Lela: a sombra dun amor ingrato.

En desagravio de
Rosendo Mato Hermida

Mara Dolores Mato Gmez*

Os versos mis afamados de Afonso Rodrguez Castelao son indiscutiblemente os que no Lance I da obra teatral Os vellos non deben de namorarse1 poen voz ao intenso sentimento que unha moza provoca en don Saturio, quen, acompaado dun coro de boticarios, exalta e lamenta o seu amor por Lela. O ingrato corazn da rapariga, pouco merecedora de tan sentida cancin, transfrmase nunha sombra que parece perseguir a quen se ocupou de musicar aqueles versos para transformalos nunha peza que traspasou as barreiras teatrais e situouse entre os temas galegos mis coecidos e valorados. Quen musicou tan afamados versos foi Rosendo Mato Hermida (Vilalba 1914 - Santiago 1994) con motivo da posta en escena da antedita obra en Santiago de Compostela o 25 de xullo de 1961. A pesar de
* Agradecementos: A Vicente Lpez-Veiga, llo de Rodolfo Lpez-Veiga e testemua privilexiada do que aqu se expn, pola sa xenerosidade ao cedernos dos seus arquivos as fotografas e gran parte dos documentos que aqu se reproducen. A tantas persoas relacionadas con Cantigas e Agarimos en diferentes pocas, que nos dedicaron o seu tempo e a sa memoria ( actual directiva da Agrupacin, o director Santiago Lpez, o gaiteiro Juan Bello Mallou, o corista e directivo Arturo Iglesias Quintns... e desaparecida Pilarita Silvela fan indiscutible de Lela ) Estreada en Buenos Aires en 1941. Publicada por primeira vez en Galicia pola Editorial Galaxia. Castelao, A. D., Os vellos non deben de namorarse. Ed. Galaxia, Vigo, 1953

Vol. 10 (2007)

290 Lela: a sombra dun amor ingrato. En desagravio de Rosendo Mato Hermida

que o compositor presentou a sa creacin ante o Rexistro da Propiedade Intelectual, o menoscabo no recoecemento da sa autora na ltima dcada chama poderosamente a atencin. Como lla de Rosendo Mato, sentn a necesidade de reivindicar o que era de xustiza, canto mis cando contaba coa vantaxe da tecedeira que mantn os fos, os lazos e o lenzo sobre o que se asenta tan complicado tapiz.
Rosendo Mato Hermida.

Tratamento da obra nos ltimos 10 anos Hai que recoecer que a gran difusin discogrca de Lela nos ltimos anos arrincou do arranxo levado a cabo polo msico galego Carlos Nez para o seu disco A Irmandade das Estrelas2 (1996), que contou coa voz da intrprete portuguesa Dulce Pontes. Pero, nunha absoluta contradiccin, esta mesma difusin foi a responsable de enterrar ao creador da msica xa que na informacin que proporcionou a edicin discogrca non se nomeou a Rosendo Mato Hermida, tratando a composicin como tradicional. A sona acadada por Lela na voz de Dulce Pontes, invitou a outros cantantes a inclula no seu repertorio, convertndose nun tema preferido, mesmo para aqueles que aspiran a unha carreira como intrpretes. A Agrupacin canaria Los Sabandeos tamn a incluu no seu disco 19 nombres de mujer3.

2 3

BMG Ariola S.A., 1996 Manzana Producciones Discogrcas, 1998

A ESTRADA miscelnea histrica e cultural

291 Mara Dolores Mato Gmez

Partitura orixinal rexistrada por Rosendo Mato Hermida.

Vol. 10 (2007)

292 Lela: a sombra dun amor ingrato. En desagravio de Rosendo Mato Hermida

Un rastreo da peza por internet descbrenos moitos cantantes que a interpretan e contriben a promover o lastre da sa falsa autora popular na informacin que aportan sobre a msica. Hai xa uns anos que se escoita con regularidade na Televisin de Galicia, identicndose xeralmente neste medio como aLela de Dulce Pontes. Pero o menosprezo ao que se veu sometido o autor ten, sen embargo, un antes e un despois, xa que ata ns do 2006 a ignorancia ou ocultamento da autora musical podera ser etiquetado como erro involuntario, falta de rigor, ... O que aconteceu despois admite moitas outras denominacins. En decembro de 2006 unha cantante galega participou no concurso Operacin Triunfo de Tele 5 interpretando Lela. Isto foi descaradamente aproveitado como autopromocin por un msico que se declarou telefonicamente autor da cancin interpretada. Pouco tempo despois, un programa televisivo4 de gran audiencia en Galicia presentaba como gran primicia a este mesmo msico como autor da msica de Lela, mentres o suposto compositor se raticaba como tal cando se lle preguntaba sobre a cuestin. Como familiares e herdeiros de Rosendo Mato Hermida, sentmonos realmente sorprendidos e defraudados ao comprobar con que facilidade se pode difundir unha mentira valndose dun medio de comunicacin que acepta a palabra dun descoecido sen esixir certas probas sobre o que este arma, polo que de xeito inmediato, afectados polo que al se dixera, puxmonos en contacto cos responsables do programa aportando a documentacin que demostraba a nosa reclamacin sobre a autora da obra. A direccin do programa consultou coa Asesora Xurdica sobre os nosos dereitos e resolveu dedicarlle un tempo recticacin nunha edicin5 posterior na que se nos invitou a intervir. a indignacin por este acontecemento o detonante da decisin de claricar
4 5 Programa LUAR, 12 de Xaneiro de 2007 Programa LUAR, 23 de Febreiro de 2007

A ESTRADA miscelnea histrica e cultural

293 Mara Dolores Mato Gmez

e restaurar denitivamente o nome do autor perante aqueles que puideran descoecela aportando algns documentos que recordan as circunstancias nas que se compuxo a peza, xa que toda persoa ten dereito ao recoecemento pblico da autora da sa obra, que forma parte seu legado. Contexto do nacemento de Lela Por qu e para quen se escribiu esta msica? A Agrupacin folclrica Cantigas e Agarimos de Santiago contou en varias pocas da sa actividade cun grupo de teatro. No ano 1961 dirixa este grupo Rodolfo Lpez-Veiga Ponte6, home vinculado escena ao longo de toda a sa vida, quen se empeou con moito entusiasmo na montaxe da obra Os vellos non deben de namorarse de Castelao. Esta obra dispn de indicacins moi precisas por parte do autor no tocante s cuestins plsticas da posta en escena. Incle tamn momentos de coro e danza pero sen proporcionar ningunha partitura para interpretalos. Rodolfo Lpez-Veiga encomendou a Rosendo Mato Hermida, director artstico da Agrupacin naquel momento, a tarefa de crear o soporte musical de tales momentos. A Agrupacin dispoa de coro para cantar e de bailarns para os dous ballets que se prepararon. Msicas orixinais, danzas e decorados moi coidados dotaron de brillantez a representacin. Tras non poucas dicultades polas presins que quixeron facelo desistir, Rodolfo Lpez-Veiga conseguiu estrear a obra en Santiago na praza da Quintana, s 11 da noite do 25 de Xullo de 1961. Foi a primeira representacin desta obra en Europa. Esta representacin abriu camio para que outros directores teatrais se animasen posteriormente a representar Os vellos non deben de namorarse, solucionando os coros de maneiras variadas: adaptando melodas coecidas,
6 Vid. Voz Lpez-Veiga Ponte, J. Rodolfo in AA.VV. Gran Enciclopedia Gallega, Edit.Silverio Caada, Santiago/Gijn, 1974

Vol. 10 (2007)

294 Lela: a sombra dun amor ingrato. En desagravio de Rosendo Mato Hermida

O artista composteln ngel Morn pintando os decorados no convento de San Domingos de Bonaval.

compoendo melodas orixinais, omitindo os coros, asumindo solucins doutros directores, etc... O xito acadado xo que reclamaran a montaxe de Rodolfo Lpez-Veiga dende outros puntos de Galicia. Inmediatamente representouse en Vilagarca e no San Froiln de Lugo coa mesma aceptacin. Testemuas Do seguimento daquela estrea europea da peza teatral por parte do pblico e da expectacin xerada dan boa conta os xornais daquel tempo, as como as diferentes valoracins ou crticas que a seguiron, facilmente localizables nas hemerotecas. Sen embargo, para coecer de primeira man tdolos detalles, dicultades e ancdotas daquela estrea o 25 de xullo de 1961, s 11

A ESTRADA miscelnea histrica e cultural

295 Mara Dolores Mato Gmez

Portada do programa de man na estrea en Santiago o 25 de xullo de 1961.

A praza da Quintana, ateigada de pblico, aquela noite. Na primeira la, as irms de Castelao.

Vol. 10 (2007)

296 Lela: a sombra dun amor ingrato. En desagravio de Rosendo Mato Hermida

da noite na praza da Quintana de Santiago, resultan prximos e emotivos os testemuos de tantos compoentes de Cantigas e Agarimos que hoxe recordan os detalles da sa participacin como actores e actrices, msicos, cantantes, bailarns..., as como outros que en anos posteriores cantaron no repertorio do coro as pezas preparadas por Rosendo Mato para Os vellos.... A transcendencia daquela estrea en Santiago no contexto da historia do Teatro Galego foi debidamente valorada e resaltada polos comentarios dos seguintes crticos en 19707: Manuel Mara referiu:
Este estreno constituy tal vez el espectculo teatral ms importante que se produjo en Galicia en todos los tiempos

Agustn Magn Blanco, facendo alusin ao renacemento do teatro galego tralos mis duros anos do franquismo, escribiu:
este renacimiento coincide y hasta diramos que se provoca, con el estreno en Santiago de Os vellos non deben de namorarse de Castelao, llevado a cabo en memorable representacin realizada por el grupo Cantigas e Agarimos en la Quintana.

Xess Alonso Montero recordou a representacin no San Froiln de Lugo

En octubre de 1961, Rodolfo Lpez Veiga -el hombre que ms ha hecho por nuestro teatro en estos quince aos- pone en escena Os vellos. Escenario: Plaza de Santa Mara. Como acto de comunin teatral gallega fue el de ms relieve en estos treinta y cuatro aos lucenses

Documentacin Recordado o contexto da creacin da peza musical Lela, aportamos algns materiais impresos que poden ilustrar esta autora:

Vid. Primer Acto n 120 Castelao y el teatro Gallego, Madrid, 1970. Pp .9, 29, 32 respect. (http//www. Primeracto.com) Vid.Documento anexo n 10

A ESTRADA miscelnea histrica e cultural

297 Mara Dolores Mato Gmez

Cartaz que anunciaba a representacin no San Froiln de Lugo.

Escena do Coro de Boticarios interpretando Lelao 10 de outubro de 1961 na representacin de Lugo.

Vol. 10 (2007)

298 Lela: a sombra dun amor ingrato. En desagravio de Rosendo Mato Hermida

1) Nota periodstica8 titulada: Expectacin ante el estreno de Os vellos non deben de namorarse anticipando a estrea da obra o 25 de xullo. Entre os datos que aporta las partituras las est escribiendo Rosendo Mato y los decorados los hace Angel Morn. Tamn De Rianjo, tierra natal del gran escritor, vendrn expresamente en la noche del 25, tres mnibus, 2) Programa de man9 da estrea en Santiago coa mencin ao mestre Rosendo Mato que xo os amaos musicais para interpretar as catro partes de coro da obra. 3) Carta10 do Centro Galego de Bos Aires en agosto do 1961, desexndolle a Rodolfo Lpez-Veiga gran xito na posta en escena da obra aludindo en concreto inclusin de destacadas pezas musicais (en referencia a que se compoa msica expresamente) 4) Publicacin conmemorativa das Vodas de Ouro de Cantigas e Agarimos11 co resumo da historia e actividades entre 1921 e 1971 que incle unha referencia biogrca e profesional12 do director artstico naquel momento (1971) Rosendo Mato Hermida. Resaltando a sa facilidade para facer arranxos musicais e para a composicin recorda: Cando o noso grupo puxo en escea por primeira vez en Europa Os vellos non deben de namorarse, o mestre Mato musicou varias partes, entre elas destaca o canto de LELA (Serenata dos Boticarios), peza de corte crsico, pra acompaar con guitarras, que axia se xo moi popular

8 9 10 11

Vid. Documento anexo n 1. Vid. Documento anexo n 2. Vid. Documento anexo n 3. Cantigas e Agarimos, BODAS DE OURO (1921-1971), Ed. Obradoiros grcos del Seminario Conciliar de Santiago, 1972. 12 Vid. Documento anexo n 4.

A ESTRADA miscelnea histrica e cultural

299 Mara Dolores Mato Gmez

5) Entrevista13 a un directivo de Cantigas e Agarimos en novembro de 1976 na que se anticipa que tralos xitos acadados polo coro en diversos certames est pactada a gravacin de dous discos LP pola casa Columbia con 32 pezas do repertorio, entre elas algunha composicin de Rosendo Mato, resaltando como xito seguro a inclusin da Serenata de boticarios(Lela). 6) Gravacin de dous LP polo Coro Cantigas e Agarimos no ano 1978 pola Casa Columbia. No segundo inclese Lela con referencia do autor Rosendo Mato Hermida. 7) Posteriores gravacins de Lela pola Tuna de Santiago (Dial Discos, 1992) que reren correctamente a autora de Rosendo Mato Hermida. 8) Abonos por parte da SGAE14 aos herdeiros de Rosendo Mato Hermida como autor de Lela en concepto dos dereitos econmicos derivados da difusin da obra en distintos medios. O mis recente pola inclusin de Lela no disco editado por Vale Music que recolle as interpretacins dos concursantes das galas 9 e 10 no programa de Tele 5 Operacin Triunfo. 9) Programa do concerto A nosa Clave15 celebrado o 5 de maio de 2007 no Auditorio de Galicia que concluu coa estrea da harmonizacin para coro e orquestra feita por Carlos Serns16 da obra de Rosendo Mato Hermida Lela. (A T.V.G. emitiu a gravacin do concerto o 17 de maio de 2007, Da das Letras Galegas). Cremos que a seleccin de probas aportadas deixan clara a autora de Rosendo Mato Hermida sobre Lela, anda que a proba denitiva legalmente a inscricin no Rexistro de Propiedade Intelectual17.
13 14 15 16 El Correo Gallego, 14 de novembro de 1976 (artigo de Roberto Qumata) Vid. Documento anexo n 5 e 6. Vid. Documento anexo n 7 e 8. Carlos Serns o nico msico que ata o momento solicitou e pose autorizacin para arranxar ou harmonizar esta obra. 17 Vid. Documento anexo n 9.

Vol. 10 (2007)

300 Lela: a sombra dun amor ingrato. En desagravio de Rosendo Mato Hermida

Rosendo Mato Hermida. traxectoria profesional e circunstancias do rexistro de Lela Rosendo Mato Hermida foi un msico ligado fundamentalmente s bandas. Primeiro tocando na banda da sa vila natal, Vilalba, entre 1926 e1929. Trasladado coa sa familia a Santiago ingresou en 1929 como educando na Banda Municipal de Compostela tocando o saxofn tenor, aos 15 anos de idade. Reclamado para incorporarse fronte durante a guerra civil (co relevo de 1935), caeu ferido. Reincorporado ao seu posto tralo remate da Guerra, abandnao definitivamente por enfermidade en 1945, pois as secuelas das feridas impedanlle o exercicio na sa praza de instrumentista. Nese mesmo ano tomou a direccin da Banda de Arca - O Pino, A Corua, na que permaneceu desde 1945 ata 1966. Durante este perodo simultanea esta direccin coa do coro Cantigas e Agarimos en varios momentos. Regresou con continuidade direccin artstica de Cantigas e Agarimos en 1970. Foron anos de gran actividade coa participacin en moitos certames e consecucin de importantes galardns para a Agrupacin. Abandonou Cantigas denitivamente en 1982, sendo nomeado Director Honorario en recoecemento sa dedicacin. En 1974 retomou a direccin da Banda de Arca, permanecendo nela ata o ano 1990. Tamn dirixiu neses ltimos anos o Coro de Xubilados de Santiago da Obra Social da Caixa de Aforros de Galicia. Cando no ano 1976 Cantigas e Agarimos tia pactada a gravacin de dous LP coa casa Columbia, Rosendo Mato decidiu rexistrar a msica que anos antes compuxera para a estrea de Os vellos. Realizndose este rexistro anos mis tarde, aportou datos mis recentes ligados sa actividade na banda de Arca: Lela Serenata de boticarios. Vals. Obra estrenada por la Banda de Msica de Arca . El Pino 22 de noviembre de 1976 ( festividade de Santa Ica)

A ESTRADA miscelnea histrica e cultural

301 Mara Dolores Mato Gmez

Rosendo Mato (esquerda) recibindo de Rodolfo Lpez-Veiga o diploma de Director Honorario da Agrupacin o 17 de maio de 1982.

por iso que a partitura de Lela que aqu se reproduce era ben coecida de moitos msicos que a manexaban no repertorio doutras Bandas. A maneira de conclusin A indagacin e rastreo que xemos nos ltimos meses sobre o tratamento discogrco de Lelademostrounos de que maneira o pouco rigor nas comprobacins necesarias antes de cualicar unha creacin de popular deixan no esquecemento o nome dun autor. Pxose de manifesto o absoluto desprezo mostrado con modos fachendosos por algunhas persoas vinculadas ao mundo da msica respecto propiedade intelectual doutros creadores aproveitndose de programas televisivos de gran audiencia. Tamn debemos destacar a escasa conanza que podemos depositar na ferramenta de informacin que mis se emprega hoxe, internet, que, en moitas ocasins, acaba espallando de maneira expo-

Vol. 10 (2007)

302 Lela: a sombra dun amor ingrato. En desagravio de Rosendo Mato Hermida

A banda de msica de Arca posando no mesmo escenario que a banda municipal de Santiago no ano 1934, San Domingos de Bonaval. (Sinalado Rosendo Mato nas das imaxes).

A ESTRADA miscelnea histrica e cultural

303 Mara Dolores Mato Gmez

nencial informacins non contrastadas e reinventando a realidade nun chateo onde ningun sabe do que se fala. Oxal que a maldicin de Lela quede no contexto que Castelao delimitou e o solimn da botica de Don Saturio non promova asasinatos intelectuais e menoscabos no mrito do compositor de tan afortunada meloda18.

18 En poder da familia obra documentacin xusticativa , parte dela reproducida neste breve artigo. Para calquera consulta ou contacto: Email: m.doloresmato@edu.xunta.es

Vol. 10 (2007)

304 Lela: a sombra dun amor ingrato. En desagravio de Rosendo Mato Hermida

Anexo documental Documento 1

A ESTRADA miscelnea histrica e cultural

305 Mara Dolores Mato Gmez

Documento 2

Vol. 10 (2007)

306 Lela: a sombra dun amor ingrato. En desagravio de Rosendo Mato Hermida

Documento 3

A ESTRADA miscelnea histrica e cultural

307 Mara Dolores Mato Gmez

Documento 4

Vol. 10 (2007)

308 Lela: a sombra dun amor ingrato. En desagravio de Rosendo Mato Hermida

Documento 5

A ESTRADA miscelnea histrica e cultural

309 Mara Dolores Mato Gmez

Documento 6

Vol. 10 (2007)

310 Lela: a sombra dun amor ingrato. En desagravio de Rosendo Mato Hermida

Documento 7

A ESTRADA miscelnea histrica e cultural

311 Mara Dolores Mato Gmez

Documento 8

Vol. 10 (2007)

312 Lela: a sombra dun amor ingrato. En desagravio de Rosendo Mato Hermida

Documento 9

A ESTRADA miscelnea histrica e cultural

313 Mara Dolores Mato Gmez

Documento 10

Vol. 10 (2007)