Ron Language and Culture Journal

Vol I, No. 1 September 1999 Price:#5O

. * _ - '
1
Daam mama mi tu ti FINDEL sani:
Reading and writing Lis ma Ron Manggorong a Munjai
Findet ma bya' Waatan ti kamo' sin si nafu tife
Mandung si shidet a Ryam ful War sam
Ceng Ml ti dam ma sherat So 'ash ma findet
Bur ti sho ser ti canan
Nga mma a
kar shinggil
ti Run ka
shinggil ti
Rema
Gana Ropp.
Finde! ma bva'
K
arda tuni yit ti ti bya'i. Mu wan a
laangan la kasik cfanggat a
dambwas ful. Dam mama a kir ca zut
karda tuni, yit mai, 6a naf si sun
worong lis mmican ka got ti des. Got ti,
a fiit shak dam mama a mun mburuk ti
masut ma Run. Dam mama si tyaak
tikil ti hai, yit mai, caa wan a worong la
yo FINDEL sani. Ahun ca nii kek, shak
fmdelash ma naf ma we ka ma kwai,
sin mi findel mama caa wan a zwaatan
a karda tuni. i
Ca palangis Masara ma Jamus diin ma sum
Dr. Uwe Seibert mama yis mai, a kir, ca zut
karda tuni. Yis mai des, a kiret sum
FINDELi a wilyal mama yis a mbi' ahun
worong lis mmican, 6a ta dusai ti digiri ma
dokta ma findel, taa 1990-1996 a Dafo.
Mgbangat ma daam mama naa wan a
woraangan na
a kardahi
daam mama
yit Masaphi
ndee a worong
a hai ta Lis ma
Run si mburuk
nzisi mi.
Palang 'ma
mgbang shak niawan ta Bwe a 6ur i
tima worong lis mican mma dusai
cwai fo. Ca fwal Bwe 6a naf mican si
far huru' takfi yit wnat tuni.
Des ca palangis porfssa Dr. Herrmann
Jungraithmayr, rnama yis mai Masara
ma bya' mama a tong wordag finde!
ma Runi. Sin ka Saf Ron-Kulere mi
yo ka da ma karda tuni a shak mamun
nzis a layi shak.
Andai des, ca palangis shak naf, ka re
ka ref, mama si kir ra ka hai 6a si
shitai karda tuni ti lang la kpak.
Edita
Reading and writin
T
he term Lis ma Ron refers to the language spoken
in and around Butura, Daffo, Bargesh, Kunduk,
Mbar, and Mangor, all of which lie in Bokkos
L.G.A., and also part of Gashish and Mazat, which lie in
Barakin Ladi L.G.A.
In these different places, there are a number of things
that are not said in exactly the same way, therefore we
feit it necessary to spell out a few rules that will guide us
as we try to write the language in a way which is
readable and acceptable to all.
This will call for adjustments, most especially by the
Butura and Daffo people who are at the extremes. When
writing, one should not write in any way he feels like,
rather one should write in a way which does not
discourage the Speakers of the other dialects from
reading it.
As we continue to publish FINDEL. we will present
some of our guidelines to writing the language
consistently. Here are a few to Start with:
1. Consistency
This means that the same letters should be used each
time a specific sound is represented and that for different
sounds different letters should be used.
2. Special letters
a) The ('hooked') letters 6 and d* represent sounds which
are also found and written in Hausa. 6 is a different
sound from b, cf is a different sound from d. They
should be carefully used, otherwise there is danger of
misunderstanding.
Here are some words written with 6:
il
ol
ak
Compare these
bim
bum
bang
Here are some
dak
der
dbr
Compare these
dak
dir
dor-
'fetch',
'shoot',
'break'.
with the following words:
'swim',
'save',
'feather'.
words written with d":
'repair',
'river',
'go down'.
with the following words:
'small gourd',
'eye',
'dance'.
The capital writing for the hooked letters is like this: *B
andD.
b) The ('double') letters kp and gb represent sounds
which occur only in a few words. Care must be taken to
differentiate gb from b and 6 and kp from p.
Here are some words written with kp and gb:
kpo 'small drinking Container'
kpak 'must'
gbum 'completely'
Compare tbese with the following words:
puk 'place for keeping animals'
pak 'mi grate'
bum 'save'
; . h $ M
When writing, one should not write in
any way he feels like, rather one
should write in a way which does not
discourage the Speakers ofthe other
mg it.
W M ? . ^ : ^ : - . . - : . : . .
:
^ ';B,i,/M
c) Differentiating the sounds represented by ng and ngg
may be a problem to some people. Think of the words
for 'large pots' and 'grasshopper', which should be
written langash and langgash, respectively. Both sounds
can also occur at the beginning of words, compare for
example nga 'hT and ngga 'drive away'. When writing
these sounds be careful to distinguish them by using
ngg in words like:
nggai
nggur
danggat
kunggo
'millet',
'tooth',
'one',
'marry',
and ng only in words like
nga 'hill',
langash 'pots'.
d) The glottal stop ( ' ) is a sound which occurs mostly at
the end of words and which needs to be written in order
to distinguish words like:
fo 'mouth' and fo' 'acca',
ho 'cry' and ho' 'egg', ,
la 'neck' and la' 'granary'.
It may also occur in the middle of words, whenever they
take plural or other endings, like in:
ta'ash
yangga'an
'buildings',
'black'.
Look out for the next issue of FINDEL for more
guidelines on reading and writing Lis ma Ron. Letters to
the editors are welcome and should be addressed to: Dr.
Uwe Seibert, P.O. Box 953, Jos, email:
Uwe_Seibert@sil.org.
FINDEL VOL. I No. 1 September 1999
rr
Mandi dk ; Ryom
M
ma a halai Madafo dlin a nii,
"A Ryom!", Maandung mai.
"A Ryom" shidet mai, mama
naf ma hweng dlin mama a
ti' Mandung si shidyaat. Si shidyaat
andai, mma si mbi' naf mmis mama
ndee si ndek a ur ti Ryom dlin ti si
Dafo.
Si nii, Mandung mi, ndee si mun puri
ti fufohi a uri. Nai Dafo si cu Ryom
mawan mawan ti.
Dak Ryom si shitai
mbayati mu cwai sis
a fwash, si kul naf
ma taak, a si lim
uri.
Wa' Mandung ma
Dafo nai si nii, si
sun dama dlin andai
kwa. Naf ma taak
ma Ryom si nii,
mma Dafo mi fuk,
Ryom si talis dama dlin ma lim ti
uri gbaak, mi wis a tali. Mandung si
kwis!
Si nii, wa' sin si sun talal dlin kwa.
Dam mama si sun, yit mai kek,
"Mamot nya!" Nai si cu a fo, si
ndulai naf ma taak ma Ryom yish, si
hyaak la. Ryom nai si kiris fo ti tutok,
mawis a wur, sin ti fayi.
ndungi a katyojam
mai. Dak mma si shidet,
si nii, "A Ryom!", nafsi
sisaai, si niyis, "Yuk! Yet
kirai nai nzu ti Mandung
tindai ti kwa, andee hu
ndek a fwash andai ha?"
BvMafululLek
Dafo si kabok Mandung, si niyis,
taa we, naf si hyaak naf ma taak
a 6ur kwa. Mandung si nii, sin si
hyaak! Dafo nai si wakis
Mandung uri a ra, si tikis la a
wur.
Mandung nai si kai nggulai
Ryomi, si mbwyaash ti a wurai.
Ryom nai si
shitai
Mandung si
kat a ra
kucyaak kek,
si nii, "Kyani
vaatun des
hani, si kul
can ti ur a
wur fwet,
wur ti dus
can ti kwa
gbum ha?"
Nai si ndulai Mandung yish, si
niyis, "mamot nya keki!"
Mandung si shitai, tagun mu wu
kau kong, si niyis, wa' a si lim
uri. Ryom si niyis, "kwai ni lak
andai, hun mi, hu ku, hu hyaak
naf ma taaki la. Amwash, nin
de
c
i kwinin andai!"
Mandung nai si kiris fo ti tutok.
Ryom si nii, haang, findet a
mawal. Si nii, Ryom ndee si hek, si
dafai a ra yo masut mai kek.
Dam mama a kir wa' mayes a
kwai hani, Mandung si shidyaat a
Ryom nai. Yo sin a shidet naf
mmis mama ndee si ndek a ur
tindai mi. "A kwaai, shidet ma
Mandungi a kat yo jam mai. Dak
mma si shidet, si nii, "A Ryom!",
naf si sisaal, si niyis, "Yuk! Yet
kirai hai nzu ti Mandung tindai ti
kwa, andee hu ndek a
fwash andai ha?"
Andai
des, wa'
mayes a
kwai
hani,
Ryom
des, miis
ti yir ma naf
mmis mama ndee si
ndek a uii ti a dyar! Wa' mma
Madafo dlin a yu a kil ma shir a
gangang ma shinggil ti Ryom dlin,
si shaahai shiri! A fa wa' ndee
Dafo si hek naf mmis ka masuti a
ur tima Mandung si shidyaati.
Mma damani hani ti mawei, a hyau
taaki ahun wet?
sin
ares
D
ma Malul mi yo Darami - masut ma Cen a
Dares. Cen a Dares ndee itii mai, a tong
mayes na a shinggil tima Run si Naf-a-Ne
mi na kwai. Ndee a mun yo naaf ma ol mai fiyang.
Si nii, yit mai, ndee a ta' kikyal mama ca laal yo tash
na a shinggil tuni shak. Taash makit a Dafo, fat
Tash-a-Magong, ka Makaa, ka Faji, ka Fatash ma
Dayi, ka ma Der-a-Malul, shak si nii, Dares mai,
ndee a ta'. Des, yit mai, a ta' makit a jing ma Ram-
a-Dares a Manggor, ka Butura, kat ti Forof a Run-a-
Fit (Bukus).
Ndee sin Daram, masut ma Daresi, si mun hyaang
kwa. Nai si mun a kil ma danggat si Mapun ma
Maluli. Sin Mapuni si wu sis mamun hyaang.
By Danjuma M. Kating
Daram, masut ma Daresi, ndee si mun ti Nyorong
nzis. Mma kocok si ji Nyorongi ahun rai, si ver.
Findel a nii, sin Mapuni ndee
si mun ti Nyorong kwa. Nai wa' si yes a nan ta
aram - Dares ma Maluli - si niyis, a si kir
Nyorong nzis ti Daresi akul. Darami nai si fukis, dak
ndee si mun a kil ma danggati ti.
Taa tei wa' nai Mapun ma Maluli si kon a mayes ta
fulul, si shir Nyorong ti Dares la ta ti a disang ma
Darami. Kil ti le' ta mbule', Daram si gam Nyorong
ti a disang wet. Si tof, si findel a hai ta mafot ti
Nyorongi si ngga' mama mi wan a gami. Si lal
Mapun, si niyis, "Nyorong ti fot ta na a disang, naa
FINDEL VOL. I No. 1 September 1999
gami." Mapuni si niyis, wa' sin des, si su, si nii
dama diin andai a 6ul kwa.
Mapuni ndee si mun a wan a sukwyati, si tong ta'
disang mmis, si nyaahis Daram, wa' sarp ti shir ti.
Taa, a tei ti, si wetai Nyorong ti Dares tima si shiri!
"Bur nai ti furai mashar a hai ta mafot ti Nyorong ti
Dares, arami. Daram si mun a kul rol ma sakwari,
Mapun si pya' a nani, si pya' a te'e. Si nii, gbum
gbum, si sun, sin mi, si
shir Nyorongi kwa.
Mapuni si mun a masai
damani mma si walan a
gon nzis Nyorongi taa
Naf-a-Ne. Dares ma
Darami nai si shitai
ndareti, si niyis, "Nzinin
Nyorong ti fotet ndai.
Kabok, ca kir nzu Nyorongi akul, fat ndee ca kir
nzinini." Mapun si niyis wa', ta fulul ahun ta ren! Si
niyis wa', mimai a fut Mapun si Dares? Si niyis wa',
ndee si shitai Nyorong nzis ti Daresi, si ti' shash ma
shambaran. Ahun wa' des Madares a cwaai gandir,
sin si cwaai kwa, a cwaai puri, mama des sin si
cwaai kwa. A fa andai wa' cfama dun a tik a fut sis
akul kwa gbum.
Taa tei nai Mapun ma Maluli
si jengai Nyorong ti Daram
Daresi hau Si furai gaasai
Daram, si nii wa\ miyo mwar
mi, afawa
f
mi ti Nyorong kyva.
sum Kating Majanggbongi ta munis a fa mar hayi
diin, yit a dum fol mmis. Nai si kir gwiri a ndik,
Nyorong ti cakpak a fo, Kating Majanggbong ta shit
la, dyar si shar yosh. Maapun ta dwe' shilim, ta shu a
nggong ta mmis gwiri, ta langai hai a zuti kindiling
kindiling - fo' si mashu ta ti a nggong ma gwiri yur
yur.
Nyorong ti tik a cakpak a fo, Kating a Janggbong ta
shitis a kima. Ta dum galal
ma fol mmis, ta mahurish. Ta
niyis, Madaram ma Dares ta
dwe' shilim, ta shu a mmis
gwir des, 6a ta zut. Ta masai
andai, ta mun a zut gwiri, fo
si nyaai yur yur ta ti a
nggong, fat kwai ma Mapuni.
Nyorong ti tik a hwash a fo,
Mapun si kat a shyaatan! Deng ta heris gwir ma
Daresi shen kwa.
Taa tei nai Mapun ma
caa
worongi ka fe ma layi
Maluli jengai ti mayes si nyai a ma kwa mani. Des, 6a
nafsi sun mawei ti, Mapun ndee si shir
Nyorong ti Dares ma Malul ma Dafo.
Ndee si shir 6a wa' ka ndok si maju afa
rah l :
Nyorong ti Daram
Daresi hai. Si furai
gaasai Daram, si nii
wa', mi yo mwar mi, a
fa wa' mi ti Nyorong
kwa. Si furis gof
cengang a fwash. Mma si ji Nyorongi gbaak, si shai
sis veri. Nai Madaram diin ma sum Manjum
Maangga' ta faris rundong shita' hara, 6a ta ver, si
kwis ti. Manjum ta findel, ta lak wet, jing ti to. Si
niyis, wa' mma a ver, ma wan a mamot. Nai ta lulis,
ta niyis, "Hun Mapun mama hu jyaai, hu ver, mama
hu mwaat kwa, hu mun kawa?" Ta hwyis ti caan a
nani. Mapun si tik a shai sis mayes ti gwir mmis a
Manju, kil mma Nyorong ti Malul ti zwaat. A fa wa'
mi ka Nyorong.
A nani ti, Daram si niyis, mi wan ti gwir mmis a
Manjuhi - daman mma ma wan a ma6uli, ta 6ul
kek! Si nii, Madaram diin ma sum Kating
Majanggbong nai ta nggwak ra a ndik, ta lal Darami,
ta niyis, si tek gwir, si yu ti a Manjuhi. Ta no' yish.
Ta har dwan, ka waging, ka bakam ti mgbang a
dalang, ka ti yishi. Nyaasi shak andai des, si no'
yish.
Si pak la, si cfusis Mapun si kiran mmis gwir ti a
Manju. Mapun si shitai gwir ma Daram a mayes, si
mashit a dyar, si findel ti dyar. Ti mayes, naafan ma
Nai Nyorong ti Mapun si ti Dares, Daram, ti zut a
Manjuhi akul, ti makar. Madaram ta tek gwir mmis,
mawis ti a wur. Kating Majanggbong ta lifit hwak ti
fayi ti Nyorong nzis. Ta rwai dwan a waging, ta
shidet, ta nii, "I shidet naa nzin Ukunggo Yong a
Kandik - taa kwai, mma
deng a tik a nggyai gwir
ma Daram, mminin ti
mawal si naafan sai!" Ta
niyis, "Ceng kil ti ndok
6we ti kwai!
andai." Taa reni ti, si nii,
hai ndee ti tikis a man
gwir ma "Daram masut
ma Dares, yit a wan a
Manju kwa, mayes a
Findel mama caa worongi, ka fe ma layi ti mayes si
nyai a ma kwa mani. Des, 6a naf si sun mawei ti,
Mapun ndee si shir Nyorong ti Dares ma Malul ma
Dafo. Ndee si shir 6a wa' ka ndok si maju a fa ram
hai si Daresi. Nai si zut gwir ma Nyorong ti sherat ti,
fo' si mashu. Si nii wa', Nyorong nzis ti kek, ti zwaat
gwir, fo' si mashuhi. Wa' Daram, Dares, mi wan a
mbai sai damani ahun mburati wet. Nai si kir gwir
mmis a ndik, si zut, fo' si nii yur andai des. Si taris
Mapun tagun la, si kat ti fenshash mba! Ahun kek, ca
nii, wun taa findel sani, yit mai, Ca shyaar Nyorong
kwa!
(Naaf ma worong findel sani, yis mai, Danjuma
Malan Kating, wash ma Kating Majanggbong, mar
ma Ukunggo Yong, a Kandik, Dares ma Malul, a
Dafo).
Mmadowonti fr a viriatek mvaki.
FINDEL VOL. I No. 1 September 1999
R
idiyo ndee ti mun ka' a
malang la na a shinggil a can,
Mawulyang a rundong diin ta
fa gonan. Naf fa sin Bilati sin yis
ka' dukulum, mma si suna dama
dlin a hai ta ridiyohi kwa.
Marugba ta gon ridiyohi, ta mba lul
dama a hai ta ngga' mama si
waahai, ahun si ndyaakai la kwa.
Naf mama a gon dam ma findel ti
ceni a yis si nii, nan a walan a sun
hai ma damani, a ku a gon. Nai si
shwis batur ti kek, si wai, si faris.
Taa, Mabilat a suna dama diin a hai
kwa gbum. Nai ta mat ridiyohi, yit a
findel, ta fwaar, yit ti a Rugba.
Ta kir a ndik, nyaas mmis Bilat si
tof a halayi. Shak si tong
mahurut a
ndik, wa' mi
shurai naf ma
ho'an mama si
halai, mi
findel a
ridiyohi.
Bwe ti furis a hum, sin a magbong a
halai daam mama ridiyo mu toti.
Nggwaang si manis ti mamuni.
Marugba mama a gon ridiyohi ta
mahurut, ta kabok wa' naf mama mi
fmdel a ridiyohi, fulul a asai, a si
mun mba kong, nya mi twaak sis.
ma fuk. ta yu a nya. Ta tot, ta tot
wet, ridiyo yet at a findel.
Ta tek la ta ti a maduf, ta lang ti a
but, ta kir a amun, Nyaas mama
kwai si fo a halai ridiyohi si kulis
naf ma findel a ridiyohi fof ka ca.
Ta fut cahi ka nzis, ta shwet
ridiyohi shen ti a but. Ta wis a cwai
nzis cahi, ta tik la, ca ti ridiyohi yet
ti, ka ridiyohi yet at a findel. Ta
furai cwai ko. Ta lulis, si kwis ka
cwai cahi ami, ta lul wet.
Ta tatet ridiyohi si naf mama mi
findel tikili kil ma nya, ta tek, ta kir
ti a faakon, ta gu'is dam ma gu'i,
wa' ka ndok si kon a manzam.
Ta juf a maduf, ta tik a halai ridiyo
yet a hai ta findel. Ta lang, ta vur ta
ti a ut, ta lang ti la a maduf. Ta
mbuk gaat, ta sorai ridiyohi hai, ta
niyet ridiyo ka naf mama mi findel
tikili, "Hwaa mun mba kong ahun wet? I
kulu ca, hu ku ka cwayi, i tatu kil ma
nya, hu ku ka nyahi, i kabok hu, i kabok
wet. Hwaa gam sen ti findel mai ha?"
Ta halai ridiyo yet a hai ta findeli, ta
tufai gaat lulya, ta dash ridiyohi la hap-
hap! Ta wal a dash la, ta nii, "Dam
mama naf ma Masara mi wan a masai
sen ti, si masai kek!" Ta nii, mma mi
wan a hek sis ti kwa, talal ti kek, ma ti
dam ma talali.
Nai mwis Maarun dlin ta halai damani,
ta dik a kam kil, yit a Rugbahi. Ta niyis
Marugbahi, "Si nii, a tuk ur, naf ma
Masara na a mayes, a si kai ha! Nai i
yes, a i laka shengat dlin mwan - ahun
a fuk kwa?" Ta
niyis, "A laken, i halai dbng."
Ta niyis, "Bur tima a tuk, ha wan a
mapwet kwa. Mi wan a hek ha ti gbum.
Ngga' mma ci wan a masayi, yit mai, A
faren ridiyohi. Yaa wan ti a fo ta nafma
Masara, i niyis, naf mmin mi, si dash
ridiyohi, si hek, ka nafma findel tikili. I
niyis, naf mmin si nii, ridiyohi ka naf
ma findel tikili, shak dlgir mi. I niyis, I
ta niyis, "Ha na, haa wen a far dama
dlin, ahun ci walan ndii ti fo ma
folel-e?" Mabilat ta gofis rundongash
ful shita' hara, ta niyis, "Mma nai, i
fara." Mabilat ta niyis, "A yes a bum
sen ti mawei ti. Ha yo naafara mai
ma ko fiyang. I palang ha."
Taa tei, Maarun ta har gip ma
ridiyohi, ta yesis ti a wur. Ta tof naf
ma kudang mmis, ta kiris ridiyohi a
ndik, ta niyis, "Mabilat mai, a gon
ridiyo tuni. Nai a dash la, ka naf ma
findel tikili nggyash-nggyash. Dam
mama a kir a masai andai, a nii, a
faris ca, si kwis ka cwayi, a niyis, si
mun mba ti findeli, fulul a masai, a
si yu a nya, si kwis des. Nai a dash
la, a nii, daman mama naf ma
Masara mi wan a
masai sis ti, si masai
kek!"
Ta tikis ti shak ngga'
mama si lak si
Marugbahi. Ta
niyis,
Mawulyang a
gofis rundongash ful shita' hara, 6a
ta bum sis a ra ta uri. Ta niyis naf
mmisi, ma wis a far rundong
danggat, mma si fuk, si kai canan, si
yu a shohi si shak naaf mama a fo ta
ur a nii, naf ma findel a ridiyo, ka
yit ridiyohi, dlgir mi kwa. Ta niyis,
ahun si shitai tite?
Naf ma mgbang mmis dlin ta shitai
jip ma ridiyo mama Mabilati a dash ti
Ta halai ridiyo yet a hai tajmuelW^ a^ uja^ aafHuiy^ '
ta dash ridiyohi la hap-hap! Ta wal a dash la, ta mi,
"Dam mama nafma Masara mi wan a masai sen ti, si
mas mi wan a hek sis ti kwa,
u: l-- a talall
hof ridiyohi a ya ti, a i yu, i halai, nai
damani a ku a fr. Hayaa a niyis daman
mama a furi, nai kyak i lak - i dlngai
dama dlin kwa. Mma naf mmin si nii, si
sun andai kwa, ni har canan, ni yu a
shohi a fa ur nzinin yish. Mma si
hwyen ti caan, yin i yu, mma i hwyis ti,
sin si yu!"
Ta niyis Marugba, "A shitai, ha
mapweta ndai kong kwa?" Mabilat ta
niyis, "Findel mma, findel mai!" Maarun
a ndik, ta niyis, findel mmis, findel
ma mgbang mai. Ta niyis, ridiyohi ka
nafma findel tikili, kpak dlgir mi. Ta
nii, mma andai ti kwa, mimai a kir,
ridiyo mu ti dyar, ka tin, ka fo, ka
sakwar, ka hai, ka re fat dafal kwa?
Ahun wa' mma andai ti kwa, naf
mama yit Marugba a dash sin a findel
ti a ridiyohi, si nzek al? Mamgbang
mmisi ta niyis, a hyau des, si tong
Ra dnuiiiii a zun nunvur /
FINDEL VOL. I No. 1 September 1999
mba canan, si shitai tawe, si ku si
uri a fo ta naf a Masara.
Nai naf mmis si kai canan fulal -
danggat mmis, cfanggat ma ridiyo,
ka naf ma findel
tikili -, si yu a
mbayi. Si diis
mburu folal a fo,
caan ma ridiyo ka
ma naf ma findel
tikil ta mot.
Mburu ta faris naf
ma caan tima ti
mot kurahi, ta cu
caani damisi, dak
si masaahai. Sin
mama caan nzis ti du si mun a
matik la, sin a fwaa' vwyar, dak si
masaahai des.
Si tikis mwis ma Marugba a lul, si
fiiyis, "Mma ca yu a fo ta 6ur, si
niya, ha si Marugba mama a hofa
ridiyo tima ni dashi, shak hwaa yo
digir mi des, hu nii mi?" Ta niyis,
"Naaf mama a nii, nin dlgir mi, nai
ni kai niminin caani, ta kai mmis
andai des." Si niyis, "Ca wop a har
canani, ca mba tawe!" Si tik ti ta
mburuhi, si tikis a dya' folal a fo. Ta
farai canani ser, si mwaatis mafulali! Si
nii, "Tite mwani? Ahun mburu ma seri a
kaf kwa ti yo?" Fe mama si yu ti canan a
seri si niyis, dam mama a ul, yit mai,
mburuhi mai, a
alisai canan
seri, nai si sho,
si mwaat.
Si niyis, shohi
ti canan, mawei
dun mu ti kwa.
Naaf mama a
far folal
hyaang, mburu
a nyaahai ser
ham, ta ku ta mba, ta farai caan mmisi.
Nai caani ta du. Mma naaf a faris dama
kwa, ahun a faris hyaang kwa, nai ta
mgbakai caani ser, ta sho, ta mot. Si
niyis, damani nai kek, mama a kir
canani mafulali, si mwaatis. Si nii, dam
ma masayi amwash, a kat mi?
Mwis ma Marugbahi ta niyis, "Naf
ma Masara mi gam sis ti dama a hai
ta ridiyo nzis tima a dash lahi kwa.
Shisher ti kek, ti kai sis, nai a nii,
mma ur ti, a tek, ma wan a tali.
Ahun mma mi wan a hek sis ti, si
hek. Nai i niyis, ta faren yin talali.
Ba ni tot uri si naf ma Masarahi.
Ba yin i niyis naaf ma Masara, naf
mmin mi, si hek ridiyohi, ka naf
ma findel tikili, si nii, dlgir mi.
Naaf mama a nii, mi yo dlgir mi
kwa, ni har canan akul. A niyen, a
palang findel mama i lakisi. A faren
rundong shita' hara fulal. Canani nai,
ca shwan, caan ma naf ma findel a
ridiyohi a mot. Findel a mawal ndai -
ahun mi des?" Si niyis, "Bur ti
mawal. A yu ti kura ma caan ma
dlgir mama a moti, si caan mmican,
mama a diihi, a gofis Marugbahi, a
kul can rundong mmican!"
Nai a yu, ta gofis Mabilat caan si
kura ma caani, ta nggiis rundong
mmis! Ngga' mama dukulum a hai
ti Marugba, ka ur ti sho ser ti
Run, ndee ti cu rundong shita'
hara fulal nai.
r a mwaan j
hyattkwa
ByMafulul Lek
A
mbaahan halai kil mama si laal
yo Manggorong ma Munjai ha?
Yit mai, a but ham ti der ma Yar
la taa tambaash ma ramam ma Munjai,
macfor a Wamba, shinggil ti Akwanga.
Yit mai manggorong, mama si laal ti
Mawulyang, si nii Farin Ruwa, ahun
Ham ma Shambaran, ti fo mmican.
Ham tima mu madash taa a fa
tambaashi, majik la a ndik, mma a
shitai, dam ma mayor mai. Si nii, hami
ti shambar la syak. Des, a fa madash
mama mu madash a fa tambaash ma
manggorongi yish, madbr, ti dum
mashura la fat ham mama mi ma6ul.
Kil mama ti jik la ti a ndiki, ti
6ulai kpandang ma hum diin
mai, mama ti hat tikil, ti ku ti tik
a parakat la yo der.
Findelash si tof a hai ta
Manggorong ma Munjayi, fat
w' ham ndee ti tof a Tiryau.
Hum mama hami ti ulai a ndiki,
si nii, wur ti hural ti mgbang ti.
Gip si nii, kil ma lwa' ma
.
i
s j
Sh
, maw
Shak
mgbang mai. Masara a nii, kil ma zan mwan haar
ti lantarki ma mgbang mai des.
Naf ma madbr a ne taa fit, fat Daf
ka Tof, si saa taa Manggorong >
mai. Mater ti masaa ti naf ma siw
ti. Mater tima ti saa a Manggorongi,
a Munjai, ti hyau kwa gbum gbum.
andai, naf kawa, fat Dafo, si fwant hay h is mm ;
ti a materi, mawan a mbar ma Munjai, Wa' tik la
mbar ma hwayan shak, diin si hyawis fat ma buu m
Munjayi kwa.
Diin damani, yit mai, Manggorong ma
Munjai a munis re wa' dam ma wuka diin
mai. Wa' naafara mama a saafaan iaa
Manggorong ma Munjai kwa, nafu ti mashir
ti. Yo mawei ti. Ti mandok ti, naf buu si
fo, mma si shitai
imbarai maji3* ! i a
a' sh;<k oaf ma si'
v'a 1WE
saa ti
' ;
a dus
;i walai
: a i a . <. (
una safe na'i
mggorong ma
i safati. Dam
a tnandek a h
vi j a : , a
nama naf
i nai. Naf
Diin damani, yit ">- <>r'ong
ma Munjai a munis re wa* dam ma
wuka diin mai. Wa
y
naafara mama a
saahan taa Manggorong ma Munjai
kwa, nafu ti mashir ti. Yo mawei ti. Ti
mandok ti, nafbuu si haaraifo, mma
si shitai ngga' mama ham mu
i majik la a ndiki ta ti.
Munjayi, si nii kek, si mun ma tj aak a !aki
kwa.
Wa' nai naf 6iil mama mi a ndik ma
majik la ta Manggorongi si nggash findel
diin, si nii, wa' Manggorongi lwa' nzis ti.
Wa' sin mi, si cu, ahun mi hai ta
cwai naf mama shak si kpaa a
Manggorongi! A fa andai, si ief talal
tima wa' shak naf ma siw mama mi
madbr ahun madu Manggorongi,
kpak si talis. Wa' mma si talis, sin
mi, si ku si dbr, ahun si du sis ti.
Wa' naaf mama a kwis ka talali,
mma a saa a Manggorongi, a kpaa, a
mawal!
Rafan ti kyaarfal kwa.
FINDEL VOL. I No. 1 September 1999
Nai wa' si furai cfes kwaanai naf ma
siw a Manggorongi, si hyaak, si harai
daam, ka cifi. Nai Sha si halai andai, si
nii, koong, ka cfeng a faris dama dlin
kwa. Si gaasai, si nii, mi yo dlgir ma
ho'an mi. Si nii wa', si cwaai lo ma
dafal, ka deng a tikis a tafonat fo kwa.
$\hun wa' naf si yu ti 6ur, si ndek
damanashi la gbum masut ma fwash
mai.
Wa' naf mama mi a ndik ma majik
la ta Munjayi si fut ka sin Munjai, a hai
a yis, ka Masinggar, ka Yiw, ka Mama,
ka Marahai, ka Kamtu. Nai wa' nafi si
halai andai, si shidet rwak-rwak, wa' si
lak cfama dlin andai kwa gbum.
Si ji ligit, hai ti rami. Si niyis Sha, 6a si
Nai wa'si niU mi
ma Munjayi, taa, nafi si shwan vwash
ti a Manggorongi. Nai wa' sifut ka
filal ti ligiti, si rwak a hai, sifwaar, si
taar, si aak /
yu a sho ligiti. T3a si saa ti a materi, si
shitai sutet tima wa' naf miis a tot hai a
hai ta Manggorong ma Munjayi.
Wa' Sha nai si nii hir, si fwaar madbr
mawan a sho ligit ti a Ne sai. Taa, fe
ma naf si ji ligiti ti ji Sha la ti! Nai Sha
si pak la, si jakai a ndik, si harai ligit ti
a tutwai. Si sho, si fil, si lang a jik, sin a
taraf. Si cu rom, si cu hwer.
Si mun a ndur dori, si lul ti dor, si
niyis Sha, "Mimai ndiya hu lak ha? Hu
nii, ni cwaai naf, naa yo dlgir mi, ahun
mi haang? Nai hu yes a ndek nin la ndai
gbum ka masuti, ahun hu yes ami?
Ahun hu sho ligit ti manzonet ti, hu ku
hu lak findel sai, a Sha?" Si cu a fo, si
niyis, "A Sha, hu tik a lak findel sai, ni
halai dong!"
Kil ti nin wutirish - Sha si nii mgbi' ti
tutok! Si nii, "Ca maWalan. Naf kyani si ji
can la ti, 6a si cu can a wur. Ca kpaa."
Nai sin madu Manggorongi ti a filal kil,
mma 6we ti fret. Si kir ngash-ngash-
ngash madu. Kambet kyai si nii, "Haang,
sin na kong, hu nggarai, si yu." Taa, kwai
fe ma naf si walan a wom vwash mmis ti a
Manggorong. Nai Sha si lang a rwaakan a
hai. Si 6aak hayash la, si mwaat sololol. A
fa filali, gip si dash yishash la ti a fa
hayai, wash si shar a ndik.
Tahun ti le' la kong, kambet si shitai
Sha a ndik mbolosh, si nii hya' - 6a hu
tyaak! Si tikai ligit nzis hai, si sho, sin a
nahwai ti Sha. Si gaasai, si nii, halyang ma
daam ma gbwya' 6iil!
Mama si pwet a ra si yes ti
shaati a wur, si nii, Sha si
mawal. Si lulis a hai ta
mi? Si nii, wa' naf mama
si lal sis ti ligit kyai mi, si
masirai sis hai, 6a si cu sis
a wur. Nai wa' si nii, mi
madu Manggorong ma
* Munjayi, taa, nafi si
shwan vwash ti a Manggorongi. Nai wa' si
fut ka filal ti ligiti, si rwak a hai, si fwaar, si
taar, si 6aak hayash la, si mwaat.
Nai Sha si har pis, si shu. Naf ma mater
ma Sha ti a kikyali si nii wa', ndee si shwis
vwash mai ti a Manggorongi kek kwa. Wa'
ndee si wal a fil la ti ligiti, nai si langai hai,
si walai a dashi, si hyaak.
Sin nafi, si nii gbum, andai ti kwa! Des,
wa' gbum ndee si shwis vwash dlin ti a
mater kwa, Wa' Sha ndee si fil ti ligit ti kek,
nai si furis gam mbayat. Taa tei nai, si nii
mgbi' mawis a wur ti tutok. Wa' naf mama
si lal sis ti ligiti mi yo dlgir mi, mi wan a
makon a cwai sis ti fulul. Nai si nii, mi
makon a madu Manggorongi ti filal, kporok
ma fulul, si fwaar, si 6aak hayash la, si
mwaat.
Mayes a kwai hani, Sha si nyaai
findel ma mandek nzis sai a
Manggorong ma Munjayi a ma kwa.
Dafo mi des, si wu ndurum ti daman
ma mandek ti Sha a Manggorong a
Munjayi. Mma sin a ndaret a sisal,
ahun a gaasai Shahi, si nyaahis, " sa' !
Mma hu nii, hwaa yo halyang mi mawei
kwa, mimai ndee a kir, hu sho ligit
tindai, hii yu a Manggorong a Munjai,
hwaa hyaa' gbob-gbu-gbob, hayash si
dyaash? Ahun mma naf kyai mi, ndee si
wu hun shengat ti kwa, mimai a kir,
mayes a kwai, hu mba wer dam mama
ndee si masuhai sai wet?" Si niyis, wa'
nan sin mi, ndee si yu a cwai naf kyai ti
dlgirat, nai ti le'is la a Manggorong ma
Munjai, si kat ti rihip.
A shamgbareng, mma si mun a wan a
rwai Sha ti jam, nai si shidet, wa' mandek
ti Sha a Manggorong ma Munjai. Kwash
nai wa' si manis Sha mawei, si ndus a
tyaakan ti damani tikil, naf si maduk a
sisali, fifade si manis. Findel a nii, sin Sha
a hai a yis, gipi mi yo nyaas mi si naf
mama ndee si lal sis ti ligiti. Wa' mi yo
masut ma danggat mi si naf kyai.
Manggorong ma Munjayi a hai a yis
kil mai mama sum nzis ti ho, ti yu a
nggaas kwa. A kwai hani, naf taa ramam
ka Masaraashi si yaas a shitai kili, si tek
foto ahun shilimi. Des, amwash ram ma
hai ta 6ulai mater ti mutika taa Sha, 6a ti
6ul la a shinggil tima ndee Sha si yu a sho
ligiti. Wa' a fa mandek ti Sha a
Manggorongi a kwai si laal sis yo
Manggorong ma Sha, si tyaak a nii
Manggorong a Munjai kwa.
Mamiin cCanggat kawai;
mamiin fulul sum.
W a a t a n t i k m o ' s in s i n a f u t i f e f u l
R
en dlin kamo' ma fuk, 6a ta yu a far a lan. Ta yu a kil ta
nafu ti fe ful. Ta niyet, "Kabok, shi faren mar mmish 6a
ni yu a far a kul." Nai ti niyise, "Hu yu, 6we ta far weng!"
Mar si har yish mawan a lan, ta nii, ma tek bakam, kamo' ta
niyise, "Caa wan ti bakam ami? A hon!" Ta nii, ma tek taf, ta
nii, "Aa wan ti taf ami? A hon!" Ta nii, ma tek mwan, kamo' ta
nii, "A wan ti mwan ami? A hon!"
Nai si kai mater mayes a lan, si yes a lan, si furai fari. Bwe
ti faris weng, si kai lo ti lan. Si kai lo ti lan, kamo' ta niyis mari,
"A kul ein bakam!" Mari ta nii, "Kwai a nii, 6i i hon."
Nai kamo' ta nii, "A tok kang, a yu a wur, a har daam kyai, a kul
ein amwash!" Mar ta kai tutok mawan a wur. Ka ma mandok a
wur, kamo' ta har lo, ta wetai la a jalpo mmis. Ta mun a mamun,
ta fut mwan.
Mar ta tik la taa wur, ta dusis kamo' ma hoash. Ta niyis kamo',
"Aa hwai mi?" Kjfno' ta nii, "Naf 6iil si yes, si tekai sen lo ti lani.
Ko nzin ti magas fwet, ngga i fren a ham kil. Mma a shitai wash
mmin si shar a fa ham hai, haa a fr a mwan des!" Nai mar ta nii,
"Ye!"
Nai kamo' ta fr a ham kil, yis ka hwer nzis a ra. Ta wop a
wak hwer tindai a ra a fa ham hai. Mar ta shitai hwer ti shar a fa
ham hai, ta nii kamo' a mot. Nai yis ta tok, ta fris a mwan, ta
nyesh. Kamo' ta halai mando ma mar taa mwan, ta tok, ta lang la
ta ham a kil. Ta yes, ta tek fun ti mar taa mwan, ta yanggwasai la,
ta sisal, ta nii, "Kwai i dsai lo fwet!" Ta kir la a jalpo, ta kai
mater mawis a wur. Ta yes a wur, ta laket naa ti mar, ta nii, "Mar
mmish ta fotis a lan. Nai naa ti mar ti ho, ti ho.
Sin naa, tahun ta ti
1
' a matik la ta nafu tindai, ta niyet, "Kabok, i
kabok shesh, shi faren mar mmish, 6a ni yu a far a lan." Nai naa ti
mar ti nii, "Hu yu, 6we ta faru weng!"
FINDEL VOL. I No. 1 September 1999
Mar sai ma ti ti ndaret fwet, a wu kamo' ndaret. Nai si lang
mayes, si har yish, mar sai ta nii, ma tek bakam, kamo' ta nii,
"Aa wan ti bakam ami?" Mar ta wetai la. Ta nii, ma tek mwan.
Kamo' ta nii, "Aa wan ti mwan ami? A hon!" Mar ta wetai la.
Mar sai ta har daam shak, ta wetai la a jalpo mmis.
Si kai mater mayes a lan, sin si kamo'i. Si yes, si furai far.
Si kai lo ti lan. Kamo' a sisal, a nii, "Daam mma kwai i nii, 6a a
har ein, ka bakam, ka mwan mi ali?" Mar a ti' ra a jalpo, a nii,
"Si myan!" Ko ti kamo' ti magas, nai si lu'ai mwan. Si fash
lohi, si cu, si wal la.
Kamo' a mbi ndaret nzis, a nii, "A
shitai, kwai ko nzin ti magas fwet,
ngga i fren a ham kil, i moten.
Mma a shitai wash mmin si shar
a fa ham hai, a nii, i motan a
ham kil ndai. Hayaa a tok, a
fura a mwan des!" Mar a
nii, "Andai ti!"
Kamo' a fr a ham kil, yis ka hwer
nzis a ra. A wak hwer a ra a ham kil, hwer ti shar a fa ham hai.
Nai mar a shitai, a sisal. A har sakpak ma kamo', a wop a but a
mwan, a tok, a langis a jalpo ta kamo'.
Kamo' a halai mando ma sakpak ta ham a kil. A tok, a lang
la, a yu, a shitai sakpak awu walan yis a manyesh, a nii, "Yaake,
mar sani awu walan yis a manjjesh ha?"
A har, a yanggwasai la, a nii ma ewai sakpak a loshashis, a
iiggwar, sakpak a loshishis, a nii, "Lo ma mar sani a 6al
loshishat", a but la. Nai ta tek jalpo mmis, a kir a la, a
furai mater mayes a wur. Jalpo a dutis, a nii ma hatat
ti, a mba hatat wet.
Nai mar a shitai andai, a furai dor taa jalpo ta
kamo', a nii, "Kamo' haling, ta ewai sakpak mmis,
Kamo' haling, ta ewai sakpak mmis." Kamo' nai a
halai dor, a nii, "Jalpo nzin tuni ti sun dor fwet. Jalpo
nzin tuni ti sun dor fwet." A nii, ma hatat ti, ti dutis
hai, a fwar ti. A nii, ma hatat ti, ti dutis hai, a fwar
ti.
Nai a nii, ma niashit ti a jalpo. Mar a fis la taa jalpo, a
sisal, a sisal, a sisal. Ko ti kamo' ti magas, ti magas,
ti magas fwet.
Nai a kai mater nzis, mar a kai mater nzis, si makar. Kamo' a wis
yo ma yangga'an a tu. Ngga' ma waatan nai. ^ ^
(Naafma worong finde! sani, yis mai, Benjamin McifMalau)
Bv Akila F. Mandiu
W a r s a m
unat ti war sam ti furai
W
yis naf a mafot. A kwai
tuni naf ma wurai ma
yang mi hyaang kwa. Malang na ti
bong ma mawar ka ngga' mma
rundong ma Wulyang ma fu' ndik
la des a kir naf mi matik a war
wurai ti yang kwa.
Fe ma waya ma mamwash si sun
ngga' ma war wur ti yang kwa a
6ur tima si bo, si dusai naf sis a
war wurai fwet fa ndee a wei kwa.
Wurai ma bong si aal mahor fa
ma yang kwa, yis mai ma mgbang
a tu ti daam mma si kir war wur ti
yang mu mafot nai, des shum ma
dusai yang ka shum ma gip ma
daam ma mawar, yis mai a kir naf
mi tokai war wurai ti yang fo nai.
Wur ti bong mma naaf awu waran
kasik danggat hya'.
Daam ma mawar mi na masut-
masut, Naf mmican si waar wur ti
yang ti, ka shi, ka fe ma miyar ma
vivat, ka manggya' ka manggor ti
mawar ka gak ma madu a fa sam hai,
ka mer ma tat yang a fa sam hai.
Yang: Yang ti mu yo dam ma
mawar ma bya' mma naaf ma wan a
matong mbi' mater ti diisayi ahun
nangi. Yang ca dwasai set a~kikyal fa
gwang ka rik mma naf si kirai nggut
fo ma ka rundongash ka daam ma
wur si lang ti kwa, ca wasai yang a
fo ma ram ka der des, kil ma ti bo ti
fwet.
Shi: Ca dwasai shi taa kikyal ma fo
rna ham. Ka kil mma a kir dasa a lan
ma liit, kil mma rundongash ma
Wulyang si waai ti kwa. Mma naafma
mafuk wunat ti mawar a waai ta lyaaf
shi a ndik, 6a ka ti dut a hari kwa, des
mma naaf a masai mawar ti shi ti
tidya zan madiiti a fa-sam hai mu wan
a mamun ti shum a ur ti maefut. Mma
madut ti 6aal a fa sam hai ti kyaar sam
ta 6ak.
Manggya': Manggi
1
ti mataram ahun
manggi' ti matu' shak ca maasai wunat
ti a mawar. Ref si laat manggya' ti. Ca
twang lat yang la ti a ndik ti manggya'
tawe teki mawan a fa sam hai.
War yang: Materash ma war yang mi
ful mi kek. Mater tima ti wu mamun
ka shum, yit ti, tima naaf mawan a
nggwak myaar a ndik, naaf ma wan a
nggwak myaar ful mma mabo mmis
ma wan a kir yang ti no'an mu wan a
6a1 madut kwa. Nai ta no'ai manggya'
a ndik, ma bwaan ta ku ta tat nggong
ma yang a hai tawe, naaf ta furai wari
andik. )r''>-
Gaat ti mawar: Gaat tuni ti mwaan
yo ti boan ti fwet a ur ma naf ma wan
a tii a tu ti yang ti waran la tawe ta tek
fit a wan ti a fa sam hai. Yang tima ca
twaang ti a fa myaar ti mwaan yo ti
tangan la ti, ti bwaahan fwet. Naf si
sakaat la tawe, ti mun yo ti yiyekan la.
Masut nziti ti'si dwaa ti a fa sam hai,
si taat a ta myaar ti sm. Mma ti au a la
sam hai nai naaf ta tu' kwil nzit la ti afa
sam hai, 6a yit a matu' shak. Mawar a
fwaarai taa ndik madu mawan a fa hai
ma sam. Ca mwaan a mawar naf si
mun ful ahun yuhun a 6ur tima naaf
danggat ta sor a fa sam hai, iil si sor a
ndik a fa ti' yang. Mma yang ti wal
madu a fa sam hai shak, fenshash mmit
mi wan a matof la a fa hai ma sam.
Mma naaf a hon ti hani, mma cen diin
a fu' ti mbas mawan a tu' mawar la
shak. "Dam mma a kir naf si fwaat la, si
lat fa ngga' mma ref si laat manggi' ma
gu' kambong ahun daam ma gu' nai.
Bote: Walai vo fenshash mma si lat la
fa lat nai ti ref tindai yit ti wunat ti
walayi kwa. Botp yis mai marna naf
mmican si laat, si kir a fa sam hai yo
walai wunati ndai, Yis boto yi, ca war
mawar la tawe ti kukwyal ahun
nggwaang ma yang ful ca tat a ndik 6a
haayi si
+
of a kil ma danggat tawe naaf
ma lati mawan a iati la fwet.
Shitam ti mawar (yaro ba kiwiya):
Mma naaf a wal mawar shak, mawan a
mamun pwak ti, a ta tor dak ca twaar
daam, a ur tima cen ma wan a hon
yong ti a fa sam hai kwa, des a ur ti
madut ti yang muwan a kir yang ti
dbret la. Dam mma a kir & inun pwak
ti, a naaf t tor set nai. Yaro ba kiwu
sani a shit fa dambwas ma mwa, han
pyat! Yis mai si kyaarai manggi
1
naaf ta
surwaat, a ta lang a dikili, a ta kai
myaar ma mawar.
Ca hur wonka mwan kwa.
Naf ma zuti: Naf ma Edita: Akila Filibbus Mandiu (Chief), Dr. Uwe Seibert, Mafiilul Lek. Ka Da:Prof. Dr. Herrmann Jungraithmayr, Saf Ron-Kulere, Lazarus Agai