda Irak Krdistan zerklik yanls hareketi tarafndan yaplmtr. Bir saatlik program haberler ve marlar oluturuyordu. Deng-i Krdistan Radyosu. 1963-84 yllar arasnda ran Krdistanndan Sorani ve Kurmanci leheleriyle yayn yapmtr. ran Krdistannn Sesi. 1973-75 yllar arasnda Badattan Sorani lehesiyle yayn yapmtr.244 Krdistan Yurtsever Birlii Radyosu. 1983 ylnda ran Krdistanndan Sorani ve Kurmanci leheleriyle yayna balam ve devam etmektedir. Deng-i Krdistan- ran Radyosu. 1983 ylnda Irak Krdistanndan Sorani lehesiyle yayna balam ve devam etmektedir.245

244 Kreyenbroek, s. 122 245 Hassanpour, s. 432

55

2.5 TRKYEDE KRTE RADYO YAYINININ PLANLANMASI 27 Mays htilalinden sonra smet nn babakanlnda ilk koalisyon hkmeti kurulup, Birinci Be Yllk Kalknma Plan (1963-67) yaplm ve planl ekonomi dnemi balamtr. ABD, Tenessee Vadisi kalknma plann nazara vererek, Gney Dou Anadolu iin yaplacak bir kalknma plan iin Trkiyeye yardm edeceini smet nnye bildirdi.246 ABD, Sovyetler Birliinin Irak, Suriye ve Msrdaki yaplanmasna karlk olarak Trkiye ve randa benzeri bir yaplanmaya girimiti. randa da Kirmanah Radyosunun kurulmas iin gerekli teknolojik ve ekonomik destei veren ABD, btn masraflarn kendisinin karlayaca bir Krte Radyo kurulmas hususunda hkmeti ikna etti ve gerekli almalara baland.247 ABDnin amac Krtlerin, Sovyet blounda yer almasn engellemekti. Sovyetlerin etkisiyle kurulan Krte radyolarda bol miktarda Komnizm propagandas yaplmaktayd. Ancak Krte radyo yaynna kar muhalefet edilmesinden sonra nn dhil herkes geri ekilmi ve bu proje akim kalmtr.248 ABD de, Trkiyeden yayn yapma politikasn deitirip rana ynelmi ve VOA (Amerikann Sesi Radyosu) randa yaynlara balamtr. yle anlalyor ki Amerika, ran zerinden Trkiye Krtlerine ulatndan Trkiyede Krte yayn konusunda fazla bask yapmamtr.249

246 Doan Avcolu, Trkiyenin Dzeni, c. II, Bilgi Yaynevi, Ankara 1969, s. 499 247 Hassanpour, s. 427 248 Bu bilgiler Yazar Ahmet Arastan temin edilmitir. 249 Kreyenbroek, s. 119

56

3. NC BLM 3. ERVAN RADYOSU

3.1 ERVAN RADYOSU KISA TARH Erivan Radyosu, 1954 ylnda Mele Mustafa Barzaninin, Kruevi ziyareti sonrasnda, 1955 ylnda Krte test yaynna balad.250 Haftada bir gn ve 15 dakika yayn vard. Bu 15 dakika sadece haber yayn idi. Casim Cell (1955-1956) iki yl boyunca Erivan Radyosunun efliini yapt. Radyo ilk aldnda, spikerlik iin bir yarma dzenlendi ve Enziva Reid (Temur Muradovun annesi) birinci seilerek radyoda almaya balad. 1982 ylna kadar tam 27 yl radyoda alt. 251 lk iki yl radyonun alan sadece iki kii idi. Casim Cell ve Enziva Reid. Radyonun test yaynlarnn ilk zamanlarnda Haciye Cindi, Emine Avdal, Erebe emo gibi Krdolog ve gazeteciler radyo yaynlarna yardmc oluyorlard. 252 1957 ylnda Moskovadan, Radyo Delegasyonundan bir ekip Ermenistana gelerek burada radyo alanlar, Ermeni yetkililer, Haciye Cindi, Emine Avdal, Erebe emo gibi Krdolog ve gazetecilerle bir toplant yapp, Erivan Radyosunun yaynlarn masaya yatrdlar. Geen iki yl zarfnda ciddi bir almann olmadn grdler. Ne herhangi bir kayt vard ne de bir arivleme almas yaplmt. Bunun zerine radyonun bana Halil Muradovu ef olarak atadlar. Casim Celili de, mzik blmne editr olarak atadlar.253 Halil Muradov, 1957den 1981 ylna kadar Erivan Radyosuna bakanlk (ef) yapt. Birok ark ve piyes, onun dneminde ve bakanlnda kaydedilmitir.254 (Baknz Fotograf I) Halil Muradov (Temur Muradovun babas) dneminde bu radyonun yayn yarm saatten 90 dakikaya kt ve haftann her gn yaynland. Radyonun yayn saatlerinin artmasnda ve mstakil ksa dalga anteninin kurulmasnda, Mele Mustafa Barzaninin Moskova nezdindeki

250 Hassanpour, s. 428 251 Xell aan, Cewahirn Kurd, Lis Basn Yayn, Ankara, 2010, s. 9 252 Nihat Gltekin, Erivan Radyosu Hafzamzdr, zgr Gndem Gazetesi, (17.01.2012) 253 Temur Muradov ile 25 Mays 2012 Perembe, Diyarbakrda Yaplan Mlakat. Ek. II 254 aan, s.77

57

giriimleri etkili olmutur.255 1957 ylnda kurulan ksa dalga radyo anteni, ok gl olduundan, Erivandan Badata, Orta Asyadan (Horasan) Adyaman ve Kahramanmaraa256 kadar bu radyonun yaynlarn ulatryordu. Temur Muradov da 1981-1984 yllar arasnda drt yl radyoda Kltr Blmnde editr olarak alt. 1981 ylndan sonra Sovyetler Birliinde ykl sreci balam ve SSCB ekonomik skntya girmiti. Bu sknt Erivan Radyosunda da kendini gstermi, denek gelmemesinden dolay yaynlar azalmaya balamt.257 Ahmed Gog, 1981- 92 yllar arasnda radyonun efliini yapt. Bu dnemde yaynlar gnde 45 dakikaya indi. 1992den sonra radyonun bana Kerem Sayed gelmitir ve halen yaynlar 30 dakika olarak devam etmektedir.258 Ermenistann bamszlndan sonra radyonun anteni kaldrlm ve radyo, Erivan ve civarna yayn yapan lokal bir radyoya dnmtr. Radyonun reklam gelirleri de olmadndan tamamen Sovyetler Birliinin destei ile yaynlarna devam etmitir. Ermenistann bamszlndan sonra Ermenistan Devleti, Erivandaki dier Krt kurulular gibi radyoya da denek tahsis edememitir. Gazete ve enstit gibi radyo da daralmaya gitmiti. unu da unutmamak gerekir ki Erivan Radyosu, 124 dil ve lehede yayn yapan Ruslarn Sesi Radyosunun bir ubesi idi. te bundan dolay Sovyetlerin dalmasna, Erivanda yaayan bir Yezidi Krd Sovyetler asl bizim zerimize ykld diyerek zntsn dile getirmitir.259 lk spiker Halil Muradovun ei Enziva Reid idi. Daha sonra Kerem Sayed, Svaza Evdo, Sdar Emn, Ordxan Cell, Maksm Xemo, Lska Huseyn Gulzera Casim radyoda spikerlik yapmtr. Halil Muradov bakanlnda, farkl zaman ve yllarda, bu radyoda alanlarn adlar yledir: Miraz Evdo, ikoy Hesen, Frk siv, Emerk Serdar, Qaax Mirad, Wezr Eo, Mkal Red, Tmr Halil, Tosin

255 Nihat Gltekin, Erivan Radyosu Hafzamzdr, zgr Gndem Gazetesi, (17.01.2012) 256 Bejan Matur, Dan Ardna Bakmak, Tima Yaynlar, stanbul, 2011, s. 88 ve 208 257 amil, s. 101 258 Nihat Gltekin, Erivan Radyosu Hafzamzdr, zgr Gndem Gazetesi, (17.01.2012) 259 Muradov, Mlakat, Ek. II

58

Red, xan Eslan, Sma Semend, Nra Cewar, Bary Mehmd, Cemla Cell, Ttal Efo, Cemal siv, Ahmed Gog, Bary Mehmd, Mem Eylaz.260 3.1.1 RUSYANIN SES RADYOSU Rusya'nn Sesi Radyosu, Sovyetler Birlii'nin resmi yayn organdr. Rusyann Sesi Radyosu, dnyada kurulan uluslararas radyo istasyonlarnn ilklerinden biridir. u anda 41 dilde, gnde 150 saat yayn yapmaktadr.261 Kuruluu 29 Ekim 1929 gn Moskova'da olmutur. lk yabanc dil yaynn Almanca yapan radyo, sras ile bu yaynlarna ngilizce, Franszca, talyancay eklemitir. 22 Temmuz 1941 gn ise Trke yayna balanmtr. Kzl Krdistan ve Tiflis Radyolar262 ile Krte yayn denemeleri yapan radyo, muhtemelen kadro ve materyal sknts ektiinden, bu yaynlara ara vermitir. 1930da muhtemelen Erivandan yarm saat haber ve mzik yayn yaplm263 ve en nihayetinde 1955te Erivan Radyosunu aarak Krte yaynlara balamtr. Sovyetler Birliinin yklna kadar, toplamda 124 dil ve lehede yayn yapmtr. 1930'larda Hitlerin Almanya'da baa gelmesinden dolay duyduu ekinceleri duyurmutur. Hatta 1930'larn sonlarnda, talya'daki yayn Mussolini tarafndan bozulmutur. 3.1.2 SOVYETLERN ERVANDAK ALIMALAR Sovyetler Birliinde aznlklar kategoride ele alnmtr. Birincisi; Sovyetler Birliinde kendi zerk devletlerinin dnda yaayan aznlklar. Mesela Ermenistanda yaayan Azeriler, ya da Grcistanda yaayan Ermeniler gibi. Bunlar da aznlk hukukundan yararlanabiliyorlard ama kltrel beslenme hususunda kendi zerk Cumhuriyetlerinden yardm alabiliyorlard. Dolaysyla Moskova bunlarla fazla ilgilenmek zorunda kalmyordu.

260 Temur Muradov sorulan sorulara mail olarak cevap vermitir. 261 Muradov, Mlakat, Ek. II 262 Hassanpour, s. 428 263 Kreyenbroek, s. 114

59

kincisi; dier milletlere mensup aznlklar. Bunlarn Sovyetler dnda devletleri vard. Mesela Almanlar ve Franszlar gibi. Bu aznlklarn, kanunlarn izin verdii lde kendi devletlerinden kltrel destek almalarna izin veriliyordu. ncs; hem devleti hem de Sovyetlerde topraklar olmayan aznlklar. Krtler gibi. Hem Sovyet sistemi iinde devletleri yoktu, hem de Sovyetler Birlii dnda yoktu. Dolaysyla onlarla daha fazla ilgilenmek ve onlara kadro yetitirmek gerekiyordu.264 Bunun iin zellikle Yezidi Krtlere niversitelere girilerde ya snav uygulanmyordu ya da pozitif ayrmclk uygulanyordu.265 Burada bir ey ilave etmekte fayda vardr. Ruslarn Krtlerden kastlar Yezidi Krtlerdir. Yoksa Mslman Krtler, Azerilerle beraber mtalaa edilmi266 ve niversite yolu ya kapanm ya da ok zorlu bir yola dnmtr. Zaten 1937 ve 1944 yllarnda Ermenistanda yaayan Mslman Krtler Orta Asyaya srgn edilmi ve Ermenistan Mslman Krtlerden temizlenmitir.267 Sovyetlerin Krtlere ynelik almalarn dikkatli okumak gerekiyor. Zahiren Krtlere, Sovyet Aznlk Hukuku balamnda haklar veriliyor ve bunlar destekleniyordu. Ama Ruslarn tarihi emellerine bakldnda bu durum daha anlalr olacaktr. Bu emellerin bata geleni, scak/ak denizlere inmek idi.268 Balkanlardan sonra Mezopotamya corafyas bunun iin nemli gzergh oluturuyordu ve burada en kalabalk nfusu da Krtler oluturuyordu. Sovyet kaynaklarna gre 1952 ylnda Mezopotamyada 7.000.000 Krt yayordu.269 Doal olarak Krtler potansiyel hedef haline gelmiti. nce 1929 ylnda Kzl Krdistan zerk Eyaletinin bizzat Sovyetler Birlii tarafndan Azerbaycan topraklarnda kurulmas, akabinde 1946-7 yllarnda randa Sovyet destei ile Mahabad Cumhuriyetinin (Krdistan Cumhuriyeti) kurulmas hep bu

264 Taels, s. 54 265 Muradov, Mlakat, Ek. II 266 Taels, s. 49 267 amil, s. 122 268 Davutolu, s. 135 269 Qasmlo, s.41

60

politikann eseridir.270 Bunlar gibi Ekim Sosyalist Devrimini, Mezopotamyada birok isyan ve rgtl hareket izledi. Bu isyan ve rgtl hareketler bir ynyle de Krtleri devirme gayretidir. Kendine bal idareleri kurma gayretinin sonusuz kalmas ki en nemli sebebi altyapnn elverisiz olmasdr- Sovyetler Birliini yeni projelere ynlendirmitir. 271 Ayrca Kzl Krdistan Radyosu ile Tiflis ve Grcistanda yaplan Krte Radyo yaynlarnn denemeden teye geememesinin en nemli nedenleri arasnda, kadro ve materyal yetersizlii vard. Sovyetler Birlii, yapmay dnd faaliyetler iin gerekli olan kadro/aydn zmresini yetitirmek iin almalara Erivandan balad. Erivanda ise Yezidi kylerinden zellikle de Elegez dandaki Yezidi kylerinden baland. Elegez dann ve burada yaayan Krtlerin, Krt uyanndaki rolleri ok ama ok nemli olmutur. Diyebiliriz ki Krt milliyetiliinin en nemli temelleri Erivanda atlmtr. Erivanda, Osmanl Devletinde 19. ve 20. yzylda Mslman Trk ve Krtlerin bask ve szde soykrmlarndan Ermenilerle beraber kaan Yezidi (Ezidi) Krtler vard.272 Zaten Yezidiler, yaay olarak Mslman Krtlerden ziyade, Ermenilerle daha uyumlu idiler.273 Dil fark hari kendilerini Ermenilere daha yakn hissediyorlard. Tehcir Kanunu ktnda Yezidiler de endielenmi ve Sovyetler Birliine kamlard.274 1928-1929 yllarnda toplam 23 Krt genci Leningrad Dou Bilimleri Akademisine eitim iin gnderilir. Onlardan birou Krt kltr ve edebiyatna hizmet edecek kiiler olur. Kanate Kurdoyev, Ahmet Sleymanov, Tital Muradov, Sala Caferov ve Gaso amilov bunlardan bazlardr.275

270 zadi, s.139 271 Qasmlo, s.100 272 amil, s. 88 273 Taels, s.44 274 Averyanov, s. 255 275 amil, s. 95

61

3.1.3 SOVYETLER BRLNN YETTRD KRT AYDINLAR Sovyetler Birliinde Krtler arasnda dil-edebiyat, kltr, basn-yayn ve bilimsel faaliyetleri iin kadro/elit snf yetitirmek amacyla almalar yaplmtr.276 Bunun iin ncelikle orta ve yksek renimde eitim gren aznlklara ait genler seiliyordu. lk ve orta renimi gren Yezidi Krt ocuklar ile tehcir srasnda annebabasn kaybederek Erivandaki Yetimhanelere yerletirilmi Ermeni, Yezidi ve Sryani ocuklar eitilmi, Krte okuma yazma retilmitir. Bu yetitirilen nesil ile ihtiya duyulan aydn/elit kadro oluturulmutur. Yetimhanelerde kalan bu ocuklar niversiteyi bitirdikten sonra Sovyetlerin istedii alanlarda alyorlard. Yalnz bir problem vard. Bu ocuklar yetimhanede yetitirildiklerinden dolay Krtlerin rf, adet, gelenek ve greneklerine yabanclk ekiyorlard. Bu boluu doldurmak iin de bu ocuklar kylere gnderilmi ve burada halkla kaynaarak bu eksikleri de telafi edilmeye allmtr.277 Krt dili ve edebiyat alanlarnda nemli bir rol oynayan Emin Evdal, Haciye Cindi, Casime Celil, Cerdoye Genco gibi isimlerde bu dnem eitilen ocuklar arasndan kmt. Erivandaki almalar sz konusu olunca bu isimlerle sk sk karlarz.278 Erivanda kan Reya Teze Gazetesi, Erivan Radyosu, Krt limler Akademisi ve bunlara terettp eden basn-yayn ve dier kltr ve folklor almalar hep birbirini tamamlayan ve Moskovadan planlanan ve sistemli olarak yrtlen faaliyetlerdir. Btn bunlar Sovyet Komnist Partisinin i ve d politikasnn bir paras olarak yrtlyordu. Bu faaliyetlerin tamam Erivanda yaayan Yezidiler ve Krte bilen Ermeniler (ki bunlar Anadoludan gmlerdi) tarafndan yrtlmtr. Btn bu kurumlarda ortak isimler grev almlardr. Mesela gazetede yazan biri ayn zamanda radyoda da yayn yapabiliyor ve Krt limler Akademisinde de faaliyetlerde bulunabiliyordu. Mslman Krtler tarafndan topraklarnda kovulan Yezidiler ve

276 amil, s. 93 277 Cindi, s. 13 278 Cindi, s. 35

62

Ermeniler dnp yine Mslman Krtlerin tarihine, kltrne, edebiyatna, diline ve mziine sahip kyorlar ve onlarn bir millet olmas iin mcadele veriyorlard. 3.1.4 LATN HARFLERYLE KRTE ALFABE ALIMALARI Sovyetler, Krtlerle ilgili almalara balamak istediklerinde herhangi bir altyapnn olmadn grdler. Burada yaayanlarn ou Osmanl Devletinden kap gelen Yezidi Krtler idi. Altyapy oluturmak iin Latin harfleriyle Krt Alfabesi oluturma almalarna baland. Latin harfleri ile alfabe kurma emri Moskovadan gelmiti. Neden Latin harfleri sorusuna u cevap verilebilirdi: Mesela Diyar- Mezopotamyada yazan bir yazar dier eylerin yan sra Batya daha yaknlamakla "ulusumuzun yeniden dirileceinden sz ediyordu. Yazar ayrca Krtlerin "r rkndan olduunu ve dillerinin de "r" olduunu sylyordu.279 Yani rlerin alfabesi olan Latin alfabesi Krte iin daha uygundu. O dnemde Krtler arasnda eitim alan kiilerden biri de Erebe emo idi. Kendisi Moskovada eirim alm ve Komnist Partisinin yesi idi. Sk sk Moskovaya gidip geliyordu.280 emo alfabe oluturmak iin aratrmalar yaptnda, Krt olmad halde Krte bilen Ermeni ve Sryanilerle karlat. Krtler arasnda okuma yazma yaygn olmadndan bu unsurlar ar bast ve bunlarla almalara balad. Sryani shak Marogulov ve Erebe emo 1927 ylnda baladklar almalarn 1928 Latin harflerinle ilk Krte alfabeyi yaparak neticelendirdiler.281 Alfabe Moskovadan onay ald ve bununla almalar hz kazand. Bir mddet sonra 1929 ylnda Kendi Kendine Krte

279 Hassanpour, s. 533 280 Ereb amilov bilinen ismiyle Ereb emo 1897'de o zamanlar Rus ynetimi altnda bulunan Kars yaknlarnda Susuz kynde dodu. ocukken, yaz aylarnda genellikle srleri gdyordu; klar ise okula devam ederek, Trke, Ermenice ve biraz da Rusa rendi. Birinci Dnya Sava patlak verdiinde, Rus ordusunda tercman olarak grev yapyordu ve yasad komnist bir hcre ile ilikisi vard. 1917'de Komnist Parti'nin ilk ve birka yl boyunca tek Yezidi yesi oldu. Ermenistan'n ksa sren bamszlk yllarnda amilov, Kuzey Kafkasya'daki Kzl Ordu'da grev yapt. Burada S. M. Kirov (1934'te Stalin'in, Leningrad'da bir suikaste kurban giderek ldrlen bir meslekta) ile tant. 1924'te Ermeni komnistleri onu yerel Yezidil eri Sovyet toplumuna btnletirme greviyle grevlendirdiler. amilov'in hatralar 1931'de yaymland ve 1960'ta geniletilerek yeniden yaymland. amilov 1978'de ld. (Guest, s 336) 281 Cindi, s. 32

63

renme adl Krte Gramer kitab bu alfabe ile basld. Kitabn nsz ise Ermenice, Azerice, Rusa ve Krte yazlmt ki okuyan herkes kitab anlayabilsin.282 Her ne kadar Latin harfleri ile ilk alfabenin Celadet Eli Bedir hana283 ait olduu sylense de ilk alfabeyi Sryani asll shak Marogulov ile Yezidi Krd olan Erebe emo hazrlamlardr. Onlarn Latin alfabesi ile Celadet Eli Bedirhann kulland Latin alfabesi arasnda baz farkllklar vardr. Daha sonra 1948de Haciye Cindi, Komnist Partinin talimat ile Kril harflerinden oluan bir Krte alfabe hazrlad. Bu alfabe Sovyetler Birlii'ndeki Krt kltr, sanat ve edebiyatnn gelitirilmesi iin yeni bir balang oldu.284 3.1.5 REYA TEZE (YEN YOL GAZETES) Reya Tezenin kuruluu Sovyetler Birliinde yaplan hazrlklarn ilk meyvesi olmas itibari ile nemlidir. Erivan Radyosu ve Krdoloji Akademisi almalar bunun zerine bina edilmitir. Krtler arasnda Krteyi ve Krt kltrn canl tutmak iin Krte bir gazeteye ihtiya vard. 1 Mart 1930da Reya Tezenin ilk says Latin harfleri ile basld.285 Ky ky, kasaba kasaba dolalarak Krtlere ulatrlacak sz konusu gazete ile okuma-yazma orannn ykseltilmesi hedeflenmitir. Krtler arasnda gazeteyi ynetip, yaynclk yapabilecek yeterlilikte kimse olmadndan, Kevork Paris, Hraya Koar ve Harui Mgrdyan, dnemin Komnist Sovyet ynetimi tarafndan gazetenin bana getirilir. Paris, Koar ve Mgrdyan Krteyi anadilleri kadar bilen ve bu dili ustalkla kullanan Osmanl srgn Ermenidir. Drt yllk Ermeni idareciliinden sonra, gazetenin ynetimi Krtlere devredilir. 1934-1937 dneminde gazetenin bandaki ilk Krt, Cerdoy Gencodur.286 1937 ylnda Stalin dneminde balayarak yrtlen Rusifikasyon 287 denilen Ruslatrma politikas gerei btn aznlklar gibi Krtlerin de yaynlar durduruldu.

282 Cindi, s. 14 283 zadi, s. 314 284 zadi, s. 315 285 Taels, s. 80 286 Muradov, Mlakat, Ek. II 287 Taels, s. 83

64

Dil, kltr ve mzikleri yasakland. Reya Teze de bundan nasibini alr ve kapatlr. Stalinin vefatndan sonra 1955 ylnda, aralarnda Erivan Radyosunun da bulunduu birok kurumun almas ile birlikte, Reya Teze de 18 yllk aradan sonra tekrar yaynlanmaya balamtr.288 1955 ylndan 1989 ylna kadar Mroy Esed aralksz 34 yl gazeteyi ynetir. Daha sonra yaklak 1,5 sene Titale Efo gazetenin ba olarak grev alr. 1991 ylndan 2003 ylna kadar ise Emerike Serdar gazetenin ba redaktr ve yneticisidir. 2003te gazete kapand.289 3.1.6 KRDOLOJ AKADEMS Ruslarn Krtlere alaka duymas gemie dayanr. 1787 ylnda Ruslar dou dillerinin yannda 276 Krte szck de olan bir szlk kard. Bu ilk almadan sonra 1850de Rus mparatorluk Akademisi, Peter Lerchi Krt dilini incelemesi iin aratrmaya gnderdi. Lerch 1851-54 yllarnda tane kitap yaymlad. 1879da da akademide Franszca-Krte szlk yaynland.290 Ruslarn bu ilgisi Sovyetler dneminde de devam etti ve bnyesinde Kafkas, Ermeni, Arap, Trk gibi blmleri barndran Ermenistan Akademisi'nde, ayn zamanda "Dou Bilimleri" blmnde yer alan Krt Blm ise 1959 ylnda ald.291 1959 ylndan bu yana 380 inceleme-aratrma kitab yaymlayan Akademi, bu kitaplarn arlkl Krte olmak zere, Rusa ve Ermenice dillerinde bast.292 kinci Dnya Sava sonras yllarda yaynclk gerilerken Krdoloji" incelemeleri (yani, zel olarak yerel Krt okur kitlesini hedeflemeyen bilimsel almalar) olduka yava da olsa dzenli biimde yaymland. Bunlar, ncelikle klasik edebiyat, dil bilim ve tarihle ilgili incelemeleri ierirler. Mem u Zin (1961), ehy Sen'an (1965), Leyla u Mecnun (1965), Zembilfiru (1983) ve Yusuf u Zeliha (1986) gibi klasik edebiyatn baz eserleri, Rusa evirilerinin elik ettii halk versiyonlaryla
288 Taels, s. 81 289 Muradov, Mlakat, Ek. II 290 Taels, s.88 291 amil, s. 102 292 Cindi, s. 18

65

birlikte orijinal Arap alfabesiyle yaymlandlar.

Bu derlemeler, Krt edebiyatnn

bekas asndan nemli katklar oluturmakla birlikte, Sovyet okurlarnn Arap alfabesine yabancl bir handikap olarak kald. Dil bilim, Krt incelemelerinde bir dier gelimi alandr. Sovyetler Birliinde Kurmanci lehesine, son yirmi ylda ise Sorani lehesine ilikin dzinelerce gramer almas mevcuttur.293 Kafkasyada Erivan, Moskova ve Petersburgda olmak zere 3 merkezi bulunan Dou Bilimler Akademisi, Krt Bilimler Blm, 40 yl akn sredir Krt dil, kltr ve tarihi zerine almalar yapyor. 3.2 ERVAN RADYOSU Akademik zemin, bilinli kadrolar ve yeterli malzeme birikimi salandktan sonra Erivanda Krte Radyo yaynlar 1955 ylnda balamtr.294 Unutmamak gerekir ki, bu yaynlar hem Reya Teze gazetesinin yaynlarn geni kitlelere ulatran bir ara, hem de okullarda verilen Krte eitimin pratiini yapan bir yayn organ idi.295 World Radio TV Handbookun 1987 basksnda "Sovyet Cumhuriyetlerinde D Yaynlar" ad altnda Erivan Radyosu'nun Krte yayn frekanslarnn yle veriyordu: 4990 kHz zerinden 1400-1500'nin yan sra, 49mb ve 864/4990 kHz ve 49 mb zerinden 1730-1800. Erivan Radyosu'ndaki btn programlar Sovyet Ermenistannda konuulan Kurmanci ile yaplyordu. Yayn programlarnda, halk mziinde bile Sorani lehesinin kullanlmamas basl medyann (Reya Teze) politikasyla bir tutarllk oluturuyordu. Yayn dilinin ayrt edici zellii ise Rusa ve Ermeniceden alnan kelimelerin olmasyd.296 Radyo alanlarna gelince Mslman Krtlerin says yok denecek kadar azd. Bunun iki sebebi vard:
293 Hassanpour, s. 245 294 Taels, s. 81 295 Taels, s. 76 296 Hassanpour, s. 428

66

Erivanda Mslman Krt nfusu ok azd. Olan nfus da 1937 ve 1944 yllarnda srgn edilmiti. Var olan Mslman nfusun eitim imkn da yoktu. Mslman Krtler, Azeri okullarna gidiyordu ve bu okullara giden rencilerin niversitelere kabul edilme ans azd. Dolays ile Mslman Krtler eitimsiz kalyorlard. Yezidilere gelince onlar ocuklarn Ermeni okullarna gnderiyorlard. Ermeni okullarna giden rencilerin niversiteye kabulleri ise gayet kolayd. Bu renciler eitimlerini tamamlayp Kamuda grev alyorlard.297 3.3 ERVAN RADYOSUNUN YAYINLARI Rusyann Sesi Radyosunun Krte yayn iin Erivan semesinin sebebi Krt corafyasna yakn olmasdr. Asl ynetim Rusyann Sesi Radyosunda olduundan hazrlanan ve yaynlanan programlarn mutlaka Moskova tarafndan onaylanmas gerekiyordu. Atlan her admdan Moskovann mutlaka haberinin ve onaynn olmas gerekirdi. Reya Tezedeki bir tecrbe herkese ders olmutu. 1932de Haciye Cindi, hazrlad antoloji kitab ile Reya Tezenin birka nshasn Suriyede yaynlanan Hawar dergisine izinsiz gnderilince hapse atlmt. Bu tecrbe radyonun btn alanlarn daha dikkatli olmaya sevk etmiti.298 3.3.1 PROPAGANDA BLM Radyonun yayn politikasnn temel mesaj yleydi. Ortadouda ve Kafkasyada birok lkeye dalm milyonlarca Krt nfusuna ynelik yayn yapan bir radyo yok ama Sovyetlerde saylar sadece on binlerle ifade edilen Krtlere ynelik Krte yayn var denilerek Krtleri dost edinmek ve Sosyalizm kartlarna kar diriltmek.299 Sovyetlerin bir amac da Trkiye, ran ve Irakta yaayan Krtlerin, bir devlet ats altnda bamszln temin etmek ve yeni kurulacak bu devletin Sovyet Blou iinde yer almasn salamakt. Bu durum Erivanda yaayan Krtlerin iine gelmekteydi. nk radyoda alanlar vatan anlay Erivanla snrl deildi. Reya
297 Muradov, Mlakat, Ek. II 298 Muradov, Mlakat, Ek. II 299 Muradov, Mlakat, Ek. II

67

Teze gazetesi sadece Ermenistanda datlmtr, ama radyo yaynlar ise milyonlarca Krtn yaad her yere ulamtr.300 3.3.1.1 HABERLER Erivan radyosunda hr trl haber ve yorum Moskovadan geliyordu. Rusyann Sesi Radyosunda alan muhabirlerin gnderdii haberler zellikle blgeyi ilgilendiren, iinde Krtlk ve Krdistan kelimeleri geen- radyo alanlar tarafndan Rusadan Krteye tercme edip yaynlanyordu. Dnyada olup bitenler, Sovyetlerin i politikasndaki gelimeler, zellikle Krtleri ilgilendiren Ortadoudaki siyasi gelimeler Sovyet perspektifi ile halka aktarlyordu.301 Erivan Radyosu araclyla Krtler, Brejnev'den tutun Kruev'e,

Andropov'dan erninko ve Gorbaov'a kadar tm Sovyet lider ve yneticilerini tanm oluyordu. Ayrca, Souk Sava dneminde Sovyetler Birlii ile ABD arasndaki ktalararas balistik fzeler ve nkleer silah stnlk yar konusunda da Krtleri aralksz bilgilendiriliyordu. te yandan, Mele Mustafa Barzani'nin Irak ordusuyla yapt otonomi savana dair verdii haberler, dinleyicilere aktarlrd. Barzaninin kahramanlklar uzun uzadya anlatlr ve bu konuda yorumlar yaplrd.302 Yine haberlerde Irakta Krtlere yaplan katliamlardan, srgnlerden bahsedilmi ve Irak aleyhinde propaganda faaliyeti yrtlmtr. Bunun yaplmas iin emir, bizzat Sovyetler Birliinden gelmitir. Hkez 1963-75 tarihleri arasnda (yani Moskova 1975te ranla anlamaya varncaya kadar) randaki Krtler ve Krdistan iin iddetli bir propaganda almas radyoda yaplmtr.303 3.3.1.2 RPORTAJLAR ve SORU-CEVAPLAR Radyo yaynlarnn nemli bir blmn rportaj ve soru cevaplar olutururdu. Krtlerin yaam, okullarda Krte dersleri, Ermenistanda gnlk hayat, Sovyetler iin nemli gnler hakknda rportajlar yaplyordu. Elbette nceden Moskovadan onay
300 Muradov, Mlakat, Ek. II 301 Muradov, Mlakat, Ek. II 302 http://www.bydigi.net/muzik-sohbet/315326-bir-zamanlar-erivan-radyosu.html (12.01.2012) 303 Muradov, Mlakat, Ek. II

68

almak artyla yaplabilirdi. Bazen de Moskovadan hazrlanm rportajlar da gnderilirdi. Bunlar Krteye tercme edilerek yaynlanrd.304 Radyo yaynlarnda kuvvetli bir sosyalizm propagandas vard. Yaplan rportajlarda Sosyalizmin gzellikleri anlatlyordu. Bazen Krdoloji Enstitsnden birileri ile bazen Kamu idarecileri ile bazen de gazetecilerle rportajlar yaplarak, verilmek istenenler daha ziyade sosyalist bak as ile yaynlanyordu.305 Radyo alanlar, Moskova ve Erivanda bulunan ve ounluu Krt olmayan Krdologlardan, yardm alyorlard. Bu Krdologlardan gncel siyasi meseleler, kltr ve edebiyat, Krt tarihi hakknda makaleler yazmalar istenir ve onlarn yazdklar akredite olduundan radyoda yaynlanrd. Mesela eyh Ubeydullah Hareketi hakknda yazlar istenmi ve gelen yaz radyoda yaynlanmtr. Mamafih Krt tarihine dair yazlm eserler Rusa ve Ermeniceden Krteye evrilerek blm blm radyoda yaynlanmtr.306 Yine gndemde ne kan ve haberlerde zet olarak verilen baz olaylar; mesela Barzaninin Iraktaki mcadelesi yahut randaki Krtlerin mcadeleleri hakknda gazeteciler,
307

tarihiler

ve

Krdologlar

ile

rportajlar

yaplarak

yaynlanyordu.

Erivanda dengbejlik* zerine alan Krdologlar da vard. Bunlar ark ve trklerin tarihini ve ieriini aratrrlard. Radyo alanlar bunlara mracaat ederek, radyoda alnan ark ve trklerin tarihini ve anlamn anlatmalarn isterlerdi ve bunlar radyoda yaynlanrd. Mesela Ararat savan anlatan bir trknn tarihi ve ne manaya geldii bu akademisyenler tarafndan anlatlmtr. Zaten Krdoloji akademisinde bunlar

304 Nihat Gltekin, Erivan Radyosu Hafzamzdr, zgr Gndem Gazetesi, (17.01.2012) 305 Nihat Gltekin, Erivan Radyosu Hafzamzdr, zgr Gndem Gazetesi, (17.01.2012) 306 Muradov, Mlakat, Ek. II 307 Muradov, Mlakat, Ek. II *Dengbej: Krtlerde ak ve kahramanlk hikayeleri ile destan ve sava gibi tarihi olaylar melodi tarznda syleyen kiileridir. Trk Halk Mziindeki Ozanlara benzerler.

69

kitap olarak da baslmaktayd. blmnde verilmitir.

308

Bu trklerden birka tane rnek dengbejlik

Kltr ve edebiyat vastasyla da siyaset yaplmaktayd. Mesela Ker u Kulik adl hikye anlatlrken tarihinin 2000 yllk olduu anlatlrd. Bununla Krtlerin 2000 yllk gemii vardr, denmek istenirdi. Hikye byle aklanrd. Hkez ayn hikyede Arabistandan 200 yl nce kahve getirildiinden bahisle Krtlerin medeni bir millet olduu anlatlr ve Ruslarn 50-60 yldr kahve itiini ama Krtlerin ise 200 yldr itii anlatlrd. Yani Krtlerin daha medeni ve kkl olduu mesaj verilirdi.309 Krt air ve yazarlarndan bahsederken de 10. ve 11. yzyllardan dem vurularak, o dnemde verilen eserler anlatlr. Ama Ruslarn kkenlerinin balangc henz 11. yzyl denerek Krtlerin devlet olmas iin tevikte bulunurlard.310 Bir de eitimle alakal propaganda amal yaynlar vard. Mesela Moskova niversitesinin tantm yaplr, verilen burslardan bahisle Sovyetler Birliinin dndan gelen rencilere ve baarlarna dair haber ve rportajlar yaynlanrd. Trkiyeden gelen rencilere ayrca atflarda bulunulurdu. 311 3.3.1.3 ERVAN RADYOSUNUN TRKYE SYASET Rusyann Sesi Radyosunun Trke yaynlar 1941 ylnda balamt. Bu radyo araclyla yrtlen sosyalist propagandann mtemmimi olarak Erivan Radyosu da yaynlar yapyordu. Sosyalizmi Trkiyede yerletirmek iin allyordu. Trkiyedeki Sosyalist Partilerin (TP, TKP, P) Moskovaya gitmeleri ve Komnist Parti tarafndan kabulleri Erivan Radyosunda haberletirilirdi. Sovyetler Birliinin bu partilere olan destei ve bunlarla yaplan anlamalar anlatlarak, bu partilere halk destei kazandrmak iin propaganda yaplrd.312

308 Cind, s. 13 309 Muradov, Mlakat, Ek. II 310 Muradov, Mlakat, Ek. II 311 Muradov, Mlakat, Ek. II 312 Muradov, Mlakat, Ek. II

70

Trk partilerinden baka Krt Partilerine de destek yaynlar yaplmt. PKK yani Krdistan i Partisi de sosyalizmi benimseyen bir parti olmas itibari ile Erivan Radyosunun desteine mazhar olmutu. Erivan Radyosu bu balamda Trkiye Krtlere katliamlar dzenliyor, PKK da bununla mcadele ediyor diye PKKya destek yaynlar yapmtr. 313 Buradan, Trkiye Krdistan Sosyalist Partisi, (TKSP) Komkar, Rizgari, Kava, Reya Azadi gibi Sosyalist Krt partilerine de destek yaynlar yaplyordu. Radyo alanlar ve Moskova bu partilerin Trkiyeye sosyalizmi getirecekleri midini tayorlard. Baz zamanlar Moskovadan gelen bir ekip radyo alanlarna seminerler vererek, Sovyet stratejileri hakknda bilgi veriyorlard. Mesela Trkiyedeki Sosyalist hareketlerin hepsinin g birlii yapmas iin yaynlar yaplmas syleniyordu. nce Krt partileri kendi iinde birlemesi, sonra Trk ve Krt Sosyalist partileri g birlii yaparak Trkiyeye sosyalizmi getirmesi ynn de alma yaplmas isteniyordu. Radyonun yaynlar da bu dorultuda olmutur. 314 3.3.2 KY YAAMI VE KOLHOZLAR Kolhoz, Kollektivnoye Hozyaystvo (kolektif tarmclk) kelimelerinin

ksaltlm halidir. Sovyetler Birlii'nde devlete ait topraklarda retim yapan ve emeklerinin niteliine ve sresine gre cret alan belli saydaki kyl ailesinin oluturduu kolektif tarm iletmesidir. Gnll kyl rgt olarak kabul edilen Kolhoz, Sovyet Hkmetinin 1929da balatt tarmda zel mlkiyete son verme programnn sonucunda, krsal kesimdeki temel iletme birimi haline geldi. Devlet yetkilileri bu iletmelerin denetimini, szde seimle greve gelen Kolhoz bakanlar ve 1958e dein tarmsal rn karlnda Kolhoza ar tarm ara ve gereleri salayan makine-traktr istasyonlarndaki parti birimleri aracl ile salyordu.

313 Muradov, Mlakat, Ek. II 314 Gerekten de 1980den nce Trkiyede siyasal almalarda bulunan Kemal Burkay ve brahim Gl gibi isimler, PKKdan sonra siyasi hareketlerinin basklarla bitirildiini anlatyorlar.

71

1961de Kolhozlarn, Devlet Satn Alma Komitesi ile yaptklar szlemelerle merkezi plann blgesel hedeflerine karlk den retim kotalar belirlendi. Kolhozlar rnlerini belirli fiyatlarla ilgili devlet kurumlarna satmakta, kotalar aan retim fazlasyla, evlerin bahelerinde yetitirilen rnler ise Kolhoz pazarnda arz ve talebe gre oluan fiyatlarla satlmaktayd. Kolhoz iletmeleri Sovyetler Birliinin 1991de dalmasndan sonra zelletirildi.315 1921de sonra Krtlerin de bu sistem iinde kolektif tarma geileri balatld.316 lk Yezidi kolektif iftlii 1928de kuruldu. Ermenistann geri kalan ve bir btn olarak Sovyetler Birliinin tersine deiim burada ok yava geliiyordu. 1936da Elegez dandaki iftliklerin blgesi hala ahslar tarafndan ekilmekteydi. Ancak 1940a gelindiinde, bu blgedeki renperlerin tmnn esas olarak kolektif iftliklere kaytl olduu syleniyordu.317 te Erivan Radyosunda kolektif tarm, ky yaamn ve bu yaamn faziletlerini anlatan programlar da mevcuttu. Bunun sebebi Krtlerin bu yapya adapte olamamalar ve kar kmalaryd. Ky yaamnn temelini oluturan kolhozlarla alakal bir programlar yaynlanmtr. Kolhozdaki arazilerin veriminden tutun da buradaki ineklerin 40 kg st vermelerine kadar birok program yaplyordu. Mesela kyde tarladan en fazla mahsul alma veya kimim inei en fazla st verecek yarmalar dzenlenir ve bu yarmalar ve neticeleri radyodan ilan edilirdi. Elbette bu Sovyet sisteminin yani kolektif tarmn propagandasn yapmaktan baka bir ey deildi.318 3.3.3 EDEBYAT Ermenistanda Krtler arasnda konuulan Krte, baka dillerden fazla etkilenmemiti. Bunun en nemli sebeplerinden biri de Yezidilik dinidir. Yezidilikte baka dinden biriyle evlenmek yasak olduundan bir Yezidi ancak kendi din mensubu

315 Ana Britannica, c. XIII, stanbul, 2004, s. 454 316 Taels, s, 66 317 Guest, s. 335 318 Muradov, Mlakat, Ek. II

72

ile evlenebilirdi.319 Bu da Yezidilerin kendi dillerini muhafaza etmelerine yardmc olmutur. Yani doan ocuklarn anadili Krte idi ve evde 7 yana kadar Krte konuuluyordu. Mesela ocuklar evlerinde Rusa ya da Ermenice kelimeler kullanarak konutuklarnda ebeveynler bu sorulara cevap vermeyerek onlar Krte konumaya ynlendiriyorlard. Yezidilerin Kutsal Kitaplarndan (Kitabul Cilve ve Mshefa Re) biri olan Mshefa Rein Krte olmas da dilin muhafazasnda etkili olmutur diyebiliriz. Krte Yezidiliin din dili idi.320 Bir dier sebep de Ruslarn ve Ermenilerin Yezidileri asimile gayreti iine girmemeleridir. Bilakis Ruslar ve Ermeniler Krdoloji almalar yaparak Yezidilerin kltrel damarlarn canl tutmaya almlardr. 1932ye geldiimizde 732 Krdoloji kitap ve makalesinden 270i Rus yazarlar eliyle Rusyada, 182si ngiltereden 132si Fransadan ve 123 de Almanyadan yaymlanmt. Bu da Ruslarn veya onlara bal Ermenilerin Krtlere dolays ile Yezidilere alakasn gstermeye yeterlidir.321 3.3.3.1 ROMAN Erivan Radyosunda Krte romanlar da yaynlanmtr. Her gn bir blm okunmak suretiyle Romanlar halka aktarlmtr. Erebe emo nce Rusa sonra da Krte bir roman yazmtr. Bu roman radyoda okunmutur. Ayrca piyasaya kan Krte kitaplarn bir blm de radyoda okunarak tantm yaplmtr.322 3.3.3.2 R Radyoda, Krte iir yaynlar nemli bir yer tutmakta idi. Vatan, millet, kahramanlk, ak zerine yazlm iirler radyoda yaynlanyordu. deolojik iirler ar basmaktayd. Sovyet anlay ile yetimi airlerin iirleri ounluu tekil etmekteydi. Rejimin akredite ettii airlerin en mehurlarndan bazlar unlardr.

319 Guest, s. 76 320 Guest, s. 71 321 Taels, s. 89 322 Muradov, Mlakat, Ek. II

73

ikoye Hesen, Ferike Usiv, Egide emsi, Eksere Boyik, Seide bo, Tosine Reit, Cegerxwin, Emine Evdal ve Casime Celil. Bunlar en mehur Yezidi airlerdir.323 Sovyetlerde bir kii, bir eseri ancak Moskovadan izin alarak yaymlayabilirdi. Dolays ile yazlan iirler de ayn muameleye tabii idi. Aada vereceimiz iir rnekleri, Erivanda yetitirilmi ve iirleri Erivan Radyosunda yaynlanm airlerin, iirlerden birer rnektir. Elbette bu iirler Krte yazlmtr. Burada Selim Temo tarafndan Trkeye tercme edilmi nazm halini vereceiz.

CEGERXWN (1903-1984) Stalinin Yetmiinci Ya enlii Ey byk Stalin, ok yaasn ilkelerin Kutlu, en, diri olsun yetmi yan senin

Marks ve Lenin'in yolunu tuttun boyuna Krt ve Dnya iileri askerin senin

Kapitalist nkleerleri kalpten zerre skemez Fuar, mal ve cann tamam; hep mlkn maln senin

i ve rgat ite; elde orak, apa Hepsi bu yolda kl ve kalkann senin

323 Nihat Gltekin, Erivan Radyosu Hafzamzdr, zgr Gndem Gazetesi, (17.01.2012)

74

Bir kez emir verirsen, ilerleyin diye Kle, esir, kahraman ve de iin senin

Ezilen ifti Krtler benim gibi inler Yz yl yaa, iyi olsun her yan senin.324

EMNE EVDAL(1906-?) Ninni Uyu olum, gzelim, Uyu, uykusuz kalma e mi, Bak babana olum, O bir define bulmu gibi.

Baban kzl bir tohum gibi, Ulat, yoklad her bir yeri, Uyu olum, gzelim, Batan ayaa gamsz kuum!

Gittike byk, gittike ileri,

324 Selim Temo, Krt iiri Antolojisi, c. II, Agora Kitapl, stanbul, s. 715

75

lkemiz hep zgr, hep iyi, Hzlandrd Ekim Devrimi, Uyu olum, ey sevgili!

nce refahn hkm geer, Kanla kazandmz vatanda, imdi herkes daha da yiit Uyu olum, ey yiit!325

CASME CELL (1908-1998) Akam Serinlii Akam serinliinde balarda rzgr, Balar karr ve halayn eker, Yapraklar hrdar, oynarlar yerde, Sanki uursuz bir su, dklr yle.

Erivan'n bu geni sokaklarnda, Dolarm serinlikte, bir bama, Radyoya Krt arklar gtrrm,

325 Temo, s. 781

76

Dnyay yalnz kendimin zannederek,

O makamlar ki pnar sular gibi, Erivan serinliinde meltem sanki Anne gibidir vatan Krtler iin de, Glmser az biz; mutluyuz hem de.326

KOYE HESEN (1928-1976) Krt Dili Esrarldr o, Cevher, inci o, Krt dili... Pek ssl puslu, Gzel ve tatl, Krt dili... Gzel avazl, Latif ve nazl, Krt dili... Da yldzdr, Ku yuvasdr,

326 Temo, s. 787

77

Krt dili... Gazel, iirdir, Eldeki mumdur, Krt dili... Feki'nin beyitleri, Haninin sesi, Krt dili... Aslanlarn klc, Gn , Krt dili... Kalkanmzdr Pemergemizdir, Krt dili...327

SEDE BO (1924-1991) u Gzel Kuak 2. Krtlerin derdi Ar ve derinde

327 Temo, s. 887

78

yle lmcl yle byk de Sanrsn ki Gurgur Da Ykselir Kalburun stnde.

3. Krtlerin derdi, Nasl yaparsak Yapalm Bu hakszl, Namertlii, Talihsizlii... Dilimiz Kutsal mabedimiz Kle klnm imiz Balanm Elde zincir 79

Neyle yapalm Nasl yapalm, Bu namertlii, Bu hakszl, Talihsizlii... Kar kar Ya da adm adm Aylarca, yllarca Hatta yzyllarca Tasamzdr Derdimizdir, lac var Kimseler vermez Kardeler, Nasl yapalm, Neyle yapalm, Bu hakszl, Namertlii, Talihsizlii... Kardeler, 80

Kalkn da yok edin Bu hakszl Talihsizlii Pranga ve zincir Vurulmasn, yeter Sefil, esir Hayrl eli bize Uzatmaz kimse lacmz Elimizde.328

HALL MURADOV (1924-1981) Mem le Eye Ve geivermiti gnler; ay, yl olmutu, Mem bym, ho bir gen olmutu.

Hibir delikanl bkemedi bileini, Hibir yiit onun yolunu kesmedi,

328 Temo, s. 869 * Burada bir dize eksik.

81

Btn anneler ona imrenirdi. [...]*

Bir geline misafir gidecek olsa, O gelin hemen ayrlrd kocadan da. Yani bir kz istese mesela, Kz ona sarlrd drt kolla.

Oysa kibar Mem beenmezdi hibirini, [...]*

Bir Eye ald onun nazl kalbini, eker gibi tatl akyla tabii.

Eye kz oldu airetin en gzeli, Yakt Mem'in kalbini, kzgn saca evirdi.

Bir tek Eye dilberler meclisine katld, u Mem'in beenip bir daha brakmad.329

329 Temo, s. 871

82

EGDE EMS (1933-2002) Gzlerin Gzlerin gece, Gzlerin uyku, Gzlerin gzel. Dilsiz gzler de olur, Her eyi bilen de. Kimi beddua dolu... Kimi de dik bakl Kimi has, Kimi yabanc, Kimi alevdir... Kimisi selam... Gzlerin gece, Gzlerin uyku, Gzlerin gzel. Gz var buz gibi, Ama senin gzlerin...

* Burada bir dize eksik.

83

Kelimedir, ivedir.330

ESKERE BOYK (1941- ) phe Duas* Ey erken sabah, ey pheli sabr, Sen phe duy insann yreinden, Bu aydnlk dnya phe doludur, Seni bir klesin, phe yok; dorudur.

Bana bir ver de hayrn phesini, Ruhumu hazrla yurt kl imdi, karp karanlk pheyi iimden, O nurlu gne mumunu yak hemen.

Ey erken sabah, dertten szdan Yreim ka Para olmu bugn.

Riyasz kl paralanm yrei, Dzelt paslanm u boyunduruu,

330 Temo, s. 907 *air bu iirini Yezidilerin belli bal ritelleri zerine kurmutur.

84

Ykselt u uslanm sesi, nameyi.

Ey erken sabah, yakasn pheyi, phesiz klma yaban kurdu bile...331

TOSNE RET (1941- ) Gl Alamamalsn Tuzlu gzyalaryla, Yazk gzel gzlerine. Alama, Gl sen!

Btn dnya Dolsun glnle Ve sadk ol sen de. Glmek pek yakyor, Gl sen de!

Alamak gerektii zaman

331 Temo, s. 949

85

Ve mr nee iinde! Gl sen!

Zor gnler geldiinde, Gn kztnda Gl sen! Yalnz kaldm zaman, Gl sen!

Baka biriyleyken bile, Alamamak iin tek, Gl sen, mutlu ol.332 3.3.3.3 RADYO TYATROSU Erivan Radyosunda, radyo tiyatrosu blm de vard. Ancak bu tiyatroyu seslendirenler profesyonel tiyatrocular deil, ounlukla radyo alanlaryd. 8 saat radyoda altktan sonra her gn 3-5 saat da radyo tiyatrosu iin alma yapyorlard. Ayrca radyo tiyatrosu iin oyuncu an kapatmak iin kyllerden oyunculuk kabiliyeti olanlardan da yardm alnyordu.333 Aslnda Erivanda 1937de Elegezde kurulmu olan bir devlet tiyatrosu vard ve bu tiyatroda Ermenilerin nclnde Krtler almaktayd. Tiyatronun bakan o zamanki ismiyle Qundexsaz kynden Celat Koto, rejisrlne Solak Nikogosyan, edebi danmanlna nl Ermeni aktr Mikrt Canan getirilmiti. Bu tiyatro almalar Erivan Radyosunun da radyo tiyatrosuna temel olmutu.
332 Temo, s. 951 333 Muradov, Mlakat, Ek. II

86

Radyodaki tiyatronun rejisrln ounlukla Ermeniler yapyordu. Bu rejisrler Krtlerin folklorunu ve kltrn iyi biliyorlard. Korot piyesi, Krtesi Beri yani Unutma, Ermeni Heree Koeryan tarafndan yazlmtr. Koeryan tehcirde Trkiyeden giden Ermenilerdendi. Krtesi gayet iyi derecede idi. Bu tiyatro Hem Ermeni Radyosunda Ermenice, hem de Erivan Radyosunda Krte seslendirilmiti. Genel bir radyo toplantsnda Krtesi daha baarl bulunmutu. Piyesin konusu tehcir esnasnda Ermeni ve Yezidi Krt dostluu ve dayanmas idi.334 Erivan Radyosunda 40 adet radyo tiyatrosu, blmler halinde

yaynlanmtr.335 lk radyo tiyatro eseri Reva Jne yani Kadnn Ka idi. Bu 1934 ylnda kitap olarak da baslmt. Bu eser Krtlk ruhunu ve yaamn tamakta idi. Bir dier Tiyatro eseri de Qelend yani Balk Paras idi. Bu tiyatro eseri Yezidilerde olan balk parasn kaldrmaya ya da en azndan hafifletmeye ynelik yaplm bir almayd. Bu tiyatrolarn bazs Moskovadan gelirdi ve radyo alanlar Krteye tercme ederlerdi. Bazs ise Erivanda Krtler ve Ermeniler tarafndan yazlrd. Radyoda yaynlanan baz tiyatrolarn isimleri ve yazarlar aadadr. 1.Elenewrek, (Hele Biraz Gel) yazar Halil Muradov 2.Gikor, yazar Hovhannes Tumanyan. 3.Hisret (Br), (Hasret-unutmak) yazar Hraya Koar. 4.B Qelend, (Balk Parasz) yazar Frk siv. 5.Mer Gerek Pek Bizanibe, (Adama Bireyler Bilmek Gerekir) yazar Halil Muradov. 6.Xec Sabend, (Hatice ile Siyabend) yazar Semend Sabendov. 7.Ss, () yazar Mroy Esed. 8.Remo, emo Temo, (Ramazan, amil ve Temur) yazar Wezr Eo. 9.engilo, Mengilo, Qalenglo, anonim, ikoy Hesen derlemitir. 10.Kumsor, Rus hikayesi. 11.Mem Ey, (Mehmet ile Aye) yazar Halil Muradov.
334 Muradov, Mlakat, Ek. II 335 aan, s. 14

87

12.Gulzer, (Glizar) yazar Emn Evdal. 13.Dimdim Xan engzrn, yazar Ereb emo. 14.Mahar, Zahar, Tahar Gulbahar, (Mahir, Zahir, Tahir ve Glbahar) yazar ikoy Hesen.336 3.3.4 KLTR Trkiye Krtleri iin Erivan Radyosunun nemli bir taraf da Krt dil ve kltrn yanstmaya almasyd. Dier Krte yay n yapan radyolarda Arap ve Acem alglar kullanlrken, Erivan Radyosunda ise Krtlere ait alglar; Bilur, davul, zurna ve fig kullanlmtr.337 Kullanlan bu alglarn Yezidilerin inanlaryla bir balants olduunu ifade edelim. Mesela, Yezidiler hac grevlerini yerine getirmek iin her yl Eyll aynn son haftasnda eyh Adiyin Laleteki trbesini ziyaret edip burada, kurbanlar kesip, davul, def, kaval vs. gibi eitli alglar eliinde dini trenler icra ederek, ilahiler ve arklar syleyip dans etmektedirler.338 3.3.4.1 DENGBEJLER VE ESERLER Erivan Radyosunun Krte yaynlarnn en nemli blmlerinden birisini dengbejlere ayrlan zaman dilimi oluturur. Belki de Erivan Radyosunun halk tarafndan bilinmesinin ve her akam yayn saatinin beklenmesinin en nemli sebebiydi. Dengbejler ve onlarn trk ve arklar. Dengbej terimi iki kelimenin birlemesinden olumutur. Deng yani ses ve bej yani syleyen kelimelerinden oluur. Dengbej, sese biim veren, sesi syleyen kii demektir.339 Byle denmesinin sebebi Mslman dengbejlerin enstrman kullanmaktan kanmalardr. Yani paralar enstrman olmadan ses hneriyle icra edilirdi. te asl makbul olan dengbejlik byledir. Trkede buna Ozan ya da k diyebiliriz. Formlar birbirine benzese de ayrldklar noktalar fazlacadr. Dengbej, Krt tarih ve kltrne ait ak ve sevgi hikyeleri ile

336 Temur Muradovdan mail olarak alnmtr. 337 Salih Kevirbir, Karapet Xaco, stanbul, Elma Yaynlar, 2005, s. 24,25 338 Guest, s. 78 339 Mehmet Uzun, Dengbejlerim, stanbul, thaki Yaynlar, 14. Bask, 2011, s. 11

88

kahramanlk destanlarn, sesi ile etkileyici bir biimde aktaran, anlatan kiidir. Dengbejlii Homerosa kadar dayandranlar vardr.340 Dengbejlerin syledii trk ve arklar trlerine gre drt blme ayrabiliriz. 1Krt tarihinin anlatld trkler. Bu trkler, Krtlerin tarihine tutulmu

bir aynadr. Bunlar tarihi unutulmaya yz tutmu bir halkn hafzas olmulardr. Bu corafyann yaad doal afetler, zelzeleler, ktlklar, sel basknlar, orman yangnlar, felaketleri, toprak kaymalar hep bu trklerin konu olmulardr. Airet atmalar, din savalar, iki kabilenin karlkl silaha sarlmalar, toprak anlamazlklar, su kavgalar, yayla anlamazlklar, mera blmleri, iki devlet arasndaki savalar, devlete bakaldran airetler, isyanlar, eyh beydullah, Simkoye ikak, Ar, eyh Sait, Beytebap, Dersim, Bedirhan Bey, Yezdin er isyanlar, Mela Mustafa Barzani, eyh Mahmut Berzenci, Mahabat direnii, daa km ekyalar, jandarmadan saklanan kylleri anlatmlardr.341 Dengbejler, bu trklerin ateini dt yerden aldklar iin baka yreklere de ate olarak drmlerdir. Bir bakma "vakanvist"lerin grevini stlenmilerdir. Yine EIiye nislarn akllara durgunluk veren mcadelesi ve trajedisi, ocuklarn kurbaa talama yarndan sonra balayp otuzdan fazla kiinin lmne neden olan Huruc Kavgas, Ayrca devletle ibirlii yapp kardeini ortadan kaldrmaya alan fakat sonunda kendisi devlet tarafndan ortadan kaldrlan Emin Perixanenin hikyesi ve birok hikye bu trklerde anlatlmtr.342 2Destanlarn anlatld trkler. Bunlar, Meme Alan, Bineva Narin

Cembeliye Hekari, Momin, Beyta Kewan, Hespe Re, Dmdm, Rusteme Zal gibi destanlardr.343 3irok yani hikyelerin anlatld trkler. Mesela sevdiini bulmak iin

erkek klna girip kadn savalarn komutan olan Edle'nin hikyesi, Hristiyan Meyrem ile Eliye Kolaas ve onlar koruyan Metran sa'nn hikyesi ve Bave
340 Uzun, s. 12 341 Muhsin Kzlkaya, Kayp Diwan, letiim Yaynlar, stanbul, 2001, s. 22 342 Salih Kevrbri, Krt Halk Trklerinden Semeler, Evrensel Basm Yayn, stanbul, 2004, ev. Mazlum Doan, s. 10 343 Kzlkaya, s. 22

89

Fehriya'ya k olup akn yreine gmen Hristiyan kzn hikyesi, sonuna kadar direnmek iin iki arkadayla ayana ayn prangay takan Eme Goze'nin hikyesi ve yol kesip hara alan Filte Kuto'nun hikyesi bu trklerde anlatlyor. 4Ksa ak, sevgi ve baz olaylarn anlatld arklar.

Tarih anlatm, destanlar ve hikyelerde, nce nesir olarak hikye zetlenir, sonra melodi tarznda iirsel olarak olaylar anlatlrd. Baz olaylar ok uzun olup gnlerce devam ettii de olurdu. Dengbejler ehir ehir, kasaba kasaba dolaarak bu kltr ifahi olarak aktarrlard. Trkiyede Krtenin yasaklanmasndan sonra Erivan Radyosu da bu dengbejlere radyoda trk syleme imkn tanm ve onlarn geni kitlelere ulamasna sebep olmulardr. Erivan Radyosunda sesini duyuran dengbejlerden mehur olanlar unlardr. Filite Kuto, Mame Eli Etmanki, Karapete Hao, eroye Biro, Efoye Esed, Arame Dikran, Hana Zaze, Aslika Kadir, Egide Cimo, Asa Evdile, Eye an, Meyrem Han, Dilbera Vekil, Temame Vekil, akiro, Hale Bire. Bu dengbejler; Ermeniler, Yezidi Krtler ve az da olsa Mslman Krtlerden oluuyordu.344 Erivan Radyosunda 1500den fazla kaset ve ta plaka kaytl beste ve anonim eser ile 150 saatten fazla dinleyici isteklerini ieren kaytlar bulunuyor. Radyo, ayn zamanda 1993 ylna kadar 1730 adet Krte ark ve trky kayt altna alnm ve arivlenmitir.345 Radyoda icra edilen baz nemli paralar unlardr. Lavike Metini, Biare eto, Mirzike Zaza, Eme Goze, Koero, Siyabend u Hace, Mem u Zin, Hozan Da, Devree Evdi, Salih u Nure, Heso u Naze, Bave Fahriya, ere Pencinaran u Elikan, Gen Halil u Edule.346 Radyoda icra edilen bu paralar hem birok sanatya kaynaklk etmi hem de Krt kltr ve tarihi Erivan Radyosu tarafndan kayt altna alnmtr. Bugn Erivan Radyosunun elinde hatr saylr bir ariv mevcuttur. Zaten Erivan Radyosunu
344 Kevirbir, s. 25 345 Nihat Gltekin, Paral Corafyann Ortak Sesi, zgr Gndem Gazetesi, (18.01.2012) 346 Kevirbir, s. 25

90

dinleyen halk bu trk ve arklarla Krtlk bilinlerini canl tutmutur. Elbette bu kadar eserin kayt altna alnmas belli gayretler neticesinde olmutur. Radyo alanlar Ermenistan, Grcistan ve Azerbaycanda ky ky, dalar dolap gzel sesleri tespit edip kaydediyorlard. Hatta bazen bir eseri seslendirecek kiiler (bu say 20 kiiyi bulabiliyordu) arasnda bir yarma dzenlenir ve birinci gelenin sesi Erivan Radyosundan duyulurdu. (Baknz Fotograf II) Elbette bu yarmalar mehur olmayanlar sanatlar iindi. Erivanda dengbejliin mehur olmasnn nedenlerinden biri de Yezidilik dinidir. Bilur, mey, zurna ve def almak ve ark sylemek Yezidilik inancndan kaynaklanan bir gelenektir (Hac Trenleri). Dolays ile her kyde hatta her hanede bu ilerle megul olan birileri mutlaka bulunurdu. Mslman Krtler arasnda ise enstrman alp ark sylemek kk grldnden dengbejlik Snni Mslmanlar arasnda pek reva bulmamtr. Bir dier mesele kadn dengbejler meselesidir. Radyo bu konuda sknt ekmitir. Kylerde kadn dengbejler olmasna ramen, erkek akrabalar bu kadnlara izin vermiyorlard. Bunun zerine Radyo alanlar bu kadnlar ikna edip, isimlerini gizleyerek, onlarn kaytlarn yaynlyorlard.347 Radyoda kadn sesiyle ilk Krt arks, Krt mziini yakndan bilen, Elegez Kltr Grubunda alan Anu Sahakyan isminde bir Ermeni kadnn azndan duyulmutur.348 Mehur dengbejler radyoda seslerini daha rahat duyuruyorlard. Bir defasnda radyo alanlar tespit ettikleri bir dengbejin ses kayd iin Tiflise kadar gitmilerdi. Mehur dengbej eroye Bronun ses kayd Halil Muradov tarafndan Tifliste yaplmtr. Bazen de mehur dengbejler radyoya davet edilip sesleri kaydedilirdi. Dier devletlerle de, Moskovadan resmi izin alnarak, eser al verii yaplabiliyordu. Mesela Badat Radyosunda syleyen sanatlarn sesleri byle bir takas neticesinde Erivan Radyosuna ulamtr. Kavis Aa, Aye an ve M. Arif Cizrevi gibi. 349

347 Muradov, Mlakat, Ek. II 348 Nihat Gltekin, Paral Corafyann Ortak Sesi, zgr Gndem Gazetesi, (18.01.2012) 349 Muradov, Mlakat, Ek. II

91

Sovyetlerde ilk zamanlar sava ve iddet propagandas yasakt. Hlbuki Krtlerin trk ve arklarnda daha ziyade sava, kaak yaama, kavga etme, adam ldrme, alma, kz karma temalar vard. Bunlar karld takdirde yaynlanacak ok az eser kalyordu. Bu eserleri yaynlamak iin Moskovaya durum izah edilmi, Moskova da bu eserlerin yaynlanmasna izin vermitir.350 Ayrca ark ve trklere de siyaset sinmiti. Mesela Erivan Radyosunda yaynlanan bir arkda Vatanmz Krdistandr deniyordu. Yine Mele Mustafa Barzani zerine yaplm mar vard. Sovyetler Birliinin Irak ile ilikileri bozuk olduunda Moskova, Barzani parasnn yaynlanmasn ister, ilikiler dzeldiinde ise Barzani parasnn yaynn durdururlard. Anlalan o ki radyo yaynlar Moskova tarafndan d siyasette antaj arac olarak da kullanlmtr.351 imdi Erivan Radyosunda yaynlanm baz olaylara ve ilediklere temalara gz atalm. Bu trklerin olaylar, yorum yaplmadan hikyeye sadk kalnarak yazlmaya allmtr. 3.3.4.1.1 METRAN SA Ona, Hristiyan Meyrem, keiin kz, Sarkis'in gelini derlerdi. Sarkis ailesi Meyrem'i oullarna istemise de henz gelin etmemi, Meyrem'in dnn yapmamlardr. Meyrem'in gzellii dillere destandr. O kadar ki, dilden dile dolaan gzellii Van Valisinin kulana kadar gider. Ve gn gelir, Vali Meyrem'i grr; gnl kayverir, gz koyar gzeller gzeline. Ailesine haber gnderir ve der ki: "Bugnden sonra sakn ola kimse Meyrem'in adn anmasn. Sa kalrsa benimdir, lrse kara topran!" Ve devam eder: "Meyrem'le evlenecek kii gnlerini saysn, bilsin ki onu dnyada sa komam!" Sarkis ailesi Vali'nin korkusundan ne gelinlerini gtrmeye cesaret edebilmi, ne de gururlarna yedirip vazgeebilmiler. Denilen o ki bu belirsizlik tam drt yl srer. Meyrem daha baba evindedir. Artk canna tak eden Meyrem, bir gn Vali'ye eli gnderir, der ki: "Allah ahm yanma komasn! Kaderimin nne getin. Beni ne kendine e alyorsun, ne de bakasna yar
350 Muradov, Mlakat, Ek. II 351 Muradov, Mlakat, Ek. II

92

ediyorsun. Ya kaderimin nnde durmaktan vazge ya da bir adamn gnder ki sana varaym." Vali dnr: "Acep kimi gndersem?" Eliye Kolaas onun hizmetkrdr. inden der ki: "Vallahi Eli drst ve namuslu bir insan. Meyrem'i ancak onun gibi birine emanet edebilirim." Eli'yi gndermeye karar veren Vali, ona der ki: "Gidip bana Meyrem'i getireceksin.' Ve Eli, Meyrem'in yanna varr. Tm yakkllyla Eli'yi karsnda bulan Meyrem, gnln bu gence kaptrverir. El her ne kadar yakkl da olsa, yoksulluun tm izlerini zerinde tamaktadr. Meyrem sorar: "Sen misin beni Valiye gtrecek olan?" Eli der: "Evet Hanmm!" Bunun zerine Meyrem, "Ben bir kei kzym ve sen beni Van Valisine gtryorsun. zerinde bu paavralar varken seninle gelmem. Eer paran yoksa al sana para. Berbere git, tra ol. Hamama git, gzelce ykan. Efendi ve beylerin takmlarndan bir tane kuanp gel ki seninle gidebileyim." Eliye Kolaas Meyrem'in dediini yapar; tra olur; hamama gider, ykanr; bir kat bey takm kuanr ve gz alc bir halde Meyrem'in yanna dner. Bu haliyle Eli daha bir yakkl olmu ve Meyrem'i can evinden vurmutur. Yreindeki ak atei on kat artan Meyrem, Eli'ye ynelir ve sorar: "Eli, haydi aynann nne ge, ben mi daha gzelim yoksa sen mi?" Eli, "Estafurullah Hanmm! Ne haddime, sen kim, ben kim!" der. Bunun zerine Meyrem, "Eli, bo laflar bir tarafa brak, gnlnden geeni syle. Dorusu sen yakklsn, ben gzelim, birbirimizin dengiyiz. Sen gel beni kendine al. Vali de ettiini bulsun, ne hali varsa grsn," deyince Eli'nin dizlerinin ba zlr, dili dolar, Vali'nin korkusundan ne diyeceim bilemez. Meyrem'e der ki: "Hanmm sen ne hakla bunlar bana sylersin? Ben daha gencim, muradm alamadm. Canma kastn m var? Bilmez misin Vali'nin ne denli zalim olduunu. Fare deliine bile girsem beni bulur, ldrr." Meyrem, Eli'ye yaklar ve kzgn bir ekilde yle der: "Bana bak Eli, eer beni kendine almazsan, yemin olsun ki Vali'nin yanna varr varmaz, ona derim ki, Eli namusuma el att!" Eli Meyrem'in bu szlerinden sonra ne yapacan bilemez! Meyremi kendine de alsa, Vali'ye de gtrse, bilir ki ba kesilecek. Ve Meyrem'e der: 93

"Hanmm syle bana, seni nereye gtreyim? Bizi esirgeyecek kimse de yok. Meyrem. Eli, beni Akdamar Kilisesine, Metran sa'nn yanna gtreceksin. Bu ykn altndan ancak o kalkar," der. Eli bunu kabul eder, Meyrem'le birlikte Akdamar Kilisesine, Metran sann yanma doru yola koyulurlar. Ve gelimenin trksn dinleyin: Meyrem der: Hey Eli sabahtr, ne hayrl bir sabahtr Kalk bizi Metran sa'ya gtrecek kayk ve gemileri hazrla Kiliseye Metran sa'ya snacaz bugn Yol gster bana ve bu piskoposa, bu yiide ah bu ko yiide Akdamar Kilisesinin piskoposunun anasndan gayr Kimse ben yiit dourdum demesin Nam salmtr drt bir yana Dillere destandr Metran sa Eli der: Hey Meyrem, sabahtr ne hayrl bir sabahtr Kalkp hazrladm bizi Metran sa'ya gtrecek kayklar gemileri.

Tutup elinden karm Hristiyan Meyrem'i, Eliye Kolaas Papazn kz, Sarkis'in gelini, Van Valisinin gzdesi. Tutmu Akdamar Kilisesinin yolunu Bir Allaha bir de Akdamar Kilisesinin piskoposuna snm. 94

Yardm eyle bu piskoposa, bu yiide. Akdamar Kilisesinin piskoposunun anasndan gayr Kimse ben yiit dourdum demesin. Nam salmtr drt bir yana Dillere destandr Metran sa. Der ki sabahtr, ite afak skt ne erken bir sabahtr Kalkp dm yola Akdamar Kilisesine doru Metran sa Bakm ki bir karalt duruyor Akdamar Kilisesinin aasnda Metran sa der: Hey ne gezersin gece yars Akdamar Kilisesinin aasnda Eliye Kolaas der: Ey Metran, ne edeyim, dardaym ocana dtm Tutup elinden kardm Hristiyan Meyremi Papazn kz Sarkis'in gelini, Van Valisinin gzdesi. Ve tutup Akdamar Kilisesinin yolunu Bir Allaha bir de Akdamar Kilisesinin piskoposuna sndm. Eer kyarsan nikhmz, Muhammed'in dinine gre Binlerce defa helal olsun sana ve anna. Yok, kymazsan eer nikhmz, kabul ederim Metran sa'nn dinini 95

Yol gster, hey bu piskoposa Nam salmtr drt bir yana Dillere destandr Metran sa. Metran sa'nn mertlii ve yiitlii Metran sa der yapmam bunu Dnyada kabul etmem. Dillere destandr Akdamar Kilisesinin n Ktye karmam adn Bu boynu, Muhammed'in dini karssnda bkk komam Bir kadn eskisi iin Muhammed'in dinini kk drmem Hibir dinin yannda. Hemen bugn bir mele (molla) ve iki feqi (fakih) artp Allahn emri ve Peygamberin kavliyle Nikhlatacam sana Hristiyan Meyrem'i. Yardm eyle hey bu piskoposa Nam salmtr drt bir yana Dillere destandr Metran sa. Vali der: Yazp bir pusula gnderelim Metran sa'ya Evet, Vali der: Ey Metran 96

Grdm utu iki gvercin yuvadan Gidip kondu Akdamar Kilisesine, Metran sa'nn yanna Tutup yollarsan eer o iki gvercini Veririm sana bin kese altn. Yok, tutup yollamazsan Ta stne ta komam Ykarm basna Akdamar Kilisesini. Yol gster hey bu Metran'a. Pusu kurdu Metran sa Akdamar Kilisesinin aasna Nam salm drt bir yana Dillere destandr Metran sa.

Metran sa der: Ey Vali, Metran'm ben Metran, Bedran'n, Henan'n, Yevnan'n aabeyiyim. Dediini yapacama Tutar yere alarm piskoposluk takkemi. Pazardr yarn hey, btn Hristiyanlar blk blk inecek arya. Tanrya yemin ederim ki yarn bu zamanlar El gvey Meyrem gelindir. 97

Yol gster bana ve bu Metran'a Bu ko yiide, bu merde. Akdamar Kilisesinin piskoposunun anasndan gayr Kimse ben yiit dourdum demesin. Nam salmtr drt bir yana Dillere destandr Metran sa. Van Valisinin karssnda Akdamar Kilisesinin aasnda Kavgaya tututu Metran sa. Yol gster bu Metran'a hey. Metran sa ve Van Valisinin bu atmasndan sonra, Vali askerlerini Akdamar Kilisesinin nlerine gnderir. Metran sa da Van yresindeki btn Hristiyanlara arda bulunur. Onlar da gelip Metran sa'nn yannda saf tutar. Van Valisi bakar ki, durum iyi gitmiyor, eer sava karsa kan gvdeyi gtrecek, eker askerlerini, Akdamar Kilisesinin nnden ve Van'n yolunu tutar. Metran sa, ertesi gn Akdamar Kilisesinde dn dernek kurar ve slam dininin gereklerine gre Hristiyan Meyrem ile Eliye Kolaas'nn nikhn kydrr.352 Bu trky M. Arif Cizrevinin sesinden aadaki linkten dinleyebilirsiniz. http://www.youtube.com/watch?v=D4FZxUIBCT0&feature=youtube_gdata (13.07.2012) Hikyede ilenen temalar unlardr. Devleti temsil eden Mslman bir Vali ktlenmektedir. Hristiyan bir kzn cesareti ve zeks ne karlmaktadr. Bir Krt gencinin zavalllna temas edilmekte ve Ermeni dini ve din adamlar ile Ermenilerin,
352 Kevrbri, S. 13-19

98

cesareti, drstl anlatlmaktadr. Krt Ermeni ibirliinin gzel neticesi ile konu bitirilmektedir. 3.3.4.1.2 GEN HALL LE EDULE Gen Halil, Diyarbakr'da yaarm; Diyarbakr Paasnn da yeeni imi. Gel zaman git zaman, Osmanl Devleti, komularna sava am, ite tam da bu esnada. Padiah, bir gece ryasnda yedi ehrin fethinin Gen Halil adl bir gence bahedildiini grr. Sabah erken kalkan padiah, vezir ile danmanlarn arr, ryasn anlatr ve "Diyarbakrl Gen Halil, diye biri benim askerlerimin arasndaym ve yedi ehrin fethi ona bahedilmi. Ryam bundan ibaret, buyurun yorumlayn!" der. Vezirlerden biri eilir ve der: "Bilirim hametlim! Diyarbakr ehrinde Gen Halil isminde bir gen yaar." Szn ksas. Padiah, vezirini Diyarbakr ehrine gnderir. Vezir de sorgu sual edip Gen Halil'in evini bulur, kapsna varr. Yal bir kadn kap nn sprmektedir. Vezir onu selamlar ve der: - Nine! Gen Halil'in evi buras m? - Evet oul! Buyur ieri ge, ben onu araym. Yal kadn Gen Halil'i arr. eri giren Gen Halil zerindeki nianlar grnce veziri hemen tanr. Hal hatr soran Gen Halil, laf vezirin ziyaret sebebine getirir: - Vezirim, bam gzm stne! Hayrdr? - Vallahi devlet sava hazrlnda. Padiah efendimiz ryasnda, yedi ehrin fethinin sana bahsedildiim grm, ite budur sebebi ziyaretim. Gen Halil vezire sorar, vezir cevap verir: Sen devletin veziri deil misin? - Evet! Bugne bugn devlet senin elinin altnda deil mi? - Evet, benim elimin altnda. Gen Halil devam eder: - Pekl, bir dileim vardr senden, a yet yerine getirirsen seninle sefere gelirim. Yok, eer bu isteimi yerine getirmezsen, devlet beni alakadar etmez, gitmem sefere. Vezir: - Buyur syle!

99

Gen Halil: -Amcamdr bu ehrin paas. Edule'dir kznn ad. Benim gnlm onda, onun gnl de bendedir. Lakin amcam bana vermez kzn. Dileim, bana amca kzn iste, geleyim seninle sefere. Vezir der: - Pekl Gen Halil gidip bu ii yoluna koyalm! Akam olur. Gen Halil ve vezir Diyarbakr paasnn divanna giderler. 'Derler ki, veziri gren paay bir korkudur alm. Demi ki iinden, olsa olsa ok byk bir hata etmiimdir, yoksa devlet koca vezirini niye Diyarbakr'a yollasn? Vezire bakarak, der: - Ya vezir bam gzm stne! Hayrdr? Acep bir kusur, bir gnahmz m oldu? Yoksa devlet seni buralara srgn m etti? Ne sen bizi haberdar ettin, ne de biz senin hatrn iin bir merasim tertipledik. Vezir olanlar bir bir anlatr, paay saran korku ve endie annda yok olur. Der ki: - Safa geldiniz! Kzm Edule ve her ey Gen Halil'e feda olsun. Paa o gece kz Edule'yi gelin yapar ve bir mele (imam) ile bir feqi(fakih) artr. Allahn emri, Peygamberin kavliyle Edule'yi Gen Halil'e nikhlarlar. gnn sonunda Gen Halil anasyla, gnlk karsyla vedalap vezirle birlikte tutar harbin yolunu. Devlet ordusunun bakumandan olur. Sava biter. Yedi ehrin fethi gereklemitir artk. Devlet, nianlara boar yedi ehrin fatihini. Herkes evinin yolunu tutar. Ama gel gr ki, Gen Halil'e musallat olur bir hastalk ve kalr am vilayetinde; dnemez memleketine. Gnler gnleri kovalar. Herkes evinde, ocuklarnn yanndadr artk. Bir gn, bir kadnla bir kz, Edule'nin yanna varp Gen Halil'in akbetini sorarlar. Edule dert ve tasa iindedir. Bakar ki, tepenin basnda savatan dnen seferciler grnr. Gen Halilin akbetini soran kadn ve kza der ki: - Durun hele! u sefercilerden soraym, nicedir Gen Halilin hali? Sefercilerle Edule arasndaki konuma yle geliir: 100

Seferciler der, Ey Edule kr olas dnya yz grmeyesi Hele de emmiolunun ekli emaili nicedir Der: Emmim olu, benekli kratn svarisidir Gm kam elindedir Yedi ehrin fethi ona bahsedilmitir. Seferciler der. Ey Edule kr olas dnya yz grmeyesi ki gzn nne aksn, senin dediin adam Fethetmi yedi ehri, Devlet nian vermi ona Byk bir ac kaplam bedenini Kalakalm Heka'da Beytullah'da Yirmi drt saat am'dan tede.

Edule anasnn yanna dner ve yle der: Vay anam bahtsz anam Bir d grdm Der, hayrl olsun dn Hele deyiver dn anana Yorumlasn anan sana. Der: Ana, grdm baz beyaz hanlar 101

Grdm iki kavak dikmiler avluda ki souk ve duru pnar var altnda ki karaylan dolanm aaca ki ahin de stnde

Beyaz hanlar babangilin hanlaryd Avludaki iki kavak Senin ve emmin olu Gen Halilin fidan boyuydu. Aacn altndaki souk ve duru pnar senin gzyalarn Aacn stndeki o iki ahin Senin ve emmin olu Gen Halilin kalbiydi. Aaca dolanan o iki karaylan Senin rklerin ta kendisiydi. Edule, Diyarbakr ehrini dolar ve kendi yat krk kz bir araya getirir. Her birine siyah bir at, siyah bir mzrak ve siyah bir kl temin eder ve onlarn ncs olur. Erkek gibi giyinirler. Az giderler uz giderler, am ehrine varrlar. Edule askerlerine ferman verir, ehrin etrafnda adr kurarlar. Ertesi gn Edule atna binip am ehrini kar kar dolar, ikindi vaktidir. Adamn biri evinin nnde melmi abdest almaktadr. Erkek gibi kuanan Edule, adam selamlar. Adam 'aleykm selam' der. Edule der:

102

Amca misafir arlar msn? - Oul, misafir tanr misafiridir. Bam gzm stne. Ama seni arlamaktan korkuyorum! - Niye, hayrdr? - Evimde bir hasta var. Hastal ar ve bulacdr. Yazktr sana. Bakyorum da sen o hastaya ok benziyorsun. Hastal ok bulac, sana da bulamasndan. Edule, Gen Halilin baucuna geer, ama Gen Halil, Eduleyi tanmaz. - Emmiolu naslsn? - Ho geldin, sefalar getirdin. Memleket kokusu geliyor senden. Seninle gnlm ferahlad. Acep bizim memlekette ne var ne yok? Birbirlerinin hal ve hatrm sorarlar. Gen Halil Edule'ye der: - Bizim memleketin trklerinden bilir misin, bana syleyesin? Acm artmakta, belki senin bir sznle biraz olsun acm unuturum. - Peki, buyur dinle, sana bir trk syleyeceim. Gen Halil'in baucunda duran Edule seferilerle yapt konumann trksn sylemek ister ona, fakat Gen Halil'in zlmesini istemez ve trky deitirerek syler. Gen Halilin baucunda: De gel gel yok olas Edule der: Ey seferciler! Emmim olu Gen Halil'i grdnz m? Seferciler der. Ey Edule kr olas dnya yz grmeyesi Hele de emmin olunun ekli emaili nicedir Der: Emmim olu, benekli kratn svarisidir Gm kam elindedir. Yedi ehrin fethi ona bahedilmitir.

103

Seferciler der: Ey Edule kr olas dnya yz grmeyesi ki gzn nne aksn, senin dediin adam Fethetmi yedi ehri, Devlet nian vermi ona Kalakalm Heka'da Beytullah'da Yirmi drt saat am'dan tede. Yaslanm kahvenin duvarna Kt eker, iskambil oynar Emmi kznn elindeki bilezii bekler. Edule byle dediinde Gen Halil derin bir ah eker ve der: - Allah senden raz olsun, kim syledi sana bu trky? Bilmiyorum kimin sylediini, Ben dengbej deilim, fakat bildiim odur ki memleketin btn oban ve srtmalar sabahtan aksama kadar bu trky syler. Gen Halil der: - Allah senden raz olsun emmiolu. Ben lmesine leceim. Sana kendi nianm vereceim; olun da sen de sa olduunuz srece bu nian sizin olsun. Bunun gibi bir trk daha syle bana. - ifalar olsun; niann da sana mbarek olsun. Ve Edule, anasnn yorumuyla, balar grd dn trksn sylemeye. Bu trky syledii srada Gen Halilin ba yastktan der, kendinden geer. Edule dvnerek, der: - O kadar yol geldim, memleket gezdim. Yetiemedim, kendimi ona tantamadm. 104

Edule balar alamaya ve bu durum stne bir trk yakar: De gel gel, de gel gel Edule der, kurbann olam Gen Halil ayaa kalk Arkadalarmz, yarenlerimiz gitmi evine Yolcularmz tmden gitmi evine Yalnz emmim olu Gen Halil Yaslanm kahvenin direine Kt eker, iskambil oynar Emmi kznn elindeki bilezii bekler De kaldr ban Gen Halilim Belalara dm ban. Kalkp tutarm gnlmn sultan tayn yularn Gezdiririm sokaklarda, mahallerde, arda. Atarm bugn kendimi nalbantlarn arsna. De gel gel de gel gel Edule der, kurbann olam Gen Halil ayaa kalk Arkadalarmz, yarenlerimiz gitmi evine Yolcularmz tmden gitmi evine Yalnz emmim olu Gen Halil Yaslanm kahvenin direine 105

Kt eker, iskambil oynar. Emmi kznn yznn kan bekler. Edule der, kurbann olam Gen Halil De kaldr bam Gen Halil'im Belalara dm ban Kalkp tutarm gnlmn sultan tayn yularn Gezdiririm sokaklarda, mahallelerde, arda. Atarm bugn kendimi gmlerin arsna. Edule, bakar ki syledikleri fayda etmiyor, namaz klp Allaha yalvarr. Bu srada bilinci yerine gelen Gen Halil gzlerini aar; Edule kendini tantr ve der ki: Kalk, buras bizim yerimiz yurdumuz deil. Edule, Gen Halil'le birlikte cengverlerin yanna gelir. Cengverlere seslenen Edule'ye bakan Gen Halil dertlenir ve der: - Edule kadnsn, bu kadar cengverlerin iinde iin ne? Edule der: - Hepsi kz, benim gibi! Memleketlerine doru yava yava yol alrlar. Diyarbakr yaknlarnda, Gen Halilin istei zerine eyhani rmann kenarnda adr kurarlar ki sabah olduunda, kalan yolu da alp Diyarbakr'a ulasnlar. Edule ve Gen Halil adrlarna ekilirler. Gece hkmn srerken, Edule elini Gen Halil'in gsnde dolatrr, bir de bakar ki, souk bir ter basm bedenine. Evet, Gen Halil hakkn rahmetine kavumutur. Edule Gen Halil'in stne yank bir trky yakar: De gel gel de gel gel de gel gel 106

Edule der, Gen Halil kurbann olam Vardm eyhani rmana, aalktr. Gece yansndan sonra Dolatrdm elimi emmim olu Gen Halil'in gsnde Bir scak bir souk ter basm bedenini. Edule der, ey Gen Halil kurbann olam Btn dalar diyor, da biziz Geziyor dada bayrda ahrdaki buzalar Varp ift srenlerin yanna Diyorlar ey iftiler brakn o kzleri Bizi balayn, biz de kzz. Bugnden tezi yok nne gelen kopuk al epik kuanacak Varp babamn divanna Edule kr olas dnya yz grmeyesi Biz de emmin olu Gen Halil gibi beyiz, aayz diyecek. Edule bu attan sonra klcn ekip kendini zerine atar ve der: "Emmim olu Gen Halilden sonra ben de kalmam bu dnyada!" ve kyar canna. Edule ile Gen Halilin cenazelerini Diyarbakra gtrp gmerler.353

353

Kevrbri, s 42-50

107

Bu trky dengbej Karapete Haconun sesinden aadaki linkten dinleyebilirsiniz. http://www.youtube.com/watch?v=yeF0HedGOo0 (13.07.2012) Trknn Temas: zellikle kadn savalarn ne karld, idealleri uruna lme temasnn ilendii bir trkdr. 3.3.4.1.3 NEVALA KEREMSE ATIMASI Kukusuz Krtlerin tarihinde aratrmalara konu olmu birok kahramanlk hikyesi mevcuttur. imdi anlatlacak olay ise, her ne kadar yiitlik ierse de ihanetle sonulanmtr. Evet, Nevala Keremse atmas olarak bilinen ve Roma Re'e (Kara Roma anlamnda Osmanl ve Trkiye iin kullanlr) kar balatlan bu olay, ayn zamanda Eliye nislar isyannn bir parasdr. Adn bir vadiden alan Keremus ky, bugn Diyarbakr'n Silvan ilcesine baldr. Bu aklamann ardndan, bahsi geen olayn nasl balayp nasl sonlandna bakalm: Karde olan Eli, Halil ve Mame, da aireti olarak bilinen Eliye nis ailesindendir. Kz kardeleri Meyrem, Silvan'n Girike Boto kynden, Lukitan Aireti mensubu Smaile Biro ile evlidir. Eli, Halil ve Mame firaridir ve onlar iin tek kurtulu snr gemektir. karde, yardm almak amacyla eniteleri Smaile Biro'nun evine giderler. Siirt, Diyarbakr ve Silvan'da bulunan askerler pelerindedir. Smaile Biro, kaynlarn snrdan geirecek olan Silemane Bego ile Emine Zine'ye ulamak iin Koca kyne gider. Sileman ile Emin, Suriye snrnda rehberlik yapp, kaak ve firarileri para karl snrdan geirmektedirler (sonra renirler ki bu kiiler devletle ibirlii yapan ajanlardr ve Krt isyanclarn yerini devlete bildirmektedirler). Smaile Biro, Silemane Bego ile Emine Zine'ye yle der: - mahkm var, snrdan geirmeniz gerek!

108

Anlarlar ve ertesi gn tekrar grmek zere ayrlrlar. Sonrasnda Sileman ile Emin askerlerin yanna varp komutana derler - Girike Boto kynden Smaile Biro adnda biri mahkmlarn yerini biliyor. Askerler Smaile Biro'yu tutuklar. Ona akl almaz ikenceler yaparak firarilerin yerini sylemesini isterler. Smaile Biro, aresiz kabul eder ve askerleri Eli, Halil ve Mame'nin sakland yere gtrr. Oysa bu gz pek insan, oktan baka bir snak bulmulard bile. Silvan ve Diyarbakr'daki askerleri, birka airet yesini ve Silvan kylerinin muhtar ve ileri gelenlerini Kerems vadisine gtren Smaile Biro, onlara yle der: - Onlar getirip burada braktm, gayr nereye saklandklarn bilemem. Btn bu insanlar, da airetinin firarisini bulmak iin, dikenlerle evrili vadide srek avna kar. Bizim gz pek ise, az tandr misali bir maarada saklanr. Birden, maarann aznda bir asker belirir. kardeten biri askeri ldrmek iin tfeini dorultur, fakat asker, "ben sizi grmedim" gibilerinden elini azna gtrr. O da tfeini yere dorultup, "yleyse biz de seni grmedik, hadi git!" dercesine ban sallar. Tam da bu srada, devletle ibirlii yapan Sinikan airetinin lideri Halile Mala Nasr, baavua doru koar ve der: - Vallahi bu asker bir ey grd ama grmezden geldi! Komutann emri zerine maaraya giden askerler Eli, Halil ve Mame'yle yz yze gelirler. Ate etmek iin tfeklerine davrandklarnda, bu firari onlardan hzl davranr ve askerleri orackta ldrrler. Tfek seslerinin ardndan iddetli bir atma balar. Vakit henz sabahtr. Askerler, ajanlar ve birka ibirliki airet yesi, tfeklerini Eli, Halil ve Mame'ye dorultur. Karanlk kene kadar atma devam eder. Gece olunca askerler vadiyi atee verir. Drt bir yan cemselerle evrilmitir. Bir tarafta 109

Halile Mala Nasr ve kumandan, dier tarafta "makineliler". Da airetinden bu gz pek kiiye saldrmtr. Bugn bile derler ki; eer o gn Kerems kyne ulaabilselerdi, kurtulurlard. Evet, El, Halil ve Mame dolunayda hem arpr, hem de makineliyi ele geirmek iin aba sarf ederler. stediklerini de yaparlar. avuu yere ykp, makineliyi ele geirirler, ne var ki kullanamazlar. Makineliyi brakp yokua vururlar kendilerini. Kerems' asalar

kurtulacaklardr. Halil ile Mame kurunlardan kurtulmay baarr, ancak Eli arkada kalr ve bir kurunla yere yklr. Halil ile Mame'ye haykrr: - Beni burada m brakacaksnz? Nihayetinde kardetirler, duraksamadan Eli'nin yardmna giderler. Dnerken her de orada ldrlr. Bu firarinin cesedini atlarn arkasna balanp Silvan mezarlna gtrr ve gmerler Evet, Eliye nis ailesinin bu ferdi, da airetinin adna yarar yiitlikte arpp, Halile Mala Nasr'n yan sra birok asker ve ibirlikiyi de ldrrler. atmann en youn olduu anda, Krt isyanclardan eyh Evdilkidus, eyh Zla, tfek seslerini duyup Kire dann bana kar (Kire da ve Kerems vadisi Beiri rmann iki yakasndadr). Bir ara tfek sesleri kesilir, artk yapacak bir ey olmadn dnen eyh Evdilkidus, Ya kurtuldular ya ldrldler diye dnr ve yardmlarna gitmez. imdi de Eli, Mame ve Halil'in kz kardei Emine'nin yakt ata kulak verelim. Bu at dengbejler tarafndan trk eklinde sylendi ve gnmze kadar ulat. De hey de hey de hey De hey de hey de hey Emine der: Peimizdeler bahtsz Gule peimizdeler 110

Neyleriz bu yaban ellerde biz kimsesizler Oca snesi kran giresi Smaile Biro'nun babas Bismil'in bekileri Emine Zine Haber uurmular Silvan karakoluna Yld Diyarbakr Yedinci Kolordusu Yld asker Kerems vadisine, Kanika Temo'ya, Ae Reo'ya, Satare eyh Mihemed'e Yld Koca'dan Hileliye kadar Vay bama pusu kurmular babamgilin erlerine. Bakarm da Halile Mala Nasr Gz kanl gz kara bir erdir. Tutup tfei ortasndan Alr jandarmann elinden Barr olanca sesiyle Eli ile Mame'ye, der: Yeminler olsun ki eer bu byk asker olmasayd Elimizden kurtuluunuz olmazd. Babamgilin erleri altta kalmaz hibir zaman Barr olanca sesiyle Halile Mala Nasr'a: Der: Hey nedir bizimle alp veremediiniz Yoktur malnzda gzmz. 111

Uzanr tfeine alr omzundan Bakar drbnle Nian alr Halile Mala Nasr'n gvdesine, drbnne, cep saatine Uurur elinden drbn Uurur gm cep saatini Al kanlar iinde brakr bedenini.

De hey de hey de hey De hey de hey de hey beyim Emine der: Peimizdeler bahtsz Gule peimizdeler Neyleriz bu yaban ellerde biz kimsesizler Sa olduumuz srece bu dnyada. Derindir Keremse vadisinde, Ae Reo'da can verenlerin yaras Derindir el ayakaltndaki cesetlerin, Silvan mezarlndaki ehitlerin yaras kmaz yreimden ey bahtsz Gule bacm.

De hey de hey de hey De hey de hey de hey beyim Emine der: Peimizdeler ey bahtsz Gule Kalk tutuup el ele 112

Snrz Silvan beylerine Derim, ey beyler bir Allaha snrm bir de size Varsa eer babamgilin erlerinin bir kusuru Bakmayn kusurlarna gariptirler yol yordam bilmezler.

De hey de hey de hey beyim Emine der: Peimizdeler bahtsz Gule peimizdeler Neyleriz bu yaban ellerde biz kimsesizler Sa olduumuz srece bu dnyada. Deriz, Llika ey en Llika Yreimin yarasnda derman Llika. Ba sktnda babamgilin erlerinin Yetiseydi nis ile Evdirehman Da aireti denen bu yaral aslanlar Allah sizi inandrsn ey Silvanlar Saldrrlard yrtc kular gibi.

De hey de hey de hey De hey de hey de hey beyim 113

Emine der: Peimizdeler bahtsz Gule peimizdeler Neyleriz bu yaban ellerde biz kimsesizler. Emine der: Peimizdeler bahtsz Gule peimizdeler Fidan boyludur Halil, Eli, Mame nce narin yapl. Ba sktnda babamgilin erlerinin Yetiseydi eer nis ile Evdirehman Da aireti denen bu yrei yank aslanlar Allah sizi inandrsn ey Silvanlar Saldrrlard yrtc kular gibi.

De hey de bey de hey De hey de hey de hey beyim Beyim toysun Babasnn kuzusu toysun? Sason ilinde firari ve ekyalarn glsn Gir koluma teres jandarmalarn katilisin Garzan danda Eli ile Evdirehman'n gznn nurusun nip Silvan ovasna Neden kendi elinle yaktn babann evini. 114

Bu

trky

dengbej

Salihe

Beynatinin

sesinden

aadaki

linkten

dinleyebilirsiniz.

http://www.youtube.com/watch?v=R2inUkM_-p4 (13.07.2012)

Trknn Temas: Kaak ve firariyi vme. Devleti ve devletle ibirliini ktleme 3.3.4.1.4 ELYE NSLARIN SYANI Da Aireti olarak tannan Eliye nis ailesi, Krtlerin tarihinde yurtsever isyanlar ve bakaldrlaryla takdire ayan bir gemie sahiptir. Bu aile, aralksz on iki yl boyunca Roma Re'e (Osmanl ve Trkiye iin kullanlan Kara Roma anlamna gelen kelime) kar savam ve boyun ememitir. lk kez eyh Said syannn her tarafta yankland 1925 ylnda balayan Eliye nislarn isyan, 1937 ylna kadar devam etmitir. Roma Re'in (Osmanl ve Trkiye iin kullanlan Kara Roma anlamna gelen kelime) askerleri Hazronun iine kadar girmiti. Kalede mahsur kalan isyanclarn yiyecekleri de tkenmiti. Artk kalenin iinde kalmalar imknszd. syann ban eken Evdirehmane EIiye nis, daa kmalarna karar verdi. Daa ktlar ve 1925-1930 yllar arasnda dada yaadlar. Birok insan sadece akraba olduu iin veya yiyecek verdii iin askerlerin saldrlarna hedef oldu. O zaman Hazro'nun Tirope kynden Eliye nis ailesine mensup 38 kii elleri balandktan sonra kuruna dizildi..." Ferman eylemiler, ferman eylemiler eyhlerin imamlarn bana ferman eylemiler. Kurmular stiklal'in daraacn Diyarbakr'da Bu fermann emri yukarda Allahn eliyle Aada Trklerin kanunuyla. Sava var dnyann drt bir tarafnda 115

Katliam var Sason danda Ahir zamandr. Yaz k her zaman Krtlerin bana eylenir ferman. Bave Mihyedin haykrr ereflerin bir blk adamna Miste'ye, nis'e, eyho'ya, Derve'e ki gzm Evdirehman'a. Aslanlarm! Saldrmayacaz Hazro ile Melefa'ya Reayadr burann ahalisi Hastane yapacaz kendimize buralar. Serende kprsnde Kesin Zeki Bey'in taburunun nn Koparn zabitlerle kumandanlarn ban Daha alacaz Mihyedinle Rindihan'n cn Ferman eylemiler bize babam ferman Harp var dnyann drt bir yannda Katliam var Sason danda

116

Ahir zamandr. Yaz k her zaman Krtlerin bana eylenir ferman. Bave Mihyedin haykrr ereflerin bir blk adamna Miste'ye, nis'a, eyho'ya, Derve'e ki gzm Evdirehman'a. Aslanlarm! Kymayn askerlere Emir kuludur onlar Yolunu gzler analar babalar. Gznz byk apkallarda terfililerde Omzunda ayyldz olanlarda olsun oktur maalar, aferindedir gz. Alacaz bugn Omeriyanl Fakir fukarann cn. Ferman eylemiler babam ferman eylemiler yi gelir Hazro'dan Melefa'dan teyyarelerin grlts, ciplerin hrlts Kopeko'dan iyi gelir bombalarn grlts yi gelir Karmelih maaralarndan toplarn gmbrts 117

yi gelir vadinin eteklerinden Krtlerin apllarnn sesi, babayiitlerin haykr Kan gvdeyi gtrr. Yaz k her zaman Krtlerin bana eylenir ferman.354 Bu trky dengbej Murade Kinenin sesinden aadaki linkten

dinleyebilirsiniz. (13.07.2012)

http://www.vidivodo.com/video/mala-eliye-unis-mirade-kine/758670

Trknn Temas: syan ve Askerle Mcadele 3.3.4.1.5 FERZENDE BEY Ar syannn liderlerinden olan Ferzende Bey, Hesenan airetinden olup iyi bir savadr. syan hareketinde ad, hsan Nuri Paa ile Bro Hesko Teli'den (Birahim Paa) sonra anlmaktadr. Tabii bu isyanda Halis Beg, Nadir Beg ile Memo Beg (Kr Hseyin Paa'nn ocuklar), Elican, Reoye Silo, Seyidhan ve Zahir Aa gibi kiilerin de ad anlmakta ve dengbejlerin trklerinde yaatlmaktadr. Hesenanl Ferzende Bey Ar syanndan nce, 1925 ylnda, eyh Said syanna katlr ve zellikle Mu Malazgirt mntkasnda byk arpmalara katlr. Baz kaynaklara gre, eyh Said syannn bastrlmasndan sonra, Ferzende Bey 150 atl adamyla ran'a geer, ancak snr gemeye alrken Trk askerleri tarafndan yaralanr. Snr gemelerinin ardndan, ran gleri silahlarn teslim etmelerini istese de onlar bunu kabul etmez, direnirler. Yaanan bu gerginlik Krt gleri ile ran gleri arasnda iddetli arpmalara neden olur. Anlatlanlara gre, atmalarn sonucunda emseddine Halit, Ferzende Bey'in babas Silemane Ehmed, Kerem Bege Zirkani ve

354 Kevrbri, s. 102- 105

118

Evdilbaki yaamn yitirir, Ferzende Bey ise yaralanr, ran glerinden kurtulanlar Simko'ya yani kah smail Aa'ya snr. Savan sonunda Trk komutan bir rapor yazar ve btn evre kylerin Ferzende Bey'e destek verdiini, bu nedenle sava kaybettiklerini belirtir. Bu olayn zerine Zilan vadisinde 80 ky yaklp yklr. Osman Sebri de bir yazsnda. Ferzende Bey'in gsterdii kahramanlk yznden 80 kyn yakldn syler; Hey bey vay bana vay bana Hey paam vay bana vay bana Haykrr Asya der Ey bahtsz Besra sabah Kl skender'de Salim Bey surlarnda pnar banda Vay anam bir harp bir bela bize musallat oldu.

Akamdan beri yi gelir kulamza top tfek sesleri Sar eder adam bu meret borunun gmbrts Yamur gibi yaar stmze vay anam Bu kfirin top ile kurunlar.

Haykrr Asya der ey Besra Vay Haleb'in ata babann evine de

119

Kalk otur Ferzende Bey'in dizinin nnde De ki evin ykla Ferzende benimki de beraber Derdin 'Ferzendeyim ben Ferzende Elfezya'nn babas Eznavir'in svarisi Kk aplnn sahibiyim Kavgada, savata yoktur stme nc ordunun yurdunda Haykrr Ferzende, der: 'Ey Asya ata de babann cesedine Yetsin gayr bu yermelerin Ferzendeyim ben Ferzende! Heyderanlarn kavgas deil bu Cibiranlarn Smikanlarn kavgas On iki slaleli byk airetlerin kavgas deil bu Acemdir bunlar "beinci mezhep "ten Ne dini var ne iman Kardr Muhammed'in dinine Yazar fermanmz.

Akamdan beri Durur karmda Hesenanlarn Silemane Ehmed'in cesedi 120

Yaralym bu kfirin otomatiinin iki kurunuyla Tutamaz elim vay anam bu meret modolinin tetiini Yanmam o yiitlere o aslanlara kylmasna Yanarm bu kfirin tugayndan drt kiinin Tutup Silemane Ehmed'in kolundan gtrmesine Hamidiye Alaylarna hedef yapmasna. Vay beyim vallah byle olmaz billh byle olmaz gn gecedir sava Kereme Kolaas'nn omzunda Yiit bir adama kylr Yaraldr iki kurunla. Byk yemin etmi lmek var kamak yok. Emerler gn gecedir Kheylanlarn srtnda Yer yurt arar bu yklas ran'da.

Kerem der Ben Kerem isem Devletin firarisi mahkumuysam Emerlerin glysem Kasr ile konaklarmzn evresini sarm bu kfirler

121

Hele desinler brak silah sn bize355 Bu trky dengbej akironun sesinden aadaki linkten dinleyebilirsiniz. http://www.youtube.com/watch?v=3XvrfvAAxWA (13.07.2012) Trknn Temas: syan ve isyancy vme, kahramanlklarn anlatma. Trk devletini ve askerlerini ktleme, kfirlikle sulama vs.

355 Kevrbri, s, 150-153

122

SONU
19. yzylda Avrupada meydana gelen Sanayi nklbndan sonra, kresel gler Ortadou zerinde hkimiyet tesis etmeye almlardr. zellikle S SCB-ABD rekabeti, souk sava dneminde, Krtler zerinden birok plann uygulanmasna sebep olmutur. Enerji, hammadde ve pazar bakmndan zengin olan bu topraklar kresel glerin itahn kabartm ve Krtleri yanlarna ekmenin planlarn yapmlardr. Trkiye ise kendi topraklarn Sovyetler Birliinden koruma refleksi ile hareket etmitir. NATOya girmesi, Badat Paktnda aktif rol almas hep Sovyetler Birliine kar ABDnin desteini alma gayretidir. Krtlerin sosyal yaplarnn eitlilii, farkl inan ve mezheplerin bulunmas, yaadklar corafi artlar, kendi aralarnda birlik oluturmaya ve milliyetilie msait deildir. Krt Milliyetilii, Trkiyede zayf bir zemine sahip olmasna ramen, bugn kuvvetli bir akma dnmesinin sebepleri zerinde durmak gerekmektedir. Trkiyede batllama adna yaplan inklplar erevesinde halifeliin kaldrlmas, Krtlerin devlete olan ballklarn zayflatmtr. Tekke ve zaviyelerin kapatlmas ise, Krtler arasnda dinin hurafelemesine zemin hazrlamtr. Tevhid-i Tedrisat kanunu neticesinde medreselerin kapatlmas ile de Krtlerin eitim ve kltr hayatlar zarar grmtr. Btn bunlara paralel olarak, Erivanda Latin harfleri ile Krt alfabesinin oluturulmas, okullarda Krte eitim verilmesi ile Krt milliyetiliinin temellerinin atlmas, Trkiyedeki inklplarn oluturduu boluklar SSCB tarafndan kendi hesaplarnca doldurma almalar olarak dnlebilir. Krtler arasnda sanlann aksine inan birliklii yoktur ve bu farkl inan gruplar arasnda da atmalar olmutur. Ancak, Krtleri, Osmanl Devleti ve Trkiyeye balayan temel faktrlerden birinin Trklerle ayn inanta birlemeleridir. te yandan SSCB, Yezidileri ve bir ksm Alevi Krtleri kendi ideolojisine inandrmtr. Ama Snni Krtler ile SSCB arasnda herhangi bir mterek anlay sz konu olmamtr. Sovyetler asndan, Snni Krtleri, ancak dini alakalar zayflad takdirde kendi sistemleri iinde konumlandrmak mmkn olabilirdi. Sovyetlerin 123

Krtlerle ilgili almalarnda dinin ilenmemesi, Erivan Radyosunda dini programlarn ve din temasnn hibir zaman gndeme alnmamas Krtlere dinlerini unutturma gayretleri olarak deerlendirilebilir. Trkiyenin politik tercihleri neticesinde de Krtlerin din duygularn canl tutan messeselerin ortadan kaldrlmas, dini balarn zayflamasna sebep olmutur. Krtlerin sosyal yaps zerindeki operasyonlar ise kimlik probleminin domasna sebep olmutur. Bu boluklar, Sovyetler tarafndan deiik sosyalist akm ve hareketlerle doldurulmaya allmtr. Trkiyede PKK dhil birok sosyalist parti ve hareket kurulmutur. eitli lkelerde yaplan Krte radyo yaynlarndan hibirinin Trkiye zerindeki etkisi Erivan Radyosu kadar olmamtr. Zira randa yaplan Krte radyo yaynlarnn hedef kitlesi ncelikle randa yaayan Krtler olmutur. Onlar rana entegre etmek, hatta raniletirmek, Krt milliyetiliinden uzak tutmak gibi hedefleri olmutur. Zaten kullandklar lehede bol miktarda farsa kelimeler kullanlarak dil Farsaya yaklatrlmtr. ABDnin desteine sahip ran radyolar de-etnisizasyon politikalar uygulayarak Krtleri rana entegre etmeye almlardr. Badat Radyosu ksa sreli Krt milliyetiliine dair yaynlar yapm olsalar bile, uzun vadede Arap Baasln yerletirmek iin yaynlar yapmtr. Hatta Badat radyosunda Krte dini programlarla, din kardelii vurgusu yaplarak Krtlerin ayrlmas engellenmeye allmtr. Krt milliyetiliinin etkilerini azaltmaya alm ve radyo yaynlarnda Arapa arlkl bir Krte kullanmlardr. Zaten kullandklar lehe Soranice olup hedef kitlesi de Irak ve randa yaayan Krtler olmutur. Ayrca Badat Radyosu Krte yaynlarnda daha ziyade mzik ve elence arlkl programlar yapmtr. Siyasi konulardan olabildiince uzak durmulardr. Bugn Badat Radyosunda Krt mziine dair hatr saylr bir ariv olduunu da bilinen bir gerektir. Hatta Trkiyeden Badata giden birok sanat burada Krte albmler hazrlayp Badat Radyosunda yaynlamlardr. Erivan Radyosuna gelince, hedefledii kitle Sovyetlerde yaayan Krtlerden ziyade Sovyetler dnda yaayan Krtler olmutur. Her ne kadar Erivan Radyosunun yaynlar ran, Irak ve Suriyeye ulasa bile asl hedef kitlesi Trkiye Krtleri olmutur. Zaten yaynlarnda Trkiyede konuulan Kurmanci lehesi kullanlmtr. Arada Rusa 124

baz kelimeler kullanlsa bile halkn anlayabilecei sadelik ve durulukta bir Krte kullanlmtr. Bundan dolaydr ki Trkiyeden birok Krt asll sanat Erivan Radyosunda yer bulabilmitir. Erivan Radyosunda Yezidiler istihdam edilmitir. Bunlar 19. ve 20. yzyllarda Osmanl Devletinden Rusyaya g etmilerdi. Yezidiler, Ermenileri kendilerine yakn hissettiklerinden dolay Kafkasyaya g etmeyi tercih etmilerdi. Osmanl Devletinde kendilerini bask altnda hissediyorlard. Rusyada daha rahat yaayacaklarn dnyorlard. Bu topraklardan g ederken, Kutsal saydklar mabetleri ve mekanlar geride brakyorlard. Belki bir gn geri dnmeyi hayal ediyorlard. Kutsal kitaplarnn Krte olmas, Kutsal mekanlarnn Krdistanda olmas, Yezidiliin Krtlerin milli dini(!) gibi kabul edilmesi ve Yezidi olunmaz, ancak doulur dncesi, Yezidilerin Krt Milliyetilii ile ilgilenmelerinin sebepleri arasnda gsterilebilir. Dnyann drt bir yanna dalm olan ve kendi inanlarn gizlemek zorunda kalan Yezidiler, ayrldklar bu topraklar kendi dnce sistemlerine gre yeniden ekillendirmeyi ve buralarda rahat yaamay dnyorlard. slam lkelerini elitler eliyle modernletirmeyi dnen Kresel Gler, ayn projeyi Krtler iin de tasarlamlardr. slam lkelerinde elitleri aydnlar olutururken, Krtlerde ise elitleri airet liderleri veya onlarn ocuklar oluturuyordu. Krt elitlerin modernlemeye kar isteksiz davranmas, airet yaplarnn datlmasn beraberinde getirmitir. Yeni bir aydn/elit snfn oluturulmas iin Krt corafyas dnda yaayan Krtler verimli bir zemin olabilirdi. yle de oldu. Sovyetler, Yezidileri istihdam ederek yeni bir elit zmresi oluturmulardr. Bu yeni elit/aydn zmresi Krt Modernlemesi ve Krt Milliyetiliinde lokomotif olma grevini stlenmitir. Erivan merkezli yrtlen Krdoloji almalar, basn, yayn ve yaymclk faaliyetleri Yezidi aydnlar eliyle yaplmtr. Bu da Krtler hesabna Modernlemenin balamas demektir. Fakat Krt modernlemesi, Krtlerin hem sosyal yaplarna, hem corafi artlarna, hem de siyasi yaplarna uygun olmadnda dolay neticeleri tartmaldr. Airet yaplarnn dalmas, ehirlere g ile beraber gecekondulamann yaygnlamas, kltrel deerlerin erozyona uramas gibi neticeler, Krtlerin terr belasna mptela olmasnn sebepleri olarak gsterilebilir. 125

Krt Modernlemesinin sesi olarak isimlendirilebilecek olan Erivan Radyosu, Krt Milliyetiliini canlandrmak iin Krtlerin tarihi, kltr, edebiyat ve sanat zerine yaynlar yapmtr. Btn bu olgular kendinde toplayan dengbejlik Erivan Radyosunun halk tarafndan dinlenmesine sebep olmutur, denilebilir. Dengbejler trklerinde Krtlerin bu deerlerini dillendirmi, onlarn asimilasyonlara kar kendi kltrel deerlerini korumalarn salamtr. Erivan Radyosunda 2000e yakn parann kayt altna alnp radyoda her gn sylenmesi bunun kantdr. Trkiyede Krte konumann ve yayn yapmann yasak olduu dnemlerde halk Erivan Radyosunu dinlemi, kltrel varlklarn devam ettirmi ve dillerinin az da olsa gelitirmilerdir. Kendi bulunduklar kliklerinin dnda da Krtlerin var olduunun ve bamszlk mcadelesi verdiklerinin haberlerini almlardr. Daha nemli yan ise Trkiyede gelien Krt milliyetilii ve Krtlk bilincinin uyanmasnda ve halk arasnda taban bulmasnda Erivan Radyosu nemli bir rol oynamtr. zellikle Krtlerin tarihine, edebiyatna, kahramanlk destanlarna, halk hikyelerine, ak masallarna, trk ve arklarna, hsl Krtlerin deerlerine yer vererek ve ileyerek hem unutulmasn engellemi hem de yeni nesillerin bu konulardan haberdar olmasn salamtr. Bu radyo Krtlere hayal kurmasn retmitir. Krtler, bu radyo yaynlar ile Krdistan hayali kurmaya balamlardr.

126

KAYNAKA
Kitaplar Ahmedi, Hamid, ran: Ulusal Kimlik nas, Kre yaynlar, stanbul, 2009, ev. Hakk Uygur Anderson, Benedict, Hayali Cemaatler, Milliyetiliin Kkenleri ve Yaylmas, Metis Yaynlar, Altnc Bask, stanbul, 2011, ev. skender Savar. Armaolu, Fahir, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, Bankas Kltr Yaynlar, Ankara,1997 Avcolu, Doan, Trkiyenin Dzeni, Cilt 2 Bilgi Yaynevi, Ankara, 1969 Averyanov, Pyotr vanovi, Osmanl ran Rus Savalarnda Krtler, Avesta Yaynlar, stanbul, 2010, ev. brahim Kale Berg, Jerome S, Broadcasting on the Shortwave 1945 to Today, McFarland&Company, nc, N.Carolina, USA, 2008 Best, Antony, Hanhimaki, Jussi M, Maiolo, Joseph A, Schulze, Kirsten E, Uluslararas Siyasi Tarih 20. Yzyl, Yayn Odas Yaynlar, stanbul 2008, ev. Taciser Ula Belge, Bozkurt, brahim, Airetler Tarihi, Kitap Matbaas, stanbul Brauer, Erich, Patai, Raphael, Krdistanl Yahudiler, Avesta Yaynlar, stanbul, 2005, ev. Fahriye Adsay Chirguh, Bletch, Krt Sorunu, Avesta Yaynlar, stanbul, 2009 Cind, Heciy, Evdal, Emn, Folklora Kurmanca, Avesta Yaynlar, stanbul, 2008 aan, Xell, Cewahirn Kurd, Lis Basn Yayn, Ankara, 2010 127

ay, Abdulhaluk M, Her Ynyle Krt Dosyas, Boazii Yaynlar, Ankara, 1993. Davutolu, Ahmet, Stratejik Derinlik, Kre Yaynlar, stanbul, 2001 Fritz, Doktor, Krtler, Berlin ark Akademisi Yay, stanbul, 1334 Gnlbol, Mehmet, Uluslararas Politika, Atilla Kitapevi, Ankara,1993 Guest, John S, Yezidilerin Tarihi, Avesta Yaynlar, stanbul, 2007, ev. brahim Bingl Gney, Enis, Cumhuriyet Tarihinde Krtler, Paraf Yaynlar, stanbul, 2011 Grbz, Macit, Krtleen Trkler, Selenge Yaynlar, 2. Bask, stanbul, 2007 Hammer, Joseph von, Osmanl Tarihi, MEB Yaynlar, stanbul, ev. Mehmet Ata, 1991 Hassanpour, Amir, Mezopotamyada Milliyetilik ve Dil, Avesta Basn Yayn, stanbul, 1997 Hourani, Albert, Arap Halklar Tarihi, letiim Yaynlar, stanbul, 1997 Izady, Mehrdad R, Krtler Bir El Kitab, Doz Yaynclk, stanbul, 2011, ev. Cemal Atila, zzeti, zzetullah, ran ve Blge Jeopolitii, Kre Yaynlar, stanbul, 2005, ev. Hakk Uygur Kene, Blent, ran: Tehdit mi, Frsat m? Tima Yaynlar, stanbul, 2012 Kennedy, Paul, Byk Glerin Ykseli ve kleri, Bankas Yay. Ankara, 1998, ev. Birtane Karanak Kevrbri, Salih, Krt Halk Trklerinden Semeler, Evrensel Basm Yayn, stanbul, 2004, ev. Mazlum Doan 128

Kevirbir, Salih, Karapet Xaco, stanbul, Elma Yaynlar, 2005 Kzlkaya, Muhsin, Kayp Diwan, letiim Yaynlar, stanbul, 2001 Kreyenbroek, Philip, Allison, Christine, Krt Kimlii ve Kltr, Avesta Yaynlar, 2003, ev. mit Aydomu Kutlu, Mustafa, Vietnamdan Krfeze (Savalarda Kamuoyu Oluumu), Okumu Adam, stanbul, 2003 Lapidus, Ira M, Modernizme Gei Srecinde slam Dnyas, M lahiyat Fak. Vak. Yay. stanbul, 1996 Lewis, Bernard, Modern Trkiyenin Douu, TTK Yay. 5. Bask, Ankara, 1993, ev. Metin Kratl Lewis, Bernard, Ortadou, Arkada Yay. 5. Bask, Ankara, 2007, ev. Selen Y. Klay Matur, Bejan, Dan Ardna Bakmak, Tima Yaynlar, stanbul, 2011 Mcneill, William H, Dnya Tarihi, mge Kitapevi, stanbul, 1998, ev. Aleddin enel Minorski, V. V, Krtler, Komal Yay, stanbul, 1977 Minorsky, V. V, Krtler, Koral Yaynlar, stanbul, 1992 Nikitin, Bazil, Krtler, Sosyolojik ve Tarihi nceleme, zgrlk Yolu Yay, c. I, stanbul, 1973, ev. H. D. ke, Mim Kemal, Ermeni Sorunu, TTK Yaynlar, Ankara, 1991 z, Mustafa, Balangtan Gnmze iilik ve Kollar, Ensar Neriyat, stanbul, 2011 zdemir, Hikmet, Trkiye Cumhuriyeti, z Yaynclk, stanbul,1995

129

zsoy, Osman, Propaganda ve Kamuoyu Oluturma, Alfa Basm, stanbul, 1998 Qasmlo, Abdurrahman, Krtler ve Mezopotamya, Avesta Yaynlar, stanbul, 2009 Sasuni, Garu, Krt Ulusal hareketleri ve 15.yydan Gnmze Ermeni-Krt likileri, Med Yaynlar, stanbul, 1992 ahbazyan, Hagop, Krt- Ermeni Tarihi, Kalan Yaynlar, Ankara, 2005, Cev. Ferit M. Yksel amil, Hejar, Sovyet Krtleri Hakknda Tarihi ve Gncel nceleme! Diaspora Krtleri, Peri Yaynlar, stanbul, 2005 Taels, Herman, Eski Sovyetler Birliinde Krtler, Peri Yaynlar, stanbul, 2001 Tan, Altan, Krt Sorunu, Tima Yaynlar, 12. Bask, stanbul, 2012 Temo, Selim, Krt iiri Antolojisi, Angora Yaynlar, stanbul, 2007 Turan, Osman, Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, Boazii Yaynlar, 3. Bask, stanbul, 1993, s. 237 Uzun, Mehmet, Dengbejlerim, thaki Yaynlar, 14. Bask, stanbul,2011 nl, Hasan, Gemiten Gnmze Deiik Din ve Mezheplere nanan Krtler ve Yaadklar Ynetim Dzenleri, Kalan Yay, Ankara, 2006 Xemgin, Etem, Alevilik slamn inde mi, Dnda m? slamiyet ve Alevilik, Doz Yay, stanbul, 2005 Xemgin, Etem, Krdistanda Dini nanlar ve Etkiler (slamiyet ncesi), Melsa Yay, stanbul, 1992 Xengin, Etem, Mezopotamya Tarihi, III. Cilt Doz Yaynlar, stanbul, 1997

130

Ansiklopediler TDV slam Ansiklopedisi, TDV Yaynlar, stanbul, 1997 Ana Britannica, stanbul, 2004 Sreli Yaynlar zgr Gndem Gazetesi Troj Dergisi, Doa Basn Yayn, stanbul, 2012, Say 55 nternet siteleri http://www.bydigi.net/muzik-sohbet/315326-bir-zamanlar-erivanradyosu.html (12.01.2012) http://www.youtube.com/watch?v=D4FZxUIBCT0&feature=youtube_gdata (13.07.2012) http://www.youtube.com/watch?v=yeF0HedGOo0 (13.07.2012) http://www.youtube.com/watch?v=R2inUkM_-p4 (13.07.2012) http://www.vidivodo.com/video/mala-eliye-unis-mirade-kine/758670 (13.07.2012) http://www.youtube.com/watch?v=3XvrfvAAxWA (13.07.2012)

131

EK I FOTOGRAFLAR VE EKLLER

Fotograf I. Erivan Radyosuna 1957den 1981 Ylna kadar eflik Yapan Halil Muradov ve Radyoda 27 yl spikerlik yapan ei Enziva Reit.

132

Fotograf II. Erivan Radyosunun alanlar, kaydettikleri bir trky yaynlama ya da yaynlamama karar almak iin toplant yapyorlar. Masada oturan Radyonun efi Halil Muradov dur.

133

Fotograf III. Temur Muradov (Temur Xll)

134

ekil 1: Hint-Avrupa Dil Ailesinin rani Kolu (zadi, s. 300)

135

ekil 1: Hint-Avrupa Dil Ailesinin rani Kolu erevesinde Krt Dilinin Soykt (zadi, s. 301) 136

EK II TEMUR MURADOV LE 25 NSAN 2012 TARHNDE DYARBAKIRDA YAPILAN MLAKAT

Bizimle mlakat yapmay kabul ettiiniz iin teekkr ederim. Bize biraz kendinizden ve ailenizden bahseder misiniz? 1949 ylnda Ermenistann bakenti Erivanda dodum. Hayatm Erivanda geti. Erivan niversitesi Fizik-Matematik blmnde okudum. Pampa Krtte altm. Pampa Krt Elegez Dann kenarnda bir ky. (Bir Yezidi Ky. A. A.) Erivana 70 km. Orada retmenlik yaptm. Kyde alrken Krt folkloru, iiri, hikayesi hakknda topladklarm Reya Teze gazetesine gnderiyordum. 1981 -84 yllarnda Erivan Radyosunda altm. Radyoda editrlk yapyordum. Radyodan sonra 1,5 yl Reya Tezede altm. 1992 ylnda Ermenistann bamszlndan sonra Moskovaya gittim. Orada Krtlerin Sesi adnda bir gazetede 5 yl altktan sonra 1997de svee gittim. 2008de Rusyann Sesi Radyosunun Krte blm tekrar ald. Rusyann Sesi Radyosu 124 dilde yayn yapyor. Dil ve lehe toplam olarak. 1992den sonra 124 dilden 37 dile drld. nemli diller kald sadece. Ama 2008de Krtenin tekrar eklenmesi ile bu say 38 oldu. 2008de bir yl altm. SSCBdeki Krt air ve yazarlar hakknda yazlar yazp okuyordum. Bu yazlar Radyonun internet sayfasnda da yaymlanyordu. Ben Krt Talebeler Birlii ve Krt Aydnlanma Topluluu yeli yaptm. Halen svete Krt air ve Yazarlar Birlii ve Paris Krt Enstits yesiyim. Hayatm Krtler iinde geti. Anne ve babamn hayat da yle. Aslmz Roke Airetinden Bitliste geliyorlar. Airetimiz 1828-29 OsmanlRus harbinde, Bitlisten Karsa, Digora geliyor. Yani o zaman Rusyaya gidiyorlard. Ve Rusya vatanda oluyorlard. 1915 soykrmnda Karstan Erivana g ettiler. 137

Ermeni Tehcirinde neden Yezidiler de Rusyaya gidiyorlar? Ermeni soykrm sadece Ermenilere deildi. Mslman olmayan her kese ynelikti. Kendimizi Mslmanlardan ok Ermenilere yakn hissediyorduk. Mslman olmayanlar g etmek zorunda kaldlar. Btn Yezidiler Kap Ermenistana gittiler. Elegez dana gittiler. Devletle problemi olan Mslman Krtlerden de Rusyaya gidenler vard. Brkan aireti de o dnem gen airetlerden. Radyonun alndan bahseder misiniz? Radyo ilk aldnda, spikerlik iin bir yarma dzenlendi ve 27 kii arasndan Enziva Reid (Temure Xelilin annesi AA) birinci seilerek radyoda almaya balad. lk iki yl radyonun alan sadece iki kii idi. ef olarak Haftada bir gn ve 10 dakika yayn vard. Casim Cell ve spiker olarak da annem Enziva Reid alyor. 1955 ylndan itibaren iki yl Krte test yaynna balad. Radyonun test yaynlarnn ilk zamanlarnda Haciye Cindi, Emine Evdal, Erebe emo gibi Krdolog ve gazeteciler radyo yaynlarnn yaplp yaynlanmasna yardmc oluyorlard. ki yl sonra 1957 ylnda Moskovadan, Radyo Delegasyonundan bir ekip Ermenistana gelerek burada Radyo alanlar, Ermeni yetkililer, Haciye Cindi, Emine Avdal, Erebe emo gibi Krdolog ve gazetecilerle bir toplant yapp, Erivan Radyosunun yaynlarn masaya yatrdlar. Geen iki yl zarfnda ciddi bir almann olmadn grdler. Ne herhangi bir kayt vard ne de bir arivleme almas. Sylenen ark ve trkler arivlenmemiti. Bunun zerine radyonun bana Xell eeni (pasaport ismi Xelil Muradov) ef olarak atadlar. Casim Celili de, mzik blmne editr olarak atadlar. Annem 1955-1982 yllar arasnda 27 yl Radyoda alt. Babam da 24 yl Radyo eflii yapt. Xell een, 1981 ylna kadar bakan olarak kald ve tm ark ve piyesler, onun dneminde ve bakanlnda kaydedilmi ve arivlenmitir. 1981-84 yllar arasnda ben de Radyoda altm. 1981 ylndan sonra ykl sreci balad. 1981den sonra Ahmed Gog ve Kerem Sayed eflik yapmtr. Sonra Radyo yarm saat oldu. Krdistana yayn yapan radyo anteni kaldrld. 1992den sonra radyo mahall bir radyoya dnmtr. Yani Ermenistan ve civarna yayn yapmaya balad. 138

Bugn de devam ediyor. Antenin kaldrlmas Ermenistann bamszlndan sonra olmutur. Bamszlktan sonra Moskovadan gelen denekler kesilince, dier neriyat gibi, Radyo yaynlar da kesilmitir. Erivan Radyosu da nasibini almtr. Radyo reklam alamadndan geim darlna dmtr. Krte yaynlarn azalmasnn temel nedenlerinden biri, bamszlktan sonra Erivan ynetiminin denek ayrmamas Radyonun da reklam vs. gelirlerinin olmamasdr. Ermenistan, Krtlere, isterseniz 6 saat yayn yapn ama deneinizi kendiniz bulun demi, fakat denek bulunamamtr. Anten istiyorsanz paranz verin ve aln denmitir. Erivanda Reya Teze, Erivan Radyosu, Krdoloji Akademisi, Ermenistandaki Yezidi Krtler tarafndan yaplan ilerdir. Bu almalar profesyonelce yaplmtr. alanlar 20-30 yl boyunca gnde 8 saat sadece Krtlk zerine almalar yapmlardr. Bunlarn maalar bu iten gelmitir. Bu i bunlarn birinci ii idi. Ama dardan bunlara yardm edenler olmutur. Darda farkl meslekleri olan ama vatan sevgisinden dolay ikinci i olarak yaz ve yayn faaliyetine katlanlar olmutur. Reya Teze air ve yazarlarn yetimesinde kaynaklk etmitir. air ve yazarlarn ilk almalar Reya Tezede yaynlanmtr. Radyo ve Gazete iin kadrolar ve zemin nasl hazrland? Sovyetlerde alnm bir karar vard ki; btn aznlklarn kltrel ve edebi haklar verilmitir. Aznlklar kategoride deerlendirilmitir. Sovyet sistemi iinde sahip olduu zerk blge dnda yaayan aznlklar. Mesela Ermenistanda yaayan Azeriler, ya da Grcistanda yaayan Ermeniler gibi. Bunlar da aznlk hukukundan yararlanabiliyorlard ama beslenme hususunda kendi zerk Cumhuriyetlerinden yardm alabiliyorlard. Kitap, dergi hatta yaynclk hususunda kendi cumhuriyetlerine havale ediliyordu. Dolaysyla Moskova bunlarla fazla ilgilenmek zorunda kalmyordu. Dier milletlere mensup aznlklar vard ki bunlarn Sovyetler dnda devletleri vard. Mesela Almanlar ve Ukraynallar gibi. Bunlar da kanunlarn izin verdii lde kendi devletlerinden kltrel destek almalarna izin veriliyordu. 139

Krtlere gelince hem Sovyet sistemi iinde devletleri yoktu hem de Sovyetler Birlii dnda yoktu. Dolaysyla onlarda daha fazla ilgilenmek ve onlara kadro yetitirmek gerekiyordu. Dolaysyla Krtlere niversitelere girilerde ya snav uygulanmyordu ya da pozitif ayrmclk uygulanyordu. Krtlerin n akt. Reya Tezenin kuruluu SSCBde yaplan hazrlklarn ilk meyvesi olmas itibari ile nemlidir. Erivan Radyosu ve Krdoloji Akademisi almalar bunun zerine bina edilmitir. Krtlerle ilgili almalara balanmak istendiinde herhangi bir altyapnn olmad grld. ounlukla Osmanl Devletinden kap gmek zorunda kalan Krtlerdi. Altyaplar yoktu. Bunun iim nce alfabe almalarna baland. Latin harfleriyle Krt alfabesi. Ermenistanda yaayan Krtler Latin harfleriyle Krt alfabesi yapmaya karar verdiler. Latin harfleri talebi Moskovadan da gelmitir. O dnem Krtlerin okuyanlarnda biri Erebe emo idi. Moskovada okumutur. Erebe emo alfabe yapmak iin almalara balad. Krte bilenleri arad ama Krte bilip Krt olmayanlarla karlat. Krtler arasnda okuma yazma yaygn olmadndan dier unsurlar ar bast. Ermeni ve Sryaniler gibi. shak Marogulov ve Erebe emo alfabe iin almalara balad. 1927de alfabe yapmak iin karar alnd ve 1928de alfabe yapld. Sovyetler ve Ermenistan bu alfabeyi onayladlar, tasdik ettiler. Akabinde 1929 Kendi Kendine Krte renme kitab ilk defa Latin harfleriyle Krte basld. Kitapta Ermenice, Azerice, Rusa, Krte nsz vard. Ki bu dilleri bilenler bunu okuyabilsin, renebilsin. Her ne kadar ilk alfabeyi Celadet Eli Bedirxann yapt sylense de ilk alfabeyi Erebe emo ve shak Marogulov yapmtr. Kendi Kendine Krte renme Rehberini de Erebe emo ve shak Marogulov hazrlamtr. Erebe emo Yezididir. Reya Teze 1 Mart 1930da ilk say basld. Haciye Cindi birka tane Antoloji Kitab basmtr. Haciye Cindi Antoloji Kitab ile Reya Tezenin birka nshasn Hawar dergisine gnderince, SSCB tarafndan hapse atlr. Sebebi bu almalar dier Krtler iin deil, SSCB Krtleri iindir, mantdr. 1932de bu eserler Hawar dergisine ulanca, Xerekul Azizan mstear ismiyle yazan Celadet Eli Bedirxan, Reye Teze ismiyle bir makale yaymlad. Bu makalede biz Erivandan birka kitap ve Reya Teze aldk Latin harfleriyle baslm, okuduk. Grdk ki, bizden daha eski, bizden daha

140

tatl diyerek memnuniyetini dile getirmitir. Celadet Eli Bedirxan ilk alfabenin Erivanda yapldn kabul eder. Krtlerde kadro olmadndan 1915 soykrmnda kaan ve yetimhanelerde kalan yetim ve ksz, Ermeni ve Yezidi ocuklar alnp yetitirilmitir. Haciye Cindi, Emine Evdal hep bu yetimhanelerden yetitirilen ocuklardr. Stalin dneminde, aznlklarn hepsinin haklar kaldrld. Rusifikasyon politikalar gerei. 1947 ve 1946 yllarnda Trkiye snrnda yaayan Krtlerin hepsi Kazakistana g ettirildi. Kendi gvenlii asndan deniyor. Silah kaakl vs yaplyordu. Sadece Mslman Krtler deil een ve ngular da g ettirilmitir. Bu g ettirilenlerin ounluu Mslman idi. Bunlarn iinde az da Yezidiler gibi gayri Mslim unsurlar da vard. Yk trenleri ile insanlar tanyordu. Souk ve alktan ocuklar ekser olmak zere insanlar lyorlard. Bu lenler istasyonlarda gmlyordu. Trenin yolu 1-2 ay buluyordu. Yol boyunca hali meknlarda insanlar gruplar halinde indiriliyordu. Oralarda iskna mecbur ediliyorlard. Daha sonra Krgzistan ve Kazakistan Krtleri iin dn izni kt, dnenler olduu gibi kalanlar da oldu. 1953 ylnda Stalin ld. 1955 ylnda yeni bir kararla kk aznlklarn haklar tekrar verilmeye balad. Kril harfleriyle Krt alfabesini Haciye Cindi yapmtr ve Reya Teze yayna tekrar dnmtr. Ardndan da Radyo yaynlar balad. 1955te 45 dakika sonra 1,5 saat oldu. Sovyetlerin radyo yaynlarnn genel ismi Rusyann Sesi Radyosudur. Son bir yldr Zazaca ve Soranice yayn da yaplmaktadr. Soranice Kuzey Irakta FM dalgasyla yayn yapmaktadr. Programlar nerede yaplyordu, Moskovada m Erivanda m? Erivanda yayn yapan Radyo bamsz bir radyo deildi. Rusyann Sesi Radyosu idi. Erivanda yayn yapmasnn sebebi, Krtlere yakn olmas ve yaynlarn onlara ulatrlmas imkn idi.

141

Haberlerin tamam Moskavadan geliyordu. Radyoda alanlar Krteye tercme edip veriyorlard. Dnyada olup bitenlere dair baz makaleler ve enformasyonlar da Moskovadan geliyordu. Radyonun alanlar kendi balarna Kltr ve Edebiyatla ilgili almalar yapyorlard ama siyasi almalar Moskovadan geliyordu. rnein gelen bir makalede Krt Halk yerine Halkmz denince redaktr mdahale ediyordu. Radyo ve Gazete Krt dilinde Sovyet gazete ve dergisi idi. Sovyet siyaseti buradan Krtlere ulatrlyordu. Ama folklor, edebiyat ve kltr almalar radyo alanlar tarafndan yaplyordu. Bu kadrolar Sovyetler tarafndan yetitirilmiti. Radyoda nasl bir Krte konuuluyordu? Ermenistanda Krte kuvvetli idi. Nedeni Yezidilikti. Yezidilikte baka dinden insanlarla evlenmek yasaktr. Yezidi ancak yezidi ile evlenebilir. Bunun anlam Yezidi ailelerinde Krte konuulur, bu da dillerini korumaya yardmc olmutur. Bir dier meselede Ermeniler Yezidileri asimile etmeye almamtr. Ermeniletirmeye almamtr. Yezidilik bizi korumutur. Yezidi anneler ocuklarna evde Krte konumay mecbur tutmulardr. ocuklar Rusa ya da Ermenice konutuklarnda onlara cevap verilmiyordu. Yezidi ocuklar 7 yana kadar Krteden baka dil kullanmamlardr. Okula balaynca Ermenice sonra da Rusa reniyorlar, renince de literatr ve ileri dzeyde reniyorlar. Radyonun kadrosundan bahseder misiniz? Mslman Krtlerin radyoda ve gazetede saylar azd bunun iki sebebi vardr. 1- Ermenistanda Krtlerin % 80i Yezidi idi. 2- Mslman Krtler niversiteye gidemiyordu. Mslman Krtler Azeri okullarna gidiyorlard ve niversite yolu kapal idi. Yezidiler ise Ermeni okullarna gidiyordu ve niversite kaplar akt. Radyonun kadrolar da niversite mezunlarndan oluuyordu. Azerilerin Ermenistanda niversiteleri yoktu. Hem radyoda hem gazetede her zaman Mslman bir Krt alyordu.

142

Dengbejler de ise Mslman Yezidi fark gzetilmezdi. Ama ounluu Yezidi idi. air ve yazarlar arasnda da Mslman olanlar vard. Mesela Aliye Abdurrahman. Aliye Abdurrahman, Erebe emodan sonra ikinci romancdr. Drt roman vard. Zaten Yezidi ve Mslman Krtlerin kyleri de farkl idi. Yezidiler Elegez danda Mslmanlar Ararat danda yayorlard. Radyoda Sosyalizm propagandas var myd? Nasl yaplrd? Radyoda sosyalizm propagandas vard ve kuvvetli idi. Sosyalist yaamn gzellikleri anlatlyordu. Rus siyaseti, btn uluslarn sosyalist olmasn hedefliyordu. Ayrca, Moskovada okuyan, Trkiye, ran ve Iraktan gelen ok sayda renci vard. Bunlar yetitirilip gnderiliyorlard, Sosyalizmi yaymak iin. Mesela radyoda, bir trkde vatanmz Krdistan deniyordu. Bir dieri de Mele Mustafa Barzani hakkndadr. Bazen Moskovadan haber gelirdi, Barzani trksn bir ay vermeyin diye, biz anlardk ki Irak ile SSCBnin aras iyi. Sonra telefon ederlerdi ki, Barzani trksn her gn yaynlayn diye biz anlardk ki iki devletin aras kt. Radyoda her ey kontrol ediliyordu. Rportaj ya da makaleler kontrol ediliyordu ki iinde Sovyet politikalarna zarar veren bir ey olmasn. Bazen Soranice iirler gelirdi. Kontrol edecek olmadn bildiimizden hemen yaynlardk. Krdistan zerine iirler vs. SSCBde er ve kavga propagandas yasakt. Krtlerin Trkllerinin hemen hemen hepsi kavga, kaaklk, vurma, ldrme, alma zerineydi. yleyse ne vereceiz bunlar yasak olursa? Bu durumda yaynlanacak trk kalmyordu. Durumu Moskovaya aktarnca durumu kabul ettiler ve izin verildi. Bunun zerine Krt trk ve arklar zenginliiyle beraber arivlendi. Radyoda demirden yaplm zel bir ariv odas var. Radyo yansa bile ariv salam kalabilecekti. Byle korunuyordu. Bylece trk ve arklarmz milletimize ulatryorduk. Resmi ya da gayri resmi yollarla. Sosyalizm propagandas kk aznlklar iin gayet faydal idi. Devlet radyo, gazete ve akademi konularnda aznlklara yardm ediyordu. SSCBnin dalmasna

143

Yezidiler Vatan zerimize ykld diye tepki gsteriyorlard. Biz altnda kaldk diyorlard. Krdoloji Akademisinden bahseder misiniz? Moskova ve Leningrad ve Erivanda Krt limler Akademisinin dallar vard. Oryantalist Enstit bu akademiye katlyordu. Bak, Erivan ve Tiflisde bu akademinin ubeleri vard. Ve bu akademiler devletindi. Krt Bilimcilerin ou Krt deildi. Tarih, Etnografya ve Folklor zerine Krtlk zerine kitaplar Rusa olarak baslyordu. Ta ki herkes Krt kltrnn zenginliini rensin. Bu eserler tercme yoluyla halkmza ulatrlyordu. Bunu Krdoloji akademisi yapyordu. Barzani ve dier Krt hareketleri ile alakal nasl haberler yaplyordu? Irakta yaplan Krt katliam ile ilgili propagandalar yaplmtr. Ruslar yapn demitir. 1963ten 1975 ylna kadar, yani ranla Ruslarn anlat tarihe kadar, Krtlere ve Krdistana destek programlar yaplmtr. Bu Sovyet politikas idi ve bunun iin izin vard. Irakta Krtlere yaplan katliamlar, srgnler, glerin yazlp anlatlyordu. Zaten bu konuda belirleyici olan Sovyet politikalar idi. Mesela Elegezde her evde Mele Mustafa Barzaninin resimleri vard. Hatta doan ocuklara Barzani ismi bile verilmitir. Aramzda Krtlk bilinci vard. Biz Sovyet Krtleri idik ama Krtlk sevgimiz Krdistana kadar ulayordu. Reya Tezenin yasakland zaman da bile, Erivan Radyosu akt. Sebebi Radyo Krdistana yayn yapyordu. Zaten al sebebi, Sovyet Siyasetini Krt dilinde milyonlarca Krde ulatrma isteiydi. Sovyetlerin bir amac da Trkiye, ran ve Iraktaki Krtlerin bamszln salamak ve onun Sosyalist devlet olmasn yani Sovyet blouna dhil olmasn salamakt. Bu durum bizim iimize geliyordu. Radyoda alanlarn bazsnn Vatan anlay Sovyetlerle snrl idi. Bazssn ki ise btn Krdistana ulayordu. Krtlerin tarihi, dili, kltr ve corafyas ile programlarnz var myd?

144

Radyonun Moskovada muhabirleri vard. Onlarn gnderdii resmi haberler vard. Rus muhabirlerin blge hakkndaki haberleri Moskovadan geliyordu. Bunlar iinde Krdistan hakknda haberler de vard. Baz Krtl bile Krdologlar vard. Krdologlarn ou Krt deildi. Ermenistanda da Krdologlar vard. Baz meselelerde bunlardan yardm alnyordu. Makale, yaz, tarih, kltr vs. hakknda, gncel siyasi meseleler hakknda da yazlar isteniyordu. eyh beydullah hareketi gibi. Zaten Krdologlarn yazdklar Sovyet politikasn yanstyordu. Devletten gelenlerin resmi hviyeti vard. Bunlar Krteye tercme dilerek veriliyordu. Dengbejlik zerine alan akademisyenler vard. Bunlardan ark ve trklerin ieriklerinin aklanmalar istenir ve bu aklamalar radyoda yaynlanrd. Mesela Ararat savandan bahseden bir trk. Akademisyenler tarafndan trknn tarihi, ierii, hikyesi, hedefleri aklanr radyoda yaynlanrd. Zaten bunlar Krdoloji blmnde hazrlanan, baslan eserlerdi. Kltr ve edebiyat eliyle biraz siyaset yaplyordu. Mesela Ker u Kulik trks anlatlrken; tarihinin 2000 yllk olduu anlatlrd. Demek istenirdi ki Krtlerin en az 2000 yllk bir gemii var. Yine ayn arkda, Arabistandan bir fincan kahve getirildiinden bahisle, Krtlerin 500 yldr kahve itikleri anlatlarak, Ruslar 50-60 yldr kahve iiyor, yani Krtler daha medeni daha kkl olduu mesaj verilirdi. Krt air ve yazarlarn 10 ve 11. yzyldan beri var olduklarn sylerdik, Ama Ruslarn tarihinin ancak 11. yzylda baladn sylerdik. Yani Krtlerin daha kkl bir gemiinin olduunu sylerdik. Radyoda Krtlere zellikle de Trkiye Krtlerine ynelik genel yayn politikas nasld? Rusyann siyaseti kendi siyasetlerini dnyaya ulatrmakt. Bunun iin Krtler de hedefti. Milyonlarca Krde kendi siyasetlerini ulatrmak istiyorlard. Propagan da yaplyordu. ran ve Irak hkmetlerini eletiren programlar Krtlerin houna gidiyordu. Ruslarn kendilerini desteklediklerini dnyorlard. 145

Trkiyedeki Sosyalist Partilerin (TP, TKP gibi) Moskovaya gelmeleri ve kabul edilmeleri haber yaplrd. SSCBnin onlara destei anlatlrd. Halkn bu partilere destek vermeleri iin propaganda yaplrd. Partilerin daveti, anlamalar ve destei anlatlrd. Ayrca Moskovaya gelip yetien rencilerden de bahisler alrd. SSCBnin bu rejimleri iten ykmak ve Sosyalizme dnlerini salamak amat. Bunun iin Sosyalist Partiler ve Moskovadan yetien renciler ve yaynlar kullanlrd. PKK ii partisi olduundan, SSCB bu partiye destek veriyordu. Erivan Radyosunda bu balamda Trkiye Krtlere katliamlar dzenliyor. PKK bununla mcadele ediyor diyerek PKKya destek veriliyordu. Ayrca Rzgar, Kava, Reya Azadi gibi siyasi Krt hareket ve partilerine de destek yaynlar yaplyordu. Bu hareketlerin Krdistana sosyalizmi getirecekleri midini tayorlard. Bu Krt parti ve hareketlerin Trkiyedeki dier sosyalist partilerle (TKP, TP gibi) beraber Trkiyeyi sosyalist bloa dahil edecekleri, dntrecekleri midini tayorlard. Bazen Moskovadan Radyo alanlarna, Sovyet stratejisine dair

bilgilendirmelere geliyordu. TP ile Krt partileri hepsi sosyalist partilerdi. Veya Krt partileri ile PKK farkl yollarda yryorlard. Bunlarn birbirlerine kar durular da vard. Biz bunlarn hepsinin g birlii yapmasn istiyoruz ki, Trkiyede muvaffak olabilsinler. Radyo alanlar bu dorultuda yaynlar yapyorlard. Radyo Tiyatrolarn anlatr msnz? 1937de Elegezde resmi devlet tiyatrosu vard. Bu tiyatro Krte tiyatro yapyordu. Krte olarak Moskovada tiyatro olimpiyatlarna katlmlard. Tiflisde de 1970de bir tiyatro vard. Radyoda ise ona kompozisyon radyosu, piyes ve ano derdik. Radyo iin 41 tiyatro yaplmt. Radyo alanlar 8 saat mesaiden sonra 3-4 saat da bu tiyatrolar hazrlamak iin alyorlard. Vatanseverlikleri o dereceye ulamt ki, mesaiden sonra 3-5 saat tiyatro iin alyorlard. Profesyonel tiyatrocular olmadklarndan, Radyo alanlar kylerde yaayan ve oyuncu kabiliyetleri yksek insanlarla beraber bu tiyatrolar seslendiriyorlard. Tiyatrolarn rejisrleri ise ounlukla Ermeni idi. Bu rejisrler Krtlerin folklorunu ve yaaylarn iyi biliyorlard. 146

Karot piyesi, (Krte Beri yani Unutma) Hraya Koar tarafndan yazlmt. Hraya Koar soykrmda Trkiyeden genlerdendi. Krtesi gayet iyiydi. Bu tiyatr o hem Ermeni Radyosunda hem de Erivan Radyosunda yaynland. Bir toplantda Radyolarn yneticileri Krteyi daha baarl buldular. Bu tiyatronun konusu; Soykrmda Krt-Ermeni dostluu ve ibirlii idi. Mem u Eye, Xac u Siyabend, Ker u Klik, ve Mem u Zin vs. Krt yaamna ve folkloruna dair tiyatrolar yapld. Bunlarn redaksiyonu radyoda yaplrd. Baz tiyatrolar dardan yazlm olarak gelirdi. lk piyes Revo Jine (kz karma) dr. 1934 ylnda kitap olarak da kmtr. Bazlar ise Tercme edilmi ki; Krtlk ruhuna ve yaamna yakn olan eserlerdi. Qelend yani Balk Paras tiyatrosu yaplmtr. Bu adet kaldrlmaya allmtr. Yezidilerle Ermenilerin yaan tarzlar ve yollar birbirine ok yaknd. Tek farklar Yezidilerin Krte konumas idi. Erivan Radyosunda Dengbejlik nasld? Dengbejlik ok kuvvetli idi.1800 para trk ark arivlenmitir. Dengbejlerin sesleri kayt edilmitir. Dengbejler, kylerde ve dalarda bulunup sesleri bin bir zorlukla kayt altna alnmtr. Mesela Tiflise kadar gidilmitir. Hattan bazen bir eseri seslendirecek kiiler (bu say 20 kiiyi bulabiliyordu) arasnda bir yarma dzenlenir ve birinci gelenin sesi Erivan Radyosundan duyulurdu. Elbette bu yarmalar mehur olmayanlar iindi. Mehur dengbejler iin aratrma yaplrd. Onlar, Efeyo Esed, Reide Baso, en mehurlardr. Dengbejlik ve Billur, Zurna, ve Mey almak, Yezidilik inancndan kaynaklanan bir gelenekti. Her kyde bu ilerle megul olan birisi mutlaka vard. Mslmanlarda ise sylemek ve almak kk grlyordu. Kadn dengbejlik gelimemiti. Kadnlarn yaknlar bunu ayplayp buna izin vermiyorlard. Radyo yetkilileri de bu bayanlarn isimlerini gizleyerek, kayt yapp yayn yapyorlard. Ta ki akrabalar bundan haberdar olmasn. 1800 trk kaydedilmitir. Radyo misyonunu yerine getirmitir. Zenginlii toplayp, arivleyip, halka aktarmtr. Krdistandaki halk da derki; Biz Erivan Radyosu ile bydk. Eer biz yayncl Profesyonelce yapmasa idik, Radyo amacna ulaamazd.

147

Mehur dengbejler unlardr. Efeyo Esed, Reide Baso, eroyo Bro, (babam Grcistana gidip seslerini kaydetmitir.) Krtlerin yaam ile ilgili rportajlar yaplmtr. Kylerin yaam, okullarda Krte Eitimi zerine rportajlar yaplmtr. Krt kylerinin okullarnda Krte Dersi veriliyordu. Baz dersler Krte veriliyordu. Bu okullarda Krte ders verilmesinin amac, Krte retmek deil, Krte eitim yapmakt. Erivanda ise Krte eitim yoktur, kylerde vardr. Ermenistan yaamna dair rportajlar da yaplyor. Baz rportajlar ise mecburi idi. Bu konular Moskovadan geliyordu. nemli gnler vs. Kavis Axa, Aye an, ve Meyrem Xann eserleri, resmi yollarla Badat Radyosunda alnp yaynlamtr. Bize zaman ayrdnz iin teekkr ederim Ben teekkr ederim.

148