Dodatek: pyta DVD

z filmem Oni szli Szarymi Szeregami

N R 5 6 ( 1 1 4 1 1 5 )
ma j c z e r w i e c
2 0 1 0
B I U L E T Y N
B I U L E T Y N
I NS T Y T UT U PAMI C I NARODOWE J
I NS T Y T UT U PAMI C I NARODOWE J
cena 8 z (w tym 0% VAT)
numer indeksu 374431
nakad 10000 egz.
ODDZIAY IPN ADRESY I TELEFONY
ul. Warsz ta to wa 1a, 15-637 Biaystok
tel. (0-85) 664 57 03
ul. Witomiska 19, 81-311 Gdynia
tel. (0-58) 660 67 00
ul. Kiliskiego 9, 40-061 Katowice
tel. (0-32) 609 98 40
ul. Reformacka 3, 31-012 Krakw
tel. (0-12) 421 11 00
ul. Szewska 2, 20-086 Lublin
tel. (0-81) 536 34 01
ul. Orzeszkowej 31/35, 91-479 d
tel. (0-42) 616 27 45
ul. Rolna 45a, 61-487 Pozna
tel. (0-61) 835 69 00
ul. Sowackiego 18, 35-060 Rzeszw
tel. (0-17) 860 60 18
ul. K. Janickiego 30, 71-270 Szczecin
tel. (0-91) 484 98 00
ul. Chodna 51, 00-867 Warszawa
tel. (0-22) 526 19 20
ul. Sotysowicka 21a, 51-168 Wrocaw
tel. (0-71) 326 76 00
BIAYSTOK
GDASK
KATOWICE
KRAKW
LUBLIN
D
POZNA
RZESZW
SZCZECIN
WARSZAWA
WROCAW
ODDZIAY IPN ADRESY I TELEFONY
BIULETYN INSTYTUTU PAMICI NARODOWEJ
Kolegium: Jan aryn przewodniczcy,
Marek Gazowski, ukasz Kamiski, Kazimierz Krajewski, Agnieszka uczak
Filip Musia, Barbara Polak, Jan M. Ruman, Andrzej Sujka, Norbert Wjtowicz, Piotr ycieski
Redaguje zesp: Jan M. Ruman redaktor naczelny (tel. 0-22 431-83-74), jan.ruman@ipn.gov.pl
Barbara Polak zastpca redaktora naczelnego (tel. 0-22 431-83-75), barbara.polak@ipn.gov.pl
Andrzej Sujka sekretarz redakcji (tel. 0-22 431-83-39), andrzej.sujka@ipn.gov.pl
Piotr ycieski fotograf (tel. 0-22 431-83-95), piotr.zycienski@ipn.gov.pl
sekretariat Maria Winiewska (tel. 0-22 431-83-47), maria.wisniewska@ipn.gov.pl
Projekt graczny: Krzysztof Findziski; redakcja techniczna: Andrzej Broniak;
amanie: Wojciech Czaplicki; korekta: Beata Stadryniak-Saracyn
Adres redakcji: ul. Hrubieszowska 6a, Warszawa
Adres do korespondencji: ul. Towarowa 28, 00-839 Warszawa
www.ipn.gov.pl
Druk: Legra Sp. z o.o., ul. Rybitwy 15, 30-716 Krakw

ROZMOWY BIULETYNU
W subie Bogu, Ojczynie i blinim. O skautingu i harcerstwie
z Wojciechem Hausnerem rozmawia Barbara Polak .......................... 3

KOMENTARZE HISTORYCZNE
Leszek Rysak Pocztki harcerstwa ................................................................. 18
Sebastian Pitkowski Harcerstwo polskie
w okresie okupacji 19391945 .............................................................. 29
Wojciech Hausner Harcerstwo wobec rzeczywistoci PRL ......................... 36
Jacek Wooszyn Tajny Zwizek Harcerstwa Polskiego.
Pierwsza Trawnicka Druyna Harcerska ............................................. 43
Marcin Kapusta Harcerski Ruch Antykomunistyczny ................................. 49
Przemysaw Bartkowiak, Daniel Koteluk Cel: socjalistyczna mentalno.
Indoktrynacja modziey w szeregach OH ZMP
na terenie wojewdztwa zielonogrskiego ........................................ 56
Marek Jedynak Zwizek Wolnego Harcerstwa Polskiego
Szare Polwki ........................................................................................ 62
Tomasz Podkowiski Od Ruchu Zawiszackiego do Skautw Europy ........ 72
Bogusaw Wjcik Stajemy do walki o sprawiedliwo.
Niepodlegociowe zmagania modziey
na Rzeszowszczynie w latach 19441956 ......................................... 79
Dariusz Misiejuk czya nas nienawi do ZSRR.
Organizacje modzieowe w Gubczycach (19461955) .................. 93
Andrzej Ropelewski Poakowski oddzia zbrojny Trupia Czaszka ....... 100
Filip Musia Wolno w obozie dla modocianych ................................... 104
Joanna elazko Katy przykadem konspiracji modzieowej ........ 111
Artur Ossowski Stalinie, ty mordowa Polakw w Katyniu!.
Retoryka antykomunistyczna konspiracji modzieowej na przy-
kadzie ulotek odnalezionych w aktach Wojewdzkiego Urzdu
Bezpieczestwa Publicznego w odzi ................................................. 115
Pawe Skorut Rozpracowanie dziewczcej organizacji Orlta ......... 118
B I U L E T Y N
NR 56 ( 114115)
MAJCZERWIEC
2010
SPIS TRECI
I NS T YT UT U PAMI CI NARODOWE J
Marek Wierzbicki Niezalene ugrupowania modzieowe
w Polsce (19801989) ............................................................................ 124

SYLWETKI
Rafa Sierchua Poznaska pitka historia wojenna ....................... 136
Andrzej W. Kaczorowski Autor wiersza Wszystko, co nasze.
Ignacy Kozielewski (18821964) ........................................................ 144
Wojciech Jerzy Muszyski Harcmistrz RP
Stanisaw Sedlaczek (18811941) ...................................................... 151
Ewa Celiska-Spodar Mam szczer wol caym yciem
peni sub. Andrzej Romocki Morro (19231944) ........... 159
Iwona Spaek, Robert Spaek Koszmary, ktre ni si po nocach.
Rys biograczny Stefanii Szantyr-Powolnej..................................... 164

POLEMIKI
Adam Hlebowicz Historia czy ideologia? ................................................... 172

ZMARLI
Krzysztof A. Tochman Zdzisaw Luszowicz Szakal (19142010) ......... 175
Zginli w drodze do Katynia ..................................................................... 178

RECENZJE
Marta Kubiszyn wiadectwa z lat 19391989 ........................................... 182

WYDARZENIA
Beatykacja ksidza Jerzego. Homilia abp. Angelo Amato .............. 187
Na okadce: str. I fot. Piotr ycieski; str. IV Delada harcerek przed marszakiem Edwardem
migym-Rydzem, Krakw 1938 r., fot. ze zbiorw Wojciecha Muszyskiego.
3
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
W SUBIE BOGU,
OJCZYNIE I BLINIM
O SKAUTINGU I HARCERSTWIE Z WOJCIECHEM HAUSNEREM
ROZMAWIA BARBARA POLAK
B.P. Powstae na pocztku XX w. harcerstwo jest pierwowzorem wszelkich p-
niejszych organizacji modzieowych, ktrych celem byo wychowanie i ksztatowa-
nie modziey nawet jeli ich twrcy ideowo odcinali si od niego. Ale i harcer-
stwo, a wczeniej skauting tray na przygotowan gleb ju w XIX w. istniay we
wszystkich zaborach organizacje, stowarzyszenia i tajne zwizki modzieowe.
W.H. Tak, harcerstwo trao na podatny grunt,
a jego zaoyciele stworzyli pewn syntez wczeniej-
szych koncepcji. Aleksander Kamiski w swojej trzy-
tomowej pracy Polskie zwizki modziey bardzo do-
kadnie analizuje okolicznoci i warunki dziaania
dziewitnastowiecznych organizacji. Miay one wspl-
ny rys wszystkie byy ukierunkowane na spraw od-
zyskania niepodlegoci. Najczciej byy niewielkie,
powoane na terenie jednego miasteczka, szkoy czy
rodowiska. Na og miay charakter samoksztace-
niowy, tworzc formacyjny fundament dla modziey,
ktra potem wchodzia w dziaalno konspiracyjn
w rnych czciach dawnej Rzeczypospolitej.
W pewnym uproszczeniu zwyko si mwi, e har-
cerstwo jest syntez dziaa Sokoa, abstynenckiego
Eleusis i niepodlegociowego Zarzewia. W Krako-
wie oprcz tych niewielkich ograniczonych do terenu
jednej szkoy organizacji, istniay take due, obej-
mujce sw dziaalnoci cae miasto. Do nich naleaa Organizacja wiczebna mo-
dziey szk rednich Krakowa i Podgrza z uznawan przez wadze nazw, ktrej celem
byo wychowanie nie tylko zyczne, ale i narodowe. Istnia te Zwizek Modzie orga-
nizacja abstynencka, ktr zakada m.in. Andrzej Makowski przeksztacona nastpnie
w Zwizek Nadzieja. Miay one wiele elementw, ktre potem ujawniy si w metodzie
harcerskiej praca z maymi grupami, wasna obrzdowo, obyczaje, kadzenie nacisku
na sprawy moralne i wychowawcze.
B.P. Co na to zaborcy?
W.H. Chocia w Galicji Polacy cieszyli si wzgldnie najwiksz wolnoci, to wadze
szkolne generalnie nie akceptoway ruchw czy stowarzysze, ktre przychodziy z zewntrz,
a taki charakter mia skauting, kiedy powstawa na ziemiach polskich. I to by pewien ko-
pot w pierwszym roku jego istnienia. Sytuacja zmienia si wiosn 1912 r., kiedy to Rada
Szkolna Krajowa wyrazia zgod na dziaanie druyn skautowych w szkoach.
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
4
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
B.P. Jak tworzya si koncepcja skautingu?
W.H. Robert Baden-Powell przez znaczn cz swego ycia by onierzem. By ocerem
armii brytyjskiej, przebywa m.in. w Indiach. Uczestniczy we wszystkim, co armia brytyjska
tam robia. Do swoich myli wychowawczych dojrza de facto po wojnie burskiej, czyli tak
naprawd u schyku swej wojskowej kariery, podsumowujc dowiadczenia dobre i ze.
To, co mia do powiedzenia o wychowaniu, przede wszystkim chopcw, opierao si gw-
nie na dowiadczeniach wojskowych, na kontaktach z Brytyjczykami mieszkajcymi w ko-
loniach i chopcami, ktrzy jako synowie wojskowych funkcjonowali gdzie na obrzeach
garnizonw, oraz na obserwacjach, ktre poczyni, przebywajc w domu, w Anglii, ju po
wojnie burskiej. Jego ksika Scouting for Boys powstaa w 1907 r., po pierwszym, ekspe-
rymentalnym obozie skautowym. Zebra w niej wszystkie swoje dowiadczenia.
B.P. Jak skauting dotar do Polski?
W.H. Razem z wdrujcymi po Europie modymi ludmi i docierajc z nimi literatu-
r. W Polsce pierwsze pojawiy si informacje prasowe kto przywiz egzemplarz an-
gielskiej gazety opisujcej dziaalno skautw. Jesieni 1909 r. w warszawskim wiecie
i lwowskim Sowie Polskim ukazay si artykuy informujce o skautingu. Do Krakowa
egzemplarz niemieckiej gazety Pfadnder opowiadajcej o skautingu przywiz ze l-
ska jeden ze starszych uczniw Gimnazjum w. Anny. Te pierwsze informacje to nie byy
teoretyczne rozwaania opisyway one konkretne dziaania. Wkrtce dotara ksika
w wersji angielskiej. To by punkt wyjcia. Ksika o skautingu stanowi pewien fenomen
jest tak napisana, e jeli kto nie zna skautingu i nie wie nic o tym, na czym on po-
lega, ale chce pracowa z modymi ludmi, po jej lekturze moe rozpocz prac. Ba-
den-Powell zacz odwiedza skautw w rnych krajach dopiero po I wojnie wiatowej,
gdy ruch skautowy funkcjonowa ju niemal na caym wiecie. Powstawa w oparciu wy-
cznie o lektur tej ksiki. Tak byo rwnie w Polsce. Makowski przetumaczy j i za-
cz tworzy druyny skautowe. Metoda bya stosunkowo prosta, opisana w sposb jas-
ny i przekonywujcy.
B.P. Uywamy zamiennie nazw harcerstwo i skauting, bo tak waciwie byo od
pocztku.
W.H. Tak, ten proces rozpocz si jeszcze przed I wojn wiatow, poniewa od po-
cztku Makowski i wsppracujcy z nim skautmistrze uwaali, e angielsk nazw trze-
ba spolszczy i to w taki sposb, eby przybliaa polskiej modziey ide wejcia na dro-
g do niepodlegoci. Stanisaw Broniewski, formuujc najkrtsz denicj harcerstwa,
mwi, e to jest skauting plus niepodlego. Ju w 1912 r. zaproponowano zmia-
ny nazw: nie skauting, a harcerstwo; nie patrol skautowy, tylko zastp, potem huec
i chorgiew, zawoanie czuwaj zamiast bd gotw to wszystko byo zaczerpni-
te z polskiej tradycji rycerskiej z symboliczn dla polskiego harcerstwa postaci Zawiszy
Czarnego.
B.P. Na kiedy naley datowa pocztki polskiego harcerstwa? I jak one
wyglday?
5
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
6
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
W.H. Najpierw, w roku 1910, pojawiy si mniejsze grupy, czyli patrole i zastpy skauto-
we. Zorganizowane druyny pojawiy si w 1911 r. Za pocztek harcerstwa przyjmuje si
symbolicznie dat 22 maja 1911 r., kiedy to Andrzej Makowski podpisa rozkaz powo-
ujcy pierwsze druyny we Lwowie, chocia rne druyny istniay wczeniej, np. w Stryju;
w Krakowie zalki druyn istniay ju na pocztku tego roku, chocia formalnie powsta-
y dopiero na jesieni. Oczywicie bardzo rnia si sytuacja skautingu w poszczeglnych
zaborach. W zaborze austriackim na pocztku mielimy skauting sokoli. Polskie Towa-
rzystwo Sok byo legalne, wic skauting te by legalny. W zaborze rosyjskim skauting
powstawa na bazie istniejcych na terenie szk organizacji modziey. Pierwsze druyny
zakadane w prywatnych gimnazjach byy tajne. Wadze patrzyy na skautw z du nieuf-
noci, coraz czstsze byy rewizje i aresztowania. W zaborze niemieckim, w Poznaniu, sy-
stematyczn prac skautow rozpoczy organizacje samoksztaceniowe. W innych orod-
kach Wielkopolski druyny skautowe ukryy si pod szyldem Towarzystwa Tomasza Zana.
W 1915 r. wadze niemieckie wyday polecenie rozwizania druyn skautowych.
Pierwsze druyny skautowe powstaway w duych rodowiskach miejskich, m.in. we
Lwowie, w Krakowie, Warszawie i Poznaniu, w Wilnie nieco pniej. To byo bardzo dyna-
miczne zjawisko, rnice w dacie powstania druyny w nowym miejscu liczyy si w tygo-
dniach, wystarczyo, e dotara tam literatura skautowa. Przed I wojn w harcerstwie byo
kilkanacie tysicy modych ludzi, pocztkowo to byli tylko chopcy, cho niebawem zacz-
y powstawa druyny eskie. Ruch skautowy adresowa swoj ofert do modziey gim-
nazjalnej, czyli starszych klas dzisiejszego liceum. Powstao take wiele akademickich dru-
yn skautowych.
Struktura wiekowa organizacji bya znacznie bardziej spaszczona, rnica wieku
i mentalnoci midzy skautem a skautmistrzem (czyli instruktorem w harcerstwie) bya sto-
sunkowo niewielka. Na pocztku by to zatem bardziej spontaniczny ruch spoeczny ni
organizacja.
B.P. Bardzo szybko pojawiy si zewntrzne oznaki przynalenoci organi-
zacyjnej.
W.H. Wzorowano si na skautingu brytyjskim. Wprowadzono wic mundury khaki i ka-
pelusze skautowe. Na zdjciach z tamtego czasu wida, e do stroju nie przywizywano
zbyt wielkiej wagi byy druyny jednolicie umundurowane i wyposaone, a w innych cywil-
ne ubrania byy troch podrasowane do typu skautowego. Pojawiy si odznaki, najpierw
wymylane czy ustalane lokalnie. Niemal od pocztku, czyli od 1911 r., zaczo wychodzi
pismo Skaut redagowane przez Andrzeja Makowskiego, ktre ju na pocztku 1912 r.
ogosio konkurs na odznak skautow. Wrd nagrodzonych prac by pomys ks. Kazimie-
rza Lutosawskiego, aby wykorzysta Krzy Virtuti Militari, co stanowio nawizanie do idei
niepodlegociowej. Tak zrodzi si Krzy Harcerski, ktry w prawie niezmiennej formie prze-
trwa do dzisiaj. U nasady ramion umieszczono okrg symbolizujcy jedno ideow skau-
tingu, czyli harcerstwa. Krzy spow a wieniec z lici laurowych i dbowych, z czasem na nich
pojawio si haso Czuwaj!, a w wle Krzya symbol oglnoskautowy lil ka, w harcer-
stwie wzorowana na lilii andegaweskiej, z literami ONC (Ojczyzna, Nauka, Cnota). Na
ramionach Krzya pojawiy si drobne kropeczki symbolizujce dobre uczynki, ktre skaut
i harcerz mia spenia. W tradycji polskiej Krzy Harcerski ma ogromn warto. Prawdziwy
harcerz musi na niego zapracowa i by dopuszczonym do Przyrzeczenia Harcerskiego.
7
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
B.P. Jakie byy zaoenia wychowania skautowskiego i harcerskiego?
W.H. W pracy druyny skautowej istniay trzy obszary. Pierwszy to spotkania, czyli zbirki;
koczyy si one pogawdk gawd na tematy historyczne o charakterze ideowym,
ktra miaa na celu przekazywanie wartoci wynikajcych z Prawa i Przyrzeczenia Harcer-
skiego. Zadaniem harcerzy i skautw byo angaowanie si w toczce si wok ycie.
Posugujc si przykadem Krakowa, mona zauway, e modzi ludzie pojawiali si wsz-
dzie tam, gdzie co si dziao o czym czytamy w wczesnych kronikach szkolnych lub
kronikach druyn od odsonicia Pomnika Grunwaldzkiego w Krakowie, zlotu sokolego,
sypania krakowskich kopcw po wydarzenia o charakterze patriotycznym. Zaangaowa-
nie we wszystkie akcje spoeczne byo integraln czci wychowania skautowego. Bardzo
istotne byo powizanie skautingu z przyrod, co praktycznie przejawiao si w dziesitkach
wicze, wycieczek, biwakw, zaj terenowych, ktre w tamtym czasie wprost przekaday
si na wiczenia o charakterze wojskowym, chocia nie obejmoway one nauki strzelania.
Cz harcerzy rwnolegle uczestniczya w dziaalnoci szk wojskowych, ktre na terenie
Galicji tworzy Jzef Pisudski. W momencie powstania Legionw tacy skautmistrze ujaw-
nili si jako ocerowie bd podocerowie legionowi. Z krakowskiego skautingu wyrs
m.in. Juliusz Ulrych, legionista i pniejszy minister. Skautmistrzem by Wadysaw Smolar-
ski, pukownik, we wrzeniu 1939 r. dowdca piechoty dywizyjnej 17. wielkopolskiej DP. Ta-
kich byy dziesitki. Do tego, e byli skautami przed I wojn wiatow, m.in. przyznawali si
Stefan Grot-Rowecki i Witold Pilecki. W wielotomowym Maopolskim sowniku uczestnikw
walk o niepodlego w latach 19391956 s biogramy dziesitkw ludzi, ktrzy byli zaan-
gaowani jako wojskowi w II wojnie wiatowej, a przedtem byli harcerzami.
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
8
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
B.P. Jaki by wkad harcerstwa polskiego w dziaania I wojny wiatowej?
W.H. Jednym z gwnych celw skautingu byo przygotowanie kadr przyszej armii.
W wikszoci silnych dotd rodowisk skautowych w pierwszych latach wojny (19141916)
rozpaday si struktury, druyny znikny. Na przykad w Krakowie tu przed wojn istniao
dwanacie druyn mskich, a po dwu latach z wielkim trudem odtworzono z nich zaledwie
dwie czy trzy. Reszta skautw posza albo do Legionw, albo zaangaowaa si w inne for-
my dziaania na rzecz niepodlegoci. Potem oczywicie odtwarzano druyny. Skauci traa-
li do wojska jako ochotnicy. Warszawscy druynowi byli w Batalionie Warszawskim POW.
Okazuje si, e wrd ocerw legionowych bya znaczna grupa takich, ktrzy przed woj-
n byli skautami.
Rwnie skautki dziaay na zapleczu frontu, organizujc szpitale dla rannych, orodki
dla rekonwalescentw wojennych i ochronki dla dzieci.
B.P. Jest taki obraz Wojciecha Kossaka Stra nad Wis, namalowany w 1925 r.,
ukazujcy skauta z karabinem podczas wojny polsko-bolszewickiej.
W.H. Jest bardzo znany. Skauta zobaczymy rwnie na obrazie Stanisawa Kaczora-Ba-
towskiego przedstawiajcym wejcie strzelcw Jzefa Pisudskiego do Kielc w roku 1914.
Najlepszym potwierdzeniem docenienia zaangaowania modziey harcerskiej w walk
o niepodlego w latach 19141921 jest specjalny rozkaz Pisudskiego z 1921 r. z po-
dzikowaniem dla harcerzy polskich za zaangaowanie w wojn. Krzy Harcerski sta si
jedynym cywilnym znakiem, jaki wojskowy mg nosi na mundurze, co te zostao wpro-
wadzone w ycie rozkazem Marszaka.
W okresie walk o granice w latach 19181921 pojawiy si harcerskie formacje woj-
skowe (wczeniej do jednostek wojskowych skauci traali indywidualnie). Batalion Harcer-
ski, uczestniczcy w rozbrajaniu Niemcw w Warszawie, wszed w czci w skad I Dywi-
zji Piechoty Legionw, a w czci tworzy oddzia przyboczny Naczelnego Wodza. Gdy bya
tworzona ochotnicza armia Jzefa Hallera, formujca si na innych zasadach ni wcze-
niej tworzone regularne wojsko, powstao kilka formacji harcerskich; zreszt Haller by wte-
dy przewodniczcym ZHP. W 1920 r. Jzef Grzesiak Czarny wyprowadzi z Krakowa pod
Warszaw ca swoj druyn jako oddzia harcerski, ktry stanowi fundament 201. pp
Armii Ochotniczej. Po zakoczeniu dziaa bojowych sta si 6. pukiem harcerskim. Po
kampanii niemeskiej jego czonkowie znaleli si w Wilnie i tam pozostali. Niemal wycz-
nie harcerze tworzyli 205. i 236. pp. Harcerki zorganizoway szpital i dwie czowki sani-
tarne Czujka i Czuwaj.
Jest te bardzo ciekawa, ale jeszcze niezbadana historia uczestnictwa harcerzy w struk-
turze wywiadowczej. Wywiad bardzo chtnie ich wykorzystywa. W 1917 r. oddziay wy-
wiadowcze tworzyy polskie druyny skautowe z K owa. Organizacje skautowe powstaway
przecie na terenie zaborw, poza tym istniao take legalnie dziaajce Harcerstwo Pol-
skie na Rusi, obejmujce tereny od K owa po Petersburg i Moskw. To byy druyny har-
cerskie tworzce zwart struktur organizacyjn. Powstay w Rosji jeszcze przed przewrotem
bolszewickim. Prowadzili t organizacj ludzie, ktrzy po 1919 r. stali si czowk ZHP
np. Roman Bniski, Olgierd Grzymaowski, Stanisaw Sedlaczek, Henryk Glass i caa gru-
pa instruktorw ideowo (ale nie politycznie i partyjnie) mocno zwizanych z Ruchem Naro-
dowym. W Rosji harcerstwo przestao istnie po przejciu wadzy przez bolszewikw. Cz
9
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
harcerzy wrcia do Polski, ktra wanie odzyskaa niepodlego. Mieli okazj poznania
Rosji w wydaniu bolszewickim, dlatego dla wywiadu byli bezcenni. Wielu z nich miao do-
wiadczenie przedzierania si przez fronty, konspirowania i ukrywania si przed bolszewi-
kami. Tam jeszcze mieli rodziny, doskonale znali te tereny, znali rosyjski, wic wykorzysty-
wano ich. Wylicza si, e w oddziaach Armii Ochotniczej cznie uczestniczyo ok. 15 tys.
harcerek i harcerzy. W dziaania wywiadowcze na pewno bardzo gboko by zaangao-
wany Glass. Tak gboko, e w 1929 r. Sowieci wydali na niego wyrok mierci, ktry pr-
bowali wykona w Polsce. Na szczcie im si to nie udao. Zmar po wojnie na emigra-
cji w Londynie.
B.P. Zarwno skauting, jak i harcerstwo bardzo silnie podkrelaj pierwiastek re-
ligny w swoich dziaaniach.
W.H. Baden-Powell mwi, e dla penego wychowania skauta, poza dbaoci o wy-
chowanie zyczne, o rozwj intelektualny, spoeczny, musi by wychowanie relig ne. Dekla-
racja suba Bogu w Przyrzeczeniu Harcerskim bya od pocztku. Oczywicie, tocz si
takie dyskusje, czy od pocztku Makowski zamierza wprowadzi ten element do wycho-
wania harcerskiego. Po pierwszych latach pracy organizacyjnej deklaracj o wychowaniu
relig nym zawarto w Przyrzeczeniu z roku 1914. Ani twrcy harcerstwa, ani te instruktorzy
harcerscy przez cay okres II Rzeczypospolitej nie podwaali idei tak rozumianej integral-
noci wychowania. W przedwojennych druynach harcerskich jako druynowi i instruktorzy
funkcjonowali take komunici. W Krakowie by np. hm. Mieczysaw Lewiski, przedwojen-
ny druynowy, ktry nie kry si ze swoimi pogldami, a potem nalea do wsptwrcw
PPR. Cae grupy instruktorw skupiay si w lewicowych krgach, rozwaajcych zmiany
spoeczne w Polsce. Kamiski, piszc swoje podrczniki dla zuchmistrzw, mocno podkre-
la wag relig nego wychowania zucha. Wychowawcy tamtych czasw uwaali, e wia-
ra i religia s bardzo wanymi elementami ksztatowania charakteru czowieka. I niezale-
nie od ich osobistych pogldw byli przekonani, e modemu czowiekowi na te wartoci
trzeba wskazywa.
B.P. Jakie byy przejawy ycia relignego w polskim harcerstwie?
W.H. ycie relig ne w harcerstwie miao szczeglny wymiar. Z jednej strony Statut ZHP
tworzy struktur kapelanw. Naczelny Kapelan by czonkiem Naczelnictwa. Byli kapela-
ni okrgw, chorgwi, hufcw. Z drugiej strony, za wychowanie relig ne w druynie odpo-
wiedzialni byli druynowy i druynowa. Druyny harcerskie uczestniczyy w uroczystociach
relig nych lub patriotyczno-relig nych. Nowe sztandary byy czsto powicane przez lo-
kalnych biskupw. Poranna i wieczorna modlitwa na obozie przy zbudowanej przez harce-
rzy lenej kapliczce bya zjawiskiem naturalnym. Na trwae w historii zapisay si postacie
kapanw-instruktorw harcerskich. Byli wrd nich: ks. Kazimierz Lutosawski, ks. Antoni
Bogdaski hm., ks. Marian Luzar hm., ks. Jan Mauersberger hm. RP, o. Jacek Woroniecki
OP hm., ks. Jan Zieja, ks. Zdzisaw Peszkowski hm.
B.P. Wiele przedwojennych instruktorek czy komendantek harcerskich nigdy nie
zaoyo rodziny. Rzetelne wypenianie zobowizania suby Bogu, Ojczynie i lu-
dziom byo ich powoaniem yciowym.
10
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
W.H. Takimi byy wsppracowniczki Olgi Makowskiej z lat trzydziestych, z Dworku Ci-
sowego czy z Zakopanego. Istniaa te caa grupa instruktorek, ktre cakowicie odday
si pracy z dziemi, tworzeniu szkoy czy orodka leczniczego w Kocielisku. To byo cae
ich ycie.
B.P. Po zakoczeniu I wojny wiatowej polskie harcerstwo wczyo si w budow
niepodlegego pastwa.
W.H. W Lublinie 1 listopada 1918 r. odby si Zjazd zjednoczeniowy harcerstwa, powo-
ano Zwizek Harcerstwa Polskiego, chocia tak naprawd jednoczenie harcerstwa trwa-
o jeszcze trzy lata. Granice pastwa nie byy jeszcze utrwalone, toczyy si walki i cz in-
struktorw nie moga uczestniczy w Zjedzie; ale zaczy ju powstawa struktury. Zwizek
utworzyli przedstawiciele harcerstwa, wywodzcy si z trzech zaborw, chccy uczestniczy
w wychowaniu nowego pokolenia obywateli niepodlegego pastwa. Wszystkie dotych-
czasowe programy harcerstwa dotyczyy walki i przygotowania do niej. Nowa rzeczywi-
sto budowa pastwa w warunkach pokoju troch je przerosa. Wyrazio si to m.in.
w do ostro zarysowanym konikcie. Grupa instruktorw uwaaa, e harcerstwo powin-
no wycofa si z aktywnoci spoecznej i publicznej, i wrci, jak to mwiono, do rde
puszczasko-skautowych i z tego czerpa si ideow. Sprzeciwiano si biurokratyzmo-
wi i centralizacji. Na takim tle powsta na pocztku lat dwudziestych najpierw ruch Wolne-
go Harcerstwa. Wok niego skupili si instruktorzy zwizani m.in. z Adamem Ciokoszem
i Alojzym Pawekiem. To by krtki epizod. Powstae w roku 1923 Zjednoczenie Wolnego
Harcerstwa bardzo szybko przestao istnie. Wkrtce potem zaczy pojawia si pierwsze
gromady Czerwonego Harcerstwa, zwizane z OM TUR i PPS. Liczbowo by to jednak mar-
gines. Dominowa Zwizek Harcerstwa Polskiego, a napicia z tych pierwszych lat owoco-
way ciekawymi pomysami programowymi. Po tym pocztkowym sporze sytuacja w orga-
nizacji ustabilizowaa si.
B.P. Pojcie patriotyzmu w midzywojennym ZHP miao charakter narodowy czy
bardziej pastwowotwrczy?
W.H. W latach dwudziestych by to zdecydowanie patriotyzm w wydaniu narodowym.
W harcerstwie zawsze si tak dziao, e jeli nie wpyway na nie zewntrzne czynniki, to
rozw ao si zgodnie z pogldami ludzi, ktrzy je tworzyli. W latach dwudziestych we wa-
dzach ZHP dominowali instruktorzy, ktrzy byli zwizani z harcerstwem zaoonym w Ro-
sji i na Rusi. To oni byli przewodniczcymi, naczelnikami, nadawali ton harcerstwu. Uzna-
wano, e ZHP nie moe by cile powizany z pastwem, ma natomiast wychowywa dla
ojczyzny. Nie byo wane, kto i jaki tworzy rzd Polska jako ojczyzna bya priorytetem.
Zmiana nastpia na pocztku lat trzydziestych. Zdecydowanie najwaniejszy sta si ww-
czas kierunek pastwowego wychowania obywatelskiego.
B.P. Czy bya jaka konkurencja dla harcerstwa?
W.H. Nie byo innej tak masowej organizacji liczcej kilkaset tysicy modych ludzi
ktra byaby konkurencyjna. Poza tym, co wynikao z pewnych wiadomych posuni, har-
cerstwo byo mocno powizane ze szko. Ju w 1919 r. w Ministerstwie Wyzna Relig -
11
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
nych i Owiecenia Publicznego powoano Inspektorat Harcerski, a w kuratoriach jego
odpowiedniki dla okrgw szkolnych. Miao to zapewni wychowawcze w sensie wspl-
nych idei i wartoci powizanie szkoy i harcerstwa. Zreszt znakomita cz instrukto-
rw to nauczyciele. Droga do powoania nauczycielskiego wioda przez harcerstwo. Cz-
sto nabierao to wymiaru wrcz misji instruktor-nauczyciel z duego miasta wyjeda do
pracy w maej miejscowoci, by tam prowadzi take dziaalno wychowawcz. Poza tym
harcerstwo (zwaszcza harcerki) bardzo mocno rozwino nie tylko struktury zajmujce si
wychowaniem i ksztaceniem wychowawcw, ale take myl pedagogiczn. To jest wtek
sabo znany wielkie zasugi harcerstwa dla myli wychowawczej. Inicjatywy i pomysy in-
struktorek harcerskich w tamtym czasie byy niesamowite, myl, e i dzisiaj byyby atrakcyj-
ne. Mwiem o Dworku Cisowym. To by taki pomys harcerskiej szkoy dla ubogich dzie-
ci gralskich. Jej program by dostosowany do konkretnych lokalnych potrzeb. Powstaa
szkoa powszechna, a potem gimnazjum. Powsta orodek rehabilitacyjno-leczniczy w Ko-
cielisku, stworzony i prowadzony przez harcerki. Miejsc tego typu aktywnoci byo w Pol-
sce bardzo wiele. Zbierane przy tym dowiadczenia byy potem prezentowane przez instruk-
torki w dyskusjach na poziomie uniwersyteckim, a take w kontaktach midzynarodowych.
Polskie harcerki co trzeba podkreli byy uznawane w skautowym ruchu wiatowym za
wybitne specjalistki od pedagogiki. W tym kontekcie trzeba wymieni naczelniczki: Ma-
ri i Zo Wocalewskie, Helen Sakowicz, Mari Uklejsk, Zo Wilczysk, Jadwig Fal-
kowsk, Hann Dydysk.
Naladowali je harcerze. Ich dorobkiem jest wprowadzenie specjalistycznych umiejt-
noci i zainteresowa do pracy ze starszymi chopcami. Nie mona pomin prac Alek-
sandra Kamiskiego, ktry stworzy odmienn od baden-powellowskich wilczkw meto-
d pracy z najmodszymi z zuchami. Staa si ona wzorcem dla wspczesnych metod
nauczania dzieci w pierwszych klasach szkoy podstawowej.
B.P. W harcerstwie cay czas funkcjonoway grupy instruktorw o rnych
pogldach.
W.H. Gdy w 1926 r. zmieni si w Polsce ukad wadzy, nastpiy rwnie zmiany w re-
lacjach midzy wadzami a ZHP. Harcerstwo miao odtd mie zdecydowanie charakter
propastwowy. Koncepcj t mona byo zrealizowa pod warunkiem wymiany osb decy-
dujcych o obliczu harcerstwa. Podobnie jak w innych obszarach ycia w Polsce, rwnie
w harcerstwie dziaali instruktorzy zwizani ideowo z szeroko rozumianym obozem Jze-
fa Pisudskiego. Za ich spraw na Zjedzie ZHP w Krakowie w roku 1931 przewodnicz-
cym Zwizku zosta Micha Grayski, wtedy ju wojewoda lski. Naczelniczk Harcerek
zostaa Jadwiga Wierzbiaska, a Naczelnikiem Harcerzy Antoni Olbromski. Po nich funk-
cje te objli Maria Krynicka i Tomasz Piskorski. Gwna Kwatera Harcerzy i Gwna Kwa-
tera Harcerek realizoway swoje programy i staray si sta z boku tych napi. Nie zawsze
to si udawao.
Ta zmiana w ZHP uruchomia ciekawe zjawisko wysypay si krgi instruktorskie
i krgi starszoharcerskie, ktre skupiay instruktorw i harcerzy w wieku studenckim. Wcze-
niej byo ich zdecydowanie mniej, a poza tym powstaway w oparciu o inne mechanizmy.
Byy np. krgi puszczaskie, tworzone przez tych, ktrzy opuszczali druyny, przechodzc
do dorosego ycia, a tworzyli je po to, eby wspiera swoj druyn w przypadku, gdyby
miaa kopoty. Byo ich sporo, ale niewiele o nich mwiono, bo one istniay troch poza
12
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
formalnymi strukturami. Taka bya Gromada Wczgw wileskiej Czarnej Trzynastki,
czy Krg Dziada Pay krakowskiej Pitki. W latach trzydziestych uruchomi si mecha-
nizm tworzenia krgw osadzonych w strukturze miay swj regulamin, byy przewidziane
w statucie i budowano je wedug ideowych kryteriw. Powsta np. Krg witego Jerzego.
Skupia tych instruktorw, ktrym najblisze byy wartoci Ruchu Narodowego. Nastpnie
powstay krgi lewicujce, m.in. Krg im. Mieczysawa Bema, Krg Zota Strzaa. Powsta-
y krgi akademickie w Warszawie i Poznaniu. Byo Zrzeszenie Krgw Kunica, bardzo
krytyczne wobec ZHP. Pojawiy si take konikty, ktrych wczeniej nie byo, rodowiskowe
i instruktorskie. Najbardziej znaczcy by konikt midzy instruktorami warszawskimi, ktrzy
stanli murem za swoim niedawnym komendantem chorgwi Wadysawem Ludwigiem,
odsunitym od penienia funkcji, a Naczelnikiem Harcerzy Zbigniewem Trylskim, ostatnim
naczelnikiem przed wojn. rodowiska miay coraz wikszy problem z dogadywaniem si.
Trzeba powiedzie, e nie przeszkadzao to w podejmowaniu wsplnych inicjatyw.
B.P. W yciu polskiego harcerstwa jednym z najwaniejszych wydarze w caym
dwudziestoleciu by Jubileuszowy Zlot ZHP w Spale w lipcu 1935 r.
W.H. W latach trzydziestych obchodzono dwudziestopiciolecie istnienia ruchu skauto-
wego. Kulminacj tych obchodw by Zlot w Spale, w ktrym brao udzia 25 tys. uczestni-
kw. Odby si na terenach otaczajcych paac Prezydenta RP oddanych harcerstwu do
dyspozycji przez prezydenta Ignacego Mocickiego, ktry by protektorem harcerstwa. Byli
oczywicie gocie ze wiata, ale gwnie na Zlot przybyli polscy harcerze (tak wielkiego
zgromadzenia modziey nigdy potem ju nie byo, nawet w okresie PRL, kiedy organizowa-
no rne zloty modziey). Ca zlotow infrastruktur budowali sami harcerze. Stworzono
specjalne harcerskie brygady robocze, ktre w miesicach poprzedzajcych Zlot budoway
dosownie wszystko. Ambicj kadej druyny byo, by pozostawi tam jakikolwiek swj lad.
Udzia w Zlocie odnotowywano jako najwiksze wydarzenie w yciu druyny, nawet jeli jej
przedstawicielami byli pojedynczy harcerze. Mieszkao si w namiotach, ale dla k przy-
jaci harcerstwa przeznaczono specjalne pawilony. Harcerze zbudowali m.in. dwa mosty,
3,5 km szosy, wie cinie, ponad sto ubikacji. Funkcjonoway podobozowe kuchnie po-
lowe. Podcignito specjaln bocznic kolejow w poblie terenw zlotowych, by mona
byo dotrze z zaopatrzeniem i przywie uczestnikw Zlotu. Przy wszystkich pracach ziem-
nych wycito zaledwie pi sosen. Wsparcie pastwa dla Zlotu byo bardzo znaczne. Nie
ma si co dziwi wojewoda lski by przewodniczcym ZHP, protektorem by prezydent.
B.P. Byo to jednak dowartociowanie, a nie wygrywanie harcerstwa.
W.H. Harcerstwo pokazao swoj powan ofert. Prezentowano wszystko to, co dzieje
si w druynach harcerskich, aktywnoci specjalistyczne szybownictwo, krtkofalarstwo,
eglarstwo, narciarstwo itp. Dzisiaj to moe brzmi archaicznie, ale wwczas byy to bar-
dzo nowoczesne dziaania. Zreszt miao to take swj wymiar midzynarodowy w la-
tach trzydziestych polskie harcerstwo byo widoczne na skautowych jamboree na Wgrzech
i w Holandii. Prezentacja harcerskiego dorobku zwracaa powszechn uwag. Instrukto-
rzy ZHP byli bardzo aktywni na konferencjach midzynarodowych, z powanymi referata-
mi i wystpieniami m.in. Aleksander Kamiski, Olga Makowska, Tadeusz Strumio, Sta-
nisaw Sedlaczek.
13
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
B.P. Angaowanie si w ycie spoeczne byo wyrazistym rysem polskiego harcer-
stwa. Szczeglnie uwidaczniao si ono podczas obozw letnich, ktre byy nieja-
ko sprawdzianem i potwierdzeniem caorocznej pracy druyny.
W.H. Obz harcerski nie polega na tym, eby schowa si w lesie i realizowa jakie
fantastyczne programy. Chodzio o to, eby by w rodowisku, przy ktrym ten obz po-
wsta. Wadze ZHP inspiroway do organizowania obozw na obszarach ubogich, ktrych
ludno potrzebowaa pomocy i wsparcia, np. na lsku i Huculszczynie. Gdy zaoono
ju obz, harcerki natychmiast uruchamiay jakie formy zaj dla dzieci miejscowej ludno-
ci. Harcerze szli do pomocy przy niwach i innych robotach.
Podczas wielkiej powodzi na poudniu Polski w 1934 r., ktra zmywaa take obo-
zy, harcerze razem z mieszkacami ratowali mosty, dobytek. Opisy wszystkich tych dzia-
a mona znale w ocalonych kronikach druyn. To wszystko byo dziaaniem naturalnym
i nie miao wymiaru jakiej dekretowanej akcji czy kampanii. Niezwyke bogactwo pra-
cy harcerskiej do roku 1939 r. wietnie opisuje w swej ksice Z dziejw harcerstwa pol-
skiego (19101939) Wacaw Baejewski.
B.P. Przejdmy do dziaalnoci harcerzy na rzecz pastwa w przededniu wojny
i po jej wybuchu.
W.H. Niezalenie od istniejcych rnic midzy rnymi rodowiskami instruktorskimi,
w momencie gdy pojawio si zagroenie wojenne, wszyscy uznali, e powinni pracowa
razem. Harcerstwo zareagowao jako cao zdecydowanie i jednolicie. Najpierw harcer-
ki stworzyy Pogotowie Wojenne Harcerek, a kilka miesicy pniej powoali je harcerze.
Odpowied w sytuacji zagroenia bytu pastwa bya oczywista. W skadzie komendy Po-
gotowia Wojennego Harcerzy obok siebie byli take wszyscy ci, ktrych wczeniej dzieli-
y spory ideowe. Dopiero w czasie okupacji wyoniy si dwie konspiracyjne organizacje
harcerskie.
Harcerze bardzo mocno byli zaangaowani w wydarzenia wrzenia 1939 r., poczw-
szy od legendarnego uczestnictwa harcerzy, obok powstacw lskich, w obronie lska
w dziesitkach miejsc, z koronnym przykadem parku Kociuszki w Katowicach i wie-
y spadochronowej. W Warszawie harcerze uczestniczyli przede wszystkim w subach po-
mocniczych. Na rozkaz pk. Romana Umiastowskiego kilkuset starszych harcerzy wymasze-
rowao na wschd, gdzie mieli tworzy batalion harcerski. Zawrcili, gdy ten zamiar si nie
powid. W czci stanowili oni zaczyn Szarych Szeregw w Warszawie. W wielu miejscach
harcerze penili sub cznikowo-obserwacyjn, w Krakowie np. byli w subie obserwa-
torw nalotw lotniczych, informowali stra poarn o tym, gdzie spady bomby, gdzie byy
zniszczenia itd. Tak byo w dziesitkach miast. Prowadzili obserwacje, pracowali przy budo-
wie umocnie, zaopatrywali w ywno, wod, stanowili wsparcie w punktach sanitarnych.
Byy to pojedyncze osoby albo cae struktury zastpy czy druyny.
B.P. Jak byo na Kresach?
W.H. O ile w zachodniej i centralnej Polsce we wrzeniu 1939 r. w wikszoci przypad-
kw harcerze uczestniczyli w dziaaniach na zapleczu frontu, w subie cywilnej, to na Kre-
sach w dramatycznych okolicznociach wczali si do akcji zbrojnej. Chyba najbardziej
14
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
spektakularny jest udzia harcerzy w obronie Grodna przed Sowietami; grupy harcerskie
odegray tam wan rol, uzbrojone czsto w porzucon bro. Harcerze walczyli w Ochot-
niczym Korpusie Obrony Lwowa, stanowili znaczc cz ochotnikw bronicych Wilna
przed pancernymi zagonami armii sowieckiej.
B.P. A w Gdasku?
W.H. Tam sytuacja bya inna. Wolne Miasto Gdask tu przed wybuchem wojny byo ter-
roryzowane przez hitlerowskie bojwki, przemarsze i manifestacje niemieckich organizacji.
Mnoyy si brutalne napaci na Polakw. Alf Liczmaski, komendant gdaskiej chorgwi
harcerzy, przygotowywa ich do nadchodzcej wojny prowadzono szkolenie wojskowe,
tworzono struktury przyszej konspiracji. W Gdyni utworzono ochotnicze oddziay harcer-
skie. Po przyczeniu Gdaska do Rzeszy na ulicach pojawiy si asze z fotograami i na-
zwiskami polskich harcerzy. Liczmaski zosta aresztowany i rozstrzelany w roku 1940.
B.P. Wrzesie 1939 r. rozbi waciwie wszystkie struktury pastwa, w tym
harcerstwo.
W.H. Rozpoczcie procesu odtwarzania pastwa w podziemiu, zainicjowane 27 wrze-
nia 1939 r., dotyczyo take harcerstwa. W tym samym dniu, w ktrym powstawaa Suba
Zwycistwu Polski, zdecydowano o powstaniu konspiracji harcerskiej. Grupa instruktorw,
ktrzy przebywali w Warszawie Aleksander Kamiski, mody poznaski instruktor Florian
Marciniak, penicy obowizki Naczelnika Harcerzy Lechosaw Domaski i Juliusz D-
browski postanowia, e Organizacja Harcerzy ZHP bdzie kontynuowa prac w pod-
ziemiu. Pniej przyjto dla niej krypt. Szare Szeregi.
B.P. Naczelniczka Harcerek zostaa w Polsce.
W.H. Maria Krynicka nie penia obowizkw. Kierownictwo konspiracji harcerek wzia
na siebie komendantka Pogotowia Wojennego Harcerek, Jzena apiska. I robia to przez
ca wojn. Organizacja Harcerek uywaa krypt. Bd Gotw albo Zwizek Koniczyn.
Zwornikiem caej organizacji, zastpujcym w okupowanym kraju wadze naczelne, miao
by Naczelnictwo z penic obowizki przewodniczcego ZHP Wand Opchowsk. Zde-
cydowano i uwaam, e z powodw konspiracyjnych byo to genialne posunicie e na
czele Szarych Szeregw stanie Florian Marciniak, instruktor spoza dotychczasowych struktur
centralnych, zapewne nieznany Niemcom. T decyzj podjto w Warszawie. Niezalenie od
tego w wielu miejscach spontanicznie powstaway konspiracyjne struktury harcerskie lub b-
dce czci konspiracji wojskowej. Niektre z nich bardzo szybko nawizay kontakt z War-
szaw i wczyy si od razu w Szare Szeregi. Nieco pniej wysannicy Naczelnika Szarych
Szeregw zaczli wdrowa po Polsce, dociera do rodowisk, informujc o istnieniu Szarych
Szeregw i konspiracji. Powstaway kolejne tajne hufce i chorgwie. W padzierniku 1939 r.
instruktorzy powizani z Krgiem witego Jerzego zdecydowali o utworzeniu Hufcw Pol-
skich, drugiej konspiracyjnej organizacji harcerskiej. Szacuje si, e o ile w Szarych Szere-
gach byo od 8 do 10 tys. osb, to w Hufcach Polskich mogo by ich od 4 do 6 tys.
Inicjatorzy Hufcw Polskich uwaali, e organizacja wychowawcza take w warun-
kach wojennych nie powinna uczestniczy w bezporedniej walce. Zakadali, e naley
15
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
wychowywa i chroni najmodszych przed realiami wojny. Dopiero po osigniciu wieku
dorosego harcerze mieli wcza si do struktur wojskowych. Hufce Polskie konsekwentnie
realizoway swj program do momentu wybuchu Powstania Warszawskiego, kiedy to w Ba-
talionie Gustaw powstaa kompania harcerska.
Szare Szeregi przyjy inn koncepcj harcerstwo nie moe wyalienowa si z otocze-
nia i odci od rzeczywistoci okupowanego kraju. Oczywicie, wychowanie jest wane,
ale ono jest do czego a wic do tego, co si dzieje teraz i do przyszoci. Z tego zao-
enia wyrs program Dzi jutro pojutrze, obejmujcy nauk ycia w okupowanym kra-
ju, przygotowanie do tego, co bdzie po wojnie, ale take do biecej walki z Niemcami.
Przez cay okres okupacji byy prowadzone negocjacje midzy Szarymi Szeregami i Huf-
cami Polskimi, dotyczce porozumienia i wsplnych dziaa. Ze strony Hufcw Polskich
uczestniczy w nich m.in. Witold Sawicki, a take kapelan organizacji, o. Tomasz Rostwo-
rowski. Z drugiej strony byli to m.in. Florian Marciniak i Zoa Florczak. Do wybuchu Po-
wstania Warszawskiego nie udao si osign porozumienia.
O przynalenoci do jednej czy do drugiej harcerskiej konspiracji czsto decydowa
przypadek, jedynie instruktorzy wybierali wiadomie. Trzeba wyranie podkreli, e obie
konspiracje byy bardzo cise powizanie ze strukturami Polskiego Pastwa Podziemne-
go, w tym ze strukturami wojskowymi. Wojsko Polskie z penym zrozumieniem odnosio si
do wychowawczej specyki harcerstwa. Rozdzielono te dwie kwestie. Szare Szeregi w spra-
wach dotyczcych walki bezporedniej podlegay strukturom wojskowym, ale w sprawach
wychowawczych byy podporzdkowane wadzom podziemnego harcerstwa.
Szare Szeregi przeszy do legendy w duej mierze dziki Aleksandrowi Kamiskiemu,
ktry napisa Kamienie na szaniec. Ta ksika bya bestsellerem ju w czasie wojny, mia-
a wznowienie po wojnie i nastpnie dugo, dugo jej nie wydawano. Ponownie pojawi-
a si dopiero w latach siedemdziesitych. Piro Kamiskiego sprawio, e legenda moga
by budowana na rzetelnej podstawie zaangaowaniu bojowym harcerzy. Broniewski, re-
lacjonujc akcj odbicia Jana Bytnara Rudego pod Arsenaem, okreli j jako miste-
rium karnoci. Bezwzgldne posuszestwo rozkazom przy czcej wszystkich uczestni-
kw akcji przyjani wynikao z gbokiej wiary w majestat Rzeczypospolitej i szacunku dla
instytucji pastwa.
B.P. Po 1945 r. prbowano odtworzy przedwojenne harcerstwo.
W.H. To oczywicie odbywao si wbrew woli obejmujcych wadz komunistw. W 1944 r.
PKWN podj decyzj o przywrceniu ZHP do jawnej dziaalnoci. Formalnie harcerstwo
w konspiracji jeszcze istniao. Szare Szeregi zostay rozwizane w styczniu 1945 r. Mimo e
istniay legalne wadze ZHP, to z mandatu PKWN powoano Tymczasow Naczeln Rad
Harcersk. Niezalenie od tych decyzji harcerstwo zaczo spontanicznie odradza si na
terenach, na ktre wkroczyli Sowieci.
B.P. Kto tworzy to harcerstwo?
W.H. Wadze tego nowego ZHP w duej mierze tworzyli dziaacze ZWM. Dla modzie-
y, ktrej rodzice i starsi bracia przekazywali legend przedwojennego i wojennego harcer-
stwa, wielkie znaczenie miay spontanicznie powstajce tradycyjne druyny. Sytuacja ca-
kowicie wymkna si komunistom spod kontroli. Rwnoczenie na terenach, do ktrych
16
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
nie dotar jeszcze front, nadal dziaay w konspiracji wszystkie okupacyjne struktury. Rozkaz
o rozwizaniu Szarych Szeregw spowodowa, e wiele druyn ujawniao si i wczao do
ocjalnej dziaalnoci. Sytuacja bya skomplikowana, tym bardziej e instruktorzy podejmo-
wali indywidualne decyzje. Z jednej strony istniaa konieczno wychowywania modziey
zgodnie z ideaami harcerskimi, z drugiej trudna rzeczywisto represji UB i NKWD wo-
bec onierzy AK, z trzeciej bieda i niedostatek powojennego ycia.
W latach czterdziestych jeszcze jako dawao si rozwizywa ten dylemat istnia-
o mnstwo spontanicznie dziaajcych, odradzajcych si druyn, wadze nie byy w sta-
nie nad nimi zapanowa. Nowe wadze ZHP zostay zaakceptowane przez PPR. Rwno-
czenie wiele druyn i hufcw prowadzio dziaalno zupenie niezgodn z obowizujc
ideologi pastwa. Na marginesie tego jawnego ruchu istniay druyny i rodowiska, kt-
re ujawniy si, po czym wracay do konspiracji. Istniay te cae hufce, ktre dziaay legal-
nie i rwnolegle konspiroway.
W 2008 r. Muzeum Armii Krajowej, IPN w Krakowie i ZHR przygotoway wystaw na te-
mat organizacji modzieowych dziaajcych w konspiracji w latach czterdziestych i pi-
dziesitych. Znaczna ich cz to byy organizacje harcerskie. Czsto nie miay wskazuj-
cej na taki rodowd nazwy, ale dziaay zgodnie z zasadami harcerskimi. Huec Szarych
Szeregw z Dbrowy Tarnowskiej na krtk chwil ujawni si i szybko ponownie wrci do
konspiracji jako Stra Przednia. Podobnie byo z hufcem w Piczowie, ktry prowadzi po-
dwjn dziaalno by czci ocjalnych struktur ZHP, a jego czonkowie jednoczenie
prowadzili konspiracyjn dziaalno harcersk.
B.P. Znam relacje o ubeckich prowokacjach prowadzonych wobec odradzajcego si
harcerstwa lub tworzonego wedug przedwojennych wzorw na tzw. Ziemiach Odzy-
skanych. Na przykad letni obz harcerek w 1946 r. w Kortowie pod Olsztynem zosta
otoczony noc przez jakich ludzi, komendantka (bya ni moja Mama) wyprowadzi-
a dziewczynki do miasta, bezpiecznie wrciy do domw, ale w porannych gazetach
bya wiadomo o bandyckim napadzie na obz i nieznanej jeszcze liczbie oar.
W.H. Komunici w latach 19461947 mieli ju wiadomo, e ZHP wymkn si im
z rk. Organizacja liczya prawie trzykrotnie wicej czonkw ni ZWM, ktry mia by
awangard dziaalnoci modzieowej, ZHP nie chcia podpisa wsplnego z ZWM ape-
lu w sprawie referendum, harcerze aktywnie uczestniczyli w wydarzeniach 3 maja 1946 r.,
wznosili okrzyki na cze Stanisawa Mikoajczyka w Szczecinie 1946 r. W ZHP prowadzono
wychowanie relig ne, instruktorzy odwoywali si do tradycji skautingu, do Baden-Powella.
Dlatego bezpieka uruchomia swoje plany operacyjne i prowokacje. Mamy dokumentacj
misternych planw dotyczcych pacykacji harcerstwa, ktre ju od 1946 r. konstruowa-
no w politycznych strukturach Wojska Polskiego, a take strukturach ZWM. Myl, e UB
doskonale wiedzia o konspiracyjnej dziaalnoci harcerskiej i o budowie struktur wedug
przedwojennych wzorw na tzw. Ziemiach Odzyskanych. Na Dolny lsk wyjechaa caa
grupa krakowskich instruktorw, eby tam budowa druyny harcerskie. Pojechao te bar-
dzo wielu takich, ktrym w Krakowie zacz si pali grunt pod nogami. By wrd nich byy
komendant chorgwi Szarych Szeregw, Wincenty Mucha. Powstaa Chorgiew Dolnol-
ska, na jej czele stali instruktorzy wywodzcy si z Krakowa. Niektrzy jednoczenie podjli
tam dziaalno w strukturach WiN, organizujc np. kanay przerzutowe przez Czechy i da-
lej do amerykaskiej strefy okupacyjnej w poudniowych Niemczech.
17
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
B.P. Genera Elbieta Zawacka mwia, e harcerstwo nie pocigao jej, bo byo
w nim wicej zabawy i przygody, a prawdziwa suba Polsce moga odbywa si je-
dynie w wojsku. Znalaza swoje miejsce w Przysposobieniu Wojskowym Kobiet. Dla
ludzi o podobnych temperamentach alternatyw mg by te Strzelec.
W.H. Harcerstwo miao inny wymiar kadziono w nim duy nacisk na rozwj intelektual-
ny, stawiano wysokie wymagania etyczne, a w Strzelcu najwiksze znaczenie mia kodeks
wojskowy. Dla kogo o temperamencie onierza harcerstwo rzeczywicie mogo wydawa
si zabaw, chocia nakadao na modych ludzi bardzo konkretne obowizki.
Czsto zapomina si, na czym zarwno w wymiarze historycznym, jak i wspczenie
polega fenomen i sia harcerstwa. W mojej ocenie jego rdem zawsze bya wielopoko-
leniowo. W harcerstwie obok cakiem modych ludzi miecili si take ludzie doroli;
obok tych, ktrzy uczyli si jeszcze w szkole, byli studenci i ludzie ze znacznym ju dorobkiem
zawodowym. Wszyscy razem tworzyli organizacj, ktra zawsze miaa charakter wychowaw-
czy. A wic musiay istnie w niej rne pokolenia i wzajemny midzy nimi przekaz czyli wza-
jemne wychowywanie. Koncepcje komunistw zmierzay do tego, eby zepchn harcerstwo
do roli organizacji dziecicej, szkolnej. Pitnacie lat i koniec, potem ZWM albo partia.
Nie mona harcerstwa rozpatrywa wycznie jako przygody w lesie, dobrej zabawy
i obozu. To nie jest szkoa przetrwania. To wielki ruch spoeczny, w ktrym bardzo wany
jest wymiar ideowy. I wanie wok tego wymiaru w historii harcerstwa dochodzio do spo-
rw. To jest klucz do zrozumienia wielu wydarze w historii harcerstwa.
18
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
ELESZEK RYSAK, IPN
POCZTKI HARCERSTWA
Genera Robert Baden-Powell peni sub w armii brytyjskiej m.in.
podczas wojen burskich. Dowodzc w oblonym Mafekingu, korzy-
sta ze wsparcia nastoletnich scouts (zwiadowcw, cznikw), kt-
rzy pomagali utrzymywa czno oraz obserwowa ruchy przeciw-
nikw. Sukces tej operacji pokaza ogromne moliwoci, jakie daje
przygotowanie wojskowe i yciowe modych chopcw. Wana oka-
zaa si nie tylko suba wojskowa, ale rwnie ideowo i wycho-
wanie nastolatkw.
Robert Baden-Powell i powstanie ruchu skautowego
Wedug przekazw o pocztkach ruchu skautowego w Anglii zaobserwowany przez Baden-
Powella brak prospoecznego przygotowania modziey natchn go pomysem wykorzysta-
nia dowiadcze wyniesionych z Mafekingu tytuem prby zorganizowany zosta latem
1907 r. pierwszy obz skautowy na Wyspie Brownse a w porcie Poole k. Bournemouth na
poudniu Anglii. Okaza si on zaczynem ruchu,
ktrego dynamizm rozwoju zaskoczy nawet
pomysodawc. Idea przygotowania modych
chopcw do ycia w dorosym spoeczestwie
poprzez ksztatowanie dyscypliny, otwartoci
na otaczajcy wiat, patriotyzmu, wiczenia
paramilitarne, a przede wszystkim wyrabianie
samodzielnoci i zaradnoci oraz wprowadzenie
systemu zastpowego, wynikego z obserwacji
rodzin wielodzietnych, gdzie starszy brat opie-
kowa si skutecznie grup modszego rodze-
stwa, znalaza wielu naladowcw i odbiorcw.
Ruch skautowy ju wkrtce przekroczy swoim
zasigiem nie tylko granice Imperium Brytyj-
skiego, ale uwzgldniajc specyk penionej
suby, obj stopniowo rwnie dziewczta-
skautki i dzieci-wilczta. W cigu kilkunastu
lat zloty skautw brytyjskich przeksztaciy si
w wiatowe zjazdy, a Robert Baden-Powell by
nazywany naczelnym skautem wiata.
Sytuacja na ziemiach polskich
Czas zaborw by dla osb utosamiajcych si z ide pastwa polskiego ogromnym
wyzwaniem. Tradycja i nastpstwo czasu wczajce kolejne pokolenia w walk o odzyskanie
niepodlegoci szczeglnego natenia nabray na pocztku XX w. We wszystkich zaborach
powstaway organizacje, ktre za cel stawiay sobie nie tylko wychowanie w polskoci, ale
take przygotowanie do walki o Niepodleg. Najdogodniejsza sytuacja do tworzenia rnych
19
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
polskich organizacji panowaa w zaborze austriackim w warunkach autonomii galicyjskiej,
najtrudniej byo w zaborze rosyjskim.
W trzech zaborach dziaao Towarzystwo Gimnastyczne Sok, ktre obok harmo-
nii rozwoju jednostki zawartej w hale W zdrowym ciele zdrowy duch przekazywao
modziey treci patriotyczne. Dziki legalnoci dziaania stao si wanym nonikiem idei
polskoci czcym modzie na wszystkich ziemiach dawnej Rzeczypospolitej.
W trzech zaborach dziaa te wrd modziey akademickiej konspiracyjny Zwizek
Modziey Polskiej Zet. Wyonia si z niego w 1909 r. Organizacja Modziey Niepod-
legociowej Zarzewie z central we Lwowie, ktra zacza organizowa Polskie Druyny
Strzeleckie (Strzelec).
W 1902 r. Wincenty Lutosawski zaoy we Lwowie stowarzyszenie abstynenckie o zabar-
wieniu religijno-lozocznym, szerzce poczwrn wstrzemiliwo od alkoholu, tytoniu,
hazardu i rozpusty, nawizujce porednio do Koa Sprawy Boej Andrzeja Towiaskiego.
Ideowym celem bya odnowa narodu polskiego, poprzez przygotowane w Eleusis elity.
Od pocztku tworzenia si polskiego skautingu elsowie stanowili naturaln przeciwwag dla
Zarzewia i Sokoa, ktre kadly akcent na sprawno zyczn i przygotowanie wojskowe.
To za spraw instruktorw pochodzcych z Eleusis wprowadzono 10. punkt Prawa Harcer-
skiego (wczeniej skautowego), bdcy ewenementem w skali wiatowego ruchu skautowego
(Harcerz jest czysty w myli, w mowie i uczynkach; nie pali tytoniu i nie pije napojw
alkoholowych).
Wielu modych ludzi pragncych aktywnie uczestniczy w polskich ruchach niepodle-
gociowych wczao si jednoczenie w dziaania kilku organizacji. W ten sposb wrd
zarzewiakw znajdziemy m.in. elsw Andrzeja Makowskiego i Olg Drahonowsk (pniej
Drahonowska-Makowska).
Kontakt z ide skautow
Pierwsza wiadomo o tworzcym si w Wielkiej Brytanii ruchu skautowym ukazaa si
2 padziernika 1909 r. w warszawskim tygodniku wiat w notatce Na drodze do staej
armii. Jednak o wiele waniejsze okazay si dwa artykuy Bi-Pi i Bi-es zamieszczone 16
i 17 listopada 1909 r. w lwowskim dzienniku Sowo Polskie, w ktrych sekretarz londy-
skiego Towarzystwa Literackiego Edmund Naganowski, przedstawi oparte na relacji gen.
Roberta Baden-Powella informacje o powstaej w Anglii przed rokiem organizacji modzie-
owej, popularnie zwanej skautingiem
1
. Tray one na podatny grunt wolnej Galicji, gdzie
do swobodnie mogy dziaa liczne rodowiska patriotyczne. Jednak naley podkreli, e
druyny na wzr skautowy powstaway bardzo szybko pod wszystkimi zaborami.
Lww, 22 maja 1911
Legend obroso ju pierwsze polskie tumaczenie ksiki Roberta Baden-Powella
2
. Niesub-
ordynacja jednego z zarzewiakw spowodowaa jesieni 1909 r. naoenie na niego kary prze-
tumaczenia ksiki Scouting for Boys, za odwlekanie jej wykonania doprowadzio do wyroku:
Sd Wojskowy, rozpatrzywszy przekroczenia onierza nr 14 popenione 6 marca 1910 r., a to
1. niesubordynacji, 2. lekcewaenia obowizkw, 3. demoralizacji wyrokiem z dnia 15 marca
1
Por. W. Baejewski, Z dziejw harcerstwa polskiego (19101939), Warszawa 1985, s. 19.
2
Por. A. Kamiski, Andrzej Makowski, Warszawa 1983; Barbara Wachowicz, Druhno Oleko,
Druhu Andrzeju, Warszawa 2000.
20
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
skazuje go na 24-godzinny areszt domowy, o ktrego terminie zadecyduje komendant szkoy
onierskiej. Jako rehabilitacj Sd nakazuje onierzowi nr 14 przetumaczenie dziea pod tytu-
em: Scouting for boys do 15 kwietnia br. i nadesanie tego na rce dziesitnika nr 18. Czonko-
wie Sdu Wojskowego: nr 9, nr 18, nr 31. Lww, 15 marca 1910 roku
3
.
onierz nr 14 to Andrzej Makowski, ktry po zapoznaniu si z angielskim oryginaem
ksiki Baden-Powella sta si gorcym ordownikiem zaadaptowania jej na gruncie polskim.
Jak wspomina jeden ze wiadkw tamtych wydarze do tumaczenia zabra si teraz pilnie.
Ale nikt nie wiedzia, e ju i przedtem rwnie gorco si przykada. Ksika angielska od
dnia, kiedy j dosta, staa si dla niego ewangeli wszelkich cnt, katechizmem rycerskim,
przewodnikiem w drodze do wolnej Polski. Tylko on ju postanowi, e tumaczy jej nie
bdzie. On chcia j nie tylko przeoy na jzyk polski, ale i na ducha polskiego dziejow
gbi pragn j przerobi, aby bya kresowych rycerzy dawnej Polski wskrzeszeniem, aby
wydaa nowych ludzi plemi
4
.
Ide skautow zaprezentowan przez Makowskiego na spotkaniu Sokoa-Macierzy
26 lutego 1911 r. Towarzystwo przyjo dwa dni pniej, podejmujc uchwa o organizowaniu
druyn skautowych na terenie i pod opiek Sokoa
5
. Ju 20 marca pod kierownictwem Jerzego
Grodyskiego
6
ruszy pierwszy kurs skautowy, ktrego wykadowcami i prowadzcymi wiczenia
3
A. Kamiski, op. cit. s. 15.
4
I. Paewski, Czoo harcerskiej kolumny [w:] B. Wachowicz, op. cit., s. 59.
5
W. Baejewski, op. cit., s. 26.
6
Jerzy Grodyski (18831918), inynier architekt, instruktor skautowy, jeden ze wsptwrcw
skautingu i ruchu harcerskiego na ziemiach polskich (m.in. w 1912 r. prowadzi pierwszy kurs skau-
Tablica w rzymskokatolickiej katedrze lwowskiej
F
o
t
.

J
.
M
.

R
u
m
a
n
21
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
byli m.in. Andrzej Makowski (wygosi wykad inauguracyjny), Mieczysaw Neugebauer
7
i Hen-
ryk Bagiski
8
. Wzio w nim udzia okoo dwustu suchaczy z Sokoa, Zarzewia i Eleusis.
Szukajc momentu, ktry mona by wskaza jako ocjalny pocztek ruchu skautowego
na ziemiach polskich, najczciej przywouje si powoanie do ycia organizacyjnego druyn
lwowskich. Miao to miejsce 22 maja 1911 r., kiedy po kursie instruktorskim i utworzeniu
Naczelnej Komendy Skautowej we Lwowie (Naczelny Komendant Skautowy dr Kazi-
mierz Wyrzykowski
9
, czonkowie Andrzej Makowski, Czesaw Pienikiewicz
10
, Franci-
szek Kapaka
11
, Jerzy Grodyski, Alojzy Horak
12
, Olga Drahonowska), rozkazem Andrzeja
Makowskiego zostay powoane: I Lwowska Druyna Skautw im. Naczelnika Tadeusza
Kociuszki (druynowy Czesaw Pieniek), II Lwowska Druyna Skautw im. Hetmana
Stefana Czarneckiego (druynowy Franciszek Kapaka) oraz III Lwowska Druyna Skautek
im. pk. Emilii Platerwny (druynowa Olga Drahonowska) i IV Lwowska Druyna Skautw
im. Szymona Kohorta (najprawdopodobniej wwczas nie powstaa)
13
.
Dalszy rozwj druyn oraz kontakty instruktorw spod trzech zaborw sprawiay, e ruch
skautowy-harcerski nabiera coraz wikszego znaczenia w wychowywaniu modziey i przy-
gotowywaniu jej do udziau w walce o niepodlego Polski.
tingu w Poznaniu, z ramienia NKS we Lwowie nawiza kontakty z Kongreswk wsptwrca
Naczelnej Komendy Skautowej w Warszawie, druynowy i miejscowy komendant skautw w Kra-
kowie); w walkach polsko-ukraiskich o Lww kierowa oddziaami skautowymi (jako dowdca
kompanii zosta ranny pod Dawidowem 28 grudnia 1918 r. i zgin w niewoli).
7
Mieczysaw Norwid-Neugebauer (18841954), instruktor skautowy, wsptwrca i pierwszy
komendant naczelny Armii Polskiej, gen. dyw.; w latach 19141917 ocer w Legionach Polskich,
dowdca 6 puku piechoty Legionw i III Brygady Legionw; w 1920 r. II z-ca Szefa Sztabu General-
nego WP; w latach 19301932 minister rzdu RP; od 1939 do 1940 r. szef Polskiej Misji Wojskowej
w Londynie; w latach 19421947 szef Administracji Polskich Si Zbrojnych; pozosta na emigracji,
osiedlajc si w Kanadzie.
8
Henryk Bagiski (18881973), instruktor skautowy i harcerski, hm., pk., historyk wojskowoci;
w 1911 r. druynowy VII Lwowskiej Druyny Skautowej, wspzaoyciel Organizacji Modziey Niepod-
legociowej Zarzewie, czonek Zwizku Modziey Polskiej Zet; wsptwrca i w latach 19111912
komendant naczelny Armii Polskiej pod pseudonimem Jzef Chopski, ktrego uywa w dziaalnoci
konspiracyjnej; napisa podrcznik Terenoznawstwo przeznaczony dla druyn skautowych i strzeleckich.
9
Dr Kazimierz Wyrzykowski (18681935), lekarz, naczelnik Zwizku Sokoa i Sokoa-Macie-
rzy we Lwowie, pierwszy Naczelny Komendant Skautowy we Lwowie; w latach 19121914 komen-
dant specjalnych kursw dla instruktorw skautowych z trzech zaborw; od 1924 dyrektor Centralne-
go Instytutu Wychowania Fizycznego przy Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie.
10
Czesaw Pienikiewicz, instruktor skautowy, propagator organizowania obozw druyn skau-
towych na zasadach samowystarczalnoci, komendant miejscowej komendy skautowej we Lwowie,
redaktor naczelny Skauta.
11
Franciszek Kapaka, nauczyciel gimnastyki w lwowskim 3. Gimnazjum im. Krla Stefana Ba-
torego, instruktor skautowy, inspektor Sokoa, komendant kursw skautowych w Skolem, czonek
Zwizkowego Naczelnictwa Skautowego.
12
Alojzy Horak (18911943), pk., wsporganizator skautingu we Lwowie; w 1914 r. zmobilizo-
wany do armii austriackiej, ciko ranny; w Wojsku Polskim m.in. szef sztabu 4. Dywizji Piechoty
w Toruniu, dowdca 73. pp. w Katowicach, szef Biura Oglno-Organizacyjnego Ministerstwa Spraw
Wojskowych, zastpca szefa i szef Wojskowego Biura Historycznego; we wrzeniu 1939 r. szef sztabu,
a nastpnie dowdca Zgrupowania Brze; w latach 19401942 komendant warszawskiego okrgu
ZWZ, rozstrzelany przez Niemcw.
13
Por. W. Baejewski, op. cit., s. 27.
22
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EAndrzej Makowski i Olga Drahonowska-Makowska
Trudno, mwic o pocztkach skautingu w Polsce, nie wspomnie maestwa Makow-
skich. Oboje nale do grona wsptwrcw harcerstwa. Oboje mieli ogromny wpyw na ksztat
jaki przyjo. Andrzej przewodzi w zaszczepianiu idei, zawsze by czynny w dziaaniu. Dzisiaj
dla harcerzy jest wzorem samodyscypliny, otwartoci, suby, rycerskoci, wraliwoci spo-
ecznej oraz patriotyzmu. By twrc lwowskiego Skauta, przygotowa i poprowadzi polsk
reprezentacj (z trzech zaborw, wystpujc pod polsk ag) na III Wszechbrytyjski Zlot
Skautw w Anglii w 1913 r. Przystosowa do polskich warunkw podrcznik Baden-Powella,
ktry w 1911 r. wyda pod tytuem Scouting jako system wychowania modziey. Napisa te
obszerne sprawozdanie ze Zlotu Jak skauci pracuj.
Olga, ktr pozna w Ele-
usis, zacza organizowa
skautki-harcerki. W 1913 r.
wzili lub (udzieli go ich przy-
jaciel, a zarazem projekto-
dawca Krzya Harcerskiego
ks. Kazimierz Lutosawski)
i zamieszkali w Zakopanem.
Druyna, ktrej dowodze-
nie Andrzej przej od Adama
Ciokosza, staa si jedn
z najwikszych i najprniej
dziaajcych w tamtym cza-
sie. Zorganizowa rwnie
Patronat Skautowy, w skad
ktrego weszli m.in. Oktawia eromska (ona Stefana eromskiego, syn Adam nalea do
druyny), Mariusz Zaruski, Wadysaw Zamoyski. Razem przygotowywali w Tatrach, m.in.
gromadzc bro, Woln Rzeczpospolit Podhalask. Odkrycie tych dziaa przez policj
austriack zmusio Makowskich do emigracji do Anglii i nastpnie Stanw Zjednoczonych.
Andrzej zaangaowa si w spraw polsk, walczy na froncie I wojny wiatowej jako o-
nierz oddziaw kanadyjskich. Zgin w katastroe morskiej 15 stycznia 1919 r., pync do
Odessy z misj od gen. Jzefa Hallera.
Stefan eromski we wspomnieniu O Adamie eromskim (Warszawa Krakw 1926,
s. 867) pisa: P.[an] Andrzej Makowski, druynowy zakopiaskiego skauta, sta si
wkrtce dyspozytorem dusz i cia swych modych podwadnych. Wszystko, co mwi,
co zaleci, co wdraa, uwaane byo za wite, nietykalne, najwysze i nie podlegajce
dyskusji. Rozkazy jego byy speniane ze lepym, icie onierskim posuszestwem
i cisoci. Skaut, ten genialny wynalazek angielski, ogarn ca dusz Adasia. Znala-
zy tu swoj form i zrealizowanie jego wewntrzne, niejasne denia do wzniosej czy-
stoci, do prawdy i posuszestwa, zasadnicze cechy jego duszy. Pismo The Scout,
poyczane przez druynowego, stao si ulubion jego lektur, a zbirki, wiczenia,
wyprawy, marsze i czuwania jego ywioem. Gotw by nie je, nie spa i nie spo-
czywa, byleby wypeni rozkaz wadz przeoonych.
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
Tablica na przedwojennym Domu Harcerza
przy ul. azienkowskiej w Warszawie
23
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Olga wrcia do Polski i do Zakopanego w 1921 r. Ju w 1924 r. dziki wsparciu nanso-
wemu przyjaci-skautek z Anglii zainaugurowaa dziaanie Harcerskiej Szkoy Pracy Ciso-
wego Dworku w Sromowcach Wynych. W 1932 r. zostaa wybrana do wiatowego Komitetu
Skautek, wiele lat dziaaa w wiatowym Biurze Skautowym. W latach 19391961 przebywaa
na emigracji w Anglii. Zmara pod Tatrami w dniu szedziesitej rocznicy mierci ma. Bya
autork wielu pieni harcerskich (m.in. Podna moich gr, Ku orlej perci) i refrenu do wiersza
Ignacego Kozielewskiego Wszystko, co nasze, ktry sta si hymnem polskich harcerzy.
Barbara Wachowicz przytacza w swojej ksice-wspomnieniu o Makowskich
(Druhno Oleko! Druhu Andrzeju! Gawda o twrcach Harcerstwa Polskiego Oldze
i Andrzeju Makowskich, Warszawa 2000, s. 214) sowa druhny Zoi Kasprzyckiej:
Druhna Oleka nauczya nas radoci z wysiku i trudu, zespolia i zahartowaa. Jej
obozy puszczaski w Spuszu na Grodzieszczynie, w 1922 roku, gdzie po raz pierw-
szy zapiewano Idzie noc, Zlot Harcerek w widrze w 1924 [roku] to bya szkoa
harcerska ustalajca drogi pracy na cae ycie; i druha Andrzeja Korsaka: Oleka
staraa si nam przekaza cae umiowanie ziemi polskiej i wiary, e wychowanie przez
czyn harcerski stworzy nowe, wspaniae pokolenie. Powtarzaa czsto mdro chi-
sk: chcesz by szczliwy jeden dzie zabij kur, tydzie zabij prosi, rok zasiej
zboe, cae ycie zajmij si wychowaniem! Modzie, ta przyszo narodu, bdzie
sama siebie wychowywaa! To byo odkrycie skautingu!.
Druyna polska na dworcu w Folkestone
24
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EHarcerstwo a skauting
Najprawdopodobniej pierwsza druyna o charakterze skautowym powstaa jesieni 1910 r.
w Warszawie przy szkole Wrblewskiego (pniej im. Czackiego). Swoj prac realizowaa
poprzez wycieczki, wiczenia i gry organizowane na wzr skautowy, ale bez obudowania
teori skautingu.
Andrzej Makowski, zainspirowany ideami skautowymi, planowa zaadaptowanie do pol-
skich warunkw propozycji Baden-Powella. Przede wszystkim bardzo mocno zakorzeni pol-
ski skauting w patriotyzmie i deniu do niepodlegoci.
Pierwszym midzynarodowym wystpem polskich skautw by udzia reprezentacji zo-
onej z przedstawicieli z trzech zaborw na zlocie w Birmingham w lipcu 1913 r. Wystpia
ona pod polsk ag, jako reprezentacja Polski, a nie pastw zaborczych
14
. Wizytujcy polski
obz gen. Baden-Powell yczy powodzenia polskim skautom i Polsce. Polscy skauci zwr-
cili na siebie uwag publicznoci i swoich brytyjskich kolegw wywiczeniem i sprawnoci.
Udzia w zlocie zakoczy si ogromnym sukcesem i przyczyni si do szerzenia idei skauto-
wej na ziemiach polskich.
14
Druyn reprezentacyjn stanowio 42 skautw i 11 instruktorw (ocerw) skautowych 43
z zaboru austriackiego, 8 z rosyjskiego i 2 z niemieckiego z Michaem Affanasowiczem, Kazimie-
rzem Nowakiem i Andrzejem Makowskim na czele. Pocztkowo brana za reprezentacj austriack
od pierwszych dni przedstawiaa si jako reprezentacja polska ju na drugi dzie po przyjedzie
w angielskich gazetach ukazay si zdjcia Polakw z podpisem Z Polski do Birmingham [za:]
W. Baejewski, op. cit., s. 4849.
Druyna polska w obozie pod Birmingham.
Siedz od lewej: T. Strumio, A. Beer, St. Manasterski, J. Retinget (kierownik Biura Polskiego
w Londynie), A. Makowski, K. Nowak, St. Dubelski, J. Lewicki, M. Godowski.
Nieobecni skautmistrzowie: M. Affanasowicz (ktry robi zdjcie), T. Kuchinka i Z. Ziemiaski
25
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
W czerwcu 1912 r. ukazay si, bdce przerbk baden-powellowskiego Scouting for
Boys, Harce modziey polskiej autorstwa Eugeniusza Piaseckiego i Mieczysawa Schroei-
bera. Po raz pierwszy zastosowano w tej ksice terminy: harcerz (skaut), harcerstwo (skau-
ting), harcmistrz, zastp, zastpowy, wik. Odniesienie ich do polskiej tradycji (harcerz to
rycerz mogcy harcowa, harcownik, majcy prawo na oczach wojsk walczy na przedpolu
przed bitw) sprawio, e nazwy te przyjy si i s uywane do dnia dzisiejszego.
Pozdrowienie Czuwaj odnoszce si do tradycji rycerskiej, bdce hasem zlotu grun-
waldzkiego w 1910 r., wskazywao jednoczenie sta gotowo do penienia suby. Po raz
pierwszy zostao zastosowane przez skautki lwowskie,
ktre wprowadziy to powitanie, gdy przyjte i dotych-
czas uywane sokolskie Czoem, cho prastare, prze-
cie trci sualstwem (czoem pada przed kim, chyli
czoa). Tymczasem haso Czuwaj jest przypomnie-
niem obowizku i oznak rwnoci, braterstwa
15
.
Pocztkowo odznak skautow bya lilijka.
W pierwszym numerze czasopisma Skaut z 15 pa-
dziernika 1911 r. Andrzej Makowski ogosi kon-
kurs na polsk odznak skautow. W odpowiedzi
nadesano a 84 prace. Wrd nich znalaz si projekt,
ktry opracowa ks. Kazimierz Lutosawski. Opis tego
projektu, ktry zaj trzecie miejsce w konkursie, zna-
laz si wraz z wynikami konkursu w 8 numerze pisma
15
W. Baejewski, op. cit., s. 38
Polska druyna skada meldunek Robertowi Baden-Powellowi
26
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
ESkaut z 1912 r.: Na tarczy okrgej dwie szable, poniej polski krzy wojskowy Virtuti
Militari z napisem Bg i Ojczyzna nad nim orze w locie przy grnej krawdzi napis
Czuwaj!. Jednak adna z prac nie wydaa si na tyle interesujca, by od razu wprowadzi j
do uytku. W kocu 1912 r. Naczelna Komenda Skautowa wyznaczya do dalszych prac nad
projektem ks. Kazimierza Lutosawskiego z zespoem. Po wprowadzeniu do projektu szeregu
zmian powstaa odznaka: Krzy Harcerski wzorowany na Orderze Virtuti Militari. Pierw-
sze Krzye Harcerskie wrczono prawdopodobnie ju we wrzeniu 1913 r. na zakoczenie
kursu instruktorskiego zorganizowanego przez Naczeln Komend Skautow w Dynasach.
Od 1916 r. Krzy jest nierozcznie zwizany z polskim harcerstwem.
Symbolik Krzya Harcerskiego opisa ks. Jan Zawada (Kazimierz Lutosaw-
ski): Wianek z dbu i wawrzynu oznacza cele do zdobycia: si i umiejtno, spraw-
no i wiedz. Oplata on gwny symbol skautowy: krzy z hasem Czuwaj. Ksztat
tego krzya jest dawny: takiego uyto do naszego orderu walecznoci: Virtuti Militari;
uprzytamnia on w szczeglnoci obowizek dzielnoci. Ma on porodku kko sym-
bol doskonaoci, a w nim gwiazd promienn, jakby wiato przewodnie: ad astra!
A sam krzy znaczy: per aspera, bo wskazuje cik, cierniami walki z wasnymi
sabociami usan drog, a przy tym oznacza te gotowo do walki i do wszelkich
powice a do mczestwa za wiar, a do mierci za Ojczyzn: Bg i Ojczyzna
s treci wewntrzn tego znaku. Haso Czuwaj na nim to pobudka, ostrzeenie:
oznacza gotowo ducha do pracy nieustannej.
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
27
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Wraz z wybuchem wojny w 1914 r. zmienia si sytuacja druyn. Wielu instruktorw zostao
zmobilizowanych do wojsk zaborcw. Cz, jako ochotnicy, zgosia si do polskich jednostek
tworzonych za zgod zaborcw, m.in. w Maopolsce do Legionw czy w zaborze rosyjskim
do Legionu Puaskiego. Harcerze z Kongreswki wczyli si w dziaania tajnej Polskiej
Organizacji Wojskowej, ktra stopniowo obja wikszo terenw Rzeczypospolitej.
Rwnolegle trwaa praca harcerska, funkcjonoway druyny, organizowano obozy,
kolejne roczniki modziey porywane byy ideami harcerskimi. Zapa modych ludzi podsy-
cany by trwajc wojn i nadziejami na odzyskanie niepodlegoci. wiczenia wojskowe,
duma z noszenia munduru i harcerskich symboli, ksztatowanie zaradnoci i samodzielnoci,
umiejtnoci dziaania i podejmowania decyzji, a jednoczenie wiczenie ducha, ksztatowa-
nie charakteru i samodoskonalenie w szczeglny sposb przygotowyway harcerzy do suby
wojskowej lub konspiracyjnej. I sub tak penili. Warto wspomnie take o dziaaniach
harcerek, ktre wczyy si w wane akcje spoeczne, m.in. opiekujc si rodzinami polskich
onierzy.
Powstanie ZHP
Nazwa Zwizek Harcerstwa Polskiego pojawia si po raz pierwszy w 1916 r. w Warsza-
wie na okrelenie grup pozostajcych pod wodz Naczelnej Komendy Skautowej. Gdy 12
listopada nastpio poczenie istniejcych w Krlestwie organizacji skautowych, nazwa ZHP
obja poczone druyny dotychczasowego ZHP, Polskiej Organizacji Skautowej
16
i Zwizku
Skautek Polskich
17
jako wsplne odznaki przyjto Krzy ZHP i lilijk POS (napis POS na
przepasaniu w wle zastpiono ZHP)
18
.
Osabienie zaborcw, przewidywany koniec wojny i coraz realniejsze oczekiwanie na
niepodleg Polsk zintensykoway dziaania harcerzy. Jednym z ich kierunkw byy de-
nia do zorganizowania zjazdu przedstawicieli wszystkich organizacji ze wszystkich zaborw.
Prowadziy ku temu kontakty instruktorw ze wszystkich zaborw, m.in. na wsplnie organi-
zowanych kursach i obozach.
Zjazd delegatw poszczeglnych rodowisk harcerskich ze wszystkich ziem polskich
zwoano na 1 listopada 1918 r. w Lublinie. Tam po dwudniowych obradach zapada decyzja
o poczeniu wszystkich organizacji harcerskich dziaajcych na terenach Rzeczypospolitej
w jeden Zwizek Harcerstwa Polskiego:
1. Polskie organizacje harcerskie byego zaboru pruskiego, Maopolski, Rusi i Rosji,
Krlestwa Kongresowego i Litwy cz si w jeden samoistny, niezaleny od adnej innej
organizacji czy instytucji Zwizek Harcerstwa Polskiego.
2. W celu przeprowadzenia tego poczenia Komisja tworzy Naczeln Rad Harcersk
[].
4. Upowania si NRH do prowadzenia ukadw z instytucjami pastwowemi i spoecznemi,
przygotowujcych stworzenie organizacyjne niezalenego Zwizku Harcerstwa Polskiego
19
.
16
POS powstaa na pocztku 1915 r. w Piotrkowie z inspiracji Naczelnego Komitetu Narodowego
jego twrc by Jan Sikorski; por. W. Baejewski, op. cit., s. 8991.
17
ZSP powsta w Warszawie jesieni 1914 r. po reorganizacji pracy skautowej z inspiracji Heleny
Gepnerwny (pniej Gepner-Grayska); por. W. Baejewski, op. cit., s. 8485.
18
W 1927 r. na ramionach lilijki umieszczono litery ONC, ktre symbolizuj haso laretw Oj-
czyzna, Nauka, Cnota.
19
W. Baejewski, op. cit., s. 126127.
28
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Suba
Podczas zjazdu lubelskiego trway walki z Ukraicami o Lww i cz harcerzy nie moga
na dotrze z powodu uczestniczenia w tych walkach. Od pierwszych dni listopada 1918 r.
harcerze wraz z onierzami wyzwalali polskie tereny. Walki o Lww, rozbrajanie okupantw
w Warszawie i innych miastach, Pogotowie modziey przeksztacone pniej w Batalion Har-
cerski s przykadami suby Ojczynie realizowanej rwnie poprzez danin krwi. Harcerze
walczyli na wszystkich frontach. Oarnie uczestniczyli w przygotowaniach plebiscytw. Stali
si jednym z symboli walki w wojnie z bolszewikami. Wczali si w organizowanie instytu-
cji pastwowych, odbudow ze zniszcze wojennych, opiek nad dziemi i modzie oraz
ich edukacj. W ten sposb ksztatowali i wychowywali kolejne pokolenia obywateli Pastwa
Polskiego. Realizowali swoj sub wobec odradzajcej si niepodlegej Ojczyzny. Sub,
ktr zgodnie z Przyrzeczeniem Harcerskim mieli szczer wol peni caym yciem.
29
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
SEBASTIAN PITKOWSKI, IPN KIELCE
HARCERSTWO POLSKIE
W OKRESIE OKUPACJI
19391945
Zwizek Harcerstwa Polskiego, powoany do ycia w listopa-
dzie 1918 r. przez pasjonatw skautingu z trzech zaborw, sta si
w okresie midzywojennym jedn z najwikszych organizacji sku-
piajcych modzie. Zwizek cieszy si te ogromnym poparciem
spoecznym. Mimo wieloletnich sporw dotyczcych wartoci, wok
ktrych winno skupi si wychowanie modego pokolenia obywateli
Rzeczypospolitej, idea suby spoecznej i pomocy drugiemu czowie-
kowi jednoczya tysice osb. Przywizanie do Krzya Harcerskiego
zaowocowao dziaalnoci, tworzc jedn z najpikniejszych kart
historii naszego kraju w okresie okupacji.
Wrzeniowe dni
W 1938 r. w krgach kierowniczych harcerstwa mskiego i eskiego zaczto nalizowa
prace majce przygotowa zrzeszon w ZHP modzie do dziaa w czasie klsk ywioo-
wych i wojny. Inicjatywa ta cieszya si duym poparciem wadz pastwowych, dostrzega-
jcych w peni rol, jak Zwizek moe odegra w sytuacji zagroenia kraju. Najwikszy
nacisk pooono na aktywizacj dziewczt, z ktrych wiele byo czonkiniami Polskiego
Czerwonego Krzya, uczestniczcymi w szkoleniach sanitarnych i medycznych. Jesieni
tego roku, w zwizku z wkroczeniem oddziaw Wojska Polskiego na Zaolzie, zostao po-
woane do ycia Pogotowie Wojenne Harcerek. Komendantk tej formacji zostaa dr hm. J-
zena apiska, kierujca Szko Instruktorek ZHP w Buczu. W cigu nastpnych miesicy
placwki Pogotowia powoano we wszystkich chorgwiach na obszarze kraju, wczajc do
nich harcerki powyej pitnastego roku ycia. Zorganizowano intensywny program szkole,
ktry obejmowa zarwno zagadnienia sanitarne, jak i wybrane aspekty cznoci, obrony
przeciwlotniczej, suby gospodarczej oraz opieki nad osobami starszymi i dziemi. Kursy
teoretyczne odbyway si w wielu miastach. Poczono je z praktyk podczas specjalnych
obozw, organizowanych latem 1939 r. we wsppracy z Przysposobieniem Wojskowym Ko-
biet. Znacznie sabiej przedstawia si stan organizacyjny Pogotowia Wojennego Harcerzy,
kierowanego m.in. przez hm. Aleksandra Kamiskiego. Poniewa zostao ono utworzone do-
piero na krtko przed wybuchem wojny, jego czonkowie z wikszoci orodkw nie zdoali
zrealizowa penego programu kursw i szkole. Miastem, w ktrym formacja ta zostaa roz-
budowana najpeniej, sta si Pozna. Sprawio to zreszt, e wanie harcerzom z Chorgwi
Wielkopolskiej ZHP dane byo wkrtce odegra ogromn rol w przejciu Zwizku do pracy
konspiracyjnej.
Wrzesie 1939 r. zasta harcerki i harcerzy na posterunkach. Wszdzie, gdzie byo to
tylko moliwe, wsppracowali oni cile z wadzami wojskowymi i cywilnymi, wype-
niajc zlecane przez nie zadania. W mniejszych miejscowociach dotyczyy one zwaszcza
30
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ezabezpieczenia porzdku oraz ochrony wybranych obiektw przed dywersj i sabotaem.
Harcerze penili zatem sub wartownicz, udzielali informacji osobom uciekajcym przed
wojskami niemieckimi, objedali na rowerach przydzielone im rejony, badajc stan sieci tele-
fonicznej. W duych miastach wczyli si aktywnie w dziaania obrony przeciwlotniczej, wy-
patrujc nieprzyjacielskich samolotw, pomagajc w funkcjonowaniu schronw, uczestniczc
w kopaniu roww i budowie umocnie. Pikn kart w historii ZHP zapisay harcerki penice
sub w szpitalach i punktach sanitarnych, ktre przygotowyway posiki i dostarczay wod.
Podkreli naley, e bardzo czsto harcerze i harcerki nie przerywali suby nawet wwczas,
gdy musieli opuci rodzinne miejscowoci i ewakuowa si do centrum kraju. Doskonaym
przykadem s losy instruktorw wielkopolskich, z hm. Florianem Marciniakiem na czele, kt-
rzy po przybyciu do Warszawy byskawicznie podjli tutaj swoje obowizki. Wielu penolet-
nich harcerzy walczyo w szeregach Wojska Polskiego. Symbolem ich postawy sta si los na-
czelnego kapelana ZHP, ks. hm. Mariana Luzara, ktry w stopniu kapitana poleg 13 wrzenia
1939 r. w Rwnem na Woyniu, niosc pomoc osobom rannym w czasie niemieckiego nalotu
na dworzec kolejowy w tym miecie. Licznych dziaaczy harcerskich wojna zaprowadzia do
niemieckich i sowieckich obozw jecw, a std nierzadko do mogi.
W konspiracji
W jednym z prywatnych mieszka przy ul. Polnej w Warszawie 27 wrzenia 1939 r. od-
byo si zebranie grupy czonkw Rady Naczelnej ZHP. W zwizku z internowaniem w Ru-
munii przewodniczcego Zwizku, wojewody lskiego Michaa Grayskiego, oraz brakiem
informacji o losach wielu innych koleanek i kolegw, zebrani podjli decyzj o rozpoczciu
przez harcerstwo pracy konspiracyjnej. Na funkcj penicego obowizki naczelnika Zwiz-
ku wybrano ks. hm. Jana Mauersbergera, wspieranego przez Wand Opchowsk i hm. Anto-
niego Olbromskiego. Kierownictwo organizacji harcerek powierzono dr hm. Jzenie api-
skiej, a kierownictwo organizacji harcerzy hm. Florianowi Marciniakowi. Podczas okupacji
we wadzach Zwizku zasiadao jeszcze wiele osb, ktre wniosy ogromny wkad w prac
z modzie, a ktrych nie mona wymieni ze wzgldu na ograniczon objto niniejsze-
go szkicu. Przypomnijmy jedynie, e po mierci ks. Mauersbergera kolejnym naczelnikiem
podziemnego ZHP zosta Tadeusz Kupczyski. Florian Marciniak Nowak, ktry wywar
ogromny wpyw na rozwj konspiracyjnego harcerstwa, zosta aresztowany przez Niemcw
i po ledztwie, podczas ktrego pomimo straszliwych tortur nie wyda swych wsppra-
cownikw, zosta zamordowany w obozie koncentracyjnym Gross-Rosen. Na jego nastpc
wybrano hm. Stanisawa Broniewskiego Orsz, ktry po kapitulacji Powstania Warszaw-
skiego dosta si do niewoli i zosta uwiziony w obozie koncentracyjnym Bergen-Belsen.
Zastpi go Leon Marszaek Adam.
Zgodnie z zasadami wypracowanymi przed wojn, w warunkach okupacji Zwizek dzieli
si na piony: mski utajniony pod krypt. Szare Szeregi i eski utajniony pod krypt. Bd
Gotw, a pniej Zwizek Koniczyn. Bardzo szybko nazwa Szare Szeregi zacza by uy-
wana do okrelania caego konspiracyjnego ZHP. Kierownictwo organizacji wsppracowao
cile z Delegatur Rzdu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj i Komend Gwn Armii Krajo-
wej, zachowujc jednak pewn niezaleno. Chocia w marcu 1942 r. Komendant Gwny AK
wyda rozkaz mwicy, e kady czonek Szarych Szeregw, ktry wejdzie do zespow kon-
spiracyjnych, zostanie uznany bez wzgldu na swj wiek za onierza, w dwa lata pniej
podkrela, i Szare Szeregi jako organizacja modzieowa, a nie wojskowa, nie podlegaj jako
cao scaleniu w Siach Zbrojnych w Kraju. Zasadniczym ich zadaniem w chwili obecnej jest
31
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
praca wychowawcza wrd czonkw tej organizacji w celu przygotowania ich do zada cze-
kajcych ich w walce i w subie w wyzwolonej Ojczynie. By Szare Szeregi pracy tej w peni
podoa mogy, pozostawiem im peny samorzd organizacyjny.
Organizacja konspiracyjnego harcerstwa oparta bya na strukturze funkcjonujcej z powo-
dzeniem w okresie midzywojennym. Jej podstaw tworzyo dwadziecia chorgwi, utajnio-
nych teraz jako ule. Pi z nich dziaao na terenach wczonych w granice Rzeszy (Chorg-
wie: Pomorska Lina, Wielkopolska Przemysaw, dzka Kominy, Zagbiowska
Barbara i lska Huta), a kolejnych pi na terenach wschodnich znajdujcych si
pod okupacj sowieck (Chorgwie: Biaostocka Biay, Wileska Brama, Poleska
Bota, Nowogrdzka Las i Woyska Gleba). Dziesi analogicznych struktur funk-
cjonowao w Generalnym Gubernatorstwie. Poza specjalnymi chorgwiami stworzonymi dla
przebywajcych tutaj harcerzy wysiedlonych z terenw zachodnich (Chorgiew Chrobry)
i terenw wschodnich (Chorgiew Zoty), osiem obejmowao poszczeglne rejony kraju
(Chorgwie: Czstochowska Warta, Kielecka Skaa, Krakowska Smok, Lubelska
Zboe, Lwowska Lew, Mazowiecka Puszcza, Radomska Rady i Warszawska
Wisa). Komenda Gwna organizacji, uywajca krypt. Pasieka, utrzymywaa kontakt
z ich kierownictwami drog korespondencyjn, a take dziki wizytatorom, ktrzy starali si
odbywa w miar systematyczne podre po kraju. Kady z uli dzieli si na hufce (roje),
te na druyny (rodziny), a te z kolei na zastpy (pszczoy). Nie zachoway si, nieste-
ty, pene dane pozwalajce na okrelenie dokadnej liczebnoci konspiracyjnego harcerstwa.
Wiemy jednak, e wiosn 1944 r. w Szarych Szeregach dziaao ok. 8,5 tys. harcerzy. Liczba
dziewczt uczestniczcych w pracy podziemnej nie jest, niestety, znana.
Janek Bytnar Rudy zrywa hitlerowsk ag z Zachty przemianowanej przez okupanta na Dom
Kultury Niemieckiej; kadr z lmu Oni szli szarymi szeregami (FFAK), doczonego do niniejszego
numeru Biuletynu IPN
32
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EW caej dziaalnoci konspiracyjnego ZHP podkrelano jednoznacznie i nieustannie,
e podstawowym celem organizacji jest wychowanie modego Polaka na jak najlepszego
obywatela, tak by po zakoczeniu okupacji i klsce Niemiec mg on wczy si w odbu-
dow kraju. Zaoenie to znalazo najpeniejszy wyraz w koncepcji o nazwie Dzi jutro
pojutrze, w ktrej dzi oznaczao czas konspiracji, jutro wybuch powstania i otwart
walk z okupantem, a pojutrze prac w wolnej Polsce. Zwizane z ni treci przekazy-
wano czonkom, a take caej modziey sympatyzujcej z ide harcersk, przede wszystkim
konspiracyjn pras, wydawan zarwno w Warszawie, jak i w licznych orodkach regional-
nych. Gonym echem w stolicy i poza ni odbio si take opublikowanie ksiki Aleksandra
Kamiskiego Kamienie na szaniec, opowiadajcej o losach Jana Bytnara Rudego i jego
kolegw z warszawskich Szarych Szeregw.
Chocia pocztkowo do konspiracyjnego ZHP zamierzano wprowadza wycznie mo-
dzie powyej siedemnastego roku ycia, plan ten si nie powid. W organizacji znaleli si
zatem chopcy w wieku dwanastu czternastu lat, skupiani w druynach Zawiszy. Nie wci-
gano ich do pracy biecej, przygotowujc do penienia w przyszoci suby pomocniczej.
Dla modziey w wieku pitnastu siedemnastu lat przeznaczone byy Bojowe Szkoy, w kt-
rych prowadzono wstpne szkolenie wojskowe, a ich czonkowie przeprowadzali akcje tzw.
maego sabotau. Harcerze w wieku lat osiemnastu i starsi zasilali natomiast szeregi Grup
Szturmowych podporzdkowanych Kierownictwu Dywersji Komendy Gwnej AK i tereno-
wym strukturom Kedywu. System ten sprawi, e harcerzom dane byo prowadzi w latach
okupacji bardzo zrnicowan ale zawsze niebezpieczn i majc nierzadko tragiczny na
walk z wrogiem.
Nie tylko Szare Szeregi
Przejcie Komendy Gwnej ZHP do dziaalnoci konspiracyjnej nie oznaczao oczywicie
uzyskania przez ni monopolu na prac z modzie. Zasygnalizowane ju spory ideologiczne
okresu midzywojennego, a take dugotrway brak kontaktu orodkw lokalnych ze rodowi-
skiem warszawskim sprawiy, e w okupowanym kraju dziaalno rozpoczo kilka innych
organizacji, skupiajcych druhw i druhny. Najwiksz z nich byy Harcerstwo Polskie, dziaa-
jce od 1943 r. pod krypt. Hufce Polskie, kierowane przez hm. Stanisawa Sedlaczka Sasa
i hm. Witolda Sawickiego Andrzeja. W jego szeregach znalaza si znaczna cz modziey
wierna nurtowi katolicko-narodowemu midzywojennego ZHP. Organizacja szybko wypraco-
waa program, w ktrym akcentowano, e fundamentem dziaalnoci kadego czonka musi by
katolicyzm. Religia stanowia te podstaw pracy wychowawczej. Hufce Polskie obejmoway
sw dziaalnoci GG oraz ziemie wschodnie. Najbardziej rozbudowane struktury stworzono
w Warszawie, dziaajc w oparciu o hufce w rdmieciu, na oliborzu i Woli, a w ostatnim
okresie okupacji take na Mokotowie i Powilu. Silnymi orodkami omawianego nurtu pod-
ziemnego harcerstwa byy take Krakw, Lww i Lublin. W 1942 r. organizacja skupiaa ponad
ptora tysica harcerzy starszych oraz nieznan liczb zuchw. Czonkowie odbywali szko-
lenia, uczestniczyli w maym sabotau, wykonywali zadania wywiadowcze. Wadze Hufcw
wydaway konspiracyjny miesicznik Harcerz (zastpiony pniej przez pismo Patrol),
a w Harcerskich Zakadach Wydawniczych, kierowanych przez Kazimierza Iakowicza, opub-
likowano m.in. Podrcznik terenoznawstwa, Podrcznik dowdcy Druyny Strzeleckiej, Zbir
wicze bojowych, a take broszury o broni polskiej, niemieckiej, amerykaskiej i rosyjskiej.
Mimo dugotrwaych rozmw, dotyczcych wczenia Hufcw Polskich w struktury Szarych
Szeregw, do scalenia nigdy nie doszo, a omawiana organizacja zachowaa samodzielno.
33
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
W padzierniku 1939 r. grupa warszawskich instruktorw ZHP, z hm. Wadysawem Lu-
dwigiem na czele, znajdujca si przed wybuchem wojny w opozycji do wadz Zwizku, po-
woaa do ycia konspiracyjn organizacj wojskow Wigry. Przyjte ju wwczas zaoe-
nia mwiy, e bdzie ona mie charakter kadrowy, a w wypadku rozpoczcia oglnokrajowej
akcji powstaczej wystawi do walki batalion wojska. W 1943 r. rodowisko wigierczykw
liczyo ponad 250 czonkw, bdcych w znacznej czci instruktorami harcerskimi i woj-
skowymi. W tym samym roku organizacja wesza w skad Szarych Szeregw. Ogromn jej
zasug dla zaktywizowania podziemnej pracy w stolicy sta si udzia wigierczykw w utwo-
rzeniu i szeroko rozumianych pracach konspiracyjnej Szkoy Podchorych Kedywu Komen-
dy Gwnej AK, ktrej nadano krypt. Agricola. Prowadzone w szkole kursy, kierowane od
1943 r. przez kpt. Eugeniusza Konopackiego Trzask, bdcego te komendantem Centrum
Wyszkolenia Wojskowego Szarych Szeregw, ukoczyo przed wybuchem Powstania War-
szawskiego 380 osb, wrd ktrych znajdowali si m.in. bohaterowie Kamieni na szaniec
(Jan Bytnar Rudy i Tadeusz Zawadzki Zoka) oraz najwybitniejszy polski poeta okresu
okupacji, Krzysztof Kamil Baczyski Krzysztof.
W listopadzie 1939 r., z inicjatywy Witolda Nickiego Morskiego Ora, utworzono
w Gdyni Tajny Huec Harcerzy, obejmujcy swymi strukturami Gdyni, Oksywie, Orowo
i Wejherowo. Harcerze, kierowani m.in. przez phm. Henryka Szymaskiego Samotnego Ja-
strzbia, skadali przysig na ocalon przez nich bander jachtu ZHP Genera Zaruski.
Mimo dokonywanych przez Niemcw aresztowa organizacja unikna rozbicia, a w 1942 r.
(wedug niektrych rde w 1943 r.) podporzdkowaa si pomorskim strukturom Szarych
Szeregw i AK.
W maym sabotau
Nie tylko w Warszawie, ale rwnie w wielu innych polskich miastach czonkowie Sza-
rych Szeregw tworzyli bardzo aktywne rodowiska, prowadzce walk z okupantem. Pod-
stawow form pracy modych konspiratorw bya dziaalno wywiadowcza, do ktrej wci-
gano niekiedy take zawiszakw. W rejonach przebiegu waniejszych tras drogowych, linii
kolejowych przewocych zaopatrzenie i sprzt, a take w miejscowociach, w ktrych znaj-
doway si lotniska i ldowiska wykorzystywane przez Luftwaffe, harcerze prowadzili sta
obserwacj ruchu, liczc samochody i wagony, a take przyloty i odloty samolotw okrelo-
nych typw. Uzyskane w ten sposb informacje, przekazywane wadzom zwierzchnim, po-
zwalay czsto na odkrycie niemieckich planw kolejnej ofensywy oraz przyczyn dyslokacji
mniejszych i wikszych jednostek nieprzyjaciela. Rwnie wana bya obserwacja niektrych
obiektw, np. komend policji czy andarmerii. Pozwalaa ona pozna personalia odwiedzaj-
cych je osb, co stanowio podstaw do czsto uzasadnionych podejrze ich o donosicielstwo
lub prac agenturaln.
W 1941 r. harcerze z Szarych Szeregw wczyli si aktywnie w prace tzw. maego sabo-
tau, majcego wzmocni morale polskiego spoeczestwa, a jednoczenie utrudni Niemcom
realizacj ich planw. Wanie wwczas na murach miast zaczy si pojawia, malowane farb
lub kred, antyniemieckie hasa i synne kotwice znak graczny powstay z poczenia liter
P i W (Polska Walczca). Dziaania tego rodzaju, kontynuowane a do ostatnich dni okupacji,
obejmoway m.in. zamalowywanie niemieckojzycznych nazw ulic, zrywanie okupacyjnych
gode i ag, rozrzucanie antyniemieckich ulotek, wybijanie szyb w zakadach fotogracznych
eksponujcych na wystawach zdjcia Niemcw itd. W Warszawie z brawurowych akcji o ta-
kim charakterze zasyn Jan Bytnar Rudy, ktry m.in. namalowa kotwic na znajdujcym
34
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Esi w centrum miasta pomniku Lotnika, a take zerwa wielk ag ze swastyk z gmachu
Towarzystwa Zachty Sztuk Piknych. Jego kolega, Maciej Dawidowski Alek, zdj tabli-
c dedykowan wielkiemu niemieckiemu astronomowi z warszawskiego pomnika Mikoaja
Kopernika. W Kielcach harcerze namalowali wielki znak Polski Walczcej na wiey kocioa
katedralnego, w Czstochowie na cokole zburzonego przez okupantw pomnika Kazimierza
Puaskiego pooono czaszk z podpisem Reich In Jahre 1944 (Niemcy w 1944 r.). Akcje mae-
go sabotau organizowano te w Lublinie, Radomiu i wielu innych miastach.
W latach 19411944 czonkowie Szarych Szeregw bardzo aktywnie wczyli si w akcj
N, prowadzon przez Biuro Informacji i Propagandy Komendy Gwnej Zwizku Walki
Zbrojnej i Armii Krajowej. Jej celem byo wpojenie Niemcom przekonania, e w Rzeszy
dziaa silna opozycja antyhitlerowska, a take utrudnienie okupantom ycia w Polsce. Har-
cerze podrzucali w wybranych miejscach ulotki i egzemplarze specjalnie spreparowanych,
niemieckojzycznych gazet, rozklejali kcyjne ogoszenia i wezwania, wysyali do Niemcw
listy z pogrkami, blokowali gipsem dziurki od kluczy w ich mieszkaniach. W dziaalnoci
tej bray udzia setki chopcw i dziewczt.
Z broni w rku
Najstarszym czonkom Szarych Szeregw, dziaajcym na terenie caego kraju, dane byo
wzi udzia w walce z nieprzyjacielem z broni w rkach. Poniewa Grupy Szturmowe pod-
porzdkowane byy Kedywowi, bardzo czsto dowdztwo AK wczao harcerzy do udziau
w przedsiwziciach o charakterze zbrojnym. We wszystkich wikszych miastach okupo-
wanej Polski czonkowie Szarych Szeregw brali udzia w zamachach na przedstawicieli
niemieckiego aparatu wadzy i kondentw, rozbrajali onierzy i policjantw, uczestniczyli
w dziaaniach sabotaowych i dywersyjnych. Najpowaniejszym orodkiem tych akcji staa
si Warszawa. Po majcej miejsce w marcu 1943 r. synnej akcji pod Arsenaem, w czasie
ktrej uwolniono winiw przewoonych z siedziby gestapo w al. Szucha do wizienia na
Pawiaku, latem wspomnianego roku utworzono harcerski Batalion Zoka, z ktrego jedn
kompani wydzielono do zada specjalnych. Otrzymaa ona krypt. Agat (od: anty-gesta-
po), zmieniony pniej na Pegaz (od: przeciw-gestapo), tworzc fundament sformowa-
nego wiosn 1944 r. Batalionu Parasol (nazwa ta bya synonimem spadochronu; planowano,
e po zakoczeniu wojny na jego bazie stworzony zostanie batalion powietrzno-desantowy).
Harcerze Parasola przeprowadzili szereg najwikszych i zarazem najsynniejszych akcji
Polskiego Pastwa Podziemnego. Naleay do nich przede wszystkim zamachy na dowdc
SS i policji w dystrykcie warszawskim gen. Franza Kutscher, dowdc SS i policji w Ge-
neralnym Gubernatorstwie gen. Wilhelma Koppego, a take na licznych funkcjonariuszy
gestapo katw ludnoci polskiej i ydowskiej.
Dla stoecznych harcerzy czasem najwikszej prby, a zarazem najwikszych tragedii,
stao si Powstanie Warszawskie. Czonkowie Szarych Szeregw znaleli si we wszystkich
oddziaach walczcych przeciw Niemcom. Od 1 sierpnia 1944 r. Batalion Zoka toczy boje
na Woli i Starym Miecie, zdobywajc m.in. obz koncentracyjny przy ul. Gsiej i uwalnia-
jc 350 przebywajcych tam winiw narodowoci ydowskiej. Mimo ogromnych, nara-
stajcych z kadym dniem strat osobowych, walk kontynuowano w rdmieciu, a potem
w innych dzielnicach miasta. Podobn drog przeszed Batalion Parasol, tracc w walkach
ponad 280 osb polegych i wielu rannych. W czasie walk na Czerniakowie i Mokotowie
zdziesitkowanych onierzy Zoki i Parasola poczono w jedn jednostk bojow. Za
swe zasugi oba bataliony zostay odznaczone przez Wodza Naczelnego Srebrnymi Krzyami
35
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Orderu Virtuti Militari. Na Starwce i w rdmieciu walk prowadzi Batalion Wigry,
tworzony przez harcerzy ze rodowiska wigierczykw. Jego straty objy ponad 160 osb
polegych oraz wielu rannych i zaginionych. Harcerze z Hufcw Polskich zasilili natomiast
szeregi Batalionu Gustaw, tworzonego w znacznej czci przez onierzy Narodowej Or-
ganizacji Wojskowej. Straty tej jednostki byy take bardzo due. W Warszawie w Powstaniu
wziy udzia setki czniczek i sanitariuszek, nalecych do konspiracyjnego harcerstwa.
W caym kraju czonkowie Szarych Szeregw znaleli si w szeregach oddziaw par-
tyzanckich i grup dywersyjnych. Mona w tym miejscu przypomnie oddzia partyzancki
dowodzony przez Kazimierza Zaskiego Bocz, ktry w 1944 r. poprowadzi w lasy kil-
kudziesiciu czonkw radomskich Grup Szturmowych. Skadajcy si wycznie z harcerzy
oddzia znalaz si pniej w skadzie 25. puku piechoty AK, a jego czonkowie wzili udzia
w licznych walkach z Niemcami, przeprowadzonych w ramach akcji Burza. Podobne przy-
kady znane s z Lubelszczyzny, Krakowskiego, a take Woynia, gdzie w okresie tzw. czy-
stek etnicznych harcerze wczyli si aktywnie w organizowanie polskiej samoobrony.
Czonkowie ZHP i innych organizacji harcerskich zapisali sw dziaalnoci jedn z naj-
pikniejszych kart okupacyjnej historii naszego kraju. Elita polskiej modziey zapacia za
swe przywizanie do ojczyzny bardzo wysok cen. Setki czonkw Szarych Szeregw po-
niosy w latach wojny mier, tray te do wizie i obozw koncentracyjnych. Nawet tam
nie rezygnowali z przywizania do wyznawanych ideaw. Wrd wielu wiadectw takiej
postawy przypomnie mona chociaby dziaajc w obozie koncentracyjnym Ravensbrck
konspiracyjn druyn harcersk Mury, zrzeszajc winiarki, ktre postawiy sobie za
cel niesienie pomocy starszym i chorym, zachowywanie pogody ducha i wierno zasadom
Przyrzeczenia Harcerskiego. Wszystkie te wiadectwa wiernoci zasadom, ktre wojna wy-
prbowaa w najokrutniejszy sposb, nie powinny ulec zapomnieniu.
Bibliograa
Szare Szeregi. Harcerze 19391945, red. J. Jabrzemski, t. 13, Warszawa 1988; Harcer-
ki 19391945, red. K. Wyczaska, Warszawa 1983; G. Giura, Peni sub Bogu i Polsce.
Harcerstwo Polskie (Hufce Polskie) 19391945, Warszawa 1998; R. Bielecki, Batalion
harcerski Wigry, Warszawa 1991; A. Borkiewicz-Celiska, Batalion Zoka, Warszawa
1990; P. Stachiewicz, Parasol. Dzieje oddziau do zada specjalnych Kierownictwa Dy-
wersji Komendy Gwnej Armii Krajowej, Warszawa 1991; S. Broniewski, Caym yciem.
Szare Szeregi w relacji naczelnika, Warszawa 1982.
36
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EWOJCIECH HAUSNER
HARCERSTWO
WOBEC RZECZYWISTOCI PRL
W polskim ruchu harcerskim w jego stuletniej historii toczy si
spr ideowy o to, czy harcerstwo ma suy wychowaniu patriotycz-
nemu, czy raczej ma by ruchem pastwowym. Spierali si elsowie
z zarzewiakami
1
, instruktorzy zwizani z ruchem narodowym z pi-
sudczykami, Hufce Polskie z Szarymi Szeregami. Spr ten stanowi
rwnie to dziaa harcerstwa niepokornego w Polsce rzdzonej
przez komunistw.
Postawa negacji rzeczywistoci lat czterdziestych i pniejszych wynikaa z dowiadcze
instruktorw harcerstwa na Rusi w latach 19171919. Pisa o tym w roku 1943 hm. RP Hen-
ryk Glass wieloletni czonek Naczelnej Rady Harcerskiej ZHP, naczelnik Gwnej Kwatery
Mskiej ZHP, a take twrca Centralnego Biura Porozumienia Antykomunistycznego, redaktor
Walki z Bolszewizmem, czonek Rady Naczelnej Hufcw Polskich oraz inicjator Spoeczne-
go Komitetu Antykomunistycznego Antyk: Popdy niszczycielskie zrewolucjonizowanych
tumw, podsycane nie liczc si z niczym propagand nienawici, wyadowuj si w rzezi
warstw zamonych, w rzezi elity intelektualnej narodu i w burzeniu wielowiekowego kultural-
nego i cywilizacyjnego dorobku
2
.
Pojutrze, ktrego nie byo
W Szarych Szeregach realizowano program Dzi jutro pojutrze
3
, przygotowujcy mo-
dych ludzi do pracy w niepodlegej Polsce. Rzeczywisto kraju rzdzonego przez komu-
nistw bya sprzeczna z harcersk ide suby Bogu, Polsce i blinim. Pojutrze nadeszo
dopiero po roku 1989.
Po II wojnie wiatowej struktury ZHP odbudoway si spontanicznie. Prac wychowawcz
z modzie podjto w duchu cakowicie niezgodnym z deniami komunistycznej wadzy
4
.
Rwnoczenie wiele rodowisk wojennego harcerstwa dzielio powojenny los Armii Krajo-
wej. Polska nie bya ju pastwem niepodlegym, lecz okupowanym przez wojska sowieckie
i ulegy im rzd w Warszawie.
Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego 30 grudnia 1944 r. powoa do ycia nowy
ZHP i jego wadze. Rwnoczenie na obszarach okupacji niemieckiej a formalnie na ca-
1
Korzenie harcerstwa, obok angielskiego skautingu, tkwi gboko w niepodlegociowym
Zarzewiu, przygotowujcym kadry przyszej polskiej armii, i w organizacji Eleusis, propagujcej
abstynencj.
2
H. Glass, Na szlaku Chudego Wilka, Warszawa 1998, s. 116.
3
S. Broniewski, Caym yciem. Szare Szeregi w relacji Naczelnika, Warszawa 1983, s. 7273;
S. Broniewski, Florian Marciniak. Naczelnik Szarych Szeregw, Warszawa 1988, s. 145175.
4
Zob. J. Kwiek, Zwizek Harcerstwa Polskiego w latach 19441950. Powstanie, rozwj, likwida-
cja, Toru 1995.
37
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
ym terytorium II Rzeczypo-
spolitej istniay nadal Szare
Szeregi (a take Zwizek
Koniczyn organizacja har-
cerek). Na pocztku stycznia
1945 r. hm. Leon Marszaek,
naczelnik Szarych Szeregw,
wyda rozkaz rozwizujcy t
konspiracyjn organizacj
5
.
Jednak cz druyn Szarych
Szeregw pozostaa w podzie-
miu najpierw w organizacji
NIE, a potem w Zrzeszeniu
Wolno i Niezawiso
6
.
Pozostali oczekiwali na roz-
wj wydarze. Aleksander
Kamiski z grup instrukto-
rw Szarych Szeregw byli
przekonani, e naley podj
prac tam, gdzie znajduj si
due grupy modziey. Ponie-
wa druyny w terenie spon-
tanicznie podejmoway dziaalno w ZHP, Kamiski rozpocz rozmowy na temat zbioro-
wego wczenia instruktorw Szarych Szeregw do Zwizku. Pocztkowo brak byo zgody
wadz na taki krok. Kamiski osign to jesieni 1945 r. Tym naley tumaczy, e dziaa-
czom PPR w pocztkowym okresie nie udao si zrealizowa planw wykorzystania ZHP
dla swoich celw. Wida to wyranie w raportach Ministerstwa Bezpieczestwa Publicznego
i Pelagii Lewiskiej, sekretarz ZG ZHP, w negatywnych ocenach Edwarda Ochaba i Romana
Zambrowskiego czy te w projektach Gwnego Zarzdu Politycznego Wojska Polskiego
zakadajcych m.in. cise powizanie ZHP z wojskiem
7
.
W latach czterdziestych ZHP nawizywa do tradycji przedwojennej. Harcerze uczestni-
czyli w szczeciskiej manifestacji poparcia dla PSL i Stanisawa Mikoajczyka podczas Zlotu
Modziey w Szczecinie w kwietniu 1946 r.
8
, w wydarzeniach 3 maja 1946 r. w Krakowie,
mieli bliskie kontakty z Kocioem.
Okruchy harcerskiej drugiej konspiracji
Istnia wtedy jeszcze inny nurt harcerskiego ycia. Byo to kilkadziesit konspiracyj-
nych grup harcerskich, ktre dzieliy losy poakowskiego podziemia i dziaay w oczekiwa-
niu na niepodlego. Posugujc si dokumentami z akt sdowych i archiww UB, mona
wymieni niektre z nich: mieleckie Rysie, dzka Moda Polska, suwalska Harcerska
Grupa Pogromcw Komunizmu, olsztyska, szczeciska i lska Harcerska Organizacja
5
Zob. W. Hausner, Skauting plus niepodlego, Krakw 2008, s. 8391.
6
Zob. J. Zabocki, Kawaki pocitego sztandaru, Warszawa 1992.
7
Zob. Komunici wobec harcerstwa 19441950, wybr, wstp i oprac. K. Persak, Warszawa 1998.
8
Zob. R. Ptaszyski, Trzymamy stra nad Odr. Propaganda fakty dokumenty, Szczecin 2007.
38
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EPodziemna, przemyski Zwizek Harcerstwa Polskiego Krajowego i dziesitki innych.
Modzi ludzie z harcerskich rodowisk zapenili obz w Jaworznie, wizienia we Wronkach
i w Rawiczu
9
. Hufce Polskie nigdy si formalnie nie rozwizay, a zostay rozbite przez UB
wraz z caym ruchem narodowym
10
.
Stalinowski epilog
W tej sytuacji ani udzia druyn harcerskich w odbudowie zniszczonego kraju, ani za-
angaowanie w odrodzenie polskoci na lsku, Warmii i Mazurach oraz na Pomorzu, ani
te realizowany od 1948 r. program Harcerskiej Suby Polsce nie zmieni dotyczcych
ZHP planw wadz komunistycznych. Ukazaa si broszura Walka o nowe harcerstwo. Zli-
kwidowano podzia na odrbne organizacje harcerek i harcerzy, przestay wychodzi pisma
harcerskie. W ostry sposb zaatakowano metodyk Baden-Powella i ide harcersk. W roku
1950 po caej serii dokonanych przez UB aresztowa instruktorw harcerskich, konskat
pamitek i sztandarw zlikwidowano ZHP, tworzc najpierw wydzia harcerski, a potem
Organizacj Harcersk Zwizku Modziey Polskiej. Wiele sztandarw zniszczono, pocito,
spalono; ale te wiele zostao uratowanych. Niektre moemy oglda dzisiaj na Jasnej G-
rze. Komunici odrzucili cay dorobek metodyczny i ideowy na rzecz masowoci, przymusu,
biurokratyzmu, etatyzacji i akcyjnoci. Tylko niektre rodowiska prboway przetrwa pod
przykrywk k PTTK lub sekcji turystycznych LZS.
Nadzieje i zudzenia roku 1956
Wydarzenia 1956 r. w Polsce, w tym w organizacjach modzieowych, stworzyy moliwo
upomnienia si o harcerstwo. Najpierw z ZMP zostaa wyodrbniona Organizacja Harcerska
Polski Ludowej (OHPL). Potem zaczto pracowa nad przywrceniem niektrych elementw
metodyki harcerskiej, ale w oderwaniu od tradycyjnej idei ruchu harcerskiego. W poowie lat
pidziesitych m.in. Jacek Kuro zacz tworzy grupy i druyny walterowskie
11
.
Walterowcom trzeba powici kilka sw. Byo to rodowisko modych komunistw,
ktre w swojej aktywnoci przyjo niektre elementy metody harcerskiej. Ich patronem by
gen. Karol wierczewski. Z czasem, ju w ZHP po roku 1956, powsta Huec Walterowski.
W tym rodowisku zrodziy si pomysy likwidujce podstawy dziaania tradycyjnych druyn
harcerskich, m.in. system zastpowy, system stopni i sprawnoci. W tym te rodowisku daw-
ni dziaacze OH ZMP znaleli sojusznikw w usuwaniu wychowania religijnego z harcerstwa
i we wprowadzaniu tzw. wychowania socjalistycznego.
W grudniu 1956 r. spotkanie kadry OHPL w odzi poszerzono o udzia grupy dawnych
instruktorw z Aleksandrem Kamiskim i grupy przybyej z Warszawy. Odby si Krajowy
Zjazd Dziaaczy Harcerskich, pniej uznany za I Zjazd ZHP. Pozornie powrcono do tra-
dycyjnego harcerstwa. Pojawiy si druyny, sztandary, mundur, a przede wszystkim Krzy
Harcerski. Ale rwnoczenie zostaa przegrana walka o reaktywowanie ZHP, a Zjazd dzki
dokona przeksztacenia Organizacji Harcerskiej Polski Ludowej w nowy ZHP. Uznano nad-
9
Zob. A. Pietrzak, onierze Batalionu Armii Krajowej Zoka represjonowani w latach 1944
1956, Warszawa 2008; Stawilimy opr Antykomunistyczne organizacje modzieowe w Maopol-
sce w latach 19441956, red. J. Wjcik, Krakw 2008.
10
Zob. G. Ciura, Peni sub Bogu i Polsce. Harcerstwo Polskie (Hufce Polskie) 19391945,
Warszawa 1998.
11
J. Kuro, Wiara i wina. Do i od komunizmu, Warszawa 1990, s. 136168.
39
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
rzdno socjalizmu w wychowaniu (a za tym rwnie PZPR), a ohacy (czyli instruktorzy
wywodzcy si z OH ZMP) dalej walczyli z dawnymi instruktorami harcerskimi. Nie byo
w nowym ZHP miejsca na wychowanie religijne i odrodzenie harcerstwa eskiego
12
.
Po roku 1956 harcerstwo rozwijao si tylko w jednej, koncesjonowanej przez PZPR, or-
ganizacji. Pierwsze lata po przeomie padziernikowym pozwoliy na odrodzenie wielu dru-
yn i powrt do czynnej pracy dawnych instruktorw. Taki stan rzeczy trwa do roku 1958,
a w niektrych rejonach Polski do pocztku lat szedziesitych. Zmuszono do odejcia Jze-
fa Grzesiaka Czarnego, legendarnego zaoyciela krakowskiej i wileskiej Czarnej Trzy-
nastki oraz winia Workuty. Z przewodniczenia Naczelnej Radzie Harcerskiej zrezygnowa
Aleksander Kamiski
13
. Przy komendach powstay tzw. zespoy partyjne.
Podziemna rzeka
Instruktorzy, ktrzy odtwarzali kilkudziesicioletni tradycj druyn, sprawiali, e harcer-
stwo mogo nadal trwa w milczcym oporze. I chocia punktw tego oporu byo na mapie
Polski coraz mniej i staway si one coraz bardziej odosobnione, a ponadto w 1964 r. poprzez
zmian Prawa i Przyrzeczenia Harcerskiego w ZHP ocjalnie postawiono na wychowanie
socjalistyczne, masowo i podlego PZPR, to tradycja wychowania harcerskiego wci
trwaa. W tym czasie Zwizkiem kierowali: Wiktor Kinecki, wczeniej dziaacz wiatowej
Federacji Modziey Demokratycznej, i Stanisaw Bohdanowicz.
Specyka harcerskiego dziaania sprawia, e w latach szedziesitych i siedemdziesi-
tych, mimo pozornej jednoci na zewntrz, nastpio wewntrzne rozwarstwienie ZHP. Co
innego deklaroway i realizoway wadze Zwizku, nawet do szczebla hufcw, a co innego
niektre rodowiska wierne tradycyjnym ideaom. Cigo pracy druyn, nastpstwo poko-
le instruktorskich i duy krytycyzm w ocenie sytuacji kraju robiy swoje. Na przetrwanie
ruchu harcerskiego wpyna take atmosfera i harcerska tradycja domw rodzinnych in-
struktorw, samoksztacenie oparte o domowe biblioteki pene dawnej harcerskiej literatury,
pami o dokonaniach w latach 19561958, kontakty osobiste z harcerstwem na obczynie,
kontakty z seniorami, udzia w niezalenych inicjatywach spoecznych, a take przyjmowanie
patronw z krgu Szarych Szeregw.
Rodowd niepokornych lat osiemdziesitych XX w.
W latach siedemdziesitych wprowadzono w ZHP (naczelnikiem by wwczas Jerzy Woj-
ciechowski) program Harcerskiej Suby Polsce Socjalistycznej i dono do tego, by liczeb-
no organizacji osigna 3 mln czonkw. W tym czasie w druynach Warszawy, Krako-
wa, odzi, Gdaska, Poznania, Zakopanego, Lublina i wielu innych miast wychowywali si
harcerze niepokorni. To wychowanie opierao si na dwch zasadniczych przesankach:
przekonaniu o niezwykej wartoci wychowawczej ideowego i odwoujcego si do metody
Baden-Powella harcerstwa midzywojennego, ktre spinao rodzin, szko i para; we-
wntrznym przewiadczeniu, e stworzony przez komunistw system jest niesprawiedliwy,
a ojczyzna nie jest niepodleg Polsk marze i dopiero trzeba czeka na realizacj programu
Pojutrze czy Testamentu Polski Walczcej.
Ju w latach szedziesitych w harcerstwie pojawiay si enklawy tradycyjnoci, dotd
zreszt jeszcze nieopisane. Pocztkowo bya to samoistna realizacja zaoe tradycyjnego
12
Zob. K. Persak, Odrodzenie harcerstwa w 1956 roku, Warszawa 1996.
13
A. Kamiski, A. Wasilewski, Jzef Grzesiak Czarny, Pary 1984.
40
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Eharcerstwa. Pniej doszo do wymiany myli i dowiadcze poza ocjalnymi strukturami.
Ponisze przykady, to zaledwie kilka z caej masy rozmaitych inicjatyw:
Gromada Wczgw warszawskiej Czarnej Jedynki najpierw klub dyskusyjny
krytycznie oceniajcy rzeczywisto, a potem, w 1976 r., inicjujcy pomoc dla robotnikw
Radomia i Ursusa;
druyny i szczepy m.in. z Krakowa i Poznania, ktre nawet w formach zewntrznych nie
podday si programowi HSPS, utrzymujc rwnoczenie odrbne druyny mskie i eskie;
lubelski szczep Zawisza, ktry w poowie lat siedemdziesitych otwarcie powrci do
tradycyjnej roty Przyrzeczenia Harcerskiego, dokona podziau na struktur msk i esk,
a w 1979 r. nawiza kontakty z opozycj;
warszawskie rodowiska m.in. 22. WDH, 23. WDH, 208. WDH, ktre podjy wysiki
zmierzajce do wsplnego wystpowania w obronie zagroonych wartoci harcerstwa, a tak-
e spotykay si z innymi na Rajdzie Arsena;
Krg Czarnego Dbu chronicy ide suby Bogu, Polsce i blinim obserwowany
i poddawany prbom rozbicia przez SB.
W takim stanie harcerstwo weszo w Sierpie 80. Wtedy te mogy zderzy si efekty dys-
kusji krakowskich instruktorw z warszawsk koncepcj krgu instruktorskiego, co zaowoco-
wao powstaniem Porozumienia Krgw Instruktorw Harcerskich im. Andrzeja Makowskiego
(KIHAM); harcerskiej Solidarnoci, jak okrelono to rodowisko w latach dziewi-
dziesitych.
KIHAM
We wrzeniu 1980 r. Rada Naczelna ZHP nie zaproponowaa niczego, co odbiegaoby
od polityki wczesnych wadz PRL. W zwizku z tym we wrzeniu i padzierniku powstay
pierwsze KIHAM
14
. Odbywajcy si w marcu 1981 r. VII Zjazd ZHP zawid oczekiwania ro-
dowisk kihamowskich, chocia otworzy moliwoci dziaania dla samoograniczajcych si re-
formatorw (takimi byli w ZHP np. uczestnicy Konwersatorium Dowiadczenie i Przyszo
czy pniej rodowiska krakowskiego Krgu Biaej Podkadki i miesicznika Harcerz Rze-
czypospolitej). W kwietniu lubelski Krg Zawisza wystpi z ZHP, zapocztkowujc two-
rzenie Niezalenego Ruchu Harcerskiego (NRH), ktrego rozwj przerwao wprowadzenie
stanu wojennego. Pojawiy si rwnie informacje o innych grupach harcerskich, podejmu-
jcych prby pracy poza ZHP. W czasie gorcej jesieni 1981 r. odby si na krakowskich
Boniach Jubileuszowy Zlot, zorganizowany z inicjatywy KIHAM dla ok. 6 tys. uczestnikw.
Wraz z nadchodzc zim Rada Porozumienia KIHAM ogosia Pogotowie Zimowe Harcerek
i Harcerzy. W lad za tym Harcerskie Pogotowie Zimowe ogosiy wadze ZHP. Zaostrzy si
spr o ideowy ksztat harcerstwa KIHAM zaproponoway powrt do tradycyjnej treci Prawa
i Przyrzeczenia Harcerskiego, a take wezway instruktorw, ktrzy nie przestrzegali Prawa
Harcerskiego, do opuszczenia ZHP. Postawa wadz ZHP skonia KIHAM do podjcia prac
nad stworzeniem samodzielnej organizacji. Stan wojenny zatrzyma te starania.
Harcerstwo niezalene
Po wprowadzeniu stanu wojennego i samorozwizaniu si KIHAM w 1982 r., rodowiska
z nim zwizane zaczy poszukiwa nowej formuy dla autentycznego ruchu harcerskiego.
14
S. Czopowicz, KIHAM. Zarys wydarze, wybr dokumentw i relacji, Warszawa 1998; A.F. Ba-
ran, Walka o ksztat harcerstwa w Polsce 19801990. Niepokorni i niezaleni, Warszawa 2007.
41
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Postanowiono stworzy niejawn struktur wewntrz ZHP, obejmujc najwiksze rodo-
wiska instruktorskie i zdoln do szeroko zakrojonych dziaa wychowawczych i programo-
wych, ktre miay neutralizowa wpywy komunistycznej kadry ZHP. W roku 1983, po prze-
prowadzeniu pierwszej Biaej Suby, sztaby BS przeksztacono w lokalne kierownictwa
tzw. Ruchu Harcerskiego
15
. Jesieni 1988 r. zapada decyzja o ujawnieniu Ruchu wewntrz
ZHP, przeksztaceniu go w organizacj instruktorw i przyjciu nazwy Ruch Harcerski Rze-
czypospolitej (RHR). Niestety, w tym czasie ujawni si wewntrzny konikt: cz RHR
zmierzaa do reaktywowania ZHP w oparciu o Statut z roku 1936, a cz do budowy no-
wej organizacji. Ta rnica koncepcji przyniosa wiosn 1989 r. powstanie dwch organizacji
Zwizku Harcerstwa Rzeczypospolitej i ZHP (rok za. 1918), ktre w 1992 r. poczyy si
we wsplnym ZHR.
Ruch Harcerski Rzeczypospolitej dziaa na kilku paszczyznach, tworzc warunki do
tego, by przy zaistnieniu sprzyjajcych okolicznoci mona byo upomnie si o tradycyjny
ZHP. Dla spoeczestwa dostrzegalne byy jedynie due imprezy, ktre integroway rodo-
wiska harcerskie, uczyy bezinteresownej suby i ksztatoway aktywne postawy wobec tra-
dycji narodowej. Myl tutaj o Biaej Subie podczas dwch pielgrzymek Jana Pawa II
do Polski (1983 i 1987), o pielgrzymkach do Czstochowy (od 1981), o harcerskiej subie
podczas pogrzebu mjr. Jana Piwnika Ponurego (1988). To tylko kilka przykadw dziaa
organizowanych przez RHR, a nie ZHP.
Ideow podstaw pracy druyn i rodowisk zwizanych z RHR byo Przyrzeczenie Har-
cerskie podkrelajce sub Bogu, Polsce i blinim, a take opracowana na potrzeby harcerzy
i instruktorw deklaracja ideowa Drogowskazy, ktrej realizacja musiaa wczy harcerstwo
do budowy demokratycznego i niepodlegego pastwa polskiego.
Niebagatelne znaczenie miao podjcie spraw wychowania religijnego. Caa harcerska
Polska pokrya si w latach 19821989 sieci Duszpasterstw Harcerek i Harcerzy, kapelani
pojawili si na obozach i zbirkach druyn, a harcerscy instruktorzy zawdrowali w swoich
pielgrzymkach do Rzymu, Lourdes i Fatimy. W 1985 r. wraz z powoaniem Krajowego Dusz-
pasterstwa z ks. bp. Kazimierzem Grnym, zaczto wydawa pismo Czuwajmy
16
.
Nie mona zapomnie rwnie o nawizaniu kontaktw z ZHP poza granicami kraju, kt-
rych owocem sta si udzia Krajowej Druyny Zlotowej w IV wiatowym Zlocie Harcerstwa
w Rising Sun, w USA (1988). W tym czasie nawizay si bliskie wizi z dotychczasowym
przewodniczcym ZHP poza granicami kraju i pniejszym Prezydentem RP na Uchod-
stwie, hm. Ryszardem Kaczorowskim, oraz nowym przewodniczcym ZHP poza granicami
kraju, hm. Stanisawem Berkiet. Byo to wydarzenie bez precedensu w historii harcerstwa
na obczynie i ruchu harcerskiego w kraju. Instruktorzy z Polski wyjechali do USA bez zgody
wadz ZHP, mimo e do tej pory obowizywa zakaz ocjalnych kontaktw przedstawicieli
wadz ZHP na uchodstwie z harcerstwem w Polsce.
Wszystkie te dziaania spotykay si z negatywn reakcj wadz ZHP. Wyrzucano instruk-
torw z organizacji, rozwizywano druyny, a nawet cae rodowiska (np. Huec Trzebinia,
1984), publikowano w prasie artykuy negujce potrzeb wychowania religijnego, blokowa-
no wszelkie informacje o wewntrznych problemach harcerstwa, a take tworzono system
15
Zob. J. Parzyski, Ruch Harcerski Rzeczypospolitej 19831989, Krakw 1991.
16
Zob. W. Hausner, M. Kapusta, Harcerstwo duchowej niepodlegoci. Duszpasterstwo har-
cerskie w dokumentach Suby Bezpieczestwa i archiwaliach rodowisk harcerskich 19831989,
Krakw 2009.
42
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Epenetracji harcerstwa przez SB. W wielu miejscach w Polsce w rodowiskach harcerskich
dziaali tajni wsppracownicy, wykorzystywano kontakty operacyjne.
Obok RHR istniay rodowiska harcerstwa niezalenego, druyny dziaajce poza ZHP.
W 1985 r. w Koninie powstaa Polska Organizacja Harcerska (POH). Od pocztku 1982 r. ze
rodowisk NRH wyrastaa harcerska suba liturgiczna, ruch zawiszakw i przewodniczek,
z ktrych w 1989 r. powstao Stowarzyszenie Harcerstwa Katolickiego Zawisza. Take
w Trzebini harcerze utworzyli Apostolsk Grup Betania. Dziaay rwnie druyny har-
cerskie w paraach. W roku 1988 pojawiy si Zwizek Druyn Rzeczypospolitej w Kotlinie
Kodzkiej, Zwizek Harcerstwa Rzeczypospolitej na Wybrzeu, bractwa skautowe. Jesieni
tego samego roku utworzono Oglnopolskie Porozumienie Harcerskich Organizacji i rodo-
wisk Niezalenych.
Zwizek Harcerstwa Polskiego przygotowywa si do IX Zjazdu. Nie zanosio si na re-
alizacj programu odrodzenia harcerstwa sformuowanego na pocztku lat osiemdziesitych
ani na powrt do ksztatu organizacji dziaajcej jeszcze w latach czterdziestych. Nie propo-
nowano zmian ideowych i oparcia wychowania na idei suby Bogu, Polsce i blinim. Takie
byy oceny instruktorw zaangaowanych w niepokorne i niezalene harcerstwo.
W grudniu 1988 r., do tworzcego si wtedy Komitetu Obywatelskiego przy Lechu Wa-
sie, skierowane zostao owiadczenie podpisane przez Przewodniczcego i Naczelnika RHR,
wyraajce akces harcerstwa i jego struktur niezalenych do prac Komitetu. Oczywicie,
akces ten dotyczy przede wszystkim spraw modziey i wychowania. Std sprawa harcerstwa
wypyna przy podstoliku modzieowym podczas obrad okrgego stou, a reprezentu-
jcy PZPR Leszek Miller powiedzia, e harcerstwa partia nie odda.
* * *
W roku 1989 poza ZHP powstao kilka organizacji harcerskich, w tym ZHR, ZHP (rok za.
1918) i SHK Zawisza. Nadal pracowaa Polska Organizacja Harcerska. W latach dziewi-
dziesitych dziaao jeszcze wiele mniejszych organizacji lub samodzielnych druyn m.in.
samodzielny Huec Dby, organizujcy druyny w placwkach salezjaskich w Polsce po-
udniowo-zachodniej, Polska Organizacja Skautowa, gdyski Niezaleny Krg Instruktorw
Harcerskich Lena Szkka. Wszystkie one wraz z POH poczyy si w strukturach ZHR.
W poowie lat dziewidziesitych ZHP opuciy jeszcze rodowiska tworzce Stowarzysze-
nie Harcerskie. Patrzc na dzisiejsze harcerstwo i jego stan, trzeba pamita o tym, co dziao
si przez p wieku historii od 1944 r.
Z lewej lil ka ZHP z czasw PRL,
z prawej lil ka ZHR (fot. P. ycieski)
43
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
JACEK WOOSZYN, IPN LUBLIN
TAJNY ZWIZEK HARCERSTWA
POLSKIEGO
PIERWSZA TRAWNICKA DRUYNA HARCERSKA
W latach 19441956 niektrzy modzi ludzie, sprzeciwiajc si syste-
mowi komunistycznemu, tworzyli wasne tajne organizacje. W tym
czasie istniao w Polsce przynajmniej 981 takich grup, skupiajcych
ok. 11 tys. czonkw. Na Lubelszczynie w szeregach 71 organizacji
dziaao ponad 670 osb
1
.
Jedn z wanych przyczyn powstawania organizacji konspiracyjnych byo wczenie
Zwizku Harcerstwa Polskiego w struktury Zwizku Modziey Polskiej pod nieocjal-
n nazw: Organizacja Harcerska i zerwanie z tradycj skautow. Celem OH wzorowanej
na sowieckich pionierach stao si przygotowanie dzieci (wiek czonkw ograniczono do
pitnastego roku ycia) do wstpowania w szeregi ZMP. Odpowiedzi na te posunicia ko-
munistw byy prby kontynuacji dawnej pracy harcerskiej w tajnych organizacjach. W la-
tach 19481956 na Lubelszczynie powstao co najmniej jedenacie grup odwoujcych si
do tradycji skautowej, m.in. lubelska Bojwka o Niepodlego (1948); zamojska Szara
Bra (1949); zwierzyniecko-zamojsko-bialska Konspiracyjna Organizacja Skautw (1949)
czy lubelskie Trjki (19501951). Jedn z najwikszych (liczya 32 czonkw) i najduej
dziaajcych (19501953) grup by Tajny Zwizek Harcerstwa Polskiego Pierwsza Traw-
nicka Druyna Harcerska, organizacja zaoona jesieni 1950 r. przez Mieczysawa Smalca
Sutana
2
.
Pierwsi czonkowie TZHP PTDH (oprcz Mieczysawa Smalca Sutana; Roman
liwczyski Szach-Stary, Jan Kociuba Wezyr, Wacaw Malesza, Mieczysaw Waryszek
Kalif i Czesaw Garbol Emir) naleeli wczeniej do Druyny Harcerskiej im. Jeremiego
Winiowieckiego przy Szkole Powszechnej w Trawnikach. Druyn t rozwizano w 1949 r.
Harcerski charakter organizacji wida w jej strukturze. Skadaa si ona z zastpw: Lisy
zastpowy Wojciech Sobczak; Jelenie Jerzy uka; Cietrzewie Wojciech Grski;
Lwy Roman liwczyski; Zastp Szkolny Tymczasowy Jerzy uka oraz Zastp
Lubelski Jzef Panasiuk. Planowano stworzenie ogniw w dwch powiatach wodawskim
i puawskim (Henryk Buzek). Organizacj kierowaa Rada Druyny w skadzie: druynowy
Mieczysaw Smalec, zastpca druynowego Roman liwczyski oraz zastpowi.
1
Atlas polskiego podziemia niepodlegociowego (19441956), red. R. Wnuk, S. Poleszak, A. Ja-
czyska, M. ladecka, Warszawa 2007, s. LXVII. Charakterystyk konspiracji modzieowej na Lu-
belszczynie zob. J. Wooszyn, Chroni i kontrolowa. UB wobec rodowisk oraz konspiracyjnych
organizacji modziey na Lubelszczynie w latach 19441956, Warszawa 2007, s. 322393.
2
AIPN Lu 0136/213, Charakterystyka nr 126 nielegalnego zwizku Pierwsza Trawnicka Druyna
Harcerska dziaajcego w latach 19501953 w byym pow. lubelskim, k. 115; AIPN Lu 0136/214,
Zaczniki do charakterystyki nr 126 nielegalnego zwizku Pierwsza Trawnicka Druyna Harcerska
dziaajcego w latach 19501953, k. 132.
44
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Harcerze brali udzia w ogniskach, zdobywali stopnie harcerskie. Podczas spotka
prowadzona bya take praca owiatowa m.in. pogadanki na temat sytuacji w kraju.
Pniej doszy do tego wiczenia terenowe, szkolenie wojskowe i drobne akcje dywer-
syjne (np. tuczono izolatory na liniach telefonicznych i uszkodzono wie cinie na
stacji w Trawnikach). Mieczysaw Smalec, nawizujc do tradycji Szarych Szeregw,
opracowa plan dziaania, przyjty przez Rad Druyny pod nazw Program nr 2. Wa-
n cz dokumentu stanowiy przewidywane na przyszo akcje: OSA delegowanie
swoich czonkw do szk ocerskich i tworzenie oddziaw partyzanckich na wypadek
wojny; VIS zbieranie danych o ruchach i strukturze wojska, aparacie represji, dzia-
aczach partii i ZMP, produkcji wojskowej, obiektach strategicznych (np. fotografowa-
nie mostw kolejowych), dziaania dywersyjne (zamierzano niszczy mosty w chwili
wybuchu wojny); Wilno-Gdask ksztatowanie postaw czonkw grupy (pogadanki,
odczyty o historii Polski); zakadanie bibliotek zoonych z prohibitw (powstaa jedna,
w Ewopolu u Romana liwczyskiego) oraz szkolenia wojskowe i poprawa kondycji -
zycznej; Rugia-Lww (niezrealizowana) propagandowa, skierowana do spoeczestwa
(kolporta ulotek, pisanie hase i malowanie symbolu Polski Walczcej), przypominanie
o wydarzeniach z najnowszej historii Polski
3
.
Jednym z przejaww dziaalnoci TZHP PTDH byy wiczenia z uyciem broni oraz jej
zdobywanie. Niestety, w kwietniu 1953 r. Mieczysaw Smalec i Jerzy uka podczas rozbraja-
nia stranika Suby Ochrony Kolei, Benedykta Panasiuka, miertelnie go postrzelili. Sprawa
ta wstrzsna czonkami druyny, niemal doprowadzajc do jej rozwizania.
3
Akcje opisa Roman liwczyski (Druga konspiracja niepodlegociowa. Tajne organizacje
modziey szkolnej Lublina i Lubelszczyzny w latach 19451956, oprac. J. Ziek, przy wspudziale
A. Gronek i M. Walczak, Lublin 2001, s. 129130).
Zdjcie ledcze Edwarda akomskiego
F
o
t
.

A
I
P
N
45
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Zdjcie ledcze Romana liwczyskiego Szacha zastpcy Tajnego Zwizku Harcerstwa Polskiego
Pierwszej Trawnickiej Druyny Harcerskiej (zdjcie grne); zdjcie ledcze Mieczysawa Smalca
Sutana zaoyciela i druynowego TZHP PTDH (zdjcie dolne)
F
o
t
.

A
I
P
N
F
o
t
.

A
I
P
N
46
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EWedug rde UB, organizacja zostaa wykryta w czerwcu 1953 r. na podstawie donie-
sienia ocjalnego, ktre zoya jedna z osb werbowanych do druyny
4
, a wczeniej wcie-
lonej do brygady paramilitarnej Powszechnej Organizacji Suba Polsce w Czstochowie.
Czstochowski PUBP przesa uzyskane materiay do WUBP w Lublinie. Pod krypt. Koza-
cy zostao wszczte dochodzenie, ktrego efektem byo zatrzymanie w lipcu tr. dziewitna-
stu osb (czonkw Zastpu Lubelskiego ujto jesieni).
Po zakoczeniu operacji terenowej w Trawnikach, lubelscy ubecy zorganizowali 11 lipca
1953 r. w tamtejszej szkole zebranie z udziaem aresztowanych, kierownictwa szkoy, miej-
scowego sekretarza partii i kilku mieszkacw Trawnik. Jeden z aresztowanych opowiedzia
o zabjstwie stranika SOK.
Toczce si w sprawie TZHP PTDH ledztwo wykorzystano take do przygotowania
represji wobec osb, ktre nie naleay do tej organizacji. Funkcjonariusze UB przyjli bo-
wiem, e modzi ludzie musieli zaoy tajn organizacj pod wpywem osb starszych
nauczycieli, harcerzy z Szarych Szeregw, czonkw konspiracji z okresu II wojny wia-
towej i powojennego podziemia antykomunistycznego. Upatrywano wic inicjatorw wrd
mieszkajcych w Trawnikach i okolicy onierzy Armii Krajowej oraz Zrzeszenia Wolno
i Niezawiso. Byli to: Kazimierz Mierzwa, Julian Olchowy i Stanisaw Szalast
5
, a take
miejscowy duchowny, organizator koa ministrantw ks. Longin Ziarek, przeciw ktremu
UB usilnie poszukiwa materiaw kompromitujcych (kapan znajdowa si w tym czasie
w wizieniu)
6
. W opisanym przypadku mona wrcz mwi o modelowym dla UB ukadzie
tzw. inspiratorw konspiracyjnej organizacji modzieowej.
Funkcjonariuszom WUBP w Lublinie nie udao si znale materiaw obciajcych wy-
mienione osoby. Zgodnie jednak z przyjtym zaoeniem, wskazano na zwolnion z pracy
nauczycielk Szkoy Powszechnej w Trawnikach Bronisaw Maj, ktra przed wojn zdo-
bya wyksztacenie w gimnazjum zakonnym, bya rwnie sodalisk, a jej m kierownik
szkoy, Jan Maj walczy w wojnie polsko-bolszewickiej. Z powodu wrogich wypowiedzi
(Jan Maj mia z lekcewaeniem wyraa si o sowieckich teoriach pedagogicznych) UB ju
wczeniej inwigilowa oboje maonkw
7
.
Gwnym dowodem przeciw Bronisawie Maj sta si pamitnik Mieczysawa Smalca,
w ktrym znalazo si m.in. zdanie: Duo musz zawdzicza P[astwu] Majom, ktrzy
wytumaczyli mi, jak sprawy stoj. Ten fragment oraz wymuszone na Sutanie w trakcie
ledztwa zeznania pozwoliy postawi kobiecie zarzut dziaania w zamiarze dokonania prze-
moc zmiany ustroju Pastwa Polskiego w ten sposb, e wykorzystujc swoje stanowisko
nauczycielki, poprzez prowadzenie rozmw na tematy polityczne ze Smalcem Mieczysa-
wem budzia w nim nienawi do ustroju Polski Ludowej i ZSRR i kult do imperializmu
amerykaskiego, namawiajc go do suchania audycji radiowych pastw imperialistycznych
w rezultacie czego ulegajc jej wpywom, jesieni 1950 r. stworzy on kontrrewolucyjn orga-
4
Opis ujcia czonkw trawnickiej organizacji zob. AIPN Lu 011/365, Akta ledcze w sprawie
TZHP PTDH, t. 1, k. 17, 1117, 102103, 156; ibidem, t. 3, k. 5; ibidem, t. 5, k. 27, 292; ibidem, t. 11,
k. 51; AIPN Lu 08/105, Akta kontrolno-ledcze w sprawie TZHP PTDH, t. 1, k. 115, 73, 103.
5
AIPN Lu 011/635, t. 3, k. 263265; ibidem, t. 10, k. 72v.
6
AIPN Lu 08/105, t. 1, k. 102103; M. Piotrowski, Longin Ziarek [w:] Leksykon duchowiestwa
represjonowanego w PRL w latach 19451980. Pomordowani wizieni wygnani, t. I, red. J. My-
szor, Warszawa 2002, s. 327.
7
Biogram Bronisawy Maj, zob. J. Kiebo, Z. Leszczyska, Kobiety Lubelszczyzny represjono-
wane w latach 19441956, t. 1, Lublin, 2002, s. 281282; AIPN Lu 011/635, t. 4, k. 255.
47
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
nizacj ZHP na terenie Trawnik, a nastpnie w latach 19511952 prowadzi z ni rozmowy na
tematy polityczne, faszujc celowo fakty historyczne, poyczaa mu faszystowskie ksiki
jak Pisma zebrane Jzefa Pisudskiego, ktre umacniay w nim wrogo do obecnego ustroju
i przekonanie o susznoci kontynuowania dalszej przestpczej dziaalnoci
8
.
Wyczerpujce, poczone z biciem, ledztwo trwao ponad p roku. Roman liwczyski
wspomina o tzw. zaprawianiu w areszcie, jeszcze przed rozpoczciem dochodzenia, wi-
zie by przez stranikw zastraszany, bity i zmuszany do wyczerpujcych wicze
9
. W ten
wanie sposb starano si odpowiednio urobi zatrzymanego i doprowadzi go na skraj
wytrzymaoci psychicznej.
Po zamkniciu ledztwa sprawa traa na wokand Wojskowego Sdu Rejonowego w Lub-
linie, waciwego w przypadku przestpstw przeciwko pastwu. Akt oskarenia obejmowa
bowiem nie tylko przynaleno do nielegalnego zwizku, lecz przede wszystkim usio-
wanie obalenia ustroju (czyn zagroony wwczas nawet kar mierci). Procesy czonkw
TZHP PTDH trway od 17 listopada 1953 r. do 12 stycznia 1954 r. W trakcie pierwszej spra-
wy zostali osdzeni Henryk Buzek i Ryszard Gob, drugiej (15 grudnia 1953 r.) Czesaw
Bujanowski i Andrzej Mucha. Osiem dni pniej WSR w Lublinie skaza Czesawa Garbola,
Zbigniewa Lipskiego i Ryszarda Zagrab. Proces tzw. grupy kierowniczej odby si 8 i 9
stycznia 1954 r. Sdzono w nim Romana liwczyskiego, Jerzego uk, Wojciecha Grskie-
go, Jzefa Panasiuka, Jana Kociub, Edwarda akomskiego, Tadeusza Krajewskiego (wyroki
od szeciu do czternastu lat pozbawienia wolnoci) oraz Mieczysawa Smalca i Bronisaw
Maj. Wobec Sutana orzeczono kar mierci. Sdzia ppk Stanisaw Ochnio nie znajdu-
jc adnych okolicznoci agodzcych uzna bowiem, e mody czowiek dopuszcza si
zbrodni [...] z cynizmem i wyrachowaniem, sprowadzi na drog przestpstwa du cz
modziey, na ktr mia wpyw i od ktrej sta o wiele wyej pod wzgldem wyrobienia
i uwiadomienia
10
. Nauczycielka Bronisawa Maj za polityczne inspirowanie zaoyciela
druyny zostaa skazana na dziesi lat pozbawienia wolnoci, chocia w trakcie procesu nie
udowodniono przyznawa to sdzia Ochnio e kobieta wiedziaa o istnieniu organizacji.
Sd Najwyszy zmieni wyrok w sprawie Mieczysawa Smalca na doywotnie wizienie (wy-
szed na wolno w 1959 r.).
Zwolnieni z wizie harcerze nadal znajdowali si pod kontrol aparatu represji. Od chwi-
li ich powrotu w rodzinne strony siedmiu z nich uznanych przez SB za najbardziej podej-
rzanych o wznowienie wrogiej dziaalnoci zostao objtych spraw operacyjn. W 1962 r.
Mieczysaw Smalec i Czesaw Garbol byli obserwowani w ramach sprawy pod krypt. Fa-
szyci. Po jej zamkniciu ocer operacyjny KPMO SB w Lublinie, Bolesaw Barwiski,
stwierdzi, e obaj nadal znajduj si w naszym zainteresowaniu, lecz przyzna te, e nie
uzyskano informacji, aby prowadzili jakkolwiek wrog dziaalno
11
. Ocer przewidywa
rejestracj byych harcerzy w Wydziale C (kartoteki i archiwa) oraz sprawdzanie co dwa
miesice ich postaw przez kontakty obywatelskie bd subowe. Po uzyskaniu ewentual-
nych informacji o podjciu przez nich wrogiej dziaalnoci esbecy zamierzali przeprowa-
dzi akcj prolaktyczn (np. wezwa na tzw. rozmow ostrzegawczo-prolaktyczn).
8
AIPN Lu 011/635, t. 4, k. 1415.
9
R. liwczyski, Pytania i odpowiedzi [w:] Druga konspiracja..., s. 227.
10
AIPN Lu 31/325, Akta procesowe w sprawie czonkw TZHP PTDH, t. 5, k. 4046.
11
AIPN Lu 08/107, Akta sprawy ewidencji operacyjnej byych czonkw TZHP PTDH, k. 37,
48, 6363v.
48
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EUdzia w konspiracji modzieowej stanowi dla wielu osb jedno z waniejszych do-
wiadcze modoci. Bya to wiadoma decyzja wynikajca z bacznej obserwacji zmian za-
chodzcych w otaczajcym modych ludzi wiecie, zwaszcza sowietyzacji ycia. Modzie
doskonale zdawaa sobie spraw, e Polska nie jest taka, jaka powinna by
12
.
12
Relacja Mieczysawa Smalca, 7 II 2006 r., nagranie w posiadaniu autora.
Wymuszone, pozowane zdjcie zrobione podczas ledztwa; Mieczysaw Smalec Sutan
(z karabinem) i Jerzy uka Murat czonkowie Tajnego Zwizku Harcerstwa Polskiego
Pierwszej Trawnickiej Druyny Harcerskiej
F
o
t
.

A
I
P
N
49
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
MARCIN KAPUSTA, IPN KRAKW
HARCERSKI RUCH
ANTYKOMUNISTYCZNY
Dopiero od niedawna mwi si o drugiej konspiracji, ktrej
uczestnicy, wierzc w pene odzyskanie niepodlegoci, walczyli
przeciw sowieckiemu zniewoleniu, tak jak wczeniej walczyli prze-
ciw Niemcom. Znaczn grup w tej konspiracji stanowili ludzie mo-
dzi, a wrd nich najbardziej ideowi harcerze. Tworzyli zakonspi-
rowane organizacje, przyjmowali pseudonimy. Z modziecz wiar
walczyli z komunistami, przeciwstawiali si sowietyzacji Ojczyzny.
Wzorem do dziaania by may sabota, tak sugestywnie opisany
przez Aleksandra Kamiskiego.
Pod koniec maja i na pocztku czerwcu 1950 r. w Krakowie i okolicach, w miejscach pub-
licznych, a take w skrzynkach pocztowych prywatnych osb pojawiy si odbite na powiela-
czu ulotki
1
. By to Biuletyn Harcerskiego Ruchu Antykomunistycznego, w ktrym znalazo
si wezwanie: Drogie Druhny i Druhowie [...]. Z chwil wmieszania si w nasze harcerskie
sprawy partii komunistycznych, a tym samym narzucenia przez nich polityczno-komunistycz-
nej ideologii ZHP, zeszlimy do podziemia, aby tam mc dalej prowadzi prace harcerskie
i kontynuowa prac ZHP []. Jedne mamy myli i jeden wsplny cel: wyzwolenia i unieza-
lenienia Polski od wpyww tzw. sojusznikw (ZSRR), ze Stalinem na czele, ktry narzuci
ju Polsce rzd pozornie demokratyczny i dalej chce nas ujarzmia. [] Zastanwmy si wic
nad polityk obecnego Rzdu RP kierowan przez ZSRR i nie zwlekajmy, lecz bierzmy przy-
kad z harcerzy, ktrzy niejednokrotnie powicili swe ycie, walczc z okupantem niemieckim,
sabotaami, propagand, nawet zbrojnie, zwaszcza podczas Powstania Warszawskiego. []
Nie zasypiajmy, lecz rozpocznijmy podobn walk z komunizmem i zwolennikami Stalina. Nie
dopuszczajmy do tego, aby komunizm przesikn nard polski, a zwaszcza modzie [].
Ulotki przygotowa i kolportowa Kazimierz Kocielny, twrca organizacji przeciw-
stawiajcej si zmianom w harcerstwie. Po latach wspomina on: Likwidacja harcerstwa,
opartego na wychowaniu wedug zasad Baden-Powella odczuwana ju bya w roku 1948. []
Harcerzom, szczeglnie instruktorom, sama nawet myl o likwidacji ZHP nie moga by obo-
jtna. Organizowalimy rne stowarzyszenia, kluby, jak HTW Harcerskie Towarzystwo
Wycieczkowe skupiajce modzie z okolic Krakowa, ale to byo za mao. W Radziszowie
1
Ulotki byy kolportowane w rnych miejscach: na stacji PKP w Skawinie, w siedzibie komendy
Krakowskiej Chorgwi ZHP, Liceum Administracyjno-Handlowym w Krakowie. Poczt otrzymali
je: instruktor ds. wizytacji ZHP w Krakowie Wodzimierz Matecki oraz Stanisaw Mroczkowski
nauczyciel w Radziszowie. Jedna z ulotek zostaa znaleziona w pocigu jadcym przez Skawin
i Wadowice (stacja docelowa Cieszyn). Kazimierz Kocielny rozkolportowa ulotki take w Szcze-
cinku, bdc tam pod koniec sierpnia 1950 r., w zwizku z zaatwianiem formalnoci zwizanych
z rozliczeniem obozu letniego w miejscowoci Gwda Wlk. Por. AIPN Kr 07/2042, t. 3, Koresponden-
cja pomidzy WUBP w Koszalinie a WUBP w Krakowie, k. 127129.
50
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Eistniaa Druyna Harcerska nr 6 im. Kazimierza Wielkiego, ktra zmieniona bya na 9. DH
oraz 12. DH Jurczyce-Radziszw. Nazw Jurczyc dodano dlatego, by upamitni, e twrc
harcerstwa w Polsce by gen. Jzef Haller, pochodzcy wanie z Jurczyc. W tym to wanie
okresie zaistniaa potrzeba zorganizowania Ruchu Oporu
2
.
Harcerski Ruch Antykomunistyczny (HRAK) zosta utworzony na przeomie lat 1949
i 1950 przez harcerzy, ktrzy pozostali wierni zasadom wychowawczym wypracowanym
w ruchu skautowym, nie pogodzili si z demokratyzacj ZHP i przejciem zwizku przez
komunistw. Poniewa organizacja uwaaa si za harcersk struktur poakowsk, wane
byy zwaszcza dwie ostatnie litery w jej nazwie AK sugerujce nawizanie do trady-
cji Armii Krajowej. Do organizacji, oprcz harcerzy z Radziszowa i Jurczyc, naleeli take
czonkowie utworzonych w 1949 r. w Krakowie nieformalnych grup harcerskich (zastpw):
Stare Byki oraz Stare Konie. W skad HRAK weszli: Kazimierz Kocielny, Zbigniew
Bojda, Franciszek Boruta, Zbigniew Leczowski, Bolesaw Zdybalski, Jzef Baltaza, Zbi-
gniew Kocielny, Franciszek Matyasik, Andrzej Pakosz, Aleksander Styrylski. Dziaalno
organizacji wspierao take kilka innych osb
3
.
Tak o zaoeniach ideowych i metodach dziaalnoci organizacji mwi Kazimierz Ko-
cielny: Zaoeniem HRAK byo kategoryczne przeciwstawienie si komunizacji i rusykacji
ZHP oraz dno do przywrcenia zasad wychowawczych skautingu. Cel ten by realizowany
przez: instrukta dotychczasowych instruktorw i dziaaczy, co powinni czyni, oraz wpyw na
now [...] kadr prelegentw i agitatorw hamujcy dokonywanie przemian; dezorganizowanie
zmian i dziaalnoci komunizujcych wychowanie modego pokolenia poprzez tzw. may sabo-
ta, propagand, niszczenie hase, gazetek itp. sucych komunizacji. Prawie codziennie usu-
wano [...] portrety Stalina, umieszczane na lokomotywach w pocigach osobowych kursujcych
na trasach Krakw Owicim, Kalwaria, Sucha, ywiec, Zakopane (odbywao si to czsto
przy milczcej aprobacie zaogi lokomotywy); informowanie spoeczestwa poprzez napisy,
ulotki itp. o istnieniu zorganizowanego sprzeciwu wobec poczyna rzdu.
W charakterystyce organizacji, ktr bezpieka sporzdzia na podstawie danych uzy-
skanych w czasie rozpracowania i ledztwa, napisano: Kocielny Kazimierz, druynowy
6. druyny harcerskiej w Radziszowie i jednoczenie organizacyjny [okrelenie odnoszce
si do penionej funkcji M.K.] w Powiatowym Zarzdzie ZHP w Krakowie [Komendzie
Hufca Krakw-Powiat M.K.], w ledztwie poda wersj, e w miesicu kwietniu 1950 r.,
jadc pocigiem z Krakowa do Radziszowa, zosta zwerbowany w tym pocigu do pracy
w organizacji Harcerski Ruch Antykomunistyczny przez nieznanego mu osobnika przed-
stawiajcego si ps. Sp. Z owym Spem odbywa spotkania w pocigu lub na dworcu
kolejowym i wykonywa jego polecenia. Sp na jednym ze spotka przekaza mu pie-
cz z napisem Firma Franck z poleceniem przerobienia tego napisu na Harcerski Ruch
Antykomunistyczny, a na innym spotkaniu dostarczy mu ulotk pt. Biuletyn Harcerskiego
Ruchu Antykomunistycznego powielan na powielaczu. Blisze prawdy wydaj si zezna-
nia zoone w ledztwie przez Leczowskiego Zbigniewa, ktry zezna, e Kocielny Kazi-
mierz, wrczajc mu ulotki do rozprowadzenia, zwierzy si, e sam opracowa t ulotk,
przepisa na maszynie i powieli w 60 egzemplarzach na powielaczu []. Ani wczeniej
w prowadzonym rozpracowaniu operacyjnym, ani te pniej w prowadzonym ledztwie, nie
natraono na lad Spa, na ktrego powouje si Kocielny Kazimierz. Ponadto po areszto-
2
Relacja K. Kocielnego z lipca 2007 r. (w posiadaniu autora).
3
Byli to m.in. harcerze zaprzyjanieni z K. Kocielnym.
51
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
waniu Kocielnego Kazimierza i jego wsppracownikw nie pokazay si ju nigdzie ulotki
Harcerskiego Ruchu Antykomunistycznego
4
.
Wiosn 1948 r., jeszcze przed formalnym utworzeniem Harcerskiego Ruchu Antykomu-
nistycznego Kocielny i Leczowski zerwali czerwon ag wywieszon na terenie stadionu
KS Cracovia (wczenie przemianowanego na Zwizkowy Klub Sportowy Ogniwo).
Akcji o charakterze maego sabotau, polegajcych na usuwaniu wywieszanych w miejscach
publicznych czerwonych ag, dokonano co najmniej kilkanacie.
Na przeomie lat 1949 i 1950 czonkowie organizacji wykonali kilka innych akcji m.in.
w grudniu 1949 r. Kocielny i Leczowski zniszczyli tablic wspzawodnictwa w Gimna-
zjum im. T. Kociuszki w Krakowie
5
; wielokrotnie niszczono take portrety Stalina, ktrymi
byy dekorowane lokomotywy pocigw jedcych przez Krakw i Skawin.
Istotn dla organizacji spraw byo zdobycie broni. Mia j Andrzej Pakosz
6
, ktry po
wstpieniu do organizacji zajmowa si szkoleniem z zakresu posugiwania si broni. W har-
cwce w Podgrzu zorganizowa dwa szkolenia dotyczce uywania broni
7
. Pakosz zosta
aresztowany przez funkcjonariuszy WUBP 25 padziernika 1950 r., jednak w ledztwie nie
przyzna si do czonkostwa w HRAK
8
.
Wanym aspektem dziaalnoci organizacji byo ukrywanie oraz zabezpieczanie przed
konskat i zniszczeniem rnych przedmiotw zwizanych z dziaalnoci ZHP, szczegl-
nie sztandarw harcerskich. W czerwcu 1950 r. Zdybalski i Leczowski zabrali z pomiesz-
cze Komendy Miejskiej ZHP w Krakowie m.in. dwa sztandary harcerskie, trzy pieczcie,
31 ksiek o tematyce skautowej i harcerskiej. W czasie akcji zniszczyli take znajdujce
si w lokalu Komendy portrety komunistycznych notabli
9
. Kocielny ukry dokumentacj
Hufca Harcerzy Krakw-Powiat. adne z tych materiaw nie zostay znalezione przez funk-
cjonariuszy bezpieki w czasie przeszukania odpowiednio zabezpieczone dotrway do dnia
dzisiejszego w bardzo dobrym stanie
10
.
Form walki z reimem byo take wolne sowo, ktre czonkowie HRAK przekazywali
spoeczestwu w formie ulotek, napisw i szeptanej propagandy. Oprcz wspomnianego
Biuletynu HRAK latem 1950 r. Kazimierz Kocielny przygotowa w formie ulotkowej
4
AIPN Kr 074/73, Charakterystyka nr 74 organizacji Harcerski Ruch Antykomunistyczny, k. 23.
5
Archiwum Pastwowe w Krakowie (dalej: APKr), IV K 137, t. 1, Pismo WUBP w Krakowie do
Dyrekcji Gimnazjum im. T. Kociuszki, 5 II 1951 r., k. 301.
6
W okresie okupacji niemieckiej nalea on do Szarych Szeregw w Mszanie Dolnej, po zako-
czeniu wojny wyjecha do Sopotu, gdzie do 1948 r. by czonkiem 1. Druyny Harcerzy im. ks. Jzefa
Poniatowskiego. W tym okresie uczestniczy w przerzutach na Zachd (gwnie do Szwecji) osb
zagroonych aresztowaniem przez UB. Po likwidacji druyny wrci na teren woj. krakowskiego
i w styczniu 1949 r. zosta wcignity przez Kocielnego do dziaalnoci harcerskiej. Na podstawie
informacji przekazanych przez A. Pakosza i K. Kocielnego.
7
Informacja na podstawie relacji K. Kocielnego z lipca 2007 r. (w posiadaniu autora).
8
By sdzony w osobnym procesie pod zarzutem nielegalnego posiadania broni palnej. Wojskowy
Sd Rejonowy w Krakowie skaza go na 6 lat pozbawienia wolnoci. Wyrok odsiadywa w wizieniu
Montelupich, Winiczu Nowym, w Jaworznie i w kopalni Wesoa II, skd w 1953 r. zosta zwolnio-
ny. AIPN Kr 07/2044, Akta kontrolno-ledcze w sprawie A. Pakosza, Wyrok, 25 I 1951 r., k. 45.
9
AIPN Kr 07/2042, t. 1, Streszczenie sprawy, 26 X 1950 r., k. 45; AIPN Kr 07/2042, t. 2, Zapisek
urzdowy, 4 VII 1950 r., k. 8; AIPN Kr 07/2042, t. 3, Doniesienie informacyjne inf. Sowa, 15 VII
1950 r., k. 17.
10
Wiosn 2010 r. zostay przekazane przez K. Kocielnego do Muzeum Historycznego Miasta
Krakowa, docelowo znajd si w zbiorach Muzeum Ruchu Harcerskiego.
52
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EInformator Krajowych Si Operacyjnych, ktry dostarczy odbywajcemu sub wojskow
bratu Jzefowi, aby rozkolportowa go w jednostce
11
.
Likwidacja HRAK
Od 1949 r. do Wydziau V WUBP w Krakowie wpyway doniesienia o istnieniu w kra-
kowskim rodowisku harcerskim silnej opozycji wobec tzw. demokratyzacji ZHP. Wrd
czonkw ZHP, wiernych ideaom harcerstwa i skautingu, bezpieka rozpocza dziaania
operacyjne. Przez agentur (doniesienia informatora Z, prawdopodobnie take informa-
tora Krakowskiego) bezpieka otrzymaa wstpne dane dotyczce dziaa i skadu grupy
harcerek, noszcej nazw Stare Konie, a take informacj, e organizatorem tej grupy bya
Irma Butkiewicz (Irena Budkiewicz), ktra bya zastpczyni hufcowego w hufcu Wawel
i druynow 56. KDH
12
. Bezpieka uzyskaa take informacje o grupie harcerzy Stare Byki,
ktr zorganizowa Zbigniew Bojda
13
. Po wstpnym rozpoznaniu wrogiego charakteru tej
grupy bezpieka podja dziaania majce na celu rozbicie tej organizacji od wewntrz. Prze-
prowadzono werbunek jednego z harcerzy na informatora o pseudonimie Arystoteles, ktry
jednak szybko zdekonspirowa si. Do rozpracowania organizacji wykorzystano rwnie
informatora Diana
14
. Donis on o zabraniu przez Bojd i Leczowskiego jesieni 1949 r.
legitymacji subowych z Komendy Hufca. Z informacji operacyjnych bezpieka dowiedziaa
si, e osob odpowiedzialn za demolowanie (czyli m.in. zniszczenie portretw partyj-
nych notabli) Komendy Miejskiej ZHP w Krakowie by Zdybalski.
W czerwcu 1950 r., po pojawieniu si Biuletynu HRAK, Wydzia V WUBP w Krako-
wie rozpocz dziaania operacyjne w ramach sprawy o krypt. Powielacz. Poniewa jedna
z ulotek pojawia si w szkole przy ul. Basztowej w Krakowie, a inn otrzyma nauczyciel
z podkrakowskiej miejscowoci Radziszw, bezpieka podja dziaania majce na celu ustale-
nie danych wszystkich osb dojedajcych z Radziszowa do szk i pracy w Krakowie
15
.
W wyniku dziaa operacyjnych w Komendzie Miejskiej ZHP zlokalizowano maszyn, na
ktrej pisano ulotki i ustalono, e dostp do niej mia Boruta. Opracowano zatem Plan rozpra-
cowania wrogich rodowisk dziaajcych na terenie ZHP. Zakada on m.in. rozpracowanie
11
Wykonano ich ok. 30, jedna ulotka wraz z kilkoma egzemplarzami Biuletynu HRAK zostaa
ukryta przez ojca Kazimierza Kocielnego. Woone do butelki przeleay w ziemi do pocztku lat
osiemdziesitych, kiedy to zostay wykopane podczas prac w ogrodzie rodzinnego domu. Relacja
K. Kocielnego z 9 XII 2009 r.
12
AIPN Kr 07/2045, Akta kontrolno-ledcze w sprawie Andrzeja Majewskiego, Pismo WUBP
w Krakowie do Wydziau IV Departamentu V MBP, 31 I 1950 r., Streszczenie materiaw dot. ustalo-
nych wrogich grup harcerskich na terenie Krakowa, k. 4548.
13
Pewne informacje (pytanie, czy wiarygodne), m.in. o tym, skd wziy si nazwy Stare Byki
i Stare Konie bezpieka uzyskaa w czasie przesuchania Z. Bojdy. AIPN Kr 07/2042, Akta kontrol-
no-ledcze w sprawie K. Kocielnego i innych, t. 1, Protok przesuchania Z. Bojdy, 14 II 1950 r.,
k. 123125.
14
AIPN Kr 07/2045, Akta kontrolno-ledcze w sprawie A. Majewskiego, Meldunek specjalny
Wydziau V WUBP w Krakowie do Wydziau IV Departamentu III MBP z lutego 1950 r. Diana
informowaa m.in., e Z. Leczowski i B. Zdybalski posiadaj skradzione (wyniesione) przedmio-
ty nalece do rozwizanych druyn harcerskich, k. 50; AIPN Kr 07/2042, Akta kontrolno-ledcze
w sprawie K. Kocielnego i innych, t. 3, Wycig z doniesienia inf. Diana, 15 III 1950 r., k. 11.
15
AIPN Kr 07/2042, t. 3, Raport, Wykaz osb dojedajcych ze stacji Radziszw do szkoy i pra-
cy w Krakowie, 14 VI 1950 r., k. 8890.
53
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
54
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Epowizania grup starszoharcerskich z osobami podejrzanymi o wrog dziaalno. W ramach
swych dziaa bezpieka przewidywaa agenturalne zebranie informacji o czonkach grup Stare
Byki i Stare Konie, ich kontaktach subowych i prywatnych oraz zgromadzenie wiado-
moci na temat instruktorw i harcerzy wiernych tradycyjnemu harcerstwu. Planowano wer-
bunek informatora z Jurczyc, ktry mia ustali powizania harcerzy z Krakowa i Jurczyc
16
.
Ze wzgldu na dekonspiracj jednego z informatorw, czonkowie HRAK zorientowali si,
e s ledzeni. O wspprac z UB podejrzewali Zdybalskiego, u ktrego w sierpniu 1950 r.
przeprowadzono rewizj. I chocia znaleziono wwczas u niego ksiki o tematyce harcerskiej
autorstwa Roberta Baden-Powella, nie zosta on aresztowany.
Prowadzone od duszego czasu dziaania operacyjne przyniosy efekty. Bolesawa Zdy-
balskiego aresztowano 20 padziernika 1950 r. W czasie przesuchania wskaza on osob,
ktra wedug jego wiedzy bya autorem Biuletynu HRAK
17
. Dzie pniej zatrzymano
Zbigniewa Leczowskiego
18
, kolejnego dnia Kazimierza Kocielnego, a 24 padziernika
Franciszka Borut. Jako ostatniego zatrzymano 11 listopada 1950 r. Zbigniewa Bojd. Wraz
z nimi aresztowano instruktorw niezwizanych bezporednio z t grup: Tadeusza Rokos-
sowskiego, Antoniego Gryglowskiego, Ludwika Dud, Andrzeja Majewskiego. W czasie
rewizji, przeprowadzonych 23 padziernika i 1 listopada w mieszkaniu Kazimierza Kociel-
nego, funkcjonariusze bezpieki znaleli i skonskowali m.in.: piecztk HRAK, bagnet,
naboje i przedmioty harcerskie, zabezpieczone przed zniszczeniem w zwizku z likwidacj
ZHP
19
. Krakowska bezpieka raportowaa do Warszawy: [...] w wyniku wstpnego ledztwa
uzyskano wyjcia na redaktorw i kolporterw ulotek Harcerski Ruch Antykomunistyczny
[...]; w wyniku oglnej akcji aresztowano 11 osb w czasie ledztwa i rewizji znaleziono
3 pistolety i materiay wybuchowe
20
.
Po aresztowaniach rozpoczo si ledztwo, ktre trwao do 21 lutego 1951 r. Podczas
przesucha harcerze potwierdzili swoj dziaalno w organizacji. Ujawnili motywy powsta-
nia HRAK, stwierdzajc, e by to protest przeciw nowym wadzom ZHP, demokratyzacji
harcerstwa i niszczeniu jego dorobku wychowawczego. Opowiedzieli take o akcji zrywania
czerwonych ag na stadionie Cracovii.
Antoni Cekiera, ocer ledczy WUBP w Krakowie, 21 lutego 1951 r. sporzdzi akt oskar-
enia przeciw Kazimierzowi Kocielnemu, Zbigniewowi Leczowskiemu, Bolesawowi
Zdybalskiemu, Franciszkowi Borucie i Zbigniewowi Bojdzie. Harcerzom zarzucano stworze-
nie nielegalnych zastpw harcerskich, ktre pod pozorem normalnej pracy przeciwdziaay
demokratyzacji ZHP, przywaszczenie ksieczek harcerskich, pieczci, zabieranie sztanda-
rw harcerskich
21
. Kocielnego oskarono m.in. o zorganizowanie HRAK i czonkostwo w tej
16
AIPN Kr 07/2042, t. 3, Plan rozpracowania wrogich rodowisk dziaajcych na terenie ZHP,
21 VI 1950 r., Plan przedsiwzi do sprawy Powielacz, 22 VI 1950 r., Plan przedsiwzi do sprawy
pocztkowej krypt. Powielacz, 6 VI 1950 r., k. 4143, 8286.
17
AIPN Kr 07/2042, t. 2, Protok przesuchania B. Zdybalskiego, 21 X 1950 r., k. 37.
18
Z. Leczowski wskaza na K. Kocielnego jako autora ulotek. AIPN Kr 07/2042, t. 1, Protok
przesuchania Z. Leczowskiego, 25 X 1950 r., k. 21.
19
APKr IV K 137/51, t. 1, Protok rewizji u K. Kocielnego, 22 X 1950 r., Protok rewizji
u K. Kocielnego, 1 XI 1950 r., k. 9, 17.
20
AIPN Kr 056/2, t. 4, Sprawozdanie Sekcji IV Wydziau V za miesic padziernik 1950 r.,
k. 364365.
21
Powodem zabierania sztandarw, ktre zgodnie z poleceniem wadz harcerskich przekazywano
do Komendy Miejskiej ZHP, bya obawa, e zostan zniszczone. Niebagateln rol odgrywa take
55
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
organizacji, zniszczenie wsplnie z Leczowskim czerwonej agi, rozpowszechnianie ulo-
tek wrd innych czonkw HRAK. Leczowskiego oskarono o przywaszczenie w marcu
1949 r. dwch piecztek z Komendy Miejskiej ZHP oraz o zabr dwch sztandarw har-
cerskich, trzech pieczci i 2 tys. z z Komendy Miejskiej ZHP w Krakowie. Bojd oskarono
m.in. o dziaalno w zastpie Stare Byki, Stare Konie i w HRAK oraz o przekazanie
kluczy do pomieszczenia Komendy Miejskiej ZHP
22
.
Jako dowody rzeczowe przedstawiono cztery czerwone transparenty, piecztk organi-
zacyjn HRAK, sztandar 5. DH i 6. DH im. Krlowej Jadwigi, trzy pieczcie Komendy
Miejskiej ZHP i lilijk harcersk
23
.
Proces czonkw HRAK rozpocz si 3 maja 1951 r. Na czele skadu sdzcego sta Kazi-
mierz Patek, a oskara prokurator wojewdzki Zygmunt Pitkiewicz. Obrocami w procesie
byli adwokaci: Adolf Liebeskind, Daniel Hrehorowicz oraz Jzef Raski. Druga rozprawa
sdowa odbya si 29 maja 1951 r., po niej ogoszono wyrok: Kocielnego, Leczowskiego
i Borut skazano na 3,5 roku pozbawienia wolnoci, Zdybalskiego na 8 miesicy, a Bojd na
2 miesice
24
. Po wydaniu wyroku z aresztu ledczego zosta zwolniony Bojda. Na podstawie
nakazu zwolnienia z 19 czerwca 1951 r., wizienie opuci Zdybalski. Pozostali oskareni
odwoali si od wyrokw do Sdu Najwyszego, ktry jednak zaskarony wyrok utrzyma
w mocy. Dziki dziaaniom podejmowanym przez rodzicw aresztowanych harcerzy, a take
reprezentujcych ich adwokatw, midzy wrzeniem a listopadem 1952 r. z odbywania kary
zwolniono Leczowskiego, Borut i Kocielnego.
W 1992 r., Sd Wojewdzki w Krakowie uniewani wyrok w stosunku do Kazimierza Ko-
cielnego i Zbigniewa Bojdy. W 1997 r. sd uniewani wyrok Franciszkowi Borucie
25
. Jako
ostatniemu Sd Okrgowy w Krakowie w 1999 r. uniewani wyrok Zbigniewowi Leczow-
skiemu
26
. Tym samym dziaalno harcersk uznano za walk o niepodlego pastwa pol-
skiego, a doznane krzywdy i pozbawienie wolnoci za bezprawne.
emocjonalny stosunek harcerzy do sztandarw. Z. Leczowski zezna w czasie ledztwa, e dowie-
dzia si od F. Boruty, i sztandar 5. DH ma by przerobiony na sztandar ZMP, a wizerunek Matki
Boskiej usunity ze sztandaru. APKr IV K 137/51, t. 1, s. 116.
22
AIPN Kr 07/2042, t. 2, Akt oskarenia przeciwko Kocielnemu Kazimierzowi, Leczowskiemu
Zbigniewowi, Zdybalskiemu Bolesawowi, Borucie Franciszkowi i Bojdzie Zbigniewowi, 21 II 1951 r.,
k. 2532. Warto przytoczy pierwsze sowa uzasadnienia do aktu oskarenia: Dokonane po wy-
zwoleniu Polski przez zwycisk Armi Czerwon przemiany spoeczno-polityczne objy rwnie
swym zasigiem modzie polsk [], ten proces demokratyzacji ZHP spotka si jednak z przeciw-
dziaaniem ze strony nielicznej garstki elementw reakcyjnych, przesiknitych dawnymi tradycjami
harcerstwa baden-powellowskiego.
23
AIPN Kr 07/2042, t. 1, Pismo w sprawie dowodw rzeczowych, k. 68.
24
APKr IV K 137, t. 2, Protok rozprawy gwnej, 3 V 1951 r., k. 217232; APKr IV K 137,
t. 2, Protok rozprawy gwnej, 29 V 1951 r., k. 67120; AIPN Kr 07/2042, Akta kontrolno-led-
cze w sprawie K. Kocielnego i innych, t. 1, Sentencja wyroku w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej,
29 V 1951 r., k. 7376.
25
APKr IV K 137/51, t. 2, Postanowienie SW w Krakowie, 5 III 1992 r., k. 459460; APKr IV
K 137/51, t. 2, Postanowienie SW w Krakowie, 23 VII 1992 r., k. 461462; APKr IV K 137/51, t. 2,
Postanowienie SW w Krakowie, 7 X 1997 r., k. 539540; APKr IV K 137/51, t. 2, Postanowienie SW
w Krakowie, 16 XII 1997 r., k. 535538.
26
APKr IV K 137/51, t. 1, Postanowienie SO w Krakowie z 22 II i 26 IV 1999 r. w sprawie
Z. Leczowskiego, k. 431, Wyrok SO w Krakowie z 26 IV 1999 r. o przyznaniu odszkodowania dla
Z. Leczowskiego, k. 427.
56
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EPRZEMYSAW BARTKOWIAK, DANIEL KOTELUK
CEL: SOCJALISTYCZNA
MENTALNO
INDOKTRYNACJA MODZIEY W SZEREGACH OH ZMP NA TERENIE
WOJEWDZTWA ZIELONOGRSKIEGO
Indoktrynacja modziey miaa istotne znaczenie zarwno w czasie
wprowadzania, jak i utrwalania wadzy komunistycznej w Polsce.
Partia dya do uksztatowania odpowiedniej socjalistycznej men-
talnoci, a take chciaa kontrolowa uczucia, doznania i plany
yciowe swoich obywateli
1
. Wan rol w tym procesie wyznaczono
Zwizkowi Modziey Polskiej oraz powstaej w 1951 r. po likwida-
cji ZHP Organizacji Harcerskiej ZMP.
Czas dokonujcych si zmian w pracy i kierowaniu organizacj harcersk zbieg si z momentem
powoania wojewdztwa zielonogrskiego w 1950 r. W nowym wojewdztwie proces przeobrae-
nia harcerstwa przebiega spokojniej i sprawniej ni w innych orodkach majcych dugie i trwae
tradycje. Trzeba jednak wspomnie, e spora cz dziaaczy ZHP, nie mogc pogodzi si z now
sytuacj, opucia szeregi organizacji; byli te tacy, ktrzy zostali z niej usunici przez wczesne
wadze za tzw. dziaalno antypastwow jeszcze w kocowym okresie istnienia ZHP. Do realizacji
zadania przeobraenia harcerstwa w OH ZMP skierowano wielu odpowiednio przeszkolonych ideo-
logicznie aktywistw z fabryk, urzdw i instytucji oraz uczniw licew pedagogicznych. Z okazji
Midzynarodowego Dnia Dziecka 1 czerwca 1951 r. na ziemi lubuskiej odbyy si uroczyste zbirki
harcerskie, na ktrych harcerze zoyli nowe przyrzeczenia na wierno Polsce Ludowej i socjali-
zmowi, otrzymali te nowe odznaki harcerskie i czerwone chusty
2
. Adam Kiewicz wspomina, e
takie zbirki (z przyrzeczeniem i wrczeniem odznak harcerskich oraz czerwonych chust) odbyy
si ju w czerwcu 1950 r. Strj organizacyjny skada si z biaej koszuli i granatowej spdniczki dla
dziewczynek, a dla chopcw biaej koszuli i granatowych spodenek oraz czerwonej chusty. By to
typowy strj pionierw i komsomolcw. Odznaka w ksztacie i symbolice zbliona bya do odznaki
ZMP. Przedstawiaa ona stylizowane koo zbate poczone z kosem na zczeniu, z napisem Czu-
waj. Z koa wychodziy trzy pomienie, a cao dopenia sztandar o barwach narodowych
3
.
1
R. Skobelski, Przejawy oporu i niezadowolenia wrd modziey wobec polityki wadz na Ziemi
Lubuskiej w latach 19481956 [w:] Modzie w oporze spoecznym 19441989, red. M. Kaa, . Ka-
miski, Wrocaw 2002, s. 56; P. Bartkowiak, Dziaalno nielegalnych organizacji modzieowych
w latach 19451956 na terenie Midzyrzecza [w:] Ziemia Midzyrzecka. Ze studiw nad dziejami
i tosamoci, red. B. Mykietw, M. Tureczek, Midzyrzecz Zielona Gra 2007, s. 169; J. Wooszyn,
Czonkowie Zwizku Modziey Polskiej w wojewdztwie lubelskim wobec Kocioa katolickiego
przyczynek do dziejw mentalnoci modziey, Pami i Sprawiedliwo 2005, nr 1 (7), s. 7172.
2
R. Bukartyk, Powstanie i dziaalno organizacji ZMP w wojewdztwie zielonogrskim
[w:] Z dziejw ruchu modzieowego na Ziemi Lubuskiej w latach 19451979, red. H. Szczega, Zie-
lona Gra 1980, s. 103104.
3
Szerzej zob. A. Kiewicz, Harcerstwo w Polsce Ludowej, Wrocaw 2003, s. 108109, 119; Ponie
ognisko i szumi knieje..., red. M. Jadczak, Nowa Sl 1991, s. 30.
57
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Uroczystoci te ocjalnie zapocztkoway trwajcy do 1956 r. okres dziaalnoci
Organizacji Harcerskiej w ramach ZMP. Wwczas najpierw na fali wzrastajcej krytyki
OH ZMP i postpujcej liberalizacji systemu doszo do wyodrbnienia z ZMP autonomicz-
nej (w bardzo wskim zakresie) Organizacji Harcerskiej Polski Ludowej (OHPL), a w wyniku
caego procesu zmian, dokonanych podczas Zjazdu dzkiego, w grudniu tego samego roku
powoane zostay struktury ZHP
4
.
W roku 1950, jeszcze przed ocjalnym powoaniem struktur OH ZMP w woj. zielono-
grskim, do gwnych celw dziaajcych wwczas komend powiatowych ZHP naleao
ksztatowanie naukowego wiatopogldu oraz odpowiednie poszerzanie zainteresowa
i horyzontw mylenia dzieci i modziey
5
. Najwaniejszym aspektem tych dziaa byo
odcignicie dzieci i modziey od Kocioa, co spowodowao reakcj Kocioa i w konse-
kwencji wymusio rywalizacj w wychowaniu modych ludzi. Fakt ten powiadcza m.in. do-
kument Rozmieszczenie Komend Powiatowych pod wzgldem organizacyjnym, w ktrym
czytamy: W ostatnim czasie wrg skierowa ca sw wredn robot na odcinek dziecicy
celem wyrwania nam dzieci przyszych budowniczych socjalizmu. Dowodem tego s fak-
ty w szeregu naszych powiatw. W powiecie kronieskim w Bobrowicach ksidz odciga
dzieci przyz sport i t form nastawia wrogo do Polski Ludowej. W Gubinie w czasie kiedy
odbyway si zbirki przed wyborcze ksidz urzdzi katechizm, ktry trwa przez 3 godz.
dziennie przez okres 2 tygodni. W Szprotawie ksidz rozesa listy do szk ekomo od Boga
rwnie w Gorzowie w Stzrelcach Krajeskich i Wschowie reakcyjna cz kleru stara si
prze szkodzi w naszej pracy nad wychowaniem naszej modziey w duchu socjalizmu
6
.
Po powoaniu OH ZMP zaczto konsekwentnie nastawia modzie przeciw Kocioowi
i propagowa wrd niej ateizm. Ukazuje to fragment z informacji o pracy harcerskiej w pow.
sulechowskim: wiatopogld naukowy w klasach harc. jest do dobry. wiadczy o tym
fakt, e w pierwszych dniach roku szkolnego przed lekcj byy mwione modlitwy, po pew-
nym czasie czonkowie ZMP przyszli do wychowawcy klasy ob. Pilarskiego poradzi si, jak
w tym wypadku postpi. Po wskazwkach ze strony wychowawcy klasy sprawa ta ulega
zmianie i modlitwy modzie ju nie mwi. Drugi fakt to to, e modzie w niedziele przed
poudniem organizuje rne odprawy, a po poudniu zabawy. Na naradach prod. za pitnuj
tych, ktrzy nie przychodz na te rzeczy
7
.
Sprawy zwizane z relacjami midzy pastwem a Kocioem poruszane byy take podczas
szkole przewodnikw druyn harcerskich. Podczas jednego z nich potpiano dziaalno Kocio-
a, szczeglnie biskupa kieleckiego Czesawa Kaczmarka (aresztowanego w 1951 r. pod niepraw-
dziwym zarzutem kolaboracji z okupantem w czasie II wojny wiatowej oraz wspdziaania po
4
Szerzej na temat likwidacji OH ZMP, OHPL i Zjazdu dzkiego zob. K. Persak, Odrodzenie
harcerstwa w 1956 roku, Warszawa 1996, s. 63166.
5
Archiwum Pastwowe w Zielonej Grze (dalej: APZG) sygn. 104, Zarzd Wojewdzki ZMP
w Zielonej Grze (1945) 19501956 (1957), Oceny i sprawozdania o rozwoju organizacyjnym i dzia-
alnoci ZHP i ZMP w szkoach (1949) 19501956 (1957), Rozmieszczenie Komend Powiatowych pod
wzgldem organizacyjnym [1950 r.].
6
Ibidem. Pisownia tego fragmentu tekstu wedug oryginau.
7
Pisownia tego fragmentu tekstu wedug oryginau. APZG sygn. 106, Zarzd Wojewdzki ZMP
w Zielonej Grze (1945) 19501956 (1957), Oceny i sprawozdania o dziaalnoci ZMP w szkoach
rednich (1949) 19501955 (1957), Informacja o pracy klas harcerskich w Liceum Pedagogicznym
w Sulechowie [1953 r.].
58
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
59
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Notatka przedstawiajca negatywne wypowiedzi dotyczce Kocioa, wyraane przez dzieci
i modzie w czasie procesu bp. Czesawa Kaczmarka; dokument pochodzi ze zbiorw
Archiwum Pastwowego w Zielonej Grze
60
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ewojnie z przeciwnikami wadzy ludowej
8
) i prymasa Stefana Wyszyskiego. Zarzucano im m.in.,
e wystpuj przeciw modziey, a co za tym idzie pastwu. Podczas tego szkolenia podawano
rwnie przykady negatywnych wypowiedzi o postpowaniu Kocioa i bp. Kaczmarka. W jed-
nej z nich uczennica sidmej klasy szkoy z ycy (pow. zielonogrski) mwia: [...] ksidz
na lekcji religii powiedzia nam, e musimy wypisa si z Harcerstwa gdy nie moemy chodzi
w czerwonych chustach do kocioa, a jeli bdziemy nosi chusty to pjdziemy do pieka i pali
si bdziemy w smole. A czy Kaczmarek i Wyszyski, ktrzy chcieli, ebymy si na wsi nie
uczyli w szkole, by bya znw wojna to nie pjdzie do pieka pali si w smole? przecie ja nosz
chust czerwon ktra oznacza krew naszych braci, ktrzy zginli za to bymy my mogli si uczy
i bawi si spokojnie, a oni to chcieli doprowadzi do tego by ginli nasi rodzice
9
.
W innym dokumencie dotyczcym procesu bp. Kaczmarka czytamy m.in.: Takich ksiy
jak Kaczmarek zdrajcw ojczyzny to trzeba powiesi. [...]. Pod przykryciem sutanny reak-
cyjny kler dziaa na szkod narodu polskiego, w zwizku z tym musimy wzmocni czujno,
gbiej walczy o wiedz i lepiej pracowa, aby kler mia jak najmniejszy wpyw na nasz
modzie
10
.
Wrogo wobec Kocioa bya cile zwizana z zasad socjalistycznego wychowania
modziey harcerskiej, przejawiajc si w propagowaniu hase dotyczcych pracy na rzecz
partii i pastwa oraz internacjonalizmu. Wszystko to miao zmierza do uksztatowania wrd
modych ludzi waciwego stosunku do pracy i walki o pokj na wiecie. Jeden z punk-
tw prawa harcerskiego OH ZMP mwi: Harcerz zaprawia siy do pracy i obrony poko-
ju. Nie zawsze jednak dziaania narzucajce wiecki model wychowania przynosiy skutek.
W sprawozdaniu z wizytacji obozw ZHP na terenie woj. zielonogrskiego czytamy: Spra-
wa politycznego oddziaywania wyglda na og nienajgorzej. W wizytowanych punktach
wida emblematy odrodzonego Harcerstwa, ZMP, Komsomou, gazetki cienne, hasa aktual-
ne, z programami ju zrealizowanego wynika e prowadzone s aktualne pogadanki. Gorzej
przestawia si sprawa z chodzeniem do kocioa. W punkcie Manewo wszystkie dziewczynki
z wyjtkiem 3 ju drug niedziel id gromad do kocioa. Komendant powiatowy tumaczy
e prbowano w niedziel imprezy, jak si pniej okazao byy one le wybierane (np. wi-
czenie ogniska przed poudniem w niedziel) i to rwnie nie pomogo [...]
11
.
W czasie letnich obozw wypoczynkowo-szkoleniowych organizowano rnego rodzaju
dyskusje kwestionujce religi oraz zasadno wiary w Boga. W ten wanie sposb wadze wo-
jewdzkie ZMP w Zielonej Grze propagoway wrd dzieci i modziey ateizm. Przewanie
jednak zabiegi te byy nieskuteczne. Najczciej w placwkach owiatowych ograniczano si
do zaprzestania odmawiania modlitwy w klasach, zdjcia krzyy oraz doranego odcignicia
8
Zob. R. Gryz, Pastwo a Koci w Polsce 19451956 na przykadzie wojewdztwa kieleckiego,
Krakw 1999, s. 257261, 326329.
9
Pisownia tego fragmentu tekstu wedug oryginau. APZG sygn. 109, Zarzd Wojewdzki ZMP
w Zielonej Grze (1945) 19501956 (1957), Programy, oceny, analizy, informacje o szkoleniu i pracy
z przewodnikami druyn 19501956, Ocena przebiegu szkolenia przewodnikw druyn harcerskich
z dnia 24, 25 i 26 X 1953 r.
10
APZG sygn. 106, Zarzd Wojewdzki ZMP w Zielonej Grze (1945) 19501956 (1957), Oceny
i sprawozdania o dziaalnoci ZMP w szkoach rednich (1949) 19501955 (1957), Notatka o sytuacji
w szkoach w sprawie Niemiec i procesu Kaczmarka [23 IX 1953 r.].
11
Pisownia tego fragmentu tekstu wedug oryginau. APZG sygn. 108, Zarzd Wojewdzki ZMP
w Zielonej Grze (1945) 19501956 (1957), Programy, plany pracy i informacje o akcji letniej (1949)
19511956, Sprawozdanie z wizytacji obozw ZHP na terenie wojewdztwa zielonogrskiego [1954 r.].
61
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
dzieci i modziey od praktyk religijnych poprzez organizacj atrakcyjnych imprez o charakterze
sportowym lub kulturalno-owiatowym. Tak byo m.in. w Pastwowym Liceum Pedagogicznym
w Nowej Soli, gdzie Rada Pedagogiczna i Zarzd Szkolny ZMP staray si rnymi zajciami
odwrci uwag modziey od uczestnictwa w yciu religijnym. Najczciej jednak absolwent
tego liceum, kiedy zaczyna prac na wsi i mia woln niedziel, i tak bra udzia w Mszy w.,
poniewa w szkole nie przekonano go do zaniechania praktyk religijnych
12
.
W konsekwencji opisanych dziaa doszo do swoistej rywalizacji midzy parti a Kocio-
em o rzd dusz dzieci i modziey. Wszelkie przedsiwzicia podejmowane przez duchowie-
stwo byy odnotowywane przez funkcjonariuszy Urzdu Bezpieczestwa. W swoich meldunkach
donosili oni, e ksia zaktywizowali duszpastersk posug wrd wiernych, zwaszcza tych naj-
modszych. Przytaczano dla poparcia tej tezy fragmenty kaza goszonych przez inwigilowanych
duszpasterzy, w ktrych rzekomo w otwarty sposb uczono nienawici do obecnej rzeczywisto-
ci
13
. Przejawy aktywnoci Kocioa na rzecz spoeczestwa polskiego byy pocztkowo ograni-
czane, a nastpnie otwarcie zwalczane zarwno przez aparat partyjno-pastwowy, jak i bezpiek.
Funkcjonariusze UB prowadzili niezwykle skrupulatn werykacj uzyskanych na ten temat in-
formacji, a take analizowali formy wsppracy kleru z modymi osobami. Starali si zarazem je
minimalizowa, podejmujc prolaktyczno-zastraszajce rozmowy z duchowiestwem.
Mimo represji ze strony pastwa Koci katolicki w latach 19511956 podejmowa sze-
reg inicjatyw z myl o przeciwdziaaniu indoktrynacji dzieci i modziey. Oprcz, ograni-
czanej w coraz wikszym zakresie przez parti, katechizacji i odprawiania Mszy w., organi-
zowa zawody sportowe oraz tworzy rne kka zainteresowa. Na przykad w Dniu Prawa
Harcerskiego (29 stycznia 1956 r.) w Nowej Soli miejscowi ksia zaplanowali jaseka dla
dzieci, dziki czemu blisko poowa uczniw zamiast do szkoy udaa si do kocioa
14
.
W omawianym okresie modzie nie akceptowaa narzuconego im przez pastwo laickie-
go modelu wychowania. Co prawda bya ona podatna na rne pezetpeerowskie zabiegi, ale
jednoczenie potraa sprzeciwi si nachalnej propagandzie i bezkompromisowo broni
prawdy. W przypadku dzieci istotn rol w ksztatowaniu ich postaw odgrywali rodzice, kt-
rzy zabraniali dzieciom wstpowania do komunistycznych organizacji
15
. To wanie rodzice
najczciej przekazywali dzieciom podstawy wiary katolickiej, a co za tym idzie budowali
przywizanie do nauki Kocioa. Dziki temu wikszo dziaa partyjno-pastwowych ma-
jcych na celu indoktrynacj dzieci i modziey zakoczya si niepowodzeniem.
12
APZG sygn. 108, Zarzd Wojewdzki ZMP w Zielonej Grze (1945) 19501956 (1957), Progra-
my, plany pracy i informacje o akcji letniej (1949) 19511956, Ocena pracy obozu wypoczynkowo-
-szkoleniowego w Sawie lskiej [1954 r.].
13
AIPN Po 0038/26, Sprawy obiektowe za lata 19491959 prowadzone w Wydziale III SB KW
MO w Zielonej Grze dotyczce nielegalnych organizacji modzieowych na terenie wojewdztwa
zielonogrskiego, Zagadnienie modzieowe [Zielona Gra, 14 XII 1955 r.].
14
APZG sygn. 104, Zarzd Wojewdzki ZMP w Zielonej Grze (1945) 19501956 (1957), Oceny
i sprawozdania o rozwoju organizacyjnym i dziaalnoci ZHP i ZMP w szkoach (1949) 19501956, No-
tatka o przygotowaniu i przebiegu Dnia Prawa Harcerskiego w wojewdztwie Zielona Gra [1956 r.].
15
APZG sygn. 70, Zarzd Wojewdzki ZMP w Zielonej Grze (1945) 19501956 (1957), Biuletyn
Informacyjny, Meldunek nr 68 z przygotowa i o przekazaniu harcerzy do ZMP [1952 r.]. W meldun-
ku tym stwierdzono, e [...] w przygotowaniach zdarzay si wypadki, e rodzice ustosunkowanych
si negatywnie do przekazywania harcerzy, pozostajc pod wpywem reakcyjnego kleru, nie pozwa-
lali swoim dzieciom wstpowa do ZMP [...].
62
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EMAREK JEDYNAK, IPN KIELCE
ZWIZEK WOLNEGO
HARCERSTWA POLSKIEGO
SZARE POLWKI
W kwietniu 1973 r. decyzj KC PZPR utworzono Federacj
Socjalistycznych Zwizkw Modziey Polskiej. W szeregach nowe-
go tworu znalazy si: Zwizek Modziey Socjalistycznej, Zwizek
Socjalistycznej Modziey Wiejskiej, Socjalistyczny Zwizek Modziey
Wojskowej, Socjalistyczny Zwizek Studentw Polskich oraz Zwizek
Harcerstwa Polskiego. W 1976 r. cztery pierwsze organizacje si
poczono w Zwizek Socjalistycznej Modziey Polskiej. W latach
19721979 ZHP zwikszy liczb swoich czonkw z 2 do 3,5 mln.
W adnym wypadku nie przekadao si to na jako pracy metodycz-
nej. W 1977 r. wprowadzono zmiany w Statucie ZHP, ktre mwiy
o przewodniej roli PZPR, Frontu Jednoci Narodu i FSZMP.
Dziaajca w szkoach rednich Harcerska Suba Polsce Socjalistycznej bya form swo-
ist, pozbawion cech metody harcerskiej (m.in. opartej na indywidualnoci i dobrowolno-
ci). Ograniczono samodzielno programow druyn i wprowadzono odgrne kierowanie
dziaalnoci jednostek harcerskich. Oprcz centralistycznego sterowania rodowiskami mo-
dzieowymi, weszy w ycie masowe akcje oglnopolskich dziaa programowo-propagan-
dowych (np. operacja Bieszczady-40 i Specjalnociowa Akcja Szkoleniowa). Odbywao si
to kosztem merytorycznej samodzielnoci poszczeglnych druyn, ktre powinny przez cay
rok (take podczas letnich obozw) pracowa w oparciu o wasne rodowiska. W rezultacie
doprowadzio to do obnienia poziomu pracy i umiejtnoci wychowawczych instruktorw.
Polityka PZPR, Rady Naczelnej i Gwnej Kwatery ZHP doprowadzia do wzrostu liczby
czonkw organizacji, przy jednoczesnym ubezwasnowolnieniu druyn. Dziaania te spoty-
kay si z oporem rodowisk harcerskich w caej Polsce. Od pocztku sprzeciwiay si temu
przede wszystkim druyny, w ktrych istniaa tradycja dobrej harcerskiej pracy, wyniesiona
jeszcze z okresu II Rzeczypospolitej i lat 19451948. Gwnym centrum oporu byy krgi
harcerstwa krakowskiego, wywodzce swj rodowd z okresu midzywojennego.
Zgoa odmiennie wygldaa sytuacja w wielu maych miastach na terenie caego kraju, gdzie
nie istniay rodowiska z bogatymi tradycjami, natomiast funkcjonoway lokalne komendy ZHP,
zdominowane przez instruktorw, bdcych jednoczenie czonkami PZPR. Dla druyn, ktre
w takich hufcach prboway wyj przed szereg, koczyo si to zazwyczaj usuniciem kadry
wychowawczej, wprowadzeniem nowych (pewnych ideowo) druynowych albo rozwizaniem
druyny i nakazem przejcia jej czonkw do innych rodowisk. Przeciw takim poczynaniom
rs opr modych instruktorw, ktrzy chcieli wprowadzenia zmian w skostniaej strukturze
ZHP; podejmowali oni inicjatywy na wasn rk, samorzutnie i spontanicznie.
O czynnym oporze harcerzy przeciw komunistycznej indoktrynacji wci wiemy bardzo
mao. Znane s przede wszystkim wydarzenia z pocztku lat osiemdziesitych. Powstay
63
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
wwczas struktury harcerstwa niezalenego: Porozumienie Krgw Instruktorw Harcer-
skich im. Andrzeja Makowskiego (1980), Niezaleny Ruch Harcerski Zawisza (1981),
Ruch Harcerski Rzeczypospolitej (1983) oraz Polska Organizacja Harcerska (1985). Ich ko-
rzenie czsto sigaj drugiej poowy lat siedemdziesitych, pierwszych kontaktw z tworz-
c si w Polsce opozycj demokratyczn, a w przypadku najwikszych orodkw w Polsce
okresu midzywojennego.
Rwnolegle z duymi projektami powstaway inicjatywy lokalne. W skali trzymiliono-
wego ZHP byy one niemal niezauwaalne, lecz miay istotny wpyw na wiele maych ro-
dowisk, determinujc charakter pracy metodycznej wspczesnych druyn harcerskich. Do
takich inicjatyw nalea Zwizek Wolnego Harcerstwa Polskiego, ktry powsta pod koniec
1979 r. Od 1 do 6 padziernika w Orodku Szkoleniowo-Wypoczynkowym ZHP Perkoz
k. Olsztynka odbywa si Centralny Kurs Instruktorw Imprez na Orientacj. Wzili w nim
udzia modzi liderzy z caej Polski, m.in. pwd. Ryszard Mudrak z 4. Druyny Harcerzy im.
Alka Dawidowskiego z Hufca ZHP Krzeszowice, pwd. Krzysztof Mika Mikesz z Hufca
ZHP Skarysko-Kamienna oraz pwd. Adam Markowski z Harcerskiego Klubu Turystycznego
Dukt
1
z Hufca ZHP Zielona Gra.
1
Harcerski Klub Turystyczny Dukt powsta na przeomie 1977 i 1978 r. W 1981 r. Jan Sawicki
z czonkw klubu stworzy 9. Druyn Starszoharcersk Dukt im. Tajnego Hufca Harcerzy w Gdy-
ni, ktra staa si zapleczem kadrowym do pracy wychowawczej w nastpnych latach.
Harcerze ze Skaryska-Kamiennej w pielgrzymce na Jasn Gr, 1982 r.
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

K
.

M
i
k
i
64
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Wymienieni instruktorzy noc 4 padziernika zawizali konspiracyjny Zwizek Wolnego
Harcerstwa Polskiego. Przyjto take dodatkowy kryptonim organizacji Szare Polwki na
wzr Szarych Szeregw z okresu II wojny wiatowej. Nazwy ZWHP i Szare Polwki miay
pojawia si zamiennie lub si uzupenia.
Ze wzgldu na krtki czas wsplnego szkolenia w Perkozie instruktorzy uzgodnili
tylko najwaniejsze zaoenia przyszej organizacji sprzeciw wobec uznawanej w ZHP
przewodniej roli PZPR i odstpienia od tradycyjnej formuy harcerstwa w szkoach rednich
na rzecz ideologii HSPS. Celem powoanej organizacji by powrt do metod przedwojen-
nego harcerstwa, jego etosu, rozwiza metodycznych i programowych. Kady z czonkw
sprzysienia mia po powrocie do domu zorganizowa druyn harcersk, funkcjonujc
ocjalnie w ramach lokalnych hufcw ZHP, lecz realizujc jak najpeniej przedsiwzit
misj odnowy.
Cel, ktrym byo nawizanie w pracy harcerskiej do okresu walki o niepodlego, oraz
okolicznoci zawarcia przymierza determinoway konieczno dziaa w penej konspiracji.
Na wstpnym etapie postanowiono przyj kadrowy trzech zaoycieli charakter orga-
nizacji. W dalszym etapie rozwoju lokalnych struktur, wtajemniczeni mieli zosta nastpni
instruktorzy, utosamiajcy si z celami ZWHP. Przewidujc moliwoci kontaktu nieznaj-
cych si wzajemnie czonkw Szarych Polwek, ustalono haso i odzew, niezbdne do na-
wizania cznoci organizacyjnej. Na zawoanie Czuwajcie, Druhowie, bo nie znacie dnia
ani godziny! harcerz z drugiego rodowiska powinien odpowiedzie Niech bdzie z Wami
Bg, Polska, Nauka, Cnota.
Pielgrzymka, Aleja Najwitszej Maryi Panny w Czstochowie, 1982 r.
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

K
.

M
i
k
i
65
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Nastpne kontakty, ustalenia i budowanie struktur niezalenego harcerstwa miay odby-
wa si na drodze korespondencyjnej. Po powrocie z Mazur zapa modych instruktorw
zosta ukierunkowany na dziaania lokalne, zgodnie z podjtymi w Perkozie decyzjami. Oto
fragment wspomnie jednego z modych krakowskich instruktorw, ktry kilka lat wcze-
niej ywioowo reagowa na powoanie HSPS: Tradycyjny mundur harcerski by jedyn
zewntrzn oznak cigoci harcerstwa, poczynajc od lat 1910/11. Niektrzy gotowi byli
nawet odej z druyny, jeeli nie uda si obroni munduru i kontynuowa dziaalno nie-
zalenie. Biorc pod uwag nasz wczesn naiwno, atwo penetracji rodowiska ucz-
niowskiego oraz nawet niezamierzony, przypadkowy wypyw informacji poprzez naszych
kolegw [], musiaoby si to skoczy w atwy do przewidzenia sposb. W kadym razie
ostentacyjna dbao o mundur staa si wyrazem naszego sprzeciwu wobec dziaa majcych
na celu bezporednie podporzdkowanie starszego harcerstwa ideologii partyjnej. Zapewne
nie bylimy w tym osamotnieni
2
.
Podobnie jak w Krakowie potoczyy si dalsze losy ZWHP w Krzeszowicach, Skar-
ysku-Kamiennej i Zielonej Grze. Zwiastuny zmian w ZHP pojawiy si w caej Polsce.
Ze wzgldu na wstpny etap kwerendy nie mona jeszcze dokadnie opisa dziaalnoci
ZWHP we wszystkich rodowiskach. Sabo zarchiwizowana dokumentacja ZHP oraz due
braki dokumentacji operacyjnej Suby Bezpieczestwa z lat osiemdziesitych nie uatwia-
j zadania. Obecnie mona si opiera na pojedynczych relacjach i dokumentach, ktre
przetrway w zbiorach prywatnych. Niemniej jednak ju dzi wyania si z nich interesu-
jcy obraz.
2
K. ero, Moje harcerstwo wobec rzeczywistoci lat siedemdziesitych, Krakowski Rocznik
Historii Harcerstwa 2005, t. 1, s. 226.
Pod Jasnogrskim Szczytem, 1983 r.
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

K
.

M
i
k
i
66
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
W kilka tygodni po spotkaniu chopcw w Perkozie miay plan zacz nabiera kszta-
tw. Druh Mika zgosi ch zaoenia druyny harcerskiej w Komendzie Hufca ZHP w Skar-
ysku-Kamiennej. Rwno miesic po powoaniu do ycia Szarych Polwek znalaz si na
kursie druynowych pierwszego stopnia, organizowanym przez Komend Kieleckiej Cho-
rgwi ZHP w Orodku Szkoleniowo-Kursowym Kadr Instruktorskich ZHP w Sielpi k. Ko-
skich. Ju 10 listopada otrzyma dyplom ukoczenia kursu druynowych harcerskich. W kilka
tygodni pniej zosta mianowany druynowym 11. Druyny Harcerzy im. Alka Dawidow-
skiego przy Szkole Podstawowej nr 1. Nowo powstae rodowisko przyjo barwy identyczne
z 4. DH im. Alka Dawidowskiego z Krzeszowic. Miao to utrudni ewentualn identykacj
podczas udziau w harcerskich zlotach i rajdach.
Zaangaowanie Krzysztofa Miki w formowanie wolnego harcerstwa z pewnoci zwrci-
o uwag przeoonych. Nietrudno byo zauway jego nag aktywno w niewielkiej spo-
ecznoci, jak by huec miejski. Komenda Hufca nie moga pozosta bierna wobec dziaa
niezgodnych z obowizujcym Statutem ZHP i socjalistycznym obliczem organizacji. Take
organy bezpieczestwa pastwa inicjatyw modych ludzi mogy traktowa jako czyny wy-
mierzone przeciw porzdkowi ustrojowemu. Mikesz zosta wezwany na przesuchanie do
miejscowej siedziby SB 17 stycznia 1980 r. Na komend przyby z rodzicami. Naley pa-
mita, e mia wwczas zaledwie szesnacie lat i jako osoba niepenoletnia mia prawo by
przesuchiwany w obecnoci opiekuna.
Z jego relacji wynika, e funkcjonariusze wiedzieli ju o prbach powoania tajnej orga-
nizacji w Krzeszowicach i Zielonej Grze. Przesuchujcy prbowa zastraszy druynowego
i odwie go od dalszych dziaa. Kilka dni pniej podobne rozmowy zostay przeprowadzo-
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

K
.

M
i
k
i
67
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
ne z Ryszardem Mudrakiem w Krzeszowi-
cach i Adamem Markowskim w Zielonej
Grze. W sytuacji zdekonspirowania dzia-
a ZWHP zapada decyzja o zejciu do
gbszego podziemia. Usunito lady do-
tychczasowej dziaalnoci: listy, projekty
symboli organizacyjnych i inne materiay.
Zawieszono ocjalne kontakty. Ze wzgl-
du na odlego dzielc rodowiska, ich
wsppraca bya znikoma i oparta przede
wszystkim na korespondencji. Od tego
momentu wymiana wiadomoci musiaa
odbywa si przy okazji udziau w im-
prezach harcerskich oraz przez cznikw
wysyanych z meldunkami. Kadorazowa
czno miaa by werykowana za po-
moc ustalonego wczeniej hasa.
Kady instruktor ZWHP mia od tej
pory dziaa na wasn rk, zgodnie z za-
sad wypracowan w padzierniku 1979 r.
W Krzeszowicach, po rozmowach z miej-
scowym komendantem hufca, w cigu
kilku miesicy 4. Druyna Harcerska prze-
staa istnie. Mudrak zawiesi jej dziaanie
ju w maju 1980 r.
W Skarysku efektem decyzji o prowa-
dzeniu samodzielnych dziaa byo rozpoczcie pracy z 11. DH. Z pomoc Mikeszowi przy-
szed jego rwienik Krzysztof Grzyski, ktry podj si funkcji przybocznego. Do druyny
weszli take chopcy z zastpu Nocne Marki Krzysztof Osbka i Andrzej wietlik, ktrzy
brali udzia w Nieobozowej Akcji Letniej 79. Od obydwu chopcw 30 marca 1980 r., pod-
czas zbirki na cmentarzu partyzanckim w lesie za Skaryskiem-Pogorzaem, druynowy Mika
odebra majce obowizywa po raz pierwszy w ZWHP Przyrzeczenie Harcerskie wedug roty
z 1919 r.: Mam szczer wol caym yciem peni sub Bogu i Ojczynie, nie chtn po-
moc blinim i by posusznym Prawu Harcerskiemu. Dodatkowo harcerze mieli potwierdzi
przysig sowami Tak mi dopom Bg.
Tekst rni si zdecydowanie od roty obowizujcej w ZHP od roku 1964: Przyrzekam
caym yciem suy Tobie, Ojczyzno, by wiernym sprawie socjalizmu, walczy o pokj
i szczcie ludzi, by posusznym Prawu Harcerskiemu. Take prawo harcerskie zawierao
zupenie odmienne przesanie. W swoje plany Mikesz wtajemniczy dwch starszych har-
cerzy, ktrzy mieli stanowi trzon konspiracyjnej organizacji w Skarysku-Kamiennej. W po-
czynania te nie angaowali podopiecznych (czyli harcerzy w wieku od dziesiciu do pitnastu
lat) ze wzgldu na ich bezpieczestwo i w trosce o nieujawnienie struktur.
Przez kolejne miesice druynowy i kadra instruktorska byli skoncentrowani na pracy
z druyn. Celem by udzia w czerwcu 1980 r. w XXII Harcerskim Rajdzie witokrzyskim,
organizowanym przez Huec ZHP Starachowice. Udzia w imprezie zapowiedzia rwnie pa-
trol 9. Druyny Starszoharcerskiej Dukt z Zielonej Gry. Przyczajc si do reprezentacji
Krzysztof Mika, Skarysko-Kamienna
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

K
.

M
i
k
i
68
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ehufcowego Klubu Imprez na Orientacj, na szlak ruszyli Krzysztof Grzyski, Krzysztof
Mika, Krzysztof Osbka i Jacek Tromiuk z 11. DH. Na trasie doszo do spotkania obu pa-
troli. Po wymianie hase harcerze Duktu przekazali list od nieobecnego na rajdzie Adama
Markowskiego. Ponadto ustalono termin i miejsce pierwszego walnego zlotu ZWHP.
Zgodnie z ustaleniami podjtymi podczas rajdu, trzy zaprzysione rodowiska z Krzeszo-
wic, Skaryska-Kamiennej i Zielonej Gry miay dotrze na Wykus w Grach witokrzy-
skich midzy 20 a 25 sierpnia 1980 r. Druyna z Krzeszowic w tym czasie ju nie istniaa.
W okolicy kapliczki na Wykusie, powiconej Zgrupowaniom Partyzanckim AK por. Jana
Piwnika Ponurego, biwakoway tylko dwie druyny. Kilka dni wsplnego obozowania
poza codziennym harcerskim yciem pozwolio na prac programow. Podjto wwczas
uchwa o ocjalnym wprowadzeniu w ZWHP Prawa i Przyrzeczenia Harcerskiego z 1919 r.
Ponadto ustalono tre zobowizania instruktora ZWHP, odwoujcego si do zbrojnej
konspiracji z okresu II wojny wiatowej: Ja, instruktor Wolnego Harcerstwa ZWHP Szare
Polwki, w obliczu Boga i Ojczyzny Niepodlegej przysigam: strzec honoru Polskiego Har-
cerza, w obliczu wroga Niepodlegej Ojczyzny zachowa dum, a przeladowania znosi dla
sprawiedliwoci. Dla swych podwadnych by wzorem i tarcz. Chroni ich przed przeladowa-
niem, ponoszc samemu oar z krwi i ycia. Podjtej dobrowolnie suby instruktora ZWHP
przysigam nigdy nie opuci samowolnie a do zwycistwa. Tak mi dopom Bg.
Biwak na Wykusie przynis rwnie pierwsze powaniejsze zaoenia organizacyjne.
Zwizek przede wszystkim chcia uchroni si przed tworzeniem nomenklatury. Postawio-
no na federacj druyn, ktrych druynowi wyznaczali cele i dziaali wedug swoich zasad,
zgodnych z misj i ide Szarych Polwek. Dopuszczono funkcjonowanie samodzielnych
zastpw w przypadku niemonoci powoania w rodowisku druyny. Kilka zastpw miao
tworzy plutony, te za druyny, a druyny zwizki druyn, czyli ostatni poziom struktu-
ry organizacji, rozmiarem odpowiadajcy hufcowi. Najwysz wadz organizacji mia by
Zjazd Instruktorw Zaprzysionych. W obradach mieli uczestniczy wszyscy zaprzysieni
instruktorzy ZWHP z prawem doradczym oraz aktywni druynowi z gosem decydujcym.
Noc 25 sierpnia, nalizujc podjte decyzje i plany, przy kapliczce na Wykusie Przyrze-
czenie ZWHP zoyli: Krzysztof Grzyski, Krzysztof Mika i Jacek Tromiuk ze Skaryska,
Gabriel Bujakiewicz Gabi oraz odbierajcy przysig, najstarszy staem phm. Adam Mar-
kowski z zielonogrskiego Duktu.
W tym czasie w Polsce doszo do spoeczno-politycznego przesilenia. Wydarzenia z sierp-
nia 1980 r. doprowadziy do podpisania w Gdasku porozumie pomidzy stron rzdow
a opozycj, powsta NSZZ Solidarno, zaktywizowao si spoeczestwo. We wrzeniu
1980 r. powstao Niezalene Zrzeszenie Studentw, a w padzierniku Porozumienie Kr-
gw Instruktorw Harcerskich im. Andrzeja Makowskiego, KIHAM, ktre okazao si dla
polskiego harcerstwa tym, czym Solidarno dla caego kraju. W nowej sytuacji spoecznej
modzi ludzie zaangaowani w tworzenie ZWHP spostrzegli, e w swojej walce o odnow
organizacji nie s osamotnieni.
W listopadzie 1980 r. Ryszard Mudrak powrci do dziaalnoci harcerskiej. Od podstaw
zorganizowa 64. Krzeszowick Druyn Harcersk, dziaajc zgodnie z przyjtymi wcze-
niej zasadami wzorowanymi na przedwojennym harcerstwie, jego etosie i zaoeniach meto-
dycznych. Druyna zaangaowaa si w realizacj inicjatyw KIHAM. Byy to pielgrzymki,
Msze w. z udziaem umundurowanych harcerzy, a take program harcerski oparty na tradycji
szaroszeregowej. Do dziaa 64. KDH przyczy si 13. Szczep Druyn Harcerskich i Zu-
chowych w Tczynku.
69
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
W 1981 r. rwnie rodowisko zielono-
grskie wczyo si w dziaalno krgw
KIHAM. Idea Szarych Polwek zostaa
odoona ad acta, cho nie zostaa zapomnia-
na cakowicie. Adam Markowski dopiero
3 kwietnia 1982 r. zaoy 1. Druyn Harce-
rzy im. Zawiszy Czarnego. Jego zaangaowa-
nie w idee KIHAM doprowadziy do tego, e
decyzj Komendy Hufca ZHP Zielona Gra
w poowie 1983 r. druyna zostaa rozwizana,
a druynowy pozbawiony penionych funk-
cji instruktorskich. Cz byych czonkw
druyny utworzya w Gdyni, pod skrzydami
9. Druyny Starszoharcerskiej Dukt im. Taj-
nego Hufca Harcerzy (dziaajcej na Pomo-
rzu Gdaskim w okresie II wojny wiatowej
organizacji konspiracyjnej) now, bliniacz
9. Druyn Harcerzy Dukt, z tym samym
patronem. Na jej czele stan Jerzy Samosiuk
Dudi, wywodzcy si ze zlikwidowanej
1. DH. Nastpni druynowi 9. DH Jacek
Proko i Igor Truszczyski wywodzili si
z 9. DSH, co pozwolio kontynuowa jej pier-
wotne zaoenia.
W rodowisku 9. DH pozosta rwnie
phm. Adam Markowski, cho ocjalnie nie
peni funkcji wychowawczych w ZHP. W tym czasie zaangaowa si w dziaalno powsta-
ego w ZHP niejawnego Ruchu Harcerskiego. Ta nielegalna, oglnopolska formacja powsta-
a wiosn 1983 r. na gruncie krgw KIHAM, w trakcie przygotowa do pielgrzymki Jana
Pawa II do Polski. W Gorzowie Wielkopolskim (dla regionu Pomorza Zachodniego i ziemi
lubuskiej) od 9 maja 1983 r. Markowski peni funkcj przewodniczcego Komisji Spraw-
nociowej Biaa Suba 83, wprowadzonej dla harcerzy majcych peni sub podczas
wizyty Ojca witego w Ojczynie.
Krgi KIHAM oddziayway na ca Polsk. Chorgiew Kielecka ZHP, w ktrej by znacz-
ny odsetek upartyjnionej kadry kierowniczej, bya dosy odporna na nowoci metodyczne.
Jedyny krg KIHAM pojawi si w Hufcu ZHP Kielce-miasto. Przez kontakty koleeskie
ze skaryskiego rodowiska do KIHAM wszed pwd. Krzysztof Mika. Jego zaangaowanie
w dziaania na rzecz oglnopolskich struktur spowodowao zaprzestanie pracy wychowaw-
czej z druyn, ktr kierowa. Doprowadzio to w poowie 1981 r. do rozwizania 11. DH.
W tym czasie w caej Polsce powoano do ycia Krgi Instruktorw Seniorw. Skupiay one
harcerzy i instruktorw dziaajcych w ZHP w okresie midzywojennym i w latach 1945
1948. W Skarysku-Kamiennej powoano krg ysicaGranat, skupiajcy weteranw
miejscowych druyn dziaajcych do 1939 r.
W oparciu o kadr 11. DH i przy wsparciu harcerzy ze 155. DH 3 padziernika 1981 r.
Mikesz reaktywowa 1. Druyn Harcerzy Czarna Jedynka im. Stanisawa Staszica. Rok
pniej, w sierpniu 1982 r., reaktywowana zostaa 1. Druyna Harcerek Biaa Jedynka
Ryszard Mudrak, Krzeszowice
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

K
.

M
i
k
i
70
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Eim. Emilii Plater. Zgodnie z zaoeniami ZWHP miay by to druyny pracujce wedug sta-
rych wzorw, z obowizujcymi: przedwojennym Prawem i Przyrzeczeniem Harcerskim, sy-
stemem stopni harcerskich, symbolik, regulaminem mundurowym i ceremoniaem.
Czonkowie Czarnej Jedynki nosili pod Krzyem Harcerskim, na patce kieszeni bluzy
guzik wojskowy z orem w koronie. Tradycja ta pojawia si w latach dwudziestych XX w.,
na pamitk harcerzy 1. DH walczcych w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r. Druyna
powrcia take do midzywojennego oznaczania stopni harcerskich, umieszczajc na Krzy-
ach Harcerskich odpowiednie zocenia poszczeglnych elementw (lilijka, okrg i wieniec).
Z pasw harcerskich cierane byy napisy ZHP. Wprowadzono take uywanie do mundurw
brzowych pasw ocerskich Wojska Polskiego. Guziki i lilijki musiay by oksydowane, co
wizao si z ich rcznym przerabianiem przez waciciela munduru.
Kolejnym wyrnikiem byo uywanie na wzr skautowy spodenek sigajcych do ko-
lan (dugo uywanych w wczesnym ZHP krtkich spodenek zazwyczaj nie przekraczaa
jednej trzeciej dugoci uda). Czarna Jedynka (take instruktorzy) nosia chust druyny na
konierzu, a nie jak byo w ocjalnym regulaminie ZHP pod konierzem. Nakryciem gowy
bya rogatywka (podana bya synna krakowska kurzydwka). Wszystkie naszywki na
mundurze miay by haftowane rcznie (sprawnoci, oznaczenia zastpw, herby miast itp.).
Nietypowym dla wczesnego harcerstwa wyrnikiem byo take wprowadzenie oznaczenia
wyznawanej religii (na ten pomys wpad przyboczny 1. DH, wyw. Jacek Semaniak) na
patce lewej kieszeni munduru kady harcerz mia prawo wyhaftowa jej symbol. Druyna
zakadaa tolerancj religijn, lecz w tym czasie wszyscy haftowali wycznie krzyyki.
W dniu powstania Czarnej Jedynki Przyrzeczenie Harcerskie z 1919 r. zoyli wyw. Ja-
cek Semaniak i m. Grzegorz Katerawa
3
. Nie zostali wtajemniczeni w istnienie ZWHP.
Krzysztof Mika postanowi dla realizacji celw Szarych Polwek korzysta z istniejcych
struktur i zaoe metodycznych KIHAM. Oglnopolski ruch by zabezpieczeniem dla jego
poczyna i buforem midzy nim a partyjn Komend Hufca ZHP Skarysko-Kamienna. By
to koniec pierwszego etapu dziaalnoci Zwizku Wolnego Harcerstwa Polskiego.
Decyzj Komendy Hufca 19 grudnia 1983 r. pwd. Lidia Myliska i pwd. Krzysztof Mika
zostali odwoani z funkcji druynowych Biaej Jedynki i Czarnej Jedynki. Powodem by
udzia rodowiska w pielgrzymkach, Mszach w., wsppraca z Kocioem na terenie miasta
i, przede wszystkim, oddziaywanie na pozostae rodowiska harcerskie. Druyny otrzymay
zakaz samodzielnej pracy programowej, a na miejsce zbirek wyznaczono wietlic Komen-
dy Hufca. By wszystkie dziaania mogy by kontrolowane, z komendy wyznaczono opie-
kunw druyn: dla druyny mskiej komendanta hufca hm. Michaa Zakrzewskiego, dla
dziewczt jego zastpc phm. Kazimierza Sabatowskiego.
Ponadto uniemoliwiono harcerzom kontakt z czonkami Krgu Instruktorw Seniorw.
Ostrzeono obie druyny przed podejmowaniem jakichkolwiek dziaa niezgodnych ze Sta-
tutem ZHP. Ponadto zagroono im, e w przypadku powtarzania si podobnych sytuacji, jak
to miao kilkakrotnie miejsce, obie druyny ulegn rozwizaniu. Jedynki nie podday si
presji nowych przeoonych. Za sw nieugit postaw 22 sierpnia 1984 r., decyzj Komendy
Hufca, obie druyny zostay zawieszone do odwoania, a nastpnie ocjalnie rozwizane.
W nowym roku szkolnym harcerze mieli znale sobie inne rodowiska, do ktrych mo-
gliby przej. Mimo przeszkd formalnych Krzysztof Mika utrzyma przy sobie niemal ca
3
Rozkazy L 1/83 i L 2/83 druynowego 1. Druyny Harcerzy, Skarysko-Kamienna, 3 X 1981 r.,
zbiory K. Miki.
71
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Czarn Jedynk. Wsparciem dla ich dziaa a do roku 1989 byo duszpasterstwo harcer-
skie przy skaryskich paraach oraz miejscowy oddzia PTTK. Instruktorzy nieformalnie da-
lej realizowali misj powstaego pi lat wczeniej Zwizku Wolnego Harcerstwa Polskiego
Szare Polwki. Energia, z jak dziaao w nastpnych latach niezalene harcerstwo, pomo-
ga przetrwa rodowisku, ktre po 1989 r. pozostao w ZHP. Druyny w Skarysku-Kamien-
nej i Zielonej Grze stay si wsptwrcami alternatywnej dla ZHP organizacji Zwizku
Harcerstwa Rzeczypospolitej.
Idea trzech modych instruktorw, ktra narodzia si w 1979 r., bya sprzeciwem nie tylko
wobec jednej z modzieowych organizacji wyznajcych kierownicz rol PZPR, ale przede
wszystkim wobec wczesnego porzdku spoecznego i politycznego w Polsce. Dziaania kon-
testacyjne modziey wci pozostaj w cieniu wielkich wydarze politycznych i rozbudzaj
wyobrani nie tylko ich nastpcw, ale take badaczy.
Bibliograa
A.F. Baran, Walka o ksztat harcerstwa w Polsce (19801990). Niepokorni i niezaleni,
Warszawa 2007; S. Czopowicz, KIHAM. Zarys wydarze, wybr dokumentw i relacji, War-
szawa 1998; Krakowski Rocznik Historii Harcerstwa 2005, t. 1; J. Parzyski, Ruch Har-
cerski Rzeczypospolitej 19831989, Krakw 1991; Studia z dziejw Harcerstwa 19441989
[w:] Seria: Studia i Materiay, t. 15, red. M. Wierzbicki, Warszawa 2009.
72
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
ETOMASZ PODKOWISKI
OD RUCHU ZAWISZACKIEGO
DO SKAUTW EUROPY
Stefan kardyna Wyszyski w prywatnej rozmowie ze Stanisawem
Broniewskim, byym naczelnikiem Szarych Szeregw, ktra odbya
si 12 grudnia 1980 r., powiedzia: Trzeba, aeby w Polsce po-
wstao harcerstwo katolickie
1
. Skauting metoda pedagogiczna,
a zarazem ruch modzieowy rozwin si w dwch odmianach:
anglosaskiej (angielskiej) oraz katolickiej, ktra stanowi twrcz
adaptacj tego pierwszego na potrzeby wychowania uwzgldniaj-
cego wymiar aski (ycia nadprzyrodzonego).
Skauting narodzi si w Wielkiej Brytanii na pocztku XX w. Jego twrc by brytyjski
genera Robert Baden-Powell (18571941). W 1907 r. na lecej u wybrzey Anglii Wyspie
Brownsea zorganizowa pierwszy obz skautowy dla dwudziestu chopcw, pochodzcych
z rnych grup spoecznych. Swoje dowiadczenia zawar w ksice Skauting dla chopcw,
opublikowanej w 1908 r. Pod jej wpywem samorzutnie zacz tworzy si ruch modzieo-
wy, ktry szybko przekroczy granice Anglii.
Poniewa skauting narodzi si w rodowisku protestanckim, w katolickich krajach kon-
tynentu europejskiego spotka si pocztkowo z du nieufnoci. Jednak ju w roku 1911
ks. Jules Petit rozpocz w Belgii tworzenie druyn katolickich, a w roku 1912, za aprobat
kard. Dsir Merciera zaoy organizacj Belgian Catholic Scouts (od 1913 Baden-Powell
Belgian Boy Scouts), na czele ktrej stan prof. Jean Corbisier. Stowarzyszenie to w 1913 r.
otrzymao specjalne bogosawiestwo papiea Piusa X. Wkrtce zaczy powstawa kolejne
katolickie organizacje skautowe: w Austrii (1912) sterreichisches Pfadnderkorps St. Geo-
rg; we Woszech (1916) Associazione Scautistica Cattolica Italiana (na czele ktrej stan
ksi di Carpegna); Francji (19201921) Scouts de France. Organizacje skautowe z Francji
i Belgii weszy w skad Akcji Katolickiej. W 1920 r., podczas pierwszego jamboree, zosta-
o zawizane Midzynarodowe Biuro Skautw Katolickich (w ramach Midzynarodowego
Biura Skautw), czc katolickie organizacje skautowe Woch, Francji i Belgii. Inicjatywa
ta uzyskaa akceptacj Baden-Powella oraz aprobat Stolicy Apostolskiej. Twrca skautingu
osobicie zaakceptowa teksty Prawa, Przyrzeczenia i Zasady Podstawowe Skautw Francji.
Najwybitniejsz postaci wrd twrcw skautingu katolickiego by francuski jezuita Jac-
ques Sevin (18821951), wsptwrca Scouts de France (Skautw Francji), sekretarz Midzy-
narodowego Biura Skautw Katolickich. Jako jedyny otrzyma od Baden-Powella uprawnie-
nie do prowadzenia obozw szkoleniowych o randze identycznej z obozami prowadzonymi
przez twrc skautingu. Ojciec Sevin poczy pedagogiczne zasady Baden-Powella z ka-
tolickim wychowaniem, stawiajc wiar w centrum aktywnoci wychowawczej skautingu.
Skauting by dla niego wymagajc szko ycia, uczc przezwyciania siebie oraz drog
1
B. Leonhard, Prymas Tysiclecia i harcerstwo, Krakowski Rocznik Historii Harcerstwa 2006,
t. 2, s. 188.
73
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Ceremonia otwarcia Eurojamu 2003
do witoci. Jak stwierdzi Jan Pawe II, spotkanie metody skautowej z intuicjami Ojca
Sevin pozwolio na wypracowanie pedagogiki opartej na wartociach ewangelicznych, gdzie
kady mody czowiek jest inspirowany do penego rozkwitu i rozwoju swojej osobowoci,
wydajc owoce talentw, ktre nosi w sobie
2
.
Od lat szedziesitych XX w. skauting katolicki przechodzi kryzys, ktry przejawia si
w postpujcej laicyzacji oraz we wprowadzaniu rozwiza pedagogicznych inspirowanych
ideami marksistowskimi i liberalnymi (np. wprowadzenie koedukacji w obrbie druyny).
Jego odrodzenie (i twrczy rozwj) nastpio wraz z rozwojem Federacji Skautingu Euro-
pejskiego, ktrej idea narodzia si w Kolonii w 1956 r. Pierwsza organizacja FSE powstaa
jednak dopiero w 1958 r. we Francji. Idea FSE, jako ruchu wychowawczego, zostaa opar-
ta na trzech larach: skautingu metodzie pedagogicznej, Europie (ojczyzn) wymiarze
wsplnotowym oraz wierze katolickiej wymiarze wertykalnym, wskazujcym ostateczny
cel czowieka. Czonkami FSE mog by organizacje skupiajce protestantw i prawosaw-
nych (przykadem jest organizacja rosyjska). Najwikszy wpyw na ksztatowanie stylu, du-
cha i pedagogiki FSE miao bretoskie maestwo Periga i Lizig Geraud-Keraod, ktre od
1962 do 1986 r. stao na czele Federacji. Liczebno Skautw Europy w 1962 r. wynosia
kilkaset osb, obecnie jest ich ok. 70 tys., skupionych w pitnastu organizacjach narodowych.
Nowy ruch wychowawczy zyska aprobat Kocioa. W 2003 r. FSE, a dokadniej: Midzy-
narodowy Zwizek Przewodniczek i Skautw Europy Federacja Skautingu Europejskiego
(Union Internationale des Guides et Scouts dEurope Fdration du Scoutisme Europan)
2
Jan Pawe II, List apostolski do kierujcych Midzynarodow Katolick Konferencj Skautingu
z 13 IX 1998 r., Gniazdo 2009, nr 10, s. 9.
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

a
u
t
o
r
a
74
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Eotrzyma status prywatnego stowarzyszenia wiernych wieckich prawa papieskiego. Federa-
cja ma take status doradczy przy Radzie Europy, jako organizacja pozarzdowa. W chwili
obecnej FSE jest najwiksz struktur kultywujc skauting wierny inspiracjom Baden-Po-
wella i o. Sevina.
Harcerstwo (polski skauting) powstao w specycznych warunkach przygotowa i walki
o niepodlego na bazie skautingu anglosaskiego, odchodzc jednak wyranie od pierwo-
wzoru. W roku 1921 o. Sevin nawiza kontakt z wadzami Zwizku Harcerstwa Polskiego
(za porednictwem bp. Adama Sapiehy i o. Jacka Woronieckiego), otrzyma nawet w 1923 r.
odznaczenie ZHP Za zasug
3
. Kontakt nie zaowocowa jednak gbsz wspprac, tym
bardziej e w 1931 r. do wadzy w ZHP dosza orientacja bardziej liberalna w kwestiach
religijnych. Prb przeszczepienia skautingu katolickiego na grunt polski podj Stanisaw
Sedlaczek (18921941), jeden z najwybitniejszych instruktorw harcerskich. Wskazywa on,
e [...] nie wszystko, co skauting przynis, naleycie zrozumiano w Polsce i nie wszystko,
co w nim tego warte, przyswoio sobie harcerstwo. [...] Wiele rzeczy pomylanych w skau-
tingu praktycznie i celowo nie przyjlimy lub przyjwszy pierwotnie, zarzucilimy [...].
Stanowisko skautingu angielskiego do religii moe zadowoli wierzcego protestanta, moe
tolerowa je katolik, ale nie jest to stanowisko katolickie. Jakie jest stanowisko katolickie?
Nie trzeba go daleko szuka: mamy je u Scouts de France [...]. Nie wystarczy take przy-
j zasady moralne chrzecijaskie, mona bowiem przyj je, nie uznajc Boga osobowego
[...]. Jeeli chcemy by katolikami, musimy dba o to, by y yciem nadprzyrodzonym, by
ywymi czonkami mistycznego Ciaa Chrystusa. Tu do skautingu Baden-Powellowskiego
narody katolickie i katolicy w ogle musz wprowadzi powan korekt i zrobili to Scouts
de France
4
. Prb takiej transpozycji bya, utworzona w 1939 r. przez grup instruktorw
pod wodz Sedlaczka, organizacja Harcerstwo Polskie (Hufce Polskie), rwnorzdna w sto-
sunku do Szarych Szeregw. Niestety, II wojna wiatowa, a pniej represje ze strony reimu
komunistycznego spowodoway, e praktycznie nic z niej nie pozostao.
yczenie kard. Wyszyskiego, zwerbalizowane pod koniec 1980 r. w rozmowie ze Sta-
nisawem Broniewskim, zaczo by realizowane wraz z powstaniem (28 lutego 1982 r.)
w Lublinie Ruchu Zawiszackiego (zwanego rwnie Harcersk Sub Liturgiczn, a nastp-
nie Harcerskim Ruchem Liturgicznym), a w realiach wolnej Polski wraz z przyczeniem
si (18 listopada 1995 r.) tej struktury do Federacji Skautingu Europejskiego.
Korzeni tego rodowiska naley szuka w dziaalnoci prowadzonego w Lublinie przez
hm. Michaa Bobrzyskiego i funkcjonujcego pierwotnie w ramach ZHP szczepu Zawi-
sza (powstaego w 1972 r.). Szczep nawiza do dziaalnoci harcerstwa przedwojennego,
wprowadzi odrbne jednostki mskie i eskie, zorganizowa rwnie pierwsze (prawdo-
podobnie) w Polsce duszpasterstwo harcerskie. Instruktorzy szczepu aktywnie wczyli si
w ruch odnowy harcerstwa, jaki rozwin si na fali Solidarnoci. Ze Zwizku Harcerstwa
Polskiego szczep Zawisza wystpi 25 kwietnia 1981 r., inicjujc powstanie Niezalenego
Ruchu Harcerskiego, ktry uzyska legalizacj na terenie woj. lubelskiego. Naczelnikiem har-
cerzy zosta Micha Bobrzyski, a naczelniczk harcerek Anna Frczek, take z lubelskiego
Zawiszy
5
.
3
Zob. Z archiwum ojca Sevina, Gniazdo 2009, nr 10, s. 62.
4
S. Sedlaczek, Wstp [w:] H. Bouchet, Skauting i indywidualno, Warszawa 1998, s. 18.
5
Przewodniczcym Ruchu zosta Andrzej Janowski, a jego zastpcami Ryszard Brykowski i To-
masz Strzembosz.
75
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Niezaleny Ruch Harcerski dziaa do momentu wprowadzenia stanu wojennego 13 grud-
nia 1981 r. Stan wojenny i jego konsekwencje w postaci zawieszenia dziaalnoci organiza-
cji spoecznych, stay si impulsem do poszukiwania przez Michaa Bobrzyskiego nowych
moliwoci dziaania. Uwieczone one zostay pomysem stworzenia nurtu diecezjalnego dusz-
pasterstwa liturgicznej suby otarza (ministrantw), ktry mia dziaa w oparciu o metod
harcersk. Koncepcja ta zostaa uzgodniona z ks. Mieczysawem Bochyskim, dyrektorem Wy-
dziau Duszpasterskiego Kurii Biskupiej w Lublinie, a nastpnie zaakceptowana przez ks. bp.
Bolesawa Pylaka (wczesnego biskupa lubelskiego). Grupa instruktorw, skupionych wok
Bobrzyskiego, po odbyciu krtkich rekolekcji zamknitych, 28 lutego 1982 r. przedstawia t
koncepcj grupie okoo stu harcerzy byego hufca lubelskiego NRH, zgromadzonych na zbirce
w kociele jezuitw przy ul. Krlewskiej w Lublinie. Propozycj podchwycia jednak w caoci
tylko starszoharcerska druyna Tajun oraz okoo trzydziestu osb z innych jednostek.
Nowo powstaa organizacja nie przyja formalnej nazwy. Pierwotnie przewijaa si na-
zwa Harcerska Suba Liturgiczna, a przez cay czas istnienia okrelana bya rwnie jako
Ruch Zawiszacki
6
. Niezalenie od inicjatywy harcerzy, we wrzeniu 1982 r., z inspiracji
Anny Frczek, doszo do powstania w Lublinie Duszpasterstwa Dziewczt. Oba nurty (mski
i eski) zostay formalnie poczone w roku 1985, tworzc struktur, ktra przyja nazw
Harcerski Ruch Liturgiczny. W jej skad wchodziy Duszpasterski Ruch Ministrantw-Za-
wiszakw oraz Duszpasterski Ruch Dziewczt-Przewodniczek (od 1987 r. im. b. Krlowej
6
Przez cay okres dziaalnoci Ruchu nie zostaa wypracowana i przyjta jego nazwa wasna.
Apel na Placu Zamkowym w Warszawie
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

S
.

R
u
m
a
n
a
76
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EJadwigi), ktrymi kierowao Przewodnictwo Ruchu z przewodniczcym i ksidzem moderato-
rem. Przez cay okres dziaalnoci HRL jego przewodniczcym by hm. Micha Bobrzyski.
Inicjatywa stworzenia HRL bya nie tylko prb stworzenia w miar bezpiecznego schro-
nienia dla niezalenej dziaalnoci harcerskiej, lecz przede wszystkim prb gbszego wpro-
wadzenia wychowania religijnego do pracy harcerskiej tak, aby wiara przenikna wszyst-
kie aktywnoci modego czowieka (przeamanie sztucznej dychotomii wieckie religijne).
Poczenie metody harcerskiej z prac duszpastersk okazao si jednak w praktyce trudnym
zadaniem. Polskie harcerstwo, w tym przedwojenne, nie miao na tym polu wielu dowiadcze
(istniaa wprawdzie instytucja kapelanw harcerskich, ale nurt pracy religijnej by niejako od-
rbny od gwnego nurtu pracy ZHP)
7
. Druyny zawiszackie funkcjonoway w ramach parai,
wchodzc w skad zespou suby liturgicznej (kady zawiszak mia w zaoeniu by mini-
strantem). Druyny miay cile wsppracowa z wyznaczanymi przez proboszczw ksi-
mi-moderatorami; zdobywano sprawnoci liturgiczne; przy zdobywaniu stopni wprowadzono
wiele wymaga, ktre wizay si z wiedz lub aktywnoci o charakterze religijnym. Co dwa
lata cay Ruch udawa si na kilkudniowe pielgrzymki, ktre miay form obozw wdrow-
nych; organizowane byy rekolekcje zamknite i dni skupienia. Jednoczenie program pracy
by gboko osadzony w metodzie harcerskiej. Bardzo znaczcy by tzw. nurt puszczaski.
Oprcz Lublina druyny zawiszackie powstay w Puawach, Naczowie, Kraniku, Za-
mociu oraz innych miejscowociach diecezji lubelskiej. W 1986 r. powstaa druyna w Ra-
domiu (wczesna diecezja sandomierska), w tym samym roku do HRL przyczyo si rodo-
wisko harcerskie z Biaegostoku.
Z powodu nacisku wadz (w tym nielicznych, niemniej uciliwych przesucha) Ruch
zrezygnowa z tradycyjnych oznak harcerskich. Mundury harcerskie farbowano na brzowo,
zamiast tradycyjnej rogatywki wprowadzono czarny beret. W 1985 r. postanowiono zrezyg-
nowa z uywania Krzya Harcerskiego, zastpujc go lilijk ze znakiem Veritas Vincit
(z przyczyn technicznych do 1987 r. byy to lilijki z wizerunkiem Jana Pawa II).
Rok 1987 by przeomowy dla Ruchu: wprowadzono nowe mundury (zarwno dla harce-
rzy, jak i harcerek) wzorowane na uniformach skautowych, wprowadzono take wasne ozna-
czenia lilijki. Rwnie w tym roku Ruch szerzej zaprezentowa si spoeczestwu podczas
wizyty Jana Pawa II w Lublinie w Biaej Subie pracowao okoo tysica zawiszakw
i przewodniczek.
Na fali przemian politycznych, 12 lutego 1989 r., narodzia si decyzja o powoaniu Zwiz-
ku Harcerstwa Rzeczypospolitej. Cho wadze HRL, ktry wwczas by najwiksz niezalen
organizacj harcersk
8
, uczestniczyy w spotkaniach majcych na celu powoanie nowej organi-
zacji harcerskiej, nie zdecydoway si na przyczenie do tej inicjatywy
9
. Gwnym powodem tej
decyzji bya ch kontynuowania i budowy organizacji harcerskiej o charakterze katolickim, ba-
zujcej na wypracowanym dotychczas dorobku metodyczno-programowym. Sejmik Instruktor-
ski HRL w Lublinie 2 grudnia 1989 r. powoa do ycia Stowarzyszenie Harcerstwa Katolickie-
go Zawisza. Uczestnicy Sejmiku podkrelali, e traktowane jest ono jako [] uwieczenie
7
Inicjatorzy Ruchu nie znali bliej metod konspiracyjnego Harcerstwa Polskiego, ktre jak
wspomniano wczeniej wypracowao wiele rozwiza metodycznych w sferze wychowania reli-
gijnego. Nie mieli take (z przyczyn oczywistych) dostpu do rozwiza pedagogicznych skautingu
katolickiego w Europie Zachodniej.
8
A.F. Baran, Walka o ksztat harcerstwa w Polsce (19801990), Warszawa 2008, s. 423.
9
Za zgod wadz HRL cz druyn w Lublinie przesza do pracy w ramach ZHR.
77
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
podjtego przez nas przed
omiu laty wysiku wy-
kreowania polskiej kato-
lickiej organizacji harcer-
skiej
10
. Stowarzyszenie
zostao zarejestrowane
przez Sd Wojewdzki
w Lublinie 10 kwietnia
1990 r. Tym samym do-
bieg koca pierwszy etap
tworzenia katolickiego
harcerstwa w Polsce.
Etap drugi wie si
z nawizaniem kontak-
tw i przystpieniem Sto-
warzyszenia do Federacji
Skautingu Europejskiego.
Pierwsze spotkanie, cho
nieformalne, miao miejsce podczas wiatowych Dni Modziey w Czstochowie w 1991 r.
Formalne nawizanie relacji midzy organizacjami nastpio dopiero w roku 1992, kiedy trzech
instruktorw z Polski wzio udzia w spotkaniu szefw francuskiej organizacji Przewodni-
czek i Skautw Europy w Randol (Francja). Jednym z nich by Zbigniew Minda z Radomia,
wwczas student pierwszego roku prawa na Uniwersytecie Warszawskim. Zapocztkowany
zosta proces wzajemnego poznawania wadze Stowarzyszenia zapoznaway si z zaoenia-
mi Skautw Europy, organizowano wsplne obozy. Latem 1994 r. okoo czterdziestoosobowa
grupa szefw Stowarzyszenia wzia udzia w Midzynarodowym Zlocie Eurojam w Viterbo
(Wochy), w trakcie ktrego wadze FSE zorganizoway dla nich krtki obz szkoleniowy.
Kocowym efektem tego procesu byo formalne przyjcie Stowarzyszenia Harcerstwa Katoli-
ckiego Zawisza do Federacji Skautingu Europejskiego, ktre nastpio na Radzie Federalnej
FSE w Herbstein (RFN) 18 listopada 1995 r.
11
Tym samym za porednictwem Skautw Europy
nastpio niejako ponowne zaoenie harcerstwa w Polsce tym razem katolickiego, w du-
chu o. Sevina i Sedlaczka.
Polska organizacja Skautw Europy bya (i jest) tak dynamiczna, e staa si gwnym
organizatorem Eurojamu 2003 Zlotu Midzynarodowego Zwizku Przewodniczek
i Skautw Europy Federacji Skautingu Europejskiego. Odby si on midzy 2 a 11 sierpnia
2003 r. w okolicy elazka, miejscowoci pooonej blisko Ogrodzieca i Kluczy na Wyynie
Krakowsko-Czstochowskiej, gromadzc ok. 9 tys. uczestnikw z kilkunastu krajw Europy
w tym Rosji Kanady, gwnie katolikw, ale te i prawosawnych. Midzy 4 a 11 sierpnia
2007 r. SHK Zawisza FSE organizowaa Euromoot 2007 midzynarodow wdrw-
k przewodniczek i skautw Europy ze sowackiej Lewoczy, przez Tatry, do Czstochowy.
Wzio w niej udzia ok. 3 tys. osb. Polak, Zbigniew Minda, 6 wrzenia 2009 r. zosta wy-
brany na Komisarza Federalnego FSE.
10
A.F. Baran, op. cit., s. 426.
11
Stowarzyszenie zmienio w zwizku z tym nazw na Stowarzyszenie Harcerstwa Katolickiego
Zawisza Federacja Skautingu Europejskiego.
Harcerki z Litwy i Polski w Warszawie
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

S
.

R
u
m
a
n
a
78
Rzeczywisto konspiracyjna lat
19441956 to nie tylko wielkie struk-
tury, dziaajce w skali oglnopolskiej
lub regionalnej. To take szereg mniej-
szych organizacji, przede wszystkim
za fenomen organizacji modzie-
owych, masowo pojawiajcych si
zwaszcza od koca lat czterdziestych,
gdy monopol na ocjaln dziaalno
mia komunistyczny Zwizek Modzie-
y Polskiej. Badania nad tym zjawi-
skiem spoecznym znajduj si dopiero w stadium pocztkowym.
Ju teraz jednak mona zasadnie twierdzi, e modzie z rnych
typw szk (czsto harcerze i czonkowie stowarzysze katolickich),
tak licznie konspirujca i najczciej z braku dowiadczenia szybko
rozpracowywana przez UB, to ostatnie pokolenie yjce idea-
ami II Rzeczypospolitej. Symbolem martyrologii tego pokolenia
sta si obz dla modocianych przestpcw w Jaworznie.
Janusz Kurtyka, prezes IPN
Gazeta Polska, 17 stycznia 2007
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
79
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
BOGUSAW WJCIK, IPN RZESZW
STAJEMY DO WALKI
O SPRAWIEDLIWO
NIEPODLEGOCIOWE ZMAGANIA MODZIEY
NA RZESZOWSZCZYNIE W LATACH 19441956
W latach 19441956 na terenie Polski reim komunistyczny wykry
i zlikwidowa blisko tysic nielegalnych organizacji modzieo-
wych, ktre skupiay w swych szeregach ok. 11 tys. czonkw
1
. W tym
kontekcie Rzeszowszczyzna wypada bardzo korzystnie, z prawie
trzydziestoma organizacjami modzieowymi i rzesz ponad 650 za-
angaowanych w ich dziaalno modych ludzi. Mowa w tym wypadku
o organizacjach zdekonspirowanych, rzeczywista skala niepodlego-
ciowej dziaalnoci modziey bya bowiem znacznie wiksza.
Motywy tworzenia organizacji i przekrj spoeczny ich czonkw
Baga dowiadcze wojennych sprzyja szybszemu osiganiu
przez modzie dojrzaoci yciowej i politycznej. Mimo przela-
dowa UB, aresztowa i wszechobecnej propagandy, przeobrae-
nia ideologiczne w wiadomoci modziey dokonyway si bar-
dzo wolno albo wcale, a znaczna cz modych ludzi pozostawaa
w opozycji, dziaajc w dalszym cigu w podziemiu
2
. Wadza
komunistyczna nie miaa te wtpliwoci, e cz rodowisk mo-
dzieowych bdzie przeciwstawiaa si socjalistycznej przebudo-
wie kraju. W kuratorium warszawskim ju w czerwcu 1946 r. zor-
ganizowano konferencj powicon tej problematyce z udziaem
przedstawicieli Ministerstwa Bezpieczestwa Publicznego, wadz
szkolnych, organizacji politycznych, dyrektorw szk i nauczy-
cieli. Jej efektem sta si oklnik zatytuowany W sprawie prze-
ciwdziaania wciganiu modziey do organizacji nielegalnych
3
.
Zdecydowane dziaania UB w stosunku do rodowiska modzieo-
wego zaczy si w 1947 r. po wyeliminowaniu PSL, jedynej legalnej opozycji, i po rozpra-
wieniu si z podziemiem poakowskim, a na terenie woj. rzeszowskiego take z UPA.
Wrd motyww, ktre decydoway o opozycyjnym nastawieniu modziey w tamtym czasie,
wymienia si m.in.: mentaln wi ze starszym pokoleniem okupacyjnej i powojennej konspi-
1
Por. S. Poleszak, R. Wnuk, Oddziay zbrojne polskiego podziemia niepodlegociowego i organi-
zacje modzieowe prba ujcia statystycznego [w:] Atlas polskiego podziemia niepodlegociowego
19441956, red. R. Wnuk, S. Poleszak, A. Jaczyska, M. ladecka, Warszawa Lublin 2007, s. LIX,
LXVILXVII.
2
L.S. Szuba, Powszechna organizacja Suba Polsce jako narzdzie pracy i indoktrynacji mo-
dziey w latach 19481955, Lublin 2006, s. 23.
3
K. Kosiski, O now mentalno. ycie codzienne w szkoach 19451956, Warszawa 2000, s. 261.
Zenon Pobidyski,
organizacja Zastp
Indyjski
F
o
t
.

I
P
N

R
z
e
s
z

w
80
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Eracji, modzieczy idealizm,
dostrzeganie przez modych
sprzecznoci pomidzy pro-
pagand wadzy a jej rze-
czywistymi dziaaniami czy
te brak zgody na zmian
ZHP i siowe wcielanie
modziey do organizacji
komunistycznych. Tworze-
niu nielegalnych organizacji
sprzyjay: powszechna nie-
ch do narzucanego ustroju
komunistycznego i sprze-
ciw wobec walki z religi
i Kocioem. Dla czci
grup podziemnych nie bez
znaczenia bya atwo
dostpu do broni. wiadectwem napicia spoecznego, ktre towarzyszyo powstawaniu takich
organizacji, jest fragment z przesuchania Edmunda Raczkowskiego, jednego z domniemanych
przywdcw Polskiej Armii Wyzwoleczej, dziaajcej w Sanoku w latach 19471951: Okoo
godz. 17-tej suchalimy dziennika amerykaskiego, w ktrym Ameryka nadawaa, e jest wiel-
kie napicie pomidzy Zwizkiem Radzieckim a Ameryk. Jak wynikao z tego dziennika, to
mymy przypuszczali, e na dniach wybuchnie wojna pomidzy wymienionymi pastwami. Po
wysuchaniu tego dziennika prowadzilimy dyskusj nad tymi zagadnieniami, co mwiono
w dzienniku amerykaskim. W czasie tej dyskusji Trebenda Adam albo Strachocki Jerzy podali
propozycj do zorganizowania nielegalnej organizacji
4
.
W dokumentach programowych modzieowych organizacji niepodlegociowych, o ile
takie istniay, najczciej wskazywano racje ich powstania. W Statucie Orlt zaoyciele tej
organizacji, Stanisaw Mandecki i Lesaw Popowicz, w 1947 r. napisali: Celem Orlt jest: (a)
4
B. Wjcik, Niepodlegociowe organizacje modzieowe na Rzeszowszczynie w latach 1944
1956, Rzeszw 2009, s. 123124.
Stanisaw Mandecki, organizacja Orlta
F
o
t
.

I
P
N

R
z
e
s
z

w
Ulotka organizacji Liga Walki z Bolszewizmem Wschodnia Kadra
I
P
N

R
z
e
s
z

w
81
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
podtrzymywanie na duchu
modziey podczas okupa-
cji bolszewickiej; (b) walka
o Niepodleg i Chrystu-
sow Polsk
5
. W instrukcji
Ruchu Oporu Armii Krajo-
wej z 1948 r. znalaz si m.in.
nastpujcy zapis: Zadaniem
tej organizacji jest uwolnie-
nie Polski spod jarzma bol-
szewickiego
6
. W dokumen-
cie noszcym tytu Nasze
denia, dowdca Demo-
kratycznej Armii Krajowej,
Eugeniusz Szczepankiewicz,
w 1950 r. wskazywa nato-
miast: Walka nasza dzisiej-
sza jest spucizn walk wielu
wiekw o sprawiedliwo.
My stajemy do walki o spra-
wiedliwo, jako spadko-
biercy idei wyzwoleczych
naszej doby. Stajemy i wal-
czymy, bdc modzi. Chcc
uzyska wreszcie spra-
wiedliwo, chcc obudzi
upion dum narodow,
mio wszystkich narodw,
wolno, musimy podj t
walk odwanie, z penym
[] powiceniem
7
.
Zdarzao si take, e programy, ktrymi miay kierowa si takie grupy, dorabiano dopiero
podczas ledztwa. Wystarczyo bowiem regularnie spotyka si w tym samym gronie, sucha
zachodnich rozgoni radiowych, uprawia tzw. szeptan propagand, czy te posiada bro,
by ledczy UB, stosujc presj zyczn i psychiczn, wymusili od zatrzymanych odpowied-
nie zeznania. Niektre z organizacji modzieowych naley uzna za powstae w wyniku pro-
wokacji lub w trakcie ledztwa. Nie ma wtpliwoci, e w wyniku pozyskania do wsppracy
Stefana Suowskiego z Grskiego Ruchu Oporu, kilkuosobowej organizacji dziaajcej na
przeomie lat 1952 i 1953 wrd junakw z 72. Brygady Suby Polsce z Horyca, UB udao
si zintensykowa dziaania tej grupy, a nastpnie zatrzyma jej czonkw. W szczeglnych
okolicznociach zostaa rwnie powoana do istnienia Liga Walki z Bolszewizmem Wschod-
nia Kadra, organizacja dziaajca od 1948 r. do wrzenia 1951 r. na ternie pow. przemyskiego.
5
Ibidem, s. 327.
6
Ibidem, s. 297.
7
Ibidem, s. 352.
Jzef Umiski, organizacja Wolno i Sprawiedliwo, obok
bro pochodzca ze skrytki znajdujcej si w kociele w Mielcu
F
o
t
.

I
P
N

K
r
a
k

w
82
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
ENaley bowiem zaznaczy,
e gdy bya zakadana Leo-
pold Machunik pozostawa
funkcjonariuszem PUBP
w Przeworsku.
Ciekawym przypad-
kiem, ktry uzmysawia
perdi funkcjonariuszy
UB i ich mocodawcw,
pozostaje sprawa organiza-
cji Orlta, ktra w latach
19501951 miaa konty-
nuowa dziaalno orga-
nizacji o tej samej nazwie
z Rudnika i Niska, rozbitej
pod koniec 1949 r. Pra-
cujcy w PUBP w acucie chor. Stefan Golonka oraz szef tej placwki, por. Jzef Jani-
cki, doprowadzili do sytuacji, w ktrej oskarono i skazano za dziaalno w domniemanej
organizacji dziewitnacie osb. Interwencja matki jednej ze skazanych u Bolesawa Bieruta
sprawia, e podjto wewntrzne ledztwo w tej sprawie. Specjalna komisja zoona z przed-
stawicieli MBP i Naczelnej Prokuratury Wojskowej stwierdzia m.in., e: zawarte w aktach
sprawy dowody, ktre byy podstaw skazania [...], nie s absolutnie wiarygodne, a istnie-
nie niel[egalnej] org. Orlta w latach 1950 i 1951 na terenie acuta wydaje si bardzo
wtpliwe
8
.
Nie naley ulega wraeniu, e to wycznie funkcjonariusze najniszych szczebli UB pozo-
staj odpowiedzialni za tego typu wymuszenia. Oczekiwa tego od nich stworzony przez parti
rzdzc PPR/PZPR system. Decydujcy wpyw na sposb traktowania modziey z nielegal-
nych organizacji niepodlegociowych oraz wysoko zasdzanych wyrokw miao to, w jakim
okresie ich dziaalno bya wykrywana. Dla przykadu, gdyby czonkowie organizacji Polskie
Dowdztwo Podziemne, funkcjonujcej w Turbi i pow. tarnobrzeskiem, zostali zatrzymani
w 1953 r., otrzymaliby kilkunastoletnie wyroki wizienia. Natomiast skad sdziowski Sdu
Wojewdzkiego w Rzeszowie, orzekajc w ich sprawie w listopadzie 1957 r., potraktowa ich
z du wyrozumiaoci. Najwyszy wyrok trzy lata wizienia otrzyma Felicjan Kko.
Znamienny jest take usprawiedliwiajcy ton uzasadnienia tego wyroku: Jakkolwiek oskareni
Kko Felicjan, a zwaszcza Chamot Stanisaw przyznali, e uwaali si za czonkw organizacji,
przy czym osk[arony] Chamot podkreli nawet sw zaoycielsk rol i kierownicz w niej
funkcj, to jednak sd ani w ich dziaaniu, ani te w dziaaniu osk[aronego] Kko Emila nie
dopatrzy si przestpstwa z art. 14 MKK. Caa bowiem dziaalno tych oskaronych ogra-
niczya si wycznie do sporzdzania i rozpowszechniania ulotek nawoujcych do zbrojnych
wystpie przeciwko Wadzy Ludowej, do mordowania pracownikw aparatu pastwowego,
czonkw ORMO i ZMP i szerzcych wrogi nastrj w stosunku do Zwizku Radzieckiego
9
.
Resort bezpieczestwa starannie bada prol spoeczno-psychologiczny modziey tra-
ajcej do podziemia. Przeprowadzane przez MBP i NPW ankiety dotyczce dziaaczy mo-
8
Ibidem, s. 102.
9
Ibidem, s. 197.
Jerzy Strachocki, organizacja Polska Armia Wyzwolecza
F
o
t
.

I
P
N

R
z
e
s
z

w
83
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
dzieowych wprawiay komunistw
w zakopotanie. Wikszo z zatrzy-
mywanych modych ludzi wywodzia
si bowiem z chopstwa oraz tzw. klasy
robotniczej. Dostrzegano, e paradoksal-
nie grupy, ktrym nowa wadza oaro-
wywaa najwicej, okazuj si najmniej
przychylne dla wprowadzanych zmian.
Z perspektywy lat siedemdziesitych
XX w. sytuacj t nastpujco komento-
wa jeden z adeptw szkoy Ministerstwa
Spraw Wewntrznych w Legionowie:
Dziaalno nielegalnych organizacji
modzieowych bya o tyle zjawiskiem
niepokojcym i niebezpiecznym, e
brali w niej udzia ludzie, ktrzy w kilku
jedynie wypadkach przekroczyli 20-ty
rok ycia. Wrd czonkw nielegalnych
organizacji przewaali uczniowie szk
rednich, synowie chopw, robotnikw,
w niewielkiej tylko iloci inteligencji,
czonkowie ZMP, Harcerstwa a niejed-
nokrotnie czonkowie PZPR, ktrym
nasza wadza ludowa daa moliwo
bezpatnej nauki i pomylnego startu
yciowego
10
.
W zdecydowanej wikszoci przypadkw do opisywanych organizacji naleaa mo-
dzie mska. Jedyn typow organizacj esk w woj. rzeszowskim bya powstaa w marcu
1947 r. w Przeworsku Liga Walki Modych z Komunizmem. Zaoycielki tej organizacji
Helena Rusinek, Teresa Szkoda, Czesawa Tomczyszyn, Izabela Rysz i Zoa Ubieszyska,
uczennice Gimnazjum w Przeworsku, prboway pozyskiwa nowych czonkw oraz wysay
kilka pogrek w formie anonimw. Tworzenie placwek eskich przewidziano rwnie
w strukturach organizacyjnych Orlt. Do ich podstawowych zada naleao: zdzieranie pla-
katw propagandowych, rozwieszanie ulotek Orlt, rozpowszechnianie prasy nielegalnej,
przenoszenie broni, spisywanie komunistw oraz dziaania wywiadowcze opracowywanie
planw rnych obiektw
11
. W pojedynczych przypadkach mode kobiety wchodziy w skad
innych organizacji modzieowych.
Czas dziaania, liczebno i lokalizacja
Szczeglne nasilenie wykrywalnoci modzieowych organizacji niepodlegociowych
nastpio w skali caego kraju w latach 19471951. By to po czci efekt utrzymujcego
si wci oporu spoecznego, po czci za skutek realizacji ideologicznych wytycznych
10
AIPN Rz 0174/79, Nielegalne organizacje modzieowe w wojewdztwie rzeszowskim w latach
19471952, oprac. H. oobajluk, Legionowo, kwiecie 1977, k. 4445.
11
Por. B. Wjcik, op. cit., s. 340341.
Ulotka organizacji Konspiracyjne Wojsko Polskie,
IPN Rzeszw
84
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ecentrali partyjnej
12
. Wydawane wwczas akty normatywne i rozkazy wiadczyy o skrajnej
podejrzliwoci wobec spoeczestwa
13
. Dziaacze lokalnych struktur partyjnych byli na bieco
informowani o prowadzonych ledztwach i poszukiwali przyczyn powstawania nielegalnych
organizacji modzieowych. O praktyce regularnych konsultacji z przedstawicielami PZPR
wiadczy m.in. fragment sprawozdania z 9 lipca 1951 r. przygotowanego przez mjr. Wacawa
Pietronia, szefa Wojskowego Sdu Rejonowego w Rzeszowie: Z I-szym Sekretarzem KW
PZPR spotkaem si trzykrotnie. [...] Ze swej strony zapoznaem I Sekretarza z biec prac
Sdu i charakterem i rodzajem rozpoznawanych spraw. Obszerniej omwiem sprawy modzie-
owe, podkrelajc rdo przestpczoci i warunki jej rozwoju. W kwestii tej I Sekretarz by
zdania, aby represjonowa ogldniej modzie, a ostrzej inspiratorw i starszych
14
. Sprawy
modzieowe powracay rwnie podczas posiedze Egzekutywy KW PZPR w Rzeszowie.
Podczas jednego z takich posiedze, 28 czerwca 1950 r., tow. Sanocki stwierdza: Jeli na
terenie szk mielimy dziaalno band, to trzeba stwierdzi, e klimat zosta stworzony
do ich rozwoju przez samych nauczycieli. Nie byo prowadzonej walki z reakcyjnymi ele-
mentami o czysto szk.
Mielimy wrogie wyst-
pienia (Jaso, Tarnobrzeg
i inne) za aprobat i popar-
ciem nauczycieli. [...] Na
odcinku szkolnictwa musz
zaj zmiany, szczeglnie
tam, gdzie duy wpyw ma
kler, trzeba si zastanowi
nad systemem nauczania
w tych szkoach, oraz ele-
ment, ktry sprzyja two-
rzeniu si band, naley bez-
wzgldnie eliminowa
15
.
Sytuacja na terenie woj.
rzeszowskiego pod wzgl-
dem aktywnoci niepodlegociowych organizacji modzieowych odzwierciedla tendencje
oglnopolskie. Od zakoczenia dziaa wojennych do 1946 r., w poszczeglnych latach, dzia-
ao na tym terenie od trzech do piciu organizacji, w 1947 r. byo ich ju dziesi; w 1948 r.
12
W 1947 r. dziaalno podziemia zanika, a terror przeciwko wadzom wygasa. Trwajce repre-
sje z tego tytuu zupenie nie odpowiaday rzeczywistoci, musiay opiera si na zmylonych prze-
sankach lub stanowiy odwet za dawn dziaalno czy postaw. C. Kozowski, Namiestnik Stalina,
Warszawa 1993, s. 52.
13
Do 1956 r. dziaania funkcjonariuszy UB w rodowiskach modzieowych okrelay: Instruk-
cja nr 09/50 ministra Stanisawa Radkiewicza z 9 VIII 1950 r.: W sprawie ujawniania i zwalczania
podziemia i dywersji w szeregach modziey oraz Instrukcji nr 01/52 Julii Brystygier z 11 II 1952 r.:
W sprawie zwalczania i likwidacji podziemia, dywersji i chuligastwa wrd modziey. Zob.
B. Wjcik, op. cit., s. 215226 i 229240.
14
AIPN Rz 122/73, Sprawozdanie opisowe z dziaalnoci WSR w Rzeszowie za II kwarta 1951 r.,
Rzeszw, 9 VII 1951, k. 81.
15
APRz zesp. 1246 (KW PZPR), 139, Protokoy z posiedze Egzekutywy KW PZPR, Rzeszw,
28 VI 1950 r.
Jzef Zawrotniak, organizacja Piast
F
o
t
.

I
P
N

R
z
e
s
z

w
85
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
czternacie; w 1949 r. trzynacie; w 1950 r.
dwanacie; w 1951 r. dziesi; od 1952 r.,
w ktrym funkcjonowao siedem takich orga-
nizacji, nastpi stopniowy spadek ich liczby,
tak e w 1956 r. byo ich ju tylko cztery. S
to dane dotyczce organizacji, ktre zostay
wczeniej, czy pniej wykryte przez UB.
Przecitny okres dziaalnoci tych orga-
nizacji wynosi okoo dwch i p roku, jest
wic stosunkowo dugi. Naley jednak zazna-
czy, e dysproporcje pod wzgldem dugoci
prowadzonej dziaalnoci pomidzy poszcze-
glnymi organizacjami s bardzo due. Dla
przykadu, dziaalno Modzieowej Armii
Podziemnej w Przemylu trwaa zaledwie
trzy miesice: od czerwca do sierpnia 1947 r.
Jest to te jedyna z omawianych organizacji,
ktrej dziaalno zawiesili sami czonkowie,
a jej istnienie zostao odkryte przy okazji
innego ledztwa w 1950 r. Podobnie tylko
trzy miesice, od listopada 1955 r. do lutego
1956 r., trwaa dziaalno Armii Bezpiecze-
stwa Cmolasu. Najduej istniay: Zwizek
Wolnej Modziey Polskiej, funkcjonujcy w latach 19441955, oraz Konspiracyjne Wojsko Pol-
skie organizacja prowadzca dziaalno w latach 19451955. Sam czas funkcjonowania danej
organizacji nie warunkowa jednak w bezwzgldny sposb intensywnoci prowadzonej przez
ni dziaalnoci. Przykadem pozostaje w tym wzgldzie wanie Konspiracyjne Wojsko Polskie,
ktrego zaoyciel i moderator, Jan Szymaski, od koca 1950 r., do aresztowania w 1955 r.
ukrywa si, jedynie planujc przysze przedsiwzicia.
Za istotne naley uzna take dane dotyczce liczebnoci organizacji. Rwnie w tym
wypadku pojawiaj si due dysproporcje, ktre pozostaj w zwizku z moliwociami ich
dziaania. Do najwikszych naleaa Modzie Wielkiej Polski, ktra w latach 19441947 sku-
piaa w swoich szeregach ok. 170 osb. W porwnaniu z pozostaymi omawianymi organiza-
cjami, bya to jednak organizacja szczeglna ze wzgldu na to, e jej struktury tworzono ju od
1927 r., w duej mierze bya te inspirowana przez Stronnictwo Narodowe. Kolejne pod wzgl-
dem wielkoci byy Orlta, liczce w czasie trzyletniej dziaalnoci ponad stu czonkw, oraz
Zwizek Wolnej Modziey Polskiej, przez ktry w czasie jedenastoletniej dziaalnoci prze-
wina si podobna liczba osb. W skad innych organizacji (Grskiego Ruchu Oporu, Armii
Bezpieczestwa Cmolasu czy Podziemnej Organizacji Bojowej o Wolno) wchodzio zaledwie
kilku czonkw. Do rednich pod wzgldem liczebnoci naleay: Modzieowy Ruch Oporu,
Demokratyczna Armia Krajowa i onierze Wolnej Polski, liczce po trzydzieci osb.
Niepodlegociowe organizacje modzieowe obejmoway sw aktywnoci cae woj. rze-
szowskie. Niewtpliwie jednak na podkrelenie zasuguje modzieowe rodowisko Przemyla,
gdzie dziaay: Modzie Wielkiej Polski, Modzieowa Armia Podziemna, Generalna Konfe-
deracja Polski Niepodlegej, Zastp Indyjski, Liga Walki z Bolszewizmem oraz Korpusy Polski
Ludowej. O pewnej koncentracji organizacji modzieowych mona rwnie mwi w przypadku
Prawa Orlt , IPN Rzeszw
86
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Epnocnej czci wojewdztwa, w trjkcie miejscowoci: Rudnik, Tarnobrzeg, Stalowa Wola.
Na tym terenie dziaay organizacje: Modzie Partyjna, Modzieowy Ruch Oporu, Orlta,
Moda Polska, Piast, Zwizek Wolnej Modziey Polskiej i Polskie Dowdztwo Podziemne.
Specyka dziaalnoci
W wikszoci przypadkw dziaalno modych ludzi podejmujcych walk z reimem
komunistycznym sprowadzaa si do akcji propagandowych, walki o zachowanie kultury
i tosamoci narodowej oraz przygotowa do udziau w kolejnej wojnie wiatowej. Fakt, e
modzie kada tak duy nacisk na podtrzymanie dziedzictwa narodowego, wiadczy o jej
realizmie politycznym i wiadomoci toczcej si w Polsce walki ideologicznej.
Relacjonujc tego typu przedsiwzicia w wykonaniu czonkw organizacji modzieo-
wej z acuta (bez nazwy), ktra funkcjonowaa w tym miecie w latach 19531958, kpt.
Edward Kolasa naczelnik Wydziau III ds. BP KWMO w Rzeszowie pisa: od 1953 roku
do 1956 r. dziaalno ich wyraaa si, e Gilewicz wraz z pozostaymi urzdza zebrania, na
ktrych omawiali, w jaki sposb maj dziaa. Na zebraniach tych Gilewicz Krzysztof oma-
wia istniejce stosunki spoeczne w kraju, twierdzc, e w prasie s brednie, a w rzeczywisto-
ci jest inaczej. Ponadto wskazywa, e Polska nie jest suwerenna i nastawia swych kolegw
przeciwko Zwizkowi Radzieckiemu i ustrojowi socjalistycznemu. Gilewicz Krzysztof wraz
z Burd Edwardem wykazywali najwiksz aktywno w omawianej grupie. Oni te pisali
i rozrzucali ulotki o treci antypastwowej, jak rwnie pisali wrogie anonimy do obywateli
postpowych, by w tym ostrzec ich przed aktywn dziaalnoci
16
.
Czsto dziaalno ta niewiele rnia si od zwykych zbirek harcerskich i traktowana bya
w kategoriach zabawy i przygody. Na przykad podczas zbirki Zastpu Indyjskiego w 1949 r.,
wedug jednego z jej uczestnikw, bawiono si w podchody, palono ognisko, piewano pieni
partyzanckie, a Z[enon] Pobidyski mwi na temat ZSSR, wojny i potrzeby dziaania w orga-
nizacji
17
. Odwoania do podobnych elementw zabawy znajdujemy rwnie w skargach rewi-
zyjnych obrocw osb nalecych do organizacji: Zwizek Biaego Ora i Modzie Par-
tyjna. W pierwszym przypadku adwokat Jerzego Kormanka, Erazma Wjcickiego, Jana Gnata
i Leszka Baczyskiego dziaajcych w Gorlicach w latach 19471948 argumentowa: Moe
pod wpywem przeczytanych lektur, a moe pod wpywem wiadomoci pochodzcych z prasy,
skazani to wzajemne zycie si i te wzajemne zabawy postanowili ubra w bardzo pocigajc
dla nich form tajemniczoci
18
. W drugim przypadku obroca Tadeusza Birukowa spotyka-
jcego si z kolegami z Rozwadowa od kwietnia do lipca 1948 r. pisa: Cay przebieg dzia-
a wszystkich oskaronych w tej sprawie, a tym samym i Birukowa w tak zw[anym] zwizku
przestpczym wskazuje niewtpliwie na to, e bya to jedynie zabawa pozbawiona jakichkol-
wiek konkretnych zamiarw. Oskareni chcieli dosuy si medalw, jak sami wyjanili przy
rozprawie, a fakt, i kierownictwo tego zwizku miao spoczywa w rku tego, ktry o pnocy
uda si na cmentarz, do czego zreszt brako im odwagi, gdy wszyscy zdoali pj jedynie
do 100 metrw od cmentarza, wiadczy w sposb dobitny o niepowanym charakterze caej tej
imprezy i nadaje temu wypadkowi cech wybitnie zabawnych, waciwych jedynie dzieciom,
ktre by moe ksztaciy swj umys na literaturze sensacyjnej
19
.
16
B. Wjcik, op. cit., s. 474.
17
Ibidem, s. 128.
18
Ibidem, s. 275.
19
Ibidem, s. 61.
87
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Do rzadkoci naleay akcje z uy-
ciem broni skierowane przeciwko ludziom
systemu lub majce za cel pozyskanie rod-
kw pieninych na dziaalno. Przedsi-
wzicia tego typu byy jednak planowane
przez niektre z organizacji. Czonkowie
Demokratycznej Armii Krajowej dziaajcej
na terenie Strzyowa od wrzenia 1949 r.
do czerwca 1950 r. wydali wyroki mierci,
grzywny lub chosty na funkcjonariusza
UB i kilku czonkw PZPR. Wyroki te nie
zostay jednak nigdy wykonane. Bywao
i tak, e z jakich przyczyn do konkretnych
dziaa nie dochodzio. Modzi ludzie wcho-
dzcy w skad organizacji onierze Wolnej
Polski, dziaajcej przede wszystkim w oko-
licach Pilzna w latach 19491952, podjli na
przykad dwukrotn prb napadu na poste-
runek MO w Jodowej, w kwietniu i w maju
1952 r. W pierwszym przypadku odstpili
oni od napadu, poniewa przy budynku MO
w Jodowej zastali samochd funkcjonariu-
szy PUBP z Jasa, w drugim za przypadku
w czasie dojcia do Jodowej czonkowie
WP spotkali znajome osoby i obawiali si dekonspiracji.
Nie ulega wtpliwoci, e wszelkie akcje z uyciem broni wizay si z duym ryzykiem.
W konsekwencji takich dziaa doszo do dekonspiracji Orlt i Modzieowego Ruchu Oporu.
W pierwszym przypadku w akcji grupy operacyjnej WUBP i funkcjonariuszy MO z Rzeszowa
w gromadzie Krzemienica 5 padziernika 1949 r. zosta postrzelony w brzuch czonek Orlt
Jan Balawajder. Mia on przy sobie dwa pistolety, legitymacj czonka ZMP, legitymacj szkoln
oraz notatki, wrd ktrych znalazo si te kilka adresw. Zdarzenie to stao si impulsem do
zatrzyma kolejnych czonkw organizacji. W drugim przypadku po akcji na spdzielni Brat-
nia Pomoc w Tarnobrzegu 19 padziernika 1949 r., w wyniku pocigu za jej uczestnikami, ujty
zosta Jerzy Domaski, a nastpnie kolejni czonkowie Modzieowego Ruchu Oporu.
W podobnych okolicznociach UB natra rwnie na lad pozwalajcy na rozbicie organi-
zacji o rodowodzie harcerskim z Mielca, ktra funkcjonowaa jako Zastp Rysiw, a nastpnie
ju na terenie Krakowa i Warszawy pod kryptonimami Stalowi Polacy oraz Wolno i Spra-
wiedliwo. Rwnie z dzisiejszej perspektywy wyposaenie, wyszkolenie i skala akcji infor-
macyjnych i bojowych przeprowadzanych przez czonkw tej organizacji robi due wrae-
nie. Akcje z uyciem broni przeprowadzili oni m.in. na sklepy w Wieliczce, Dbnikach, na lokal
wadz miejskich w Wieliczce oraz na posterunek MO w Niepoomicach. Natomiast w ramach
przygotowa do akcji Ostrzeenie, ktra miaa polega na rozesaniu na terenie kilku wik-
szych miast listw z ostrzeeniami do czonkw PZPR oraz pracownikw UB i MO, powsta
projekt wykonania akcji nansowej w Warszawie. Do jej przeprowadzenia naleao prze-
transportowanie do Warszawy broni. Tam te 3 listopada 1951 r. zgin zastrzelony przez mili-
cjanta Roman Stachiewicz. Uwag milicjanta przykua cika walizka Stachiewicza. Podczas
Statut organizacji Armia Kresw, IPN Rzeszw
88
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Eprby jego wylegitymowania doszo do strzelaniny. Wrd dokumentw znalezionych przy
Stachiewiczu znajdoway si take nazwiska i adresy kilkunastu jego znajomych, a take jego
warszawski adres. W mieszkaniu na ul. Brzeskiej 6 bezpieka zaoya kocio. Po kolejnych
zatrzymaniach doszo do byskawicznych aresztowa pozostaych czonkw Wolnoci i Spra-
wiedliwoci. W skrytkach z broni tej organizacji na terenie Krakowa i Mielca funkcjonariusze
UB znaleli prawdziwy arsena, m.in. pistolety maszynowe w tym rkm, pocisk przeciwpan-
cerny, kilkadziesit granatw i kilka tysicy sztuk amunicji.
wiadectwa hartu ducha i modzieczego idealizmu
Represje wobec rodowiska modzieowego przyjmoway rn skal. Tu po wojnie, na
fali amnestii i w sytuacji, gdy gwne ostrze walki reimu komunistycznego zostao skiero-
wane przeciwko opozycji wywodzcej si z nurtu AK, sankcje karne nie byy wysokie. Ju
jednak w latach 19471952 bicie, tortury zyczne i psychiczne oraz dugoletnie wyroki stay si
standardem. Miadenie palcw, bicie po stopach, raenie prdem, pozorowanie egzekucji, czy
straszenie aresztowaniem rodzicw to tylko niektre z metod stosowanych przez ledczych UB.
Umoliwiay one wymuszenie zezna i zamanie ludzi o stalowym nawet charakterze. Swj
pobyt w katowniach UB w nastpujcy sposb opisuje Edward Busz z Modzieowego Ruchu
Oporu: Natychmiast po aresztowaniu mnie, ciko rannego wpprzytomnego bito i tor-
turowano (kopano i deptano butami po klatce piersiowej). Na ledztwo do Woj[ewdzkiego]
Urzdu Bezp[ieczestwa] Publicznego w Rzeszowie potem za do Pow[iatowego] Urzdu
Bezp[ieczestwa] Publicznego w Tarnobrzegu wzito mnie ze szpitala po amputacji prawego
przedramienia w stanie jeszcze nie uleczonym (nie usunite odamki granatu w ciele i nie zale-
czona rana nogi). Podczas piciomiesicznego ledztwa bito mnie bezustannie prawie na ka-
dym przesuchaniu. Zaraz po wziciu ze szpitala osadzono mnie w celi bez okien, nie ogrzewa-
nej (a by wwczas stycze), dajc mi jedynie liche okrycie na noc, co spowodowao ropienie
ran. Do sawnego (z metod) wizienia we Wronkach, gdzie zostaem skierowany po wyroku
przybyem kompletnie wyczerpany i zycznie, i psychicznie
20
.
Wojskowe Sdy Rejonowe z du atwoci serwoway surowe wyroki, kara piciu czy sied-
miu lat wizienia za sam przynaleno do organizacji modzieowej bya norm, a udowodnie-
nie winy czsto sprowadzao si do stwierdzenia zamiaru popenienia przestpstwa
21
. Za zagra-
ajcych pastwu i wprowadzanemu systemowi uznawano ju czternastolatkw, nie wahano si
ich zatrzymywa, a nawet aresztowa. Wymownym tego wiadectwem pozostaje list Teodory
Zakrzewskiej do Bolesawa Bieruta z 4 padziernika 1948 r. napisany w zwizku z posdzeniem
jej syna o przynaleno do organizacji Modzie Partyjna. Pisaa w nim m.in.: Obywatelu Pre-
zydencie! Przed 3-ma miesicami br. Milicja Obywatelska w Rozwadowie aresztowaa mojego
syna Jzefa Zakrzewskiego lat 14, ucznia szkoy powszechnej w Rozwadowie, pod zarzutem
nielegalnego posiadani broni, czy te naleenia do niewiadomej mi organizacji i osadzia go
20
Ibidem, s. 313.
21
W stosunku do czonkw nielegalnych organizacji modzieowych stosowano te same kryteria
prawne, co do dziaaczy organizacji podziemnych z czasw okupacji lub powstaych po rozwizaniu
AK. Wsppracujce cile z UBP Wojskowe Sdy Rejonowe opieray pocztkowo swoje dziaania na
Dekrecie o ochronie pastwa z 30 X 1944 r., a nastpnie Dekrecie o przestpstwach szczeglnie
niebezpiecznych w okresie odbudowy pastwa tzw. maym kodeksie karnym (mkk) z 16 VI 1946 r.
Za spraw reorganizacji wojskowego wymiaru sprawiedliwoci do kompetencji WSR zaliczono orze-
kanie spraw karnych wobec osb cywilnych. Umoliwia to modykacja kodeksu karnego Wojska
Polskiego (kkWP) z 1932 r., wprowadzona dekretem z 23 IX 1944 r.
89
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
w wizieniu w Tarnobrzegu, za obecnie, jak
dowiedziaam si, odstawiono go do wizie-
nia wojskowego w Przemylu, gdzie w tak
modym wieku i wtego zdrowia znajduje
si wrd innych winiw w opakanych
warunkach, szkodzcych nie tylko upadkowi
moralnemu, ale take sabo rozwinitemu
organizmowi jego, tym bardziej e otoczenie
wizienne jedynie tylko zdemoralizuje jego
pocztkujce ycie
22
.
W zderzeniu z machin represyjn two-
rzon przez UB wraz z sdami i prokuratur
wojskow modzi ludzie nie mogli liczy
na sprawiedliwe procesy. Czesaw Dumicz
z Generalnej Konfederacji Polski Niepod-
legej w nastpujcy sposb odnosi si do
tej sytuacji: Akt oskarenia, odczytany mi
dopiero na rozprawie, zarzuca mi przyna-
leno do nielegalnej organizacji pod nazw
AK (Armii Krajowej) w terminie przedamne-
styjnym i do GKNP (Generalnej Konfederacji
Niepodlegej Polski) w terminie poamnestyj-
nym; posiadanie broni palnej w tyme cza-
sie i zbieranie informacji o Polsce Ludowej
w celu przekazywania ich orodkom zagra-
nicznym. [...] Przewd sdowy odbywajcy
si przy drzwiach zamknitych bez dopuszczenia obrony i wiadkw dowodowych nie zezwoli
mi z powodu wyczerpania nerwowego i braku znajomoci proceduralnych w dziedzinie prawni-
czej na udowodnienie niesusznoci czynionych mi zarzutw
23
.
W wielu wypadkach jednak nawet cikie ledztwo i sterowane procesy sdowe nie
byy w stanie zama modych ludzi. Podczas procesw pokazowych zmieniali oni swoje
wczeniejsze, wymuszone zeznania, informowali o stosowanych podczas ledztwa torturach,
a nawet wdawali si w polemiki z sdziami. W ostatnim sowie podczas rozprawy pokazowej
w Tarnobrzegu 22 maja 1950 r. Jerzy Domaski z Modzieowego Ruchu Oporu nie zawaha
si nawet powiedzie: Walczyem o suszn spraw i gotw jestem dla sprawy tej powici
ycie. Przykady takie mona by mnoy.
W rodowisku modzieowym zdarzay si jednak rwnie donosy, a nawet podejmowa-
nie wsppracy z UB. rodowisko to byo skutecznie inltrowane, zreszt nie bez przesady ze
strony gorliwych funkcjonariuszy UB. wiadectwem takiego stanu rzeczy pozostaje instruk-
cja MBP sygnowana przez Romana Romkowskiego 21 padziernika 1946 r., w ktrej czytamy
m.in.: Zanotowano w szeregu wojewdztw wypadki werbowania dzieci w wieku lat 14-stu
wedug lat 15-stu. Na terenie wojewdztwa bydgoskiego zaszed fakt, e werbowany ucze
22
B. Wjcik, op. cit., s. 284.
23
Ibidem, s. 88.
Strona tytuowa gazetki ABC Modych, organu
Stronnictwa Narodowego, IPN Rzeszw
90
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Niepodlegociowe organizacje modzieowe
Lp. Nazwa organizacji Czas dziaania
1 Modzie Wielkiej Polski 19271947
2 Modzieowa Armia Podziemna VIVIII 1947
3 Zwizek Biaego Ora IX 1947V 1948
4 Modzie Partyjna IVVII 1948
5 Liga Walki Modych z Komunizmem III 1947XII 1948
6 Ruch Oporu Armii Krajowej XI 1948VI 1949
7 Armia Kresw (wczeniej Orlta Lwowa) IX 1948VII 1949
8 Modzieowy Ruch Oporu I 1948XI 1949
9
Generalna Konfederacja Polski Niepodlegej (wczeniej Zwizek Harcerstwa
Polskiego Krajowego; Konfederacja Patriotw Polskich; Konfederacja Polski
Niepodlegej)
III 1945I 1950
10 Orlta V 1947I 1950
11 Demokratyczna Armia Krajowa IX 1949VI 1950
12 Podziemna Organizacja Bojowa o Wolno VIX 1950
13 Sigma Wojsko Polskie X 1950I 1951
14 Polska Armia Wyzwolecza IV 1947II 1951
15 Zastp Indyjski IX 1949VI 1951
16 Liga Walki z Bolszewizmem wiosna 1948IX 1951
17 Zastp Rysiw (nastpnie Stalowi Polacy; Wolno i Sprawiedliwo) IV 1940XI 1951
18 Piast lato 1951VII 1952
19 onierze Wolnej Polski koniec 1949X 1952
20 Grski Ruch Oporu XI 1952I 1953
21 Polska Podziemna Organizacja Modzieowa X 1952II 1953
22 Moda Polska jesie 1951XI 1953
23
Konspiracyjne Wojsko Polskie
(wczeniej Byskawica; Narew-Pogo)
jesie 1945II 1955
24
Zwizek Wolnej Modziey Polskiej (wczeniej Szkolna Organizacja
Modzieowa)
1944XII 1955
25 Armia Bezpieczestwa Cmolasu XI 1955II 1956
26 Korpusy Polski Ludowej XII 1955III 1956
27
Polskie Dowdztwo Podziemne (nastpnie Wolny Orze; Kwiat Wolnoci
Polska Armia Krajowa)
IV 1953V 1957
28 Organizacja modzieowa z acuta (bez nazwy) 1953III 1958
91
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
na terenie woj. rzeszowskiego 19441956
Zasig dziaania Liczba cz. Przywdcy
pow. Brzozw, Jaso, Krosno, Sanok,
Przemyl, Rzeszw, Tarnobrzeg
ok. 170
Lesaw Nowak, Aleksander Masowski, Piotr Kaczor,
Kazimierz Socha
Przemyl 10 Janusz Michniowski
Gorlice 4 Jerzy Kormanek, Erazm Wjcicki, Jan Gnat
Rozwadw 5 Tadeusz Birukw, Jzef Zakrzewski
Przeworsk 6
Helena Rusinek, Teresa Szkoda, Czesawa Tomczyszyn,
Izabela Rysz i Zoa Ubieszyska
Noswka 6 Bronisaw Kocur
pow. Dbica 8 Adam Kantor
Tarnobrzeg, Radomyl, Rozwadw,
Stalowa Wola
ok. 30 Kazimierz Warcho
Przemyl 15 Leszek Wodek
pow. Nisko, Rudnik, Bigoraj,
Tarnobrzeg, acut, Krosno
ponad 100 Stanisaw Mandecki, Lesaw Popowicz
pow. Strzyw, Bytom 38
Eugeniusz Szczepankiewicz, Jan Prokopowicz,
Kazimierz yszczarz, Jerzy eglin, Tadeusz Nowak
Trzebownisko 3 Stanisaw Rzucido, Marian Ksiek
Ropczyce 5 ks. Stanisaw Skorodecki
Sanok 12 Edmund Raczkowski, Jerzy Strachocki
Przemyl, Jarosaw 13 Zenon Pobidyski
pow. Przemyl 23 Leopold Machunik, Edward Petzel
Mielec, Dbica, Krakw, Warszawa 11 Jzef Umiski
Wlka Tanewska 8 Jzef Zawrotniak
Pilzno i okolice ok. 30 Marian Pionki
Horyniec 4 Edmund Michalski, Henryk Modrak, Ludwik Seklecki
Jarosaw 10
Ryszard Olejnik, Czesaw Wajdowicz, Zygmunt Pocica,
Kazimierz Konieczny
Stalowa Wola 8 Tadeusz Baraski, Zbigniew Korycki
Tyczyn, Borek Stary 25 Jan Szymaski
pow. Nisko, Krakw ponad 100 Jan Socha
Cmolas 3 Franciszek Lubera, Henryk Stec
Przemyl, liwnica 4 Jan Stelmaszczyk
Turbia 5 Stanisaw Chamot, Felicjan Kko
acut 8 Krzysztof Gilewicz
92
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ewygraa si kolegom i nauczycielom
24
. Dlatego instrukcja ta wprowadzaa zasad pozyski-
wania osb w wieku powyej 17 lat, jednak przy zachowaniu szczeglnej ostronoci
25
. Cho-
cia wrd modziey zdarzay si postawy, ktre mona okreli mianem zdrady, najczciej
naley mwi o pewnej ulegoci modzi, niedowiadczeni i nieprzygotowani do dziaalnoci
konspiracyjnej ludzie mogli czu si bezsilni wobec aparatu bezpieczestwa.
Z dzisiejszej perspektywy na uwag zasuguje przede wszystkim odwaga, z jak mo-
dzi ludzie gosili pitnowane wwczas pogldy dotyczce zasad prawdziwej demokracji,
wschodnich granic Polski czy okupacji sowieckiej. W dokumentach programowych kilku
organizacji mona zauway ponadto teksty, ktre pozostaj wiadectwem modzieczego
idealizmu, ale i wizjonerstwa politycznego. Adam Kantor, zaoyciel Armii Kresw dziaa-
jcej w okolicach Dbicy w latach 19481949, w Statucie swojej organizacji postulowa, by:
Polsk przyczy do bloku zachodniego; Sprowadzi Rzd Emigracyjny i Wojsko Polskie,
nastpnie uczyni z obu rzdw jeden Prawomocny Rzd Naj[janiejszej] Rze[czypospolitej]
Polski; Dy do tego, by: w Warszawie znalazy si delegatury caej Europy i ustanowiy
Rzd Europejski Stanw Zjednoczonych
26
. Natomiast Jan Szymaski, zaoyciel Konspi-
racyjnego Wojska Polskiego, w napisanym przez siebie Manifecie, wskazywa, e stosunki
przyszych spoecznoci bdzie ksztatowa idea solidaryzmu. Pisa m.in.: Rzecz zrozumiaa,
e bezklasowy ustrj spoeczny solidaryzmu przyszoci nie moe pojawi si nagle, jakby
za dotkniciem czarodziejskiej rdki. Poprzedzi go musi ustrj uniwersalistyczny, bdcy
procesem likwidacji sprzecznych stosunkw wolnociowych i ich pozostaoci oraz organi-
zowania na ich miejsce kolejnych elementw niesprzecznych stosunkw wolnociowych
27
.
Tu po zakoczeniu II wojny wiatowej takie pogldy mogy zaskakiwa.
Przywoane przykady spoecznego oporu oraz walki o niepodlego modziey Rzeszow-
szczyzny w okresie stalinowskim obrazuj zarwno determinacj tego rodowiska w walce
z terrorem komunistycznym, jak i skal podejmowanych przez nie dziaa. Chocia modzi
ludzie nie byli w stanie zagrozi wczesnym decydentom politycznym, skutecznie jednak
opierali si prbom przeksztacenia polskiej duszy
28
. Liczne grupy modziey wyjtkowo
dugo w stosunku do innych grup spoecznych, nie zamierzay kapitulowa wobec poszerza-
jcych swoje wpywy i wadz komunistw, przyjmujc wobec nich postaw niezomn
29
.
Bez wzgldu na rnice programowe i specyk prowadzonej dziaalnoci, wszystkie te orga-
nizacje pomagay przetrwa swoim czonkom trudny czas powojennych przemian w Polsce.
Rozpowszechniane ulotki i gazetki, rozsyane anonimy oraz akcje o charakterze zbrojnym
przypominay ponadto spoeczestwu polskiemu, e walka o woln Polsk trwa nadal.
24
Ibidem, s. 209.
25
J.W. Wooszyn, Chroni i kontrolowa. UB wobec rodowisk i organizacji konspiracyjnych mo-
dziey na Lubelszczynie (19441956), Warszawa 2007, s. 85.
26
B. Wjcik, op. cit., s. 301.
27
Ibidem, s. 441.
28
Por. D. Jarosz, Polacy a stalinizm 19481956, Warszawa 2000, s. 236.
29
Por. . Kamiski, Polacy wobec nowej rzeczywistoci 19441948, Toru 2000, s. 250251.
93
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
DARIUSZ MISIEJUK, IPN KATOWICE
CZYA NAS
NIENAWI DO ZSRR
ORGANIZACJE MODZIEOWE W GUBCZYCACH (19461955)
Prosz nie mie na wstpie uprzedze co do anonimu. Czasami
i na tym mona polega. Jestem czonkini Z.W.M. i dlatego dbam
o dobro naszej kochanej Demokratycznej Polski i zwalczam wszyst-
kie kierowane na Ni ataki
1
. Tak rozpoczyna si anonim, ktry
22 maja 1947 r. wpyn do Powiatowego Urzdu Bezpieczestwa
Publicznego w Gubczycach.
Wedug autora anonimu, co najmniej od padziernika 1946 r.
w Pastwowym Gimnazjum i Liceum Koedukacyjnym w Gubczy-
cach miaa istnie komrka WiN Modziewka, ktrej czonko-
wie zajmowali si wywrotow robot przeciwko Pastwu Polskie-
mu przez kolporta nielegalnej prasy i ulotek i przez tzw. propagand
szeptan. Rwnoczenie autor anonimu sugerowa natychmiastowe
aresztowanie czonkw teje organizacji na terenie szkoy, gdy
tam czuj si bezpiecznie i nikogo nie podejrzewaj. Dane zawarte
w anonimie charakteryzoway si duym stopniem szczegowoci:
imiona i nazwiska, rok urodzenia, a take numer klasy, do ktrej
uczszczali poszczeglni czonkowie organizacji.
Od koca 1946 r. do Powiatowego Urzdu Bezpieczestwa Pub-
licznego w Gubczycach zaczy napywa wiadomoci o negatyw-
nym stosunku czonkw ZHP do istniejcej rzeczywistoci, a take
o zaangaowaniu modziey szkolnej w akcj przedwyborcz Polskiego Stronnictwa Ludo-
wego. Informacje te nie zainicjoway jednak adnych dziaa tak przeciw harcerstwu, jak
i gubczyckiej modziey szkolnej. Prawdopodobnie wizao si to z faktem zabezpieczenia
przez lokalny aparat bezpieczestwa wyborw do Sejmu Ustawodawczego. Dopiero powta-
rzajce si od kwietnia 1947 r. informacje o wrogim nastawieniu harcerzy do komunistycznej
organizacji modzieowej Zwizku Walki Modych, wspomniany ju anonim i inne materia-
y zadecydoway o zaoeniu dossier na powiatowego instruktora ZHP Kazimierza Siko-
r
2
i rozpracowaniu rodowiska gubczyckich harcerzy. Pocztkowo jednak sprawa utkwia
w martwym punkcie z kilku przyczyn. Przede wszystkim funkcjonariuszom gubczyckiej
bezpieki nie udao si ustali tosamoci autora anonimu. Nie mieli te agentw w rodowi-
sku gubczyckiej modziey szkolnej i nie potrali ustali, czy rozpracowywane osoby pro-
wadziy jakkolwiek dziaalno antypastwow.
1
AIPN Ka 08/2113, t. 4, Sprawa operacyjnego sprawdzenia krypt. Czytelnik, k. 6.
2
Kazimierz Sikora (ur. 1917), w 1945 r. przyby do Gubczyc z Krakowa, obejmujc funkcj in-
struktora Zwizku Harcerstwa Polskiego na pow. gubczycki. Na temat dziejw harcerstwa w pow.
gubczyckim zob. 60 lat harcerstwa na ziemi gubczyckiej, Gubczyce 2006.
Kazimierz Czarniecki
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

D
.

K
o
l
b
94
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EGRUPA TADEUSZA MASIUKA
W padzierniku 1948 r. w gubczyckim liceum powstao koo ZMP. Podobne koo za-
oono w zawodowym Gimnazjum Krawiecko-Bieliniarskim w Gubczycach. W poowie
grudnia nastpio uroczyste otwarcie Domu ZMP w Gubczycach. Modzie gubczycka zboj-
kotowaa powstanie ZMP.
W padzierniku 1948 r. zo-
staa zamalowana (ajnem)
tablica orientacyjna Zwiz-
ku, a zorganizowanie koa
ZMP w szkole spotkao si
z negatywn reakcj ro-
dowiska harcerskiego. Na
pocztku grudnia 1948 r.
na terenie Gubczyc zostaa
wywieszona odrczna ulot-
ka, w ktrej zapisano m.in.:
Modziey, nie zapisuj si
do ZMP, bo tam demorali-
zuj
3
. Podejrzenie funkcjo-
nariuszy PUBP w sprawie
autorstwa ulotki pado na Kazimierza Sikor. W tej sytuacji 3 grudnia 1948 r. przeprowadzo-
no u niego tajn rewizj domow, w trakcie ktrej natraono na notatk zawierajc nazwi-
ska kilku uczniw szkoy w Gubczycach wraz z pseudonimami
4
. Z notatki zrobiono odpis.
W dalszej kolejnoci funkcjonariusze podjli dziaania w celu ustalenia charakterw pisma
uczniw znajdujcych si w rozpracowaniu. W wyniku tego sprawdzenia ustalono faktycz-
nego autora ulotki, ktrym okaza si by harcerz Tadeusz Masiuk
5
.
W styczniu i lutym 1949 r. miay miejsce kolejne przypadki zamalowania tablic orien-
tacyjnych ZMP. Wwczas jeden z czonkw ZMP zoy w PUBP obywatelski meldunek
z informacj, e widzia sprawcw. Jednym z nich okaza si Masiuk.
Do PUBP w Gubczycach 3 maja 1949 r. wpyny zawiadomienia, e nieznani sprawcy
wybili szyby w budynku Komitetu Powiatowego PZPR, zniszczyli portrety prezydenta Bole-
sawa Bieruta, marsz. Michaa Roli-ymierskiego, Karola Marksa i Fryderyka Engelsa, ktre
jako dekoracje okolicznociowe wisiay na szpitalu miejskim w Gubczycach, na budynku
fabryki Mercur i w spdzielni Czytelnik, a take zerwali oraz spalili dwie czerwone agi
z budynku Zwizkw Zawodowych. Dodatkowo na ul. Stalina w kilku miejscach wymalowa-
ne zostao haso Niech yje 3-ci maj. W tej sytuacji zintensykowano rozpracowanie Masiu-
ka i jego szkolnych kolegw. W drugiej poowie czerwca 1949 r. uczniowie ci podjli decyzj
o sporzdzeniu kolejnej ulotki skierowanej do modziey. O pomoc w redakcji zwrcili si do
swego szkolnego wychowawcy, Kazimierza Czarnieckiego. Tre zredagowanej ulotki miaa
zosta powielona 23 czerwca 1949 r. w Pastwowej Sodowni w Gubczycach. Przygotowana
3
AIPN Wr 96/61, k. 199.
4
AIPN Ka 08/2113, t. 4, Informacja p.o. kierownika Referatu III PUBP w Gubczycach do Sekcji
II C WUBP w Katowicach, Gubczyce, 4 XII 1948 r., k. 31.
5
Ibidem, Plan agenturalnego rozpracowania do sprawy krypt. Bagna w Pastwowym Gimna-
zjum w Gubczycach, 1949 r., k. 4.
Grupa Masiuka: Hipner, Masiuk, Samel, Poniak
F
o
t
.

I
P
N

K
a
t
o
w
i
c
e
95
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
do powielenia ulotka traa jednak do rk
dyrektora zakadu, nastpnie do Komitetu
Powiatowego PZPR, a stamtd do PUBP
w Gubczycach. Funkcjonariusze UB za-
trzymali Tadeusza Masiuka i Ryszarda
Samela
6
.
Do koca czerwca 1949 r. zatrzy-
mano w tej sprawie co najmniej szeciu
uczniw
7
i Kazimierza Czarnieckiego.
Po dugotrwaym ledztwie z zastoso-
waniem przymusu zycznego usyszeli
oni 27 marca 1950 r. wyrok Wojskowego
Sdu Rejonowego w Katowicach na sesji
wyjazdowej w Kolu. Czarniecki, uzna-
ny za przywdc organizacji, ktra si
prbowaa obali istniejcy ustrj, zo-
sta skazany na kar mierci (zamienion
w drodze aski przez Bolesawa Bieruta
na pitnacie lat wizienia). Uczniowie
otrzymali kary wizienia od jednego
6
AIPN Ka 08/2113, t. 4, Telefonogram szefa PUBP w Gubczycach do Naczelnika Wydziau III
WUBP w Katowicach, Gubczyce, 23 VI 1949 r., k. 43.
7
Szeciu uczniw, tzn. Tadeusz Masiuk, Ryszard Samel, Artur Hipner, Marian Poniak, Jacek
Karp, Andrzej Wooszczuk, zostao skazanych. Rwnoczenie jednak w tej samej sprawie zatrzymani
zostali prawdopodobnie Jzef Chrzanowski i Barbara Tarkowska, zob. J. Tarkowski, By taki czas [w:]
Dzieje pierwszego Gimnazjum i Liceum Oglnoksztaccego im. Adama Mickiewicza w Gubczycach,
red. J. Wac, Gubczyce 2005, s. 56.
Wycig z aktu zejcia Kazimierza Czarnieckiego z USC w Strzelcach Opolskic (ze zbiorw D. Kolb)
Grb Kazimierza Czarnieckiego w Strzelcach
Opolskich obecnie s czynione starania
o przeniesienie prochw do Gubczyc
F
o
t
.

a
r
c
h
i
w
u
m

T
e
l
e
w
i
z
j
i

G

u
b
c
z
y
c
e
96
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Eroku do trzech lat
8
. Kazimierz Czarniecki nie doy wolnoci. Stosowane wobec niego me-
tody przesuchania odbiy si na jego zdrowiu. Zachorowa na grulic i zmar w wizieniu
w Strzelcach Opolskich
9
.
Grupa Masiuka nie posiadaa okrelonej struktury ani adnej nazwy. Jej czonkowie nie mie-
li pseudonimw i nie skadali przysigi
10
. Wydaje si jednak, e bya to najlepiej zorganizowana
w rodowisku modziey gubczyckiej grupa, ktra aktywnie wyrazia swj protest wobec za-
chodzcych przemian i programu socjalistycznej przebudowy spoeczestwa. Pokazowy proces
grupy Masiuka zorganizowany przez komunistyczny aparat bezpieczestwa w Kolu mia za
zadanie zastraszenie spoeczestwa, przede wszystkim za modziey gubczyckiej. Wydaje si
jednak, i zamierzony cel nie zosta osignity. W stosunkowo krtkim czasie powstay bowiem
kolejne grupy modziey manifestujce swj sprzeciw wobec sytuacji spoeczno-politycznej
w kraju. Jednake skala podejmowanych przez nie dziaa bya ju znacznie ograniczona.
GRUPA JESSLA
Proces zaprowadzenia na ziemiach polskich ustroju na wzr radziecki skoni Bernarda Jessla
oraz kilku jego kolegw do zaoenia organizacji konspiracyjnej. Okolicznoci jej powstania nie
s jednak znane. W aktach
sprawy zapisano jedynie,
e organizacja powsta-
a w pierwszych dniach
stycznia 1951 r. Jednak ju
17 marca 1951 r. jej czon-
kowie zostali aresztowani
przez funkcjonariuszy
PUBP w Gubczycach. Po
krtkotrwaym ledztwie
zwolniono ich z aresztu
jako maoletnich, natomiast
rodzice zobowizali si na
pimie otoczy ich swo-
j opiek
11
. Zaoyciela
i przywdc, Jessla, osa-
dzono w wizieniu karno-
8
AIPN Wr 96/61, Wyrok w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej, Kole, 27 III 1950 r., k. 355360.
9
Wywiad z Danut Kolb. Materiay w posiadaniu autora.
10
W sporzdzanych przez funkcjonariuszy SB w latach siedemdziesitych i osiemdziesitych
indeksach band i nielegalnych organizacji grupa Tadeusza Masiuka otrzymaa nazw Zwizek
Narodowo-Katolicki. Nazwa prawdopodobnie wizaa si z ideologi narodowo-chrzecijask, kt-
r funkcjonariusze UB starali si na si przypisa tej grupie. Wizao si to prawdopodobnie z fak-
tem, e Kazimierz Czarniecki poyczy Tadeuszowi Masiukowi i jego kolegom ksik Waldemara
Grabskiego Pastwo narodowe, aby dziki tej lekturze chopcy mogli bra bardziej wiadomy udzia
w aktualnych wydarzeniach politycznych. Pod nazw Zwizek Narodowo-Katolicki grupa uczniw
gubczyckiego liceum guruje w Atlasie polskiego podziemia niepodlegociowego 19441956, War-
szawa Lublin 2007, s. 442. Bdnie jednak zostay tam zapisane nazwiska gwnych bohaterw
tzn. Tadeusz Masiak, Kazimierz Czarnecki.
11
AIPN Wr 012/1780, Zobowizania, k. 5861.
Legitymacja ZMP jednego z czonkw grupy Jessla
I
P
N

W
r
o
c

a
w
97
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
-ledczym w Raciborzu. Dopiero po upywie 2,5 miesica zosta zwolniony, a Wojskowa Prokura-
tura Rejonowa w Opolu 22 czerwca 1951 r. umorzya ledztwo wobec niego.
Wedug ocerw ledczych PUBP w Gubczycach grupa Jessla liczya omiu czonkw.
W pocztkowym okresie swej dziaalnoci zamierzali oni zerwa czerwon ag z budynku
obok siedziby Stray Poarnej w Gubczycach, dokona napadu na funkcjonariusza Milicji
Obywatelskiej w celu zdobycia broni, a take na sotysa jednej z wsi
12
. Planowali te podpali
Komitet Powiatowy PZPR za pomoc butelek z benzyn oraz uciec do amerykaskiej strefy
okupacyjnej w Niemczech.
ORGANIZACJA WOLNOCIOWA POLSKICH ZIEM ZACHODNICH
Wkrtce po wyjciu z wizienia Jessel na nowo podj dziaania konspiracyjne; w listopa-
dzie 1951 r. powstaa nowa organizacja, bardziej zakonspirowana. Liczya ona czterech czon-
kw, a swoj dziaalno ograniczaa do sporzdzenia i redagowania ulotek. Chopcy sporzdzili
rwnie wasn Legitymacj Subow Organizacji. W poowie lutego 1952 r. pierwsza ulotka
OWPZZ zostaa wywieszona przy ul. Stalina, gwnej ulicy Gubczyc. W stosunkowo krtkim
czasie kolejne ulotki ukazay si w pobliskiej wsi Grobniki, na supach telegracznych i potach.
Ulotka zawieraa apel: Uwaga ZMP-owcy. Zwracamy si do wszystkich ZMP-owcw eby
wiernie suyli wolnej Polsce, a nie Polsce pod zaborem Rosji. [...] eby kady by prawdziwym
Polakiem, a nie jakim zagranicznym komsomolcem. [] damy, eby nie naruszali woln
Polsk, bo ZMP jest to organizacja modziey polskiej i nie yczymy sobie, eby brano przy-
kad od komsomolcw i tej caej mierdzcej Rosji
13
. W innej czytamy: [...] wiemy, e Stalin
w umowie z Niemcami hitlerowskimi w roku 1939 napad na Polsk i duo polskiej krwi zostao
przelanej. Kady prawdziwy Polak nie zapomni rok 1939
14
. W odezwie do robotnikw napi-
sano: Robotnicy domagajcie si o swoje prawa i sprawiedliwo. A jeli nie dadz nam prawa,
wystpimy zbrojnie przeciwko komunistom. A w yach naszych pynie wolnociowa krew, ale
w ostatku zwycistwo bdzie nasze!!! Niech yje wolna niepodlega Polska
15
. W poowie marca
1952 r. na posterunku MO w Gubczycach pod zarzutem drobnej kradziey by przesuchiwany
jeden z czonkw wspomnianej organizacji. Z obawy przed umieszczeniem w domu poprawczym
owiadczy przesuchujcym go funkcjonariuszom, e w miecie dziaa nielegalna organizacja
modzieowa, ktrej jest czonkiem. W tej sytuacji spraw przej Urzd Bezpieczestwa, ktry
po krtkotrwaym ledztwie przekaza j Wojskowej Prokuraturze Rejonowej w Opolu. Wydzia
IV Karny dla Nieletnich Sdu Powiatowego w Opolu postanowi 24 lipca 1952 r. o umieszczeniu
dwch czonkw organizacji w zakadzie poprawczym, z uwagi na ich mody wiek
16
.
Jessel, zaoyciel i przywdca organizacji, zosta skazany 31 marca 1953 r. wyrokiem
Wojskowego Sdu Rejonowego w Opolu na kar siedmiu lat pozbawienia wolnoci, ktr na-
stpnie Najwyszy Sd Wojskowy w Warszawie zagodzi do czterech lat i omiu miesicy
17
.
12
Zarzut dotyczcy prby zamachu na sotysa spotka si ze zdecydowanym sprzeciwem jedynego
yjcego jeszcze uczestnika tamtych wydarze, Ryszarda Poddaczyka. Zob. wywiad Ryszarda Pod-
daczyka dla Telewizji Gubczyce, wrzesie 2009 r.
13
AIPN Wr 012/1780, Odpis ulotki, k. 7.
14
AIPN Wr 94/322, k. 27/4.
15
Ibidem, k. 27/1.
16
AIPN Wr 121/415, Postanowienie Sdu Wojewdzkiego w Opolu w III Wydziale Karnym, Opo-
le, 6 VIII 1992 r., k. 15.
17
AIPN Wr 94/322, Wyrok w imieniu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, Opole, 31 III 1953 r.,
k. 162165.
98
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
ENa mocy amnestii w 1956 r. Jessel zosta warunkowo zwolniony z Centralnego Wizienia
nr 1 w Warszawie. Po odzyskaniu wolnoci Jessel znw by rozpracowywany przez gubczy-
ckich esbekw. Ocer operacyjny Powiatowej Delegatury ds. BP w Gubczycach 25 sierpnia
1956 r. zaoy na niego spraw ewidencyjno-obserwacyjn pod krypt. Zawzity, gdy jak
stwierdzono Bernard Jessel odnowi kontakty z Marianem Poddaczykiem
18
. Rok pniej
Jessel wyjecha z matk na stae do RFN. Bezpieka przestaa si nim interesowa.
ZWIZEK WOLNEJ MODZIEY POLSKIEJ
W kwietniu 1952 r. szef PUBP w Gubczycach poinformowa WUBP w Opolu o likwida-
cji nielegalnej organizacji modzieowej na terenie szkoy oglnoksztaccej w Gubczycach.
Miesic wczeniej jeden z czonkw organizacji, jadc pocigiem, pokaza swym szkolnym
kolegom legitymacj organizacyjn i prezentowa im zadania, jakie Zwizek stawia swym
czonkom. Przypadkowa osoba, ktra podsuchaa rozmow, zoya doniesienie do PUBP
w Gubczycach
19
. W krtkim czasie funkcjonariusze PUBP zatrzymali Tadeusza Konienk.
W trakcie rewizji osobistej znaleziono u Konienki spis czonkw organizacji wraz z pseudo-
nimami, a take rkopis ulotki, ktrej tre skierowana bya do modziey i robotnikw. W toku
ledztwa funkcjonariusze UB w Gubczycach stwierdzili, e organizacja powstaa w maju
1949 r., a inicjatywa wysza od czowieka przypadkowo spotkanego przez Konienk w pocigu.
W lipcu 1951 r. Konienko wcign do organizacji Stefana Olejnika oraz Zbigniewa Wiatro-
wego. Chopcy wykonali sobie legitymacje organizacyjne oraz zrobili wasn piecztk
20
.
Zdaniem prokuratora, dziaania podejmowane przez uczniw wyczerpyway znamiona
przestpstwa z art. 36 maego kk o organizacji kontrrewolucyjnej, a tym samym byy to prze-
sanki do prby obalenia przemoc pastwa polskiego. Wojskowy Sd Rejonowy na sesji
25 lipca 1952 r. skaza Tadeusza Konienk na pi lat, a Stefana Olejnika na trzy lata pozba-
wienia wolnoci
21
, pozbawienie praw publicznych oraz przepadek caego mienia na rzecz
skarbu pastwa.
WALCZCE MODE ORY
W lutym 1955 r. Urzd Bezpieczestwa w Gubczycach zosta powiadomiony o pojawie-
niu si w miejscowoci Nowa Wie ulotek nawoujcych do usunicia komunistw z Polski
oraz podjcia walki ze spdzielniami rolniczymi. Dziaania operacyjne podjte w celu wy-
krycia sprawcw nie przyniosy oczekiwanych rezultatw. Jednak kilka dni pniej w Urz-
dzie pojawi si byy pracownik UB w Gubczycach. Przynis on dokumenty Stanisawa
Wyskwarskiego, ucznia Technikum Mechanicznego w Raciborzu. Wyskwarski pozostawi je
w sklepie PSS Spoem nr 17 w Gubczycach. Dokumenty i notes zawieray podstawowe in-
formacje o organizacji Walczce Mode Ory: nazw organizacji, jej deklaracj programow
oraz nazwiska czonkw
22
.
18
AIPN Wr 011/96, Postanowienie o zaoeniu sprawy ewidencyjno-obserwacyjnej, Gubczyce,
25 VIII 1956 r., k. 8.
19
AIPN Wr 09/1174, Notatka nr 97/82 dot. nielegalnej organizacji modzieowej pod nazw Zwi-
zek Wolnej Modziey Polskiej w Rwnem, pow. Gubczyce, k. 12.
20
AIPN Wr 94/229, Akt oskarenia przeciwko Konienko Tadeuszowi i Olejnikowi Stefanowi,
Opole, 22 IV 1952 r., k. 64.
21
Ibidem, Wyrok w imieniu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, Opole, 25 VII 1952 r., k. 109113.
22
AIPN Wr 011/848, Raport o wszczciu rozpracowania agencyjno-dochodzeniowego krypt.
Ory, Gubczyce, 23 II 1955 r., k. 4.
99
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
W toku rozpocztego ledztwa funkcjonariusze UB stwier-
dzili, e w 1954 r. w Bogdanowicach uczniowie Technikum
Mechanicznego w Raciborzu, a zarazem czonkowie ZMP: Sta-
nisaw Wyskwarski, Jzef Konopacki i Tadeusz Bartoszewski,
zaoyli organizacj o zabarwieniu antypolskim i antyradzie-
ckim i dziaalnoci sw objli teren Bogdanowic i Nowej Wsi.
Deklaracja opracowana przez Wyskwarskiego zakadaa walk
ze spdzielczoci produkcyjn, rusykacj oraz komunistami.
Od lutego 1954 r. do lutego 1955 r. obaj chopcy zbierali ulotki
zrzucane w ramach akcji balonowej Radia Wolna Europa i roz-
lepiali je w tych miejscowociach. Rozlepiali rwnie swoje
ulotki. W miejscowoci Nowa Wie na tablicy-drogowskazie
z napisem Spdzielnia Produkcyjna wymalowali haso Precz z komunistami
23
. Wszyscy
zostali aresztowani 24 lutego 1955 r. Po krtkotrwaym ledztwie 24 marca 1955 r. Sd dla Nie-
letnich w Opolu na sesji wyjazdowej w Gubczycach skaza ich na umieszczenie w zakadzie
poprawczym: Stanisawa Wyskwarskiego na trzy lata, Jzefa Konopackiego na dwa lata, a Ta-
deusza Bartoszewskiego na rok. Z uwagi na mody wiek sd warunkowo zawiesi wykonanie
kary
24
. Nadzr nad skazanymi zosta przekazany ich rodzicom oraz kuratorowi sdowemu.
Opisane wyej grupy i organizacje dziaajce na terenie pow. gubczyckiego byy odpo-
wiedzi modych ludzi na aktualn sytuacj spoeczno-polityczn Polski. Pod wpywem mo-
dzieczego idealizmu zawizyway si grupy konspiracyjne, ktrych czonkowie dostrzegali
jawn sprzeczno pomidzy propagandowymi sloganami nowej wadzy a istniejc rzeczy-
wistoci. Wsplne byy rwnie motywy, ktrymi kierowali si modzi ludzie nienawi
do Zwizku Sowieckiego, spdzielni produkcyjnych (postrzeganych jako prba przeniesie-
nia na ziemie polskie radzieckich kochozw), laicyzacji ycia spoecznego i usunicia religii
ze szk.
23
AIPN Wr 011/848, k. 711.
24
Ibidem, Meldunek specjalny z odbytej rozprawy sdowej w dniu 24 III 1955 r., Gubczyce,
28 III 1952 r., k. 3637.
Piecz PUBP w Gubczycach
100
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EANDRZEJ ROPELEWSKI
POAKOWSKI ODDZIA
ZBROJNY TRUPIA CZASZKA
Powstanie i dziaalno w kocowych miesicach II wojny wiatowej w Europie i tu po
jej zakoczeniu niewielkich poakowskich zbrojnych oddziaw o charakterze samoobron-
nym to coraz lepiej znane karty naszej najnowszej historii. Poniszy tekst dotyczy jednej
z takich grup, operujcej w pow. jdrzejowskim.
W ostatniej dekadzie kwietnia 1945 r., noc, z miejskiego aresztu w Jdrzejowie wydo-
stao si przez podkop okoo trzydziestu ludzi, przewanie byych onierzy Armii Krajowej,
wizionych tam przez Powiatowy Urzd Bezpieczestwa Publicznego
1
. Piciu z nich udao
si do duej wsi Korytnica nad Nid. Byli to: Jerzy Rolski Babinicz z Sandomierskie-
go, Andrzej Ropelewski Kara z Jdrzejowskiego, Jzef Sokoowski Sobtka z okolic
Wilicy oraz Leszek Koronat Wesoowski Strzaa i Wiesaw Wesoowski Orze, syno-
wie nauczyciela z Korytnicy. Wszyscy oni oprcz Jzefa Sokoowskiego mieli za sob
partyzanck sub w oddziaach AK; najdusz bracia Wesoowscy najpierw u Mariana
Sotysiaka Barabasza w Kieleckiem, nastpnie u Stefana Rajskiego Zrywa w Jdrzejow-
skiem i pniej, podczas akcji Burza, w I batalionie jdrzejowskiego puku piechoty AK,
dowodzonym przez Jzefa Kurka Halnego.
Po paru dniach spdzonych w Korytnicy Rolski i Ropelewski udali si do Kielc, spodziewa-
jc si, e tam bd mieli lepsze warunki do ukrywania si. Do pozostaej trjki uciekinierw
z jdrzejowskiego aresztu doczy pochodzcy z Korytnicy Jzef Przygodzki Czarny, byy
onierz AK. Tak oto w ostatnich dniach kwietnia 1945 r. powsta zalek zbrojnego oddziau,
ktry przyj wkrtce nazw Trupia czaszka. Inicjatorami jego utworzenia byli bracia Weso-
owscy, a starszy z nich, Leszek, obj dowdztwo szybko powikszajcej si grupy. Opowiada
mi podczas jednego z naszych licznych powojennych spotka, e chodzio mu w pierwszym
rzdzie o uchronienie brata, siebie i innych ludzi przed dostaniem si w rce UB.
Pierwsze krtkie wzmianki o Trupiej czaszce pojawiy si pod koniec lat szedziesi-
tych w publikacji jednego z apologetw utrwalania ludowej wadzy w Polsce
2
. Po zmia-
nach ustrojowych w naszym kraju nieco wicej informacji o omawianej grupie podaa Danuta
Suchorowska
3
.
1
Mwi o tym rozdzia Ucieczka w mojej ksice Z ycia akowcw w Polsce Ludowej, Gdask
1997, s. 5156. Przygotowujc j do druku, zwrciem si do Ministerstwa Spraw Wewntrznych,
proszc o wskazanie mi instytucji mogcej powiadczy aresztowanie mnie przez UB w 1945 r.
i moj ucieczk z jdrzejowskiego aresztu. Odpowied otrzymaem w pimie Urzdu Ochrony Pa-
stwa z 11 maja 1992 r., zawierajcym nastpujce stwierdzenie: Z przykroci informuj, e pomimo
przeprowadzenia wszechstronnych sprawdze w zasobie archiwalnym Biura Ewidencji i Archiwum
UOP oraz delegatur terenowych, nie odnaleziono adnych materiaw potwierdzajcych opisane
w pimie zdarzenia.
2
S. Mareczko, Walka z podziemiem reakcyjnym [w:] 1944 Kielecczyzna w walce o lepsze jutro,
Warszawa 1969, s. 171174.
3
D. Suchorowska, Rozbi wizienie UB! Akcje zbrojne AK i WiN 19451946, Warszawa 1991,
s. 162179.
101
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Kiedy w 1997 r. ukazaa si moja ksika, odnalaz mnie i nawiza ze mn kontakt byy
czonek Trupiej czaszki, Jzef Sokoowski, przekazujc mi szereg pisemnych informacji
dotyczcych tej grupy oraz trzy zdjcia. Pozwolio mi to na zamieszczenie przed kilku laty
w lokalnym kieleckim miesiczniku niewielkiego artykuu, powiconego oddziaowi Trupia
czaszka
4
. Jego ukazanie si spowodowao, e porozumia si ze mn jeszcze jeden z byych
czonkw grupy braci Wesoowskich, pochodzcy z Jdrzejowa Ryszard elakiewicz, uywa-
jcy wwczas pseudonimu Sowa. Rwnie od niego otrzymaem pewne pisemne informacje,
poszerzajce moj wiedz na poruszany tu temat. Dziki tym okolicznociom mg powsta ten
tekst, bogatszy w tre. W miar moliwoci staraem si sprawdza pod wzgldem merytorycz-
nym uzyskane relacje i nie korzystaem z tych, ktre budziy moje wtpliwoci.
Nie udao mi si ustali penego skadu osobowego omawianej grupy. Wiadomo jedynie,
e poza osobami ju wymienionymi, naleeli do niej: Wadysaw Ciosek Topola, Mieczysaw
Czuba Skaa, Pawe Filipkiewicz Jastrzb, Jzef Gdek Juhas, Jzef Gra, Jan Kwiecie,
Jzef Michalski Wrzos, Julian Panek Pijak, Roman Pelicki (Telicki?) Woyniak, Edward
Przybas bik, Marian Ryski Mohort, Tadeusz Simlat Kot, Mieczysaw Wojsa Sos-
na. Spord znanych nam dzisiaj osiemnastu czonkw Trupiej czaszki dwch pochodzio
z Jdrzejowa, dwch z maego miasteczka Sobkw nad Nid oraz omiu z wiosek pooonych
w pnocno-wschodniej czci pow. jdrzejowskiego. Dwaj ludzie przybyli do oddziau spo-
za tego powiatu, nie wiem skd byo czterech pozostaych. Wszyscy byli bardzo modzi: jed-
nym z najmodszych by osiemnastoletni Ryszard elakiewicz Sowa, jednym z najstarszych
dwudziestoszecioletni Jzef Sokoowski Matros (w AK Sobtka, bodaje jedyny maj-
cy matur czonek Trupiej czaszki). Nikt w tym oddziale nie mia stopnia ocerskiego.
W drugiej poowie maja 1945 r. leny jak to okrelano oddzia Trupia czaszka liczy
prawdopodobnie okoo trzydziestu ludzi, natomiast w terenie wspdziaao z nim przypusz-
czalnie tyle samo osb zakonspirowanych, normalnie pracujcych. Tworzyli oni dywersj.
O tych ludziach i ich dziaalnoci nic prawie nie wiadomo. Mona poda jedynie nazwiska
dwch z nich. Byli to: mynarz Gawroski ze wsi Mniszek nad Bia Nid oraz krawiec Tade-
usz Wydymus Korsak z Sobkowa. Czonkowie dywersji mieli uzupenia stan liczebny
oddziau lenego podczas wikszych akcji zbrojnych.
Nie dotary do mnie adne informacje, e oddzia Trupia czaszka by podporzdkowany
lub wsppracowa z jakkolwiek z dziaajcych wwczas w kraju organizacji podziemnych.
Natomiast jedna z relacji mwi o nieokrelonych kontaktach tego oddziau z Delegatur Si
Zbrojnych na Kraj
5
. Brak te wiadomoci o wsppracy omawianej grupy z innymi podob-
nymi oddziaami dziaajcymi w pow. jdrzejowskim; wiadomo jedynie, e Leszek Koronat
Wesoowski Strzaa nosi si z zamiarem nawizania kontaktu z dowdc jednego z nich,
Janem Stempkowskim Michaem, do czego jednak nie doszo
6
.
Pierwsza bro palna oddziau pochodzia od braci Wesoowskich i Przygodzkiego Czar-
nego. Pniej szybko uzupeniano uzbrojenie, zdobywane gwnie w rozbijanych poste-
runkach Milicji Obywatelskiej: w Rakowie k. Jdrzejowa, w Sobkowie oraz w Kijach, przy
4
A. Ropelewski, Zapomniany oddzia, Ikar 2001, nr 11, s. 1011.
5
Ryszard elakiewicz w licie do mnie z 4 III 2008 r.: O ile mi wiadomo oddzia [Trupia
czaszka A.R.] mia kontakty z poakowskim NIE, gdy spotkaem w oddziale ocera ps. Orli-
cza z Kielc. Warto tu zwrci uwag, e w czasie, o jakim tu mowa, organizacj NIE zastpia
Delegatura Si Zbrojnych na Kraj.
6
A. Ropelewski, Z ycia akowcw, s. 172.
102
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Eskrzyowaniu szos Kielce Piczw i Jdrzejw Chmielnik. Akcja w tej ostatniej miejsco-
woci bya jedyn, do ktrej przywoano posiki z dywersji. Wedug jej uczestnika, Jzefa
Sokoowskiego Matrosa, brao w niej udzia okoo siedemdziesiciu ludzi. Oddzia Trupia
czaszka rozbi te posterunek Milicji Obywatelskiej w Brzegach nad Nid
7
.
Na podstawie analizy zaczonego zdjcia, udostpnionego przez Sokoowskiego, mona
stwierdzi, e gdy zostao ono wykonane, czyli przed 15 czerwca 1945 r., uzbrojenie oddziau
skadao si co najmniej z dwch karabinw maszynowych, szeciu pistoletw maszynowych
rnych typw i szeciu karabinw. Wiadomo take, e czonkowie grupy mieli krtk bro
paln oraz granaty rczne (nie znamy ich liczby).
Oprcz broni i amunicji zabierano z posterunkw milicji elementy oporzdzenia wojsko-
wego oraz rny drobny sprzt.
rodki pienine uzyskiwano w rnych akcjach rekwizycyjnych. Na przykad z kas na
stacjach kolejowych w Misowej pod Jdrzejowem, w Wolicy pod Chcinami oraz z wa-
gonw pocztowych, znajdujcych si w skadach pocigw zatrzymanych na tych stacjach,
zabrano co najmniej ok. 140 tys. z, a z Urzdu Gminy Sobkw ok. 12 tys. z. W gorzelni
w rejowskich Nagowicach zarekwirowano pewn ilo spirytusu, by go potem sprzeda.
Tu przytocz zdanie z listu Sokoowskiego z sierpnia 2001 r.: Du zalet oddziau byo to,
e nigdy nie pito napojw alkoholowych.
Oddzia spdza noce przewanie we wsiach pooonych w pobliu lasw. Tam te orga-
nizowano jak pisa Sokoowski skromne, jedzone w prymitywnych warunkach posiki.
Dostarczaa ich miejscowa ludno albo za darmo, albo przygotowywaa je z produktw ku-
powanych przez oddzia.
Jedn z ostatnich akcji oddziau bya likwidacja trzech sowieckich ocerw we wsi Boru-
szowice nad Nid. Podawane s rne daty tego wydarzenia, ktre miao miejsce prawdopo-
dobnie na pocztku lipca 1945 r.
8
Tak pisa o tym Sokoowski: Grupa rosyjskich onierzy
przybya do Boruszowic. Urzdzili tam zabaw taneczn, a trzej ocerowie wycignli trzy
mode dziewczyny i poszli do jednego z gospodarzy, ktrego przepdzili z domu. Mieli pate-
fon i zacza si zabawa w trzy pary. Gospodarze szybko nawizali kontakt w Wesoowskimi,
ktrzy ze swoj grup stacjonowali w ssiedztwie i poprosili o pomoc. Fina znany. Przy-
godzki Czarny zosta wtedy postrzelony w rk. Od jednego z nieznanych mi gospodarzy
z Boruszowic, gdzie byem w 1974 r., usyszaem, e przebywajcy tam wwczas sowieccy
onierze nocowali w stodoach i palili w nich na klepiskach ogniska, co zagraao caej wsi.
Ciaa zabitych ocerw zakopano na wygonie, ktrym przepdzano bydo do rzeki.
W pierwszej dekadzie lipca 1945 r. ujawniy si i zoyy bro dwa zbrojne oddziay,
operujce na terenie pow. jdrzejowskiego: Zbigniewa Stawarczyka Nurta (dowodzony do
20 maja 1945 r. przez Jana Stempkowskiego Michaa, syna pk. Michaa Stempkowskiego
Grzegorza, komendanta Okrgu AK d) oraz Jana Kurgana Huragana. Pod wpywem
tych m.in. wydarze oraz, jak pisa Sokoowski, w zwizku z coraz wiksz beznadziejno-
ci istnienia grupy lenej Trupia czaszka, bracia Wesoowscy podjli decyzj rozwiza-
nia swojego oddziau, ujawnienia czci ludzi i zoenia przez nich broni. Tak pisa o tym
Ryszard elakiewicz Sowa w licie z 21 listopada 2001 r.: W dniu 17 lipca 1945 r. []
ujawnia si jedna druyna, a druga miaa si ujawni po jakim czasie, jeeli bdzie spokj.
Jednake w niedugim czasie prawie wszyscy ujawnieni zostali aresztowani przez UB. []
7
D. Suchorowska, op. cit., s. 172.
8
S. Mareczko, op. cit., s. 173.
103
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Druga druyna nie ujawnia si. Leszek [Koronat Wesoowski A.R.] zacz czyni przygo-
towania do odbicia aresztowanych z UB. Do tego nie doszo, bowiem przy nawizywaniu
kontaktw z dawn dywersj, co byo niezbdne dla wzmocnienia si i rozpracowania akcji,
ktry z dawniej pewnych ludzi donis o przygotowaniach do UB i aresztowanych wywie-
ziono do Kielc.
W jednej z najnowszych publikacji Instytutu Pamici Narodowej znalazo si Zestawie-
nie oddanej do Komendy Powiatowej MO w Jdrzejowie broni przez grup len Trupia
czaszka, ktrej komendantem jest Ob. Wesoowski Leszek Strzaa
9
. Porwnujc dane
zawarte w tym dokumencie, pochodzcym z 1945 r., z informacjami o skadzie osobowym
i stanie uzbrojenia grupy, jakie zamieciem powyej, mona stwierdzi, co nastpuje: spo-
rd znanych nam dzisiaj z nazwiska osiemnastu czonkw Trupiej czaszki nie ujawnio si
piciu: Pawe Filipkiewicz, Jzef Gra, Jan Kwiecie, Marian Ryski oraz Ryszard ela-
kiewicz. Tych trzynastu, ktrzy si ujawnili, zoyo: jeden karabin maszynowy, cztery pisto-
lety maszynowe oraz siedem karabinw. Tak wic nie oddano co najmniej jednego karabinu
maszynowego, dwch pistoletw maszynowych, jednego karabinu i co charakterystyczne
ani jednej sztuki krtkiej broni palnej i ani jednego granatu rcznego.
W ten sposb przestaa istnie lena grupa Trupia czaszka.
9
Atlas polskiego podziemia niepodlegociowego 19441956, Wyd. IPN, Warszawa Lublin 2007,
s. 278.
104
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EFILIP MUSIA, IPN KRAKW
WOLNO W OBOZIE
DLA MODOCIANYCH
Modych ludzi, ktrzy dziaali w organizacjach niepodlegociowych,
komunici osadzali w specjalnym obozie w Jaworznie. Stosowane
tam sowieckie metody indoktrynacji i amania charakterw miay
sprawia, e stan si oni po opuszczeniu obozu wiernymi suga-
mi czerwonego reimu. Mimo presji, grupa modocianych winiw
politycznych za wiziennymi drutami zawizaa organizacj
konspiracyjn.
Komunici dyli do przejcia penej kontroli nad spoeczestwem. Reprezentanci Kremla
w Polsce zdawali sobie spraw z braku poparcia wrd ludnoci. Obok stosowania powszech-
nego terroru i prb kupowania poparcia koniunkturalistw, dyli do likwidacji niezalenych
organizacji spoecznych i stworzenia wasnych. Indoktrynacja modziey zmierzajca do
wychowania nowego socjalistycznego czowieka, czyli pokolenia bezwolnego i serwili-
stycznego wobec zainstalowanej w Polsce przez Sowietw wadzy miaa znaczenie pod-
stawowe. Likwidacj niezalenych od wadz organizacji modzieowych przeprowadzono
w 1948 r., w lipcu tworzc jednolity Zwizek Modziey Polskiej. Jednak olbrzymia cz
aktywnych dotd dziewczt i chopcw nie widziaa dla siebie przyszoci w skomunizowanej
instytucji.
Nie chcemy sierpw i motw
Znaczna cz aktywnej modziey nie pogodzia si
z komunistyczn unikacj. Fenomenem przeomu lat czter-
dziestych i pidziesitych stao si konspiracyjne zaanga-
owanie modych ludzi. W caej Polsce powstaway liczne
organizacje podziemne, zakadane przez nastolatkw odrzu-
cajcych sowieck symbolik i komunistyczn ideologi. Or-
ganizacje te nawizyway do idei Armii Krajowej, Szarych
Szeregw, Zrzeszenia Wolno i Niezawiso czy Naro-
dowych Si Zbrojnych. Z czasem, zwaszcza po utworzeniu
komunistycznego Zwizku Modziey Polskiej i likwidacji
harcerstwa, odtwarzay si podziemne druyny, odwoujce
si do zasad apolitycznego skautingu. Take po likwidacji
w 1949 r. katolickich organizacji modzieowych, niektre
z ich terenowych komrek kontynuoway dziaalno w kon-
spiracji. Wikszo grup modzieowych miaa ograniczony
zasig i skupiaa od kilku do kilkudziesiciu osb.
Wrd tego typu organizacji dziaajcych w Krakowie na
pocztku 1950 r. znaleli si chopcy, ktrzy pniej zaoyli
konspiracj w obozie dla modocianych w Jaworznie. Jesie-
Krzysztof Gsiorowski,
fotograa wykonana w areszcie
WUBP w Krakowie
F
o
t
.

A
I
P
N
105
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
ni 1950 r. w Gimnazjum im. Jana III Sobieskiego powsta Zwizek Walczcej Modziey
Polskiej. Co prawda, w 1952 r. przemianowano go na Wolno i Sprawiedliwo, ale stara
nazwa bya uywana rwnolegle. Organizacja liczya ponad dwadziecia osb, usiujcych
zdoby bro paln i prowadzcych may sabota (jej czonkowie niszczyli czerwone agi
wywieszane z okazji komunistycznych wit, rozlepiali ulotki, malowali na murach antyre-
imowe hasa). Jej liderami byli Krzysztof Gsiorowski Plater i Marek Eminowicz Grot,
a do najbardziej aktywnych dziaaczy naleeli: Janusz Machalski Mirek, Stanisaw Pal-
czewski Harigan i Andrzej Rzepecki So
1
.
Nieco wczeniej, pod koniec 1949 r., powstaa w Krakowie Zielona Brygada konspira-
cyjna organizacja harcerska nawizujca do tradycji druyn baden-powellowskich. Wiosn
1950 r. druyna miaa liczy ponad trzydzieci osb, cho naprawd aktywnie dziaao za-
ledwie kilka. Jej druynowym by Zygmunt Kural Orlik. Poza podtrzymywaniem tradycji
harcerstwa polskiego, druhny i druhowie z Zielonej Brygady zajmowali si maym sabota-
em. Przygotowywali ulotki oraz wiersze krytykujce system, zrywali czerwone agi i pro-
pagandowe plakaty. Przygotowywali si take do zamalowania tablic wmurowywanych ku
czci wodzw rewolucji
2
.
1
Szerzej zob. G. Baziur, Organizacje modzieowe z terenu Maopolski w antykomunistycznej
konspiracji 1944/19451956 [w:] Stawilimy opr Antykomunistyczne organizacje modzieowe
w Maopolsce w latach 19441956, Krakw 2008; Lubi swoje wady. Marek Eminowicz w opowie-
ciach na siedemdziesiciopiciolecie, Krakw 2008.
2
Z. Kural, Wyrok i tak dostaniesz, oprac. relacji F. Musia, Biuletyn Instytutu Pamici Narodowej
2001, nr 10, s. 6265; F. Musia, Jajkiem w Lenina, Dziennik Polski, 1415 VIII 2003 [przedruk w:
Polska kondencka, red. F. Musia, J. Szarek, Z archiww bezpieki nieznane karty PRL, t. 1, Krakw
2006, s. 7380]; Zygmunt Kural Orlik, Korczyc, Z Korca do Krakowa. Woyniak w krakowskiej
konspiracji harcerskiej, oprac. F. Musia, Zeszyty Historyczne WiN-u 2009, nr 30, s. 141180.
Marek Eminowicz, fotograa wykonana w areszcie WUBP w Krakowie
F
o
t
.

A
I
P
N
106
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Obie organizacje rozbito w 1952 r., a druynowy Kural spotka w celi wizienia przy
ul. Montelupich w Krakowie chopcw z ZWMP. Zadzierzgnite wwczas wizy przyjani
i wzajemnego zaufania rzutoway na ich dalsze losy.
Celem jest Wolno
Do Jaworzna krakowscy konspiratorzy trali wiksz grup, w jednym transporcie z wizie-
nia przy ul. Montelupich wywieziono dziaaczy ZWMP: Marka Eminowicza, Krzysztofa G-
siorowskiego, Janusza Machalskiego, Stanisawa Palczewskiego oraz Andrzeja Rzepeckiego,
a take druynowego Zielonej Brygady, Zygmunta Kurala. Ta grupa staa si trzonem zawi-
zanego w obozie sprzysienia. Organizacja nazywana bya Armi Polsk lub po prostu grup
Wolno. Wkrtce wsparli j chopcy z innych regionw Polski, Kural wspomina: Zebraa
si nas cakiem spora grupa. Krzysztof Gsiorowski by szefem, ja i Staszek Palczewski byli-
my jego zastpcami. Mielimy grup, z ktr bylimy najbliej, ale oni mieli z kolei swoich
podwadnych, ktrych my nie zawsze znalimy i ktrzy nie znali nas. To byo na zasadzie takich
45-osobowych pczkw. Moim zdaniem w sumie byo nas troch ponad 30 osb. Pamitam
kilkanacie nazwisk, z ktrych nie wszystkie osoby znaem: Henryk Rotarski, Henryk Wilk,
Krzysztof Orze, Zenon Majchrowicz, Bronisaw Maciejewski
3
, Eugeniusz Chaupka, Jzef
Ogiski, Jan Masowski, Lech Zakrzewski, Jan Myk, Andrzej Rzepecki, Henryk Seget, Jerzy
Gajewski, Janusz Sieklucki, Bogdan Grygorczyk
4
, Marek Eminowicz, Janusz Machalski, Stani-
saw Palczewski, Franciszek Szczerbowski, no i Alfons Cisowski
5
.
3
Prawdopodobnie mowa o Bogumile Maciejewskim. Zob. K. Szwagrzyk, Jaworzno. Historia
wizienia dla modocianych winiw politycznych 19511955, Wrocaw 1999, s. 339.
4
Prawdopodobnie mowa o Bogusawie Grygorczyku. Ibidem, s. 294.
5
Zygmunt Kural Orlik..., s. 168171.
Zygmunt Kural, fotograa wykonana w areszcie WUBP w Krakowie
F
o
t
.

A
I
P
N
107
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Z kolei Gsiorowski wymienia dodatkowo Wodzimierza Hrywn. Natomiast z ustale
funkcjonariuszy UB rozpracowujcych dziaajc w Jaworznie organizacj wynikao, e ak-
tywnie udzielali si w niej take Szczsny Maciejowski i Jerzy Gronowski. Do tej grupy
naley doczy jeszcze Jana Myka oraz nieco sabiej zwizanych z organizacj Tadeusza
Januszk i Jzefa arowskiego.
Dowdc organizacji zosta Krzysztof Gsiorowski, a jego zastpc Zygmunt Kural. Jej
podstawowym celem byo przygotowanie ucieczki z wizienia i kontynuowanie poza jego
murami dziaalnoci niepodlegociowej. Czonkowie sprzysienia przeciwstawiali si jed-
noczenie indoktrynacji i amaniu charakterw winiw jedn z metod byo przywoanie
do porzdku, czyli ostrzeenia dla kapusiw, a w drastycznych wypadkach ich pobicia.
Dziaacze Wolnoci przewidywali moliwo wybuchu III wojny wiatowej, przygotowy-
wali zatem plany samoobrony winiw, czy to na wypadek ewakuacji wizienia, czy te
jego pacykacji. Starali si rozszerza dziaalno konspiracyjn, take za drutami. Do tego
celu wykorzystywano winiw opuszczajcych zakad. Dziki kontaktom Zygmunta Kura-
la podjto te prb przekazania na zewntrz informacji o dziaalnoci organizacji. Gdy do
Jaworzna z ekip suby rentgenowskiej przyjecha Tadeusz Ml, przyjaciel Kurala, udao
si z nim nawiza bezporedni kontakt i przekaza przesyk. W tubce po pacie do zbw
ukryto informacje o zaoeniach i planach organizacji. Adresaci woleli jednak o niczym nie
wiedzie i tubka zostaa zwrcona Kuralowi w 1956 r., po jego wyjciu z wizienia.
Na co dzie najwaniejsze byo jednak wzajemne wspieranie si konspiratorw w trud-
nych warunkach wiziennych. Jednoczenie dyli oni do tego, by przydzielono ich do lej-
szej pracy. Jeli komu to si udao, prbowa cign do siebie innych. Starano si tak-
e rozbudowywa struktury, by mie swoich ludzi w rnych jednostkach organizacyjnych
wizienia, oraz rozwijano dziaalno samoksztaceniow. Staralimy si, eby moliwie
znonie przey to wizienie. Wspieralimy si, pomagalimy sobie. Staralimy si tra
Janusz Machalski, fotograa wykonana w areszcie WUBP w Krakowie
F
o
t
.

A
I
P
N
108
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
do lejszej pracy. Dbalimy o edukacj, organizowalimy sobie w celi konkursy literackie.
Wygaszalimy sobie pogadanki, np. Marek Eminowicz historyczne, ja natomiast o sztuce
6

wspomina Kural.
Rozbicie Wolnoci
Organizacja dziaaa od lata 1953 r. do jesieni 1954 r. Przez kilka miesicy bya rozpraco-
wywana w ramach sprawy o krypt. Powtrni. Bezpieka zmierzaa do ustalenia personaliw
konspiratorw oraz wyjanienia, czy maj kontakt z kim poza Jaworznem. Gdy funkcjona-
riusze UB uzyskali pewno, kto jest w Wolnoci najbardziej aktywny, oraz potwierdzili,
e konspiratorzy nie maj kontaktw poza wizieniem, postanowili rozbi organizacj. Zde-
cydowali, e poszczeglni dziaacze zostan przetransportowani (grupami) z wizienia Ja-
worzno do innych wizie na terenie woj. krakowskiego wraz z agentur tkwic w powyszej
sprawie, celem dalszego ich rozpracowania w poszczeglnych jednostkach wiziennych
7
.
Kural wspomina: [...] wywozili nas po trzech, z reguy byo tak, e byo dwch zaanga-
owanych i jedno ucho
8
. Podejrzenia konspiratorw byy suszne; rzeczywicie zgodnie
z ustalonym planem wywoono ich maymi grupkami, w ktrych umieszczano zwizanych
z organizacj donosicieli. Dziaania operacyjne na terenie Jaworzna prowadzili funkcjonariu-
sze pionu wiziennego z Jaworzna, pod kierunkiem zwierzchnikw z Wojewdzkiego Urz-
6
Ibidem, s. 171.
7
AIPN Kr 010/9397, t. 3, Rozpracowanie wstpno-agenturalne krypt. Powtrni; Plan operacyj-
nych przedsiwzi do sprawy krypt. Powtrni, Krakw, 24 IX 1954 r., k. 124.
8
Zygmunt Kural Orlik, s. 172.
Stanisaw Palczewski, fotograa wykonana w areszcie WUBP w Krakowie
F
o
t
.

A
I
P
N
109
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
du Bezpieczestwa Publicznego w Krakowie. Sie
agenturalna rozpracowujca Wolno bya do
rozbudowana, jednak wydaje si, e najistotniejsz
rol odgrywao trzech informatorw: Uciekinier,
Ponury i Szpak. Wszyscy wyjechali nastpnie
do wizie wraz ze swoimi kolegami z organizacji,
by nadal ich rozpracowywa. Szpakiem by Jzef
arowski, ktry opuszcza Jaworzno z zadaniem do-
noszenia na Marka Eminowicza i Zygmunta Kurala
wsplnie transportowano ich do wizienia w Tar-
nowie. Sami ubecy pisali do swych towarzyszy
z Tarnowa: [] zaznacza si, e arowski Jzef
jest zawerbowany pod ps. Szpak, ktry jest wy-
sany w celu rozpracowania pozostaych dwch
9
.
Ponury, czyli Szczsny Maciejowski, wyjecha do
Winicza Nowego, by nadal inwigilowa Krzyszto-
fa Gsiorowskiego i Zenona Majchrowicza
10
. Na-
tomiast Uciekinier, czyli Tadeusz Januszko, mia
rozpracowywa Janusza Machalskiego i Stanisawa
Palczewskiego i razem z nimi przeniesiony zosta
do wizienia w Krakowie
11
.
Rwnie w wizieniach, do ktrych trali dzia-
acze Wolnoci, oczekiwaa na nich tzw. agentu-
ra celna czyli zwerbowani do wsppracy z UB
winiowie. W Tarnowie na Eminowicza i Kurala czeka informator Stal. Gsiorowski
i Majchrowicz byli rozpracowywani przez informatora Henia, ktry zarazem weryko-
wa wiarygodno donosw Maciejowskiego Ponurego, Machalski i Palczewski stali si
z kolei obiektami donosw informatora Jana, werykujcego jednoczenie wiarygodno
doniesie Januszki Uciekiniera. Myk, Rzepecki i Seget byli natomiast rozpracowywani
przez informatora Dziub.
ledztwo wobec dziaaczy Wolnoci prowadzili przez kilka miesicy funkcjonariusze
z Krakowa; ostatecznie latem 1955 r. podjto decyzj o rozesaniu ich do rnych wizie
karnych. Odstpiono zatem od wytaczania im kolejnego procesu, co niewtpliwie wizao si
z odwil, ktra wwczas zaczynaa coraz dotkliwiej osabia komunistyczn dyktatur.
Po latach sami konspiratorzy uznawali, e winnym wpadki by Alfons Cisowski
12
. Za-
chowana dokumentacja dowodzi, e z ich punktu widzenia mg on si wydawa podejrzany.
Cisowski zeznawa m.in.: [] byem na terenie przemysowym jako grupowy, gdzie do tej
9
AIPN Kr 010/9397, t. 3, Rozpracowanie wstpno-agenturalne krypt. Powtrni; Pismo kierow-
nika Dziau III wizienia w Jaworznie do naczelnika wizienia w Tarnowie, Jaworzno, 9 IX 1954 r.,
k. 341.
10
Ibidem, Odpis doniesienia, Winicz Nowy, 19 X 1954 r., k. 157; ibidem, Pismo kierownika Dzia-
u III wizienia w Jaworznie do naczelnika wizienia w Tarnowie, Jaworzno, 9 IX 1954 r., k. 343.
11
Ibidem, Doniesienie, Krakw, 2 X 1954 r., k. 269; ibidem, Pismo kierownika Dziau III wizie-
nia w Jaworznie do naczelnika wizienia w Tarnowie, Jaworzno, 9 IX 1954 r., k. 342.
12
Zob. np. relacj K. Gsiorowskiego w: Tajna organizacja w wizieniu [w:] H. Pajk, Konspiracja
modziey szkolnej 19451956, Lublin 1994, s. 187193; Zygmunt Kural Orlik, s. 166167.
Andrzej Rzepecki, fotograa z pocztku
lat pidziesitych
(fot. ze zbiorw K. Szwagrzyka)
110
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Egrupy nalea rwnoczenie wizie Gsiorowski Krzysztof. W czasie pracy w/w nie wyko-
nywa moich polece odnonie pracy [], o powyszym zameldowaem funkcj[onariuszowi]
S[tray] W[iziennej], ktry nas dozorowa przy budowie. Od tej pory w[izie] k[arny] G-
siorowski Krzysztof wrd winiw na terenie budowy i na terenie zamieszkaym przez
winiw rozpowszechnia wersj w stosunku do mojej osoby, e jestem lewym, a dosownie
nazywa mnie kapusiem. [] Eminowicz Marek nawiza ze mn rozmow na osobnoci
[] i wwczas powiedzia mi: Ty suchaj, uwaaj na siebie, bo moe si z tob le sko-
czy t.j. po prostu zagrozi mi, ebym nie meldowa o adnych wykroczeniach winiw do
kierownictwa wizienia []. Okoo 20 stycznia [19]54 r. zostaem wezwany do kanc[elarii]
Dz[iau] III na oddz[iale] przez pracownika [dziau] III [] pracownik da mi do zrozumie-
nia, ebym si zgodzi informowa o wszystkich przejawach wrd winiw i w dalszej
rozmowie w tej sprawie zoyem na pimie [zobowizanie] o zachowaniu [w] tajemnicy
[rozmowy] jaka bya prowadzona midzy mn, a Dziaem III-cim. Ja natomiast nie chciaem
si zgodzi na wspomniane propozycje []. Po czym pracownik prac[ownik] Dz[iau] III
kaza mi wyj z kancelarii i wezwa do niego winia Eminowicza Marka, co te uczyniem.
Po powrocie z rozmowy w[izie] k[arny] Eminowicz by wyranie zdenerwowany, lecz od
tej chwili nie stara si mnie szantaowa
13
. W tym samym protokole przesuchania, spisa-
nym ju po rozbiciu organizacji, funkcjonariusz bezpieki zarzuca Cisowskiemu, e nie prze-
kazywa informacji o dziaaniu organizacji Wolno. Na co ten odpowiada: O powyszym
nie meldowaem do Dziau III-go dlatego, e chciaem zebra dokadniejsze materiay w tej
sprawie i pniej w caoci przekaza
14
. T wypowied traktowa naley jako prb unik-
nicia odpowiedzialnoci za niewykonywanie polece bezpieki. Faktem jest, e Cisowski nie
przekazywa bezpiece danych, ktre pozwoliy na operacyjne spenetrowanie konspiracyjnej
organizacji.
Raz ju skazani przez komunistyczne sdy wojskowe, modzi dziaacze niepodlegociowi
podjli prb ponownego dziaania konspiracyjnego. W warunkach wiziennych, ryzykujc
ponowny proces i wysokie wyroki, otoczeni przez wiziennych specw czyli rozpraco-
wujcych ich funkcjonariuszy Dziau Specjalnego oraz inwigilowani przez wspwiniw,
potrali wytrwa w wiernoci swym ideaom. Nie obciali si w ledztwie, przyjmowali
stawiane im zarzuty. Wyszli z komunistycznych wizie jesieni i zim 1956 r., po politycz-
nej odwily. Wielu z nich powrcio wwczas do dziaalnoci patriotycznej. Krakowianie
zaangaowali si w prby odtworzenia niezalenego ruchu harcerskiego, tworzc druyn
instruktorsk im. Jzefa Bema przy Uniwersytecie Jagielloskim. Po zablokowaniu moli-
woci jej dziaania, nadal prbowali by aktywni. Cz z nich zaangaowaa si u schyku
lat siedemdziesitych w dziaania opozycji wsptworzyli krakowsk Konfederacj Polski
Niepodlegej
15
, a pniej dziaali w Solidarnoci.
13
IPN Kr 010/9397, t. 3, Rozpracowanie wstpno-agenturalne krypt. Powtrni, Protok prze-
suchania podejrzanego, Jaworzno, 16 IX 1954 r., k. 274275.
14
Ibidem, k. 279.
15
Szerzej zob. Konfederacja Polski Niepodlegej w Krakowie 19791990. Wybr dokumentw,
oprac. Marcin Kasprzycki, Krakw 2009.
111
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
JOANNA ELAZKO, IPN D
KATY PRZYKADEM
KONSPIRACJI MODZIEOWEJ
Jednym z celw komunistycznych wadz byo uzyskanie niepodziel-
nej kontroli nad najmodszymi pokoleniami obywateli, tak aby mc
bez przeszkd ksztatowa ich charaktery oraz wpywa na pogl-
dy i yciowe postawy. Ruch modzieowy w Polsce zosta odgrnie
ujednolicony. Cz modziey mimo nachalnej propagandy, z jak
spotykaa si w szkoach oraz podczas wszelkich zorganizowanych
form spdzania wolnego czasu dostrzegaa jednak potrzeb podej-
mowania sprzeciwu wobec socjalistycznej rzeczywistoci.
Grupki gimnazjalistw, licealistw, a take uczniw szk zawodowych angaoway si
w rnorodn dziaalno niepodlegociow. Wrd inicjatorw tworzenia tajnych organi-
zacji czsto byli czonkowie Zwizku Harcerstwa Polskiego. Wychowani na legendzie walki
z okupantem w czasie II wojny wiatowej i opowieciach rodzicw o przedwojennych trady-
cjach niepodlegociowych, z zapaem angaowali si w walk o swoje ideay. Konspirujca
modzie wywodzia si ze wszystkich warstw spoecznych. Organizacje modzieowe po-
wstaway gwnie w wikszych miastach, znacznie rzadziej w maych miejscowociach.
Szczeglne nasilenie dziaalnoci organizacji modzieowych przypado na lata 1948
1953. Wizao si to z tym, e do 1948 r. zaangaowani w walk z nowym systemem wadzy
modzi ludzie zasilali gwnie szeregi istniejcych organizacji zbrojnych. Organizacje mo-
dzieowe skaday si najczciej z kilku lub kilkunastu osb i miay lokalny zasig. W przy-
padku tych mniej licznych nie istnia podzia wewntrzny na mniejsze jednostki, a czonko-
wie grupy czsto nie mieli pseudonimw. W przypadku bardziej rozbudowanych struktur
pojawia si podzia na druyny (wzorowane na harcerstwie) lub trjki (dla ktrych przyka-
dem byy jednostki konspiracyjne z okresu okupacji). Powstaway samorzutnie i najczciej
nie byy zwizane z innymi strukturami konspiracyjnymi. Mimo to miay wsplny cel walk
z ustrojem komunistycznym.
Do gwnych zada podejmowanych przez konspiracyjne organizacje modzieowe nale-
ao: gromadzenie i rozpowszechnianie wiadomoci podawanych w polskojzycznych audy-
cjach zagranicznych; redagowanie, drukowanie i kolportowanie odezw, ulotek oraz plakatw;
malowanie na murach hase o treciach antypastwowych, a take akcje sabotaowe. Ponadto
konspiratorzy niszczyli radzieckie agi, propagandowe asze i portrety komunistycznych
prominentw. Jednym z waniejszych zada byo gromadzenie broni, amunicji, rnorodne-
go sprztu, np. map wojskowych, oraz szkolenie w zakresie posugiwania si nim, na potrze-
by przyszych dziaa zbrojnych.
Wikszo z tych organizacji dziaaa krtko, od kilku do kilkunastu miesicy, chocia
byy i takie, ktrym udao si funkcjonowa kilka lat. Mimo e dziaali w nich ludzie modzi,
rozpracowywanie organizacji modzieowych i inwigilacja ich czonkw nie rnia si od
dziaa wymierzonych przeciw innym organizacjom niepodlegociowym. Zatrzymani przez
UB byli bici, nie pozwalano im odpocz lub spa, groono im mierci lub aresztowaniem
112
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Enajbliszych czonkw rodziny. Powodowao to, e wikszo oskaronych przyznawaa si
do zarzucanych im czynw. Zarekwirowane podczas rewizji ulotki, bro i wszelka dokumen-
tacja stanowiy dowody rzeczowe w czasie rozpraw sdowych.
Skazywano ich najczciej na podstawie art. 86 2 kk WP, tzn. za dziaalno w nielegalnej
organizacji, ktra dya do zmiany ustroju pastwa, a take za posiadanie broni bez zezwolenia
oraz rozpowszechnianie faszywych informacji, godzcych w interesy pastwa. Wyjtkiem
od tej reguy bya sytuacja, w ktrej sd uznawa, e maoletni popeni czyn zabroniony pod
grob kary bez rozeznania, tj. nie osignwszy rozwoju umysowego i moralnego w takim
stopniu, by mg rozpozna znaczenie czynu i kierowa swym postpowaniem. Wtedy sdzo-
ny by on przez sd dla nieletnich i skazywany na pobyt w zakadzie wychowawczym.
Modym konspiratorom WSR zasdza surowe wyroki najczciej pi lat pozbawienia
wolnoci, cho rozpito kary wahaa si od roku do jedenastu lat. Biorc pod uwag mody
wiek skazanych, trauma ledztwa i izolacji w zakadach karnych wpywaa na cae ich przy-
sze ycie. Traali do specycznego rodowiska wiziennego, przerywali nauk, a przede
wszystkim ju na zawsze pozostawao im pitno wroga ludowego pastwa. Do wizie
traay rwnie osoby niepenoletnie. Na skutek wytycznych, zawartych w instrukcji o se-
gregacji winiw, byli oni wyodrbniani i oddzielani od innych. Wadze wizienne motywo-
way to tym, e chc uchroni modzie od demoralizujcego wpywu dorosych. W 1950 r.
zorganizoway w wizieniach w Rawiczu, Fordonie, Sonicy (obecnie woj. lskie) i Wesoej
(obecnie woj. lskie) specjalne oddziay tylko dla modocianych. W nastpnym roku utwo-
rzono Wizienie Specjalne dla Modocianych w Jaworznie (obecnie woj. lskie), a w 1953 r.
Wizienie dla Modocianych Kobiet w Bojanowie (obecnie woj. wielkopolskie).
Jedna z organizacji konspiracyjnych zorganizowanych przez modzie powstaa w listo-
padzie 1947 r. w Sieradzu. Pocztkowo nosia nazw Zwizek Modziey Patriotycznej. Jej
zasig dziaania by znacznie wikszy ni teren Sieradza, obejmowa te okolic, a po Zdu-
sk Wol, Wart, Wocawek, a nawet d. Byo to nietypowe, gdy zwykle ugrupowania
modzieowe ograniczay si do dziaania na terenie szkoy i miejscowoci, w ktrej powsta-
y. Bya to rwnie organizacja znacznie liczniejsza ni wikszo pozostaych w jej skad
wchodzio ponad dwadziecia osb, przewodzi im Zdzisaw Tur Zbyszko. Jego zastpc,
a jednoczenie szefem wywiadu by Stanisaw Perski Szubrawiec.
Do organizacji naleeli take: Zbigniew Bartoszek, Jan Brzozowski, Alicja Brydniak,
Stanisaw Dbrowski, Tadeusz Gruszczyski, Leon Malaka, Tadeusz Michalak, Stefan Mi-
siak, Wadysaw Majchrzycki, Zdzisaw Myszkowski, Bronisaw Nawrocki, Jzef Ograbek,
Marceli Pitkowski, Wadysaw Pachta, Jerzy Ptaszyski, Romuald Puawski, Edmund
niegula, Jerzy Tomczyk, Zdzisaw Trojanowski, Stanisaw Tomicki, Jzef Wojtanka i Jerzy
Winiewski.
Poniewa skrt nazwy Zwizku Modziey Patriotycznej ZMP by identyczny z komu-
nistycznym Zwizkiem Modziey Polskiej, w 1949 r. nazwa organizacji zostaa zmieniona
na Katy. Modzi ludzie uznali, e nazwa miejscowoci w ktrej sowieckie NKWD wy-
mordowao polskich ocerw bdzie odpowiednim symbolem ich postawy i pogldw po-
litycznych oraz manifestacj buntu przeciw narzucaniu im kamliwych osdw.
Zdzisaw Tur to posta o niezwykle barwnym yciorysie. Urodzi si w 1926 r. na Kre-
sach Wschodnich. W czasie II wojny wiatowej zgina we Lwowie jego matka, ktra jako
sanitariuszka niosa pomoc potrzebujcym podczas oblenia miasta przez Niemcw. Zdzi-
saw odnalaz w 1939 r. swojego ojca onierza KOP oraz brata. Razem prbowali prze-
kroczy granic z Rumuni, aby przedosta si na Zachd. Zostali jednak schwytani przez
113
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Niemcw. Trzynastoletni chopiec tra do wizienia, a stamtd zosta wysany na roboty
przymusowe do Niemiec. Uciek i wrci do okupowanej Polski. Znw prbowa przedosta
si do Rumunii i ponownie tra do niemieckiego wizienia. Po wyjciu na wolno osiad na
Lubelszczynie i zaangaowa si w dziaalno konspiracyjn w strukturach AK. W drugiej
poowie 1944 r. Zdzisaw, wraz z ojcem, zostali aresztowani przez NKWD i bez wyroku ze-
sani do agru w gb ZSRS. Do Polski powrci jesieni 1946 r. Po takich dowiadczeniach
yciowych jego postawa i pogldy polityczne byy w peni uksztatowane: antysowieckie
i antykomunistyczne. By realist i rozumia, e organizacja modzieowa nie moe podj
skutecznej walki zbrojnej, e najpierw naley si do niej dobrze przygotowa.
Modzi konspiratorzy gromadzili bro i sprzt wojskowy zdobyli pistolety, automaty,
a take radiostacj. Wszystko to wykorzystywali do szkolenia si. Poniewa Tur mia do-
wiadczenia z AK, prowadzi dla swoich podkomendnych profesjonalne szkolenia w zakresie
posugiwania si broni, zasad wywiadu i sposobw ukrywania si w terenie. Wszystkie te
umiejtnoci miay by przydatne w chwili oczekiwanego wybuchu wojny midzy krajami
bloku wschodniego a pastwami zachodnimi. Tur zakada, e jeli w takiej chwili ogoszona
zostanie mobilizacja do komunistycznego wojska, czonkowie organizacji Katy ukryj
si w lasach i bd czekali na przybycie wojsk zachodnich. Modzi konspiratorzy mieli przy-
czy si do nich i pomaga w przejmowaniu wadzy przez polskie formacje emigracyjne.
Podkomendni Tura prowadzili take dziaalno propagandow i rozpoznawcz. Gromadzili
rnorodne informacje, np. na temat organizacji i funkcjonowania posterunkw MO, sp-
dzielni produkcyjnych, o nastrojach ludnoci oraz jej stosunku do komunistycznej rzeczy-
wistoci. Wydawali drukowan na powielaczu gazetk Gos Podziemia oraz ulotki o treci
antykomunistycznej, ktre kolportowali w gronie zaufanych osb. Na przykad w 1949 r.
wydrukowali 400 egz. ulotek.
Modzi ludzie prbowali rwnie uzyska materialn i duchow pomoc od katolickich
ksiy, ktrzy ze wzgldu na nasilone represje w stosunku do konspirujcych duchownych
i zalecenia Episkopatu, eby si nie angaowa politycznie nie byli do tego zbyt skorzy.
Przekazywali jednak modym ludziom sowa otuchy i ostrzegali ich, e taka dziaalno moe
by dla nich niebezpieczna. Wprawdzie ksia nie angaowali si w bezporedni pomoc
konspiratorom, ale te nie informowali wadz o istnieniu organizacji, mimo e istnia prze-
pis prawny nakazujcy takie postpowanie, a funkcjonariusze UB gorliwie pilnowali jego
przestrzegania.
Modziey z Katynia pomagay zakonnice. Siostry urszulanki z Sieradza udostpniy
Turowi maszyn do pisania i podaroway pienidze na wsparcie dziaalnoci konspiracyjnej.
Chocia UB natra na ulotki i gazetk, do dugo funkcjonariusze nie wiedzieli, kto jest ich
autorem. W poowie 1949 r. Tur wyjecha na studia do odzi, a dowdc organizacji zosta
Zdzisaw Trojanowski, ktry cile wsppracowa z poprzednim dowdc.
Wpadk organizacji zapocztkowao doniesienie tajnego wsppracownika z liceum,
do ktrego uczszczali konspiratorzy jesieni 1950 r. poinformowa on UB, e jeden z jego
szkolnych kolegw ma ulotki. Funkcjonariusze poddali inwigilacji modzie z sieradzkiego
liceum i zebrali sporo informacji na temat organizacji Katy, jej struktury i czonkw. W re-
zultacie prowadzonego ledztwa aresztowano dwadziecia osb, w tym rwnie przebywaj-
cego w odzi Zdzisawa Tura. Podczas przesucha zachowywa si on bardzo odwanie, bra
na siebie odpowiedzialno za utworzenie i kierunki dziaania organizacji. Otwarcie mwi
o swoich przeyciach z okresu okupacji i pogldach na temat ZSRS. Wrogie nastawienie do
wschodniego ssiada uzasadnia zarwno w czasie przesucha, jak i procesu tym, e jest
114
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Eono reakcj na traktowanie Polakw przez Sowietw w czasie wojny oraz na propagowa-
nie przez nich kamstwa o Zbrodni Katyskiej. Ta nieprzejednana postawa znalaza odbicie
w przebiegu procesu i wyroku.
Modzi konspiratorzy sdzeni byli w kilku procesach sdowych, ktre trway od maja do
padziernika 1951 r. Tur zosta skazany przez sdziw dzkiego WSR na dziesi lat po-
zbawienia wolnoci. W przypadku pozostaych czonkw organizacji byy to kary od ptora
roku do dziesiciu lat pozbawienia wolnoci, przy czym przewaay wyroki od piciu do
siedmiu lat. Tur wyszed z wizienia dopiero w 1956 r., kiedy to na fali odwily i kolejnej
amnestii zwolniono cz winiw politycznych.
Procesy modych ludzi budziy bardzo due zainteresowanie mieszkacw miasta. Zamiast
zniechci sieradzan do niepokornej modziey, wzbudziy sympati do skazanych i przeko-
nanie, e postawa i postpowanie modych ludzi byy waciwe. Potwierdzaj to sprawozda-
nia sieradzkiego PUBP: W zwizku z procesem Tura Zdzisawa zanotowano napyw ludno-
ci, a w szczeglnoci modziey szkolnej. Mimo, e Milicja nakaniaa do nie grupowania
si w jednym miejscu, nie odnosio to adnego skutku. Ludzie zbierali si w pobliu sdu,
aby zademonstrowa swoj sympati wobec oskaronych wznoszono okrzyki, machano do
nich, rzucano im cukierki i papierosy. Po ogoszeniu wyrokw mieszkacy Sieradza wyraali
opinie, e skazana modzie jest niewinna, a sd wyrzdzi jej krzywd. Gdy winiarka od-
jedaa spod budynku, w ktrym odbywa si proces, ludzie rzucali w jej stron kwiaty.
Funkcjonariusze UB nadawali tym spontanicznym zachowaniom spore znaczenie, ustalili
nazwiska dwudziestu czterech uczniw, ktrzy znajdowali si w gronie osb solidaryzuj-
cych si ze skazanymi. Procesy modziey z organizacji Katy na dugo pozostay w pa-
mici mieszkacw. W ich rocznic na murach pojawiy si napisy Katy. Ucze, ktrego
podejrzewano, e przyczyni si do aresztowania kolegw, otrzyma anonim z pogrkami.
Wydarzeniom podczas procesw sieradzkiej modziey powici uwag take minister
Roman Romkowski. W czasie odprawy z funkcjonariuszami, dziaania podlegych sobie
sub oceni jako klsk. Ubecy tumaczyli si, e do demonstracji sieradzan doszo z winy
prok. Raczyskiego, oskarajcego w procesach w przedstawionej przez niego ocenie
prawnej nie zostao odpowiednio napitnowane wrogie postpowanie oskaronych wobec
pastwa, a jedynie podana kwalikacja prawna ich czynw, co sprawio, e opinia publiczna
nie zrozumiaa wagi popenionego przez modzie przestpstwa.
Za brak efektw indoktrynacji modziey wadze winiy nie tylko rodzicw, ale take
szko i nauczycieli. Funkcjonariusze UB alarmowali, e nauczyciele, wiedzc o dziaalno-
ci konspiracyjnej uczniw, nie informowali o tym zwierzchnikw i aparatu bezpieczestwa.
W 1951 r. szef sieradzkiego UB, ppor. Jan Krl, konstatowa, e nauczycielka francuskiego
z miejscowego gimnazjum oglnoksztaccego stawia dobre oceny bezpartyjnym i klery-
kalnym, uczszczajcym do kocioa uczniom, a jest wrogo ustosunkowana do uczniw
nalecych do PZPR lub ZMP. Wadze obawiay si zgubnego wpywu nauki Kocioa
katolickiego na modzie.
Modzie dziaajca w organizacji Katy, podejmujc walk z ustrojem politycznym,
wykazaa si du dojrzaoci i odwag. Chocia modzi nie mieli realnych szans na zwyci-
stwo, potrali odwanie demonstrowa swoje pogldy. Dla ideaw, w ktre wierzyli, gotowi
byli wiele zaryzykowa, co wynikao z ich patriotycznego wychowania i pozytywnych przy-
kadw ze strony dorosych.
115
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
ARTUR OSSOWSKI, IPN D
STALINIE, TY MORDOWA
POLAKW W KATYNIU!
RETORYKA ANTYKOMUNISTYCZNA KONSPIRACJI MODZIEOWEJ
NA PRZYKADZIE ULOTEK ODNALEZIONYCH W AKTACH
WOJEWDZKIEGO URZDU BEZPIECZESTWA PUBLICZNEGO
W ODZI
Dla modego pokolenia konspiratorw Katy pozostawa symbo-
lem ludobjstwa, ktrego dopuciy si najwysze wadze ZSRS. Ich
zbrodnia porednio obciaa kolejne ekipy rzdzce PRL, poniewa
akceptoway one i rozway nieludzki system. Stwarzay rwnie do-
godne warunki dla istnienia kamstwa katyskiego. Nawet w okresie
stalinizmu niektrzy modzi ludzie, nie baczc na konsekwencje, drwi-
li z totalitarnego systemu i motywowali Polakw do dalszego oporu.
Dla przykadu w 1949 r. pabianicka modzie opracowaa ulotk o nastpujcej treci:
[] Bracia nie wierzcie pachokom komunizmu. Godzina wyzwolenia bliska. Nie pozwl-
cie by Polska staa si 17. republik Rosji []
1
. Materia ten prawdopodobnie zosta rozkol-
portowany przez organizacj Byskawica, ktra pniej znana bya pod nazw Konspiracyjne
Przysposobienie Wojskowe
2
. Od wiosny 1948 r. uczniowska grupa dziaaa w Pabianicach,
asku i Zduskiej Woli, a jej przywdcami byli Czesaw Przyrowski Wilk i Ryszard Stan-
kiewicz por. Wrzos
3
.
Niekiedy modzi ludzie w kolportowanym materiale wyraali sw opini w ironiczny spo-
sb: [] Komunistyczne hece wyborcze to nowy akt szyderstwa wobec narodu polskiego.
Nard Polski nigdy nie uzna narzuconego mu terroru i bezprawia []
4
. W 1952 r. apel
o tej treci wystosowali do obywateli dziaacze uczniowskiej Tajnej Organizacji Modzieo-
wej, ktr kierowa siedemnastoletni Bogdan Chlebowski Jerzyk. Od stycznia 1952 r. do
maja 1953 r. czonkowie organizacji rozrzucili z pocigu lub rozkleili na ulicach Pabianic
ok. 2,8 tys. ulotek rnej treci
5
.
1
AIPN d 10/448, Wykaz nielegalnych wydawnictw po wyzwoleniu, reakcyjnych organizacji
podczas okupacji oraz literatury i religioznawstwa, k. 10.
2
AIPN d 030/161, Nielegalna organizacja modzieowa pod nazw Byskawica pod dowdztwem
Czesawa Przyrowskiego, okres dziaania IIIIV 1948 r., oprac. KW MO w odzi, d 1975, k. 114.
3
AIPN d 10/439, Nielegalne organizacje i bandy terrorystyczno-rabunkowe po wyzwoleniu
w pow. ask, Pabianice 19451961, k. 84138; AIPN d 030/162, Nielegalna organizacja modzieo-
wa pod nazw Konspiracyjne Przysposobienie Wojskowe pod dowdztwem Ryszarda Stankiewi-
cza, okres dziaania IV 1948III 1949, oprac. KW MO w odzi, d 1975, k. 139.
4
AIPN d 10/448, Wykaz nielegalnych wydawnictw po wyzwoleniu, reakcyjnych organizacji
podczas okupacji oraz literatury i religioznawstwa, k. 13.
5
AIPN d 10/56, ledztwo w sprawie Tajnej Organizacji Modzieowej, k. 1219; AIPN d
030/224, Nielegalna organizacja pod nazw Tajna Organizacja Modzieowa pod dowdztwem Bog-
dana Chlebowskiego, okres dziaania I 1952V 1953, oprac. KW MO w odzi, d 1976, k. 116.
116
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Najbardziej wymowne byo haso Stalinie, ty mordowa Polakw w Katyniu!, kt-
re na murach domw malowali maoletni konspiratorzy z organizacji Orlta. Od czerwca
1951 r. omioro gimnazjalistw dziaao w Tomaszowie Mazowieckim, a pomysodawcami
akcji byli Jan aski i Jerzy Wiliski. Nazw organizacji wymyli Wiliski, nawizujc do
chwalebnych czynw Orlt Lwowskich. Dodatkowo oddawa on hod swej rodzinie bracia
jego ojca i matki zginli w wojnie polsko-ukraiskiej 1919 r., a jeden z wujkw matki zosta
zamordowany przez NKWD w 1940 r. Pocztkowo spotkania odbyway si w mieszkaniu
uczennicy Elbiety Przyyckiej, gdzie pod pretekstem odrabiania lekcji konspiratorzy opra-
cowali program organizacji
6
.
Najpierw w tomaszowskich szkoach zniszczyli dekoracje z okazji zjazdu miejscowych
aktywistw Zwizku Modziey Polskiej. Nastpnie odwayli si zniszczy portret Jzefa
Stalina i rozkleili w centrum Tomaszowa cztery due plakaty nawoujce do walki z komu-
nizmem, a 7 listopada 1951 r. rozwiesili na drzwiach domw i mieszka pracownikw UBP,
MO oraz aktywistw z PZPR sto ulotek: Polacy nie bdcie zdrajcami Ojczyzny. Nie pod-
legajcie zbrodniczej propagandzie sowieckiej. [...] Sabotujcie wszystkie akcje i wykonania
planw, ktre maj na celu ujarzmienie i wyeksploatowania naszego narodu. [...] Niech yje
Wolna i Niepodlega Polska [...]
7
.
W czasie Boego Narodzenia 1951 r. ponownie rozkolportowali na ulicach miasta kilkaset
ulotek, w ktrych przypominali: Polacy, obchodzimy ju 12-te wita w niewoli. Pierwszym jej
etapem bya okupacja hitlerowska, drugim okupacja sowiecka. Niemcy i Rosja to nasi odwiecz-
ni wrogowie. Najlepszym tego dowodem jest Owicim i Katy. [...] obecnie reim komuni-
styczny walczy z patriotami o czym wiadcz przepenione wizienia i liczne procesy sdowe.
Stalin wraz ze zgraj czerwonych oprawcw pod paszczykiem przyjani pragnie ujarzmi nasz
nard i wczy w poczet swych niewolnikw, tak jak to ju zrobi z narodami Biaorusi, Litwy,
otwy i innych. [...] Niech ywi nie trac nadziei i przed narodami nios wolnoci kaganek,
a kiedy trzeba na mier id i po kolei, jak kamienie rzucone przez Boga na szaniec [...]
8
.
6
AIPN d 030/213, Nielegalna organizacja modzieowa pod nazw Orlta pod dowdztwem
Jana askiego, okres dziaania VI 1951II 1952, KW MO w odzi, d 1976, k. 428. Por. A. Mar-
kowska, Tomaszowskie Orlta, Gazeta Wyborcza (d) 20 II 2004 r., nr 8, s. 810.
7
AIPN d 10/445, Nielegalne organizacje i bandy terrorystyczno-rabunkowe dziaajce po wy-
zwoleniu w pow. Tomaszw Mazowiecki, k. 20.
8
Ibidem, k. 21.
Odezwa organizacji modzieowej Huragan z 1951 r. Grup zaoyli Jan Gska (Gsowski) oraz
Leon Odyniec Dziki. W jej szeregach znalazo si trzynastu uczniw z odzi
I
P
N

117
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
W 1948 r. modzi konspiratorzy
z Odrodzonej Armii Krajowej opraco-
wali tekst ulotki, w ktrej minione lata
przyrwnywali do [] czasw orgii
i szalestwa komunizmu we wszyst-
kich pastwach wiata, nienotowanych
dotychczas na kartach historii, w cza-
sach barbarzystwa, niepamitnych
w dziejach ludzkoci, gdzie przemoc
i gwat, jak nigdy dotd, wic swe
triumfy cie czerwonego sztandaru,
ktry z symbolu walki przeksztaci si
w symbol ucisku i poddastwa pad
na nasz kraj
9
.
W ulotkach niepokorna modzie
silnie akcentowaa potrzeb odzyskania
przez Polsk zagarnitych przez ZSRS
ziem zwaszcza Wilna i Lwowa. Przy-
pominano rwnie o wydarzeniach woj-
ny polsko-bolszewickiej 1920 r. oraz
o dramacie i gehennie osamotnionego
Powstania Warszawskiego
10
.
Domagano si take zachowania
symboli narodowych i religii w szko-
ach jako przedmiotu nauczania oraz
pozostawienia krzyy w budynkach
uytecznoci publicznej. W ulotkach
stwierdzano, e obecnie ideologizuje
si modzie oraz walczy z religi i fa-
szuje si prawd o wysiku narodu polskiego w okresie wojny
11
.
Na potrzeby sytuacji zmieniano nawet sowa roty AK, w ktrej wyraz gestapo zastpowa-
no skrtami NKWD oraz UB i przyrzekano pomci oary czerwonego terroru. Domaga si
tego od swych podkomendnych m.in. dziewitnastoletni Henryk Borkowski Konar, ktry
legitymowa si wyksztaceniem rednim i do 1951 r. pracowa w Fabryce Sztucznego Jedwa-
biu w Tomaszowie Mazowieckim. W lutym 1952 r. rozpocz kolporta ulotek i przystpi do
zorganizowania grupy konspiracyjnej, w ktrej znaleli si byli harcerze
12
.
Ostatecznie do organizacji Konspiracyjne Wojsko Polskie wstpiy 42 osoby, co spowo-
dowao zintensykowanie jej dziaa i wyjcie grupy poza Tomaszw Mazowiecki, dodatko-
we struktury zorganizowano w Brzezinach i Piotrkowie Trybunalskim.
9
AIPN d 12/1413, t. 1, Akta ledcze przeciwko Przybylskiemu Henrykowi (1948 r.), k. 278/1v.
10
AIPN d 10/391, Ulotki wydane przez nielegalne organizacje modzieowe i inne (19451960),
k. 161162.
11
AIPN d 10/445, Nielegalne organizacje i bandy terrorystyczno-rabunkowe dziaajce po wy-
zwoleniu w pow. Tomaszw Mazowiecki, k. 6.
12
AIPN d 12/1568, Akta ledcze przeciwko Borkowskiemu Henrykowi (1953 r.), k. 511.
Gazetka propagandowa Iskra wydawana w odzi
od 1950 r. przez Mod PolskPolsk Walczc.
Osiemnastoosobowej konspiracji modzieowej
przewodzi Wodzimierz Zygier Czarny oraz
Stanisaw Sadowski bik (IPN d)
118
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EPAWE SKORUT, IPN KRAKW
ROZPRACOWANIE DZIEWCZCEJ
ORGANIZACJI ORLTA
Kilka poznaskich gimnazjalistek ze szkoy sistr urszulanek pod
wpywem lektury Kamieni na szaniec uznao, e warto zaoy taj-
n organizacj. Wymyliy szyfr, ktrym si posugiway. Przepisay
na maszynie ulotk. Bezpieka potraktowaa to jako zagroenie dla
komunizmu. ledztwo, aresztowania i proces sdowy w sprawie dziew-
czt i dyrektorki szkoy s jednym z wielu dowodw na absurdalno,
a jednoczenie zbrodniczo systemu komunistycznego PRL.
Utworzenie tajnej organizacji z udziaem koleanek z klasy Maria Kamrowska
1
, powszechnie
nazywana Soni, zaplanowaa w listopadzie 1954 r. Zainspirowaa j lektura, wycofanej przez
wadze komunistyczne z obiegu ksiki hm. Aleksandra Kamiskiego Kamienie na szaniec oraz
nadawane w jzyku polskim audycje Radia Wolna Europa. Jako uczennica prywatnego eskiego
Gimnazjum Sistr Urszulanek w Poznaniu bya niejednokrotnie wiadkiem celowych utrudnie
pitrzonych przez funkcjonariuszy UB i wojewdzkie wadze owiatowe przed szkoami prywat-
nymi. Bya te wiadkiem spoecznej nadziei na zmiany polityczne w kraju.
Jeszcze w listopadzie 1954 r. Sonia Kamrowska, zwierzajc si swojej koleance Annie
Przydzieckiej
2
z powzitego planu, wczya j bez zaprzysienia do organizacji. Dziew-
czta do grudnia 1954 r. nie przejawiay adnej aktywnoci. Byo to prawdopodobnie zwi-
zane z zaplanowanym przez Kamrowsk dalszym pozyskaniem osb. Sonia rozplanowaa
rozwj organizacji na wzr siatki konspiracyjnej Szarych Szeregw, opisanej przez Kami-
skiego. Zestawia bohaterw druyny Bukw z imionami i nazwiskami koleanek z klasy,
z ktrymi chciaa wsppracowa w organizacji
3
.
Sonia wsplnie z Przydzieck powikszyy szeregi organizacji w grudniu 1954 r. Wywo-
ujc na przerwie midzy lekcjami Stefani Bielaewsk
4
, wtajemniczyy j w swj plan.
W ten sam sposb doczyy pniej: ucja Ziltener
5
, Dobromia Falkiewicz
6
oraz Maria
1
Maria Kamrowska (ur. 19 VI 1938 r.), do lutego 1955 r. uczennica IX klasy eskiego Gimna-
zjum Sistr Urszulanek w Poznaniu.
2
Anna Przydziecka (ur. 19 II 1940 r. w Kownie), podczas swej dziaalnoci w organizacji Or-
lta od listopada 1954 r. do lutego 1955 r. uczennica IX klasy eskiego Gimnazjum Sistr Urszu-
lanek w Poznaniu.
3
AIPN Po 08/1 (14/II), t. 1, Protok przesuchania wiadka Dobromiy Falkiewicz z 18 V 1955 r.
[w:] Sprawa agenturalnego sprawdzenia Orlta, k. 43.
4
Stefania Bielaewska (ur. 13 II 1939 r. w Poznaniu), podczas swojej dziaalnoci w organizacji
Orlta od grudnia 1954 r. do lutego 1955 r. uczennica IX klasy eskiego Gimnazjum Sistr Ur-
szulanek w Poznaniu.
5
ucja Ziltener, podczas swojej dziaalnoci w organizacji Orlta od grudniu 1954 r. do stycznia
1955 r. uczennica IX klasy eskiego Gimnazjum Sistr Urszulanek w Poznaniu. Nie braa udziau
w procesie ledczym prowadzonym przez WUdsBP w Poznaniu oraz rozprawie sdowej.
6
Dobromia Falkiewicz (ur. 5 VI 1939 r. w Poznaniu), podczas swej dziaalnoci w organizacji
119
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Muth
7
. Ostatecznie w poowie grudnia 1954 r. osignity zosta przewidywany przez Kam-
rowsk skad osobowy. W lutym 1955 r. doczono jeszcze Elbiet Donabowicz
8
.
na Honor i Ora
Pocztkowo dziewczta nie miay planu ani te pomysu na charakter swojej dziaalnoci
konspiracyjnej. Nie miay te adnej wiedzy o zasadach funkcjonowania tajnej organizacji.
Dlatego jednym z pierwszych zada byo zaznajomienie si i opracowanie niezbdnych regu
tajnej dziaalnoci na podstawie lektury Kamieni na szaniec (drugi egzemplarz dostarczya
Falkiewicz). Ksika hm. Kamiskiego bya dla nich literatur rdow. Pod jej wpywem
postanowiy nawet obra dla siebie nazw. Bielaewska zaproponowaa Orlta
9
. Pomys
zosta przyjty.
Aby ukierunkowa dziaania Orlt, Kamrowska na spotkaniach konspiracyjnych opo-
wiadaa swym koleankom o zasyszanych w radiu audycjach RWE. Mwia o braku wolno-
ci w Polsce, o cikiej sytuacji robotnikw
10
oraz o wypowiedziach Jzefa wiaty na temat
Bolesawa Bieruta. Kamrowska wyznaczya jako zasadniczy cel dla organizacji walk o wol-
no kraju. Miaa by ona realizowana poprzez podjcie dziaa przeciw Zwizkowi Sowiec-
kiemu i wadzom politycznym PRL
11
. A w chwili wybuchu koniktu zbrojnego, dziewczta
planoway przyczy si do partyzantki i walczy o niepodlego
12
. Swoje uczestnictwo
widziay w roli sanitariuszek. Dlatego, na opracowanym przez Falkiewicz kursie, szkoliy si
w bandaowaniu, opatrunku ran oraz usztywnianiu zama koczyn.
Aby zapewni tajno swojej organizacji, w drugiej poowie grudnia 1954 r. Orlta
opracoway szyfr oparty na kluczu cyfrowym. Pocztkowo mia on by uywany tylko do
spraw organizacyjnych, jednak z uwagi na czste spotykanie si w klasie i szkole zosta
szybko zaadaptowany do codziennych kontaktw.
Boe Narodzenie w 1954 r. oraz nadchodzcy Nowy Rok rozczyy na czas ferii wi-
tecznych Orlta. Nie by to jednak czas stracony. Falkiewicz, po ponownym przeczytaniu
Kamieni na szaniec, opracowaa nowe kierunki dziaania organizacji. Uznaa, e Orlta
powinny si zaj sabotaem. W przesanym do Marii Kamrowskiej licie z 31 grudnia
Orlta od grudnia 1954 r. do lutego 1955 r. uczennica IX klasy eskiego Gimnazjum Sistr
Urszulanek w Poznaniu. W padzierniku 1960 r. przyja pierwsze luby zakonne. Obecnie s. Ra
OSU.
7
Maria Izabela Muth (ur. 12 VIII 1938 r. w Poznaniu), podczas swej dziaalnoci w organizacji
Orlta od grudnia 1954 r. do lutego 1955 r. uczennica IX klasy eskiego Gimnazjum Sistr Ur-
szulanek w Poznaniu.
8
Elbieta Donabowicz (ur. 26 X 1938 r. w Rudnie), podczas swojej kilkutygodniowej dziaalnoci
w organizacji Orlta w lutym 1955 r. uczennica IX klasy eskiego Gimnazjum Sistr Urszulanek
w Poznaniu.
9
Trudno jest z du dokadnoci okreli czas, kiedy Stefania Bielaewska zaproponowaa dla or-
ganizacji nazw Orlta. Mona jednak przyj sugesti, i nastpio to pomidzy drug poow grud-
nia 1954 r. a pocztkiem stycznia 1955 r. Zob. AIPN Po 08/1 (14/II), t. 1, Protok przesuchania wiadka
Dobromiy Falkiewicz z 18 V 1955 r. [w:] Sprawa agenturalnego sprawdzenia Orlta, k. 44.
10
AIPN Po 08/1 (14/II), t. 1, Protok przesuchania wiadka Sonii Kamrowskiej z 21 V 1955 r. [w:]
Sprawa agenturalnego sprawdzenia Orlta, k. 53.
11
Ibidem, k. 53.
12
AIPN Po 08/1 (14/II), t. 1, Protok przesuchania wiadka Marii Muth z 17 V 1955 r. [w:] Sprawa
agenturalnego sprawdzenia Orlta, k. 31.
120
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E1954 r., Dobromia zawara nie tylko plan dziaania i swoje szczegowe notatki, ale take
zapisane szyfrem wypisy z ksiki. Miay one by instruktaem dla Soni.
W niedziel, 7 stycznia 1955 r.
13
, w godzinach popoudniowych na boisku szkolnym z ini-
cjatywy Kamrowskiej dziewczta zoyy przysig na wierno organizacji. Sonia czytaa
rot przysigi: Przyrzekam na Honor i Ora, e dochowamy tajemnicy i nie wydamy adnej
z koleanek, bdziemy wierne organizacji Orlta
14
. Nastpnie jako przewodniczca odbie-
raa j od koleanek, trzymajc w rku wizerunek Ora na czerwonym tle
15
.
Pierwsza dekonspiracja
Konsekwencj zaprzysienia Orlt byo podjcie dziaalnoci propagandowo-poli-
tycznej. Na jednym z zebra, w styczniu 1955 r., dziewczta zadecydoway o koniecznoci
sporzdzenia ulotek antypastwowych. Ich tematyka odnosia si do biecej sytuacji poli-
tycznej PRL. Tre ulotek, naszkicowana pocztkowo przez Kamrowsk, Falkiewicz i Muth,
zostaa pniej zmodykowana podczas ich produkcji. W mieszkaniu Falkiewiczw, pod nie-
obecno rodzicw, Dobromia wsplnie z Mari Muth, sporzdziy na dwch maszynach do
pisania ok. 180 ulotek
16
. Wzyway one do bojkotu wspzawodnictwa pracy oraz sprzeciwiay
si ZSRS. Decyzj Soni, wszystkie ulotki zostay nastpnie podzielone pord czonkinie
Orlt, miay one za zadanie przyozdobi je wizerunkiem agi pastwowej. Pocztkowo
nie byo wsplnego stanowiska, gdzie naley rozkleja ulotki. Jednak pniej Kamrowska
zdecydowaa, e najlepszym terenem do tego bdzie dzielnica rdmiecie w Poznaniu. Plan
jednak nie zosta zrealizowany.
W pierwszych dniach lutego 1955 r. Kamrowska, poyczajc koleance z klasy zeszyt, nie
zauwaya w nim ulotki organizacyjnej. Reakcja dziewczynki, niebdcej czonkini Orlt,
bya natychmiastowa. Najpierw wychowawczyni IX klasy s. Urszula Neff, a pniej dyrek-
torka szkoy s. Magdalena Morawska
17
przeprowadziy rozmowy z czonkiniami Orlt.
W trakcie osobnych spotka dyrekcja szkoy kategorycznie zadaa zaprzestania dziaal-
noci organizacji, a wszelkie ulotki nakazano zniszczy. Tak by nie pozosta aden lad
18
.
Decyzj dyrekcji eskiego Gimnazjum Sistr Urszulanek w Poznaniu, Sonia Kamrowska
przeniesiona zostaa do innej szkoy. Dziewcztom zakazano wspomina w jakikolwiek spo-
sb o organizacji. Wszystko miao powoli ucichn, tak by nikt si o tym nie dowiedzia.
13
Tak dat podaa w czasie przesuchania jedynie Maria Muth. Ibidem, k. 36.
14
Ibidem, k. 37.
15
D. Falkiewicz, Polityczne kwiatki 15-latki. Sprawa tajnej organizacji modzieowej ORLTA
19541958, Warszawa 2007, s. 39.
16
Dobromia Falkiewicz podczas przesuchania 17 V 1955 r. w WUdsBP w Poznaniu przyznaa,
e ulotki sporzdzia w mieszkaniu swoich rodzicw razem z Mari Izabel Muth. Natomiast odmien-
nie to zdarzenie przedstawia w swojej ksice. Jako osob wsptowarzyszc jej w produkowaniu
ulotek wskazuje Elbiet Donabowicz. Warto zaznaczy, i faktu tego nie potwierdzia w swych ze-
znaniach sama Elbieta Donabowicz. Zob. AIPN Po 08/1 (14/II), t. 1, Protok przesuchania wiadka
Dobromiy Falkiewicz z 17 V 1955 r. [w:] Sprawa agenturalnego sprawdzenia Orlta, k. 20, 41;
D. Falkiewicz, op. cit., s. 40.
17
Magdalena Morawska (ur. 14 I 1912 r. w Berlinie), siostra zakonna ze zgromadzenia Sistr
Urszulanek Unii Rzymskiej, a w opisywanym okresie dyrektorka eskiego Gimnazjum Sistr Ur-
szulanek w Poznaniu.
18
D. Falkiewicz, op. cit., s. 4445.
121
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
D-46, czyli druga dekonspiracja
List Falkiewicz z 31 grudnia 1954 r. wysany do Kamrowskiej by bdnie zaadresowany.
Zamiast tra do mieszkania na ul. Stalina 9 m. 15 we Wrocawiu, zosta przesany zgodnie
z zapisem na kopercie na ul. Stalina 9 m. 13 we Wrocawiu
19
. By to adres lokalu kontakto-
wego zarejestrowanego jako P-50, ktry by obsugiwany przez Wydzia IV WUdsBP we
Wrocawiu. Waciciel mieszkania po zaznajomieniu si z treci listu, pisanego szyfrem,
postanowi odda go WUdsBP we Wrocawiu. By przekonany, e jest to korespondencja
bezpieki. Podczas rutynowej wizyty ppor. Ryszarda Wjcika we wspomnianym mieszkaniu
8 stycznia 1955 r., list zosta przekazany funkcjonariuszowi
20
.
Zaszyfrowana tre szybko zostaa odczytana, a nastpnie przesana z listem przewodnim
z 17 lutego 1954 r. do kierownika WUdsBP w Poznaniu. W pimie zawarto informacj, e
Wydzia IV WUdsBP we Wrocawiu przeprowadzi wstpne wyjanienia, ktre jednak nie
stwierdziy zamieszkiwania Kamrowskiej na terenie miasta Wrocawia.
Plan operacyjnych przedsiwzi w sprawie listu zosta opracowany przez chor. Tadeusza
Kuligowskiego, referenta Sekcji V Wydziau IV WUdsBP w Poznaniu, ju 7 marca 1955 r.
Przewidywa on, oprcz zidentykowania adresata i nadawcy listu, stwierdzenie autentyczno-
ci odrcznego pisma Falkiewicz, a take wyjanienie zakresu dziaania organizacji Orlta.
Zaplanowane przez chor. Kuligowskiego etapy planu operacyjnego zostay w wikszoci wyko-
nane do 26 marca 1955 r. Konieczne byo jeszcze tylko pobranie prbki pisma Dobromiy. Aby
mie pewno, e Falkiewicz bya autork listu, postanowiono zorganizowa gr operacyjn
21
.
Na wniosek chor. Kuligowskiego, kierownik Komisariatu IX MO w Poznaniu wezwa na 28
marca 1955 r. Falkiewicz na posterunek MO. Niczego niespodziewajca si dziewczyna zostaa
poproszona, by napisaa owiadczenie w sprawie wypadku, do ktrego doszo niedaleko jej miej-
sca zamieszkania
22
. Porwnanie pisma z listu i owiadczenia nie budzio adnych wtpliwoci.
Na podstawie przeanalizowanych dokumentw zebranych przez Wydzia IV WUdsBP
w Poznaniu dotyczcych listu Falkiewiczwny do Kamrowskiej, chor. Kuligowski 20 kwietnia
1955 r. wystpi do naczelnika Wydziau IV WUdsBP w Poznaniu z prob o zgod na zaoenie
sprawy agenturalnego sprawdzenia o krypt. D-46
23
. Zostaa ona wydana dzie pniej. Ana-
liza kontaktw towarzyskich Dobromiy zostaa przeprowadzona poprzez jej obserwacj i per-
lustracj korespondencji. Sprawdzono take pochodzenie spoeczne rodzicw Dobromiy oraz
sprawozdania podatkowe jej ojca Kazimierza Falkiewicza
24
. Zaoono podsuch telefoniczny
19
Sonia Kamrowska w okresie wit Boego Narodzenia 1954 r. i sylwestra, miaa pod tym adre-
sem spdza u wujostwa ferie witeczne. Bya o tym powiadomiona Dobromia Falkiewicz, ktra
tam przesaa wspomniany list.
20
AIPN Po 08/1 (14/II), t. 1, Notatka subowa ppor. Ryszarda Wjcika z 14 III 1955 r. we Wroca-
wiu [w:] Sprawa agenturalnego sprawdzenia Orlta, k. 9.
21
AIPN Po 08/1 (14/II), t. 1, Plan uzyskania rkopisu ob. Falkiewicz Dobromiy z 26 III 1955 r. [w:]
Sprawa agenturalnego sprawdzenia Orlta, k. 18.
22
AIPN Po 08/1 (14/II), t. 1, Owiadczenie Dobromiy Falkiewicz z 28 III 1955 r. [w:] Sprawa
agenturalnego sprawdzenia Orlta, k. 29.
23
Nadany przez chor. Tadeusza Kuligowskiego sprawie agenturalnego sprawdzenia krypt. D-46
by skrtowcem adresu zamieszkania Dobromiy Falkiewicz. W opisywanym okresie mieszkaa ona
przy ul. Dbrowskiego 46 m. 10 w Poznaniu.
24
Kazimierz Falkiewicz (ur. 6 III 1902 r. w Poznaniu), ojciec Dobromiy Falkiewicz. W opisywanym
czasie by wacicielem zakadu mechanicznego w Poznaniu. Zob. wicej AIPN Po 08/1 (14/II), t. 1, Wy-
wiad w sprawie Kazimierza Falkiewicza [w:] Sprawa agenturalnego sprawdzenia Orlta, k. 6.
122
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ena numer telefonu Falkiewiczw. Gromadzone w ten sposb raporty od 20 kwietnia 1955 r. nie
day adnych, nawet ladowych informacji na temat organizacji Orlta.
Mimo to 6 maja 1955 r. opracowany zosta przez chor. Zygmunta Kruszon, kierownika
Sekcji V Wydziau IV WUdsBP w Poznaniu, oraz chor. Tadeusza Kuligowskiego raport
o zezwolenie na zatrzymanie. We wstpnej czci dokumentu informowano o przestp-
czym charakterze organizacji Orlta, o jej antypastwowym nastawieniu oraz o realnym
zagroeniu z jej strony dla ustroju pastwa. W kolejnym fragmencie raportu opracowano
plan zatrzymania Falkiewicz i Muht. Wyznaczono godzin i dogodne do tego miejsce na tra-
sie dom szkoa. Po zatrzymaniu przewidywano przeprowadzenie przesuchania dziewczt
przez ocerw ledczych oraz przeprowadzenie rewizji w ich domach. WUdsBP w Pozna-
niu, meldunkiem z 18 maja 1955 r., zawiadamia Wydzia V Departamentu IV Komitetu ds.
Bezpieczestwa Publicznego w Warszawie o pomylnym, tj. zgodnym z zakadanym planem,
przeprowadzeniu zatrzymania Falkiewicz i Muth. Ponadto raportowano o wynikach rewizji
domowej u obu wspomnianych dziewczynek, jak i o efektach rewizji w pokojach w internacie
u Elbiety Donabowicz, Anny Przydzieckiej i Stefanii Bielaewskiej.
Podczas rewizji, jak przeprowadzono w szafkach nalecych do w/wym[ienionych],
ktre znajdoway si w internacie szkolnym znaleziono ksik Rycerz Niepokalanej
z 1934 r., zeszyt w ktrym na jednej kartce jest rysunek wraz z komentarzem szkalujcym
tow. Feliksa Dzieryskiego, karteczk nawoujc do wymylania metod walki i dziaania
i kalendarzyk kieszonkowy z 1955 r., gdzie na pierwszej stronie znajduje si skrelony cytat
tow. Bolesawa Bieruta i umieszczone odrcznie sowo kamstwo
25
.
Wszystkie zatrzymane czonkinie organizacji Orlta zostay przewiezione do budynku
WUdsBP przy ul. Kochanowskiego 2 w Poznaniu. Falkiewicz 17 maja 1955 r. bya prze-
suchiwana dwa razy. Pierwsze przesuchanie trwao sze godzin, drugie godzin. Nastp-
nego dnia przesuchania trway po trzy godziny kade. Muth bya trzykrotnie przesuchiwana
w dniach 17 i 18 maja 1955 r. Bielaewska, Donabowicz i Przydziecka zostay aresztowane
przez funkcjonariuszy WUdsBP w Poznaniu 18 maja 1955 r. i w tym samym dniu przepro-
wadzono ich kilkugodzinne przesuchania. Sonia Kamrowska
26
, zatrzymana 20 maja 1955 r.
przez funkcjonariuszy Urzdu Bezpieczestwa
27
, bya przesuchiwana tylko raz 21 maja
1955 r. Jej przesuchanie nie trwao a tak dugo jak jej poprzedniczek.
Warto podkreli, e wszystkie dziewczta w czasie przesucha przez rnych funkcjo-
nariuszy ledczych WUdsBP w Poznaniu zachoway si bardzo dojrzale jak na swj wiek.
W czasie ledztwa nie byy bite ani te drczone przez przesuchujcych
28
.
25
AIPN Po 08/1 (14/II), t. 1, Meldunek WUdsBP w Poznaniu do Naczelnika Wydziau V Depar-
tamentu IV KdsBP w Warszawie z 18 V 1955 r. [w:] Sprawa agenturalnego sprawdzenia Orlta,
k. 2729.
26
W taki sposb zostaa zapisana w protokole przesuchania wiadka z 21 V 1955 r. Zob. AIPN
Po 08/1 (14/II), t. 1, Protok przesuchania wiadka Soni Kamrowskiej z 21 V 1955 r. [w:] Sprawa
agenturalnego sprawdzenia Orlta, k. 7071.
27
W taki sposb zostao to zapisane w sporzdzonym w 1978 r. opisie faktogracznym nielegalnej
organizacji modzieowej Orlta. Zob. AIPN Po 08/1, Nielegalna organizacja modzieowa Orl-
ta, Pozna, t. II, k. 2.
28
W taki sposb wspomina swoje przesuchanie oraz koleanek Dobromia Falkiewicz. Jedynie
w dwch przypadkach doszo do prby zastraszenia przesuchiwanych dziewczt. Po raz pierwszy
w dniu aresztowania Falkiewicz, gdy siedzcy funkcjonariusz w pokoju przesucha w demonstra-
cyjny sposb bawi si broni. Do drugiego incydentu miao doj w czasie przesuchania Stefanii
123
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Aresztowanie czonki organizacji Orlta i ich przesuchanie nie byo jedynym suk-
cesem prowadzonego w tej sprawie ledztwa przez funkcjonariuszy WUdsBP w Pozna-
niu. W dniu 17 maja 1955 r. w budynku przy ul. Kochanowskiego 2 zostaa przesuchana
s. Magdalena Morawska, dyrektorka eskiego Gimnazjum Sistr Urszulanek w Poznaniu.
Celem przesuchujcych j funkcjonariuszy byo zdobycie od niej zezna, ktre by obciyy
j z powodu niepowiadomienia wadz bezpieczestwa i owiatowych o wykryciu w szkole
nielegalnej organizacji Orlta. Plan si nie powid. Nie przeszkodzio to jednak funkcjo-
nariuszom poznaskiego WUdsBP w aresztowaniu 7 lipca 1955 r. s. Magdaleny Morawskiej.
Po interwencji abp. ks. Walentego Dymka zostaa ona zwolniona z wizienia 23 sierpnia
1955 r.
29
* * *
Zgromadzone podczas ledztwa materiay oraz protokoy przesucha zostay w krtkim
czasie przygotowane do procesu sdowego. W dniu 19 maja 1955 r. dziewczta przewieziono
do aresztu Sdu Powiatowego przy ul. Myskiej w Poznaniu. Po kilku godzinach czonki-
nie Orlt znalazy si na sali sdowej. Adwokatem bronicym wszystkie oskarone dziew-
czynki by mecenas dr Stanisaw Hejmowski, specjalista od spraw politycznych. Sd Powia-
towy dla miasta Poznania Wydzia VI dla Nieletnich zastosowa wobec oskaronych rodek
majcy zapobiega uchyleniu si od rozprawy, w postaci umieszczenia czonki organizacji
Orlta na trzy miesice w Pastwowym Schronisku dla Nieletnich w Sopocie. Ponadto
w swym postanowieniu Sd Powiatowy zadecydowa, e wspomniany rodek zapobiegawczy
zostanie uchylony, jeeli w terminie do dnia 19.8.1955 r. nie nastpi wyznaczenie rozprawy
gwnej, posiedzenia lub przeduenia zatrzymania
30
.
W eskorcie milicjantw 22 maja 1955 r. do sopockiego schroniska zostay przewiezione
kolej: Stefania Bielaewska, Elbieta Donabowicz, Sonia Kamrowska i Anna Przydziecka.
Dzie pniej dowieziono Dobromi Falkiewicz i Mari Muth. Osadzone w budynku Schro-
niska dla Nieletnich przy ul. Grottgera w Sopocie, doczekay tam ogoszenia wyroku, ktry
ogoszono 30 czerwca 1955 r. Na jego podstawie uznano je winnymi udziau w nielegalnej
organizacji Orlta oraz usiowania rozpowszechniania ulotek o treci faszywej, jako kar
Sd Powiatowy postanowi wyznaczy osadzenie w Zakadzie Poprawczym
31
.
Ostatecznie dziki odwoaniom i wysyanym probom do sdw wyszych instancji,
mecenasowi dr. Hejmowskiemu udao si uzyska zagodzenie wyroku. Na oskarone, ktre
powrciy i podjy nauk w X klasie w Gimnazjum Sistr Urszulanek w Poznaniu, naoony
zosta nadzr kuratorski. Pniej zawieszono wykonanie wyroku do 1958 r.
Sprawa dziewczt z organizacji Orlta, ktre stay si zagroeniem dla ustroju, poka-
zuje, e organy bezpieczestwa nawet z naiwnie funkcjonujcej tajnej organizacji potray
wytworzy potwierdzenie zagroenia i koniecznoci obrony ustroju komunistycznego.
Bielaewskiej. Przesuchujcy j funkcjonariusz mia wpa w furi i zapa Bielaewsk za bluzk.
Zob. D. Falkiewicz, op. cit., s. 5455.
29
Podobny los spotka wychowawczyni IX klasy, s. Urszul Neff, ktra zwolniona zostaa z wi-
zienia w tym samym dniu co s. Morawska. Zob. D. Falkiewicz, op. cit., s. 133142.
30
Zob. D. Falkiewicz, op. cit., s. 69.
31
Ibidem, s. 8591.
124
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EMAREK WIERZBICKI, IPN KIELCE
NIEZALENE UGRUPOWANIA
MODZIEOWE
W POLSCE (19801989)
Latem 1980 r. doszo do kolejnego protestu spoecznego w Polsce,
ktry pod wzgldem skali i konsekwencji przers wszystkie
poprzednie. Na przeomie sierpnia i wrzenia, w wyniku podpisa-
nych porozumie w Gdasku, Szczecinie i Jastrzbiu, utworzono
Niezaleny Samorzdny Zwizek Zawodowy Solidarno, cz-
cy funkcje zwizku zawodowego, ruchu spoecznego, narodowego
i partii politycznej. Co dla niego najistotniejsze, pozostawa poza
kontrol PZPR. W ten sposb rozpocz si kilkunastomiesiczny
okres dwuwadzy
1
.
Cech charakterystyczn rzeczywistoci politycznej lat 19801981 stao si niespotyka-
ne od 1956 r. rozbudzenie aktywnoci spoecznej i politycznej modziey, na co wpywao
przede wszystkim znaczne poszerzenie zakresu wolnoci i innych swobd obywatelskich.
Powstaway liczne grupy, rodowiska i organizacje, ktre otwarcie a nierzadko i poza obo-
wizujcym porzdkiem prawnym artykuoway swoje opinie na temat wczesnej rzeczy-
wistoci. Osabienie aparatu wadzy umoliwio nieskrpowany rozwj inicjatyw organiza-
cyjnych i programowych modego pokolenia oraz uksztatowanie jego postaw. Gwn cech
tych inicjatyw bya akceptacja pluralizmu ideowego i politycznego w rodowiskach modych
ludzi, co stao w cakowitej sprzecznoci z polityk kierownictwa partyjnego, oczekujcego
penego podporzdkowania rzdzcym organizacji modzieowych
2
.
Lata 19801981
W tym okresie spontanicznie zaczy powstawa organiza-
cje modzieowe wyaniane przez spoeczestwo, niejednokrotnie
wbrew wadzy. Jeli chodzi o udzia modziey w dziaaniach NSZZ
Solidarno, to nie odgrywaa ona tam samodzielnej roli, poza tym
e przy zarzdach okrgw tworzono komisje modzieowe. Przy
wsparciu Ruchu Modej Polski, Konfederacji Polski Niepodlegej,
Niezalenego Zrzeszenia Studentw i Solidarnoci uczniowskie
komitety odnowy spoecznej tworzono take w szkoach rednich
na terenie caego kraju. Wana rola przypada w tym wzgldzie ro-
1
A. Friszke, Polska. Losy pastwa i narodu, Warszawa 2003, s. 367380.
2
A. Dudek, Dzieje dziesiciomilionowej Solidarnoci (19801981) [w:] Droga do niepodlego-
ci. Solidarno 19802005, Warszawa 2005, s. 1963; Leksykon harcerstwa, red. O. Fietkiewicz,
Warszawa 1988, s. 79; K. Kosiski, Ocjalne i prywatne ycie modziey w czasach PRL, Warszawa
2006, s. 5759; M. Wierzbicki, Modzie w PRL, Warszawa 2009.
125
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
dowisku gdaskiemu, gdzie jesieni 1980 r.
w szkoach rednich zaczy powstawa ko-
mitety strajkowe. Dziki wsppracy z RMP,
w listopadzie tego samego roku zosta powo-
any Ruch Modziey Szkolnej, ktry do 16
grudnia skupia ju 32 szkoy. Ruch wydawa
czasopismo Ucze, redagowane przez Ada-
ma Pawowicza i Wiesawa Walendziaka
3
.
Podobne ugrupowania tworzono w innych
miastach: Warszawie, Toruniu, Lublinie, Biel-
sku-Biaej, Gdasku, Jastrzbiu, Rzeszowie,
Biaymstoku, Rudzie lskiej, Koszalinie,
Przemylu, Szczecinie. Chocia nosiy one
rne nazwy, m.in. Ruch Odnowy Szkolni-
ctwa, Samorzdne Zrzeszenie Uczniowskie,
Midzyszkolny Ruch Odnowy Uczniowskiej,
Niezalene Zrzeszenie Uczniw Wsplnota Odnowienia, Niezalene Zrzeszenie Suchaczy
Szk Policealnych, Ruch Modziey Szkolnej Ziemi Gdaskiej, realizoway jednak podob-
ne cele. Zajmoway si np. propagowaniem patriotyzmu, tradycji narodowej, podstawowych
wartoci oglnoludzkich i praw obywatelskich, jak rwnie dziaaniami na rzecz likwidacji
monopolu PZPR w wychowywaniu dzieci i modziey oraz usunicia ideologii marksizmu-
leninizmu z programw nauczania i wychowania. Promoway take samoksztacenie, orga-
nizowanie ycia kulturalnego i rozrywek w czasie wolnym. Liczba ich czonkw bya w su-
mie niewielka, niemniej sympatyzowaa z nimi znaczna cz rodowiska uczniowskiego.
Pod koniec roku szkolnego 1980/1981 pojawia si inicjatywa zjednoczenia wszystkich or-
ganizacji uczniowskich w oglnopolsk federacj. Niezalene Wydawnictwo Modzieowe
Wprost, przy wsppracy Solidarnoci Regionu Gdaskiego i NZS, zorganizowao Ogl-
nopolskie Spotkanie Przedstawicieli rodowisk Uczniowskich. W obecnoci 150200 dele-
gatw ugrupowa modzieowych z caego kraju, 12 i 13 wrzenia 1981 r. w Gdasku powo-
ano Federacj Modziey Szkolnej, ktra rozpocza starania o rejestracj w sdzie. Organem
prasowym nowej formacji stao si ukazujce si poza zasigiem cenzury czasopismo
Ucze Polski, za wydawnictwem Wprost
4
.
W zamyle twrcw FMS miaa peni rol zwizku zawodowego uczniw, reprezentujc
to rodowisko wobec wadz; struktura ta nie doczekaa si legalizacji. Prowadzia jednak
jawn dziaalno w szkoach, korzystajc ze saboci aparatu wadzy. Po dwch miesicach
(14 i 15 listopada 1981 r.) doszo w niej do rozamu, wynikajcego przede wszystkim z kon-
iktu personalnego pomidzy czonkami prezydium Oglnopolskiego Komitetu Zaoyciel-
3
B. Licbarski, Federacja Modziey walczcej w latach 19841990 [w:] Niezaleny ruch modzie-
owy w Polsce po drugiej wojnie wiatowej (19452001), red. R. Sudziski, Toru 2005, s. 130131;
P. Zaremba, Modopolacy. Historia Ruchu Modej Polski, Gdask 2000, s. 198199.
4
W. Polak, Niezalene dziaania modziey szkolnej wojewdztwa toruskiego w okresie stanu
wojennego i w latach nastpnych (13 XII 19814 VI 1989) [w:] Niezaleny ruch modzieowy w Pol-
sce, s. 101; AAN, URM, sygn. 34/88, Sytuacja spoeczno-polityczna w szkoach ponadpodstawo-
wych w okresie stanu wojennego, k. 168169; B. Licbarski, op. cit., s. 132133; T. Bochwic, Narodziny
i dziaalno Solidarnoci Owiaty i Wychowania 19801989, Warszawa 2000, s. 5456; D. Cecuda,
Leksykon opozycji politycznej 19761989, Toru 1989, s. 98.
126
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Eskiego FMS: Grzegorzem Biereckim z Gdaska (przewodniczcym OKZ) oraz Tomaszem
Sokolewiczem z Warszawy. W rezultacie od listopada 1981 r. dziaay dwie organizacje:
Federacja Modziey Szkolnej i Niezalena Federacja Modziey Szkolnej. Na 13 grudnia
1981 r. zaplanowano zjazd, ktry mia doprowadzi do ponownego poczenia zwanionych
organizacji, na przeszkodzie stano jednak ogoszenie stanu wojennego. Federacja realizo-
waa wspomniany ju program niezalenych ruchw i rodowisk uczniowskich, niemniej
wprowadzia do nowe wtki. Na przykad zamierzaa prowadzi walk z alkoholizmem
i narkomani, jak rwnie podejmowa starania na rzecz likwidacji ocen szkolnych traktowa-
nych jako motywacja do nauki
5
.
W tym czasie powstao wiele modzieowych organizacji lub mniej sformalizowanych
ugrupowa o charakterze konspiracyjnym, ktre stawiay sobie za cel obalenie systemu ko-
munistycznego. W latach 19801981 Ministerstwo Spraw Wewntrznych wykryo 77 takich
grup, z ktrych 67 byo kierowanych przez modzie, pozostae za przez osoby dorose.
Cz z nich miaa sformalizowan struktur i program, inne powoywano przewanie ad hoc
do wykonania konkretnego zadania. Do najwaniejszych form ich dziaalnoci naleao malo-
wanie na murach hase antykomunistycznych i antysowieckich, drukowanie i kolportowanie
ulotek, niszczenie pomnikw i grobw onierzy sowieckich oraz miejsc pamici narodo-
wej zwizanych z dokonaniami komunistw w czasie wojny i po jej zakoczeniu. Resort
spraw wewntrznych zarzuca im take prowadzenie dziaalnoci terrorystycznej, polega-
jcej na przygotowywaniu zamachw na aktywistw partyjnych i spoecznych oraz bliej
nieokrelone akty wandalizmu. Rzecz charakterystyczna, mimo tych obaw nie odnotowano
adnego przypadku zamachu terrorystycznego, poza pogrkami wysyanymi w listach do
nauczycieli. Z uwagi na posugiwanie si przez niektre z organizacji symbolik wojskow
z czasw II wojny wiatowej, np. swastykami lub krzyami hitlerowskimi, 29 z nich uznano
za faszystowskie. Naley zgodzi si z opini Krzysztofa Kosiskiego, e uywanie tej sym-
boliki wynikao bardziej z fascynacji dziejami militarnymi i chci wytworzenia aury tajem-
niczoci, przygody i siy ni z sympatii do nazizmu
6
. Jak przyznawali sami funkcjonariusze
SB, rdem tego zjawiska nie bya fascynacja ideologi nazistowsk (wikszo zatrzyma-
nych nie znaa jej podstaw), lecz ch zamanifestowania wasnej siy, okazania buntu wobec
utrwalonych mechanizmw i norm ycia spoecznego, naladowania modnych trendw py-
ncych z Zachodu, m.in. opartej na buncie muzyki punk-rockowej. Wikszo czonkw
tych ugrupowa miaa od szesnastu do dwudziestu lat, sporadycznie wstpowali do nich take
uczniowie starszych klas szk podstawowych. Zdaniem analitykw z MSW cho ta opinia,
niepoparta przekonywujcymi argumentami, wydaje si znacznie przesadzona wikszo
z czonkw tych organizacji pochodzia z rodzin rozbitych, zdemoralizowanych i ju po-
przednio popadaa w kolizj z prawem
7
.
5
N.N., Uczniowie 1981. IV rocznica powstania FMS, Nasze Wiadomoci 1985, nr 6, s. 34;
W. Polak, op. cit., s. 101; B. Licbarski, op. cit., s. 129171; P. Zaremba, Modopolacy. Historia Ruchu
Modej Polski, Gdask 2000, s. 199; B. Hillebrandt, Polskie organizacje modzieowe XIX i XX wieku,
Warszawa 1986, s. 405433; AAN sygn. 34/88, Sytuacja spoeczno-polityczna w szkoach ponadpod-
stawowych w okresie stanu wojennego, k. 166169.
6
K. Kosiski, op. cit., s. 59.
7
Nielegalne organizacje i grupy modziey szkolnej w Polsce w latach 19801982, oprac. Insty-
tutu Kryminalistyki i Kryminologii Akademii Spraw Wewntrznych przygotowane na zlecenie Wy-
dziau Nauki i Owiaty KC PZPR, Warszawa 1985 [w:] Jestecie nasz wielk szans. Modzie na
rozstajach komunizmu 19441989, red. P. Ceranka, S. Stpie, Warszawa 2009, s. 387390.
127
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Niezalene ugrupowania modzieowe w okresie stanu wojennego
(19811983)
W pierwszym roku stanu wojennego nastpi dynamiczny rozwj modzieowych ugrupo-
wa konspiracyjnych, ktre powstaway przede wszystkim w odpowiedzi na brutaln polityk
ekipy Wojciecha Jaruzelskiego. W 1982 r. aparat bezpieczestwa wykry 185 takich organiza-
cji, co stanowio ponad 50 proc. rozbitych wwczas na terenie kraju wszystkich ugrupowa
podziemnych. Wikszo z nich, bo 102, powstao w pierwszych szeciu miesicach tego
roku, zwaszcza na terenie wojewdztw: gdaskiego, krakowskiego, wabrzyskiego, katowi-
ckiego i lubelskiego. Liczyy przewanie po kilku czonkw, najczciej byli to znajomi z tej
samej szkoy. Jedynie w trzech grupach znajdowao si powyej trzydziestu czonkw, za
w dziewiciu od szesnastu do trzydziestu osb
8
.
Wikszo grup zajmowaa si prowadzeniem wojny propagandowej z wadz, sporzdza-
jc oraz kolportujc czasopisma i ulotki, malujc antykomunistyczne hasa, napisy i symbole
na murach. Domagano si w nich zniesienia stanu wojennego, przywrcenia swobd obywa-
telskich, uwolnienia internowanych i aresztowanych
oraz reaktywowania NSZZ Solidarno. Akcento-
wano konieczno przywrcenia prawdy w yciu pub-
licznym, w tym rwnie na temat najnowszej historii
Polski. Potpiano podporzdkowanie Polski ZSRS oraz
niedemokratyczny charakter wadzy komunistycznej.
Ogromny oddwik, m.in. w rodowisku modzieo-
wym na terenie caego kraju, wywoaa mier war-
szawskiego maturzysty Grzegorza Przemyka (14 maja
1983 r.), zakatowanego przez funkcjonariuszy MO.
Z czasem los Przemyka sta si symbolem brutalnoci
i nieuczciwoci systemu komunistycznego w Polsce,
a on sam autentycznym idolem modego pokolenia.
Powicano mu wiele okolicznociowych publikacji,
wydawnictw, za w Toruniu, pod wiele mwicym tytuem Grze, powoano jedno z mo-
dzieowych pism podziemnych, wanie dla upamitnienia jego osoby
9
.
Zdecydowana mniejszo organizacji miaa charakter jak okrelano w dokumentacji
MSW terrorystyczny. Ich czonkowie zbierali bro paln i sieczn, a ponadto paki, kaste-
ty, kajdanki i inne przedmioty majce pomaga w obezwadnianiu onierzy WP lub milicjan-
tw. Co uderzajce, rzadko stwierdzano przypadki czynnej napaci na przedstawicieli aparatu
wadzy lub ich rodzin, natomiast tylko w jednym przypadku, w nastpstwie bezporedniej na-
paci na funkcjonariusza MO, odnotowano pozbawienie ycia oary. Dotyczyo to zabjstwa
milicjanta, ktry zosta miertelnie postrzelony w Warszawie w czasie prby rozbrojenia go
przez czonkw organizacji z Grodziska Mazowieckiego. Organizacje terrorystyczne pozo-
staway najwyraniej jest to kwestia wymagajca dokadniejszego zbadania pod wpywem
8
K. Kosiski, op. cit., s. 6061. W przywoanym opracowaniu Krzysztof Kosiski jako pierwszy
opisa zjawisko konspiracji modzieowych lat osiemdziesitych w Polsce.
9
W. Polak, op. cit., s. 110112; Szkoa 1987, nr 9 (35), s. 3; Lustro 1986, nr 4, s. 1; Dni Grze-
gorza Przemyka, Nasze Wiadomoci 1986, nr 13, s. 1; Monit 1986, nr 22, s. 1. Na temat funkcjo-
nowania modzieowych organizacji podziemnych w Toruniu i regionie toruskim zob. W. Polak,
op. cit., s. 102109.
128
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Elegendy Polskiego Pastwa Podziemnego z okresu II wojny wiatowej, co uwidaczniao si
w przestrzeganiu zasad konspiracji, m.in. nadawaniu pseudonimw ich czonkom, skadaniu
uroczystej przysigi na wierno oraz zachowywaniu tajemnicy. W dziewiciu z nich funk-
cjonowa nawet system pitkowy, czyli podzia na podgrupy picioosobowe, ktry zapew-
nia lepsze zakonspirowanie czonkw
10
.
Po stanie wojennym (19841988)
W 1984 r., wobec opadajcych ju emocji wywoanych wprowadzeniem stanu wojenne-
go, trwa spadek aktywnoci modzieowego podziemia. Wykryto wwczas tylko 51 organi-
zacji konspiracyjnych tego rodzaju. Z drugiej strony, jedynie cz z nich zostaa ujawniona
i rozbita. Nastpowaa przy tym konsolidacja grup i rodowisk modziey czynnie kontestu-
jcych system komunistyczny. Efektem tego procesu stao si powoanie w czerwcu 1984 r.
nowej organizacji podziemnej, ale tym razem o zasigu oglnopolskim. Bya to Federacja
Modziey Walczcej, ktra nawizywaa do tradycji Federacji Modziey Szkolnej z 1981 r.
Jej celem bya walka o przywrcenie swobd demokratycznych, jak i obalenie wadzy ko-
munistycznej oraz wprowadzenie w Polsce demokracji parlamentarnej. W rzeczywistoci
zasadniczym zamierzeniem nowej struktury stao si obalenie komunizmu. Federacja ju
na starcie zyskaa poparcie podziemnej Solidarnoci oraz struktur owiaty niezalenej.
Komitet Zaoycielski tej organizacji tworzyli: Artur Dbrowski, Jacek Grski Wiejski,
Cezary Ratuszko Mody, Tomasz Roguski Kornel. Kilka miesicy pniej do FMW
przyczyli si Jacek Czarnecki Czarny, Grzegorz Rzdkowski Dziuniek, N.N. Kep-
ler, Rafa Dzicioowski Pasek, Piotr Szynkiel Kuba alias Czerenia i wielu dzi
anonimowych sympatykw walki z komun. Inicjatorami powoania nowej organizacji
w regionie gdaskim byli: Mariusz Wilczyski i Klaudia Moszczyska, wspomagani przez
Jarosawa Rybickiego, Krzysztofa Biskupskiego, Olgierda Suchockiego, Piotra Abramczyka
i Zbigniewa Maczyka
11
.
Najwaniejszymi orodkami FMW stay si: Gdask, Warszawa, Gorzw Wielkopolski,
Krakw i Wrocaw; niemniej szybko uzyskaa ona zasig oglnokrajowy, stajc si federacj
rnorodnych modzieowych rodowisk opozycyjnych, pragncych realizowa jej cele. Co
najwaniejsze, kade z nich mogo zachowa autonomi w postaci dotychczasowej nazwy,
struktur oraz wydawnictw. W sumie, do koca swojego istnienia, tj. do poowy 1990 r., jej ko-
mrki powstay w ponad pidziesiciu miejscowociach na terenie kraju
12
. Federacja miaa
wpywy w rodowisku robotniczym i studenckim, ale zasadniczym terenem jej dziaalnoci
stay si szkoy ponadpodstawowe
13
.
Federacja stosowaa typowe dla konspiracji modzieowej formy walki, poczwszy od
organizowania zadym (pikiet i demonstracji antykomunistycznych), malowania antykomu-
nistycznych napisw na murach i zrywania czerwonych ag, a skoczywszy na mobilizowa-
10
AAN sygn. 34/88, Sytuacja spoeczno-polityczna w szkoach ponadpodstawowych w okresie
stanu wojennego, k. 166169.
11
B. Licbarski, op. cit., s. 136137.
12
J. Grski Wiejski, Najmodsza opozycja PRL, Kombatant 2009, nr 1 (217) (wersja interneto-
wa, strona internetowa Stowarzyszenia Federacji Modziey Walczcej:
http:/www.fmw.org.pl/index.php?option=18&action=articles_show&art._id=562&menu_
id=739&page=291).
13
AIPN 0248/191, Zacznik do Informacji Dziennej MSW z 10 XI 1984 r. [fragment odezwy
FMW], k. 85.
129
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Transparent wywieszony przez struktury ruchu Wolno i Pokj (fot. ze zbiorw B. Falkiewicza)
130
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Eniu uczniw do akcji protestacyjnych (np. cichych przerw 13 grudnia w rocznice wa-
nych wydarze patriotycznych i politycznych), ksztatowaniu ich wiadomoci narodowej
(m.in. przez obchody rocznic wanych wydarze patriotycznych), suchaniu zagranicznych
rozgoni, drukowaniu i kolportowaniu ulotek, tworzeniu podziemnych pism. Na przykad
w 1986 r. krakowskie rodowisko FMW powoao Modzieow Ocyn Fonograczn, kt-
ra wydaa m.in. dwie kasety magnetofonowe Gazetk dwikow Stefana Bratkowskiego
i nagrania wystpw popularnych polskich aktorw i piosenkarzy (Jacka Fedorowicza, Haliny
Kunickiej, Janusza Gajosa i zespou ATA). Pienidze uzyskane ze sprzeday tych i innych wy-
dawnictw przekazywano na Fundusz Owiaty Niezalenej. W 1986 r., na bazie pism Monit
i BISZ (to drugie od 1987 r. wydawane jako Wiatr od morza), powstao oglnokrajowe
wydawnictwo Federacji pod nazw Ocyna Wydawnicza MONIT, poszerzajc znacznie
moliwoci wydawnicze tej organizacji. Tysice czonkw i sympatykw FMW (z licznymi
transparentami organizacyjnymi) wzio udzia 11 czerwca 1987 r. w Gdasku we Mszy w.
z Janem Pawem II. Po naboestwie rozrzucono tysice ulotek FMW, NZS i WiP, nawouj-
cych pielgrzymw do przyczenia si do manifestacji politycznej. Ostatecznie wzio w niej
udzia ok. 30 tys. osb
14
.
Pod koniec 1987 r. ukazyway si nastpujce pisma regionalne FMW (nie liczc mniej-
szych periodykw): Nasze Wiadomoci (Warszawa); Monit, Wiatr od morza (Gdask);
ABC Modych, przeksztacone w Biuletyn Modziey Walczcej (Krakw); Szkoa pod-
ziemna (nastpnie Szkoa), Impuls, Wieszcz (Wrocaw); Lustro (Szczecin); Lar-
wa (Olsztyn); Orlta (Pock, Kutno)
15
.
Rnorodne ideowo rodowiska FMW czyo denie do obalenia systemu komunistycz-
nego, ostatecznym za celem miaa by wolna i demokratyczna Polska, a wic niepod-
lego. W programie tej organizacji dominowa jednak wyranie wtek negatywny, tzn.
walka z komunizmem. Z tego wzgldu, wychodzc naprzeciw gosom krytyki, w 1986 r.
rodowisko FMW Gdask opracowao zaoenia programowe, formuujc zasadnicze cele
Federacji: 1. Walka o wiadomo patriotyczno-narodow wrd modziey []. 2. Ograni-
czenie monopolu informacyjnego pastwa przez wydawanie wasnych pism []. 3. Kszta-
towanie czynnej postawy modego pokolenia []. Federacja przedstawiaa liczne postulaty
poprawy stanu polskiej owiaty. Na przykad 1 wrzenia 1987 r. na amach gdaskiego pis-
ma Monit postulowaa wycofanie si z zaj szkolnych w wolne soboty, usunicie religio-
znawstwa z programu szkolnego, likwidacj praktyk robotniczych dla licealistw i obozw
przysposobienia obronnego podczas wakacji, przestrzeganie kodeksu ucznia, wprowadzenie
autentycznej samorzdnoci uczniowskiej
16
. Na amach tego samego czasopisma 15 padzier-
nika ukaza si list otwarty do ministra owiaty i wychowania w sprawie nowego kodeksu
ucznia, w ktrym domagano si przeprowadzenia autentycznych konsultacji spoecznych
w tej kwestii. Mimo kadrowego charakteru, w niektrych regionach wpywy FMW byy ca-
kiem silne. Na przykad w Trjmiecie obejmowaa ona swoimi wpywami wikszo szk
14
Nasze Wiadomoci 1985, nr 1, s. 2; ks. J. Wsowicz, Dziaalno wydawnicza Federacji Mo-
dziey Walczcej Region Gdask w latach 19841990 [w:] Studia i materiay z dziejw opozycji i opo-
ru spoecznego, red. . Kamiski, G. Waligra, Wrocaw 2006, s. 103; AIPN 0248/191, Informacja
dot[yczca] dziaalnoci Federacji Modziey Walczcej, k. 4961.
15
AIPN 0248/191, Informacja dot[yczca] nielegalnej dziaalnoci modziey szkolnej, k. 46; Na-
sze Wiadomoci 1985, nr 7, s. 12.
16
Nasze postulaty, Monit 1987, nr 32; Wiatr od morza 1987, nr 4, s. 12.
131
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Orlta podziemne czasopismo Federacji Modziey Walczcej, Pock, grudzie 1986 r. (AIPN)
132
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Elicealnych i technicznych, jak rwnie powane krgi modziey studenckiej i robotniczej.
W kolejnych numerach redakcja Monitu (a obok niej redakcje innych pism FMW, np.
Szkoy) domagaa si m.in. autonomii dla samorzdw uczniowskich. Z inicjatywy FMW
w Bydgoszczy odbyo si 9 padziernika 1988 r. spotkanie niezalenych rodowisk uczniow-
skich powicone zmianom w kodeksie ucznia. Podczas zjazdu poddano krytyce ograniczenie
samodzielnoci samorzdw szkolnych i kontrolowanie przez dyrekcje szk przynalenoci
uczniw do organizacji pozaszkolnych
17
.
W 1989 r. FMW oraz inne organizacje modzieowe w sposb wyrazisty opowiedziay si
za pen niepodlegoci Polski, odrzucajc ide kompromisu z rzdzcymi komunistami
18
.
Rok 1989 rozkwit i schyek niezalenych ugrupowa modziey
Pierwsza poowa 1989 r. przyniosa aktywizacj niezalenych rodowisk i organizacji mo-
dzieowych, ich konsolidacj, a take powstanie zupenie nowych bytw politycznych. W War-
szawie odbyo si 29 padziernika 1988 r. oglnopolskie spotkanie przedstawicieli niezalenych
ugrupowa modzieowych, na ktrym przedyskutowano sytuacj spoeczno-polityczn kraju,
proces integracji niezalenych grup i rodowisk modzieowych, jak rwnie podejmowanie
dziaa jawnych we wsppracy z NZS i Solidarnoci. Zebrani przedstawiciele FMW, RMN
i NZS wezwali do wprowadzenia pluralizmu politycznego oraz aktywnego wczenia si mo-
dych w proces zmian ustrojowych, ktry najwyraniej nadciga wielkimi krokami
19
.
Kluczowym zagadnieniem okazaa si kwestia stosunku do wadz komunistycznych i ewen-
tualnego porozumienia z nimi. Stao si to widoczne w trakcie obrad okrgego stou (6 lutego
5 kwietnia 1989 r.) i bezporednio po ich zakoczeniu. Przedstawicielem FMW w podstoliku
modzieowym zosta Piotr Szynkiel, ale cz rodowisk nie uznawaa jego mandatu repre-
zentanta Federacji. Krytyka nasilia si, kiedy stao si jasne, e podczas okrgego stou stro-
na solidarnociowo-opozycyjna zgodzia si z odmow legalizacji NZS i ZHR. Poza tym liczne
rodowiska FMW i organizacje modzieowe o prawicowych sympatiach z zaoenia zdecydo-
wanie potpiay ide porozumienia z wadz, a przez to take kompromis zawarty w nastpstwie
obrad okrgego stou. Na przykad ju po ich zakoczeniu krakowskie rodowiska FMW,
NZS i WiP ogosiy 20 kwietnia dniem oglnopolskiego protestu modego pokolenia przeciw
treci porozumie z wadz. dano rwnie delegalizacji NZS i reformy systemu edukacji.
Rozbienoci w sprawie ugody z rzdzcymi komunistami pogbiay dezintegracj rodo-
wisk FMW. Innym powodem rozbicia w onie tej organizacji byo take wyczerpanie formuy
dziaalnoci FMW, ktra przystosowana bya do walki przeciw systemowi komunistycznemu
w warunkach konspiracji. Nowe realia spoeczno-polityczne wymuszay zmian celw, form
i metod dziaania, ale to najwyraniej przerastao moliwoci jej czonkw i dziaaczy, a w ka-
dym razie budzio wrd nich spore kontrowersje. Wykazaa to oglnokrajowa dyskusja, prze-
prowadzona na przeomie roku 1988 i 1989, ktra ukazaa dezorientacj jej uczestnikw oraz
17
K. Stachurska, eby nie by szarym. Federacja Modziey Walczcej (19841989) w wietle
relacji, prasy podziemnej i zbiorw Archiwum Orodka KARTA, Warszawa, czerwiec 2009 (praca
magisterska, IH UW, mps), s. 42.
18
Ks. J. Wsowicz, Idea niepodlegoci w programach niezalenych organizacji modzieowych
regionu gdaskiego w latach 19811990 (strona internetowa Stowarzyszenia Federacji Modziey
Walczcej, http:/www.fmw.org.pl/index.php?option=18&action=articles_show&art._id=5038&menu_
id=5868&page=291); Program Dziaania Federacji Modziey Walczcej Warmii i Mazur, luty 1989
(ulotka ze zbiorw Jerzego Juliana Wielickiego).
19
AIPN 0248/191, Odezwa FMW, 29 X 1988 r., k. 216.
133
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
rozbieno opinii w kluczowych kwestiach
20
. Ostatecznie, 13 maja 1989 r. doszo do powo-
ania Komisji Krajowej, jako wadzy centralnej tej organizacji, obok dalej istniejcej KRK.
Cz regionw popara KK, co oznaczao jawny rozam. Rwnoczenie na arenie politycznej
dao si zaobserwowa marginalizacj FMW, ktra nie potraa zaj jednolitego stanowiska
wobec wyborw parlamentarnych w czerwcu 1989 r. Komisja Krajowa wzywaa do ich zdecy-
dowanego bojkotu, natomiast inne rodowiska pozostawiay t kwesti osobistemu wyborowi
czonkw. Federacja jako cao tracia zatem poparcie kierownictwa Solidarnoci, a wkrtce
nowego rzdu Tadeusza Mazowieckiego. Modzi opozycjonici, a raczej znaczna ich cz, nie
chcieli zaakceptowa nowej rzeczywistoci politycznej, ktrej sednem by kompromis zawarty
z komunistami, a co za tym idzie polityka ustpstw wobec nich
21
.
20
Zob. np. N.N., I co dalej FEDERACJO?, ABC 1988, nr 10, s. 12.
21
Ks. J. Wsowicz, Federacja Modziey Walczcej w Gdasku w latach 19841990..., s. 179;
R. Licbarski, op. cit., s. 160161; J. Grski Wiejski, Najmodsza opozycja PRL, Kombatant 2009,
nr 1 (217) (strona internetowa Stowarzyszenia Federacji Modziey Walczcej); Szkoa 1990,
nr 4 (62), s. 5; BMW 1989, nr 208, s. 1.
Uroczysto konspiracyjnego powicenia sztandaru Szczepu Druyn rodowiskowych Puszcza
z Pionek (Huec ZHP Pionki); krypta Marszaka Jzefa Pisudskiego na Wawelu, 3 maja 1987 r.
(fot. ze zbiorw M. Wierzbickiego)
134
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EW drugiej poowie 1989 r. niezalene organizacje modzieowe radykalizoway si bd
traciy na znaczeniu. Niepowodzeniem zakoczya si prba rozbudowania struktur Nieza-
lenej Unii Modziey Szkolnej, powoanej 11 czerwca 1989 r. Wbrew oczekiwaniom or-
ganizacja ta nie zagocia na trwae w polskich szkoach. Wikszo czonkw FMW wybie-
raa kontestacj wczesnej rzeczywistoci spoeczno-politycznej, odrzucajc kompromisowe,
a zarazem ewolucyjne zmiany. Jesieni 1989 r. cz z nich wczya si w organizowan
przez KPN akcj okupowania budynkw nalecych do PZPR, ZSMP, ZHP i PRON. Po-
pierajce KK rodowiska i regiony FMW podkrelay wwczas swoje silne zwizki z polsk
tradycj niepodlegociow, zwaszcza pisudczykowsk. Sprzeciwiay si wszelkim prbom
ugody z PZPR, uznajc Rzd RP na Uchodstwie za jedyn prawowit wadz. Szczeglnie
mocno potpiay wybr gen. Jaruzelskiego na stanowisko prezydenta
22
.
Modzie kierowana przez FMW demonstrowaa 13 grudnia 1989 r. we Wrocawiu. W Szcze-
cinie modzie z FMW, WiP, KPN, SW uczestniczya 27 stycznia 1990 r. w manifestacji pod
nazw pogrzeb PZPR, ktra zakoczya si obrzuceniem budynku KW PZPR kamieniami
i butelkami z pynem zapalajcym. W innych miastach czonkowie FMW, KPN, SW, WiP doko-
nywali symbolicznego rozrachunku z komunizmem: przeprowadzajc pikiety przed konsulatem
ZSRS (Krakw), zdejmujc tablice z budynkw stanowicych wasno PZPR (Gorzw Wiel-
kopolski) lub domagajc si likwidacji pomnikw wdzicznoci Armii Sowieckiej (Czstocho-
wa). W tym okresie modzie z FMW, NZS, KPN i innych organizacji braa udzia w oglno-
polskiej akcji okupacji komitetw PZPR, przeprowadzonej w Biaymstoku (m.in. FMW, NZS),
Katowicach i Przemylu (FMW, PPN), Rzeszowie (WiP i Midzynarodwka Anarchistyczna),
Gdasku (FMW i KPN), Krakowie (m.in. KPN, FMW, Front Antykomunistyczny, NZS), Tar-
nowie (FMW, KPN i WiP). Okupacj lokali ZSMP przeprowadzono wwczas w Krakowie
(FMW), Warszawie (NZS) i Czstochowie (FMW). Byy to jednak ostatnie dziaania tych ugru-
powa, bowiem wikszo z nich rozpada si do koca 1990 r.
23
Fenomen modzieowych organizacji niezalenych skania do zastanowienia si nad ich
genez, prolem ideowym, dokonaniami i dziejow rol. Analizujc genez ruchw i zwiz-
kw modziey, naley zwrci uwag na ich zakorzenienie w polskiej tradycji niepodlego-
ciowej, w ktrej istotne miejsce zajmoway formacje modych. Jej pocztek siga pierwszej
poowy XIX w., kiedy pod wpywem inspiracji ideologi romantyzmu jak grzyby po
deszczu wyrastay tajne ugrupowania modzieowe, nawoujce do bezkompromisowej walki
o niepodlego Polski, jak rwnie speniajce rol k samoksztaceniowych. Ten wzorzec
okreli charakter modzieowych konspiracji do koca XX w., a wic rwnie interesujcych
nas organizacji. Szczegln rol w inspirowaniu tego typu zwizkw odegra okres II wojny
wiatowej, ktry by o tyle wany, e utrwali si niezwykle mocno w rodzinnej tradycji
Polakw w ostatniej dekadzie PRL. To w duej mierze stamtd czerpano wzorce postaw
i zachowa wobec narzuconej wadzy, nawizujc zwaszcza do tradycji Polskiego Pastwa
Podziemnego. Nieco mniejszy, cho zauwaalny wpyw miaa pami o walkach podziemia
22
Szkoa 1989, nr 11 (58), s. 1; AIPN 0248/191, Pismo naczelnika Wydziau Ochrony Konstytu-
cyjnego Porzdku Pastwa Wojewdzkiego Urzdu Spraw Wewntrznych we Wrocawiu do naczel-
nika Wydziau III Departamentu OKPP MSW w Warszawie, 19 XII 1989 r., k. 239.
23
R. Licbarski, op. cit., s. 168; AIPN 0248/191, Meldunek nr 138 OKPP, Szczecin, 22 I 1990 r.,
k. 244; AIPN 0248/191, Meldunek nr 111 OKPP, Gorzw Wlkp., 28 I 1990 r., k. 245; AIPN 0248/191,
Meldunek nr 451 OKPP, Krakw, 19 III 1990 r., k. 247; AIPN 0248/191, Meldunek nr 273 OKPP, Cz-
stochowa, 22 III 1990 r., k. 248.
135
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
niepodlegociowego po zakoczeniu II wojny wiatowej, a take o konspiracjach modzie-
owych okresu stalinowskiego (19481955).
Najsilniejsz bezporedni inspiracj dla modych opozycjonistw i konspiratorw sta
si jednak okres legalnego funkcjonowania NSZZ Solidarno zwany czsto karnawa-
em Solidarnoci. Nastpia wwczas swoista eksplozja aktywnoci caego spoeczestwa
poza dotychczas wyznaczane przez wadze ramy ocjalnego ycia. Duy zakres niezaleno-
ci od wadzy umoliwi swego rodzaju renesans polskiej tradycji narodowej, chrzecija-
skiej, wzrost wiadomoci obywatelskiej, a wreszcie znacznie wiksze moliwoci otwartego
dziaania. Owocem tego zrywu byo powstanie licznych ugrupowa konspiracyjnych i jaw-
nych, ktre poczyy si w Federacj Modziey Szkolnej, speniajc rol uczniowskiej
Solidarnoci. Jej utworzenie stworzyo szans zintegrowania rodowiska uczniowskiego,
sformuowania i wyartykuowania jego postulatw, uwiadomienia sobie jego zasadniczych
interesw, celw, bolczek i de. Dziki temu ugrupowania modzieowe, powoane ju po
13 grudnia 1981 r., miay blisk tradycj i wzorce, do ktrych mogy si odwoa. Dotyczyo
to zwaszcza FMW, ktra sama okrelaa siebie mianem kontynuatora FMS.
Niniejsza publikacja jest skrcon wersj artykuu na temat dziejw niezalenych organi-
zacji modziey w Polsce w ostatniej dekadzie PRL, ktry ukae si w kilkutomowej syntezie
dziejw Solidarnoci, wydanej w 2010 r. przez Instytut Pamici Narodowej.
136
S
Y
L
W
E
T
K
I
RAFA SIERCHUA, IPN POZNA
POZNASKA PITKA
HISTORIA WOJENNA
W niedziel, 13 czerwca 1999 r., podczas Mszy w. odprawionej na pl. Pisudskiego
w Warszawie, Jan Pawe II beatykowa 108 mczennikw z czasu II wojny wiatowej.
Przedstawieni przez 18 diecezji, ordynariat polowy i 22 rodziny zakonne sudzy Boy to
osoby, ktrych ycie i mier oddane Boej sprawie nosiy znamiona heroizmu. Pord nich
byo 3 biskupw, 52 kapanw diecezjalnych, 26 kapanw zakonnych, 3 klerykw, 7 braci
i 8 sistr zakonnych oraz 9 osb wieckich.
witujemy zwycistwo tych mwi papie ktrzy w naszym stuleciu oddali ycie dla
Chrystusa, oddali ycie doczesne, by posi je na wieki w Jego chwale. Jest to zwycistwo
szczeglne, bo dziel je duchowni i wieccy, modzi i starzy, ludzie rnego pochodzenia
i stanu. [...] S wrd tych bogosawionych mczennikw rwnie ludzie wieccy. Jest piciu
modych mczyzn uksztatowanych w salezjaskim oratorium [...]. Jeli dzisiaj radujemy si
z beatykacji stu omiu mczennikw duchownych i wieckich, to przede wszystkim dlatego,
e s oni wiadectwem zwycistwa Chrystusa darem przywracajcym nadziej.
Wspomniani przez Jana Pawa II modzi mczyni, zwizani z oratorium ksiy salezjanw
przy ul. Wronieckiej w Poznaniu, ktrzy do historii przeszli jako poznaska pitka, to: Czesaw
Jwiak, Edward Kamierski, Franciszek Ksy, Edward Klinik i Jarogniew Wojciechowski.
Czesaw Jwiak urodzi si w 7 wrzenia 1919 r. w aynie, pow. bydgoski. Do szko-
y powszechnej i gimnazjum uczszcza w Bydgoszczy.
W roku 1930 przyby do Poznania, gdzie jego ojciec obj
funkcj referenta w policji kryminalnej.
Edward Stanisaw Kamierski urodzi si w Poznaniu
1 padziernika 1919 r. Po ukoczeniu szkoy powszechnej z po-
wodw materialnych
musia zaprzesta
nauki. Zacz praco-
wa najpierw jako
chopiec na posyki
w sklepie dekoracyj-
nym, pniej jako
pomocnik w warszta-
cie samochodowym.
O jego nieprzecit-
nych zdolnociach
muzycznych wspomina Stefan Stuligrosz twrca Chru
Chopico-Mskiego Poznaskie Sowiki. Edward gra
gwne role w przedstawieniach oratoryjnych, kompono-
wa i piewa w chrze, gra na fortepianie i skrzypcach.
F
o
t
.

z

a
r
c
h
i
w
u
m

s
a
l
e
z
j
a

s
k
i
e
g
o
F
o
t
.

z

a
r
c
h
i
w
u
m

s
a
l
e
z
j
a

s
k
i
e
g
o
137
S
Y
L
W
E
T
K
I
Franciszek Ksy urodzi si w Berlinie 13 listopa-
da 1920 r. W 1921 r. Ksowie zamieszkali w Poznaniu.
Po ukoczeniu szkoy powszechnej Franciszek nosi
si z zamiarem wstpienia do Niszego Seminarium
Duchownego w Ldzie.
Edward Klinik urodzi si 21 lipca 1919 r.
w Poznaniu. W latach 19361937 by uczniem
Gimnazjum Salezjaskiego w Owicimiu,
potem Gimnazjum im. Bergera w Poznaniu,
w ktrym zda egzamin dojrzaoci.
Najmodszy z pitki by Jarogniew Woj-
ciechowski, urodzony 5 listopada 1922 r. w Po-
znaniu, gdzie ukoczy szko powszechn. Z po-
wodw materialnych musia zaprzesta nauki
po pierwszym roku gimnazjum. Przenis si do
Miejskiej Szkoy Handlowej, terminujc rwno-
czenie w drogerii Stanisawa Dyczkowskiego.
Salezjaska formacja
W zaoeniach w. Jana Bosko, twrcy zako-
nu salezjanw, oratoria miay sta si orodkiem
wychowawczym dla najuboszej i najbardziej
oddalonej od Kocioa modziey, w przedzia-
le wiekowym midzy dziesitym a osiemna-
stym rokiem ycia. Wychowanie w grupach
F
o
t
.

z

a
r
c
h
i
w
u
m

s
a
l
e
z
j
a

s
k
i
e
g
o
F
o
t
.

z

a
r
c
h
i
w
u
m

s
a
l
e
z
j
a

s
k
i
e
g
o
F
o
t
.

z

a
r
c
h
i
w
u
m

s
a
l
e
z
j
a

s
k
i
e
g
o
138
S
Y
L
W
E
T
K
I
wytwarzao wizi midzyludzkie,
sprzyjao konkretnym dziaaniom
z modzie.
Nauczyciel, ktry pozostaje
wycznie na katedrze, jest tylko
nauczycielem i niczym wicej
gosi Jana Bosko. Ale jeli idzie
z modzie na przerw, jest obec-
ny z nimi na boisku czy w wietli-
cy, staje si niemal bratem.
W okresie najwikszego roz-
kwitu salezjaskiego oratorium
byo z nim zwizanych 310 chop-
cw. W oratorium na ul. Wro-
nieckiej kadego dnia wszyscy
chopcy mogli liczy na opiek,
a take zabaw i rnego rodzaju
zawody. W dni wolne od nauki za
miastem organizowano gry, ma-
newry wojenne, rajdy rowerowe.
Podczas wakacji organizowano
dla nich kolonie. Bya to okazja
do spotka z miejscow ludno-
ci wieczorem przy ognisku, na
niedzielnych Mszach w. (podczas
ktrych chopcy wykonywali utwory religijne) oraz w porze niw, gdy chopcy pomagali
rolnikom. W oratorium prnie dziaaa grupa artystyczno-teatralna i chr chopicy. Orga-
nizatorami przedstawie byli modziecy nalecy do poznaskiej pitki, stajc si ani-
matorami i wzorem dla modszych chopcw. Jwiak i Wojciechowski byli zaangaowani
take w dziaalno harcersk. Przed wybuchem wojny najstarsi z chopcw koczyli kursy
Przysposobienia Wojskowego.
W formacji salezjaskiej wielk wag przykadano do ksztatowania postawy wiary i po-
bonoci. Najbardziej gorliwi skupiali si w Towarzystwie Najwitszego Sakramentu i To-
warzystwie Niepokalanej (jego prezesem zosta Jwiak).
Wojna
Jwiak jako jedyny z poznaskiej pitki bra udzia w kampanii 1939 r., walczc w ba-
talionie PW Koronowo. Czterej jego koledzy pozostali w Poznaniu, bezskutecznie prag-
nc otrzyma bro. Wreszcie wczono ich do plutonu Przysposobienia Wojskowego i wraz
z innymi ochotnikami wyruszyli w kierunku Warszawy. Klska wojsk polskich w bitwie nad
Bzur sprawia, e Kamierski, Ksy, Klinik i Wojciechowski wrcili do Poznania.
Dla spoeczestwa wielkopolskiego opromienionego jeszcze zwyciskim Powstaniem
Wielkopolskim, pamitajcego take, jak cen przyszo zapaci w walce o granice i ile
wyrzecze trzeba byo ponie przy budowaniu II Rzeczypospolitej klska wojenna 1939 r.
bya wielkim szokiem. Przez niemieckiego okupanta Wielkopolanie zostali poddani straszli-
wym represjom.
Stefan Stuligrosz i Franciszek Ksy,
konspiracyjny koncert w Poznaniu
F
o
t
.

z

a
r
c
h
i
w
u
m

s
a
l
e
z
j
a

s
k
i
e
g
o
139
S
Y
L
W
E
T
K
I
Wielkopolsk (jako cz Okrgu Rzeszy Kraj Warty Reichsgau Wartheland) wczono
do III Rzeszy 8 padziernika 1939 r. Arthur Greiser, namiestnik Rzeszy i przywdca NSDAP
w Poznaskiem, ogosi Kraj Warty poligonem narodowego socjalizmu planowano w ci-
gu dziesiciu lat cakowit jego germanizacj. Najwaniejszymi rodkami w realizacji tego
zamierzenia byy: 1. eksterminacja zyczna, przede wszystkim inteligencji polskiej; 2. wy-
siedlanie ludnoci polskiej; 3. osadnictwo niemieckie; 4. walka z kultur polsk; 5. usuwanie
zewntrznych oznak polskoci; 6. wykorzystanie Polakw jako siy roboczej.
Niemieckie wadze okupacyjne opracoway specjalny represyjny system metod postpo-
wania z zamieszkaymi w Kraju Warty Polakami, przewidujc ryche biologiczne wyniszcze-
nie czci ludnoci polskiej, wysiedlenie sporej jej liczby do Generalnego Gubernatorstwa
i deportowanie na roboty do Rzeszy. Na system represji skaday si m.in.: 1. likwidacja prasy,
wydawnictw oraz caego polskiego szkolnictwa od przedszkoli po uniwersytety wcznie;
2. zamknicie wszystkich polskich placwek kulturalnych; 3. bezwzgldny zakaz uywa-
nia jzyka polskiego w yciu publicznym; 4. ustalenie niskich pac, przydziaw ywnoci
i innych podstawowych artykuw; 5. walka z polskim Kocioem; 6. likwidacja wszystkich
polskich organizacji spoecznych i politycznych; 7. utrzymanie podbitej ludnoci w staej
psychozie strachu, przez stosowanie rnorodnych szykan (np. nakaz kaniania si Niemcom
na ulicy i ustpowania im miejsca, wprowadzenie godziny policyjnej itp.).
W czerwcu 1942 r. Greiser tak przedstawi wytyczne programu narodowociowego: Zniem-
czenie Warthegau oznacza wedug mnie, e aden inny nard, oprcz narodu niemieckiego nie
ma prawa tam mieszka. To jest rnica midzy moj kolonizacj a star bismarckowsk.
Budynek kompleksu sdowo-karnego w Drenie,
fotograa wspczesna
F
o
t
.

z

a
r
c
h
i
w
u
m

s
a
l
e
z
j
a

s
k
i
e
g
o
140
S
Y
L
W
E
T
K
I
Mimo niemieckiego terroru w Wielkopolsce rozwiny swoje ekspozytury gwne struk-
tury Polskiego Pastwa Podziemnego oraz organizacje regionalne i lokalne.
W konspiracji
Jedn z najwikszych organizacji podziemnych w Wielkopolsce bya Narodowa Organi-
zacja Bojowa utworzona przez dziaaczy Stronnictwa Narodowego. Zadaniem tej organizacji
o charakterze wojskowym, politycznym i spoecznym bya wielokierunkowa walka o wy-
zwolenie kraju oraz samoobrona spoeczestwa, a po odzyskaniu niepodlegoci stworze-
nie Wielkiej Polski Narodowo-Katolickiej. Jednym z najwaniejszych biecych celw
organizacji byo przygotowanie oddziaw do dziaa powstaczych. Sprzyjaa temu wiara
w potg sojusznikw francuskich i angielskich i ich zwycistwo w 1940 r.
Ju w 1939 r. przywdca NOB, Antoni Wolniewicz, przystpi do organizowania konspiracji
harcerskiej zwizanej z NOB. Zadanie to na terenie Obwodu rdmiecie w Poznaniu powie-
rzy phm. Lechowi Masowskiemu Jerzemu, ktry w styczniu 1940 r. nawiza kontakt z Cze-
sawem Jwiakiem. Dwa miesice pniej Jerzy odebra od niego przysig organizacyjn:
Przysigam Panu Bogu Wszechmogcemu i Trjcy witej oraz Tobie Mario Krlowo Ko-
rony Polskiej, sta wiernie na stray u boku idei narodowej Wielkiej Polski. Przysigam nigdy,
nigdzie nie mwi o sprawach organizacji, ktrej jestem czonkiem, nawet z moimi najbliszy-
mi czonkami rodziny. Przysigam nie przystpowa do innej organizacji, by wiernym i na za-
rzdzenie uczyni wszystko dla dobra Polski. Otrzymany rozkaz wykona nawet wtedy, gdyby
to miao kosztowa moje ycie. Tak mi Panie Boe i Mko Jego Syna dopom. Amen.
Po przysidze Jwiak obj funkcj pitkowego (dowdcy picioosobowej grupy
konspiracyjnej) i przyj pseudonimy Piotr i Orwid. Zadaniem kierowanej przez niego
struktury byo rozpoznanie wywiadowcze obiektw Wehrmachtu w rdmieciu Poznania
oraz kolporta podziemnej gazetki NOB Polski Narodowej. Wkrtce do dziaa konspi-
racyjnych wczy swoich przyjaci z salezjaskiego oratorium. Ksego, Wojciechowskiego
i Klinika zaprzysig w swoim mieszkaniu, Kamierskiego w mieszkaniu Wojciechowskiego.
Wszyscy te przyjli pseudonimy organizacyjne: Ksy Sp, Wojciechowski Ryszard,
Klinik Ziuk i Kamierski Orkan.
Z ustale niemieckiego ledztwa wiadomo, e konspiratorzy prowadzili kolporta pisma
Polska Narodowa, ktre dostarcza grupie Jwiak, oraz prowadzili rozpoznanie budynkw
zajmowanych przez niemieckie wojska stacjonujce w Poznaniu (m.in. jednostki Luftwaffe
w gmachu Gimnazjum Bergera, jednostki piechoty na terenie szkoy przy ul. Garbary
i w koszarach Grolmanna). Dodatkowo Jwiak zbiera na potrzeby organizacji informacje na
temat obywateli polskich, ktrzy zoyli wnioski o wpis na niemieck list narodowociow
(Deutsche Volksliste, DVL).
Dziaalno konspiracyjna poznaskiej pitki trwaa do wrzenia 1940 r. Jwiak na-
wiza bliej nieznane kontakty z podziemn organizacj wojskowa WOW-WOZZ (Wielko-
polska Organizacja Wojskowa Wojskowa Organizacja Ziem Zachodnich).
Aresztowanie i ledztwo
We wrzeniu 1940 r. czonkowie poznaskiej pitki zostali aresztowani przez gesta-
po. Jako pierwszy w rce niemieckiej policji wpad 21 wrzenia Klinik, dwa dni pniej
wieczorem aresztowano pozostaych konspiratorw. Przewieziono ich do gmachu pozna-
skiego gestapo w Domu onierza. Zatrzymany z Jwiakiem 23 wrzenia Henryk Gabryel
(wsppracujcy z poznask pitk jeden z wychowankw salezjaskiego oratorium przy
141
S
Y
L
W
E
T
K
I
ul. Wronieckiej) tak wspo-
mina pierwsze chwile
aresztowania: Naturalnie
zaczy si bicia i wyzwiska
rne. Zamknito nas w celi
po dwch i powiedzieli
nam, e mamy sobie przy-
pomnie wszystko i powie-
dzie rano wszystko, o co
nas [bd] pytali.
O swoim pierwszym
przesuchaniu dwa dni po
aresztowaniu (23 wrzenia)
Klinik napisa: Poniedzia-
ek pierwsze ledztwo
jeden z najstraszniejszych
dni w moim yciu, ktre-
go nigdy nie zapomn.
Jwiak, jako przywdca
grupy, podczas przesu-
cha by maltretowany
najbardziej ze wszystkich.
Rozpocza si wizienna
wdrwka. W okresie
ledztwa na przesuchania
dowoono ich do Domu
onierza z Fortu VII, kt-
ry peni funkcj wizienia
gestapo. Intensywne ledz-
two trwao do pocztku li-
stopada, po czym osadzonych przewieziono kolej do wizienia karnego we Wronkach,
nastpnie 23 kwietnia 1941 r. zostali wywiezieni do wizienia w Berlinie-Neuklln, a nie-
cay miesic pniej do Zwickau. Tam w wizieniu na zamku Osterstein oczekiwali na
rozpraw.
Wyrok
W pitek, 31 lipca 1942 r., Wyszy Sd Krajowy w Poznaniu na sesji wyjazdowej w Zwi-
ckau ogosi wyrok w sprawie konspiratorw. Oprcz poznaskiej pitki, oskaronymi
w sprawie byli dwaj inni dziaacze NOB, Hieronim Jdrusak i Marian Kiszka.
W imieniu narodu niemieckiego rozpraw prowadzili: dr Borek przewodniczcy ska-
du orzekajcego, dr Roesler i dr Mohs czonkowie skadu orzekajcego, przedstawiciel
prokuratury dr Hackenberg i pracownik administracji sdu Wilhelm.
Sd skaza wszystkich oskaronych z powodu przygotowa do zdrady stanu na kar
mierci. W uzasadnieniu podkrelono, e postpowanie karne prowadzone jest przeciw nie-
legalnej organizacji Stronnictwo Narodowe, a oskareni przyznaj si, i znali cele nie-
legalnej organizacji, jak byo Stronnictwo Narodowe lub poznali je dziki lekturze Polski
Cela mierci w Drenie
F
o
t
.

z

a
r
c
h
i
w
u
m

s
a
l
e
z
j
a

s
k
i
e
g
o
142
S
Y
L
W
E
T
K
I
Narodowej. Prbujc jednak stworzy pozr, e nie mieli wiadomoci wagi wykonywa-
nych zada szpiegowskich. W trakcie rozprawy oskareni zaprzeczyli ustaleniom zawartym
w materiaach ledczych poznaskiego gestapo.
Po odczytaniu [...] zezna policyjnych na rozprawie gwnej zgodnie owiadczyli, i sowa te
zostay im woone w usta przez funkcjonariusza dokonujcego przesuchania. Naley podkreli,
e przypadki takich naduy byy bardzo czste w czasie ledztw prowadzonych przez niemiecki
aparat represji, lecz w toku rozpraw sdowych fakty te byy przez niemieckich sdziw pomijane.
Wobec oskaronych, co podkrelono w uzasadnieniu wyroku, zastosowano prawo kar-
ne z moc wstecz, skazujc ich na podstawie niemieckich rozporzdze ze stycznia 1942 r.
i grudnia 1941 r. Uzasadniajc pojcie zdrady stanu, przedstawiono wczesne niemieckie
podejcie do inkorporowanych przez III Rzesz terenw Polski:
Po cakowitym rozbiciu wadzy pastwowej we wrzeniu 1939 r. upado rwnie pastwo
polski. Terytorium i spoeczestwo byej Rzeczypospolitej Polskiej, zgodnie z zasadami, podle-
gao (zasada debellatio
1
) wadzy Wielkiej Rzeszy Niemieckiej jako pastwa zwyciskiego. Fh-
rer skorzysta z tego prawa, wydajc dekret z dnia 8 padziernika 1939 r., na podstawie ktrego
teren Kraju Warty zosta wcielony do Rzeszy. Ten stan prawny, obowizujcy rwnie Polakw,
mia zosta zmieniony w wyniku powstania przygotowywanego przez SN. Miao tutaj powsta
nowe niepodlege pastwo polskie. Celem nielegalnej organizacji bya wic zdrada stanu. [...]
Oskareni zagrozili bezpieczestwu Wielkiej Rzeszy Niemieckiej podczas stanu wojny. Zgodnie
z zasad prawn stosowan przez Sd, oskareni zasuyli na kar, jakiej, biorc pod uwag ak-
tualn faz walki o istnienie narodu niemieckiego, wymaga bezpieczestwo Rzeszy. [...] Naley
wic orzec takie kary, aby ich dziaanie odstraszajce byo jak najwiksze. W przypadku Polakw
osignicie tego celu moliwe jest jedynie poprzez orzeczenie kary mierci. Wieloletnia kara po-
zbawienia wolnoci nie jest wystarczajca, gdy Polacy wrogo nastawieni wobec wszystkiego, co
niemieckie, nadal s przekonani o upadku Wielkiej Rzeszy Niemieckiej i wierz, e ich rodacy
przebywajcy w obozach karnych wczeniej czy pniej odzyskaj wolno.
Cytowany wyrok odczytano oskaronym 3 sierpnia 1942 r., a 18 sierpnia winiw prze-
wieziono do Drezna.
Ostatnia droga
Czesawa Jwiaka, Edwarda Klinika, Franciszka Ksego, Edwarda Stanisawa Kamier-
skiego, Jarogniewa Wojciechowskiego, Mariana Kiszk oraz Hieronima Jdrusiaka osadzono
w Drenie w gmachu Sdu Krajowego przy Mnchener Platz 3. Namiestnik Rzeszy Greizer nie
skorzysta z prawa aski. Egzekucja skazanych zostaa zaplanowana na 24 sierpnia 1942 r.
Dziwne s wyroki Boe, lecz musimy si zawsze z nimi pogodzi pisa Edward Klinik
w przeddzie egzekucji gdy wszystko to jest dla dobra naszej duszy. Moi kochani, dziwna jest
wola Jezusa, e zabiera mnie ju w tak modym wieku do siebie, lecz jake szczliwa bdzie dla
mnie ta chwila, w ktrej bd mia opuci t Ziemi. Jake mog si nie cieszy, e odchodz do
Pana i mojej Matuchny Najwitszej zaopatrzony Ciaem Jezusa. Do ostatniej chwili Maryja bya
mi Matk. [...] Moi kochani, nie rozpaczajcie nade mn i nie paczcie, gdy ja jestem ju z Jezu-
sem i Maryj. Do ostatniej chwili z moj siln wiar w sercu id spokojnie do wiecznoci, gdy
nie wiadomo, co by mnie tutaj na ziemi czekao. Was prosz, moi kochani, o modlitw za moj
grzeszn dusz, prosz Was o przebaczenie mych grzechw modoci. ciskam Was i cauj z ca-
ego serca i z caej duszy. Wasz zawsze kochajcy Syn i brat Edzio. [...] Ja zrozumiaem moje ycie
1
Debellatio, zawojowanie cakowite zajcie terytorium pastwa i przejcie kontroli nad nim.
143
S
Y
L
W
E
T
K
I
dokadnie, poznaem powoanie
yciowe i ciesz si, e w niebie
si odwdzicz.
Przed egzekucj kapelan
wizienny o. Franciszek Bnsch
przygotowa uwizionych na
ostatni drog. W poniedziaek
24 sierpnia o godz. 19.45
wszyscy skazani zamknici zo-
stali w maych pojedynczych
celach mierci. Na krtko przed
rozpoczciem egzekucji omiu
skazanych winiw zaintono-
wao polsk pie religijn, kt-
r usiowali przerwa stranicy.
Jako pierwszy zgin Cze-
saw Jwiak. Wykonawc
kary mierci by kat z Halle,
Alfred Roselieb, ubrany w gar-
nitur i cylinder (tradycyjny strj
kata), asystowao mu trzech
pomocnikw. Jako ostatni zgi-
n najmodszy z oskaronych,
Jarogniew Wojciechowski.
Czerwone Obwieszczenie
(Bekanntmachung) informuj-
ce o wykonaniu na konspirato-
rach kary mierci rozlepiono na
ulicach Poznania 25 sierpnia.
Ciaa zgilotynowanych pogrzebano 29 sierpnia 1942 r. poza murami katolickiego cmenta-
rza w Dresden-Plauen. Ceremonie pogrzebowe odprawi ks. wikariusz Frankone.
Bibliograa
Archiwum Magazynu Salezjaskiego Don Bosco; R. Sierchua, Poznaska pitka oku-
pacyjnych mczennikw, Nasz Dziennik, 30 XI 2007; Encyklopedia konspiracji wielko-
polskiej, red. M Woniak, Pozna 1998; J. Krawiec, wiadkowie Chrystusa. Bogosawieni
Mczennicy. Ks. Jzef Kowalski, Czesaw Jwiak, Edward Kamierski, Franciszek Ksy,
Edward Klinik, Jarogniew Wojciechowski, Krakw 2000; zbiory autora.
Dziedziniec wizienia w Drenie
F
o
t
.

z

a
r
c
h
i
w
u
m

s
a
l
e
z
j
a

s
k
i
e
g
o
144
S
Y
L
W
E
T
K
I
ANDRZEJ W. KACZOROWSKI
AUTOR WIERSZA
WSZYSTKO, CO NASZE
IGNACY KOZIELEWSKI (18821964)
Po powrocie pnym wieczorem do domu akademickiego otwarem
okno, ktre wychodzio na wielki ogrd, usiadem przy stole i wsu-
chujc si w cisz pogodnej nocy jesiennej, zaczem przelewa na
papier w formie wierszowanej to, czym sam yem od lat i czym yli
moi koledzy, tzn. spraw wolnoci narodowej tak po niemal p-
wieczu wspomina powstanie utworu jego autor Ignacy Kozielewski.
Wiersz bez tytuu i podpisu zaczyna si sowami Wszystko, co nasze, Ojczynie od-
damy!. Liczy dziewi zwrotek. Opublikowany na pierwszej stronie pierwszego numeru
wydanego we Lwowie 15 padziernika 1911 r. dwutygodnika Skaut, organu Naczelnej Ko-
mendy Skautowej, otwiera zarazem dzieje polskiego harcerstwa. Skierowany do modziey,
gboko patriotyczny, nawizujcy wyranie do Ody do modoci Mickiewicza i Krla-Ducha
Sowackiego, mia charakter programowy i znakomicie speni rol artykuu wstpnego od re-
dakcji nowego pisma. Doskonale te utra w nastroje modego pokolenia Polakw, dcego
do odzyskania niepodlegoci Ojczyzny.
Wiersz szybko zdoby popularno, stanowic elazny punkt repertuaru zebra, na kt-
rych organizowano i zakadano druyny skautowe; prosty w formie, w porywajcych sowach
streszcza wszystkie ideay modziey. Andrzej Makowski i Olga Drahonowska byli nim
urzeczeni. Wkrtce druhna Olga, suchaczka Konserwatorium Lwowskiego, idc na kolejn
zbirk, zacza myle o dopasowaniu skautowego tekstu do melodii pieni rewolucyjnej
Na barykady, ludu roboczy piewanej wwczas przez lwowsk ulic. (T wspania, bojow
pie piewa od roku 1905 cay bez przesady Lww. Kady andrus lwowski potra j bez-
bdnie odtworzy. Bya bardzo popularna wspominaa po latach Olga Drahonowska-Ma-
kowska). W 1912 r. w Skaucie ukazaa si druga, nieco zmieniona wersja wiersza ju jako
Marsz Skautw, z nutami pisanymi rk Drahonowskiej i sowami Kozielewskiego; dzieem
Drahonowskiej by rwnie refren Rami pr! Sabo krusz!.
Od tego czasu pie Wszystko, co nasze, Polsce oddamy jako haso w walce o niepod-
lego obiega kraj, przekraczajc granice zaborw. Najstarsza i najpopularniejsza (obok
Ponie ognisko i szumi knieje Jerzego Brauna), po Rocie Konopnickiej, staa si w okresie
midzywojennym hymnem harcerskim i wesza na trwae do piewnika narodowego. Za-
kazana w latach stalinowskich podobnie jak autentyczne harcerstwo za jej piew grozio
w najlepszym razie przesuchanie w UB przez Zjazd ZHP w grudniu 1956 r. zostaa przyjta
ponownie jako hymn. Zarwno przed wojn, jak i w latach powojennych doczekaa si wielu
przerbek, m.in. w 1977 r. na VI Zjedzie ZHP podstpnie dodano now zwrotk autorstwa
Jerzego Majki (ostatniego redaktora naczelnego Trybuny Ludu) o jutrze socjalistycznej,
biao-czerwonej Ojczyzny. Wersja ta przetrwaa tylko do 1981 r., kiedy VII Zjazd ZHP przy-
j za hymn jedynie pierwsz zwrotk i refren pieni Wszystko, co nasze z 1912 r. Obecnie
jest ona hymnem ZHR i pozostaych organizacji harcerskich.
145
S
Y
L
W
E
T
K
I
Dzi pie harcerzy piewa
si na wielu uroczystociach
patriotycznych, zarwno w kra-
ju, jak i wrd Polakw poza
jego granicami, na Wschodzie
i Zachodzie, jak na przykad na
spotkaniu premiera RP z roda-
kami w polskiej ambasadzie
w Moskwie czy podczas lon-
dyskich obchodw rocznicy
Zbrodni Katyskiej. Jak kada
pie narodowa, staa si szyb-
ko wasnoci ogu, a o jej au-
torze zapomniano; zdarza si,
e nazwiska Kozielewskiego
brakuje w piewnikach i pod-
rcznikach muzyki. W okresie
powojennym posta Kozielew-
skiego skazana bya na przemil-
czenie i zapomnienie rwnie ze
wzgldw ideologicznych. Je-
den z wsptwrcw polskiego
skautingu, zwolennik religijno-
moralnego nurtu w wychowaniu
modziey, els i sok, dziaacz
narodowo-katolicki i wybitny
pedagog nie mg by przecie
patronem ani wzorem dla har-
cerzy PRL. Dopiero w ostatnich
latach przed upadkiem systemu
komunistycznego dziki sta-
raniom kilku lokalnych rodo-
wisk oraz wytrwaym dziaa-
niom paru osb Kozielewski doczeka si spoecznej rehabilitacji, chocia wci jeszcze
nie przywrcono w peni pamici o tym czoowym przedstawicielu naszego harcerstwa i jego
roli w uksztatowaniu tego ruchu. A by to czowiek niepospolity, o fascynujcej osobowoci,
wielu talentach oraz zasugach i barwnej biograi.
Urodzi si 13 stycznia 1882 r. w Starzenicach pod Wieluniem w rodzinie ubogiego ogrod-
nika sucego we dworze i utrzymujcego liczn rodzin (dwanacioro dzieci) z pracy na
dzierawionej ziemi, pniej waciciela niewielkiego gospodarstwa na Lisicu (obecnie
w obrbie Czstochowy). W 1902 r. Ignacy ukoczy Pastwowe Gimnazjum Filologiczne
Klasyczne w Piotrkowie Trybunalskim; w pitej klasie wstpi do organizacji modzieowej
Przyszo (Pet) i prowadzi wraz z innymi walk o polsko szkoy. Utrzymujc si
z wasnej pracy, rozpocz studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego; w tym
czasie zosta czonkiem Komisji Gimnazjalnej Zwizku Modziey Polskiej (Zet), ktra
przeksztacona pniej w Sekcj Koronn Komitetu Centralnego Organizacji Modziey Szk
Ignacy Kozielewski
student Uniwersytetu Lwowskiego w 1910 r.
R
e
p
r
o
d
u
k
c
j
a

z
e

z
b
i
o
r

w

A
.
W
.

K
a
c
z
o
r
o
w
s
k
i
e
g
o
146
S
Y
L
W
E
T
K
I
147
S
Y
L
W
E
T
K
I
Autograf Hymnu Skautowego z listu do rodziny w 1912 r. wraz z informacj, e do tego wiersza
dorobiono muzyk. Zapewne bdzie on obowizujcym w skautingu polskim: to jest wszyscy bd
musieli go umie na pami i piewa (ze zbiorw autora)
148
S
Y
L
W
E
T
K
I
rednich stanowia Dyrekcj Petu; dziaa rwnie w Bratniej Pomocy. Wspuczestniczy
w organizowaniu strajku szkolnego w szkoach rednich w 1905 r. i walczy o przywrcenie
uniwersytetowi polskiego charakteru oraz o nadanie uczelni autonomii, m.in. podpisa petycj
z daniami studentw i wzi udzia w delegacji do kuratora Szwarca. W latach 19061907
wsppracowa z popierajcymi bojkot rosyjskiego szkolnictwa dwutygodnikami akademi-
ckimi Znicz i Baczno, zamknitymi wkrtce przez wadze carskie; opublikowa tam
swoje pierwsze wiersze i artykuy.
Po relegowaniu z uniwersytetu uzyska w 1906 r. patent nauczycielski. Pracowa w prywat-
nych szkoach polskich w Warszawie, Czerwonym Dworze pod Grodziskiem Mazowieckim
i w bikowie k. Pruszkowa, prowadzi take dziaalno owiatow wrd rzemielnikw
warszawskich i ludnoci wiejskiej. Opiekowa si modszym rodzestwem, pomagajc mu
w zdobyciu pracy i wyksztacenia. Powoany do suby w armii rosyjskiej, 6 lutego 1909 r.
wyjecha do Krakowa, gdzie zapisa si na Wydzia Filozoczny Uniwersytetu Jagielloskie-
go. Po duszym leczeniu choroby puc w Zakopanem, od 1910 r. kontynuowa studia na Uni-
wersytecie we Lwowie, gdzie przebywa do wybuchu I wojny wiatowej. Na doktora lozoi
Uniwersytetu Jana Kazimierza zosta promowany 2 lutego 1923 r. na podstawie rozprawy
napisanej pod kierunkiem prof. Wilhelma Bruchnalskiego; praca wydana pod tytuem ukasz
Grnicki. Studium Historyczno-Literackie (Lww 1929) zachowaa warto do dzisiaj.
We Lwowie Kozielewski nalea do najaktywniejszych czonkw Eleusis organizacji
propagujcej doywotni poczwrn wstrzemiliwo: od alkoholu, tytoniu, kart i rozpusty.
Zamieszka w lwowskim Ognisku elsw m.in. z Jerzym Grodyskim, Andrzejem Makow-
skim i Tadeuszem Strumi; przyjaciele nazywali go Mahatm, czyli wielkim duchem.
Wstpi te do Towarzystwa Gimnastycznego Sok. Bra czynny udzia w Kole Brater-
skim Zetu i Centralizacji (najwyszej wadzy Zetu), tajnych organizacjach modziey
szk rednich Zwizek Nadziei i Eleuteria i jawnym akademickim kole Towarzystwa Szkoy
Ludowej. Uczestniczy w patriotycznych manifestacjach i obchodach rocznic narodowych;
m.in. jako przedstawiciel polskiej modziey akademickiej Galicji nis trumn na pogrzebie
Marii Konopnickiej we Lwowie, a w Poznaniu wystpowa z okazji pidziesiciolecia wybu-
chu Powstania Styczniowego. W 1913 r. debiutowa poematem Sowo o Krlu Warneczyku.
By wsptwrc polskiego skautingu, jednym z pierwszych harcerzy i czoowym dzia-
aczem harcerstwa. Jako czonek Grona Nauczycielskiego Sokoa Macierzy we Lwowie
podejmowa 26 lutego 1911 r. uchwa domagajc si od Naczelnictwa Zwizku Sokolego
zgody na wprowadzenie ruchu skautowego do Sokoa, a pniej bra udzia w pierwszym
trzymiesicznym kursie skautowym prowadzonym przez Makowskiego. W redakcji Skau-
ta pocztkowo zastpowa Makowskiego; od marca 1912 r. faktycznie (po wyjedzie Ma-
kowskiego do Anglii), a od wrzenia 1912 r. formalnie by redaktorem naczelnym pisma
a do wybuchu I wojny. W latach 19111914 pracowa jako instruktor kursw w Skolem
w Bieszczadach i wizytator powstajcych druyn z ramienia Naczelnej Komendy Skautowej
i Zwizkowego Naczelnictwa Skautowego. Mam wic duo roboty, bo druyn skautowych
jest sto kilkadziesit pisa w 1913 r. w licie do rodziny. Byem wysyany przez Naczelni-
ctwo (na koszt Sokoa), aby przegldn prac w miastach prowincjonalnych. Zwiedziem
w ten sposb cay kraj, a jest to bardzo pikna nasza ziemia. Kozielewski wizytowa dru-
yny m.in. w Czerniowcach, Koomyi, Starym Sczu, Czortkowie, Trembowli, Sokalu, Bro-
dach, Zaleszczykach, Stanisawowie, Stryju, Nowym Targu, Przemylu i Zbarau. By wy-
kadowc na pierwszym zjedzie druynowych i plutonowych polskich druyn skautowych
(2425 marca 1912 r.) we Lwowie oraz wspredaktorem uchway zjazdowej.
149
S
Y
L
W
E
T
K
I
Wsppracujc z lwowskim Sokoem Macierz i Eleusis nad organizacj harcerstwa,
by zwolennikiem nurtu etycznego, uwaajc odrodzenie moralne narodu i wychowanie reli-
gijne za gwny kierunek pracy niepodlegociowej. Przyczyni si w ten sposb do wprowa-
dzenia do Prawa Harcerskiego wymogu abstynencji oraz do roty Przyrzeczenia Harcerskiego
nakazu suby Bogu; popar te tworzenie skautingu eskiego.
Po wybuchu I wojny wiatowej zgosi si do plutonu skautowego Legionu Wschodnie-
go; po odmowie zoenia przysigi i rozwizaniu Legionu znalaz si w zakonspirowanym
oddziale harcerskim w Konych Hamrach k. Poronina, a po ujawnieniu przez policj au-
striack przygotowa do utworzenia Rzeczypospolitej Podhalaskiej wyjecha do Wiednia.
Organizowa tam i prowadzi druyny harcerskie modziey polskiej przybyej z Galicji po
wkroczeniu wojsk rosyjskich; uczy w eskiej szkole dla uchodcw i redagowa wsplnie
ze Strumi pisma modzieowe ycie Nowe (1915) i Orka (1916), zamknite wkrtce
przez wadze austriackie. Podczas pobytu w Wiedniu by czonkiem Centralizacji Zetu,
wystpowa jako przeciwnik orientacji austriacko-niemieckiej i wczesnych koncepcji nie-
podlegociowych Jzefa Pisudskiego.
W 1916 r. przenis si do Piotrkowa, gdzie uczy w miejscowych gimnazjach. Oeni si
24 czerwca 1917 r. z nauczycielk Mari Bolesaw Lebiszwn pochodzc z Sosnowca.
Latem 1918 r. Kozielewski uczestniczy w pierwszym kursie instruktorskim w Staszowie,
zorganizowanym przez Naczelny Inspektorat Harcerski. W tym czasie wyda swj najpopular-
niejszy utwr opowie o patronie harcerzy, Zawiszy Czarnym z Garbowa, pniej jeszcze
wznawian. W wojnie polsko-bolszewickiej wzi udzia jako ochotnik szeregowiec 21. pu-
ku piechoty. Nalea do wspzaoycieli Zwizku Harcerstwa Polskiego; w 1923 r. otrzyma
stopie harcmistrza Rzeczypospolitej. Na I Zjedzie Walnym ZHP 2 stycznia 1921 r. wygosi
referat o obrzdowoci w harcerstwie; wszed do Naczelnej Rady Harcerskiej. Redagowa cza-
sopisma harcerskie, m.in. Harcerza (1921) i Harcmistrza (1924, ze Strumi). By prze-
ciwnikiem sanacji; zalicza si do grupy czoowych instruktorw harcerskich sympatyzujcych
z obozem narodowo-demokratycznym i chrzecijask demokracj. Nalea do zwolennikw
nadania ZHP oblicza religijnego i narodowo-katolickiego. W 1925 r. pod pseudonimem I. Sta-
rzeczyk wyda powie z ycia harcerzy Harcerskie troski, wznowion potem jako Zwyci-
skie lilie. W latach 19341939 by redaktorem naczelnym i wydawc Stranicy Harcerskiej
zwizanego z Narodow Demokracj pisma opozycyjnego w stosunku do ocjalnych wadz
harcerstwa; w 1935 r. demonstracyjnie wystpi z ZHP. Dziaa wwczas w skupiajcym opozy-
cj narodowo-katolick Krgu Starszoharcerskim w. Jerzego w Warszawie.
By pedagogiem z powoania, przez wiksz cz ycia utrzymywa si z pracy nauczy-
cielskiej. W 1920 r. zosta wizytatorem wydziau szkolnictwa redniego Sekcji Owiecenia
Publicznego Komisariatu Generalnego Zarzdu Cywilnego Ziem Wschodnich w Wilnie;
w latach 19261928 by dyrektorem omioklasowego gimnazjum w Wieleniu nad Noteci.
Uczy w wielu szkoach, m.in. w Czstochowie, Skierniewicach i Warszawie (gimnazjum
Poniatowskiego, gimnazjum Ksiy Marianw na Bielanach, 19281933). W 1934 r. zosta
pozbawiony przez wadze sanacyjne moliwoci zatrudnienia w zawodzie nauczycielskim.
W latach 19301933 wsppracowa ze Szko, organem Stowarzyszenia Chrzecijasko-
-Narodowego Nauczycielstwa Szk Powszechnych; w latach 19251939 by czonkiem za-
rzdu Towarzystwa Nauczycieli Szk rednich i Wyszych, bra te udzia w Komisji Oceny
Ksiek dla Modziey w Ministerstwie Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego.
Jak wielu pierwszych polskich skautw, by dziaaczem Sokoa. Redagowa Przegld
Sokoli i Przewodnik Gimnastyczny Sok, ktrym faktycznie kierowa w latach 19241927
150
S
Y
L
W
E
T
K
I
i gdzie m.in. potpi zamach majowy Pisudskiego. Wchodzi w skad Przewodnictwa Zwiz-
ku Sokolego (od 1924 r.) i by prezesem gniazda sokolego w Brwinowie, dokd przepro-
wadzi si w 1929 r. Przyjani si z gen. Jzefem Hallerem. Wsplnie m.in. z Wadysa-
wem Grabskim, abp. Jzefem Teodorowiczem i Romanem Dmowskim opracowa album
Bolesaw Chrobry 10251925, wydany w Warszawie z okazji Sokolego Roku Chrobrow-
skiego w dziewisetn rocznic koronacji; w 1937 r. opublikowa broszur Wczoraj, dzisiaj
i jutro Sokolstwa.
Wobec trudnoci ze znalezieniem pracy w szkolnictwie Kozielewski zwiza si w 1934 r.
z dziennikarstwem, wsppracujc z pras warszawsk (ABC, Rzeczpospolita, Wieczr
Warszawski). Publikowa rwnie w Myli Narodowej i Niwie.
W latach 19301939 zaangaowa si w Akcji Katolickiej, zajmujc si m.in. Katolickim
Stowarzyszeniem Mw i apostolstwem trzewoci. Za dziaalno t papie Pius XI przy-
zna mu 18 maja 1938 r. odznaczenie Pro Ecclesia et Pontice.
Okupacj niemieck podczas II wojny wiatowej spdzi w Brwinowie, prowadzc w la-
tach 19411945 tajne nauczanie w gimnazjach w Bronowicach, Milanwku i Brwinowie oraz
kolporta polskiej prasy konspiracyjnej. Po zakoczeniu dziaa wojennych zagroony aresz-
towaniem przez nowe wadze przenis si w 1945 r. do Kobucka i Mstowa, gdzie organizo-
wa miejscowe gimnazja. W 1947 r. osiad w Krzepicach, pracujc pocztkowo jako dyrektor
liceum, za od 1949 r. jako nauczyciel jzyka rosyjskiego, zosta bowiem pozbawiony pra-
wa nauczania jzyka polskiego; jego przedwojenne ksiki znalazy si w ministerialnych
spisach publikacji wycofanych z obiegu. W 1959 r. wyda Sownik wyrazw o podobnym
brzmieniu a odmiennym znaczeniu w jzyku rosyjskim i polskim. Nazywany przez uczniw
Koziokiem, zaskarbi sobie uznanie i wdziczno wielu rocznikw modziey szkolnej;
wrd jego wychowankw byo m.in. okoo trzydziestu kapanw.
W latach pidziesitych Kozielewski nawiza kontakt z oddziaem Sowa Powszech-
nego w Czstochowie, sympatyzujc nastpnie z ruchem spoecznie postpowym katolikw.
W latach 19501956 udziela si jako prezes Caritasu i przewodniczcy koa Towarzystwa
Przyjani Polsko-Radzieckiej w Krzepicach, a pniej by radnym czonkiem Prezydium
Powiatowej Rady Narodowej w Kobucku i przewodniczcym komisji owiatowej. Wszed
do Spoecznego Komitetu Obchodu 600-lecia Krzepic i opublikowa okolicznociow mo-
nogra tego miasta. W latach 19561957 znalaz si w Prezydium Okrgowego Komitetu
Dziaaczy Katolickich Ziemi Czstochowskiej (m.in. z Zenonem Komenderem); w 1958 r.
zosta odznaczony Zotym Krzyem Zasugi. W 1959 r. wstpi do Stowarzyszenia PAX.
W 1961 r. jako emeryt przenis si do Czstochowy i zamieszka na Lisicu; w ostatnich
latach pracowa jeszcze jako lektor jzyka rosyjskiego w Niszym Seminarium Duchownym
w Czstochowie. Zmar 9 lipca 1964 r. w szpitalu w Ostrowach k. Blachowni; zosta pocho-
wany w grobie rodzinnym na cmentarzu w. Rocha w Czstochowie. Wrd uczestnikw
pogrzebu nie byo ani jednego harcerza.
Bibliograa
Andrzej W. Kaczorowski, Kozielewski Ignacy (18821964) [w:] Sownik biograczny ka-
tolicyzmu spoecznego w Polsce K-P, Warszawa 1994; Aleksander Kamiski, Andrzej Ma-
kowski, Warszawa 1979; Ignacy Kozielewski ycie i dzieo. Konferencja w 120. rocznic
urodzin Kozielewskiego. Materiay konferencyjne, Krzepice 2002; Tadeusz Matulewicz, Skd
ta pie, Olsztyn 1987.
151
S
Y
L
W
E
T
K
I
WOJCIECH JERZY MUSZYSKI, IPN WARSZAWA
HARCMISTRZ RP
STANISAW SEDLACZEK (18811941)
Nalea do pokolenia przeomu, ktre podczas I wojny wiatowej
z broni w rku walczyo o niepodlego Polski, a w dwudziestole-
ciu midzywojennym tworzyo zrby jej niepodlegego bytu. Wybitny
pedagog, instruktor harcerski, mia najwyszy w hierarchii harcer-
skiej stopie harcmistrza Rzeczypospolitej. Cae ycie powici idei
wychowania modziey w duchu katolickim i narodowym.
Stanisaw Sedlaczek urodzi si 31 stycznia 1891 r. w Koomyi w Maopolsce Wschod-
niej. By najstarszym z szeciorga dzieci Wiktora i Filipiny z Dominikowskich. Ojciec pocho-
dzi z Mistka na Morawach, ale wraz z rodzicami osiad na stae w Koomyi, gdzie dorobi si
dobrze prosperujcego sklepu z materiaami, matka za wywodzia si ze zuboaej rodziny
ziemiaskiej z okolic Lutowisk w Bieszczadach.
W 1910 r. Stanisaw ukoczy V Gimnazjum we Lwowie, zdajc egzamin maturalny z wy-
rnieniem. Dalsz nauk kontynuowa na Wydziale Budowy Maszyn Politechniki Lwow-
skiej. W czasie studiw by czynny
w polskich organizacjach studenckich:
Towarzystwie Wzajemnej i Bratniej
Pomocy, Czytelni Naukowej, Kole
Pomocy Przemysowej i Towarzy-
stwie Czytelni Ludowej. Zwiza si
rwnie z dziaajc wrd studen-
tw konspiracj niepodlegociow
tajnym, narodowym Zwizkiem
Modziey Polskiej (tzw. Zetem),
o charakterze samoksztaceniowym
i ksztatujcym postawy patriotyczne.
By take aktywny w Towarzystwie
Gimnastycznym Sok, ktre dzia-
ao we Lwowie ju ponad p wieku,
ocjalnie propagujc sport, spraw-
no zyczn i zdrowy tryb ycia, po-
ufnie za wpajajc modziey tradycje
narodowe i szkolc j wojskowo. Na-
lea do inicjatorw powoania Aka-
demickich Staych Druyn Sokolich.
W 1912 r. zgosi swj akces do two-
rzcego si ruchu harcerskiego, wzo-
rowanego na brytyjskim skautingu.
Peni funkcj przybocznego w VII
Lwowskiej Druynie Skautowej, na-
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

a
u
t
o
r
a
152
S
Y
L
W
E
T
K
I
stpnie wszed do Zwizkowego Naczelnictwa Skautowego. By jednym z instruktorw na
pierwszym obozie harcerskim w Skolem, publikowa w wydawanym przez Olg i Andrzeja
Makowskich dwutygodniku Skaut, a w 1913 r. wszed w skad jego redakcji.
Wybuch I wojny wiatowej przerwa Sedlaczkowi studia i rzuci go w wir dziaalnoci
niepodlegociowej. Pocztkowo prbowa wstpi do tworzcego si pod Lwowem ochot-
niczego Legionu Wschodniego, jednak formacja szybko ulega rozwizaniu. Zdoa unikn
wcielenia do armii austriackiej, pod koniec 1914 r. przedosta si przez front do okupowane-
go przez Rosjan Lwowa. Zgromadzi wok siebie swych przedwojennych podkomendnych
i zainicjowa tajn dziaalno harcersk. By zdania, e formua wychowania harcerskiego
stanowi najlepsz odpowied na proces rusykacji, ktremu poddawana bya polska modzie
w okupowanej Maopolsce. Nawiza kontakty z organizacjami skautowymi w Warszawie,
Wilnie i Kijowie, dziki czemu powoli zacza powstawa oglnopolska struktura ruchu har-
cerskiego, obejmujca wszystkie zabory.
Stanisaw Sedlaczek w 1915 r. przenis si do Kijowa, gdzie wwczas ludno polska
stanowia 20 proc. mieszkacw (ok. 200 tys. ludzi). Wszed w skad tajnej Komendy Har-
cerstwa na Rusi. Dziki jego aktywnoci Kijw sta si centrum ruchu harcerskiego. Zor-
ganizowa tajny I Zjazd Harcerski dziaaczy z ziem Cesarstwa Rosyjskiego (2526 grud-
nia 1915 r.), na ktrym powoano Naczelnictwo Harcerstwa Polskiego na Rusi [Ukrainie]
i w Rosji. Sedlaczek zosta wybrany na przewodniczcego. Skupiony wok niego zesp
instruktorw sta si w przyszoci kadr kierownicz ZHP. Bya to grupa dziaaczy wiernych
wartociom katolicko-narodowym, a naleeli do niej m.in.: Henryk Glass, Jan Grabowski,
Roman hr. Bniski, Wadysaw Niekrasz, Tadeusz Sopoko. Sedlaczek nie tylko kierowa
caym ruchem harcerskim, ale rwnie peni funkcj druynowego III Kijowskiej Druyny
Harcerzy. W latach 19161917 redagowa pismo Modzie (od 1 stycznia 1918 r.: Harce).
Pod kierownictwem Sedlaczka na Ukrainie i w Rosji dziaay 104 tajne druyny harcerskie,
skupiajce cznie ok. 10 tys. modziey. W drugiej poowie 1917 r. (by to szczytowy okres
rozwoju) istniay one nawet w Moskwie, Petersburgu i w innych odlegych rejonach rosyj-
skiego imperium.
Przeomowym momentem dla harcerstwa polskiego na Rusi i w Rosji by wybuch rewo-
lucji lutowej i powoanie rzdu tymczasowego (815 marca 1917 r.). Harcerstwo przestao
by odtd organizacj nielegaln i mogo zacz dziaa ocjalnie. W wydanej z tej okazji
odezwie Sedlaczek pisa: Harcerze Polscy! Z nastaniem wolnoci i swobody w pastwie
rosyjskim i dla naszego Ruchu otwiera si pole szerokiej pracy wychowawczej. Wolna Rosja
daje wszystkim narodom mono swobodnego stanowienia o sobie, przede wszystkim za
wolno rozwoju kulturalnego, nauki i owiaty. Ruch Harcerski, uznany przez cay wiat za
jeden z najlepszych rodkw uzupenienia domowego i szkolnego wychowania, a w naszych
warunkach dajcy modziey jedyn sposobno rozwoju zycznego, urabiania cnt spoecz-
nych i obywatelskich w nowym pastwie rosyjskim bdzie mg szerzej si rozwin i g-
biej w modzie wnikn
1
. Korzystajc ze wzgldnej swobody, wygosi w Polskim Kole-
gium Uniwersyteckim w Kijowie seri wykadw na temat harcerstwa. Podlege Sedlaczkowi
druyny mogy ju prowadzi jawn dziaalno organizacyjn. Organizowano parady, gry
terenowe, akademie patriotyczne i obozy letnie.
Rozbudowujca si, z kadym miesicem coraz liczniejsza organizacja harcerska, oprcz
1
K.M. Sedlaczek, W. Sedlaczek, Harcmistrz Rzeczypospolitej Stanisaw Sedlaczek w 50. rocz-
nic mierci, Pozna 1991, s. 2122.
153
S
Y
L
W
E
T
K
I
Z
e

z
b
o
i
r

w

I
.

i

L
.

R
y
s
a
k

w
154
S
Y
L
W
E
T
K
I
zaj wychowawczych i samoksztacenia, zajmowaa si take niesieniem wszelkiej pomocy
licznej rzeszy uciekinierw polskich i osb ewakuowanych z terenw zajtych przez woj-
ska pastw centralnych, a take polskim jecom wojennym. Sedlaczek wsppracowa cile
z Polskim Towarzystwem Gimnastycznym Sok, Macierz Szkoln oraz dziaajc na te-
renie Kijowa socjalizujc Korporacj Uczniowsk. Swj chrzest bojowy harcerze przeszli
w 1917 r., spieszc z pomoc powodzianom w zalanych dzielnicach Kijowa, a rok pniej
oarom wielkiego poaru w miecie. Ponadto modzie harcerska przechodzia intensywne
szkolenie wojskowe (chopcy) oraz medyczne (dziewczta). Tworzono te patrole prowa-
dzce dziaalno wywiadowcz, zbierano bro i materiay opatrunkowe. W 1917 r. podjto
wspprac z Polsk Organizacj Wojskow. W lutym 1918 r. zagroony aresztowaniem
przez zajmujce Kijw wojska austriacko-niemieckie Sedlaczek musia si ukry. W poo-
wie 1918 r. przedosta si do Kongreswki.
W czasie pobytu w Warszawie stwierdzi, e na obszarach okupowanych przez Niem-
cy ruch harcerski rwnie prnie si rozwija. Wzi udzia w zjedzie zjednoczeniowym
wszystkich polskich organizacji harcerskich w Lublinie (12 listopada 1918 r.). Powsta ww-
czas Zwizek Harcerstwa Polskiego. Sedlaczek wszed w skad Naczelnej Rady Harcerskiej
i jej Wydziau Wykonawczego. Pogbiajcy si chaos rosyjskiej wojny domowej i represje
ze strony bolszewikw spowodoway likwidacj dziaalnoci wikszoci druyn harcerskich
oraz stopniow ewakuacj ich czonkw do odradzajcej si Polski. Nie wszystkim si to
udao wielu druhw zgino z rk bolszewikw i band zrewoltowanego chopstwa. W czasie
jednej z podry midzy Kijowem a Warszaw Sedlaczek zosta przypadkowo aresztowany
przez bolszewikw, lecz przekupi stranika i zdoa wyj z opresji. Pniej dotara do niego
wiadomo, e ju w tym czasie by intensywnie poszukiwany przez czekistw, ktrzy nie
mogc go pojma rozesali za nim list goczy z zaocznym wyrokiem mierci.
W 1919 r. Sedlaczek zamieszka na stae w Warszawie. Na przeomie 1919 i 1920 r. by
kierownikiem wsplnej mskiej i eskiej Gwnej Kwatery ZHP, nastpnie do czerw-
ca 1921 r. kierownikiem Mskiej Kwatery ZHP. W latach 19191928 pracowa zawodowo
w Ministerstwie Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego. W czasie inwazji bolszewi-
ckiej 1920 r. zgosi si ochotniczo do wojska, ale ze wzgldu na zy stan zdrowia oddelego-
wano go do suby w Inspektoracie Armii Ochotniczej. W latach 19221926 peni funkcj
wiceprzewodniczcego ZHP, a od 1925 do 1931 r. by Naczelnikiem Gwnej Kwatery M-
skiej. Od 1920 r. redagowa pismo Harcerz, od 1930 r. by jego wydawc. Wsppracowa
te z Rocznikiem Pedagogicznym. W 1927 r. otrzyma najwyszy stopie harcerski: harc-
mistrza Rzeczypospolitej. W latach 19251928 studiowa na Wydziale Filozocznym UW.
W latach trzydziestych wykada w Pastwowym Instytucie Pedagogiki Spoecznej. Sedla-
czek to autor wielu ksiek i opracowa, z ktrych do waniejszych naleay: Szkoa Harce-
rza (Kijw 1917), Harcerstwo polskie (Warszawa 1924), Bibliograa harcerska (Warszawa
1927), Harcerstwo na Rusi i w Rosji 19131920 (Warszawa 1936), Geneza skautingu i har-
cerstwa (Warszawa 1935). Autor tumacze ksiek Rolanda E. Philippsa System zastpowy
(Warszawa 1922) i Roberta Baden-Powella Wskazwki dla skautmistrzw (Warszawa 1930).
Pracujc w harcerstwie, Sedlaczek nalea te do Katolickiego Stowarzyszenia Abstynen-
tw i przez pewien czas by jego prezesem. Wsppracowa z jedn z pierwszych polskich
placwek sowietologicznych Porozumieniem Antykomunistycznym, zaoonym przez ko-
leg z harcerstwa, Henryka Glassa. On pierwszy pisa o Sedlaczku po latach Glass zwr-
ci uwag na rozkadow robot komunistw wrd modziey. Stale pomaga w pracach
organizacyjnych Porozumienia Antykomunistycznego. Spod jego wychowawczej rki wyszy
155
S
Y
L
W
E
T
K
I
156
S
Y
L
W
E
T
K
I
szeregi instruktorw harcerskich, biorcych czynny i oarny udzia w pracach PA. Wreszcie
Stanisaw Sedlaczek by doradc PA w pracach z modzie
2
.
Odbywajcy si 1 i 2 lutego 1931 r. XI Walny Zjazd ZHP by przeomowy dla dziejw
harcerstwa, a take udziau w nim Sedlaczka. Reprezentowana przez niego i jego wsp-
pracownikw frakcja narodowa przegraa wybory i zostaa odsunita od wpywu na dziaal-
no ZHP. Do gosu doszli zwolennicy obozu sanacyjnego. Ta swoista rewolucja w ZHP bya
fragmentem szeroko zakrojonej ofensywy obozu sanacyjnego, zmierzajcej do wzmocnienia
jego pozycji w rodowisku modzieowym. Zwycizcy nie zadowolili si samym przejciem
wadzy doprowadzili do odejcia instruktorw, ktrzy nie zgadzali si z koncepcjami wy-
chowania pastwowo-obywatelskiego lansowanego przez czonkw nowego kierownictwa
ZHP. Mimo zasug i posiadanego stopnia, Sedlaczek, podobnie jak wielu innych zasuonych
instruktorw, zosta odsunity od pracy w harcerstwie ocjalnie nazywao si to przenie-
sieniem w stan spoczynku. Nie zamierza on jednak zrezygnowa z walki o chrzecijaskie
oblicze harcerstwa. W dalszym cigu wydawa Harcerza, ktry w 1937 r. zmieni nazw na
Zagoczyk. Wydawanie pisma harcerskiego poza ZHP spowodowao konikt z wczes-
nym naczelnikiem ZHP, Michaem Grayskim.
W czasie dziaalnoci w harcerstwie Sedlaczek podkrela, e na pierwszym miejscu naley
stawia kwestie wychowania modziey, jej wszechstronnego rozwoju zycznego i duchowego.
Bardzo powanie traktowa spraw religii w yciu codziennym i w dziaalnoci harcerskiej. Har-
cerz zna swj cel ycia i zda do niego wytrwale pisa zapatrzony w gwiazd przewod-
ni swoich ideaw, z przekonaniem, e dojdzie do przy Boej pomocy. Harcerz caym sercem
szczerze ufa Opatrznoci Boej, adna trwoga nie jest mu straszna. Niepowodze si nie lka, wie,
e one hartuj wol oraz przysposabiaj do pokonywania wikszych trudw. Tak nastawiony na
wyszy cel ycia, postanowiwszy nie zraa si przeszkodami, harcerz panuje nad sob w kadej
chwili, rozwieca drog, ktr idzie z pogodnym wyrazem twarzy, umiechem tym wiksz maj-
cym cen, im pooenie jest trudniejsze. Pogoda i umiech harcerski s zaraliwe, promieniuj na
otoczenie i uatwiaj innym drog codziennej nieraz pracy i cikiej nieraz walki o byt
3
.
W latach dwudziestych Sedlaczek nawiza kontakt z Midzynarodowym Biurem Skau-
tw Katolickich oraz patronem tej organizacji, o. Jakubem Sevinem SJ (18821947), ktry
fascynowa si ide skautingu i postanowi przenie j na grunt katolicki. Od niego Sedla-
czek zaczerpn koncepcj pogodzenia harcerskiego wychowania i suby ojczynie z za-
sadami katolickimi. Celem skautingu katolickiego byo wychowanie aktywnego czowieka
wiary metodyk harcersk uzupeniono o wychowanie religijne, majce wielkie znaczenie
w ksztatowaniu charakteru modego czowieka. Programu tego nie udao si zrealizowa
w szerszej skali, gdy sprzeciwiao si temu indyferentne religijnie nowe kierownictwo ZHP.
rodowiskiem wspierajcym Sedlaczka w walce o katolickie oblicze ZHP sta si Starszohar-
cerski Krg w. Jerzego, ktry skupia harcerzy zwizanych ze Stronnictwem Narodowym
i Obozem Narodowo-Radykalnym. Sedlaczek, cho sam bliski ideowo Stronnictwu Narodo-
wemu, nie zaangaowa si w dziaalno polityczn. W latach 19351939, na prob pryma-
sa Augusta Hlonda, pracowa jako wychowawca w Katolickim Stowarzyszeniu Modziey
eskiej i Mskiej, zwizanym z Akcj Katolick.
Wraz z wybuchem wojny dziaacze nurtu katolicko-narodowego w ZHP, z Sedlaczkiem
2
Stanisaw Jankowski [wac. Henryk Glass], Metody ekspansji komunizmu. Dzieje uksztatowa-
nia systemu w latach 19191939, Londyn 1980, s. 25.
3
K.M. Sedlaczek, W. Sedlaczek, op. cit., s. 43.
157
S
Y
L
W
E
T
K
I
Przy rondzie Stanisawa Sedlaczka w Warszawie, u zbiegu ulic azienkowskiej, Myliwieckiej i Rozbrat
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
158
S
Y
L
W
E
T
K
I
na czele, podjli prb porozumienia z wadzami Zwizku. Byo to tym waniejsze, e orga-
nizacja po raz kolejny zaczynaa dziaalno konspiracyjn. Do oczekiwanego porozumienia
jednak nie doszo: do tworzcego si kierownictwa Szarych Szeregw, zoonego z instruk-
torw o lewicowych bd sanacyjnych przekonaniach (Aleksander Kamiski, Florian Marci-
niak), nie dopuszczono ani jednego przedstawiciela nurtu katolicko-narodowego. W tej sytu-
acji 27 padziernika 1939 r. w Warszawie powstaa nowa organizacja Harcerstwo Polskie.
W prasie podziemnej i tajnej korespondencji bya ona okrelana nazwami: Harcerstwo Na-
rodowe, Harcerstwo Katolickie, Narodowe Szare Szeregi lub Szeregi Narodowe, a w 1943 r.
przyjto konspiracyjny krypt. Hufce Polskie. Sedlaczek, uywajcy pseudonimu Sas,
zosta naczelnikiem nowej organizacji. W jej skad wchodzili harcerze i harcerki oraz grupy
przyjaci harcerstwa skadajce si z przedstawicieli Kocioa i rodzin ich rol byo zbie-
ranie funduszy na dziaalno i opiniowanie kandydatw na druynowych
4
. Modzie har-
cerska dzielia si na zuchw (810 lat), modszych harcerzy i harcerki (1115 lat), harcerzy
i harcerki (1618 lat), starszych harcerzy i starsze harcerki (powyej 18 lat). Kierownictwo
HP zgadzao si na udzia w walce konspiracyjnej jedynie harcerzy starszych, ktrzy byli ju
odpowiednio przeszkoleni, uksztatowani psychicznie i bardziej odporni na demoralizacj.
Podczas gdy starsza modzie harcerska odbywaa kursy strzelania, koczya podchorwki,
kursy podocerskie i odbywaa sub wojskow w szeregach Narodowych Si Zbrojnych
i Narodowej Organizacji Wojskowej (scalonej w 1942 r. z Armi Krajow), modsi harcerze
byli przygotowywani do zada pomocniczych przechodzili kursy sanitarne, sygnalizacji,
terenoznawstwa. Niezalenie od dziaalnoci stricte harcerskiej, czonkowie HP brali udzia
w kolportau prasy podziemnej i akcjach maego sabotau, m.in. rozlepiajc plakaty, rozrzu-
cajc ulotki, malujc na murach napisy antyniemieckie i antykomunistyczne. Synne haso
PPR Patne Pachoki Rosji wymyli czonek Harcerstwa Polskiego, phm. Jan Lilpop.
Stworzona przez Sedlaczka organizacja skupia ok. 5 tys. harcerzy i harcerek. W konspiracji
zdy on jeszcze opublikowa swoj ostatni ksik, zawierajc wskazania programowe
dla HP: Harcerstwo zarys podstaw ideowych i organizacji (Warszawa 1941).
Obok dziaalnoci w harcerstwie Sedlaczek wchodzi w skad tajnej Rady Wychowania Naro-
dowego przy Zarzdzie Gwnym Stronnictwa Narodowego. Od padziernika 1939 r. pracowa
w dziaajcym ocjalnie Stoecznym Komitecie Samopomocy Spoecznej, niosc pomoc biednym
i osobom wysiedlonym z ziem wczonych do Rzeszy. Wszystkie te prace przerwao aresztowanie
Sedlaczka przez gestapo w nocy 17/18 maja 1941 r. Po dwch miesicach pobytu w wizieniu na
Pawiaku, 23 lipca 1941 r. odesano go transportem do obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birke-
nau, gdzie 3 sierpnia 1941 r., niecae dwa tygodnie po przybyciu, zosta zamordowany.
Wizie Adam Kuryowicz, wiadek mierci Sedlaczka, tak opisa jego ostatnie chwile:
By on zatrudniony przy wyadowywaniu cementu z wagonw. Worki o wadze 50 kg wi-
niowie musieli nosi biegiem. Skr na plecach mieli zdart do krwi. Profesor Sedlaczek upu-
ci worek. Wwczas SS-man zacz go bi. Wizie zwrci si po niemiecku do SS-mana:
Znam nard niemiecki i kultur niemieck. Dlaczego pan bije czowieka wycieczonego
prac? Rozwcieczony SS-man zacz okada Sedlaczka kolb od karabinu. Wizie upad
na ziemi. SS-man rzuci w niego workiem z cementem, amic mu krgosup. W kilka go-
dzin potem prof. Sedlaczek zmar
5
.
4
G. Ciura, Suy Bogu i Polsce. Harcerstwo Polskie (Hufce Polskie) 19391945), Warszawa 1998.
5
K.M. Sedlaczek, W. Sedlaczek, op. cit., s. 69.
159
S
Y
L
W
E
T
K
I
EWA CELISKA-SPODAR
MAM SZCZER WOL CAYM
YCIEM PENI SUB
ANDRZEJ ROMOCKI MORRO (19231944)
Najmodszy kapitan w Armii Krajowej. Sam ppk Jan Mazurkiewicz
Radosaw powiedzia o nim, e by najzdolniejszym dowdc kom-
panii, jakiego zna. W czasie akcji bojowych udawao mu si prawie
wszystko. Nieprzecitny, niezwyky czowiek, bohater. Naley do
grona tych, ktrych yciorysy zostay napisane biaym atramentem.
onierz, ktry pozosta harcerzem.
Andrzej Romocki przyszed na wiat 16 kwietnia 1923 r.
w Warszawie. Jego rodzicami byli Pawe Romocki, kawaler Or-
deru Virtuti Militari, i Jadwiga z Niklewiczw. Przyszy boha-
ter wzrasta w rodzinie bogatej w tradycje patriotyczne, stale
zaangaowanej w sprawy narodowe. Do wspomnie, e trzy
pokolenia Romockich wsawiy si w walce o niepodlego
Rzeczypospolitej. Mody Andrzej mia wic wzory godne nala-
dowania. Najwikszym szacunkiem otacza jednak swego ojca,
chocia mona przypuszcza, e nie jego onierskie wyczyny,
lecz wspaniaa ojcowska postawa zyskaa uznanie syna. Nie
mniejszym szacunkiem cieszya si rwnie Jadwiga Romocka,
nazywana przez Andrzeja morow Mam.
W 1933 r. Romocki rozpocz nauk w Szkole Ziemi Ma-
zowieckiej. Wtedy te pierwszy raz zetkn si ze skautingiem.
Swoj harcersk drog rozpocz od Gromady Zuchowej przy
Gimnazjum im. Ziemi Mazowieckiej. Szybko pokn bakcyla. Jego zaangaowanie byo na
tyle due, e druh Wadysaw Biernacki, opiekun gromady, nazwa Andrzeja jednym z naj-
lepszych zuchw. Prcz tego chwali go za karno, obowizkowo i punktualno. Wkrt-
ce Romocki zosta harcerzem 21. Warszawskiej Druyny im. gen. Ignacego Prdzyskiego.
Po wybuchu wojny, we wrzeniu 1939 r., rodzina Romockich opucia Warszaw i wyru-
szya na wschd. Szesnastoletni wwczas Andrzej chcia wstpi do wojska, ale zamiar si
nie powid. W padzierniku 1939 r. caa rodzina wrcia do Warszawy.
Na pocztku 1940 r. Andrzej zaangaowa si w prac konspiracyjn. Wtedy te zacz uywa
pseudonimu Morro. Pocztkowo nalea do organizacji samoksztaceniowej Pet. Nastpnie,
u schyku 1942 r., razem z innymi czonkami tej organizacji wstpi do podziemnego harcerstwa.
Po przejciu do Szarych Szeregw, mody Romocki mg w peni zaangaowa si w pra-
ce konspiracyjne. Kiedy w 1941 r. otrzyma wiadectwo dojrzaoci, owiadczy matce: Ma-
musiu, od jutra wchodz do roboty na caego
1
. Tak te si stao. Czonkowie Petu zostali
1
J. Romocka, Z pamitnika matki, Sowo Powszechne 1977, nr 206, s. 23.
160
S
Y
L
W
E
T
K
I
wczeni do Grup Szturmowych. Andrzej Romocki stan na czele druyny Sad 400 w huf-
cu Sad dowodzonym przez Jana Bytnara Rudego. Pn jesieni 1942 r. Morro prze-
szed kurs Wielkiej Dywersji, majcy przygotowa harcerzy do udziau w dziaaniach z bro-
ni w rku, ale a do poowy 1943 r. nie wzi czynnego udziau w adnej wikszej akcji
dywersyjnej. Cika praca nie posza jednak na marne. W Szarych Szeregach dostrzeono
jego niezwyky talent organizacyjny. Zdecydowanie wyrnia si spord innych. Tadeusz
Zawadzki Zoka, dowdca warszawskich Grup Szturmowych, mia powiedzie o Romo-
ckim: Wyrnia si w caym towarzystwie fantastyczn dokadnoci. Szczeniak to jeszcze
prawie, chyba o trzy lata modszy ode mnie, ale doskonale instruuje [...], nie jest z naszej
starej paczki Bukw; cho by dawniej w harcerstwie [...] i dzi znacznie lepiej wczuwa si
w istot naszych pragnie i zamierze ni wikszo starej gwardii bukowej
2
.
Romocki, poza uczestnictwem w szkoleniach wojskowych, bra rwnie udzia w trwajcych
rwnoczenie kursach podharcmistrzowskich zwanych Szko za lasem, prowadzonych przez
hm. Jana Rossmana. Stopie podharcmistrza otrzyma 15 marca 1943 r. Wybra instruktorski pseu-
donim Kuguar Filozof, ktry zreszt doskonale pasowa do osobowoci modego harcerza.
Ciotka Andrzeja, Irena Niklewicz, wspominaa: Jak on to wszystko godzi nie wiem.
W domu by gociem, czasem wpada tu po godzinie policyjnej
3
.
W poowie 1943 r. Morro otrzyma szans wzicia udziau w swojej pierwszej akcji dy-
wersyjnej. Dowdztwo Grup Szturmowych powierzyo mu przygotowanie planu wykolejenia
pocigu wiozcego Niemcw z frontu wschodniego. Niemiecki transport wysadzono 30 czerwca
1943 r. po perfekcyjnym zaplanowaniu dziaa, co byo w znacznej mierze zasug Romockiego.
Zawadzki doszed do wniosku, e nadszed czas, aby powierzy Morro dowodzenie
duym dziaaniem dywersyjnym. Zadanie polegao na zlikwidowaniu stranicy granicznej
w Sieczychach. Uderzenie przeprowadzono w nocy 20 sierpnia 1943 r. Podczas odprawy
przed akcj Romocki zrobi due wraenie na innych uczestnikach. W A. Morro jest co
z ywiou. Sposb mwienia, wydawania rozkazw s szybkie, niemal gwatowne. Decyduje
o wszystkim niemal natychmiast, bez chwili namysu
4
mwi jeden z harcerzy, Bogdan Ce-
liski. I tym razem akcja zakoczya si sukcesem. Udao si zlikwidowa stranic. Romocki
wykaza si nieprzecitnymi zdolnociami dowdczymi. Zgin jednak Zawadzki, penicy
funkcje zastpcy dowdcy. mier Zoki, ulubionego druha, bya ogromnym szokiem dla
uczestnikw akcji, jednak Andrzej Morro do koca trzyma wszystko w garci.
mier Tadeusza Zawadzkiego nie tylko zamkna pewien rozdzia w historii warszaw-
skich Grup Szturmowych, ale rozpocza te nowy okres w yciu Romockiego. Warszawski
oddzia tej formacji zosta przemianowany 1 wrzenia 1943 r. na batalion o strukturze ca-
kowicie wojskowej, ktry nazwano Baon Szarych Szeregw Zoka. Do grona gorcych
zwolennikw tej inicjatywy nalea Morro. Romocki zaprzyjani si z Rudym i Zok.
mier ich wstrzsna nim [], powtarza uporczywie: musimy Zok i Rudego zastpi,
musz trwa w naszej pracy
5
. Morro stan na czele plutonu Sad w kompanii Rudy.
Pierwszym zadaniem bojowym nowego oddziau miaa by akcja odwetowa o krypt. Wi-
lanw, ktr zamierzano przeprowadzi w odwecie za wymordowanie harcerzy Batalionu
2
A. Kamiski, Kamienie na szaniec, Warszawa 1994, s. 191.
3
B. Wachowicz, To Zoki wiara, Warszawa 2005, s. 73.
4
AAN sygn. 2, Zbir dokumentw i relacji byych onierzy Batalionu Zoka, Akcje Baonu Zoka
19441971, Bogdan Celiski, Wspomnienia akcji Sieczychy, k. 4.
5
A. Kamiski, Zoka i Parasol, Warszawa 2009, s. 48.
161
S
Y
L
W
E
T
K
I
Baszta we wsi Kpa Latoszkowa. Pomys spotka si ze sprzeciwem ze strony czonkw
batalionu. Naleeli do niego przecie harcerze, dla ktrych akcja polegajca, w pewnym sen-
sie, na wykonaniu wyroku na mieszkacach wsi bya nie do przyjcia. Szczeglnie arliwie
przeciwstawia si Morro, ktry nie godzi si na to, eby ludzie wyznajcy przez cae y-
cie harcerskie ideay wykonywali wyroki mierci. W kocu dziaania batalionu ograniczono
do zlikwidowania si nieprzyjaciela w pobliskim Wilanowie. Akcj zaliczono od udanych,
o czym wiadczyy liczne nominacje i awanse.
Jednym z awansowanych by Morro. Dwudziestoletni Andrzej otrzyma 5 grudnia 1943 r.
nominacj na dowdc kompanii Rudy. Wiadomo ta wywoaa konsternacj w domu Ro-
mockich. Jadwiga Romocka zastanawiaa si, czy jest to skutek wygrowanych ambicji syna,
czy raczej przejaw nieroztropnoci harcerskich wadz. Sam zainteresowany ca sytuacj mia
skwitowa nastpujco: Niech si Mama nie martwi, zrobi jakie gupstwo i mnie wylej
6
.
A trzeba zauway, e Morro musia zmierzy si z nieatwym zadaniem. To przecie
by chyba jedyny ewenement w Armii Krajowej stu pidziesicioma picioma onierzami
kompanii Rudy dowodzi plutonowy podchory Morro, majc pod swoj komend kole-
gw starszych stopniem
7
. Od pocztku podszed do wyznaczonego zadania z niezwyk gor-
liwoci. O ile jako dowodzcy akcjami spisywa si wzorowo, to w stosunkach z podkomend-
nymi cechowa go przerost formalistyki, a take do dua bezwzgldno. Z jednej strony by
dobrym kochajcym synem i uczynnym koleg, z drugiej natomiast twardym, skrupulatnym
dowdc. Ca sytuacj dobrze obrazuje zdarzenie opisane przez Jadwig Romock. Przysza
do Andrzeja z jakim meldunkiem liczna Oleka Grzeszczakwna. [...] zobaczyam z kory-
tarza, e Andrzej wcale nie prosi swojego gocia, by usiad, wic zapytaam Andrzeju, to
tak Ci wychowaam? A Andrzej takim subistym, zasadniczym tonem, jakiego nigdy wobec
mnie nie uywa, odpali: jak si chciao paniom i do wojska to musz si do regulaminu
stosowa! Meldunkw nie skada si z kanapy
8
. Wojsko go pocigao, ale z drugiej strony nie
zapomina o harcerskich korzeniach. Kiedy oczarowani wojskowym drylem podwadni saluto-
wali Czoem, panie podchory!, konsekwentnie odpowiada Czuwaj!.
Podkomendni prbowali walczy ze swoim dowdc humorem. Pewnego dnia otrzyma
w podarunku rysunek amorka z wielkim noem i podpisem Selekcja kompanii (Amor-
kiem nazywano artobliwie Romockiego bynajmniej nie w odniesieniu do mitologicznej
specjalnoci rzymskiego bstwa, lecz z powodu podpisu: A. Morro). Sytuacja jeszcze bar-
dziej si zaognia. Doszo do ostrego koniktu, ktry zakoczy si dopiero tu przez Powsta-
niem, kiedy Romocki wyda rozkaz, w ktrym przyzna si do popenionych bdw.
Morro wraz ze swoj kompani Rudy rozpocz Powstanie na Woli. Pi dni pniej
Batalion Zoka wykona uderzenie na tzw. Gsiwk, w czasie ktrego udao si uwolni
348 winiw. Podczas szturmu Romocki zdoby szacunek i uznanie podkomendnych, wyno-
szc spod ostrzau rann sanitariuszk, Zo Krassowsk.
Przez kilka nastpnych dni oddzia Morro toczy zacieke boje w rejonie wolskich cmen-
tarzy. Na podstawie rozkazu z 11 sierpnia 1944 r., za dowodzenie kompani Rudy w wal-
kach na Woli i byskawiczne uderzenie z ul. Sotyka podczas natarcia Niemcw na cmentarz
ewangelicki, Romocki zosta odznaczony Orderem Virtuti Militari V klasy. Zachowaa si
6
Relacja Jadwigi Romockiej, dotyczca rnych spraw zwizanych z yciem i prac Andrzeja
i Jana Romockich, Rozmowa z 17 IX 1962 r., s. 23. Zbiory Barbary Wachowicz.
7
J.B. Deczkowski, Wspomnienia onierza baonu AK Zoka, Warszawa 1999, s. 123.
8
B. Wachowicz, op. cit., s. 72.
162
S
Y
L
W
E
T
K
I
notka napisana przez Morro po otrzymaniu odznaczenia: Powiedzcie mojej Matce, e trze-
cie pokolenie Romockich ma Virtuti Militari.
Nie mniej krwawe boje Amorek toczy ze swoimi onierzami na Starym Miecie. Od-
dzia mimo ogromnych strat w ludziach utrzymywa wyznaczone stanowiska. Najcisze
walki przyszo stoczy kompanii Rudy o magazyny na Stawkach i szpital Jana Boego.
W tym czasie Andrzeja Romockiego spotkaa osobista tragedia. Podczas walk na Starwce
zgin jego jedyny brat Jan Bonawentura.
Za wykazane walory dowdcze w okresie czterotygodniowych walk Morro zosta
awansowany 30 sierpnia do stopnia podporucznika czasu wojny. Tego samego dnia pk Anto-
ni Chruciel Monter podj decyzj o ewakuacji Starwki i przebiciu do rdmiecia. Jed-
nak zanim natarcie si zaczo, ju ulego zaamaniu. Wyczyn przejcia gr przez placwki
niemieckie do powstaczego rdmiecia uda si tylko jednej grupie okoo siedemdziesi-
ciu onierzom, na czele ktrych mia sta nie kto inny, tylko Romocki. Cho wrd tej garst-
ki powstacw znajdoway si osoby wysze stopniem, jak chociaby dowdca Batalionu
Zoka, kpt. Ryszard Biaous, to w relacjach przewaaj opinie, e to Morro by spiritus
movens caego przebicia.
W czasie przeskoku z kocioa w. Antoniego do ruin, gdzie znajdowaa si reszta oddziau,
otrzyma postrza w twarz. Amorek ley nieruchomo, wyglda strasznie, ale czsto podrywa
si i z nieoczekiwan energi wydaje rozkazy, polecenia. Zdarzay mu si utraty przytomnoci,
ktre opniay dalsze przebicie. Nie byo jednak nawet szmeru zniecierpliwienia ze strony jego
onierzy. W czasie jawnej walki Romocki sta si mdrym, wyrozumiaym zwierzchnikiem,
troszczcym si o kadego swojego onierza. Do rannych przychodzi z cudem zdobytymi po-
darkami. Jednym przynosi kawaek czekolady, innym kilka nabojw, pomaracz czy jabko.
O wanej roli, jak odegra w udanym przebiciu, wiadczy nominacja do stopnia porucz-
nika. Warto podkreli, e w cigu kilku dni Morro awansowa ju drugi raz. Nominacje
Amorka stay si tematem artw jego kolegw, ktrzy stwierdzili, e jeli dalej w takim
tempie bdzie awansowa, to skoczy wojn w stopniu generaa.
Po krtkiej chwili wypoczynku na rdmieciu, 5 wrzenia, harcerze z Batalionu Zoka
zostali skierowani na Czerniakw. Sze dni pniej rozpocz si zacieky bj ju nie o czer-
niakowskie ulice, ale pojedyncze budynki, a czasem nawet pitra. Baon Zoka, bardzo
wykrwawiony w czasie miesicznych walk, ogranicza si w zasadzie do resztek kompanii
Rudy. Jedyn nadziej pokadano w ewentualnym desancie z drugiego brzegu Wisy. Resztki
Batalionu Zoka przeprowadziy 14 wrzenia natarcie, ktrego celem miao by utworzenie
przyczka i uatwienie w ten sposb przeprawy wojskom radzieckim. Nastpnego dnia rano
przyszed meldunek o ldujcym zwiadzie. Morro postanowi osobicie nawiza czno
z desantem. Akcja zakoczya si tragicznie. Romocki otrzyma postrza w serce. Twarze
wszystkich skamieniay. Wielu zaciska zby. Nikt nic do nikogo nie mwi. Gowy wszystkich
pochyliy si
9
. mier Amorka bya gbokim wstrzsem dla podkomendnych.
Kiedy w 1945 r. znaleziono ciao Romockiego, do panterki mia przypity Krzy Harcerski,
a w kieszeni cakiem jeszcze wiee cukierki Wedla. Dowdca kompanii Rudy zosta pocho-
wany na Powzkach w kwaterze Batalionu Zoka, midzy towarzyszami broni. Na tablicz-
ce nagrobnej widnieje napis: Andrzej Romocki Morro harcmistrz, dowdca 2. kompanii
Rudy, odznaczony Orderem Virtuti Militari i dwukrotnie Krzyem Walecznych. Lat 21.
9
W. Szeliski, czno z tamt stron Wisy nawizana [w:] Pamitniki onierzy Baonu Zo-
ka, Warszawa 1983, s. 457.
163
S
Y
L
W
E
T
K
I
Na warszawskich Powzkach
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
164
S
Y
L
W
E
T
K
I
IWONA SPAEK, ROBERT SPAEK, IPN WARSZAWA
KOSZMARY,
KTRE NI SI PO NOCACH
RYS BIOGRAFICZNY STEFANII SZANTYR-POWOLNEJ
Jak opowiedzie o jedenastu
latach pobytu w sowieckim obo-
zie? Co dla dzisiejszego czytel-
nika moe by w tej opowieci
wane, poruszajce? Jaki do niej
zastosowa klucz? Decyzj pod-
ja nasza bohaterka. Opowiada
o przeyciach, ktre najgbiej
zapady jej w pami, w pod-
wiadomo i nawet po ponad
szedziesiciu latach pojawiaj
si czasem w snach jako strasz-
liwe koszmary, oywaj, czy
wrcz jak relacjonuje ona sama
trwaj na nowo.
Stefania Szantyr-Powolna
urodzia si w Wilnie. Tam cho-
dzia do szkoy podstawowej
i gimnazjum. Kiedy we wrzeniu
1939 r. wybucha wojna, bya
pitnastoletni harcerk. Miesic
pniej kolega wcign j do od-
dziaw konspiracyjnych, ktre
wkrtce weszy w skad Zwizku
Walki Zbrojnej, przeksztaconego w pocztkach 1942 r. w Armi Krajow. Przez ponad pi
lat suya w nich jako czniczka (przewozia bro, przeprowadzaa ludzi do oddziaw par-
tyzanckich, organizowaa sie kolportau prasy podziemnej) i sanitariuszka (opiekowaa si
rannymi oraz poszukiwaa kwater dla ukrywajcych si uczestnikw konspiracji). Z czasem
wczya si w organizacj druyn, a nastpnie plutonu sanitarno-cznociowego, na czele
ktrego stana. Za sub w ZWZ-AK 7 grudnia 1944 r. zostaa aresztowana przez NKGB.
Hanka bo taki nosia pseudonim zaraz po uwizieniu zostaa poddana bardzo ci-
kiemu ledztwu. Pierwsze przesuchanie trwao trzydzieci kilka godzin. Byam bardzo bita,
miaam zamany nos opowiada. Siedziaam w celi, ktra bya w starym schronie w gma-
chu NKGB. W tym miejscu wczeniej miecia si ubikacja. Na cianach wci byo wida
lady uywalnoci tej ubikacji, a na pododze dziury po wyrwanych sedesach. Cela bya
bardzo maa miaa kilka metrw kwadratowych. By czas, gdy musiao si w niej pomieci
ponad dwadziecia modych dziewczt. Leaymy na zakadk wspomina bo oczywi-
cie nie byo miejsca; prawie rozebrane, bo byo duszno i gorco.
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

S
.

S
z
a
n
t
y
r
-
P
o
w
o
l
n
e
j
165
S
Y
L
W
E
T
K
I
ledztwo trwao kilka miesicy. Pod koniec marca 1945 r. odbya si rozprawa. Przed
sdem (Trybunaem Wojennym ZSRS) stano dwanacie kobiet. Wszystkie staray si wy-
glda godnie uczesane, w wygadzonych rkami sukienkach. Kiedy padao pytanie: Jakie
jest wasze ostatnie sowo?, kada z nich odpowiadaa, e gdyby zaistniaa taka potrzeba,
zrobiyby jeszcze raz to samo suyy ojczynie. Kilka dni po rozprawie kobiety zostay
przewiezione do najwikszego wizienia w Wilnie, na ukiszkach. Cztery tygodnie pniej
1 lub 3 maja 1945 r. kilka tysicy tamtejszych winiw poprowadzono na dworzec.
Byli to niemal sami mczyni. Dwudziestokilkuosobowa grupa kobiet zmczonych, wy-
cieczonych, bez si sza na kocu. Za nimi jeszcze sfora psw, wyjcych i pilnujcych,
by nie odstaway od kolumny. Na dworcu towarowym wszystkich winiw zaadowano do
bydlcych wagonw. Wczeniej wiadomo o transporcie rozesza si po miecie. Stefania
Szantyr-Powolna do dzi pamita: Daleko za torami widziaymy zebrane nasze rodziny,
ktre jak gdyby nas odprowadzay.
Wagony wloky si monotonnie. Ktrego dnia dziewczyny usyszay jakie krzyki, wiwa-
ty, strzay. Konwojent powiedzia im, e skoczya si wojna. Jechay jeszcze kilka tygodni,
a dotary do Uchty w Republice Komi. Polki zostay zaprowadzone do obozu, w ktrym byli
mczyni i kobiety sami kryminalici. Naczelnik uprzedzi, e rzeczy naley trzyma przy
sobie. Prboway, ale i tak wkrtce zostay okradzione ze wszystkich ubra, butw i innych
rzeczy. Naczelnik ostrzega te, by nie korzystay z uywanych przez winiarki kubkw
i menaek, poniewa wszystkie te kobiety byy zaraone sylisem.
Hanka pracowaa przy koszeniu trawy i dzikich kwiatw nazywanych iwanczaj (herbata
Iwana). Pikne, wysokie, prawie naszego wzrostu. Musiaymy kosi je tasakami. Jednocze-
nie musiaymy kosi mode pdy brzz, ktre stanowiy pokarm dla byda, ale byy zarazem
dodatkiem do naszych obozowych zup. Dzienn norm tej citej trawy, kwiatw i brzz usta-
lono kadej z nas na 200 kg i dziki temu mona byo otrzyma kawaeczek chleba.
Zim kobiety skierowano do wyrbu lasu tajgi. adna z nich nie miaa pojcia o takiej
pracy. Najtrudniejsz czynnoci byo dokopanie si do pnia drzewa. nieg siga powyej
pasa, wic najpierw trzeba byo ten pie odkopa by pia moga pracowa. Za pozostawianie
zbyt wysokiego pnia bya kara karcer i godwka. Przy wyrbie czsto zdarzay si wypad-
ki, zazwyczaj wwczas gdy skrcajce si na pniu cite drzewa miadyy stopy. Pewnego
razu padajce drzewo uszkodzio krgosup jednej z kobiet.
W tamtym lesie zdarzyo si co, co do dzi powraca w koszmarach: Stanymy na
chwil, aby si wyprostowa, odsapn. P metra ode mnie staa Rosjanka pikna, moda,
kryminalistka z wieloletnim wyrokiem. W pewnym momencie podbiega do niej druga Ro-
sjanka i uderzya j siekier w gow. Ta gowa rozpada si waciwie na dwie czci. Byo to
dla mnie co tak niepojtego, e jak odrtwiaa patrzyam, jak na jaki lm; ta rzeczywisto
do mnie nie docieraa, ale otrzewi mnie krzyk konwojenta, ktry nakaza zabra nieyw
dziewczyn i odej z tego miejsca. Musz powiedzie, e nie bya to jaka zemsta, czy odwet
za jakie sprawy, jakie porachunki. Bya to po prostu metoda na zmian trybu ycia, warun-
kw. Po takim wydarzeniu sprawca by odsyany do wizienia. Pobyt w wizieniu, ciepy kt
i kawaek zapewnionego chleba by motywacj, aby dopuci si takiego czynu.
Czy to jedyna taka historia? Nie. W baraku Hanki mieszkao 150 osb. Ktrego dnia
dwie mode Rosjanki zacigny starsz kobiet za parawan oddzielajcy cz baraku od
umywalek. Ta kobieta troch sprztaa i opiekowaa si barakiem w czasie, kiedy winiarki
pracoway. Te dwie zamordoway j wanie za tym parawanem. Ot, tak. Cel by ten sam
zmiana warunkw.
166
S
Y
L
W
E
T
K
I
Widmo mierci zawsze byo blisko. Bdc w pracy przy wyrbie lasu w pewnym momen-
cie usiadymy na pniu drzewa, eby odpocz i zje kawaek chleba, ktry przyniosymy
ze sob. Byymy mode, ktra z nas powiedziaa co miesznego, wybuchymy miechem.
Przybieg konwojent i nakaza nam natychmiast przesta si mia, na co jedna z nas ze mie-
chem zapytaa: A co strzela bdziesz?. Konwojent: Bd. Koleanka: No to strzelaj.
I rzeczywicie otworzy ogie. Jedn dziewczyn zrani miertelnie, par byo rannych. Wrci-
ymy do obozu. Konwojent otrzyma nagrod za to, e uniemoliwi prb ucieczki.
Bardzo trudnym okresem byy pierwsze wita Boego Narodzenia. Kobiety chodziy
smutne, zamylone, ze zami w oczach. Wtedy postanowiymy relacjonuje Hanka e
nie bdziemy paka, rozpacza, e bdziemy silne, a przywoany obraz rodziny bdzie dla
nas wiatekiem. Na wigilijn wieczerz kobiety przyniosy do baraku resztki z obozowego
obiadu, po yce kaszy z kropl oleju. Miseczki postawiymy na naszym stole. To bya nasza
kutia. Wycignymy chleb, ktrym podzieliymy si jak opatkiem. Zaczymy piewa
Wrd nocnej ciszy. Naprawd to jest co niesychanego. Poczuymy si tak silne, tak pene
nie tylko nadziei, ale wiary i pewnoci, e wrcimy do domu, do rodziny, do ojczyzny. pie-
waymy jeszcze Bg si rodzi; Lulaje, Jezuniu; Cicha noc i chyba wszystkie koldy. Stawa-
ymy si coraz silniejsze. Zapiewaymy piosenk o naszym yciu, ktr uoyam. Kad
zwrotk piewao si na inn melodi. Jedna z koleanek demonstrowaa jakie sztuczki, inne
co opowiedziay. Potem znowu piewaymy. W pewnym momencie spostrzegymy, e je-
stemy otoczone wspmieszkankami baraku. Wszystkie stany wok stou zafascynowane
koldami, a jednoczenie zdziwione, jak to moliwe, e w tej sytuacji my nagle czujemy si
szczliwe. Ten wieczr trwa dosy dugo. Na koniec zoyymy sobie jeszcze raz yczenia
i zaczymy si przygotowywa do spania. Jeszcze nie zdyam wej na prycz, kiedy do
baraku weszo kilku onierzy. Skierowali si od razu do mnie, zrobili rewizj i znaleli notat-
k z piosenk uoon przeze mnie. Zabrali mnie ze sob i skierowali do karceru.
W karcerze byo ledwie kilka stopni ciepa. Ona w jednej sukience. Przyjacika wyprosia
u komendanta, by przekaza Hance tieogriek watowan kurtk. Karcer by niewielk
cel, w ktrej przy zewntrznej cianie staa prycza zbita z kilku desek. Hanka pooya si na
niej, ale po pewnym czasie poczua, e wosy przymarzaj jej do ciany. Zesza z pryczy i wtuli-
a si w kt ssiadujcy z korytarzem. Po pewnym czasie przysna. Nagle usyszaa jaki pisk.
Co dotkno jej stopy. Zerwaa si i usiada. W bardzo skpym wietle sczcym si przez szpa-
r nad drzwiami zobaczya dziwne stworzenie wielkoci kota. To tkwio nie dalej ni metr od
niej. Kiedy zobaczya dugi, cienki ogon zrozumiaa, e to szczur. Bya przeraona. Szczur by
ogromny. Siedzia, wpatrywa si we mnie, widziaam jego czerwone oczka. Wpatrywa si
bez ruchu, ja rwnie nie ruszaam si, zaniemwiam. Jednak po pewnym czasie zaczam do
niego mwi, siedzia, nie rusza si. Zaczam piewa, a e by to wieczr wigilijny, zacz-
am piewa wszystkie koldy. Szczur cay czas tkwi w pobliu mnie. Szantyrwna spdzia
w tym karcerze dziesi dni. Szczur stale jej towarzyszy Nawet przyzwyczaiam si do nie-
go. Chowa si tylko wtedy, kiedy stranik otwiera drzwi i przynosi wod, zup albo chleb. Po
tym znowu si pojawia. Okruszki z chleba byy dla szczura. W ostatnich dniach nawet troch
spaam, a szczur si nie zblia i nawet mnie nie dotkn. Caymi dniami z nim rozmawiaam.
Kiedy wrciam do baraku i opowiadaam o tym, Rosjanki byy zadziwione, gdy w tym czasie
zdarzay si przypadki, e szczury odgryzay ludziom nosy i palce. Rzeczywicie w caym
baraku, noc, harcoway stada szczurw. Budziy przeraenie kobiet.
Hanka doznaa urazu podczas pracy przy wyrbie lasu. Traa do centralnego szpitala
w Wietosianie k. Uchty. By to duy obszar podzielony na trzy zony (strefy). W jednej z nich
167
S
Y
L
W
E
T
K
I
pracowali rekonwalescenci ze szpitala.
Mieciy si tam rne pracownie: sto-
larska, krawiecka i inne. Bya te dua
zona mieszkalna przede wszystkim
baraki mskie, bardzo maleka podstre-
fa dla paru barakw kobiet i bardzo ob-
szerna, trzecia zona szpitalna, a w niej
ogromny szpital, kilkanacie duych
barakw. W kadym mieci si jaki
oddzia (interna, chirurgia, psychiatria,
neurologia, laboratorium, rentgen, sto-
matologia i oddzia pomocniczy). W ba-
rakach zawsze toczyli si pacjenci. Do
pracy w szpitalu kierowano kobiety
z obozu, ktre peniy w nim funkcje pie-
lgniarskie, byy laborantkami, pomoc-
nicami przyszpitalnymi. Szantyrwna
zostaa zatrudniona w laboratorium (na-
czelny lekarz bardzo sprzyja Polakom,
inteligentom; podobnie siostra przeo-
ona). Aby przej z zony, gdzie mieci
si barak dla kobiet, do zony szpitalnej,
naleao pokona niewielki kawaek te-
renu nalecego do zony mskiej. Cho-
dzia tamtdy wielokrotnie.
Pewnego dnia idc do pracy, do laboratorium, przechodziam obok baraku mskiego.
Trzeba trafu, e w tym czasie mczyni przestpcy grali w baraku w karty. Grali
o ycie pierwszej osoby, ktra przejdzie koo okien. To byam ja. Wiadomo o tym, e zosta-
am przegrana w karty, dotara do rodowiska medycznego, w ktrym pracowaam. Dentysta,
Ormianin, zosta o tym poinformowany przez jednego z kryminalistw cieszy si ich zaufa-
niem, bo korzystali czasem z jego usug.
O wyroku dowiedzia si naczelnik obozu i gwny lekarz szpitala. Pierwszy jednak
stwierdzi, e jest bezsilny wobec zwyczajowego prawa przestpcw. Jest tak silne, e
wczeniej czy pniej wyrok dosiga kadego, na kogo pad. Gwny lekarz nie pozwoli
Hance wychodzi poza obrb szpitalny, ale to i tak nie gwarantowao jej bezpieczestwa.
Cho nie do koca mwi dzi zdawaam sobie wwczas spraw z grocego mi niebez-
pieczestwa, to jednak bardzo si baam. Polki byy bardzo szanowane i cieszyy si du
sympati w tamtejszym rodowisku szpitalnym. Dlatego wiadomo o wyroku na mnie bar-
dzo wszystkich poruszya. Wszyscy czulimy si bezradni wobec zaistniaej sytuacji. I sta
si cud. W jednym z barakw (na internie) pracowaa moda, liczna, urocza Estonka. Dotd
pamitam, nazywaa si Made (czyt. Madi) Tikerpu. Przesympatyczna dziewczyna, lubiy-
my si i przyjaniymy. Kiedy dotara do niej wiadomo o wyroku na mnie, bardzo pakaa,
poniewa wiedziaa, e waciwie jestem w pobliu mierci.
Mia Estonka bya wrcz ubstwiana przez pacjentw. Do jej wielbicieli nalea te przy-
wdca przestpcw, lecy akurat w szpitalu. Kiedy zobaczy smutn i zapakan Made, za-
pyta, co si stao. Ta powiedziaa mu o niebezpieczestwie grocym jej przyjacice. Wkrtce
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

S
.

S
z
a
n
t
y
r
-
P
o
w
o
l
n
e
j
168
S
Y
L
W
E
T
K
I
bandzior znik ze szpitala. Zjawi si dopiero po paru dniach. Podszed do Estonki i powiedzia:
W dowd mojej wielkiej mioci do ciebie, chc ci da wielki prezent. Moesz powiedzie
swojej przyjacice, e odtd moe spa spokojnie. Czowiek ten przez kilka dni odgrywa
ycie Hanki z kadym z przestpcw po kolei. W ten sposb przej prawa do niej.
Niedugo po tym wydarzeniu Szantyrwna zostaa wywieziona do obozu (agru) o srogim
reimie w Workucie. By to ju obszar zapolarny. Tam nie miaa nawet swojego nazwiska,
tylko przyporzdkowany numer na kurtce, na plecach, na spodniach, na czapkach. Kiedy
chciaa co zameldowa czy powiedzie, najpierw musiaa poda swj numer. Wizione ko-
biety byy poniane na kadym kroku. Szczeglnym sadyzmem wobec nich wyrniay si
konwojentki sprawdzajce zony. Naleao z daleka si im kania i mwi dzie dobry
zdrawstwujtie. Luboway si w rewizjach zbiorowych (sprawdzay baraki), jak i osobi-
stych. Przy kadej nadarzajcej si okazji zabieray uwizionym kobietom pamitki i listy,
ktre udao si im przemyci do obozu.
Take i w Workucie Hanka traa do karceru. Ponownie miao to zwizek ze witami
Boego Narodzenia zrobia z waty w. Mikoaja. Otrzymaa te kar dodatkow odtd nie
wolno jej byo pisa listw.
W krgu zapolarnym przez p roku trwa noc, a przez kolejne p dzie. Lato jest bar-
dzo krtkie, trwa zaledwie kilka tygodni. Kwitn wtedy pikne, te kwiaty, troch podob-
ne do r. Jak dywan pokryway moczarow, pen trzsawisk tundr; miejsce bez drzew
i krzeww; spomidzy mokrade gdzieniegdzie wystaway kpy traw. Praca kobiet polegaa
na zakopywaniu gbokiej wody, pocztkowo wirem, potem, gdy udao si go przyklepa
kamieniami. Gdy ju mona byo pooy na powierzchni tory kamienie dowoono wa-
gonetkami. Tak powstaway nasypy, na ktrych ukadano jeszcze wytrzymalsze tory. W ko-
cu dojeday po nich nawet ogromne wagony-platformy wypenione kamieniami. Jedn
platform musiay rozadowa dwie osoby taka bya przymusowa norma dzienna. Bya
to katornicza praca. Towarzyszyy jej bardzo dokuczliwe komary i charakterystyczne dla
tych terenw mae muszki, ktre mimo nakomarnikw ochrony na twarz przedzieray si
i wgryzay w spojwki oczu. Nieraz po twarzach kobiet pyny struki krwi.
Szantyr-Powolna dodaje jeszcze: Droga, przy ktrej budowie pracowaymy, miaa czy
Europ z Azj. Widoczne na mapie, koczce si w pobliu morza pasmo Uralu zielone pas-
mo jest wanie tym miejscem, z ktrego mia prowadzi budowany przez nas szlak. Jednak
droga ta nie powstaa, a przez nas zostaa nazwana drog donikd. Przypomina sobie jeszcze
jeden wany szczeg: W obozie na Workucie w pewnym okresie byam jedyn Polk. Dlatego
zdarzao mi si wychodzi z baraku i deklamowa wiersze, aby mwi po polsku.
Zim w Workucie panoway bardzo due mrozy. Dochodziy do minus 70 stopni Cel-
sjusza. Musz wspomnie o pewnym zjawisku tam wystpujcym. Ale nie o piknie zorzy
polarnej, ktra nieraz wywoywaa nas z barakw, abymy mogy podziwia pikno, ktre
tylko w tamtym miejscu mona byo zobaczy. Zjawisko, o ktrym chc powiedzie, byo
okrutne to tak zwana purga. Jest to co w rodzaju zamieci w straszliwym wydaniu. Poczt-
kiem purgi byy spadajce patki niegu, ktre staway si coraz wiksze i osigay nawet wiel-
ko doni. By to pikny widok, jednak potem pojawia si wiatr, z czasem coraz wikszy a
do tego stopnia, e nie syszaymy si nawzajem. Aby si utrzyma na nogach, musiaymy
trzyma si mocno za rce. Czasem cae brygady, razem z konwojentami byy zasypywane
przez nieg purg i dopiero wiosn, gdy ld odtaja, odkopywano zasypanych ludzi.
Purga nie tylko zasypywaa tory, ale powodowaa, e trzeba byo w niej wykuwa specjal-
ne tunele, ktrymi mg dojecha transport kolejowy. nieg by tak mocno zbity, e kobiety
169
S
Y
L
W
E
T
K
I
rozbijay go kilofami. Wbija si przy tym
w mokre nakadane na tieogrieki i siga-
jce a do kolan buszaty, ktre zamarza-
y: Wygldaymy jak kosmonauci. Nigdy,
ani przedtem, ani potem nie syszaam tylu
przeklestw dotyczcych rodziny, Boga, oj-
czyzny. Zway niegu naniesione przez atak
purgi sigay nieraz 6 metrw wysokoci,
zaspy byy wic bardzo wysokie. Ze wzgl-
du na trudne warunki pracy tunele nie byy
zbyt szerokie, dlatego kiedy przejeda po-
cig lub lokomotywa, staraymy si przy-
bliy jak najbardziej do ciany nienej,
by nas nie wcign. Niestety, zdarzy si
taki przypadek, kiedy brygadierka zostaa
wcignita za spdnic przez pocig. Zgi-
na na miejscu.
W 1954 r. Szantyrwna zostaa przenie-
siona do specjalnego, wydzielonego baraku
(podobozu), w ktrym grupowano osoby
do zwolnienia. Ktrego dnia wywoano
j do biura i odczytano niezliczone iloci
paragrafw. Nastpnie dano do podpisania
dokument, z ktrego wynikao, e odtd
bdzie sta mieszkank Workuty i obywatelk Zwizku Sowieckiego. Nie zgodzia si pod-
pisa. Zagroono jej wwczas nowym wyrokiem. Odpowiedziaa, e wobec tego wrci tam,
skd przysza, ale przedoonego papieru nie podpisze. Po 55 latach wci doskonale pamita
ten moment: Rzeczywicie musiaam wrci do obozu. Dotd w snach pojawia si obraz,
w ktrym dochodz do furtki, od ktrej cofnita jestem do obozu. Dotd robi to na mnie prze-
ogromne wraenie. Budz si w nocy przeraona.
Po tygodniu Szantyrwna zostaa ponownie wezwana do biura. Znowu pooono przed ni
jaki papier. Tym razem by to dokument potwierdzajcy, w jakim okresie przebywaa na terenie
Workuty. Wwczas otworzya si brama wspomina i wyszam na dugo oczekiwan wol-
no. Tydzie, ktry spdziam po cofniciu do obozu, by bardzo trudny. Z jednej strony zasta-
nawiaam si, nie byam pewna, czy moja racja wygra, czy mnie tylko straszono. Wiem o tym,
e wyrok mona byo otrzyma za jak bahostk, na przykad za stwierdzenie, e lm amery-
kaski podoba si komu bardziej ni radziecki; w obozie, w szpitalu przebywali profesorowie
z wysokimi wyrokami za stwierdzenie, e technika medyczna u Niemcw jest na wyszym
poziomie, e dlatego korzystali z rnych dobrodziejstw niemieckiej medycyny. Dodatkowe
wyroki wydawano bardzo czsto. Miaam wic przed sob okrutne wizje. Przeyam to strasz-
nie, by moe dlatego moment wycofania mnie do obozu stale pojawia si w moich snach.
Trudno nie zada pytania, jak mona wytrwa w wierze w Boga, yjc przez tyle lat w wa-
runkach skrajnie wyczerpujcych nie tylko zycznie i psychicznie, ale take duchowo. Wielu
przecie nie wytrwao, zaamao si, zorzeczyo. Jaka jest odpowied? Modliymy si
i dziki temu relacja z Bogiem wydawaa si blisza i konkretna. Wiele osb si zaamywao,
twierdzc rzeczywicie, e nie ma Boga, e to jest niesprawiedliwo. Jednak my trwaymy
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

S
.

S
z
a
n
t
y
r
-
P
o
w
o
l
n
e
j
170
S
Y
L
W
E
T
K
I
wsplnie na modlitwie. To nas umacniao w wierze i pewnoci, e na pewno Bg nam pomo-
e. Byam przekonana, nigdy nie zwtpiam, e na pewno wrc do kraju.
Po odbyciu dziesicioletniego wyroku Szantyrwna przestaa by winiem, ale staa si
zesacem. Wadze Workuty nie zezwalay jej jak i wielu innym winiom na wyjazd.
Strach by wielki, bano si nawet zapyta, czy ta sytuacja si zmieni. Takie pytanie mogo
stanowi pretekst do ponownego aresztowania. Znalazam wtedy prac w laboratorium przy
jednej z kopal. Dano mi nawet maleki pokoik o szerokoci wzrostu czowieka i wysokoci
trzech metrw. Otrzymaam z darw tapczan, na ktrym spaymy w poprzek we cztery.
Ktrego dnia Hanka zaryzykowaa i posza do urzdu NKGB w Workucie. Powiedzia-
a, e wie, i Polacy mog wraca do kraju na mocy specjalnego polsko-sowieckiego porozu-
mienia. Blefowaa. Wiedziaa jedynie, e jest takie porozumienie, ale dotyczy ono Niemcw.
Komisarz w urzdzie powiedzia, by zjawia si za tydzie, a wwczas wszystko jej wyjani.
Tydzie pniej zaopatrzona w bielizn na zmian, chleb, kanapki, odprowadzona przez
zazawione koleanki, ktre spodzieway si najgorszego posza do gmachu NKGB. Usy-
szaa, e istotnie, jest moliwo powrotu do Polski, trzeba tylko nawiza kontakt z rodzin,
otrzyma od niej zaproszenie z zapewnieniem, e kto jest w stanie utrzyma repatrianta.
Po powrocie do malutkiej izdebki powtrzya koleankom dobre wieci. Oczywicie stara-
ymy si nawiza kontakt z rodzinami. Miaam kolegw, ktrzy ju wczeniej nawizali kon-
takt z Polsk i korespondowali. Dlatego zgosiam prob, aby zamieszczono w prasie w Polsce
ogoszenie, e oczekuj na jaki kontakt rodziny. Tymczasem moja mama otrzymaa wczeniej
informacj z PCK, e ja zmaram. Ale jak to serce matki, nigdy nie uwierzya w t wiadomo.
W Gdasku, na Wybrzeu, moja mamusia przeczytaa to ogoszenie. Nawizaa kontakt z ro-
dzin, ktra zlecia zamieszczenie tego ogoszenia, a nastpnie ze mn. Dostaam wymagane
zaproszenie. Wszystkie dokumenty zoyam wraz z paroma innymi osobami w NKGB. Ale
min rok, zanim przyszo zawiadomienie o wydaniu pozwolenia na mj wyjazd do Polski.
Wreszcie powrt. Wracali w kilka osb, ktre w tym samym czasie dostay zawiadomie-
nia. Polecielimy samolotem do Syktykwaru. Nie byo innej moliwoci ni samolotem ze
wzgldu na tundr nie byo drg dojazdowych. Tam otrzymalimy paszporty i pocigiem
przez Moskw ruszylimy do Polski. By to czerwiec 1955 r. Kiedy dojechalimy do granicy
i zobaczyam sup biao-czerwony, onierza w polskim mundurze, zaczam strasznie paka.
Byy to chyba wszystkie zy tumione przez jedenacie lat. Wydawao mi si, e nie jestem
ju zdolna do paczu, tymczasem strasznie szlochaam; tak e nie mogam z siebie wydoby
sowa. Kiedy pocig zatrzyma si w Terespolu i wszed celnik, pyta o paszporty, widzia,
e co si ze mn dzieje. Chyba nawet nie poprosi o paszport. Nie mogam si uspokoi a
do Warszawy. Dopiero w Warszawie zawiadomiam moj mam o tym, e jestem w Polsce
i przyjad do niej na Wybrzee. Do ostatniej chwili nie byam tego pewna. Nasze spotkanie
byo niesamowite, poniewa moja mama w pierwszym momencie mnie nie poznaa. Dopiero
gdy zawoaam mamusiu, a to ju bya staruszka siwiuteka.
Opowie Stefanii Szantyr-Powolnej to wiadectwo hartu ducha i ciaa, wiary, dzielnoci,
heroicznoci, odpornoci psychicznej, ktre charakteryzoway dziewczyn z Wilna. Miaa
dwadziecia lat, gdy zostaa aresztowana. Jedenacie lat pniej wrcia, cho nie do swo-
jego rodzinnego miasta najpierw zamieszkaa w Gdasku (od lipca 1955 r.), a nastpnie
w Warszawie (od 1962 r.). Rozpocz si drugi etap jej ycia, ktry stanowi potwierdzenie
i rozwinicie wszystkich jej cnt.
Pracujc w szpitalu w Workucie, poknam chyba bakcyla i wymarzyam sobie,
e bd lekarzem bd ludziom pomaga. Bdc wiadkiem mierci kilku pacjentw-
171
S
Y
L
W
E
T
K
I
Polakw, midzy innymi czonka rodziny Rusz-
czycw, ktry zmar na oddziale gruliczym, czy
innego Polaka umierajcego na raka odka,
ktry prosi o zawiadomienie rodziny co stara-
limy si zrobi daam sobie sowo, e zosta-
n lekarzem. Kiedy wrciam do Polski, miaam
trzydzieci jeden lat. Powtrzyam ostatni rok ma-
tury, bo zdyam jeszcze na tajnych kompletach
zrobi ma matur, i nastpnie dostaam si na
studia medyczne. Dziki temu, e bya polityczna
odwil, synny Padziernik 56 (jeszcze pami-
tam, jak z okien gdaskiej Akademii Medycznej
leciay ksiki do lozoi marksistowskiej i inne),
po zdaniu egzaminu z chemii i zyki dostaam si
na studia medyczne. Nie mog opisa, jak byam
szczliwa. W sali wykadowej chciao mi si
krzycze z radoci. Studia skoczyam z bardzo
dobrymi wynikami (ukoczyam dwie specjali-
zacje, w latach siedemdziesitych zrobiam dok-
torat), w 1959 r. zaoyam rodzin, wyszam za
m za wspaniaego czowieka Jana [Leona Jana Powolnego], mielimy dwoje dzieci
(creczka zmara, majc dwa latka, syn zosta dyrygentem wiatowej klasy). M ju nie
yje. Mam picioro wnukw. Oprcz pracy lekarskiej, ktra mnie pochaniaa, nawizaam
kontakty z wszystkimi agiernikami.
Stefania Szantyr-Powolna od 2004 r. jest prezesem Zarzdu Gwnego Stowarzyszenia
agiernikw onierzy Armii Krajowej. Urzd ten piastuje ju trzeci kadencj organizu-
je m.in. coroczne zjazdy, ktre odbywaj si z udziaem czonkw stowarzyszenia z Biaorusi,
Ukrainy i Litwy, organizuje te potrzebn im pomoc. Czternasty rok redaguje Kwartalnik
Stowarzyszenia agiernikw onierzy AK periodyk zawierajcy wspomnienia, aktu-
alne informacje, poezj i historyczne opracowania tematw interesujcych rodowisko sybi-
rakw. W ostatnich latach redakcja i przygotowanie pisma praktycznie s ju tylko na jej
gowie. Nawet artuje sobie z tego, mwic, e staa si tak Zosi-samosi.
Pozostao jeszcze jedno pytanie. Jak po tak ekstremalnych przeyciach mona y, by
nie nosi w sobie nienawici i to zarwno do tych, ktrzy byli reprezentantami wadzy
sowieckiej, jak i wspwiniw walczcych o przeycie? Musz powiedzie, e kiedy
ogldam si do tyu, nigdy nie pojawio si we mnie jakie ogromne uczucie nienawici.
A wwczas? Bya jaka pogarda dla tamtej wadzy, ktra nas otaczaa. C wicej? Na
terenie obozu, w takich warunkach obnaaj si charaktery. Tam mona zobaczy, jak ludzie
skonni s nieraz za kawaek chleba, za cieplejszy kt wyrzdzi krzywd jeden drugiemu.
Za odrobin ciepej strawy byli gotowi popeni ogromne przestpstwa. Ale jednoczenie
i tam widziao si ogromnie szlachetne, pikne charaktery, pikne cechy. Szukaam wartoci
u ludzi, na tym tle budowaam wiar i si, by przetrwa. To chyba przysaniao zo. Bardzo
lubiam piewa. Nawet chyba nie przypuszczamy, jak wiele siy maj w sobie pieni. Jak
konsoliduj, podnosz ludzkiego ducha. Nie potra opisa, co to jest za wewntrzna sia,
ktra daje podnie gow, daje spojrze na wszystko dokoa, jako co, co przeminie, e to
bdzie za nami, e dotrwamy. Mnie nigdy uczucie nienawici nie mczyo.
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
172
P
O
L
E
M
I
K
I
ADAM HLEBOWICZ
HISTORIA CZY IDEOLOGIA?
Profesor Pawe Machcewicz, dyrektor tworzcego si Muzeum II Wojny
wiatowej, w dodatku Europa do tygodnika Newsweek z 6 maja
tego roku opublikowa tekst zatytuowany Nowa wojna pamici.
Uwaa on, e wychodzc z jednego zafaszowania obrazu II wojny
wiatowej, jaki zosta poczyniony w PRL, w III Rzeczypospolitej po-
damy w kierunku zafaszowania kolejnego. W PRL dominowa
czy wrcz tylko i wycznie istnia wtek okupacji i ekstermina-
cji hitlerowskiej, teraz za mamy do czynienia z interpretowaniem
tamtego czasu jako okresu przede wszystkim zbrodni sowieckich
uczynionych na narodzie polskim.
O ile teza Machcewicza, mwica o skupieniu si polskiej historiograi po roku 1989
na wtku wschodnim, wydaje si by trafna ale i te uzasadniona potrzebami wypenienia
istniejcej ogromnej luki o tyle druga wydaje si by co najmniej kontrowersyjna. Histo-
ryk ten oponuje przeciwko zrwnywaniu okupacji hitlerowskiej i sowieckiej. Jako dowd
przytacza liczby: 5,7 mln obywateli polskich (rnych narodowoci) zamordowanych przez
Niemcw i 150 tys. zamordowanych przez Sowietw. Dane te przytacza za badaniami IPN
i Orodka Karta, opublikowanymi przed rokiem w ksice Polska 19391945. Straty oso-
bowe i oary represji pod dwiema okupacjami wydanej pod redakcj Wojciecha Materskiego
i Tomasza Szaroty. Oczywicie, nie s one do koca precyzyjne, pozostamy jednak przy tym
rzdzie wielkoci.
Co, co musi zdumiewa w takim myleniu, to skupienie si wycznie na liczbach. Bo
gdzie w tym zestawie mieszcz si deportowani (niech ich bdzie nawet wedug najbardziej
ostronych szacunkw zaledwie 500 tys.), gdzie s miertelne oary tych deportacji, gdzie
s onierze przymusowo wcieleni do Armii Czerwonej lub do stroitielnych batalionw, gdzie
wreszcie powojenne polskie oary systemu sowieckiego, bdce bezporednim skutkiem
dziaa wojennych? Na przykad w 1951 r. zesano do agrw okoo tysica onierzy Armii
gen. Wadysawa Andersa, ktrzy zdecydowali si wrci w swe rodzinne strony (wczone
do ZSRS); czsto byy to deportacje z caymi ich rodzinami. A przecie pytania trzeba stawia
nie tylko o liczb zabitych i straty materialne, ale w rwnym stopniu o to, ktra okupacja wy-
rzdzia wiksze straty w sferze mentalnoci narodu i jego codziennych zachowa.
Niemcy postawili na bezwzgldn biologiczn eksterminacj. Polacy mogli w tej sytuacji
albo j potulnie przyjmowa, albo si jej zbrojnie przeciwstawi. Wybrali to drugie, cho te
trzeba przecie pamita, e najliczniejsza podziemna armia wiata podczas II wojny wiato-
wej to zaledwie 1 proc. polskiego spoeczestwa. Wane jest to, e bezwzgldne traktowanie
Polakw wyzwalao ich opr i bohaterskie postawy. Wrg by jasno okrelony i naleao si
z nim bi na mier i ycie.
Polityka sowiecka bya inna. To te bya eksterminacja, tyle e klasowa, bo skierowana
w pierwszym rzdzie przeciw bogatym, urzdnikom pastwowym, wojsku, elitom intelektu-
alnym, duchowiestwu. Wicej, ten system mordowa powoli, latami, z ca premedytacj.
Chodzio o to, eby do niewolniczej, a zarazem katorniczej pracy przy budowie systemu
173
P
O
L
E
M
I
K
I
zaprzc miliony ludzi (Bieomorkana, Kolej Transsyberyjska, kopalnie workuckie, kuzba-
skie, donieckie itd.). Przyjto regu: niech nawet yj jeszcze dziesi czy dwadziecia lat,
ale w tym czasie ich zdrowie i siy bd wykorzystywane do budowy potgi imperium ko-
munistycznego. W tym systemie wrg nie wystpowa z otwart przybic, nie mwi wprost
o swoich planach wobec Polakw, jak i innych podporzdkowanych narodw, czsto stoso-
wa swoisty kamua wasnych intencji, ukrywajc go pod takimi hasami, jak wolne wybory,
wolno jednostki, dobro ogu. W tym systemie o wiele trudniej byo rozpozna wroga.
Obydwa totalitarne systemy stwarzay szanse. Jeli kto sta si folksdojczem, mg nie
tylko uratowa ycie, ale i mie pewne przywileje. Jeli kto zechcia wstpi do partii ko-
munistycznej, ratowa si przed represjami i te mg korzysta z okrelonych przywilejw.
Oczywicie, w obu przypadkach nawet cakowita subordynacja wcale nie gwarantowaa pe-
nego bezpieczestwa. W obu systemach takiej gwarancji nie mia nikt nawet hitlerowscy
marszakowie i sowiecka nomenklatura.
To, co byo z pewnoci najstraszniejsze w systemie sowieckim, to wspomniane powyej
zniewolenie ducha; to nazywanie sowieckich wyborw normalnymi demokratycznymi wybo-
rami; wyrzucenie z ojcowizny repatriacj; zniewolony, satelicki kraj w peni niezawisym
i niezalenym. Skutki trwajcej do 1989 r. sowieckiej indoktrynacji podbitych narodw do
dzi s obecne w ludziach uksztatowanych przez system.
Wszystkie te zagadnienia bardzo obszernie omawialimy i badalimy na seminarium ma-
gisterskim i doktoranckim wspomnianego przez dyrektora Muzeum II Wojny wiatowej
prof. Tomasza Strzembosza.
Nie chc ka na szali dwch zbrodniczych systemw i odpowiada na pytanie, ktry
z nich by straszniejszy. Moj powan wtpliwo budzi jednak twierdzenie ex cathedra:
system hitlerowski by straszniejszy, bo mwi o tym liczby. Historia to nie matematyka,
nie wszystko jest tu policzalne. Z pewnoci nie jest policzalna sfera ducha, sfera mental-
na, w ktrej zmiany mog trwa nawet przez kilka pokole. W takie niczym niepodparte
twierdzenia atwo wpisa chociaby akcj: zapalmy 9 maja znicze na grobach czerwonoar-
mistw. Bo wtedy symbol wadzy sowieckiej, czerwona picioramienna gwiazda, wydaje
si niegrony i nawet straszn rzeczywisto lat 19441945 wkroczenie Armii Czerwonej
na ziemie polskie, areszty, deportacje, egzekucje, gwaty, zabr mienia mona relaty-
wizowa i ukazywa jako wyzwolenie naszych ziem. Swoj drog, czy kto pyta tych
w wikszoci modych ludzi, sowieckich onierzy czy te ich rodziny, czy chc lee na
cmentarzach bez krzyy, bez pksiyca, symboliki religii judaistycznej, bez Boga? Pyta-
nie jest retoryczne, ale w 65 lat po zakoczeniu dziaa wojennych, prawie 20 lat od upadku
Zwizku Sowieckiego, moe warto zapyta o brak jakiejkolwiek symboliki religijnej na
tych cmentarzach.
Nijak nie mog zrozumie powizania palenia wieczek na grobach sowieckich onie-
rzy z upamitnianiem przez Rosjan oar prezydenckiego samolotu. Przecie gdyby w Polsce
spad samolot z wieloma wanymi osobistociami Sri Lanki lub Gabonu, te bymy wsp-
czuli oarom i ich pastwom i te zapalalibymy wieczki przy ambasadach. W naszych
stosunkach ze zwykymi Rosjanami niczego nie musimy naprawia ani tumaczy.
Przez ostatnie dwadziecia lat wielokrotnie podrowaem po wielu krajach na wschd
od Bugu, w tym po Rosji. Jedziem tam kolej, samolotem, autobusem, tirem (z Gdaska
do Tomska przez Kazachstan), a nawet autostopem. Nigdy nie spotkaem si z wrogoci,
niechci lub nieyczliwoci zwykych ludzi. Wprost przeciwnie, na Rosjan zawsze mona
liczy. Owszem, miaem kopoty na przejciach granicznych, w relacjach z celnikami czy
174
P
O
L
E
M
I
K
I
rosyjskimi urzdnikami. Ale ze zwykymi ludmi... Mam wraenie, e w akcji palenia wie-
czek chodzi o ideologi. Tylko o jak i komu suc?
Pawe Machcewicz, formuujc opini o mniejszej szkodliwoci systemu sowieckiego,
stwierdza: [...] kci si to z powszechnymi odczuciami Polakw w 1945 r., ktrzy w maso-
wej skali witali Armi Czerwon jako wyzwoliciela od straszliwej niemieckiej okupacji, cho
jednoczenie zdawali sobie spraw, e jej onierze nie nios wolnoci, ale nowy rodzaj znie-
wolenia. Na jakich badaniach opiera si autor, twierdzc, e Polacy masowo witali w 1945 r.
Armi Czerwon?
Znam natomiast sporo wspomnie, dobrze udokumentowanych, ktre mwi o tym,
jak polska ludno z Kresw Wschodnich przyjmowaa wie o wkraczajcej 22 czerwca
1941 r. armii niemieckiej. Mwi o tym zapisy wspomnie uczestnikw marszu mierci Misk
Czerwie, uwolnieni winiowie z wileskich ukiszek, lwowskich Brygidek, wizie
ucka, Zoczowa, Dubna, Prowieniszek itd. Take wielu tych, ktrzy z trwog oczekiwali
w swych domach na przyjazd NKWD, by znale si w kolejnych eszelonach zdajcych
na wschd. To nie byy bramy triumfalne budowane na cze wyzwolicieli, ale z pewnoci
wewntrzny oddech ulgi, e tym razem si jeszcze udao. Nie powaybym si przy tym
na stwierdzenie, e Polacy na wschodnich terenach Polski witali armi hitlerowsk jako
wyzwoliciela.
O bramach triumfalnych witajcych Armi Czerwon w 1939 r. sporo pisa prof. Tomasz
Strzembosz, ale to zupenie odrbna historia.
Pawe Machcewicz twierdzi, e historia II wojny wiatowej jest ideologizowana przez
cz elit i traktowana jako wany instrument polityki oraz radykalizacji postrzegania same-
go komunizmu. Nie precyzuje przy tym, ktre to elity (trudno taki zarzut postawi np. ro-
dowisku, ktre wymylio i stworzyo Muzeum Powstania Warszawskiego). Przez pomniej-
szanie roli komunizmu, pomijanie jego wpywu na ducha milionw ludzi w Polsce i jego
dugofalowe skutki autor sam niebezpiecznie wpisuje si w ideologi.
175
Z
M
A
R
L
I
KRZYSZTOF A. TOCHMAN, IPN RZESZW
ZDZISAW LUSZOWICZ
SZAKAL (19142010)
Odchodz na wieczn wart ostat-
ni bohaterowie II wojny wiatowej.
Jednym z nich by zmary 28 lutego
2010 r. w Waterbeck (Szkocja) kpt.
Zdzisaw Rudolf Luszowicz, legen-
darny cichociemny, jeden z 316 spa-
dochroniarzy Polskich Si Zbrojnych
i Armii Krajowej, sybirak, pedagog,
dziennikarz i dziaacz emigracyjny
w Wielkiej Brytanii.
Zdzisaw Luszowicz Szakal, Pamet uro-
dzi si 26 czerwca 1914 r. w Krakowie. Po uko-
czeniu III Pastwowego Gimnazjum im. Jana III
Sobieskiego w 1932 r. uzyska wiadectwo dojrza-
oci i wstpi na Uniwersytet Jagielloski (Wy-
dzia Filozoczny, kierunek lologia klasyczna),
ktry ukoczy w 1936 r. z dyplomem magistra.
We wrzeniu 1937 r. przeszed kurs podchorych
rezerwy piechoty przy 20. pp w Krakowie, a po
jego ukoczeniu uczy w prywatnym gimnazjum
eskim Heleny Kapliskiej w Krakowie.
W drodze na Zachd przez agry sowieckie
W lipcu 1939 r. pchor. Luszowicz zosta zmobilizowany do macierzystego 20. pp 6. DP
gen. Bernarda Monda, a gdy wybucha wojna, w skadzie tego puku uczestniczy w cikich
walkach w ramach Armii Krakw i Lublin, m.in. pod miejscowociami Brzece i Bisku-
pice. Wzity na krtko do niewoli przez Sowietw, uciek i ponownie dosta si w rce bolsze-
wikw 29 wrzenia 1939 r. Przeszed pieko syberyjskich agrw. Po ukadzie Sikorski-Maj-
ski odzyska wolno i 26 sierpnia 1941 r. wstpi do Armii gen. Wadysawa Andersa.
Przydzielono go do 18. pp 6. DP, gdzie by zastpc dowdcy plutonu specjalnego zwia-
dowcw pieszych i dowodzi plutonem zwiadowcw konnych. Po przekroczeniu granicy so-
wiecko-iraskiej wraz ze swoim oddziaem przeszed pod dowdztwo brytyjskie (15 sierpnia
1942 r.) i peni sub w Iranie, Iraku i Palestynie. We wrzeniu 1942 r. zosta przydzielony
do dywizjonu przeciwpancernego 6. pal.
W styczniu 1943 r. uda si do Wielkiej Brytanii. Do portu w Greenock przypyn
20 maja. Przydzielono go do Sekcji Dyspozycyjnej Sztabu Naczelnego PSZ. Odby pene
przeszkolenie dywersyjne i 10 padziernika 1943 r. zosta mianowany podporucznikiem ze
starszestwem.
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

a
u
t
o
r
a
176
Z
M
A
R
L
I
W szeregach Armii Krajowej
Po skoku w nocy z 4 na 5 maja 1944 r. znalaz si w rejonie Skalbmierza. Pocztkowo pe-
ni funkcj instruktora dywersji w Inspektoracie Rejonowym Miechw AK, a po przybyciu do
Warszawy instruktora Kedywu. W poowie lipca 1944 r. otrzyma kolejny przydzia bojowy
do 27. woyskiej DP AK, ale do niej nie dotar. Wzi natomiast udzia w walkach o Lub-
lin. W grudniu 1944 r. zosta aresztowany przez ubekw por. Jzefa wiat (Izaaka Fleis-
chfarba) i chor. Jzefa Czereni w warszawskim mieszkaniu cichociemnego Bronisawa
Konika Sikory. W trakcie przesucha przez funkcjonariuszy NKWD i UB by bity do nie-
przytomnoci. Nie wyda nikogo.
Powtrnie w sowieckich agrach
Do agru w Stalinogorsku zosta wywieziony pod innym nazwiskiem. Zwolniony, pod ko-
niec wrzenia 1945 r. przyby do kraju, skd nastpnie uciek do Czechosowacji i przedosta
si do orodka dla polskich ocerw w Murnau (Bawaria). Ostatecznie tra do II Korpusu
PSZ, gdzie najpierw przydzielono go do orodka wypoczynkowego w Porto San Georgio. Po-
nownie wstpi do PSZ w lutym 1946 r., tym razem zosta przydzielony do Wydziau Owia-
ty Korpusu, gdzie uczy aciny w Gimnazjum i Liceum Pomocniczej Wojskowej Suby Ko-
biet w Porto San Giorgio.
Na emigracji w Wielkiej Brytanii
Po ewakuacji II Korpusu na Wyspy Brytyjskie w 1947 r., Luszowicz wyjecha na emigra-
cj i dalej uczy, m.in. w Szkole Modszych Ochotniczek (obz wojskowy Foxley k. Herefor-
du). Tam te pozna swoj przysz on Zo Zaborowsk. Zdemobilizowany w 1947 r.
z PSZ suy w Polskim Korpusie Przysposobienia i Rozmieszczenia, uczy angielskiego
w polskiej szkole w obozie Diddington i peni funkcj ocera owiatowego. W 1949 r. zosta
zwerykowany przez Ministerstwo Edukacji jako wykwalikowany nauczyciel i w Codsall
(Stafford), gdzie zamieszka z rodzin, uczy historii w angielskich szkoach.
Luszowicz udziela si rwnie w polskich szkoach sobotnich (Wheaton Aston, obz
Seighford, Rugeley). Z ramienia Stowarzyszenia Polskich Kombatantw oraz Polskiej Ma-
cierzy Szkolnej, gdzie pracowa do 1997 r., zosta mianowany inspektorem przedmiotw oj-
czystych w polskich szkoach.
Z wielk pasj zaangaowa si w dziaalno spoeczn na emigracji, m.in. w Zarzdzie
Koa SPK Stafford, gdzie kilkakrotnie sprawowa godno prezesa. Peni rwnie funkcj
prezesa Zrzeszenia Paraan Polskich w Staffordzie, a od 1980 r. by sekretarzem rejonowego
SPK, ktre obejmowao dziewi k terenowych (Stafford, Birmingham, Coventry, Kidder-
minster, Rugby, Stoke, Telford, Wolverhampton, Worcester). W latach 19831988 peni za-
szczytn funkcj czonka Rady Narodowej RP.
Organizowa narodowe obchody w polskich orodkach, zapraszany przez Brytyjczykw
wygasza odczyty o Polsce i jej kulturze dla uczniw angielskich szk oraz czonkw licz-
nych organizacji, m.in. Instytutu Kobiecego i Stowarzyszenia Spadochroniarzy. Duo publi-
kowa w miejscowych gazetach angielskich, piszc o sprawach polskich; by korespondentem
londyskiego Dziennika Polskiego.
Luszowicz utrzymywa oywiony kontakt z krajem, wielokrotnie bywa na zjazdach ci-
chociemnych i spotkaniach ze swoimi byymi uczennicami. A gdy w kociele oo. Domini-
kanw pw. w. Jacka w Warszawie odbywaa si Najwitsza Oara za dusze polegych, za-
mordowanych przez obu okupantw i zmarych kolegw skoczkw suy do Mszy w.
177
Z
M
A
R
L
I
i udziela si jako lektor. Bdc ju w podeszym wieku, peni rwnie posug w krakow-
skim kociele garnizonowym w. Agnieszki przy ul. Dietla 30. Wrd kombatantw w Anglii
zwany by artobliwie biskupem.
W mojej pamici pozosta jako czowiek niezwykej kultury i wiedzy, umiechnity, lubi-
cy artowa i peen szacunku dla kadego.
We wspomnieniach uczennicy
Tak zapamitaa Go jedna z uczennic z Porto San Giorgio, prof. Maria Radomska, obec-
nie emerytowana wykadowczyni Akademii Rolniczej w Rzeszowie, byy onierz AK i PSZ:
Mgr l. Zdzisaw Luszowicz, nawczas porucznik, by naszym acinnikiem. To on nas na-
uczy w licealnej klasie spord Metamorfoz Owidiusza nastpujcej:
A na Krecie, po dugiej rozce ze swemi,
Dedal uczu tsknot do ojczystej ziemi.
Lecz wstrzymuje go morze i Minosa rzdy.
Niechaj zamknie przede mn i morza, i ldy
Rzek Dedal niebo dla mnie wolne pozostanie.
Ma ziemi, lecz powietrza nie wzi w posiadanie.
[tum. B. Kiciski; we wspomnieniu by tekst oryginau red.].
I korzystajc z tej staroytnej nauki, tak te osobicie uczyni! Wprawdzie nie na woskiem
klejonych skrzydach Ikara, ale lotem ekipy 49 z Brindisi na placwk odbiorcz Mewa 1
w powiecie piczowskim przyby do okupowanej Polski noc 4/5 maja 1944. [....] posta to
szczeglnie barwna, wielce przez nas podziwiana i bardzo lubiana [...] od chwili poznania
w marcu 1946 [...].
W drug niedziel maja 2005 r. na Mszy u w. Jacka byo Ich zaledwie siedmiu spord
dwudziestu jeszcze yjcych, za nasz CC odczyta osobicie obydwa listy w. Pawa wcho-
dzce w skad liturgii. [] Kiedy przyjeda na spotkania CC ze Staffordu, doskonale pami-
ta nazwiska caej licealnej klasy pomimo upywu 60 lat i ukoczenia w czerwcu br. 91 roku
ycia. Imponuje energi i byskotliwym humorem.
* * *
Zdzisaw Luszowicz by czterokrotnie odznaczony Krzyem Walecznych, Krzyem O-
cerskim Orderu Odrodzenia Polski, Zotym i Srebrnym Krzyem Zasugi, Kings Medal
for Courage in the Cause of Freedom oraz wieloma innymi polskimi i alianckimi odznacze-
niami. Spocz 12 marca 2010 r. w angielskiej ziemi w Stafford, w swej przybranej ojczynie,
bo kiedy komunistyczna Polska zamkna przed nim drog powrotu.
178
Z
M
A
R
L
I
Pan Lech KACZYSKI Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej
Pani Maria KACZYSKA Maonka Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej
Ocjalna delegacja
Pan Ryszard KACZOROWSKI b. Prezydent RP na Uchodstwie
Pan Krzysztof PUTRA Wicemarszaek Sejmu RP
Pan Jerzy SZMAJDZISKI Wicemarszaek Sejmu RP
Pani Krystyna BOCHENEK Wicemarszaek Senatu RP
Pan Wadysaw STASIAK Szef Kancelarii Prezydenta RP
Pan Aleksander SZCZYGO Szef Biura Bezpieczestwa Narodowego
Pan Pawe WYPYCH Sekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP
Pan Mariusz HANDZLIK Podsekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP
Pan Andrzej KREMER Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych
Pan Stanisaw KOMOROWSKI Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Obrony Narodowej
Pan Tomasz MERTA Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa
Narodowego
Gen. Franciszek GGOR Szef Sztabu Generalnego Wojska Polskiego
Pan Andrzej PRZEWONIK Sekretarz Generalny Rady Ochrony Pamici Walk
i Mczestwa
ZGINLI W DRODZE DO KATYNIA
179
Z
M
A
R
L
I
Pan Maciej PAYSKI Prezes Stowarzyszenia Wsplnota Polska
Pan Mariusz KAZANA Dyrektor Protokou Dyplomatycznego Ministerstwa Spraw
Zagranicznych
Przedstawiciele Parlamentu RP
Pan Leszek DEPTUA Pose na Sejm RP
Pan Grzegorz DOLNIAK Pose na Sejm RP
Pani Grayna GSICKA Pose na Sejm RP
Pan Przemysaw GOSIEWSKI Pose na Sejm RP
Pan Sebastian KARPINIUK Pose na Sejm RP
Pani Izabela JARUGA-NOWACKA Pose na Sejm RP
Pan Zbigniew WASSERMANN Pose na Sejm RP
Pani Aleksandra NATALLI- WIAT Pose na Sejm RP
Pan Arkadiusz RYBICKI Pose na Sejm RP
Pani Jolanta SZYMANEK-DERESZ Pose na Sejm RP
Pan Wiesaw WODA Pose na Sejm RP
Pan Edward WOJTAS Pose na Sejm RP
Pani Janina FETLISKA Senator RP
Pan Stanisaw ZAJC Senator RP
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
180
Z
M
A
R
L
I
Przedstawiciele urzdw i instytucji
Pan Janusz KOCHANOWSKI Rzecznik Praw Obywatelskich
Pan Sawomir SKRZYPEK Prezes Narodowego Banku Polskiego
Pan Janusz KURTYKA Prezes Instytutu Pamici Narodowej
Pan Janusz KRUPSKI Kierownik Urzdu do Spraw Kombatantw i Osb
Represjonowanych
Ks. prof. Ryszard RUMIANEK Rektor Uniwersytetu Kardynaa Stefana Wyszyskiego
Pan Wojciech LUBISKI Lekarz Prezydenta
Pani Barbara MAMISKA Dyrektor Biura Kadr i Odznacze w Kancelarii Prezydenta RP
Pani Izabela TOMASZEWSKA Dyrektor Zespou Protokolarnego Kancelarii Prezydenta RP
Pani Katarzyna DORACZYSKA
Pan Dariusz JANKOWSKI
Pan Aleksander FEDOROWICZ
Przedstawiciele Kociow i wyzna religijnych
Bp gen. dyw. Tadeusz POSKI Ordynariusz Polowy Wojska Polskiego
Abp gen. bryg. Miron CHODAKOWSKI Prawosawny Ordynariusz Wojska Polskiego
Ks. pk Adam PILCH Ewangelickie Duszpasterstwo Polowe
Ks. ppk Jan OSISKI Ordynariat Polowy Wojska Polskiego
Ks. praat Roman INDRZEJCZYK Kapelan Prezydenta RP
Przedstawiciele Rodzin Katyskich i innych stowarzysze
Pan Edward DUCHNOWSKI Sekretarz Generalny Zwizku Sybirakw
Ks. praat Bronisaw GOSTOMSKI
Ks. Jzef JONIEC Prezes Stowarzyszenia Paraada
Ks. infuat Zdzisaw KRL Kapelan Warszawskiej Rodziny Katyskiej 19872007
Ks. Andrzej KWANIK Kapelan Federacji Rodzin Katyskich
Pan Tadeusz LUTOBORSKI
Pani Boena OJEK Prezes Polskiej Fundacji Katyskiej
Pan Stefan MELAK Prezes Komitetu Katyskiego
Pan Stanisaw MIKKE Wiceprzewodniczcy Rady Ochrony Pamici Walk i Mczestwa
Pan Czesaw CYWISKI Prezes Zarzdu Gwnego wiatowego Zwizku onierzy
Armii Krajowej
Pani Bronisawa ORAWIEC-LOFFLER
Pani Katarzyna PISKORSKA Czonek Zarzdu Warszawskiej Rodziny Katyskiej
Pan Andrzej SARIUSZ-SKPSKI Prezes Federacji Rodzin Katyskich
Pan Wojciech SEWERYN
Pan Leszek SOLSKI
Pani Teresa WALEWSKA-PRZYJAKOWSKA Fundacja Golgota Wschodu
Pani Gabriela ZYCH
Pani Ewa BKOWSKA Wnuczka gen. bryg. Mieczysawa Smorawiskiego
Pani Maria BOROWSKA
Pan Bartosz BOROWSKI
Ppk Zbigniew DBSKI Czonek Kapituy Orderu Wojennego Virtuti Militari
Gen. Stanisaw KOMORNICKI Kanclerz Kapituy Orderu Wojennego Virtuti Militari
Pani Anna WALENTYNOWICZ Wspzaoycielka Wolnych Zwizkw Zawodowych
181
Z
M
A
R
L
I
Pani Janina NATUSIEWICZ-MIRER
Pan Janusz ZAKRZESKI Aktor
Pan Piotr NUROWSKI Prezes Polskiego Komitetu Olimpijskiego
Pani Joanna AGACKA-INDECKA Prezes Naczelnej Rady Adwokackiej
Przedstawiciele Si Zbrojnych RP
Gen. broni Bronisaw KWIATKOWSKI Dowdca Operacyjny Si Zbrojnych RP
Gen. broni pil. Andrzej BASIK Dowdca Si Powietrznych RP
Gen. dyw. Tadeusz BUK Dowdca Wojsk Ldowych RP
Gen. dyw. Wodzimierz POTASISKI Dowdca Wojsk Specjalnych RP
Wiceadmira Andrzej KARWETA Dowdca Marynarki Wojennej RP
Gen. bryg. Kazimierz GILARSKI Dowdca Garnizonu Warszawa
Biuro Ochrony Rzdu
Pan Jarosaw FLORCZAK
Pan Artur FRANCUZ
Pan Pawe JANECZEK
Pan Pawe KRAJEWSKI
Pan Dariusz MICHAOWSKI
Pan Piotr NOSEK
Pani Agnieszka POGRDKA-WCAWEK
Pan Jacek SURWKA
Pan Marek ULERYK
Czonkowie zaogi
Kpt. Arkadiusz PROTASIUK Dowdca Zaogi
Mjr Robert GRZYWNA Drugi Pilot
Por. Artur ZITEK Nawigator
Chor. Andrzej MICHALAK Technik
Pani Barbara MACIEJCZYK Stewardesa
Pani Natalia JANUSZKO Stewardesa
Pani Justyna MONIUSZKO Stewardesa
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
182
R
E
C
E
N
Z
J
EMARTA KUBISZYN
WIADECTWA Z LAT 19391989
Migawki z przeszoci. Opowieci wiadkw historii, wybr i oprac. K. Cegiea, R. Pka-
a, K. Sachnowska, O. Tumiska, M. uawnik, wstp A. Zawistowski, IPN, Warszawa 2010,
s. 260.
Zagadnienia sytuujce si na pograniczu metodologii bada historycznych, problematyki
pamici indywidualnej i spoecznej oraz edukacji stanowi obecnie przedmiot zainteresowa
nie tylko historykw, socjologw i pedagogw, ale take metodykw nauczania i samych
edukatorw. Na forum publicznym prowadzone s debaty dotyczce kwestii odczytywania
oraz interpretowania wydarze z przeszoci, poruszana jest take kwestia koniktw pami-
ci, bdcych nastpstwem rnic w rozumieniu i ocenie okrelonych wydarze historycz-
nych przez poszczeglne grupy narodowe czy etniczne. W obszarze ksztatowania i transmisji
wiedzy historycznej wyrana jest tendencja do porzucania tzw. wielkich narracji na rzecz
ukazywania dziejw z perspektywy zwykych ludzi yjcych i dziaajcych w okrelonych
realiach. Zachodzcym przemianom towarzyszy, na coraz wiksz skal, odwoywanie si
do takich materiaw, jak fotograe archiwalne oraz wspomnienia i relacje wiadkw, stano-
wice alternatywne formy utrwalania i przekazywania pamici o wydarzeniach z przeszoci.
W odniesieniu do problematyki edukacyjnej zachodzce zmiany pocigaj za sob zarwno
poszukiwanie nowych sposobw budowania dyskursw historycznych, jak te znaczce prze-
obraenia w obszarze treci i metod nauczania.
Przygotowana przez Instytut Pamici Narodowej i wydana w 2010 r. publikacja Migawki
z przeszoci. Opowieci wiadkw historii zarwno pod wzgldem formy, jak i zawarto-
ci merytorycznej wpisuje si w nakrelony powyej nurt przeksztace w sferze szero-
ko rozumianej historiograi i nowoczenie pojmowanej edukacji. Przez dziaania na rzecz
rekonstruowania zoonego obrazu dziejw Rzeczypospolitej w latach 19391989, autorzy
ksiki podjli wysiek wsptworzenia oddolnego nurtu dyskursu, tworzc przestrze do
dalszych dyskusji i polemik. W odniesieniu do omawianego okresu, zarwno w obrbie pa-
mici historycznej (tj. ocjalnej historiograi), jak te pamici spoecznej, funkcjonuje wiele
przekama i stereotypw, znieksztacajcych obraz wydarze i utrudniajcych ich ocen.
rdem owych przekama i stereotypw s z jednej strony manipulacje dokonywane przez
wadze ze wzgldw ideologicznych, z drugiej za przekonania i postawy dominujce wrd
czonkw spoeczestwa, intencjonalnie lub niewiadomie przekazywane w procesach edu-
kacji i socjalizacji. Odczytanie i rozpoznanie tych zafaszowa stanowi jak podkrela wielu
wspczesnych historykw i pedagogw warunek konieczny i punkt wyjcia zarwno dla
budowania spoeczestwa obywatelskiego, jak te dla konstruowania podstaw nowoczenie
rozumianej edukacji, wykraczajcej poza wsko rozumian edukacj szkoln.
Antologi Migawki z przeszoci wsptworz unikalne relacje wiadkw wydarze
(oral history, czyli zarejestrowane w formie dwikowej, a nastpnie przepisane i opracowa-
ne wspomnienia), fragmenty pamitnikw oraz fotograe archiwalne i inne materiay ikono-
graczne: rysunki, plakaty propagandowe, fotokopie dokumentw oraz wspczesne fotogra-
e miejsc i obiektw. Wikszo opublikowanych tu materiaw zostaa zgromadzona przez
uczniw szk podstawowych, gimnazjalnych oraz ponadgimnazjalnych biorcych udzia
183
R
E
C
E
N
Z
J
E
w konkursach i projektach edukacyjnych. Cz relacji i wspomnie zebrano w ramach re-
alizowanego w 2007 r. przez IPN, we wsppracy z Centrum Edukacji Obywatelskiej oraz
Muzeum Powstania Warszawskiego, programu Opowiem Ci o Wolnej Polsce. Spotkania
modziey ze wiadkami historii, cz za w ramach organizowanego od 2002 r. oglno-
polskiego konkursu, ktrego celem byo zachcenie uczniw do przeprowadzania wywiadw
ze wiadkami historii oraz poszukiwania archiwalnych fotograi.
184
R
E
C
E
N
Z
J
EPoszczeglne epizody, procesy i postacie z prze- szoci, przywoywane w omawianej
publikacji, zostay zaprezentowane z uwzgldnieniem perspektywy dowiadczenia jednostek
i za porednictwem ich wasnych wypowiedzi, nieznacznie tylko zredagowanych i opatrzo-
nych krtkimi komentarzami historyka. Materiay uporzdkowano i zawarto w piciu blokach
tematycznych obejmujcych kolejne okresy: 19391944, 19451955, 19561970, 19701980
i 19811989. W ramach kadego z blokw prezentowane s teksty i fotograe odwoujce
si do konkretnych wydarze, poczwszy od ataku wojsk niemieckich na Polsk we wrzeniu
1939 r., poprzez terror lat okupacji i zagad narodu ydowskiego, powojenne przesiedlenia,
represje komunistyczne pierwszej poowy lat pidziesitych, Poznaski Czerwiec 1956 r., lata
maej stabilizacji za rzdw Wadysawa Gomuki, wydarzenia marcowe w 1968 r., prote-
sty na Wybrzeu w grudniu 1970 r., zaamanie gospodarcze i protesty robotnikw w Radomiu,
Ursusie i Pocku w czerwcu 1976 r., powstanie opozycji demokratycznej, walk o wolno
sowa, strajki na pocztku lat osiemdziesitych, porozumienia sierpniowe, powoanie NSZZ
Solidarno, wprowadzenie stanu wojennego, pacykacj strajku w kopalni Wujek, in-
ternowania i przeladowanie dziaaczy opozycyjnych, zabjstwo ks. Jerzego Popieuszki,
dziaalno Pomaraczowej Alternatywy, a po obrady okrgego stou i wybory 4 czerw-
ca 1989 r.
W wyborze tekstw, z koniecznoci subiektywnym, podporzdkowanym okrelonym wy-
mogom merytorycznym i redakcyjnym, twrcy antologii kierowali si deniem do ukazania
wtkw jak najbardziej reprezentatywnych dla poszczeglnych okresw. Jednoczenie jednak,
jak podkrela we wstpie jeden z redaktorw publikacji Andrzej Zawistowski, w doborze ma-
teriaw z rozmysem pominito kwestie najczciej omawiane w podrcznikach i ksikach
historycznych, na rzecz mniej znanych epizodw. Przywoane w antologii wspomnienia, od-
noszce si do wydarze, jakie rozegray si w poszczeglnych miastach i w rnych rodo-
wiskach w cigu pidziesiciu lat, wsptworz zoony, wielowymiarowy obraz, uwzgld-
niajcy jednostkowe dowiadczenie i rozumienie procesw dziejowych. Ten oddolny sposb
opisywania i interpretowania wydarze pozostaje czsto w opozycji wobec narracji tworzonych
przez instytucje wsptworzce ocjaln historiogra skonwencjonalizowan, podporzdko-
wan aktualnym potrzebom politycznym i bdc czci swoistego dyskursu wadzy.
Wanym elementem wsptworzcym antologi s fotograe archiwalne, ukazujce repre-
zentatywne dla omawianych tematw miejsca, sytuacje oraz postacie biorce udzia w wydarze-
niach. Pochodz one zarwno ze zbiorw prywatnych, jak te z archiww instytucji, takich jak:
Instytut Pamici Narodowej, Muzeum Powstania Warszawskiego, Narodowe Archiwum Cyfro-
we, Fundacja Orodka Karta, Dom Spotka z Histori, Muzeum Lubelskie, Wojskowe Biu-
ro Bada Historycznych, oraz z agencji fotogracznych: Dementi, Edipress, Forum, Fotolink,
Fotonova, East-News, Polskiej Agencji Prasowej i agencji Reporter. Autorzy zamiecili take
wspczesne fotograe historycznych miejsc oraz zdjcia rnego rodzaju obiektw, majcych
jak si wydaje w sposb symboliczny odnosi si do poszczeglnych zagadnie.
Zdjcia zamieszczone w publikacji nie s traktowane jako ilustracje penice suebn
rol wzgldem tekstu, lecz jako niezalena forma narracji. Fotograe i relacje tworz istotne
punkty odniesienia, uatwiajce czytelnikom pogbione odczytanie (tj. odkrycie i zrozu-
mienie) zarwno tekstowej, jak i obrazowej formy przekazu. Stworzenie tego rodzaju posze-
rzonego kontekstu interpretacyjnego ma szczeglne znaczenie w przypadku starych fotograi
archiwalnych, nalecych do sfery publicznej (tj. niebdcych osobistymi pamitkami), jak
te fotograi prywatnych (tj. dokumentw biogracznych) pozbawionych podpisw i nie-
moliwych do zidentykowania. Zdjcia te, ukazujce nierozpoznawalne dla czytelnikw
185
R
E
C
E
N
Z
J
E
miejsca, anonimowe postacie czy te sceny, prezentowane w formie pojedynczych obrazw
wyrwanych z ich pierwotnego kontekstu i czasoprzestrzennego kontinuum, mog by zrozu-
miae jedynie dziki dodatkowej, pozafotogracznej narracji.
Antologi poprzedzaj dwa teksty wstp autorstwa Andrzeja Zawistowskiego, a take na-
pisany przez Rafaa Pkal obszerny tekst powicony oral history, zawierajcy m.in. reeksje
metodologiczne dotyczce kwestii wartoci relacji mwionych jako rde do bada historycz-
nych i jako materiaw edukacyjnych. Jak wskazuje Zawistowski, jedn z zasadniczych trudno-
ci zwizanych z przygotowaniem publikacji byo opracowanie zgromadzonych relacji. Kwe-
sti sporn z jednej strony by zakres ingerowania w oryginalny jzyk i sposb wypowiadania
si lokutorw, z drugiej za ustalenie zasad dotyczcych korygowania obecnych w relacjach
bdw merytorycznych, tj. wszelkich pomyek faktogracznych, wadliwego datowania, r-
nego typu przeinacze itp. Problemy te, dobrze znane wszystkim badaczom (i edukatorom),
odwoujcym si w swojej pracy do rde typu oral history, maj w istocie znacznie gbszy,
teoretyczno-metodologiczny charakter i wi si z rnymi sposobami mylenia o poznaniu
historycznym. Przyjmujc postaw badaczy, traktujcych relacje i wspomnienia wiadkw jako
jedno z wielu rde dostarczajcych wiedzy o wydarzeniach, musimy przyzna, e wszelkie
niecisoci obecne we wspomnieniach s przeszkod uniemoliwiajc uznanie ich za wiary-
godne. W opozycji do tego ujcia sytuuj si przekonania socjologw, uznajcych oral history
za samoistne teksty dostarczajce nie tyle informacji o faktach, co wiedzy o tym, w jaki sposb
ludzie pamitaj i rozumiej przeszo. W tym kontekcie wszelkie przemilczenia, konfabulacje
i wypaczenia obecne w relacjach przestaj by dla badacza przeszkod. Subiektywizm i emo-
cjonalno wypowiedzi, nakadanie si na siebie faktycznych wspomnie i wiedzy zdobytej
w pniejszym okresie, a take opinii czy pogldw lokutorw nie stanowi ju zagroenia dla
jakoci bada, same stajc si przedmiotem analiz. W ujciu tym, uwzgldniajcym zblienie
metodologiczne midzy kulturowo ukierunkowan historiogra a historycznie zorientowan
socjologi i szeroko ujmowanymi badaniami kulturoznawczymi, poszukiwanie prawdy histo-
rycznej ustpuje deniu do rozpoznawania prawdy dowiadczenia jednostki, postrzeganej jako
wiadomy, dziaajcy podmiot uwikany w zoone procesy dziejowe. Podejcie to, okrelane
jako antropologiczny, czy te historyczno-antropologiczny nurt w badaniach odwoujcych si
do oral history, zasadza si na zaoeniach teoretycznych i epistemologicznych wypracowanych
na pocztku lat osiemdziesitych XX w. Ich pojawienie si byo wynikiem przemian dokonu-
jcych si w wiatowej historiograi w cigu caego ubiegego stulecia. Po okresie fascynacji
oral history w latach czterdziestych XX w., w literaturze przedmiotu pojawia si fala krytyki,
obejmujcej gwnie kwestie zwizane z ewaluacj pozyskiwanych materiaw pod ktem ich
prawdziwoci i przydatnoci naukowo-badawczej. Jednake ju w latach szedziesitych, m.in.
za spraw rozwoju socjologicznej szkoy symbolicznego interakcjonizmu, nastpio ponowne
zainteresowanie badaczy tego rodzaju rdami. Zarwno w Stanach Zjednoczonych, jak i w Eu-
ropie Zachodniej oral history odrodzia si wwczas jako narzdzie bada okrelanych mianem
historii oddolnej (history from below), a take bada nad dziejami marginalizowanych grup
spoecznych, prowadzonych pod hasem: Give voice to the voiceless. Popularyzacji i rozwo-
jowi metodologii oral history towarzyszya stopniowa jej instytucjonalizacja, za wsppraca
profesjonalnych historykw, spoecznikw-amatorw i edukatorw umoliwia powstanie na
caym wiecie swego rodzaju ruchu spoecznego. Cho w polskim pimiennictwie nadal brakuje
wystarczajcej reeksji teoretycznej i metodologicznej w odniesieniu do oral history, w ci-
gu ostatnich kilkudziesiciu lat zostao zrealizowanych wiele projektw zwizanych ze zbiera-
niem i opracowywaniem relacji. Obok Orodka Karta, Muzeum Powstania Warszawskiego
186
R
E
C
E
N
Z
J
Ei ydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie, Orodka Pogranicze Sztuk Kultur Na-
rodw w Sejnach, Orodka Brama Grodzka Teatr NN w Lublinie czy Midzynarodowego
Centrum Edukacji o Auschwitz i Holokaucie przy Pastwowym Muzeum Auschwitz-Birkenau
w Owicimiu projekty zwizane z gromadzeniem relacji wiadkw i wykorzystywaniem ich
do celw edukacyjnych czy popularyzatorskich realizuje kilkadziesit instytucji w Polsce, m.in.:
Archiwa Pastwowe, niektre muzea i biblioteki oraz liczne organizacje pozarzdowe.
Ksika Migawki z przeszoci, majca po czci charakter albumowy, nie jest jednak
jak podkrelaj jej twrcy podrcznikiem ani kompendium wiedzy o danym okresie hi-
storycznym. Dobr i sposb prezentacji materiaw pozwala postrzega j raczej jako swo-
isty przewodnik po historii ostatniego pwiecza, bdcy jednoczenie zajmujc lektur
o znaczcych walorach edukacyjnych. Ukazujc zoony, wielowymiarowy obraz ycia ludzi
i przybliajc problematyk dotyczc wydarze z lat 19391989, publikacja ta operuje jzy-
kiem przekraczajcym dystans pomidzy dyskursem komunikacji spoecznej a dyskursem hi-
storycznym. Dziki rnorodnoci prezentowanych w niej relacji i wspomnie, czytelnik ma
moliwo konfrontacji wielu perspektyw opisywania i interpretowania wydarze. Pozwala
to na werykacj funkcjonujcych powszechnie wyobrae i sdw, wspierajc proces po-
szerzania horyzontw historycznych oraz umoliwiajc dostrzeenie zjawisk czy problemw
przez lata marginalizowanych na gruncie rodzimej historiograi.
Wyjtkowy charakter wydanej przez IPN publikacji wynika jednak jak si wydaje
przede wszystkim z faktu, e u rde jej powstania znalazy si projekty edukacyjne realizo-
wane przez kilka instytucji we wsppracy ze szkoami w caej Polsce. Celem tych projektw
bya zarwno popularyzacja wiedzy o historii najnowszej, jak te zainspirowanie uczniw
do podjcia samodzielnych poszukiwa badawczych. Rafa Pkala, podkrelajc w swoim
tekcie edukacyjny walor caego projektu, wskazuje, e uczestnictwo w dziaaniach eduka-
cyjnych wykorzystujcych oral history przyczynia si z jednej strony do wzbogacenia hi-
storii lokalnej, z drugiej za pozwala modym ludziom poprzez dziaanie i dowiadczenie
na praktyczn nauk warsztatu badawczego historyka. Nagrywanie i opracowywanie relacji
oraz poszukiwanie materiaw rdowych umoliwia poznawanie historii nie w kategoriach
oglnych i abstrakcyjnych, ale poprzez jej konkretne, lokalne przejawy. Udzia w realizacji
tego typu projektw rozwija samodzielno, pomaga ksztatowa umiejtno krytycznego
mylenia i uwraliwia na wzajemne zalenoci midzy wydarzeniami, pozwalajc dostrzega
wpyw wielkiej historii na ycie zwykych ludzi. Realizowane w rodowiskach lokalnych
projekty edukacyjne odwoujce si do oral history su take przekraczaniu uniformizacji
procesu edukacyjnego i wspieraj regionaln autonomi szk.
Publikacja, podkrelajc historyczne znaczenie indywidualnych dowiadcze przeywa-
nych w okrelonej przestrzeni i czasie, wskazuje jednoczenie na rol miejsca jako niosce-
go znaczcy potencja dydaktyczny i stanowicego nieodczny warunek, a zarazem kontekst
przebiegu procesw edukacyjnych. Realizowane w poszczeglnych rodowiskach lokalnych
projekty i konkursy, dziki ktrym doszo do powstania ksiki, dowodz wartoci pracy dy-
daktycznej projektowanej ze wiadomoci walorw okrelonego miejsca, bdcego rdem
wiedzy i wartoci, a zarazem obszarem, jaki jednostka wsptworzy i przeksztaca.
187
W
Y
D
A
R
Z
E
N
I
A
Eminencje, Ekscelencje, Szanowni Przedstawiciele Wadz Cywilnych i Wojskowych,
Drodzy Kapani i Osoby ycia Konsekrowanego, Umiowani Bracia i Siostry!
1. Kilkakrotnie miaem okazj odwiedzi w Warszawie muzeum powicone naszemu
bogosawionemu mczennikowi ksidzu Jerzemu Popieuszce. Za kadym razem wzruszenie
byo tak wielkie, e prowadzio do ez. Potwornie zeszpecona twarz tego agodnego kapana
bya podobna do ubiczowanego i upokorzonego oblicza ukrzyowanego Chrystusa, ktre
utracio pikno i godno. Zakrwawione usta tej umczonej twarzy zdaway si powtarza
sowa Sugi Paskiego: Podaem grzbiet mj bijcym i policzki moje rwcym Mi brod. Nie
zasoniem mojej twarzy przed zniewagami i opluciem (Iz 50,6).
Co byo powodem tak wielkiej zbrodni? Czy Ksidz Jerzy by moe przestpc, morderc,
a moe terroryst? Nic z tych rzeczy. Ksidz Popieuszko by po prostu wiernym katolickim
kapanem, ktry broni swojej godnoci jako sugi Chrystusa i Kocioa oraz wolnoci tych,
ktrzy, podobnie jak on, byli ciemieni i upokorzeni. Ale religia, Ewangelia, godno osoby
ludzkiej, wolno nie byy pojciami zgodnymi z ideologi marksistowsk.
To wanie dlatego rozpta si przeciw niemu niszczcy gniew wielkiego kamcy, nie-
przyjaciela Boga i ciemizcy ludzkoci, tego, ktry nienawidzi prawdy i szerzy kamstwo.
W tamtych latach, jak zdarzao si to niekiedy w historii, na duym obszarze Europy, wiato
rozumu zostao przymione ciemnoci, a dobro zastpione zem. Prorocze sumienia ubie-
gego wieku ostrzegay, e imperium za moe zrodzi tylko gorzkie i niestrawne strki
BEATYFIKACJA
KSIDZA JERZEGO
HOMILIA ABP. ANGELO AMATO
F
o
t
.

J
.

S
z

s
t
k
o
188
W
Y
D
A
R
Z
E
N
I
A
(k 15,16), jak pokarm dla wi, ktrym chcia si posili syn marnotrawny, porzuciwszy
wpierw dom umiowanego ojca
1
.
2. Ksidz Jerzy nie uleg pokusie, by y w tym obozie mierci. Przy pomocy jedynie
duchowych rodkw, takich jak prawda, sprawiedliwo oraz mio, domaga si wolnoci
sumienia obywatela i kapana. Lecz zgubna ideologia nie znosia wiata prawdy i sprawiedli-
woci. Dlatego ten bezbronny kapan by ledzony, przeladowany, aresztowany, torturowany,
a ostatecznie brutalnie zwizany i, cho jeszcze y, zosta wrzucony do wody. Jego oprawcy,
ktrzy nie mieli najmniejszego szacunku dla ycia, z pogard odnosili si nawet do mierci.
Porzucili go, jak niektrzy porzucaj martwe zwierz. Jego ciao zostao odnalezione dopiero
po dziesiciu dniach.
Nie wystarczyoby ez wszystkich polskich matek, aby zaagodzi taki bl i mk. Wobec
tortur zadanych mu przez oprawcw, ksidz Jerzy okaza si odwanym mczennikiem Chry-
stusa: Drczono Go pisze prorok lecz sam da si gnbi, nawet nie otworzy ust swoich.
Jak baranek na rze prowadzony, jak owca niema wobec strzygcych j, tak On nie otworzy
ust swoich. Po udrce i sdzie zosta usunity [...]. Zgadzono Go z krainy yjcych; za grze-
chy mego ludu zosta zbity na mier (Iz 53,78). Oara modego kapana nie bya porak.
Jego oprawcy nie byli w stanie, nie mogli umierci Prawdy. Tragiczna mier naszego
mczennika bya w rzeczywistoci pocztkiem powszechnego nawrcenia serc do Ewangelii.
mier mczennikw jest istotnie posiewem chrzecijan.
3. Dzisiejsza beatykacja jest godnym zapamitania dniem radoci dla waszego narodu.
Ksidz Popieuszko, uwielbiony, zostaje oddany w ramiona Matki Kocioa w tym samym
1
Sergej Bulgakov, Le carrube amare del socialismo reale, LOsservatore Romano, 30 maja
2010, s. 5.
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
Marianna Popieuszko, matka b. Jerzego i Jego rodzina z ks. Zygmuntem Malackim,
proboszczem oliborskiej parai w. Stanisawa Kostki podczas Mszy w. beatykacyjnej
na pl. Pisudskiego w Warszawie
189
W
Y
D
A
R
Z
E
N
I
A
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
Podczas Mszy w. beatykacyjnej
190
W
Y
D
A
R
Z
E
N
I
A
gecie, w jakim prorok Eliasz odda
wskrzeszone do ycia dziecko jego
matce: Patrz! Twj syn yje (1 Krl
17,23).
Poprzez wyniesienie do chway
otarzy Bogosawionego Ksidza
Jerzego Popieuszki Ojciec wity
Benedykt XVI mwi do Kocioa
w Polsce: Patrz, oto syn twj yje.
Jest to wielki dar dla wielkiego narodu,
ktrego ksiga witoci wzbogaca
si o kolejn szczegln kart. Dzi-
siaj Koci w Polsce moe woa
wraz z Psalmist: piewajcie Panu
psalm wy, co Go miujecie, wychwa-
lajcie Jego wit pamitk! Wysu-
chaj, Panie, zmiuj si nade mn; bd,
Panie, dla mnie wspomoycielem! Bia-
dania moje zamienie mi w taniec; [...]
Boe mj, Panie, bd Ci wysawia
na wieki (z Psalmu 29). Podczas gdy
wspomnienie oprawcw budzi zawsze
dezaprobat, pami o naszym Bogo-
sawionym lni blaskiem wiecznego
bogosawiestwa dla wszystkich.
F
o
t
.

J
.
M
.

R
u
m
a
n
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
Modzie w koszulkach z b. Jerzym
Odsonicie obrazu b. Jerzego
191
W
Y
D
A
R
Z
E
N
I
A
4. Kto da naszemu mczenni-
kowi tak heroiczn si do przyjcia
mczestwa? W drugim czytaniu
dzisiejszej liturgii sowa w. Pawe
ukazuje nam potg aski, ktra
wiernych heroldw Ewangelii prze-
mienia w bohaterw. Podobnie jak
w. Pawe, rwnie bogosawiony
Ksidz Jerzy mgby powiedzie:
Owiadczam wam bracia, e go-
szona przeze mnie Ewangelia nie
jest wymysem ludzkim. Nie otrzy-
maem jej bowiem ani nie nauczy-
em si od jakiego czowieka, lecz
objawi mi j Jezus Chrystus (Gal
1,1112). Jezus wybra modego
Jerzego, jeszcze w onie jego matki,
i powoa go swoj ask do kapa-
stwa, aby gosi Jego sowo prawdy
i zbawienia nowym poganom
swoich czasw (por. Gal 1,16).
Jezus Chrystus, obecny w Eucha-
rystii, by jego moc. W latach
196668 kleryk Jerzy Popieuszko
odby sub wojskow, ktra bya
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
Przygotowania do procesji po mszy w.
Relikwie b. Jerzego
192
W
Y
D
A
R
Z
E
N
I
A
dla niego czasem wielkiego cierpienia, okresem licznych upokorze i ograniczenia wolnoci
religijnej. Nie pozwalano mu uczestniczy w Mszy w. i przyjmowa Komunii w. W licie,
ktry skierowa do ks. Czesawa Mitka, swojego ojca duchownego w seminarium w Warsza-
wie, jako mody kleryk-onierz pisa: Wczoraj poszedem do miasta, podajc jako pretekst
konieczno wpacenia pienidzy do banku. Poszedem do kocioa i po raz pierwszy od
miesica przyjem Eucharysti
2
.
W obliczu religijnych przeladowa, Eucharystia bya dla niego boskim pokarmem,
ktry umacnia go w dawaniu wiadectwa wierze. Eucharystycznym by rwnie jego ostatni
yciowy czyn, celebracja Mszy w., odprawionej 19 padziernika 1984 roku. Przy tej okazji
nasz Bogosawiony zachca robotnikw, aby nie uciekali si do nienawici i zemsty, ale
dyli do zgody i pokoju: Mdlmy si powiedzia bymy byli wolni od lku i zastrasze-
nia, ale przede wszystkim od dzy odwetu i przemocy
3
.
5. Takie jest przesanie, ktre nasz bogosawiony Mczennik przekazuje nam wanie dzisiaj.
Chrzecijanin jest wiadkiem dobra i prawdy. Chrzecijanin przeywa jako bogosawiestwo
ubstwo, smutek, niesienie pokoju oraz przeladowania, poniewa Jezus mwi: Bogosawieni,
ktrzy cierpi przeladowanie dla sprawiedliwoci, albowiem do nich naley krlestwo niebie-
skie. Bogosawieni jestecie, gdy [ludzie] wam urgaj i przeladuj was, i gdy z mego powodu
mwi kamliwie wszystko ze na was. Cieszcie si i radujcie, albowiem wasza nagroda wielka
jest w niebie. Tak bowiem przeladowali prorokw, ktrzy byli przed wami (Mt 5,1012).
To wszystko byo wiernie realizowane przez naszego Bogosawionego, mimo e zada-
wano gwat jego kapaskiemu sumieniu i przeladowano go a do kresu jego ycia. Ale Jezus
2
Z. Malacki, Il Servo di Dio padre Jerzy Popieuszko, Edizione Loretana, Varsavia 2003, s. 29.
3
Positio, s. 197.
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
Procesja wyrusza
Krakowskim Przedmieciem
193
W
Y
D
A
R
Z
E
N
I
A
nie pozostawi swego umiowanego syna w objciach za i mierci. Podobnie jak postpi
z dzieckiem wdowy z Nain (k 7,1117), tak rwnie dla tego wybranego syna Jezus przygo-
towa chwa w niebie, a teraz take i na ziemi. Dzisiaj Bg zwraca si do Kocioa w Polsce
i do Kocioa powszechnego, aby przesta paka, poniewa ten Jego syn yje w chwale nieba.
Jezus jest yciem i zmartwychwstaniem. On unicestwia mier i zepsucie. W Nim yjemy,
poruszamy si i jestemy.
Cyryl Aleksandryjski mwi, e Chrystus zlitowa si nad kobiet i, aby zatrzyma jej zy,
rozkaza: Nie pacz. Natychmiast usunity zosta powd jej paczu
4
. Wspczucie Jezusa
dla bolejcej matki jest w istocie wspczuciem, jakie nasz Pan ywi dla swojego Kocioa,
witej Matki ochrzczonych, kiedy opakuje on swoich synw prowadzonych na mier przez
nieprzyjaci dobra. Matka Koci martwi si o nich i orduje u Syna Boego, aby opiekowa
si nimi, co wicej aby ich przywrci do ycia
5
. Dzisiejsza Ewangelia koczy si sowami,
e wie o tym rozesza si po caej Judei i po caej okolicznej krainie (k 7,17). Teraz
rwnie wie o beatykacji Ksidza Popieuszki roznosi si z Polski na cay Koci i na
cay wiat jak zapach wonnego kadzida. Dzisiaj, na zakoczenie Roku Kapaskiego, wita
Matka Koci przedstawia posta nie tylko wzorowego ksidza, ale rwnie heroicznego
wiadka pikna i prawdy Ewangelii Jezusa.
6. Jego wiara miaa wpyw na innych. Bardzo czsto zwraca uwag jeden ze wiadkw
jego spotkania z ludmi staway si okazj do modlitwy [...]. Stara si widzie wszystkie
swoje sprawy oczyma wiary
6
. Bya te niezomna i promieniowaa w rodowiskach oraz
4
Cyryl Aleksandryjski, Homilia do Ewangelii wg w. ukasza, 36.
5
Zob. Ambroy, Wykad Ewangelii wedug w. ukasza, 5, 92.
6
Positio, s. 168.
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
Procesja
m a Belweder
194
W
Y
D
A
R
Z
E
N
I
A
w osobach, ktre spotyka: Wiara dodaje ks. biskup Mizioek nie bya w nim czym
dodatkowym, uzupeniajcym, lecz stawaa si miar wszystkich jego czynw
7
. Bardzo
wzruszajce jest wiadectwo mamy naszego Bogosawionego, Pani Marianny Popieuszko:
Mj syn, Ksidz Jerzy, by przez cae ycie czowiekiem gboko wierzcym... Kiedy suy
w wojsku, odmawia raniec pomimo zakazu dowdcy. Nigdy nie syszaam, by ali si na
Pana Boga. Stara si przyjmowa wyrzdzane nieprzyjemnoci w duchu wiary i z mioci do
Pana Boga
8
.
Ksidz Popieuszko, podobnie jak biblijny sprawiedliwy, y wiar i mioci: W jego
yciu stwierdza kolejny wiadek nie zauwayem antypatii w stosunku do osb czy nie-
nawici w odniesieniu do oprawcw. W kazaniach wzywa do zgody. Jego dewiz byy sowa
w. Pawa: Zo dobrem zwyciaj
9
.
Nasz Bogosawiony, w kazaniu wygoszonym w marcu 1983 roku, w taki sposb zach-
ca wiernych: Bdmy wic silni mioci, modlc si za braci bdzcych, nie potpia-
jc nikogo, a pitnujc i demaskujc zo. Promy sowami Chrystusa, jako Jego wyznawcy,
7
Ibidem, s. 170.
8
Ibidem, s. 169170.
9
Ibidem, s. 176.
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
W drodze do wityni Opatrznoci
195
W
Y
D
A
R
Z
E
N
I
A
ktre On wypowiedzia na krzyu: Ojcze, odpu im, bo nie wiedz, co czyni (k 23,34).
A nam daj, Chryste, wiksz wraliwo na dziaanie mioci ni siy i nienawici
10
. By
wiadomy, e zo dyktatury miao swoje rdo w szatanie, dlatego wic zachca, aby zo
zwycia dobrem i ask Bo: Zo moe zwyciy tylko ten, kto jest peen dobroci
11
.
Mwi: Chrzecijaninowi nie moe wystarczy jedynie potpienie za, kamstwa, nikczem-
noci, przemocy, nienawici, zniewolenia; on sam musi by autentycznym wiadkiem, rzecz-
nikiem i obroc sprawiedliwoci, dobra, prawdy, wolnoci i mioci
12
. Zo, niosce ze sob
przemoc, jest znakiem saboci i bezuytecznoci. Natomiast dobro zwycia i rozszerza si
si swojej sodyczy, wspczucia i mioci.
Ustroje polityczne przemijaj tak jak letnie burze, pozostawiajc jedynie zniszczenia,
podczas gdy Koci wraz ze swoimi synami pozostaje, aby wspomaga ludzko darem nie-
ograniczonej mioci. Chrzecijanie s sol ziemi i wiatem wiata: Tak niech wieci wasze
wiato przed ludmi, aby widzieli wasze dobre uczynki i chwalili Ojca waszego, ktry jest
w niebie (Mt 5,16).
10
Ibidem, s. 195.
11
Ibidem, s. 196.
12
Ibidem, s. 197.
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
Procesja z relikwiami przesza 12 km
196
W
Y
D
A
R
Z
E
N
I
A
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
Na czele procesji szy poczty
sztandarowe z caej Polski
197
W
Y
D
A
R
Z
E
N
I
A
14 czerwca 1987 roku Czcigodny Suga Boy Jan Pawe II dugo modli si nad grobem
Ksidza Jerzego. Zoy wizank kwiatw oraz w ciszy obj i ucaowa kamie grobowy.
Papie widzia w tym kapanie godnego syna Polski.
Moi drodzy, w obliczu odradzajcych si przeladowa skierowanych przeciwko Ewan-
gelii i Kocioowi, ponadczasowym przesaniem, jakie musi rozbrzmiewa dzisiaj w naszych
sercach, jest to, ktre wyrazi Ojciec wity Benedykt XVI, przedstawiajc syntez mcze-
skiego wiadectwa Bogosawionego Jerzego Popieuszki. Papie mwi, e nowy Bogosa-
wiony by kapanem i mczennikiem, wytrwaym oraz niestrudzonym wiadkiem Chrystusa:
on zo dobrem zwyciy, a do przelania krwi
13
. Amen.
13
Ibidem, Benedykt XVI, List apostolski z okazji beatykacji Ksidza Popieuszki.
Naboestwo przed wityni Opatrznoci
poprzedzajce zoenie relikwi b. Jerzego
w panteonie narodowym
F
o
t
.

J
.
M
.

R
u
m
a
n
198
W
Y
D
A
R
Z
E
N
I
A
UROCZYSTO WRCZENIA NAGRD
KUSTOSZ PAMICI NARODOWEJ
WARSZAWA, 9 CZERWCA
Uroczysto wrczenia Nagrd Kustosz Pamici Narodowej odbya si 9 czerwca 2010 r.
w Teatrze Kamienica. Patronat honorowy nad Nagrod obj Prezydent Rzeczypospolitej Pol-
skiej, p. Lech Kaczyski. Tytu Kustosza Pamici Narodowej otrzymali: prezes IPN Janusz
Kurtyka, ks. Tadeusz Isakowicz-Zaleski, prof. Jan opuski, Komitet Katyski, Niezaleny
Komitet Historyczny Badania Zbrodni Katyskiej i Muzeum Sugi Boego Ksidza Jerzego
Popieuszko Katyskiej.
PROF. JANUSZ KURTYKA
Od 2005 r. Prezes Instytutu Pamici Narodowej, inicjator ustanowienia Nagrody Kustosz
Pamici Narodowej. Dziaacz opozycji demokratycznej w Krakowie. By m.in. wspzaoy-
cielem NZS w Instytucie Historii UJ i czonkiem Komitetu Zaoycielskiego NZS UJ, wyka-
dowc podziemnego Chrzecijaskiego Uniwersytetu Robotniczego. Autor ok. 140 publika-
cji naukowych z zakresu historii Polski redniowiecznej i wczesnonowoytnej oraz historii
oporu antykomunistycznego w Polsce po 1944 r. Laureat Nagrody im. Adama Heymowskiego
(1996), II nagrody w Konkursie im. Klemensa Szaniawskiego (1998), Nagrody im. Joachima
Lelewela (2000), Nagrody im. Jerzego ojka (2001). W 2009 r. odznaczony przez Prezy-
denta Lecha Kaczyskiego Krzyem Komandorskim z Gwiazd Orderu Odrodzenia Polski.
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
199
W
Y
D
A
R
Z
E
N
I
A
Pomiertnie odznaczony Krzyem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski. Nagrod Kustosza
Pamici Narodowej odebraa ona Zuzanna Kurtyka z synami Pawem i Krzysztofem.
KS. TADEUSZ ISAKOWICZ-ZALESKI
Dziaacz opozycji antykomunistycznej, kapelan podziemnej Solidarnoci; opiekun nie-
penosprawnych prezes Fundacji im. Brata Alberta, historyk Kocioa; zwolennik lustracji
duchownych; publicysta, rzecznik upamitnienia oar i potpienia sprawcw ludobjstwa
dokonanego na Kresach Wschodnich przez nacjonalistw ukraiskich; poeta.
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
200
W
Y
D
A
R
Z
E
N
I
A
PROF. JAN OPUSKI
Profesor prawa, wybitny znawca prawa morskiego, nauczyciel akademicki; onierz i kro-
nikarz Armii Krajowej na Rzeszowszczynie, popularyzator niezakamanej wiedzy o Polskim
Pastwie Podziemnym. Jest jednym z pierwszych, ktrzy publicznie upomnieli si o przy-
wrcenie pamici i nalen cze dla pk. ukasza Ciepliskiego, w czasie wojny Inspektora
ZWZ-AK Rzeszw, a po wojnie prezesa IV Zarzdu Gwnego Zrzeszenia WiN, na ktrym
1 marca 1951 r. dokonano sdowego morderstwa na podstawie wyroku Wojskowego Sdu
Rejonowego w Warszawie. W imieniu sdziwego profesora nagrod odebrali wnioskodawcy:
Ewa Leniart, dyrektor Oddziau IPN w Rzeszowie i dr hab. Grzegorz Berendt, naczelnik
OBEP IPN w Gdasku.
KOMITET KATYSKI
Zajmuje si upamitnianiem oar Zbrodni Katyskiej oraz pielgnowaniem pamici
o Polakach pomordowanych na Wschodzie. Funkcj przewodniczcego Komitetu, a do tra-
gicznej mierci w katastroe prezydenckiego samolotu leccego 10 kwietnia 2010 r. na uro-
czystoci siedemdziesitej rocznicy Zbrodni Katyskiej, peni Stefan Melak.
Z inicjatywy dziaaczy Komitetu w Dolince Katyskiej 31 lipca 1981 r. stan granitowy
pomnik wykonany w tajemnicy w garau Arkadiusza Melaka. By to pierwszy w Polsce
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
201
W
Y
D
A
R
Z
E
N
I
A
pomnik oar Zbrodni Katyskiej. Komitet podejmuje liczne inicjatywy upamitniajce oary
Zbrodni Katyskiej, m.in.: poprzez tablice pamitkowe, krzye w miejscach strace, doma-
ganie si ujawnienia penej prawdy o Katyniu i uznania zgadzenia polskich ocerw za
zbrodni ludobjstwa, przekazania Polsce dokumentw z archiww rosyjskich, pomiertnego
awansowania zamordowanych ocerw.
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
202
W
Y
D
A
R
Z
E
N
I
A
NIEZALENY KOMITET HISTORYCZNY
BADANIA ZBRODNI KATYSKIEJ
Jednym z czonkw-zaoycieli Komitetu oraz motorem jego prac bya dr Boena Mamon-
towicz-ojek historyk teatru, prezes Zarzdu Polskiej Fundacji Katyskiej, sekretarz NKH-
BZK, niestrudzony badacz i popularyzator sprawy katyskiej. Zgina w katastroe lotni-
czej samolotu prezydenckiego w drodze na uroczystoci katyskie 10 kwietnia 2010 r. Wraz
z ni Komitet zakadali: prof. Mieczysaw Nieduszyski, mec. Jan Olszewski, ks. Zdzisaw
Peszkowski, dr Marek Tarczyski, prof. Jacek Trznadel, in. Jdrzej Tucholski i red. Woj-
ciech Ziembiski. W NKHBZK od pocztku dziaa take historyk i dziennikarz Stanisaw
M. Jankowski.
Niezaleny Komitet Historyczny we wsppracy z PFK prowadzi prac badawcz i dzia-
alno powicon ujawnianiu prawdy o Zbrodni Katyskiej. Opracowa kilkadziesit odezw,
listw otwartych i apeli dotyczcych Zbrodni Katyskiej, kierowanych do wadz polskich
i rosyjskich. Wsppracowa przy organizacji wystaw katyskich.
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
203
W
Y
D
A
R
Z
E
N
I
A
MUZEUM SUGI BOEGO KSIDZA JERZEGO POPIEUSZKI
Muzeum powstao w 2004 r., w dwudziest rocznic mierci Ksidza Jerzego, w pod-
ziemiach kocioa w. Stanisawa Kostki na warszawskim oliborzu. To tu od maja 1980 r.
peni swoj duszpastersk posug Ksidz Jerzy Popieuszko. Tutaj te odby si wielki
pogrzeb i pochwek Mczennika, a do Jego grobu pielgrzymoway i pielgrzymuj rzesze
ludzi. W zbiorach Muzeum zgromadzono wiele pamitek zwizanych z yciem, prac dusz-
pastersk oraz mczesk mierci Ksidza Jerzego. Mona tam obejrze koysk z czasw
dziecistwa, przedmioty codziennego uytku, a take liczne pamitkowe fotograe. Do naj-
cenniejszych przedmiotw, ktre s wrd zbiorw, naley z pewnoci sutanna, w ktrej
kapan zosta zamordowany.
Wrczenie Nagrd poprzedzi spektakl Apel Katyski w reyserii Emiliana Kamiskiego.
Nagroda zostaa ustanowiona w lipcu 2002 r. przez Prezesa Instytutu Pamici Narodowej.
W skad Kapituy wchodz m.in. kolejni laureaci, a przewodniczy jej Prezes IPN.
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
204
W
Y
D
A
R
Z
E
N
I
A
SPRAWIEDLIWI
WRD NARODW WIATA
WARSZAWA, 14 CZERWCA
Wrczenie medali i dyplomw honorowych osiemnastu Sprawiedliwym wrd Narodw
wiata odbyo si 14 czerwca 2010 r. w Muzeum Kolekcji im. Jana Pawa II (Galerii Porczy-
skich) w Warszawie. Jednym z nagrodzonych by ks. Marceli Godlewski, o ktrym pisalimy
w Biuletynie IPN nr 3 (98) 2009. Przyznanie medalu proboszczowi warszawskiej parai
Wszystkich witych byo prawdopodobnie jedn z najtrudniejszych decyzji komisji Yad
Vashem. Tym bardziej cieszy fakt, e po kilkudziesiciu latach stara uhonorowano kapana,
ktry przed wojn znany by z narodowych pogldw, a w czasie okupacji, kiedy jego paraa
znalaza si na terenie getta, ratowa ydw. Przyznany pomiertnie medal odebra metropo-
lita warszawski abp Kazimierz Nycz. W krtkim przemwieniu wyrazi swoj rado z tego,
e wrd ponad 6200 polskich Sprawiedliwych znajduj si take ksia.
Podczas uroczystoci miaa miejsce prezentacja ksiki Karola Madaja i Magorzaty
uawnik Proboszcz getta, ktra powstaa w IPN, w ramach projektu ycie za ycie. Ksika
opisuje niezwyk histori ksidza spoecznika, parai w getcie, ydw-katolikw i ukrywa-
nia dzieci ydowskich w sierocicu w Aninie.
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
205
W
Y
D
A
R
Z
E
N
I
A
WYSTAWA RYSUNKW
ANDRZEJA KRAUZEGO
WARSZAWA, 27 MAJA
Wystawa Gdy rozum pi
Rysunki Andrzeja Krauzego 1970
1989, przygotowana przez Biuro
Edukacji Publicznej IPN, zostaa
otwarta 27 maja do w Centrum Edu-
kacyjnym IPN Przystanek Histo-
ria przy ul. Marszakowskiej 21/25
w Warszawie.
Prace Andrzeja Krauzego, absol-
wenta warszawskiej ASP (1973),
publikujcego pocztkowo w Szpil-
kach, Kulturze i w drugim obiegu,
a obecnie zwaszcza w The Guar-
dian, The Times, The Observer,
Rzeczpospolitej i Sunday Tele-
graph, przybliaj histori ostatnich
dwch dekad peerelu. W krzywym
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
206
W
Y
D
A
R
Z
E
N
I
A
zwierciadle przedstawiaj absurdy wczesnego ycia politycznego, obnaajc np. bankru-
ctwo ocjalnej propagandy sukcesu. Przypominaj czasy rewolucji Solidarnoci, a take
toczce si w tle wielkich wydarze szare i ubogie ycie Polakw, borykajcych si na co
dzie z bezduszn maszyn aparatu wadzy. Wielokrotnie wstrzymywane przez cenzur PRL,
w niektrych przypadkach zostay pokazane po raz pierwszy. Spord okoo 180 rysunkw
prezentowanych na wystawie, szczeglnie przejmujce s obrazy stanu wojennego, widziane
oczami emigranta w wolnym wiecie. Wystawie towarzyszy album oraz lm animowany w
re. Andrzeja Krauzego pt. Lekcja fruwania z 1973 r.
PAWE ROKICKI
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
207
PRZYSTANEK 13 GRUDNIA,
20 SCEN O WOLNOCI
MIDZYCHD, 20082009
Uczniowie Liceum Ogl-
noksztaccego i Zespou Szk
nr 1 wzili udzia w cyklu imprez
powiconych stanowi wojen-
nemu i upadkowi komunizmu.
Zaplanowano rnorodne dzia-
ania odwoujce si do sponta-
nicznoci i kreatywnoci modych
ludzi. Miaa to by ywa i wiary-
godna lekcja historii i patriotyzmu.
Uczestnicy warsztatw teatralnych
i bbniarskich przygotowali etiudy
wasne spojrzenie na wydarzenia
z przeszoci i wolno dzisiej-
szych czasw. Powstay teksty,
ktre stanowiy komentarz do foto-
grai Jana Koodziejskiego, pre-
zentowanych na szkolnych wysta-
wach. Na zajciach sitodruku, za
pomoc pasty Komfort, mo-
dzie drukowaa przeprowadzone
wczeniej ankiety o 13 grudnia
1981 r. O stanie wojennym opo-
wiadali byli internowani i aktor
Teatru smego Dnia Marcin
Kszycki. Lokalni dziaacze KO
S i Maciej Musia zrelacjono-
wali przebieg wyborw w 1989 r.
w Midzychodzie i w Wielkopol-
sce, a spotkania ze Zbigniewem
Romaszewskim i Lechem Was
pozwoliy zapozna si z ich
ocen dokonujcych si w Polsce
przemian. Przeprowadzone przez
modzie wywiady oraz szczeg-
ow relacj z obu cyklw imprez
zamieszczono w wydanych po ich
zakoczeniu broszurach.
TOMASZ CIELIK, JAKUB WOJEWODA
Warsztaty teatralne w Liceum Oglnoksztaccym
pod kierunkiem Magorzaty Walas-Antoniello
Warsztaty sitodruku w Zespole Szk nr 1
prowadzi Krzysztof Cnotalski
208
N
O
T
Y

O

A
U
T
O
R
A
C
H
Przemysaw Bartkowiak dr n. hum., historyk; autor m.in.: Harcerstwo w Grodzisku Wielkopolskim w latach
19152005; uczestnik projektu badawczo-edukacyjnego IPN Harcerstwo w Polsce i poza granicami kraju
w latach 1939-1990.
Ewa Celiska-Spodar historyk; zajmuje si konspiracyjnymi organizacjami modzieowymi w Warszawie
w latach 19391945.
Wojciech Hauser historyk, instruktor harcerski; redaktor Krakowskiego Rocznika Historii Harcerstwa;
wspautor pracy Harcerstwo duchowej niepodlegoci. Duszpasterstwo harcerek i harcerzy w dokumentach
Suby bezpieczestwa i archiwaliach rodowisk harcerskich 19831989.
Adam Hlebowicz historyk, dziennikarz, dyrektor Radia Plus w Gdasku; autor m.in.: Wielkie Ksistwo Pana
Boga i okolice.
Marek Jedynak historyk, archiwista Delegatury IPN w Kielcach; zajmuje si dziejami rodowisk kombatan-
ckich i organizacjami modzieowymi w okresie PRL; autor m.in.: Robotowcy 1943 oraz Kapliczka na Wykusie.
Andrzej W. Kaczorowski dziennikarz, badacz niezalenego ruchu chopskiego w latach 19761989.
Marcin Kapusta historyk, pracownik Oddziau IPN w Krakowie, harcmistrz w ZHR i czonek Zespou Histo-
rycznego ZHR.
Daniel Koteluk dr n. hum., autor kilkudziesiciu publikacji na temat ruchu ludowego, Kocioa katolickiego
i emigracji polskiej.
Marta Kubiszyn dr, historyk sztuki; zajmuje si edukacj wielokulturow oraz zagadnieniami zwizanymi
z relacjami ustnymi wiadkw historii.
Dariusz Misiejuk historyk, pracownik Oddziau IPN we Wrocawiu; zajmuje si histori zakonw w Polsce
w redniowieczu, kultur i histori regionu Gubczyc; wspautor zbioru dokumentw: Wok ordzia. Kardyna
Bolesaw Kominek prekursor pojednania polsko-niemieckiego (2009).
Filip Musia dr, politolog, historyk, pracownik Oddziau IPN w Krakowie; ostatnio wyda: Stranicy sowie-
ckiego imperium. Urzd Bezpieczestwa i Suba Bezpieczestwa w Maopolsce 19451990.
Wojciech J. Muszyski historyk, badacz dziejw obozu narodowego w Polsce, pracownik OBEP IPN w War-
szawie; redaktor naczelny Glaukopisu.
Artur Ossowski historyk, pracownik Oddziau IPN w odzi; autor m.in.: Tadeusz Kossakowski 18881965.
Od piechura do czogisty.
Sebastian Pitkowski dr n. hum., historyk, pracuje w radomskiej Delegaturze IPN; autor m.in.: Dni ycia, dni
mierci. Ludno ydowska w Radomiu w latach 19181950.
Tomasz Podkowiski radca prawny w midzynarodowej korporacji, czonek Ruchu Zawiszackiego (obecnie:
Skautw Europy).
Andrzej Ropelewski prof. dr hab., wieloletni pracownik Morskiego Instytutu Rybackiego w Gdyni; autor
m.in.: Wspomnienia z AK (1957) oraz W Jdrzejowskim Obwodzie AK.
Leszek Rysak historyk, nauczyciel, pracownik BEP IPN.
Rafa Sierchua historyk, pracownik Oddziau IPN w Poznaniu, badacz dziejw ruchu narodowego w Polsce
oraz formacji zbrojnych w okresie II wojny wiatowej; wspautor: Narodowcy. Myl polityczna i spoeczna
Obozu Narodowego w Polsce w latach 19441947.
Pawe Skorut dr politologii, pracownik Oddziau IPN w Krakowie, badacz dziaalnoci PZPR i systemu
prawno-konstytucyjnego PRL.
Iwona Spaek historyk, asystent prasowy dyrektora Oddziau IPN w Warszawie.
Robert Spaek historyk, pracownik OBEP IPN w Warszawie; autor publikacji dotyczcych m.in. walk wewntrz-
nych w rodowiskach komunistw w Polsce; ostatnio opublikowa: Jarosaw Guzy. U rde zego i dobrego.
Krzysztof A. Tochman historyk, pracownik Oddziau IPN w Rzeszowie; specjalizuje si w biograstyce dzie-
jw najnowszych; autor Sownika biogracznego cichociemnych.
Marek Wierzbicki dr hab., historyk, politolog, pracuje w radomskiej Delegaturze IPN; opublikowa m.in.:
Polacy i Biaorusini w zaborze sowieckim. Stosunki polsko-biaoruskie na ziemiach pnocno-wschodnich II Rze-
czypospolitej pod okupacj sowieck 19391941.
Jacek Wooszyn dr n. hum., pracownik Oddziau IPN w Lublinie; autor m.in.: Chroni i kontrolowa. UB
wobec rodowisk i organizacji konspiracyjnych modziey na Lubelszczynie (19441956).
Bogusaw Wjcik dr, pracownik Oddziau IPN w Rzeszowie, autor publikacji ksikowych i artykuw
z zakresu lozoi i historii.
Joanna elazko dr n. hum., pracownik Oddziau IPN w odzi; specjalizuje si w problematyce dziaalnoci
aparatu bezpieczestwa i wymiaru sprawiedliwoci w latach 19441956.