Sie sind auf Seite 1von 8

Pusaq chunka tawayuq

Wawakuna awinankupaq
Suplemento Infantil del Conosur awpaqman N 152
Comunidadespiqa puquchisqaykuwan mikhunataqa waykukuyku, qunchapi, turu
mankitaspi, chay mikhuykuna aswan miski, nitaq unquchiwaykuchu, llaqtapiqa arrozlla,
macarronlla, wisata punkichikun Nin mam Octavia.
Agosto 2014 N 84

P
u
q
u
c
h
i
k
u
s
q
a
n
chikwan
w
a
y
k

u
r
i
k
u
n
a

M
i
k
h
u
n
a
s
n
i
n
c
h
i
k
k
a
w
s
a
n
a
n
c
h
i
s
p
a
q
A

A
S
K
I
T
U

#

8
4


A
g
o
s
t
o


2
0
1
4


C
E
N
D
A

A
v
.

T
a
d
e
o

H
a
e
n
k
e

2
2
3
1


T
e
l
f
.
:

4
2
4
3
4
1
2


F
a
x
:
4

2
8
1
5
0
2


C
a
s
i
l
l
a
:

3
2
2
6


w
w
w
.
c
e
n
d
a
.
o
r
g


C
o
c
h
a
b
a
m
b
a

-

B
o
l
i
v
i
a

-

(
J
r
)
Tusuripuchkayku: Lic. Roberto
Aguilar, Ministro de Educacin,
Raqaypampaman waturikuq
2
I
s
k
a
y
Totora llaqta, prov. Carrasco: Trompowan kay
chaka patapi pukllarichkarqayku, chayllapi
Aaskitu panqa chayaykamun. Aaskituqa
kachitu, wawasta qhichwapi
awiyta, qillqayta yachachichkawayku.
WAWAKUNA, KAY LAQHIPAQ APACHIMUYCHIK
Aaskituman apachimunku

U
.
E
.
P

a
l
t
a
C
u
e
v
a
m
a
n
t
a
k
a
n
i

K
a
y
q
a
c
o
m
u
n
i
d
a
d
n
i
y

a
j
i
n
a
t
a
r
p
u
s
p
a
k
a
w
s
a
k
u
y
k
u

jamuwarqayku, paypaq wayituta kusisqas tusuripuchkayku.


W
a
w
a
p
u
r
a r
iq
s
i
n
a
r
i
k
u
n
a
Sutiy Beymar, 2 curso primaria kachkani,
Unidad Educativa Palta Cueva nisqapi yachaqakuni.
AASKITU NIMUN:
Jallpaykupi nuqapis
tarpuysikuchkani, mana
suwakullanichu,
yanapakuyta yachani. Mana
colores tiyapuwanchu,
qankuna wawas
pintaripuwaychis.
Para
colorear
U.E. Palta Cueva, provincia Ayopaya:
Yachachik Adela Choque Flores, may chhika
dibujosta yachakuqkunawan Aaskitu
panqapaq ruwarichirqa. Payqa
multigradowan llankarichkan. Sapa
Aaskitupi churarimusunpuni. Pachi
yachachik Adela, napaykamuyku wawastapis.
LAS AGUAS CONTAMINADAS DAAN NUESTRA SALUD
Recursos Naturales
AGUA Y MEDIO AMBIENTE
Metales dainos y sus consecuencias
El plomo (Pb) afecta al sistema nervioso, riones, al
estmago, provoca dolor de cabeza, cansancio. PUEDE
GENERAR CNCER EN EL RION. El cadmio (Cd) se acumula
en los riones, debilitan los huesos, pulmones afectados.
PUEDE GENERAR CNCER EN PULMN. El arsnico (As)
afecta al estmago, garganta, pulmones, oscurecimiento de
la piel. PUEDE GENERAR CNCER EN HGADO, RIN,
VEJIGA, PRSTATA Y VESCULA.
H
ola am
iguitos y am
iguitas,
estuve de viaje en la cuenca del Lago Poop
(O
ruro). H
e visto que el agua est totalm
ente
contam
inada por la actividad m
inera que se realiza
en la zona. Por eso estoy m
uy preocupado.
Estos ltimos aos
se han levantado
muestras de agua para
ver qu componentes
qumicos y metales
dainos
tiene.
El ro Poop tiene alto contenido de elementos qumicos como el
sodio, cadmio, hierro, boro, manganeso, cloruro, antimonio, arsnico,
fluoruro.
El ro Antequera est contaminado por arsnico, plomo, aluminio,
niquel, antimonio, cobalto.
El ro Paza tambin est contaminado por zinc, cadmio, manganeso,
sulfato, hierro, cobre, aluminio, cobalto, niquel, antimonio y fluoruro.
Por eso, el agua de estos tres ros no es buena para consumo
humano, animal y riego. Debemos cuidar nuestra salud, no lavarse la
cara, ni las manos y no debemos jugar cerca de esos ros.
Totoral: En el taller de Medio Ambiente y Agua, Laura y Fabiana explican
de la contaminacin del agua, en mapa parlante. U.E. Simon Bolvar.
Basta ya
de
contaminar
nuestras
aguas!
La
minera
daa!
Agua
para
tomar
Un estudio
realizado el 2012,
estim que
una vaca en un
mes, a momento de
comer pasto y
tomar agua,
consume 474,15
gramos de metales
pesados como
el arsnico,
estao, cadmio,
plomo y zinc.
Agua
para
todos
LA CONTAMINACIN
ES DESDE LA COLONIA
Nos dicen que la mina Bolvar est trabajando con cadmio, para
extraer zinc, plata; la contaminacin viene de la mina Bolvar,
tambin de las cooperativas y desde tiempos de la Colonia. Llueve
y el agua sigue bajando con copajira. Esta contaminacin de este
ro, yo conozco desde hace veinte aos,
y este ro desemboca en el lago Poop
Maestro Unidad Educativa Simn
Bolvar de TotoralPaza.
AGUA TIENE COPAJIRA
El ro est contaminado con copajira,
nosotros no podemos tomar porque nos
puede hacer dao, el agua tiene muchas
basuras, los animales toman de esa
agua, a veces se
enferman dijo un
Estudiante de la
Unidad Educativa
Juan Lechn Oquendo,
de TotoralPaza.
3
Agua contaminada por la minera en Quesu Quesuni,
municipio de Poop (Oruro).
K
i
m
sa
SEGURIDAD Y SOBERANA ALIMENTARIA
WISAPAQRAQ
PUQUCHIYKU
Eusebio Vargas,
Wara Wara
provincia
Campero:
Nuqaykuqa
awpaqtaqa
wisapaqraq
tarpukuyku,
temporal jallpaspiqa uk kutillata watapi tarpukuy,
puquriptinqa kusisqas cosechariyku, jallchaykukuyku
trojaspi, chayqa wata
mikhuna. Tiyapuwayku papa,
sara, trigo, lacayus, escarios,
kinuwita, chay puquykunawan
warmiyqa waykurin.
akariy watas chayamuyta munachkan,
qhipamanqa mikhuna manasina kanqachu.
Qhapaq empresas mujusninchista
dueochakapuyta munanku, jinapiqa ima
mujuwantaq tarpukusun?.
Comunidadespiqa tarpukunchis tata, mama,
wawakuna, kuraq tatas, kuraq mamas ima,
uqhariytawantaq trojapi, pirwapi,
jallchakunchis wata mikhunataqa.
Chay puquchisqanchis mikhuna
aswan sumaq, mana unquchikunchu,
nitaq rantinallapunichu.
COMUNIDAD PABELLN, provincia Campero:
Ajinallata kawsakuyku. Kay wata may chhika
escariote puquykun, wawaspaq kusiy,
chayachiyku wathiyapi, ancha miski escario
wathiyaqa, wawaspaq manchay waliq.
Ruwallaykutaq almuerzo, nuqa ruwani
caldituyuqta, aychitayuqta, papitayuqta, qumir
habasniyuqta ima, cebollitayuq, ajo
takasqitayuq. Escarioqa qillitu, as jaku jakitu.
ESCARIO WATHIYA
Escariote sumaqta puqurpan.
Escario wathiya lluqsina.
Mikhurichkaykua, ancha miskipuni.
Elizabeth Vargas, 10 aos:
Mamayqa tukuy imitayupta
waykun, sumaq miskisituta
nuqari, papa
fritallapi
piensarichkani,
escuelapi tiyan.
T
a
w
a
4

T
A
R
P
USQ
A
Y
K
U
W
A
N
K
AW
S
A
K
U
Y
K
U

SEGURIDAD Y SOBERANA ALIMENTARIA


W
A
L
I
Q
T
A
MI KH
U
S
P
A
K
A
W
S
A
Y
TA
K
A
L
L
P
A
C
H
A
S
U
N
5
P
h
i
c
h
qa
Quwari, Tiraque: Tatasniywan papata allachkayku,
wasipaqqa murmulla. Nuqaqa papa waykullata munani.
Ukhu qui jallpakunapi puquchillankutaq mikhunataqa
Villa 14 de septiembre, Chapare:
Nuqaykupis feriaman
puquchisqaykuta aparimuyku, yuca,
walusa, naranjas, mandarinas,
pltanos, quinoto, coco; kay
tukuywan kawsayku, pescadopis
mayuspi kapuwayku, may chhika
layachus: surubis, pacus, orchata,
sbalos, kankaspa yucayuqta
wakichiyku, naranjapis jugopaq
tiyapuwayku. Ancha barato kanpis,
mikhunapaqqa puchun.
Amapuni jallpa
tarpuytaqa
saqinachu, nitaq
jallpitanchistapis
kacharinachu.
Qhipamanqa
pich jallpayuq
kanqa, chaypaq
kawsay kanqa.
Villa Tunari, Shinahota, Chimor, Ivirgarzama, Entre Ros, Paractito kay
comunidadespi, may chhika puquykuna, manallataq usunkuchu.
Qillu sara
chhuqllumanta
jumintata
wakichichkani,
chawpinman
queso
qallusqata
churarinapuni.
Qunchapi muti chayachkan.
A

A
S
K
I
T
U

#

8
4


A
g
o
s
t
o


2
0
1
4


C
E
N
D
A

A
v
.

T
a
d
e
o

H
a
e
n
k
e

2
2
3
1


T
e
l
f
.
:

4
2
4
3
4
1
2


F
a
x
:
4

2
8
1
5
0
2


C
a
s
i
l
l
a
:

3
2
2
6


w
w
w
.
c
e
n
d
a
.
o
r
g


C
o
c
h
a
b
a
m
b
a

-

B
o
l
i
v
i
a

-

(
J
r
)
P
us
a
q
CICLO FESTIVO DE LAS COMUNIDADES
Achka mayoras karichkan
Marina Saravia: Imaynapichus rikhurinman karqa, unay .
Mayoraq maman kani, kay aqnata ruwaq kayku , velasta
lawrachispa.
Rafael Rojas: Sapa wata 25 julio chayamuptin raymichariyku
Tata Santiagota, puquy karisqanman jina, kay wataqa achka
mayoraspis karichkan; lakitaswan raymichariyku. Tata
Santiagomanta maarikunchik salud, trabajo, puriyninkupi
waliq rinanpaq. Wakin ninku milagroso kasqanta nuqapis
aqnata qhawani. awpaqtaqa aswan juchuy karqa, kay
qhipamanqa aswan jatun, Tin Tinmantasina madrecitas
apamurqanku. Tatay willawasqanman jina hacienda
tiempomanta karqa nin, chaymanta chay aswan ua kaqsitu
karqa, iskayninku purikuchkanku. Chay
juchuy kaqsitu verdadero, astawan
milagroso.
Vine a tocar para Tata Santiago
Rudy Balderrama, comunidad Thaqu Thaqu,
Mizque: Soy platillero, nos
han contrato para tocar al
Tata Santiago, he
practicado mucho para
venir y estar en la banda.
S
u
q
t
a
6
Raymi
TATA SANTIAGO
Pasaq 27
punchay, julio killapi
2014 wata, Tin Tin llaqtapi
chhalaku ruwarikurqa, tata Santiago
raymichanapaq. Aaskitu runa masikunawan
parlarirqa kay jinata:
Severina Camacho Rodrguez, nin: Chhala mana
cosachuqa,
chinpacha waway,
Baadomanta
jamuni. Qayna
wata junta karqa.
Unayqa aswan
cosa kaq. Kay wata
yaku qalata
apawanchikqa.
Margarita Zeballos, Thaqu Thaqu Altamanta: Pisilla
runaqa. Cebollata, maniyta apamurqani, mana
anchata chhalasankuchu, pisita apamusqanku,
puquycha pisi kanman.
Pedro Cordova, Sindicato
Caada, Campero:
Chhalakuman turu
mankitasta aparimuni.
Chhalarikuni kasqanwan
man, sara,
c a m o t e .
Qul l qi paqpi s
vendellanitaq.
Wa t a m a n t a
wata chhala pierdekapun, manaa
juntachu, chaqrapis pisia chhalapaq.
Juchuymantapacha jamuni Tin Tin
chhalamanqa. Nuqa niyman ama
chhalata chinkachinkumanchu.
Kay Santiago Raymiqa may unaymantapacha. awpata tata
qaqchu niq kanku, (Dios del rayo), chayrayku paytaqa
raymichaq kanku, mana phiakunanpaq, runaq kawsayninta
qhawarinanpaq. Kunanqa iglesia catlica Tata Santiago sutita
churaykun, chayllataa yupaychanku.
Comunidad Santiago, Central
Regional Raqaypampapi
tarikun, kaypiqa kimsa tata
Santiagopuni kasqa,
rumipipis kallasqapuni. 25
punchay julio killapi
raymichakurqa.
C
H
H
A
L
A
K
U
P
U
Q
U
Y
K
U
N
A
W
A
N
TIN TIN LLAQTAPI
VSPERAS TATA
SANTIAGOPI
REFORZANDO NUESTROS SABERES LOCALES
MUNICIPIO VACAS, ARANI.
Willarisqayki...CUENTOS
Qankunapaq watiq cuentos. Wawas 5, 6
cursomanta Ncleos Educativos Challacava,
Santa Brbaramanta ima kawsayninkumanta,
yachayninkumanta, tata, mamasninkuwan
parlarispa, Aaskitupaq qillqarirqanku.
PHUYUMANTA
Una vez mi abuelito me dijo:
Cuando las nubes salen tarde, es para ao seco; si salen el da 3 de agosto
estarn atrasadas, eso significa que las lluvias tambin se atrasarn. Eso nos indica que la ltima siembra ser buena; viendo eso,
nosotros sembramos, me dijo.
Mi pap tambin dice:
Si miras al cielo y ves una nube que parece una torre, quiere decir que llover.
Hay que fijarse las nubes los tres primeros das del mes de agosto. Si en estos tres das las nubes salen
bien como torres, va a ser un lindo ao. Si no hay nubes esos tres das, dicen que ese ao no ser bueno.
Un da mi pap estaba caminando preocupado, pensando en la sequa y en sus plantitas. Se sent a
descansar un rato, cuando vio una nube que pareca una torre, entonces se tranquiliz y pens:
Ahora mis plantitas van a florecer, porque este calor les est matando.
Las plantas sin agua se marchitan y sus hojas se caen, pero despus de un da que ha llovido, las plantas
florecen y crecen los frutos. Hasta que un da mi pap vio un fruto y no se preocup ms.
Kuraq tatay niwarqa:
Phuyu qhipata lluqsimuptin, chaki wata kananpaq, 3 punchay agostopi phuyu lluqsimun
chayqa, qhipaa , willakun para qhipallatataq jamunanta. Chayri niwanchik, qhipa tarpuy sumaqta
puqunanta, chayta qhawarispapuni nuqaykuqa tarpuyku, niwarqa.
Tatay nillawarqataq:
Cielo qhawaptinchis, phuyu iglesia torreman
richakuptin, waliq wata kanqa, sumaqta parananta
willamun. aay cielopi qhawasqa uk juchuy phuyituta,
kayqa pisi para kananpaq nispa, sinchitapuni llakikusqa.
Kaytaqa agosto killapi 1, 2, 3 punchaykunata
qhawana, nin tatayqa. Kay kimsa punchay phuyu
jatuchaq iglesia torre jina, millma millmalla lluqsimun
chayqa, waliq wata kananpaq.
Chay kimsa punchay phuyu mana kan chayqa, mana
waliq wata kananpaq.
Uk punchay tatay sinchi llakisqa purikusarqa,
tarpusqasnin chakirpasasqa, para mana kasqachu.
Chukurikusqa samariq jina, jinallapi cielopi jatuchaq
phuyus iglesia torre jinapuni rikhurimusqa. Chayta
rikuytawan kusirikusqa:
Kunan tarpusqasniyqa tikarinqa, ruphay
chakirpachisarqa, nisqa.
Chaqras mana yaku kaptinqa chakipun, laqhisnin
urmaran, paraykuptinri, chaqraqa tikarin, puquyninpis
rikhurin. Uk punchay tatayqa, chaqraq puquyninta rikuytawan, kusirikusqa, manaa llakikusqachu.
QANKUNAPIS QILLQAYCHIS, SIQIYCHIS, AASKITUPAQ APACHIMUYCHIK
LAS NUBES
7
Q
a
n
c
his
C
h
a
y
s
i
t
u
l
l
a
k
a
n
m
a
n
.
.
.
E
n

q
u
e
c
h
u
a
Dibujo y cuento: Rolando Montao Cruz
U.E.: Callacava
Curso: 6to primaria (2013).
E
n

e
s
p
a

o
l
Dibujo y cuento: Rolando Montao Cruz U.E.: Callacava Curso: 6to primaria (2013).
Publicacin con el apoyo de:
8
QHICHWATA YACHARIKUNA
Estrella
Quechua
Castellano
C h k h y s
Piedra
m
Perdiz
u u
Zorrino
k
Uk raqhanawan
qhichwapi juntachiy,
chay rimaykunata
P
u
k
l l
a
r
i
k
u n
a
a
a
a
a
Nubes
Aaskituqa
Cachinastaataq tikcharichkan
P
u
s
a
q
Larqata phinkini
lluqi kullu qipirisqa
Q
a
l
l
uw
a
t
a
n
a
C
a
c
h
in
a
sp
i a
tip
a
sp
a
q
a
, a
c
h
k
h
ita
ta ta
n
ta
rin
c
h
ik
.
Kachinasqa
tikchanapaqpacha
karichkan.
Wawasqa mana
qhasipaqchu
cachinaspiqa
pukllanku. Aswan
yuyayniyuk
kanankupaq,
medidasta sumaqta
calculanankupaq.
tuqu patapi wira
mankita
Taqu pili, luru lulitata
chhutuykusqa
Jhonny Alarcon, 10 aos, 5to curso.
Delfn Albarracn, 9 aos, 4to curso.
U
.
E
.
:

B
e
t
a
R
a
q
a
y
p
a
m
p
a

Nuqaptaqa pisillaraq
P
a
y
k
u
n
a
k
a
n
k
u

Das könnte Ihnen auch gefallen