N R 2

MA R Z E C
2 0 0 1
I NS T Y T U T U PA MI C I NA R OD OWE J
F
r
a
n
c
i
s
z
e
k

L
i
t
w
i
n

i

W
o
j
c
i
e
c
h

B

o
n
i
a
r
z
,

d
z
i
a

a
c
z
e

R
a
d
y

W
i
N

R
z
e
s
z

w
,

p
o

a
r
e
s
z
t
o
w
a
n
i
u

p
r
z
e
z

U
B
.
ISSN 1641-9561
B I U L E T Y N
I NS T Y T U T U PA MI C I NA R OD OWE J
B I U L E T Y N
I NS T Y T U T U PA MI C I NA R OD OWE J
N R 2
MA R Z E C
2 0 0 1
SPIS TRECI
I KALENDARIUM IPN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2
I WIZYTA PREZESA IPN PROF. LEONA KIERESA W STANACH ZJEDNOCZONYCH .4
I Marcin Urynowicz KONFERENCJA W DUSZNIKACH ZDROJU . . . . . . . . . . . . .9
I ROZMOWY BIULETYNU
O SPRAWIEDLIWEJ RZECZYPOSPOLITEJ
Z prof. Witoldem Kulesz, dyrektorem Gwnej Komisji cigania Zbrodni przeciwko
Narodowi Polskiemu, rozmawia Barbara Polak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11
I PRAWO I HISTORIA
Marek Sosnowski POSTPOWANIA SDOWE W SPRAWIE ZBRODNI
POPENIONYCH WLATACH 19441956 NA CZONKACH I SYMPATYKACH PSL .24
Zdzisaw Zblewski WALKA KOMUNISTW Z PSL W LATACH 19451947 . . . .26
Tomasz Bereza ZABJSTWA DZIAACZY PSL W LATACH 19451947 . . . . . .30
I AKTUALNOCI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34
Janusz Marszalec WYSTAWA GRUDZIE 70 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37
Krzysztof Kaczmarski, Mariusz Krzysztofiski ONIERZE WYKLCI.
ANTYKOMUNISTYCZNE PODZIEMIE NA RZESZOWSZCZYNIE PO 1944 ROKU .44
...I BD WAS PRZELADOWA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54
I KONKURS HISTORYCZNY STAN WOJENNY W WIADOMOCI BLISKICH . . .55
I ADRESY TERENOWYCH ODDZIAW IPN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56
2
K
A
L
E
N
D
A
R
I
U
M

I
P
N
20 lutego
LUTY 2001
konferencja dla prokuratorw IPN zorganizowana przez Gwn Ko-
misj cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu na temat
Odpowiedzialno sdziw i prokuratorw za zbrodnie sdowe;
prof. Leon Kieres wskaza istotn rol GKZpNP w ksztatowaniu tezy,
e nie ma spraw, ktre Polacy chcieliby ukry, a ktre byyby niewy-
godne ze wzgldu na pozycj okrelonych osb, penicych znaczce
funkcje pastwowe dzi lub w przeszoci
spotkanie informacyjne powicone dziaalnoci pionu ochrony IPN
przygotowane przez Biuro Ochrony IPN; w spotkaniu udzia wzili dy-
rektorzy oddziaw IPN oraz gwni specjalici pionu ochrony
w oddziaach
Kolegium IPN jednogonie zatwierdzio Program dziaalnoci Biura
Edukacji Publicznej (www. ipn.gov.pl)
we wszystkich oddziaach IPN w Polsce rozpoczto wydawanie formu-
larzy wnioskw o udostpnienie akt archiwalnych sub specjalnych
PRL osobom poszkodowanym, ktre chc pozna zawarto swoich
teczek; po kilku dniach formularze wnioskw dotary do polskich
konsulatw i ambasad
spotkanie prezesa IPN z ambasadorem Stanw Zjednoczonych
w Polsce Christopherem Hillem; prof. Leon Kieres poinformowa
o zadaniach trzech pionw Instytutu oraz o celach pierwszej oficjalnej
wizyty w USA
spotkanie z Janem Nowakiem-Jezioraskim u wojewody dolnol-
skiego Witolda Krochmala w Urzdzie Wojewdzkim we Wrocawiu.
Podczas spotkania prezes IPN wrczy Janowi Nowakowi-Jezioraskiemu
formularz wniosku o udostpnienie dokumentw
oficjalna wizyta prezesa IPN prof. Leona Kieresa w Stanach Zjednoczonych
Ameryki Pnocnej. Podczas wizyty prezes IPN odwiedzi Nowy Jork,
Waszyngton, Los Angeles i Chicago, gdzie spotka si z przedstawicie-
lami organizacji polonijnych i ydowskich (omwienie na s. 48)
oddzia IPN w odzi przej z wojewdzkiej Delegatury Urzdu Ochrony
Pastwa Archiwum Warszyca (wicej informacji na s. 36)
spotkanie z marszaek senatu Alicj Grzekowiak; prezes IPN wrczy
pani marszaek formularz wniosku o udostpnienie dokumentw oraz
poinformowa o przebiegu zakoczonej wizyty w Stanach Zjednoczo-
nych
spotkanie z prezydentem RP Aleksandrem Kwaniewskim; prezes IPN
poinformowa prezydenta RP o przebiegu wizyty w Stanach Zjednoczo-
nych
6 lutego
7 lutego
8 lutego
1117 lutego
15 lutego
3
K
A
L
E
N
D
A
R
I
U
M

I
P
N
spotkanie z ambasadorem Izraela w Polsce Szewachem Weissem;
prezes IPN poinformowa o ustawowych zadaniach Instytutu oraz
o swojej wizycie w USA i o planowanej na maj wizycie w Instytucie Pamici
Yad Vashem w Jerozolimie
wizyta we Wocawku; prezes IPN prof. Leon Kieres oraz dyrektor
GKZpNP prof. Witold Kulesza zoyli kwiaty pod monumentem upa-
mitniajcym mier ks. Jerzego Popieuszki na zaporze wilanej we
Wocawku; nastpnie prof. Leon Kieres i prof. Witold Kulesza spotkali
si z ordynariuszem diecezji wocawskiej, ksidzem biskupem Broni-
sawem Dembowskim, ksidzem biskupem Romanem Andrzejewskim,
sufraganem wocawskim, oraz z alumnami Wyszego Seminarium
Duchownego
prezes IPN wzi udzia w posiedzeniu Komisji Spraw Zagranicznych
Senatu RP poczonej z wystpieniem ministra spraw zagranicznych
Wadysawa Bartoszewskiego na temat gwnych kierunkw polityki
zagranicznej Rzeczypospolitej Polskiej
prezes IPN prof. Leon Kieres wrczy mec. Grzegorzowi Ciecierskiemu
nominacj na zastpc prezesa IPN; mec. Grzegorz Ciecierski swoj
funkcj obj z dniem 1 marca br.
22 lutego
27 lutego
28 lutego
STATYSTYKA WYDAWANIA I PRZYJMOWANIA
WNIOSKW O UDOSTPNIENIE AKT SUB SPECJALNYCH
NA TERENIE KRAJU (stan na 28 lutego 2001 r.)
BIAYSTOK 448 45 43 94
GDASK 762 103 186 222
KATOWICE 823 60 247 219
KRAKW 911 147 97 258
LUBLIN 491 51 21 128
D 567 80 39 167
POZNA 968 111 182 245
RZESZW 573 100 107 149
WARSZAWA 1612 90 548 435
WROCAW 623 66 136 212
W
Y
D
A
N
O

W

L
U
T
Y
M
P
I
E
R
W
S
Z
E
G
O

D
N
I
A
P
R
Z
Y
J

T
O

W
Y
P
E

N
I
O
N
E
P
O
C
Z
T

4
Wizyta prezesa IPN
prof. Leona Kieresa
w Stanach Zjednoczonych
W dniach od 12 do 16 lutego 2001 r. prezes Instytutu Pamici Narodowej
Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu prof. Leon Kieres zoy
pierwsz oficjaln wizyt w Stanach Zjednoczonych Ameryki Pnocnej. Prof. Leon
Kieres spotyka si z reprezentacjami rodowisk polonijnych i ydowskich oraz
przedstawicielami wymiaru sprawiedliwoci i mediw. Poniej prezentujemy przegld
najwaniejszych wydarze oraz wybrane fragmenty oficjalnych wystpie prezesa
IPN. W caoci przekazujemy na Pastwa rce wsplne owiadczenie prof. Leona
Kieresa i rabina Jackoba Bakera.
12.02.2001 Nowy Jork
Prof. Leon Kieres rozpocz wizyt w Stanach Zjednoczonych od spotkania
z rabinem Jackobem Bakerem oraz rabinem Michaelem Schudrichem z Warszawy.
Podczas spotkania prezes IPN poinformowa o pracach prowadzonych
przez Komisj cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w zwizku ze ledz-
twem w sprawie zamordowania 10 lipca 1941 r. ydowskich mieszkacw miejsco-
woci Jedwabne. Rabin Jackob Baker wyjecha z Jedwabnego przed wybuchem
wojny. Podczas wydarze z 1941 r. zgino tam 20 czonkw jego najbliszej rodziny.
Podsumowujc spotkanie, prof. Leon Kieres powiedzia:
(...) Sprawa Jedwabnego ma swoj dug histori i zapady pierwsze wyroki ska-
zujce Polakw. To, e Polacy mordowali tam ydw, nie jest odkryciem Jana Tomasza
Grossa. W 1949 i 1953 roku odbyy si dwa procesy, w ktrych zapady wyroki mierci
i dugoletniego wizienia. Powiedziaem rabinowi Jackobowi Bakerowi i mwi caej opinii
publicznej, e w takich sprawach jak Jedwabne nie bd prowadzi niejasnej polityki. Zbro-
dnia jest zbrodni, a ofiara ofiar. Sprawa Jedwabnego bdzie doprowadzona do koca (...).
Po spotkaniu strony przyjy nastpujce wsplne owiadczenie:
Dnia 12 lutego 2001 roku w polskim Konsulacie Generalnym w Nowym Jorku
odbyo si spotkanie prezesa Instytutu Pamici Narodowej prof. Leona Kieresa z rabinem
Jackobem Bakerem, ktremu towarzyszy Morlan Ty Rogers, reprezentujcy ydw
z Jedwabnego mieszkajcych obecnie w USA.
Na spotkaniu prof. Leon Kieres omwi gwne cele dziaalnoci Instytutu w zakresie
gromadzenia i udostpniania dokumentw dotyczcych zbrodni popenionych przeciwko
Narodowi Polskiemu w latach 19391945 oraz w okresie reimu komunistycznego, a take
kierunki dziaalnoci Instytutu w dziedzinie edukacji narodowej. Prof. Leon Kieres przedstawi
wyniki toczcego si dochodzenia, dotyczcego pogromu w Jedwabnem, gdzie w lipcu 1941 roku
brutalnie zamordowano okoo 1600 ydw. Podczas spotkania prof. Leon Kieres zadeklarowa
swoje osobiste zaangaowanie, jak rwnie zaangaowanie pionu ledczego i historycznego Instytutu
w dotarcie do wszelkiej istniejcej dokumentacji, ktra pomogaby ujawni wszystkie fakty i w rezul-
5
tacie prawd na temat wydarze w Jedwabnem. Instytut dooy wszelkich stara, aby ostateczne
wyniki dochodzenia zostay opublikowane jak najszybciej, jeli to moliwe w najbliszych miesicach.
Prof. Leon Kieres owiadczy, e dostpne w chwili obecnej dowody potwierdzaj przypuszczenie,
e ydzi z Jedwabnego zostali zamordowani przez Polakw, ich ssiadw. Brak jest dowodw
zaprzeczajcych takiej interpretacji wydarze.
Prof. Leon Kieres owiadczy, e jeszcze przed zakoczeniem dochodzenia, wspczesna
Polska musi stawi czoo historycznej prawdzie, jakkolwiek byaby ona bolesna i trudna do zaak-
ceptowania, oraz przyzna, e polska przeszo ma rwnie swoje ponure karty. Proces ten wymaga
m.in. zmiany napisw na pomnikach w Jedwabnem; win za zbrodni obarczono cakowicie
nazistowskiego okupanta.
Rabin Jackob Baker i Morlan Ty Rogers wyrazili swoje zadowolenie z prac realizowanych
przez Instytut i podkrelili swoje poparcie dla obecnych dziaa majcych na celu cakowite ujaw-
nienie faktw dotyczcych pogromu w Jedwabnem. aden yjcy obecnie czowiek nie ma prawa
przebaczy tym, ktrzy popenili te nieludzkie, brutalne zbrodnie przeciwko naszym przyjacioom
i krewnym w Jedwabnem. Doceniamy jednak fakt, e obecnie wadze polskie traktuj spraw
Jedwabnego z naleyt powag i podejmuj odpowiednie dziaania.
Wszyscy biorcy udzia w spotkaniu przyznali, e podejmowane dziaania s niezbdnym
elementem procesu odbudowy stosunkw midzy ydami i Polakami. Proces ten nada tempo
polsko-ydowskiemu pojednaniu i posuy przyszym pokoleniom jako drogowskaz pomagajcy
oddzieli dobro od za.
Wtym dniu prof. Leon Kieres spotka si rwnie z przedstawicielami rodowiska
ydowskiego w Nowym Jorku. Uczestnicy spotkania zadeklarowali, e w swoich rodowi-
skach upowszechni informacje na temat dziaalnoci IPN oraz przesanie prezesa
w sprawie Jedwabnego, ktrego fragmenty publikujemy poniej.
(...) Jako prezes Instytutu Pamici Narodowej przybywam do Stanw Zjednoczo-
nych z pierwsz oficjaln wizyt. Czuj ciar odpowiedzialnoci, jaka na mnie spada. Tym
bardziej e o sprawach, o ktrych bd tu rozmawia, atwiej jest milcze. I milczano o nich
przez dugie lata. Dziao si tak dlatego, e w cigu minionego powojennego pwiecza
nie mona byo prowadzi swobodnej dyskusji na temat przeszoci. Ale brakowao te
odwagi, by naruszy ugruntowane stereotypy dotyczce tragicznych lat ostatniej wojny wia-
towej. Dopiero dziesi lat temu odzyskalimy w Polsce wolno, wraz z ni odzyskujemy
nasz histori. Histori bez przemilcze, ktra ma suy prawdzie, nie za jakiejkolwiek
ideologii czy te usprawiedliwianiu z gry przyjtych tez.
(...) Nie ma racji uzasadniajcych zadawanie drugiej osobie cierpie i upokorze. Zo
nie moe by usprawiedliwione adn sofistyk. Prawda, nawet jeli jest trudna, powinna by
przyjta pokornie, gdy powoaniem czowieka prawego jest jej suy.
(...) Dotkn musz bolesnych kart wsplnej historii ydw i Polakw mieszkaj-
cych obok siebie na tej samej ziemi. Nasze narody wi ze sob unikalne i nierozerwalne
wizy. To wanie w Rzeczpospolitej ydzi zmuszeni do opuszczenia innych krajw Europy
znaleli drug ojczyzn. Przez wiele lat wsptworzylimy kultur wielonarodowej spoecz-
noci. Wiek XX to koniec wspycia lata trzydzieste w Polsce, podobnie jak we wszystkich
krajach Europy, nie byy dla ydw atwe. Dopiero jednak okupacja niemiecka zniszczya
wiat polskich ydw, odgrodzia dotychczasowych ssiadw murem getta, zamienia
Polsk w najwiksze ich cmentarzysko (...).
6
Po spotkaniu prof. Leon Kieres powiedzia:
(...) Zostaem przyjty przez przedstawicieli ydowskich z zainteresowaniem, ktre
stopniowo przechodzio w yczliwo. Byo dla nich niespodziank, e prowadzimy ledztwo
w sprawie Jedwabnego. Odwaga, jak si tu wykazalimy, okazaa si dobra dla interesw
Polski (...).
Nastpnie prezes IPN odwiedzi Instytut Jzefa Pisudskiego, gdzie zaprezentowa
zebranym gwne paszczyzny dziaalnoci Instytutu. W spotkaniu udzia wzili: Jacek
Gazka (prezes Instytutu Jzefa Pisudskiego), Frank Milewski, Jersey Ludwik Wnkowicz
(przedstawiciele Kongresu Polonii Amerykaskiej), prof. John Micgiel (dyrektor Instytutu
Europy Wschodniej Uniwersytetu Columbia), Marek Tomaszewski (prezes Forum Lide-
rw Polonijnych) oraz dziaacze zaangaowani w dialog polsko-ydowski.
Podczas spotkania prezes IPN powiedzia m.in.:
(...) Niezaprzeczalne s zasugi Instytutu Jzefa Pisudskiego dla zachowania pol-
skiej historii w czasach, kiedy polskie wadze staray si pewne fakty ukry, a inne interpre-
towa tak, aby pasoway. Byo to wane zarwno dla tych, ktrzy musieli wyemigrowa, ale
take dla tych, ktrzy w cikich czasach zostali w kraju. Nie jest to jednak miejsce, gdzie
naley si nad tym rozwodzi, gdy to przecie Pastwo wiedz najlepiej, jak wiele Instytut
zdziaa w celu budowania wsplnoty ducha Polakw.
Nie da si nie zauway, i Instytutowi Jzefa Pisudskiego i kierowanemu przeze
mnie Instytutowi Pamici Narodowej przywieca wsplny cel: pami, pami o naszych
przodkach, o tradycjach i kulturze naszego kraju. Pami o chlubnych kartach historii, ale
take o tym, o czym chciaoby si zapomnie.
(...) Skutkw pwiecza systemu komunistycznego nie da si szybko zniwelowa,
ani w warstwie politycznej i gospodarczej, ani w wiadomoci okamywanego przez dzie-
sitki lat spoeczestwa. Prawd o naszej historii odzyskujemy powoli. Bardzo pomocne s
nam w tym dziele owoce pracy, jak podejmowali Pastwo, aby ocali t prawd o naszej
historii wojennej i powojennej. Wyrazem gotowoci polskiego spoeczestwa do poznania
penej prawdy o pidziesiciu latach historii naszego kraju od wybuchu drugiej wojny
wiatowej do upadku narzuconego Polsce systemu komunistycznego byo powoanie do
ycia moc decyzji polskiego parlamentu Instytutu Pamici Narodowej (...).
Przebywajc w Nowym Jorku, prezes IPN spotka si rwnie z czonkami
Stowarzyszenia Weteranw Armii Polskiej, gdzie mia moliwo zapoznania si
z materiaami i dokumentami bdcymi wiadectwem walki o niepodleg Polsk.
Prof. Leon Kieres przedstawi zebranym zakres aktywnoci kierowanej przez niego
instytucji i omwi szczegowo zasady udostpniania dokumentw sub bezpie-
czestwa PRL.
Prof. Leon Kieres uda si take do siedziby American Jewish Committee,
organizacji popierajcej polskie aspiracje o wejcie do NATO, gdzie odby liczne
rozmowy m.in. na temat perspektyw rozwoju dialogu polsko-ydowskiego.
13.02.2001 Waszyngton
Drugi dzie wizyty prezes IPN rozpocz od spotka w Special Investigation
Office Criminal Division urzdzie stanowicym samodzieln jednostk Wydziau
Kryminalnego Departamentu Sprawiedliwoci USA.
7
Prezes IPN zapozna zebranych z biec dziaalnoci i zadaniami Instytu-
tu oraz przypomnia, e w ramach dziaalnoci byej Gwnej Komisji Badania
Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w okresie od stycznia 1991 r. do grudnia
2000 r. Urzd do ledztw Specjalnych skierowa za porednictwem Ambasady USA
w Warszawie - 51 odezw o pomoc prawn. Eli M. Rosenbaum, przewodniczcy
Special Investigation Office, podzikowa stronie polskiej za dotychczasow wsp-
prac i zadeklarowa wszelk pomoc w zakresie cigania zbrodniarzy wojennych.
Strona amerykaska zoya na rce prof. Leona Kieresa obszerny raport
dotyczcy ekstradycji do Polski Brunona H., podejrzanego o przeladowanie Polakw
oraz ydw w czasie penienia w latach 19421944 suby w obozie w Trawnikach
oraz podejrzanego o zbrodnicz likwidacj obozu w Treblince w roku 1944.
Prezes IPN poinformowa, e po zapoznaniu si ze wspomnianym raportem
przez prokuratora Oddziaowej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Pol-
skiemu w Warszawie dojdzie do spotkania, na ktrym strona polska i amerykaska
wypracuj wsplne stanowisko w tej sprawie.
W Departamencie Sprawiedliwoci prezes IPN spotka si rwnie z zas-
tpc prokuratora generalnego Bruce'em Swartzem.
Na zakoczenie drugiego dnia wizyty prof. Leon Kieres wzi udzia w spotkaniu
z przedstawicielami waszyngtoskiej Polonii, ktre odbyo si w siedzibie Ambasady RP.
14.02.2001 Waszyngton
W tym dniu prof. Leon Kieres zoy wizyt w Muzeum Holokaustu, gdzie
rozmawia z czonkami Rady Muzeum przewodniczcym rabinem Irvingiem
Greenbergiem oraz wsptwrc Muzeum Milesem Lermanem.
Omawiajc kwestie wsppracy Instytutu i Muzeum w zakresie wzajemnego
korzystania z archiww, prezes IPN powiedzia:
(...) Pragn podkreli, e Instytut powoany zosta do cigania, ujawniania i za-
chowania prawdy o zbrodniach popenionych nie tylko na narodzie polskim, ale take na
obywatelach polskich innych narodowoci. Wrd nich grup najbardziej znaczc byli ydzi.
Zapewniam, e zrobi wszystko, by zachowa o nich pami.
Mam nadziej, e temu celowi bdzie suy wsppraca, jak pragniemy podj
w najbliszym czasie z Muzeum Holokaustu. Licz na to, e najbliszy czas bdzie stanowi
o umacnianiu wzajemnie korzystnych stosunkw pomidzy naszymi instytucjami. Instytut,
ktrym mam zaszczyt kierowa, przywizuje du wag do tej projektowanej wsppracy
i konsekwentnego nadrabiania historycznych zalegoci, jakie nawarstwiy si w tej mierze.
Jestem przekonany, e podjte rozmowy pozwol na nakrelenie kierunkw wsppracy na
najblisz przyszo. Licz tu na dobr wol mojego przyszego partnera. W tym kontek-
cie du nadziej wi z negocjowan pomidzy nami umow o wsppracy. Oczekuj,
e przyczyni si ona do dostosowania poziomu naszego wspdziaania do wzajemnego
potencjau obu instytucji (...).
15.02.2001 Los Angeles
Wizyt w Los Angeles prezes IPN rozpocz od spotkania z grup przedsta-
wicieli polonijnych rodowisk opiniotwrczych, na ktrym przedstawi zakres
dziaalnoci IPN.
8
Prof. Leon Kieres odwiedzi rwnie Centrum im. Szymona Wiesenthala/Muzeum
Tolerancji, gdzie spotka si z rabinem Abrahamem Cooperem wspzaoycie-
lem i dziekanem CSW. Rozmowa dotyczya stosunkw polsko-ydowskich oraz
dziaa podejmowanych przez obie instytucje w tym zakresie.
16.02.2001 Chicago
W ostatnim dniu wizyty prof. Leon Kieres spotka si z przedstawicielami
rodowiska prawniczego Chicago Kent College of Law uczelni wsppracujcej
z Katolickim Uniwersytetem Lubelskim.
Na zakoczenie pierwszej oficjalnej wizyty w Stanach Zjednoczonych pre-
zes IPN spotka si z liderami polonijnych organizacji kombatanckich dziaajcych
na terenie USA. Prof. Leon Kieres podkrela znaczenie tych organizacji dla zacho-
wania pamici narodowej:
(...) Kombatanci i rodowiska niepodlegociowe ju od koca wojny niosy znaczn
pomoc materialn rodakom w kraju, ktry otrzsa si z koszmaru okupacji i dziaa wojennych.
Dla wielu jednak waniejsze byo wsparcie moralne, jakie znajdowali w bezkompromisowej
postawie tych, ktrzy postanowili suy dobru Polski spoza jej granic, objtych we wadanie przez
rodzimych i sowieckich komunistw. W tym czasie, kiedy w kraju propagand i si prbowano
zaprowadzi ustrj, ktry opar si na kamstwie o historii i czowieku, rodowiska kombatanckie
i niepodlegociowe na obczynie chroniy dokumenty historii najnowszej, tworzyy archiwa,
instytuty naukowe. Gosiy wiatu prawd o Polsce, protestoway przeciw jej zniewoleniu
wtedy, gdy w kraju zamykano usta wolnej myli. Byy zbiorowym Instytutem Pamici Narodowej
na Emigracji (...).
Na zakoczenie naley podkreli, e caej wizycie prof. Leona Kieresa
w Stanach Zjednoczonych towarzyszyo ywe zainteresowanie mediw tak polo-
nijnych, jak i gwnych mediw amerykaskich. Wizyta bya rwnie na bieco
relacjonowana przez polskich korespondentw.
Przygotowa: Rafa Gorzkowski, zastpca dyrektora Sekretariatu Prezesa IPN.
9
MARCIN URYNOWICZ, BEP IPN WARSZAWA
KONFERENCJA
W DUSZNIKACH ZDROJU
Wstyczniu 2001 r. w Dusznikach Zdroju odbya si midzynarodowa konferencja
Upowszechnianie wiedzy o Holokaucie i martyrologii narodw stan obecny
i zamierzenia. Przypomnijmy, e w ubiegym roku na konferencji w Sztokholmie
Polska, reprezentowana przez prezydenta Aleksandra Kwaniewskiego i ministra
edukacji narodowej Mirosawa Handkego, przyja wraz z wieloma innymi krajami
deklaracj, w ktrej zobowizaa si m.in. do promowania edukacji o Holokaucie
w szkoach wszystkich szczebli. Wsporganizatorem konferencji w Dusznikach byy:
Instytut Pamici Narodowej, ktrego prezes prof. dr hab. Leon Kieres obj nad ni
opiek naukow, Muzeum Gross-Rosen, Aktion Shnezeichen Friedensdienste
(Akcja Znaku Pokuty), Ministerstwo Edukacji Narodowej, Ministerstwo Kultury
i Dziedzictwa Narodowego, Rada Ochrony Pamici Walk i Mczestwa, Urzd ds.
Kombatantw i ydowski Instytut Historyczny.
Zaproszono przedstawicieli szk, placwek naukowych, muzew i instytucji ma-
jcych na celu propagowanie dialogu midzy narodami, np. Fundacj Krzyowa,
Midzynarodowy Dom Spotka Modziey czy szwedzki Zwizek wiadkw Holo-
kaustu. Wrd honorowych goci by ambasador Izraela w Polsce Szewach Weiss.
Po czci oficjalnej dyrektor Biura Edukacji Publicznej Instytutu Pamici Narodowej
Pawe Machcewicz przedstawi plany badawcze IPN, wrd ktrych projekty doty-
czce Holokaustu zajmuj bardzo wane miejsce. IPN planuje wydanie publikacji
rdowych na temat stosunkw polsko-ydowskich pod okupacj hitlerowsk, pro-
wadzenie warsztatw dla nauczycieli i prelekcji dla uczniw, a take zorganizowanie
wystaw powiconych gettom ydowskim. Zamierza wsppracowa m.in.
z Ministerstwem Edukacji Narodowej, Pastwowym Muzeum Owicim-Brzezinka,
ydowskim Instytutem Historycznym, warszawsk Fundacj Szalom, waszyng-
toskim Muzeum Holokaustu, londysk Fundacj Spiro, jerozolimskim Instytutem
Pamici Yad Vashem. Oprogramach edukacyjnych mwi take Jerzy Halbersztadt,
przedstawiciel waszyngtoskiego Muzeum Holokaustu, dyrektor projektu Muzeum
ydw w Polsce (Edukacyjne programy Muzeum Holokaustu), a Robert Szuchta
przedstawi program Holokaust. Program nauczania o historii i zagadzie ydw
na lekcjach przedmiotw humanistycznych w szkoach ponadpodstawowych.
Zaprezentowano rozmaite formy edukacji w miejscach byych obozw oraz sposoby
wykorzystania technik multimedialnych.
Odbyy si m.in. nastpujce warsztaty: W jaki sposb wykorzysta metod
dramy na lekcjach historii o Holokaucie na podstawie wybranych tekstw literackich.
10
Rne techniki i strategie dramowe, Trzy lekcje o Holokaucie. Lekcja I On taki
jak my, lekcja II Pocigi pod specjalnym nadzorem, lekcja III Zwykli ludzie,
ktrzy ydom zgotowali ten los.
Kilka wystpie dotyczyo problemw z obszaru psychologii i socjologii. Dr hab.
Maria Lis-Turlejska z Wydziau Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego wystpia z re-
feratem Dugotrwae konsekwencje psychologiczne skrajnie traumatycznych przey
w wietle bada nad ocalaymi z Holokaustu, dr hab. Stanisaw Kopot z Instytutu
Socjologii Uniwersytetu Wrocawskiego przedstawi referat Teorie socjologiczne
a problematyka Holokaustu.
Jednym z waniejszych tematw poruszonych na konferencji bya sprawa
podrcznikw szkolnych w Polsce i na wiecie. Prof. Adam Suchoski z Instytutu
Historii Uniwersytetu Opolskiego przedstawi referat Prezentacja problematyki Ho-
lokaustu w podrcznikach do historii na wiecie, z ktrego wynikao, e polskie
podrczniki pozostawiaj wiele do yczenia. W wietle analizy dokonanej przez dr
Hann Wgrzynek z ydowskiego Instytutu Historycznego tylko jedna ksika do historii
prof. Andrzeja Garlickiego (polskiego wspprzewodniczcego polsko-izraelskiej komisji)
spenia okrelone kryteria, nie jest jednak podrcznikiem zatwierdzonym przez
MEN. Niewtpliwie najlepsze s podrczniki niemieckie, nie tylko bowiem prezen-
tuj dokadnie rozwj wydarze, ale te wyjaniaj, e masowe mordy poprzedzay
dziaania propagandowe (przygotowanie do eksterminacji fizycznej poprzez mord
o charakterze psychologicznym). Z kolei w podrcznikach francuskich kadzie si
nacisk na samodzieln analiz rde; tylko niektre z nich wspominaj o udziale
kolaborantw w Holokaucie. Bardzo zrnicowane podejcie do nauczania o Ho-
lokaucie prezentuj podrczniki angielskie. W Wlk. Brytanii dyskutuje si np.
o moliwoci zaprezentowania w nich argumentw tzw. rewizjonistw Holokaustu.
Bardzo dobrze s oceniane podrczniki amerykaskie. Co ciekawe, podrczniki
izraelskie dopiero od lat osiemdziesitych prezentuj w miar szczegowe oraz
usystematyzowane informacje na temat Holokaustu, co uzmysawia, jak trudnym
zadaniem jest wybr waciwej formy przedstawiania uczniom tej tematyki.
Najwaniejsze referaty konferencji w Dusznikach Zdroju ukazay si drukiem
dziki pomocy finansowej Instytutu Pamici Narodowej.
11
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
O SPRAWIEDLIWEJ
RZECZYPOSPOLITEJ
Z PROF. WITOLDEM KULESZ, DYREKTOREM
GWNEJ KOMISJI CIGANIA ZBRODNI
PRZECIWKO NARODOWI POLSKIEMU,
ROZMAWIA BARBARA POLAK
B.P. Jednym z poj zwizanych z dziaalnoci Gwnej Komisji jest
zbrodnia sdowa. Przyjcie do wiadomoci, e prawnicy mogli by
zbrodniarzami, jest trudne nie tylko dla zwykego czowieka, ale chyba
take dla rodowiska prawniczego?
W.K. Niedawno sd w Poznaniu uniewinni prokuratora, ktry
zada kary mierci dla siedemnastoletniej dziewczyny, sanitariu-
szki z oddziau upaszki. Sd z dobr wiar przyj tumaczenie,
e prokurator wszed na sal sdow tylko na kilkadziesit
sekund na kocu procesu, zada surowej kary i wyszed. Nie
wiedzia, w czym uczestniczy, wobec tego nie moe podlega od-
powiedzialnoci karnej za wykonany wyrok mierci. Prosz skon-
frontowa jego tumaczenie, ktremu sd da wiar, z relacj
wiadka egzekucji.
Pluton egzekucyjny jak relacjonowa nam wiadek
skada si z dziesiciu modych onierzy, strzelajcych z pepesz.
Kady mia w magazynku dziesi naboi. onierze czuli, e uczes-
tnicz w czym haniebnym, dlatego te strzelali odwracajc wzrok
od celu.
Prokurator, ktry mwi: mnie nie interesuje, za co dam
kary, przedstawia cyniczn argumentacj. Sd jednak przyj j
i wyda wyrok uniewinniajcy. W tej sprawie wniesiono apelacj,
ale sd apelacyjny jeszcze si do niej nie odnis. Jednak sam
wyrok pokazuje pewien typ mylenia, zaprezentowany przez jed-
nego z profesorw filozofii prawa w Polsce sdzia, po zmianie
systemu politycznego nie moe ponosi odpowiedzialnoci karnej
za czyn, ktrego si dopuci w ramach wykonywania swoich
sdziowskich obowizkw. Mona by, rozumujc w ten sposb,
powiedzie, e prokurator take nie, skoro wnosi on tylko o wy-
mierzenie kary, a o jej orzeczeniu decyduje sd.
Moim zadaniem jest pokazanie, e w demokratycznym
pastwie prawa nie tylko prokurator, ale i sdzia mog i powinni
12
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
Uponie odpowiedzialno karn za udzia w zbrodni sdowej.
I temu suya pierwsza publikacja Instytutu Przestpstwa sdziw
i prokuratorw w Polsce lat 19441956. Opisano w niej m.in.
sze sytuacji mieszczcych si w pojciu zbrodni sdowej. Do tej
pory nie zdoaem wprowadzi pojcia morderstwa sdowego do
polskiej kultury prawnej i orzecznictwa sdowego. Tak dugo, jak
bdzie mi dane kierowa Komisj, bd prbowa wprowadzi to
pojcie do polskiej jurysprudencji.
W innej z kolei sprawie z ostatnich tygodni tymczasowo
aresztowano prokuratora, ktry wnosi o orzeczenie kary mierci,
wykonywanej w kilkanacie minut po ogoszeniu wyroku. Zarzuty
stawiane oskaronym i same procesy, jeli w ogle mona naz-
wa procesami postpowania w tych sprawach, wskazuj, e mamy
do czynienia ze zbrodniami sdowymi. Sd uchyli tymczasowe
aresztowanie, po tym jak aresztowany prokurator odwoa si do
sdu drugiej instancji. Sd zwolnienie z tymczasowego areszto-
wania uzasadnia tym, e odpowiedzialno za zbrodni sdow
nie jest co do zasady oczywista.
B.P. Czy przy podejmowaniu prb osdzania winnych zbrodni sdo-
wych zapady wyroki skazujce?
W.K. Nie, i doda trzeba, e do tej pory nie zosta sporzdzony
akt oskarenia w sprawie adnego z yjcych sdziw, sprawcw
zbrodni sdowych. Prowadzimy natomiast postpowania, ktre
o czym jestem przekonany, zakocz si takimi aktami oskarenia
zarwno przeciw sdziom, jak i prokuratorom. Wedug mojego
rozeznania, a staram si czyta ca dokumentacj wyrokw sdo-
wych ocenianych w kategoriach morderstw sdowych, popenionych
w latach 19441956, kilkudziesiciu yjcym prokuratorom i sdziom
mona postawi zarzut popenienia zbrodni.
Nie przeamalimy jak do tej pory faszywego wyobraenia,
e toga sdziego, toga prokuratora jest atrybutem wycznie czo-
wieka sprawiedliwego. Bywao, e toga stanowia przebranie
zbrodniarza. Jeeli prokurator lub sdzia zabija czowieka, bo taka
jest konsekwencja wyroku skazujcego na kar mierci wydanego
z naruszeniem elementarnych regu sprawiedliwoci, to jest zbrod-
niarzem.
B.P. Jak poradziy sobie z tymi problemami inne pastwa?
W.K. W sprawie tej wypowiedziay si autorytety wspczesnego
midzynarodowego prawa karnego. Uczeni z Instytutu Maksa
13
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
Plancka we Freiburgu opublikowali raport, ktry ukaza si w grudniu
2000 r., zawierajcy analiz cigania w poszczeglnych past-
wach zbrodni przeciw ludzkoci, popenionych w okresie pano-
wania totalitarnych reimw komunistycznych w tych pastwach.
Polska, ku mojemu gbokiemu alowi, zostaa zakwalifikowana
do kategorii pastw, ktre sprawcom zbrodni komunistycznych
zagwarantoway wzgldn nieodpowiedzialno karn. Do kate-
gorii krajw, ktre zapewniaj bezwzgldn gwarancj nieodpo-
wiedzialnoci, zaliczono Federacj Rosyjsk.
Dodajmy, e w owym raporcie znalazo si stwierdzenie,
e Republika Federalna Niemiec jest jednym z nielicznych krajw,
ktre wprowadziy zasad bezwzgldnej odpowiedzialnoci kar-
nej za zbrodnie reimu totalitarnego. Odnosi si to do ledztw
prowadzonych przez prokuratury RFN w sprawach zbrodni pope-
nionych przez funkcjonariuszy byej NRD, w tym sdziw.
B.P. Dlaczego Polsk zaliczono do kategorii krajw, ktre realizuj
model wzgldnej nieodpowiedzialnoci karnej?
W.K. Aby zrozumie ten problem, naleaoby przeprowadzi
analiz porwnawcz. Ot w Niemczech od 1990 r. przeprowa-
dzono prawie dwanacie tysicy ledztw, ktre miay za przedmiot
zbrodnie popenione przez funkcjonariuszy enerdowskiego
pastwa, prawomocnymi wyrokami skazano 28 funkcjonariuszy
NRD. Na palcach jednej rki mona by policzy skazanych, ktrzy
faktycznie odbywali kary pozbawienia wolnoci.
WPolsce prowadzono ledztw dziesi razy mniej, miano-
wicie 1104. ledztwa te prowadzia od poowy 1991 r. Gwna
Komisja Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. Polski
ustawodawca wprowadzi wtedy do porzdku prawnego pojcie
zbrodni stalinowskiej. W wyniku owych 1104 ledztw zapady wy-
roki skazujce w stosunku do 30 sprawcw, najczciej byych
funkcjonariuszy Urzdu Bezpieczestwa Publicznego, ktrzy sto-
sowali w ledztwie bestialskie metody przesuchania i przeprowa-
dzali aresztowania osb pod zarzutem dziaania na szkod ludo-
wego pastwa.
Pomimo e w Niemczech przeprowadzono dziesi razy wi-
cej ledztw, w Polsce skazano o dwie osoby wicej ni w Republice
Federalnej Niemiec. Dodajmy jednak, e sdy polskie wymierzay
czsto kar pozbawienia wolnoci z warunkowym zawieszeniem
jej wykonania. Kiedy ukaza si raport Instytutu Maksa Plancka,
w grudniu ubiegego roku zaprosiem prof. Albina Esera, dyrektora
tego Instytutu, do Gwnej Komisji cigania Zbrodni przeciwko
14
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
UNarodowi Polskiemu, eby przedstawi nasz punkt widzenia.
Przekonywaem go, e raport, w ktrym Polska zostaa zakwalifi-
kowana do kategorii krajw realizujcych model wzgldnej
nieodpowiedzialnoci, jest dla nas krzywdzcy. W odpowiedzi
usyszaem, e opracowano go na podstawie miarodajnych opi-
nii pochodzcych z Polski. Z pokor musiaem wic przyj do
wiadomoci, e midzy moj determinacj w wykonywaniu ustawy
a spoecznym odbiorem rezultatw dziaalnoci ledczej w posta-
ci skaza sprawcw zbrodni stalinowskich zachodzi daleko idca
rozbieno. I musz powiedzie, e taka konstatacja jest dla
mnie bolesna.
B.P. ...taki spoeczny odbir dziaa Komisji moe zmieni zapewne
tylko bezwzgldne ciganie zbrodni popenianych w majestacie prawa...
W.K. Zauwamy jednak i to, e sprawcy, ktrym postawiono za-
rzut popenienia zbrodni komunistycznych, wykorzystuj w celu
uniknicia odpowiedzialnoci za nie wszelkie rodki, jakie pa-
stwo prawne gwarantuje kademu oskaronemu, niezalenie od
tego, o co jest oskarony. Polsk i Niemcy rni to, e w Polsce
do tej pory nie doszo do adnego wyroku skazujcego stalinow-
skiego prokuratora ani te stalinowskiego sdziego za zbrodnie
sdowe. Pod tym wzgldem, musz powiedzie, niemieckie pro-
kuratury zrobiy znacznie wicej ni dawniej Komisja Badania
Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, a dzi Komisja cigania
Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. Od chwili rozpoczcia
cigania zbrodni stalinowskich, a wic od poowy 1991 r.,
w ogle nie zajmowano si problemami odpowiedzialnoci prawnej
za zbrodnie sdowe.
Kiedy w marcu 1998 r. zostaem powoany do kierowa-
nia Komisj Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu,
przedstawiem powoujcemu mnie ministrowi sprawiedliwoci,
pani Hannie Suchockiej, program, ktry chciaem realizowa.
Jego czci byo prowadzenie ledztw w sprawie zbrodni sdowych
i przedstawienie yjcym sprawcom tych zbrodni, prokuratorom
i sdziom, zarzutw ich popenienia.
Taki te jest jeden z celw dziaania Komisji cigania
Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu.
B.P. Jak zdefiniowa pojcie zbrodni komunistycznych?
W.K. Artyku 2 Ustawy o IPN zawiera definicj zbrodni komuni-
stycznych. Jej istot jest stosowanie przez funkcjonariuszy komu-
15
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
nistycznego pastwa represji lub innych narusze praw czowieka,
stanowicych przestpstwa w momencie popenienia owych czynw.
Czyn sdziego-zabjcy stanowi zbrodni zabjstwa w momencie
jego popenienia w rozumieniu kodeksu karnego z 1932 r., ktry
obowizywa do koca 1969 r.
B.P. Jak wyglda statystyka ledztw prowadzonych przez Gwn Ko-
misj cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu? Ile jest wasnych
ledztw, ile przejtych z Gwnej Komisji Badania Zbrodni przeciwko
Narodowi Polskiemu, ile jest zakoczonych, ile umorzonych?
W.K. ledztw w sprawach zbrodni hitlerowskich (obecnie mwi-
my o zbrodniach nazistowskich), ktre przej pion ledczy IPN,
a ktre prowadzia wczeniej Komisja Badania Zbrodni przeciw-
ko Narodowi Polskiemu, byo okoo 90. ledztw majcych za
przedmiot zbrodnie stalinowskie, przejtych do dalszego prowa-
dzenia, jest okoo 200. Wszystkie ledztwa zawieszono z dniem
19 stycznia 1999 r., tj. w dniu wejcia w ycie Ustawy o Instytucie
Pamici Narodowej. Stao si tak dlatego, e ustawa zacza
obowizywa, lecz Instytut jeszcze nie powsta. ledztwa te mona
byo podj dopiero po utworzeniu Instytutu Pamici Narodowej,
z jego pionem ledczym, prof. Leona Kieresa. To na jego wniosek,
wsplny z wnioskiem ministra sprawiedliwoci i prokuratora ge-
neralnego, premier powierzy mi kierowanie Komisj z dniem
7 sierpnia 2000 r.
Niektre z zawieszonych ledztw w sprawach zbrodni
nazistowskich znajduj obecnie swj fina w treci odpowiedzi,
jakie otrzymujemy od prokuratur niemieckich. Przykadem jest
ledztwo, ktre ukoczylimy i przekazalimy wadzom niemiec-
kim 6 grudnia 1990 r. ledztwo dotyczyo zbrodni popenionej
w Radomiu i w dystrykcie radomskim przez funkcjonariuszy policji
i suby bezpieczestwa. Zawiesilimy ledztwo, czekajc na odpowied
wadz niemieckich, bo wedug naszych ustale sprawcy tej zbro-
dni przebywali na terytorium Republiki Federalnej Niemiec.
Odpowied otrzymalimy 7 grudnia 2000 r., dziesi lat pniej.
Prokuratura niemiecka umorzya ledztwo, poniewa jak napi-
sano na 49 stronach uzasadnienia nie byo dowodowo moliwe,
aby konkretnym yjcym sprawcom postawi zarzut popenienia
opisywanych przez polskich wiadkw zbrodni.
Gdy chodzi o zbrodnie komunistyczne popenione od
1956 r. do koca 1989 r., to prokuratorzy Gwnej Komisji
1przez prokuratury powszechne. Mog oni wydawa postanowie-
nia o przejciu tych ledztw do dalszego prowadzenia przez IPN.
16
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
UWszczynamy take nowe ledztwa. Znajdujemy bowiem
nieznane wczeniej dokumenty zbrodni sdowych oraz przyjmuje-
my zawiadomienia o przestpstwach, skadane przez obywateli,
ktrzy pisz, e czekali na powstanie Instytutu, eby mc podzieli
si swymi przeyciami i dowiadczeniem za, ktre ich dotkno.
B.P. Czy zgaszaj si tylko pojedyncze osoby, czy cae poszkodowa-
ne rodowiska? Jak dochodzi do odnajdywania ladw popenionych
kilkadziesit lat temu, nieznanych zbrodni?
W.K. Wykorzystujemy wszystkie rda. Oto przykad w prasie
ukaza si wstrzsajcy reporta o zbrodniach popenionych po
wojnie w Aleksandrowie Kujawskim na jecach niemieckich.
Sprawcy, samozwaczy stranicy obozu, w nocy wywoywali je-
cw, mwic: skazujemy ci na mier za to, e jeste Niemcem,
i mordowali ich. Ta publikacja, oczywicie, obligowaa prokura-
tora Instytutu Pamici Narodowej do wszczcia ledztwa w tej
sprawie.
Niektre ledztwa s wszczynane w wyniku publikacji,
ktre pokazuj, e wczeniejsze ledztwa, zakoczone wyrokami
skazujcymi, nie odtworzyy caego obrazu wydarze. Takim przy-
kadem jest Jedwabne. Za udzia w zamordowaniu ydowskich
mieszkacw Jedwabnego prawomocnie skazano w latach
19491952 kilkunastu mieszkacw tej miejscowoci. Jednego
z nich na kar mierci, zamienion przez prezydenta Bieruta na
kar pitnastu lat pozbawienia wolnoci. Ksika Jana T. Grossa
daa asumpt do ponownego wszczcia ledztwa dla udzielenia
odpowiedzi na pytanie, jaki by zakres wspdziaania polskich
mieszkacw Jedwabnego w zamordowaniu tamtejszych ydw.
B.P. Czy po 1956 r. popeniano zbrodnie sdowe?
W.K. Po 1956 r. liczba procesw, ktre mona zakwalifikowa
jako zbrodnie sdowe, znacznie si zmniejsza, z wielu przyczyn.
Nie byo ju zbrodni sdowych, ktre miayby charakter skryto-
bjstw. Wczeniej odbyway si tak zwane procesy kiblowe,
w ktrych sdzia orzeka wycznie na podstawie akt spreparowa-
nych przez funkcjonariuszy Urzdu Bezpieczestwa Publicznego,
na terenie wizienia, w ktrym odbywa si proces, i tam komu-
nikowa wyrok skazanemu. Mamy tak relacj wiadka: kiedy
skazanego wywoano z celi na proces, roznoszono wanie zup,
wrci z wyrokiem, a zupa jeszcze bya ciepa. Byy to skrytobj-
stwa sdowe, ktre po 1956 r. ju si nie zdarzaj. Przeamana
17
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
zostaa bariera strachu, ktry nakazywa milczenie. Informacje
o metodach dziaania reimu komunistycznego przedostaway si
na zewntrz. Zacza dziaa rozgonia Radia Wolna Europa, ludzie
przestali si ba rozmawia, mechanizm odmdania, ktrego
koem napdowym jest strach ba si wasnych myli, by nie
zostay gono wypowiedziane przesta dziaa po 1956 roku...
B.P. ...a przynajmniej przesta dobrze funkcjonowa...
W.K. Dlatego po 1956 r. takich procesw, odbywajcych si
wycznie na podstawie akt bezpieki, przeprowadzanych w samym
wizieniu, ju nie odnotowujemy. Wiadomo byo bowiem, e ju
si nie da ich ukry. Druga kategoria zbrodni sdowych okresu
stalinizmu to procesy pokazowe. Procesw pokazowych po 1956 r.
take ju nie ma.
Panuje takie przekonanie, e po 1953 r., po mierci Stalina,
polski aparat bezpieczestwa sam si zreflektowa i opresyjno
tego, co skadao si na wczesny system wymiaru sprawiedli-
woci, ulega zmniejszeniu. Czytaem jednak niedawno akta
pewnej kobiety Felicji G., aresztowanej w 1955 r., skazanej
w 1956 r. Jak gosi akt oskarenia, sprawczyni midzy 4 wrzenia
1953 r. a 22 listopada 1954 r. w swym mieszkaniu w Opolu
w celu rozpowszechnienia sporzdzia cztery anonimowe pisma,
zawierajce faszywe wiadomoci dotyczce m.in. zbrodni katyskiej,
rzekomego wyzysku klasy robotniczej i pracujcego chopstwa
w Polsce Ludowej, zych warunkw bytowych kochonikw
w Zwizku Radzieckim oraz szkalujce rzdy tyche pastw. Nastpnie
za porednictwem poczty przesaa swe listy przewodniczcemu
Prezydium Wojewdzkiej Rady Narodowej w Opolu i we Wrocawiu
oraz sekretarzowi podstawowej organizacji partyjnej Polskiej
Zjednoczonej Partii Robotniczej w swym zakadzie pracy, czym
jak konkludowao oskarenie moga wyrzdzi istotn szkod
interesom pastwa polskiego. Skazano j na pocztku 1956 r. na
cztery lata wizienia. Czy jest to przykad przestpstwa sdowego?
Nie mam co do tego najmniejszych wtpliwoci.
Takie procesy odbyway si i pniej, przy czym, podkre-
lam, zasadnicza zmiana polegaa na tym, e nie zapaday wyroki
skazujce na kar mierci, tak jak w wypadku sanitariuszki
oddziau upaszki, Siedzikwny, o ktrej ju mwilimy. System
represyjny posugiwa si najczciej kar pozbawienia wolnoci.
Ale jeli pyta pani, czy po 1956 r. popeniano zbrodnie sdowe,
odpowiem oczywicie, tak. Powiem wicej w orzecznictwie,
take Sdu Najwyszego, z czasu stanu wojennego znajdziemy
18
z ca powag sformuowane identyczne tezy z tymi, ktre legy
u podstaw skazania mieszkanki Opola Felicji G. Sd Najwyszy
skonstatowa mianowicie, e przestpstwem jest gone odczytanie
we wasnym mieszkaniu listu, jaki oskarony waciciel mieszkania
otrzyma w 1982 r. od osoby internowanej. List zosta odczytany
w obecnoci goci oskaronego. W licie znalazy si faszywe
informacje, mogce zdaniem sdu wyrzdzi istotn szkod
interesom Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, dlatego te odczyta-
nie go we wasnym mieszkaniu jeszcze w pierwszej poowie lat
osiemdziesitych byo przestpstwem. Nic si tutaj w myleniu
sdziw nie zmienio.
B.P. Chciaam zapyta o ledztwo najwieszej daty, najblisze 1989 r.,
ktre prowadzi Gwna Komisja. Czego ono dotyczy?
W.K. Jest to sprawa funkcjonariuszki suby bezpieczestwa,
ktra w stanie wojennym z niesychanym okruciestwem trakto-
waa aresztowanych czonkw NSZZ Solidarno.
B.P. Jak wyglda wsppraca z organami cigania i wymiaru sprawie-
dliwoci Rosji? Jest wiele spraw, ktre powinny by wsplnie wyjanione.
Czy istnieje jaka szansa, eby impas w tych sprawach zosta przea-
many?
W.K. Myl, e na to pytanie odpowiada wspomniany ju raport
Instytutu Maksa Plancka. Ot, jak ju mwiem, Federacja
Rosyjska zostaa zaliczona do krajw, ktre realizuj model oparty
na gwarancji penej nieodpowiedzialnoci sprawcw za zbrodnie
popenione przez totalitarny system komunistyczny. Jeli chodzi
o moje dowiadczenia, to odwoam si do przykadu. Zwrcilimy
si, prowadzc jedno ze ledztw, o udostpnienie nam materia-
w dotyczcych funkcjonariuszy NKWD, ktrzy po wojnie penili
w Polsce funkcj organizatorsk systemu politycznych represji.
Chodzio o Wozniesienskiego i Skulbaszewskiego. Poznanie
dokumentacji dotyczcej obu enkawudzistw byo konieczne dla
zrozumienia mechanizmw ujawnionych w ledztwie, ktrych jed-
nak nie bylimy w stanie do koca odtworzy, szukajc relacji
midzy wydajcymi polecenie a wykonawcami. Federacja Rosyjska
odmwia nam udostpnienia dokumentw obu funkcjonariuszy,
powoujc si na zasad niewydawania dokumentw dotyczcych
obywateli ZSRR w adnym celu, take gdy chodzi o dziaalno
Gwnej Komisji. Prokuratura Federacji Rosyjskiej poinformowaa
nas jednoczenie, e Komisja nie dostarczya przekonujcych
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
19
dowodw popenienia przez Skulbaszewskiego czy Wozniesienskiego
zbrodni przeciwko narodowi polskiemu, nie ma zatem adnych
podstaw, by udostpni nam dokumenty. Nasz argument, e wa-
nie dostp do tych dokumentw pozwoliby nam przedstawi
dowody na organizatorsk rol obu w systemie bezprawia w Polsce
w okresie stalinowskim, pozosta bez odpowiedzi.
B.P. Czy jest to jedyny wypadek odmowy wsppracy?
W.K. Jeszcze gorsze dowiadczenia mielimy z prokuratur
Ukrainy. Chodzio o spraw zbrodni w Zoczowie. W pierwszych
godzinach wojny niemiecko-sowieckiej 22 czerwca 1941 r.
NKWD zamordowao 1600 winiw Polakw, ukraiskich
nacjonalistw i ydw. Mordowanie winiw w Zoczowie i innych
wizieniach NKWD od pierwszych chwil, gdy bomby niemieckie
zaczy spada na sowieckie terytorium, musiao by oparte na
wczeniej wydanych rozkazach. Jeeli jednak instrukcje takie zostay
opracowane przed wybuchem wojny niemiecko-sowieckiej, to nie
jest prawd, e Zwizek Sowiecki nie spodziewa si napaci ze
strony swego sojusznika.
Prokuratura Ukrainy przed dwoma laty odpowiedziaa
nam, e nie kwestionuje naszych ustale, wedug ktrych NKWD
wymordowao 1600 winiw w Zoczowie (w sumie przekazalimy
materiay szeciu ledztw dotyczcych rnych wizie na terenie
Zwizku Sowieckiego). Stwierdzono jednoczenie, e nastpio to
na rozkaz najwyszych wadz ZSRR, co sprawia, e nie jest to
zbrodnia wojenna ani zbrodnia przeciwko ludzkoci i dlatego nie
moe by przedmiotem ledztwa, gdy ulega przedawnieniu.
Prokuratura Ukrainy nie udzieli nam pomocy prawnej, nie wskae
sprawcw i nie dostarczy nam innych dokumentw, o ktre wnio-
skowalimy. Tu urywa si jakikolwiek dialog prawniczy.
Jeszcze gorzej wygldaj kontakty z Biaorusi, bo Biaoru
odmawia nawet potwierdzenia, e otrzymuje nasz dokumentacj.
B.P. Czy byy jakie prby nacisku z zewntrz na pion prokuratorski?
W.K. Ja si z tym nie spotkaem. Oczywicie, otrzymuj listy,
ktre daj mi wsparcie, i takie, ktre s wyrazem najdalej idcej
dezaprobaty dla dziaalnoci pionu ledczego IPN. Czasami podpi-
sane, czasami nie. Wrd tych, ktre zawieraj zarzuty, wicej jest
listw niepodpisanych. Czytam wszystkie bardzo uwanie, poniewa
pokazuj, jak jest oceniana dziaalno pionu ledczego.
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
20
B. P. Jak satysfakcj zawodow daje Panu praca w Instytucie Pamici
Narodowej?
W.K. Daje mi, wielk satysfakcj. Midzy innymi dlatego, e
uwiarygodnia mnie jako nauczyciela akademickiego. Dla moich
suchaczy na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu dz-
kiego wane jest to, czy nauczyciel prowadzcy wykad i seminaria
jest wycznie teoretykiem, czy take praktykiem, czy ma odwag
i dowiadczenie, by swoje przekonania przenie na grunt stoso-
wania prawa, a nie tylko teoretycznej nad nim refleksji. Ze swoich
dowiadcze z okresu studiw wiem, jak atwo studenci rozpo-
znaj kady fasz w wypowiedzi nauczyciela akademickiego.
Dzisiaj te widz zagroenia dla wiarygodnoci uniwersy-
teckiego wykadu. Poniewa nie osdzilimy zbrodni komunistycznego
systemu, ilekro mwi o roli sprawiedliwoci w demokratycznym
pastwie, mam poczucie, e ciy na nas owo zo, ktre nigdy nie
zostao ukarane. Nie mog przyj, e sprawiedliwa Rzeczpospolita
zacza si na przeomie lat 1989 i 1990 i lepiej zapomnie
o przeszoci. Nie mona budowa sprawiedliwej Rzeczypospolitej
na fundamencie niepamici. Co ja sam mog w tej sprawie
zrobi? Przynajmniej prbowa.
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
Prof. Witold Kulesza
F
o
t
.

T
.

K
.

R
y
s
z
e
w
s
k
i
21
PRZESTPSTWA WOJENNE
Wedug kodeksu karnego dopuszcza si ich ten, kto w czasie
dziaa zbrojnych atakuje miejscowo lub obiekt nie broniony,
stref sanitarn lub zneutralizowan albo stosuje inny sposb
walki zakazany przez prawo midzynarodowe, stosuje rodek
walki zakazany przez prawo midzynarodowe (art. 122);
kto, naruszajc prawo midzynarodowe, dopuszcza si zabj-
stwa wobec: osb, ktre skadajc bro lub nie dysponujc
rodkami obrony podday si, rannych, chorych, rozbitkw, per-
sonelu medycznego lub osb duchownych, jecw wojennych,
ludnoci cywilnej obszaru okupowanego, zajtego lub na ktrym
tocz si dziaania zbrojne, albo innych osb korzystajcych
w czasie dziaa zbrojnych z ochrony midzynarodowej;
kto, naruszajc prawo midzynarodowe, powoduje u wymienio-
nych osb ciki uszczerbek na zdrowiu, poddaje te osoby tor-
turom, okrutnemu lub nieludzkiemu traktowaniu, dokonuje na
nich, nawet za ich zgod, eksperymentw poznawczych, uywa
ich do ochraniania swoj obecnoci okrelonego terenu lub
obiektu przed dziaaniami zbrojnymi albo wasnych oddziaw
lub zatrzymuje jako zakadnikw (art. 123, 1 i 2);
kto, naruszajc prawo midzynarodowe, zmusza osoby wymie-
nione w art. 123, 1 do suby w nieprzyjacielskich siach
zbrojnych, przesiedla je, stosuje kary cielesne, pozbawia wolnoci
lub prawa do niezawisego i bezstronnego sdu albo ogranicza
ich prawo do obrony w postpowaniu karnym (art. 124);
kto na obszarze okupowanym, zajtym lub na ktrym tocz si
dziaania zbrojne, naruszajc prawo midzynarodowe, niszczy,
uszkadza lub zabiera dobro kultury (art. 125, 1).
PRZESTPSTWA PRZECIW POKOJOWI
Wedug kodeksu karnego dopuszcza si ich ten, kto wszczyna
lub prowadzi wojn napastnicz, czyni przygotowania popenienia
tego przestpstwa, publicznie nawouje do wszczcia wojny
napastniczej (art. 117).

22
PRZESTPSTWA PRZECIW LUDZKOCI
Wedug kodeksu karnego dopuszcza si ich ten, kto, w celu wy-
niszczenia w caoci albo w czci grupy narodowej, etnicznej,
rasowej, politycznej, wyznaniowej lub grupy o okrelonym
wiatopogldzie, dopuszcza si zabjstwa albo powoduje ciki
uszczerbek na zdrowiu osoby nalecej do takiej grupy; kto,
w celu wyej okrelonym stwarza dla osb nalecych do takiej
grupy warunki ycia groce jej biologicznym wyniszczeniem,
stosuje rodki majce suy do wstrzymania urodze w obr-
bie grupy lub przymusowo odbiera dzieci osobom do niej nale-
cym, czyni przygotowania do wyej okrelonych przestpstw
(art. 118);
kto stosuje przemoc lub grob bezprawn wobec grupy osb
lub poszczeglnej osoby z powodu jej przynalenoci narodowej,
etnicznej, rasowej, politycznej, wyznaniowej lub z powodu jej
bezwyznaniowoci i publicznie nawouje do popenienia wyej
okrelonego przestpstwa (art. 119).
ZBRODNIE KOMUNISTYCZNE
Wedug Ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o IPN zbrodniami
komunistycznymi s czyny popenione przez funkcjonariuszy
pastwa komunistycznego w okresie od dnia 17 wrzenia 1939 r.
do dnia 31 grudnia 1989 r., polegajce na stosowaniu represji
lub innych form naruszania praw czowieka wobec jednostek
lub grup ludnoci bd w zwizku z ich stosowaniem, stano-
wice przestpstwa wedug polskiej ustawy karnej obowizujcej
w czasie ich popenienia.
Funkcjonariuszem pastwa komunistycznego, wrozumieniu Usta-
wy, jest funkcjonariusz publiczny, a take osoba, ktra podlegaa
ochronie rwnej ochronie funkcjonariusza publicznego, w szcze-
glnoci funkcjonariusz pastwowy oraz osoba penica funkcj
kierownicz worganie statutowym partii komunistycznych (art. 2).
* * *
PRZEDAWNIENIE
Wedug Ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o IPN zbrodnie
nazistowskie, komunistyczne i inne przestpstwa stanowice
zbrodnie przeciwko pokojowi, ludzkoci lub zbrodnie wojenne,

23
stanowice wedug prawa midzynarodowego zbrodnie prze-
ciwko pokojowi, ludzkoci lub zbrodnie wojenne, nie ulegaj
przedawnieniu. Bieg terminu przedawnienia zbrodni komuni-
stycznych, w rozumieniu art. 2, nie bdcych zbrodniami wo-
jennymi lub zbrodniami przeciwko ludzkoci, rozpoczyna si
od dnia 1 stycznia 1990 r. Karalno tych zbrodni ustaje po 30
latach, gdy czyn stanowi zbrodni zabjstwa, oraz po 20 latach,
gdy czyn stanowi inn zbrodni komunistyczn. Wstosunku do
sprawcw zbrodni wojennych, zbrodni przeciwko ludzkoci
lub zbrodni komunistycznych nie stosuje si wydanych przed
dniem 7 grudnia 1989 r. przepisw ustaw i dekretw, ktre
przewiduj amnesti lub abolicj (art. 4.1
(2)
, 1 a
(3)
, 3).

24
P
R
A
W
O
I
H
I
S
T
O
R
I
AMAREK SOSNOWSKI, PROKURATOR OKZPNP IPN WARSZAWA
POSTPOWANIA SDOWE
W SPRAWIE ZBRODNI
POPENIONYCH W LATACH
19441956 NA CZONKACH
I SYMPATYKACH PSL
W 1990 r. Gwna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce roz-
pocza weryfikacj danych opublikowanych w Zeszytach Historycznych nr 2
z 1964 r. Owe dane dotyczyy 128 osb zwizanych z Polskim Stronnictwem Ludo-
wym, ktre miay by zamordowane, jawnie lub skrytobjczo, w latach 19451956
przez funkcjonariuszy wczesnych wadz. W tym samym czasie zaczy napywa od
byych czonkw PSL i rodzin nieyjcych ju czonkw tej partii proby o pocigni-
cie do odpowiedzialnoci karnej osb winnych zbrodni popenionych na czonkach PSL.
Jednym z zasadniczych zada prowadzonego ledztwa byo ustalenie, czy lista
ogoszona w Zeszytach Historycznych jest kompletna. Ustalono, e w latach
19441956 w wyniku terroru wadz zgino co najmniej 170 czonkw lub sympa-
tykw Stronnictwa. Uzyskane od wczesnych czonkw PSL materiay, publikacje
prasowe i materiay historyczne wskazyway, e sprawcy byli funkcjonariuszami
organw bezpieczestwa pastwowego.
31 stycznia 1992 r. Gwna Komisja Badania Zbrodni przeciwko Narodowi
Polskiemu IPN wszcza ledztwo w sprawie amania praworzdnoci i naruszania
praw czowieka w latach 19451956 przez byych pracownikw Urzdw Bezpie-
czestwa, czonkw Polskiej Partii Robotniczej, funkcjonariuszy Milicji Obywatelskiej,
Ochotniczej Rezerwy Milicji Obywatelskiej i przedstawicieli wczesnych wadz. Przeladowania
dotkny osoby narodowoci polskiej w zwizku z ich przynalenoci, rzeczywist bd
domnieman, do Polskiego Stronnictwa Ludowego. Stosowano wobec nich terror
zabjstwa, bezprawne pozbawianie wolnoci, tortury fizyczne i moralne, wymuszanie
zezna i wyjanie w celu tworzenia nieprawdziwych dowodw. T metod uzyskiwano
bezpodstawne oskarenia, skazywano take na podstawie sfabrykowanych dowodw.
Gwna Komisja Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu i bye
Okrgowe Komisje w latach 19921998 prowadziy postpowania karne, zmierza-
jce do wyjanienia okolicznoci i ustalenia sprawcw blisko 170 zabjstw popenionych
w tym okresie. Wwikszoci spraw waciwe jednostki prokuratury wydaway postanowienia
o umorzeniu ledztw, poniewa sprawcy zostali wczeniej prawomocnie skazani,
zmarli lub nie udao si ich wykry.
25
P
R
A
W
O
I
H
I
S
T
O
R
I
A
Zebrany w toku ledztwa materia dowodowy pozwala postawi tez, e od
sierpnia 1944 r. przeciwko demokratycznym dziaaczom ludowym, czonkom i sym-
patykom Stronnictwa dopuszczano si zbrodni i umylnych wystpkw tylko ze
wzgldu na przynaleno partyjn i pogldy polityczne. Przestpstwa te obowi-
zujcy wwczas kodeks karny (z 1932 r.) okrela jako przestpstwa przeciw: yciu
i zdrowiu, zrzeszeniom prawa publicznego, gosowaniu, wymiarowi sprawiedliwoci,
wolnoci, a take jako przestpstwa urzdnicze. Celem tej przestpczej dziaalnoci
byo zniszczenie i wyeliminowanie PSL i wszystkich jego zwolennikw z ycia poli-
tycznego, spoecznego, a nawet unicestwienie fizyczne jego czonkw. Przestpstwa te
miay wic charakter polityczny i byy skierowane przeciwko grupie ludzi o okrelonych
pogldach politycznych ze wzgldu na ich przynaleno partyjn czy sympatie polityczne.
Czyny te stanowi wic przestpstwa przeciwko ludzkoci w rozumieniu art. 3 Ustawy
o Instytucie Pamici Narodowej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi
Polskiemu.
W art. 6 Karty Midzynarodowego Trybunau Wojskowego stwierdzono,
e Przywdcy, organizatorzy, podegacze i wsplnicy uczestniczcy w ukadaniu
lub wykonaniu wsplnego planu albo zmowy w celu popenienia jednej z wyej
wymienionych zbrodni (w tym zbrodni przeciwko ludzkoci) odpowiadaj za wszystkie
czyny, ktrych dopuci si ktokolwiek bd w zwizku z wykonaniem takiego planu.
Powysze unormowania prawne, a take zebrany materia dowodowy
w toczcej si sprawie skaniaj do rozwaenia, czy za wyej opisane naruszenia prawa
naley pocign do odpowiedzialnoci karnej wczesnych najwyszych funkcjona-
riuszy pastwowych.
4 grudnia 2000 r. zawieszone w 1998 r. ledztwo podja Oddziaowa
Komisja cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Warszawie. Obecnie
wykonywane s czynnoci zmierzajce do ustalenia jak najszerszego krgu osb
pokrzywdzonych dziaaniami wadz pastwowych w latach 19441956.
PSL
26
P
R
A
W
O
I
H
I
S
T
O
R
I
AZDZISAW ZBLEWSKI, BEP IPN KRAKW
WALKA KOMUNISTW
Z PSL W LATACH 19451947
W 1945 r. mikoajczykowskie Stronnictwo Ludowe, od 22 sierpnia 1945 r. Pol-
skie Stronnictwo Ludowe, byo najsilniejszym polskim ugrupowaniem politycznym. Dziki
rozbudowanemu programowi reform spoeczno-gospodarczych i ustrojowych, licznej
i aktywnej kadrze dziaaczy oraz chlubnej karcie uczestnictwa w walce z okupantami
cieszyo si bardzo du popularnoci w spoeczestwie. Latem 1945 r., po po-
wrocie Stanisawa Mikoajczyka do kraju, ugrupowanie podjo dziaalno jawn,
stajc si najwaniejszym orodkiem opozycji przeciw dziaaniom obozu skupionego
wok Polskiej Partii Robotniczej. Dla wielu Polakw byo ostatni nadziej na za-
chowanie przez kraj resztek suwerennoci wewntrznej. Wszystko to sprawio, e
komunici upatrywali w PSL niezwykle gronego przeciwnika. Jego wyeliminowanie
z ycia politycznego uznawali za warunek konieczny dla ugruntowania swojej
dominacji. Komunistyczna strategia walki z PSL bya kombinacj dziaa o charakterze
politycznym, administracyjnym, propagandowym i policyjnym. W walce z ruchem
ludowym stosowali terror, ktrego najbardziej drastycznym przejawem byy skryto-
bjstwa (mordy polityczne).
Podjcie jawnej dziaalnoci stao si moliwe dziki ugodowej postawie Miko-
ajczyka. Jesieni 1944 r. postanowi on zaakceptowa niekorzystne dla Polski fakty
dokonane, aby mc wrci do kraju i tu kontynuowa walk o niedopuszczenie do
cakowitej sowietyzacji Polski. Dlatego w listopadzie 1944 r. ustpi z funkcji pre-
miera rzdu polskiego na uchodstwie, w ktrym przewaali politycy krytycznie oce-
niajcy przyjt przeze lini polityczn. Swoj postaw zaskarbi sobie uznanie
Roosevelta i Churchilla. Podczas konferencji jataskiej w lutym 1945 r. politycy ci
przeforsowali postanowienie, i w zaplanowanych wolnych i nieskrpowanych
wyborach parlamentarnych bd miay prawo uczestniczenia i wystawiania kan-
dydatw wszystkie partie demokratyczne i antynazistowskie. Chocia SL speniao
w tym wzgldzie wszystkie kryteria, Stalin dugo odmawia uznania Mikoajczyka za
gwnego partnera polskich komunistw i ich sojusznikw podczas rozmw w spra-
wie utworzenia Tymczasowego Rzdu Jednoci Narodowej. Po kilku miesicach spo-
rw uleg naciskom mocarstw zachodnich, wiele jednak wskazywao, e byo to
ustpstwo taktyczne.
Z jednej strony komunici musieli si liczy, przynajmniej pocztkowo, ze stano-
wiskiem mocarstw zachodnich oraz opini midzynarodow, nie mogli wic nie
dopuci do legalizacji partii Mikoajczyka. Z drugiej za strony obawiali si utraty
kontroli nad sytuacj polityczn w kraju, tote podjli energiczne dziaania
zmierzajce do ograniczenia skali oddziaywania Stronnictwa. Ju od sierpnia 1944 r.
na terenach zajtych przez Armi Czerwon midzy Wis a Bugiem tworzyli pod pa-
27
P
R
A
W
O
I
H
I
S
T
O
R
I
A
tronatem PPR tzw. lubelskie Stronnictwo Ludowe, ugrupowanie konkurencyjne dla
konspiracyjnego ruchu ludowego. Mimo e we wadzach tej partii znalazo si
wielu autentycznych dziaaczy chopskich, faktycznie ugrupowanie kontrolowaa
PPR. Po powrocie Mikoajczyka do kraju i ujawnieniu si lojalnego wobec niego kierow-
nictwa ruchu ludowego do SL (PSL) przesza znaczna cz czonkw lubelskiego SL
(czsto przez akces caych organizacji terenowych), co doprowadzio do jego rozpadu.
Komunici nie dopucili jednak do likwidacji ugrupowania, traktujc je w nastpnych
miesicach jako potencjaln alternatyw dla PSL.
Pocztkowo utrzymywanie przez PPR fikcji istnienia drugiego ugrupowania ludo-
wego nie przynosio komunistom powaniejszych korzyci politycznych, poza tym e
stanowio pretekst do ograniczania liczby miejsc w radach narodowych i instytu-
cjach pastwowych, przeznaczonych dla reprezentantw partii Mikoajczyka.
W rzeczywistoci lubelskie SL byo sabe organizacyjnie i w wielu regionach do
tego stopnia niepopularne, e czsto sami komunici starali si unika podawania
nazwy tej partii, aby nie kompromitowa zalenych od siebie dziaaczy ludowych.
Zyskao natomiast na znaczeniu w kocu 1946 r., kiedy to zostao przez PPR po-
traktowane jako swoista przechowalnia dla tych czonkw PSL, ktrzy rnymi
metodami, najczciej grobami i szantaem, zostali nakonieni do wystpienia
z partii Mikoajczyka.
Prba stworzenia w latach 19441945 alternatywy dla mikoajczykowskiego ruchu
ludowego nie powioda si. W tej sytuacji komunici przyjli w pierwszej poowie
1946 r. taktyk zmierzajc do nakaniania kierownictwa PSL do politycznej kapi-
tulacji (sprawa referendum i wsplnej listy wyborczej), rwnie bez powodzenia.
Rozpoczli wic rozbijanie Stronnictwa, inspirujc rozamy wewntrzne. Ruch ludo-
wy by zwarty, a pozycja Mikoajczyka silna, a wic rwnie ta taktyka przyniosa
stosunkowo niewielkie efekty. W zasadzie najpowaniejszym sukcesem
komunistw byo doprowadzenie do secesji tzw. grupy czterech, ktra w czerwcu
1946 r. utworzya PSL Nowe Wyzwolenie. Nowe ugrupowanie okazao si jednak
jeszcze sabsze od lubelskiego SL, tote przed wyborami parlamentarnymi
w styczniu 1947 r. PPR traktowaa je raczej jako czynnik sucy dezorientacji zwolennikw
Mikoajczyka anieli samodzielny podmiot polityczny.
Wszystkie te niepowodzenia skoniy w kocu komunistw do poparcia planu
wewntrzpartyjnego przewrotu paacowego, ktry mia na celu obalenie Miko-
ajczyka i przejcie wadzy w PSL przez uleg wobec PPR grup prominentnych
dziaaczy ludowych z Jzefem Niek i Czesawem Wycechem na czele. Wkrtce
po wyborach wydawao si, e ten plan moe si powie, ostatecznie jednak
prba odsunicia Mikoajczyka zakoczya si porak, a niedoszli uzurpatorzy zostali
usunici ze Stronnictwa.
W walce z PSL stosowano rnego rodzaju szykany administracyjne. 21 czerwca
1945 r. w Moskwie zawarto porozumienie koalicyjne midzy komunistami
a reprezentujcym Stronnictwo Ludowe Mikoajczykiem. Przedstawiciele SL uzyskali
prawo do obsadzenia co najmniej 1/3 stanowisk w rzdzie, Krajowej Radzie
Narodowej, najwaniejszych urzdach pastwowych, subie dyplomatycznej i konsularnej
28
P
R
A
W
O
I
H
I
S
T
O
R
I
Aoraz w bankowoci. PPR nie dotrzymaa tych ustale, a nalecych do PSL czonkw
Rad Narodowych lub urzdnikw pastwowych szykanowano i nakaniano do
wystpienia ze Stronnictwa. Chocia umowa moskiewska stwierdzaa, e decyzje
koalicji stronnictw zapadaj w drodze porozumienia, a nie w drodze gosowania,
ludowcy zasiadajcy w KRN oraz Tymczasowym Rzdzie Jednoci Narodowej byli
majoryzowani przez przedstawicieli PPR i jej satelitw. Zdarzao si nawet, e
pozbawiano ich czci uprawnie, jak na przykad uprawnienia ministra administracji
publicznej Wadysawa Kiernika, ktrego kompetencje zostay powanie uszczuplone
poprzez utworzenie w listopadzie 1945 r. Ministerstwa Ziem Odzyskanych z Wadysawem
Gomuk na czele. Mimo zapisu w umowie koalicyjnej, e wszystkie stronnictwa
wchodzce w skad koalicji maj pen swobod pracy organizacyjnej, zgro-
madze, prasy i propagandy, PSL od samego pocztku byo szykanowane przez kon-
trolowane przez komunistw instytucje pastwowe. Administracja utrudniaa m.in.
wydawanie przydziaw lokali partyjnych, wydawanie czasopism, bardzo czste byy
ingerencje cenzury, utrudniano te organizowanie wit i uroczystoci partyjnych
(wymuszono np. na wadzach PSL odwoanie obchodw wita Ludowego
w czerwcu 1946 r.), odmwiono rejestracji list wyborczych, niedopuszczano czon-
kw PSL do skadu obwodowych komisji wyborczych, decyzjami administracyjnymi
rozwizywano terenowe organizacje partyjne najczciej pod sfingowanym zarzutem
wsppracy z reakcyjnym podziemiem.
Jednoczenie komunici rozwijali na niespotykan dotychczas skal dziaania
propagandowe majce na celu skompromitowanie PSL w oczach spoeczestwa.
Zwolennikw Mikoajczyka prezentowano jako reakcjonistw, reprezentantw interesw
brytyjskich, wsppracownikw reakcyjnego podziemia lub czonkw zbrojnych
band, a ewentualne zwycistwo wyborcze PSL przedstawiano w apokaliptycznych
barwach jako powrt przedwrzeniowych stosunkw spoecznych i zagroenie dla
sprawy przynalenoci Ziem Zachodnich i Pnocnych do Polski. Ataki propagandowe
na PSL przybray na sile po wygoszeniu 6 wrzenia 1946 r. w Stuttgarcie przez
amerykaskiego sekretarza stanu Jamesa Byrnesa przemwienia, zinterpretowanego
przez komunistyczn propagand jako opowiedzenie si dyplomacji Stanw
Zjednoczonych w sprawie przyszoci ziem odzyskanych po stronie Niemiec.
W trakcie tej kampanii komunici stosowali niejednokrotnie bardzo brutalne praktyki,
cenzura uniemoliwiaa ludowcom zaprezentowanie swojego stanowiska w prasie,
a jednoczenie publicznie oskarano wadze PSL o milczenie. Trudno powiedzie,
jakie konkretne korzyci przyniosa komunistom ta ofensywa propagandowa,
postawa spoeczestwa podczas referendum oraz wyborw parlamentarnych
pozwala jednak przypuszcza, e duo mniejsze od oczekiwanych.
W tej sytuacji wydaje si zrozumiae, e wielu dziaaczy komunistycznych mogo
uzna terror za jedyn skuteczn metod walki z potnym ruchem ludowym.
W grudniu 1946 r. Roman Zambrowski podczas zebrania tzw. trjek partyjnych
w Warszawie powiedzia m.in.: Rola pastwa jako aparatu przemocy, jako aparatu
nacisku w rku obozu demokratycznego, jest rol bardzo du. Nie moe by
mowy, eby reakcja za pomoc kartki wyborczej moga wydrze nam wadz,
29
P
R
A
W
O
I
H
I
S
T
O
R
I
A
a w kilka dni pniej Franciszek Mazur dopowiada: Jeli jest jaka wie peese-
lowska, trzeba pomyle, by t wie rozoy, zastraszy, puci tam tak propa-
gand szeptan, e po wyborach my si z wami policzymy. Wypowiedzi utrzymanych
w podobnym tonie byo wicej. Warto zwrci uwag na pewn ich cech charak-
terystyczn; ich autorzy, gdyby yli, z pewnoci z oburzeniem odrzuciliby oskarenie
o namawianie do fizycznej likwidacji przeciwnikw politycznych. Rodzi si jednak
pytanie: jak sformuowania w rodzaju moliwie najpowaniejsze uderzenia czy
pastwo jako aparat przemocy mogy by rozumiane przez, czsto ledwie
pimiennych, wykonawcw polityki PPR w terenie?
Dzi nie ma wtpliwoci, e w pierwszych latach powojennych PPR inspirowao
dziaania o charakterze terrorystycznym: skrytobjstwa, pobicia, bezprawne prze-
trzymywanie w aresztach i wizieniach oraz liczne szykany majce na celu sparali-
owanie aktywnoci politycznej dziaaczy ludowych. Spory moe natomiast budzi
umiejscowienie terroru w komunistycznym arsenale rodkw sucych zdobyciu
wadzy. Cigle bowiem mona spotka si z opiniami, e owszem, dopuszczano si
wobec ludowcw aktw terroru, ale byy to pojedyncze, godne ubolewania incy-
denty na marginesie toczcej si wwczas w Polsce walki politycznej. Incydenty,
dodaje si niekiedy, do pewnego stopnia zrozumiae, jeli wemie si pod uwag
szeroko naganiane przez propagand komunistyczn przypadki aktw przemocy,
ktrych ofiarami byli aktywici PPR oraz funkcjonariusze aparatu nowej wadzy.
Taka interpretacja roli terroru w oglnej strategii dziaania komunistw w pierwszym
okresie powojennym zaciemnia, w moim przekonaniu, jego rzeczywiste znaczenie.
Na tle caoksztatu dziaa podejmowanych w owym czasie przez funkcjonariuszy obozu
nowej wadzy przeciw niezalenemu ruchowi ludowemu zinstytucjonalizowany i centralnie
inspirowany terror jawi si bowiem jako najbardziej skuteczny, podstawowy rodek zdo-
bycia przez komunistw wadzy, a tym samym jako rzeczywisty fundament systemu.
PSL
30
P
R
A
W
O
I
H
I
S
T
O
R
I
ATOMASZ BEREZA, BEP IPN RZESZW
ZABJSTWA DZIAACZY
PSL W LATACH 19451947
Utworzenie Tymczasowego Rzdu Jednoci Narodowej (28 czerwca 1945 r.)
rozbudzio nadzieje na zmiany w yciu politycznym w Polsce i szanse powrotu do
nieskrpowanej dziaalnoci SL Roch rzeczywistego kontynuatora przedwojennego
Stronnictwa Ludowego. W dniach 1112 lipca 1945 r. na spotkaniu przywdcw
przedwojennego i konspiracyjnego SL w Krakowie podjto decyzj o utworzeniu
Polskiego Stronnictwa Ludowego oraz ustalono skad Naczelnego Komitetu Wyko-
nawczego (NKW). W prezydium NKW znaleli si m.in. Wincenty Witos jako prezes
i Stanisaw Mikoajczyk jako pierwszy wiceprezes. 22 sierpnia, wobec sabotowania
przez przywdcw lubelskiego SL toczcych si w lipcu i sierpniu rozmw na temat
poczenia stronnictw, NKW PSL wyda oficjalny komunikat o wznowieniu samo-
dzielnej dziaalnoci.
W ugrupowaniu Mikoajczyka widziano gronego konkurenta i realne zagroenie
dla koncepcji ustrojowych PPR. Nie moe wic dziwi strategia komunistw, ktr
przedstawi Wadysaw Gomuka na posiedzeniu KC PPR (34 padziernika 1945 r.).
Cay wysiek partii mwi Gomuka winien zmierza do wykazania reakcyjnoci
PSL, oderwania od PSL demokratycznych elementw. Tej agresywnej retoryki nie
wyzby si do jesieni 1947 r., tj. do chwili ostatecznego rozprawienia si z grup
Mikoajczyka. Reakcyjno PSL rozumiano nie tylko w kategoriach myli programowej
czy taktyki politycznej, lecz rwnie przez powizanie Stronnictwa z reakcyjnymi
bandami czyli zbrojnym podziemiem. Wadze dyy do zaszczepienia w spoe-
czestwie przewiadczenia, e za bratobjcze walki odpowiedzialne jest PSL, a jego
przywdcy s animatorami zbrojnego podziemia. Zarwno biuletyny informacyjne
Ministerstwa Bezpieczestwa Publicznego, jak i prasa codzienna obfitoway w wia-
domoci o aresztowaniach czonkw podziemia, ktrzy legitymowali si przynale-
noci do PSL. W okresie przedwyborczym ruszya nowa fala masowych represji
wobec Stronnictwa, do stawianych wczeniej dodano jeszcze zarzut o przynale-
no dziaaczy PSL do band rabunkowych. Ocenia si, e w okresie kampanii
przedwyborczej aresztowano okoo 10 tys. czonkw Stronnictwa, w tym 149 kan-
dydatw PSL na posw.
Najbardziej drastyczn metod walki byo mordowanie dziaaczy PSL. W ten
sposb z jednej strony eliminowano najbardziej aktywnych i, zdaniem wadz, szcze-
glnie niebezpiecznych czonkw Stronnictwa, z drugiej za zastraszano partyjne
szeregi oraz elektorat. Skala tego zjawiska do dzisiaj nie zostaa ustalona, albowiem
kolejni badacze dziejw ruchu ludowego podaj rne dane. Wybitny dziaacz PSL
Stefan Korboski wymienia 118 osb (S. Korboski, W imieniu Kremla, Warszawa
1997, s. 361364). Z kolei historyk ruchu ludowego Romuald Turkowski przedstawi
31
P
R
A
W
O
I
H
I
S
T
O
R
I
A
list zawierajc 146 nazwisk (R. Turkowski, Polskie Stronnictwo Ludowe w obronie
demokracji 19451949, Warszawa 1992, s. 333338). Te rozbienoci przema-
wiaj za prowadzeniem dalszych bada nad bilansem ofiar wrd czonkw PSL
(SL Roch) w latach 19451947.
Fizyczn eliminacj czonkw ruchu ludowego zapocztkowao zabjstwo
Narcyza Wiatra. Narcyz Wiatr Zawojna urodzi si 19 wrzenia 1907 r.
w Strach (pow. gorlicki). W czasie studiw na Wydziale Ekonomiczno-Prawnym
UAM w Poznaniu zaangaowa si w dziaalno Polskiej Akademickiej Modziey
Ludowej. W latach 19371939 piastowa funkcj prezesa Zarzdu Powiatowego
SL w Nowym Sczu. By wsporganizatorem wielkiego strajku chopskiego na
Podbeskidziu, co przypaci 6-tygodniowym uwizieniem w Berezie Kartuskiej.
W okresie okupacji niemieckiej dziaa w konspiracyjnym SL Roch. Od poowy
1941 r. komendant Okrgu IV (lsk i Maopolska) Batalionw Chopskich, a od
1943 r. rwnie komendant Ludowej Stray Bezpieczestwa. Utworzenie PKWN
w lipcu 1944 r. Wiatr przyj z nieufnoci, ktrej da wyraz w rozkazie nr 186,
zabraniajcym podwadnym wchodzenia do struktur administracji politycznej na
terenach wyzwolonych przez Armi Czerwon. Po wyzwoleniu Krakowa w styczniu
1945 r., wobec dziaa NKWD i UB, nie ujawni si. 21 kwietnia, rozpoznany i osa-
czony przez UB, zosta zastrzelony na krakowskich Plantach w okolicach ulicy
Dominikaskiej. Ani UB, ani Prokuratura Wojewdzka nie podjy ledztwa w sprawie
okolicznoci mierci Zawojny. Dopiero na pocztku 1990 r. Okrgowa Komisja
Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce Instytut Pamici Narodowej w Krakowie
wszcza ledztwo w sprawie zabjstwa Wiatra. W maju 1996 r. w Sdzie
Wojewdzkim w Krakowie rozpocz si proces Stanisawa P., pracownika UB
w Krakowie, ktry uczestniczy w obawie i strzela do Zawojny. Z uwagi na zy
stan zdrowia oskaronego rozpraw odroczono.
Do dzi nie zostaa wyjaniona sprawa zabjstwa Wadysawa Kojdra.
Wadysaw Kojder urodzi si 4 marca 1902 r. w Grzsce (pow. przeworski).
Wprawdzie ukoczy tylko 4-klasow szko powszechn, ale po odbyciu suby
wojskowej uzupenia swoje wyksztacenie m.in. na Wiejskim Uniwersytecie Orkanowym
w Szycach. Na pocztku lat dwudziestych dziaa w Maopolskim Zwizku Modziey,
od 1927 r. w Zwizku Modziey Wiejskiej RP Wici. Wstrukturach Wici przeszed
wszystkie szczeble kariery, w 1938 r. obj stanowisko prezesa Zarzdu Wojewdzkiego
ZMW RP we Lwowie. W tym samym czasie peni funkcj czonka Rady Naczelnej SL.
W okresie okupacji niemieckiej by penomocnikiem kierownictwa krakowskiego
obwodu SL Roch na dziewi powiatw rodkowej Maopolski. Po masowych
aresztowaniach ludowcw w Lubelskiem w sierpniu 1944 r. nie podj oficjalnej
dziaalnoci politycznej, ograniczajc si do spraw zwizanych ze spdzielczoci.
W czerwcu 1945 r. podczas powiatowego zjazdu SL w Przeworsku uchyli si od
poparcia Rzdu Tymczasowego, co przysporzyo mu wielu wrogw wrd przedsta-
wicieli nowej wadzy. 16 wrzenia 1945 r. na Walnym Zjedzie Okrgowym PSL
w Krakowie zosta wybrany na wiceprezesa okrgu i czonka Naczelnego Komitetu
Wykonawczego PSL. Wieczorem 17 wrzenia, tu po powrocie Kojdra z Krakowa,
32
P
R
A
W
O
I
H
I
S
T
O
R
I
Agrupa uzbrojonych mczyzn uprowadzia go z jego domu w Grzsce. Stamtd
dziaacz ludowy zosta prawdopodobnie przewieziony do Rzeszowa, a nastpnie do
lasw gogowskich (5 kilometrw na pnoc od Rzeszowa), gdzie go zastrzelono.
Charakterystyczne, e ani Komenda Powiatowa MO, ani PUBP w Przeworsku nie
podjy ledztwa w tej sprawie. Zwoki odnaleziono przypadkowo kilka dni pniej,
21 wrzenia, jednak jako niezidentyfikowane pochowano je na cmentarzu parafialnym
w Rudnej. 29 wrzenia poszukujca ma Aurelia Kojder zidentyfikowaa fragmenty
garderoby, ktre zabezpieczono przy odnalezionych zwokach. Z ekshumacj zwlekano
jednak do 31 maja 1946 r. Sprawa Kojdra bya przedmiotem interpelacji poselskich.
Podnosiy j rwnie zjazdy PSL.
wczesnym wadzom nie zaleao jednak na wyjanieniu okolicznoci tego zabjstwa
ani innych zamachw na dziaaczy PSL. Wkomunikacie z 6 grudnia 1945 r. minister
bezpieczestwa publicznego Stanisaw Radkiewicz stwierdzi, e za zabjstwa dzia-
aczy PSL ponosz odpowiedzialno NSZ-owskie bandy i agenci Andersa.
Zabjcy Kojdra do dzisiaj nie zostali wykryci, a ledztwo prowadzone przez OKBZHwP
(OKBZpNP) w Rzeszowie w latach dziewidziesitych zawieszono do czasu ustalenia
nowych faktw. Namacalnych dowodw, e za mier Wadysawa Kojdra odpo-
wiedzialny by wczesny szef WUPB w Rzeszowie, mjr Wadysaw Sobczyski
(S. Korboski, op. cit., s. 137), dotychczas nie odnaleziono.
Najgoniejszym morderstwem dziaacza PSL, powszechnie wwczas uznawanym
za represj polityczn, byo zabjstwo Bolesawa cibiorka. Jak si okazao, czyn
ten popeniono z odmiennych motyww. Bolesaw cibiorek urodzi si 6 marca
1906 r. w azanowie (pow. brzeziniecki). Z wyksztacenia nauczyciel, w okresie mi-
dzywojennym by dziaaczem i prezesem ZW ZMW RP w odzi. W okresie okupacji
niemieckiej by onierzem BCh, uczestniczy w powstaniu warszawskim. W odr-
nieniu od innych dziaaczy ruchu ludowego, po wyzwoleniu czynnie zaangaowa
si w legaln dziaalno polityczn. W marcu 1945 r. zosta czonkiem Rady
Naczelnej SL i posem do Krajowej Rady Narodowej, a w maju tego roku stan na
czele ZMW Wici. Jesieni 1945 r. przeszed do PSL, w ktrym obj funkcj
zastpcy sekretarza naczelnego. 5 grudnia 1945 r. do mieszkania cibiorka w odzi
wtargnli trzej uzbrojeni mczyni. Wyrok na dziaaczu PSL wykonano w azience,
oddajc strza w gow. Oficjalna propaganda wykorzystaa zabjstwo zastpcy
sekretarza NK PSL do ataku na kierownictwo tego stronnictwa. Eksponowano lewicowe
pogldy zamordowanego, szukajc sprawcw w tzw. prawicy PSL. Z kolei w PSL
panowao przekonanie, e za zabjstwem stali komunici, a jego celem byo rozbicie
i skompromitowanie Stronnictwa. Jesieni 1946 r. przed Wojskowym Sdem Rejonowym
(WSR) w Warszawie odby si proces czonkw grupy Wacawa Kucikowicza vel
Kucikiewicza ps. Orsza, ktrym zarzucano m.in. zabjstwo Bolesawa cibiorka.
W trakcie rozprawy szczeglnie eksponowano lewicowe zapatrywania zmarego.
12 listopada 1946 r. WSR skaza na kar mierci dwch sprawcw morderstwa:
Bolesawa Panka i Wiesawa Poskiego. Wyrok wykonano 2 stycznia 1947 r.
Przez blisko p wieku sprawa zabjstwa cibiorka budzia wiele emocji. W opra-
cowaniach ukazujcych si po 1989 r. autorzy zazwyczaj win za zabjstwo dziaacza
33
P
R
A
W
O
I
H
I
S
T
O
R
I
A
obarczali Urzd Bezpieczestwa. W styczniu 1992 r. GKBZpNPIPN wsplnie
z OKBZpNP w odzi wszcza ledztwo w sprawie przestpstw czonkw aparatu
wadzy wobec dziaaczy PSL. Wyniki ledztwa byy zaskakujce. Zabjstwo Bolesawa
cibiorka zostao popenione z pobudek osobistych, na zlecenie Kucikowicza.
Kucikowicz by zazdrosny o on oraz obawia si ujawnienia przez cibiorka swojej
niechlubnej wojennej przeszoci. W toku ledztwa nie odnaleziono dokumentw,
ktre wskazywayby, e Kucikowicz wsppracowa bd by inspirowany przez
organy bezpieczestwa.
Przedstawionymi tu sprawami historycy i pracownicy organw cigania zajmowali
si gwnie dlatego, e ofiary tych mordw piastoway wysokie funkcje w wczesnym
PSL. Jest to jednak jedynie wierzchoek gry lodowej. Dziesitki spraw, ktre dotycz
dziaaczy PSL niszych szczebli, doczekay si ledwie wzmianki w nielicznych artykuach.
Na dochodzenie sprawiedliwoci jest ju czsto za pno, sprawcy zbrodni nie yj.
Naszym obowizkiem wobec ofiar jest dopilnowanie, by te sprawy zostay osta-
tecznie wyjanione i nie ulegy zapomnieniu.
PSL
34
A
AKTUALNOCI
Oddzia IPN w Biaymstoku
Jednym z najwaniejszych zada biaostockiego oddziau IPN
jest wyjanienie okolicznoci zagady 10 lipca 1941 r. ludnoci
ydowskiej w Jedwabnem. Przeprowadzono ju kwerend dokumentw
niemieckich z lat 19391945 przechowywanych w Narodowym
Archiwum Republiki Biaorusi w Misku i Archiwum Organizacji
Spoecznych w Grodnie. Biaostoccy prokuratorzy przesuchali
16 wiadkw, s wrd nich osoby, ktre widziay zbrodni.
Planowane s dalsze przesuchania.
Prokuratorzy pionu ledczego, ktrzy badaj spraw zabjstwa
okoo 300 cywilnych i wojskowych obrocw Grodna w 1939 r.,
ustalili prawdopodobne miejsce pochwku niektrych ofiar.
Prowadzone s dwa ledztwa w sprawie deportacji ludnoci polskiej
w latach 19391941 w gb Zwizku Radzieckiego. Przygotowy-
wana jest lista osb, ktre zostay odczone od transportw
i zaginy.
Oddzia IPN w Lublinie
Biuro Edukacji Publicznej podpisao umow o wsppracy z Uni-
wersytetem Marii Curie-Skodowskiej w tworzeniu pierwszego,
specjalistycznego internetowego portalu edukacyjnego populary-
zujcego histori najnowsz.
Oddziaowa Komisja cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskie-
mu wszcza m.in. ledztwo w sprawie mordu ponad 2000 osb
narodowoci ydowskiej dokonanego przez okupanta hitlerow-
skiego w 1941 r. (data dzienna trudna do ustalenia) w Kuszynie,
w obecnym wojewdztwie mazowieckim.
Oddzia IPN w Poznaniu
Biuro Edukacji Publicznej IPN nawizao ju kontakty ze wszystki-
mi zwizkami kombatantw dziaajcymi na terenie Poznania.
35
Jako pierwsze pojawiy si w siedzibie Biura zwizki kombatantw
Poznaskiego Czerwca 56. W Poznaniu istniej cztery zwizki
kombatantw. rodowisko to jest otwarte na wspprac, deklaruje
nie tylko zorganizowanie zbirki pamitek na przygotowywan
wsplnie wystaw, ale take ch wczenia si do prac nad
cyklem edukacyjnym dla szk dotyczcym opozycji antykomuni-
stycznej w Polsce po 1945 r. Podobne kontakty nawizano ze
Zwizkiem Sybirakw. Jego czonkowie wczyli si do realizowa-
nego przez oddzia poznaski projektu edukacyjnego Sybiracy.
Oddzia IPN w Rzeszowie
Oddziaowa Komisja cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu
w Rzeszowie prowadzi cznie 30 ledztw, w tym 4 dotycz zbrodni
komunistycznych, 5 zbrodni sdowych, 5 innych zbrodni przeciw
pokojowi i ludzkoci. 21 ledztw podjto, a 9 wszczto. W naj-
bliszym czasie w charakterze podejrzanych zostan przesuchane
trzy osoby.
Oddzia IPN we Wrocawiu
Wdniach 2628 lutego z udziaem 13 historykw z oddziaowych
Biur Edukacji Publicznej odby si kurs dotyczcy sposobu tworze-
nia Indeksu osb represjonowanych w latach 19441989.
A
K
T
U
A
L
N
O

C
I
36
IPN PRZEJMUJE ARCHIWUM WARSZYCA
15 lutego 2001 r. Delegatura Urzdu Ochrony Pastwa
w odzi przekazaa dzkiemu oddziaowi Instytutu Pamici
Narodowej materiay dotyczce Konspiracyjnego Wojska Polskiego,
organizacji niepodlegociowej dziaajcej po drugiej wojnie wia-
towej gwnie w wojewdztwach dzkim i lsko-dbrowskim.
Archiwum Warszyca obejmuje dziesi jednostek archiwalnych.
Zasadnicza cz archiwaliw to rozkazy, korespondencja
wewntrzorganizacyjna, pokwitowania i rozliczenia finansowe,
odezwy, ulotki oraz zdjcia onierzy KWP. Wszystkie te materiay
Urzd Bezpieczestwa przej po aresztowaniu Stanisawa
Sojczyskiego Warszyca.
Oddzia dzki IPN przygotowuje wystaw onierze Warszyca.
Planuje te wydanie teczki edukacyjnej dla nauczycieli, powi-
conej konspiracyjnemu podziemiu, oraz wyboru tekstw
rdowych.
Stanisaw Sojczyski, ur. w 1910 r. w Rzejowicach, przed wojn
by nauczycielem. Bra udzia w wojnie obronnej 1939 r.
W czasie okupacji dziaa w konspiracji na terenie Obwodu
Radomsko AK. Najgoniejsz akcj oddziau Sojczyskiego byo
odbicie aresztowanych z wizienia w Radomsku w sierpniu 1943 r.
Po wydaniu przez gen. Leopolda Okulickiego Niedwiadka
rozkazu o rozwizaniu AK kpt. Sojczyski Warszyc rozkaza swoim
byym podwadnym nawizanie kontaktw i wznowienie dziaalnoci.
Na bazie I batalionu 27 pp AK, ktrym dowodzi w czasie wojny,
utworzy organizacj o kryptonimie Manewr, pniej przemia-
nowan na Samodzieln Grup KWP Bory. W poowie 1946 r.
organizacja liczya okoo 3,5 tys. czonkw, a wedug niektrych
szacunkw 6 tys. W sierpniu 1946 r. oddziay Warszyca uwolniy
z wizienia w Radomsku 57 zatrzymanych. Po tej akcji aparat bez-
pieczestwa wzmg wysiki zmierzajce do rozbicia KWP.
27 czerwca 1946 r. w Czstochowie funkcjonariusze UB aresztowali
Warszyca. Wkrtce po kolejnych aresztowaniach I Komenda
KWP zostaa rozbita. II Komenda KWP, zorganizowana przez
Jerzego Jasiskiego Janusza, dziaaa do 31 grudnia 1946 r.
III Komenda KWP, na ktrej czele sta sierant Jan Maolepszy
Murat, zostaa zlikwidowana 9 listopada 1948 r. Dowdca
KWP kpt. Stanisaw Sojczyski zosta skazany przez Wojskowy Sd
Rejonowy w odzi na kar mierci. Wyrok wykonano najprawdo-
podobniej w odzi 19 lutego 1947 r.
A
K
T
U
A
L
N
O

C
I
37
JANUSZ MARSZALEC, BEP IPN GDASK
WYSTAWA GRUDZIE 70
W trzydziest rocznic robotniczego buntu na Wybrzeu
Oddziaowe Biuro Edukacji Publicznej IPN w Gdasku przygoto-
wao wystaw Grudzie 1970. Gdask Gdynia. Aby umoliwi
obejrzenie wystawy jak najwikszej liczbie zainteresowanych, wy-
konano jej replik. W grudniu wystaw eksponowano w Sali Her-
bowej Urzdu Wojewdzkiego w Gdasku, nastpnie w Poznaniu
i Elblgu. Replik pokazano take w Senacie RP w Warszawie,
Sali Kolumnowej Urzdu Wojewdzkiego w Lublinie, Muzeum
Poudniowego Podlasia w Biaej Podlaskiej, zamojskim Arsenale
oraz Muzeum Chemskim. W marcu zobaczy j d i Rzeszw,
a pniej wystawa trafi do innych miast, w ktrych swoje siedziby
maj oddziay IPN.
Wystawa cieszy si duym zainteresowaniem. W Gdasku
pierwszego dnia obejrzao j ponad 200 osb, a w kolejnych
dniach ponad 3,5 tys. Do zamojskiego Arsenau na otwarcie
przyszo rwnie ponad 200 osb, podobnie w Elblgu. Znaczn
cz zwiedzajcych stanowi modzie, dla ktrej jest to pogldowa
lekcja historii najnowszej. W Gdasku na otwarciu wystawy byli
m.in. rodzice Zbyszka Godlewskiego (znanego jako Janek
Winiewski), ktry zgin w Gdyni w pamitny czarny czwartek
17 grudnia, w Elblgu crka Mariana Sawicza, ktra urodzia si
ju po mierci ojca, oraz matka Waldemara Rebinina, ktry zgin
w 1970 r. w Gdasku.
Gwnym celem wystawy jest pokazanie modziey wydarze,
w ktrych uczestniczyli ich rodzice i dziadkowie. Poczenie obrazu
i sowa (fotografie, filmy, relacje, dokumenty), autorski komentarz,
objaniajcy zawioci historii PRL, oraz szczegowe kalendarium
wydarze daj peny i przejmujcy obraz tamtych dramatycznych dni.
Po raz pierwszy pokazano w Gdasku i w Elblgu drzwi, na
ktrych w czwartek 17 grudnia 1970 r. niesiono ulic witojask
w Gdyni ciao 18-letniego Zbyszka Godlewskiego, wwczas pra-
cownika Zarzdu Portu Gdynia. Wanym uzupenieniem ekspozycji
jest autentyczny zapis filmowy wydarze oraz nagrane w 1980 r.
relacje uczestnikw robotniczej rewolty. Dodatkowe to dwikowe
wystawy tworz rozmowy oficerw Suby Bezpieczestwa, zareje-
strowane w czarny czwartek przez przypadkowego radioamatora.
Do szczeglnych pamitek naley podziurawiona kulami odzie
38
uczestnikw tragicznych wydarze, m.in. skrzana kurtka Ludwika
Piernickiego (zabitego 17 grudnia w Gdyni).
Wystawa pokazuje ca gdask epopej walki z komuniz-
mem, poczwszy od strajku dokerw i bojw szwadronw mjr.
upaszki w 1946 r., a skoczywszy na sierpniu 1980 r. Jej prze-
saniem mog by sowa robotnika Romana Detleffa, jednego
z uczestnikw szturmu na Komitet Wojewdzki PZPR w Gdasku
15 grudnia 1970 r., ktry po latach wspomina, e tego dnia
doskonale zdawa sobie spraw, i jest po stronie tej, ktra idzie
i toruje jak drog do wolnoci.
Gdaskie Biuro Edukacji Publicznej zaprasza do odwiedzania
wystawy, szczeglnie modzie i nauczycieli szk rednich. Modzie
gdy historia jest ark przymierza midzy dawnymi i nowymi
laty. Nauczycieli zgodnie ze staroytn maksym docendo
discimus uczc innych, uczmy si sami.
17 XII 1970 r. Gdynia, ulica Wadysawa IV. Wszdzie, gdzie stay czogi i wozy opan-
cerzone, gromadzili si ludzie, przekonujc modych onierzy: wojsko z nami. Kilkaset
metrw dalej, w rejonie Wzgrza w. Maksymiliana, trway zaarte walki demonstrantw
z milicj.
39
17 XII 1970 r. (tzw. czarny czwartek) w Gdyni. Stacja kolejki Gdynia-Stocznia. Tutaj okoo
6 rano wojsko strzelao seriami w tum stoczniowcw.
Grudniowa Pieta. 15 XII 1970 r. Raniony przez milicj stoczniowiec w pobliu dworca
PKP w Gdasku.
W
Y
S
T
A
W
A

G
R
U
D
Z
I
E

7
0
17 XII 1970 r. Gdynia, ulica witojaska. Demonstranci nios Zbigniewa Godlewskiego (Janka Winiewskiego)
i flag umoczon w jego krwi.
42
15 XII 1970 r. Tum podpala Komitet Wojewdzki PZPR w Gdasku, nazywany wwczas Reichstagiem.
W Szczecinie plansze z hasami strajkujcych robotnikw kryy po miecie przyczepione do tramwajw. By to jedyny sposb
dotarcia do opinii publicznej.
W
Y
S
T
A
W
A

G
R
U
D
Z
I
E

7
0
43
Lech Wasa, jeden z przywdcw strajku w Stoczni Gdaskiej w grudniu 1970 r., w czasie strajku sierpniowego w 1980 r.
Pomnik zabitych 17 grudnia 1970 r., postawiony przez stoczniowcw i mieszkacw Gdyni w 1980 r. w miejscu, gdzie sta
czog, z ktrego wystrza by sygnaem do rozpoczcia masakry na stacji Gdynia-Stocznia.
W
Y
S
T
A
W
A

G
R
U
D
Z
I
E

7
0
44
KRZYSZTOF KACZMARSKI, MARIUSZ KRZYSZTOFISKI, BEP IPN RZESZW
ONIERZE WYKLCI.
ANTYKOMUNISTYCZNE
PODZIEMIE
NA RZESZOWSZCZYNIE
PO 1944 ROKU
Uroczyste otwarcie wystawy, ktr w pidziesit rocznic
zamordowania czonkw IV Zarzdu Gwnego WiN przygotowa
Oddzia Instytutu Pamici Narodowej w Rzeszowie, nastpio
1 marca 2001 r. w gmachu Muzeum Okrgowego w Rzeszowie
(ul. 3 Maja 19) o godz. 12.00.
W ekspozycji prezentowane s materiay dotyczce Zrzeszenia
Wolno i Niezawiso (WiN), Narodowego Zjednoczenia
Wojskowego oraz innych oddziaw konspiracji niepodlegociowej.
Wyeksponowano zwaszcza udzia rzeszowian w strukturach
Zrzeszenia. W czci powiconej NZW po raz pierwszy zapre-
zentowano fotografie oddziaw Jzefa Zadzierskiego Woyniaka,
Adama Lusza Garbatego, Stanisawa Pelczara Majki. Niezwyky
jest cykl fotografii przedstawiajcych aresztowanie w lutym 1959 r.
jednego z ostatnich onierzy oddziau Woyniaka Michaa
Krupy Wierzby.
Wrd kilkuset fotografii i fotokopii dokumentw udostpnionych
przez muzea, archiwa, stowarzyszenia kombatanckie oraz osoby
prywatne wiele jest prezentowanych po raz pierwszy (m.in. zdjcia
wykonywane bezporednio po egzekucjach, pochodzce z archiwum
Delegatury Urzdu Ochrony Pastwa w Rzeszowie). Ekspozycj
uzupeniaj dwa pomieszczenia, w ktrych odtworzono pokj
przesucha UB oraz gabinet fotograficzny jest tu oryginalny fotel,
pochodzcy z Powiatowego Urzdu Bezpieczestwa Publicznego
w Kronie, na ktrym wykonywano zdjcia aresztantom. Dziki
Archiwum Polskiego Radia w Warszawie zwiedzajcy usysz ory-
ginalne sprawozdanie dwikowe z procesu dziaaczy IV Zarzdu
Gwnego WiN, ktry odby si w 1950 r. w Warszawie. Wystawa
bdzie czynna do koca marca 2001 r.
45
Z katalogu wystawy:
W maju 1945 r. Europa witowaa zakoczenie II wojny
wiatowej. Rado wyraana przez spoeczestwa Europy Zachodniej,
bale i uliczne szalestwa w Stanach Zjednoczonych Ameryki nie
korespondoway z nastrojami i obawami, jakie odczuwali Polacy
w obliczu zajcia ziem polskich przez Armi Czerwon oraz poro-
zumie jataskich, oddajcych Polsk we wadanie ZSRR.
Niepokoje te bardzo szybko znalazy swoje potwierdzenie w postaci
przeprowadzanej przez nowego okupanta planowej i wyniszczajcej
akcji skierowanej przeciw rodowiskom niepodlegociowym,
uznajcym wadz rzdu RP w Londynie.
Na zajtej w sierpniu 1944 r. przez wojska sowieckie Rzeszow-
szczynie, podobnie jak i w caym kraju, rozlaa si niewyobraalna
fala bezprawia. Aresztowano i mordowano oficerw Armii Krajowej,
przedstawicieli przedwojennych i konspiracyjnych elit politycznych
oraz inteligencji. Wbrew utartym w cigu ostatniego pwiecza
pogldom, opr spoeczestwa polskiego wobec wadzy komuni-
stycznej by duy. Konspiracja i walka zbrojna trway do koca lat 40.,
w niektrych regionach nawet do poowy lat 50. Jej uczestnikami
byli, cigani przez NKWD, UB oraz cay aparat nowego pa-
stwa onierze i dziaacze AK, Nie, DSZ, WiN, NZW i NSZ.
Ofiara wielu z nich do dzi nie jest znana spoeczestwu.
19 stycznia 1945 r. gen. Leopold Okulicki rozwiza Armi
Krajow, zdekonspirowan w duej mierze wobec Sowietw podczas
akcji Burza. Po demobilizacji tzw. Armii Krajowej w Likwidacji,
w miejsce szcztkowej i czciowo spenetrowanej przez sowieckie
suby bezpieczestwa siatki organizacji Nie (Niepodlego),
7 maja 1945 r. rozkazem Naczelnego Wodza, gen. Wadysawa
Andersa, zostaa powoana Delegatura Si Zbrojnych (DSZ).
Jej czysto wojskowa struktura opieraa si na istniejcych komrkach
Armii Krajowej w Likwidacji i Nie, a dziaalno koncentrowaa
si przede wszystkim na samoobronie czynnej, propagandzie
i wywiadzie wojskowym. Prbowano rwnie z reguy bezsku-
tecznie wyprowadzi jak najwiksz liczb onierzy oddziaw
lenych z konspiracji do pracy nad odbudow kraju i cywilnej
walki politycznej. 6 sierpnia 1945 r. przeszo miesic po powsta-
niu Tymczasowego Rzdu Jednoci Narodowej i cofniciu uznania
rzdowi RP w Londynie DSZ zostaa rozwizana, a w jej miejsce
2 wrzenia 1945 r. utworzono Zrzeszenie Wolno i Niezawiso
(WiN waciwa nazwa: Ruch Oporu Bez Wojny i Dywersji Wol-
no i Niezawiso). Organizacja ta, w zamyle jej zaoycieli,
46
miaa mie charakter czysto cywilny; prowadzc, do czasu wolnych
wyborw do Sejmu Ustawodawczego, skuteczny opr wobec
komunistycznej wadzy. Nadal jednak, zwaszcza w wojewdztwach
wschodnich, w obliczu komunistycznego terroru, w strukturach
WiN dziaay wywodzce si z AK oddziay partyzanckie.
Powszechno WiN (w latach 19451946, w szczytowym okresie
dziaalnoci, organizacja liczya ok. 2025 tys. czonkw), jego
AK-owskie korzenie (terenowi dziaacze WiN nadal uwaali si za
onierzy AK), sprawiy, i od pocztku Zrzeszenie stao si obiektem
zmasowanych atakw ze strony komunistw. W okresie od 1945
do 1948 r. dziaania bezpieki rozbiy cztery kolejne Zarzdy
Gwne WiN, kierowane przez prezesw: pk. Jana Rzepeckiego,
ppk. Wincentego Kwieciskiego i mjr. ukasza Ciepliskiego.
Udzia mieszkacw Rzeszowszczyzny w strukturach oglno-
polskich WiN szczeglnie zaznaczy si w okresie od stycznia do
listopada 1947 r., kiedy prezesem IV Zarzdu Gwnego WiN by
mjr ukasz Ciepliski Ostrowski, Bogdan, Ludwik, wczeniej
kierujcy Inspektoratem AK Rzeszw. Prezesura ukasza Ciepliskiego
przypada na szczeglnie trudny okres, kiedy to Urzd Bezpie-
czestwa po sfaszowanych wyborach do Sejmu Ustawodawczego
zintensyfikowa swoje dziaania, z drugiej za strony prysy nadzieje
na wybuch III wojny wiatowej. Jesieni 1947 r. rozpoczy si
aresztowania dziaaczy IV Zarzdu WiN. Ich proces toczy si
przed Wojskowym Sdem Rejonowym w Warszawie, w dniach od
5 do 14 padziernika 1950 r. Wikszo z nich zostaa skazana
na kar mierci. (...) Wszyscy zostali zamordowani 1 marca 1951 r.
w wizieniu mokotowskim.
(...) Poza WiN, na terenie Podkarpacia istniay stosunkowo
silne struktury Narodowego Zjednoczenia Wojskowego (NZW)
politycznie podporzdkowane Stronnictwu Narodowemu (SN).
Tworzyy je wyodrbnione ze struktur AK, scalone z ni wczeniej
oddziay Narodowej Organizacji Wojskowej (NOW). Do jesieni
1946 r. dziaaa tu rwnie Modzie Wielkiej Polski (MWP), zwi-
zana z SN. (...) Wmaju 1949 r. przed WSR w Rzeszowie odby si
proces kierownictwa okrgu rzeszowskiego NZW (NOW). W jego
wyniku dwch dziaaczy stracono, kilku kar mierci zamieniono
na dugotrwae wizienie. (...) Nie wszyscy onierze NZW (NOW)
podporzdkowali si rozkazowi zaprzestania dziaalnoci, pozo-
stajc partyzantami, a nastpnie ukrywajc si przez wiele lat.
Dopiero 11 lutego 1959 r. aresztowano w Kulnie Michaa Wierzb
Krup, za 2 stycznia 1962 r. w bunkrze koo Huty Krzeszowskiej
Andrzeja Kiszk Dba.
47
(...) Pomimo klski poniesionej przez antykomunistyczn kon-
spiracj niepodlegociow, opr spoeczestwa polskiego wobec
nowej wadzy trwa nadal, cho z uwagi na militarn przewag
ZSRR i formacji podlegych rodzimym komunistom zmienia swoje
formy, a walk zbrojn jako bezcelow zastpowa innymi rodkami.
Pamita jednak naley, e ofiara wykltych bya zaczynem,
ktry wduej mierze umoliwi odzyskanie przez Polsk niepodlegoci.
Kazimierz Reczek Wichura, zaoyciel Odwetu, onierz placwki ZWZ-AK
Tarnobrzeg. cznik WiN na terenie pow. Tarnobrzeg. Wyrokiem WSR w Rzeszowie
skazany 11 VI 1949 r. na 4 lata wizienia.
(ze zbiorw Tadeusza Zycha).
48
Fotografie przedstawiaj aresztowanie 11 II 1959 r. w Kulmie Michaa
Krupy Wierzby, ostatniego onierza z oddziau Woyniaka czonka od-
dziau Ojca Jana, z ktrego odszed wsplnie z Woyniakiem po bitwie
pod Grab w grudniu 1943 r. Jeden z najbardziej zaufanych podkomend-
nych Zadzierskiego, uczestnik wielu akcji. Wraz ze swoim dowdc suy
w MO w Leajsku, skd razem zdezerterowali. Wielokrotnie ubezpiecza
Woyniaka podczas rnorakich spotka, by wiadkiem jego tragicznej
mierci 31 XII 1946 r. Nastpnie onierz w oddziale Adama Kusza Adama
ktry zosta likwidowany w sierpniu 1950 r. Do 1959 r. ukrywa si w r-
nych miejscowociach. Po aresztowaniu i procesie w Przemylu skazany na
15 lat wizienia. Zosta zwolniony po szeciu latach z powodu zego stanu
zdrowia. Zmar w 1972 r.
(ze zbiorw Dionizego Garbacza)
49
UB wydobywa bro ukryt na poddaszu kocioa w Tryczy, 25.05.1949 r.
Leon Cag i Stanisaw Zwiercan, po aresztowaniu przez UB; w gbi magazyn broni lenych oddziaw
AK Warta w Dynowie.
ze zbiorw Grzegorza Ostasza
Wadysaw Stetkiewicz Bogas, od V 1946 r. czonek WiN na terenie powiatu Brzozw kierownik Koa WiN Domaradz.
Aresztowany 25 VI 1947 r., zosta skazany wyrokiem WSR w Rzeszowie 15 III 1948 r. na wieloletnie wizienie.
(z archiwum Delegatury UOP w Rzeszowie).
54
...I BD WAS
PRZELADOWA
Od 21 marca do 30 kwietnia 2001 r. w Muzeum Historii Katowic
bdzie mona oglda wystaw ...i bd was przeladowa.
Represje wobec duchowiestwa lskiego w latach 19391956.
Wystaw powicono ksiom i zakonnikom z diecezji katowickiej
(lub dziaajcym na jej terenie) przeladowanym przez dwa systemy
totalitarne: hitlerowski i komunistyczny. Wiele materiaw dotyczy
kapanw zamordowanych przez hitlerowcw i zaliczonych do
grona bogosawionych oraz biskupw lskich wysiedlonych
z diecezji podczas okupacji i po wojnie. Oprcz unikatowych
fotografii archiwalnych i pamitek ze zbiorw prywatnych, muzew
i archiww bd prezentowane dokumenty wadz pastwowych,
sdowych i aparatu bezpieczestwa.
Wystaw przygotowao Biuro Edukacji Publicznej IPN Oddzia
w Katowicach i Muzeum Historii Katowic.
55
KONKURS HISTORYCZNY STAN WOJENNY
W WIADOMOCI BLISKICH
Biuro Edukacji Publicznej Instytutu Pamici Narodowej Oddzia w Warszawie ogasza
konkurs dla modziey szk rednich z Warszawy i wojewdztwa mazowieckiego: licew,
technikw, zasadniczych szk zawodowych publicznych, spoecznych i prywatnych. Konkurs
jest rozwiniciem projektu badawczo-edukacyjnego Stan wojenny spojrzenie po dwu-
dziestu latach.
Organizatorzy przewiduj trzy etapy konkursu. W pierwszym etapie uczniowie (pojedynczo
lub w grupach najwyej trzyosobowych) przygotowuj prac, samodzielnie lub pod kierun-
kiem opiekuna (nauczyciela lub innych osb dorosych). Praca powinna by oryginalna,
oparta na samodzielnie zebranych materiaach rdowych (wywiadach, kwerendach prze-
prowadzonych w archiwach domowych czy publicznych). Dopuszcza si rne formy prac
konkursowych: opracowany zbir dokumentw dotyczcych losw wybranej osoby, instytucji
czy sprawy, krytycznie opracowana relacja wiadka lub wiadkw opisywanej historii, opra-
cowany dziennik lub pamitnik, zbir zdj z autorskim opisem i komentarzem, amatorski
film wideo, inne formy. Wane jest, aby praca zawieraa krytyczn ocen wykorzystanych
rde, dowodzia umiejtnoci wycigania wnioskw oraz atrakcyjnej prezentacji efektw
bada. Pracy nie mona wysya na inne konkursy ani rozpowszechnia w rodkach maso-
wego przekazu przed ogoszeniem wynikw konkursu.
Etap drugi polega bdzie na napisaniu w siedzibie IPN testu sprawdzajcego wiedz
o stanie wojennym. Etap trzeci bdzie polega na napisaniu pracy (take w siedzibie Insty-
tutu). O charakterze i wymaganiach tego etapu uczniowie dowiedz si po drugim etapie,
przy ogoszeniu wynikw.
Przewidywane terminy kolejnych etapw:
Etap pierwszy: termin nadsyania prac (decyduje data stempla pocztowego)
2 lipca 2001 r.; ogoszenie wynikw 14 wrzenia.
Etap drugi: 30 padziernika; ogoszenie wynikw 12 listopada.
Etap trzeci: 26 listopada; ogoszenie wynikw i wrczenie nagrd, poczone
z rocznicow wystaw i sesj naukow midzy 10 a 15 grudnia.
Prace we wszystkich trzech etapach bd oceniane przez pracownikw IPN, historykw
dziejw najnowszych.
Jury konkursu przyzna uczniom trzy nagrody gwne i trzy wyrnienia, a opiekunom
wyrnienia specjalne (nagrody rzeczowe). Dla laureatw konkursu przewiduje si moliwo
ogoszenia przez IPN najciekawszych prac drukiem (z zachowaniem praw autorskich).
Prace z pierwszego etapu prosimy przesya na adres:
Instytut Pamici Narodowej Oddzia w Warszawie
00-207 Warszawa, pl. Krasiskich 2/4/6
z dopiskiem KONKURS
telefon: (0-22) 530 86 46
fax: (0-22) 530 90 84
56
ADRESY TERENOWYCH
ODDZIAW IPN
BIAYSTOK 15-950 Biaystok, ul. Mickiewicza 5
Tel. (0-85) 741 33 92
GDASK adres tymczasowy: Gdask Oliwa, ul. Polanki 124
Tel. (0-58) 511 06 25
KATOWICE 40-009 Katowice, ul. Warszawska 19
Tel. (0-32) 253 73 31
KRAKW 31-027 Krakw, ul. Mikoajska 4
Tel. (0-12) 421 11 00
LUBLIN 20-071 Lublin, ul. Wieniawska 15
Tel. (0-81) 532 16 43
D 90-900 d, ul. Orzeszkowej 31/35
Tel. (0-42) 640 62 64
POZNA 61-739 Pozna, pl. Wolnoci 17
Tel. (0-61) 851 52 15
RZESZW 35-001 Rzeszw, ul. Pisudskiego 28
Tel. (0-17) 853 62 52
WARSZAWA 00-207 Warszawa, pl. Krasiskich 2/4/6
Tel. (0-22) 530 86 25
WROCAW 50-153 Wrocaw, pl. Powstacw Warszawy 1
Tel. (0-71) 340 65 32
BIULETYN INSTYTUTU PAMICI NARODOWEJ
Redaguje Biuro Edukacji Publicznej IPN
Zesp redakcyjny: Barbara Polak, Elbieta Lewczuk
Projekt graficzny: Krzysztof Findziski
Adres: 00-839 Warszawa, ul. Towarowa 28
Tel. (0-22) 654 47 87, fax (0-22) 654 47 77
e-mail: bep@ipn.gov.pl
skad: Novapress Media sp. z o.o.,
ul. Mokotowska 4/6, 00-641 Warszawa,
tel. (0-22) 825 43 83, fax. 825 39 60,
e-mail: info@novapress.com.pl

Aparat bezpieczestwa w Polsce w latach 1950-1952 taktyka, strategia,

metody
Wstp: Andrzej Paczkowski
Wybr i opracowanie: Antoni Dudek, Andrzej Paczkowski
Drugi z serii Dokumenty tom zawiera w wikszoci po raz pierwszy
publikowane materiay ilustrujce taktyk, strategi i metody
funkcjonowania Ministerstwa Bezpieczestwa Publicznego w okresie
jego najwikszego rozwoju organizacyjnego. W zbiorze znalazy si
23 dokumenty, gwnie z archiwum Ministerstwa Spraw Wewntrznych
i Administracji. Wybr i opracowanie materiau rdowego naczelnik
Wydziau Bada Naukowych Biura Edukacji Publicznej IPN, dr Antoni
Dudek i prof. Andrzej Paczkowski, ktry jest rwnie autorem wstpu.
Tom obejmuje:
G protokoy z narad kierownictwa resortu bezpieczestwa
publicznego,
G przemwienia i referaty ministra BP Stanisawa Radkiewicza,
G rozkaz ministra BP w sprawie walki z wywiadem pastw imperia-
listycznych
G pisma kierownictwa resortu dotyczce spraw i zada biecych
MBP,
G analizy i opracowania obrazujce sposoby zwalczania przez aparat
bezpieczestwa niepodlegociowego podziemia zbrojnego, a take
wrogiej dziaalnoci na wsi, w przemyle, w szkolnictwie oraz
dziaajcych oficjalnie organizacjach spoeczno-politycznych.
Grudzie 1970 w dokumentach MSW
Grudzie 1970 to jedna z najbardziej tragicznych dat powojennej his-
torii Polski. Po 30 latach na wiele pyta nadal nie znamy odpowiedzi.
Dotarciu do prawdy posuy niewtpliwie opublikowanie 68 nieznanych
dotychczas dokumentw z Archiwum Ministerstwa Spraw Wewntrznych
i Administracji oraz Biura Ewidencji i Archiwum Urzdu Ochrony
Pastwa. Dokumenty wybra i opracowa naczelnik oddziau warszaw-
skiego Biura Edukacji Publicznej IPN doc. dr hab. Jerzy Eisler.
Na zbir skadaj si:
G codzienne Informacje o sytuacji w kraju, przeznaczone dla
czonkw najwyszego kierownictwa partyjno-pastwowego.,
G Notatki z posiedze Sztabu MSW w grudniu 1970 roku (niestety
niekompletne),
G zapisy telekonferencji z komendantami wojewdzkimi Milicji
Obywatelskiej, organizowanymi w grudniu 1970 r. przez komen-
danta gwnego MO gen. Tadeusza Pietrzaka.
Ksika zawiera rezultat czterech konferencji naukowych powiconych
rnym aspektom funkcjonowania komunistycznego wymiaru sprawie-
dliwoci w Polsce w latach 1944-56. Obok opracowa oglnych
dotyczcych zarwno polityki karnej pastwa, jak i porzdku
prawnego znalazy si rwnie teksty omawiajce konkretne przykady
przestpstw sdowych. Na szczegln uwag zasuguj artykuy
o represjach wobec zbrojnego podziemia, duchowiestwa katolickiego
oraz chopw przeciwstawiajcych si kolektywizacji rolnictwa.
K S I K I I P N
Ksiki wydane przez Instytut Pamici Narodowej mona zamwi piszc na adres Gospodarstwa
Pomocniczego IPN, ul. Towarowa 28, 00-839 Warszawa. Do podanej ceny ksiek naley doda koszty
przesyki pocztowej. Opata za przesyk bdzie pobierana od zamawiajcego przy odbiorze.