Ryszard Mozgol

Sola haeresis, czyli marny ywot Marcina Lutra

Niebawem pojedyncze opinie i gupstwa ludzkie zastpi prawdy tradycji i zasady
zbawienia.
Cesarz Maksymilian I do generaa augustianw Gabriela z Wenecji (1518 r.)
Spord wielu postaci historii chrzecijastwa wzbudzajcych kontrowersje, Luter
naley do najwaniejszych. Gdybymy przejrzeli potn literatur powicon
augustiaskiemu mnichowi, ktrego pogldy wstrzsny Kocioem w XVI w. i
podzieliy Europ, to zauwaylibymy, e w zalenoci od potrzeby chwili jego
bezkrytyczni zwolennicy robili z niego coraz to now osobisto. Dla rodzcego si w
XVII w. protestanckiego mistycyzmu Luter by ascetycznym, penym gorcej wiary i
powicenia religijnym przewodnikiem ludu, lepszym nawet od Mojesza lub Eliasza.
Z kolei dla owieceniowych mylicieli niemieckich, takich jak Goethe, Herder,
Wieland czy Walch, dalekich od obyczajowego purytanizmu, Luter sta si wybitnym
humanist i wolnomylicielem, rdem nowoytnej kultury, religijnym
oswobodzicielem z pt narzuconych przez obmierze papiestwo. Dla pokolenia
Bismarcka objawi si jako najwikszy Niemiec, zwiastun potgi i chway, taki
elazny polityk Luter. Aktualnie widzimy nowe wcielenie wittemberskiego mistrza,
ktry sta si prekursorem odnowy religijnej, oywczego powiewu swobody religijnej,
emanacj specyficznej niemieckiej religijnoci ot, sympatyczna posta
pragmatycznie mylcego mnicha, ktry rozpocz niemieck inkulturacj i
dostosowywanie Kocioa do panujcego ducha czasw. Jeli jednak podejmiemy
trud odrzucenia caej tej propagandowej protestanckiej gloryfikacji, przesodzonego
sowotoku modernistw i legend stworzonych przez nazbyt gorliwych polemistw,
znajdziemy obraz diametralnie rny od powszechnie przedstawianego. Kim zatem
by ten, o ktrym pobaliwie napisa G. K. Chesterton jako o jednym z tych wielkich
ywioowych barbarzycw, ktrym zaiste dano zmieni wiat?
$#guid{29C5B484-E12C-4E85-A8A2-CC451CDBE9BD}#$
Wielkie nadzieje
Marcin Luter przyszed na wiat 10 XI 1483 r. w lecym w Grnej Saksonii Eisleben,
podczas chwilowego pobytu rodzicw w tej miejscowoci. Rodzice Marcina, Jan i
Magorzata z Lindemannw, byli z dziada pradziada wieniakami zwizanymi ze wsi
Mra. Jako e rodzina bya liczna, a przez to trudna do utrzymania z niewielkiego
kawaka ziemi, przenieli si do miasteczka Mansfeld, gdzie ojciec Lutra znalaz
prac grnika. Dom Lutrw nalea do domw ubogich, w ktrym trudnoci
materialne byy na porzdku dziennym. Pomimo tego zadbano o wyksztacenie syna,
ktry nie tylko odznacza si wrd rodzestwa zaletami umysu, ale rwnie
podejmowa liczne wysiki, by zdoby rodki potrzebne do rozpoczcia ksztacenia.
Wielu biografw podkrelao pobono rodzicw Marcina, chocia umyka im fakt, i
decyzja o wstpieniu do nowicjatu zakonnego podjta przez syna wywoaa raczej
sprzeciw ojca, ktry chcia z syna uczyni prawnika. Trudno jednak odkry wszystkie
pobudki kierujce jego motywami. Ksztacenie dorastajcego modzieca moliwe
stao si dziki wsparciu udzielonemu, jak to czsto miao miejsce w tamtych
czasach, przez bogate osoby spord stanu mieszczaskiego oraz arystokracji.
Finansowego oparcia udzielia modziecowi przepeniona miosierdziem wdowa von
Cotta, u ktrej Luter przez jaki czas zamieszka i dziki ktrej mia duo czasu na
powicenie si nauce. Sza mu ona wyjtkowo dobrze i w Eisenach, i w Erfurcie,
gdzie zakoczy nauk z najlepszymi lokatami, otrzymujc godno mistrza sztuk.
Gowa modego Marcina przepeniona bya ambitnymi planami, cele jego dziaania
byy dalekosine, grnolotne i nabrzmiae od wiary we wasne siy. Naleao pi si
w gr! W takim razie, jakie byy powody wstpienia do zakonu augustianw?
Nie powoany, ale porwany...
Powoanie jest ask Boga, z ktr wspdziaa wola czowieka. Rodzi si we wntrzu
ludzkiego serca, ale ksztatu nabiera poprzez dziaanie rozumu. Trudno
jednoznacznie odpowiedzie na postawione pytanie. Biografowie niemale
jednogonie zapewniaj, w oparciu o sowa samego Marcina Lutra (...non tam
tractus, quam raptus... nie tyle pocignity, co porwany), e decyzja o wstpieniu
do zakonu bya zwizana z chwilowym impulsem spowodowanym w 1505 r.
gwatown mierci jego przyjaciela Aleksego, zabitego w pojedynku, oraz burz,
ktra dopada idcego modzieca. W czasie nawanicy, bojc si o swoje ycie, mia
podobno wzywa opieki w. Anny i zoy przyrzeczenie wstpienia do klasztoru.
Argumentacja do pokrtna, chocia naley podkreli, e Luter by czowiekiem
niezwykle impulsywnym, cakowicie pozbawionym cnoty roztropnoci, podejmujcym
decyzje nagle, bez rozwagi. Ludzie, ktrzy go znali, czsto byli wiadkami przejaww
jego cholerycznego usposobienia, przez co by uwaany za niezrwnowaonego, a
przez niektrych nawet za optanego. Jego choleryczna natura w poczeniu z
chorobliw ambicj bya zdaniem J. Maritaina wzorcowym przykadem posunitego
do samodestrukcji egoizmu. Maritain tak pisa o charakterze Lutra:
Ten gwatownik mia w sobie wiele dobroci, szlachetnoci, mikkoci.
Przy tym niepohamowan pych i bezgraniczn prno. Rozum nie
odgrywa u niego wielkiej roli. Jeli pod nazw inteligencji naley
rozumie zdolno chwytania tego, co oglne, rozrniania istoty
rzeczy, posusznego zdania wzdu subtelnych szlakw
rzeczywistoci Luter inteligentny nie by, raczej ograniczony, przede
wszystkim uparty. Lecz w niezwykym stopniu posiada zmys
konkretnoci, inteligencj praktyczn, przebiego oraz spryt, zdolno
spostrzegania za u innych, sztuk wynajdywania tysica sposobw
wyjcia z kopotliwej sytuacji i druzgotania przeciwnika.
Autor historii Kocioa ks. Rivaux pisa: by to czowiek ognisty i gwatowny.
Luter powzi swoj decyzj nieodwoalnie, wbrew ojcu i radom licznych przyjaci.
Jego zdanie byo najwaniejsze, bardziej chcia postawi na swoim ni pj za
gosem powoania. Nie mona rwnie cakowicie odrzuci hipotezy, e wstpienie
do zakonu byo buntem Marcina Lutra przeciw wadzy ojca, lub drugiej, upatrujcej w
dziwnym powoaniu marze o atwej karierze naukowej dla chopskiego syna, ktr
zapewni mia Koci. Nie sposb jednak znale dostatecznych dowodw na
poparcie adnej z tych hipotez.
Pycha w habicie
Syn ubogich wieniakw z takim samym zapaem, z jakim pochania traktaty
filozoficzne, rzuci si w wir ycia zakonnego, ktre pochono go do reszty. Luter
stara si by lepszy od innych zakonnikw, tak jakby mury klasztorne nie rniy si
od murw uczonego uniwersytetu. Zacz osiga godnoci dziki przychylnemu
nastawieniu swojego przeoonego. Pisa o sobie w 1516 r.:
Potrzeba by mi waciwie dwch sekretarzy, cay dzie jestem prawie
wycznie zajty pisaniem listw... Jestem kaznodziej w klasztorze i
refektarzu: co dzie woaj mnie do parafii, abym tam kaza; jestem
regentem studiw, wikarym okrgu, a wic jedenastokrotnym przeorem;
jestem kwestarzem ryb w Leitzkau, mandatariuszem w Torgau w
procesie parafialnego kocioa Herzbergu; jestem lektorem w. Pawa,
zbieram notatki o Psaterzu. Rzadko kiedy pozostaje mi peny czas
potrzebny do odmwienia pacierzy i odprawienia Mszy.
Jestem... jestem... jestem.... Te wszystkie obowizki pochaniay Lutra do tego
stopnia, e jego chorobliwe ambicje egotyka pchny go na podobne tory ycia
duchowego. Pisa:
Jeli w. Augustyn wszed do nieba przez mury opactwa, to i ja na to
zasuguj. Wszyscy moi bracia oddadz mi suszne wiadectwo;
pociem, czuwaem po nocach, posuwaem czsto umartwienie a do
nadwtlenia mego zdrowia.
To prawda, ojciec Marcin stara si by znacznie lepszy od swoich wspbraci w
postach, czuwaniach, modlitwach. Wielu zakonnikw nie darzyo Lutra sympati,
zauwaajc, e mechanizmem jego ycia duchowego bya pycha. F. Kuhn, biograf
Lutra pisa:
Bracia nic nie rozumieli z tych jego smutkw, myleli, e chcia im
imponowa swoj oryginalnoci albo e by optany przez szatana.
Luter swoim neurotycznym zachowaniem ugruntowywa ich w tym przekonaniu. W
czasie czytania Ewangelii o optanym niemym czowieku, przeraony zakonnik
zacz krzycze Ha! Non sum! Non sum!, po czym pad na posadzk jakby raony
piorunem. W duszy tego czowieka w istocie toczya si walka; pokusy nie omijay
go, podobnie jak kadego innego zakonnika. Ale Luter pragn by bezgrzesznym,
czystym, idealnym, doskonaym w dosownym tego sowa znaczeniu! Chcia swj cel
osign sam, bez pomocy aski Boej i bez walki duchowej, ktrej si bardzo
obawia, bo ta ostatnia za kadym razem niweczya jego wysiki. W ogniu takiej batalii
rodzia si luteraska koncepcja zbawienia czowieka przez wiar, na tej linii frontu
ksztatoway si teoretyczne filary reformacji. Luter konfrontowany z cielesnoci, z
uomnociami natury ludzkiej, ktrej nie chcia zaakceptowa jako czci natury
czowieka, doszed do wniosku, e s one nie wynikiem grzechu pierworodnego, ale
samym grzechem pierworodnym. Nabra przekonania w oparciu o swoje
dowiadczenia duchowe, e aden czowiek nie jest w stanie zachowa przykaza
Boych, e czyni moe tylko le i nawet jego pragnienia s ze, bo ustawicznie
podlegaj podliwoci1. Z tego wynika, e czowiek nie posiada wolnej woli, bo czy
moe by woln wol permanentna grzeszno?... Dobre uczynki naleao zdaniem
Lutra spenia, bo tak nakaza Jezus, ale absolutnie nie maj one adnego znaczenia
w dziele zbawienia ludzi. Usprawiedliwienie czowiek otrzymuje jedynie przez wiar,
przez ktr zbawcza i odkupiajca mier Chrystusa na krzyu grzechy niszczy2. Jak
zauwayo szereg powanych badaczy dziaalnoci Marcina Lutra, takich jak o.
Denifle OP, ks. H. von Grisar SI, K. Holl czy A. Jundt, pogldy te gosi w kazaniach
ju w 1515 r. Turmerlebnis ('przeycia w wiey moment olnienia Lutra, w ktrym
zrozumia zasad usprawiedliwienia) opierao si na egoizmie, na pragnieniu
witoci przy jednoczesnej rezygnacji z walki duchowej, na utosamieniu swojego
przypadku osobistego z powszechn prawd teologiczn. Racj mia Maritain,
cytujc za protestanckim badaczem Hollem, e Luter pragn uczyni z siebie
czowieka uniwersalnego, niewiadomie zastpi Chrystusa swoj osob jako
przykadem do naladowania. Konsekwencje tego mylenia miay okaza si
opakane w skutkach.
(...) monaby powiedzie, e olbrzymia katastrofa, jak Reformacja
protestancka staa si dla ludzkoci, jest tylko wynikiem wewntrznej
prby, ktra przybraa zy obrt w duszy zakonnika nie majcego
pokory
pisa Maritain w pracy Trzej reformatorzy.
Do pamitnego roku 1517, w ktrym otwarcie wypowiedzia cz swoich pogldw,
ycie Lutra upywao na pracy naukowej (pisa, komentowa, opracowywa), goszeniu
kaza i cigym popadaniu z euforii i penej pychy pewnoci siebie w stany
melancholii, zniechcenia i rozpaczy, ktrej wielokrotnym wiadkiem i powiernikiem
by prowincja augustianw Staupitz. Pomimo zainteresowania Wycklifem i Husem,
pomimo goszenia coraz mielszych teorii, Luter stara si pozosta wiernym
katolikiem. Jak zwykle popadajc w przesad, jego pragnienie prawowiernoci
przeksztacao si w tpy fanatyzm. Pisa o sobie, e zabiby kadego, kto neguje
wadz papiesk, ubolewa, w czasie swojej podry do Rzymu (1510 r.), e jego
rodzice jeszcze yj i ciesz si zdrowiem, bo mgby odprawi za nich uroczyst
Msz w... Przy jednoczesnym fanatyzmie, postulowanym zaostrzeniu regu ycia
zakonnego w klasztorze, ktre m.in. przez Lutra przeksztaci si pniej w otwarty
konflikt, zosta przez Staupitza zwolniony ze zwykych obowizkw mnicha. Unika
odprawiania Mszy w., modlitwy powodoway jego rozdranienie, brewiarz odmawia
niedbale i hurtem za cay tydzie z gry. W jego duszy nie byo ju powoania, nie
byo wiary, nie byo przede wszystkim pokory i nadziei. Gdybym nie by doktorem,
diabe mgby mi nieraz zabi tym argumentem: nie masz misji do spenienia
pisa Luter.
Jeszcze raz naley podkreli, e u podwalin reformacji lea dramat duchowy
czowieka, ktry bdc maym i sabym, by przekonany o swojej wielkoci i sile3.
W zwizku z powyszymi rozwaaniami naley zastanowi si, czy dramat jednostki,
czyli rozterki duchowe mnicha augustiaskiego z Wittenbergi, mg spowodowa
rozdarcie religijne i polityczne XVIXVII w. Czy moemy powiedzie, e jednostka,
nawet jeli uznamy j za nieprzecitn, potrafi doprowadzi do wielkich przemian,
narzuci epoce swoj wol? Jest to problem nierozstrzygalny dla historykw od wielu
lat. Przypuszczalnie gdyby nie zaistniay warunki do uzewntrznienia si przemyle
zamknitych w mniszej gowie, dramat zakoczyby si fatalnie jedynie dla niego
samego. Gdyby z kolei nie zaistniay warunki polityczne, prawdopodobnie Luter bd
odwoaby swoje herezje, bd skoczyby marnie jak Hus. Stao si jednak inaczej.
Warto zanalizowa sytuacj sprzyjajc wystpieniu herezjarchy w 1517 r., przyjrze
si szerszym przyczynom reformacji, ktre budz nie mniejsze kontrowersje wrd
historykw, ni posta samego jej sprawcy.
Przyczyny destrukcji
Zawsze przy okazji omawiania przyczyn reformacji w nowszej historiografii wraz z
przedstawieniem afery odpustowej pisze si o niebywaym rozkadzie ycia
religijnego w Niemczech i zepsuciu panujcym wrd duchowiestwa. Prawd jest,
e XV-wieczne epidemie dumy wpyny nie tylko na zmniejszenie populacji
Europejczykw, ale rwnie na obnienie poziomu moralnego i intelektualnego.
Niemniej tak jednoznacznie negatywna opinia na temat duchowiestwa przeomu XV
i XVI w. opiera si na daleko idcych uproszczeniach. Jako przykad podaje si abpa
Moguncji i Magdeburga, znanego z symonii 23-letniego Albrechta brandenburskiego,
ktry co prawda nie by odosobnionym przypadkiem, ale nie moe rwnie uchodzi
za reprezentanta caego duchowiestwa. F. Nietzsche w jednym ze swoich
pamfletw filozoficznych wymiewa te powtarzane do dzi opinie, zwracajc uwag,
e wystpienie Lutra i uwaga, jak mu powicano, wiadczya o zdrowiu i
normalnoci Kocioa w Niemczech. Oburzenie Lutra na obyczaje duchowiestwa,
ktre pisarstwo protestanckie z tak luboci eksploatowao, wskazujc na nie jako
na jako powd utraty wiary w Koci i papiea, nie nastpio w czasie wycieczek po
Rzeszy, ale podczas wizyty Lutra w Rzymie. Stolica chrzecijastwa, stolica
cywilizowanego wiata ukazaa prowincjonalnemu mnichowi szokujce dla niego
oblicze, barwnie opisane na kartach prac K. Chdowskiego. Rzym w tym okresie by
daleki od witoci; jednak Luter chyba nie by a tak mocno zbulwersowany, jak
pniej sam utrzymywa, poniewa po powrocie do klasztoru zrezygnowa z walki po
stronie obserwantw o zaostrzenie reguy, przyczajc si do liberaw Staupitza.
Tam, gdzie nastpowaa prawdziwa degeneracja, prni religijn nie wypenia
protestantyzm, ale agnostycyzm i humanizm. Starcie pomidzy katolicyzmem a
rodzcym si protestantyzmem na terenie Rzeszy wynikno ze splotu okolicznoci
natury politycznej i arliwej wiary walczcych stron.
Pod koniec redniowiecza stao si jasne, e Koci przegra walk z wadz
wieck o obsadzanie stanowisk kocielnych. Rody ksice i krlewskie traktoway
godnoci kocielne jak lenna doywotnie do obsadzenia. Staway si one upem
modszych synw arystokracji, dla ktrych nie przewidziano praw do ojcowizny. W
rkach niektrych takich hierarchw bez powoania znajdowao si kilka diecezji,
nierzadko zdobytych dziki symonii lub protekcji wadcy. Z drugiej strony narastaa na
terenie Rzeszy niech stanu rycerskiego do hierarchii kocielnej, wynikajca z
przywilejw duchowiestwa, ale przede wszystkim z zawici spowodowanej brakiem
ziemi dla zbyt licznego i pozbawionego zajcia stanu rycerskiego. Rycerze nie mogli
wybaczy przeforsowanie na terenie Rzeszy przez Koci wesp z cesarzem
pokoju Boego w Wormacji (1495 r.), zakazujcego walk feudaom i grabiey, czyli
powikszania swoich domen kosztem sabszych, kosztem miast lub wasnoci
kocielnej. Rycerzem, ktry jako pierwszy zauway potencjalne korzyci
wypywajce z poparcia udzielonego buntowniczemu mnichowi, by Franz von
Sickingen. Warto nadmieni, e uczyni to wycznie z wyrachowania, bo do koca
swojego awanturniczego ycia pozosta katolikiem. Podobnie postpoway nieliczne,
ale wpywowe antykatolickie rodowiska niemieckich humanistw na czele z von
Huttenem, Pirkheimerem i Cranachem, ktrzy wyczuli szans przeforsowania
swojego programu niejako za plecami Lutra. Rwnie ksita Rzeszy, z
najwybitniejszym ich reprezentantem Filipem Heskim, zauwayli moliwo
ograniczenia wadzy cesarskiej w Rzeszy i wzmocnienia swojej pozycji wzgldem
zadeklarowanych po stronie papiea Habsburgw, pogronych w konflikcie z
Francj i powstrzymujcych napr Turkw na Wgrzech. To wanie ich poparcie,
udzielone Lutrowi w toku konfliktu, spowodowao reformacj. Bez nich bunt Lutra i
spr o odpusty przeksztaciby si w nic nie znaczcy epizod historii Kocioa. Si
napdow reformacji byy walki polityczne prowadzone przez ksit przeciw wadzy
cesarskiej i wynikajca z nich potrzeba mobilizacji mas, dla ktrych nowinki religijne
Lutra stay si najlepsz ideologi polityczn, o czym pisa przed wojn A. Trzaska-
Chrzszczewski.
Ze odpusty?
Bezporedni przyczyn wystpienia Marcina Lutra bya kwestia odpustw. Jeszcze
za pontyfikatu papiea Juliusza II rozpoczto budow bazyliki w. Piotra w Rzymie,
ktra miaa si sta najpikniejsz wityni chrzecijastwa po utracie Hagia Sophia
w Konstantynopolu, zajtym przez Turkw. Niestety, naga mier wojowniczego
papiea w 1513 r. przerwaa realizacj jego ambitnych planw zakoczenia budowy
wityni i zahamowania ekspansji tureckiej w Europie. Bazylika w. Piotra, nad ktr
pracowa m.in. Micha Anio, staa niedokoczona, podobnie jak formowana w tym
czasie armia papieska. Brakowao funduszy na te zamierzenia. Nowy papie z
rodziny Medyceuszy Leon X kontynuowa dziaania swojego poprzednika, chocia
nie posiada jego talentu organizacyjnego i szerokich horyzontw politycznych. Aby
zakoczy plany Juliusza II, Leon X przywiza znaczne odpusty do ofiar skadanych
na budow bazyliki lub uzbrojenie i utrzymanie armii przeciw Turkom (1516 r.).
Zadanie goszenia kaza i rozdawania odpustw powierzono na terenie caej Rzeszy
dominikanom, chocia taki przywilej od dawna posiadali augustianie. Pomidzy
zakonami wybuch na nowo od dawna tlcy si spr (tym razem o odpusty), w ktrym
aktywny udzia wzi przeoony Lutra Johann Staupitz4. Kiedy do Leona X doszy
wieci o wystpieniu Lutra, papie podsumowa je stwierdzeniem, e jest to jaka
sprzeczka mnichw. I wtedy mia jeszcze racj, chocia jego brak zdecydowania w
pierwszym okresie formowania si obozu Marcina Lutra przyczynio si w duym
stopniu do pocztkowego zwycistwa protestantyzmu w Rzeszy. Nadkomisarzem do
zbierania jamuny na terenie czci Rzeszy zosta mianowany, dziki protekcji
wpywowych k politycznych, abp Moguncji i Magdeburga Albrecht Hohenzollern.
Ten znany z symonii hierarcha postanowi zbi na odpustach interes, taki sam jak
cz ksit niemieckich, o ktrych historiografia protestancka milczy. Cz
jamuny miaa wpyn do jego prywatnej szkatuy, na poczet spaty olbrzymiego
dugu za kupione diecezje, ktrych wierzycielami bya bankierska rodzina Fuggerw.
Goszenie kaza powierzono dominikaninowi Johanowi Tetzlowi, z ktrego uczyniono
gwnego winowajc w tej caej tragedii. Kiedy Tetzl pojawi si w Wittenberdze, Luter
popierany przez Staupitza wystpi przeciw niemu, a 31 X 1517 r. ogosi swoje
sawne 95 tez, najprawdopodobniej odczytujc je przed kocioem Wszystkich
witych5. Tezy Lutra byy przemieszaniem zda zgodnych z nauczaniem Kocioa z
takimi, ktre pod pozorem prawowiernoci zawieray pogldy sprzeczne z ortodoksj.
Z jednej strony czytamy Kto prawdzie odpustw papieskich zaprzecza, niech
przeklty bdzie (teza 71.), za gdzie indziej:
Ci, ktrzy przez odpusty zbawienia wiecznego pewnymi by mniemaj,
wpadn razem z mistrzami swoimi w paszcz szatana (teza 32.);
Kady prawdziwy chrzecijanin, czy to yjcy jeszcze, czy ju umary,
jest uczestnikiem wszelkiej aski Chrystusa i Kocioa, ktr i bez
nabycia odpustowego listu daruje mu Bg (teza 37.);
Powinnimy naucza lud chrzecijaski, e nie jest to umysem ani
zdaniem papiea, jakoby kupowanie odpustw miao si rwna
jakiemukolwiek uczynkowi miosierdzia (teza 42.);
Trzeba naucza chrzecijan, e gdyby papie wiedzia, jakich
okruciestw si ci dopuszczaj, co odpusty sprzedaj, to wolaby
koci w. Piotra widzie zamieniony w popioy, anieli budowa go
kosztem skry, ciaa i koci swoich owieczek (teza 50.).
Tezy byskawicznie rozpowszechniy si w Niemczech i poza nimi; grono
zwolennikw Lutra powikszao si. Wrd nich znalaz si m.in. na pewien czas
Erazm z Rotterdamu oraz wielu dobrych katolikw, ktrzy nie rozumieli jeszcze
powagi sytuacji i charakteru buntu.
Pierwsze starcia
Rozpocza si zaarta polemika, trwajca ponad rok. Na 95 tez Marcina Lutra
zareagowa Konrad Wimpina, profesor z Frankfurtu nad Odr, publikujc w duchu
katolickiego nauczania 95 tez przeciw opiniom Lutra. Nie milcza rwnie Tetzl,
odpowiadajc ostro nie tyle na tezy, co wczeniejsze, pene kalumnii kazania
augustianina. Oliwy do ognia dolali dominikanie, wrd ktrych magister paacu
apostolskiego z Rzymu Sylwester Prierias i Jakub Hoogstraten z Kolonii zasynli
zacitoci przeciw Lutrowi, ktra mao miaa jednak do czynienia z rzeczow
polemik. Jednak to oni jako pierwsi zauwayli zwizek dziaa Lutra z zamiarami
niemieckich humanistw. Rzeczowej krytyce pogldy Lutra podda w 1518 r.
wicekanclerz uniwersytetu w Ingolstadt Jan Eck, ktry w swojej pracy Obelisci
wykaza zwizki mylenia Lutra z tezami Jana Husa. Wraenie byo piorunujce,
bowiem husyci tkwili mocno w pamici poddanych cesarza ze wzgldu na
prowadzone wojny powszechnie ich nienawidzono. Analiza dziaa zakonnika z
Wittenbergi rwnie ujawnia wiele podobiestw z dziaaniami Husa. Luter odpowiada
z pasj, nie pozostajc dunym ani dominikanom, ani rzeczowemu Eckowi. Do
Hoogstratena napisa:
Id tedy precz, ty gupi, krwi dny morderco! Ty, ktry krwi
chrzecijaskich braci nasyci si nie moesz. Id, badaj i szukaj
robakw w gnoju, dopki si nie nauczysz, co to jest bd, co grzech i
kacerstwo. Nie widziaem jeszcze dotd wikszego od ciebie osa, cho
chwalisz si, e przez wiele lat uczye si dialektyki.
Uniwersytet paryski i lowaski, ktre zgosiy zastrzeenia do tez Lutra i jego
pniejszych pism nazwa szko kretw, mierdzc kau, a profesorw
epikurejskimi winiami, diabelsk synagog. Luter by trudnym polemist, o czym
mieli si przekona rwnie jego protestanccy oponenci, tacy jak Karlstadt, Mnzer
lub Zwingli, obrzucani inwektywami w rodzaju sekciarzy, entuzjastw, fanatykw,
sug diaba czy bandytw.
W tym samym czasie, kiedy poddani cesarza z uwag ledzili zawi dysput
pomidzy uczonymi, Luter rozpocz akcj w Rzymie (maj 1518 r.), wysyajc
pokorne listy. Papie, nie majc dobrego rozeznania w sytuacji, by przekonany, e
wystpienie jest tylko przejawem konfliktu midzy zakonami i braku dyscypliny w
zakonie augustianw. Starajc si zaegna spr, wyznaczy zakonnikowi dwa
miesice na stawienie si w Rzymie, zamienione pniej na przesuchanie podczas
sejmu w Augsburgu, o ktre zabiegali elektorzy. Na sejmie miaa odby si rwnie
publiczna dyskusja z legatem papieskim, kardynaem Kajetanem. Jednak Luter ani
myla przychyla si do nakazw papieskich; posiada ju wtedy monego
protektora w postaci ksicia-elektora saskiego Fryderyka III Mdrego, ktry
owiadczy legatowi, e dysputa i roztrzsanie tych kwestii jest niepotrzebne, bo
Luter nie wystpuje przeciw Pismu w., Ojcom Kocioa i dekretom papiea, oraz
zada rozpatrzenia problemu przez cztery uniwersytety. Sam Marcin Luter po kilku
jeszcze odwoaniach do papiea zada rozpatrzenia swojej sprawy przez sobr
powszechny. Pisa do papiea:
posunem si zbyt daleko przeciw Kocioowi Rzymskiemu, cigajc
tak natarczywie bezuytecznych rozprawiaczy. Czyniem to dlatego,
eby oszczdzi naszej Matce, Kocioowi Rzymskiemu, haby
skalania si chciwoci, ktra jest mu obca i eby lud nie wpad w bdy
przez faszyw nauk o odpustach.
Jednoczenie pisa w licie do swojego przyjaciela Spalatina, kaznodziei elektora
saskiego: Naprawd nie wiem, czy papie jest antychrystem, czy jego
poprzednikiem.
Groch o cian
W kocu przeciwnicy tez Lutra o odpustach doprowadzili do publicznej dyskusji, ktra
pod opiek ksicia Jerzego saskiego odbya si na przeomie czerwca i lipca 1519 r.
(27 VI 15 VII: penych 16 dni dyskusji!) w Lipsku. Luter wspierany przez Karlstadta
broni swych tez o odpustach i pogldw zawartych w polemikach, dotyczcych
wolnej woli, stanu aski, grzechu, pokuty, zwierzchnictwa Kocioa. Profesor Eck,
przewyszajcy wiedz i erudycj oponentw, bez najmniejszych kopotw pokona
Lutra i wykaza po raz kolejny niezwyke powinowactwo jego koncepcji z pogldami
Husa, co spowodowao przerwanie dysputy przez przestraszonego obrotem sprawy
ksicia saskiego. Jedynym poytkiem, jaki wynis Koci z publicznej dyskusji, byo
udowodnienie zatwardziaoci heretyka, ktry przyparty do muru negowa nawet
autorytet soborw, ktre zreszt stawia w dyskusjach ponad papieem. Natomiast
luteranizm po dyspucie lipskiej urs w si poprzez przyczenie si do niego
profesora greki na uniwersytecie wittenberskim, niepewnego, skconego z samym
sob Filipa Melanchtona, ktry mimo rozdarcia stanie si jednym z najwaniejszych
twrcw religii luteraskiej. Par miesicy pniej, w padzierniku 1520 r., pokonany
i ju ekskomunikowany Luter wysa Leonowi X przy okazji opublikowania swojego
traktatu O wolnoci chrzecijaskiej list peen obelg:
Daby Bg, aeby zoywszy dostojestwo papieskie ograniczy si do
prostego beneficjum albo pozosta na dziedzictwie swoich przodkw. W
istocie, tylko Judasz i ci, ktrzy s mu podobni i ktrych Bg odrzuci,
mogliby przyjmowa cze, ktr ciebie otaczaj.
Jednoczenie uprzedzajc dziaania Leona X rozpowszechni drukiem swoje Kazanie
o kltwie, negujce wano sankcji papieskich. Luter czu si pewnie, posiada
spore grono sojusznikw, za plecami czu potg elektora saskiego i wielu ksit
Rzeszy, wspierali go niemieccy humanici, von Sickingen wraz z rycerstwem
ofiarowa mu na usugi swj miecz i zamek. Pomimo jednoznacznie katolickiej
postawy Maksymiliana I i negatywnego stanowiska wzgldem Lutra jego nastpcy
Karola V, heretyk niczego si nie obawia.
Doktryna upadku
Wybitny badacz reformacji i biograf Lutra ks. von Grisar SI wyrni w tworzeniu si
koncepcji religijnych Lutra dwie fazy. Pierwsza faza koczya si na roku 1517, kiedy
ostatecznie wykrystalizoway si jego pogldy dotyczce odkupienia grzechw przez
wiar, wolnej woli i braku wewntrznej aski uwicajcej oraz zupenie skaonej
przez grzech pierworodny naturze ludzkiej. Natomiast najwaniejsze lata drugiej fazy
przypaday na lata 15171518 r., kiedy Luter powici si polemikom i dalszym
pracom nad listami w. Pawa i psalmami. W 1518 r. Luter jest ju cakowicie pewny,
e credo me esse salvum (wiara moja jest moim zbawieniem). Nastpne lata bd
jedynie brniciem w dalsze bdy spowodowane uporem oraz poszukiwaniem
kolejnych protektorw. Anarchia, jak spowodoway jego pogldy wrd
wolnomylnych zwolennikw wittenbergczyka, zmusia Lutra do rezygnacji z
niewidzialnego kocioa i stworzenia widzialnego porzdku kocielnego oraz
zastpienia demokratycznego pojcia gminy chrzecijaskiej absolutystycznym
kocioem pastwowym. Przeciwstawienie si wadzy papiea spowodowao
nieuchronne wypenienie prni politycznej przez omnipotencj wczesnego
pastwa, ktre wedug koncepcji samego Lutra miao niejako obowizek przej
wczeniejsze uprawnienia Kocioa. Tezy te zawar m.in. w pimie Do szlachty
niemieckiej o poprawie stanu chrzecijaskiego, nawoujc do zlikwidowania pastwa
papieskiego i zaprzeczajc wadzy doczesnej Kocioa.
W kocu Leon X zdecydowa si na oboenie heretyka karami kocielnymi. 15 VI
1520 r. bull Exsurge Domine papie potpi 41 zda Lutra jako niezgodnych z
nauczaniem Kocioa witego, groc zwolennikom buntownika ekskomunik. Luter
mia w przecigu 60 dni uda si do Rzymu w celu odwoania heretyckich pogldw.
Ogoszenie bulli wywoao w Rzeszy fal rozruchw wywoanych przez szlacht i
stronnikw Lutra. Natomiast heretyk opublikowa pamflet przeciw papieowi
Przeciwko bulli antychrysta, a po jej otrzymaniu dokona publicznego jej spalenia na
stosie wraz z prawem kanonicznym, wypowiadajc przy tym sowa: Zasmucie
witego Paskiego, niech ci zasmuci ogie wieczny. W dziaaniach wymierzonych
w autorytet Kocioa wiernie sekundowali Lutrowi humanici tacy jak von Hutten i
Cranach, rozpowszechniajc bluniercze pamflety i karykatury. Po upywie
przewidzianego bull czasu Leon X oboy herezjarch i jego stronnikw
ekskomunik, wyczajc ich ze spoecznoci Kocioa katolickiego (3 I 1521 r.).
Wartburskie noce i dnie
Energiczne dziaania na wie o ekskomunice podj rwnie nowy cesarz Karol V
Habsburg, wzywajc Lutra przed sejm Rzeszy w celu zoenia wyjanie i
ewentualnego zastosowania wzgldem heretyka praw pastwowych, traktujcych
herezj jako grone wykroczenie przeciwko pokojowi publicznemu. Lutrowi dano list
elazny; herezjarcha przekonany o swojej bezkarnoci wrd poklasku przyjecha do
Wormacji. Tam, widzc poparcie wrd niektrych senatorw Rzeszy, odmwi
odwoania heretyckich zda, dajc dowodw z Pisma w. i rozumu, ktre
pokazayby, e bdzi. Dyskusje zakoczyy si fiaskiem, poniewa Luter uznawa
jedynie swj spreparowany przekad Pisma w. Cesarz, widzc opr obwinionego,
zakaza Lutrowi goszenia kaza i nakaza opuszczenie Wormacji. Elektor Saksonii
Fryderyk, obawiajc si o ycie cennego dla jego sprawy politycznej Lutra,
zorganizowa porwanie buntownika. Na uprzedzonego Lutra w okolicach Eisenach
napada uzbrojona, zamaskowana grupa rycerzy elektora, ktra uprowadzia go do
dobrze bronionego zamku w Wartburgu. Dobrze strzeony na zamku, Luter ukrywa
si w przebraniu rycerza jako Jrg. Tymczasem sejm Rzeszy po upywie terminu
obowizywania immunitetu, wynikajcego z listu elaznego, wyda wyrok banicji i
rozkaz publicznego spalenia jego pism na stosie. Dziaania cesarza wymierzone w
Lutra pokryy si z innymi wydarzeniami wiadczcymi, e pocztkowe sukcesy i
poklask zdobyty przez buntownika byy iluzoryczne i przedwczesne. Krl Anglii
Henryk VIII, pniejszy odstpca, opublikowa traktat polemiczny z gwnymi tezami
heretyka, uniwersytet w Kolonii i Lowanium publicznie spali pisma Lutra, a paryska
Sorbona wykazaa liczne bdy teologiczne i filozoficzne tkwice w jego pracach. Po
zmarym niespodziewanie w 1521 r. Leonie X, konklawe wybrao nowym papieem
energicznego flandryjczyka, jasno widzcego sprawy religijne i polityczne tamtych
czasw, Hadriana VI. Papie zauway sabe strony reformatorw, tkwice w
powierzchownych, politycznych pobudkach popierajcych go monych. Remedium
byo proste, naleao odrodzi dawne, oparte na surowych zasadach ycie religijne,
zlikwidowa wszelkie naduycia w karnoci kocielnej, rozpocz na nowo walk z
symoni i nepotyzmem. Niestety, szeroko zakrojone dziaania Hadriana VI,
wspierajcego swojego dawnego ucznia Karola V, zostay przerwane przez
niespodziewan mier papiea w 1523 r.
Tymczasem przebywajcy w Wartburgu Luter vel Jrg oddawa si przyjemnociom
ycia owieckiego i pracowa nad przekadem Pisma w. na jzyk niemiecki
(ukoczonym w 1534 r.), ktry dla wszystkich ignorantw po dzi dzie sta si
milowym krokiem w dziedzinie kultury niemieckiej6. Z tekstu Starego i Nowego
Testamentu usunito wszelkie fragmenty podwaajce nauki Lutra, wiele z wersetw
przetumaczono mylnie lub zmieniono celowo, aby udowodni oparcie w Pimie w.
wygibasw intelektualnych heretyka7. Mojesz dla Lutra by katem wszystkich, a
dziesi przykaza oryginalny tumacz skomentowa tak: prawo to jest stosowne dla
ydw, ale nas wcale nie obowizuje. O Ksidze Eklezjasty Luter mia rwnie
niepochlebne zdanie: Ta ksiga potrzebuje by zupeniejsz; ona jest obciosana, nie
ma butw ani ostrg; harcuje w trepkach jak ja, gdy byem mnichem. Druga Ksiga
Machabejska i Ksiga Estery za wiele judaizuj i za duo w nich pogaskich mieci.
List w. Jakuba przeczcy zbawieniu wycznie przez wiar zdaniem Lutra jest
listem somianym; podobnie w Licie do Hebrajczykw Luter znajduje jeno drzewo,
som i siano razem pomieszane. Ksiga Tobiasza chyba herezjarsze si
spodobaa, bo jest komedi, w ktrej wiele mwi o kobietach i ktra zawiera wiele
miesznoci i niedorzecznoci. Podobnie wolnomylicielsko Luter podszed do
Ewangelii, z ktrych prawdziw jest jedynie napisana przez w. Jana, przeto naley
j przedkada nad inne. Wreszcie o Apokalipsie w. Jana:
Nie znajduj nic apostolskiego ani prorockiego w tej ksidze.
Apostoowie bowiem nie zwykli przemawia przenoniami; prorokuj w
sowach jasnych i zrozumiaych. Niech kady myli o tym, co mu
doradza jego rozum; co do mnie, mj rozum czuje wstrt do tego i to
jest dla mnie dostateczne do odrzucenia.
Oczywicie wielu uczonych w Pimie wyrazio sprzeciw wobec tych cenzorskich
praktyk wittemberskiego geniusza, ktre Luter skwitowa sowami:
Jeeli wam jaki papista bdzie robi korowody z powodu wyrazu
jedynie, tylko8, to powiedzcie mu tak od rki: doktor Marcin Luter
chce, aby tak byo, i dodajcie jeszcze: papista i osio jedno s; sic volo,
sic iubeo, sit pro ratione voluntas. Bo nie mylimy by papistw
uczniami i suchaczami, ale ich mistrzami i sdziami; i my te chcemy
troch popyszni si i pospiera z olimi gowami, i jak kiedy w.
Pawe chwali si do swoich gupich witych, tak i ja te chc si
chwali wobec moich osw.
W przerwach midzy tumaczeniem somy, siana, drewna i trepkw,
czynionych dla zbawienia osw, Luter przeywa liczne stany ekstazy, mia
widzenia jak twierdzili protestanccy mistycy z XIX w. a take rozmawia chwilami z
diabem. Pokazywano na zamku Wartburg pokj w wiey, gdzie rozelony na biesa
mistrz cisn w niego kaamarzem penym atramentu. Dowd pozosta w postaci
sporego kleksa. Po c Lutrowi kaamarz, do cyrografu atrament niepotrzebny...
Oto pocztek dugiej walki
Tymi sowami podsumowa wyrok banicji i zakoczenie obrad sejmu w Wormacji (maj
1521 r.) hiszpaski obserwator Alfons Valdez. Protestantyzm rozszerza si w
Rzeszy niczym poar lasu w suche lato. Pod nieobecno mistrza Lutra zacz
przeradza si w coraz radykalniejsz negacj zastanego porzdku, wystpujc ju
nie tylko przeciw autorytetowi Kocioa katolickiego, ale rwnie przeciw wadzy
ksit i szlachty, ktra przecie licznie popieraa dziaania gosiciela nowej
ewangelii. Karlstadt na czele uzbrojonych band w okolicach Wittenbergi rozpocz
wprowadzanie nowego porzdku religijnego, polegajcego na demolowaniu wity,
znoszeniu spowiedzi, komunikowaniu pod dwiema postaciami. Dziaania te nasiliy
si zwaszcza po przyczeniu do Karlstadta anabaptystw (T. Mnzer i M. Storch),
tzw. nowochrzczecw, wyrzuconych przez magistrat miasta Zwickau. Zapragnli
oni wanie w Wittenberdze ku przeraeniu Melanchtona zbudowa nowe
krlestwo Chrystusowe, oparte na zasadach egalitaryzmu i penej wsplnoci dbr.
Wandalizm i gupota nowych apostow doszy do tego stopnia, e bezradny
Melanchton zawezwa Lutra, aby pooy koniec radykalizmowi religijnemu pisa ks.
W. Krynicki. Wezwany w marcu 1522 r. Luter przyby do swojego miasta (nazywano
go papieem wittenberskim), by zrobi porzdek. Wydarzenia, ktre miay miejsce
w Wittenberdze, uzmysowiy Lutrowi potrzeb oparcia swoich koncepcji na jakim
adzie. Heretyk bdzcy w chmurach zosta sprowadzony na ziemi. Odtd,
wystpujc przeciw radykalnym burzycielom, Luter bdzie opiera si na ksitach;
z drugiej strony w celu rozadowania radykalizmu mas zaakceptuje radykalne formy
zewntrzne, znoszc m.in. katolickie formy liturgiczne czy brukajc celibat.
Polubienie Katarzyny von Bora (w czerwcu 1525 r.), jednej z omiu
zsekularyzowanych cysterek z rozwizanego klasztoru w Nimpschen, byo szokiem
dla najbliszych wsppracownikw Lutra. Heretyk tumaczy si, e chcia gb
zatka tym, ktrzy le gadali o jego stosunkach z Bor. W kazaniach przedstawia
swoj decyzj jako czyn wynikajcy z natchnienia Boego, ale odpowiadajc na ostre
sowa Schurfa, zbulwersowanego jak inni tym posuniciem i wyborem
nieodpowiedniego czasu na amory (trwaa ju wojna chopska), napisa, e wiatu i
diabu wyrzdzi figla, a ojcu swemu sprawi przyjemno9. Maritain i o. Denifle
widz w dziaaniu Lutra konsekwencj rozptanej przez niego kilka lat wczeniej fali
porwa zakonnic z klasztorw. Po porwaniu zakonnic w Wielk Sobot 1523 r., Luter
pisa do bogosawionego zodzieja(sic!) Bernharda Koppe, dziki ktremu pozna
Katarzyn von Bora:
Tak jak Chrystus wycigne te biedne dusze z wizienia ludzkiej
tyranii; uczynie to w okresie naznaczonym przez Opatrzno, w tym
momencie Wielkanocy, kiedy Chrystus zniszczy wizienie swoich
blinich.
Czsto zgwacone zakonnice, sprzedawane przez wyzwolicieli, staway si onami
Boych dzieci Lutra. Taki sposb postpowania, traktowania kobiety jak
przedmiotu, zwizany by z goszonymi przez Lutra pogldami, ktre najpeniejszy
obraz ukazuj nam w cytowanym przez o. Denifle Kazaniu o maestwie: Dzieo i
sowo Boe mwi nam jasno, e kobiety winny suy maestwu lub prostytucji;
Jeli kobiety mcz si i umieraj po licznych porodach, nic w tym zego; niech
umieraj, byle tylko rodziy: na to s. Skutkiem reformacji w caej Europie byo
zdziczenie i upadek obyczajw, o ktrym pisao ze zgroz wielu reformatorw, a
ktre przedstawia barwnie m.in. Jan Brenz w 1532 r.
Tymczasem doszo na terenie Rzeszy do powanych zaburze spoecznych, za ktre
nieliczni zwolennicy reformacji zrzucali odpowiedzialno na nawoujce do
nienawici i przemocy pisma Lutra. Wojna chopska (15251526), na czele ktrej
stan pniej Mnzer, znalaza swoje natchnienie w Upomnieniach do pokoju
mistrza Marcina, ktrych wpyw widoczny jest w Dwunastu artykuach, bdcych
manifestem rewolucji. Reakcja reformatora bya bezwzgldna. W pimie napisanym
ju w trakcie walk pt. Przeciwko morderczym i zbjeckim bandom chopskim Luter
zaleca ksitom
zabija chopw jak wcieke psy (...) bo teraz nie chodzi o cierpliwo i
miosierdzie, lecz jest czas miecza i gniewu, i kady powinien bi, ku i
zabija, i ksi moe teraz przelewem krwi lepiej na niebo zasuy ni
inni modlitw.
Oddziay chopskie siejce zniszczenie w Rzeszy zostay wybite do nogi przez rwnie
bezlitosne wojska ksice. Powstanie utopiono w morzu krwi.
Nastpne lata rwnie nie naleay do spokojnych. Pogbiajcy si konflikt nowego
papiea Klemensa VII (majcego wiele dobrych chci, ale pozbawionego talentu
politycznego) z cesarzem Karolem V zakoczy si opakanym w nastpstwa
marszem na Rzym (1527 r. tzw. sacco di Roma). Krl Francji Franciszek I cynicznie
wspiera z jednej strony papiea, z drugiej niemieckich zwolennikw Lutra. Z
oglnego zamieszania korzystali zwolennicy reformacji, stopniowo rozszerzajc
swoje panowanie. Zaniepokojone stany katolickie Rzeszy zwrciy si z prob do
papiea i cesarza o przeciwdziaanie agresywnym krokom luteraskiego zwizku
torgawskiego. Postanowienia, z woli cesarza, sejmu spirskiego z 1529 r. uspokajay
sytuacj, odwlekajc spr religijny do czasw zwoania przyszego soboru,
jednoczenie sankcjonujc tymczasowo zdobycze buntownikw. Ci nie zgodzili si
na pojednawcze postulaty sejmu, skadajc uroczysty protest, od czego wzia si
nazwa protestantw. Cesarz odrzuci veto protestantw, zwoujc na rok nastpny
(1530) sejm do Augsburga, gdzie miano ustali teologiczny kompromis pomidzy
walczcymi stronami. Zwolennikiem kompromisu by m.in. umiarkowany Melanchton.
Skutek by odwrotny, podburzeni przez Lutra ksita sprzeciwili si Melanchtonowi,
ktry ustpi, spisujc ich postulaty religijne tzw. credo augsburskie. By to oficjalnie
wrogi krok przeciw powadze Karola V. Nastpnym byo zaoenie militarnego
zwizku szmalkaldzkiego, wszczynajc szereg wojen, doprowadzajc do konfiskaty
dbr kocielnych i przeladujc katolikw10. Tolerowa u siebie katolickie
naboestwo znaczyoby tyle, co bra na swe sumienie odpowiedzialno za
naduycia i blunierstwa gosi program szmalkaldczykw z 1537 r., ktrych Luter
zagrzewa zawoaniem Niech Bg was napenia nienawici do Papiea!. Cesarz
prbowa ratowa pokj, ale wszelkie jego dziaania (1545 r. zaproszenie
protestantw na sobr do Trydentu, 1546 r. zaproszenie na debat do Ratyzbony)
spotykay si z drwinami lub zostay zignorowane przez zwolennikw Lutra. Signito
po rodki militarne, ktre okazay si pewniejsze.
Nie ustpowa!
Pogldy Lutra dotyczce Mszy w. ulegay rwnie ewolucji, jak i inne czci jego
doktryny. O ile pocztkowo, przy caej jego niechci do tej formy aktywnoci
duchowiestwa zakonnego, nie porusza tej sprawy, skupiajc si na bardziej
interesujcych go problemach, to wraz z brniciem w herezj zacz negowa
nauczanie Kocioa dotyczce Najwitszej Ofiary11. Korzenie koncepcji Lutra
dotyczcej Mszy, ktre ostatecznie sprecyzowane zostay dopiero pod koniec lat
dwudziestych XVI w., le w opisanych ju luteraskich dogmatach filozoficznych.
Po pierwsze, czowiek jest grzeszny, jego natura jest cakowicie skaona grzechem
pierworodnym. Po drugie, Chrystus dokona jedynej, niepowtarzalnej Ofiary, oddajc
swoje ycie na krzyu za ludzkie grzechy. Wniosek pierwszy ze wzgldu na natur
czowieka, nie moe on by doskonay, nie moe nawet dy do doskonaoci, wic
nie moe niczego ofiarowa Bogu ba, nie moe nawet chcie! Nie moe ofiarowa
ani dobrych uczynkw, bo wg herezjarchy nie mogy one by dobre, ani Mszy w.,
ktra jest Najdoskonalsz Ofiar, powtrzeniem mczeskiej mierci Jezusa
Chrystusa, dokonujcej si na otarzu zdaniem katolikw. Dla Lutra takie mylenie
byo samo w sobie blunierstwem. Ofiara?... Powtrzenie mierci?... Doskonaa?... W
skrajnie pesymistycznej duszy heretyka, poddajcej si zwtpieniu i rozpaczy, nie
byo miejsca dla wiary w tak bezgraniczn mio Boga do swojego stworzenia, wiary
w takie zaufanie do czego tak bardzo maego i ograniczonego. Luter nie rozumia
zwizku Bg-czowiek jako relacji Ojciec-dziecko. Wniosek drugi Msza w. nie
moe by Ofiar, poniewa ta jednorazowo za wszystkie czasy, za wszystkich ludzi
ju zostaa dokonana przez Chrystusa. W 1523 r. Luter napisa Formula missae et
communionis, majce na celu nie tyle zniszczenie Mszy, co wyczyszczenie jej z
najbardziej odraajcych dodatkw, nadajcych Jej charakter ofiarny Kanon. Dwa
lata pniej w Mszy niemieckiej Luter zaaprobowa wprowadzenie do liturgii jzyka
narodowego, komunii pod dwiema postaciami, udzielanymi bez potrzeby spowiedzi
usznej oraz uczyni z kazania najwaniejsz cz naboestwa. Poza tym liturgia
wygldaa tak samo jak Msza katolicka. By to ukon (1525 r. wojna chopska!) w
stron radykalnego odamu heretyckich reformatorw. Melanchton ubolewa, e
wiat by tak bardzo przywizany do Mszy, i wydawao si, e nic nie zdoa jej
wyrwa z serc ludzkich. Luter by sprytny; majc wiadomo, e radykalne,
jednorazowe zmiany spowoduj opr, a nawet odrzucenie ze strony ludzi, postanowi
dziaania rozoy w czasie i stopniowa je. Maritain pisa:
Za pomoc szeregu zrcznie obliczonych posuni stopniowano
nowinki w doktrynie i obrzdach tak, aby byy niewyczuwalne;
odczono lud od wsplnoty Kocioa, w taki sposb, e sam si nie
spostrzeg.
Metod t zastosowano rwnie po Soborze Watykaskim II. Okazaa si ponownie
skuteczna. Saksoni wanie takimi metodami uczyniono bastionem luteranizmu. Na
rok przed mierci Luter pisa:
Poniewa wtedy [po odstpstwie] nasza nauka bya nowa i na caym
wiecie gorszya masy, musiaem postpowa naprzd ostronie i, ze
wzgldu na sabych, pozostawi wiele punktw na boku, czego ju
pniej nie robiem.
W kolejnych formularzach mszalnych dla Saksonii (1527, 1528) zachowano
zewntrzne formy liturgiczne, tak e na pierwszy rzut oka nie ulega ona adnym
przemianom. Tymczasem skasowano zupenie Kanon, zachowujc podniesienie
hostii i kielicha.
Kapan moe doskonale urzdzi si w ten sposb, e czowiek z ludu
nigdy nie bdzie wiedzia o dokonanej zmianie i bdzie mg by na
mszy, nie gorszc si wcale...
tumaczy Luter. Do kapanw pisa: Kapani znaj powody, dla ktrych maj
obowizek skasowa Kanon. W swoich koncepcjach Luter nigdy nie doszed do
logicznego koca, pozosta przeciwnikiem idcych dalej sakramentarzy Zwinglego,
ktrzy nb. mieli zadiablone, przediablone, naddiablone, zbrodnicze serce i pysk
kamliwy. Niemniej konsekwencj odrzucenia katolickiego pojcia Przeistoczenia
(transsubstancjacji)11 bya negacja kapastwa, pojmowanego w duchu
znienawidzonego przez Lutra judaizmu, a ksiy poczto postrzega jako starszych
w wierze, koordynatorw ycia religijnego, rzeczoznawcw praw religijnych i
doradcw gminy na wzr rabinw. Luter uczyni pod koniec lat dwudziestych ze
swojej koncepcji Mszy, obok toczcego si sporu z Erazmem o woln wol czowieka
i zasady usprawiedliwienia, trzon swoich pogldw. Gromic ustpliwo
Melanchtona w czasie sejmu augsburskiego, pisa w licie do protestujcych ksit:
Nic nie naley ustpowa; jeeli tylko zgodzimy si na Kanon, albo na
Msz cich, ju to wystarczy, aby caa nasza nauka upada, a ich si
utwierdzia.
Trzeba przyzna, e Luter mia pene zrozumienie dla nadzwyczajnego charakteru
dawnej Mszy w., ktrego brakuje wielu dzisiejszym katolikom.
Zgryzota
Reformator liczy na szybki i efektowny upadek Kocioa, ale nadzieje te pozostay
ponne. Koniec jego smutnego, trawionego na popadaniu od stanw penej ascezy,
po opilstwo i obarstwo ycia (r jak Czech i chlej jak Niemiec pisa w licie z 2
VII 1540 r. do Katarzyny v. Bora), znamionowao stopniowe odradzanie si ycia
religijnego w Europie i zwieranie szeregw katolickich. Papie Pawe III wraz z
cesarzem Karolem V zapowiedzieli zwoanie soboru powszechnego. W poudniowych
czciach Rzeszy katoliccy ksita na czele z Karolem V odnosili pierwsze sukcesy
militarne nad szmalkaldczykami, w Rzeczypospolitej Zygmunt Stary wprowadzi
szereg ustaw przeciw nowinkarzom, we Francji krl pomimo swojej antycesarskiej
polityki zwalcza dziaania zwolennikw protestantyzmu, habsburska Hiszpania
pozostaa wierna Kocioowi, zwalczajc nielicznych zwolennikw Lutra. On sam by
peen rezygnacji. Byy marzenia, bya sawa, byy pochlebstwa... Pozostay puste
sowa... Z zawzit wciekoci atakowa osieroconych po mierci Zwinglego, w
walce z katolikami, szwajcarskich sakramentarzy. W Krtkim wyznaniu o
sakramencie przeciwko marzycielom (1544 r.) uniemoliwi zawarcie z nimi, nawet
tylko doranego, sojuszu. W pismach Schrift wider die 32 Artikel der Theologisten zu
Lwen i Das Papsthum zu Rom von Teufel gestiftet obrzuci papiea i katolikw
inwektywami, nie silc si na jakiekolwiek wyyny intelektualne. Jeden z XIX-
wiecznych apologetw historii Kocioa podsumowa je sowami:
nie mona inaczej sobie wytumaczy, jak tylko e Luter napisa je
rozgrzany napojami spirytusowymi. Jeeli za przy pisaniu tej ramoty
by rzeczywicie trzewym, to unis si on a do owego stopnia
zapamitaego gniewu, w ktrym duch, tracc wszelkie nad sob
panowanie, dochodzi do rzeczywistego obkania.
Zdaniem Lutra papie jest wcieleniem szatana siedzcego w Rzymie, a samo
papiestwo jest uosobieniem przepowiedzianej w Pimie w. wszetecznicy
babiloskiej. Jzyk mistrza ju od dawna do niewybredny, uleg straszliwemu
zaostrzeniu i zgorzknieniu, odwoujc si do rynsztokowych dowcipw,
niedwuznacznych aluzji i przeklestw. Fragment ostatniego jego kazania o rozumie z
Wittenbergi (1546 r.) oddaje stan jego duszy:
Rozum to jest najwiksza k... diabelska; z natury swojej i sposobu bycia
jest szkodliw k...; jest prostytutk, prawdziw k.... diabelsk, k...
zeart przez wierzb i trd, ktr powinno si zdepta nogami i
zniszczy j i jej mdro... Rzu jej w twarz plugastwo, aby j
oszpeci. Rozum jest utopiony i powinien by utopiony w Chrzcie...
Zasugiwaby na to, ohydny, aby go wyrzucono w najbrudniejszy kt
domu, do wychodka.
Rozpacz trzymajca si kurczowo resztek wiary podsycanej nienawici... A
nienawi ta dosigaa wszystkich, ktrzy otaczali herezjarch. Luter nie potrafi
kocha, by nieuleczalnie pozbawiony tego uczucia, ktre czsto utosamia bd ze
strachem, bd z cielesnoci czowieka. Atakowa z ca bezwzgldnoci swojego
bliskiego przyjaciela Arykol, jak rwnie Melanchtona, coraz ciej znoszcego
kaprysy wodza. Cruciger pisa do Veita Dietricha: Przyjdzie do tego, e nikt nie zdoa
unikn niechci Lutra; kadego bdzie publicznie chosta. W pimie Vom Schem
Hamphoras Luter wzywa swoich wiernych do palenia synagog i niszczenia
ydowskich ksig witych oraz karania mierci ydw, ktrzy nie przycz si do
protestantw. Z drugiej strony ydzi byli dla Lutra modymi diabami, stworzonymi po
to, by jak najszybciej wrci do pieka. Trudna do zrozumienia logika, ale biorc pod
uwag jego stosunek do rozumu, moliwa do wytumaczenia. Pisma antyydowskie
Lutra stanowi dzi wstydliwie ukrywany fragment biografii, skrztnie eliminowany
przez postpowych piewcw jego dokona na prno szuka ich w nowszych
biografiach, penych utyskiwa na katolicki obskurantyzm!
W ostatnim roku ycia Luter popad w rozpacz i zwtpienie. Wittenberg, wzorcowe
miasto oparte na ideaach reformacji, nazywa Sodom, grozi, e je opuci, by
poszuka innego miejsca. Widzc swoje dzieo prosi o rych mier. Ta nastpia
jednak niespodziewanie (18 II 1546 r.) w trakcie podry do Eisleben, przerywajc
polemik z paryskimi i loweskimi osami. mier nie bya atwa, ostatnimi sowami
byo napomnienie:
Mdlcie si za naszego pana, aby mu szo dobrze, bo sobr trydencki i
ndzny papie mocno si na zoszcz.
Luteranizm przetrwa mier swojego zaoyciela. Skutecznie wgryz si w Europ.
Zniszczy jedno cywilizacyjn kontynentu w stopniu wikszym, ni bolesne
wydarzenia roku 1054. By w istocie odruchem buntu, do tej pory niespotykanym w
swoich rozmiarach, przy ktrym pniejsze rewolucje zdaj si niewielkimi
rozruchami. Wyzwoli wszelkie negatywne zjawiska spoeczne, ktre obserwujemy w
naszej obumierajcej, postowieceniowej cywilizacji europejskiej, jak twierdzi
Maritain. Luter by twrc dzisiejszego indywidualizmu, czynicego z kadego
papieem dla samego siebie.
Nie godz si, aby nauka moja moga podlega czyjemukolwiek
osdowi, nawet anielskiemu. Kto nie przyjmuje mojej nauki, nie moe
doj do zbawienia.
To zdanie w zmodyfikowanej, laickiej, liberalno-demokratycznej formie panuje w
dzisiejszym wiecie. I chocia Luter nie moe by odpowiedzialny jednostkowo za
cae zo reformacji, spada na niego spora cz winy za rozam religijny XVI w.
Pomyle, e wszystkie te wydarzenia byy skutkiem jeno le przeprowadzonego
toku mylowego w mniszej gowie!... A jednak moe jestemy w stanie odpowiedzie
na nurtujce od wiekw pytanie historykw o rol jednostki w dziejach?...
Omwienie literatury wykorzystanej w artykule
Literatura powicona postaci Marcina Lutra jest imponujca. Do licznych bardzo
dobrych dzie, ktre wniosy do nauki zrozumienie wielu zawiych problemw, nale:
H. von Grisar SI, Luther, t. IIII, Freiburg 1912; o. Denifle OP, Luther und Luthertum
in der ersten Entwicklung, t. IIV, Mainz 1904; naley ubolewa, e do dzi nie
zostay przetumaczone na jzyk polski. Grisar jako pierwszy podj si analizy
psychologicznej Lutra. Praca o. Deniflego jest gwnie rozbiorem krytycznym pism
Lutra, scharakteryzowaniem wpyww filozoficznych i duchowoci heretyka.
Konieczne wiadomoci mona uzyska z licznych historii Kocioa, takich jak: J.
Alzog, Historia powszechna Kocioa, t. III, Petersburg-Mohylew 1856 (interesujcy
fragment dotyczcy przekama w tumaczeniu Pisma w.); ks. Rivaux, Opowiadanie
dziejw Kocioa Rzymsko-katolickiego, t. III, Krakw 1879; haso Marcin Luter w
Encyklopedii Kocielnej pod red. ks. M. Nowodworskiego, t. XII, Warszawa 1879, ss.
433-458; Historya Kocioa witego Rzymsko-katolickiego, t. III, Pozna 1889; J.
Marx, Lehrbuch der Kirchengeschichte, Trewir 1913 (dokadne omwienie przyczyn
reformacji oraz podrozdzia powicony zwtpieniom, w jakie popada Luter pod
koniec ycia i faszerstwom w tumaczeniu Pisma w.); ks. W. Krynicki, Dzieje
Kocioa Powszechnego, Wocawek 1914; ks. J. Umiski, Historia Kocioa, t. II,
Opole 1960. Przedstawienie gwnych wydarze reformacji oraz polemik z tezami
Lutra zawiera broszura F. Sotwiskiego, Dzieje powszechnego Soboru
Trydentskiego, Krakw 1857. Niezwykle interesujco przedstawia si praca J.
Maritaina, Trzej reformatorzy. Luter-Descartes-Rousseau, Warszawa b.r.w.,
zawierajca analiz filozoficzno-teologiczn gwnych bdw Lutra oraz interesujc
uwag autora o korzeniach dzisiejszego kryzysu cywilizacyjnego, tkwicego w myli
augustianina. Omwienie historiografii brytyjskiej i amerykaskiej zawiera praca J. M.
Todda, Marcin Luter. Studium biograficzne, Warszawa 1970. Ksika pisana z
pozycji ekumenicznych, skaona pewnymi pogldami modernistycznymi, niemniej
warta przeczytania. Pogldy otwarcie antykatolickie zawieraj prace znanego
apostaty J. Wierusza-Kowalskiego: Reformatorzy chrzecijastwa, Warszawa 1970;
Chrzecijastwo nowoytne, t. III, Warszawa 1985. Protestancki punkt widzenia
prezentuje stosunkowo atwo dostpne opracowanie (reprint) J. H. Merle dAubignea
Historya reformacyi szesnastego wieku, t. IIII, Cieszyn 1886. Na temat luteraskich
pogldw dotyczcych Mszy w. m.in.: ks. J. Domaszewicz, Eucharystia, czyli
Przenajwitszy Sakrament, Warszawa 1900; sporo miejsca temu zagadnieniu
powica M. Davies, Cranmers Godly Order. Liturgical Revolution, t. I. Ft. Collins
1995; rnice zda i polemiki w onie przywdcw reformacji zawiera biografia
Zwinglego: G. R. Potter, Zwingli, Warszawa 1994. Dobrze nastroje tamtych czasw i
ycie papiestwa XVI w. oddaje monografia K. Chdowskiego Rzym. Ludzie
odrodzenia, Lww 1933. W wielu wypadkach z surowym osdem papiestwa tamtych
czasw zgadza si F. K. Seppelt, K. Lffler, Dzieje papiey od pocztkw Kocioa
do czasw dzisiejszych, t. I, Warszawa 1995 (reprint).
Przypisy:
1. Luter wycign z tego wniosek, e kult witych jest w istocie kamstwem, jest
oddawaniem czci grzesznikom. Gosi w jednym ze swoich kaza, ju po odstpstwie:
Wszyscy jestemy wici. (...) Papici umieszczaj w niebie ludzi, ktrzy potrafili
tylko peni jedne po drugich uczynki; midzy tylu legendami nie ma ani jednej, ktra
by nam ukazaa prawdziwego witego, czowieka, ktryby posiad prawdziw
wito chrzecijask, wito przez wiar. Caa ich wito polega na tym, e
duo si modlili, duo pocili, duo pracowali, umartwiali si, mieli pode ka i
bardzo ostre ubrania. Ten rodzaj witoci moe by nawet przez psy i winie
praktykowany mniej wicej co dnia.
2. Zob. Dekret o usprawiedliwieniu. Sesja VI Soboru Trydenckiego [w:] Breviarium
Fidei. Wybr doktrynalnych wypowiedzi Kocioa. Pozna 1998; b. bp. J. Pelczar,
Usprawiedliwienie [w:] Zawsze wierni nr 26, III 1999, s. 118121; J. Vennari,
Papie Jan Pawe II popiera porozumienie luterasko-katolickie [w:] Zawsze wierni
nr 27, IIIIV 1999, ss. 6277.
3. Skrupulatne badania o. Denfle OP wykazay, ze Luter rozpisujcy si o surowoci
ycia w klasztorze mocno wyolbrzymia. Regua zakonu w Wittenberdze naleaa do
umiarkowanych. Raczej sam Luter przesadza z umartwieniami, ale i te wydaj si
mocno przejaskrawione. W pracy protestanckiego badacza J. H. Merle dAubigne,
powiconej reformacji, moemy przeczyta: Mody zakonnik tak pilnie i gorliwie
zagbi si w te studia, i czsto przez cae tygodnie zaniedba modw zakonnych.
Potem znowu przeraony myl, i reguy klasztornej nie dotrzyma, zamyka si Luter
w swej komrce, usiujc si poprawi popeniony bd. Powtarza wtenczas
sumiennie wszystkie modliwty, ktre zmwi omieszka, nie pamitajc ju ani o
pokarmie ani o napoju. Pewnego razu pozbawi si tym sposobem przez caych siedem
tygodni snu i odpoczynku. Praca roi si od takich zabawnych absurdw. O. H. von
Grisar SI zwrci uwag, e Luter o swoim pobycie w klasztorze pisa pozytywnie
dopiero po 1525 r., kiedy chcia go przedstawi w jak najlepszym wietle.
4. Przyczyn wczeniejszych sporw pomiedzy dominikanami a augustianami byy
kwestie filozoficzne. Dominikanie byli propagatorami filozofii scholastycznej,
zwolennikami w. Tomasza z Akwinu, natomiast augustianie bronili filozofii w.
Augustyna, ktra w XV w. ulega bardzo mocnemu skaeniu filozofi
nominalistyczn.
5. W starszych pracach mona przeczyta, e 95 tez Lutra zostao przybitych na
drzwiach kocioa, jednak nowsze badania neguj t legend, przychylajc si do
opinii, e zostay one przeczytane zgromadzonym i przekazane Tetzlowi wezwanemu
do publicznej dyskusji. Nie mona wykluczy rozpowszechnienia ich w miecie w
postaci drukw ulotnych.
6. Luter po wydaniu tumaczenia Nowego Testamentu pyszni si, e jako pierwszy
wydoby Bibli spod awy szkolnej. U. Zwingli, reformator szwajcarski, pisa do
Lutra: Jeste niesprawiedliwy chwalc si podobnie, gdy zapominasz o tych ktrzy
nam dali pozna Pismo w. przez swoje tumaczenie; jak o Erazmie, za naszych
czasw, Valla przed kilku laty i pobonym Reuchlinie i Pelikanie, bez ktrych ani ty
ani inni, niewiele dokaza by mogli. Oszczdzam ciebie drogi Lutrze, gdy
zasugiwaby na surowsze napomnienia za wszystkie przechwaki zawarte w twoich
ksikach, listach i mowach. Wiadomo ci dobrze, ale si tak chepisz, e przed tob
byo wielu uczonych i folozofw zdolniejszych w wielu wzgldach od ciebie.
7. Porwnaj Pismo w. w tumaczeniu ks. J. Wujka z tzw. Bibli gdask (Rz 3, 2526;
Dz 13, 3839). W tumaczeniu Lutra zamieniono termin Koci (ecclesia) na
pojcie gmina (die Gemeinde), a Kapani (presbyteri) sowem starsi (die lteste).
8. Wypowied Lutra dotyczy tumaczenia wersu Listu do Rzymian (Rz 3, 28), do
ktrego dooy sformuowanie allein durch (tylko przez), co zmienio znaczenie
caego fragmentu. Brzmienie fragmentu w wersji Lutra: Przeto mamy za to, e
czowiek bywa usprawiedliwiony wiar bez uczynkw zakonu (za tzw. Bibli
gdask pierwsze protestanckie tumaczenie Starego i Nowego Testamentu na jzyk
polski).
9. Luter wmieszny by rwnie w bigamiczne maestwo landgrafa heskiego Filipa, dla
ktrego znajdowa uzasadnienie w yciu starotestamentowych patriarchw. Luter pisa
przy okazji tego czynu: Kamstwo konieczne, kamstwo pomocne, adne z tych
kamstw nie jest skierowane przeciw Bogu... Jaka z tego moe by szkoda, jeli dla
wikszego dobra i majc na uwadze koci chrzecijaski popeni si poczciwe, grube
kamstwo?. Melanchton nie by tak pewny siebie Jego ksica mo, przez
wdziczno na indult na drug on, pamita powinien o lepszym opatrzeniu
ewangelickich proboszczw i sug szkolnych i wstrzyma si teraz od cudzostwa,
nieczystoci i innej rozpusty, a indult ten w zupenym trzyma sekrecie. Nie bez
przyczyny Erazm z Rotterdamu pisa: Niektrzy nazywaj reformacj tragedi, ja za
nazywam j komedi, gdy wszystko jak w komedii koczy si maestwem. Luter
odgryz si Erazmowi, nazywajc go niedowiarkiem, ktry nosi w sobie macior z
trzody Epikura.
10. W 1532 r. Karol V musia skierowa ca swoj uwag na wschodnie rubiee
cesarstwa, zagroone atakiem tureckim. W tym czasie protestanci opanowali
elektorstwo brandenburskie (1535 r.), ksistwo wirtemberskie, oraz dwa ksistwa
pomorskie (1536 r.), saskie (1539 r.), Brunszwik (1543 r.) i Palatynat (1546 r.). W tym
czasie luteranizm przyjo z podszeptu Zygmunta Starego sekularyzowane pastwo
krzyackie oraz pastwa skandynawskie.
11. Luter jako zakonnik nie kwapi si do sprawowania Najwitszej Ofiary Mszy.
Pierwsza Msza modego zakonnika zakoczya si niemiym incydentem. Ot Luter
odprawiajcy Msz, dochodzc do poczatku Kanonu, przy odmawianiu Te igitur
clementissime Pater przerwa przeraony i chcia uciec od otarza, nie dokoczywszy
Mszy. Zosta powstrzymany jednak przez starszych mnichw.
12. Na zjedzie w Marburgu (1529) Luter wyjania swoj nauk o przeistoczeniu. Jego
zdaniem ciao jest w chlebie, podobnie jak miecz w pochwie; ten, kto mwi o mieczu,
ma na myli rwnie pochw, w ktrej miecz spoczywa. W ten sposb, w duchu
konssubstancjacji, luteranie rozumiej przeistoczenie.