Prehistoria

e a Idade Antiga
A presenza humana na Pennsula Ibrica remntase a
1,2 millns de anos. A tonga etapa que transcorre desde en-
tn ata a aparicin dos primeiros documentos escritos recibe
o nome de Prehistoria.
A Historia propiamente dita comeza eos pobos colonizadores
e eos primeiros pobos histricos autctonos, os iberos. Coa
conquista da Pennsula e do arquiplago balear por Roma ini-
ciase un fongo proceso de romanizacin. Tras a crise do im-
perio romano de occidente no ano 476, xorde o reino visi-
godo, que desaparecera coa invasin islmica, a comezos do
sculo vi.
Cova de El Portaln de Atapuerca.
1,2 m. a.
i
~1
40000a t a o s
Homo sapw
Paleoltico Inferior
(1,2 millns-100000)
L1milln a 700000
Homo antec essor
1,2millns
Re st o s h u mano s mis antig o s
Sima d e l Ele f ante (A tapue rc a)
-1,6 millns a 200000
Homo erec tus
700000
Re st o s d e utensilio s
(c hoppers)
X ac e me nt o El A c u lad e ro
(Cdiz)
Paleoltico Medio
(100000-35000)
200000 a 30000
Homo neandertalensis
1000 900 800 700
500000 a 200000
Homo heidelbergensis
600 500 400
TT~
| | l | |
T T T
300 200
I I
M i l i I I I I i i I I I i
I I I I I i I I I ! i I I I I I
" " ' " "" I I II I
Idade do Ferro (Primeiro milenio)
Fenic io s (850 apro x, - 572 a.C .)
Tartesso s (1200-550a.C .)
630-550V t~
V 800 Re inad o d e A rg ant o nio
Fund ac in d e G ad ir
G re g o s (600-238 a.C .)
C artaxineses (572-201 a.C .)
Po b o s ibero s (500-200a.C .)
Po b o s c ltic os (900-19 a.C .)
o 1D000a-C . no O rie nte Prximo .
" P e ~
v
s j s sric a a:a o q uinto milenio
1575
Fund ac in d e Empo rio n (Empries)
J 218
O s romal
Paleoltico Superior Mesoltico
^_ i i
Neoltico o
i i
Calcoltico
Bronce
(35000-10000) (10000-5500) (5500-3000)
r
(Terc eiro milenio )
1
(Seg und o milenio)
pre-'
7000-2500
A rte le vantina
100 a.C .
15000-12000
Pinturas d e A ltamlra
d .C .
4000
C o v a d e l'O r (A lac ant)
Neoltic o
4600-2700
Mo nu me nt o s megaltic os
2500-1750
C ult ura d o vaso
c amp anif o r me
1700
Po b o ad o d e ElA rg ar
(A lmera)
100 200 300 400
2800
Po b o a d o d e Lo s Millare s
(A lmera)
500
C ultur;
C u lt u ra taialvc
i I l i l i
Hispania romana (218 a.C.-409 d.C.) Pobos brbaros (409-711 d.C.)
T
Q >J St a j ? 18- J 9J 3LC J
' e tapa (218-154 a.C .)
e t apa (154-29 a.C .)
212
C ar ac alla c onc delles
a c dadana ro mana
a t o d o s o s habitante s
d o Imperio
r
123 O s ro mano s
o c u p an Bale are s
3.
a
e tapa (29-19 a.C .)
E--137
'- -erras lusitanas
--133
. Ta s c eltibric as
an e n Emp o rio n
T-J 29-19
G u e rras c ntabras
Su e vo s (409-585)
Vnd alo s (409-429)
A lano s (409-418)
L 476
Re ino v i si g o d o (507-711)
u
507
O s visig o d as so n e xc u sa d o s d a G aiia e
e st able c e n a sa c aprtaJ e nTo le d o i
Fin d o impe rio ro mano d e O c c id e nt e
L416
Tro pas visig o d as entran en Hispania
c o mo aliad as d e Ro ma
409
Su e vo s, vnd alo s e alano s
c ru zan o s Pire ne o s e entran e n Hispania
^654
Re c e svint o
pro mu lg a
o Fue ro J uzg-
-630
Isid o ro d e Se villa
589 c o mp le t a as Etimoh
III C o nc ilio d e To le d o
C o nversin d e Re c ar e d o
I Os primeiros poboadores daPennsulaIbrica
Instrumentos Uticos do Paleoltico Inferior.
A. Biface de cuarcita.
B. Pequeo instrumento Utico.
C. Raspadeira.
Os grandes cambios climticos experimentados durante o Plistoceno ou era
Cuaternaria modificaron a distribucin da vexetacin e da fauna, e afect-
ronlle decisivamente evolucin fsica dos seres humanos, que tiveron que
cambiar as sas pautas de comportamento para adaptrense nova situa-
cin.
Durante o Paleoltico, a vida dos grupos humanos asentados na Pennsula
Ibrica era moi insegura: carecan de vivenda permanente e os seus ali-
mentos procedan da recoleccin de bagas e de froitas silvestres, da prea e
da caza. No Neol tico, a aparicin da agricultura e a domesticacin dal-
gunhas especies animis transformaron as estruturas das colectividades hu-
manas, proliferaron os poboados estables e incrementouse a utilizacin da
metalurxia.
Os restos humanos mis antigos na Pennsula Ibrica remntanse a
1 200 000 anos, e atopronse en 2007 na Sima del Elefante [Doc. 1] na
serra de Atapuerca, situada a uns 15 kmda cidade de Burgos. Estes restos
son anteriores aos que ata hai pouco se consideraban os mis antigos
(800 000 anos), os atopados na Gran Doli na (1994) na mesma serra de
Atapuerca.
MSns de anos
2,5 15 0.5
'"P. aethtopicus
P. botset
"A ramtdus
A a/arens/s
A ananyensjs
"Touma
7 millns d e ano s
(novo ac hado)
R robustos
A africanus H. rudotfensjs
H.habilis
Onrorin tugenensis Primeiro homo
Millenium man
6 millns d e anos
Agatf
* Restos d e homnido mis antigo
* Australoprthecus
' Paranthropus
"Homo
-H.
H. erectus
H. heidelbergensis
" \, I H. neanderthalensis
H. antecessor
R
^j^^enas
H. sapiens
3
Os restos fsiles humanos achados na Sima del Elefante pertencen a unha
mand bula con oito dentes dun adulto novo (20 anos), que foi adscrito,
provisionalmente, mesma especie c dos restos fsiles humanos atopados
na Gran Dolina e queviviron hai 800 000 anos. Tanto os restos da Sima
del Elefante coma os da Gran Dolina considrase que pertencen a unha no-
va especie do xnero Homo, que se He deu o nome deHomo antecessor
(home pioneiro ou o que antecede os demais).
Probablemente, estes primeiros seres humanos chegaron Pennsula pro-
cedentes deAfrica. Suponse que o seu desprazamento cara a Europa puido
deberse ao seguimento das mandas deanimis das quedependa a saali-
mentacin.
O Paleoltico, quesignifica literalmentepedra antiga, constite a pri-
meira e a mis longa etapa da Prehistoria. Os historiadores estudan este pe-
rodo a partir dos osos, pedras talladas, representacins pictricas e outras
evidencias arqueolxicas.
Os restos atopados na Pennsula testemuan a actividade dos seus primei-
ros habitantes e permiten determinar catro perodos nesta primeira etapa:
Paleoltico Inferior, Paleoltico Medio, Paleoltico Superior, conclu ndo
cunha etapa detransicin denominada Mesoltico ou Epipaleoltico. Todo
indica que os grupos humanos do Paleoltico, integrados por poucos mem-
bros, eran cazadores, colleiteiros enmades. Estes primeiros poboadores vi-
viron oscilacins climticas importantes, que modificaron sucesivamente o
ambiente natural. Por iso seexplica que se atopasen restos de fauna e de flo-
ra correspondentes, actualmente, a outras latitudes mis fras e mis
clidas.
O Paleoltico Inferior
Estndese desde a aparicin dos primeiros vestixios humanos, hai uns
1,2 millns danos, ata, aproximadamente, 100 000 anos. Durante este
tempo habitaban a Pen nsula das especies do xnero Homo: o Homo
antecessor e o Homo erectus, que se alimentaban da recoleccin, da prea,
da caza e da pesca. Os cazadores do Paleoltico practicaban un certo no-
madismo, seguindo, se cadra, as migracins estacionis das mandas de
animis. Na Sima de los Huesos atopronse abundantes fsiles huma-
nos, estreitamente emparentados co antigo Homo heidelbergensis. Hai
uns 250 000 anos, entre Torralba e Ambrona (Soria), desprazbanse
grandes mandas deanimis, sobre todo, elefantes. A caza practicbase a
partir dun sistema de trampas e pozos. Os cazadores actuaban en pe-
queos grupos, asexando o paso da manda ata lograr empuxar os animis
s sas trampas. As presas eran abatidas con lanzas e esnaquizadas no
mesmo lugar da captura, abandonando, xunto coa carne non consumi-
da, os tiles de slex que empregaran: bifaces, percusores, raspadeiras e
lascas.
Neste perodo iniciouse a tecnoloxa das pedras talladas, coa que se fabri-
caron utensilios de diferentes tipos: lascas, obtidas mediante o golpeado
perpendicular sobre o bordo plano dun seixo; choppers, que seobtian fa-
cendo saltar das ou tres lascas dun seixo percutido por unha soa cara, e
chopping tool ou bifaces, seixos golpeados polas das caras. No depsito
de El Aculadero (El Puerto de Santa Mar a, Cdiz) atopronsechoppers
dunha antigidade de 700 000 anos.
Doc . 1. Ata puerc a
(...) o s inve st ig ad o re s q u e ir a c a z- -z
depsito burgals pre se ntan ho xe i nt e ~a -
c io nalme nt e o s resto s seo s d o ho rn-"~;
mis antig o d e Euro pa, c o nc retamente ur.rs
mand bula c o n o ito d entes d u n ind ivid e
q ue viviu hai 1,2 millns d e ano s, d ic ir
uns 400000 mis c s restos mis antig e s
d e sc ube rto s at a a g o r a .
(...) [A to pro nse na] Sima d e l Ele f ante ,
(...) a 200 metro s d e G r a n D o lina, a c o va
na q u e en 1 994 se at o p aro n o s prime iro s
resto s d e Homo antec essor (800 000
ano s). (...) A mand bula, e xp lic a C a r b o -
ne ll, c orrespnd elle a un ad ult o no vo (20
ano s) q u e (...) pre se nta lo xic ame nt e uns
trazo s mis arc aic o s c antec eso r d a G r a n
D o lina. (...)
(...) [A to pro nse, xunto mand bula] 32
utensilio s d e slex [q ue] (...) ind ic an unh a
antigid ad e d e at a 1,4 millns d e ano s.
Para f ab r ic ar as f e rrame nt as, p ar e c e ser
q ue o s homnid os t o maro n pe d ras d un me -
d io prximo e q u e as le varo n a pro psito
a o interio r d a c o va q ue ho xe a Sima d el
Ele f ante . Unh a sinxe la tc nic a d e t allad o
obtia pequeas lasc as g o lp e and o c un
pe rc uso r d u ro . C o n e las, o s ho mnid o s
ap r o ve it ab an a c ar ne d alg ns g rand e s
herbvo ro s, c o mo amo san as marc as q u e
o s tiles ltic os d e ixaro n so bre algns osos.
(...) A mo rfo lo xa d a c a r a ant e rio r pri-
mitiva e le mb ra a d e fsiles af ric ano s d o
Plisto c e no Inferio r (Homo habilis e Homo
rudolfensis), (...). Po la c o nt ra, a c ar a po s-
terio r (...) ten un aspe c t o mis mo d e rno e
le mbra o d e c erto s maxilare s d e depsitos
d e A sia atribuid o s a Homo erec tus.
El Peridico de Catalunya.
27 d e marzo de 2008 (trad..
Cuestns
J A partir d o Do c . 1, re d ac t a un texto
bre ve , relac ionndoo c o c o ntid o d o
e sq u e ma evo lutivo d a e spe c ie h u mana.
Busc a informac in c o mple me nt aria so bre
as d iversas c arac terstic as fsic as e
c ulturis d estas e spe c ie s.
Cuestins
O Paleoltico Medio
2 C ale s so n as e spe c ie s h u manas
at o p ad as at a o mo me nto na Pennsula
Ibric a d urante o Paleoltic o?
Busc a informac in e id e ntif ic a
as c arac terstic as fsic as mis
relevantes d e c a d a u nh a, sinaland o
as sas princ ipis d if e re nzas.
3 Busc a informac in e e nu me ra as
c arac terstic as mis impo rtante s d o s
instrumento s d o Paleoltic o peninsular.
Este perodo estndese entre os anos 100 000 e 35 000 a.C. Nel aparecen
das ltimas especies do xnero Homo da Pennsula: o Homo neanderta-
lensis, cunha antigidade duns 95 000 anos, e o Homo sapiens, hai uns
35 000 anos. Este ltimo xa era un ser humano con trazos fsicos seme-
llantes aos actuis e capaz de crear instrumentos de certa complexidade e
de expresar as sas crenzas mediante rituais funerarios e pinturas nos abri-
gos de pedra ou no interior das cavernas.
Atopronse restos das das especies no norte e no leste da Pennsula. Viv-
an ao aire libre, pero, cada vez con mis frecuencia, refuxibanse en covas
e abrigos. Unha das caractersticas mis notables desteperodo a diversi-
ficacin dos utensilios de pedra: lascas, puntas de frecha, burs, coitelos,
raspadeiras, etc., e o uso da madeira e do oso para a fabricacin de instru-
mentos. Outro trazo destacado o crecente uso do lume, que tivo conse-
cuencias moi positivas para a vida humana, xa que permitiu a iluminacin
de noite, a calor, a coccin dos alimentos, as como a proteccin fronte ao
ataque de animis salvaxes. Tamn se comezou a ter conciencia da propia
morte, como o proba a aparicin de enterramentos de cadveres, rodeados
s veces de restos de cerros rituais. Un exemplo diso o achado da cova
Mor n (Cantabria), onde se atopou un cadver, coa cabeza e eos ps corta-
dos, que foi enterrado cun cervato como ofrenda.
O Paleoltico Superior
Neste perodo, entre35 000 e10 000 a.C, producronse grandes cambios.
Despois dun breve tempo de convivencia entre ambas as especies humanas,
o Homo neandertalensis extinguiuse, e impxose o Homo sapiens, cuxos res-
tos se atoparon en moitos lugares: en Cantabria (cova del Castillo), en Va-
lencia (cova de Parpall), no Pas Vasco (Urtiaga), en Asturias (Tito Busti-
11o), etc. a poca dos grandes cazadores, que se especializan na caza de
cervos, cabras, renos...
M a r C a n t b r i c o
Tito Bustillo
C . d e
ip Pe as\
A ltamira
C o v a / /
Mo rn / El C astillo <
O CEANO
ATLNTICO
A t ap u e r c a
To rralb a-A mb ro na
Tab lazo s
A itzbtarte
antifhamie Tut d e l Fustany
. Banyo le s
O
Ro c a d e is
Mo r o s d e Cogu '
,,. o p
C ap e liad e s
Lo s C asar e s
o V alt t o rt a
O Fu rninh a
O Mo g o it o
Plnilla d e l V alle
Po rzu na
- O '
To ssal d e la Fo nt
C o v a Do salg es
j o
C o v a Ne g r a-, o
P a r
P
a l l

u _ ''" T nS!
e z
" ' ' C a b e z o G o r d o
V e nt a Mic e na/ , Blanc o - Q
_ _ ^>-
:
" O r c e o i
o Piaro C o v a V ic t o ria
C ar mo na o D ar r o
El A c u la d e r o o
La J a nd a
n

o V
0
O PALEOLITICO
o Paleoltic o Inferior
o Paleoltic o Me d io
Paleoltic o Supe rio r
o A c h ad o s antro po lxic o s
o Mesoltic o
r^j
:
A rte rupestre
A ocupacin do territoriopeninsular durmmtt
o Paleoltico foi moi tempera.
A pesar do nomadismo, detctase a ocupacin
continua ou estacional de determinado;
habitis durante longos perodos.
As reas que presentan depsitos mis rico-
son as covas e os abrigos de zonas calcaras
cantbricas, do Sistema Ibrico e de todo o
litoral mediterrneo, as como a fachada
atlntica portuguesa.
Destaca o auxe da industria do oso, que deu lugar aparicin de novos ins-
trumentos aptos para a caza e a pesca: azagaias, guilas, punzns, arpns,
alfinetes e anzois. Os utensilios de pedra tallada eran moi especializados e
axeitados para esnaquizar os animis, preparar as peles e decorar os osos.
Nesteper odo destacan as pinturas que aparecen as paredes de covas e
abrigos da zona cantbrica (Altamira, Tito Bustillo e Castillo), onde se ato-
paron representacins deanimis de zonas fras (bisontes e renos) as que
dominan o naturalismo e a policrom a (vermello, negro e ocre).
O Mesoltico
Nesta etapa, tamn denominada Epipaleoltico, cunha climatoloxa simi-
lar actual, desaparecen da Pennsula os grandes animis. A caza redcese,
polo tanto, a animis mis pequeos, como cabras, coellos, paxaros, cara-
cois, etc., polo que foi necesario adaptarse aos utensilios deslex, xa que se
necesitaban instrumentos de menor tamao (micrlitos).
Nesta etapa final dtanse case todas as ltimas pinturas da zona levanti-
na. Adoitan ser monocromas e representan, fundamentalmente, escenas
de caza ou narrativas, as que aparecen homes e mulleres, con formas moi
estilizadas, realizando distintas tarefas, como sucede as representacins
da cova deDosaiges (Valencia), Valltorta (Castell), etc. Estas pinturas
permiten interpretar unha posibledivisin do traballo e deducir os mo-
dos de vida, o tipo de armas, a forma de cazar, etc., dos poboadores da
poca.
Durante o Mesoltico, os grupos humanos fixronse sedentarios progresi-
vamente. A caza e a recoleccin empezronse a combinar con outras tare-
fas produtivas. Nesteperodo destacan os concheiros de Muge, no baixo
Teixo (Portugal), que elaboraban abundantes pezas lticas depequeo ta-
mao. Tamn temos que anotar que, con toda probabilidade, grupos hu-
manos poboaron as illas Baleares.
A pintura rupestre levantina atpase en covas
e abrigos. Neles represntame animis
(xabaril, cervo, etc.). Aparecen escenas
narrativas (caza, recoleccin) nos que homes e
mulleres teen formas estilizadas e
monocromas. Na imaxe, Abrigo de Roca deis
Moros de Cogul (Lleida).
OCEANO V?'
M a
r
1
ATLNTICO!
O 100 200 300km
! ! ! i
Os monumentos megalticos son tumbas
colectivas que responden a diferentes modelos.
Un dos mis frecuentes o dolmen, formado
por grandes pedras verticais que sosteen
unha gran lousa horizontal.
Na imaxe, dolmen da Chabola de la
Hechicera, en Elvillar (Alava).
1.X Agricultores e gqndeiros; o Neoltic o
O Neoltico, que significa literalmente pedra nova, desenvolveuse arre-
dor dos anos 10 000 e 3000 a.C. e foi unha autntica revolucin para a
humanidade. Xurdiu na zona do Oriente Prximo (montes Zagros, Kur-
distn actual) e desde al foise estendendo lentamente a Europa e ao norte
deAfrica.
Esta etapa da Prehistoria caracterzase polo descubrimento da agricultura
e pola domesticacin dos animis, a invencin da cermica, a cestera e o
tecido, a creacin dunha arquitectura e a elaboracin de ferramentas con
pedra pu da.
No Neoltico, a agricultura e a domesticacin de animis cambiaron as es-
truturas das colectividades humanas. O paso dunha econom a baseada na
recoleccin, na pesca e na caza a outra produtiva arredor da agricultura e
da gandera, ocasionou un espectacular aumento da poboacin. Levant-
ronse poboados estables, co cal os seus habitantes pasaron de nmades a se-
dentarios, e apareceu, por primeira vez, a propiedade privada.
O Neoltico chegou Pen nsula Ibrica contra o 5500 a.C. e durou ata o
ano 3 000 a.C, aproximadamente. Todo parece indicar que chegaron pri-
meiro as prcticas gandeiras (porco, boi, ovella, cabra e, quizis, cabalo) e
despois os cultivos agrcolas. Os cultivos mis antigos coecidos na Penn-
sula foron a esprilla, a escanda, a espelta, a cebada e o trigo.
O Neoltico Antigo
Os primeiros asentamentos neolticos da Pennsula localzame as serras pa-
ralelas ao litoral mediterrneo, e caracterzanse por utilizar as covas como
centros bsicos de vida e polo predominio da gandera sobre a agricultura.
Coa difusin da agricultura xurdiron inventos importantes, como a cer-
mica, o mu o de gran; instrumentos para as tarefas agrcolas (dentes de s-
lex suxeitos a un pau para segar, culleres de oso, ferramentas con pedra pu-
da) e os primeiros tecidos. Un elemento destacado desteperodo un tipo
de cermica decorada con debuxos realizados eos bordos dentados de cun-
d as marinas (cardium).
O depsito do Neoltico Antigo mis importante o da cova de l'Or (Ala-
cant), datado arredor do ano 4000 a.C.
O Neoltico Medio
No segundo perodo do Neoltico aparece a prctica habitual de enterrar
os defuntos en cmaras revestidas de lousas de pedra, que formaban ne-
crpoles preto dos poboados. Os enterramentos adoitaban acompaarse de
ofrendas, colares de calata (turquesa), vasillas de cermica e pequeos uten-
silios.
Destaca a cultura dos sepulcros de fosa, s atopada no nordeste peninsu-
lar; trtase de pobos de agricultores que vivan en cabanas circulares situa-
das as chairas e nos vales cultivables.
Un descubrimento importante desta poca foi a minera, documentada as
minas de Can Tintoret en Gav (Barcelona). Atopronse pozos con galer-
as, dos que se extraeu un tipo especial de pedra encarnada ou verde, cha-
mada variscita, que se perforaba para facer colares e depositalos no enxoval
dos defuntos.
inicios dci metalurxia
Os anos de transicin do Neoltico final Idade do Bronce (3 000-2 000
a.C.) son coecidos eos termos Calcoltico ou Eneoltico. Neste perodo
aparecen por primeira vez utensilios de cobre.
Destacan nestemilenio os grandes monumentos megal ti cos: enterra-
mentos colectivos realizados con grandes bloques de pedra ou megli-
tos. As edificacins mis frecuentes son: os menhires, construidos cunha
pedra vertical; os dolmens, formados por varias pedras verticais e unha
horizontal; as covas dolmni cas, constituidas por un longo corredor e
unha cmara sepulcral de formas variadas, e cubertas, igual cs dol-
mens, por unha acumulacin de trra e pedras, un tmul o. Un exem-
plo representativo deste tipo de cova a de Menga, en Antequera (M-
laga). Este megalitismo funerario moi abundante en todo o oeste
peninsular e desdeaqu estndese polo norte (cornixa cantbrica e Pre-
pireneo ata Catalua) e polo sur (seguindo a costa e as montaas sub-
bticas ata Almer a). O centro peninsular e Levante carecen destas cons-
trucins.
Unha das culturas mis notables foi a de Los Millares, preto das minas da
actual provincia de Almera. Os poboadores desta zona explotaban as mi-
nas, e fundan e elaboraban pezas de cobre. Vivan en pequeos ncleos
amurallados situados en outeiros para facilitar a sa defensa. as casas, de
planta oval, con reliados de ramaxe e zcolos de pedra, construan silos pa-
ra gardar o gran e fornos para fundir o mineral. Os seus enterramentos eran
de carcter megaltico e no interior das tumbas atopronse numerosos ob-
xectos de cobre, algns con inscricins exipcias, o que demostra que exis-
tan relacins coa outra beira do Mediterrneo.
Contra o ano 2 500 a.C. iniciouse a cultura do vaso campaniforme, que se
desenvolveu a cabalo entre a metalurxia do cobre e do bronce. Esta cultu-
ra vai unida a un tipo de cermica, en forma de campa invertida, que se di-
fundiu por Europa Central, anda que a sa orixe, probablemente, se ato-
pa na Pennsula.
A metalurxia do bronce (aliaxe de cobre e estao) comeza a principios do
segundo milenio a.C. e estndese polas zonas do sueste, polo noroeste pe-
ninsular e polas illas Baleares. No sueste destaca o poboado de El Argar,
en Almera (1 700-1 300 a.C), situado sobre unha cua na que se ergu-
an casas pequeas con tellados feitos de xuncos e barro, con ras estreitas
e empedradas. Os seus habitantes coecan a metalurxia do cobre e da pra-
ta, debido existencia destes metis na rexin. Utilizaban o bronce para
elaboraren armas, utensilios e adornos, como diademas e colares. Os en-
terramentos facanse en caixas ou urnas, s veces no subsolo das vivendas,
e frecuente atopar xunto ao cadver unha cunea, denominada copa ar-
grica.
En Baleares aparecen restos dunha cultura metalrxica do bronce, entre cu-
xas manifestacins destacan, arredor do ano 1 000 a.C, imponentes cons-
trucins megalticas, como as navetas, as taulas e os talaiots.
A finis da Idade de Bronce xurdiu unha nova cultura na zona noroeste da
Pennsula: a cultura dos castros. O seu nacemento est ligado s rutas atln-
ticas que chegaban ata o actual Reino Unido e Irlanda na procura de me-
tis, especialmente estao, sendo a actual Galicia unha zona de escalas e de
poboamento.
' juestins
3 C ale s so n as d if e re nzas mis
impo rtantes entre o Paleoltic o e o
Neoltic o?
5 Resume bre ve me nte a evoluc in do
Neo ltic o .
As construcins megalticas er.
presentan notables diferenzas respecto das
peninsulares: os talaiots son enormes torres
ciclpeas de defensa; as navetas, cmaras con
columnas sobre as que se apota unha falsa
cpula, e as taulas, construcins formadas por
das grandes pedras en forma de T. Xa
imaxe, naveta deis Tudons, en Cindadela
(Menorca).
2 Os pobos prerromanos
fes .&'i
Os cartaxineses conquistaron Eivissa o ano
654 a. C. e crearon na illa un centro
importante de intercambio comercial. as
cmaras subterrneas e nos sepulcros de fosa
das necrpoles atopronse abundantes obxectos
artsticos, entre os que destacan as magnficas
estatuas de barro cocido (terracotas) que
representan homes e mulleres us ou ataviados
eos seus ricos vestidos e coas sas xoias. Na
imaxe, a dama de Eivissa, exemplo de
estatua pnica.
A comezos do sculo V a.C, na Pennsula Ibrica poden distinguirse dous
grandes espazos: a zona costeira mediterrnea e case toda Andaluca, que se
corresponden co territorio ocupado polos pobos ibricos e os asentamen-
tos tartsicos, moi influidos por fenicios e gregos; o resto da Pennsula, que
estaba habitado por outros pobos con trazos distintos, influidos pola che-
gada das primeiras ondas de indoeuropeos, que os gregos denominaron kel-
toi (celtas).
2.1. As colonizacins mediterrneas
Os fenicios
Os fenicios iniciaron as sas viaxes polo mar Mediterrneo arredor do ano
1 000 a.C, e foron os primeiros en chegaren costa mediterrnea da Pe-
nnsula a mediados do sculo IX a.C. Os arquelogos fixaron como data
probable da fundacin de Gadir (Cdiz), a mis importante das sas colo-
nias, entre os anos 800 e 775 a.C. Gadir era a mis occidental dunha serie
defactoras fundadas na costa deAfrica (Tingis, Cartago...) e no litoral da
Pennsula Ibrica, desde Catalua ao estreito de Xibraltar. Malaca (Mla-
ga), Sexi (Almucar) e Abdera (Adra) eran cidades fenicias. A maiora das
colonias eran pequeas factoras, situadas en outeiros prximos costa,
que tian como actividade mis destacada o comercio. Os pobos peninsu-
lares ofrecan minas metlicas de cobre, estao, ouro e prata, e reciban a
cambio tecidos, xoias e obxectos de adorno.
As sas principis contribucins s culturas indxenas foron a xeneraliza-
cin do uso do ferro, a creacin de factoras para salgar e conservar o pei-
xe, a construcin de salinas, a achega de novas tcnicas para a fabricacin
de cermica, como o torno de oleiro. Unha das contribucins mis i m-
portantes foi a introducin da escritura alfabtica, orixe do noso alfabeto
actual.
Rivalizaron eos gregos polo control do comercio dos metis. Despois dal-
gns enfrontamentos, repregronse cara ao sur, abandonando os territorios
que tian na actual Catalua, onde se descubriron algns asentamentos.
Cando Tiro foi ocupada polos asirios (sculo VII a.C), os enclaves fenicios
da Pennsula pasaron a depender da cidade fenicia de Cartago, (actual Tu-
nisia). Baixo o seu dominio estenderon os seus enclaves a Ebussus (Eivis-
sa) para impedir o asentamento grego no sur da Pennsula. Entre os restos
pnicos atpanse os famosos sarcfagos antropoides de Villaricos (Alme-
ra), Almucar (Granada) ou Cdiz.
uesfns
Exc r c
r
e ve me nt e q ue n e ran o s
-=-'c 'c s.
Os gregos
Polos restos arqueolxicos atopados, os gregos chegaron Pennsula desde
Massalia (Marsella) contra o 600 a.C. Establecronse no golfo de Roses e
na costa levantina, onde fundaron enclaves tan importantes como Rhode
(Roses) e Emporion (Empries), en Girona, e Hemeroskopeion e Heraclea,
na actual provincia de Alacant. Exerceron unha grande influencia sobre as
poboaci ns indxenas, como o demostra a cantidade de obxectos gregos
que se atoparon as tumbas e nos poboados de toda a zona.
A grande imporcancia comercial de cidades como Empor ion ponse de CueSt f l S
manifest coa cuaxe de moedas propias, que eran aceptadas en todo o r
Mediterrneo. A contribucin grega aos pobos ibricos chegou mesmo a "' Que zonas da Pennsula Ibrica
transformar a econom a indxena, xa que os gregos lies mercaban cereais, recibiron mis influencias gregas?
lies vend an manufacturas e comezaron a pagar estes intercambios con
moeda. Introduc ronse novos cultivos, como a oliveira e a vide, que tan-
ta importancia tern nos sculos posteriores, trouxeron e estenderon no-
vos animis domsticos (o asno e as pitas), difundiron o uso do arado,
ademis doutras importantes innovacins na elaboracin de tecidos e de
cermicas.
2 2 O s tai * t esos
O coecemento da cultura de Tartessos chegounos a travs de fontes lite-
rarias gregas (Estrabn, Herdoto), que presentan Tartessos como unha
cidade ilustre, como un ro e, incluso, como un territorio. Estas noticias
aparecen mesturadas con lendas e personaxes mticos, ou o histrico Ar-
gantonio (630-550 a.C), baixo cuxo reinado Tartessos acadou o seu mxi-
mo esplendor. Destas fontes, que se moven entre o mito e a realidade, de-
dcese que o nome de Tartessos aparece relacionado coa riqueza e coa
obtencin demetis, especialmenteestao e prata.
A poboacin concentrouse en das zonas: arredor da actual Huelva, que
medrou rpidamente coa explotacin das minas de prata de Riotinto, e
arredor da actual Sevilla, onde se atopou o famoso tesouro do Carambolo.
A cultura tartrica desenvolveuse entre os sculos XIII eVI a.C. e o seu apo-
xeo coincidiu eos momentos de maior actividade comercial dos fenicios en
Gadir e nos ncleos costeiros. A existencia dun excedente econmico de-
terminou diferenzas sociais entre os seus habitantes: terratenentes na cima,
varias clases intermedias e, na base, os escravos. Entre os grupos interme-
dios estaban os comerciantes, que gozaban de grandes riquezas.
Poboado tartsico de Tejada la Vieja,
en Escacena del Campo (Huelva), situado
nun outeiro amesetado, localizable entre
a campia onubense ao sur, prxima ao
ro Guadiamar e a zona mineira ao norte.
Este poboado estaba amurallado en todo
o seu permetro, cunha fortificacin
adaptada ao outeiro.
uestins
Busc a no tic ias so bre Tarteso s e
re d ac t a un texto se g uind o esta o rd e :
mbito c ro no lxic o , loc alizac in
xeo grfic a, c arac terstic as so c iais e
ec onmic as, e f o rmas artstic as.
De clara influencia grega, a Dama de Elx
unha das obras mis importantes da arte
ibrica. Este busto feminino, esculpido en
pedra calcara branca e policromada,
representa, posiblemente, unha deusa,
sobrecargada con todos os adornos que merece
a sa elevada dignidade. O burato que
presenta no seu lombo serva como urna
funeraria.
Os tartesos practicaban unha agricultura evolucionada, eran bos navegan-
tes e pescadores, traballaban os metis e coecan a escritura (tian un al-
fabeto parecido ao ibrico). A explotacin mineira (cobre, prata, ouro) e o
trfico do estao a travs da ruta das Casitrides illas imaxinarias que s
aparecen representadas na cartografa ptolemaica e nalgns relatos permi-
tiulles un activo intercambio comercial.
Non se sabe que causas provocaron a sa desaparicin, pero a partir do
sculo V a.C. dixase de ter constancia histrica de Tartessos. O seu extenso
territorio fraccionouse entre diversos pobos, destacando os turdetanos do
val do Guadalquivir. A mediados destesculo, estes pobos, xunto eos que
ocupaban o espazo mediterrneo, recibiron o nome de iberos.
2.3. Os iberos
Concese co nome de iberos (chamados as polos historiadores gregos e la-
tinos, que asociaron este conxunto de tribos co nome do ro Iberus Ebro)
aos primeiros pobos histricos que, a partir do sculo V a. C, habitaban a
costa mediterrnea, desde o norte de Catalua ata a desembocadura do
Guadalquivir, e o val do Ebro ata Zaragoza: ilerxetes, laietanos, edetanos,
turdetanos, etc.
A formacin da cultura ibrica pode interpretarse como consecuencia da
influencia que os pobos coloniais (fenicios e gregos) exerceron sobre a po-
boacin indxena e das tradicins do mundo tartsico.
Este proceso de aculturacin pxose de manifest en que, anda sendo in-
dependentes entre si, os poboados ibricos tian numerosos aspectos co-
mns: unha lingua parecida que escriban co mesmo sistema de signos, un
ritual funerario de incineracin, unhas tradicins espirituais e materiais e,
mesmo, as manifestacins artsticas: a cermica pintada e a escultura pre-
dominaban as sas creacins.
Son estas tradicins comns s que permiten falar dunha cultura ibrica,
anda que nin poltica nin socialmente os iberos constituron nunca unha
unidade organizada.
Os poboados ibricos estaban situados, xeralmente, en lugares elevados pa-
ra a sa defensa. Unha muralla rodeaba o recinto e no seu interior cons-
truanse as vivendas, de pedra ou adobe, cubertas de ramaxes ou palla, que
se aliaban ao longo das ras, que, pola sa adaptacin ao terreo, presen-
taban grandes desniveis. Non se atoparon edificios pblicos nin templos,
pero si necrpoles e santuarios, nos que se atoparon numerosos exvotos en
bronce ou en pedra.
A sa economa basebase na agricultura (cereais, vide, oliveira, hortalizas,
froiteiras) e na gander a (ovellas, cabras, porcos, cabalos). A transhuman-
cia de ovellas e cabras foi unha actividade habitual, especialmente na zona
da alta Andaluca. Os instrumentos de labranza foron o arado e a aixada
plana e curvada.
Das das actividades artesanais mis destacadas eran a fabricacin de vasi-
llas mediante torno, belamente decoradas, e a textil, baseada na la, no lio
e no esparto.
A importancia do comercio levou creacin dunha moeda propia e favo-
receu o trazado dunha ruta comercial terrestre: a Va Herclea, que atrave-
saba todo o territorio dos iberos, desde o norte do litoral mediterrneo ata
Gadir.
3
Un dos aspectos mis destacados era o dominio da tecnolox a do ferro.
Con este material fabricaban instrumentos agrcolas, ferramentas, adornos
e as famosas falcaras, espadas que portaban os guerreiros.
A sociedade estaba moi estratificada. Os grupos sociais, que non eran cla-
ses no sentido actual da palabra, organizbanse segundo o poder econmi-
co, poltico e militar da comunidade. Polos adiados arqueolxicos conce-
se a existencia dun grupo social dominante, o dos rgulos, con poder
militar e econmico, que eran enterrados en ricas tumbas. Os guerreiros
deberon de ter tamn un posto destacado, xa que a guerra constitua case
unha forma de vida.
Eran moi importantes as relacins de carcter persoal, como zsfides oude-
votio ibrica. Un grupo de familias, cada unha co seu xefe, formaba unha
tribo dirixida por un caudillo xurdido entre os xefes da aristocracia, que,
igual cs guerreiros, eran enterrados coas sas armas. Xunto a estas tumbas
monumentais atpanse moitas outras sinxelas, as que eran enterrados os
grupos sociais inferiores, os mis numerosos: agricultores, gandeiros, arte-
sns e servos.
A forma poltica mis frecuente era a monarqu a. Segundo as fontes lite-
rarias clsicas (Avieno, Estrabn, Plinio), a existencia da realeza entre os ibe-
ros parece indiscutible. O poder do rei deba de ser moi importante nos te-
rritorios meridionais, mentres que na zona levantina as actuacins do rei
estaban controladas por unha aristocracia con gran poder poltico.
As manifestacins artsticas cntranse, fundamentalmente, na escultura e
na pintura sobre cermica. Tamn foi moi importante o traballo de xoie-
ra, que se caracteriza pola riqueza e pola suntuosidade das formas.
Entre as grandes esculturas oferentes femininas en pedra destaca a Gran Da-
ma del Cerro de los Santos (Albacete), que sostn coas das mans un vaso
de ofrendas, e as esculturas funerarias da Dama de Baza e a Dama de Elx;
nestas ltimas o trono est perforado para depositar as cinzas do defunto.
Vaso ocre decorado con pintura encarnada.
Procede do poboado de Hoya de Santa Ana
(Albacete), Apreciase xa unha fabricacin
depurada tanto no vaso coma
na decoracin.
Na arte ibrica abundan seres fantsticos,
metade home metade animal,
como a Bicha de Balazote (Albacete).
Destacan tamn as esculturas en bronce e chumbo, elaboradas mediante a
tcnica da cera perdida, coa que se fabricaban estatuas votivas de guerrei-
ros e de sacerdotes. Entre as esculturas de animis fantsticos, que se colo-
caban como gardins dos sepulcros, merece destacarse a Bicha de Balazote
(Albacete), con cabeza humana e corpo de animal.
2.4. Os indoeuropeos
uestins
9 Q u e elemento s He c onferan u nid ad e
c ultura ibric a?
1 O O b se r v a o ma p a e sinala as
zo nas c o n mis pre se nza d e p o b o s
ind o e u ro pe o s.
1 1 Explic a a c ultura d o s p o b o s
c oec idos c o mo d o s c ampos d e urnas.
Durante o primeiro milenio a.C, coincidindo coa chegada dos fenicios e
dos gregos, comezaron a entrar pola costa peninsular, en diferentes ondas,
pobos indoeuropeos, do grupo lingstico cltico, procedentes do centro
de Europa.
A primeira entrou polo Pireneo oriental e estendeuse pola actual Catalua,
establecndose as zonas chas. Novas ondas se instalaron no val do Ebro,
na zona que se estende desdeLleida ata Navarra e, mis tarde, na Meseta e
no val do Douro.
A nda que eran grupos de procedencia diversa, todos tian en comn un
rito funerario: o enterramento en campos de urnas, que consista en quei-
mar os cadveres e recoller as sas cinzas nunha urna que enterraban no
chan ou en tmulos funerarios.
Estes pobos coecan a metalurxia do ferro, construron aldeas, a primei-
ra dlas en Cortes de Navarra, e eran agricultores; posible que con estes
pobos se introducise o arado para traballar a trra.
Os pobos clticos
Os diferentes pobos que ocupaban o centro e o norte da Pennsula (celti-
beros, cntabros, stures, galaicos, vacceos, lusitanos, etc.), con excepcin
da poboacin de fala vasca, denom nanse, a pesar da sa diversidade, po-
bos celtas. T ian en comn a sa orixe indoeuropea.
No primeiro milenio a.C, mencres que os que se estableceron no nordeste
da Pennsula recibiron o influxo dos pobos colonizadores, os que se asen-
taron no norte, no centro e no oeste peninsular conservaron moitas das s-
as caractersticas: relixin, organizacin poltica e social, etctera. Estes po-
bos instalaron os seus poboados en outeiros e en zonas altas, econstruan,
case sempre, unha dobre muralla defensiva. Entre a primeira e a segunda
muralla gardaban o gando.
A base da saeconom a era, fundamentalmente, a gander a lanar e
vacua, excepto os pobos da zonafrtil da Meseta, cuxa econom a se ba-
seaba na agricultura cerealista. Todos eles coec an a metalurxia do
ferro.
A organizacin social basebase en tribos, que se agrupaban en clans. As
tribos estaban gobernadas por unha aristocracia guerreira, elixida por
unha asemblea formada polos xefes das familias mis notables.
Destes pobos os mis coecidos son os galaicos, que ocupaban no noroes-
te unha zona moito mis ampia c Galicia actual [Doc. 2]. Constru ron os
famosos castros, estendidos pola actual Galicia, polo oeste de Asturias e po-
la zona portuguesa ata o ro Douro.
Dedicbanse, principalmente, gandera, pesca e ao marisqueo. Un tra-
zo propio da culturacastrea foi o desenvolvemento daourivera, sobre to-
do en o uro.
Os chamados pobos celtibricos parece que tiveron unha identidade pecu-
liar; establecronse na cabeceira do Douro e as serras do Moncayo e na
cunea do J aln. A nda que eran de estirpecltica, adoptaron trazos e pau-
tas culturis do mundo ibrico. Conseguiron un gran dominio no fundido
e no temperado das armas. Numancia, Tiermes, Clunia e outras foron po-
boacins fortificadas que adquiriron prestixio e poder entre os pobos des-
tarea tan extensa (titos, arvacos epelendns).
Cuestins
il 3 Q u e e le me nto ec onmic o e ra z
pre d o minant e na c ultura d o s po bo s
c eltas?
Doc. 2. A cultura castrexa
En G a lic ia mis rig o ro so f alar d e c ultura
c ast re xa c a d e c ltic a, po is a c ultura c as-
tre xa o fro ito d a fusin entre a p o b o a -
c in autc tona pre e xiste nte e po ste rio re s
ac h e g as c ltic as. O s c eltas, pro c ed entes d e
C e nt r o e u r o p a, fro nse e sp alland o po r to -
d a Eu ro pa o c c id e nt al at a c h e g ar Penn-
sula Ibric a entre o s ano s 950 e 650a . C .
Ne ste ltimo ano pe ne t raro n en G a lic ia a
travs d o ro Sil e at o p ar o n u nh a p o b o a -
c in q u e c oec a a me t alurxia d o b ro nc e
e q ue ira inc o r p o r and o p o u c o a p o u c o a
no va tc nic a d o ferro . Desta fusin xurd iu
u nh a c u lt u ra q u e se p r o lo ng a d e sd e o
sc ulo vi a . C . at a o sc ulo VI d . C . e q ue ten
c o mo e le me nto c arac terstic o o habitat no s
c astro s. Eran unha so c ie d ad e bastante b e -
lic o sa e internamente xe r ar q u izad a.
Os campos de urnas son cemiterios, cuxa orixe se atopa nos pobos
centroeuropeos. O cadver queimbase e as sas cinzas recollanse
nunha cista ou urna que se depositaba, xunto ao enxoval
mortuorio, nunha fosa no chan. Na imaxe, reconstrucin da
tumba 84 de Anillara, Girona.
Os castros estaban formados, polo comn, por dous ou tres
recintos concntricos amurallados; no seu interior, situbanse as
vivendas, irregularmente distribuidas, que tian forma circular,
con muros de pedra e cunha cuberta cnica feita de palla ou
polas. Na imaxe, castro de Baroa (A Corua).
3 A Hispaniaromana
A conquista e a romanizacin da Pennsula Ibrica e do arquiplago balear
un proceso histrico transcendental, de setesculos de duracin, que in-
fluu profunda e definitivamente na historia hispana: case todas as linguas
que hoxe se falan, as formas de vida, as bases do Dereito e da organizacin
social, a rede de comunicacins, etc., dbense, directa ou indirectamente,
influencia do mundo romano.
Os romanos construron numerosas obras
pblicas, moitas das cales se conservan na
actualidade. Na imaxe, teatro romano de
Cartagena (Murcia).
I. A conquista
A conquista tivo lugar en tres etapas, entre o ano 218 a.C, data do de-
sembarco dos romanos en Emporion (Empries), e o ano 19 a.C, cando
se apropiaron dos territorios do norte peninsular.
Primeiro etapa
A repblica romana sostia con Cartago un enfrontamento polo dominio
do Mediterrneo occidental. Roma, vencedora na Primeira Guerra Pnica,
conquistouSicilia e Crsega; en resposta, Cartago orientou a sa expansin
cara Pennsula Ibrica. Entre os anos 237 e 218 a.C, os cartaxineses, bai-
xo a direccin dos Barca, conquistaron Ebussus (Eivissa) e gran parte da
metade sur peninsular: Amlcar ocupou Gadir, Asdrbal fundou Cartago
Nova e Anbal chegou ata o centro peninsular.
Os romanos desembarcaron en Emporion no ano 218 a.C. para cortar o
paso do xeneral cartaxins Anbal, que se dirixa fronte do seu exrcito
desde Cartago Nova (Cartagena) ata Roma. o comezo da Segunda Gue-
rra Pni ca (218-201 a.C). Os romanos cruzaron o Ebro e tomaron Sa-
guntum(Sagunto). Co apoio dos indxenas, conseguiron derrotar os carta-
xineses na Btica (210 a.C), tomar Cartago Nova e anexionarse Gadir, que
se entregou sen resistencia. O resultado destas vitorias sobre os cartaxine-
ses foi o dominio de gran parte do sur e do leste peninsular e a obtencin
de importantes beneficios econmicos.
Do c . 3. As honras fne bre s
de Viriato
O s lusitano s c e le b r ar o n g rand e s c e rimo -
nias relixio sas c and o mo rreu o seu xe f e V i-
riato . A s as d e sc ribe A d r iano d e A le xan-
d ra: A d o rnaro n o c o r p o d e V iriat o c o n
e sple nd o r sumo , inc inerro no so bre unh a
altsima pira e no seu ho no r d e g o laro n nu-
me ro so s animis c o mo sac rif ic io . Infantes
e xine te s en filas perc o rran e n c rc ulo e ,
ao xeito brbaro , p r o c lamab an, revestid o s
d as sas armas, as g ab anzo s d aq u e l. A t a
c u e se exting uiu o lume, pe rmane c e ro n to -
ao s se ntad o s no seu d e rre d o r. Unh a ve z
c o nc luid o o enterro , levo use a c ab o un c e r-
rame d e lo itas ind ivid uis so bre a tumba.
Segunda etapa
Os abusos cometidos polos romanos na administracin do territorio con-
quistado provocaron enfrontamentos constantes con moitos pobos ibri-
cos, como a revolta dos turdetanos do val do Guadalquivir e o levanta-
mento dos ilerxetes (Indbil e Mandonio) en Lleida. Por iso, a conquista
destas zonas prolongouse durante decenios.
A penetracin das tropas romanas cara ao interior da Pennsula atopou
unha feroz resistencia, sobre todo en Lusitania (gran parte da actual Por-
tugal) e en Celtiberia (actual Soria).
As guerras lusitanas (154-137 a.C.) comezaron a raz da incursin dun
xefe lusitano as ricas trras do sur da Pennsula. A actitude do xeneral
romano Galba provocou un levantamento xeneral dos lusitanos que, diri-
xidos por Viriato e utilizando tcticas de guerrillas, derrotaban incesante-
mente os romanos. O asasinato de Viriato, a mans duns indxenas aliados
de Roma, debilitou os lusitanos e abriulles aos romanos o camino cara aos
ricos depsitos do noroeste peninsular [Doc. 3].

As guerras celtibricas (154-133 a.C.) tamn tiveron unha longa duracin,
xa que os numantinos contaron co apoio doutros pobos, como os vacceos.
Os romanos realizaron numerosas expedicins dedicadas destrucin e
pillaxe, ata que o cnsul Escipin Emiliano rematou coa resistencia celti-
bera, tras a toma de Numantia (Numancia) o ano 133 a.C. [Doc. 4], e ocu-
pou todas as trras peninsulares ata a cordilleira Cantbrica. Mis tarde, os
romanos ocuparon tamn as illas Baleares (123 a.C). Roma controlaba,
as, todas as trras hispnicas, ags o norte.
No sculo I a.C, a conquista asociouse aos conflitos internos da repblica
romana. As poboacins indxenas intervieron activamente en apoio dun
ou doutro bando, como ocorreu na guerra entreCsar e Pompeio, cuxo es-
cenario foi o sur da Pennsula.
iuestins
1 3 De t e rmina o mbito c ronolxic o d a
pre se nza r o mana na Pennsula Ibric a e
en Bale are s.
\ ' :} Resume as fases d a oc upac in
r o mana d a Pennsula Ibric a e d o
arquiplago bale ar.
Terceira etapa
Esta fase da conquista tivo como obxectivo o sometemento dos pobos do
norte da Pen nsula, cntabros e stures, que se resistiron durante anos
ocupacin romana.
As guerras cntabras (29-19 a.C), dunha gran dureza, non concluron ata
a poca do primeiro emperador, Augusto (27-25 a.C), que rematou so-
metendo os cntabros e os stures, ltimos redutos da resistencia.
A derrota dos pobos indxenas foi seguida, case sempre, dunha dura repre-
sin e da destrucin de gran parte dos poboados fortificados. Para repri-
miren as frecuentes rebelins, os romanos deixaron lexins permanentes
instaladas en campamentos, que constitu ron ncleos urbanos estables,
como Legio VI I (Len) ou Astrica Augusta (Astorga).
Coa conquista e escravizacin das comunidades indxenas do norte, Roma
asegurou a circulacin e a explotacin de ricas zonas mineiras, como as si-
tuadas arredor do Sil. O limes (fronteira) tericamente chegou ata a costa;
no entanto, a romanizacin deses territorios foi moi leve.
Doc. 4, A l oma ele Numancia pol os romanos
O s numantino s, ac o sad o s po la f ame , environlle a Esc ipin c inc o ho me s, ao s c a -
les e nc ar g ar an q u e pe sc ud ase n se este lies d ara un trato mo d e r ad o se se entre-
g a b a n ao s ro mano s. Mais Esc ipin (...) respo nd eulles q ue (...) deban po ne rse as
sas mans e re nd e r a c id ad e e as sas armas. O s numantino s (...) enc o lerizro n-
se (...) e (...) asasinaro n (...) o s c inc o e mb aixad o re s. (...) N o n mo ito d e spo is, (...)
c o me zar o n a lambe r peles c o c id as (...) e c arne h u mana c o c id a , c o me zand o p o la
d o s mo rto s; (...) lo g o no n tivero n ningn ap re c io p o la vid a d o s e nf e rmo s e f inal-
mente o s mis fo rtes usaro n a sa f o rza c o ntra o s mis dbiles.
(...) O amo r p o la lib e r d ad e e a valenta d a pequea c id ad e brbara f o ro n tan
g rand e s, po is, and a q u e c o nt ab a c o n 8 000ho mes en te mpo d e p az, q u e nme-
ro d e d e rro tas e d e q ue impo rt anc ia sufriro n a mans sas o s ro mano s, q ue trata-
d o s e st able c e ro n c o n eles en ig u ald ad e d e c o nd ic ins, q u e g r and e e ra o ltimo
xe ne ral, q ue o s ase d io u c o n 60000 so ld ad o s, a pe sar d o c al e n nume ro sas o c a -
sins o s numantino s o invitaro n a pe le xar! Mais Esc ipin e staba mis a v e za d o c a
eles no mand o d o exrc ito e no n c h e g o u s mans c o n aq u e las feras, senn q ue o s
so meteu p o r f ame , un mal c o nt ra o q u e no n se p o d e c o mbat e r, e q u e , ad emis,
e ra o nic o me d io c o q ue se poda ve nc e r o s numantino s, e o nic o c o q u e f o ro n
venc id o s.
S
Apiano: Ibrico.
Mar Cantbrico \
% {
. . ^ ^
/
^ ~ ~ ^ b
' HI SPAN I A o
: c
"
B a r c i n o
C I T ERI O R
T A R R A 0

S ' - _ ? Sag u nt u m-.' _ y

I HI SPAN I A
\ UL T ERI O R
"*~~->v' - C art ag o c
C astu!o ^> &
G a d e s o
OCANO
Malac a
P-
/ "
t v"
1
'
ATLNTICO
0 100 200 300km
PRI MEI RA DI VI SI N
PRO VI N C I AL
PRI MEI RA DI VI SI N
PRO VI N C I AL
0
1 1Territo rio ro mano
0
Territo rio no n c o nq u ist ad o
Mar Cantbrico
T A R R A C O N E N S I S

<- Tarrac o / '
LUSI TANI A
Emrita /
A u g u s t a ^/
,
7
/ B A E T I C A
! y \ '
| C o r d u b a V
:" - . >
- /
OCANO
ATLNTICO
0 100 200 300km

0 100 200 300km
DIVISIN PROVINCIAL
DO 27 a.C.
Mar Cantbrico
0 100 200 300km
DIVISIN PROVINCIAL
NO SCULO IVd.C.
5I#2#A, roiiianizacion
A romanizacin foi un proceso detransformacin gradual detodos os ha-
bitantes dos pobos peninsulares en cidadns do imperio romano, que fo-
ron asumindo os costumes, aorganizacin poltica, xurdica e social roma-
nas, as como asa lingua, o latn.
A organizac in poltic a o administrativa
A primeira medida administrativa que introduciron os romanos foi adivi-
sin do territorio en provincias. Hispania foi dividida, inicialmente, en d-
as grandes provincias: aCiterior (val do Ebro ecosta mediterrnea) e aUl -
terior (val do Guadalquivir e resto do territorio conquistado). Ao longo do
seu dominio, os romanos foron fragmentando o espazo hispnico ata che-
garen, napoca do Baixo Imperio (sculo II] d.C), adividir Hispania en
cinco provincias: Tarraconensis, Cartaginensis, Baetica, Lusitania eGalla-
ecia. No ano 385 creouse a provincia Balerica, que se separou da Tarraco-
nenses.
As provincias eran consideradas territorios sometidos eexplotados en be-
neficio deRoma. Estaban gobernadas por un pretor, asesorado evixiado
por unha asemblea (consilium). A sa vez, as provincias foron divididas en
conventos xurdicos (conventus iitridici), nos que haba un centro para aad-
ministracin dexustiza. A fronte dafacenda provincial estaba un cuestor,
cuxa primeira ocupacin era facer un censo dos contribu ntes edas sas
pertenzas para recadar eficazmente os impostos.
As vas de comunicacin
Para controlar o territorio, os romanos trazaron unha rede decomunica-
cins ben esttuturada. Con este obxectivo, melloraron as rutas existentes
antes daconquista econstruron outras novas, creando unha extraordina-
ria rede decalzadas que abarcaba toda aPennsula eenlazaba as cidades
mis importantes do interior coa costa. Co tempo, estas vas decomuni-
cacin convertronse en verdadeiros eixes comerciis.
Calzada romana no porto de El Pico (Avila).
Roma tivo grande interese por estar.:;:
vas terrestres as zonas que ocupaba ;;':;
requisito para exercer un dominio que >::*:
fose ocasional. De feito, gran parte da ro'z..
do seu imperio consista no dominio absoluzc
das vas terrestres e martimas en todo
o Mediterrneo.
A Va Augusta foi a calzada romana mis longa de Hispania, a desde os Pi -
reneos a Cdiz, bordeando o Mediterrneo ata Cartago Nova, desde onde
se internaba na Btica para rematar en Cdiz; unase coa Va Domitia, que
discorra pola costa sur das Galias ata Italia. A Va da Prata enlazaba o no-
roeste da Pennsula con Onoba (Huelva), a travs de Emrita Augusta (Me-
tida), importante porto fluvial beira do Guadiana.
As cidades hispanorromanas
A administracin e a explotacin de Hispania por Roma durante os tres pri-
meiros sculos da nosa era basebase nunha armazn de cidades con fun-
cins administrativas, econmicas, sociais, culturis e polticas. As vellas ci-
dades fenicias e gregas revitalizronse e moitas cidades indxenas
transformronse, convertndose en centros das novas institucins.
As colonias eran as cidades fundadas polos romanos. Entre outras, des-
tacan Barcino (Barcelona), Tarraco (Tarragona), Caesar Augusta (Za-
ragoza), Hispalis (Sevilla), Emrita Augusta (Mrida) ou Valenta (Va-
lencia).
As cidades habitadas por cidadns romanos estaban organizadas a seme-
Uanza das de Roma, e algunhas dlas chegaron a ter mis de 100 000 habi-
tantes. En Hispania foron xurdindo cidades de plano regular, como Eme-
rita Augusta, Tarraco ou Hispalis, as que se realizaron innumerables obras
pblicas. Monumentos, edificios administrativos, acuedutos, hipdromos,
teatros e coliseos, eran os edificios mis representativos.
No curso da romanizacin, as cidades indxenas convertronse en cidades
romanas, de tal forma que foi desaparecendo o rxime pol tico-adminis-
trativo prerromano. Estas cidades pod an ser:
- estipendiaras, conquistadas pola forza, estaban sometidas a un pretor e
obrigadas a pagar un tributo anual (estipendio);
- federadas, conservaban os seus dereitos, pero tian que prestadle auxilio
a Roma e facilitar vveres;
- inmunes, gozaban de autonom a e, por un privilexio especial, estaban
exentas de pagar impostos.
Cuestins
1 5 Sinala as d if e re nzas entre o s
c o nc e pto s d e c o nq uista e d e
ro manizac in po lo q u e re spe c ta
inc orporac in a Ro ma d o s territo rio s e
po bo s d e Hisp ania.
1 C ale s so n o s c amb io s q ue pe rmit e -
f alar d e ro manizac in?
1W C o mp a r a o s map as d a d ivisin
ad ministrativa na Hisp ania r o mana e
re d ac t a un esc rito so bre eles.
1 8 C o me nt a o ma p a d as
c omunic ac ins en Hisp ania.
19 Po r q u e o s ro mano s tivero n
interese en c re ar u nh a b o a re d e
d e c omunic ac ins q ue unise c id ad e s
re vitalizad as o u d e no va fundac in?
uestins
.2 Q u e rec urso s ec onmic os e ran o s
mis c o b izad o s po lo s ro mano s? Para
q u e o s e mp r e g ab an?
21 C ar ac t e r iza o s g rupo s no s q u e se
d ivid a a poboac in libre d e Hisp ania.
Id entific a as d ive rsas relixins q u e
c o nviviro n e n Hisp ania e sinala as sas
c arac terstic as.
A muller romana tina mis liberdade c
ateniense clsica e moita mis ca durante
pocas posteriores. Casaba moi nova.
L nha vez casada tina unha posicin bastante
independente, sobre todo na poca imperial,
que pasou a ser propietaria dos bens que ela
lie proporciona ao matrimonio.
Na imaxe, musa romana.
A organizacin econmica
Durante a dominacin romana, apoboaci n de Hispania medrou consi-
derablemente ata acadar case os setemillns de habitantes, cifra que se
mantivo, con oscilacins, durante sculos. Este crecemento demogrfico
debeuse, sobre todo, ao aumento da produci n agrcola e ao desenvolve-
mento do comercio, as como ao asentamento de colonos romanos.
A posesin datrra era un smbolo de prestixio e de riqueza en Roma, e a
conquista de Hispania proporcionou a ocasin de asentar a gran nmero
de romanos necesitados de trras. En tempos da Repblica, Xulio Csar re-
partiu trras agrcolas entre uns 150 000 colonos, algns dos cales eran an-
tigos soldados. A ocupacin orixinou unha explotacin intensiva dos seus
recursos.
A instalacin dos novos colonos provocou un importante crecemento da
agricultura, aconstrucin de canles para converter en regado trras de se-
cano (en Murcia, Valencia, Andaluca) e a xeneralizacin do uso de utensi-
lios agrcolas mis modernos (arado romano, trillo con rodas). Ademis,
introducronse tcnicas de fertilizacin e de rotacin de cultivos.
Hispania converteuse nunha das zonas con maior producin cerealstica,
que se venda as principis cidades do Imperio.
A Tarraconense e a Btica fixronse famosas polos seus vinos e aceites de
oliva, cuxa producin se enviaba a Roma. A actividade pesqueira incre-
mentouse moito grazas industria salgadeira da costa andaluza. A produ-
cin artesanal realizbase, bsicamente, en pequeos obradoiros, onde se
elaboraban obxectos cermicos, ourivera, traballo con vidro e mosaicos.
Completaba a econom a comercial aexportacin de minerais, as como a
venda de escravos que provian das derrotadas tribos indxenas. As minas,
que eran propiedade do Estado, foron moi explotadas: ouro do noroeste e
chumbo de Serra Morena, prata e cobre de Cartagena, ferro do norte, co-
bre de Riotinto e mercurio de Almadn.
Hispania importaba case que todos os bens manufacturados: cermica, te-
cidos, produtos suntuosos, armas, etc.
A organizacin social
A sociedade estaba formada por poboaci n libre e por poboaci n escrava.
Entre os libres haba diferentes grupos. O primeiro era a orde senatorial,
constituida por senadores e grandes propietarios. Segua a orde ecuestre ou
dos cabaleiros, integrada por aqueles que ocupaban postos intermedios no
exrcito ou na administracin. Deseguido, estaban os decurins, que eran
os habitantes mis ricos das cidades e, por ltimo, a plebe, constituida po-
los artesns.
Non todos os homes libres tian a mesma condicin poltica e xurdica.
Uns tian a cidadana romana e outros a latina, e a maiora eran subditos
do Imperio ata que o emperador Caracalla lies concedeu a cidadana ro-
mana a todos no ano 212 d.C.
Os escravos non tian ningn dereito nin podan acceder propiedade. A
maiora deles eran antigos prisioneiros de guerra. Os seus descendentes herda-
ban o seu estatus. Realizaban os traballos mis duros, as minas e no campo,
anda que haba un grupo privilexiado que se dedicaba ao servizo domstico.
m a m *
A relixin foi un factor importante na romanizacin de Hispania, anda que
tivo que competir con infinidade de cultos indxenas, con cultos orientis
e, mis tarde, co cristianismo.
A relixin romana apoibase as divindades oficiis: o culto ao emperador,
aos deuses protectores da casa e da comunidade, ou aos relacionados co ci-
clo econmico. Non obstante, a gran novidade foi a introducin doutra re-
lixin oriental nacida entre os xudeus, o cristianismo, que chegou polo
sueste de Hispania antes de rematar o sculo I. Anda que a sa difusin foi
lenta, debido persistencia de cultos pagns e hostilidade das autorida-
des, o seu arraigamento foi indiscutible desde principios do sculo III, con-
vertndose, no sculo IV, na crenza maioritaria.
O legado cultural de Roma
Anda que a intensidade da romanizacin foi desigual no conxunto de His-
pania, o legado cultural de Roma foi intenso e mantense ata os nosos das.
En primeiro lugar, cabe citar o patrimonio arquitectnico e artstico. D-
bese aos romanos a presenza de numerosos testemuos, entre os que desta-
can acuedutos (Segovia), murallas (Lugo), pontes (Alcntara), teatros (Me-
rida e Sagunto), anfiteatros (Itlica), sepulcros (Torre de Los Escipiones,
Tarragona), arcos conmemorativos (Ber en Tarragona, e Medinaceli, en
Soria) e templos (Diana, en Mrida).
Menos visible pero tamn eficaz foi a fundacin de novas localizacins de
poboacin que co tempo chegaran a ser ncleos urbanos. Estes ncleos,
como Caesar Augusta, Emrita Augusta, Hispalis, formaron unha rede in-
tercomunicada a travs de numerosas vas ou calzadas, que nalgunhas re-
xins tecen anda nos nosos das a base da rede urbana.
Doc . 5. A roma ni za c i n en
C o nq u ist ad a militarme nte e nr s z
1 38 e 1 9 a . C , G allae c ia c hegara z
verterse, a finis d o sc ulo Ni d . C , nunha
d as pro vinc ias d e H isp ania, d ivic 'zz z
sa ve z, en tres c o nvento s c o n c a p i t a l " =
c id ad e s d e Br ag a, Lug o e A st o rg a. A pre -
se nza d o s ro mano s levo u f u nd a d o r
to d e c id ad e s c o ma d e v/7/ae, pre d io s rs-
tic os d e stinad o s explotac in agrc ola ccr.
re sid e nc ia c entral d o pro pie t ario , ademis
d a c onstruc in d u nh a re d e viaria. E anda
mis impo rtante foi a d ifusin d o latn e d e
c ultura r o mana, q u e G a li c i a ac hegarc
pe rso naxe s c o mo o histo riad o r Paulo O r o -
sio o u a mo nxa Exe r ia. Tamn se intro -
d uc irn o s c ulto s relixio so s ro mano s, q u e
c o nviviro n e se e nt re lazaro n eo s autc to-
no s, e f inalme nte o c ristianismo . O resulta-
d o fo i a c o nfigurac in d u nh a so c ie d ad e
g alaic o -r o mana c o n c arac terstic as d e seu.
Arco de Medinaceli (Soria). Este arco,
do sculo II, estableca o limite administrativo
entre Clunia (Burgos) e Caesar Augusta
(Zaragoza).
- uestins
22 A que fai referencia o concepto
ruralismo?
23 Explica brevemente en que consistiu
a crise do Baixo Imperio.
Pero se cadra a herdanza mis importante que nos deixaron os romanos foi
a lingua e o dereito. O latn, como forma de comunicacin comn, che-
gou a case todos os recunchos de Hispania e del derivan as actuis linguas
espaolas a excepcin do vasco. Tamn son de orixe hispana destacados es-
critores latinos, como o filsofo Sneca, o historiador Lucano ou o epigra-
mista Marcial. Por outra parte, o Dereito romano foi unha das fontes que
conformaron a base das relacins persoais e contractuais na historia espa-
ola. Tanto as que constite unha materia obrigatoria en todos os plans
de estudo das facultades de Dereito.
Por ltimo, non se pode esquecer que a relixin cristi (antes mencionada),
de tanta importancia na historia posterior de Espaa, pode, xa que logo,
considerarse un dos legados fundamentis do paso de Roma pola nosa his-
toria.
3.3. A crise do sculo ni: o ruralismo
oc. 6. Un pequeo l atifundio
do scul o iv
Cultivo duascentas xugadas de campo,
cen de viedos e a metade (50) de prados.
Os traballadores dos meus campos nin me
sobran nin me faltan. Cerca teo unha fon-
te, un pequeo pozo e ademis un ro cris-
talino: este, navegable e sometido ao re-
fluxo do mar, treme e lvame. Sempre
teo almacenados froitos para dous anos;
o que non ten unha despensa abundante
est ameazado pola fame.
Esta propiedade mia non est situada lon-
xe da cidade, nin moi preto dla; de manei-
ra que non teo que soportar as aglomera-
cins de xentes e gozo dos meus bens.
A uso nio , XII, 2.
Ao longo do sculo III, o Imperio, sobre todo na sa parte occidental, vi-
viu un perodo de crise que lies afectou ao seu sistema poltico, econmico
e social. Esta crise debeuse, fundamentalmente, sa grande extensin e
aos enormes gastos econmicos necesarios para sostelo. Ademis, o sistema
escravista e a falta progresiva de escravos, debido longa paz romana -os
escravos obt anse, sobre todo, as guerras- contribu ron, sen dbida,
crise econmica. O poder poltico do emperador debilitouse ao intervir no
seu nomeamento, cada vez mis, os exrcitos provinciais, que se converte-
ron en arbitros da vida poltica. Ao mesmo tempo, os gobernantes das pro-
vincias actuaron de forma autnoma. Esta crise manifestouse no estalido
de guerras civs e revoltas campesinas, na destrucin de cidades, na pene-
tracin dalgns pobos brbaros e no descrdito da relixin oficial fronte
ao cristianismo.
As condicins de vida endurecronse ante a crecente esixencia de recur-
sos por parte do Estado, o que favoreceu aconcentraci n de trras as
mans de seores (antigos senadores, familiares do emperador e incluso
oficiis do exrcito), que se anexionaron trras, en ocasins pola forza.
A vida urbana foi languidecendo e os propietarios rurais, ante a insegu-
ridade da cidade, fuxiron s sas vilas, afastados dos gobernantes e de
calquera control. As clases mercant s das cidades foron perdendo i n-
fluencia. Moitos pequeos propietarios de trras e artesns urbanos pro-
curaron a proteccin dos terratenentes, que, a cambio de protexelos, per-
ciban destes unha parte do seu traballo. Deste xeito, iniciouse o que se
coece como sistema de colonato, antecedente inmediato do rxime feu-
dal que se implantar a sculos despois. A perda progresiva do valor da
moeda imperial provocou o afundimento do comercio e as grandes pro-
piedades agrcolas fronse reconvertendo cara a un tipo de econom a ba-
seada na autosuficiencia. Este proceso levou ruralizacin da socie-
dade [Doc. 6].
Os pobos xermnicos, designados polos romanos como brbaros (estran-
xeiros), que habitaban xunto s fronteiras dos ros Rhein e Danubio, e ou-
tros pobos procedentes deAsia aproveitaron a situacin de debilidade do
Baixo Imperio para asentrense as zonas fronteirizas do imperio romano,
unhas veces de forma pacfica e outras mediante a ocupacin violenta. A
primeira vez que este tipo de invasins He afectou Pennsula Ibrica foi no
ano 409, coa entrada dos pobos denominados brbaros.
4 A Hispaniavisigoda
No ano 409, os pobos denominados brbaros -suevos, vndalos, asdingos
e vndalos silingos, do grupo dos xermanos, e alanos, de orixe asitica-
aproveitaron a debilidade do imperio romano para cruzaren os Pireneos e
entrar en Hispania, saqueando ao seu paso todo o que atopaban. A partir
do ano 411 asentronse nalgunhas provincias: os suevos na Gallaecia, os
alanos na Lusitania e na Cartaginensis, e os vndalos na Blica, desde on-
de estes ltimos pasaron ao norte deAfrica. Pouco tempo despois, os visi-
godos, pobo xermnico federado do Imperio, chegaron Pennsula para
axudar o exrcito romano na pacificacin de Hispania e conseguiron ex-
pulsar estes pobos, excepto aos suevos, que crearon un reino independen-
te no noroeste [Doc. 7].
Cando o ltimo emperador de occidente foi deposto polos hrulos, no ano
476 d. C, os visigodos fixaron o centro poltico da sa monarqu a na cida-
de deToulousse (na actual Francia). Anos despois, foron derrotados polos
francos (batalla de Vouill, 507) e expulsados da Galia. Tras esta derrota,
asentronse definitivamente en Hispania. A sa principal zona de asenta-
mento localizbase as chairas da Meseta Central, e elixiron Toledo como
capital do seu reino.
4.1. O reino visigodo_ __
O reino visigodo en Hispania basebase en dous elementos esenciais: a her-
danza romana (organizacin administrativa, Dereito romano, lingua lati-
na) e a herdanza xermana (reis electivos, dereito consuetudinario). O feito
de que os visigodos constitusen unha poboacin prxima s 100 000 per-
soas e os hispanorromanos fosen uns setemillns impulsou os reis godos a
levar a cabo un proceso unificador que conducise fusin das comunida-
des godas e hispanorromanas e lograr a unidade territorial, poltica e xur-
dica, e relixiosa.
Doc. 7. O reino suevo de Galicia
Trinta mil suevo s c h e g ar o n G a lla e c ' c
arre d o r d o ano 411. Baixo os re inad o s c e
He rme ric o , Re q uila e Re q u iario le var c r
o d iant e , a partir d o ano 429, expedic ins
d e saq u e o p o r H isp ania, ac u c iad o s p o r
ne c e sid ad e s d e subsistenc ia d e rivad as d o
inc re me nt o d emo grfic o . Pero o s visig o -
d o s, c o n Te o d o ric o II fro nte, f o ro n q ue n
d e p ar ar as sas ansias e xpansio nist as,
venc ndoos na bat alla d e rbig o no ano
456. A partir d e entn, o s suevo s q u e d a -
ro n so me tid o s ao s visig o d o s. C ase c e n
ano s mis t ard e , o s reis suevo s Te o d o miro
e Mir o tentaro n ro mpe r tal d e p e nd e nc ia e
ac he g arse ao impe rio bizantino e ao reino
d o s f ranc o s. Fo ro n d e r r o t ad o s p o lo rei
visig o d o Le o vixild o , q u e n, no ano 585, He
p u xo fin a o seu re ino a o anexinalo a o
d o s visig o d o s.
AS INVASINS
DOS POBOS
BRBAROS
NO SCULO V
IBag aud as
(441-454)
i I A se nt ame nt o s
visig o d o s
I IA se nt ame nt o s
sue vo s
I I A se nt ame nt o s
vndalos
2 4 C o me nt a o ma p a d as invasins
xermnic as: mbito c ronolxic o
identific ac in d a informac in e
desc ric in d o s feitos mis relevantes e
c ausas e c o nse c ue nc ias d o s feitos
reflec tid o s.
2 5 Busc a informac in so bre o s alano s,
o s vnd alos e os suevo s, e e lab o ra unh a
f ic ha so bre a sa o rixe , a sa evoluc in
e a sa fin histric a.
uesrns
J Q u e n e ran o s visig o d o s? Busc a
informac in so bre a sa o rixe e o seu
d e vir histric o at a o ano 71 1.
OCEANO
A TLANTJCO
M a r C a ni b r i c o REI NO
D O S To lo sa / - si
22S CNTA BROS VASCNS FRAN CO S o N a r b o
A u g u st a o A s t L , r c a _ .,
A u g u st a : 9V ic t o riac u m \
(581V --,
585 J o \ O se a
Pallant ia. ^
REI NO
DOS
SUEVOS
o
C o nimb ng a
Brac ara
A u g u st a-
_ 9'Sc allabis
" 9Qlispo
o Salmant ic a
R E I N O J
""---o To le t u m
V I S I G O D O
C ae sar
A u g u st a
_ .,-
p
Barc ino
^o
Tarrac o
Emrita A u g u st a
C o r d u b a
(572)
V
! Hispalis o
o A
8
*
G ad e s
Ting iso
(577;
C art ag o
Basti Spartaria
^Malac a

| | Zo nas insumisas
HI SPANI A N O S C UL O VI ju rant e o re inad o
d e Re c are d o
Do minio s bizantino s 5 7 4 A n o d e c o n q u s t a
Re ino visig o d o _ E x p a n s n m a x m a
anterio r a Le o vixild o d o rein0 s u e v 0
C o nq uistas d e Le o vixild o no sc ulo VI
Doc . 8. A elec c in do rei
A proc lamac in d o rei fac ase po r e le c -
c in (...) sen q u e puid e se n ser e lixid o s o s
pro c e d e nte s d e o rixe servil, o s q ue re c ibi-
sen o hbito mo nac al o u a to nsura (...).
A nd a q ue o s reis te nd e ro n a transf o rmar
a mo narq ua e le c tiva e n h e re d it aria (...)
no n o c o nse g uiro n to talmente. O VIII C o n-
c ilio d e To led o establec eu q ue a elec c in se
re alizase en To le d o o u no lu g ar no q u e
mo rre ra o rei ante rio r, po lo s no bre s d a
A u la Re xia e po lo s bispo s, c o po ste rio r
c o nse ntime nto d o p o b o . Unh a ve z e lixid o ,
e ra e le vad o so bre o e sc u d o e le vad o e n
triunfo po lo s g uerreiro s.
Annales du Midi, LXV
A poltica unificadora foi iniciada por Leovixildo (573-586). O primei-
ro que fixo foi derrogar a lei que prohib a os matrimonios entre godos e
hispanorromanos, e iniciou a unificacin territorial: expulsou os suevos,
anexionndose o seu territorio, loitou contra os vascns e arrebatoulles
numerosas prazas aos bizantinos, asentados no suesteda Pennsula. A to-
tal unificacin do territorio produciuse anos mis tarde, baixo o gobern
de Suintila, que derrotou os vascns e expulsou definitivamente os bi-
zantinos.
A unin relixiosa foi levada a cabo por Recaredo (586-601), filio e sucesor
de Leovixildo. No III Concilio de Toledo (589), Recaredo abandonou o
arianismo con todo o seu pobo e aceptou o catolicismo como relixin ofi-
cial do reino, co que se logrou a unidade relixiosa. A unin lexislativa le-
vouse a cabo mediantea fusin do cdigo de Eurico (promulgado para o
pobo visigodo) e o cdigo de Alarico (para o pobo hispanorromano). Foi
Recesvinto (653-672) quen promulgou un nico cdigo para ambos os po-
bos: o Lber Judiciorum ou Fuero Juzgo.
A organizacin poltica
A organizacin poltica dos visigodos basebase no dereito xermnico. A
institucin fundamental de gobern era a Asemblea dos homes libres, na
que resida o poder do reino, que He era conferido a un rei (monarqua elec-
tiva) [Doc. 8]. Os reis visigodos intentaron modificar a organizacin xer-
mnica e incorporar o absolutismo romano ao seu gobern, pero nunca se
logrou unha monarqu a estable. Os monarcas conservaron unha comitiva
de clientes que os acompaaban, xurndolles fidelidade e recibindo pro-
teccin e sustento.
Os poderes do rei eran moi ampios: xuz supremo, xefe do exrcito, lexis-
lador, encargado da guerra e da paz, etc. Na prctica, o rei gobernaba coa
axuda do OfficiumPalatinum, no que intervian dous rganos de xestin:
a Aula Rexia ou Consello do Rei e os Concilios de Toledo, que colabora-
ron eos reis en tarefas lexislativas e asuntos de gobern. Formaban partedo
Officiumpersonaxes de alto rango, que, co ttulo de comes, estaban fron-
te de diferentes servizos: comes do tesouro rexio, comes de administracin
das trras da Coroa, comes de recadacin de impostos, comes dos gastos do
monarca e da sa casa. Tamn participaban os grandes funcionarios terri-
toriais e militares: duces provinciais (delegados do rei), comits civitates
(xuces das cidades) egardingos (xefes militares).
Os visigodos chegaran a constituir un Estado unificado, pero as continuas
sublevacins dos nobres, en constante loita contra o absolutismo real, pro-
vocaron a desaparicin do reino visigodo. A chegada dos musulmns e a
derrota fronte a estes na batalla de Guadalete (711) pxolle fin ao reino vi-
sigodo.
uestins
,:
T Explic a q ue q ue re d ic ir a frase ;
perodo visigtic o c onstituu unha
c o nt inu id ad e c ultural, lingstic a e so c ii
d o mu nd o ro mano .
28 Resume o pro c e so histric o d a
pre se nza d o s visig o d o s na Pennsula
Ibric a.
A cultura e a arte
A cultura reducase ao mbi to relixioso. Entre os escritores, destaca San-
to Isidoro de Sevilla, un dos primeiros que formulou a teora poltica que
antepon a o poder espiritual ao temporal. Na sa obraEtimoloxas, de
carcter pedagxico e enciclopdico, trata de manter o legado cultural
romano.
as artes, destacan as achegas na arquitectura, onde os visigodos lograron
resultados interesantes grazas utilizacin de formas hispanorromanas, en-
riquecidas con contribucins bizantinas e do norte de frica. Os testemu-
os mellor conservados atpanse en pequeas igrexas, situadas en zonas ru-
rais da Meseta Norte: San J uan de Baos (Palencia), San Pedro de La Nave
(Zamora) e Quintanilla de Las Vias (Burgos).
Tamn destacan os traballos de ourivera. A sa contribucin mis orixinal
son as coroas de ouro decoradas con grandes pedras preciosas e perlas in-
crustadas, que os reis visigodos lie entregaban Igrexa o da da sa coroa-
cin. Son obras de gran beleza, suntuosidade e policroma, como amosa a
de Recesvinto, atopada no Tesouro de Guarrazar (Toledo).
As igrexas visigodas construiro71.se a partir
da conversin de Recaredo ao catolicismo
no III Concilio de Toledo (589).
Na imaxe, Igrexa de San Pedro
de La Nave, en Zamora.
robas deavaliacin
1. O lempo no historia
A partir d o s d ato s d a u nid ad e e d e informac in q ue pleta o o rg anig rama seg uinte, d e mane ira q ue q ue d e
po d e ro s o bter en e nc ic lo pe d ias o u na internet, c o m- e lab o rad o un friso xe ral d a Prehisto ria espaola.
Perodo Dotacin Tipo humano/ pobos
Algn aspecto cultural Algunhas reas e
relevante depsitos importantes
Paleoltico Inferior Hai 1300000 de anos
Homo ergaster
Homo antecessor
Atapuerca
Paleoltico Medio Ritos funerarios
Paleoltico Superior Homo sapiens
Mesoltico 9000a.C.
Neoltico
Calcoltico
Idade de Bronce
2000a.C.
Cermica cordial
El Argar
Baleares
2. Comentario
dun texto historiogrfco
Os textos historiogrficos:
Exponen anlises sobre procesos e feitos histricos rea-
lizados desde a perspectiva do historiador.
Implican non s datos e descricins, senn tamn xu-
zos e interpretacins sobre eses feitos.
O lector debe, xa que logo, apreciar as das dimensins
e valorar os argumentos e a validez das deducins e con-
clusins do historiador.
O seguinte texto o frec e informac in historiogrfic a so -
bre o fenmeno megaltic o.
Red ac ta un breve c o mentario d o seu c o ntid o se g uind o
as pautas pro po stas d e se g uid o :
G u i n d e tra b a d o
Presentacin do texto: auto r, tipo d e texto , nat ure za d a
sa info rmac in, loc alizac in biblio g rfic a...
Descricin do seu contido, at e nd e nd o s d as d ime n-
sins d o d isc urso d o histo riad o r: ao s seus d ato s e sa
interpretac in.
Comentario histrico: relac in d a informac in q ue pro -
p o r c io na o texto c o no so c oec emento ve rb o d o fen-
me no megaltic o. O ut ro s aspe c t o s: interese e d u c at ivo e
c ultural d o c oec emento e d a c onservac in d o pat rimo -
nio prehistric o .
Os monumentos mega Uticos
C o n f re c ue nc ia, a imaxe q ue o pro f ano ten d un se pulc ro me-
galtic o no n d ifire mo ito d a d unh a estrutura esqueltic a d e eno r-
-


c
mes blo q ue s d e difc il eq uilibrio (...). O s d o lme ns c o nt an, ad e -
mis d e c o n e sa estrutura megaltic a q ue d elimita o e sp azo pro -
piame nte funerario , c o n o utra externa en fo rma d e amo re ame n-
to d e trra e pe d ras mis pequeas, q ue re c ibe o no me d e
tmulo e c uxo princ ipal o bxe c t ivo e ra evitar a ruina o u a d ete-
riorac in d a tumba infraxac ente (...).
O traballo req uirid o p ara a c onstruc in d o s sepulc ro s megalti-
c o s d e b e u d e ser extrao rd inario , so bre to d o se temo s en c o nta
q ue o s ho mes prehistric os q ue o s erixiro n no n disponan senn
d e mo i rud imentario s me d io s tc nic os (d e sc o ne c tan o metal e a
ro d a) nin se at o p ab an en c ondic ins d e apro ve itar a fo rza d o s
g rand e s animis domstic os, c o mo o vac n, p ara a trac c in o u
o tiro. De ai a admirac in q ue esperta sabe r q ue p ara o trasla-
d o d as pe d ras d e c ube rta d a galera malaguea d e Me ng a ti-
vero n q ue c o labo rar simultneamente preto d un millar d e perso -
as (...).
N o n d o a d o , po r un lad o , c o nc iliar estes d ato s c o a dea bas-
tante p r o b ad a d e q u e as poboac ins d e entn vivan en ag ru-
pac ins mis ben re d uc id as, d unhas po uc as familias simples; e,
po lo o utro , no n d e ixa d e so rprend er q ue aq ue las xentes, mo i lo n-
xe , sen d bid a, d e g o zar d unh a c ivilizac in d o lec er, d e d i-
c aran tanto tempo e esfo rz a unha e mpre sa d a q ue no n c aba
e spe rar un rend emento o u unha pro d ut ivid ad e inme d iat a. Mo i -
tos d etalles en to d o c aso q ue nos d an p a reflexio nar ve rbo d a
impo rt anc ia d e sta primeira arq uitec tura mo numental e so bre o
pe so q ue o elemento relixio so , mis al d as preoc upac ins mo -
lerais d o c otin, a c a d o u a ter na vid a d aq ue le s ho mes primiti-
vo s (...).
G . De libe s d e C ast r o e l al. : Dlmenes de la Loro.
J unta d e C ast illa y Len, 1993 (trad .).
3. Comentario dun texto xurdico
As leis, as sentenzas, os contratos e outros documentos
xurdicos:
- Establecen normas que lies afectan a diversos mbitos
da vida social: relacins econmicas, administrativas,
civs, etc.
Permiten coecer a posicin social, os problemas e as
funcins que cumpren as persoas ou os grupos sociais
aos que afectan.
A part ir d a le c tura e d a anlise d as se g uinte s leis
d o Lber J udic iorum, r e d ac t a alg u nh as c o nsid e r a-
c ins so bre as relac ins e ntre o s p o b o ad o r e s a u -
tc tonos h isp ano rro mano s e o s p o b o ad o r e s g o d o s.
Par a iso , p o d e s ter en c o nt a o g uin d e t rab allo
pro po st o .
Guin de traballo
Presentacin das fontes: t ipo , nat u re za e dotac in d o
texto .
Descricin do seu contido: re su mo d e id e as p r inc i-
pas.
Comentario: o c o ntexto histric o , a penetrac in d o s g o -
d o s en Hisp ania, a oc upac in d o territo rio e as relac ins
entre g o d o s e h ispano rro mano s.
A reparticin entre godos e romanos
Le ant ig a. D a d ivisin d e trras entre g o d o e ro mano
A d ivisin feita entre un g o d o e un ro mano so bre a partic in d as
trras d e labo r o u d o s bo sq ue s po r ning unha razn sexa altera-
d a , se q ue se pro ba q ue a d ivisin tivo lugar, d e mo d o q ue xa
d as das partes d o g o d o o ro mano nad a usurpe para si o u re-
c lame ; xa d a terza d o ro mano o g o d o nad a se atreva a usurpar
o u a re c lamar para si, a no n ser q ue lie puid e ra ser d o a d o po -
la no sa xe ne ro sid ad e . Pero o q ue po lo s ant e pasad o s o u po lo s
vec ino s se d ivid iu, a po ste rid ad e no n se atreva a c ambiar.
Le ant ig a. Do s bo sq ues d e ixad o s ind iviso s entre g o d o e ro mano .
Do s bo sq ue s q ue puid e ran pe rmane c e r ind iviso s, se o g o d o o u
o ro mano se apro piase d eles e o s puid e se fac er c avar, estable-
c e mo s q ue se anda q u e d a bo sq ue c unha porc in d o c al se d e -
be c o mpe nsar c o mo trra d e ig ual valo r d aq u e l a q ue n se d e b e
c o mpe nsar, este no n se negu a ac e pt ar o bo sq ue . Pero se no n
existise, divdase o q ue se c avo u para c ultivo.
lber J udic iorum, X.
. Elaboracin de definicins
A partir d a info rmac in c o nt id a no texto d a u nid a-
d e , re d ac t a d efinic ins breves p ar a o s seg uintes ter-
mo s.
Un ac o nte c e me nto : Se g und a G u e rra Pnic a.
:
Unh a instituc in: pro vinc ia ro mana.
:
Un pro c e so c o mple xo : c rise d o Baixo Imp e r io .
5 Comentario
dunha obra arquitectnica^
As obras arquitectnicas da Antigidade:
- Son fontes de mxima importancia para o coecemen-
to de diversos aspectos da vida social da poca que se
estuda.
robas deavaliacin
Achegan informacin de primeira man sobre o desen-
volvemento tcnico e as actividades sociais e econmi-
cas.
Ademis da identificacin e da descricin, unha inter-
pretacin mis profunda da obra analizada permite ob-
ter conclusins sobre aspectos simblicos e ideolxicos
variados: concepcins estticas, organizacin poltica e
valores moris da sociedade.
De ac ord c o n eses princ ipio s, esc ribe unha redac c in
so bre po nte d e A lc ntara, tend o en c o nta os paso s q ue
se ind ic an no guin d e traballo . Debers d o c ume ntar-
te pre viame nte o bt e nd o informac in en public ac ins
referid as a esta o b ra o u c o nsultand o na internet.
Gui n cte tro bailo
Localizacin e dotacin da obra: inic iativa e pro c e so d e
c onstruc in.
Descricin da obra: d imensins, c arac terstic as tc nic as,
aspe c to s d e stac able s e n c ant o a so lid e z, g r and io sid ad e ,
e st ad o d e c onservac in, etc . j
Comentario histrico: func in ec onmic a, so c ial e po lti-
c a d esta po nte e , en xe ral, d este tipo d e c onstruc ins d a
Hisp ania r o mana.
Ponte romana de Alcntara (Cceres), rematada a comezos
do sculo II da nosa era.
6. Fei t os
C o mp le t a as frases c o n expresins d as das c o lu mnas d e mane ira q u e tean se ntid o hist-
ric o .
1. Asrelacins entre hispanorromanos e godos avanzaron len- a)...veu acompaada dunhas novas relacins sociais baseadas na
tmente cara fusin... dependencia persoal e no colonato.
2.Os fenicios establecronse en pequeas factoras costeiras e b)...a gran propiedade territorial de nobres laicos e eclesisticos
promoveron... exercan pleno dominio sobre ela.
3. O poder da Igrexa na Hispania visigtica basebase
c
> xeneralizacin do uso do ferro, a tcnica de salgadura, a
introducin do torno oleiro.
i. i. ., i .., d)...o seu carcter electivo que precisaba do acord de nobres e
- - - .- c nzaaon e xeneralizacin das villae... i
eclesisticos para exercer o poder.
5 - :- c .'c c in monetaria, elemento clave para o desenvolve- , , , , n , , . .. ,. .,
e) ...noleste e no sur da Pennsula, onde existan antiga tradicin
: c comercio... ,
urbana.
" -

v i s i a t i c a era dbi e inestabe a causa de . a , , i i i j-i
.WKU j,j asociasea presenza de colonizadores mediterrneos.
- ; : =; s~- cementos esenciais no sistema socioecon- gj c o m o 0 demostr a existencia de cdigos de leis diferenciados
z-z- iso a romanizacin avanzou antes... p a r a a m b a s a 5 comunidades.
apa conceptual
Prehistoria
Primeiro s humano s na Pennsula:
- Homo antec essor.
- Homo erec tus.
- Homo heidelbergensis.
- Homo neanderlalensis.
- Homo sapiens.
Paleoltic o (c azad o re s, c o lleileiro s, nmades):
- Inferior (1,2 millns d e ano s-1 00000 a. C):
c hoppers e bif ac e s.
- M e d i o (100 000a . C . -35 000 a. C):
diversific ac in d o s utensilio s d e p e d r a; uso
d o lume; enterramento s.
- Superio r (35 000 a . C- 10000 a. C):
ind ustria d o oso; pinturas rupestres.
Meso ltic o o u Epipaleoltic o.
Neo ltic o (ag ric ulto res, g and e iro s, sed entario s)
(5 500 a . C . -3 000 a. C).
- A nt i g o (5 000 a. C): g and e iro s; c ermic a
c o rd ial.
- Me d i o (4 000 a. C): sepulc ro s d e f o sa.
- Calc oltic o o u Eneoltic o (3 000 a. C):
meg alitismo .
Id ad e d o s Metis:
- C ultura d o s Millare s (2 000 a. C).
- El A rg ar (1 700a . C . - l 300 a. C).
- C ultura talaitic a bale ar (1 000 a. C).
- C ultura d o s c astro s (G alic ia).
Hispania visigoda (476-711)
Invasin d e alano s, vndalos e suevo s (409)
e c reac in d o reino suevo .
O s visig o d o s establc ense no sur d a
G a li a (410) e pac t an eo s ro mano s a
expulsin d o s suevo s, vndalos e alano s
d e Hispania.
O s visig o d o s elixen To led o c o mo c ap it al.
'
:
' Poltic a unif ic ad o ra d e Leo vixild o (573-586).
A bsorc in d o reino suevo d e G a lla e c ia .
C ultura re d uc id a a o mbito relixio so .
;
' N o ano 71 1, a monarqua visig o d a dilese
ante a invasin islmic a.
Idade Antiga
Colonizadores e pobos prerromanos
' C o lo nizad o re s:
- Fenic io s (1000a . C . -500 a. C): esc ritura
alfabtic a; fac toras c o steiras (d esd e G a d ir
ata Catalua).
- G r e g o s (sc ulos vimi a. C): c uaxe d e mo e d a;
no vo s c ultivo s e animis domstic os...
:
' Po bo s prerro mano s:
- Tartesos.
- Po bo s ibero s (sc ulos vimi a.C .) (d esd e o norte
d e Catalua ata a d e se mb o c ad u ra d o
G uad alq uivir): mo e d a e utilizac in d o ferro;
ling ua p ar e c id a; idntic o ritual funerario
(inc inerac in); c ermic a pintad a e esc ulturas.
- Ind o euro peo s o u c eltas (1000 a.C): c ampo s
d e urnas; metalurxia d o ferro.
1
Hispania romana (218 a.C.-476 d.C.)
C o nq u ist a:
- Primeira e t ap a (218 a . C . - l 23 a. C).
- Se g u nd a e t ap a (1 23 a . C . -29 a. C).
- Terc eira e t ap a (29 a . C . - l 9 a. C).
Romanizac in:
- N o v a o rganizac in poltic a e ad ministrativa
(pro vinc ias).
- Vas d e c omunic ac in.
- N o v a o rganizac in ec onmic a e ag raria.
- N o v a ling ua (latn) e no va relixin.
- Penetrac in d o c ristianismo
(a partir d o sc ulo ti d . C).