DEMOGEOGRAFSKI RAZVOJ BOSNE I HERCEGOVINE

TUZLA

1. RAZVOJ NASELJENOSTI U BIH

1

Prvi lju i !" #lu BiH Ljudi su na tlu BiH ivjeli jo u epohi starijeg kamenog doba, ili tanije, u srednjem paleolitu koji obuhvaa vrijeme od 120 000 ! "0 000 godina stare ere #ije je o davnanjem ljudskom pretku $praovjeku% koji se i&gledom i umom uveliko ra&likovao od dananjih ljudi 'o bie se u nau(i na&iva Homo neanderthalensis $)eandertalski ovjek%, na&van tako po uvenom nala&u u )eandertalu u )jemakoj 'reba napomenuti da u Bosni nisu prona*eni njegovi +i&iki osta(i $kosti% nego oru*e $kamene sjekire% kojima se sluio 'o ne umanjuje &naaj nala&a jer oni nedvojbeno potvr*uju prisustvo praovjeka na bosanskoher(egovakom prostoru prije i nekih stotinjak hiljada godina ,o rasporedu nala&a moe se &akljuiti da su ti prastari bosanski stanovni(i preteno naseljavali sjeverni $ravniarski% dio Bosne, prije svega predjele- oko utoka .sore u Bosnu kod /oboja $lokaliteti- 0amen, 1rkvina i Londa kod 2akljenov(a%, &atim oko sastava 3elike i 2ale .krine $lokaliteti- 4elinjak u ,opovaama, Luki, 2ala 5radina, 5aj i 0revine u 0ulaima, 2atia 5lavi(a u /ragalov(ima, Lupljani(a, 0rndija ini% )ajjunija taka gdje su na*eni ovakvi nala&i jeste 5radina 3arvara na vrelu #ame kod ,ro&ora H$%$ &$'!i"(u' )B$'"!'*i +r",$vj-*. 0onstitu(ija tijela, oblik glave, i&gled li(a i nain pokreta, odnosno hoda, mnogo se ra&likovao od suvremenog ovjeka .stvari, to jo nije bilo potpuno ra&umno bie 6edva je po&navao vatru, hranio se korijenjem, umskim plodovima, puevima, mesom divljai $nosoroga, mamuta, divljih konja itd % Hodao je go, a u hladnijim ra&dobljima &aogrtao se koama ubijenih &vijeri 6edino oruje kojim se sluio bio je kameni iljak, tek malo pritesan &a lake rukovanje 7tupanj umnog ra&voja nije mu do&voljavao do i&ra*uje savrenija oru*a ,rastanovni(i Bosne ivjeli su u peinama, a u nekim sluajevima na otvorenom prostoru pod nekom vrstom atora napravljenog od granja ili ivotinjskih koa )isu imali stalna stanita jer su lutali &a stadima ivotinja i oporima &vijeri )e &na se tano kada i kako su ie&li ti prvi stanovni(i Bosne /a li su to u&rokovale prirodne pojave kao to je naglo otro &ahla*enje, bolesti i slino, ili su postali rtve prodora nove savrenije vrste ljudi, nei&vjesno je )akon i&umiranja )eandertala(a Bosnu su naselila savrenija, odnosno ra&umna bia $Homo sapiens% 8ni pripadaju ra&doblju mla*eg paleolita koje obuhvaa vrijeme od "0 000 !10 000 godina st e /ok se &a )eandertalskog ovjeka dri da je pripadao tipu evropskog praovjeka, &a ovog i& mla*eg paleolita smatra se da je stigao i& ,rednje 9&ije 9nali&a sustava njegovog skeleta poka&uje da je bio veoma okretan i vjet lova( na br&u divlja 'o je uvjetovalo da pone upotrebljavati sloenija oru*a i oruja kao to su primitivno koplje, luk i strijela i dr P$j"v" r"/u%!$0 &i1" ,rvo ra&umno bie na bosanskoher(egovakom prostoru pojavilo se prije nekih :; 000 godina )jegovi tragovi su dosta brojni <videntirano je vie od deset lokaliteta koji potvr*uju njegovu prisutnost 0adar kod 5ornjeg 7vilaja nedaleko od 8daka, 2arkov(i u /etluku kod /ervente, 3eliki 2ajdan kod 'enja, 0revine u 2aloj Brijesni(i kod 5raani(e, ,eine u 5lamoanima kod Banje Luke itd )ajpo&natiji bosanskoher(egovaki lokalitet, i& kasne +a&e mla*eg paleolita jeste peina Badanj kod 7to(a u Her(egovini Bila je inten&ivno naseljena prije 12 000 ! 1= 000 godina .& brojne primjerke kamenog oru*a i oruja $preko 200 000 komada% na*eno je mnogo nakita
2

Prvi /-%lj$r" !i(i i '#$,"ri !" #lu B$'!- i H-r(-0$vi!,rije pet ! est hiljada godina desile su se nove velike promjene u <vropi pa tako i na tlu Bosne i Her(egovine Bile su karakteri&irane pojavom novog stanovnitva i opim kulturnim napretkom )ovost je bila da su se ljudi poeli baviti obradom &emlje, u&gojem domaih ivotinja, i&radom &emljanog posu*a itd > Bosna je s tim promjenama dobila nove stanovnike )e &na se pou&dano odakle su doli 7itua(ija na lokalitetima govori da i&me*u njih i paleolitskih starosjedila(a nije bilo sukoba 7matra se da su ovi posljednji i&umrli prije dolaska neolitiara, ali nije jasno na koji nain )aseljavanje neolitskog stanovnitva odvijalo se uglavnom u rejonima plodnih polja i dolinama rijeka ?animljivo je da su predjeli &apadne Bosne ostali nenaseljeni u ovoj epohi )isu nigdje prona*eni tragovi ivota i& ovog doba 7matra se da je ra&log nedostatak kvalitetnog kamena od kojeg su neolitiari i&ra*ivali oru*e i oruje . ostalim krajevima Bosne naseljenost je bila veoma gusta )aselja su u prosjeku &apremala povrinu od 20 000 do :0 000 m2, kakav je sluaj s lokalitetom 0raljevina kod )ovog @ehera nedaleko od Aepa )eolitiari su po pravilu podi&ali naselja u ravni(ama ili na rijenim teresama $5ornja 'u&la, )ebo kod 'ravnika, 0akanj, 8bre kod 0aknja, Butmir kod 7arajeva itd % . krakoj Her(egovini &a nastambe su koriene peine, kakav je sluaj sa ?elenom peinom i&nad vrela Bune, #avlia peinom kod 5ruda itd D$&" %ir" i '+$*$j" #a&doblje neolita je bilo mirno doba be& sukoba, pljakanja i pohoda 0od ljudi se javlja potreba da me*usobno komuni(iraju pa se uspostavljaju trgovake ve&e i&me*u najudaljenijih &ajedni(a, to je dalo jo vei podstrek kulturnom ra&voju 'ako bosanski neolitiari odravaju ve&e sa &ajedni(ama i i&van Balkanskog poluotoka )a ovdanjim lokalitetima na*eni su predmeti i& >talije, 5rke, ,odunavlja itd 6edan od glavnih trgovakih puteva u to doba vodio je dolinom )eretve i Bosne )a nala&itima u 0aknju, 8brima i Lisiiima kod 0onji(a, esto se susree nakit nainjen od morskih koljki koje su ovamo dospjele trgovinom 6o su ei nala&i keramike ra*ene po u&orima i& 7i(ilije, ,anonije ili jadranskih otoka /osta smo dobro obavijeteni i o duhovnom ivotu bosanskoher(egovakih stanovnika od prije pet ! est hiljada godina . to doba imao je veliki &naaj kult predaka )a lokalitetu Lisiii kod 0onji(a pored ognjita su na*eni dijelovi ljudskog kostura to predstavlja ostatke kultnog obreda oboavanja umrlog pretka )jih su esto &akopavali u& ognjite ili ispod poda nastambe kako bi ostali trajno u& svoje potomke i BuvaliB ih od &la . nekim sluajevima umrlog pretka su jeli kako bi u svojim potom(ima BnastavioB ivjeti Bio je est sluaj i rtvovanja dje(e, posebno dojenadi . 8brima kod 0aknja i u ?elenoj peini i&nad vrela Bune kod 2ostara u& ognjite su na*ene kosti dje(e i&mijeane s kostima ivotinja #itualno ubijanje dje(e bilo je uobiajena pojava u neolitsko doba 'o se inilo u posebnim prilikama kao to je podi&anje novog naselja, i&bor poglavi(e, da se pospjei plodnost stoke, ena i sl B$'"!'*i (r!(i )eolitsko nala&ite u Butmiru kod 7arajeva je po svom neobinom sadraju postalo po&nato irom svijeta i ne&aobila&no je kada se govori o evropskom neolitu B$'!" i i! $-vr$+'*" '-$&"

0rajem >>> i poetkom >> milenija st e &bili su se krupni doga*aji koji su imali dalekosene posljedi(e &a povijest ljudi na tri kontinenta /olo je do velikih etnikih pomjeranja koja su &ahvatila iroki euroa&ijski prostor 'o se odra&ilo i na podruje dananje Bosne i Her(egovine 'a seoba je u <uropu dovela brojne nove narode, me*u kojima su najvaniji 5ermani, 0elti $5ali% i >liri 7vi su bili nosio(i jedne nove kulture koja se &asnivala na po&navanju metala $bakar i bron(a% ?ahvaljujui novom ubojitom oruju od metala, po&navanju konja i lahkoj pokretljivosti, posvuda su unitavali mirne neolitske starosjedio(e 7ukob >ndoevropljana i neolitiara bio je nemilosrdan 8vi posljednji nevini ratovanju, opremljeni kamenim oru*em i orujem i +i&iki in+eriorniji u odnosu na indoevropske &avojevae, bili su posvuda proganjani pa su &a kratko vrijeme bili sasvim istrijebljeni 8 onome ta se tada deavalo na tlu dananje Bosne i Her(egovine svjedoe osta(i spaljenih i poruenih neolitskih naselja 9rheoloka iskopavanja nam predoavaju pravu dramu koja se odvijala na ovim prostorima prije = 000 godina 8sta(i spaljenih kua, ra&bijeno pokustvo, nagorjele i prebijene ljudske kosti i dr , daju jasnu predstavu o ra&mjerama traginih &bivanja 'okom seobe Bosna i Her(egovina je dobila nove stanovnike Bili su to >liri ?naajni su i po tome to su to prvi bosanskoher(egovaki stanovni(i ije nam je ime po&nato 8ni su Bosni dali trajno kulturno, etniko i politiko obiljeje )jihovu kompaktnost ra&bili su tek 7laveni dvije hiljade godina kasnije, tokom 3>> stoljea n e >liri su bili vrsni ratni(i, nosio(i napredne kulture i tvor(i novog drutvenog poretka koji je doveo do stvaranja prvih politikih organi&a(ija na ovim prostorima i& kojih su potom nastale prve drave $>lirska kraljevina% ,rivredni i politiki uspon >lira vee se &a ra&doblje elje&a $od C do > stoljea ste % >liri s ovog podruja su stekli &natnu prednost u odnosu na svoje susjede pa je to ra&log da se Bosna i Her(egovina smatra njihovom (entralnom kulturnom i politikom &onom Bosnu su, naime, naseljavala najpo&natija i najjaa ilirska plemena 6edno od njihovih glavnih sredita nala&ilo se na 5lasin(u nedaleko od 7arajeva 7jevero&apadnu Bosnu naseljavali su 6apodi, sjevernu 2e&eji, istonu /indari, &apadnu /almati, srednju /esidijati, junu /aorsi i 9rdijej(i itd 'okom > milenija st e &a bosanskoher(egovake >lire desila su se tri velika doga*aja koja su odredila njihovu daljnju sudbinu 8d 3>> stoljea st e poinju kontaktirati sa 5r(ima pa se uspostavljaju obostrane kulturne i trgovake ve&e 'o je &a >lire imalo veliki &naaj jer su ih 5r(i uveli u historijsko doba ,od njihovim utje(ajem >liri poinju kovati nova(, susreu se s pismom, od njih preu&imaju savreniji oblik drutvenog organi&iranja i druge tekovine visoke helenske kulture >& tog vremena potjeu i prvi pisani poda(i o naoj &emlji i njenim stanovni(ima 'ime &apoinje historijsko doba bosanskoher(egovakih &emalja )ajvaniji doga*aj u historiji bosanskoher(egovakih >lira bio je stopedesetogodinji rat protiv #ima i njihovo konano pokorenje s te strane $> stoljee n e % 'o je predstavljalo veliku prekretni(u u njihovom ivotu ,od rimskom vlau ostali su due od ;00 godina 0ro& to vrijeme dijelili su sudbinu ostalih pokorenih naroda objedinjeni monim #imskim 1arstvom koje se prostiralo od dananjeg 2aroka na &apadu do >rana na istoku, i od 3elike Britanije na sjeveru do dananjeg 7udana na jugu ?ahvaljujui re&ultatima arheolokih iskopavanja i djelima grkih i rimskih pisa(a, dosta smo dobro obavijeteni o i&gledu, nainu ivota, drutvenom poretku i kulturi tih starobosanskih starosjedila(a 7asvim je i&vjesno da su >liri pripadali indoeuropskoj grani naroda, srodnih pre(ima dananjih Dran(u&a, )ijema(a, @panjola(a, 5rka, >rana(a, Hindusa itd 5rki i rimski pis(i ih opisuju kao visoke, ri*e, spretne, ratoborne i slobodoljubive ljude . historijsko doba ivjeli su u plemenima kojih je bilo na desetine ,ove&ivala ih je krvna i je&ika srodnost 8snovno &animanje bilo im je stoarstvo ?ahvaljujui obilju ruda koje su im osiguravale dovoljno metala &a i&radu oruja, i jo k tome gorta(i, bili su neustraivi ratni(i 'o je ra&log da je moni #im protiv njih vodio stoljetne is(rpljujue ratove K$rj-!i %ul#i-#!i,*-2 %ul#ivj-r'*- i %ul#i*ul#ur!- B$'!-

#imsko osvajanje Bosne &natno je i&mijenilo njenu etniku sliku 7 dolaskom #imljana &apoeo je pro(es koji je Bosnu doslovno pretvorio u multietniku, multivjersku i multikulturnu &emlju #im je ve tokom osvajanja doveo na ovaj prostor veliki broj vojnih jedini(a koje su bile sastavljene od pripadnika ra&nih naroda sa ra&nih strana prostranog #imskog 1arstva ?a vojskom su doli inovni(i, trgov(i, radna snaga $robovi%, &anatlije i dr 2nogi od njih su ovdje stalno ostali 8 tome svjedoe brojni nadgrobni spomeni(i na kojima se skoro uvijek navodi etnika pripadnost umrlog 'ako smo sa&nali da su u antiko doba u& starosjedilake >lire u Bosni ivjeli i #imljani, >tali(i, 5ali, 5ermani, Britan(i, <gipani, 7irij(i, 5r(i, >ran(i itd ,risustvo strana(a nije naruilo etniku kompaktnost starosjedilakog ilirskog stanovnitva 8ni su &a sve vrijeme rimske okupa(ije uglavnom ostali stanovni(i sela i malo su saobraali i mijeali se sa stran(ima #omani&iranih $(ivili&iranih% >lira bilo je malo )jih su uglavnom inili islueni vojni(i koji su se po odsluenju 20!:0godinjeg vojnog roka vraali u svoj &aviaj i nastanjivali u gradovima 'akvi su ivjeli po rimskim u&orima, ukljuivali se u javni ivot, i obino se enili strankinjama )jih je, me*utim, bio mali broj i oni nisu utje(ali na etniko raslojavanje svojih sunarodnjaka Rimska antika naselja u BiH: 9d Dines E Banja Luka, 9ddrinum E ?vornik, 9dmatri(e E 'ravnik, 9rduba E 3randuk, 9rgentaria E Srebrenica $lat argentatus E srebren%, 9&i&ium E 5a(ko, BaloieF E 0lju, Bariduo E 5lamo, Bassante E @ama(, Bistue E ?eni(a, 1leuna E 0ulen 3aku+, 1GprisF E 0upres, /alluntum E )eum, /aorsonF E 8anii $7tola(%, /elminium E /uvno H 'omislavgrad, Dus(iana E Ljubuki, Leusaba E 6aj(e, 2arsonia E Bos Brod, 2artar E 2ostar, ,elva E Livno, ,raetorium E Bos /ubi(a, #aetinium E Biha, 7alinae E Tuzla $lat salinae E solana%, 7aranda E Bos ,etrova(, 7ervitium E Bos 5radika, 'ribunia E 'rebinje Sl$% "!#i,*- (ivili/"(ij- i B$'!" 0raj rimskog prisustva i slom antike (ivili&a(ije, do ega je dolo krajem 3> i poetkom 3>> stoljea n e , bili su sudbonosni i &a bosanskoher(egovako podruje i njegove starosjedio(e 'o je bilo praeno prodorom brojnih &nanih i ne&nanih hordi, plemena i naroda koji su posvuda ruili, palili, pljakali i ubijali )a taj nain, nestalo je svega to je na ovim prostorima do tada postojalo i to je stvarano vie od pola milenija 7a &emljom je sravnjeno vie od 100 gradova, a svi su bili gra*eni po standardima visoke rimske (ivili&a(ije, opremljeni tekuom vodom, kanali&a(ijom, sistemom (entralnog grijanja itd ?apisi suvremenih pisa(a podrobno opisuju stravina &bivanja koja su pod kona( antikog doba &ahvatila <vropu Balkan je u tome imao posebno mjesto, a u njemu, pak, Bosna )a udaru barbarskih &avojevaa prvo su se nali stanovni(i gradova 8ni koji nisu uspjeli pobjei, nestali su u plamenu svojih kua i gradova >skopavanja ruevina i&nose na vidjelo stravina svjedoanstva onoga to se ovdje deavalo u doba seobe naroda $kraj 3> i poetak 3>> stoljea n e % 8d naroda &a koje se pou&dano &na da su najvie uestvovali u napadima, pustoenju i pljakanju bosanskoher(egovakog prostora bili su 3i&igoti, 8strogoti, 9vari i 7laveni 8ni su u velikoj mjeri i&mijenili dotadanja etniku sliku ovog prostora )jihove rtve su uglavnom bili gradski stanovni(i, a njega su najveim dijelom inili stran(i, dok su starosjedio(i ivjeli po vrletnim selima pa su bili manje i&loeni stradanjima Bosna je u takvim okolnostima i u takvom stanju ula u srednji vijek >sti je sluaj, manje ! vie, bio s itavim Balkanskim poluotokom

Sr- !ji vij-*

6edan od najsloenijih problema koji se vee &a srednjovjekovnu bosansku povijest odnosi se na doseljenje 7lavena na ove prostore 8snovno pitanje je da li i u kojoj su mjeri 7laveni &aposjeli prostor dananje Bosne i Her(egovine 0oja slavenska plemena su &aposjela BosnuIIIIIII 'obonje BpovijesnoB, odnosno BistorijskoB pravo na Bosnu . ob&ir treba u&eti injeni(e/a je brdsko!planinski karakter Bosne i Her(egovine omoguio stanovni(ima da se sakriju od naje&de /rugo, 7lavenima kao i&ra&itim ratarima dolim i& ravniarske postojbine, nije odgovarala brdovita Bosna 7laveni su ovdje naili na otpor starosjedilakog stanovnitva /a je slavenska naje&da dobrim dijelom &aobila Bosnu potvrdili bi i re&ultati arheolokih istraivanja <videntirani sluajevi uglavnom potjeu i& peri+ernih oblasti u& 7avu, /rinu i prema morskoj obali, to jest tamo dokle su vjerojatno dopirali pokuaji prodora slavenskih &avojevaa > oni nala&i koji su o&naeni slavenskim dosta su upitni 8kruena sa svih strana slavenskim elementima $Hrvatskom, 7rbijom i /ukljom $1rnom 5orom%, Bosna nije mogla trajno &adrati svoju etniku i kulturnu samobitnost 0ada se stanje nakon seobe smirilo, otpoeo je neminovan pro(es kontakata sa susjedima u kojima su bosanski starosjedio(i kao manjina bili u podre*enom poloaju naspram svog slavenskog okruenja 7 trgovinom dola&ili su kulturni utje(aji $je&ik, pismo, obiaji i dr % Bosanski starosjedio(i su se na kon(u toliko slaveni&irali da je u srednjem vijeku Bosna po svemu i&gledala kao tipina slavenska &emlja iako u sutini to nije bila )akon burnih &bivanja koja su pratila slom antike (ivili&a(ije i doseljenja 7lavena na Balkanski poluotok, Bosna ula&i u najmranije ra&doblje svoje povijesti 'aj mrak je trajao skoro :00 godina, odnosno od J do 10 stoljea 0ro& to vrijeme nema ama ba nikakvih pisanih vijesti o Bosni 8no neto malo arheolokih spomenika ni u kom sluaju ne moe nadoknaditi pisanu gra*u 7koro da je isti sluaj s ostalim okolnim &emljama . tom vremenu se, be& sumnje, vrila konsolida(ija doseljenih slavenskih plemena koja su se konano ra&mjestila i stabili&irala u onom rasporedu kako ih vidimo u K i 10 stoljeu . to vrijeme Bosna je jamano prola&ila kro& pro(es slaveni&a(ije )ema nikakve sumnje da je u Bosni u srednjem vijeku ivio jedinstven bosanski narod &van Bonjani . odnosu na susjedne &emlje koje su dobile ime po doseljenim 7lavenima, pa tako Hrvatska po Hrvatima ili 7rbija po 7rbima, s Bosnom je bilo drugaije )je&in na&iv je predslavenskog korijena )auka je ve davno utvrdila da se Bosna u rimsko doba na&ivala otprilike Bassania, kako se to moe proitati na epigra+skim spomeni(ima $9d Bassantem, to se odnosi na rijeku Bosnu% .tvr*eno je i to da su #imljani taj na&iv preu&eli od starosjedilakih >lira ?ahvaljujui grkom historiaru 9pijanu i& > stoljea n e , sa&nali smo da je u antiko doba u Bosni ivjelo jedno ilirsko pleme koje se &valo ,oseni $be& sumnje iskvarena gra+ija od Boseni% 'aj na&iv su naslijedili srednjovjekovni Bonjani, odnosno Bosan(i .stvari, rije je o jednom te istom narodu istog imena s kontinuitetom od preko 2 000 godina ,ro(es trans+orma(ije iliro ! rimskog na&iva Bassania u Bosna i od Boseni ili Bassani u Bonjani, odnosno Bonja(i i Bosan(i, moe se donekle pratiti u srednjovjekovnoj i&vornoj gra*i Bi&antski pisa( 0onstantin ,or+irogenet i& 10 stoljea Bosnu na&iva Bosona, a kasniji latino ! talijanski dokumenti donose ra&ne varijante tog na&iva kao Bosonium, Bossena, Bosthna, Bissena i sl D$&" &-/i%-!i3 &"!$v" /a je Bosna ve u ranom srednjem vijeku bila &asebna i samostalna drava s posebnim $bosanskim% narodom svjedoe i&me*u ostaloga kontinuirani napadi na nju koji su dola&ili i& susjednih &emalja >& 12 stoljea potjee drago(jen podatak o Bosni i njenom narodu ?abiljeio ga je bi&antski ljetopisa( 1inam 8pisujui rat i&me*u 2a*ara i Bi&anta $11;= godine% u kojem je uestvovao i bosanski ban Bori na strani 2a*ara, &a njega kae da se sa
"

svojom vojskom borio kao save&nik ma*arskog kralja, napominjui usput da se njegova Bosna protee sve do /rine i tu granii sa 7rbijom /alje kae da su Bosan(i $Bonjani% narod koji ivi samostalno, da imaju svoje obiaje, uredbe, kao i svog vladara 0ad se Bosna od 12 stoljea poela otvarati prema vanjskom svijetu, priliv stranog stanovnitva je bio jo vei . tome su prednjaili trgov(i, &anatlije, umjetni(i, diplomatski emisari i dr )ajvie je bilo /ubrovana, o emu govori i 0ulinova povelja i& 11LK godine kojom im jami osobnu i imovinsku sigurnost u svojoj BvladanijiB $dravi% 'rgovake ve&e &a /ubrovnikom M ,ovelja 0ulina bana i& 11LK godine Ban 7tjepan >> i kralj 'vrtko > &apoeli proirivanje bosanskih grani(a, u novoosvojene oblasti su krenule mnoge skupine stanovnika Bosna je sauvala svoje starosjedilako stanovnitvo u punoj etnikoj kompaktnosti sve do sredine 1; stoljea, odnosno do dolaska 'uraka 8 tome koliko je srednjovjekovna Bosna imala stanovnika nema pou&danih podataka .glavnom se i&nose pro(jene 9ko su u pitanju i&vjetaji suvremenika poda(i su uopeni i kao takvi takorei neupotrebljivi .glavnom je rije o stranim putopis(ima koji su prola&ili Bosnom i koji to pitanje dotiu u&gred 'ako austrijski putopisa( Benedikt 0uripei, koji je proputovao Bosnu "" godina nakon njenog pada pod 'ursku, odnosno 1;:0 godine, navodi da je stanovnitvo u nekim mjestima &natno opalo poslije dolaska 'uraka ?a neka sela kae da su prije imala do L0 kua, a u njegovo doba svega J ! L ?a Blauj kod 7arajeva navodi da je u doba bosanske samostalnosti to bila velika varo, od koje je preostalo svega 10 !12 kua 0ao ra&log opadanja broja stanovnitva navodi kugu, ratna pustoenja i dr 8dre*ene podatke (rpimo i i& i&vjetaja papinih i&aslanika i drugih stranih dunosnika koji su dola&ili i boravili u Bosni )jihova panja je uglavnom bila usmjerena na bogumilski dio stanovnitva ?a njih esto samo kau da ih ima puno 8vi i slini i&vjetaji samo aludiraju na broj stanovnika srednjovjekovne Bosne, be& jasnih i pre(i&nih navoda 'reba naglasiti da Bosna u tom pogledu nije nikakav i&u&etak jer tih podataka nema ni &a ostale evropske &emlje 2ora se imati na umu injeni(a da je broj stanovnika posvuda, a posebno na Balkanu, bio dosta skroman )a to su utje(ali i prirodni uvjeti Bosna je u ono vrijeme bila prekrivena gustim umama, ak i dananja Her(egovina, a ravniarski krajevi sjeverne Bosne $,osavina% bili su puni movara 4este epidemije i sune godine ili otre &ime, ratna pustoenja i dr neprestano su prorje*ivali stanovnitvo 3eina popula(ije ivjela je po selima 5radskih naselja bilo je malo . vrijeme dolaska 'uraka $polovi(a 1; stoljea% gradovi 3isoko, Dojni(a, 0reevo i 7rebreni(a imali su do 2 000 stanovnika, a 5orade, 3iegrad, ,raa, 8lovo i Doa ispod hiljadu ,orast stanovnitva se vee &a dola&ak 'uraka kada je uslijedio napredak u svim s+erama ivota Tur'*i +-ri$ .kljuivanje Bosne u sastav 'urskog 1arstva, koje je objedinjavalo brojne &emlje i narode u prvoj +a&i je imalo &a posljedi(u naseljavanje brojnih strana(a na njen teritorij, a u drugoj +a&i iseljavanje njenog starosjedilakog stanovnitva 0ao granina, odnosno najisturenija provin(ija 1arstva $serhat, krajite% prema <vropi, uvijek je bila puna vojske )ju su pratile mase hi&metara $radno ! pomono osoblje% koji su obavljali ra&ne poslove &a vojne potrebe $gradnja puteva, mostova, utvrda, prijevo& opreme i naoruanja, uvanje klana(a i sl % 'urske vlasti su naseljavanjem strana(a tako*er eljele popuniti domae stanovnitvo koje su este epidemije, vjerski progoni i doga*aji koji su pratili tursko osvajanje &natno prorijedili )eki krajevi, posebno ,osavina, bili su skoro potpuno pusti 'akvo stanje nije odgovaralo turskim vlastima ni i& stratekih ra&loga jer se radilo o graninoj provin(iji 5lavna migra(iona
J

podruja i& kojih su krenule rijeke iseljenika prema Bosni bili su stoarski krajevi susjednih &emalja 7toari su &bog spe(i+inog naina privre*ivanja i lahke pokretljivosti predstavljali najpodesniji elemenat &a preseljavanje i naseljavanje drugih teritorija 'o je ra&log da su u tursko doba u Bosni skoro iskljuivo naseljavani stoarski narodi, to jest vlasi 7tarosjedio(i bogumili M preli na >slam dolaskom 'uraka 3lasi M stoari koje je planski naseljavala turska vlast 0ada se raspravlja o migra(ijama koje su se odvijale na bosanskoher(egovakom prostoru, treba napomenuti da su one bile dvosmjerne )aime, kako god su u nju masovno doseljavali stran(i tako je i& nje iseljavalo njeno starosjedilako stanovnitvo, kako muslimani tako i krani 0atoli(i su se najvie iseljavali prilikom prodora stranih vojski 2uslimani su iseljavali u druge &emlje prostranog 'urskog (arstva >seljeni muslimani i& Bosne vraaju se u nju od C3>> vijeka do > svjetskog rata &bog pora&a 'urske $i&gon muslimana i& 7rbije% 8ko 1L"; godine slika naseljenosti u Bosni i Her(egovini je ovako i&gledala- u srednjoj, istonoj, junoj te sjevero&apadnoj Bosni veinsko stanovnitvo su inili muslimani 'u je ivjelo vie od "" N ukupnog broja Bonjaka muslimana 7tarosjedilako bonjako ! katoliko stanovnitvo i doseljeni Hrvati ustalili su se u &apadnoj Her(egovini, jugo&apadnoj Bosni, &atim du desne obale 7ave od Brkog do Broda )a tim prostorima ivjelo je oko L0 N svih bosanskoher(egovakih katolika i doseljenih Hrvata ,ravoslavno starosjedilako stanovnitvo, te doseljeni 7rbi i 1rnogor(i &au&eli su u apsolutnoj veini- prostrane oblasti na sjevero&apadu &emlje i&me*u 7ane i .ne, pravoslav(i su inili apsolutnu veinu i u istonoj Her(egovini, u& 7avu $od ua /rine do Brkog%, te istono od linije povuene od Brkog prema 3laseni(i i 3iegradu )a tim prostorima bilo je kon(entrirano oko J0 N ukupnog pravoslavnog stanovnitva Bosne i Her(egovine Au'#r$u0"r'*i +-ri$ /oseljavanje stanovnitva i& 9ustrija, 4eke, 2a*arske i Hrvatske, a iseljavanja jednog dijela stanovnitva BiH u 'ursku i dr &emlje okruenja

4. IZVORI PODATAKA O STANOVNI5TVU BIH KARAKTERISTIKE POPISA

L

Popisi stanovnitva: 'urski de+teri 1L;1 i 1LJ" godine 9ustro!ugarska- 1LJK ,1LL; , 1LK; ,1K10 0raljevina 6ugoslavija- 1K21 , 1K:1 . 7D#6- 1K=L , 1K;: , 1K"1 , 1KJ1 , 1KL1 i 1KK1 ?a period nakon 1KK1 godine koriste se pro(jene 9gen(ije &a statistiku Bosne i Her(egovine, ?avoda &a statistiku D BiH i ?avoda &a statistiku #7 'ekua dravna statistika- >& tekue statistike, >& statistikih godinjaka, >& statistikih biltena, >& demogra+ske statistike, >& spe(ijalne statistike K"r"*#-ri'#i*- +$+i'" '#"!$v!i6#v" u BiH /o sada je u BiH obavljeno 1J popisa Prvi su popisi raeni za vrijeme Turske vladavine 8d toga je &adnji popis, bio na neki nain pri&nat od europskih &emalja, a ostali popisi nisu bili ura*eni po metodologiji koja je koritena u nekim europskim i svjetskim dravama #e&ultati turskih de+tera se stoga mogu djelomino prihvatiti ,opisi i& turskog perioda se mogu svrstati u dvije grupe- 7.29#)> > 8,>7)> ?a sumarne se popise kae da su to popisi gdje je tadanja vlada eljela da do*e do podataka &a uvo*enje pore&a, regrutovanje vojnika, o prirodnim bogatstvima BiH @to se tie opisnih podataka &a njih se moe rei da su obuhvatali podatke iste kao i sumarni popisi 2e*utim, opisni su popisi sadravali i podatke o vjeroispovijesti, poloaju pojedinih lanova u porodi(i, pitanje sluenja vojske, vlasnitvo na &emlju > jedni i drugi popisi su ra*eni u onim sluajevima kada je tadanja vlast eljela uvesti nove pore&e ili kada se pripremala &a nove ratne pohode ili kada je dola&ilo do smjene sultana i drugih visokih slubenika u 'urskoj >ako ovi popisi nisu sveobuhvatni ipak se i& njih moe doi do odre*enih podataka o stanovnitvu, o imovinskom stanju porodi(a, o broju i&gra*enih in+rastrukturnih kapa(iteta, o prirodnim bogatstvima BiH i sl Popisi za vrijeme Austrou arske vladavine /olaskom 9ustrougarske na ova podruja tadanja vlast je organi&ovala prvi popis koji je &a (ilj imao da se do*e do podataka oa% b% (% d% e% +% g% h% Broju stanovnika 8 broju aktivnih ! neaktivnih stanovnika )ekim prirodnim bogatstvima >&gra*enim kapa(itetima 3jeroispovijesti )a(ionalnoj pripadnosti 7tarosnoj strukturi #egionalnom ra&mjetaju stanovnitva

,oda(i su prikupljani &boga% 7tvaranja slike o broju regruta &a vojsku b% ,rikupljanje podataka o broju &aposlenih po pojedinim djelatnostima posluilo je &a useljavanje odre*enog i potrebnog broja radne snage i& &emalja koje su pripadale 9ustrougarskoj monarhiji (% ,olitika useljavanja ba&irala se na poda(ima o na(ionalnoj strukturi Aeljelo se je, pored ostalog, doi i do promjene na(ionalne strukture tadanjeg stanovnitva 8va politika imala je svog odra&a tako da je veliki broj muslimanskog stanovnitva u tom periodu napustio BiH i odselio se u 'ursku i neke druge &emlje ,o&nata je injeni(a da su muslimani naseljavali gradska naselja, a dolaskom 9ustrogarske njihov je broj u gradovima smanjen d% ,opisom se dolo i do podataka o broju domainstava, broju lanova u porodi(i 8vi su poda(i omoguili tadanjoj vlasti da &a(rta takvu popula(ijsku politiku koja e ii u prav(u smanjenja nataliteta kod nekih naroda, a u prav(u poveanja nataliteta kod drugog naroda e% @to se tie podataka o prirodnim bogatstvima u sva = popisa ti su poda(i stavljeni u prvi plan jer je 9ustrougarska vlast eljela da se prirodni poten(ijali BiH aktiviraju $prije svega umarstvo, ljekoviti i&vori, rudni(i i dr % ,oele su se di&ati +abrike, bolni(e, i&gra*en je veoma veliki broj elje&nikih pruga, puteva, vodovoda i sl Popisi u vrijeme !raljevine "u oslavije ,rvi je popis ura*en 1K21 godine ,o sadraju ovaj je popis bio identian sa popisima koji su ra*eni u austrougarskom periodu 7adraj ovog popisa je bio takav da se do*e do podatakaa% b% (% d% e% +% g% ?emljitu ,ovrinama &emlje 7trukturi &emljita 3lasnitvu nad &emljitem Broju stoke Broju stabala 7tepenu koritenja mehani&a(ije u poljoprivredi

,opis i& 1K:1 godine je bio ra&liit u odnosu na popis i& 1K21 godine jer je BiH bila podijeljena na banovine i popis je iao u tom prav(u da se do*e do sumarnih podataka i &a BiH i &a banovine 8vaj popis je omoguio da se do*e do podataka oa% b% (% d% e% +% g% Broju stanovnika )a(ionalnom sastavu 3jeroispovijesti 6e&iku 7tarosnoj strukturi Broju lanova porodi(e Broju domainstava itd
10

8vim popisom se eljelo utvrditi imovinsko stanje, ne samo ukupnog nego i stanovnitva po na(ionalnoj strukturi, a ti su se poda(i koristili &a sprovo*enje politike koja je ila u prav(u slabljenja imaovinskog stanja pojedinih naroda BiH Popisi nakon ## svjetsko rata ,rvi je popis obavljen 1K=L godine i &a njega se kae da je bio samo prebrojavanje stanovnitva i njegovog bogatstva kao i bogatstva BiH kao teritorije 8vim se popisom dolo doa% b% (% d% Broja stanovnika )a(ionalne strukture 7tarosne i spolne strukture >movinskog stanja porodi(a

,rikupljanje podataka o imovinskom stanju porodi(a posluilo je &a donoenje ?akona o odu&imanju pojedinih +abrika, kua, &emljita i druge pokretne i nepokretne imovine itd ,rvi popis ura*en po me*unarodnoj metodologiji je popis stanovnitva i& 1K;: godine 0arakteristika ovog popisa jeste da je prvo ura*ena anketa koja se ba&irala na u&orku i na osnovu re&ultata tih anketa i drugih uputstava ura*ena su odre*ena pitanja koja su nala mjesta u popisni(ama $popisnim listiima% 7adraj ovih pitanja je iao u tom prav(u da se do*e do podataka oa% b% (% d% e% +% g% h% i% Broju stanovnika )a(ionalnom sastavu 3jeroispovijesti ?animanju @kolskoj spremi Broju domainstava Broju lanova u porodi(i ,oljoprivredi, industriji, umarstvu, gra*evinarstvu, turi&mu itd 8 i&gra*enim kapa(itetima i o njihovoj dovrenosti i dr

,opisi stanovnitva koji su obavljeni 1K"1 , 1KJ1 , 1KL1 i 1KK1 godine su po svom sadraju bili dosta slini sa popisom i& 1K;: godine s tim da popis i& 1K"1 , 1KJ1 , 1KL1 nisu sadravali obiljeje vjeroispovijesti, a to je bio odra& tadanje so(ijalistike politike ?bog toga se veliki broj muslimana u BiH i&janjavao kao )eopredijeljeni 'ek je popis i& 1KL1 godine dao jasniju sliku o etnikom sastavu BiH ,opis i& 1KK1 godine sadravao je i obiljeje o vjeroispovijesti 'ako*e, popisom i& 1KK1 godine stanovnitvu je dana i mogunost da se i&jasne o je&iku $tada se veina stanovniva i&jasnila da govori bosanskim je&ikom% 8vim su popisom osim osnovnih popisnih obiljeja obuhvaeni i poda(i o stoki, poljoprivrednoj mehani&a(iji, &emljitu $strukturi i veliini%, broju vonih stabala, kolstvu i dr 7. RAZMJE5TAJ STANOVNI5TVA I GUSTO8A NASELJENOSTI BiH

11

7.1.Gu'#$1" !"'-lj-!$'#i /e+ini(ija gustoe naseljenosti- broj stanovnika na jedini(i povrine Tipovi ustine naseljenosti 1 8pa ili relativna $broj stanovnika po kilometru kvadratnom%, agrarna, poljoprivredna, +i&ioloka, urbana, ruralna i dr $rste usto%e naseljenosti 9ko se po*e od prosjene gustoe naseljenosti kopnenog dijela &emljine povrine $=:,= stHkm2% onda se mogu i&dvojiti slijedee kategorije ili vrste naseljenosti1 2 : = #ijetko naseljeni prostori sa manje od 1; stHkm2 7rednje naseljeni prostori sa 1;!"= stHkm2 5usto naseljeni prostori od ";!11; stHkm2 ,renaseljeni prostori sa vie od 11; stHkm2 7.4.Gu'#$1" !"'-lj-!$'#i B$'!- i H-r(-0$vi!9ko se posmatraju poda(i koji se odnose na kretanje stanovnitva BiH u vrijeme 'urske vladavine moe se &akljuiti da je BiH imala porast stanovnitva i da se kretalo od milion do milion i 1;0 hiljada stanovnika s tim da je ono bilo ra&liito lo(irano $5ustoa naseljenosti i&nosila je oko 20 stHkm2% . periodu 9ustrougarske vladavine u Bosni i Her(egovini je gustoa naseljenosti se kretala od 22 do :J stHkm2 $1LJK u BiH je prebivalo 1 1;L 000 stanovnika, 1K10 godine u BiH je prebivalo 1 LKL 000 stanovnika% ,rema popisu i& 1K:1 godine u BiH je ivilo 2 :2: 000 stanovnika ,rosjena gustoa naseljenosti i&nosila je oko =; stHkm2 Gu'#$1" G$ i!" Br$j '#"!$v!i*" !"'-lj-!$'#i 1K=L 2 ;": J"J ;0,1 stHkm2 1K;: 2 L=J =;K ;;,J 1K"1 : 2JJ K=L "=,1 1KJ1 : J=" 111 J:,2 1KL1 = 12= 2;" L0,J 1KK1 = :JJ 0:: L;," 1KK" : "=; 000 J1,: 1KKJ : ":L 000 J1,2 1KKK : J2; 000 J2,J 2000 : JL1 000 J= 2001 : JKL 000 J=,: 2002 : L2L 000 J=,K 200J : L=2 000 J;,1 Primjer raunanja prosjene usto%e naseljenosti: 1KJ1 godine ,ovrina BiH ;1 12K km2 Broj stanovnika : L=" 10J
12

,rosjena gustoa naseljenosti J;,2 stHkm2 1KL1 godine ,ovrina BiH ;1 12K km2 Broj stanovnika = 12= 0;" ,rosjena gustoa naseljenosti L0," stHkm2 1KK1 godine ,ovrina BiH ;1 12K km2 Broj stanovnika = :JJ 0:: ,rosjena gustoa naseljenosti L;," stHkm2 200J godine ,ovrina BiH ;1 20K,2 stHkm2 Broj stanovnika : L=2 000 ,rosjena gustoa naseljenosti J;,1 stHkm2 stanovnika >&vor- 9gen(ija &a statistiku BiH, 7arajevo, 200J >& gore navedenih podataka moemo &akljuiti da BiH spada u gusto naseljene prostore #a&mjetaj stanovnitva i gustoa naseljenosti BiH uka&uju na jaku pove&anost s prirodnom osnovom, odnosno prirodnim uvjetima i i&vorima ,romjene do kojih je dolo u ra&mjetaju stanovnitva u drugoj polovini CC vijeka potvr*uju vanost uti(aja ekonomsko! so(ijalnih i drugih +aktora 7.7. R"/%j-6#"j '#"!$v!i6#v" B$'!- i H-r(-0$vi!#a&like u gustoi naseljenosti pojedinih dijelova BiH su veoma i&raene 8va neravnomjernost posljedi(a je sloenih relje+nih $visoki i niski kr, ni&ijski prostori, polja, kotline, doline, klisure, kanjoni%, te drutveno ! ekonomskih karakteristika i &bivanja 1KK1 godine prosjeno je najgue naseljena geogra+ska regija panonske i peripanonske Bosne $KL stHkm2% )aseljenost planinskog $;L stHkm2% i mediteranskog $=K stHkm2% podruja &natno je manja i neravnomjernija 7misao ra&lika u naseljenosti i ra&mjetaju stanovnitva BiH mogu ilustrirati slijedei poda(i u 1KJ1 godini na podruju visokog kra $20," N povrine% ivjelo je svega J N stanovnitva . niskoj Her(egovini $11," N povrine% ivjelo je L N stanovnitva )a prostoru panonskog i peripanonskog prostora na =1,L N povrine ivjelo je ;; N stanovnitva /i+eren(irani prostorni ra&mjetaj stanovnitva u i&ravnoj je ve&i s prirodnim preduvjetima &a naseljavanje ali je sve naglaeniji i uti(aj drutveno!ekonomskih &bivanja i demogra+skih +aktora $isinska distribucija stanovnitva Bosne i Herce ovine

1:

do "00 m ! L0 N stanovnitva ! ;;N naselja $: 2:"% do K00 m ! K= N stanovnitva ! L;N naselja $; 000% i&nad K00 m ! " N stanovnitva ! 1;N naselja $KL;%

Tipovi naseljenosti Bosne i Herce ovine 3eoma slaba naseljenost0!2; stHkm2 1K,L N povrine, =,1 N stanovnitvaO )iska kon(entra(ija stanovnitva2"!;0 stHkm2 2:," N povrine 11,J N stanovnitvaO 7rednja naseljenost;1!100 stHkm2 2",1 N povrine , 2;,; N stanovnitvaO 5usta naseljenost101!200 stHkm2 2; N povrine =1,L N stanovnitvaO >&ra&ita kon(entra(ijavie od 200 stHkm2 ;," N povrine 1J N stanovnitva Prostorni razmjetaj stanovnitva Bosne i Herce ovine po op%inama &''&( 7 ob&irom na brojnost, odnosno veliinu kontingenta bosanskoher(egovake opine klasi+i(iramo u est kategorija ukupnog stanovnitva,

8pine sa vie od 100 000 stanovnika $J opina, K;1 1": st %O 8pine sa ;0 000 ! KK KKK stanovnika $22 opine, 1 =;2 :LL st %O 8pine sa 20 000 ! =K KKK stanovnika $=J opina, 1 ;:L 1:0 st %O 8pine sa 10 000 ! 1K KKK stanovnika $2: opine, :"; 000 st % 8pine sa ; 000 ! K KKK stanovnika $J opina, ;" ;L= st %O 8pine sa manje od ; 000 st $: opine, 1: 1L= st %

8pi je &akljuak da je 1KK1 godine najvei dio stanovnitva Bosne i Her(egovine $vie od 2H:% ivjelo u opinama koje imaju od 20 000 do 100 000 stanovnika $2 KK0 ;1L st ili "L,: ukupnog stanovnitva Bosne i Her(egovine% )ajgua kon(entra(ija stanovnitva 1KK1 bila je u sarajevskim opinama, te u jo nekoliko opina1=

)ovo 7arajevo- 2 02: stHkm2 1entar- 2 =0: stHkm2 )ovi grad- 2 L=" stHkm2 7tari grad- =0K stHkm2 >lida- =02 stHkm2 3ogoa- :=2 stHkm2, a &atim'u&la- =:= stHkm2 ?eni(a- 2LL stHkm2 Bre&a- 2:J stHkm2 'eanj- 21L stHkm2

>stovremeno vrlo rijetku naseljenost 1KK1 imale su opine 0alinovik- ",= stHkm2 Bosansko 5rahovo- 10,J stHkm2 5lamo- 11 "stHkm2 Ljubinje- 12,L stHkm2 5a(ko- 1=,J stHkm2 0upres- 1;,; stHkm2 'rnovo- 1;,; stHkm2 )evesinje- 1;,K stHkm2 /rvar- 1L stHkm2 Bosanski ,etrova(- 1L,: stHkm2 Han ,ijesak 1L," stHkm2 )eum- 1K,2 stHkm2

#adi se uglavnom o opinama u krkim i &a naseljavanje prirodno!geogra+ski oskudnim prostorima jugo&apadne Bosne i istone Her(egovine Razmjetaj stanovnitva Bosne i Herce ovine po naseljima ,rema &vaninoj statisti(i Bosna i Her(egovina je 1KK1 godine imala ;L;; naselja 1jelokupno stanovnitvo Bosne i Her(egovine i& 1KK1 godine $= :JJ 0::%, ivjelo je u ;L2; naselja $:0 naselja je bilo be& stanovnika% ,rosjean broj stanovnika po jednom bosanskoher(egovakom naselju i&nosio je 1KK1 godine J=J," stanovnika, to poka&uje opu prostornu rasprenost stanovnitva u veliki broj malih naselja, to ujedno predstavlja i jedno od najvanijih demogra+skih obiljeja Bosne i Her(egovine ,rosjena veliina seoskih naselja Bosne i Her(egovine broji ="0 stanovnikaO ,rosjena veliina gradskih naselja Bosne i Her(egovine broji L 000 stanovnikaO #asprenost stanovnitva najbolje poka&uje injeni(a da je ak K;N bosanskoher(egovakih naselja $;;:"%, u 1KK1 godini imalo manje od 2000 stanovnika . njima je ivjela P stanovnitva Bosne i Her(egovine, a gotovo Q svih naselja je imala manje od 100 stanovnika

1;

,osljednja &bivanja u periodu 1KK2!1KK; godine tako*e su snano uti(ala na ra&mjetaj stanovnitva i gustinu naseljenosti

9. UKUPNO KRETANJE STANOVNI5TVA BIH /emogeogra+ski ra&voj stanovnitva moemo, prije svega, de+inisati kro& ukupno ili ope kretanje stanovnitva budui da je ukupan broj stanovnika prva i osnovna veliina koju
1"

moemo dobiti i& popisa stanovnitva .kupno kretanje stanovnitva je veliina koja je de+inisana u asu popisa i trenutaan je statistiki poka&atelj, a sam njegov na&iv uka&uje da je rije o pojavi koja obuhvata promjene u ukupnom broju stanovnika pod uti(ajem ra&liitih +aktora kao to su natalitet, mortalitet, migra(ije stanovnitva itd 8pe kretanje stanovnitva re&ultat je, prije svega, prirodnog kretanja i konane migra(ije kao jednog od oblika prostorne pokretljivosti stanovnitva /emogeogra+ski ra&voj stanovnitva BiH, odnosno njegovo ukupno kretanje odvijalo se u uvjetima sloenih historijskih, politikih, ekonomskih i dr prilika pa je, prema tome, ope kretanje stanovnitva Bosne i Her(egovine posljedi(a ne samo prirodnog kretanja i prostorne pokretljivosti stanovnitva, ve i veoma burnih historijsko ! politikih &bivanja na ovom prostoru $smjena ra&liitih drutveno ! ekonomskih sistema i promjena prostornog obuhvata ili veliine administrativnih grani(a itd % .kupno ili ope kretanje stanovnitva utvr*uje se povremenim popisima koji se u veini &emalja svijeta obavljaju svakih deset godina 'ako je i ukupno kretanje stanovnitva u BiH mogue utvrditi na osnovu popisa stanovnitva koji su na prostoru Bosne i Her(egovine obavljani jo od austrougarskog perioda . tabeli su prika&ani poda(i o broju stanovnika Bosne i Her(egovine prema godinama popisa stanovnitva &a vrijeme austrougarske uprave, 0raljevine 6ugoslavije i bive 7D#6
Ukupan broj stanovnika Bosne i Hercegovine u periodu od 1879-1991. godine G$ i!" +$+i'" 1LJK 1LL; 1LK; 1K10 1K21 1K:1 1K=L 1K;: 1K"1 1KJ1 1KL1 1KK1 BiH 11;L1"= 1::"0K1 1;"L0K2 1LKL0== 1LK0==0 2:2:;;; 2;"=:0L 2L=J=;K :2JJK=L :J="111 =12=2;" =:JJ0::

#zvor: Popisi stanovnitva iz &)*'(+ &)),(+ &)',(+ &'&-(+ &'.&(+ &'/&(+ &'0)(+ &',/(+ &'1&(+ &'*&(+ &')&( i &''&(

,romjene nastale u ukupnom ili opem kretanju stanovnitva moemo anali&irati kro& poka&atelje koji uka&uju na promjene u apsolutnom i&nosu, te poka&atelje koji uka&uju na promjene u relativnom i&ra&u )aj&naajniji apsolutni poka&atelj promjena u ukupnom kretanju stanovnitva je prosjean godinji porast stanovnitva i&me*u dva popisa, a naj&naajniji poka&atelj druge skupine je prosjena godinja stopa porasta stanovnitva i&me*u dva popisa

1J

. slijedeoj tabeli je prika&an prosjean godinji porast, prosjena godinja stopa porasta, te indeks promjene broja stanovnika Bosne i Her(egovine u me*upopisnim periodima u ra&doblju od 1LJK!1KK1 godine
Prosjean godinji porast, prosjena godinja stopa porasta, te indeks pro jene broja stanovnika u Bosni i Hercegovini od 1879-1991. godine B$'!" i H-r(-0$vi!" Pr$'j-,!" 0$ i6!j" '#$+" +$r"'#" )u ;. 2,= 1," 1,: !0,0= 2,1 0," 2,1 1,L 1,: 1,0 0," 1,0 1,1

M-:u+$+i'!i +-ri$ 1LJK!1LL; 1LL;!1LK; 1LK;!1K10 1K10!1K21 1K21!1K:1 1K:1!1K=L 1K=L!1K;: 1K;:!1K"1 1K"1!1KJ1 1KJ1!1KL1 1KL1!1KK1 1LJK!1KK1 1K;:!1KK1

Pr$'j-,!i 0$ i6!ji +$r"'# 2K";=,; 2:200,1 21KK",L !"K1,: =::11,; 1=1"1,K ;"":0,2 ;:L11,1 ="L1",: :JL1=,; 2;2JJ,J 2LJ:K,K =02;1,K

I! -*' 11;,= 11J,= 121,0 KK," 122,K 110,= 111,0 11;,1 11=,: 110,1 10",1 :JJ,K 1;:,J

#zvor: Popisi stanovnitva iz &',/(+ &'1&(+ &'*&(+ &')&( i &''&(

)a osnovu podataka pre&entiranih u prethodnim tabelama uoljivo je da se &a vrijeme austrougarske uprave broj stanovnika Bosne i Her(egovine poveavao . periodu od 1KJK! 1K10 godine broj stanovnika BiH poveao se sa 1 1;L 1"= na 1 LKL 0==, odnosno &a J:K LL0 stanovnika ili &a 1," puta ,rema popisu stanovnitva i& 1K21 godine u Bosni i Her(egovini ivjelo je oko 1 LK0 ==0 stanovnika . periodu od 1K10!1K21 godine &abiljeen je pad ukupnog broja stanovnika BiH &a 0,0= N ,ad ukupnog broja stanovnika BiH posljedi(a je, prije svega, ratnih stradanja u ,rvom svjetskom ratu, te emigra(ije bosanskoher(egovakog stanovnitva ,rema prvom popisu stanovnitva bive 7D# 6ugoslavije i& 1K=L godine BiH je imala oko 2 ;"= :0L stanovnika, a prema popisu i& 1K;: godine 2 L=J =;K )a osnovu pre&entiranih podataka moemo &akljuiti da je na prostoru BiH u periodu 1K=L!1K;: godine porastao broj stanovnika &a 11,0 N 8d 1K;:!1KK1 godine ukupan broj stanovnika BiH se poveavao . ovom periodu stanovnitvo u Bosni i Her(egovini se povealo &a 1 ;2K ;J= ili &a 1,; puta /emogeogra+ski ra&voj i promjene u ukupnom broju stanovnika na podruju Bosne i Her(egovine odvijali su se u sloenim drutveno ! ekonomskim i politikim uslovima > pored pojedinih perioda u kojima je &abiljeen pad ukupnog broja stanovnika na kraju moemo konstatovati da se u ra&doblju od 1LJK do 1KK1 godine ukupan broj stanovnika BiH uveao &a : 21L L"K stanovnika ili :,L puta

1L

)a osnovu pre&entiranih podataka u prethodnim tabelama vidimo da je po pojedinim me*upopisnim ra&dobljima dinamika promjena u ukupnom broju stanovnika bila ra&liita . me*upopisnom periodu 1K;:!1K"1 godine prosjean godinji porast stanovnitva BiH i&nosio je ;: L11,1 stanovnika sa prosjenom godinjom stopom porasta od 1,L N . me*upopisnim periodima od 1K"1!1KK1 godine &abiljeen je pad prosjenog godinjeg porasta stanovnitva BiH, kao i prosjene godinje stope porasta sa 1,: na 0," N ,rosjean godinji porast stanovnitva BiH u periodu od 1K;:!1KK1 godine i&nosio je =02;1,K stanovnika sa prosjenom godinjom stopom porasta od 1,1 N 8sobito velike promjene u ukupnom kretanju broja stanovnika Bosne i Her(egovine nastupile su nakon 1KK2 godine, odnosno u periodu od 1KK2!1KK; godine . ovom ra&doblju &naajan broj stanovnika i&bjegao je i& Bosne i Her(egovine )akon /ejtonskog mirovnog spora&uma vri se pro(es povratka i&bjeglih i raseljenih li(a u prijeratna mjesta boravka ,rema pro(jenama 9gen(ije &a statistiku na podruju Bosne i Her(egovine 200J godine prebivalo je : L=2 000 stanovnika to &nai da se broj stanovnika Bosne i Her(egovine u periodu od 1KK1!200J godine smanjio &a oko ;:; 000, odnosno &a 12,2 N 7manjenje ukupnog broja stanovnika BiH u ovom periodu bilo je uvjetovano ratnim gubi(ima stanovnitva, negativnim migra(ijskim saldom $u&rokovan prisilnim migra(ijama% i prirodnom depopula(ijom stanovnitva > u poslijeratnom periodu uslijed nepovoljnih ekonomskih, politikih i so(ijalnih prilika Bosna i Her(egovina biljei relativno nepovoljne demogeogra+ske trendove, ali jo uvijek ima vee stope porasta stanovnitva u odnosu na stope porasta pojedinih europskih regiona i &emalja )aprimjer u periodu od 2000!200; godine prosjena godinja stopa porasta stanovnitva Bosne i Her(egovine i&nosila je 1," N . istom periodu prosjena stopa porasta stanovnitva &emalja istone <urope i&nosila je ! 0,; N, u &emljama june <urope 0,1 N, a u &emljama &apadne <urope 0,2 N . &emljama u okruenju prosjena godinja stopa porasta stanovnitva i&nosila je 0,J N u 9lbaniji, 0,; N u 2akedoniji, 0,1 N u 7loveniji, ! 0,2 N u Hrvatskoj itd
Ukupno kretanje stanovnitva BiH i ! BiH od 199"-#$$7. godine G$ i!" 1KK1 1KK" 1KKJ 1KKL 1KKK 2000 2001 2002 200: 200= 200; 200" 200J BiH =:JJ0:: :"=;000 :J:L000 :";:000 :J2;000 :JL1000 :JKL000 :L2L000 :L:2000 :L=2000 :L=:000 :L=:000 :L=2000 F BiH ! 22;=000 2:="000 222"000 22J"000 2:12000 2:0J000 2:1;000 2:21000 2:2;000 2:2L000 2:2;000 2:2L000 P$r"'# ili +" )u ;. BiH F BiH ! ! !1",2 0 2," =,1 !2,: !;,1 2 2,; 1,; 1," 0,= !0,2 0,L 0,: 0,1 0,: 0,: 0,2 0,0: 0,1 0 !0,1 !0,0: 0,1

.kupan broj stanovnika u BiH se nakon 1KK1 godine prvo smanjivao &bog ratnih stradanja i prisilnih migra(ija, a nakon /ejtonskog mirovnog spora&uma &apoinje pro(es povratka i&bjeglih i raseljenih li(a pa se ukupan broj stanovnika u BiH lagano poveavao 8sim migra(ione komponente, na ukupno kretanje stanovnitva u BiH nakon rata uti(alo i smanjene stopa nataliteta, te poveanje stopa smrtnosti stanovnitva
1K

)a kraju moemo &akljuiti da je dinamika kretanja ukupnog broja stanovnika na podruju BiH posljedi(a ra&liitih +aktora ,orast ili pad u ukupnom broju stanovnika Bosne i Her(egovine u pojedinim me*upopisnim periodima posljedi(a je demogra+skih ratnih gubitaka koji predstavljaju jednu od &naajnijih determinanti savremenog demogeogra+skog ra&voja bosanskoher(egovakog stanovnitva 8sim toga, treba spomenuti djelovanje mehanike komponente ukupnog kretanja stanovnitva, odnosno poti(ane BprivremeneB radne emigra(ije u inostranstvo &a vrijeme bive 6ugoslavije, te prisilnih i poslijeratnih migra(ija stanovnitva, kako poslije /rugog svjetskog rata, tako i nakon posljednjeg rata u Bosni i Her(egovini u periodu od 1KK2!1KK; godine )avedeni pro(esi su &ajedno sa drugim demogeogra+skim, te drutveno ! ekonomskim, politikim i dr prilikama uti(ali i na ra&inu rodnosti, smrtnosti i prirodnog prirataja, a samim tim i na promjene u ukupnom broju stanovnika BiH <. PRIRODNO KRETANJE STANOVNI5TVA BOSNE I HERCEGOVINE Broj i apsolutni porast ili pad stanovnitva nekog podruja u odre*enom periodu ne moe nam poka&ati sve osobenosti neke popula(ije ?bog toga je neophodno anali&irati komponente prirodnog i mehanikog kretanja stanovnitva jer je ukupno ili ope kretanje stanovnitva nekog podruja determinisano ovim dvjema komponentama 8snovne komponente prirodnog kretanja stanovnitva su natalitet ili rodnost, mortalitet ili smrtnost, a njihova re&ultanta je u pravilu prirodni prirataj $viak ro*enih nad brojem umrlih% 8dredni(e prirodnog kretanja stanovnitva BiH moemo anali&irati kro& dvije skupine poka&atelja . okviru prve skupine poka&atelja i&vrit emo anali&u nataliteta, mortaliteta i prirodnog prirataja, a okviru druge skupine poka&atelja plodnost $+ertilitet% i ivost $vitalitet% >& odnosa navedenih elemenata emo utvrditi ritam prirodnog kretanja bosanskoher(egovake popula(ije 8sim +ertiliteta i vitaliteta, prilikom prouavanja prirodnog kretanja stanovnitva Bosne i Her(egovine, ukljuit emo u anali&u stope nup(ijaliteta $branost% jer se veina dje(e ra*a u braku i divor(ijaliteta $ra&vod braka% koji &naajno mogu uti(ati i na ra&inu rodnosti . drugoj polovini CC i poetkom CC> vijeka prirodno kretanje inilo je primarnu komponentu ukupnog kretanja stanovnitva BiH . Bosni i Her(egovini prirodno kretanje stanovnitva re&ultat je, prije svega, biolokih pro(esa ra*anja i umiranja, ali osim njih na bioloku reproduk(iju uti(ali su i ra&liiti so(io ! ekonomski, so(io ! psiholoki, kulturni i drugi +aktori )a podruju BiH prirodno kretanje stanovnitva u posmatranom periodu odvijalo se u opim drutveno ! ekonomskim uvjetima ra&voja ,ro(es industrijali&a(ije i opti drutveno ! ekonomski napredak uvjetovali su dalekosene promjene na bioloku reproduk(iju stanovnitva )aruito inten&ivan odnos i&me*u drutveno ! ekonomskog i demogeogra+skog ra&voja na podruju BiH uspostavio se sa ra&vojem privrede koja je uvjetovala &naajne strukturalne promjene stanovnitva, a samim tim i promjene u prirodnom kretanju stanovnitva to je uti(alo na pro(es demogra+ske tran&i(ije bosanskoher(egovake popula(ije krajem CC vijeka <.1. N"#"li#-#

20

)atalitet ili rodnost predstavlja odnos broja ivoro*ene dje(e u ukupnom broju stanovnika u odre*enom podruju i u odre*enoj jedini(i vremena 1 )atalitet $rodnost% je predstavljao osnovnu i po&itivnu odredni(u prirodnog kretanja bosanskoher(egovakog stanovnitva . slijedeoj tabeli ilustrovaemo broj ivoro*enih i stope rodnosti u BiH u periodu od 1K;:!1KK1 godine
Broj %ivoro&eni' i stope nata(iteta u BiH u periodu 19)*-1991. godine Br$j Br$j G$ i!" =iv$r$:-!i3 =iv$r$:-!i3 !" 1>>> '#. 1K;: 110:J: :L," 1K"1 10L0J" :2,L 1KJ1 L2"K= 21,K 1KL1 J10:1 1J,2 1KK1 ";=:0 1=,K

,rema vrijednostima koje doseu stope rodnosti natalitet se moe podijeliti u tri skupineniski $do 1; R godinje%, srednji $od 1"!2; R% i visoki $vie od 2; R% . periodu od 1K;:!1K"J godine stanovnitvo Bosne i Her(egovine prolo je kro& ra&doblje visokog nataliteta, &atim ra&doblje srednjeg nataliteta u periodu od 1K"L!1KK0 i niskog tipa nataliteta od 1KK1 godine ,rema tome, u periodu 1K;:!1KK1 godine stope nataliteta u Bosni i Her(egovine opale su sa :L," na 1=,K R 2oemo &akljuiti da je od 1K;:!1KK1 godine prisutna tenden(ija opadanja stopa nataliteta u& blage os(ila(ije 'enden(ija smanjivanja stopa nataliteta u Bosni i Her(egovini javila se kao posljedi(a odre*enog so(io ! ekonomskog ra&voja i pro(esa demogra+ske tran&i(ije koji je u&rokovan pro(esima industrijali&a(ije i urbani&a(ije, tj prestrukturiranjem poljoprivrednog dijela stanovnitva u nepoljoprivredne djelatnosti, te iseljavanjem stanovnitva i& agrarnih $ruralnih% u urbano ! industrijska podruja .jedno se na podruju BiH poveavao i obra&ovni nivo stanovnitva, te udio obra&ovanih ena u ukupnom broju stanovnitva 8vaj prela& je uti(ao i na smanjenje stopa nataliteta )aravno, pored so(io ! ekonomskih, &naajnu ulogu odigrali su i psiholoki +aktori koji su se odra&ili na stope rodnosti ?nai, radi se uglavnom o +aktorima koji su ve&ani u& moderni&a(iju drutva $industrijali&a(iju, deagrari&a(iju, urbani&a(iju, poveanje nivoa obra&ovanosti i poboljanje &dravstvene &atite, promjenu +unk(ije porodi(e i pojedinih njenih lanova, a posebno ena itd % #atna &bivanja u periodu od 1KK2!1KK; godine u&rokovala su &natne promjene u kretanju broja ivoro*enih na podruju BiH &bog ratnih stradanja i prisilnih migra(ija stanovnitva . poslijeratnom ra&doblju najvea stopa nataliteta &abiljeena je 1KK" i 1KKJ godine od 12,L, odnosno 12,: R Bioloki, a prije svega, so(io ! ekonomski i psiholoki +aktori utiu na kretanje broja ivoro*enih i stope nataliteta u BiH nakon rata
Broj %ivoro&eni' i stope nata(iteta u BiH i ! BiH od 199". godine G$ i!"
1

Br$j =iv$r$:-!i3 BiH F BiH

?iv$r$:-!i !" 1>>> '#. BiH F BiH

)avedena de+ini(ija nataliteta predstavlja neto ! stopu nataliteta 8sim neto ! stope nataliteta postoji i bruto ! stopa koja predstavlja ukupan broj ro*enih $ivoro*enih i mrtvoro*enih% u ukupnom broju stanovnika )eto ! stopa nataliteta na&iva se jo i e+ektivni natalitet, a bruto ! stopa totalni natalitet

21

1KK" 1KKJ 2001 2002 200" 200J

=";K= =L:KJ :JJ1J :;;LJ :=0:: ::L:;

:2"1= ::00: 2:LL1 2:0;L 21;0: 21"2L

12,L 12,K K,K K,: L,K L,L

1=,; 1=,1 10,: 10 K,2 K,2

)aime, i u drugim dijelovima svijeta uoeno je da se u poslijeratnom periodu javljaju vee stope rodnosti, na to uglavnom utiu psiholoki +aktori )aime, poslijeratni br& porast stanovnitva uvjetuje prije svega Bmarried boomB ili povean broj sklopljenih brakova odgo*enih u ratnim okolnostima >& ovoga logino slijedi i visoka brana rodnost ili t&v BbabG boomB 8va pojava se u demogeogra+iji na&iva jo i Bnadoknadna rodnostB jer se u nekoliko poslijeratnih godina &apravo nadokna*uje Bi&gubljeniB natalitet i& ratnih godina 2e*utim, nakon 1KKJ godine stope nataliteta u Bosni i Her(egovini su blago opadale da bi u 200J godini dosegle vrijednost od L,L R .koliko se nivo rodnosti Bosne i Her(egovine poredi sa nekim &apadnoeuropskim i srednjoeuropskim &emljama, te &emljama u okruenju ra&ina nataliteta u naoj dravi smanjena je u relativno kratkom poslijeratnom ra&doblju ispod one ra&ine koja bi odgovarala stepenu njenog drutveno ! ekonomskog ra&voja 'ako je do 1KK1 godine Bosna i Her(egovina imala &naajno viu ra&inu rodnosti u odnosu na neke visokora&vijene europske &emlje )aprimjer K0!tih godina CC vijeka stope nataliteta u Hrvatskoj, )orvekoj, @vedskoj, @vi(arskoj kretale su se oko 12,0 R . Bosni Her(egovini stope nataliteta tih godina kretale su se oko 1;,0 R 2e*utim, nakon rata dolo je do &naajnih promjena 'ako se ra&ina rodnosti bosanskoher(egovakog stanovnitva &naajno pribliila ili ak i pala ispod ra&ine nataliteta ra&vijenih europskih &emalja )aprimjer u 200J godini stopa nataliteta u Bosni i Her(egovini i&nosila je L,L R >ste godine stope nataliteta u visokora&vijenim &emljama <urope kretale su se preko 10,0 R $)orveka 1:,0 R, Dran(uska 1:,0 R, @vedska 12,0R, /anska 12,0 R, Belgija 11,0 R, Holandija 11,0 R, @vi(arska 10,0 R itd % 8d &emalja u okruenju najvie su stope rodnosti imale 9lbanija $1=,0 R%, 1rna 5ora $12,0R%, 7rbija $11,0 R%, Hrvatska $10,0 R% itd )a ovakvo kretanje nataliteta stanovnitva Bosne i Her(egovine nakon rata uti(alo je ni& +aktora od kojih su najvaniji ratni demogra+ski gubi(i i&raeni kro& odre*en broj protjeranih i ubijenih stanovnika, &atim postdejtonske emigra(ije njenog stanovnitva, ope so(io ! ekonomske prilike u &emlji, psiholoki i dr ra&lo&i, te nepostojanje popula(ijskih mjera poti(anja nataliteta itd )akon 2000 najvie su stope natalieta imale opine- Biha 21 R, Bosanska 0rupa 20,1 R, 1a&in 1K,; R, 0lju 1L," R )akon 2000 najnie su stope natalieta imale opine- 8dak 0,= R, 7rebreni(a 0,; R, 8raje 1,= R <.1.1. F-r#ili#-# Dertilitet stanovnitva, &a ra&liku od nataliteta predstavlja pre(i&niji poka&atelj ra*anja u odre*enoj popula(iji i u odre*enom vremenu ?naaj +ertiliteta &a Bosnu i Her(egovinu ogleda se u tome to je demogeogra+ski ra&voj ovog podruja u velikoj mjeri &avisio, a i danas &avisi od njega . uslovima niskog nivoa smrtnosti +ertilitet je predstavljao odluujuu komponentu reproduk(ije i porasta bosanskoher(egovakog stanovnitva 8sim toga, pod uti(ajem +ertiliteta je naprimjer bila i starosna struktura stanovnitva Bosne i Her(egovine ,rema tome, +ertilitet stanovnitva neposredno utie na demogra+ske promjene, a preko demogra+skog +aktora i na mnoge ekonomske i so(ijalne promjene $odnos

22

aktivnog i i&dravanog stanovnitva, broj stanovnitva starijeg od "0 godina, visinu investi(ija namijenjenih proirenoj reproduk(iji itd % )a +ertilitet stanovnitva Bosne i Her(egovine djelovali su ra&liiti +aktori koji se mogu svrstati u tri grupe 'o su bioloki, so(ijalni i psiholoki +aktori Bioloki +aktori determiniu visinu plodnosti stanovnitva i ogledaju se prije svega kro& sposobnost ra*anja odre*ene popula(ije, odnosno kro& +ekonditet @to se tie so(ijalnih +aktora, visok +ertilitet imaju uglavnom podruja koja imaju nera&vijenu ekonomiju, nera&vijenu drutvenu podjelu rada i nisku produktivnost itd . tim podrujima ivotni standard je veoma ni&ak, visok je nivo neobra&ovanih i dr ,ored ovih +aktora koji utiu na visok +ertilitet u literaturi se susreu i drugi kao naprimjer religija, status ene, nepismenost, tradi(ija itd 0ada se govori o psiholokim +aktorima onda se moe govoriti o dvjema skupinama ovih +aktora . prvu skupinu se ubrajaju psiholoke varijable kao to su one koje su pove&ane sa stavovima pojedina(a o visini porodi(e, a koji proi&la&e i& ve&e sa srodni(ima, prijateljima, susjedima i dr . drugu skupinu spadaju psiholoke varijable koje su pove&ane sa linim stavovima, motiva(ijama ili osobinama linosti $osjeaj sigurnosti, aspira(ije, osjeanje line sposobnosti, strah od poro*aja, stav o seksualnom ivotu i dr % <.1.1.1. O+1" '#$+" @-r#ili#-#" 8pe stope +ertiliteta stanovnitva Bosne i Her(egovine bile su &natno visoke sve do sedamdesetih godina CC vijeka . 1K"1 godini opa stopa +ertiliteta u Bosni i Her(egovini i&nosila je 12L,K R )akon 1K"1 godine stope +ertiliteta imale su tenden(iju pada- u 1KJ1 godini ta stopa je i&nosila L:,2R, u 1KL1 godini "= R, a u 1KK1 godini ;:,0 R /o 200J godine ope stope +ertiliteta u Bosni i Her(egovini &naajno su opale 'ako je prema poda(ima 9gen(ije &a statistiku 200J godine opa stopa +ertiliteta u Bosni i Her(egovini i&nosila :K,; R 2e*utim, bitno je naglasiti da je opa stopa +ertiliteta pod snanim uti(ajem dobnog sastava stanovnitva, to &nai da nije najpogodnija &a usporedbu jer se dobni sastav ena u +ertilnoj dobi ra&likuje od popula(ije do popula(ije )egdje je naprimjer vei udio ena od 20! 2K, a negdje od :0!:K godina to se direktno odraava na poten(ijalnu plodnost neke popula(ije, a samim tim i na +ertilitet ?bog toga se radi tanijeg uvida u +ertilitet raunaju spe(i+ine stope +ertiliteta ili stope +ertiliteta po starosti ena <.1.1.4. S+-(i@i,!- '#$+- @-r#ili#-#" )ajvee stope +ertiliteta 1K"1 godine u Bosni i Her(egovini evidentirane su u dobnoj skupini ena od 2;!2K godina $201,: R% i 20!2= godine $1KK,; R% . slijedeim de(enijama dolo je do smanjenja spe(i+inih stopa +ertiliteta u ovim, a i ostalim dobnim skupinama 'ako je najvea stopa +ertiliteta 1KK1 godine bila u dobnoj skupini od 20!2= godine i i&nosila je 12J,: R )a osnovu pre&entiranih podataka &a period 1K"1!1KK1 godine tako*e moemo &akljuiti da se stopa +ertiliteta u dobnoj skupini od =;!=K godina smanjila sa J,0 na 0,; R, u dobnoj skupini od 1;!20 godina stopa +ertiliteta se smanjila sa 0,2 R na 0,1 R

+peci,ine stope ,erti(iteta po petogodinji dobni u BiH u periodu 19"1-1991. 5odina 7tarost 1K"1 BiH 1KJ1 BiH 2: 1KL1 BiH

skupina a 1KK1 BiH

majki do 1; 1;!1K 20!2= 2;!2K :0!:= :;!:K =0!== =;!=K ;0 i vie .kupno 'D# #S2

R 0,2 =L,0 1KK,; 201,: 1;2,0 10:,0 =K,K J,0 1,; 12L,K :,L12 1,L=K

R 0,1 =L,L 1K1,2 1=K,L KK,J ;1,; 1K,: 1,K 0,= L:,2 2,L1= 1,:";

R 0,1 :;,; 1=K,L 120,0 "2,; 2;,L J,J 0,L 0,1 "=,0 2,012 0,KJ"

R 0,1 :L,L 12J,: 102,; =K,1 1L,1 =,: 0,; 0,= ;:,0 1,J0" 0,L2J

. demogra+skoj statisti(i najboljim poka&ateljem +ertiliteta $tj ostvarene ra&ine plodnosti% smatra se t&v ukupna $totalna% stopa +ertiliteta $'D#% 8&naava vjerovatan prosjean broj ivoro*ene dje(e koju bi rodila BprosjenaB ena tokom svog +ertilnog doba, u& pretpostavku da djeluju sadanje spe(i+ine stope +ertiliteta prema dobi i u& i&ostanak uti(aja smrtnosti .kupna ili totalna stopa +ertiliteta u Bosni i Her(egovini u periodu od 1K"1!1KK1 godine kretala se od :,L12 do 1,J0" ,rosjeno vea stopa totalnog +ertiliteta &nai i prosjeno veu plodnost ena i obrnuto 8sim toga ona poka&uje je li osigurano obnavljanje stanovnitva /a bi se osigurala jednostavna reproduk(ija stanovnitva, u smislu obnavljanja genera(ija, ukupna stopa +ertiliteta morala bi i&nosti prosjeno 2,1 dijete po jednoj eni u +ertilnoj dobi 'enden(ija opadanja i spe(i+inih stopa +ertiliteta, a i totalne stope +ertiliteta u drugoj polovini CC vijeka u Bosni i Her(egovini moe se tumaiti time da je od e&desetih godina pa naovamo &apoela inten&ivnija industrijali&a(ija, urbani&a(ija i obra&ovanje stanovnitva, a po&nato je da ovi pro(esi &naajno utiu na druge so(io ! ekonomske promjene koje se &atim odraavaju i na ra&inu rodnosti u nekom podruju 'ako su i u ova tri pro(esa uti(ala na porast udjela nepoljoprivrednog i gradskog stanovnitva u ukupnom stanovnitvu, &atim porast udjela aktivnih u nepoljoprivrednim djelatnostima, porast udjela kvali+ikovanih radnika, &atim porast udjela ena aktivnih u nepoljoprivrednim djelatnostima, porast udjela ena sa kolskom spremom, a samim tim dolo je i do promjene statusa ene u porodi(i i drutvu, porastao je opi nivo obra&ovanja, trokovi i&dravanja dje(e, potom je poboljana &dravstvena &atita, te je produeno prosjeno trajanje ivotnog vijeka, proirena je t&v kontrola ra*anja, pojaana je kontrola ra*anja sprjeavanjem &aea i dr 7ve navedene promjene dovele su do smanjenja uti(aja tradi(ijeO reorgani&irana je porodi(a tj dolo je do (ijepanja porodine &adruge, promijenio se status dje(e, pomjerena je dobna grani(a stupanja u brak $kasnije stupanje u branu &ajedni(u%, porasle su potrebe &a boljim ivotnim standardom itd ,ored navedenih, uglavnom so(io ! ekonomskih +aktora na ra&inu +ertiliteta BiH uti(ali su i bioloki, a i psiholoki +aktori 0od psiholokih +aktora, kako smo ve rekli, ra&likujemo dvije skupine +aktora )a +ertilitet stanovnitva Bosne i Her(egovine uti(ali su kako so(io ! psiholoki +aktori koji su pove&ani u& pro(ese koji odre*uju norme reproduk(ije u jednom drutvu $uti(aj na stavove pojedin(a o broju dje(e, a koji proi&la&e i& njihovog odnosa sa ro*a(ima, prijateljima, susjedima i drugim pripadni(ima iste so(ijalne skupine% tako i +aktori koji proistiu i& osobnih psiholokih odlika pojedin(a $osjeaj sposobnosti &a ra*anje, osjeaj ivotne sigurnosti, odnos prema seksualnom ivotu, jaina elje &a produenjem porodi(e, &dravstveno stanje pojedin(a itd %
2

Bruto stopa reproduk(ije 2=

)akon 1KK" godine kao posljedi(a spe(i+inih drutveno ! ekonomskih i drugih prilika u Bosni i Her(egovini nastavljen je trend pada spe(i+inih stopa +ertiliteta
+peci,ine stope ,erti(iteta %enskog stanovnitva Bosne i Hercegovine #$$7. godine 7tarost majki do 1; 1;!1K 20!2= 2;!2K :0!:= :;!:K =0!== =;!=K ;0 i vie .kupno 'D# #S BiH Broj ivoro*enih " 202= K";" 11:"1 J1=2 2"02 ;1: =1 1 ::L:; 1,1J= 0,;"K +T $u R% 0,0 1",: J:,2 J",0 =L,K 1",J :,= 0,2 0,0 1J,:

)ajvie ivoro*ene dje(e, u odnosu na 1KL1 i 1KK1 godinu, sada ra*aju ene u dobnoj skupini od 2;!2K godina 'ako*e, primjetno je da su se stope +ertiliteta &naajno smanjile . Bosni i Her(egovini 200J godine najvia stopa +ertiliteta u dobnoj skupini od 2;!2K godina i&nosila je J",0 R, a najmanja je bila u dobnoj skupini od =;!=K godina od 0,2 R 'ako*e, bitno je napomenuti da je do 200J godine i totalna stopa +ertiliteta u u Bosni i Her(egovini opala na 1,1J= to &nai da se ne obavlja jednostavna reproduk(ija stanovnitva ovih podruja 7 ob&irom na stepen drutveno ! ekonomske ra&vijenosti nakon 1KK" godine, a u pore*enju sa susjednim i drugim ra&vijenim &emljama <urope Bosna i Her(egovina ima niske stope totalnog ili ukupnog +ertiliteta Bosna i Her(egovina je prema poda(ima i& 200J godine imala najnie stope totalnog +ertiliteta u regionu )aprimjer totalna stopa +ertiliteta u 200J godini i&nosila je 1,L u 9lbaniji i 7rbiji, 1," u 1rnoj 5ori, 1,= u Hrvatskoj i 2akedoniji, 1,: u 7loveniji >stovremeno su neke visokora&vijene europske &emlje imale i vie stope totalnog +ertiliteta u odnosu na Bosnu i Her(egovinu i susjedne &emlje $200J godine totalna stopa +ertiliteta i&nosila je 2,1 na >slandu, 2,0 u Dran(uskoj, 1,K u /anskoj, @vedskoj, )orvekoj itd % )iske stope totalnog +ertiliteta u Bosni i Her(egovini i drugim &emljama jugoistone <urope nakon &austavljanja rata 1KK; godine posljedi(a su ra&liitih +aktora od kojih su najvaniji demogra+ski ratni gubi(i, i&mijenjene postratne politike, so(ijalne i ekonomske prilike, kao i opti +aktori koji i u drugim dijelovima svijeta utiu na nivo +ertiliteta $poveanje nivoa obra&ovanosti i ekonomske aktivnosti ena, ali i savremena uloga mukara(a i ena u drutvu, te njihove aspira(ije i&raene kro& elju &a obra&ovanjem, &aposlenjem, aktivnijim ueem u drutvenom ivotuO iako su brani ivot i dje(a jo uvijek visoko na listi ivotnih prioriteta, mlado stanovnitvo postavlja sebi i neke druge &a njih bitne (iljeveO &atim nepostojanje adekvatnih mjera popula(ione politike itd /rugim rijeima psiholoki +aktori imaju veoma veliki uti(aj na visinu +ertiliteta % )a +ertilitet stanovnitva Bosne i Her(egovine &naajno je uti(ao i nup(ijalitet i divor(ijalitet ?naaj brane &ajedni(e &a reproduk(iju stanovnitva ogleda se kro& sklapanje brane &ajedni(e i duinu trajanja braka jer se u okviru ove &ajedni(e u veini popula(ija rodi najvei broj dje(e

2;

5odine stupanja u branu &ajedni(u tako*e su jedan od vanijih modi+ikatora stopa +ertiliteta na podruju BiH #ano stupanje u brak po pravilu je pove&ano sa visokim stopama +ertiliteta ?bog toga nivo +ertiliteta u jednoj popula(iji moe biti pod jakim uti(ajem odlaganja stupanja u brak 'ako*e je potrebno napomenuti da je u uslovima rasprostranjene kontrole ra*anja i planiranja porodi(e vanost stupanja u brak manja jer u ovom sluaju na nivo +ertiliteta utiu usvojene drutvene norme o ukupnom broju dje(e $koji je po pravilu ni&ak% . ve&i s ovim nije potrebno posebno naglaavati &naaj divor(ijaliteta na stope +ertiliteta budui da se veina dje(e rodi u branoj &ajedni(i 7tope nup(ijaliteta stanovnitva u BiH u periodu od 1K;:!200J godine pre&entirane su u narednoj tabeli
+tope nupcija(iteta i divorcija(iteta u BiH u periodu 19)*-#$$7. 5odina 1K;: 1K"1 1KJ1 1KL1 1KK1 1KK" 2000 200J 7klopljeni brakovi na 1000 stanovnika 10,K K,J K,0 L,K ",; ;,J ;,J ",1 5odina 1K;: 1K"1 1KJ1 1KL1 1KK1 1KKJ 2000 200J #a&vedeni brakovi na 1000 stanovnika "2,2 KL,2 LL,0 K:,: ;",: JK,0 LL,1 JJ,J

. periodu od 1K;: do 1KK1 godine na podruju Bosne i Her(egovine stope nup(ijaliteta su opale sa 10,K na ",; R, a do 1KK" godine na ",1 R 7tope divor(ijaliteta u periodu 1K;:! 200J imale su ra&liite vrijednosti sa os(ila(ijama u pojedinim godinama ali ipak i tenden(iju blagog rasta <.1.1.7. Bru#$ '#$+" r-+r$ u*(ij8bnavljanje ili reproduk(iju stanovnitva neke popula(ije moemo pratiti i&raunavanjem ra&liitih poka&atelja od kojih su najvaniji bruto i neto stopa reproduk(ije Bruto stopa reproduk(ije poka&uje prosjean broj enske dje(e koju e sada ivoro*ena djevoji(a roditi tokom svog +ertilnog doba u& uvjet da +ertilitet ostane isti kao i +ertilitet narataja ena u godini posmatranja i pod uvjetom da niti jedna ivoro*ena djevoji(a ne umre prije kraja +ertilnog ra&doblja Bruto stopu reproduk(ije bosanskoher(egovake enske popula(ije moemo raunati na osnovu &bira svih spe(i+inih stopa +ertiliteta po starosti Bruto stopu reproduk(ije enskog stanovnitva moemo i&raunati na osnovu slijedeeg obras(aR=

4 $

2 ,3 2 ,3

ili koristei se poda(ima o broju ivoro*ene dje(e od majki starih odre*eni broj godina, odnosno po petogoditima Bruto stopu reproduk(ije bosanskoher(egovakog stanovnitva moemo dobiti i na osnovu slijedeeg i&ra&a ;4 2 ,3 R = ; ;$ 2 , 3

,rema tome, bruto stopa reproduk(ije enskog stanovnitva i&raunava se na osnovu spe(i+inih stopa +ertiliteta raunatih na jednu enu $a ne na 1000%, u&imajui u ob&ir samo ensku ivoro*enu dje(u
2"

2e*utim, s ob&irom na to da ne raspolaemo poda(ima o strukturi ivoro*ene dje(e po polu moemo se koristiti obras(em po kojem se u&imaju u ob&ir sva ivoro*ena dje(a, a &atim emo dobiveni &bir mnoiti sa 0,=L; to predstavlja propor(iju enske u ukupnoj ivoro*enoj dje(i &a dui period ,ri i&raunavanju ove propor(ije polo se od toga da se gotovo kod svih popula(ija na 100 ivoro*ene enske dje(e ra*a 10" do 10J muke dje(e ,rema tome, bruto stopu reproduk(ije &a ensko stanovnitvo u Bosni i Her(egovini emo dobiti i& slijedeeg obras(a 4 2 , 3 F0, =L; ili #SE ; 4 2 ,3 #SE F; F0, =L; ;$ 2 , 3 $ 2 ,3 Bruto stopa reproduk(ije enskog stanovnitva Bosne i Her(egovine kretala se od 1,L=K prema poda(ima i& 1K"1 godine do 0,L2J u 1KK1 godini, a 200J godine i&nosila je 0,;"K >&raunate bruto stope reproduk(ije govore nam koliko e jedna djevoji(a ro*ena u 1K"1 , 1KK1 ili 200J godini roditi dje(e u toku svog +ertilnog perioda 9ko je bruto stopa manja od 1,02 tada nije osigurano jednostavno obnavljanje stanovnitva 2e*utim, broj dje(e koju e roditi jedna ro*ena djevoji(a bie stvarno manji nego to proi&la&i i& bruto stope reproduk(ije, koja &a ra&liku od neto stope reproduk(ije ne u&ima u ob&ir mortalitet ena u +ertilnoj dobi <.4. M$r#"li#-# .miranje je prirodni pro(es i predstavlja negativnu komponentu prirodnog, a i ukupnog kretanja stanovnitva i djeluje na njegovo smanjenje 'ako je i na podruju Bosne i Her(egovine ra&ina smrtnosti &naajno uti(ala na visinu prirodnog prirataja )ivo smrtnosti u Bosni i Her(egovini je u osnovi odre*en sa dvije grupe +aktora i to1 2 biolokim i so(io ! ekonomskim +aktorima

/ok su natalitet i +ertilitet bili pod veim uti(ajem mnogobrojnih so(ijalnih, ekonomskih i psiholokih +aktora, mortalitet je bio pod &naajnijim uti(ajem biolokih +aktora 2e*utim, veliku vanost imali su i so(ijalno ! ekonomski, te uslovi ivota uope 2e*u biolokim +aktorima treba spomenuti, prije svega, dobnu strukturu stanovnitva, kao i brojna obiljeja &dravstvenog stanja pojedina(a 2e*u ekonomsko ! so(ijalnim +aktorima koji utiu na smrtnost treba spomenuti nivo ivotnog standarda, obra&ovanost stanovnitva, &dravstvene uvjete ivota itd 7mrtnost o&naava uestalost umiranja ili broj umrlih u nekoj popula(iji u odre*enom vremenskom ra&doblju, a stope smrtnosti predstavljaju broj umrlih na odre*en broj stanovnika 7tope mortaliteta stanovnitva Bosne i Her(egovine u periodu od 1K;:!1KK1 godine imale su tenden(iju pada to je u direktnoj ve&i sa drutveno ! ekonomskim napretkom ovog podruja

Broj u r(i' i stope orta(iteta u BiH u periodu 19)*-1991. godine 5odina Broj umrlih Broj umrlih na 1000 2J

1K;: 1K"1 1KJ1 1KL1 1KK1

BiH =11KK 2K=1: 2=K1; 2"222 :1=11

st BiH 1=,= L,K "," ",: J,2

7tope mortaliteta stanovnitva Bosne i Her(egovine u periodu od 1K;: do 1KK1 godine opale su sa 1=,= R na ",; R )a mortalitet stanovnitva BiH uti(ali su bioloki +aktori me*u kojima je naj&naajniji dobni sastav stanovnitva #a&ina smrtnosti je &apravo +unk(ija starosti stanovnitva i logino je da smrtnost poga*a starije dobne skupine 8sim toga, na ra&inu smrtnosti Bosne i Her(egovine u odre*enoj mjeri su uti(ali i bioloko ! medi(inski +aktori u koje spadaju ra&liite nasljedne osobine koje pojedin(e ili skupine ine sklonima, a druge otpornima prema odre*enim bolestima 7mrtnost stanovnitva Bosne i Her(egovine u osnovi je &apravo &naajan poka&atelj drutveno ! ekonomskih pro(esa i &bivanja u ovoj dravi, te stanja u sanitarno ! &dravstvenoj &atiti stanovnitva ,rivredni napredak Bosne i Her(egovine u drugoj polovini CC vijeka, odnosno porast dohotka po stanovniku i poveanje kvalitete ivota provo*enjem ra&liitih re+ormi, te poveanje nivoa obra&ovanosti uvjetovali su poboljanje ivotnog standarda i openito &dravstvenih uvjeta ivota to se &naajno odra&ilo i na nivo smrtnosti ,rije svega, smanjena je stopa smrtnosti dojenadi, a uslijed opeg drutveno ! ekonomskog napretka, i time uslovljenog pro(esa demogra+ske tran&i(ije, produen je prosjean ljudski vijek to se odra&ilo i na nivo ope smrtnosti stanovnitva ?bog ratnih stradanja u periodu od 1KK2!1KK; godine na podruju Bosne i Her(egovine bio je povean nivo smrtnosti stanovnitva 2e*utim, i nakon rata stope smrtnosti stanovnitva imaju trend blagog rasta
Broj u r(i' i stope 5odina 1KK" 1KKJ 2000 2001 200" 200J orta(iteta u BiH od 199". godine Broj umrlih 2;1;2 2JLJ; :0=L2 :0:2; ::221 :;0== .mrli na 1000 st ",K J,; L,1 L,0 L," K,1

>& tabele je uoljivo da je od 1KK" godine prisutan blagi porast ra&ine smrtnosti bosanskoher(egovakog stanovnitva . 1KK" godini &abiljeena je stopa smrtnosti od ",KR, a 200J godine K,1 R 3ei udio starog u ukupnom stanovnitvu nakon 1KK" godine je osnovni u&rok veih stopa smrtnosti bosanskoher(egovakog stanovnitva >sti je ra&log i veih stopa smrtnosti stanovnitva nekih europskih i &emalja u okruenju u odnosu na bosanskoher(egovaki prosjek ,rosjena stopa smrtnosti europskih &emalja i&nosila je 200J godine 11,0 R, pri emu su &natno i&nad ovog prosjeka bile one &emlje u kojima je bio &naajan postotak starog u ukupnom stanovnitvu )ajvei udio starog u ukupnom stanovnitvu, a samim tim i najvie stope smrtnosti imali su 2onako $udio stanovnitva starijeg od "; godina u ukupnom
2L

stanovnitvu i&nosio je 22 N, a stopa smrtnosti 1",0 R%, Bugarska $udio stanovnitva starijeg od "; godina u ukupnom stanovnitvu i&nosio je 1JN, a stopa smrtnosti 1;,0 R%, Latvija $udio stanovnitva starijeg od "; godina u ukupnom stanovnitvu i&nosio je 1J N, a stopa smrtnosti 1=,0 R% itd 8d &emalja u okruenju najvee stope smrtnosti stanovnitva 200J godine imale su Hrvatska $udio stanovnitva starijeg od "; godina u ukupnom stanovnitvu i&nosio je 1J N, a stopa smrtnosti 12,0 R% i 7rbija $udio stanovnitva starijeg od "; godina u ukupnom stanovnitvu i&nosio je 1; N, a stopa smrtnosti 12,0 R% 8sim toga, manje stope smrtnosti bosanskoher(egovakog stanovnitva nakon 1KK" godine u odnosu na neke druge europske &emlje posljedi(a su $pored smanjenja udjela starog u ukupnom stanovnitvu% i produenja trajanja ivotnog vijeka, te smanjivanja smrtnosti dojenadi : <.4.1. S%r#!$'# $j-!," i >n+antilni mortalitet je u na podruju BiH u posmatranom periodu &naajno uti(ao na opu ra&inu smrtnosti bosanskoher(egovakog stanovnitva, te &bog toga predstavlja bitan +aktor demogeogra+skog ra&voja stanovnitva ovog podruja 7mrtnost dojenadi ili in+antilni mortalitet spada me*u naj&naajnije spe(i+ine stope koje su ujedno i poka&atelj drutveno ! ekonomskih i higijensko ! medi(inskih uslova odre*enog podruja )aime, ra&ina smrtnosti dojenadi se poveava u nepovoljnim drutveno ! ekonomskim uslovima i na taj nain utie i na opu smrtnost stanovnitva odre*enog podruja 7topa smrtnosti dojenadi ili in+antilni mortalitet predstavlja odnos broja umrle dojenadi u toku jedne godine i broja ivoro*ene dje(e u istom periodu 9ko je stopa smrtnosti dojenadi manja od 2; R onda je niska i svojstvena je ra&vijenijim podrujima u svijetu, a ako je stopa vea od 100 R onda je vrlo visoka i svojstvena je nera&vijenijim drutvima >&me*u ova dva osnovna tipa postoji ni& prijela&nih tipova 7mrtnost dojenadi je krajem C>C i u prvoj polovini CC vijeka nanosila teke gubitke svjetskom stanovnitvu /anas se smrtnost dojenadi kree od : R do 1"; R .glavnom je visina smrtnosti dojenadi u ve&i sa drutveno ! ekonomskom ra&vijenou )ii stepen drutveno ! ekonomske ra&vijenosti &nai i vee stope in+antilnog mortaliteta i obrnuto . slijedeoj tabeli ilustrovani su poda(i o broju umrle dojenadi i stope in+antilnog mortaliteta &a podruje Bosne i Her(egovine u periodu od 1K;:!200J godine
Broj u r(e dojenadi i stope in,anti(nog orta(iteta u BiH u periodu 19)*-#$$7. godine Broj umrle .mrla dojenad na dojenadi 1000 st 5odina BiH BiH 1K;: 1;JK" 1=:,1 1K"1 10"K1 KL,K 1KJ1 =;2J ;=,J 1KL1 21:; :0,1 1KK1 K;2 1=," 1KK" ";: 1=,0 200J 2:1 ",L

. BiH veoma visoke stope in+antilnog mortaliteta &abiljeene su neposredno nakon >> svjetskog rata 7tope in+antilnog mortaliteta bile su nie od 100 R 1K"1 godine i od tada je trend njihovog smanjenja bio kontinuiran
:

. periodu od 1KKL!200J godine prosjena starost umrlih u BiH porasla je sa "",1 na "K," godina )e&natno je vea smrtnost mukog u odnosu na ensko stanovnitvo $od :; 0== umrlih u 200J godini ;1,L N dola&ilo je na muko, a =L,2 N na ensko stanovnitvo% 8snovni u&ro(i smrti kod ;2,L N umrlih su oboljenja (irkulatornog sistema, 1K,2 N neopla&me, 0,L N su spoljanji u&ro(i morbiditeta, a u&rok smrti u preostalih 2J,2 N sluajeva su ostale bolesti

2K

3isina stopa in+antilnog mortaliteta &naajno je uti(ala na ra&inu ope smrtnosti stanovnitva BiH 8sim toga, u BiH u drugoj polovini CC vijeka primjetna je korela(ija i&me*u visine +ertiliteta i visine smrtnosti dojenadi )aime, visokim stopama +ertiliteta obino odgovaraju visoke stope in+antilnog mortaliteta ,rema tome, opadanje stopa smrtnosti dojenadi uti(alo je i na smanjenje stopa +ertiliteta jer se u sluaju smanjenja smrtnosti dojenadi brani parovi osjeaju sigurnijim da e sauvati svoju dje(u )akon 1KK" godine na podruju BiH stope in+antilnog mortaliteta i dalje opadaju /anas su higijensko ! &dravstveni uslovi kao i (jelokupan ivotni standard stanovnitva &natno poboljani to se odra&ilo i na stope in+antilnog mortaliteta koje se od 1KK" godine kreu ispod 2; R ,rema poda(ima i& 200J godine stope in+antilnog mortaliteta stanovnitva Bosne i Her(egovine bile su vee od europskog prosjeka koji je te godine i&nosio ",0 R )ajnie stope in+antilnog mortaliteta u <uropi imali su >sland $2,=R%, 9ndora $2,; R%, @vedska $2,L R%, Lihtentajn $2,K R% i Dinska $:,0 R%, a najvie stope #umunija $1=,0 R%, 2akedonija i 7rbija $1:,0 R%, te 2oldavija $12,0R% <.7. Prir$ !i +rir"6#"j Bitan poka&atelj demogeogra+skog ra&voja Bosne i Her(egovine je i prirodni prirataj 8vaj poka&atelj je u BiH imao ra&liite vrijednosti s ob&irom da je proi&ila&io i& odnosa nataliteta i mortaliteta, koji su, kako smo vidjeli u posmatranom periodu imali trend pada i os(ila(ija u pojedinim ra&dobljima 7 ob&irom na to moemo i&dvojiti nekoliko tipova prirodnog prirataja koji se odnose na stanovnitvo BiH od 1K;:!200J godine = . slijedeoj tabeli sadrani su poda(i o kretanju broja ivoro*enih, umrlih i prirodnog prirataja u BiH u periodu od 1K;:!200J godine
+tope prirodnog prirataja stanovnitva BiH u periodu 19)*-#$$7. 5odina 1K;: 1K"1 1KJ1 1KL1 1KK1 1KK" 200J Aivoro*eni 110:J: 10L0J" L2"K= J10:1 ";=:0 =";K= ::L:; .mrli =11KK 2K=1: 2=K1; 2"222 :1=11 2;1;2 :;0== ,rirodni prirataj "K1J= JL"": ;JJJK ==L0K :=01K 21==2 ! 120K Aivoro*e ,rirodni .mrli ni prirataj )a 1000 stanovnika :L," 1=,= 2=,2 :2,L L,K 2:,K 21,K "," 1;,= 1J,2 ",: 10,K 1=,K J,2 J,L 12,L ",K ;,K L,L K,1 ! 0,:

)a osnovu podataka pre&entiranih u prethodnoj tabeli mogu se uoiti promjene u kretanju stopa prirodnog prirataja bosanskoher(egovakog stanovnitva )a osnovu vrijednosti stopa nataliteta, mortaliteta i prirodnog prirataja pratili smo pro(es etapnog ra&voja ili pro(es demogra+ske tran&i(ije bosanskoher(egovake popula(ije ; ,ro(es demogra+ske tran&i(ije, odnosno prela&ak sa visokih stopa nataliteta i mortaliteta na srednje, a &atim na niske stope u nekim je &emljama <urope i svijeta poeo jo poetkom C3>>> vijeka, a u nekim drugim &emljama svijeta &natno kasnije ?apravo moe se rei da je pro(es autohtone demogra+ske tran&i(ije &apoeo u ekonomski ra&vijenim europskim
=

. demogeogra+skoj literaturi i&dvajaju se etiri tipa prirodnog prirataja i to vrlo visoki prirodni prirataj sa stopama viim od 20 R, &atim visoki prirodni prirataj sa vrijednostima od 1;!20 R, umjereni sa ;!1= R i niski prirodni prirataj sa stopama niim od ; R ; /emogra+ska tran&i(ija openito o&naava prela& sa tradi(ionalnog reima reproduk(ije stanovnitva, koji obiljeavaju visoke stope nataliteta i mortaliteta, na savremeni reim reproduk(ije koji o&naavaju niske stope

:0

&emljama, dok se pro(es instrumentalne demogra+ske tran&i(ije odvijao u &emljama u ra&voju, a samim tim i u Bosni i Her(egovini " Bosna i Her(egovina se neposredno nakon /rugog svjetskog rata nala u ranoj +a&i demogra+ske tran&i(ijeJ budui da su u uvjetima opeg drutveno ! ekonomskog napretka ope stope mortaliteta sniene ispod :0 R u& gotovo nepromijenjenu ra&inu nataliteta to je re&ultiralo visokim stopama prirodnog prirataja ili demogra+skom ekspan&ijom ,rela& sa vrlo visokog prirodnog prirataja na visoke stope u Bosni i Her(egovini desio se jo "0!tih godina CC vijeka ,rijela& na umjerene stope prirodnog prirataja u BiH desio se L0!tih, a prijela& na niske stope K0!tih godina CC vijeka . periodu od 1KK2!1KK; godine, a i nakon toga na podruju BiH desile su se &naajne demogeogra+ske promjene >ako ne raspolaemo sa detaljnijim poda(ima moe se &akljuiti da je u periodu 1KK2!1KK; godine na podruju Bosne i Her(egovine prisutan trend opadanja stopa prirodnog prirataja )a osnovu podataka pre&entiranih u prethodnoj tabeli vidljivo je da je nakon rata Bosna i Her(egovina ula u posljednju +a&u demogeogra+ske tran&i(ije 7tope nataliteta u BiH su jo od 1KK" godine ispod 1= R, a stope mortaliteta se kreu od " R do K R #e&ultat toga je veoma ni&ak prirodni prirataj koji je 1KK" godine u BiH i&nosio ;,K R, a 200J godine evidentirana je negativna stopa prirodnog prirataja od !0,: R )avedeni poka&atelji uka&uju da je BiH ula u posljednju etapu demogeogra+ske tran&i(ije, pa moe se ak rei i u posttran&i(ijsku etapu, iako u drutveno ! ekonomskom pogledu &aostaje &a visokora&vijenim europskim &emljama u kojima se ve de(enijama evidentiraju niske stope prirodnog prirataja #a&log konstantnog pada nataliteta i prirodnog prirataja nakon 1KK1 godine u Bosni i Her(egovini, su ratna stradanja i raseljavanje stanovnitva u periodu od 1KK2!1KK; godine, te poslijeratne drutveno ! ekonomske, politike i dr prilike kao i +aktori psiholoke prirode L 8sim toga, po&nato je da &emlje i podruja u svijetu u kojima je pro(es demogra+ske tran&i(ije poeo kasnije $kakav je sluaj i sa Bosnom i Her(egovinom% bre prola&e kro& pro(es etapnog demogeogra+skog ra&voja K

"

7 ob&irom na to kada je &apoeo pro(es demogra+ske tran&i(ije moemo i&dvojiti dvije skupine &emalja svijeta ili dva tipa demogra+ske tran&i(ije i to- pro(es autohtone demogra+ske tran&i(ije i pro(es instrumentalne demogra+ske tran&i(ije 9utohtona demogra+ska tran&i(ija karakteristina je &a ekonomski ra&vijene &emlje i prvi put se javila u tim &emljama, te i&a&vala promjene koje se ranije ni u jednoj (ivili&a(iji nisu deavaleO ovaj se pro(es javio prvo u nekim europskim &emljama kao to su )orveka, Dran(uska, )jemaka, @vedska, <ngleska, Belgija, @vi(arska itd >nstrumentalna demogra+ska tran&i(ija javlja se u &emljama koje su kasno ule u industrijski ra&voj . nastojanju da obe&bijede to bri napredak ove &emlje uvo&e i primjenjuju tehnologiju koja je osmiljena u nekim drugim &emljama 'a injeni(a ima bitne implika(ije na preobraaj stanovnitva u tim okolnostima )a demogra+skom planu uvo& ove tehnologije uvjetuje spe(i+ian oblik tran&i(ije J 8dre*ena popula(ija u svom ra&voju prola&i kro& tri ope ra&vojne etape- 1 predtran&i(ijsku, 2 tran&i(ijsku koja se dijeli na ranu, srednju i kasnu +a&u i : postran&i(ijsku etapu ,redtran&i(ijska etapa je ra&doblje koje prethodi demogra+skoj tran&i(iji ili prela&u )a&iva se jo i visokosta(ionarna etapa 8dnosi se na ruralne ili agrarne (ivili&a(ije, sve do prvih sluajeva ulaska u +a&u demogra+ske tran&i(ije $poetak C3>>> vijeka% 7tope rodnosti bile su i&me*u =0 i ;0 R $bli&u biolokog maksimuma% i praene su u prosjeku tek neto niim stopama mortaliteta 3isoka rodnost bila je usko pove&ana sa so(io ! ekonomskim prilikama tradi(ionalnih ruralnih &ajedni(a @to se vie dje(e ra*alo, u uvjetima visoke smrtnosti, to su bili vei i&gledi da e ih vie i preivjeti to je &nailo vie radne snage na imanju i sigurnost roditelja u starosti 7topa smrtnosti nije bila stabilna ve je varirala od djelovanja kljunih +aktora smrtnosti u to vrijeme $glad, epidemije, ratovi% >& ovakvog kretanja rodnosti i smrtnosti proi&ila&i i tako&vano sta(ionarno stanovnitvo sa nultom stopom prirodnog prirataja /anas se ovaj tip sa predtran&i(ijskim obiljejima ne moe nai niti u jednoj dravi ,ostoji samo kod nekih i&olovanih plemenskih &ajedni(a, uglavnom u tropskim praumama L ,osttran&i(ijska etapa je +a&a kada su stope nataliteta i mortaliteta uravnoteene na gotovo podjednakoj ra&ini $niska sta(ionarnost% 7tope rodnosti su vrlo niske $manje od 1= R%, a stope smrtnosti se kreu od 10!12 R u& tenden(iju blagog porasta 7topa prirodnog prirataja je veoma niska i gravitira nultoj ra&ini ili ak prema negativnoj stopi prirodnog prirataja . ovoj je etapi natalitet osnovna odredni(a prirodnog kretanja stanovnitva 3ea ili manja uravnoteenost nivoa rodnosti i smrtnosti u ovoj +a&i posljedi(a je dugotrajnog drutveno ! ekonomskog i demogeogra+skog ra&voja ?bog toga se ova +a&a najprije javlja u visokora&vijenim &emljama svijeta K 8va se pojava u demogeogra+iji na&iva ritam demogra+ske tran&i(ije ,o&nato je da se u nekim &emljama tran&i(ija odvija bre, a u nekim sporije >pak, uoena je slijedea &akonitost- tamo gdje je tran&i(ija &apoela kasnije $dananje &emlje u ra&voju me*u kojima je i BiH% odvija se bre i trajat e krae

:1

A. MEHANIBKO KRETANJE STANOVNI5TVA BOSNE I HERCEGOVINE A.1. Mi0r"(ij- u +r$6l$'#i !" #lu BiH .kljuivanje Bosne u sastav 'urskog 1arstva, koje je objedinjavalo brojne &emlje i narode, u prvoj +a&i je imalo &a posljedi(u naseljavanje brojnih strana(a na njen teritorij, a u drugoj +a&i iseljavanje njenog starosjedilakog stanovnitva Bilo je nekoliko ra&loga koji su utje(ali da se u Bosnu ponu naseljavati stran(i 0ao granina, odnosno najisturenija provin(ija 1arstva $serhat, krajite% prema <vropi, uvijek je bila puna vojske )ju su pratile mase hi&metara $radno ! pomono osoblje% koji su obavljali ra&ne poslove &a vojne potrebe $gradnja puteva, mostova, utvrda, prijevo& opreme i naoruanja, uvanje klana(a i sl % 'urske vlasti su naseljavanjem strana(a tako*er eljele popuniti domae stanovnitvo koje su este epidemije, vjerski progoni i doga*aji koji su pratili tursko osvajanje &natno prorijedili )eki krajevi, posebno ,osavina, bili su skoro potpuno pusti 'akvo stanje nije odgovaralo turskim vlastima ni i& stratekih ra&loga jer se radilo o graninoj provin(iji 5lavna migra(iona podruja i& kojih su krenule rijeke iseljenika prema Bosni bili su stoarski krajevi susjednih &emalja 7toari su &bog spe(i+inog naina privre*ivanja i lahke pokretljivosti predstavljali najpodesniji elemenat &a preseljavanje i naseljavanje drugih teritorija 'o je ra&log da su u tursko doba u Bosni skoro iskljuivo naseljavani stoarski narodi, to jest vlasi . naunoj literaturi se dosta raspravljalo o tome ko su, odakle su i ta su vlasi 3ano je napomenuti da se u tursko doba pod pojmom vlaha nije podra&umijevao narod nego &animanje, i to stoarsko /rugo, na&iv vlah nije u svim vremenima imao isto &naenje na svim prostorima 8penito se smatra da to ime potjee od na&iva keltskog etnosa 5ermanski Bastarni su na podruju Besarabije $u dananjoj 2oldaviji% tako &vali doseljene 0elte $3olh, 3olho&% 8d starih 5ermana taj na&iv su preu&eli 7laveni 8ni su kasnije tim imenom na&ivali ne samo preostale stoarske starosjedio(e po balkanskim planinama nego i stanovnike primorskih gradova, koji su tako*er bili romanski starosjedio(i . ranijoj +a&i /ubrovani i stanovni(i drugih primorskih gradova, koje su nekada 7laveni na&ivali vlasima, sada vlasima na&ivaju stoare Her(egovine, odnosno stanovnike svog &ale*a )a isti nain su 7pliani i ?adrani tako &vali stoare sa planine /inare i 3elebita )aj&ad, &a stanovnike jadranskih otoka vlasi su stanovni(i obale, dakle /ubrovani, 7pliani, ?adrani i dr , a &a ove su, pak, to stanovni(i &ale*a Bosanski muslimani su vlasima na&ivali sve krane u svojoj &emlji, i katolike i pravoslav(e 3ano je napomenuti da su skoro svi stran(i koji su &a turske vladavine doselili u Bosnu bili upravo vlasi, doli i& 7rbije, 1rne 5ore i masiva june Hrvatske )jihovo teritorijalno porijeklo odre*uje njihovu etniku pripadnost, a to &nai da su ti doseljeni(i dio srpskog, (rnogorskog i hrvatskog naroda 0ada se raspravlja o migra(ijama koje su se odvijale na bosanskoher(egovakom prostoru, treba napomenuti da su one bile dvosmjerne )aime, kako god su u nju masovno doseljavali stran(i tako je i& nje iseljavalo njeno starosjedilako stanovnitvo, kako muslimani tako i krani 0atoli(i su se najvie iseljavali prilikom prodora stranih vojski, kakav je bio sluaj 1=JL godine kad je s vojskom upao u Bosnu ma*arski kralj 0orvin, &atim nakon upada austrijskog vojvode ,ernlija 1"K0 godine, kad je i& sjeveroistone Bosne odveo vie od : 000 katolika ,rovala prin(a <ugena 7avojskog u srednju Bosnu sve do 7arajeva 1"KJ godine u&roila je iseljavanje vie od =0 000 krana, preteno katolika, koji su se naselili preko 7ave

:2

,reostalo katoliko starosjedilako stanovnitvo sjeveroistone Bosne odselilo se 1J1J godine pri povlaenju vojske pod &apovjednitvom generala ,etraa, nakon njegovog pokuaja osvajanja ?vornika . vie navrata su i +ranjev(i odvodili katoliko stanovnitvo $+ra 2ijo 3elianin, +ra 6ure #amanin, +ra @imun 2odrianin, +ra 6uro ?goanin, +ra 6uro 'u&li itd % > muslimansko stanovnitvo se iseljavalo u ogromnom broju 'o je uslijedilo odmah i&a 1=": godine nakon to su se Bonja(i ukljuili u tursku osvajaku silu koja je ne&adrivo napredovala u <vropu 0ao nagradu &a njihova junaka djela i ogroman doprinos stvaranju turske moi, dobijali su posjede u evropskim &emljama ija su osvajanja platili poto(ima krvi i nebrojenim rtvama 2nogi su u tim &emljama stalno ostali kao spahije i visoki dravni, odnosno vojni dunosni(i ,oda(i govore da je veina gradova 1etinske krajine, /alma(ije, Like, 7lavonije i 2a*arske, bila naseljena Bonja(ima 'urski putopisa( <vlija 4elebija je 1""0 godine &abiljeio da se u veini gradova osvojene .garske uje samo bosanski je&ik, a &a stanovnike Budima kae da su svi Bonja(i > stanovni(i 0anjie su veinom bili Bonja(i, koji govore nekoliko je&ika, a bosanski im je na prvom mjestu 4elebija dalje navodi da su i drugi gradovi bonjake varoi 'ako u /rniu $/alma(ija% ivi vie od :00 muslimanskih porodi(a te da i& tog kraja ode svake godine na had 100 do 1;0 hadija 7line podatke donosi 1"2; godine splitski plemi 9tanasije 6urjevi 8n navodi da je u to vrijeme u 7inju bilo 100 muslimanskih $bonjakih% kua, a u njegovoj okoli(i ;00, u 7kradinu $kod @ibenika% 200, u 3rani $kod ?adra% 200, ?emuniku 1;0, 0arinu 2:0, 0ninu :00, 3rli(i L;, /rniu :00, u ,etrovu ,olju u =0 sela i &aselaka "00 kua itd ,rema U ,ejanoviu na popula(ione prilike na teritoriji Bosne i Her(egovine u periodu turske vladavine djelovali su mnogi +aktori kao to su naprimjer- nerodne godine, este epidemije, nameti, ra&liita nasilja i progoni, pljake, otimaine, bune, ustan(i i ratni metei, odla&ak odraslih na ra&liita ratita, svojevoljne migra(ije i uopte so(ijalne, ekonomske, politike i privredne prilike .spostavljanje austrijske vlasti u Bosni i Her(egovini i&a&valo je nove migra(ione pokrete i ra&mjetanje stanovnitva na itavom bosanskoher(egovakom prostoru > ovoga puta promjene su ile na tetu starosjedilakog stanovnitva, prije svega muslimana, ali tako*er katolika i pravoslava(a jer je ova seoba konano i&brisala na(ionalnu kategoriju Bonjaka $Bosana(a% katolika i Bonjaka $Bosana(a% pravoslava(a ,olitike promjene su u&rokovale masovno iseljavanje muslimana u tu*i svijet ?vanina austrijska politika je ila &a tim da u Bosni i Her(egovini to vie ojaa katoliki elemenat pa je provo*ena planski ra&ra*ena politika naseljavanja strana(a i& njenih provin(ija . prvoj +a&i, koja je uslijedila odmah nakon uspostavljanja austrijske vlasti $1LJL g %, najbrojniji doseljeni(i $slubena li(a% bili su sami 9ustrijan(i a onda pripadni(i drugih naroda koji su ivjeli u sklopu 2onarhije $Hrvati, 4esi, 2a*ari, 'irol(i% >stovremeno je uslijedilo doseljavanje seoskog stanovnitva i& hrvatskih krajeva $/alma(ije i Like% 8no je bilo u potra&i &a obradivom &emljom pa ih je veina primljena na aginska imanja 2e*u njima bilo je i u&urpatora koji su samoini(ijativno &aposjedali &emlju starosjedila(a )ajvie doseljenika u prvom valu doselilo se u bosansko!krupski kraj >& tog vremena potjeu naselja na obron(ima 5rmea $Hasani i 5ornja 7uhaja% ,uno Liana je doselilo u bosansko!petrovaki i sanski kraj a neto manje u (a&inski . i&vjetaju (arskog inspektora baruna Huga 0uera koji je obiao bihaki kraj, navodi se da je u ra&doblju 1LJL ! 1LL: godine na taj prostor doselilo 10 000 ! 12 000 hrvatskih doseljenika i& Like )eki od njih su na begovskim i aginskim imanjima &au&eli mjesta domaih seljaka koji su i&bjegli ili su nestali u pobunama i ratnim vihorima u prethodnom ra&doblju /oseljeni(i su pravili velike probleme domaem stanovnitvu 2nogi od njih su u&urpirali dravno &emljite, posebno umske povrine, a oni koji su se naselili na aginskim imanjima
::

odbijali su i&vravati &akonske obave&e prema gospodarima pa su uslijedile in(identne situa(ije 9ustrija je ubr&o poela naseljavati koloniste i& svih dijelova svoje drave 5odine 1LL1 doli su doseljeni(i i& junog 'irola i naselili se na prostor i&me*u 0ostajni(e i Bosanske 5radike, s ukupno 1KK porodi(a, a u& njih jo =1 porodi(a i& Hrvatske 9ustrijske vlasti su naseljavanjem kolonista s podruja 2onarhije eljele brojano ojaati katoliko stanovnitvo kao siguran oslona( svoje vlasti na ovim prostorima 0olonisti su 1LK; godine u svojim rukama drali ;1 02J hektara &iratskog &emljita .stvari, vlada je imala brojne planove u ve&i s tim 6edno vrijeme je predsjednik ?emaljske vlade general 9lbori predlagao da se u Bosni osigura &emlja $imanja% &a naseljavanje pen&ioniranih andara, dok su vojne vlasti to traile &a pen&ionirane o+i(ire ,ored &emljoradnikih kolonista u Bosnu je doselio veliki broj dravnih inovnika, &anatlija, trgova(a, vojnog kadra i dr /o 1LL; godine ukupno je doselilo 2J =:L strana(a, do godine 1LK; J0 L=L, a do 1K10 godine 11= ;K1, osoba, to je i&nosilo ",0= N ukupnog stanovnitva Bosne i Her(egovine 'o su u najveem broju bili Hrvati, 9ustrijan(i, 7loven(i, 2a*ari, 4esi i ,olja(i Hrvati su &a 9ustriju bili vani &bog po&navanja je&ika pa ih je jedno vrijeme u administra(iji bilo 2:,=K N od svih &aposlenih 'u kategoriju doseljenika narod u Bosni je na&ivao ku+eraima 8d ukupnog broja doseljenih, i& 9ustrije je bilo =" L;K li(a, a i& .garske "1 1;1, od toga 4eha J 000, ,oljaka 11 000, 2a*ara " ;00 itd 9ustrijske vlasti su i& dravnih ra&loga krile stvarni broj doseljenih strana(a ?vanini i&vjetaji barataju brojem od 1:J 000 ali se vjeruje da je i&nosio vie od 200 000 ljudi ,o vjerskoj pripadnosti bili su skoro svi katoli(i /akle, neposredno nakon okupa(ije BiH od strane 9ustro ! .garske poelo je plansko doseljavanje inovnika, obrtnika, trgova(a, &anatlija i li(a slobodne pro+esije 4inovni(i su doseljavani ili bolje rei dovo*eni u veem broju kro& (ijeli austrougarski period i& 9ustrije, )jemake i .garske &bog toga to je reim imao povjerenje u njih ?bog interesa 9ustro! .gari nisu doseljavali samo struno osoblje nego i obine industrijske radnike, trgov(e, obrtnike, &anatlije itd 'ako su &a potrebe eksploata(ije prirodnih resursa stvorene kolonije strana(a u bli&ini rudnika i +abrika, a posebno u &enikom, teanjskom, epakom i visokom sre&u >stovremeno je po dolasku 9ustro!.gara poelo iseljavanje stanovnitva i& BiH i nije prestajalo tokom (ijele austrougarske vladavine >& politiko ! psihikih ra&loga iseljavali su se uglavnom 2uslimani i 7rbi >seljavanje 2uslimana posebno je bilo inten&ivno neposredno nakon okupa(ije, poslije ustanka 1LL2 , &a vrijeme 0alajevog reima $1LL2!1K0: %, poslije aneksije BiH $1K0L % i &a vrijeme balkanskih ratova $1K12!1K1= % >seljeni(i su uglavnom odla&ili u 'ursku

A.4. Mi0r"(ij- '#"!$v!i6#v" B$'!- i H-r(-0$vi!- $ 1CC1. 0$ i!2ehaniko kretanje stanovnitva ili migra(ije, pored prirodnog kretanja, predstavljaju osnovnu komponentu ukupnog kretanja stanovnitva 3anost anali&e mehanikog kretanja stanovnitva Bosne i Her(egovine je i&ra&ito velika, posebno kada se ima u vidu inten&ivna demogra+ska pokretljivost na bosanskoher(egovakom prostoru u periodu nakon /rugog
:=

svjetskog rata 7 ob&irom da je Bosna i Her(egovina u poslijeratnom periodu predstavljala jedno od najnera&vijenijih podruja 6ugoslavije, a u isto vrijeme je bila i podruje agrarne prenaseljenosti /olo je do emigra(ije stanovnitva i& nera&vijenih podruja Bosne i Her(egovine u privredno ra&vijenije republike 8snovni u&ro(i migriranja stanovnitva Bosne i Her(egovine, u na&naenom periodu, su uglavnom politike i ekonomske prirode Bosna i Her(egovina u posmatranom periodu i& popisa u popis biljeila rastuu negativnu migra(ijsku bilan(u 'enden(ija smirivanja prirodne dinamike bila praena tenden(ijom pojaavanja emigra(ijske komponente to je imalo &a posljedi(u inten&ivnije smanjenje stope rasta ukupnog stanovnitva ,opisom stanovnitva i& 1KK1 godine ustanovljeno je da je stanovnitvo Bosne i Her(egovine u periodu od 1K=L do 1KK1 godine poraslo &a 1 L12 "2= stanovnika, a ukupan prirodni prirataj stanovnitva &a navedeno ra&doblje je i&nosio 2 2;" 1:L stanovnika 9psolutni manjak stanovnika u&rokovan selidbom &a ovaj period i&nosio ==: ;1= stanovnika to je u&rokovalo gubitak prirodnog prirataja &a 1K,J N )ajvei &abiljeeni apsolutni manjak stanovnitva u&rokovan odseljavanjem ve&an je &a me*upopisno ra&doblje 1K"1!1KJ1 i i&nosio je 2:1 :JJ stanovnika to je uslovilo manjak prirodnog prirataja od ak ::,; N )ajmanje smanjenje apsolutnog broja stanovnika u&rokovano selidbom ve&ano je &a me*upopisno ra&doblje od 1K=L do 1K;: godine i i&nosilo je :; =1J stanovnika ime je prirodni prirataj u Bosni i Her(egovini smanjen &a 11,1 N
-igracijska bi(anca stanovnitva Bosne i Hercegovine u periodu 19.8-19)*. 2e*upopisno ra&doblje 1K=L!1K;: 1K;:!1K"1 1K"1!1KJ1 1KJ1!1KL1 1KL1!1KK1 1K=L!1KK1 0retanje broja stanovnika ,opisano 2L: 00= =:0 ;22 =;L 2:" :J1 JL" 2"K 0J" 1 L12 "2= ,rirodni prirataj :1L =21 ;K2 2=J "LK "1: ;1" 2;" =2: KL= 2 2;" 1:L 2anjak nastao selidbom N N prirodnog 9psolutni stanovnitva prirataja i& 1K=L :; =1J 11,1 1,= 1"1 J2; 2J,: ",: 2:1 :JJ ::,; K,0 1== =J0 2L,0 ;," 1;= K0L :",; ",0 ==: ;1= 1K,J 1J,:

7tanovnitvo se moe grupisati i prouavati na osnovu vie kriterija ili obiljeja )ajbitnija migra(ijska obiljeja stanovnitva koji su uti(ali na demogra+ski ra&voj Bosne i Her(egovine u su1 2 : doseljavanje stanovnitva u Bosnu i Her(egovinu unutaropinsko preseljavanje stanovnitva iseljavanje stanovnitva Bosne i Her(egovine prema popisu i& 1KL1 godine

. ovom periodu vreno je doseljavanje stanovnitva i& ra&nih podruja bive 6ugoslavije, ali i preseljavanja stanovnitva i& slabije ra&vijenih dijelova Bosne i Her(egovine u industrijska podruja ! industrijali&a(ija i rast gradova Broj doseljenih u Bosnu i Her(egovinu rastao i& popisa u popis 5odine 1K"1 ukupan broj doseljenih stanovnika i&nosio je ;=0 LLL, a prema poda(ima popisa i& 1KJ1 godine taj broj je povean &a 1",= N . 1KL1 godini poveanje je i&nosilo 1K,K N, a 1KK1 godine broj doseljenih u odnosu na predhodni popis povean je &a 1:,0 N )ajvei broj stanovnika se doseljavao sa podruja drugih opina Bosne i Her(egovine, ak JK,0 N 1K"1 , L0,= N 1KJ1 , L0,L N 1KL1 i 1KK1 isto L0,L N
:;

.kupan broj doseljenih u periodu od 1K=; do 1KK1 godine i&nosio 1 "0" JLK /oseljeno stanovnitvo 1KK1 godine inilo ak :",J N ukupnog stanovnitva Bosne i Her(egovine )ajvei broj doseljenih evidentiran je u periodu 1KL1!1KK1 godina i i&nosio je =2= JJ:, a najmanji 1K=; godine kada je bilo ukupno K0 LJJ doseljenih #ast broja doseljenika po periodima- u odnosu na stanje i& 1K=; godine broj doseljenih u 1K"0 godini porastao je &a :1K," N, u 1KJ0 &a ::=,: N, u 1KL0 &a :KK,J N i u 1KK1 godini &a ="J,= N
D$'-lj-!$ '#"!$v!i6#v$ u BiH u +-ri$ u 1CA1D1CC1. 5odina /ruge opine 7# BiH /ruge 7# 6ugoslavije >nostranstva )epo&nato 1K"1 =2J122 110;:L :22L ! 1KJ1 ;0"0K1 12:=20 ! ! 1KL1 "0K;:: 1=1::0 :JL0 1:2L1 1KK1 "LL"1= 1;L::2 ;"JJ 2"J"J

,opisom stanovnitva i& 1K"1 godine evidentirano je :"0 =11 stanovnika Bosne i Her(egovine koji su se preseljavali unutar opina .dio preseljenih stanovnika sa i& 1K"1 godine poveao se na 1:,: N u 1KJ1 , u 1KL1 na 1=,J, a 1KK1 na 1"," N . strukturi stanovnitva koje je uestvovalo u unutaropinskom preseljavanju najvei broj se odnosio na stanovnike ruralnih i mjeovitih naselja, a najei motivi &a preseljavanje su ekonomske prirode
U!u#"r$+1i!'*" +r-'-lj"v"!j" u $*viru BiH 5odina Broj preseljenih stanovnika 1K"1 :"0 =11 1KJ1 =KL 1=0 1KL1 "0= K12 1KK1 J2J :KK

7uprotan pro(es doseljavanju je iseljavanje stanovnitva koje je u Bosni i Her(egovini bilo prisutno kro& (ijeli posmatrani period ,oda(i u tabeli $dole% ilustruju obim iseljavanja bosanskoher(egovakog stanovnitva u druge republike bive 6ugoslavije prema popisu stanovnitva 1KL1 godine ,rema popisu 1KL1 godine u Bosni i Her(egovini je ro*eno ukupno = ;"2 0JK stanovnika 8d tog broja u opini ro*enja ostalo je : 1LK 0K1 stanovnika, a u druge opine Bosne i Her(egovine odselilo je J22 =J" stanovnika )a podruje opina drugih republika bive 6ugoslavije odselilo je ";0 ;12 osoba ro*enih u Bosni i Her(egovini 7tanovni(i ro*eni u Bosni i Her(egovini mjesto stalnog stanovanja nali su na podruju 7rbije i njenih autonomnih pokrajina 3ojvodine i 0osova $=K N%, a na podruju Hrvatske =2,: N stanovnika ro*enih u Bosni i Her(egovini

/oseljeno i&

S#"!$v!i6#v$ BiH !" +rivr-%-!$% r" u u i!$'#r"!'#vu 5odina 1KJ1 Broj li(a na privremenom radu u inostrantvu 1:J L2= :" 4lanovi porodi(a sa njima !

1KL1 1KK1

1:: K02 1=2 "12

=K 0:L "= L:2

Gr":"!i !" +rivr-%-!$% r" u u i!$'#r"!#vu +$ /-%lj"%" &$r"v*" 1CC1. 0$ i!?emlja radaHboravka 9ustrija Dran(uska )jemaka @vi(arska @vedska /ruge evropske &emlje 9ustralija 0anada 79/ /ruge vanevropske &em )epo&nata &emlja .kupno BiH .kupno ;0 :"J : JLJ 11: :0" :L =K= = 2J1 ; :K= " "21 ; 1KL 2 J;: 1 ;0L 2 ;1= 2:= 21: )a privremenom radu u inostranstvu =0 1;L 2 :22 J" 20: 2L =1; 2 J"1 = 0:K : J0J 2 KJK 1 J:" 1 20K 1 ;:J 1"; 0"" Borave kao lanovi porodi(e 10 20K 1 ="; :J 10: 10 0JK 1 ;10 1 :;; 2 K1= 2 21K 1 01J 2KK KJJ "K 1=J

A.7.Mi0r"(ij- '#"!$v!i6#v" B$'!- i H-r(-0$vi!- !"*$! 1CC4. 0$ i!#atna doga*anja su periodu od 1KK2!1KK; godine su dobrim dijelom i&mijenila popula(ijsku i ekonomsku sliku nae &emlje Bosna i Here(egovina je u posljednje dvije do tri godine po&nata kao &emlja dinamikog ekonomskog ra&voja i kao &emlja koju karakteriu vie ili manje inten&ivni emigra(ijski tokovi 2igra(ije bosanskoher(egovakog stanovnitva su do 1KK2 godine bile uglavnom u&rokovane ekonomskim +aktorima 2e*utim, poetkom K0!ih godina na prostoru BiH desile su se &naajne demogeogra+ske promjene u&rokovane najveim dijelom prisilnim migra(ijama stanovnitva ,rema popisu stanovnitva i& 1KK1 godine Bosna i Her(egovina imala je = :JJ 0:: stanovnika . periodu od 1KK2!1KK; godine protjerano je oko 2,2 miliona stanovnika od ega je oko milion raseljen unutar BiH, a preko 1,2 miliona se iselilo u drave diljem svijeta, a najvie u evropske &emlje

Broj i/bjeg(ica i/ BiH po pojedini /rava Biva 7D#6 7rbija i 1rna 5ora Hrvatska 7lovenija 2akedonija >&van bive 6ugoslavije )jemaka Broj i&bjegli(a ==1 K:L 2;: :L: 1J1 :L: 12 1J2 ; 000 "00 LJL :20 000 :J

dr%ava a 0vrope 199". godine /rava >talija 2a*arska Belgija 9lbanija 5rka @panija 'urska Broj i&bjegli(a 10 000 L ;00 " 000 ; 000 : 000 2 ;00 2 ;00

9ustrija @vedska @vi(arska /anska )i&o&emska Dran(uska 3elika Britanija )orveka

L0 000 ;J 2:0 2= 000 1K ;00 1" 000 1; 000 1: 000 11 LK;

7lovaka Luksemburg Dinska 4eka >rska Lihtentajn Bugarska

1 ;K" 1 ;00 1 200 K11 "00 :K" 2;0

. periodu od 1KK2!1KK; godine najvie bosanskoher(egovakog stanovnitva prihvatile su &emlje bive 6ugoslavije $7rbija i 1rna 5ora, te Hrvatska% gdje je emigriralo oko :K N naeg stanovnitva 8ve &emlje su &ajedno sa 9ustrijom i )jemakom prihvatile oko J= N stanovnitva BiH ,rema poda(ima .) nakon &avretka rata u BiH preko ==0 000 bosankoher(egovakih stanovnika se nala&ilo u susjednim &emljama, a preko "00 000 i&bjegli(a dobilo je privremeni a&il u nekim evropskim &emljama kao to su )jemaka, 9ustrija, @vedska, @vi(arska i dr ,rema poda(ima .) stanovnitvo BiH se u periodu od 1KK2!1KK; godine smanjilo sa =,: miliona na :,= miliona, a prosjena godinja stopa smanjenja i&nosila je ((a =,"2 N ,rema pro(jenama .) do 200" godine i& inostranstva se u Bosnu i Her(egovinu vratilo oko 2L0 0JJ i&bjegli(a )akon /ejtonskog mirovnog spora&uma 1KK" godine &apoeo je dakle pro(es povratka bosanskoher(egovakih stanovnika i& inostranstva ali se od 1,2 miliona i&bjegli(a u Bosnu i Her(egovinu do kraja 200L godine vratilo samo ==J ;JJ osoba >stovremeno je nakon /ejtonskog mirovnog spora&uma vren i povratak raseljenih li(a na prostoru BiH ,rema istom i&voru na prijeratna mjesta prebivalita vratilo se oko :=" ;=; stanovnika 2e*utim, uporedo s pro(esom povratka ponovno su inten&ivirani i emigra(ijski tokovi bosanskoher(egovakog stanovnitva u &emlje <vrope i svijeta u&rokovani nepovoljnom ekonomskom i politikom situa(ijom u BiH 7amo u prvih pet godina od potpisivanja /ejtonskog mirovnog spora&uma, odnosno do 2001 godine i& BiH je otilo oko K2 000 njenih stanovnika )a osnovu istraivanja >82 u BiH provedenog u maju 200; godine utvr*eno je da su osnovni ra&lo&i iseljavanja bosanskoher(egovakog stanovnitva u inostranstvo u uskoj ve&i sa &aposlenjem $:" N%, studiranjem $1K N%, spajanje sa porodi(om $1J N% itd 7ve navedeno u&rokovalo je velike demogeogra+ske promjene u BiH to je vidljivo i& slijedee tabele

D-%$0-$0r"@'*- +r$%j-!- u BiH u +-ri$ u 1CC1D4>>1. 0$ i!BiH Broj stanovnika 1KK1 7topa rasta ,ovratak i&bjegli(a .bijene i nestale osobe Broj i&bjeglih u = :JJ 0:: 1== 202 :J: =00 2"K L10 1 1"L 000 DBiH 2 JL: J11 11J K10 :=" 1=0 1=K L"0 J:; 000 #7 1 ;K: :22 2" 2K2 2J 2"0 11K K;0 =:: 000 :L Bonja(i 2 012 J1L K" ;:L 2"1 K"0 1;J :1: ;:K 000 7rbi 1 ==J :L= 2" J"; :J 200 J: K21 2"= 000 Hrvati L0; LK2 20 :0J J0 KJ0 :1 L:1 ::: 000 8stali 111 000 ;K2 : 2J0 " J=; :2 000

inostr ,ostdejtonske emigra(ije Broj stanovnika 2001 1KK1 2001

K2 000 : :"= L2; 100 100

"= =00 2 2KL ;01 ":," "L,:

2J "00 1 0"" :2= :",= :1,J

=L 0"0 1 "2" L=: =",0 =L,:

:0 =L0 1 1=2 K=L ::,1 :=,0

12 L"0 ;1K =JL 1L,= 1;,=

"00 J; ;;" 2,= 2,:

. Bosni i Her(egovini naalost ne postoje relevantni poda(i o broju njenih stanovnika u inostranstvu ,rema pro(jenama 2inistarstva &a ljudska prava i i&bjegli(e BiH uka&uju da je u inostranstvu ivjelo oko 1,= miliona stanovnika koji vode porijeklom i& Bosne i Her(egovine, a to u odnosu na ukupan broj stanovnika u BiH predstavlja treinu ukupne popula(ije 8d gore navedenog broja najvie njih ivi u 79/!a $:K0 000% i 0anadi $"0 000%, 9ustraliji $;0 000%, )jemakoj $1;J 000%, 7rbiji i 1rnoj 5ori $1:J 000%, 9ustriji $1:2 000%, 7loveniji $100 000%, @vedskoj $J; 000%, Hrvatskoj $"0 000%, @vi(arskoj $;0 000%, i u drugim evropskim &emljama $1=0 000% itd ,rotjerivanje stanovnika BiH u periodu 1KK2!1KK; , te postdejtonske emigra(ije u potpunosti su promjenile demogeogra+sku sliku BiH, te uti(ale na neke demogeogra+ske gubitke jer su smanjene stope nataliteta, mortaliteta i prirodnog prirataja to je &naajno redukovalo demogra+ski kapa(itet ove &emlje i ubr&alo njen ula&ak u +a&u demogeogra+ske tran&i(ije Bosna i Her(egovina u poslijeratnim godinama biljei kontinuirano opadanje stopa prirasta stanovnitva . 1KK" godini &abiljeen je porast stanovnitva &a 21 ==2 stanovnika, a u 200" godini od samo L12 stanovnika ,rema pro(jeni 9gen(ije &a statistiku u BiH je 200J godine bilo : L=2 K=2 stanovnika >ste godine &abiljeena je i negativna stopa rasta, odnosno pada stanovnitva od !0,: R <migra(ioni tokovi stanovnika BiH samo jo dodatno uslonjavaju ovaj problem i negativno utiu na njen ekonomski i demogeogra+ski ra&voj

E. STRUKTURE STANOVNI5TVA BOSNE I HERCEGOVINE 7astav i struktura stanovnitva opi je i&ra& &a podjelu stanovnitva prema njegovim ra&liitim svojstvima 'u prije svega spadaju- pol, starost, na(ionalnost, je&ik, vjera, obra&ovanje, so(ijalni status, ekonomske aktivnosti i dr obiljeja stanovnitva Bosna i Her(egovina ima vrlo sloenu strukturu stanovnitva koja je re&ultat sloenih historijsko!kulturnih prilika i spe(i+inog toka novijeg drutveno!ekonomskog ra&voja E.1. P$l!" '#ru*#ur"

:K

7astav stanovnitva po spolu je bioloka struktura )a podruju Bosne i Her(egovine u drugoj polovini CC i poetkom CC> vijeka na spolnu strukturu stanovnitva nisu djelovali samo bioloki, ve su uti(aja imali i odre*eni so(io ! ekonomski +aktori 7polna struktura je jedna od &naajnijih demogeogra+skih struktura, te se moe &naajno odra&iti i na prirodno kretanje i druge strukture stanovnitva $prije svega na starosnu i ekonomsku% 'ako je spolna struktura stanovnitva naprimjer u odre*enoj mjeri uti(ala na nup(ijalitet, a preko nup(ijaliteta na +ertilitet, a samim tim i na prirodni prirataj stanovnitva BiH )a podruju Bosne i Her(egovine spolni sastav stanovnitva uti(ao je i na druge demogeogra+ske ali i ekonomske pro(ese i pojave 7polna struktura stanovnitva BiH re&ultat je dugoronog djelovanja nataliteta, mortaliteta, mehanikog kretanja stanovnitva ali i vanjskih ili eksternih +aktora $kao to je naprimjer rat% 8sim toga na sastav bosanskoher(egovakog stanovnitva po spolu uti(ao je i stepen drutveno ! ekonomske ra&vijenosti ovog podruja u drugoj polovini CC i poetkom CC> vijeka 7polnu strukturu stanovnitva Bosne i Her(egovine moemo iska&ati pomou pro(entualnog udjela mukog i enskog stanovnitva u ukupnom stanovnitvu, te pomou koe+i(ijenata +eminiteta i maskuliniteta $koe+i(ijent +eminiteta predstavlja broj ena na 1000 mukih u nekoj popula(iji, a koe+i(ijent maskuliniteta broj mukara(a na 1000 ena% . polnoj strukturi Bosne i Her(egovine tokom (ijelog ra&doblja nakon >> svjetskog rata poka&uje se viak enskog u odnosu na muko stanovnitvo )ajvaniji ra&lo&i tome su &natno brojnija stradanja mukog u odnosu na ensko stanovnitvo u oba svjetska rata, te brojnije iseljavanje mukog u odnosu na ensko stanovnitvo 2e*utim, pod uti(ajem nastalih drutveno!ekonomskih promjena tokom poslednjih de(enija CC vijeka ispoljena je tenden(ija uravnoteenja me*u polovima u 1KK1 godini =K,K N muko i ;0,1 N enskog stanovnitva

'ek to je dolo do uravnoteenja polne strukture stanovnitva, dolo je do naruavanja brojanog sklada mukog i enskog stanovnitva BiH &bog &natnog stradanja mukog stanovnitva tokom minulog rata 1KK2!1KK; i inten&ivnih migra(ija u 2002 godini muko =L,L N, a ensko ;1,2 N

5odina 1K=L 1K;: 1K"1 1KJ1 1KL1 1KK1 2002

Procentua(ni udio ukog i %enskog stanovnitva Bosne i Hercegovine od 19.8-19911#$$# 2uko N Aensko 1 2:J :L1 =L,2 1 :2J LK" 1 :L; ;;K =L,J 1 ="1 K00 1 ;KK ""; =L,L 1 "JL 2L: 1 L:= "00 =K,0 1 K11 ;11 2 0;0 K1: =K,J 2 0J: :=: 2 1L: JK; =K,K 2 1K: 2:L 1 L"L 000 =L,L 1 K"0 000

N ;1,L ;1,: ;1,2 ;1,0 ;0,: ;0,1 ;1,2

=0

+po(na struktura stanovnitva Bosne i Hercegovine u periodu od 19)*-#$$7. godine 0oe+i(ijent 0oe+i(ijent 5odina +eminiteta maskuliniteta 1K;: 10;;,1 K=J,L 1K"1 10=K,1 K;:,2 1KJ1 10=1,K K;K,L 1KL1 1010,K KLK,2 1KK1 100=,: KK;,J 200J 10=",J K;;,=

0ao to je po&nato u veini popula(ija je prisutan nesra&mjer i&me*u mukog i enskog stanovnitva po pojedinim dobnim skupinama, koji je u samom poetku uslovljen strukturom ivoro*ene dje(e prema polu ,o pravilu se ra*a vie muke nego enske dje(e $10; do 10" ivoro*ene muke na 100 ivoro*ene enske dje(e% 2e*utim, muka dje(a su po pravilu osjetljivija na spoljne uti(aje pa je vea i smrtnost muke dje(e u prvim godinama ivota . &relim godinama ivota odnos mukog i enskog stanovnitva bi trebao biti uravnoteen, a u starijim dobnim skupinama ponovo se javlja nesklad koji je posljedi(a vee smrtnosti mukara(a ili ena u &avisnosti od ni&a +aktora ,o pravilu drutveno ! ekonomski ra&vijenije sredine imaju vei broj ena, a ekonomski nera&vijenije sredine imaju vei broj mukara(a . veini ra&vijenih &emalja <urope, kao i nekim susjednim &emljama ensko je stanovnitvo brojnije 'ako je opi koe+i(ijent maskuliniteta &a 200J godinu i&nosio u /anskoj KL0,J mukih na 1000 enskih stanovnika, KJL,; u 7rbiji, KJJ,: u 9lbaniji, K";,2 u 1rnoj 5ori, K;K,: u )jemakoj, K;L,K u Belgiji, K;:,= u 7loveniji, K=L," u 9ustriji, K=;,J u Dran(uskoj, K2K,0 u Hrvatskoj itd E.4. S#"r$'!" '#ru*#ur" 7tarosna ili dobna struktura stanovnitva BiH predstavlja temeljnu odliku sastava stanovnitva Bitna je i i& ra&loga to se preko nje moe i&ra&iti demogeogra+ski ra&voj odre*ene popula(ije budui da nam sastav stanovnitva po dobi moe uka&ati na poten(ijalnu vitalnost i biodinamiku stanovnitva, a posebno kada se anali&a sastava stanovnitva po dobi vri po petogodinjim dobnim skupinama 7tarosnu strukturu stanovnitva BiH emo anali&irati i kro& i&raunavanje koe+i(ijenata starosti i indeksa starosti 0oe+i(ijent starosti poka&uje udio $N% stanovnika starih "0 i vie godina u ukupnom stanovnitvu >ndeks starosti poka&uje brojani odnos starih "0 i vie godina i mladih od 0!1K godina
2oe,icijent starosti i indeks starosti stanovnitva Bosne i Hercegovine u periodu 19)*-#$$7. godine 5odina 0oe+i(ijent starosti >ndeks starosti 1K"1 ",0 12,0 1KJ1 J,J 1",0 1KL1 L,: 21,0 1KK1 11,0 :=,0 200J 1K,K 0,L0

)ajoptija klasi+ika(ija stanovnitva po starosti je podjela na tri osnovna kontingenta-

=1

1 2 :

mlado $0!1K% &relo $20!;K% staro $vie od "0 godina%

)akon /rugog svjetskog rata, odnosno u periodu 1K=L!1KK1 godine, postojala je tenden(ija i&ra&itog smanjenja mladog stanovnitva sa ;= na :1,J N, te poveanje udjela stanovnitva starijeg od "0 godina sa =,L na 11 N ,rema pro(jenama &a 2002 godinu mlado stanovnitvo se smanjilo na 2; N, a staro se povealo na 1L,: N 'o je &a budui demogra+ski ra&voj Bosne i Her(egovine vrlo nepovoljan pro(es 8vo su ope odlike starosne strukture ukupnog stanovnitva .&memo li u ob&ir starosnu strukturu stanovnitva po spolu moe se &akljuiti da je starosna struktura enskog stanovnitva nepovoljnija
+tarosna struktura Bosne i Hercegovine po ve(iki dobni u periodu od 19.8. do #$$#. godine 5odina 1K=L 1K;: 1K"1 1KJ1 1KL1 1KK1 2002 .kupno stanovnitvo N 0!1K ;=,0 ;0,2 ="," =;,= :L,0 :1,J 2;,0 20!;K =1,2 ==,; =J,= ="," ;:,; ;=,K ;;,J V "0 =,L ;,: ",0 L,0 L,0 11,0 1L,: 2uko stanovnitvo N 0!1K 20!;K V "0 ;",J :L,K =,= ;2,; =2,K =," =L," =",= ;,= =J,2 =;,: J,; :K,1 ;:,L J,1 :2," ;",0 K,2 2",: ;J,= 1",: skupina a Aensko stanovnitvo N 0!1K 20!;K V "0 ;1,; =:,= ;,1 =L,2 =",0 ;,L ==,L =L,; ",J =:," =J,J L,J ::,K ;",: K,L :0,L ;:,K 12,K 2:,L ;;,L 20,=

>& dobivenih podataka vidljiv je i pro(es demogra+ske tran&i(ije stanovnitva Bosne i Her(egovine ,oetkom druge polovine CC vijeka stope prirodnog prirataja stanovnitva bile su visoke 'o je uti(alo na poveanje udjela mladog stanovnitva u ukupnom 2e*utim, od sedamdesetih godina CC vijeka pa sve do 1KK1 godine BiH &ahvatio je pro(es demogra+ske tran&i(ije koji se javio kao posljedi(a opeg drutveno ! ekonomskog napretka 7tope prirodnog prirataja su se poele smanjivati i &apoeo je pro(es starenja stanovnitva 7itua(ija je dodatno pogorana ratnim &bivanjima u periodu od 1KK2!1KK; godine kao i nepovoljnim poslijeratnim prilikama 7tope prirodnog prirataja i dalje padaju i utiu na smanjivanje udjela mladog, te poveanje udjela starog u ukupnom stanovnitvu /anas u Bosni i Her(egovini najvei postotak stanovnitva se odnosi na &relo $sta(ionarno ili stagnatno stanovnitvo% 'ako se u periodu od 1K;:!200J godine udio mladog u ukupnom stanovnitvu Bosne i Her(egovine smanjio sa ;0,2 na 2=,J N, udio &relog stanovnitva u ukupnom poveavao se sa ==,; na ;=,K N, a udio starog u ukupnom stanovnitvu poveao se sa ;,2 na 1K,K N /inamian drutveno!ekonomski ra&voj Bosne i Her(egovine nakon /rugog svjetskog rata uti(ao je na promjene u ekonomskom i so(ijalnom preobraaju 6edan od demogra+skih poka&atelja koji se odnosi na starost stanovnitva jeste produenje prosjenog trajanja ivota stanovnitva Bosne i Her(egovine sa =: u 1K=L na J:,L godine u 1KK1 godini $,rosjeno trajanje ivota mukar(a je "K,2, a ena J:,; godina% >stovremeno se prosjena starost stanovnitva BiH poveala sa 2;,; na :L,K godina

=2

)a produenje trajanja ivota uti(ali su poboljani uvjeti ivota, smanjenje ope stope smrtnosti, a posebno &naajno je smanjenje smrtnosti dojenadi ,oveanjem udjela starog stanovnitva, te visoke stope ne&aposlenosti vri se pritisak na pen&ioni i dr so(ijalne +ondove BiH 7a ekonomskog stanovita posebno je &naajna ra&dioba stanovnitva s ob&irom na njegovu sposobnost &a rad uslijed starosti . tom smislu ukupno stanovnitvo dijelimo na tri kontingenta1 2 : predradni $0!1=% radni $1;!"; mukar(iO 1;!"0 ene% postradni $"; i vie godina &a mukar(e i "0 i vie godina &a ene%

. ovoj strukturi stanovnitva Bosne i Her(egovine u periodu 1K"1!1KK1 dolo je do &naajnih promjena ,ovean je radno sposobni kontingent stanovnitva sa ;L na "L N, a postradni kontingent sa : na J N 'o je direktna posljedi(a opadanja bioloke reproduk(ije stanovnitva Bosne i Her(egovine 8ve odlike odnose se na ukupno muko i ensko stanovnitvo
Udio pojedini' starosni' skupina #$$#. godine 0ontingent ,redradni #adni ,ostradni .kupno st N 1L,2 ":,= 1L,: 2uko N 1K,: "=,= 1",: Aensko N 1J,= "2,2 20,=

)a kraju moemo &akljuiti da i&me*u prirodnog kretanja stanovnitva BiH i njegove starosne strukture postoji u&rono ! posljedina ve&a 7tope nataliteta i stope smrtnosti stanovnitva bosanskoher(egovake popula(ije &naajno su uti(ale na sastav njenog stanovnitva prema dobi . periodu od 1K;: do 1KK1 godine pod uti(ajem ekonomskih, so(ijalnih, psiholokih i drugih +aktora smanjene su stope nataliteta, a samim tim i prirodnog prirataja ?bog ratnih stradanja u periodu od 1KK2!1KK; godine, te pogoranja ekonomskih i so(ijalnih uvjeta ivota i nepostojanja adekvatne popula(ijske politike u poslijeratnom periodu stope prirodnog prirataja nastavile su opadati i nakon 1KK" godine )a dobnu strukturu stanovnitva Bosne i Her(egovine uti(ale su i migra(ije koje su poremetile starosni sastav stanovnitva 8sim to su uti(ale na smanjenje ukupnog broja stanovnika, migra(ijama je obuhvaeno uglavnom mla*e stanovnitvo $od 20 do =0 godina% to se direktno odra&ilo na reproduk(iju stanovnitva, a indirektno i na starosnu strukturu /o 1KK1 godine migra(ije su bile u&rokovane ekonomskim i so(ijalnim prilikama u okviru bive 6ugoslavijeO u strane &emlje migrirali su mukar(i koji su se u &vaninoj statisti(i vodili kao radni(i na privremenom radu u inostranstvu )jima su se obino pridruivali i lanovi njihovih porodi(a pa je na taj nain Bosna i Her(egovina gubila &naajan dio svog stanovnitva . Bosni i Her(egovini &naajan je bio i uti(aj vanjskih $eksternih% +aktora na sastav stanovnitva po dobi ,osebno velike poremeaje u starosnoj strukturi i&a&iva grupa eksternih +aktora u koju spadaju ratovi u kojima dola&i do gubitka stanovnitva uslijed pogibija ili uslijed progona stanovnitva

=:

,rema tome, prirodno kretanje, vanjske migra(ije i eksterni +aktori uti(ali su na starenje stanovnitva BiH koje se ogleda u smanjenju udjela mladog stanovnitva i poveanju udjela starog u ukupnom stanovnitvu, poveanju njegove prosjene starosti i indeksa starosti, te smanjenju stopa prirodnog prirataja kao i promjenama u drugim demogeogra+skim pro(esima ,romjene koje su nastale u starosnoj strukturi stanovnitva BiH &naajne su, prije svega, &a budui demogeogra+ski ra&voj ovog podruja jer e taj ra&voj u narednim de(enijama biti u &avisnosti od broja omladine u sadanjosti .koliko omladina bude brojnija utoliko e biti i reproduk(ija stanovnitva vea 2e*utim, na osnovu utvr*enih trendova po kojima se udio omladine u ukupnom stanovnitvu smanjuje treba oekivati da e u budunosti biti jo nie stope +ertiliteta, a povratno i jo manji broj mladog stanovnitva )aravno, ovdje nisu u&eti u ob&ir psiholoki, so(ijalni, ekonomski i neki drugi +aktori koji mogu uti(ati na ra&inu rodnosti ?bog toga je neophodno praenje promjena u starosnoj strukturi stanovnitva budui da ona predstavlja solidnu osnovu &a svestran i dugoroan demogeogra+ski ra&voj, a koji prua najpovoljnije uslove &a skladan napredak u svim oblastima drutvenog ivljenja popula(ije E.7. E*$!$%'*" '#ru*#ur" '#"!$v!i6#v" BiH S#ru*#ur" +$ -*$!$%'*$j "*#iv!$'#i 6edan od naj&naajnijih poka&atelja ope drutveno!ekonomske ra&vijenosti jest opa stopa aktivnosti stanovnitva koja je &a Bosnu i Her(egovinu u 1KK1 godini i&nosila =1 N, to je vrlo ni&ak stepen ekonomske aktivnosti stanovnitva )ivo aktivnosti stanovnitva Bosne i Her(egovine u (ijelom periodu nakon /rugog svjetskog rata do 1KK2 godine je bio &natno nii u usporedbi sa drugim republikama bive 7D#6 i&u&ev 1rne 5ore 'o potvr*uje status Bosne i Her(egovine u sistemu drutveno! ekonomskog ra&voja bive 7D#6 #a&dioba ukupnog stanovnitva Bosne i Her(egovine prema ekonomskoj aktivnosti poka&uje i&ra&ito nepovoljno stanje
Ukupno stanovnitvo pre a aktivnosti u BiH pre a popisi a i/ 19)*., 19"1., 1971., 1981. i 1991. .dio u ukupnom stanovnitvu $ u N% Li(a sa linim 9ktivnog prihodom =2,; 2,0 :K,2 2,; :=," =,1 :J,J ",: =0,J K,= 5odina

1K;: 1K"1 1KJ1 1KL1 1KK1

>&dra! vanog ;;,; ;L,: "1,: ;",0 =K,;

U*u+!$

+truktura ukupnog i aktivnog stanovnitva Bosne i Hercegovine od 19)*-1991. 1C<7. 1CA1. 1CE1. 100N "2,2 :J,L 100 == 100N ;0,1 =K,K 100 100N :K,K "0,1 100

1CF1. 100N 1J,J L2,: 100

1CC1. 100N K,: K0,J 100

,oljoprivredno )epoljoprivredno A*#iv!$

,oljoprivredno )epoljoprivredno

"J,; :2,;

;K,L =0,2

=;,2 ;=,L

22,K JJ,1

11,0 LK,0

3 udio aktivnog stanovnitva BiH po sektori a dje(atnosti u periodu od 19)*-1991. godine 7ektor 1K;: 1K"1 1KJ1 1KL1 1KK1 djelatnosti ,rimarni "L,= "0,: =J,1 2J,2 1;,L 7ekundarni 12,1 1J,; 21,L :L,1 ==,0 'er(ijarni 1:,0 1;,; 20,; :2,; :",2 )epo&nato ",; ",J 1,= 2,2 =,0 .kupno 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

)a smanjenje udjela aktivnog u ukupnom stanovnitvu uti(alo je poveano kolovanje omladine u srednjim i visokim kolama $posebno seoske omladine%, &atim pojaan tempo urbani&a(ije eg&odusom sa sela $naruito ena, koje su prije preseljenja bile aktivne%, poveanje broja umirovljenika i udjela starijih godita u ukupnom stanovnitvu 9psolutno i relativno smanjenje udjela poljoprivrednog stanovnitva u aktivnom i ukupnom stanovnitvu jedna je od naj&naajnijih promjena u ekonomskoj strukturi stanovnitva, a istovremeno i &naajan poka&atelj po&itivnih promjena u ukupnom drutveno! ekonomskom preobraaju BiH u drugoj polovini CC vijeka 8padanje udjela poljoprivrednog stanovnitva jest re&ultat breg i &naajnijeg ra&voja sekundarnog i ter(ijarnog sektora djelatnosti, te inten&i+ika(ije rada u poljoprivredi ime se oslobodio viak radne snage na selu i preao u nepoljoprivredne djelatnosti .& to je &naajan i +aktor privremenog &apoljavanja radnika u inostranstvu )aime, pretean dio vanjske migra(ije porijeklom je sa sela i poljoprivrede E.9. O&r"/$v!" '#ru*#ur" . kompleksu demogra+skih, so(ijalnih i ekonomskih svojstava stanovnitva BiH promjene u njegovoj obra&ovnoj strukturi vrlo su vane jer su istovremeno &naile i promjene u ostalim svojstvima stanovnitva ,o udjelu nepismenog u ukupnom stanovnitvi starijem od 10 godina BiH je bila jedino ispred 0osova 2e*utim u ovoj strukturi stanovnitva desile su se i &naajne po&itivne promjene 7manjuje se udio nepismenih, a opada i udio nepismenih ena 7truktura stanovnitva prema kolskoj spremi poka&uje da su postignuti odre*eni po&itivni re&ultati, ali jo uvijek ne &adovoljava 7manjuje se udio stanovnitva be& kolske spreme, a poveava udio stanovnitva sa &avrenom srednjom, viom i visokom strunom spremom ,osebno je &naajan napredak postignut u opismenjavanju enskog dijela stanovnitva
4epis eno stanovnitvo BiH staro 1$ i vie godina po starosni grupa a u periodu 19)*-1991. 5odina 1K;: 1K"1 1KJ1 1KL1 .dio nepismenog stanovnitva starijeg 10 i vie godina u $N% 7t starom 10 i vie .kupnom stanovitvu god :0,0 =0,2 2:," :2,; 1J,K 2:,2 11,K 1=,; =;

1KK1

L,=

K,K

E.<. E#!i,*" '#ru*#ur" '#"!$v!i6#v" BiH <tnika struktura stanovnitva Bosne i Her(egovine je vrlo sloena 'a sloenost ima duboke historijsko!kulturne korijene )aime, dinamina i sloena historijska i politika &bivanja tokom minulih vremena, proimanje ra&liitih vanjskih, etnoreligijskih, kulturnih i politikih uti(aja, te uestale migra(ije, doprinijeli su stvaranju sloene etnike strukture stanovnitva Bosne i Her(egovine 7loen etniki sastav i kulturna, je&ika, religijska arolikost ine bosanskoher(egovaku popula(iju vrlo spe(i+inom ?ato se i kae da je Bosna i Her(egovina vrlo sloena multikulturalna, multikon+esionalna i multietnika dravna &ajedni(a ,rema poda(ima statistikog biltena 2:= i& 1KK2 godine, u 1KK1 godini bilo jeE#!i,*" '*u+i!" Bonja(i 7rbi Hrvati 8stali U*u+"! &r$j '#"!$v!i*" 1 K02 K;" 1 :"" 10= J"0 L;2 :=J 121 ; u i$ =:,; N :1,2 N 1J,= N J,K N

,rostorni ra&mjetaj pojedinih naroda u Bosni i Her(egovini u 1KK1 godini bio je i&ra&ito spe(i+ian 7po&naja prostorne dimen&ije etnike sloenosti predstavlja prvora&redni geogra+ski interes . tom (ilju kao osnovne jedini(e etnike prostorne strukture geogra+i koriste naselja, opine i geogra+ske regije .&imajui u ob&ir teritorije opina kao osnovnu jedini(u &a utvr*ivanje sloenosti etnike prostorne strukture Bosne i Her(egovine u 1KK1 godini bilo je karakteristino slijedee3rlo je mali broj bosanskoher(egovakih opina $samo 10 od tadanjih 10K% koje su imale potpunu bonjaku $1a&in i 3elika 0ladua%, srpsku $@ekovii, /rvar i Bosansko 5rahovo% i hrvatsku veinu $,osuje, Liti(a, 5rude, 4itluk i Ljubuki% . =K bosanskoher(egovakih opina bila je evidentna dvotreinska bonjaka, srpska ili hrvatska veina )aime, 1K od =K b!h opina imale su dvotreinsku veinu bonjakog naroda $1a&in, 3elika 0ladua, Bosanska 0rupa, 'eanj, 0alesija, 0ladanj, 7rebreni(a, 8lovo, 3isoko, Bre&a, 5orade, 6ablani(a, 'rnovo i 7arajevo!grad% /votreinsku veinu srpskog naroda imalo je 20 opina $Bos /ubi(a, 7rba(, Laktai, ,rnjavor, 4elina(, 7kender 3aku+, 4ekovii, 2rkonji 5rad, @ipovo, ,ale, 7okola(, #udo, Bos ,etrova(, /rvar, Bos 5rahovo, Bilea, Ljubinje, 'rebinje i 5lamo, dok je samo 10 opina imalo dvotreinsku veinu hrvatskog naroda 8d ukupno 10K prijeratnih opinskoh (entara u njih "2 Bonja(i su inili apsolutnu veinu i u njima je ivjelo :",= N ukupnog bonjakog stanovnitva 7rpsko stanovnitvo je inilo veinu u :; opinskoh (entara i u njima je ivjelo 1;,; N od ukupnog broja 7rba, a u 12 opinskih (entara apsolutnu veinu inili su Hrvati, odnosno u njima je ivjelo =,: N od ukupnog broja Hrvata

="

8d ukupno = makroregionalna (entra Bosne i Her(egovine njih : $'u&la, 2ostar i 7arajevo% imali su bonjaku veinu stanovnitva 'u&la je imala ;2," N, 7arajevo ;0,1N i 2ostar :=,2 N bonjakog stanovnitva Banja Luka je imala srpsku veinu od =K, 0 N u ukupnom stanovnitvu . toku agresije na Bosnu i Her(egovinu dolo je do masovnog premjetanja stanovnitva $oko 2,2 miliona%, ubijeno je preko 2;0 000 stanovnika, a oko :0 000 se smatra nestalim )ajvei broj stradalog stanovnitva je bonjake na(ionalnosti 3ie od 100 000 Bonjaka je ubijeno ili poginulo i oko 0,; miliona je prognano 2igra(ije bosanskoher(egovakog stanovnitva su u&rokovale i &naajne demogeogra+ske promjene u Bosni i Her(egovini koje se ogledaju prije svega u kretanju ukupnog broja stanovnitva, promjeni strukture stanovnitva prema etnikoj pripadnosti, stopi rasta, prostornoj redistribu(iji stanovnitva i dr ?bog pogibija, raseljavanja i migra(ija stanovnitva, invaliditeta i dr bioloka reproduk(ija stanovnitva je bitno naruena . toku agresije na Bosnu i Her(egovinu &abiljeen je negativan prirodni prirataj stanovnitva, a ovakav trend je prisutan i danas u nekim podrujima Bosne i Her(egovine ?bog premjetanja velikog broja stanovnitva Bosne i Her(egovine &natno je i&mijenjena njena prijeratna etnika struktura stanovnitva /anas je u pojedinim podrujima veoma inten&ivan pro(es homogeni&a(ije u etnikom pogledu 'ako npr #epubliku 7rpsku uglavnom naseljava stanovnitvo srpske etnike skupine 9ko se ovome dodaju i loi politiki uslovi, netrepljivost i&me*u pojedinih etnikih grupa i slabi ekonomski uvjeti onda je ra&umljiv veoma slab povratak nesrpskog stanovnitva u #epubliku 7rpsku 6edan od oiglednih primjera etnikog ienja i homogeni&a(ije prostora Bosne i Her(egovine moe se vidjeti na primjeru 7rebreni(e koja se nala&i u istonom dijelu #epublike 7rpske )aime, prije rata 7rebreni(a je imala :" """ stanovnika, od kojih su 2J;J2 Bonja(i $to ini preko J;N od ukupnog prijeratnog broja stanovnika 7rebreni(e%, a L :1; 7rbi . periodu 1KK2!1KK; godine na podruju opine 7rebreni(a srpske snage brutalno su pobile L 0:" stanovnika bonjake na(ionalnosti, oko 20 000 stanovnika protjerano, a ostatak se smatra nestalim 'o &nai da je sa prostora opine 7rebreni(a protjerano svo bonjako stanovnitvo ,rema poda(ima 2inistarstva &a obnovu, ra&voj i povratak 'u&lanskog kantona u opinu 7rebreni(a se u toku 200= godine vratilo oko "L0, a u periodu 1KK"!200= godine : 2J; stanovnika Dedera(ija Bosne i Her(egovine je manje homogeni&iran prostor s ob&irom da je naseljavaju tri etnike skupine $Bonja(i i Hrvati, te manji broj 7rba% ali ipak i ovdje pro(es homogeni&a(ije nije &anemarljiv ako ga anali&iramo od opine do opine 0ao posebno veliki problem treba istai spor pro(es povratka koji je uglavnom u&rokovan politikim prilikama koje esto tee da se kon&erviraju posljedi(e geno(ida, etnikog ienja i Whumanog preseljavanjaX . tom kontekstu je i sigurnosni aspekt 2ada se generalno gledajui poveala sloboda kretanja i opta be&bjednost, neprijateljstva prema povratni(ima, u pojedinim dijelovima #epublike 7rpske, se i&raavaju od verbalnih do teroristikih 7utinski problem je i pravne naravi, &bog u&urpa(ije stanova, kua, &emlje i poslovnih prostora i&bjeglih i raseljenih gra*ana na prostoru (jelokupne drave 3rlo je bitan i ekonomski aspekt pro(esa povratka )aime, inten&itet pro(esa povratka i&bjeglog i raseljenog bosanskoher(egovakog stanovnitva uslovljen je ekonomskom pomoi od strane
=J

2e*unarodne &ajedni(e s ob&irom da je privreda Bosne i Her(egovine siromana kapitalom ?bog toga usvajanje /ravnog &akona o i&bjegli(ama i raseljenim li(ima odnosno uspostava Donda &a povratnike nisu dali adekvatne re&ultate ob&irom da ovaj Dond nije nikad postao operativan odnosno nije se osigurala njegova +inansijska i&drljivost )a osnovu raspoloivih podataka oigledno je do sada nedovoljno +inansijsko ulaganje drave i me*unarodnih organi&a(ija u ovaj pro(es ,osebno je akutan problem ne&aposlenosti povratnika . osnovi ne postoji dakle, jedinstven strateki program kojim bi se obe&bijedila koordinirana i djelotvorna ak(ija na masovnom povratku ?bog svega toga se javlja problem, to veliki broj raseljenih umjesto da se vrati svojim prijeratnim domovima i na svoja imanja ta ista prodaje ili vri &amjenu stanova, kua i posjeda ,ri tome treba imati u vidu i injeni(u da je veliki broj Bosana(a i Her(egova(a odluio i& ekonomskih, sigurnosnih i psiholokih ra&loga da se trajno naseli u inostranstvu

=L