Cima XV Iip1

UDK 63:93/99(05)
YU ISSN 0353-412X
Godite XV XVI
(2007/08)
Iz istorije
poljoprivrede
Proceedings / Zbornik radova

ICOM AIMA
CIMA XV
XV MEUNARODNI KONGRES
POLJOPRIVREDNIH MUZEJA
asopis
Iz istorije poljoprivrede
UDK 63:93/99(05)
YU ISSN 0353-412X
Godite: XV XVI (2007/08)
Sveske, povezane: 1-2 i 3-4
Izdava
Poljoprivredni muzej
21472 Kulpin
Trg osloboenja 7
tel: 021/786-562
Urednik
Prof. dr Veselin Lazi
Ureivaki odbor
Prof. dr Jan Kigeci, predsednik
Prof. dr Branka Lazi
Prof. dr Timotej obi
Prof. dr Anelija Antov
Prof. dr Milan Krajinovi
Prof. dr Petar Sekuli
Dr Jano Berenji
Prof. dr Milan Teodorovi
Prof. dr Duan Gvozdenovi
Prof. dr ore Papri
Prof. dr Milan Martinov
Prof. dr Mladen Gagrin
Todor Gajinov, dipl. pravnik
Dr ore Jockovi
Mr Dragan Mitrovi
Filip Forkapi, dipl.ing, kustos
Joef Erdelji, konzervator
Tanja Miti, profesor
Joef Sabo, amat. istoriar
Desingn & Prepress
Lazarus, www.lazarus.rs
Printed by
Stojkov, www.stojkov.co.rs
Tira
300
Agricultural Museums Between

Rich Past and Living Future
Jan Kisgeci, President of AIMA
In October 1966 the Czech Agricultural Museum

in Prague celebrated its seventy-fifth anniversary. In
honor of this occasion, a large international congress
was held in which all those European scientists participated who concern themselves with problems of
agrohistory, as well as agroethnographers, agrosociologists, museologists, agronomists, and agroengineers.
It was a congress which clearly pointed up the main
agrohistorical problems and, at the same time, impressively documented that only interdisciplinary cooperation on an international basis can call attention to the
importance of agrohistory and solve the long-standing
problems which cannot really be tackled by the individual branches of science.
The importance of this congress was not only in
the fact that it called together the leading experts in
the field but also that it worked our recommendations
for future effective co-operation and created a biannual journal Acta Musaeorum Agriculturae, which
will maintain contact among experts in the field. Experience has shown that the effectiveness of international scientific groups depends largely on the creation of such journal or newsletter. At the same time,
the congress formed a committee of representatives
from Czechoslovakia, the Netherlands, the German
Democratic Republic, the Federal Republic of Germany, Poland, Austria, the Soviet Union, and Sweden,
to establish an international organization of agrarian
museums, within the framework of either the International Council of Museums (ICOM) or the Food and
agricultural Organization (FAO) of the United Nations, in order to create a center which will serve to
promote and co-ordinate agrohistorical research in
Europe. Finally, it was agreed to convene every three
years in a similar convention in order to renew personal contacts, to report on the newest research findings.
For 1969 Stuttgart-Hohenheim, has been designated as
the convention site.
For 2008 Novi Sad together with Kulpin have been
designated as 15 Th convention site. Long tradition and
rich history brought agrohistorians again together to
solve new-standing problem: how to make agricultural museum, located in stone building, more interesting
for children and their parents. How to make these institutions more beneficial for contemporary societies?
On this way, we came to the main theme of this year
congress Agricultural Museums: A Rich Past, a Living Future.
Interest in museums of technology is growing. Nostalgia is especially intriguing for museums with the
rural low-technology past. One of the elements which
undoubtedly draw visitors to museums of technology
is the element of fantasy. Fantasies, playfulness, utopias is something which might profitably be cultivated
in museums of technology for nostalgia, for the future
and utopian projects, by testing knowledge on subject
Your digital village with television screens, computer
terminals and play games. Papers that we have in front
of us, shows that we have to come back to first principal of museology: education and amusement. In other
words, education through amusement. Museums are
sites of remembrance, nostalgia, and mourning. They
are also historical objects of collective memory. Technological museums are sites not only of bygone days
but also foundation for future scenarios for technical
and social progress. Museum visits may leave traces in
ones memory similar to reading a novel, historical lecture or visiting an old traditional farm. They may reinforce ones understanding of the remote past, challenge the veracity of childhood memories, and present
a platform from which young generations can project
their hopes and fears.
Second proposal for living museum is conected
with ethnotourism or agricultural tourism. By this
way we are coming to Italian an Austrian experience.
Piemonte is a region of northern Italy that has been
finding new ways of sustaining its rural communities
through agricultural tourism, slow food and ecomuseum development. There are some fifty ecomuseums
in the region, many relating to former industries and
ways of life. These sites are now making a real contribution to the local economy, and also providing local
Iz istorije poljoprivrede 1
people with a means of self-expression and ownership

of their past. This Piemonte museological revolution is
good example for community-based heritage projects,
and Europe-wide network of ecomuseum development.
Austria with thousands small Alpine houses-museums
is also good example how tradition and heritage can
help to the family economy and to development of rural communities. The chief questions to be discussed
in this essay are the preconditions for the growth of
agricultural museums and ethno-villages, how such
projects and initiatives of enthusiasts and amateurs
could be linked with more professional approaches
to museology and history of technology. What can be
learned from rich past for developing future in developing countries?
Initiated in Europe, the agricultural museum movement is now well launched on other continents. Interest in agricultural history, mainly in open-air museums an ethno-villages, is growing, not just to glorify
and idealize the past, but as a reaction to the complex,
artificial and fast-changing environment of urban life.
Our era is increasingly conscious of the social mission
of the museums and also necessity to create a new type
of museum, which would have an interdisciplinary basis and could combine the interests of agricultural museums with those of open-air and ecological museums.
2 Iz istorije poljoprivrede
This type of innovation in the field of agricultural and

agrarian history must be also scientific institutions
which will be able, not only to make mirrors in which
a people can recognize themselves but to make concept
of future rural, sustainable development.
Some agricultural museums, have begun an interesting form of collaboration with the international gene
banks. Museums in Sweden and Norway run orchards
in open-air departments as clone archives under the responsibility of the Scandinavian Gene Bank. There are
similar activities in United Sates, Slovakia and many
other countries. It is not seen as a romantic or nostalgic
yearning for a vanishing world, nor should it be considered in the light of mere economic and physical progress,
but as a necessary link of civilized development which
draws from the past to give to the future.
What other new roads shall we be obliged to travel
in order to open such agricultural institutions adapted to the social and cultural circumstances in different
countries? What paths shall we follow once the story
of European agricultural museums has become a part
of history and their function reinvented to serve all societies in the world transformed by rapid technological change? I hope that CIMA XV will give us, at least,
some answers to these questions. I am aware that there
are always more questions than answers.
Poljoprivredna muzeologija u Srbiji

Prof. dr Jan Kigeci, Poljoprivredni muzej Kulpin
Istorija poljoprivrede je oduvek bila predmet interesovanja brojnih istraivaa uitelja, profesora, agronoma, zaljubljenika u istoriju poljoprivrede. Dugogodinja
tenja ovih entuzijasta bilo je osnivanje poljoprivrednog
muzeja, sobzirom da su neke europske zemlje osnovale
ovakve ustanove ve krajem XIX ili poetkom XX veka.
To nije ostvareno ni u Staroj ni u Novoj Jugoslaviji,iako su
za to bili povoljni uslovi. Razvoj tehnologije i tehnike dovodio je do odbacivanja starih, prevazienih reenja,tako
da se relatino lako moglo doi do zbirke predmeta, poljoprivrednih orua za obradu zemljita, pogonskih maina,
kao i maina za prikupljanje letine,odnosno maine za etvu ili pak vridbu itariaca.
Treba da se istakne injenica da ipak nai kolekcioneri nisu zaostali za ostalim europskim osnivaima
muzejskih zbirki, a istoriari poljoprivrede za ostalim
muzejskim radnicima u prouavanju nae kulturne i
tehnoloke,agrarne batine.Odmah posle osnivanja
Etnografskog muzeja u Beogradu 1901. godine, sakupljena je velika zbirka poljoprivrednih alatki.
Etnografski muzej je poeo sa radom, sa velikom
zbirkom, i ve 1904. godine,njihov fond je brojao 8500
predmeta. Predmeti su sakupljeni sa cele teritorije Balkana i pripadali su ne samo tradicionalnoj srpskoj kulturi nego i drugim etnikim grupama. .
Poljoprivredna kolekcija sadri tradicionalna orua
i sprave za obradu zemlje kao i uzgajanje ita i drugih
kultura. U njoj se nalaze motike, raonici, plugovi, drljae, srpovi, kose, vile, grablje, vodiri, brusevi i krunjai.
Prema materijalu od kojeg su napravljeni podeljeni su na
drvene, kombinovane drveno metalne i metalne.
Pored ovoga se u kolekciji nalaze i orua koja se koriste u voarstvu i vinogradarstvu kao to su naprimer
batenske makaze, vinogradarski noevi vagovi, muljae, prese, kazani za peenje rakije, vinska i rakijska
burad, nategae i levkovi. Pored ovoga, u njoj se nalaze i predmeti koji se koriste u pelarstvu kao naprimer
konice i separatori za med.
Muzej ima jednu od najbogatijih specijalizovanih
biblioteka na Balkanu i objavljuje ih u strunim publikacijama. Muzej poseduje u svom sastavu konzervatorsku slubu koja titi sav prikupljeni materijal.
Druga institucija u naoj zemlji, za poljoprivrednu
istoriju koja organizovano sakuplja, titi i prouava teh-
niko i kulturno naslee je Muzej Vojvodine u Novom

Sadu..Prvi muzej u Vojvodini je 1847. godine osnovala
Matica srpska sa zadatkom zatite svih starina i vrednosti. Muzej Matice Srpske je 1947. godine prerastao u
dananji Muzej Vojvodine. Po svom sastavu ima kompleksni karakter odeljenje arheologije, istorije, etnologije i kulturne istroije Vojvodine. U Vojvodini poljoprivrednu tematiku neguju i gradski muzeji koji se nalaze
u Novom Sadu, Vrcu, Somboru, Zrenjaninu, Panevu, Subotici, Sremskoj Mitrovici, Beeju, Senti, Kikindi i Sr. Karlovcima. Muzejske zbirke se nalaze u ablju,
Ruskom Krsturu i Bakom Petrovcu, dok memorijalni
muzeji u Sr. Kamenici, posveen pesniku Jovanu Jovanoviu Zmaju, i u koviljskom manastiru, posveenom
istoriaru Jovanu Rajiu. Poljoprivredne kolekcije se nalaze i u etnolokim odeljenjima muzeja u Kragujevcu,
Niu, Vranju i u drugim mestima Srbije.
Poljoprivredni muzej Kulpin
Drutvena organizacija za agrarnu batinu - Poljoprivredni muzej u Kulpinu, kao jedina specijalizovana
muzejska ustanova u zemlji, za istraivanje i izuavanje agrarne prolosti, osnovan je 20. januara 1993. godine. Osnivanju su prethodile viegodinje aktivnosti
mnogih strunih i naunih radnika. Rezultat tih aktivnosti je znaajna injenica da Muzej sada ima obezbeen prostor, eksponate kao i uslove za razvoj, tako da je
u relativno kratkom periodu postao institucija od izuzetnog kulturnog i naunog znaaja u izuavanju i prezentaciji agrarne prolosti.
Poljoprivredni muzej u Kulpinu ini kompleks
2 dvorca koji su stavljeni pod zatitu drave kao spomeniki objekti. U okviru kompleksa nalazi se takodje
upravna zgrada, . kovanica, konjunica, itni magacin,
i upa za maine. Svi objekti su namenjeni muzeolokoj upotrebi i postepeno se adaptiraju. Rekonstrukcijom itnog magacina muzej je dobio jedinstveni izlobeni i galerijski prostor. Muzej je okruen velelepnim
parkom od 5 hektara koji predstavlja prirodni spomenik-arboretum retkih biljnih vrsta.
Osnovni cilj Poljoprivrednog muzeja je da se sauvaju od nestajanja i propadanja materijalni dokazi bogate agrarne prolosti. Prema tome, najvaniji zadatak
je sakupljanje, muzeoloka obrada, uvanje i zatita

kao i izlaganje prezentacija prikupljenog materijala.
Stalne tematske izlobe
Ovarstvo
Izloba predstavlja dugu tradiciju uzgoja ovaca u Panonskoj ravnici i ire. Fotografije svedoe o bogatom
koloritu salaa,panjaka, ritova i tekom ivotu pastira
na vetrometinama nepreglednih prostranstava.
Istorijat gajenja hmelja

U regiji Bakog Petrovca hmelj se gaji preko 250 godina. Istorija gajenja hmelja i proizvodnje piva predstavljena je na izlobi dokumentima, predmetima i fotografijama.
Istorijat Poljoprivrednog fakulteta u Novom Sadu

(1954 2004)
Preko osnivakih i drugih vanih dokumenata, fotografija, prikazan je istorijat i razvoj od njegovog osnivanja pa do danas.
Istorijat gajenja konoplje

Konoplja se tradicionalno gajila u naoj zemlji. Na izlobi
je predstavljeno poreklo konoplje, a preko karata, dokumenata, fotografija i alata za preradu ove biljke prikazano
je gajenje konoplje i njena prerada u kunoj radinosti.
Ostale aktivnosti
U galerijskom prostoru organizuju se likovne izlobe,
gde se smenjuju izlagai umetnici. Prostorije dvorca omoguavaju organizaciju malih likovnih izlobi,
promocije knjiga, knjievnih veeri i koncerata. U letnjim mesecima u parku prireuju se koncerti i pozorine manifestacije.
Istorijat gajenja sirka metlaa

Pored prikazanog istorijata gajenja sirka metlaa, na
izlobi su postavljene i metle od razliitih materijala
sa raznih strana sveta. Posetioci mogu videti i sve faze
rune izrade metli od sirka.
Istorijat gajenja penice
Izloba se sastoji iz segmenata: poreklo penice; selekcija i selekcionari penice kao i tehnologije proizvodnje penice kroz istoriju; tradicionalna etva i vridba,
a prikazano je i skladitenje zrna kroz istoriju. Pored
dokumenata i fotografija izlobu ine i odreene poljoprivredne alatke.
Istorijat govedarstva
Na veoma edukativan nain je prikazan istorijat i razvoj
govedarstva preko rodonaelnika goveda, muznih i tovnih rasa krava kao i maketa krava; tradicionalan nain
uzgoja goveda. Pribor za vetako osemenjavanje, muzni
ureaji kao i uzorci koji se koriste kao stona hrana.
Istorijat mlekarstva
Obraen je istorijat mlekarstva od praistorijskih vremena do dananjeg doba. Obuhvaene su sve vrste mlene stoke u svetu nekada i sada. Tehnologija mue i prerade mleka, propraena je dokumentima,
fotografijama, sudovima i aparatima za muu i za proizvodnju mlenih proizvoda.
Svinjarstvo jue, danas, sutra
Izloba je posveena proizvoaima svinja i svima onima koji se, direktno ili indirektno profesionalno bave,
ili nameravaju da se bave ovom, za nau zemlju veoma
vanom privrednom granom. Na ukupno 30 panoa sa
254 fotografija, uvodnim tekstovima i legendama prikazani su istorijat, razvoj, privredni znaaj, mogunosti i perspektiva svinjarstva.
Muzej na otvorenom prostoru Staro selo

Sirogojno, Zlatibor
Zlatibor, jedan od najlepih planinskih regiona u Srbiji, sa panjacima, etinarskim umama, rekama i zdravom klimom, oduvek je bio uroen za stanovanje. Ostaci
prolih epoha, praistorijski nalazi, stari spomenici, srednjovekovni gradovi, crkve i nekropole iz vremena nezavisne Kraljevine Srbije, predstavljaju samo jedan deo ogromnog kulturnog naslea sauvanih na planini Zlatibor.
Muzej na otvorenom prostoru Staro selo Sirogojno
je smeten na specijalno odabranom terenu zatienom
od vetra. U gornjem delu se nalaze kue i drugi objekti
koji su se koristili za skladitenje hrane. U donjem delu
se nalaze tale, obori za svinje, torovi za ovce, a malo dalje su vonjaci i bate za ratarske i povrtarske kulture.
Muzej ima naroito poseban program oivljavanja starih zanata. U muzejskoj radionici se izrauju kopije predmeta, grnarija, runo bojeni tekstil, pribori od drveta i
gvoa. Pored njih se moe nai i nekoliko proizvoda inspirisani starom umetnikom tradicijom samo prilagoeni potrebama i ukusima savremenog oveka. Staro selo
Sirogojno titi ne samo graevine nego i tradicionalan
nain i vetinu u graenju zlatiborskog kraja.
Srpski muzej hleba Peinci
Srpski muzej hleba Jeremija je osnovan 1995. godine,

a zvanino je otvoren za posetioce marta 1998. godine.
Nalazi se 40 km od Beograda u sremskom selu Peinci. Nastao je kao rezultat dugogodinjeg rada Slobodana Jeremia na sakupljanju razliitih predmeta , sada
ve znalaki podeljenih po kolekcijama.
kolekcija praistorijskih alatki
kolekcija orua za obradu zemljita
zbirka orua za gajenje ratarskih kultura

sprave koje se koriste za pravljenje hleba i peenje
kolekcija sprava koje se koriste u tradicionalnom
srpskom domainstvu
kolekcija raznih tipova ritualnog hleba
Muzej pelarstva-Sremski Karlovci
Porodica ivanovi iz Sremskih Karlovaca ima dugu

tradiciju u pelarstvu, koja potie od njihovih predaka
a prenosi se vrlo pedantno iz generacije na generaciju.
Putem male ali vrlo ukusne ekspozicije arko ivanovi predstavio razvoj pelarstva kod nas sa vrlo ilustrativnim i vrednim artefaktima. ivanovii su i dobri
proizvodjai groa i vina. U lepom ambijentu sremskog , starogradskog dvorita pod ogromnom kronjom platana, uz muziku tamburaa i degustaciju Karlovakog rizlinga i Bermeta, moe se doarati ivot ove
istorijske varoice u stara dobra vremena.
Zakljuak
Ovim nabrajenjem najznaajnih institucija i njihovih

programa vezanih za agrarnu batinu,doli smo do kraja XX veka kada se zavraava jedno razdoblje instituci-
onalnog rada na prikupljanju i prouavanju artefakta iz

nae bogate agrarne batine. Novi milenijum a pre svega nove drutvene promene, donose i nove ideje. Sa vetrovima privatizecije dolaze i nove iniciative osnivanja
privatnih poljoprivrednih zbirki, etnomuzeja, etnosela, muzeja na otvorenom prostoru,ekomuzeja to je sve
vie afirmisano razvojem seoskog turizma, kulturnog
turizma, zdravstvenog ili pak verskog turizma. Sve to
doprinosi boljem upoznavanju nae istorije, vrednovanju tradicija i kultura svih koji ive na ovim prostorima, bez obzira na nacionalnu ili versku pripadnost. Medjutim ima i druga strana medalje. Dobija se utisak da
prestaju pravila igre, nauni principi ,kulturni standardi. Nedovoljna saradnja sa kustosima, obrazovanim strnjacima u domenu kulture i zatite kulturne batine
esto dovodi do postavki bez koncepta, sa puno neukusa, bez evidencije, odnosno muzejske obrade predmeta.
To sve treba odstranjivati upornim radom obrazovanih
kadrova u muzejima, zavodima za zatitu spomenika
kulture,ministarstvima. Na kraju ipak treba naglasiti
da sve vie dolazomo do produhovljenog shvatanja nae
prolosti i do iskonskog ubeenja da je istorija ipak uiteljica ivota. Upravo tu istoriju treba savesno izuiti i
pravilno predstaviti mladim generacijama, da je ne bi
iznova, svi zajedno, vie puta ponavljali. Naroito ta poglavlja koja elimo zauvek zaboraviti.
Agricultural Museology in Serbia

Jan Kisgeci, Agricultural museum Kulpin
Agricultural museology in Serbia is a new scientific and cultural subject. Nevertheless history of agriculture was always in top interest of numerous researchers teachers, professors, agronomists. Their interest
was implemented in several institutions in the country. Main institution for agricultural history was Ethnographic museum in Belgrade that is one of the oldest museums on the Balkans. Recently it has celebrated
its hundredth anniversary and it rightfully deserves to
be called a guardian of national culture.
Second institution for agricultural history that organise collecting, protection and studing of techinical
and cultural heretage is Museum of Vojvodina in Novi
Sad, with the complex character, for archeology, history, ethnology and cultural history. Agricultural collections are also present in ethnographic departments
of museums in Kragujevac, Ni, Vranje Novi Sad,
Vrac, Sombor, Zrenjanin, Panevo, Subotica, Sremska
Mitrovica, Beej, Senta, Kikinda and Sremski Karlovci.
The museums collections are existing in abalj, Ruski

Krstur and Baki Petrovac.
Museum of agriculture Kulpin
Agricultural museum in Kulpin, as the sole specialized

museum institution in the country, for study and research of agrarian past, was founded on January 20, 1993.
The activities lasting several years of many technical and
research workers proceeded to foundation of Museum.
The result of these activities is that the Museum now has
its space, exhibits as well as conditions for development,
so that in a relatively short period it became an institution of exceptional cultural and scientific significance in
research and presentation of agrarian past.
Agricultural museum in Kulpin includes the complex of castles, which are protected by the state as the
monument buildings. Within the complex, besides the
two castles there is head office, so called blacksmith
shop, horse stable and wheat storehouse. All buildings

are intended for museum exhibits and they are gradually adapted for that purpose. By reconstruction of
wheat storehouse the museum has got a unique exhibition and gallery space.
The museum is surrounded by magnificent park of
5 hectares which presents a natural monument-arboretum of rare plant species.
The basic aim of Agricultural museum is to preserve
and save from disappearance the material evidence of
rich agrarian past. The most important task of museum is collection, museum treatment, saving and protection as well as exhibiting of the material collected.
Pig production
The exhibition is devoted to pig producers and all those
which are directly or indirectly bound or intend to do
that, for our country very important branch of economy.
Permanent thematic exhibitions
Other activities
The space enables organization of chamber music, fine
arts exhibits, book promotions, literary evenings and
concerts. In summer time the concerts and theatrical
manifestations are organized in the park.
History of hop growing

In Baki Petrovac region hop growing was performed
over 250 years. The history of hop growing and beer
production is presented by documents, photographs
and tools.
History of hemp growing
Hemp was traditionally grown in our country. The origin of hemp was presented through the maps, photographs, documents and tools for processing of the plant.
The growing of hemp and its processing in handcrafts
was described.
History of broomcorn
Besides the presentation of history of broomcorn growing, the brooms of different materials from all over the
world are presented. The visitors may see all phases of
manual manufacturing of brooms.
History of wheat growing
The exhibit contains the following segments: origin
and spreading of wheat growing, selection of wheat,
technology of production of wheat through the history,
traditional harvesting and threshing, storage of grain
throughout history.
History of cattle production
In a very instructive way, the history and development
of cattle production was presented through the origin of
cattle, dairy and beef breeds as well as their models and
traditional method of breeding also. There are presentations of modern breeding, reproduction of cattle.
History of milk production was presented from prehistoric times till now. All species of milking animals
in the past and present times are presented. Technology of milking and milk processing is followed by documents, photographs, dishes and milking machines intended for milk production and processing.
Sheep production
Presented long tradition of this production on Pannonia area and hard life of shepherds.
History of Faculty of Agriculture
in Novi Sad (1954-2004)
By means of important documents of establishment
and photographs, the history and development are
presented from its establishment till today.
The open air museum Old village

Sirogojno, Zlatibor
Zlatibor, one of the most beautiful mountainous regions in Serbia, with pastures, evergreen forests, rivers and healthy climate, has always been congenial for
living. Artifacts of bygone epochs, prehistoric findings,
ancient monuments, medieval sites, churches and necropolis from the time of the independent Serbian
Kingdom represent only a part of a cultural heritage
preserved on Mt. Zlatibor.
The open air museum at Sirogojno represents the village dwelling culture on Mt. Zlatibor. To save at least
part of this cultural heritage a number of authentic objects and buildings have been transferred to the present
site of the museum and conserved in order to be used for
further research and to be exhibited for the public.
The Serbian museum of bread Peinci
The Serbian museum of bread Jeremija is the result of

numerous years of research and meticulous gathering
of various objects carried out by the painter Slobodan
Jeremi Jeremija.
The Bee museum-Sremski Karlovci
Presented long family tradition of bee keeping, in the

nice place of an old city garden with wine cellar and
nice hospitability.
Since 2000 there are in Serbia many initiatives in
forming, organizing open air museums preserving old
farm houses, building ethno villages. All this activities
shows, that new era of living museum already came.
Why Museums? Why Agricultural and

Technological Museums?
Debra A. Reid
President of International Association of Agricultural Museums (AIMA) asked me these questions during the meeting of the AIMA presidium, May 2008. I
have thought long about the answers. Why museums?
Why, specifically, museums that collect, preserve and
interpret agriculture and related technology? Because
if they cease to exist we will lose biological diversity as
well as the tangible evidence of how the world fed itself
in the pre-Green Revolution era, and how it has adapted in the aftermath. Without museums we will lose
intangible evidence including cultural practices that
convey human belief, thought and values. Without
museums we will fail to pay attention to the present.
Museums should be places that create awareness, provide context, and prompt critical thinking about the
present, and even the future. If they cease to exist, so
does the potential for objective reflection and proactive response to unbridled agricultural progress.
Obviously not everyone believes in learning from
the past, and many will ignore the lessons that museums can teach. But others will embrace them, both the
museums and the lessons! But how can museums reach
these modern advocates? Reaching them requires some
changes in operation, but too often museum staff feel
comfortable with tradition themselves, and fearful of
change. Instead they immerse themselves in focused
study and familiar stories. Museums must bump up
out of this rut to be viable today.
Challenges from many fronts threaten the livelihood of agricultural museums. The farther a locale or a
region or nation moves from tradition, the more challenging it becomes to allocate resources to preservation and museums. As a nation reorients its goals some
of the past remains important and funded, and other aspects get abandoned. As the general public leaves
country life behind, the public loses touch with agriculture and rural life. As a consequence potential visitation will drop because the public has no vested interest in museums documenting traditional agriculture.
And the world is moving away from tradition at an
alarming rate. As a consequence, fewer and fewer po-
tential visitors have a living memory of the peasant village and those who do may not remember it fondly. Finally, a miniscule percentage of the worlds population
produce the majority of the foodstuffs, and these farmers who are heavily invested in homogenous monoculture may be interested in a pre-Green Revolution exhibit but their numbers cannot sustain museums.
Yet, at times such as these, when rural and farm life
seem like extinct concepts, people still depend on food
to satisfy a basic human need, and agricultural museums should build on this continued reliance on the
products of agriculture and farm life to remain critical
to historic and current understanding and future planning. The time is ripe for museums to garner new support and cultivate new opportunities to reach a changing public. Can traditional agricultural museums exist
during this new era? With modifications, yes; without
maintaining relevancy in a rapidly changing world, no.
What is a traditional agricultural museum? Most
are based on a collection of agriculture-related artifacts
which can include tools, equipment, photographs and
manuscripts, biological specimens, and soil samples.
The collection usually documents both the home as well
as the farm side of the farming operation. It can include
both primary sources including memory, newspaper archives, and statistical data as well as secondary sources
including published reports and monographs. The collection can be exhibited in a traditional way, via static
exhibits showing types of equipment or in interpretive
exhibits that explain the evolution of equipment including the influence of farmers and their families, engineers,
manufacturers, dealers and laborers. Many feature scientific innovations and the influence of individuals on
the process. Some include living collections and large
artifacts including stock, crops, farmsteads and fields,
and the line then blurs between traditional agricultural
museums with only static collections and living history
farms, and open air museums.
Traditional farmsteads and associated acreage provide important context to interpret past agricultural practices and associated technological change. This
is increasingly true as the visiting public becomes increasingly disassociated from farming and rural life.
The exhibits in a traditional agricultural museum may
have no relevance, but put into the context of a living
working farmstead, interpretive possibilities increase;
Traditional agricultural museums, living history
farms and their close kin, open air museums can continue only if they recognize the potential they hold to
educate their funders as well as the general public. This
requires a shift in perspective on the part of agricultural museum directors and staff. Specifically, the evidence
(tangible and intangible) that museums collect can no
longer just be collected for the sake of the objects preservation; or because of the ways an object might complete a specific collection. The evidence must also relate to an interpretive theme. For example, a particular
tractor may complete the museums collection of Ford
tractors imported into the country over a specific time
frame. But is that reason alone to collect the tractor?
How can the staff determine if collecting the tractor
furthers its ability to interpret agricultural history? Museums must do an internal review of their collection and
interpretive strengths to determine what they exist to
accomplish. This is usually referred to as strategic planning, a strategy that many businesses but few museums
undertake. Out of such planning should emerge a vision for the museums as well as an interpretive mission with associated themes. For example, the National
Agricultural Center and Hall of Fame leaves little doubt
about its vision It was chartered by Congress to honor the American Farmer. Its mission states that it exists
to educate society on the historical and present value of
American agriculture and to honor leadership in AgriBusiness and Academia by providing education, information, experience and recognition. [http://aghalloffame.com/history.aspx]. While obviously celebratory,
such a mission allows the organization to focus its programming to things historic as well as of present value. Honoring leadership certainly could undermine
the museums ability to be objective, but the supporting
statement elaborates on the museums goals:
Agriculture touches the lives of every living person. The food we eat, the clothes we wear, the way
of life that developed the values, economy, and
culture of our nation all find root in agriculture.
Yet, today, few people understand or appreciate
agriculture as the dynamic and pervasive force
that has shaped our nations past and that will
shape the worlds future.
To awaken people to the importance of agriculture and help them understand and appreciate its
influence, agribusiness leaders of the 1950s, in
Kansas City and throughout the country, envisioned the creation of the nations premier center
for agriculture. To this end, the focus of the pro8 Iz istorije poljoprivrede
posed institution would be the American farmer

and farming and would include not only the rural
heritage which has been so influential in shaping
America, but also the science and technology of
farming that are shaping our world of tomorrow.
The National Agricultural Center and Hall of
Fame, or the Ag Center as it is more commonly
known, became a reality when it was issued a federal charter by an act of the 86th Congress and
signed by President Dwight D. Eisenhower on
August 31, 1960. This rare federal charter, an historic beginning the institution shares with organizations like the American Red Cross, the Veterans of Foreign Wars, and the Future Farmers of
America, charged the Ag Center to serve as the
national museum of agriculture and a memorial
to farming leaders.
Although the museum was created by federal action, it receives no appropriation from local, state,
or federal government. The Center is entirely
funded by private and corporate donations, and
revenue generated by admissions, memberships,
special events, and facility rental.
[//aghalloffame.com/history.aspx]
Changing to meet the times may require diversifying funding to remain solvent as national or regional
funding declines. This requirement to diversify funding should not be construed as museums no longer NEEDING government funding. In fact, museums
continue to operate in the public trust, and the public
through government appropriation should still be
responsible for their existence and operation. Yet, in
addition to local, municipal, state, national and even
international public funding, museums can turn to
private foundations and corporate sponsors to maintain and expand their programs.
I do not advocate that museums become a romantic
escape to a lost world, but museums can share the positive as well as the negative aspects of traditional life and
the merits and risks of sustainable agriculture. Doing so
can help the public understand the ways the weather and
pests defined cultivation practices historically. By doing
so, perhaps the general public will understand that, despite tractors, self-propelled combines, pesticides and
herbicides and biologically engineered crops and stock,
a natural disaster such as earth quake, cyclone, flood or
drought, and pestilence can still obliterate not just a familys but a large chunk of the worlds food supplies.
The Present and Future
Museums should be places that create awareness, provide context, and prompt critical thinking about the
present, and even the future. If they cease to exist, so
does the potential for objective reflection and proactive response to unbridled progress.
So, what can be the future of your agricultural museum? You have to opportunity to reach new audiences,
generate new funding, and transform your interpretation, but it will require:
1. a shift in attitude and abandonment of your comfort zone.
2. talking with those who visit your museum, and
those who do not to find out what they think your
museum can do for them.
3. conducting an assessment of the weaknesses and
threats facing the museum, and identifying the
strengths and opportunities and potential that
also exists. This is the first step in institutional master planning, and it can lead you to understand your mission and the steps you need to take
to accomplish that mission, and thus survive.
4. developing changing exhibits based on the museum mission and related themes. The exhibits
should be mounted on a regular schedule, and
they can address current issues in historic perspective in keeping with your museum mission.
5. partnering with institutions and sponsors to cooperate, not compete for limited funds
6. reach out to schools and develop educational programs that can be delivered at the museums or
electronically and that relate to curriculum goals
in history, but also in the sciences and liberal arts.
7. steady, sometimes rapid adjustments to hot topics
that relate to the museum mission. For instance,
the current international debate over corn/maize
and ethanol production could be interpreted in a
variety of ways using existing collections in most
agricultural museums. Have any museums wrestled with this? Have any asked their constituents
what they think? Have any created forums to discuss it, or thought about collecting tangible and
intangible evidence to document it?
Potential exists, but many factors can conspire
against change. Agricultural museums can survive if
they face the challenges head-on; turn them into opportunities, and involve the public in the planning.
Selected Bibliography
Ken Bubp and Dave Allison, Opening Doors to Great

Guest Experiences, History News 62, no. 2 (Spring
2007). 20-23. The training CD Opening Doors
to Great Guest Experiences is available at: www.
openingdoors.connerprairie.org
Catlin-Legutko, Cinnamon. DIY [Do it Yourself]
Strategic Planning for Small Museums, AASLH
Technical Leaflet, no. 242, in History News 63, no. 2
(Spring 2008). Catlin-Legutko defines small museums as institutions having an operating budget less
than $250,000 US, with a small staff with multiple
responsibilities and a large volunteer corps that perform important staff functions.
Jones, Dale, Personal Connections and the Great Cosmic Soup, History News 63, no. 2 (Spring 2008): 14-18.
Matelic, Candace Tangorra, Understanding Change
and Transformation in History Organizations, History News 63, no. 2 (Spring 2008): 7-13.
Rentzhog, Sten. Open Air Museums: The History and
Future of a Visionary Idea (2007)
Rosenzweig, Roy and David Thelen. The Presence of the
Past: Popular Use of History in American Life. New
York: Columbia University Press, 1998.
Stein, Jill; Marianna Adams and Jessica Luke, Thinking Evaluatively: A Practical Guide to Integrating
the Visitor Voice, Technical Leaflet no. 238 in History News 62, no. 2 (Spring 2007).
Sheppard, Beverly, The Need to Know, History News
62, no. 2 (Spring 2007). 7-11. This special issue focuses on the merits of visitor feedback and includes
this essay by Sheppard, President of the Institute for
Learning Innovation, which addresses: Why do people visit history museums? What excites them about
what they discover? Which experiences will they
share with others?
Visitor Studies Association: www.visitorstudies.org
Visitors Voices, an affinity group of the American Association for State and Local History [www.AASLH.
org] The group provides AASLH members an online forum to discuss audience research and program
and institutional evaluation. http://groups:yahoo.
com/group/aaslh-visitorsvoices/
Wilkening, Susie, Family Visitation at Museums: Historic Sites and History Museums, Dispatch: The
Newsletter of the American Association for State
and Local History (January 2008): 2; 4; based on a
national audience survey of 5,500 museum-going
families, conducted by Reach Advisors, and first presented at the 2007 Association of Childrens Museums conference. Additional information can be accessed at: http://reachadvisors.typepad.cm/
Debra A. Reid
Associate Professor, History
Eastern Illinois University
dareid@eiu.edu
Comments in this paper result from more than twenty-five
years of working with agricultural museums and living history farms in various capacities, and studying their history
in local, regional, national and international context.
Kulpin: selo - muzej

Koncept ideje i modela
Majda Adlei, Turistika organizacija Optine Baki Petrovac
Abstrakt: Kulpin je naselje u Bakoj koje svojim prostornim sadrajima, arhitektonskim

vrednostima i istorijskim znaajem ima potencijale za razvoj ideje ambijentalnog muzeja. injenica da u naselju postoji i razvija svoje aktivnosti Poljoprivredni muzej, jedini
u Srbiji, taj potencijal naselja ini smislenijim i ostvarivijim. Poljoprivredni muzej kao sadrajni epicentar je bitan i osnovni motiv dizajniranja itavog prostora kroz proces preoblikovanja idejom vrtnog grada. Ciljevi i zadaci muzeja su polazna taka u procesu zoniranja i strukturiranja prostora, dok primena urbanistikog i pejzanog modela vrtnog
grada daje najvee mogunosti za razvoj muzeoloke aktivnosti na otvorenom ali i samog naselja Kulpin. S obzirom da muzeji vie nisu statine postavke ve interaktivni
proces, korienjem modernih tehnologija i dizajniranjem pejzaa moemo od prostora itavog naselja sa okolnim salaima stvoriti ambijent za muzejske aktivnosti i sadraje. Muzejske vrednosti Poljoprivrednog muzeja korespondiraju sa vrednostima prostora
i memorijom ambijenta to je najbolji preduslov ostvarivosti i odrivosti ideje da itavo
naselje Kulpin postane muzej. Teza o selu-muzeju na naim prostorima nije nova, ali do
sada nije stvoren precizno definisan model za ostvarivost. Ovo je ansa za Kulpin da kroz
jedinstvo sadraja u prostoru, jo jednom dokae svoju autentinost i originalnost.
Kljune rei: moderni muzej, vrtni grad, odrivost koncepta, kulturni pejza
Predmet batine je realni predmet koji svojim materijalom i oblikom dokumentuje realnost u kojoj je
nastao, u kojoj je iveo i s kojom je uao u sadanjost.
Predmeti batine imaju bogate slojeve znaenja kojima komuniciraju poruke prolosti u sadanjost i uvaju ih za budunost.1 Raznolikost procesa koji ine
jednu muzejsku instituciju ine muzej kompleksnim
informacijskim sistemom koji ujedinjuje objekte muzejskih kolekcija, dokumenata, izlobi, kataloga i druga istraivanja. Muzeji sakupljaju, uvaju i istrauju
materijal kulturnog i prirodnog nasledja, preko kojeg se moe objasniti ne samo konkretni objekat nego
i razliiti kulturni sistemi tretirajui taj materijal kao
deo kulturnog nasledja. Tako informacije sakupljene
preko jednog objekta preneene na nivo istraivakog
procesa opisuju i objanjavaju odredjen kulturoloki
fenomen ili pak itavu kulturu kojoj odredjeni predmet odnosno objekt pripada ili je u relaciji. S obzirom
da muzeji obradjuju razliite segmente i aspekte naeg
1 I. Maroevi: Uvod u muzeologiju, Zavod za informacijske
studije, Zagreb, 1993
nasledja kao posledicu imamo ukljuenost vrlo razliitih objekata u muzejske kolekcije. Objekti se sakupljaju,
istrauju i izlau. Izloba je najprihvatljiviji medij odnosno govor muzeja. Ona izrasta iz interakcije izmeu ideje (cilj, strategija, tehnika) i materije (materijali i
prostor). Izlobom se oblikuje poruka putem predmeta i pomagala. Ona mora ostvariti sadrajnu, komunikacijsko-informacijsku vezu s posetiocem. Muzejski
objekat je dokument o nekoj realnosti koja je vremenski ili geografski udaljena od nas i to se u literaturi naziva muzejnost objekta.2 Identifikuje se kroz formu i
materijal od kojeg je napravljen objekat koji se prenosi iz svog realnog okruenja i definie kao osobito znaajan za ukljuivanje u muzejsku kolekciju. Drugi koncept muzejnosti odnosi se na nae znanje o objektu koje
se u literaturi naziva polje nedefinisanosti/definisanosti objekta3. Odnosi se na situaciju da se uvodjenjem
2 isto
3 A. Uzelac: Semiological Perspective to the Organisation of
Knowledge in Museums CD-ROM - INFORMATICA 2000,
Havana, 2000.
Poljoprivredni muzej u Kulpinu; foto: L.Lazi

Poljoprivredni muzej u Kulpinu Veliki dvorac oke Dunerskog; foto: L.Lazi
objekta u kolekciju njegovo posmatranje i prouavanje ne zavrava ve nastavlja i da je uvek mogue doi
do novih saznanja o objektu (o strukturi, materijalu,
upotrebljenim tehnikama) ili relevantnih informacija
o istorijskom periodu iz kog dolazi. Na taj nain, odnosno tim procesom menja se polje nedefinisanosti/definisanosti objekta. Nekada mnoge znaajne injenice o
objektu moemo nai u razliitim lancima pre nego
li u zvaninoj muzejskoj dokumentaciji koja manipulie samo suvoparnim injenicama. Tako dolazimo do
svesti o tome da je muzejski objekat zapravo sredstvo
komunikacije preko kojeg saznajemo znaajne informacije iz prolosti. Ukoliko u prouavanju objekta dodjemo i do novih baznih naunih saznanja koje do tada
nismo imali dobijamo da je originalnost veoma znaajna osobina muzejskog objekta. Druga vana karakteristika muzejskog objekta je raznolikost ili razliitost,
jer objekat moe potencijalno biti bilo ta. Odabirom
objekta za muzejsko prouavanje isti postaje muzejski
objekat i posmatramo ga kroz funkciju odnosa i forme
u njegovoj muzejnosti (u ranije navedenom znaenju) i
svaka promena autentinosti forme i materijala daje izmenjenu muzejnost objekta. Muzeji se moraju menjati kao i modeli muzejskih prezentacija (izlobe, akcije
i interaktivna deavanja). U naoj istraivakoj praksi
ali i u realnim okolnostima ima nekoliko primera ideje
sela muzeja. Najpoznatiji je primer etno-sela Sirogojno, koji predstavlja uspean prikaz ivota jednog brd12 Iz istorije poljoprivrede
sko - planinskog naselja, u obliku muzejske aktivnosti. Od 1990. godine deo je Evropske asocijacije muzeja
na otvorenom.Za razliku od situacija da su sela-muzeji namenski izgradjena ili adaptirana i iskljuivo s tom
namenom, primer Kulpina je potpuno drugaiji i nimalo kameran. Kao to je namera da ideju vrtnog grada primenimo na ve formiranom naselju tako ideju i
model sela - muzeja implementiramo na sredinu koja
ve funkcionie, tanije aktivna je a s tim aktivnostima
nastavlja u okviru muzeja na otvorenom.4
Ispravnim metodolokim pristupom i prihvatanjem
injenice da su za obavljanje muzejske aktivnosti u dananjem vremenu neophodni multidisciplinarni timovi strunjaka nije nemogue postaviti koncept ideje i
modela selo-muzej u jednoj sadrajno kompleksnoj
sredini kao to je Kulpin. Imajui u sistemu informacija dovoljan korpus materijala koji pokazuje slojevitost jednog prostora kao to je naselje Kulpin moe se
4 Svi upotrebljeni termini : selo muzej, ambijentalni muzej,
muzej na otvorenom - imaju svrhu da pokau slojevitost ideje. Naime selo-muzej nije iskljuivo muzej o selu ali se bavi
oblastima koje su mahom povezane sa selom. Muzej na otvorenom upuuje na mogunost velikog broja aktivnosti u eksterijeru jer bi jedan deo postavki mogao da se demonstrira kao aktivni proces a ne kao statini objekat. Ambijentalni
muzej se odnosi na onaj deo aktivnosti koji obradjuju istorijski i kulturni kontekst centra naselja i ambijenta parka ali i
segment kojim se pokazuju vrednosti itavog ambijenta naselja ovog tipa.
objasniti zamisao da, ukratko reeno, itav ambijent sa

svim njegovim vrednostima a mehanizmima vie disciplina prevodimo u jedan otvoreni muzejski prostor.
U drutvu kao nae, koje proivljava veliku drutvenu,
socijalnu, nauno-tehnoloku i kulturnu transformaciju zahtev za postojanjem ovakvog prostora je potpuno opravdan. Preoblikovanje prostora idejom vrtnog
grada otvorilo bi mogunost reavanja mnogih problema upravo iz domena drutva i socijalnih pitanja, tehniko-tehnolokog razvoja, kvaliteta kulturnih sadraja i estetike prostora i ivljenja uopte.
Primenom ideje vrtnog grada ve formirani (r)urbani prostor moemo preoblikovati i povratiti sklad
kako sa okolinom i prirodnim okruenjem tako i sa
unutranjim sadrajima. Intervenisanje na nivou pejzaa (kako prirodnog, tako i kulturnog) stvorie uslove za izrazite intelektualne potrebe novih generacija
koje biraju sve sofisticiranije naine zadovoljenja istih.
U sluaju naselja Kulpin obnavljanje pejzaa nije samo
estetizovanje prostora ve veto korienje raspoloivog materijala svega ono tog ve ini identitet naselja: rustine kue i putevi, kanal i salai, park i dvorci,
crkve i groblja, hmeljarnici i mlinovi, magacini, pojedinani primerci, grupe i masivi zelenila. Novi koncept angaovanja prostora i planiranja novih dimenzija toga, nemogu je bez interakcije sa onim na ta se
oslanja, odnosno interakcije starog i novog5. Povezivanjem tradicije i tehnologije u smislu koncipiranja itavog prostora kao muzeja prevazilazi se diskontinuitet pejzaa a svaki segment prostora praktino dobija
funkciju muzejskog objekta. Na osnovu istraivanja
potencijala prostora6 obavljeno je konceptualno zoniranje prostora u smislu to adekvatnijeg angaovanja
i osmiljavanja najboljeg naina prezentovanja svakog
segmenta. Istraivakim postupkom koji je obuhvatio evidentiranje pejzano-arhitektonskih i prostornih
potencijala naselja izvren je jasan uvid u strukturu,
formu i funkcionalnost prostora na osnovu sadraja i potreba koje korisnici moraju zadovoljiti ali i koje
prostor poseduje a da pri tom nisu dovoljno zapaeni ili iskorieni. Takodje su locirani i ocenjeni prostori zatite prirode, zatite kulturno istorijskih vrednosti kroz objekte svetovne i sakralne arhitekture i
ambijentalnih vrednosti. Posebno su ispitani prostori potencijalno znaajni za sadraje nauno-istraivakih aktivnosti, u poljoprivredi, s obzirom na postojanje Poljoprivrednog muzeja i naravno, injenicu da se
radi o poljoprivrednom regionu. Angaovanje svih navedenih sadraja u muzeoloke svrhe ne bi ugrozilo
svakodnevni ivot naselja. S obzirom da su izlobe u
5 S. Jovanovi Weiss: Arteficijalne prirodnosti, Moral i mitologija u savremenoj umetnosti, Centar susreta Pokret, Novi
Sad, 1995.
6 M. Adlei: Ideja vrtnog grada-novo vidjenje, XVIII stolee,
knjiga VI, ZKV, Novi Sad, 2007.
klasinom smislu prevazidjene, interaktivno delovanje

muzejske postavke i svakodnevnih ivotnih aktivnosti naselja moe dati novi, osobeni i autentini vid muzejske delatnosti. Pri svemu tome, novi vid angaovanja prostora doneo bi nova radna mesta, nove sadraje,
kapital i uopte atraktivnost naselju, tj. stanovnicima.
Posebno su zanimljive situacije u kojima se navedeni
sadraji medjusobno interpoliraju i pri tom kombinuju sa svakodnevnim ivotnim okolnostima. Na sam
postupak zoniranja i opti nivo definisanja zona uticale su ve formirane postojee strukture u prostoru
kue, ulice, ulino zelenilo, centar sa ambijentalnom
celinom, kanal itd. Samim postupkom zoniranja nisu
ugroeni aktivni tokovi kretanja i susretanja ali su zato
otvorene mogunosti za nove pravce i odredita s obzirom da je dosadanji najfrekventniji koridor iskljuivao vee angaovanje ostalih a samim tim i sadraje na njima. Tako bi glavni pravac kroz naselje, koji je
ujedno i tranzitni bio rastereen i ravnomerno rairen
po itavom naselju sve do okolnih salaa kao alternativnih prostora. Tim postupkom najpre bi se aktivirali
objekti postojeih sadraja ali i definisali novi na osnovu potencijala koji su samo nagoveteni ili tek oznaeni. Zone se definiu na osnovu prisutnih sadraja kojima se moe odrediti neki tematski segment muzejske
aktivnosti to bi omoguilo kompozicionu povezanost
i homogenost sadraja posmatraima ili uesnicima (s
obzirom da je interaktivno konzumiranje muzeja sve
prisutniji vid komuniciranja muzeja i publike, tanije misija muzeja i jeste to bolje komuniciranje s publikom7). Oblikovanje i strukturiranje prostora ve je
mnogo zahtevniji postupak koji sledi nakon zoniranja.
Zahteva povezivanje svih postojeih elemenata i njihovu dekontekstualizaciju s obzirom na novonastalu injenicu kojom je sve podredjeno muzeolokoj delatnosti i muzejskoj aktivnosti.
itavim postupkom ili tanije nizom postupaka,
vano je sauvati osnovna obeleja prostora jer je naselje za njegove itelje osnov formiranja identiteta i
oseaja pripadanja. Uporedo s tim, mora se razvijati
svest lokalnog stanovnitva o vrednostima prostora u
kome ive a emu u velikoj meri ne daju odgovarajui
znaaj jer im je svakodnevno pristupaan. S obzirom
da je naselje ovakvog tipa osobeni socijalni ambijent i
da su stvoreni odredjeni modeli ponaanja stanovnitva kroz aktivnosti kojima zadovoljavaju svoje potrebe neophodno je sauvati i njihov model ponaanja u
prostoru da bi cela ideja ostala to prirodnija odnosno
spontana. To nas dovodi do situacije da oblikujemo ne
samo prostor ve i ivotne procese. Taj kompleksni postupak objanjavamo sveprisutnijim pojmom dizajna
koji je, s obzirom na svoju vieznanost, najprihvatlji7 Y. Y. Stransky, Muzeoloki principi muzejskih izlobi, Projekart- asopis za vizuelne umetnosti, Novi Sad, 1993.
viji. Ta vieznanost8 se odnosi na predstavljanje kako

formalnih osobina samog objekta tako i procesa oblikovanja od najsitnijih do najkrupnijih komponenata.
Da bi u itavom prostoru stvorili mogunost izbora u
procesu intervencije kompletnog naselja kreativna akcija kojom bi to opisali najblia je total dizajnu. S obzirom da je osnovni materijal kojim ideju vrtnog grada
kao model primenjujemo u prostoru i sam podloan
promenama kroz vreme, onda zapravo dizajniramo
procese u prostoru kao objektu.
itav preobraaj prostora odnosno dizajniranje karakterie situacija da u naselju ve postoji muzej, Poljoprivredni muzej, jedini u Republici Srbiji i ovom delu
regiona uopte. I injenica da je muzejska aktivnost
smetena u kompleksu Dvoraca sa istorijskim parkom,
koji su deo ambijentalne celine u centru naselja9. itava ambijentalna celina koju osim Malog i Velikog
dvorca sa parkom ine Evangelika i Pravoslavna crkva kao i stara veroispovedna kola imaju dubok istorijski znaaj ne samo za razvoj naselja ve i duhovni,
kulturni i ekonomski razvoj ovog dela Vojvodine i Srbije. To je ujedno inicijalna elija za postavljanje koncepta ideje i modela sela muzeja.
Ekonomske, prostorne i socijalne osnove dananjeg
naselja Kulpin postavila je uvena porodica Stratimirovi, ija su etiri brata kao nagradu za vojne zasluge dobila pustaru Kulpin. Od carice Marije Terezije dobili su
i plemiku titulu zajedno sa 10000 jutara zemlje10. Porodice ova etiri brata su se vremenom razgranale pa i
danas ima ivih potomaka iako su bogatstvo i spahiluk
odavno potroeni. Najuveniji lanovi ove porodice su
svakako Stefan Stratimirovi, Karlovaki mitropolit i
Djordje Stratimirovi, general i zapovednik srpske vojske u revoluciji 1848. godine i diplomata. Za porodicu
Stratimirovi vezuju se mnoge znaajne linosti njihovog vremena izmedju ostalog i Milovan Vidakovi, zaetnik forme romana u srpskoj knjievnosti i jedan od
najveih oponenata reforme jezika i pravopisa koju je
vodio V. S. Karadi. Kada je porodica Stratimirovi
posle vie od jednog veka vodjenja spahiluka dola do
ekonomskih potekoa posed je prodala porodici Semza koji su ve nakon dvadesetak godina imanja prodali Lazaru Dundjerskom. Bavei se istorijskim i duhovnim vrednostima ovog naselja neizostavna je linost
Srpskog patrijarha Georgija Brankovia11, rodjenog u
Kulpinu, koji je donirao izgradnju prve veriospovedne
8 V. Neidehardt: ovjek u prostoru, kolska knjiga, Zagreb,
1997,
9 Povrina koja se Planom opteg uredjenja naselja Kulpin definie kao zona centralnih sadraja obuhvata 24,3 ha, dok je
zona kompleksa pod zatitom, park sa dvorcima povrine
5,19 ha.
10 D. Popovi, Vojvodina, I i II knjiga, Istorijsko drutvo, Novi
Sad, 1939.
11 S. Stojkov, R. Stokanov: Slavni muevi somborske Srpske itaonice, Srpska itaonica Laza Kosti, Sombor, 2000
kolu u selu, za koju je dao 30 jutara zemlje i 10200 kruna. Georgije Brankovi i Stefan Stratimirovi, svaki u
svom vremenu uinili su puno za Sremske Karlovce i
razvoj srpske duhovnosti, kulture i obrazovanja. Veza
Kulpina i Sr. Karlovaca, koja nije iskljuivo na ovom
segmentu,12 u kontekstu ideje sela muzeja ini jedan
od najznaajanijih segmenta jer se odrivost koncepta
bazira i na otvorenosti za komunikaciju sa drugim sredinama. Postojanje sela muzeja postalo bi neodrivo ukoliko bi se sredina izolovala i prestala da funkcionie normalnim svakodnevnim ivotom. Aktivnom
razmenom muzejskog materijala, odnosno dovodjenjem objekata u razliite okolnosti moemo posmatrati komparativne vrednosti objekata ali pokazati koliko
su bazne okolnosti objekat formirale onakvim kakav
jeste. Tanije moemo ispitivati muzejnost objekta.
Poznata srpska veleposednika porodica Dundjerski bila je poslednji vlasnik imanja u Kulpinu. Svojom
marljivou i preduzimljivou uveavali su svoje posede, gradili fabrike, otvarali banke i nizom godina
sticali veliko bogatstvo13. Jedan od lanova ove mnogobrojne familije, Lazar sa svojim sinom Djordjem, diplomiranim agronomom14 , posed u Kulpinu je modernizovao i itav kompleks nakom rekonstrukcije
objekata15 uinio elitnim mestom susretanja znaajnih
linosti tog vremena16. Ono to je ovaj prostor uinilo
posebnim je velelepni park ija je vrednost za istoriju
vrtne umetnosti izuzetno velika. Dvorci potiu iz vremena kraja XVIII i prve polovine XIX veka, sa klasicizmom kao preovladjujuim stilom17 koji se vidi naroito na objektima ovakvog tipa. Na pravougaonoj osnovi
objekta jasno se razlikuju dva simetrina krila pove12 Povezanost ovih podneblja je i preko istorije vinarstva i pelarstva jer obe regije imaju dugu tradiciju u ovim agrarnim
disciplinama
13 A. Kasa, Zapisi Lazara Dundjerskog o svom ivotu i sticanju porodinog imetka, Zbornik Matice srpske za istoriju,
knjiga 5, Matica srpska, Novi Sad, 1995
14 Poljoprivredni fakultet Djordje Dundjerski je zavrio i Hajdelbergu. Imanja u ibu (elarevo), Kamendinu i Kulpinu izgradio je kao vrlo uspena, moderna i uzorna poljoprivredna
dobra. Imao je ribnjake, mlinove, piritanu, pogone za preradu paradajza, svilare, ergele...Bio je predsednik poljoprivrednog drutva u Dunavskoj banovini, predsednik udruenja industrijalaca i jedan od osnivaa Novosadskog sajma. Lj.
Nikolin, Stale Dundjerskih, Budunost, Novi Sad, 1996
15 Rekonstrukciju je projektovao Momilo Tapavica, arhitekta, projektant zgrade Matice srpske,prvi Srbin, takmiar na
olimpijskim igrama.
16 Na imanje porodice Dundjerski dolazili su lanovi kraljevske
porodice Karadjordjevi sa kojima su bili u srodstvu, umetnici tog vremena (Laza Kosti i Uro Predi), industrijalci
(Dord Heger, predsednik Rotary kluba), Lj. Nikolin: Stale Dundjerskih, Budunost, Novi Sad, 1996.
17 O. Milanovi-Joki: Umetnost u Bakoj u XVIII i prvoj polovini XIX veka, Filozofski fakultet u Ljubljani i Pokrajinski zavod za zatitu spomenika kulture u Novom Sadu, Novi
Sad-Ljubljana, 1988.
Poljoprivredni muzej u Kulpinu parna lokomobila; foto: L.Lazi
zama hodnikom. Ulaz, koji je kasnije (1912. god.) doiveo rekonstrukcijske promene je tipini klasicistiki
portik na glavnoj fasadi, preko koga se ulazi u raskono predvorje i dalje u salon koji izlazi na verandu okrenutu vrtu. Dok je sklad malo poremeen visinom timpanona izgled fasade plemenitim ine dekorativne
polurozete nad prozorima. Na prostoru naselja Kulpin moemo pratiti itav razvoj sakralne graditeljske
tradicije na naem podneblju. Od tipinih porodinih
kua ije su fasade obloene dekorativnim ploicama
i sa vrlo izraenom ornamentikom, preko arhitekture
itavih imanja sa svim objektima (salai i seoske okunice) do primera dvorca (palate) kao najluksuznijeg
naina gradnje i oblika stanovanja. Pri tome, Kulpin je
mesto koje svojom organizacijom prostora predstavlja
tipski primer geometrijske urbanizacije sela u Vojvodini koje je sprovedeno u vremenu carice Marije Terezije.
Poduhvat tzv. uoravanja ulica nije nigde zabeleen
u tako velikom broju naselja kao kod nas. Naime skoro
450 sela i gradova irom Vojvodine doivelo je rekonstrukciju prostora ovim izrazito tehnikim reenjem.
Jasno definisani trg u centru naselja koji je sluio kao
mesto sastajanja i okupljanja18 zaista je vremenom postao centar istorijske ambijentalne celine, kojom se ovo
naselje razlikuje, od ostalih naizgled, slinih naselja. Iz
vremena prve polovine XIX veka, tanije 1813. godi18 B. Koji: Naselja u Vojvodini, Glas SANU, knj. 10, Beograd,
1961.
ne je i Pravoslavni hram Sv. vaznesenja Gospodnjeg

iji je ikonostas oslikao jedan od najplodnijih ikonopisaca tog vremena Jovan Kljaji, a u porti su sahranjivani lanovi porodice Stratimirovi, koji su i ktitori izgradnje. To je jednobrodna crkva, sa zvonikom u
proelju, plastika na fasadi oko prozora je strogo pravolinijska19.
Pripadnici Slovake nacionalne manjine, koji sada
ine veinsko stanovnitvo u ovoj multietnikoj sredini, bitan su supstitucioni element razvoja naselja. Od
polovine XVIII veka poinje njihovo masovno doseljavanje, najpre u grupama sa Madjarima a zatim i samostalno. Doseljavali su se uglavnom iz slovakih upanija Barke, Hontske, Turocke, Lipovske, Novohradske i
Nitranjske20. itavim svojim etnikim biem i izraenim karakteristikama svoje kulture, obiajima, koloritom, muzikom, uz njima svojstvenu marljivost i preduzimljivost izgradili su identitet ovog prostora. Ubrzo
nakon doseljavanja poinju da grade i crkvu. Tako danas u centru Kulpina imamo objekat Evangelike crkve, u neoromanskom stilu, iji je graditelj Alojz Cocek. Prepoznatljivost ovoj crkvi daju tri zvona, kao i
19 isto
20 A. Hegedi, K. obanovi: Demografska i agrarna statistika
Vojvodine 1767 do 1867, Instutut za istoriju Filozofskog fakulteta Univerziteta u Novom Sadu, Novi Sad, 1991.
dvomanualne orgulje21, nabavljene u Peti, koje krasi

pozlaena statua kralja Davida.
Objektima i procesima iz poljoprivredne prolosti
ve se bavi Poljoprivredni muzej, smeten u kompleksu
dvorca i parka. Prvi pisani trag o neophodnosti osnivanja Poljoprivrednog muzeja, kod nas je u asopisu
Poljoprivredni glasnik (1925), u lanku Emila Pece
Popovia pod nazivom Osnivanje muzeja poljoprivrede, gde se kao najvei tada postojei, Poljoprivredni muzej navodi onaj u Budimpeti, osnovan 1886. god.
i smeten u raskonoj zgradi, uredjenoj palati pored velikog parka i jezera na ivici naselja. U asopisu Poljoprivreda Vojvodine, (5/1954), ing. Laza Stojkovi,
Direktor pokrajinskog zavoda za poljoprivredna istraivanja u Novom Sadu, pokrenuo je temu neophodnosti osnivanja ovakve institucije kod nas. Iz tog teksta se
nazire mogunost da takav vid muzeja mora obuhvatati vie i ire od same teme razvoja agrarne proizvodnje kod nas ve i kao etnografski i uopte drutveno
vaan segment istorijskog razvoja. Prvi Poljoprivredni muzej22 formiran je 1959. god. kao institucija specifinog karaktera i neophodna u Vojvodini kao izrazito
poljoprivrednom regionu, bogate agrane prolosti. Ve
pri osnivanju, posedovane su bogate zbirke i dobijena
je podrka institucija i organizacija, posebno iz oblasti poljoprivrede. Medjutim, ali nakon nekoliko godina uzrokovano mnogim potekoama, nedostatkom
prostora i finansijskih sredstava postojanje biva dovedeno u pitanje i muzej prestaje sa radom. Tek je u poslednjoj deceniji XX veka, nakon pozitivnog dogovora
Mesne zajednice Kulpin i Poljoprivrednog fakulteta iz
Novog Sada u kompleksu dvorca Stratimirovi-Dundjerski zapoeto formiranje Poljoprivrednog muzeja,
uz podrku Izvrnog vea Vojvodine. Poljoprivredni
muzej obavlja svoje aktivnosti zadnjih petnaest godina
s prevashodnim ciljem da od nestajanja i propadanja
sauva materijalne dokaze iz agrarne prolosti. Stalne
tematske postavke obradjuju - istorijat gajenja hmelja,
konoplje, sirka metlaa, penice. Tu su takodje izlobe o istorijatu govedarstva, mlekarstva i svinjarstva. A
s obzirom na vezu s Poljoprivrednim fakultetom u Novom Sadu prikazan je i istorijat ove obrazovno-naune institucije, od osnivanja 1954. godine do danas. U
prostoru muzeja i parka organizuju se i likovne kolonije i izlobe, promocije knjiga i knjievni susreti, koncerti i pozorine manifestacije, kao i lokalne turistike
manifestacije koje privlae veliku panju javnosti. Planom opteg uredjenja naselja Kulpin, predvidjena je realizacija Muzeja na otvorenom u zoni kompleksa muzeja. Time bi osim objekata u muzejskoj aktivnosti bio
angaovan i prostor parka. Ta inicijativa se odnosi na
21 Dj. Mandi: Vojvodjanske orgulje, Agape, Novi Sad, 2006.
22 M. Stojanov, Selo muzej muzej vojvodjanskog sela i poljoprivrede, Zbornik Matice srpske za drutvene neuke, 81,
Novi Sad, 1986.
prezentovanje objekata koje je mogue preneti na lokaciju sa razliitih podruja Bake, pa je ve i pokrenuta unoenjem itnog ambara iz 1848. godine iz Stapara,
u prostor parka. Medjutim, unoenje objekta naruava
pejzano-arhitektonsku koncepciju parka, koja je ve
ionako ugroena dugogodinjom nebrigom. Mnogo
prirodnije reenje za angaovanje parka bila bi rekonstrukcija ovog vrlo kvalitetnog objekta vrtne umetnosti uz formiranje arboretuma, to bi ideju poljoprivrednog muzeja na otvorenom uinilo sadrajnijom23.
Ako se ovo povee s idejom24 o angaovanju naputenih placeva, dvorita ili zaputenih javnih prostora u
vidu replika poznatih primera vrtne umetnosti dobijamo dobar osnov za zaetak jednog znaajnog segmenta
sela muzeja. U tom smislu inicijativa Muzeja na otvorenom dobija moderan koncept i mogunost prevazilaenja dosta zatvorenog25 oblika dosadanje muzejske
prakse. Ideja sela muzeja u primeru Kulpina moe
dati veliki broj mogunosti okupljenih pod ovom definicijom a koje ne moraju biti iskljuivo upuene i povezane samo sa selom i agrarnom istorijom. Tim pre
to Kulpin, nikako ne moemo posmatrati kao tipinu
seosku sredinu jer u samom formiranju naselja postoje elementi urbanog modela razvoja prostora, sa jakim
istorijskim i drutvenim kontekstom koji prevazilazi okvire seoske sredine. Primena ideje vrtnog grada
na prostoru Kulpina ukljuuje i ouvanje, razvijanje i
upravljanje ovim strukturama. Postojei pejza i urbane strukture ine strukturalni element nove dimenzije prostora jer je praktino kretanje kroz prostor selamuzeja kretanje kroz pejza. U tom smislu je izuzetno
vana koliina nadraaja i doivljaja koju bi ponudila
slika koju formiramo prilikom organizovanja institucije modernog muzeja. Formiranjem nove slike naselja
u funkciji sela-muzeja unapredjujemo njegove potencijale. Otvaranjem mogunosti za drugaiji vid muzejske aktivnosti u samom naselju stvaramo situacije za
smanjenje nezaposlenosti, razvoj razliitih vidova turizma, dolazak investicija. Uredjenost i popravljeni socijalni uslovi u naselju pribliavaju itav koncept modelu vrtnog grada. Tumaenjem prostora kroz funkcije
susreta i izbora kakve bi mogla da ponudi ideja selamuzeja itav prostor naselja postaje prostor komunikacije ime se na jo jedan nain pribliava modelu vrtnog grada.
Iako ideju nazivam selo-muzej ona ne obuhvata
samo formu muzeja vojvodjanskog sela i poljoprivre23 Ovo se pre svega odnosi na situaciju da se na Poljoprivrednom fakultetu u Novom Sadu, Departman za hortikulturu i
pejzanu arhitekturu obrazuje veliki broj studenata kojima bi
ovaj prostor bio dragocena uionica na otvorenom, a uz injenicu da su muzeji i edukativno-naune institucije.
24 M. Adlei: Ideja vrtnog grada novo vidjenje, XVII stolee knjiga VI, ZKV, Novi Sad, 2007.
25 Pri tom zatvorenost nije samo prostorna ve i tematska.
de26. U ovom konceptu ima mesta za muzej svakodnevnog ivota, starih dejih igara i igraaka, recepata i starih gastronomskih specijaliteta, muzej medenjaka, starih sorti vinove loze i vina, ribarenja, korparstva
i izrade predmeta od rogoza, metlarstva i konopljarstva kao i tradicionalnog vrtlarenja i starih sorti voa,
povra i cvea. Posebno zanimljivi bi bili segmenti o
starim zaboravljenim runim radovima i tehnikama
tkanja, veza, rieljea, poentlesa, necovanja itd. U te svrhe mogu posluiti stare rustine kue sa prelepim dekorativnim ajnfort kapijama, ijim bi se doterivanjem
i restauriranjem stvorio adekvatan prostor za sve ove
aktivnosti u autentinom ambijentu. S obzirom da je
centar naselja i ambijentalna sredina inicijalno jezgro
itavog koncepta najprimerenije bi bilo poeti formiranjem muzeja porodica Stratimirovi27 i Dundjerski,
26 U okviru istraivanja prilikom rada na magistarskoj temi
vrlo mi je koristio rad Dr Mladena Stojanova Selo-muzej
Muzej vojvodjanskog sela i poljoprivrede ali je na primeru
naselja Kulpin ovakav pristup isuvie restriktivan s obzirom
na potencijale prostora. Komentar M. Adlei
27 U prilog tome je injenica da je Mesna zajednica na konkursu Pokrajinskog sekretarijata za lokalnu samoupravu dobila
bez kojih ovaj prostor svakako ne bi postao ovakvim

kakav je.
Ono to bi omoguilo odrivost itave ideje je atraktivnost koncepta i mogunost angaovanja svih tih potencijala u turistikoj ponudi Optine i ireg regiona.
Kao dokaz tome je ve nekoliko projekata medjunarodnog ranga koji prostor naselja Kulpin ocenjuju istorijski i kulturno veoma znaajnim. Jedan od njih je i
Projekat Regionalne saradnje Dunav-Kri-Mori-Tisa
koji u okviru marrute obilaska objekata industrijskog
i poljoprivrednog nasledja ukljuuje i Poljoprivredni
muzej u Kulpinu, predstavljajui ga kao jedinstvenog u
ovom delu Evrope. Savremeni putnici, turisti sve vie
cene sadraje koji im nude mogunost aktivnog saznajnog odmora i putovanja. Isto tako, svi interaktivni odnosi mogu da utiu i na samu muzejsku delatnost,
osavremenjuju je i stalno menjaju. U tom smislu je prostor koji nudi bogatstvo sadraja uz mogunost boravka u njemu i aktivno uestvovanje u mnogim procesima uvek veliki izazov koji donosi unutranji rast i
razvoj to je imperativ modernog oveka i vremena.
bespovratna sredstva za uredjenje parka ispred Malog dvorca
i da itav projekat nosi naziv Park Stratimirovia.
Majda Adlei
Tourist organization of the Municipality Baki Petrovac
Kulpin open air village museum

Idea and model concept
Resume: Kulpin is a hospitable settlement in the heart of Vojvodina which represent
greatest potential of all because its connections with natural, architectural, cultural, custom, traditional and modern elements.
Farming, spatial and social base of present settlement Kulpin, placed in the similar
unit, were founded by Stratimirovic family, continued by family Dundjerski. Most important members are Stefan Stratimirovic-Metropolitan and Djordje Stratimirovic- attach and army general during the revolution in 1848. Another important personality born in Kulpin is Georgije Brankovic-Patriarch and benefactor for Kulpin and Sremski
Karlovci. Stratimirovic family in time became less economically independent, so they
sold the land first to the Semza family, later on to the mighty landowner Lazar Dundjerski. Through owner of the Kulpin settlement was Djordje, son of Lazar, graduated student of agriculture in Heidelberg. Parts of land became excellent example of modern
vegetable, crops, vineyards producing and processing. Kulpin area diversity also included fishing lakes, stud farms, hop-growing fields, mills.
Special characteristic of this space is unit in the center of the settlement size of 24,3 ha,
historical park including large and small castle, Orthodox and Evangelist church, house
of Georgije Brankovic and the first Primary school. Stratimirovic family build at first in the
beginning of XIX century housing estate in the center of the settlement creating spatial structure with highlight such as park created by family Dundjerski. Large castle was
reconstructed to present outlook in 1912 according to architectural project of Momcilo

Tapavica, same architect designed the building of Serbian Foundation Library.
The last years since opening the Agricultural Museum (1993) in the Castle Dundjerski
there is larger interest for this place. The museum presents the old equipment, methods
and history of agriculture. Involving with landscape potentials undertakes reshaping of
green areas as main part for enhancing this cultural, educational and tourist resource.
This would take more than purely engineer planning and designing, meaning that idea
of Garden city would be natural solution in total balance with entire space.
The diverse processes that take place within the museum institution make museum the
complex information system that unites the objects in museum collections, documentation, exhibitions, catalogues and other research that takes place in museums. Museality is being identified through the form and material from which an object is made of. It
is the characteristic by which one object is selected and is being identified as particularly interesting for inclusion into a museum collection. Today the whole settlement might
be considered in the context of a change definition of the area and the possibility that
is no more ordinary village, but as much as possible open air village museum. It brings
the situation that the whole outdoor space might be treated as the museum with a
lot of activities organized in the open space. If we define the whole area as a museum,
then we get a completly changed picture of both village and museum institution. As a
whole, everything must be kept in the balance with the fact that faster communication
and tehnology influence the interactive concept of modern museums.
Muzej Vojvodine
Jovan Paunovi, vd. direktor Muzeja Vojvodine
Muzej Vojvodine u Novom Sadu, matini muzej za

Autonomnu Pokrajinu Vojvodinu, je muzejska ustanova kompleksnog tipa sa irokim aspektom delovanja i
rada. Ova muzejska institucija proslavila je 160 godina postojanja 2007. godine. Iako je oformljena tek 1947.
godine, geneza njenog nastanka vezuje se za Maticu
srpsku, jednu od najstarijih kulturnih institucija nae
novije istorije. Jo 1825. godine u Letopisu Matice srpske razmatrana je nunost osnivanja muzeja koji bi bio
ogledalo ivota naeg naroda u krajevima u kojima
on ivi, da bi 22 godine kasnije, oktobra 1847. godine,
na predlog tadanjeg sekretara Matice srpske, Teodora Pavlovia, bila donesena odluka o osnivanju Srpske
narodne zbirke ili Muzeuma. Prva muzejska zbirka
nastala je iz bogate zaostavtine Save Tekelije.
Do konane realizacije ove ideje doi e 1933. godine osnivanjem Muzeja Matice srpske. Tadanjim
statutom novoformiranog muzeja, predvieno je da
muzej postane javna ustanova sa svrhom sakupljanja
i uvanja muzejskog materijala sa podruja dananje
Vojvodine kao i da formira sledee zbirke: biblioteku,
arhiv, galeriju slika, arheoloku, etnoloku i numizmatiku zbirku, zbirku dragocenosti, fotografija i kliea.
Nakon Drugog svetskog rata, novi, posleratni muzejski odbor Matice srpske, donosi 1946. godine Odluku o izradi plana opteg Muzeja Vojvodine u koji bi
trebalo da se pretoi dotadanji Matiin muzej i to sa
novim programom rada. Iste godine, organizovana
je Prva izloba Vojvodine od muzejskog materijala
zateenog u Matici i pozajmljenih predmeta. Na ovoj
izlobi prezentovan je arheoloki materijal sa teritorije
Vojvodine (od starijeg kamenog doba do Seobe naroda), srpska likovna umetnost u Vojvodini, etnografska
zbirka i zbirka dokumenata o radu Matice srpske od
njenog osnivanja 1826. do Drugog svetskog rata.
Iako je 1946. predvieno da Muzej matice srpske
postane centralni muzej Vojvodine (sa delokrugom
rada za itavu pokrajinu) njegov rad e se u dogovoru
sa pokrajinskim vlastima preneti na Vojvoanski muzej, koji je kao takav, osnovan 30. maja 1947. godine.
Iste godine Muzeju je poverena i zatita i staranje o
istorijskim i kulturnim spomenicima i prirodnim lepotama Vojvodine. Na taj nain je, u okviru Vojvoan-
skog muzeja, objedinjen veoma odgovoran muzeoloki, zatitarski i kulturno-prosvetni rad.

Sabirnim akcijama, kao i preuzimanjem muzealija
Matice srpske, Vojvoanski muzej 1947. godine uspostavlja prve zbirke: arheoloku, etnoloku, prirodnjaku i zbirku NOB-a, koje su na kraju godine iznosile 1657
predmeta. etiri decenije kasnije, u fondovima muzeja, nai e se 85.000 inventarisanih predmeta i vie desetina hiljada propratnog i dokumentarnog materijala.
Odmah po osnivanju, zapoeto je sa radom na evidentiranju spomenika kulture na terenu, od kojih su, za
najvanije, podneti predlozi za zatitu. Od tog perioda,
iz okvira Vojvoanskog muzeja nastalo je vie afirmisanih ustanova: Pokrajinski zavod za zatitu spomenika kulture (1949), Muzej grada Novog Sada (1954),
Muzej radnikog pokreta i narodne revolucije (1956)
i Prirodnjaki muzej (1960).
Konano, 1992. godine, Odlukom osnivaa, Skuptine Autonomne Pokrajine Vojvodine, od Istorijskog
muzeja Vojvodine (nekadanji muzej Socijalistike revolucije) i Vojvoanskog muzeja nastaje dananji Muzej Vojvodine.
U 21. vek Muzej Vojvodine je uao kao savremena
intitucija kulture kompleksnog tipa, organizovana po
odeljenjima, jedinicama i strunim slubama. ine
ga sledea odeljenja: arheoloko, etnoloko, istorijsko,
odeljenje za pedagoki rad i odnose s javnou, biblioteko-izdavako, sluba za konzervaciju i restauraciju,
raunovodstvo i sluba za pravne i opte poslove.
Muzejske zbirke broje preko 400.000 predmeta: od
praistorije ljudskog drutva do savremenog doba, a posebno se istie briga o zatiti batine svih etnikih zajednica i njihovih osobenosti.
Kako se osnovna delatnost Muzeja odvija kroz rad
odeljenja, vredno je pomena da je svako odeljenje vana karika u formiranju slike o Muzeju. Tako na primer,
rad kustosa u Odeljenju za arheologiju ogleda se, pored
stalnog naunog doprinosa saznanjima o davnanjim
kulturama, u izvoenju zatitno-sistematskih istraivanja na raznim arheolokim lokalitetima.
Etnoloko odeljenje je do danas ostvarilo znaajne
rezultate na sistematskim prouavanjima etnikih zajednica naseljenih na podruju Vojvodine i planski poIz istorije poljoprivrede 19
Muzej Vojvodine, sa izlobe Rimska vojska u Sremu
punjavalo zbirke materijalne i duhovne kulture svih

entiteta. Terenskim istraivanjima ekipnog i individualnog karaktera, prikupljena je, uz veoma vredne
predmete za zbirke, bogata graa i vizuelni materijal
(fotografije i videosnimci) o tradicionalnoj arhitekturi, kulturi stanovanja, odevanju, privredi, zanatstvu,
narodnoj radinosti, obiajima, drutvenom ivotu. I
upravo ovakav nain rada pokazuje da svaki etnos na
tlu Vojvodine, pored uoljivog kulturnog zajednitva,
nosi i svoje samobitnosti to, na svojstven nain, dokumentuje susretanje i prelamanje raznorodnih kultura. Na poetku novog milenijuma naroito se obraa panja na interkulturni dijalog izmeu razliitih i
Nova istorija, Dunavska 37

srodnih etnikih zajednica to je uokvireno projektom

iveti zajedno (realizovana izloba Srbi i Maari i u
pripremi Srbi i Nemci). Osim toga, saradnici Odeljenja
u interaktivnom kontekstu ostvaruju znaajnu komunikaciju sa irom populacijom putem veoma interesantnih tematskih izlobi kao to su izlobe o ilimarstvu,
okoladi, oglavljima, tradicionalnoj privredi i sl.
Godine 2004. tadanja drutvena organizacija Poljoprivredni muzej iz Kulpina pripojena je Etnolokom odeljenju Muzeja Vojvodine kao Poljoprivredna
zbirka. Pokrenuta je inicijativa od Muzeja Vojvodine,
kao matine institucije, da se u Kulpinu osnuje samostalan Poljoprivredni muzej. Ova inicijativa je opravdana jer Vojvodina koja je preteno poljoprivredni region, treba da ima svoj muzej poljoprivrede.
Odeljenje za istoriju predano sakuplja i prouava muzealije koje predstavljaju izuzetne dokumente o istorijskoj prolosti Vojvodine u kontekstu sveukupne drutvene i politike istorije. Ovo Odeljenje ine dva odseka
Odsek za stariju i kulturnu istoriju i Odsek novije istorije. U okviru Odseka za stariju i kulturnu istoriju nalaze se vane zbirke iz likovne umetnosti, stilskog nametaja, predmeta od stakla, porculana, keramike, srebra.
Kozervatorsko odeljenje Muzeja Vojvodine svojim
kadrovima osposobljeno je za sve vidove preventivne
zatite, konzervacije i restauracije svih vrsta muzejskih
predmeta. U laboratorijama, koje se sve vie osavremenjuju, rade strunjaci svih profila za ovu vrstu posla.
Napori da se proue sve oblasti koje su sa jedne strane pokrivene nauno-istraivakim radom, a sa druge
bogatim zbirkama, postali su dostupni strunoj i iroj
javnosti uz pomo plodne izdavake delatnosti u kojoj se publikuje rad strunjaka muzeja (monografska i
posebna izdanja, studijski katalozi zbirki i muzejskih
izlobi). Od 1952. godine do danas je izalo 49 brojeva
asopisa Rad vojvoanskih muzeja (Rad Muzeja Vojvodine od 1992. do 2003. godine) u kojem se objavljuju nauni i struni prilozi i rezultati nauno-istraivakog rada iz arheologije, etnologije, istorije, umetnosti,
pedagogije, muzeologije, muzejskih strunjaka i saradnika iz itave Srbije, a posebno iz Vojvodine. Zahvaljujui ovom asopisu - godinjaku Muzej odrava stalnu razmenu publikacija sa preko 200 institucija
kulture u Evropi i svetu i time bogati biblioteki fond.
Na ovaj nain, a i nabavkom novih publikacija, formirana je veoma znaajna struna biblioteka iz svih relevantnih oblasti koja je postala neophodna za uspean
rad strunjaka muzeja i drugih naunih radnika. U biblioteci se uvaju i stare i retke knjige koje predstavljaju posebno kulturno dobro.
Studijski boravci strunjaka u drugim muzejima u
Evropi i aktivna meunarodna saradnja, potom zapaeno uee na brojnim kongresima i simpozijumima
u zemlji i inostranstvu, doprineli su da muzeoloki rad
postane kvalitetniji i kritiniji.
Stalna postavka realizovana je 1990. godine i do danas je usavravana i dopunjavana razliitim vizuelnim
sadrajima. Multidisciplinarnog je karaktera i hronolokim istorijskim pristupom eksplicitno uvodi posetioce u karakteristike panonske kulturne zone. Odabrani predmeti (prema visokom estetskom kriterijumu)
tumae istoriju o razvoju materijalne i duhovne kulture na tlu Vojvodine od prvih materijalnih ostataka
do 1945. godine.
Stalna postavka Muzeja Vojvodine prostire se u dve
zgrade Muzeja, dunavska 35 i Dunavska 37. Muzej takoe raspolae i depandansama: Dvorca u elarevu,
gde je bila izloba stilskog nametaja koja je danas izmetena zbog adaptacije dvorca, Muzejem tampe u
Novom Sadu, Vojislava Ilia 16, gde su izloeni predmeti vezani za tampanje prvog broja Slobodne Vojvodine i etno-brvnare u Bakom Jarku.
U elji da prati savremene tokove muzeologije, Pedagoka jedinica napravila je veliki iskorak preko muzejske kreativne radionice, uspostavljanjem direktne
komunikacije sa posetiocima Muzeja. Dobro osmiljeni edukativni programi, prilagoeni publici razliitog
uzrasta i obrazovanja - od predkolske dece do penizonera - dali su veoma znaajne rezultate. U muzejskim
radionicama, u saradnji sa kustosima Etnolokog odeljenja, organizuju se kursevi u cilju ouvanja starih rukotvorina, poput tkanja i veza, koji polako nestaju iz
Muzej Vojvodine, stalna postavka, etnologija

Muzej Vojvodine, stalna postavka, istorija
nae sredine. Osim toga, sadrajni performansi imaju

za cilj da tradicionalne narodne obiaje priblie savremenom oveku: Obredna praksa o Badnjoj veeri i Boiu, zatim za Bele poklade Makare i Uskrsa (bojenje uskrnjih jaja raznim, danas skoro zaboravljenim,
tehnikama). U radionicama koje su namenjene deci,
cilj je da ona susret sa muzejskim predmetima saoptavaju crteom, izradom skulptura ili slikanjem.
Posle 2000. godine, kada je Muzeju Vojvodine vraena prvobitna uloga i matinost, dolo je do razvoja
muzeoloke delatnosti u svim aspektima. Od tada su
ostvarene brojne i zapaene izlobe u zemlji i inostranstvu: ivot i delo Svetozara Miletia, Patrijarh Rajai i njegovo doba, iveti zajedno, Rimska vojska u
Sremu, enska oglavlja u Vojvodini, Vojvoanskom
gradanstvu u susret...
Za tematske izlobe ostvarene u Muzeju Vojvodine: Patrijarh Rajai i njegovo doba i enska oglavlja
Muzejsko drutvo Srbije je dodelilo nagradu Mihailo Valtrovi autorima za najzapaenije izlobe 2005.
godine, a izlobi Vojvoanskom gradanstvu u susret
2007. godine.
Za No muzeja, koja se organizuje poslednjih godina u Novom Sadu, Muzej Vojvodine je bio najposeenija kulturna institucija.
Sve do sada navedeno govori da je Muzej Vojvodine
dostigao svoju muzeoloku zrelost i postao moderna
kulturna institucija, okrenuta potrebama savremenog
drutva koja svojim radom privlai brojne domae i
strane posetioce. Moemo slobodno rei da danas Muzej Vojvodine predstavlja jednu od najznaajnijih i najstarijih kulturnih ustanova u Srbiji.
Etnografski muzej u Beogradu

Velibor Stojakovi, Etnografski muzej, Beograd
Istorijat Etnografskog muzeja u Beogradu
Etnografski muzej je osnovan februara 1901. godine,

ali njegovi koreni seu jo dublje u prolost. Sakupljanje etnografskih predmeta otpoelo je sredinom XIX
stolea. U Narodnom muzeju Srbije (Serbskonarodni
muzeum) nalazili su se, jo 1844. godine, pojedini etnografski predmeti. Prvo znaajno sistematsko sakupljanje obavljeno je radi uea na Sveslovenskoj izlobi odranoj 1867. godine u Moskvi. Uprkos tome to su
svi prikupljeni predmeti ostali u Moskvi, ta izloba je
vana zbog toga to je u Srbiji, i na Balkanu uopte, otpoelo sistematsko sakupljanje etnografskih predmeta
i etnoloko prouavanje tog prostora.
U Srpskom uenom drutvu 1872. godine dat je konkretan predlog za osnivanje muzeja koji bi uvao etnografske predmete. Te godine je Stojan Novakovi
izloio Predlog i nacrt za osnivanje Srpskog istorijskoetnografskog muzeja i od tada poinje rad na formiranju posebnog etnografskog muzeja. Ideja o takvom
muzeju konano je realizovana februara 1901. godine.
Tada je iz Narodnog muzeja u posebnu zgradu, poklon
Steve Mihailovia (ministra iz Jagodine), preseljena etnografska zbirka i ta godina se smatra datumom
osnivanja Etnografskog muzeja.
Odmah po osnivanju Muzej je posedovao 909 etnografskih predmeta, 32 knjige, manji broj fotografija i
veoma vredan Album akvarela i crtea narodnih nonji Nikole Arsenovia. Prvi upravnik bio je Sima Trojanovi. U fondu muzeja je 1904. godine bilo oko 8.500
eksponata. Sakupljeni predmeti bili su sa podruja itavog Balkanskog poluostrva i nisu pripadali samo tradicionalnoj kulturi Srba ve i drugim etnikim grupama s tog prostora. Sistematsko etnoloko istraivanje i
sakupljanje predmeta na terenu otpoelo je 1902. godine.
Prva stalna postavka Etnografskog muzeja otvorena je 20. septembra 1904. godine i od tada kustosi muzeja sakupljaju etnografske predmete, tako da se fond
muzeja stalno uveava. Tokom Prvog i Drugog svetskog rata Muzej je ostao bez velikog broja predmeta
koji su uniteni u ratnom vihoru. Zahvaljujui ouvanosti tradicionalnog naina ivota na Balkanu, posle
Prvog svetskog rata nastavlja se sa popunjavanjem fon-
da Muzeja, a 1926. godine odtampana je prva sveska

Glasnika Etnografskog muzeja, koji do danas redovno
izlazi. Posle Drugog svetskog rata poelo je sistematsko etnoloko prouavanje etnografskih oblasti, obavljen je veliki broj pojedinanih istraivanja, a zapoinje
i rad na sistematizovanoj i nauno zasnovanoj konzervaciji predmeta.
U Etnografskom muzeju je, do danas, otvoreno
osam stalnih postavki i prireeno oko 300 tematskih
izlobi. Etnografski muzej uva veliki broj etnografskih predmeta, rasporeenih u zasebne zbirke (pokustvo, nakit, obiaji, narodne nonje, narodna arhitektura, privreda, stoarstvo, saobraaj, kultni predmeti
itd), ima jednu od najbogatijih strunih biblioteka na
Balkanu, izdaje strune publikacije, ima konzervatorsku slubu koja obrauje gotovo sve vrste materijala,
raspolae velikim izlobenim prostorom, organizuje
obimna etnografska istraivanja i ima mnogo volje i
znanja da etnoloki i antropoloki proui XXI stolee.
Delatnost Etnografskog muzeja u Beogradu
Etnografski muzej je ustanova koja se, pre svega, bavi

klasinom muzeolokom delatnou,zatitom etnografskih pokretnih kulturnih dobara. Struna muzeoloka obrada predmeta u Etnografskom muzeju je integralna, a Muzej povremeno pomae manjim muzejima
da obrade i konzerviraju svoje fondove.
Radi nabavke predmeta Muzej esto organizuje sistematska timska etnoloka istraivanja pojedinih oblasti, a kustosi esto samostalno sprovode pojedinana terenska istraivanja. U samom Muzeju se
obavlja etnoloka obrada predmeta, zatim njihova dokumentaristika obrada i na kraju konzervacija ili restauracija. Konzervatori Muzeja ve nekoliko godina
rade na zatiti predmeta u manastiru Hilandar.
Izlobena delatnost Etnografskog muzeja je veoma
obimna. Godine 2001. otvorena je osma stalna postavka Narodna kultura Srba u 19. i 20 veku, a svake godine kustosi Muzeja pripreme nekoliko povremenih
izlobi. Te izlobe s vremena na vreme gostuju u inostranstvu ili po drugim muzejima u Srbiji i Crnoj Gori.
Svaku povremenu izlobu prati odgovarajui katalog.
Osim toga, u Muzeju se godinje odri nekoliko gostujuih izlobi razliitog karaktera i tema, naunih skupova, veliki broj predavanja, filmskih projekcija, koncerata, promocija knjiga, radionica itd.
Veoma bogata Biblioteka Etnografskog muzeja dostupna je ne samo strunjacima nego i svima koji su na bilo
koji nain zainteresovani za etnologiju. Biblioteka kontinuirano sakuplja nove knjige i strune asopise, a i sam
Muzej objavljuje Glasnik Etnografskog muzeja, kataloge
izlobi i knjige iz oblasti etnologije i antropologije.
Nije zanemarena ni edukacija, pre svega studenata i uenika osnovnih i srednjih kola. Muzej ima razvijenu prosvetno-pedagoku slubu, prevashodno zaduenu za organizovanje grupnih poseta. Etnografski
muzej svake godine organizuje i Meunarodni festival
etnolokog filma.
U okviru Muzeja nalazi se prodavnica etnografskih
predmeta i suvenira (kopije predmeta iz zbirki Muzeja), knjiara i klub-kafeterija koji je otvoren za sve one
koji rado dolaze u Etnografski muzej.
Ethnographic Museum in Belgrade

Velibor Stojakovi, Ethnographic Museum, Belgrade
Ethnographic museum in Belgrade (founded in
1901) belongs to the most prominent institutions of
cultural and national history of Serbia and it is the oldest institution of the kind in the South-East Europe.
At the beginning of 20th century, the already existing
ethnographic collections were removed from National museum of Serbia, which had been inaugurated as
early as in 1844. The first permanent exhibition was
opened on September 20th, 1904, on the centenary of
the First Serbian Uprising. At the time the collection
already contained 8000 exhibits, and a programme of
research, study and collaboration with scholars here
and abroad was under way.
Since its foundation, new acquisitions have constantly enlarged the museum collections, which now
contain about 60.000 of ethnographic artefacts and
about 100.000 of paintings, drawings, photographs,
documents, archive, rich library (60.000 books, journals and magazines), film collection and other museum materials presenting the phenomena of folk culture. Gradually other museum activities were begun
and developed: conservation, documentation, publishing (68 volumes of Glasnik - prestigious Bulletin
of Ethnographic museum launched first in 1926, many
catalogues, books and other publications), educational work.
Ethnographic museum collects, preserves, stores,
researches and presents the wide range of objects of
traditional folk culture of Serbia, as well as from oth-
er parts of former Yugoslavia and the Balkans, Europe

and Non-European countries, covering the period of
19th and 20th century. The funds consist of various
items: folk costumes and traits, jewelry, agriculture
and cattle-breeding, hunting and fishery, crafts (pottery, textile etc.), household, folk architecture, religious and customs-related objects, objects of folk arts.
Over the past hundred years the curators have prepared, and the Museum has shown about 400 exhibitions in this country and throughout the world.
After the Second World War, Ethnographic museum undertook an even wider range of activities: it increased its staff, expanded its research (e.g. monographic, i.e. regional field research projects), publishing and
exhibiting activities and finaly embarked upon a more
broadly-based educational programme and other diverse public events. Various media presentations are
nowadays being held (among which the international
festival of ethnological film is particularly important),
as well as lectures, concerts, workshops etc.
The Museum is situated in downtown area of Belgrade.
Manaks Mansion also belongs to the Ethnographic
museum. The house is a precious example of the original folk architecture of the Old Balkans and the ethnographic memorial collection of a painter Hristifor
Crnilovi is placed under its roof. The permanent exhibition displays exquisite items, as for instance folk costumes and jewelry of Central Balkans region.
Carriers Homestead from

Velk Karlovice - Jezern
Radoslav Vlk Ph.D, Wallachian Open-Air Museum in Ronov pod Radhotm
The Wallachian Open-Air Museum in Ronov pod

Radhotm has since 22 February 2007, been implementing an extensive project supported by the Norwegian Financial Mechanism totalling EUR 3,159 million. The priorities of the financial mechanism include
the preservation of European cultural heritage. Individual partial activities and outputs of the project will
be completed by December 2010 as scheduled in the
approved implementation plan.
The aim of the project entitled Open-air Museum
and Folk Culture in New Forms of the Presentation of
Cultural Heritage is to document, preserve and present
manifestations of traditional folk culture, which inevitably involves traditional farming.
At present, vast ethnographic and archive research
is taking place to enhance the attractiveness of current
expositions and to build new expositions so that the
objectives of the project can be attained.
For the purpose of improving the quality of the care
of exhibits a conservation and preservation workplace
will be set up and will focus on issues of the protection of
timbered buildings and the treatment of exhibits, which
will enable professional conservation and reinstallation
in both the old and new expositions. The electronic fire
protection and security system will be updated in the
current expositions and all new expositions will be connected to this system. The grant project involves utilizing the new exposition grounds located in the central
entrance building of SUK as a permanent exposition
entitled Little Town below Radho.
The area of the Little Wooden Town will undergo
a reconstruction of the oldest object, i.e. Vaeks Inn
from 1660. Janiks barn, a theatre and conference hall
will also be reconstructed and equipped with modern
audiovisual technologies that will enable presenting
ample documents of the spiritual culture of the region,
especially in the areas of folk literature, music, mythology, rituals and customs.
In the area of the Wallachian Village the farmstead from No. 60 in Nov Hrozenkov and the carri-
ers homestead from Velk Karlovice - Jezern will be

re-sited. Drawing documentation by Duan S. Jurkovi
from 1892 will be used as the basis for the building of
the evangelical chapel from Huslenky. Archival documents from the late 19th century procured by the municipal authorities of Velk Karlovice will be used during the construction of a village school. The area of the
Wallachian Village will gain a village complex consisting in a village inn, a general store with a slaughterhouse and an ice cellar built according to documentation prepared on the basis of ethnographic research
carried out in the village of Zdchov.
The area of the Water Mill Valley will see the completion of construction of the farming premises at
Tomeks Mill from Velk Karlovice. New buildings
built on the grounds of ethnographic and historical research by the Wallachian Open-Air Museum will include the Glade Farmstead from Trojanovice, a belfry
from Horn Beva and a smithy from Horn Lide. The
copy of the barn from Velk Karlovice will house an exposition of the Living house, where visitors will find
workshops with equipment allowing both demonstrating and teaching of the manual processing of natural
materials using traditional techniques. Groups of visitors will thus be allowed to try out traditional technologies used for the production of home made products.
The project also features partnership with Norwegian Crafts Development (NHU), which is a part of the
Open-Air Museum in Maihaugen. This cooperation focuses on preserving and presenting folk crafts as well as
exchanging experience in the area of the preservation of
collections and folk architecture constructions.
Carriers homestead from Velk Karlovice (No. 37)
The Carriers homestead from Velk Karlovice is one
of the original buildings which are to be re-sited in the
area of Wallachian Village; the homestead features an
exposition presenting the carriers trade in Wallachia
as well as crops and farming products traditionally
grown in the region.
History of the building

Homestead No. 37 used to be located in a part of the
village called Jezern, on the right side of the road leading from Sol (Vsetn Hills) to Velk Karlovice.
The composition of the homestead featured an irregular layout of the buildings. A drive used to go up
the steep slope from the road to the yard.
The homestead consisted in three buildings: a residential house, barn and cowshed with woodshed. The
barn was situated closest to the road. The gable of the
residential house faced the barn; the cowshed was situated opposite the house and was identically oriented,
yet slightly slantwise as opposed to the house.
The residential house
The residential house was located on a slope, which enabled building cellars under part of the house. The entire
building was set on an underpinning and the house was
thus accessible via a stone staircase with wooden railings.
The house was built of partially hewn logs and the gaps
between the logs were filled with moss. The inhabitants
would enter the house through a door located approximately in the middle of the eave wall. There was a window on each side of the door. The windows differed in
size. This eave wall was covered with shingles approximately to the height of the windows. The face of the house
featured two six-pane windows, the opposite wall then
featured only one window, which also had six panes, but
was smaller. The face wall was covered with shingles up to
the height of the window. A home addition made of vertically laid boards was built alongside the entire length of
the other eave wall. The home addition was covered by a
shedroof made by extending the eave of the roof of the
house. The structure of the roof of the house was made of
rafters, featured a drying rack and was covered with shingles. Adjacent to the house there was a relatively tall brick
chimney with a stone board on top. The loft of the residential house was lit by a single dormer window.
Layout of the house
The interior of the residential house was divided into
three rooms. People entered the hall, which had doors
in both eave walls of the house; therefore it was possible to pass right through the hall. On the right of
the yard door there was a larder, while the chamber was located opposite. Originally, only the chamber was heated with an oven with a furnace adjacent to
a brick cooker. The ground plan of this building is typical of Northern Wallachia.
The hall
As has been said, the hall provided access to the chamber,
larder and the extension adjacent to the house, the podsnek. The hall also provided access to the loft. There
were wooden stairs located to the right of the front door.
The walls of the hall were made of wooden logs and

whitewashed. The floor was paved with flat stones. A
single wooden latera (lantern) hung underneath the
rafter ceiling and lit the entire area of the hall. Two water tubs used to stand along the left wall, i.e. the chamber
wall. Axes and saws hung on the wall under the stairs.
The larder
One walked into the larder through the door to the
right of the front door. The larder door featured a rather coarsely finished single wing. The larder was very
spacious, occupying over 25 m2. It was lit with two double windows. The walls of the larder were covered with
a layer of mud and whitewashed. A board floor was
laid on the ground. The room was long used as a living room by the relatives of retired farmers who would
live in the other room the chamber. That is why there
used also to be a cooker, made of stone and brick.
The chamber
The hall provided access to the chamber, too. The
chamber was a spacious room of nearly 30 m2. A quarter
of the area was nevertheless occupied by the furnace.
The walls of the chamber were covered with a layer of
mud and whitewashed. The room featured an overlapped
rafter ceiling with a trap-door. Unfired bricks lay on top
of the ceiling of the chamber in the loft as thermal insulation. The beam traversing the room near the oven was
decorated on the edges and bears the date of 1796.
A wooden floor covered the ground in the chamber.
The room was lit by three double windows. As has been
mentioned, a quarter of the area was occupied by the furnace. The furnace involved a huge fireplace and an oven.
There was a wide chimney over the furnace that tapered
towards the ceiling. The main material used for the construction of the furnace was clay pressed with gravel and
unfired bricks. A beam was used to fortify the construction of the open chimney. Underneath the furnace there
was a deep but low bay where wood was stored to dry.
The oven situated adjacent to the furnace was 140 cm
tall. A 70 cm tall step was made of bricks along the longer
side for better access. This is also where pots would be put
during cooking. The narrower side of the oven adjoined a
cooker. A short pole was nailed on the ceiling beams close
to the chimney. A piece of rope on which clothes were
dried used to hang over the oven. Information about the
equipment of the room was found in archival materials.
Benches were situated to the left of the entrance almost along the entire wall. At the window there was a
larger table with lathed legs; the other window illuminated a sewing machine and a small working desk next
to it. There was also a bed in the corner close to the furnace and a chair with a backrest next to the bed.
The walls of the chamber were richly decorated. A
crucifix used to hang over the bed, together with a clock
and several small pictures in frames. There was a mirror between the windows in the face wall; next to which
there was a suspension calendar and a large colour print
of the Most Sacred Heart of Jesus over the calendar. The
counter part of this print hung next to it over the window. Another, larger picture used to hang in the corner
above the bed. In addition to these main pictures, there
were also many smaller prints on the walls. An inscription of a home blessing hung above the door.
The family used to be very religious. Catholics would
gather there for religious teaching once a month for
several years following the end of World War I. The information available says that these sessions used to be
attended by so many people that the oven nearly collapsed under their weight.
The loft
The loft or hra was accessed from the hall up a narrow wooden staircase. The area under the roof was
lit merely by gaps in both gables. The loft was used to
store corn and clothes. The loft housed two boxes for
corn and one box with a lid and several compartments
where they would store flour, groats or oat bran.
The loft was a place where they would store anything
that was not needed at the moment. Therefore, there
were always some tubs, hollowed bowls as well as tubs
for washing pigs.
The extension
The owners of the homestead would call it the podsnek. The extension verged along the entire length of
the wall of the house. Its structure was light as it was
made of beams onto which vertical planks were nailed.
The extension had a bar roof covered with shingles.
There was no floor, only compacted ground.
In autumn, the extension would house a small cart,
otherwise it was used as a shed for minor farming
tools such as baskets, sieves, rakes and saws hung on
the walls etc. The shed would also house a machine for
grinding shingles and fuel wood for winter.
Cellars
Documents reveal that the homestead had two cellars
with separate entrances. One was dug directly under the
residential house under the larder - and was accessible
via two stone steps. This cellar was used for storing potatoes. The other one is identical in structure and design.
It was used for storing beetroot and turnips. The cellar
was situated under an aisle roof covered with shingles.
The area under the roof was used for storing boards and
poles necessary for various repairs.
Cowshed
The cowshed was a separate farming building situated
opposite the residential house. The cowshed was linked
to a shed. The structure featured a gable roof covered

with shingles. There was an opening in the roof, which
was used for throwing hay into the loft. The walls of the
cowshed were made of logs. The cowshed was accessed
through a coarsely hewn single wing door, which opened
into it. Opposite the entrance to the cowshed there was a
wooden trough and a manger for dry fodder.
Shed
Regarding the structure, the shed and cowshed were
a single whole. One side of the shed was open for easy
access. The cart and board cart (used to transport manure) were parked in the shed in summer time, but
hidden in the extension of the residential building in
winter. A part of the shed was used for storing bedding for cattle heaps of leaves raked in the woods.
The farmers would also store all their tools used in the
field there. The shed also housed a chopping block.
Barn
The barn is situated on a slope; one of its additions is
even partially dug into the ground. It rests on a shallow base which merely fills the gap between the ground
and the lowest logs. The barn is made of partially hewn
beams. It is passable crosswise. The barn was divided
into three areas which are different in size. The threshing floor was situated in the middle of the barn and
was accessible through tall double wing gates located
in opposite walls. The gate facing the residential house
had a small door cut in one of the wings. On both sides
of the threshing floor there were further storage areas
separated with a board screen and used for storing fodder and bedding. The ceiling over the threshing floor
was elevated approximately 0.5 m above the level of
ceiling rafters. This was meant as a precaution to prevent a flail from hitting the ceiling and possibly injuring a farmhand. The floor of the area was made of laid
planks and was used for storing straw.
Transfer
The set of original buildings comprising the homestead
of a farmer and carrier from Velk Karlovice - the valley of Jezern - include a residential house made of wooden logs, cowshed and barn. Originally, they were a part
of a larger unit (the kula a group of farmsteads interconnected through relational and economic ties). It was
transferred from its original location to the Wallachian
Open-Air Museum in 1968 and was temporarily situated in the area of the Wallachian Village. After the transfer and final location of the other part of the group - Matochs cottage - the Scientific Council (an advisory body
of the manager of the Wallachian Museum) recommended transferring the carriers farmstead to its final location,
which will illustrate the historically determined economic and social ties between both farmsteads.
Presentation of property conditions

The entire story began circs 1713, when one of the three
Jake families, which had been settled in Velk Karlovice since the establishment of the village, decided to
clear a part of the forest in the Jezern valley. In 1796
this clearing was divided between two brothers (Ondra
and Martin) and each of them built a new timbered
cottage. They also divided the field. This situation will
also be captured in the Wallachian Open-Air Museum,
where the upper part of the original farmstead, which
was built by Ondej Jake is the Carriers homestead
from Velk Karlovice Jezern, while the lower part,
built by Martin Jake is Matochs homestead from Velk Karlovice Jezern, where we present ways of keeping livestock.
The new house made by Ondej Jake did not have
the present design. According to an ancient tradition
they built a tall chamber with a large oven with a mason chimney over the furnace. The farmstead was inherited by his son Michal, who married Veronika, a
daughter of the Bambueks who lived nearby. The property then passed to Jura, their eldest son, whose brothers Jan, Michal and Josef remained free labourers and
worked on the farm. Sisters Marie, Rozina and Anna
married (Anna married Michal Jake from No. 36). As
we know, Michal Jake kept two horses, two cows, two
calves and four sheep. He died in 1876 at the age of
35 when his only child, daughter Karolna, was born.
The widowed Anna remarried Ji Valcha (who was
twelve years younger) a year later; they had a daughter, Anna, who married Vojtch Mikulda from Solanec
in 1889. They continued to live in No. 37, with a housemaid, and kept only two cows. In 1887 the farmstead
was purchased by Josef Matocha, whose son Michal
married Rozina Jakeov, a neighbour from No. 38, in
1901. In their hands both farmsteads, No. 37 and No.
38, which had been divided 113 years before, were reunited in 1919.
Exposition
On the grounds of comprehensive archival research the
new exposition will be set in the conditions of the turn
of the 19th century, when both farmsteads were united as the result of marriage. Martin Jake owned a pair
of horses which he used for field work and the carriers
trade. The location of the cottage on an old road from
Velk Karlovice to Ronov enabled him to hire his horses as relay horses na zahku (he would lend his horses
to those who needed help up the steep road from Velk
Karlovice to artk, the divide of the mountain range).
He also carried shingles to Slovakia, where he sold them
in villages from Makov to ilina.
Wallachian carriers would transport glass from the
glassworks of Karlovice, Vsetn and Krsno as far as Vienna, Pest, Krakow and Lemberg. They would bring bro28 Iz istorije poljoprivrede
ken glass, sand, silica and potassium back to Wallachia.

Fuel wood was floated along the Beva River to Vsetn,
where it was loaded on carts and transported by carriers
further. Construction timber was carried to the New Inn
below Vsetn, where it was tied together into plt (rafts).
Narratives and archival documents reveal that
Michal Jake owned three pairs of draught horses,
which would travel to Wieliczka for salt, to Modr and
Pezinok for wine and to Pest for flour. On their way
they would transport smaen trnkyl (plum jam),
dried fruits and sheep butter. The carriers would also
transport whole spruce trunks from Nov Hrozenkov (now the village of Karolinka); after the completion
of the Northern Steam Line these trunks were carried
by rail from Hranice na Morav to Polom or the Hamburg shipyards, where they were used for the manufacture of masts. Such freight had to be pulled by two or
even three pairs of horses.
As the carriers trade had a longstanding tradition in
Wallachia, No. 37 from Velk Karlovice - Jezern will
house an exposition focusing on this trade Carriers
homestead from Velk Karlovice Jezern.
The exposition will feature collections reflecting the
historical field and archival research. The interior of
the chamber, larder, loft and hall will be set in the first
half of the 19th century, i.e. the period when the carriers trade flourished.
As the larder is extremely spacious, it will also present
a saddlers and cartwrights workshop, unlike other
farmsteads. This is because the carrier had to master
the basic skills and knowledge of these crafts too. The
hall will present the objects necessary for the operation
of carts (heaver, grease jar) and hauling timber from
the woods (chains, brakes, anchors etc.). Horses of the
Slezsk norik breed will be kept in the stable behind
the cottage. These horses represent a living inventory of
the museum, which helps present traditional farming.
The exposition will focus on presenting several
types of carts, wagons and sledges which carriers used
for transporting materials and goods.
This exposition will be animated during the main
season, i.e. the farmer or the housewife will be present
to demonstrate ways of preparing traditional folk
meals such as cooking soup on the cooker or baking
bread in the oven.
Conclusion
After the transfer is complete the set of buildings will
be interesting proof of the connection between the
owners farming activities and the additional job of a
carrier. Moreover, thanks to the communication interconnection with Matochas farmstead, the area of the
Wallachian Village will thus enable the presentation
of an interesting form of social relation typical of the
mountain areas of Wallachia.
Jeremija Srpski muzej hleba

Koncept i aktivnosti
Jelena Risti, istoriar umetnosti
Poslednjih godina u naoj javnosti esto se govori o

novoj ulozi muzeja, o potrebi da se muzeji afirmiu u
lokalnim zajednicama, kao i o potrebi samih muzeja
da odrede strategiju svog budueg razvoja.
Istie se vanost povezivanja kulture, obrazovanja i
turizma u kome kljunu ulogu imaju muzeji.
Sve ovo treba da pomogne u procesu odreivanja i
definisanja strategije razvoja kulture uopte i ouvanju
nacionalnog identiteta kroz ouvanje muzeja. O muzeju se danas, izmeu ostalog, razmilja kao o kulturnom sredstvu presudnom za razvoj jedne sredine i njenih ekonomskih potencijala.
Muzeji se nalaze pred pravim izazovom. Oni moraju da prilagode svoje projekte, programe i prostore
sve iroj i brojnijoj publici, moraju da budu privlaniji i
pristupaniji ali ni u jednom trenutku ne smeju da dovedu u pitanje svoju naunu funkciju.
Kao prioritetna funkcija muzeja izdvaja se njegova
obrazovna funkcija. Istie se potreba da muzeji postanu prostori uenja za sve, da budu otvoreni za svakoga a ne mesta rezervisana za elitu. S obzirom da edukativna misija muzeja postaje njegova primarna obaveza,
dolazi do pojaanog interesovanja za publiku i njene
potrebe. Muzeji se pozivaju da oslunu zahteve publike, da aktivno ukljue publiku u svoje programe i postavke.
U daljem tekstu predstaviemo u osnovnim crtama
projekat iji autor svojim angaovanim pristupom pokuava da kreira profil novog muzeja, u kome se najvanija uloga pridaje konceptu a ne izlobenim predmetima, u kome autor kreira priu pokuavajui da
oivi predmete i njihov izvorni kontekst.
Pre petnaest godina, nastao je projekat slikara Jeremije Jeremija Srpski muzej hleba. Umetnik, koji
vie decenija prikuplja etnografske predmete, osmislio
je ovaj projekat iz potrebe i elje za ouvanjem nae batine i bliskog kontakta sa njom.
Na prostoru od oko hiljadu dvesta kvadratnih metara smetene su zbirke sa oko dve hiljade predmeta. Osnovna koncepcija postavke ima za cilj da pokae put zrna penice od zemlje preko hleba do neba,
korespondirajui tako sa ciklusima Jeremijinih slika

ciklus zemlja, hleb i nebo. Rukovodei se prevashodno umetnikim principima realizator postavke
suoava prolost i sadanjost nudei publici svoju jedinstvenu interpretaciju. U umetnikovom konceptu
dominira tema i nain na koji je on tretira. Akcenat se
sa muzejskih predmeta preusmerava na koncept, na
teme, na doivljaj. Prisutna je tenja da se angauju
sva ula, i ulo vida, i ulo sluha i ulo dodira, ukusa i mirisa.
Zbog snanog uticaja linosti umetnika na postavku kroz celokupni kompleks provlai se ideja o muzeju
kao o umetnikom delu.
Realizovan uz ogroman napor i entuzijazam slikara Jeremije ovaj jedinstveni projekat ne prestaje da privlai panju najire publike. Od poetka zamiljen kao
mesto bez ogranienja, poput slikarskog ateljea, otvoreno za svakoga, mesto gde moemo da sluamo druge
ali i da razgovaramo, meusobno, ali i sa samim umetnikom, tu praksu zadrava do danas. Realizator ovog
koncepta na taj nain uspeva da ostvari svoju ideju o
muzeju kao o ivom organizmu koji se stalno menja i
obnavlja, koga ine predmeti ali i ljudi, oni koji rade u
njemu ali isto tako i oni koji ga poseuju.
Taj blizak kontakt sa ljudima, publikom, jedno je
od osnovnih obeleja ovog muzeja. U biti umetnikove
ideje krije se vizionarski cilj oplemenjivanja drugih ali
i sebe. Po reima samog umetnika razgovori sa ljudima su uvek neponovljivi, jedinstveni, izvor inspiracije.
Oni su esto i nain da se oslunu zahtevi publike, da
se uju njihove kritike, primedbe, iskustva.
Od samog osnivanja postoji otvorenost prema javnosti i pokuaj da se ona ukljui u veliki broj programa i aktivnosti muzeja. Autor pokuava da stvori aktivnu ustanovu, koja informie i obrazuje ali isto tako
i nadahnjuje i inspirie. Pokuavajui da ostvari svoju
viziju o muzeju kao o centralnom mestu jedne sredine,
o mestu gde je svako dobrodoao, bez obzira na sredinu iz koje potie, bez obzira na svoju kulturu, etnoporeklo, stepen obrazovanja, autor uspeva u tome - muzej
od osnivanja poseuju ljudi iz celog sveta.
Interesantan je podatak da muzej uspeva da privue i lokalno stanovnitvo koje, po sopstvenom svedoenju, uglavnom ne poseuje muzeje.
Gotovo od samog osnivanja postoji program za
rad sa decom razliitih uzrasta (od vrtikog do kolskog). Sam nain prezentacije predmeta omoguava
neposrednu komunikaciju sa decom. Mnogi izloeni
predmeti prezentovani su tako da se njihovo funkcionisanje moe demonstrirati. Odreen broj predmeta
mogue je i direktno dodirnuti. Sve to omoguava deci,
kao i ostalim posetiocima, da u mislima doaraju davna vremena i nain ivota i obiaja iz prolosti. Mogue je pokrenuti maine koje su danas van upotrebe i bar
na trenutak vratiti im nekadanju funkciju. To aktivno, neposredno uee dece doprinosi razbijanju straha od nepoznatog i demistifikaciji muzeja kao nerazumljivog i dosadnog. Stvaralako uee dece doprinosi
njihovom navikavanju na muzej, posete muzeju postaju deo njihovog svakodnevnog ivota, neto emu se
oni raduju i iznova ponovo vraaju, dovodei esto i
svoje roditelje (primeeno kao vrlo esta pojava podaci dobijeni anketom sprovedenom meu individualnim posetiocima).
Odreen broj programa osmiljen je i realizovan u
koordinaciji sa kolskim programom koji omoguava
da se zbirke koriste kao dopuna i ilustracija kolskog
programa. Postoji dugogodinja saradnja sa odreenim brojem osnovnih i srednjih kola iji uenici sva-
ke godine redovno poseuju muzej. Deci se prua mogunost da u muzeju iskuse neto drugaije od onoga
to dobijaju u koli. Muzej nudi mogunost za kreativno uee dece u procesu uenja, mogue je u isto vreme uiti i zabaviti se. U muzeju deca ue da razumeju i prihvate razlike, ue kojoj kulturi pripadaju ali i o
vrednostima drugih kultura.
Poseenost kolske publike iz razliitih sredina je iz
godine u godinu sve vea.
Od svog osnivanja projekat Jeremija Srpski muzej hleba ostvaruje saradnju sa nekoliko ustanova koje
se bave osobama sa posebnim potrebama. U pitanju su
kole za slepu i slabovidu decu iji tienici redovno
svake godine poseuju muzej. U cilju njihovog boljeg
snalaenja i prijatnijeg boravka, osmiljen je projekat
koji omoguava slepima i slabovidima da osete taktilnu dimenziju muzejskih predmeta. U toku je i stvaranje panoa i legendi sa Brajevim pismom.
Nudei ideje razliite od uobiajenih, nov pristup,
drugaiji nain prezentacije, ovaj projekat, na svoj specifian nain, informie ljude o muzejskoj delatnosti
uopte i znaaju koji ona ima u drutvu.
Ako su kriterijumi za uspenost muzeja redovna,
velika poseta i zadovoljna publika, realizator ovog projekta moe biti takoe zadovoljan. Angaujui ogromnu kreativnu energiju uspeo je da stvori mesto koje
sveinom svojih ideja inspirie ljude zbog ega mu se
oni iz godine u godinu iznova vraaju.
Jelena Risti
The Serbian Museum of Bread Jeremija

The Serbian Museum of Bread came into being as a result of collecting and research effort by painter Jeremija (Jeremiah) who has been studying the subject of ritual bread
for several decades. For more than thirty years, Jeremija has been traveling across Serbia (visiting more than 700 villages), making paintings, recording local customs, collecting recipes, ethnographic objects, ritual breads, written documents etc., saving the customs of Serbian people from oblivion.The Serbian Museum of Bread opened in 1995.
The Museum activities include collecting, preserving, keeping and exhibiting objects
that were in the past used for bread-making in Serbia. The exhibition has been conceived to show the entire process of bread-making from a grain to the bread which corresponds to the cycles in Jeremijas paintings (the cycle: soil, bread and heaven).
The Museum collections are mounted in the open space covering 1200 sq m, arranged
in succession. They have been conceived and entirely made by Jeremija giving away an
impression that the museum itself is actually Jeremijas own work of art.
In all, the Museum showcases around 2000 artifacts divided in three thematic wholes:
ethnographic, archeological and artistic.
The ethnographic collection comprises: various farming tools, objects used for wheat
and corn processing, objects for bread-kneading and baking, collection of objects for
food preparation and serving as well as a collection of ritual breads with 96 various
types of these breads.
Archeological collection comprises pre-historic and ancient collection. The prehistoric collection includes farming tools, grain grinders and grain vessels. Ancient collection
has farming tools from the Roman times.
The artistic collection contains Jeremijas paintings and drawings.
What makes the Serbian Museum of Bread special is that the functioning of many of the
exhibits may be demonstrated while the objects within visitors reach enable a better
communication between the viewer and artifacts.
The Museum also has a printing activity offering various guide books, catalogues and
special editions.
In addition to its main activity, the Museum organizes special meetings, promotions,
various art workshops, etc. Particular attention is devoted to working with children of
pre-school and school age.
Within the Museum complex there is a bread-baking oven, a bell-tower devoted to St.
Nicholas and a gift shop.
Muzej na otvorenom
Staro selo u Sirogojnu
- prezentacija materijalne i nematerijalne kulture mr Bojana Bogdanovi
Abstrakt: U ambijentalnim postavkama muzeja na otvorenom nalaze se uslovi za adekvatno uvanje i predstavljanje nacionalne batine. Karakteristike izlobenog prostora
omoguavaju kompleksnu prezentaciju materijalnog i nematerijalnog kulturnog naslea. Rekonstrukcijom obiaja i revitalizacijom starih zanata u objektima stalne muzejske
postavke, postie se celovitost i potpunost prezentovanja tradicionalne kulture iji su
materijalni i nematerijalni aspekt u neraskidivoj vezi i stalnom proimanju.
Prvi muzeji na otvorenom razvili su se u skandinavskim zemljama sa ciljem da sauvaju od zaborava nain ivota na selu koji je poeo da nestaje usled procesa urbanizacije i industrijalizacije. Prvi muzej pod
otvorenim nebom-Skansen, podignut kod Stokholma
1891. godine, postao je uzor za osnovanje ovakvih specifinih etnografskih muzeja, koji, prema Deklaraciji
muzeja na otvorenom, predstavljaju nauno planirane
i nadgledane kolekcije koje ilustruju stanovanje, neimarstvo, nain ivota i ekonomske uslove, predstavljene kao entiteti na otvorenom prostoru u ogranienom
delu prirodnog okruenja koje je predvieno da bude
muzejsko zemljite1. Od tada, graenje muzeja ovog
tipa postaje aktuelno svuda u svetu, a naroito u severnoj i srednjoj Evropi2. Danas ih u vedskoj ima 1000,
u Norvekoj oko 800, u Rusiji preko70, u Rumuniji 18,
Austriji 19, Poljskoj preko 30 itd. U naoj zemlji postoji nekoliko celina koje, meutim, nisu do kraja ureene kao muzeji, pa samim tim i ne ostvaruju muzejsku
namenu3.
1 Adelhart Zippelius, 25 years of ICOM, a declaration about Open Air Museum-attempt at a balance (the actualized
ICOM-Declaration), Association of European Air Museums,
Report the Conference, Hungaru, 1984, pp. 86-113
2 Ranko Findrik, Zlatiborska brvnara i Muzej narodnog graditeljstva ''Staro selo'' u Sirogojnu, Beograd, 1987. str.45
3 Osnovna delatnost muzeja je sakupljanje, uvanje i izlaganje vrednih i retkih stvari, Ivo Maroevi, Muzejski predmetizvor i nosilac informacija, Zagreb, 1983. godine, str.1
Za sada, jedini muzej na otvorenom u naoj zemlji

je Muzej Staro selo u Sirogojnu. Prvi razgovori o programu Muzeja i prva traganja za starom arhitekturom
po zlatiborskim selima zapoeta su 1979. godine, a tokom letnjih meseci 1980. godine prenete su i sklopljene prve graevine budueg Muzeja4. Do 30.jula 1992.
godine, kada je Muzej i zvanino osnovan, na ovu lokaciju postavljen je vei broj objekata, od ega je 6 rekonstruisano prema starim uzorcima, jer ih nije bilo
mogue preneti. Muzej na otvorenom Staro selo je
spomenik kulture i kulturno dobro od izuzetnog znaaja za Republiku Srbiju5 koji prikazuje stan i stambenu kulturu vekovima ouvanu u ovom delu dinarske
regije6. Od dislociranih objektata iz okolnih zlatiborskih sela (Alin Potok, Stublo, ljivovica...) stvorena je
4 Ranko Findrik, nav. delo, str.5
5 Prema Zakonu o kulturnim dobrima, lan 2, kulturna dobra
su stvari i tvorevine materijalne i du hovne kulture od opteg interesa koje uivaju posebnu zatitu utvrenu ovim zakonom. Isti zakon, prema lanu 19, pod spomenikom kulture
podrazumeva graevinsko- arhitektonske objekte od posebnog kulturnog ili istoriskog znaaja, kao i njegova graditeljska celina, objekat narodnog graditeljstva, drugi nepokretni
objekti, deo objekta i celine sa svojstvima vezanim za odreenu sredinu, delo monumentalnog i dekorativnog slikarstva,
vajarstva, primenjenih umetnosti i tehnike kulture, kao i
druga pokretna stvar u njima od posebnog kulturnog i istorijkog znaaja, Zakon o kulturnim dobrima, Beograd, 1994. godine.
6 Dinarska regija obuhvata podruje poev od Crne Gore, Hercegovine i Bosne do umadije, Sneana Tomi-Jokovi, Proizvodi abadijskog zanata, Sirogojno, 2008. godine
celina koja e uz graditeljstvo uvati i prikazati i nematerijalnu kulturu zlatiborskog sela iz druge polovine XIX i poetkom XX veka.
Prezentacija materijalne kulture
Prezentacija materijalne kulture obuhvata nepokretna

i pokretna kulturna dobra.
U stalnoj muzejskoj postavci nalaze se graevine karakteristine za dinarsku kulturnu regiju, a u ijim je
enterijerima smeteno autentino pokustvo i tri kompletno opremljene radionice (kaarska, kovaka i grnarska). Glavna kua (dvodelna zlatiborska brvnara
sa etvoroslivnim krovom), vajati (objekti namenjeni
smetaju porodica oenjenih lanova zadrunog domainstva), mlekar (pomona zgrada od drveta koja
slui za dranje i preradu mleka), pekara (objekat u
kome su za zadrunu porodicu pripremane velike koliine hleba), sala (zgrada za dranje i suenje kukuruza u klipu) i ambar (ostava namenjena dranju i suenju itarica), prikazani su prema karakteristinom
rasporedu objekata u okviru zlatiborske okunice. U
ekonomskom delu nalaze se privredni objekti: kaara
(posebno sagraen objekat za dranje komine i peenje
rakije), miana (zgrada za suenje voa) i staja (dvoetana graevina za uvanje stoke). S obzirom da se stanovnitvo ovog kraja preteno bavilo stoarstvom, a
u potrazi za panjacima letnji deo godine provodilo u
planini sa stokom, drugi deo domainstva predstavlja planinski stoarski stan. On je sainjen od kulae
- najprimitivnijeg stanita kupastog oblika od slame i
paprati, zatim dve kolibe i kuera-pokretnog kreveta na saonicama koji se moe prevlaiti kako bi obani
uvek bili u blizini stoke. Na taj nain izabrane graevine prikazuju hronoloki razvoj kulture stanovanja u
zlatiborskoj oblasti.
Pored objekata u stalnoj muzejskoj postavci, deo
starih zdanja prilagoen je novim uslovima ivota
kako bi delatnost muzeja postala raznovrsnija. Tako se,
pored pomenutih objekata, u Muzeju na otvorenom
Staro selo nalaze i objekti ija je spoljanjost ostala
ouvana dok su im enterijeri i prvobitna namena promenjeni prema razliitim potrebama i muzejskim programima. Nekadanja pojata preureena je u dvoranu gde se odravaju razni muzejski programi (izlobe,
promocije knjiga, prigodni koncerti, seminari, nauni
skupovi...). Prodajni izlobeni prostor nalazi se u prodavnici starih zanata i biljnoj apoteci gde se mogu kupiti zanatski proizvodi pravljeni po staroj tehnologiji i
starim, izvornim, oblicima kao i biljni proizvodi pravljeni po tradicionalnoj seoskoj recepturi. S obzirom da
je deo kulturnog naslea svakog naroda i ishrana, u
muzejskoj krmi se slue tradicionalna zlatiborska jela
i pia. Za smetaj uesnika seminara i muzejskih programa koriste se zgrade (vajati) koje su spolja auten-
tinog izgleda dok su iznutra prilagoene savremenom

nainu ivota.
Sastavni deo Muzeja ine i okolne obraene povrine na kojima se gaje stare vrste itarica, povra i voa.
Prezentacija nematerijalne kulture
S obzirom da zatita i uvanje materijalne kulture u

ukupnoj muzejskoj postavci podrazumeva i oivaljavanje duhovnog naslea, u Muzeju na otvorenom Staro selo se u okviru redovnih programskih aktivnosti
vri rekonstrukcija obiaja i revitalizacija starih zanata. Nematerijalno kulturno naslee prezentuje se paralelno sa materijalnim delom i oslikava dominantne religijske, socijalne i ekonomske prilike.
Rekonstrukcije obiaja
Rekonstrukcijom obiaja tokom cele kalendarske godine, prikazuje se nain na koji je stanovnitvo ovog kraja obeleavalo velike verske i narodne praznike. Iz njih
se moe videti slojevitost narodnog verovanja, odnosno isprepletanost hrianskih i paganskih elemenata.
Obiaji, kao i vieslojni rituali koji ih prate, oslikavaju
ukupnost narodnog ivljenja u vremenu i prostoru. U
njima se moe gledati presek istorijske sudbine narodne svesti i kulture7.
Badnji dan (6. januar)
U okviru ciklusa boinih praznika, u Muzeju na otvorenom Staro selo vri se rekonstrukcija Badnjeg dana
koji predstavlja najvaniji i po obiajima najbogatiji
dan boinih praznika8.
Tokom rekonstrukcije obiaja, pri emu se vodi rauna o doslednom sprovoenju svih obrednih radnji,
najznaajniji badnjedanski rituali vezani za porodino
sveto drvo (badnjak), obavljaju se u glavnoj kui muzejskog domainstva, a kroz struktura samog rituala
prezentuje se i funkcija pojedinih muzejskih predmeta.
Uskrs (pokretni praznik)
Uskrs, iako jedan od najznaajnijih hrianskih praznika koji se svetkuje u ast Hristovog uskrsnua, nije
bogat ritualnim radnjama, bar ne u onoj meri koja bi
odgovarala njegovom znaaju. Najuoljivije obeleje ove svetkovine su obiaji vezani za bojenje i aranje
jaja. Ona se u Muzeju na otvorenom Staro selo na Veliki etvrtak i Veliki petak oslikavaju tradicionlanom
batik tehnikom, a u duhu tradicije na Uskrs daruju posetiocima.
7 Mile Nedeljkovi, Godinji obiaji u Srba, Beograd, 1990. godine, str.8
8 Duan Bandi, Narodna religija Srba u 100 pojmova, Beograd
2004. godine, str.299
Vidovdan (28. jun)

Na praznik koji crkva u svoje kalendare uvodi tek od
1892. godine, na Vidovdan se u Muzeju na otvorenom
Staro selo sprovodi obiaj iznoenja stvari iz kue. Iz
stambenih objekata u postavci iznose se sve tekstilne stvari. Pokrivke i prekrivke (guberi, irami, ilimi
i serdade) stavljaju se na lenku (drvenu motku visine
oko 2m) u okunici, dok se odea i ostale manje tekstilne stvari stavljaju na prozore objekata.
Spasovdan (pokretan praznik)
Spasovdan se praznuje na esti etvrtak po Uskrsu i
posveen je svetom Spasu, svecu koji se ne pominje u
zvaninom crkvenom uenju. Na proleni praznik stoara, u Muzeju na otvorenom Staro selo rekonstruiu se obiaji vezani za ivotvornu mo vegetacije: na
muzejske objekte i u karlice na mleko stavljaju se grane
lenikovog drveta. Apotropejska svojstva leske proistiu iz verovanja da je Isus blagoslovio ovo drvo.
Ivanjdan (7. jul)
U narodu se dan kada crkva slavi roenje svetog Jovana
Pretee i Krstitelja Gospodnjeg obeleava pravljenjem
venaca od ivanjskog cvea koje je, prema hrianskoj
mitologiji, posveeno svetom Jovanu letnjem ili Bogorodici. Stavljanjem na stambene i privredne objekte ukuani, stoka i usevi se, prema narodom verovanju,
tite od raznih bolesti i atmosferskih neprilika.
Petrovdan ( 12. jul)
Rekonstrukcija narodnih obiaja vezanih za praznik koji
je posveen vrhovnim apostolima Petru i Pavlu vezana je
za petrovsko cvee, koje se u vidu venia stavlja na stambene i privredne objekte i ima apotrepejsku funkciju.
Revitalizacija starih zanata
Revitalizacijom starih zanata prezentuje se gotovo zaboravljena tehnika izrade proizvoda od drveta, metala
i gline. U kompletno opremljenim radionicama u Muzeju na otvorenom Staro selo prikazana su tri muka proizvodna zanata: kaarski, kovaki i grnarski99,
a kroz postupak demonstriranja1010 prezentuje se ukupana zanatska izrada tradicionalnih proizvoda.
Kaarski zanat
Kaari proizvode: kace i kaice raznih veliina, buce i
buice za vodu; dbanove i burad za rakiju; tabarke i
kapke za kazane itd. Kaara je bilo svuda po Zlatibo9 Kaarski, kovaki i grnarski zanat spadaju u muke proizvodne zanate; Bosa Rosi, Zlatiborski zanati i delatnosti na
Zlatiboru u prolosti i danas, Uice, 1991. godine, str.234
10 Tokom letnje sezone u Muzeju na otvorenom Staro selo angauju se zanatlije iz okolnih zlatiborskih sela koji posetiocima prezentuju tradicionalne postupke izrade predmeta od
drveta, gvoa i gline.
ru, jer je bogatstvo umom omoguilo da se ovaj zanat

razvije. Za izradu predmeta se najvie koristi borovina,
smrekovina i bukovina. Ovaj zanat je bio razvijen jo
u srednjem veku, a proizvodi su bili prodavani po celoj Srbiji. Danas je nain proizvodnje modifikovan, jer
se u izradi koriste nove alatke, dok su drvene obrueve
zamenili metalni. Kompletno opremljena kaarska radionica alatima iz prve polovine XX veka koji su pripadali kaaru Jeku Koviu iz Roanstva, smetena je u
podrumu muzejskog objekta br.5 (vajat sa tremom).
Kovaki zanat
Ove zanatlije su pravile prdmete od gvoa: motike,
sekire, noeve, meretke, verige, klepetue itd. Kovaki zanat je danas ve pred izumiranjem, a u narodu su
ostala prezimena koja su ove zanatlije imale (Kovaevi, Kovanovi)1111. U muzejskom objektu br.23 smetena je kovaka radionica sa svim alatima koji su bili
neophodni za izradu predmeta od metala: meh, nakovanj na panju, ekii, macole, kleta i turpije.
Grnarski zanat
Proizvodi ovog zanata se prave od gnjile (gline) i kalcita od kojih se dobija elastina masa i od kojih se izrauju: lonci, crepulje, okruglice, peke itd. Grnarska radionica sa runim grnarskim kolom, tukom za sitnjenje
rude kalcita, kusturom, boilom, ilom, araljkom i rubom (komadom platna), smetena je u podrumskom
prostoru muzejskog objekta br.11.
Spisak literature
1. Bandi, Duan, Narodna religija Srba u 100 pojmova,

Beograd 2004. godine
2. Bojovi, Nevenka i Markovi, M. Radovan, Moravski
zanati i zanimanja, Ivanjica-aak, 1990. godine
3. Zakon o kulturnim dobrima, Beograd, 1994. godine.
4. Zippelius, Adelhart, 25 years of ICOM, a declaration
about Open Air Museum-attempt at a balance (the
actualized ICOM-Declaration), Association of European Air Museums, Report the Conference, Hungaru, 1984, pp. 86-113
5. Maroevi, Ivo, Muzejski predmetizvor i nosilac informacija, Zagreb, 1983. godine
6. Nedeljkovi, Mile, Godinji obiaji u Srba, Beograd,
1990. godine,
7. Rosi, Bosa, Zlatiborski zanati i delatnosti na Zlatiboru u prolosti i danas, Uice, 1991. godine
8. Tomi-Jokovi, Sneana, Proizvodi abadijskog zanata, Sirogojno, 2008. godine
9. Findrik, Ranko, Zlatiborska brvnara i Muzej narodnog
graditeljstva ''Staro selo'' u Sirogojnu, Beograd, 1987
11 Nevenka Bojovi i Radovan M. Markovi, Moravski zanati i
zanimanja, Ivanjica-aak, 1990. godine, str.105
Muzej na otvorenom Kaleni

primer odrivog modela zatite i revitalizacije kulturnog i prirodnog naslea
(rezultati, problemi i iskustva)
Marica ivanovi, direktor Muzeja na otvorenom Kaleni
Abstrakt: U svetu, a pokazalo se i kod nas, seoska arhitektura i tradicija najbolje su ouvane u okviru etno-muzeja, etno-parkova, i u okviru specifinih turistikih naselja koja
su sutuirana u odabranim prirodnim prostorima. Odlike i prednosti koje prua ouvana,
zdrava prirodna sredina, dobre osobenosti seoskog ivota, tradicionalne vrednosti i delatnosti i proizvodnja zdrave hrane privlae razliite kategorije turista.
Koncept Muzeja na otvorenom prua mogunost odrivog razvoja same teritorije na
kojoj se nalazi. Razvoj kulturnog, seoskog, sportskog i drugih vidova turizma, kao i razvoj svesti ljudi o sopstvenom identitetu, viestruko mogu da utiu na dobrobit lokalne zajednice. Otvaranje novih radnih mesta, plasiranje sopstvenih proizvoda, edukacija
stanovnitva, povezivanje oblasti sa ostalim turistikim destinacijama, su neki od aspekata na koje razvoj ustanove moe da utie.
Bavei se ureenjem i prezentacijom zatienog podruja manastira Kaleni (1407), Muzej na otvorenom Kaleni doprinosi zatiti prirodnog podruja i kulturnog pejzaa u
kome je smeten. Odgovarajua planska dokumentacija, briljiv odabir sadraja, jasno
odreeni kapaciteti koji definiu kritian broj turista, definisane nadlenosti, menadment koji podrazumeva fleksibilnost i mogunost prilagoavanja savremenim potrebama, moderni naini upravljanja, ukljuivanje privatnog sektora, povezanost sa relevantnim institucijama, neki su od preduslova za funkcionisanje ovakvog modela . Muzej
na otvorenom Kaleni daje primer dobre prakse kako potrebe zatite istorijskog, kulturnog i duhovnog naslea u ruralnim sredinama, uz sadraje koji omoguuju odrivost ovakvih projekata, mogu biti zadovoljene kroz aktiviranje raspoloivih resursa samog kulturnog pejzaa.
U mnogim pejzaima prirodno i kulturno naslee

su neraskidivo povezani. Veliki broj mesta ima kompleksne resurse i mnogostruke vrednosti. Od kljunog
je znaaja prepoznavanje vrednosti kulturnih i prirodnih pejzaa i pribliavanje strategija njihovog ouvanja prilikom razvoja programa upravljanja. Jedan od
takvih prostora je i zatieno podruje manastira Kaleni (slika 1).
Manastir Kaleni se nalazi u centralnoj Srbiji u
oblasti poznatoj kao Leva, i situiran je na ivopisnim
obroncima Gledikih planina (922 m). Leva je deo umadije i jedan je od najpitomijih delova centralne Srbije (slika 2). Prirodni potencijal su breuljkasti predeli izmeu Juhora i Gledikih planina, isti izvori,
reke, klisure, lekovito bilje, divlja. Spomenici kulture iz razliitih perioda bitno su obeleje levakog kraja. Sedite ove privredno nerazvijene regije je Rekovac,
varoica formirana du regionalnog puta KragujevacKruevac.
Manastir Kaleni (slika 3) je spomenik kulture nae
srednjevekovne batine po kome je Leva nadaleko poznat. Podignut je poetkom XV veka (1407-1413) za
vreme vladavine despota Stefana Lazarevia. Vie puta
je paljen, ruen i opustoen od strane Turaka, a isto
tako vie puta obnavljan.
Manastir predstavlja vrhunski domet moravske kole
i jedan je od najlepih naih srednjevekovnih manastira.
Zbog izuzetnih arhitektonskih, umetnikih i kulturnoIz istorije poljoprivrede 35
Slika 1. Zatieno podruje manastira Kaleni
Slika 2. Poloaj optine Rekovac
Slika 3. Manastir Kaleni

istorijskih vrednosti je meu prvima stekao svojstvo spomenika kulture u martu 1948. godine, a kasnije je proglaen za nepokretno kulturno dobro od izuzetnog znaaja.
Crkva Vavedenja presvete Bogorodice je najraskonija crkvena graevina moravskog stila. I po ivopisnom, koloristiki prefinjenom fresko-slikarstvu
manastir Kaleni spada u red najlepih spomenika
moravske arhitekture i umetnosti poetka XV veka.
Struna restauracija izvrena je 1928/1929. godine, a poslednja obnova je zapoeta 1992. godine , kada
je zamisao Republikog zavoda za zatitu spomenika
kulture da se manastir Kaleni iz stanja zaputenosti i
zaboravljenosti dovede u red velikih i ureenih manastira, uspeno sprovedena do 1997. godine.
Ureenjem objekta, porte i prilaza manastiru, Kaleni je zapoeo novu fazu svog trajanja i sada slavi 6. vekova svog postojanja. Obnovljen graevinski, on ponovo postaje kulturni i duhovni centar, ne samo levakog
i umadijskog kraja, ve i itave Srbije i dobija ulogu
koju je nekada imao, kada su ga poseivali pripadnici
kraljevske porodice, lanovi vlade, pesnici i naunici.
Nakon opsenih konzervatorskih radova Kaleni
je postao jedan od najbriljivije ureenih manastira u
Srbiji, to je jo vie naglaavalo zaputenost njegovog
okruenja, sela i pristupa (neureeni slobodni prostori,
neregulisani vodotokovi, nedostatak kanalizacije, vodovoda i javnog osvetljenja). Na desnoj obali Kalenike reke, uzvodno od manastira nalazi se prostor tradicionalnog okupljanja velikog broja posetilaca Sabora
Prooh Leva, prooh umadiju (slika 4), smotre narodnog stavaralatva, koji se odrava preko 30 godina. Na prostoru saborita je takoe nedostajala neophodna infrastruktura, koja bi zadovoljila potrebe vie
hiljada posetilaca u toku manifestacije i potrebe ogromnog broja izletnika i kampera na ovom prostoru u
toku sezone, koji bez ikakve kontrole devastiraju jedinstveni prirodni ambijent. Takoe, u okruenju manastira nisu postojali nikakvi servisi za tranzitne i stacionarne turiste, koji su dolaze u Kaleni zbog njegove
lepote, duhovnosti i prelepog okruenja.
Analize potreba i evidentiranih problema, kao i elja Optine Rekovac da adekvatno iskoristi svoje prirodne i kulturno-istorijske potencijale, oslanjajui se
na ekoloki iste tehnologije, nezagaeno zemljite,
vodu i vazduh, rezurtirale su da se naselje, srednjevekovni manastir, saborite i jo uvek ouvani prirodni prostor tretiraju kao jedinstvena prostorna celina tj.
zatieno podruje manastira Kaleni. Sledei korak je
bila izrada Plana detaljne regulacije (slika 5) od strane
Republikog zavoda za zatitu spomenika kulture koji
daje reenja i uslove za ureenje naselja, zatitu podruja nepokretnog kulturnog dobra manastira Kaleni, zatitu prirodnog prostora i razvoj novih delatnosti- seoskog turizma, stacionarnog hotelskog turizma i
narodne radinosti. Sagledavanje iskustava organizova-
nja slinih prostora, potreba odrivosti, zadovoljavanje

potreba turista i uslovi koje je diktiralo samo prirodno
okruenje su bili kriterijumi na osnovu kojih je izvren
odabir predvienih sadraja. Pored ureenog kampa,
otvorene pozornice, saborita i sadraja u centru sela,
dolo se na ideju da se jedan deo prostora iskoristi za
prezentaciju narodne arhitekture. U svetu, a pokazalo se i kod nas, seoska arhitektura i tradicija najbolje
su ouvane u okviru etno-muzeja, etno-parkova, i u
okviru specifinih turistikih naselja (slika 6), gde su
odabrani objekti zadrali sve spoljne karakteristike, a
opremljeni kao apartmani visoke turistike kategorije,
situirani u odabranim prirodnim prostorima, veoma
su interesantni za odreenu kategoriju turista.
Neuspeli pokuaj prezentacije narodnog graditeljstva na Tari se od nebrige sruio, a u umaricama u
Kragujevcu izgoreo, tako da je jedan od uspenih primera u Starom selu u Sirogojnom uzet kao uzor.
Razmiljajui o modelu institucije koja bi se bavila implementacijom plana ureenja i zatite podruja manastira Kaleni, SO Rekovac je donela odluku
o osnivanju Muzeja na otvorenom Kaleni (slika 7),
ija je uloga u daljem razvoju Leva viestruka. Njegova svrha je da zatiti i uva okolinu manastira Kaleni, prirodne vrednosti, narodno graditeljstvo, tradicionalne zanate i delatnosti, osnovna obeleja narodne
kulture kao i da ih prikae posetiocima na najbolji nain. Kulturni razvoj Leva, podmlaivanje i edukacija
stanovnitva, razvoj svesti ljudi o sopstvenom identitetu- bitni su aspekti na koje Muzej moe da utie, to
nam otkriva itav spektar moguih sociolokih i drutvenih promena.
Nakon osnivanja Muzeja pristupilo se izradi potrebne projektne dokumentacije koja se odnosi na in-
Slika 4. Sabor narodnog stvaralatva

Prooh Leva, prooh umadiju
Slika 6. Planirano etno-naselje
Slika 5. Plan detaljne regulacije zatienog podruja Manastir Kaleni

Slika 7. Muzej na otvorenom Kaleni
frastrukturu i reavanje imovinskih odnosa, kako bi se

stvorili svi preduslovi za poetak izgradnje vodovodne
i kanalizacione mree, postrojenja za preiavanje otpadnih voda i regulaciju vodotokova. Takoe je izraena dokumentacija za reavanje pristupne saobraajnice
i parking prostora.
Osnivanje Muzeja je samo prva faza jednog ireg
koncepta razvoja Kalenia i njegove okoline, gde je zamiljeno da Muzej bude , po broju zaposlenih, institucija srednje veliine. Oslanjajui se na kulturno naslee kao razvojni resurs oblasti, Kaleni e moi da
ponudi sadraje interesantne razliitoj publici: seoski
turizam, prezentacija i prodaja domaih proizvoda, izdavaka delatnost, prikazivanje tradicionalnih zanatskih postupaka u muzeju i izrada kopija muzejskih eksponata za potrebe izlaganja i dalju prodaju, kulturne
manifestacije, likovne kolonije, izlobe, letnje i zimske
kole, boravak dece u prirodi sa odgovarajuom nastavom i kursevima, jednodnevni izleti, struni skupovi,
seminari, predavanja, pripreme sportista, rekreativni sadraji (trim staze, peake ture do drugih spomenikih lokaliteta, vidikovci, prirodne atrakcije), lovni
i ribolovni turizam itd (slika 8). Turizam je jedan od
faktora koji definie samoodrivost ovakvog projekta.
Slika 8. Radni sastanak u prirodi

Jasno je da je turizam, zato to transformie teritoriju

da bi zadovoljio potrebe modernog turiste, isto tako i
zagaujui faktor. Zato je bilo potrebno nai ravnoteu izmeu tenje za ouvanjem orginalnosti teritorije, zatite prirodne sredine, zadovoljenja potreba i ekonomije. Usvojenim planom je precizno definisan broj
turista koji podruje moe da primi u jednom trenutku, a da pri tome ne ugrozi koncept zatite i funkcionisanja ostalih sadraja. Na osnovu ovih pretpostavki
je projektovana i potrebna infrastruktura. Predvieni
kapaciteti za stacionarne turiste predviaju sledee kategorije smetaja: ekskluzivni apartmani u etno-selu,
ureeni kamp, smetaj u privatnim kuama u okviru
seoskog turizma i hotel.
Muzej na otvorenom finansira Optina Rekovac,
kao osniva. Time su pokrivene plate zaposlenih i
osnovni materijalni trokovi. Izradom projekata i konkurisanjem za finansijska sredstva kod nadlenih ministarstava, donatorskih kua i slinih institucija, Muzej je uspeo da obezbedi veinu sredstava potrebnih
za izvoenje predvienih projekata. Dobrim menadmentom, Muzej moe i svoje osnovne delatnosti, kao
to su program zatite, kulturne manifestacije, izlobe
i sl. da finansira iz sopstvenih prihoda. irok je spektar delatnosti koje kroz razliite vrste usluga (edukativne radionice, radionice zatite, manastirski turizam,
rekreacija u prirodi, aranmani koji podrazumevaju upoznavanje sa narodnom arhitekturom, tradicionalnim zanatima, prirodnim atrakcijama i sl. mogu
omoguiti da institucija ne bude na teretu optinskog
budeta. Na taj nain se moe izbei da rad i opstanak Muzeja zavisi od politike scene. Negativna iskustva nekih od slinih institucija su pokazala da negovanje kulturne batine i zatita prirodnih resursa esto
veoma zavise od politikih faktora, to moe biti veoma opasno, naroito u zemljama koje ne poseduju izraene strategije razvoja i zatite.
U praksi mogu se videti problemi koji nastaju kada
se krene sa razvojem kulturnog i drugih vrsta turizma
u okviru kulturnih pejzaa. U pokuajima da se razvoj
ovakvih vidova turizma, zasnovanih na tradiciji, autentinosti teritorije, prirodnim resursima i narodnoj
arhitekturi prepusti privatnoj inicijativi, bez preciziranih nadlenosti i uslova zatite , dolazimo do pogrene
interpretacije istorijskog, kulturnog i duhovnog naslea. teta je jo vea kada se sagledaju posledice upropaavanja objekata, predmeta i prirodnog okruenja, koji nam, sa esto prisutnim elementima kia, ne
mogu posluiti na ast, a jo manje kao reprezentativne destinacije kojima emo se predstaviti u svetu ponude kulturnog turizma. Sa druge strane imamo mogunost da ovakvim prostorima upravljaju institucije
osnovane od strane drave, koje su po svojoj prirodi
neprilagodljive uslovima trita i logino ne poseduju
preduzetniku inicijativu.
Kompromis izmeu ovih dijametralnih modela

moda predstavlja jedno od reenja. Optina ili druga
nadlena institucija mora svakako biti inicijator prepoznavanja i zatite ovakvih podruja i naruilac planske
dokumentacije koja se uklapa u prostorne planove, ako
postoje. Ulaganjem u infrastrukturu, pripremanjem potrebne dokumentacije vezane za zatitu, pripremanjem
lokacija za definisanu gradnju ili ureenje, ostvaruju se
preduslovi za modele zajednikog ulaganja gde se privatni sektor ukljuuje u rad sa jasno definisanim uslovima i pravilima (na pr. hotel ija se izgradnja planira u
Kaleniu imae ugovorom definisane detalje koji podrazumevaju uslove po kojima se oprema enterijer , pa do
toga po kojim kriterijumima se vri odabir menija i muzike u restoranu). Model joint ventura je pogodan iz razloga to svi uesnici u procesu razvoja mogu da se bave
delatnostima iz svojih delokruga, a da pri tom svi imaju koristi. Jo jedna od uloga Muzeja je i da moe da koordinira inicijativama privatnog sektora i pomae im u
oblasti kreiranja, menadmenta i marketinga proizvoda
i ponuda, tako da se ne odstupa od osnovnog razvojnog
plana, a pri tom odri fleksibilnost i mogunost prilagoavanja potrebama trita. Zadatak Muzeja je da prati deavanja i trendove, odrava kontakte sa turistikim
organizacijama i agencijama, promovie destinaciju, sarauje sa slinim institucijama.
Muzej na otvorenom Kaleni daje primer dobre
prakse kako potrebe zatite istorijskog, kulturnog i
duhovnog naslea u ruralnim sredinama, uz sadraje koji omoguuju odrivost ovakvih projekata, mogu
biti zadovoljene kroz aktiviranje raspoloivih resursa
samog kulturnog pejzaa.
Scopaeologija prolost,
sadanjost i budunost metli
Prof. dr Jano Berenji, Institut za ratarstvo i povrtarstvo Novi Sad
Abstrakt: Scopaeologia je nauka o metlama ili metlologija. U radu je navedena najvanija terminologija vezana za ovu oblast (tab. 1). Objanjena je pretpostavljena evolucija metle od korienja razgranatih delova biljaka do savremenih pljosnatih metala (sl. 1).
Opisane su karakteristike metlarstva kao zanata. U poglavlju o sirovinama od kojih se
izradjuju metle posebna panja je posveena tzv. metlastim biljkama (planta scoparia)
od kojih se izradjuju metle. Sirak metla (sl. 2) je najvanija naa sirovina za izradu metala. Metle igraju znaajnu ulogu u narodnom verovanju i tradiciji. Bez obzira na savremene trendove u proizvodnji i primeni razliitih sredstava i sprava za ienje, tradicionalna
metla izradjena od prirodnih sirovina je zadrala svoj znaaj i svoju perspektivu.
Kljune rei: metla, metlar, metlarstvo, metlaste biljke, planta scoparia, scopaeologia, narodno verovanje
Terminologija
Re scopaeologia je nastala od latinske rei scopae

metla i grke rei logos nauka o neemu i oznaava
metlologiju ili nauku o metlama.
U tab. 1. navedena je najvanija terminologija vezana za scopaeologiju (Renik srpskohrvatskog knjievnog jezika, 1967).
Metlari se pored metala obino bave i izradom etaka tj. etkarstvom. etkari i etkarstvo se neretko spo-
minju u negativnom tonu. Iako su srodni zanati, isto

nije sluaj sa metlarima i metlarstvom.
Evolucija metle
U nedostatku arheolokih nalaza i zapisa mogua je

samo teoretska rekonstrukcija najloginijeg puta evolucije metle od primitivnih naprava za metenje do dananjih savremenih metli (sl. 1).
Tab. 1. Terminologija vezana za scopaeologia

Tab. 1. Terminology related to scopaeologia
Termin / Term
Znaenje / Meaning
metla
naprava za metenje, ienje. Genitiv od rei metla je metala
metlica
deminutiv od rei metla tj. mala metla
metlar
zanatlija koji izradjuje metle. Metlarev, odnosno metlarov posao je izrada i prodaja metli. ista
ulica se isto ponekad naziva metlar, budui da mu je glavni alat metla.
metlarica, metlarka
enska osoba metlar
metlarstvo
zanat kojim se metlar bavi
metlarina
zarada od pravljenja i prodaje metle
etkarstvo
izrada etaka
metlara
fabrika za izradu metala
sirkarstvo
proizvodnja sirka (metlaa)
metlaste biljke
niljne vrste koriene za izradu metli, od rei metlast tj. slian metli, koji je kao metla
planta scoparia
metlaste biljke od latinskih rei planta - biljka i scopae metla
Sl. 1. Evolucija metli. (1) Pri prvim pokuajima metenja ljudi su se verovatno sluili razgranatim, kitnjastim delovima biljaka.
Hvatanjem u snop vie takvih grana poveala se efikasnost ienja. Dalji korak u usavravanju metle je najverovatnije bio
vezivanje grana u snop ime je dobijena efikasnija i trajnija sprava za metenje. (2) Od dueg materijala se vezivanjem moe
napraviti ujedno i telo i drka metle. (3) Razne sirovine, pogodne za izradu metle, nisu dovoljno dugake i za drku, te one se
moraju kombinovati sa posebnom drkom izradjenim od odgovarajueg materijala. Drka se nabija u sredinu pripremljenog
snopa tj. tela metle ili se materijal privruje za vrh drke. Rezultat je okrugla metla, koja se moe ojaati obavijanjem ili
opletanjem. (4) Pljosnata metla nastaje ivenjem. Time metla dobija privlaniji izgled, vrstou, trajnost i veu radnu irinu za
metenje.
Fig. 1. Evolution of the broom. (1) It is assumed that branchy, ornate plant parts have been used for the first attempt to weep.
Grabbing more such branches in a bundle provided more efficient cleaning. Sheafing could be the next step in the evolution of
the broom resulting a more effective and more durable cleaning device. (2) From a sufficiently long raw material the body as
well as the handle of a broom could be manufactured. (3) Different raw materials otherwise excellent for the body of the broom
are not long enough for the handle, and consequently the only was to use them for manufacturing of a broom a separate stick
was necessary. The stick could be placed into the middle of the bundle i.e. the body of the broom or the material used for the
body of the broom is attached to the stick. The resulting round broom could be strengthened by wrapping around the body. (4)
The flattened broom is the result of sewing. In that way the broom becomes more attractive, more strength and more durable
combined with wider sweeping width.
Metlar
Za razliku od mnogih drugih zanata metlarski zanat

se ne ui u kolama. Izvesnog vida kolovanja se seaju samo stari ljudi, kada su osnovci u koli vebali pletenje korpi i pravljenje etaka i metala.
Tradicionalni zimski kursevi iz korparstva i metlarstva su bila dobra prilika za sticanje ovih vetina u seoskim sredinama.
Pravljenje metle se moe nauiti i samoukim vebanjem, rastavljanjem kupljene metle.
Seljani koji u domaoj radinosti prave metle obino
su tu vetinu jo u mladosti nauili od starijih. Uobiajeno je da u novoosnovanim metlarskim radnjama i fabrikama metala obuku vre iskusni metlari koji dolaze
iz drugih sredina ili se budui metlari alju na izuavanje zanata kod njih.
Literatura o nainu izrade metle je veoma oskudna
(Broom-corn and brooms, 1903; Leidigh, 1912; Broom
making on the farm, 1920; Svoly, 1921; Misota, 1968;
Bacsa i Misota, 1981).
U izradi i korienju metle prepoznatljivi su izvesne

socijalne eme. O nalaenju i korienju razgranatih
delova biljaka za najjednostavniji vid metenja verovatno su se brinule ene kojima tradicionalno pripada zadatak odravanja istoe uopte, pa i metenja metlom.
Vezivanje snopova a naroito runo pravljenje metle sa
drkom iziskuje jau snagu te je verovatno zato postao
muki posao. Ova podela rada na osnovu pola zadrala se do danas. ene su umenije u sortiranju i uopte u
pripremi materijala za izradu kao i u runom i mainskom ivenju metle. Namotavanje metle skoro iskljuivo vre mukarci. Postoji niz primera da se hendikepirani ljudi, kao to su gluvonemi, bave metlarstvom.
Metlarstvo
Domaa radinost
Izrada metle u domaoj radinosti se skoro iskljuivo
oslanja na runi rad. Koliinu metala proizvedenih u
domaoj radinosti za potrebe domainstva praktino

je nemogue proceniti ali je sigurno da je ova praksa
prilino rairena kod nas.
Metlarske zanatske radionice
Po velikom broju metlarskih zanatskih radionica u nas
naroito se istiu Selena i Baki Petrovac u Vojvodini
i Poeeno kod Poarevca (Metla oistila ribare, 1988;
Metla nas je odrala njojzi hvala, 1986). Tipine metlarske zanatske radionice zapoljavaju desetina ljudi i
godinje proizvedu par stotina hiljada metli.
Industrijska proizvodnja metli
Slino ostalim granama, i u metlarstvu nalazimo velike fabrike metli sa svim karakteristikama industrijske
proizvodnje. U pogledu tehnike i tehnologije proizvodnje nema sutinske razlike izmeu metlarskih zanatskih radionica i industrije metala. Razlika je samo u
broju zaposlenih i koliini proizvedenih metala. U fabrikama radi nekoliko stotina radnika a proizvodi se
nekoliko miliona metala godinje.
Nai najvei pogoni za izradu metala su Kooperativa Baki Petrovac, Reform Kanjia, Agrocoop
radna jedinica Titel i ZZ Selena Selena. Manju koliinu metala, u okviru neke vrste sporedne delatnosti,
proizvode jo Tisa u Beeju i Lioner Novi Sad.
Postojei tehniki kapaciteti za proizvodnju metala u SRJ procenjuju se na oko 8 miliona metli godinje.
Sadanja iskorienost kapaciteta je svega 60-70%.
Sirovine za metle
Metlaste biljke planta scoparia
Rei metlica i metlika esto ulaze u narodni a rei scopa,
scopae, scoparius i scopaea u nauni naziv metlastih biljaka (Pallas Nagy Lexikona, 1897; Genaust, 1976; Kirby, 1977).
Sirak metla (Sorghum bicolor (L) Moench)
Sirak metla je naa najznaajnija metlasta biljka gajena
zbog dugakih, savijenih metlicama (Ball, 1910; Bacsa,
1985; Berenji, 1990a, 1990b, 1996; Berenji i Kigeci, 1996;
Berenji et al., 1987). Nae metle i metle u Madjarskoj se
danas skoro u celosti izrauju od sirka metlaa (Berenji, 1988; 2000). Ranije su bile poznate samo forme sirka metlaa sa visokim stablom a danas se za potrebe metlarstva skoro iskljuivo gaje sorte sirka metlaa niskog
(patuljastog) rasta (Berenji, 1991b). Prilikom etve sirkove metlice se odsecaju od stabla sa drkom duine oko
15 cm (Berenji, 1991a). Sue se, vezuji u snopove i skladite. Velika potreba za runom radnom snagom za etvu
je jedan od glavnih razloga zato razvijene zemlje Zapada ne gaje sirak metla a uvoze znaajne koliine metlica
i gotovih metli izmedju ostalog i iz Srbije.
Prerada sirkovih metlica se sastoji od vridbe i odsecanja drke ime se dobijaju peteljke nazvane sirkova slama (Sikora i Berenji, 2000). U sledeoj fazi se od
sirkove slame prave razni tipovi metala.
Povrine zasejane sirkom metlaem kod nas praktino se u celini nalaze u Vojvodini (sl. 2). Iako su agroklimatski uslovi za uspeno gajenje sirka metlaa povoljni skoro na celoj teritoriji Vojvodine, proizvodnja
ove biljke se karakterie izrazitom regionalnou. Vei
region gajenja sirka metlaa nalazi se u trouglu Kanjia-Senta-Baka Topola a manji u Junoj Bakoj (Selenca, Pivnice, Baki Petrovac).
Najvaniji cilj strategije daljeg razvoja naeg sirkarstva je zaustavljanje daljeg pomeranja proizvodnje sirka metlaa prema Istoku (u Rumuniju, Bugarsku, bive
zemlje Sovjetskog Saveza, utd.), stabilizovanje povrina pod ovom industrijskom biljkom u Srbiji i postepeno
poveanje povrina zasejanih sirkom metlaem u nas.
Time bi Srbija zadrala i uvrstila svoju vodeu ulogu u
proizvodnji sirka metlaa u Evropskim pa ak i u svetskim relacijama. Za proizvodnju planiranih 8 miliona
metala do 2010. godine treba prizvesti oko 8.000 t sirkove slame godinje to bi se moglo obezbediti sa oko
4-4.500 ha zasejanih sirkom metlaem. U odnosu na postojee povrine ovo bi znailo udvostruenje povrina.
Metlica (Kochia scoparia (L) Schrad.)
Metlica je zeljasta, do 1 m visoka, obino po obliku izdanka empresu slina jednogodinja biljka (Slavni,
1972). iroko je rasprostranjena po Vojvodini i uoj Srbiji, a neto manje na Kosovu. Pri gajenju ne zahteva
posebnu panju i esto nie iz spontano osipanog semena u prethodnoj godini. Vezivanjem kraih grana
za drku dobija se najjednostavnija metla. Meutim,
drka metle korovnjae ili gradinarske metle je napravljena od same biljke. Korovaa je veoma pogodna
za metenje povrina kao to su dvorita, seoske ulice i
razni poljoprivredni objekti.
Obina breza (Betula pendula Roth)
Obina breza je viegodinje drvee ili bunje. Grane
mrke do bordo boje bez listova se sue u snopovima sve
do upotrebe u metlarstvu. Brezova metla bez drke se
pravi vezivanjem grana duine 60-80 cm. Za izradu metle brezovae ponekad se koristi drvena drka specijalnog oblika. Metla sa drkom od same breze je dugaka
preko 1 m i u okolini Novog Pazara se naziva guvnara.
Brezova metla se prevashodno koristi za ienje
gradskih ulica, stoarskih objekata i slinih mesta.
Vres (Erica scoparia)
U Irskoj i severnoj Evropi vres je bila najrairenija sirovina za metle pre korienja sirka metlaa. Kult vetica
je zapravo najvie vezan za metlu od vresa koja se u katalozima oznaava Erika metlom.
Sl. 2. Sirak metla (Sorghum bicolor (L) Moench); foto: L.Lazi
Koarasta vrba (Salix viminalis L.)

Koarasta vrba je obino bun, ije su ovogodinje
granica vrlo duge, uspravne, ibolike, uglavnom bez
bonih izbojaka, pogodne za pravljenje metle i za pletarstvo (Jovanovi, 1972). Koarasta vrba esto slui
za vezivanje metle pravljene od drugih vrsta materijala, pri emu se obino koriste trake dobijene uzdunim
rasecanjem grane na pola.
Vodopija (enetrga, cigura) (Cichorium intibus L.)
Vodopija je viegodinja biljka sa uspravnim, krutim,
u gornjem delu razgranatim stablom visine 80-120 cm
(Gaji, 1975). Cvetovi su glavice, svetloplave boje. Raste
pored puteva, po zidinama, oranicama i livadama. Za
metlarstvo se sakupljaju stabla posle precvetavanja od
kojih se prave grube metle slabijeg kvaliteta. Snop grana se obino spaja metalnim prstenom, nakon ega se
u sredinu snopa nabija drvena drka.
ukva (brnistar) (Spartium junceum L.)
Kod nas se na primorju od ukve ponegde prave metle
(Popovi i Sternia, 1971).
Metlica sitna (Xeranthenum foetidum Moench)
Od isupanih celih biljaka prave se krae metle za ienje kua i dvorita.
Runka (Artemisia scoparia W.K.)
U Homoljskom kraju se koristi za pravljenje metala.
Mehlenbergia macroura (Benth.)

Trgovaki naziv korena ove biljke je rice root i iroko
se koristi u metlarstvu, najvie kao punilo, tj. zamena kod sirkove slame u sredinjem delu sirkove metle.
Borassus flabelliformis
Vlakna dobijena od ove biljke pogodne su za izradu
metala i etaka.
Agave lecheguilla
Iz lisnih drki ove palme dobijaju se vlakna pogodna za
metlarstvo i etkarstvo.
Plastika
Od plastine mase za izradu metli ranije je korieno PVC vlakno ali je polipropilen pogodniji, jer je otporniji na toplotu, manje se deformie pri korienju
i manje se haba. Za plastine metle klasinog oblika
se koriste talasasta vlakna debljine 0,5-0,8 mm, duine 238-240 mm, licovana, tj. cepa na jednom kraju na
10-20 niti, da bi bolje sakupljao prainu. Za sobne metle se upotrebljava plastino vlakno debljine 0,25-0,30
mm i duine 120 mm, licovano na oba kraja. Najee
boje plastinih vlakana za metle su standardne, osnovne boje: uto, crveno, plavo, zeleno i belo. Plastine metle su preplavile trite sredinom 60-tih godina i bila je
to prva ozbiljnija konkurenvija sirkovoj metli (Neville, 1972). Ipak, plastika jo uvek nije savrena imitacija sirkove slame, jer sirkove peteljke bolje metu praIz istorije poljoprivrede 43
inu i nisu sklone statikom naelektrisanju. Prednost

plastine metle je u tome to se lake pere, sui i odrava higijenski. to se cene tie sirkova metla je jo uvek
jeftinija, naroito zbog skupih derivata nafte od kojih
se proizvodi plastina masa. Popularnosti sirkove metle doprinosi tradicija potroaa, ali i vraanje prirodnim sirovinama. Nije nebitno to sirkova metla, saivena kudeljinim vlaknom, osim eksera i ice ne sadri
nita to nije razgradljivo u prirodi. To se ne moe rei
za plastinu metlu.
Sirovine ivotinjskog porekla
Od dlaka, za metle najvie odgovara konjski ili govei rep. Nai metlari konjski rep uvoze, a govei se nabavlja iz domaih klanica, prerauje i ugrauje u metle i etke. Dlaka je veoma pogodna za metenje finih
tepiha i slinih povrina. Perje slui za izradu specijalnih metala.
Drke za metle
Drke za metle se najee izradjuju od drveta, ali se u
poslednje vreme sve vie ire metalne drke, naroito
one obloene plastikom.
Klasifikacija metala
Metle se obino klasifikuju po veliini, po materijalu

od koje su izradjene, obliku kruke, tj. onog dela metle
gde se telo metle spaja sa drkom (simpla, dupla, sa spiralom, sa tekstilom i spiralom) kao i broju proiva (3x,
4x, 5x, 6x, 8x ivena metla).
Promet metala
Prvih godina posle Drugog svetskog rata Srbija nije

imala znaajnije kapacitete za preradu sirka, pa smo
bili izvoznici uglavnom sirkove slame a ne metli. Paralelno sa tim se izgrauju kapaciteti za proizvodnju metla pa od 1970. godine poinje rast proizvodnje i izvoza finalnog proizvoda, tj. sirkovih metala a smanjuje se
izvoz osnovne sirovine, tj. sirkove slame.
Devizni priliv u godinama ekspenzije je iznosio i
preko 20 miliona eura.
U poslednje vreme se pojavilo vie specijalizovanih
privatnih firmi koje se bave prometom sirkove slame i
gotovih metli.
Metle u narodnom verovanju i tradiciji

Metla u drevnim spisima
U Bibliji se metla i metenje spominju u razliitom kontekstu. Pri metenju pepela sa rtvenika (Br 4:13) i praine u kui (Lk 15:8) metlom se isti ovozemaljski svet.
esto se metla i metenje koriste u prenosnom smislu,
za simbolino izraavanje Boje pretnje i besa da e

metlom zatornom (Iz 14:23) biti netragom pometeni
grenici, njihovo potomstvo (1 Kr 21:21) , zajedno sa
njihovom kuom (1 Kr 14:10, 16:3), zidinama i kulama (Ez 26:4).
Na egipatskim crteima svetenici koriste metlu da
bi oko pokajnika ritualno oistili sve, to se ne bi svidelo Bogu (Young, 1976).
Kod Rimljana svetenici su brinuli o istoi duha,
dok su posebno zasluni vernici, metai svetita odlikovani dozvolom za metenje i odravanje verskih objekata (Brooms have a large part in U.S. history, 1975).
Metla u narodnom verovanju i tradiciji
Prema narodnim predanjima i verovanjima metla je
u slubi raznih demona. Kuga je dri pred sobom, a
vetica je jae. Nakon vejanja ita guvno se istilo, a
stoer kitio metlom, kojim klasom ili cveem. Metlu
koja je sluila za ienje guvna niko ne bi uzeo u kuu
jer je to metla na kojoj u gluvo doba noi jau vetice
(Srpski Etnografski Zbornik, 1958).
Istovremeno metla titi od demona i zla (ajkanovi, 1985). U narodu, probodi se lee bajanjem, tako
to baba bajalica uzme svoju crnokorastu britvicu, tri
noa, tri sekire, tri vretena i tri metle, pa naizmenice
njima ubada u grudi bolesnikove govorei arobne rei
(Srpski Etnografski Zbornik, 1913). S neprijatnim zadahom su povezane prljave stvari, kao to je istroena,
prljava metla koja svojom odvratnou moe posluiti
kao zatita. Zbog toga se kae da koga pritiskuje mora
treba da stavi za vrata one sobe gde e spavati metlu
naopako kad poe spavati (Vuk Stefanovi Karadi,
1898) ili kad lijega spavati, da stavi za vratima od kue
ili sobe metlu ili vratilo da ne uljeze (Srpski Etnografski Zbornik, 1953). U Leskovcu i danas uzimaju metlicu i stave pod detinje uzglavlje da uva dete od nevaljaltine (Srpski Etnografski Zbornik, 1958).
Verovanja o metli i metenju su neograniena i po
broju i po sadraju (Srpski Etnografski Zbornik, 1934).
Sestra koja nema brata subotom ne treba da mete kuu
tretinom; kad dete mete metlom doi e gosti; ne valja mesti posle sunca uvee i pre sunca ujutru; metla
iza vrata ili naopako okrenuta je utuk za moru; metlu kojom je kua na Veliki Petak pometena treba baciti preko potoka; ako se dete zamete metlom, nee rasti i u tom sluaju treba metlu tri puta pljunuti i zgaziti
je; ko gori metlu, bolee ga zubi; devojke sa belom, crvenom i crnom metlom gone bolest; tri struka metli u
bajanju za oi; ako metla dotakne mukog raae mu
se devojke.
U Homoljskom kraju se veruje da dok mlada devojka isti kuu ili dvorite, mora paziti da ne preskoi
neto, jer koliko mrvica ostane iza metle, toliko e joj
budua svekrva imati krpelja. Ko isti kuu ili dvotite mora paziti da ne zaisti momka ili devojku, jer se
posle nee oeniti ili udati. Ako malo dete piki u krevet, poalju ga u komiluk, pa ga komija bije metlom
i ono prestane.
Metla je deo obredne prakse na Luca dan, uoi Svete
Lucije, 12. decembra, to se povezuje sa zabranom vrenja enskih poslova, pa i metenja tog dana. Pri poetku posta kua se ritualno isti metlom. Metla se javlja
i kao rekvizit kod Todora, koji vri ophod etajui od
kue do kue nosei metlu i etku za ienje.
Simbolino znaenje metle
U narodu se kae da nova metla dobro mete, tj. svaki novajlija na poslu trudi se da bude dobar, da dobro
radi. Pijan kao metla je treten pijan, jako pijan ovek. Svako treba da mete pred svojom kuom, tj. da
ne ubada nos u tue poslove.
Na delima Direra, Goje, holandskih slikara, engleskih grafiara Vilijema Hogara i Demsa Blejka kao i
kod Gustava Doreta metle su prikazane u funkciji magije. Najee su to vetice koje jau metlu, obino onu
od prua.
Branko opi koristi re metla figurativno : Eh, da
sam ja u ovom gradu logornik, elina bi metla mela, a
ne gvozdena. U ali metla se poklanja javnim linostima, politiarima, da bi oni oistilidravu od neistoe svake vrste. U posleratnim asopisima i novinama este su karikature iz doba petoletke, gde je , radi
ismejavanja starog reima, kraljevska porodica posaena na metle.
Metla je esto simbol prodaje. Vei predmeti na prodaju, kao to su automobili ili poljoprivredne maine,
vidno se oznaavaju metlom, a manji predmeti se kanapom vezuju da vise sa uspravne metle.
Specijalno izraene, dekorativne metle su ukras stana ili automobila, jer mogu korisno posluiti za ienje praine ili snega.
Sneko je nezamisliv bez metle u ruci.
Perspektive metlarstva
Sirkova metla je pravi ekoloki proizvod visoke upotrebne i estetske vrednosti koja e imati sigurno trite
naroito u ekonomski najrazvijenim zemljama Zapada koje sami ne proizvode sirak metla te su dugorono upuene na uvoz sirkovih metli. To je garancija da
e nae sirkove metle izraene rukama iskusnih i posveenih metlara od prirodnih sirovina ostati traeni
ekoloki proizvod na svetskom tritu.
Za podmirivanje potreba trita (pre svega Zapadno-Evropskog), u periodu do 2010. godine trebalo
bi prizvesti oko 8.000 t sirkove slame godinje to bi
se moglo obezbediti sa oko 4-4.500 ha zasejanih sirkom metlaem Ova koliina bi bila dovoljna za 8 miliona metli od ega bi 1 milion bilo realizovano na domaem, a 7 miliona na tritu Zapadne-Evrope. Na taj
nain bi se moglo obezbediti znaajan devizni priliv za

nau zemlju.
Literatura
Bacsa, P.: A seprcirok. In: Barabs Z. i Bnyai L.

(Eds.): A cirok s szudnif. Magyarorszg kulturflrja, Vol. IX, Budapest, 1985.
Bacsa, P., Misota, I.: A seprcirok-termeszts s -feldolgozs technolgija. Mezgazdasgi Kiad, Budapest, 1981.
Ball, C.R.: The history and distribution of sorghum.
USDA Bureau of Plant Industry, Bull.175, 1910.
Berenji, J.: Gajenje sirka metlaa u NR Maarskoj. Bilten za hmelj, sirak i lekovito bilje, 40: 87-95, 1982.
Berenji, J.: Seminari proizvodjaa sirka 1980-1987. godine. Bilten za hmelj, sirak i lekovito bilje 20(56-57):
90-95, 1988.
Berenji, J.: Broomcorn breeding objectives. 15th Conference of the EUCARPIA Maize and Sorghum Section, p. 396-414, Baden near Vienna, 1990a.
Berenji, J.: Varijabilnost i medjuzavisnost svojstava u
raznih genotipova sirka metlaa, Sorghum bicolor
(L.) Moench. Bilten za hmelj, sirak i lekovito bilje
22(62-63): 7-68, 1990b.
Berenji, J.: Time of broom corn harvesting. Sorghum
Newsletter 32: 69-72, 1991a.
Berenji, J.: Broomcorn stalk height analysis. Sorghum
Newsletter 32: 73-75, 1991b.
Berenji, J.: Dostignua u oplemenjivanju sirka metlaa
i sirka za zrno. Zbornik radova Instituta za ratarstvo
i povrtarstvo Novi Sad, 25: 435-444, 1996.
Berenji, J.: Genetic resources in broomcorn. Abstracts
of the Maize and Sorghum EUCARPIA XVIIth International Conference on Maize and Sorghum Genetics and Breeding at the end of the 20th Century, p.
10, Belgrade, 2000.
Berenji, J., Kigeci, J.: Broomcorn-classical example of
industrial use of sorghum. 1. European seminar on
sorghum for energy and industry, p. 43-48, Toulouse, 1996.
Berenji, J., Mijavec, A., Kigeci, J.: Broomcorn (Sorghum bicolor (L.) Moench.) breeding in Yugoslavia.
Proceedings of the 16th Conference of the EUCARPIA Maize and Sorghum Section, Nitra, 1987.
Broom making on the farm. The Rural New-Yorker,
July 24, 1920.
Broom-corn and brooms. A treatise on raising broomcorn and making brooms on a small or large scale.
Orange Judd Company, New York, 1903.
Brooms have a large part in U.S. history. Broom and
Broom Corn News, p.5,7, July 5, 1975.
ajkanovi,V.: Renik srpskih narodnih verovanja o
biljkama. Srpska knjievna zadruga i SANU, Beograd, 1985 (p. 304-5).
Gaji,M.: Fam. Asteraceae Dun. In : Josifovi M (Ed):

Flora SR Srbije, 7 : 1-146, SANU, Beograd, 1975.
Genaust, H.: Etymologisches Wrterrbuch der botanischen Pflanzennamen. p. 334. Birkhauser Verlag,
Basel und Stuttgart, 1976.
Jovanovi,B., Tucovi, A.: Fam. Salicaceae Lindl. In :
Josifovi M (Ed): Flora SR Srbije, 3 : 405-457, SANU,
Beograd, 1972.
Kirby, R.H.: Brush-making fibres. Economic Botany, p.
243-252, 1977.
Leidigh,A.H.: A sorghum primer for rural schools and
farmers. Kansas State University Extension Department, Manhattan, Kansas, 1912.
Metla nas je odrala njojzi hvala. Ilustrovana Politika,
1986.
Metla oistila ribare. Dnevnik, str. 9, 9. jul 1988.
Misota,I.: A seprcirok termesztse s feldolgozsa.
Mezgazdasgi Kiad, Budapest, 1968.
Neville, P.J.: Broom millet survey. The broom millet
industry in Queensland. Queensland Department of
Primary Industries, 1972.
Pallas Nagy Lexikona. Vol. XIV, p. 1057, Budapest, 1897.
Popovi,D. ; Sternia, A.: Flora i vegetacija Hercegnovskog podruja sa posebnim osvrtom na parkovsko
bilje. Herceg Novi, 1971.
Renik srpskohrvatskog knjievnog jezika. Matica

Srpska i Matica Hrvatska, Novi Sad-Zagreb, 1967.
Svoly,S.: A seprczirok termesztse es a cziroksepr ksztse hzilag. Franklin-trsulat, Budapest,
1921.
Sikora, V., Berenji, J.: Estimation of hybrid vigor in broomcorn. Abstracts of the Maize and Sorghum EUCARPIA XVIIth International Conference on Maize and Sorghum Genetics and Breeding at the end of
the 20th Century, p. 7, Belgrade, 2000.
Slavni, Z.: Fam. Chenopodiaceae. In : Josifovi M (Ed):
Flora SR Srbije, 3: 10-50, SANU, Beograd, 1972.
Srpski Etnografski Zbornik, 19 (3): 217, Beograd, 1913.
Srpski Etnografski Zbornik, 50 (1): 305, Beograd,
1934.
1953.
1958.
Srpski Etnografski Zbornik, 73 (4): 19-20, Beograd,
1958.
Vuk Stefanovi Karadi : Srpski rjenik. Beograd,
1898.
Young, W.H.: Buy a broom besom. Treaty-Line Museum, Indiana, 1976.
Prof. dr Jano Berenji

Institute of Field and Vegetable Crops, Novi Sad, Serbia
Scopaeology-past, present and future of brooms

Summary: Scopaeologia is the scientific discipline dealing with brooms. In this paper the most important terminology related to brooms is presented (Tab. 1). The assumed evolution of brooms is explained from using simple branches to contemporary
flat brooms (Fig. 1). Broom manufacturing as a craft is described. The chapter dealing
with raw materials for broom making discusses with particular details the broom making plants (planta scoparia) with special reference to broomcorn (Fig. 2). Brooms play a
signifant role in folk tradition. In spite of the abundance of contemporary cleansers and
cleaning devices, the traditional old fashioned broom manufactured from natural raw
materials has maintained its advantages and perspectives.
Key words: broom, broom manufacture, broom making plants, folk tradition, planta scoparia, scopaeology
ALHFAM, A Changing View of

Agricultural Interpretation
Judith Sheridan, Secretary/Treasurer The Association
for Living History, Farm & Agricultural Museums
History, concept, original members
In the early 1970s, in anticipation of the United States

Bicentennial, John T. Schlebecker, working at the
Smithsonian Institution in Washington, DC began to
envision a series of working farm museums across the
United States that would represent typical regional differences. A group of educators, representatives from
already existing museums with farm orientations and
interested colleagues met to discuss this possibility.
National government support for this idea never materialized but an association was created for these likeminded sites and the people that interpreted them. It
was called The Association for Living Historical Farm
and Agricultural Museums. It incorporated in Maryland in 1972 and began promoting its mission to educate visitors to member sites in the importance of agriculture to Unites States history. It held its first annual
conference in 1972 at The Farmers Museum in Cooperstown, New York. Since 1974 lecutres that were presented have been published in printed form. There are
now 30 years of Proceedings available. Every type of
topic is included from philosophical to conceptual to
lists of seeds available for historic gardens and farms.
Name Change, New Focus
In the early 1990s changing methods of interpreting

collections and sites began to be discussed. Attendance at agricultural museums was declining as generations became more distant from the agricultural past
of their grandparents and great grandparents. Following intense discussions among the board and members,
the name of the association was changed to reflect an
interpretive shift at many sites. The new name was The
Association for Living History, Farm and Agricultural Museums. This name allowed the organization to
retain its acronym of ALHFAM but did not please all
of the members. The new emphasis was on interpretation and creating a more lively arena for visitors. Some
sites embraced first person interpretation that included setting a particular era for a site and having appropriately costumed interpreters take on the persona of
an historic person. This required intensive research
and worked best at a site with several buildings where
interaction could take place between the interpreters
and include the visitors. Other sites increased the activities that included the visitor to give them a handson experience with crafts or participation in daily farm
activities. Static exhibits and collections were seen as
old fashioned and irrelevant to the new museum visitor. In the decade since Living History became popular
it has evolved at many sites and has spawned numerous variations. First person role playing was found to
be a very intense experience that not all visitors could
relate to. Many sites now use several interpretive styles
to reach their audiences. Most small sites could not begin to adequately costume, train and maintain effective programs and chose other ways to communicate
with their visitors.
Current Members
At present, ALHFAM has 900 members. These range

from large institutions to individuals who work or volunteer at member sites. Their interests encompass agriculture, animal husbandry, military history, domestic arts and foodways. Most of the members are in the
states on the east coast, the area of earliest settlement
by Europeans and therefore having the largest concentration of historic sites.
Each year an annual meeting is held that registers about 200 people that come together to hear papers, visit local sites and learn from each other. The
2008 meeting was held in Ottawa, Canada sponsored
by the Canada Agriculture Museum and Upper Canada Village. These two very different venues provided
a contrast in how agricultural interpretation can take
place. Part of the program was a plowing contest. More
than 30 registrants including teenagers participated

and were awarded ribbons in several categories. Two
English and three Europeans registered in 2008. In
2009, the annual meeting will be held in Winston-Salem, North Carolina at Old Salem Museums and Gardens. Old Salem is an historical Moravian community settled in 1766. The historic area also includes The
Museum of Early Southern Decorative Arts, The Old
Salem Toy Museum and The Childrens Museum so
you can see that the range of museums designed to appeal to the tourist goes far beyond agriculture. Members of AIMA are invited to attend the Annual Meeting. Please take a look at our website www.alhfam.org
for information on all of our activities.
Future
New technologies are constantly impacting all museums. How could we live without e-mail communications, the worldwide web and cell phones? How will
this impact the future of agriculture museums? Will
our visitors view us online and not come to our sites?
Will most of our communications that were previously printed be available only online? Will research be
done at home via the computer instead of in a museum
library? What will happen to our collections and facilities? Certainly the future will be very different than
the present but we must continue to explore the history
of agriculture and tell its many stories. Thank you.
Le Muse national
de lagriculture de Slobozia
- Un grenier bl dans la Maison du Pain Rzvan Ciuc, directeur du Muse National de lAgriculture
The National Museum of Agriculture

- a pantry in the house of bread Abstract: In a former furniture shop there is a less usual museum, which is called The
Museum of Agriculture. At first sight you are tempted to say, look, another ethnographic museum. The National Museum of Agriculture is something like that, but in the same
time it is much more than that.
The museum experts working in this museum took their mission seriously in order to
establish, in Slobozia, the rites of cultural urban life, to make the museum a place where
you can always see something new.
Every artifact exhibited in the museum is understood as a part of a historical, economical, social, cultural, religious context which must be updated in forms where the didacticism, the figurative, the poetic and the symbolic blend in fertility. A big diversion of procedures and museum techniques is used to revive the object.
The initial neutral cold aseptic medium of the museum is animated through ingenious
scene paintings which compete with the original places from where the objects were
dislocated. The objective becomes the centre of some concentric circles of significance,
suggested by different forms.
They appeal to all kinds of things which can break out suggestion, can complete the information, can enrich the expressive potential of the object. The documentary photography, the projection of documentary films, epoch documents, are called to protect
this process of semantic loading of the object. In the same time the object is allowed
to breathe, to live its own aesthetic life. A section of the museum is called The House of
Bread and here, again, the anthropological perspective meets that of the aesthetic
The beauty of the twisted dough, of holiday rolls, has the capacity to revive in the urban
visitor the obscure meanings, today, for many forms of daily sacrality. The National Museum of Agriculture is not only a museum of archaic technology, but of industrial archeology in the same time Rzvan Ciuc, the manager of The National Museum of Agriculture, and his collaborators had the idea of organizing in a less conventional space of
this museum, exhibitions of contemporary art.
I have quoted this suggestive presentation of the National Museum of Agriculture due
to the historian and critic, Ioana Vlasiu (Art and Museum in Slobozia, in The Art, magazine of visual arts, Bucharest, March, 2001, page 28) and which suits very well with the
personality of the museum which he created, starting from zero and with few money, Rzvan Ciuc.
In the paper, the author, member of AIMA from 1981, evokes the experience acquired
in time through professional contacts with remarkable personalities of the rural museum world and also by visiting big agriculture museums in Europe with the occasion of
the AIMIA congress. beyond all doubt says the author The NMA is, in great measure, an fruitage of AIMA.
Hereinafter, the author makes a short sober presentation of The NMA: the date of setting up, the competence area, the organizing structure, the museum patrimony, the distinctions obtained during the time.
The paper of the author was written in 2 versions: English (see the leaflet of The NMA
presentation) and French.
I. vocations
En 1974, lors dune runion au niveau national des muses de Roumanie, lide mest venue de proposer la
cration dun Muse National de lAgriculture Slobozia, chef-lieu de Ialomia, une vaste rgion agricole de Roumanie.
En 1976 on a organis Slobozia une Session scientifique denvergure nationale, dont le but tait de runir
les plus mritants historiens, ethnologues, musographes, artistes et spcialistes de lagriculture roumains,
afin que, par leur prestige et leur autorit, ceux-ci puissent soutenir la cration Slobozia dun Muse dHistoire Agraire de la Roumanie.
Je me rappelle avec motion que pendant la dure de
la Session, la Plaine du Brgan tait devenue un vritable amphithtre des dbats portant sur la campagne,
les paysans et lagriculture.
Sept ans plus tard on allait diter Slobozia un volume impressionnant: Ialomia Documents dhistoire
agraire de la Roumanie (790 pages, avec table des illustrations et rsums en franais et en anglais). Ce volume qui reprenait les travaux de la Session de 1976,
fruit des nombreuses recherches dans le domaine de
la civilisation agraire de la Roumanie , dveloppait le
Thme-Programme du Muse dHistoire Agraire de la
Roumanie et une ample prsentation CIMA 6 figurait comme tte de srie pour la Collection Bibliotheca Romaniae Historiae Agriculturae.
Ultrieurement, cette Session trouvera sa place parmi les Symposiums dhistoire et de Rtrologie Agraire de la Roumanie. La collection senrichira en 1977 du
volume Dumitru N. Seceleanu. Documents indits.
En 1981, le professeur et ethnologue roumain Paul

Petrescu me remit une invitation en blanc, manant du
Muse Hongrois de lAgriculture de Budapest. Je lai
remplie mon nom, bien sr et trompant de ce fait
la vigilance du service roumain des passeports, je suis
parti pour la Sude, Stockholm et Julita Manor, afin
de participer aux travaux du CIMA 6. Pour arriver en
Sude jai pris le train, jai fait de lauto-stop; je dormais
dans les cales des navires ou dans les gares.
Arriv Stockholm, je possdais en tout et pour tout

10 $ et des botes de conserves bulgares. Jai arrondi
mes revenus, en vendant des produits dartisanat roumains et des diapos.
Stockholm, les organisateurs, des amis qui avaient
quitt la Roumanie et un groupe de chiliens ont subvenu mes besoins: hbergement, repas, frais de participation etc...
Au CIMA 6 jai fait la connaissance des grandes personnalits de lAIMA: Jean Cuisenier (Paris, France),
Wolfgang Jacobeit (Berlin, Allemagne), Lorand Szabo (Budapest, Hongrie), Sune Zachrisson (Stockholm,
Sude), Edward L. Hawes (Springfield, U.S.A.), Zdenk
Kuttelvaser (Prague, Tchcoslovaquie), Arnold Lhning (Schleswig, R.F.A.), Henryk Novacki (Szreniawa,
Pologne), Elfyn Scourfield (Cardiff, Galles/ RoyaumeUni), Roberto Togni (Milan, Italie), Franois Sigaut
(Paris, France), Josef Tlapak (Prague, Tchcoslovaquie), Jonas Berg (Stockholm, Sude), Marie-Christine
Aubin (Paris, France), Klaus Schreiner (Alt-Schwerin,
R.D.A.), Ivan Marinoff (Sofia, Bulgarie), Theo Gantner
(Ble, Suisse)... et que Dieu ait lme de tous ceux qui
sont partis pour un monde meilleur!
Cest Stockholm, en 1981, que je suis devenu membre de lAIMA. En 2010, si Dieu me prte vie, je serai
prsident de lAIMA et le Congrs de Roumanie va dbuter Slobozia.
Pour moi et pour mes collaborateurs, lAIMA a

reprsent beaucoup plus quun dfi. On est parti de zro, avec une infime somme dargent. Et voici
quaujourdhui Slobozia, on parle du Muse National
de lAgriculture. Stockholm, Nitra, Paris, Milan, Roznov, Prague, Budapest, Poznan, Szreniawa ont constitu autant de repres qui ont suscit nos ambitions et
nous ont ouvert la voie des grandes performances. Il
est indubitable que le M.N.A. est, en grande partie, un
produit de lAIMA.
Par nos programmes nous comptons pour la Roumanie et nous comptons pour lEurope. Nous sommes,
comme un grand prlat de lorthodoxie le disait: UN
GRENIER BL DANS LA MAISON DU PAIN.
II. Muse national de lagriculture, Slobozia
Fichier pour lAssociation Internationale des Muses de

lAgriculture
FOND par l Arrt Prfectoral no 176/1990, Dpartement de Ialomia. Officiellement ouvert au public le
25 mars 1996. Directeur: Rzvan CIUC (musographe-ethnologue), Citoyen dHonneur du Municipe de
Slobozia (2005), dcor du Mrite Culturel, grade dofficier (2004) et ayant reu lInsigne dor Global Quality Management, accorde par lEditorial Office et Trade Leaders Club (Genve, Suisse), le 26 mars 2007.
IMMEUBLE 3866 m2. (surface dveloppe); terrain
affrent 8420 m2.
AIRE DE COMPTENCE Le Muse National de
lAgriculture a pour objet de son activit lhistoire de
lagriculture, lanthropologie agraire et larchologie
industrielle spcifique pour lensemble du pays.
FINANC partir du Budget du Conseil Dpartemental de Ialomia.
STRUCTURE ORGANISATIONNELLE: Le Muse
comprend 3 compartiments:
1. Collections Documentation - Relations publiques
2. Restauration - Conservation - Photos
3. Financier - Comptable - Administratif
SCHMA DU PERSONNEL 33 salaris: musographes (spcialits: ethnologie, musologie, mcanique
agricole, horticulture, histoire, textiles, philosophie),
restaurateurs, personnel administratif.
Patrimoine du muse
glise en bois Poiana- monument dhistoire et darchitecture (1737), qui assure la totalit du service religieux
pour la Paroisse Buna Vestire (LAnnonciation)
Ferme modle de Periei monument dhistoire
agraire, la plus grande ferme productrice de semences
de lgumes et de fleurs de lEurope de lEst, dans la
premire moiti du XX-e sicle.
Implantations en plein air: a. au muse: magasin bl
(1869); fours traditionnels pain; margelles de puits (1853,
1937); enseignes ?? funraires (1877, 1889); b. in situ: Moulin meules pour le bl et le mas Korona (1910), Palo,
dpartement de Braov; moulin rouleaux compresseurs
GANZ (1894) et moulin paysan meules (1912), Buce,
dpartement de Hunedoara; installation complexe comprenant un moulin meules (1935) et moulin foulon pour
le finissage du drap, actionn par moteur DEUTZ (1912),
Dnicei, dpartement de Vlcea.
Collections reprsentatives (plus de 11.000 pices):
outils, machines agricoles et installations darchologie industrielle; moyens de transport, ethnographie;
histoire et mmoires; art et religion.
Archives scientifiques et documentaires: plus de
70.000 pices.
Fonds de la bibliothque: plus de 11.000 textes.
Mise en valeur du muse

expositions temporaires. Participation des foires nationales et internationales (expositions pavillonnaires
et en plein air, dmonstrations pratiques).
Dpt ouvert aux visiteurs. Programmes spcifiques: La Maison du Pain et Nous-Vous, qui attirent, chaque anne, des dizaines de milliers de visiteurs. Parc du M.N.A., qui renferme plus de 50 espces
darbres, complte, le plus heureusement possible, cet
ensemble culturel fort recherch par les touristes roumains et trangers. Magasin du muse: objets dart populaire et dartisanat, publications de spcialit.
PUBLICATIONS: Le M.N.A. est lditeur de la Collection Bibliotheca Romaniae Historiae Agriculturae
(sries De lHistoire des Exploitations Agricoles, Ethnologie et Patrimoine).
LE M.N.A. offre aussi des informations sur: lhistoire de certaines entreprises clbres doutillage agricole,
(telles que Lanz-Bulldog, McCormick, Fordson, HSCS,
etc); la construction des fours pain du Brgan; les
recettes de cuisine; la mdecine naturiste; les principes
du management agricole; lindustrie textile artisanale;
les moyens de transport traditionnels, etc.
DIALOGUE INTERNATIONAL: Le M.N.A. est
affili des organismes internationaux relevant de
lUNESCO (lAssociation Internationale des Muses
de lAgriculture AIMA, dont M. Rzvan CIUC est
membre du Conseil de Direction depuis 2004, la Socit Internationale dEthnologie et Folklore, lOrganisation Internationale des Arts Populaires).
DIPLMES, MDAILLES ET TROPHES. Des
distinctions, accordes le long des annes, mettent
en relief la personnalit dune institution culturelle et
scientifique de grande envergure:
La mdaille MTIERS DART, dcerne par la Socit dEncouragement des Mtiers dArt, pour lorganisation du pavillon de la Roumanie, lors de la manifestation Carrefour International des Mtiers dArt
(France 1991).
Nomination au PRIX MUSE EUROPEN DE
LANNE (EMYA 1998);
Prix Dimitrie Leonida (2003) et Prix Horia Bernea (2004), accords par le Ministre de la Culture et
des Cultes, lors de la remise des Prix pour le Patrimoine Culturel National;
Prix OSKAR, dcern par la revue Capital pour
lvolution la plus stable de la dcennie (2003).
Trophe International TECHNOLOGIE ET QUALIT et Diplme dAccrditation, accord par lEditorial Office et le Trade Leaders Club en signe de reconnaissance de sa trajectoire ascendante (Genve, Suisse,
26 mars 2007).
ajouter: 15 diplmes dexcellence, 10 diplmes de
mrite, 7 prix spciaux, 3 trophes.

Rzvan Ciuc
Muzeul naional al agriculturii

O cmar n casa pinii
Rezumat: ntr-un fost magazin de mobil funcioneaz un muzeu mai puin obinuit
care se numete Muzeul Agriculturii. La prima vedere eti tentat s zici, iat nc un muzeu etnografic. Muzeul Agriculturii este i asta, dar n acelai timp e mult mai mult. Muzeografii de aici i-au luat foarte n serios misiunea de a institui n Slobozia ritualuri ale
vieii culturale urbane, de a face din muzeu un loc unde ai mereu ceva nou de vzut. Fiecare artefact expus n muzea este neles ca parte a uniu context istoric, economic, social, cultural, religios care trebuie reactualizat n forme n care didacticismul, metaforicul,
poeticul, simbolicul se amestec fertil. O mare diversiune de procedee i tehnici muzeologice este chemat s readuc la via obiectul. Mediul iniial neutru, rece, aseptic, al
muzeului se anim prin scenografii ingenioase care rivalizeaz cu locurile originare din
care obiectele au fost dislocate. Obiectivul devine centrul unor cercuri concentrice de
semnificaii, sugerate pe cele mai diverse ci. Se apeleaz la tot ce poate declana sugestia, completa informaia, mbogi potenialul expresiv al obiectului. Fotografia documentar, proieciile de filme documentare documente de epoc sunt chemate s
sprijine acest proces de ncrcare semantic a obiectului. n acelai timp obiectul este
lsat totui s respire, s-i triasc propria via estetic. O secie a muzeului se numete Casa Pinii i aici din nou perspectiva antropologic se ntlnete cu cea estetic
Frumuseea mpletiturilor de coc, a colacilor de srbtori, are capacitatea de a renvia
pentru vizitatorul citadin sensurile obscure astzi pentru muli ale sacralitii cotidianului. Muzeul Agriculturii e nu numai un muzeu al tehnologiei arhaice, ci i de arheologie
industrial. Rzvan Ciuc, directorul Muzeului Naional al Agriculturii, i colaboratorii
si, au avut ideea de a organiza n spaiul destul de puin convenional al acestui muzeu,
expoziii de art contemporan.
Am citat aceast sugestiv prezentare a Muzeului Naional al Agriculturii datorat istoricului i criticului de art Ioana Vlasiu (Art i muzeologie la Slobozia, n Arta, Revist de
arte Vizuale, Bucureti, martie, 2001, p. 28) i care se potrivete foarte bine personalitii
muzeului pe care l-a creat, pornind de la 0 i cu bani puini, Rzvan Ciuc.
n lucrare, autorul, membru al AIMA din 1981, evoc experiena dobndit n timp att
prin contactele profesionele cu personaliti de marc din muzeologia agrar internaional ct i prin vizitarea marilor muzee de agricultur din Europa cu ocazia Congresului
AIMA. Fr ndoial spune autorul M.N.A. este, n bun msur, un rod al AIMA.
Autorul continu cu o scurt i sobr prezentare a MNA: data nfiinirii; aria de competen; structura organizatoric; patrimoniul muzeal; distinciile obinute n timp.
Lucrarea autorului a fost redactat n dou versiuni: limba englez( vezi Pliantul de prezentare MNA) i limba francez.
Rzvan Ciuc
Le musee national de làgriculture

Une depense dans la maison du pain
Rsum: Dans un ancient magasin de meuble fonctionne un muse peu habituel qui
porte le nom de Muse de lÀgriculture. Premirement on est tent de dire, voil encore un muse ethnographique. Le Muse de l` Agriculture en est un, mais il est advantage la fois. Les musographes ont pris au srieux leur mission dìnstituer en Slobozia
des rituels de la vie culturelle urbaine, de render dùn muse un lieu ou lòn ait toujours
quelque chose de neuf voir. Chaque objet expos au muse doit tre compris comme
faisant partie dùn contexte historique, conomique, social, culturel, religieux qui doit
tre ractualis par des formes dans lesquelles le didactisme, le mtaphorique, le potique, le symbolique sèntremlent fertilement. On fait appel une grande diversion
de procds et techniques qui rendent la vie de lòbjet. Le milieu initial neuter, froid,
aseptique, du muse est anim par des scnographies ingnieuses qui sont en competition avec les endroits originals dò proviennent les objets. Lòbjet deviant le centre des circles concentriques de significations, suggres par les plus diverses manires.
On fait appel tout ce qui peut dclencher la suggestion, completer lìnformation, enrichir le potential expressif de lòbjet. La photographie documentaire, les projections de
films documentaries les documents d`poque sont invits soutenir ce processus
de chargement smantique de lòbjet. En meme temps, on permet cependant lòbjet
de respirer, de vivre sa proper vie esthtique. Une section du muse porte le nom de
La Maison du Pain et làpproche anthropologique va de pair de nouveau avec celle esthtique. La beaut des tresses de pate, des gimblettes pour les ftes, a la force de render vifs pour le visiteur citadin les sens obscures pour beaucoup aujourd`hui encore de
la sacralit du quotidian. Le Muse de lÀgriculture nèst pas seulement un muse de la
technologie archaque, mais aussi de làrchologie industrielle Rzvan Ciuc, le directeur du Muse National de lÀgriculture, et sese collaborateurs ont eu lide dorganiser
dans lespace si peu conventionnel de ce muse, des expositions dart contemporaine.
On vient de citer cet expos suggestif du Muse National de lÀgriculture du a l`historicien
et critique dàrt Ioana Vlasiu (Art et musologie Slobozia, dans Arta, Revist de arte vizuale, Bucarest, mars, 2001, p. 28) et qui va trs bien de pair avec la personnalit du muse quèlle a cr, dmarrant de rien et avec peu dàrgent, Rzvan Ciuc.
Dans lòuvrage, làuteur, membre de AIMA partir de 1981, voque lèxperience acquise aussi bien par les relations professionnelles avec des personnalits de marque de
la musologie agraire internationale que par les visites aux muses de làgriculture de
lÈurope lòccasion du Congrs AIMA. Sans aucun doute dit làuteur MNA est, en
grande mesure, un fruit de AIMA.
A continuation, làuteur fait un bref et sobre expos de MNA: date de la foundation; aire
de comptence; structure de lòrganisation; patrimoine du muse; diplmes et distinctions obtenus.
Lòuvrage de làuteur a t rdig en deux versions: en anglais (voir le Pliant de prsentation de MNA) et en franais.
Le musee national
de lagriculture et lecole*
Viorica Croitoru - Capbun
Le muse est la plus leve et la plus simple des coles la fois. Pour celui qui devine le but de son
existence, le muse devient lcole la plus vivante dont il peut tirer beaucoup de leons inimaginables.
(Al. Tzigara-Samurca)**
The National Museum of Agriculture and the School

Abstract: To mark out the museum patrimony and the results of the scientific researches made outside the office and inside it, The National Museum of Agriculture team have
oriented their work towards the people working in the museum pedagogy, officiating,
in this way, an educational alternative for the school (preschool children, school children,
high-school children, students). Dynamic, attractive and less expensive programmes and
projects were made on age category. The programme WE-YOU (with the variant WEYOU Caravan) and THE HOUSE OF BREAD are the most eloquent examples.
Periodically, we organized workshops and artistic creation camps for the students of
The Art High Schools and The Art Universities.
The educational partnerships, made every year with the schools from our county and
from other areas, are materialized through the workshops (bakery, the Easter eggs dying, the twining of corn straw etc.), exhibitions, lessons accompanied by audio-video exemplifications and shows of type.
Very attractive are the courses and the national competitions which consist in practical applications at the museum patrimony: Perpetual Impulse, a Physics and Chemistry contest; The Sewing Machine, a course of initiating in the art of mechanic sewing; From the Plough to the Tractor, a course organized for the classes of technology
in the curriculum. This year we have opened an engraving workshop within the exhibition Tool and Art.
The dimension of the museum as pedagogical instrument, expressed in permanent
progressive instruction, is reflected in the services of specialized consultancies, on various themes, which were offered to the pupils from lower-secondary schools and highschools, students from different faculties from the country, teachers, for different studies
and graduating papers, for some location monographs or school reviews.
The National Museum of Agriculture belongs to the category of museums which are
considered a bridge between what it can offer and what schools want to be offered.
I. Quelques opinions relatives a la relation

education-musee-ecole
Tendances actuelles. La pedagogie museale
Des organismes internationaux organisent au plus
haut niveau des dbats sur le thme de lducation et
de la culture et ils font valoir que lducation traditionnelle doit tre complte par une autre forme dducation plus dynamique, formative, centre du point de
vue de la valeur.
La stratgie propose par ICOM suggre quelapproche ducationnelle complmentaire formel/non
formel assure le plus haut degr de la valeur du systme ducationnel., et les contextes crs par les diffrentes modalits de matrialisation de ce type dducation (scolaire et extrascolaire) offrent la possibilit
des approches interdisciplinaires, intersectorielles et
transdisciplinaires, lexercice des comptences et des
habilets de vie dans une manire intgre, de dveloppement holistique de la personnalit.
Des nouvelles ducations ne peuvent se raliser systmatiquement ni dans lcole, ni en dehors delle. Les
muses peuvent devenir le lieu le plus ouvert pour telles acquisitions, surtout dans la direction de la formation des croyances et du comportement adquat (pour
lducation relative lenvironnement, lducation
axiologique, lducation interculturelle).1
Laire patrimonialeest dfinie comme une source de la mmoire commune europenne et comme un
instrument historique et artistique2 ce qui induit lencouragement de la coopration entre les systmes ducationnels.
Tous les muses du monde sont la recherche des solutions musographiques les plus appropries aux prtentions du public. Laccomplissement de ce mouvement, ainsi que son amplitude, dpendent nanmoins,
de trois facteurs au moins: la force financire du muse
ou de lorganisme tutlaire, lexprience de la gestion de
la direction et limagination crative du personnel employ (permanent ou, de plus en plus, temporaire, pour
la ralisation des projets).3
* Nous utiliserons la titulature de Muse de lAgriculture de
Roumanie jusqu lannne 2003, lorsquil a t declar officialement Le Muse National de lAgriculture.
** Al. Tzigara-Samurca, 1872-1952, philosophe, historien de
lart, musographe, auteur de publications dans le domaine
de lart, de lethnologie, dela musologie
1 Cfm. aux documents de l UNESCO, dans Venera Cojocariu,
Neculai Baraba, Victor Mitocaru, Pedagogie museale, Centre de Preparation et Formation du Personel des Institutions
de Culture, Bucarest, 1998, p. 27.
2 Cfm. a la Convention de Malta, dans Ioan Opri, Museosophie, Oscar Print, Bucarest, 2006, p. 88.
3 Virgil tefan Niulescu, Museographie europeenne: nouvelles tendances, dansRevue des Muses, nr. 3-4, 2003, p. 52.
Plusieurs muses encore constituent des dpartements ducationnels spcialiss, avec des programmes
bien dfinis et lon met en place des cadres de formation dun personnel capable de grer de tels programmes. Suite lvolution du systme des sciences de
lducation et de la reconsidration du muse comme institution culturelle ducative, dans le paysage du
systme des sciences de lducation, parait une autre
branche - la pdagogie musale.
En dehors de lducation de lhabitude de visiter un
muse, la pdagogie musale se propose aussi de lintgrer dans un cadre ducationnel plus large, o les actions proposes ici doivent tre tendues celles des
coles, devenant en effet desoutils spcialiss, que
les coles utilisent frquemment 4.
Le procs de lapprentissage ralis dans et par le muse a aussi bien un caractre formel, quun autre non formel. Sous laspect non formel, le procs denseignement
est libre, centr sur les intrts des visiteurs, sans limitation de dure, en bnficiant (lors des sollicitations
des visiteurs) des interventions des spcialistes du muse, centr sur un problme particulier ou gnral, permettant lapprofondissement de certains aspects ou leur
connaissance dune manire holistique.
On recourt des mthodes didactiques varies;
toutes ces modalits de dveloppement de lducation
dans le muse doivent se raliser par la collaboration
du musographe avec le professeur ou linstituteur.
Dans ce contexte, lenseignant de muse doit tre dou
de certaines qualits telles lempathie, la flexibilit, la capacit de travail en quipe, esprit ludiqueetc., mais aussi la connaissance de la pdagogie, la psychologie; il doit
connatre et appliquer des mthodes ducatives appropries pour les diffrents groupes dge; de connatre
les mthodes dinterprtation du patrimoine; avoir des
connaissances dans des domaines non-spcifiques tels les
relations publiques ou mme la gestion du temps, pour
tre en mesure de tirer sur les actifs de faon crative et en
direct sous la direction de lducation du public, dans un
cadre agrable, non contraignant et encourageant. Pour
rpondre toutes ces conditions, il est sage pour lui de
participer divers programmes de formation professionnelle, de poursuivre activement la ralisation des changes dexprience avec des collgues du pays et de ltranger, de concevoir et de dvelopper un systme de relations
bnfiques lamlioration de son travail avec des spcialistes qui ne proviennent pas du muse (professeurs, acteurs, etc.).Lenseignant de muse doit devenir un pivot
4 Corina Stoian, Lge de lenfance la periode de maxime rceptivit pour la construction d une relation muse - public,
dans Revue des muses, Centre pour Formation, Education
Permanente et Management dans le Domaine de la Culture,
nr. 1-2/2000, p. 82.
dun systme ducatif articul, ayant autant des composantes formelles, quinformelles.5
Le Ministre de la Culture, par le Centre de Prparation Professionnelle en Culture, en collaboration avec le
Rseau National des Muses de Roumanie, des associations culturelles et des partenaires de divers pays du monde, organisent des sminaires et des ateliers pratiques sur
la spcialisation de personnel pour lducation musale.
Le personnel MNA participe ces runions afin de mettre en uvre une stratgie ducationnelle approprie.
II. Le musee national

de lagriculture et lecole
Touchez les objets! Montez dans les chariots et dans les
tracteurs! on annonce ds le dbut de lexposition, en
offrant au visiteur, spcialement aux enfants, la possibilit de vivre des sensations directes qui dclenchent
des expriences uniques dans la mmoire affective.
Bien quil nait pas encore un dpartement ducationnel spcial, par le profil professionnel de lquipe
des musographes et limplication directe du manager, MNA a compris la ncessite de crer un programme de pdagogie musale, offrant ainsi une alternative ducationnelle attractive, exprime par les plus
diverses formules: programmes dynamiques et clairement orients vers les divers catgories de public
de lenvironnement ducationnel (prscolaires, lves,
tudiants, personnes handicapes, enfants des rues),
ateliers de travaux pratiques et de crativit suivis dexpositions duvres, des comptitions et des camps de
cration, des spectacles artistiques au muse, des visions de films documentaires, des vnements complexes o sont inclus les segments ddis aux enfants, des
visites organises, des programmes spciaux, de la pratique scolaire de spcialit, de la consultance de spcialit pour les lves, les tudiants et les enseignants.
Le muse conservateur et metteur de

traditions populaires
Par les programmes NOUS-VOUS et LA MAISON
DU PAIN, initis par le muse depuis les premires
annes de sa fondation, on dfinit, dans la mission du
muse, quelques objectifs caractre constant: traditions populaires, technique, art.
1. La Maison du Pain est peut tre la plus grande,
la plus belle et la plus intressante manifestation culturelle du muse. Selon quelques opinions, elle pourrait
tre, par laudace de la conception, par la porte et la
complexit de son organisation, un vnement unique
dans le monde. Ici sont reprsents des squences rituelles et crmoniales lies la route du pain de5 Alexandra Zbuchea, Lenseignant sans manuel , dans Revue
des muses, nr. 4, 2006, pp. 5-6.
puis celle de la Bible, la Multiplication des pains,

aux diffrents habitudes du cycle du calendrier et la
prsence du pain dans tous les vnements de la vie
humaine, ...un trajet expositionnel qui suit le sens de
la destine humaine, depuis la naissance jusqu lenterrement, russissant ainsi matrialiser sous de multiples formes et symboles lhistoire vivante de la civilisation humaine, depuis ses origines jusqu prsent,
coagule autour dun noyau existentiel et - galement
spirituel de la survie et la dure de lhomme dans le
temps : Notre pain pour notre tre.6
Dans les fours traditionnels ou lesestele (fours mobiles sous la forme des cloches) de la cour du muse on
cuit des pains, on les bnit et lon en repartit aux participants, aprs le service religieux de lglise.
On y a fond galement une vritable cole des apprentis boulangers. Chaque anne, les enfants de la
maternelle ou des coles gnrales de Slobozia apprennent modeler et cuire le pain. ILS APPRENNENT
RESPECTER LE PAIN.
2. Cycle pascal Ethnologie de luf de Pques
(ftes du Triod) comprend une palette de diverses activits:Les Mcinicii - Traditions populaires, Luf
de Pques, Laissez les enfants venir moi, Paques
Fleuries Samedi de Lazr, organises en collaboration avec des coles et des jardins denfants de Slobozia,
Feteti, Clrai, Constana, avec lInspectorat Ecolier
Ialomia. On organise: des ateliers de travaux, des expositions, lexcution de certaines habitudes populaires; au cours des dernires annes on a attir beaucoup
plus de parents dans ce programme, ceux-ci se sont
impliqus directement, a des squences spcifiques aux
adultes; association avec un impact particulier.
Toute une srie dhabitudes de printemps excutes
par les enfants, que nous avons identifies sur le terrain,
ont t rcupre par la reconstitution et lenregistrement sur pellicule, en collaboration avec la Tlvision
Roumaine, dans le film Les coutumes de printemps Traditions populaires, un film qui a t un dfi pour nos
petits partenaires, qui ont repris et ont appris certaines
de ces habitudes.
3. Signes de printemps pour rgnration, pluie et
champ ensemenc. La Fte des Caloieni est une manifestation complexe, organise en collaboration avec
Le Centre de Prservation et Valorisation de la Tradition et de la Cration Populaire de Ialomia et LInspectorat Ecolier Ialomia.
Une installation ethnographique en plein air (dans le
parc du muse) regroupe des objets qui font le dcodage dun complexe dhabitudes spcifiques au commencement du Nouvel An Agraire et de la Nouvelle Anne
6 Ion Zubacu, Une histoire de la civilisation humaine raconte
par les pains ceremoniels, dans Romnia liber, nr. 3133, 11
juin, 2000, p. 28.
Pastorale, signes de printemps pour rgnration, pluie

et champ ensemenc.
Dans ce contexte, on accomplit une srie de pratiques et de coutumes, qui a abouti Caloienii (coutume agraire pour provoquer la pluie et qui, dans La Plaine du Brgan est pratique dans la troisime semaine
aprs les Pques).
La Fte des Caloieni runit un trs grand nombre denfants et dadultes des dpartements Ialomia,
Brila, Clrai. A partir du muse, le convoi des Caloieni commence la procession dans les rues de la ville, avec des arrts dans les zones dextrme mouvement
(dans le centre de la ville, devant les plus importants
btiments, etc.), o lon effectue des squences spectaculaires (chaque groupe avec la variante de coutume de
son village), et poursuit jusqu la rivire Ialomita, o
lon relche les caloieni dans leau. Les enfants rentrent
au muse, o la fte se poursuit avec des repas traditionnels prpars aux fours du muse, avec la gale des
films documentaires, les spectacles folkloriques avec
des enfants et ensembles dadultes professionnels.
MNA a recherch et a enregistr lhabitude dans ses
variantes les plus spectaculaires (Poiana, Ghimpai,
Miloeti), ralisant un film vido - LHistoire du Caloian, dition bilingue (roumaine anglaise) en collaboration avec la Maison dEdition Vido du Ministre de la Culture et des Cultes.
4. Les Ftes dhiver chez les Roumains constituent
un cadre de large manifestation : ateliers pour confectionner les accesoires pour les coutumes dhiver, expositions et programmes artistiques autour du Sapin de
Nol, spectacles de cantiques de Nol (exemples : Sntandrei, debut dhiver traditions agraires, Ftes
dhiver - exposition de dessins et de maquettes, Spectacle de cantiques de Nol soutenu par les enfants et les
jeunes de diffrents villages des dpartements Ialomia
et Brila (Jilavele, Giurgeni, Miloeti, Grivia etc.).
5. Dautres partenariats ducationnels tels : Voila,
le printemps arrive!,La Journe de lEnfant au muse, La Couronne du Bl , Les Joies de lAutomne,
Apprenons de nos anctres, spectacles artistiques ,
expositions, visites thmatiques organises au muse
(exemple Oiseaux de race, Encyclopdie de la nature, Lire la parole de Dieu par lintermdiaire de
lenfant ) constituent autant de cadres pour complter les connaissances sur les habitudes et les traditions
roumaines ou les lments de la culture matrielle, la
formations des comptences pratiques (confectionner
des mrioare7 faits de matriaux traditionnels, des
cartes postales, des crations dcoratives dans diverses
techniques, tresses rituels dpice de bl, dcorations
7 fil en rouge et blanc trese, sajoute des objets symboliques

qui annoncent le printemps
dautomne, des sorcove8 pour Le Nouvel An etc.), pour

le dveloppement de lesprit de comptition, de laffectivit, de la sensibilit et de lmotion esthtique.
Lanne dernire, MNA a conclu au moins 13 protocoles de collaboration et des partenariats ducationnels.
Les rsultats de ces collaborations se refltent dans
le grand nombre des prscolaires et lves qui ont visit MNA dans des groupes organiss au cours de lanne dernire - 7.510 personnes, cest--dire 29% du total des visiteurs.
Le Muse et lducation technique
Le concours national Impuls perpetuum (concours interdisciplinaire de physique et de chimie) trouv sa XVme dition, est une comptition dchelle, trs rigoureuse, dans le domaine des sciences exactes, organise
par lInspectorat Ecolier Ialomia en collaboration avec
le Ministre de lEducation et la Recherche, pour les enfants du milieu rural. Seulement en 2007, le concours a
rassembl plus de 100 enfants, accompagns par des dizaines de professeurs provenant de 36 dpartements du
pays. Le concours comprend deux preuves: une preuve
thorique mene dans les coles de Slobozia et une preuve pratique qui a lieu au muse. Les 40 lves de la classe
VI-me, participants lpreuve pratique au muse, ont
d effectuer deux preuves: une preuve pratique de muse -ltude physique dune exposante et une preuve exprimentale- ltude des proprits physiques dun objet.
Les spcialistes MNA ont conu les sujets pour lpreuve
pratique, ils ont labor la documentation technique et ils
ont prpar les objets pour le concours. Pour le meilleur
ouvrage au travail pratique, Le Muse National de lAgriculture a remis des prix. Les reprsentants du muse ont
t rcompenss avec Le Diplme de fidlit.
Le cours Machine coudre, organis dans lexposition interactive Machine coudre, cours gratuit dinitiation dans lart de la couture mcanique, est
adress aux lves en cycle de lenseignement secondaire. Les participants aux cours ont reu des informations thoriques et ils ont mis au point des travaux pratiques achevs par dingnieux articles de mnage en
textiles. A la fin on leur a remis Le Diplme de finalisation du cours Machine coudre.
Lorganisation dun pareil cours a t inspire par
les cours que la firme SINGER organisait au dbut du
XX-me sicle, dans le milieu rural, afin dinstruire les
jeunes filles et de promouvoir sa machine.
Cest ici que, pendant toute lexposition, on a organise, en alternance, latelier Apprenons coudre la
machine coudre destin aux enfants ayant des problmes particuliers (handicapes physiques et mentaux)
interns dans des centres de placement de Ialomia.
8 objet rituel qui consiste un rameau avec des fleurs naturels o
artificiels
De la charrue au tracteur (07.05 - 15.06.2005)

cours thorique et pratique soutenu par les musographes MNA, organis en collaboration avec lInspectorat General Ecolier Ialomia, a eu lieu avec la participation des groupes dcoliers des coles gnrales
de la ville, pendant les classes dducation technologique dans les programmes scolaires. (60 participants)
Le Muse et lart
Un outil, quand il dpasse son utilit, devient objet

dart. (Herbert Read)
Le Muse de lAgriculture de Slobozia a t mis en
page par Rzvan Ciuc et ses collaborateurs de sorte
quil se constitue non seulement dans un album en mmoire, mais aussi dans un album dart.9
Chaque objet expos au muse doit tre compris
comme faisant partie dun contexte historique, conomique, social, culturel, religieux qui doit tre ractualis par des formes dans lesquelles le didactisme, le mtaphorique, le potique, le symbolique sentremlent
fertilement. Lobjet devient le centre des cercles concentriques de significations, suggres par les plus diverses
manires. On fait appel tout ce qui peut dclencher la
suggestion, complter linformation, enrichir le potentiel expressif de lobjet. La photographie documentaire, les projections de films documentaires ou de diapositives, les documents dpoque sont invits soutenir
ce processus de chargement smantique de lobjet. En
mme temps, on permet cependant lobjet de respirer,
de vivre sa propre vie esthtique 10 Cest le cadre qui a
gnr en temps des partenariats spciaux.
Paralllement au Projet La Terre et lart, qui se
droulait avec des artistes plastiques consacrs, dont
luvre sinspirait des espaces agrests, le muse se
transforme dans un atelier de travail et lespace dinspiration pour les lves, existant cet gard une troite et permanente collaboration avec lUnion des Artistes Plasticiens, lAcadmie des Arts de Bucarest et le
Lyce dArt de Slobozia. Linstitution a tent et a russi devenir un pont entre les gnrations, un point de
rencontre avec les valeurs authentiques de la culture et
la tradition roumaines.
MAR vu par les enfants - concours de littrature et dart, un programme trs gnreux, mobilisateur,
sous la forme dun concours, a rassembl au muse des
centaines de participants, enfants de la maternelle et
adolescents, qui ont exerc leur talent. Il en a rsult un
recueil de textes et dimages qui composent une fascinante vision du muse. Les travaux ont t prsents
lexposition MAR vu par les enfants (1998), et les
9 Cfm. a l article MAR vu par les lves du Lyce dArt, dans
tirea, nr. 163, 2001.
10 Ioana Vlasiu, Art et museologie a Slobozia, , dans la revue
Arta, mars 2001, p. 28.
concurrents ont t rcompenss par des prix spciaux,

remis par des jurys professionnels et des prix Nousvous accords par le muse. Pour le Lyce dArt Slobozia, MAR a assur laccueil permanent. Dans lenceinte
du muse on a organis des ateliers, suivis des expositions, ainsi que des expositions avec les travaux dattestation la fin des tudes de lyce.
Exemples: Exposition de peinture de la classe Xme du Lyce d Art Slobozia (1999); MAR vu par les
lves du Lyce dArt Slobozia (2001-2002) rassemble des uvres de peinture qui animent proprement
parler lhistoire agraire, scellant ses dimensions artistiques et historiques.11 Exposition atelier de textiles
-tapisseriedes diplms, promotion 1999; ART 2002,
exposition de peinture des diplms, promotion 2002;
Atelier organis a lexposition de peinture Dieu est
dans les dtails - Georgeta Npru. (2004)
Un expriment trs intressant a t constitu par
les ateliers des tudiants. Les tudiants de lUniversit des Arts Bucarest ont organis des Ateliers de travaux exprimentaux ayant le thme un projet compositionnel conu comme une installation utopique,
en utilisant comme modle conceptuel le Muse de
lAgriculture de Roumanie. (1998)
La dmarche consiste tre une des plus intressantes, par son parcours droul en plusieurs tapes: la
documentation et lachvement des tudes distinctes,
selon les outils, les mcanismes, engrainages qui sont
un inventaire programmatique dans le Muse; linterprtation plastique de ces lments, par la conception
dune composition indpendante; la transfiguration
de ces tudes et la conception dune installation Utopique conue comme un engrainage potique, qui transcende les fonctions programmatiques des mcanismes
ou des outils, par le mlange de ces donnes dans une
expression syncrtique.12
Lire la Parole de Dieu par lintermdiaire des enfants - 2006, exposition de travaux avec des thmes
religieux (images et textes) raliss, dans les expriments de la crativit applique conue par le prof.
Dorel Zaica avec des enfants de Bucarest. Lexposition
sest constitue aussi dans un atelier pour lexprience
de la crativit applique pour les enfants de Slobozia et
du dpartement, ayant comme point de dpart une srie de 100 questions formules par le professeur.
Programmes spciaux
Programme festival, qui a eu lieu dans les camps dlves et les complexes touristiques de la station balneoclimatique Amara, dpartement Ialomia, comprenant
11 Cfm. a l article MAR vu par les lves du Lyce dArt, dans
tirea, nr. 163, 2001.
12 Cfm. a l article Atelier de travail experimental, dans Gazeta de Sud-Est, nr. 125/10 juillet, 1998.
des projections de films documentaires, diapositives,

stands de ventes dart populaire et dartisanat authentiques, des confrences sur le tourisme culturel dans
les muses/ marketing pour MNA (1998 -1999) etc.
Bon conseil, programme de catchisme, assistance sociale et dalphabtisation droul par le Paroisse
Bunavestire en partenariat avec la fondation non gouvernementale World Vision Roumanie et le Muse National de lAgriculture, sadresse aux enfants avec des
problmes sociales (orphelins, sans logements). Les enfants ont particip a des cours soutenus par des prtres,
des instituteurs, des professeurs et musographes. (30
adolescents et des enfants de Slobozia, 2002-2003)
et aux recherches sur le terrain avec des spcialistes du

muse, ont reu des prix deux annes conscutives au
Concours National de Culture et Civilisation).
On mentionne galement, la pratique de spcialit
effectue dans le muse par des tudiants de diffrentes facults du pays, ainsi que les changes dexprience, dans le cadre MNA, des groupes de musographes
et de restaurateurs participants aux cours du Centre
pour la Formation, lEducation Permanente et Gestion
dans le Domaine de la Culture.
Au-del de son propre espace, MNA simplique

dans le lancement des programmes culturels do ne
manquent pas les coliers (ex. le Programme Brgan
- Hainaut, La Belgique, initi par Rzvan Ciuc, pendant lequel ont eu lieu des stages de formation scolaire entre lEcole normale de Slobozia et des coles de La
Belgique / 1992; la mdiation de la participation des
groupes denfants de la Rpublique Moldova au Camp
de sculpture de Nieni, dpartement Buzu). Des musographes de MNA ont organis des ateliers de tresses et de broderie populaires, de la peinture sur verre
et des objets dcoratifs dans le Camp de cration Art
et artisanats traditionnels roumains, Bucarest, 20022003. On a remis Le Diplme dexcellence au Muse
National de lAgriculture et aux musographes Viorica
Croitoru - Capbun et Fnica Gherghe.
Le Muse National de lAgriculture fait partie de la

catgorie des muses qui sont considrs comme un
pont entre ce quil offre et ce que dsirent les coles .13
Le langage sec des chiffres, par une simple statistique, dmontre cette qualit du Muse National de
lAgriculture.
Le Muse National de lAgriculture

votre disposition
La taille du muse d outil pdagogique dans la formation progressive programme des jeunes se traduit
aussi par les service de consultance spcialise, sur diffrents thmes, dont ont bnfici: les lves des coles
denseignement gnral, de lyces, du Sminaire Thologique, du Collge National Mihai Viteazul et du
Collge des instituteurs de Slobozia, des tudiants de
la Facult de Sciences Humaines et la Facult de Thologie de Trgovite, la Facult de Sociologie, la Facult dHistoire, la Facult de Gographie et la Facult de
Lettres de Bucarest, lUniversit Ovidius Constana,
la Facult dHistoire-Gographie Suceava, des enseignants, pour la ralisation de diverses tudes et des
travaux de graduation, des monographies des localits
rurales, la rdaction darticles de presse sur les thmes
de la culture populaire, des documentaires pour divers
concours (ex. des groupes dlves du Lyce Mihai
Viteazulqui, suite la documentation dans un muse
13 Ioan Opri, ov.cit., p. 81.
Statistiques 1996-2007
Catgorie de participants aux
partenariats ducationnels
Prscolaires
Elves
Etudiants
Total
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Total
240 414 768 17
416 538 443 467 391 728 690 1292 6404
1715 3237 4379 1299 1776 4092 4486 3165 2087 3210 2539 6
31992
33
9
264 30
101 798 357 613 825 37
0
0
3067
41463
Consultance de spcialit
Elves
Etudiants
Adultes
(cadres didactiques,
musographes, restaurateurs)
Total
95
20
8
33
54
15
12
3
8
5
37
75
Partenariats et consultance de spcialit sur 12 ans dactivit: 41930 participants

36
10
6
2
4
16
219
112
136
467
Viorica CROITORU-CAPBUN
MUZEUL NAIONAL AL AGRICULTURII I COALA

Rezumat: Pentru a-i pune n valoare patrimoniul muzeal i rezultatele cercetrilor tiinifice de teren i de cabinet, echipa MNA i-a orientat exprimarea spre cadrele pedagogiei muzeale, oficiind astfel o alternativ educaional colii (precolari - colari/
liceeni studeni). Au fost gndite programe i proiecte dinamice, pe categorii de vrst, atractive i puin costisitoare. Programul NOI-VOI (cu varianta Caravana NOI-VOI),
CASA PINII sunt cele mai elocvente exemple.
Periodic s-au desfurat ateliere i chiar tabere de creaie plastic cu articiparea elevilor
de la liceele sau universitile de arte plastice. Parteneriatele educaionale ncheiate n
fiecare an cu unitile de nvmnt in jude, dar i din alte zone, se concretizeaz prin
ateliere de lucru brutrie, ncondeierea oulor de Pati, mpletirea spicelor de gru .a.),
xpoziii, lecii nsoite de exemplificri audio-video, spectacole de gen.
Foarte atractive sunt cursurile i concursurile naionale care constau n aplicaii practice
la patrimoniul muzeului: Impuls perpetuum, concurs interdisciplinar de fizic i chimie;
Maina de cusut, curs de iniiere n arta cusutului mecanic; De la plug la tractor, curs
organizat n cadrul orelor de educaie tehnologic din programa colar. Anul acesta
am deschis, n cadrul expoziiei Unealta i Arta, un atelier de gravur.
Dimensiunea muzeului de instrument pedagogic exprimat n instruirea progresiv
programat, se reflect i n serviciile de consultan specializat, pe diverse teme de
care au beneficiat elevi de la coli generale i licee, studeni de la diverse faculti din
ar, cadre didactice, pentru diverse studii i lucrri de absolvire, pentru alctuirea unor
monografii de localiti sau reviste colare.
MNA face parte din categoria muzeelor care se consider un pod ntre ceea ce el ofer i ceea ce colile doresc.
The National Museum of Agriculture belongs to the category of museums which are
considered a bridge between what it can offer and what schools want to be offered.
National Museum of Agriculture

Beyond its Own Space
Unconventional Expressions
Marina Ilie
Abstract: Beyond its own space, the National Museum of Agriculture has mainly pursued the capitalization of specific patrimony in exhibitions, artistic manifestations, practical demonstrations, in local, national and international events, where the public was
expected to be numerous, of all ages and of different professional categories.
To give some examples, the museum has exhibited in an unconventional and challenging manner, abroad, in important European cultural centres, as Le Touquet (Carrefour
International des Mtiers dÀrt 1991), Vienna (Christmas in Europe 1994), Bruxelles
(Une vie de pain 1994-1995), Vevey (La vie, la mort, le pain 1996), Strasbourg (La
fete de Paques chez les roumains 2008).
In Romania, the museum has participated with daring projects to make the museum
popular as well as its cultural-historical and patrimonial values, at its centre (the exhibitions in 2008 Tool and Art and Threads and Time), at national fairs which took place
locally (The Agriculture Fair Agroialom-Partner Slobozia; the fair Femina Star Slobozia) or inside the country (National Bread Fair Bucharest), at festivals and manifestations organized on the accasion of certain feasts (International Festival of Folklore The
Baragan Flower Ialomitza county; The festival Dàle Bucuretilor - Bucharest; Celebration Hunting in the Carpathians Braov county etc.) as well as to other important international fairs (MODEXPO - Bucharest; TIBCO Bucharest; EXPOAGROUTIL Mamaia,
Constantza county; INDAGRA - Bucharest).
In a fast going society in which time has a very special value, often seen as not enough,
the National Museum of Agriculture makes one step beyond its own space to meet
large categories of public in the street, in markets, as it considers the updating of the
past by giving life to objects in contexts as original as possible. The achievement of this
view was possible through carrying out the following strategic objectives: a) capitalization of the specific patrimony in a context which is favourable for a close relationship between the museum object and its original social, cultural or economic function; b) the
popularization of the museum, of its cultural, historical and patrimonial values with the help
of some dynamic, interactive manifestations, in unconventional spaces; c) identification
of new partnerships and finding financial resources from institutions and people willing
to contribute to the development of the National Museum of Agriculture patrimony.
I. Preliminaries
In 2007, the National Museum of Agriculture took part

in a presentations and debates session, called The Museum today beyond its own space, organized by The
Professional Training Centre for Culture and the Ministry of Culture and Cults in Romania. The event represented a great opportunity to enhance the idea of
opening museums towards unconventional exhibition
spaces and new ways of interacting with the public.
Otherwise, this idea has been sustained and applied by
the National Museum of Agriculture since 1991, when
the director of the institution, specialist in museography and ethnology Rzvan Ciuc, has started an ample
programme for cultural dialogue, suggestively entitled
WE YOU. Since then, the programme was carried
out annually and registered a spectacular evolution in
which (un)conventional and unusual exhibitions are
concerned, realized with fantasy, the art of easy communication, satisfying the tastes of a large category of
public, each time surprising its public with freshness
and high class professionalism1.
Although it is only eighteen years old, the National
Museum of Agriculture has succeeded in successfully responding the challenges it has to face in a society in social and economical evolution and permanently looking for values, engaging, through the objectives
proposed and museum activities carried out, to reinvigorate and adapt tradition to the new historical age
realities and demands.
The National Museum of Agriculture has paid a special attention to a more and more emphatic tendency
to change the museum institution from a conservatory one into an open institution which offers access to
a large category of public (sometimes free of charge) to
its exhibitions and programmes, to its stored collections and to the documentaries in its thesaurus gathered along the years2, by respecting and bringing into
light the traditional type of the museum, thus organizing in the museum several temporary exhibitions,
workshops, manifestations on different occasions,
such as religious or national holidays. Thus, the National Museum of Agriculture has implemented a policy to sensitize and attract the large public with dynamic, interactive, carried on in extra-museum spaces in
which, classical expressions as well as those unconventional have allowed the capitalization of cultural patrimony by means of most daring museum discourses.
1 The appreciation was made by Mr. Carol Knig, Deputy Director of The Professional Training Center in Culture, vicepresident of National COmmission of Museums and Collections (Bucharest, 2 March 2007).
2 MNA was awarded Medalia MERIERS DÀRT, offered by
Societe dÈncouregement des Metiers dÀrt for the organization of Romania pavilion.
II. Retrospective look

on (un)conventional exhibitions
Beyond its own space, the National Museum of Agriculture has mainly pursued the capitalization of specific
patrimony in exhibitions, artistic manifestations, practical demonstrations, in local, national and international events, where the public was expected to be numerous,
of all ages and of different professional categories.
To give some examples, since its first years, the museum made contacts with important European cultural
centres, exhibiting spectacular patrimony objects (icons,
poque photographies, clothing and adornements, elements from the fit-up of the customs over the year
etc.): Carrefour International des Mtiers dArt - Le
Touquet, France (1991)3; Cultural week in Bavaria Beratzhausen, Germany (1991); Christmas in EuropeVienna, Austria (1994); Une vie de pain, itinerary exhibition - Bruxelles, Belgium (1994-1995); La vie, la mort,
le pain - Vevey, Switzerland (1996); La fte de Pques
chez les roumains, manifestation organized due to the
initiative of Romanian euro-parliamentary Mrs. Maria
Petre, after the project La Fte des Ftes Les Pques
chez les roumains, realized by the director of National
Museum of Agriculture, Mr. Rzvan Ciuc - European
Parliament (Galeria LOW 0), Strasbourg, France (2008).
The fests and manifestations organized on the occasion of certain feasts have always represented a good
opportunity to capitalize the museums patrimony in
a context favourable for the development of a cooperation relationship with other institutions, but also a good
chance to engage the large public in actions meant to
revive the community space and the conscience of a
whole collectivity. In this respect, we give as example
the presence of National Museum of Agriculture at: International Festival of Folklore Floare de pe Brgan
Ialomitza county (editions in 1996, 1997); Trofee de
vntoare - Poiana Mrului, Braov county 1997 (the
manifestations programme has comprised hunting trophies exhibitions and photography and documentary
materials, a boar hunting, a ball and a prize gala); The
Festival D ale Bucuretilor - Bucharest (1998); Celebration Vntoare n Carpai - Poiana Mrului, Braov
county (2000); Srbtorile Municipiului Urziceni Urziceni, Ialomitza county (2002); Srbtorile Municipiului Slobozia - Slobozia, Ialomitza county (2005).
Moreover, the National Museum of Agriculture has
carried out daring projects to make the museum popular as well as its cultural-historical and patrimonial
values, in numerous national and international fairs,
the museum distinguishing through the originality of
the procedures used to promote the existent patrimony,
3 MNA was awarded Medalia MERIERS DÀRT, offered by
Societe dÈncouregement des Metiers dÀrt for the organization of Romania pavilion.
but also for its development and protection, according to dr. Rusalin Ifnoni4 opinion. So, on local plan,
the National Museum of Agriculture has exhibited
patrimony objects in spaces meant for some representations with commercial character, publicity for new
products and services: Agriculture Fair AgroialomPartener5 - Slobozia, Ialomitza county (1996; 1997,
1998, 2000, 2001, 2002 participation with Colinda
grului, exhibition with ritual and ordinary breads,
wheat ear wicker, popular costumes and objects used
in agricultural works and bread baking); Fair for Holy
Cross Rapture - exhibitions File din istoria unui trg
and Rromii ochi n ochi, ndrei, Ialomitza county (1998); Retromobil vine n oraul tu - Slobozia,
Ialomitza county (2002); The Fair Femina Star6 - Slobozia, Ialomitza county (2002, 2003, 2005, 2006, 2007,
2008) etc. Especially in this kind of places, buyers or
ordinary passers-by became witnesses of some dynamic, interactive manifestations, which offered them
the possibility to get into direct contact with the exhibits and to benefit from specialty explanations.
We would also like to mention that National Museum of Agriculture has taken part, annually, at Trgul
Naional de Pine (National Bread Fair) (2001, 2002,
2003, 2005, 2007), ample event organized by Mihai
Eminescu Cultural Centre in Bucharest, transforming the exhibition in a sensational experience: apart
from the objects exhibited (instruments for bread making, ritual wickers of wheat ears specific for the harvest customs, objects from the museum patrimony and
bread products made in villages in Ialomita or in the
country), the specialists of the museum have brought
in front of the Bucharest public agricultural machines
in good conditions, fact which allowed real practical
courses for agricultural works, realized through traditional procedures7. Moreover, ancient agricultural cus4 Expert in goods with ethnographic significance in the Ministry of Culture and Cults in Romania.
5 At the edition in 2002, MNA was awarded the Excellency Diploma for the special way of presentation of products and
services in the exhibition Colinda grului and for the remarkable contribution to the manifestation quality and prestige.
6 At the edition in 2002, MNA was awarded Merit Diploma
for the excellent organization of the manifestation Femeiaeterna poveste, retro exhibition, and Excellency Diploma for
the special way of presentation of own goods and services;
Excellency Diploma was awarded in 2006 edition, for sustaining and increasing the importance and prestige of the exhibition, for the special quality of the exhibits as well as the
presentation way.
7 At 2002 edition of the Trgului Naional de Pine (National
Bread Fair), MNA was awarded Excellency Diploma, and the
director Rzvan Ciuc and the museography specialist Viorica Croitoru-Capbun were awarded each, the Onorific Title
Omul bun ca pinea cald (A Man as good as warm bread),
for careful and thorough attention on the Romanian bread,
and the Trophee Tainicul suflet al pinii, for tireless la-
toms and ceremonials were valued with ethnographic installations organized carefully and devotedly. The
pavilion exhibition Povestea estului has been, each
time, an unbelievable success in Trgului Naional de
Pine (National Bread Fair), attracting public not only
with the smell of bread baked in griddle, but, especially,
with the practical demonstrations made in open air.
A special impact on the public was made by the museum objects exhibited in fairs organized with partners
from abroad8. In this respect, we mention the industrial archaeology exhibition retro-show Maina de cusut
(Sewing machine), structured on attractive modules (Istoricul mainii de cusut; Ateliere de croitorie, cizmrie,
blnrie-pielrie; Cursul Singer-1937; Comerul cu
maini de cusut; colile de economie casnic), which
are impressive especially by the fact that it is presented
in a fair which brings together over one hundred wellknown companies in textile-garments field, offering an
unforgettable documentary and interactive show for a
public made by producers and traders9.
In another important international exhibition event
(TIBCO 2006), the National Museum of Agriculture
presented the exhibition Din buctria de odinioar.
Poveste neterminat (From the ancient cooking. Unfinished story), which comprised over one hundred
pieces, such as: cooking machines, culinary instruments (pots, frying pans, meat mincing machines, nuts
machines, salt mills, pestles, coffee and pepper mills,
etc.), diverse objects meant to remember the old atmosphere etc. In the same exhibition there were stalls
which sold traditional pastry, hand/made culinary instruments and publications of the museum.
Spectacolul mainilor de epoc (The Show of
Epoque Cars), exhibition in movement, organized at
Mamaia, when National Museum of Agriculture took
part in the International Fair EXPOAGROUTIL, has
impressed the public made up of visitors and exhibitors, with daily demonstrations of agricultural machines and equipment: tractors Lanz-Bulldog, Fordson
and H.S.C.S.; thresher powered by locomobil M.A.V.;
fire extinction pump at the trashing area; stationary
engine Deutz etc. In the last day they also showed in
the race a tractor Deutz-Fahr, latest generation of the
bour in preserving Romanian traditions and respect for our
daily bread.
8 INDAGRA (2004); MODEXPO Bucharest (2005); TIBCO
- Bucharest (2006) MNA was awarded Certificate of appreciation; EXPOAGROUTIL Mamaia, Constantza county (2005, 2006, 2007, 2008) - MNA was awarded Premiul de
excelen at all 4 editions, for consistency in participation,
high professional degree provided to the action and great
management given to the company and the anifestations.
9 Made up of practical demonstrations with classical sewing
machines, auxiliary tools (for tailoring, sewing, ironing, embroidery), garments, specific iconography, gramophone with
retro music etc.
company M.A.P. Performing Agricultural Machines

S.R.L. Bucharest, the race being of special delight for
the public, organized in open air in the pavilion for the
companies which presented tractors, machines and
equipment for agriculture mechanization. Maybe not
at random, especially in this kind of manifestations,
Mr. Razvan Ciucas director conception seems of an
admirable artistic expression, as it is put into practice
in an awesome contrasting show, as the museum presented poque machines in spaces where modern man,
caught with the technical innovations run, discovers
or remembers things and techniques from old times.
Along the years, the National Museum of Agriculture
has also made sensation in film industry as it supported some important Romanian cinema productions. For
example, in 2006, the museum took part in making the
move Restul e tacere (The rest is silence), directed by
Nae Caranfil, with a series of patrimony objects (29 objects, epoch agricultural tools and equipment).
In 2008, the National Museum of Agriculture continues to exhibit in an unconventional manner not only
beyond its own location but also inside the museum.
Starting from the premise that an object can become the entrance towards a cultural area and even
the very expressive index of this areas structure10, if
chosen carefully and related with history and the mental constructions which invested it with significations,
Mr. Rzvan Ciuc, in the exhibition Unealt i Art
(Tool and Art), brings to light diverse objects to discover and characterize, in his own manner, the constituent elements of Romanian agriculture. The popular
agricultural tools and plants are harmoniously interblended in unusual exhibition ensembles, meant to
discover new senses and recreate symbols. This exhibition represents a meeting place, but also an interpreting one, in which the associations between man, tool
and art give profound and complex meanings: Pescar
la cmp, Cain i Abel, Pinea i Vinul, Rodul va
da n vremea sa, Etnologia cumptrii, Minile lui
Gheorghe, Frie, Pinea i Focul, Ritual agrar,
Amurg la Fierria lui Iocan, Orga Periei, Drumul
spre pine (1,2,3), Minile lui Iosif.
In the same manner we also organized the exhibition Fire i Timp (Threads and Time), meant to initiate
the visiting public in the field of textile household industry, starting with the traditional techniques of textile art,
passing through the household economy schools at the
beginning of the 20th century and coming to the pre-industrial type processing period (see the tailor workshops,
leather, fur, equipped with characteristic work tools, such
as classical sewing machines Singer, Adler, Naumann,
10 Anca Manolescu, Obiect practicat, obiect interpretat: Andr
Scrima i Horia Bernea, n Sacralizare i locuire, IANUS
5-6/2001, Bucureti, p.220.
Gritzner, considered the queens of the ball). In all this

exhibitional discourse we highlighted the aesthetic dimension of the exhibits, associated in some of the most
unconventional dialogues compared to the classical manner present in ethnography museums.
III. Strategic objectives of National Museum of Agriculture

The strategic objectives of National Museum of Agriculture can be synthesized as follows:
- Capitalization of the specific patrimony (especially the agrarian, household, culinary, textile and industrial archaeology inventory) in a context which is
favourable for a close relationship between the museum object and its original social, cultural or economic function, or, on the contrary, one which gives new
meanings, making the modern man more sensible to
these objects;
- Make the museum popular, its cultural, historical
and patrimonial values with the help of the following
presentation means: a) dynamic, interactive manifestations, in unconventional spaces, which give public the
opportunity to take direct contact with the patrimony object and to benefit from specialty explanations; b)
practical demonstrations with poque agricultural machines and those of industrial archaeology; c) interactive retro-show exhibitions, organized on presentation modules of a representative inventory for a certain
theme, with possibilities to attract the public in practical
utility or entertainment activities; d) presentation/ sale
stalls with popular and handmade objects, publications
of National Museum of Agriculture (promotion materials, museum booklets, catalogues from the National
Museum of Agriculture collection, postcards);
- Identify new partnerships and find financing sources, from institutions and people willing to contribute
to the development of the National Museum of Agriculture patrimony (sponsors, donors, cultural managers, people who offer objects of value for the museum,
collaborators in realizing cultural-scientific manifestations, as well as educational ones etc.).
IV. Final considerations
When the National Museum of Agriculture started its

exhibition journey in unconventional spaces, exhibiting in a characteristic manner with great impact, it especially pursued a path to attract the category of public looking for new ways of spending free time, as well
as new opportunities. In a fast going society in which
time has a very special value, often seen as not enough,
the National Museum of Agriculture makes one step
beyond its own space to meet large categories of public
in the street, in markets, as it considers the updating of
the past by giving life to objects in contexts as original

as possible and tries to diminish, as much as possible,
the shocks brought by present or future times11.
During those 18 years of existence, the National
Museum of Agriculture succeeded to acquire a consistent number of awards for its (un)conventional expressions, capitalizing at maximum the specific patrimony (tools, agricultural machines and installations
of industrial archaeology; traditional transport means;
culinary, household and textile inventory etc.) in exhibitions and practical demonstrations, in local, national and international fairs, where a numerous public was estimated, of all ages and multiple profession-
11 Ioan Opri, op. cit., p. 19.
al categories12. In the same time, the National Museum of Agriculture challenged people, in the country
and abroad, to talk about the adventure of agricultural
machines (a John Deere is a tractor, a Lanz Buldog is
an adventure), about the revolution made by the sewing and cooking machines (PRIMUS and VESTA polished with Amor), about jobs and crafts which die,
bout the long road of work to our daily bread
The art of recreating the past is a blessing for the
one who knows it. With its means a cultural institution such the museum will succeed in accomplishing
its purpose as conscious as possible.
12 From the programme of the Communications and debates
Session with the theme Muzeul astzi dincolo de propriul
spaiu (The museum today beyond its own space), Bucureti,
27.02.2007.
Marina ILIE
Muzeul naional al agriculturii dincolo de propriul spaiu

exprimri neconvenionale
Rezumat: Dincolo de propriul spaiu, Muzeul Naional al Agriculturii a urmrit, cu precdere, valorificarea patrimoniului specific prin expoziii, manifestri artisitice, demonstraii
practice, n cadrul unor evenimente locale, naionale i internaionale, acolo unde se estima un public foarte numeros, de toate vrstele i de multiple categorii profesionale. Pentru a exemplifica, MNA a expus n manier neconvenional i provocatoare, n strintate, n importante centre culturale europene, precum Le Touquet (Carrefour International
des Mtiers dÀrt 1991), Viena (Crciun n Europa 1994), Bruxelles (Une vie de pain
1994-1995), Vevey (La vie, la mort, le pain 1996), Strasbourg (La fete de Paques chez les roumains 2008). n ar, MNA a participat cu proiecte ndrznee de popularizare a muzeului i a valorilor cultural-istorice i patrimoniale, la sediu (expoziiile din 2008 Unealt i
Art i Fire i timp), la trguri naionale desfurate pe plan local (Trgul pentru agricultur Agroialom-Partener - Slobozia; Retromobil vine n oraul tu - Slobozia; Trgul Femina
Star Slobozia) sau n ar (Trgul Naional de Pine Bucureti), la festivaluri i manifestri organizate cu ocazia anumator srbtori (Festivalul internaional de Folclor Floare de
pe Brgan jud. Ialomia; Festivalul Dàle Bucuretilor - Bucureti; Srbtoarea Vntoare n
Carpai jud. Braov etc.), precum i la importante trguri internationale (MODEXPO Bucureti; TIBCO Bucureti; EXPOAGROUTIL Mamaia; INDAGRA - Bucureti). ntro societate alert, n care timpul are o valoare deosebit, fiind perceput de multe ori ca insuficient,
Muzeul Naional al Agriculturii iese din limitele propriului spaiu i vine n ntmpinarea publicului larg pe strad, n piee, la trguri, urmrind actualizarea trecutului prin nsufleirea
obiectelor n contexte ct mai originale. Realizarea acestului lucru a fost posibil prin ndeplinirea urmtoarelor obiective strategice: a) valorificarea patrimoniului specific ntr-un
context ce favorizeaz o apropiere ct mai mare a obiectului muzeal de funcia sa social,
cultural sau economic originar; b) popularizarea muzeului, a valorilor culturale, istorice
i patrimoniale prin intermediul unor manifestri dinamice i interactive, n spaii neconvenionale; c) identificarea de noi parteneriate i atragerea de surse de finanare de la instituii i persoane dispuse s contribuie la dezvoltarea patrimoniului muzeal.
Mixmedia at The National Museum

of Agriculture In 2008
Sebastian Opria
Abstract: Given that the objects from the collection of the museum, in their capacity
of witnesses and attendants succeed to protect and embalm redoubtable precious
genuine memories about people and their life, it is attempting to experiment some
new types of expression and layout of the narrative material [in this case the exhibits
with their personality generating stories] according to the contemporary tendencies,
where different forms of media interact and influence mutually.
Achieving the filmic narration means to involve the photographic installation and illustration, picture and the script setting built-up three dimensional, computer programming, and digital techniques, representative technologies being the sensors of the contemporary medium.
The aim is to obtain a contrast, on the one hand, between the still of the exhibited objects
and the dynamics of the mobile screen, on which the specific cinema images will succeed, and on the other hand, between the natural physical size of the exhibited objects,
reduced, and their outsized size in bidimensional images with symbolical power [i. e. behind the sewing machine as a static exhibit, it can be screened the outsized shade of the
same sewing machine while working, together with the afferent sound.
The objects are animated through the techniques of still, watching their controlled movement in space and time, as well as the creation of some non-conventional visual stories.
The adjustment is made watching the presence of these stories about the exhibited objects with the help of more mobile screens, so that we have a complex visual observation
from different angles or concurrently, from the point of view of entirety and detail.
Projects Objectives
What I propose with my project is using new types of

media in presenting the exhibits at the National Museum of Agriculture. That is, more precisely, I will tell
through images, based on the idea that the objects
from the collection of the museum, in their capacity as
witnesses and attendants, keep and protect strong,
precious and authentic memories about the people
and the peoples lives. On the other hand, while taking
them separately, the objects have their own personality generating stories. All these stories can be reconfigured in anime or non-conventional short-length films.
By using the objects exhibited at the museum, I want to
experiment new types of expression and new ways of
organizing the narrative material according to the lat-
est trends in the contemporary art field, with diverse

kinds of media interacting and mutually influencing
themselves. I will also use installations and photographic illustration, painting and 3D scenery, computerized programming and digital techniques and also
representational technologies, as the sensors of the
contemporary environment.
My attempt to mix old types of media with new
types follows the current trend in terms of perception of the entertainment supersystem, which implies
complex intertextual relations between the narrative
manifestations, allowing them to flow through comics, television, film, digital media etc. Such migrations
represent a logical consequence of the horizontal integration in the modern media.
Work techniques
I will create such scenes to start from the photographic archive of the museum, with the short-length I want
to make to consist not in the mechanical filming of the
existing world, of the outside world, but more in a creation process of a 3D world, based on my personal vision as a plastic artist.
Thus, based on this archive, the written proofs and
the the memory of the objects I will analyse and decompose images to scrupulously rebuild them later
on, so as to simulate thus a world to refer to the reality, by operating an expansion on it. I will try to establish connections between the documents and the creation, between the reality and the virtual. My working
manner will somehow resemble the scene painting, as
I will build pieces of furniture made of cardboard or
painted stucco.
In realizing the project I will use such materials as
the cardboard box, that is I will recycle it so as to use
it in other purposes than it had initially been made for.
Inside the box, I will build the 3D scenery and I will
place the characters, which, due to a declared antithesis, remain bidimensional. The realization of the scenery and of the characters implies using of such diverse
materials as: paper, cardboard, glue, scissorhands, polystyrene, textiles, pins and nails to fix things together.
I intend to paint the characters as realistic as possible;
I will add an artificial illumination system, as I believe
it is very important to handle the various sources and
types of artificial illumination, transparencies, shadows and reflections.
Such devices put together in the manner I explained
above will represent an installation. At the same time,
I will extend the idea of a box in the manner of the optical games from the old centuries. On the other hand,
I will identify the cubicle scene in the manner of the
Italian theatre, in the same time referring to the TV
box.
I have selected the box not only by chance, but after
an evaluation of its value through its content. My illusionism refers to a physical construction of a 3D world,
with the help of such procedures derived from the contemporary art and not from the technical or information technology field. I consider I will remain mainly
in the conceptual area of the obscure camera and the
real time handling of the light, as opposite to the artificiality generated by the synthetic image, although it is
true that the digital images of the film can be infinitely manipulated, with the computer facilitating the pre-
cision and being regarded as an useful instrument in

managing the visual by controlling the images, rearranging and assembling them.
Thats why, via the digital camera, I will filter such
3D images to put them in the bidimensional as cinematographic sequences.
In fact, while being evaluated separately, the frames
will appear like photographic illustrations. Unlike
my 3D constructions, subjectively filtered, the already
known photographic illustrations, such as the gender
scenes, the works of Margareta Cameron or the Italian
fummetti-es appear as more artificial, even when they
were directed using actors and dcor objects. This artificiality consists mainly in the impression of veracity of the photography. Once I set up the parameters
of luminosity, contrast and duration, I will mix the
sequences on a computer with the help of specialized
programmes, following that, depending on the images
and sequence, to add the sound.
With regards to the scenes that start from the exhibits in the museum, I will operate a different approach. I
consider that each object taken separately has its own
personality consisting in its form, size, utility and age.
In this case, the anime and the story will be realized
frame by frame, with the objects to be followed as separate individuals, with different kinds of relations to
be established between them, resembling those among
people (attraction, rejection etc.)
Many of the contexts I will place the objects in
might appear like impossible or absurd, as I intend to
force these objects beyond their condition as exhibits.
I want to realize a contrast between the static objects
exhibited and the dynamic of the mobile screen, with
the images to succeed as in cinematography; between
the natural size of the object, reduced, and the objects
exhibited and their oversize in bidimensional images
with symbolic force (for instance, behind the sewing
machine as a static exhibit there will be projected the
oversized shadow of the same machine while functioning, and with surrounding sounds too).
In the anime I propose, the objects will be brought to
life with the help of the stop-frame technique, as what
I want to do is to move them in a controlled manner in
space and time and create thus non-conventional visual stories. The montage will be realized following the
presentation of the stories about the exhibited objects
via several mobile screens, to allow a complex visual observation, from various perspectives and simultaneous
both, that is a holistic and also a detail perspective.
Sebastian OPRIA
Mix-media n expoziiile Muzeului naional

al agriculturii din 2008
Rezumat: Pornind de la premisa c obiectele din colecia muzeului, n calitatea lor de
martori i nsoitori, reuesc s protejeze i s pstreze amintiri redutabile, preioase
i autentice despre oameni i viaa lor, se ncearc experimentarea unor noi tipuri de expresie i de organizare a materialului narativ (n cazul dat, exponatele cu personalitatea
lor generatoare de poveti) n conformitate cu tendinele contemporane, n care diversele forme de media interacioneaz i se influeneaz reciproc.
n realizarea naraiunii filmice, sunt implicate instalaia i ilustraia fotografic, pictura i
decorul scenografic construit tridimensional, programarea computerizat i tehnicile digitale, tehnologiile reprezentaionale constituind senzorii mediului contemporan.
Se urmrete realizarea unui contrast, pe de o parte, ntre statica obiectelor expuse i dinamica ecranului mobil, pe care se vor succeda imaginile specifice cinematografiei, iar
pe de alt parte, ntre mrimea fizic natural, redus, a obiectelor expuse i mrimea
supradimensionat a acestora n imagini bidimensionale cu for simbolic (de exemplu, n spatele mainii de cusut ca exponat static, poate fi proiectat umbra supradimensionat a aceleai maini de cusut aflat n funciune, cu tot cu sunetul aferent).
Obiectele sunt nsufleite prin tehnica stop-cadrului, urmrindu-se deplasarea lor controlat n spaiu i timp, precum i crearea unor poveti vizuale neconvenionale. Montajul se realizeaz urmrindu-se prezentarea acestor poveti despre obiectele expuse
prin intermediul mai multor ecrane mobile, acest lucru permind o observaie vizual complex, din diverse unghiuri sau concomitent, din punct de vedere al ntregului
i detaliului.
The National Museum of Agriculture

and the Church
Viorica Croitoru-Capbun, Andreea Panait
Abstract:
The paper contains two chapters:
1. The Wooden Church Poiana short history and description.
2. Theological, social and artistic marks.
The first chapter makes an incursion in the history of the church historical and architectural monument; existence (1737/1747?), abandonment of cult service (1890), the first
restoration (1979), transfer to Slobozia, The National Museum of Agriculture and its reintroduction to cult (2000). It is mentioned the school in the church (the first attested in
Ialomitza county in 1775).
There are presented, concisely, the main references concerning the dwelling architecture and the cultic and secular patrimony of the monument.
In the second chapter is mentioned the originality of the church within the complex of
The National Museum of Agriculture: the differences in use from other units of cult from
the open-air museums in Romania and in the world, its daily use, the programmes and
projects promoted in the relation museum-church during the time, the contribution of
the manager, Rzvan Ciuc, in his position of manager and clergyman.
1. The Wooden Church Poiana short

history and description
The villages with wooden churches are situated in the

basic background of rural Romanian habitations of assembled type, characterized by permanence.
Therewith, the Romanian churches are part and parcel of the big families of wooden churches from Europe.
The Wooden Church Poiana (after the name of
the village where it comes from) is an original genuine
document of history and architecture, enrolled in the
list of historical monuments.
Attested in 1737 (1747 see the ledger of the stone
grave and the document in the altar) the church was
built of oak girders (70 cm wide) carved with the battle
axe and the hatchet. The shingle roof is unique for the
whole building, excepting the tower the spire (maybe
a subsequent annex).
The church plan was conserved undamaged: elongated rectangular ship (16,10 ~ 6,30 m) continued with
an altar with 4 sides disposed in a half-round configuration. The entrance is made through an open threshold, continued with the pronaos (the women`s entrance
hall), the naos and the altar with a small window disposed in the church pivot. Tha vault of the naos and altar has a half-round shape, supported on arches and
ribs and the ceiling is made of fir-boards. Initially, in
the church there were stone cubes, but were replaced
with fir-boards after many migrations. The stone cubes
were conserved only for the soles.
The main decorative elements are the girdle in the
rope (Avram`s bosom, the Eternity) and The Holy
Table in the altar, supported by 4 poles (four evangelists sculptured with feudal decorative elements). othe
decorative elements were conserved at the beams, the
threshold poles and the pews.
The vault was painted in 2001 by the famous painter Ion Nicodim. It represents an allegory to the theme
of Housel. In the altar`s side, it is added The Virgin
with The Infant. We can notice the stylistic influences coming from the rural iconography and from the
West. The old stock of icons dates from the 18th and the
beginning of the 20th century. The iconc at the rood
screen and the funeral repasts are painted by another
famous painter, Ion Grigorescu.
The church is decorated with old peasant carpets

(from 1926, 1932 etc.), towels nd table cloths received
as gifts.
The patrimony of the church contains holy chalices,
records, copies, stars, butter lamps and censers (18-th and
the 19th centuries, gold plated, silver plated or tinned), old
books, for worship (18-th and the beginning of the 20th
century), the lectern where the Saint Calinic from Cernica was in the church service, the candelabrum offered by
the artist Ion Nicodim, in his last days of life.
Round the church there are other stone sculptured
adornments: well hanks (1853, 1937), funeral signs
etc.
In 1775 a school with two priests and a teacher was

set up in the church. At the end of the 19th century the
church was abandoned.
In 1979, the manager of the County Museum of
Ialomitza at that time, Rzvan Ciuc, getting financial
support, initiated the restoration of the church on another emplacement: Poiana de Sus.
In the year 2000, this impressive document of old
Romanian architecture was carried to Slobozia, in the
park around the National Museum of Agriculture due
to the initiative of Rzvan Ciuc and the financial support of the Bishopric of Slobozia and Calarai (Bishop
P.S. Damaschin Coravu) and of the County Council of

Ialomitza (Chairman Gheorghe Savu).
2. Theologic, social and artistic marks
On 17th December 2000 the church was consecrated

with the dedication day Saint Hierarch Nicolae and
Bunavestire and Rzvan Ciuc was ordained as ipodeacon.
A symbol of Eparchy was revived, a parish (Bunavestire) with almost 3000 families was set up, where the
usual services for the myrrh churches (liturgies, evensongs, acathists etc.) over 160 weddings, 100 baptisms
and 160 burials were made.
In contradistinction to other wooden churches from
the precinct of ethnographic museums of Romania
(and from the world, we mention), which are exposed
just like ethno-christian museums wrote in 2002 the
journalist and writer Ion Zubacu, A unique Christian
initiative in Romania, the manager of a museum worships as an ipodeacon in the church of the institution.
The historical monument in the yard of the museum has
a priest and an active parish, mentioned the writer in
the daily newspaper Romania Libera (no. 3654, 1st
April 2002) the manager Rzvan Ciuc had an inspired idea he took the church from its own history, giving it a present and, especially, a future (R.C.)
worships in sacerdotal clothes on Sundays and every

holiday with much respect, a connection bridge over
time, between the museum and the church.
Rzvan Ciuc`s involvement in the history of Poiana Church, a real founder of our times, wasn`t singular. His involvement was determining for the salvation, rehabilitation and rendering for worship of the
wooden church from Didu Snagov (historical monument, 18th century) for the restoration of the church
Maia-Catargi (historical monument, 19th century) and
the foundation of the monastery Frileti-Sudii (on
the place of the representative farm of Aurelian Pan,
ex-minister of agriculture before the last war, where it
still exists in a good condition of conservation, 2 cereal
warehouses, unique in their kind in the world.
By unpublished correspondence with the church,
the museum has initiated and organized in almost 7
years about 60 events, structured on programmes and
projects consisting in interactive exhibitions, demonstrations and workshops (The House of Bread, The
Caloian Dance Festival, Signs for Rain and Crops,
The Daily Wonder, The Lord is in Details, Reading
the Lord`s Word through Childen, Bells and Tower-Clocks, an amazing exhibition made together with
the famous company Grossmayer-Tirol: The Ethnology of Easter egg, a number of workshops and exhibitions during the Easter time: Under the Sunbeam, a
festival of carols and winter traditions.
The events took place in co-operation with ethnologists, museum specialists, theologians, teachers, peas-
ants, agriculture specialists and attracted thousands of

visitors. The parish fairs (holidays dedicated to the patrons of the church) accompanied by the divine service and followed by love feasts, arranged at our church
on Saint Nicholas Day and Bunavestire), authentic sequences of social life, gather annually over 500 of
worshippers, from the parish, the town and neighboring counties. They are always accompanied by concerts
and exhibitions.
The NMA school has become wel-known in time,
due to the endeavour of conservating the rural traditions in the spirit of the delivery power of Jesus Christ`s
resurrection. As an example, we can mention the big
number of testimonies from the media and, again,
the big number of visitors (about 30,000 annually) remarkable for a museum complex in a country town, a
county capital town with about 55,000 inhabitants.
In its special case, the NMA knew how to keep lasting links with some of the big agriculture families
from the past (Seceleanu, Pan, Corneanu, Popescu,
Fuerea). From these families, the museum received
important donations and their names were mentioned
during the service in the church, at liturgy and also
some of the events were dedicated to them, as a sign
og gratitude for everything they did in the history of
the country and the history of The Romanian Orthodox Church.
The contemporary person and today`s world, being at
the limit of spiritual loss, tend to retrieve the common
root of the Cult and Culture at the dawn of humanity.
Muzeul naional al agriculturii i biserica

Rezumat: Lucrarea cuprinde dou capitole:
I. Biserica Poiana scurt istorie i descriere
II. Repere teologice, sociale, artistice.
n primul capitol se face o incursiune n istoria bisericii monument istoric i de arhitectur: datare (1737/1747?), abandonarea din serviciul cultic (1890), prima restaurare (1979),
transferul la Slobozia, MNA i reintroducerea ei n cult (2000). Erste menionat i cola
din biseric (prima atestat n jud. Ialomia, 1775).
Sunt prezentate succinct principalele referine privind arhitectura lcaului i patrimonial cultic i laic ale monumentului.
n cel de-al doilea capitol se menioneaz n ce const ineditul bisericii n cadrul Complexului Muzeului Naional al Agriculturii: diferenele fa de folosirea altor uniti de cult
din muzeele n aer liber din Romnia i din lume, funcionalitatea sa cotidian, programele i proietele promovate n relaia MNA Biseric de-a lungul timpului, contribuia
directorului Rzvan Ciuc n calitatea sa de manager i cleric.
State Intervention
in Hungarian Agriculture
Associate Prof. Dr. Jnos Estk, Secretary of Science, Museum of Hungarian Agriculture, Budapest
Abstract: It appears that the question of whether the extent of direct state involvement
affecting agriculture was sufficient, cannot be given a general answer.
As a summary it can be told that up to 1945 the state supported the agricultural sector directly and significantly only in times of war and during the Depression. Governments rarely offered non-refundable financial support for agriculture. State intervention
from this respect was indeed minimal. However, from the late 19th century the Hungarian state began to play an increasing, though indirect, role in the development of agriculture.
In the past years there has been a debate in Central and Eastern Europe on whether the state should
intervene in the course of economy, and if yes, in what
sector and to what extent. There is also a debate concerning state ownership and state participation in economic life.
In the countries that were once part of the former
Soviet Unions sphere of interest, there is still an anxiety of an over-powerful state.
I think it would be instructive to give an overview
of the economic role played by the Hungarian state.
My talk will especially concentrate on some aspects of
state intervention in the agricultural sector.
In Hungary the modernisation of the economy and
the development of a substantial middle class evolved
during the 19th century. According to the general conclusion of expert literature on the subject, 19th-century Hungarian governments pursued a liberal economic policy. They regarded market mechanisms as the
main regulator of economy, and that the basic task of
the government was to guarantee the freedom of enterprise, competition and commerce. Nevertheless, state
intervention was not untypical of the economic policy of the period. On the one hand there was state property, such as state-owned arable lands, forests, mines,
industrial and public transport companies. Stateowned fixed assets were also substantial. On the other hand we know that infrastructural enterprises were
also financed by the state. Examples are railway con-
structions, river regulations, state-financed vocational

training or the network of research institutes.
Economic historians, when discussing the period up
to World War I, talk of the lack of state funding or the under-funding of the agricultural sector. These conclusions
are often based on the undiscerning acceptance of the
criticisms made by 19-20th century agrarian politicians
in contemporary newspapers or in Parliament. Social
groups with an interest in agricultural production found
state support for their sector unsatisfactory throughout
the period. Their concern was that the government favoured industrial or commercial interest groups.
Hungarian agrarians began to petition the government from 1879, their first organised appearance, to
support agricultural production and sales from the
state budget. They urged state help for farming associations, and the enaction of laws to impede the disintegration of landed property. They further expected a
raise in the number of pupils attending state-financed
farming schools and the construction of warehouses
for wheat grain. They also wished to gain support for
the development of cattle-raising, state incentives for
dairy farming and the fight against contagious diseases. In order to improve vini- and viticulture they urged
the government to establish a vineyard rangers law
and prohibit wine adulteration.
The next part of this talk will discuss, with no aim at
completeness, those areas of state intervention which
substantially affected agriculture.
A few words on river regulation
huge areas were transformed into arable land as a result of water regulation projects, which were partly supported by the state: between 1879 and 1918, due
to river regulations, drainings and soil improvement
works, about 9.5 cadastral yokes of land became suitable for farming. 24,000 kilometres of channel were dug
in the river systems of the Danube and the Tisza. The
swamps along the southern shore of Lake Balaton and
the marshlands of the Srrt, Rtkz and Nyrsg regions were drained. The areas so reclaimed from water
were converted into cropland, according to the market
expectations of the period.
At the same time an unfavourable consequence of
water regulation was the sinking of the level of groundwater, which caused the drying up of tideland forests.
During summers of drought the soil was not sufficiently damp, and therefore the state supported the establishment of irrigation companies.
Next theme: Vine reconstruction
State support of vini- and viticulture gained momentum when the phylloxera epidemic, appearing in the
mid-1870s, destroyed over half of the countrys vineyards. A wide-ranging programme, based on a vine reconstruction law passed in 1896, was started to revive
the destroyed vine plantations and spread up-to-date
vine-dressing methods.
The taxes of vine growers affected by the epidemic were cancelled and ten years of tax exemption was
granted in case of re-plantations. At the same time a
National Phylloxera Research Station was organised
and funded by the state. On the plantations of the Station phylloxera-resistant vines were planted that produced American vine propagating substance. Vinedressers schools were sponsored by the state and the
publication of viticultural periodicals was also supported. Model vineyards were established at Keszthely and Kolozsvr. By the early 20th century, vini- and
viticulture enjoyed a renewal, thanks to support from
the state budget.
State support of forestry
In the 19th century the protection of forests became increasingly important, as railway constructions, river
regulation projects and rapid urbanisation endangered
the growing stock. The forestry law of 1879 established
the basis of up-to-date forest management. The aim of
the regulation was to hinder wasteful lumbering and to
ensure the artificial renewal of forests and the plantations of new ones. Forestry administration was organised: forestry districts and state forestry inspectorates
were formed. Rights of utilisation were unified. State74 Iz istorije poljoprivrede
owned forestry administrations were compelled to produce sylvicultural management plans, and the statefunded afforestation of quicksand areas also started.
The next forestry law, passed in 1898, laid down that
the protection of highland forests was a public concern.
The state also took a role in the

improvement of animal breeding
With the aim of spreading stabling and breed change,
the state supported the purchase of pedigree stock,
pasture improvement and stable building. Due to the
introduction of stock registration it was possible to detect the hereditary traits of pedigree animals and keep
track of their breeding data. Shows and awards also
served the purpose of improving the quality of the
breeding stock.
Horse breeding
Royal stud farms in Hungary were taken over by the
state in 1869. Horse breeding on the national level
mainly had military purposes and its expenses were
covered by the state budget. Stud farms with mixed
stocks were reorganised: the stud farm at Mezhegyes
bred Nonius, Gidran and Furioso breeds, while at
Bbolna, Arab Thoroughbred and Shagya Arab breeds
were raised. The state stud farm at Kisbr was the
Hungarian breeding centre of English Thoroughbreds,
while the Fogaras stud farm raised Lipizzaners.
The quality of general breeding stock was enhanced
by the sires bred by the state farms as well as the establishment of covering stations.
Cattle
The government made attempts to regulate spontaneous cattle breeding. On the one hand the state supported the import of modern Western breeds like the Simmenthal and Holstein, while on the other hand the
preservation of Hungarian breeds like the Grey or Red
Spotted was also encouraged. In 1880 the country was
divided into districts, according to breeding plans. In
order to improve the quality of general breeding, villages were given pedigree bulls either at a preferential
price or for free.
The state also had an important role in the development of dairy farming. The National Dairy Inspectorate, founded in 1883, controlled the work going on
at state dairy processing plants. They also helped the
up-to-date installment of privately owned dairy farms
with plans and advice. They produced a model constitution for town and village dairy cooperatives. They
held shows and competitions in order to promote quality dairy farming, including proper feeding, expert
milking and milk processing.
The state stud farms as model farms
The state-owned stud farms (Bbolna, Mezhegyes, Fogaras, Kisbr) were also involved in seed grain production
as well as raising modern cattle, pig and sheep breeds.
Several forms of crop rotation were used according
to the quality of the soil, for example 24 types at the
Kisbr farm in the mid-1890s. Autumn corn was usually ploughed down three times, while in the case of
spring corn, twice. During spring they endeavoured to
loosen the soil instead of ploughing. In order to avoid
the clustering of jobs, early, middle and late ripening
corn types were sown. The production of field crops
also had an industrial goal: for example at the Kisbr
farm potatoes were produced for the starch industry,
while at Mezhegyes, sugar beet was planted, which
was processed in the local sugar factory.
State stud farms were also models for intensive animal breeding and plant production, modern farm management as well as the cooperation between agricultural production and the processing industries. They also
served with examples for social policies, schooling and
public health.
Animal health protection
The veterinary school at Budapest, also supported by

the state budget, gradually eliminated the shortage in
veterinary surgeons. A network of rural veterinary in-
stitutions was formed. Adherence to veterinary regulations was controlled by state veterinary surgeons, who
went on regular survey trips and held inspections.
The first great success of the state-controlled animal health service in Hungary was the eradication of
the so-called Eastern cattle plague in the 19th century.
Veterinary vaccination started in Hungary with inoculations against swine erysipelas and anthrax, with the
cooperation of the National Bacteriological Institute.
State support of mechanisation
Prior to 1914 the state had not supported the mechanisation of agriculture with direct financial means,
and did so only sporadically after 1914. The government subsidised machine purchasing projects only due
to the pressures of war, in order to be able to supply
the army and the hinterland with food. After World
War I the programme aimed at the preferential purchase of tools and machinery for those affected by the
land reform concentrated merely on guaranteeing the
minimum of appliances needed for agricultural production. Only in the late 1920s did the state undertake
financial burdens to motivate mechanisation, in order
to promote intensive farming. An evidence of the importance and success of state involvement is that prior
to 1945 almost 10 per cent of the tractor stock in Hungary was purchased as a result these efforts.
Museums and the Transmission

of Intangible Heritage
The case of working cattle
Dr. Cozette Griffin-Kremer
Associate Researcher/Centre dhistoire des techniques et de lenvironnement/, Conservatoire national
des arts et mtiers, Paris, France; AFMA/Fdration des muses dagriculture
et du patrimoine rural/International Relations
Abstract: The overlap in duties, visions and perspectives of agricultural, open air, living history and rural life museums is considerable and advantageous. Many have engaged primarily with the interpretation of their collections for the public, while others
have concentrated on the heritage of regional vernacular architecture or some specific aspect of rural life such as production of foods emblematic of a region and a powerful force in re-invention of its identity. This has often led to a growing awareness of
common interests that link far-flung museums in Europe and beyond, as well as to considerable networking to promote new forms of identity that both underwrite and transcend the local.
This paper will explore a particular case of museums roles within networks engaged in
promoting a particular aspect of intangible heritage - the transmission and transformation of traditional skills in working with cattle. This activity is creating a new role for museums through which they can partake in a transmission that re-examines eminently local techniques and tools to apply them to a new form of development and in a new
vision of agriculture as a steward of the landscape and an emerging force in the construction of economic opportunities on a pragmatic scale for areas or individuals engaged in light-touch agricultures.
Museums, often through an equally light-handed approach, can do much to further
networks by offering what a museum usually does best its hospitality thus becoming a highly effective locus for furthering a living intangible heritage. Museums can thus
gracefully position themselves at the center of the most topical debates in todays societies and demonstrate their own relevance as actors in the twenty-first century. The
AFMA (Fdration des muses dagriculture et du patrimoine rural) already plays an important role as enabler in this process and in the attendant networking.
The past meets the future
In the countries presently part of the European Union and on the threshold of entry, the use of working
animals in economically motivating circumstances
runs from the nearly non-existant to the omnipresent.
Among the larger animals formerly used in daily work
agriculture, transport and industry the fate and fame
of the working horse has far outweighed the interest
in working cattle, with mules finding an intermediate

space in both attention from the general public and engagement on the part of researchers. In France, the decline in use of working animals led the Ministry of Agriculture to stop publishing statistics on the question
in the early 1970s, testimony to their de facto demise
as an important factor in both rural and urban economies in the country.
Nonetheless, a minority of farmers continued using horses, mules and cattle the last being our object of interest here either in real work or as a part
of their own personal, living-history museum of rural life, kept in form by regular exercise in local festivities (including, let us not forget, in funerals). In fact,
France is in the unusual position among western European countries of having safeguarded a fairly impressive variety of cattle breeds that have not been overspecialized and are still morphologically quite suitable as
working animals, along with a surprising number of
experienced handlers 146 pairs of working oxen, probably representing two thirds of the existing number
still active in France, are listed in the latest edition of
the National Breeding Institute Inventory of Ox Teams,
updated every two years, which also inventories the
relevant support crafts and suppliers such as harnessmakers.1 Working cattle are likewise among the subjects covered in an informative series of films either directly devoted to ox-driving, skills and equipment, or
in which working with cattle figures as part of the larger picture in farmers lives,2 as minority practitioners,
of course, and frankly marginalized.
Indeed, most farmers using cattle in their work or in
festivities in France came to feel they were at times objects of folklore themselves and have only recently begun to realize that their choices and taste for contact
with animals are suddenly being seen in a new light,
partially in thanks to the imminence of the oil peak,
but also as a result of the more general investment in research and development of light-weight farming equipment and the revitalized, higher-profile use of working
horses in the maintenance of sensitive ecosystems.3
Image, image
Horse prestige has been hard to come by for mule- and

oxdrivers, but it may well be on its way, thanks to emerging networking efforts that have a background in several countries in Europe and make for an interesting case
study in France. Any network is in itself a particularly
1 Avon 2006
2 For example, the films by Le Trait on the 2004 International Meeting in Alzen (Les boeufs au travail et les mules qui
dansent), on the work of the expert ox- and mule-driver Olivier Courthiade (Envoie le Petit! Parts I and II), on the Third
Annual Meeting of Oxdrivers at the Alsace Open Air Museum (La rencontre des bouviers dAlsace et dailleurs, 2008)
or scenes from Ren Durantons films on farmers still using
oxen in work, most of them available through Sabots magazine distribution and sales.
3 Dugast 2007 on the transformed role of horse-logging in ecologically sensitive terrain in France and more broadly in Europe. Also see http://percheron-international.blogspot.com
and the website of the FECTU Fdration Europenne du
Cheval de Trait pour la promotion de son Utilisation http://
www.fectu.org
slippery part of intangible activities and skills, and often quite aptly disappears when it is no longer needed. It might be thought of as a (hopefully) forward-moving polyhedron of diverse people and the binding force
of their energies, one possible mission of which is in this
case to effectively adapt traditional skills to present and
future needs, accurately assess those needs, monitor the
efficiency of the work invested, and decide upon the
most fruitful of paths to take that will sustain the commitment and consensus of all the stakes-holders. There
is no doubt that the network to promote working cattle
is a dynamic undertaking, but effectively analysing its
dynamics is quite another proposition.
Museums have played a distinctive role in the process from the very beginning and looking at their role
in the developments provides an informative angle of
approach. Small rural life museums and local associations have often promoted the regular appearance of
working cattle, without being able to accommodate the
animals or their handlers on a permanent basis. Larger
open air museums, usually with well-developed agricultural sectors, have long been able to offer the public
colourful, often festive events using working animals
on a regular basis, and museums long interested in
working horses have recently extended their enthusiasm to cattle.4 The Alsace Open Air Museum, with its
considerable associated farming lands, has employed
a master oxdriver, among other animateurs demonstrating traditional trades and skills, for years and has
been able to continue doing so, in spite of distressing
financial straits and deep surgical transformations.5
The Alsace Museum was the venue of the third annual oxdrivers meeting in May of 2008, a gathering
that has had a European tint from its inception, since
the invitation list and announcement of the meetings
were international6 and the museum has long been a
favourite of German and Swiss visitors. Most of its staff
is bilingual and the handsome site with its remarkable collection of vernacular architecture is within easy
reach for a day visit from both neighbors.
The very first edition of the meeting was announced
in the pertinent French publications of the AFMA (Fdration des muses dagriculture et du patrimoine rural) and
the SEZ (Socit dEthnozootechnie),7 and attracted the
president of the major European working horse feder4 To give three examples from Great Britain and Germany,
consult the websites of the Weald & Downland Open Air Museum, the Rheinisches Freilichtmuseum Kommern and the
Westflisches Freilichtmuseum Detmold.
5 Cf. Simon 2007. Ecomuse dAlsace. Le fleuron europen
menac
6 In Heavy Horse World in Britain, Starke Pferde in Germany
and Sabots in France, as well as the communication network
established by the author.
7 See websites of the AFMA and the SEZ
ation based in Luxemburg (FECTU),8 and the leading

French trainer of coach-drivers,9 as well as archaeologists and archaeozoologists from the universities of Basel and Franche-Compt who have worked extensively on
the early remains of cattle draft in Europe.10 Subsequent
meetings have attracted the same archaeologists with
their students, the German representative of the IGZ (Interessengemeinschaft Zugpferde) and Starke Pferde, British representatives from the TAWS (World Association
for Transport Animal Welfare and Study), a representative of Belgian museums engaged in experimental reconstitutions of harness from Antiquity and Late Antiquity,11
and a 12-member delegation from the German oxdrivers working group,12 including a staff member from the
Berlin Dahlem Open Air Museum.13 Attendance from
France has been no less enthusiastic. An important contingent of farmers from near and far have come for the
invaluable training sessions and they were joined in 2008
by a 15-person delegation to Alsace from the Loire-Atlantique and Bas-Morbihan representing an association
deeply engaged in valorization of agricultural collections
and working animals.14 All the meetings were and will be
covered in magazine reports.15
We can pick out several actors in this list of diverse origins to highlight the work of museums as dynamizing factors in what we may soon be able to term
a movement: the museum staff members that came
to attend (one of whom is involved in research), the researchers, the associations and learned society engaged
from the beginning and, first and foremost, the farmers, as well as the master oxdriver they came to learn
from. This will provide an expressive, if not exhaustive,
picture of the dynamics involved.
Beginnings
Some of the groundwork for this networking was laid in

the late 1990s in the course of two meetings that brought
together many of the stakes-holders and produced two
volumes co-edited by the Socit dEthnozootechnie
and the AFMA.16 The former is a learned society renowned for its openness to a highly diverse membership
8 See the FECTU website
9 Jean-Louis Cannelle, see CERRTA
10 See the seminal collection of articles on the subject of early
cattle draft in its broader context in Petrquin et al 2006
11 Open Air Museum of Treignes, attached to the Free University of Brussels, see Universit Libre de Bruxelles website
12 Arbeitsgruppe Rinderanspannung website to contact the coordinator, Jrg Bremond
13 Freilichtmuseum Domne Dahlem website
14 The CICPR Centre International de la culture paysanne et rurale, see website
15 Covered extensively in issues of the AFMA Agrimuse magazine, the SEZ Letters and journal Ethnozootechnie, and Sabots magazine
16 Sigaut, Duplan et Bochet 1997; Dalin 1999;
and publication of articles mainly concerning domestic

animals of any kind (although hunting and fishing have
not been ignored over the years in their journal Ethnozootechnie). The AFMA, familiar to many members of
the AIMA and founded in the early 1980s as the Association franaise des muses dagriculture has since
expanded its concept and consciousness, well expressed
in the combination of the old logo with the more recent title of Fdration des muses dagriculture et du
patrimoine rural (Federation of agricultural and rural heritage museums). These two volumes, entitled
Les boeufs au travail, were followed more recently by a
third colloquium and publication organized by the SEZ
and the HASRI (LHomme et lAnimal, Socit de Recherche interdisciplinaire), Les Bovins: de la domestication llevage (Cattle: from domestication to stockbreeding),17 in which several members of the AFMA
participated and many attended. The collaboration of
the three groups has become a classic procedure and
continues, representing the sort of fruitful combination
of strengths that each recognizes and expanding considerably the possibilities for effective networking.
Following upon the first two meetings, the author
and other members have steadily pursued the international contacts of the AFMA and she was invited in
2004 to the TAWS (World Association for Transport
Animal Welfare and Study) meeting in England, coorganized by a leading FAO expert on world-wide networking for animal transport and work.18 This was
followed in the same year by the first, small-scale international meeting co-organized by the author and
the expert animal handler Olivier Courthiade19 in the
Arige region in the southwest of France. This meeting included the FAO expert, French specialists in the
history of agriculture, the bread-production cycle, specialists in the safeguard and promotion of rare breeds
from both Germany and France, a Belgian researcher involved in experimental reconstitutions within a
research museum, the animal-handling director of a
major German open air museum and the director of
the major independent open air museum in the south
of England. In the French contingent, five participants
were members of the SEZ or the AFMA or both and the
venue of the meeting was the local open air museum in
the village of Alzen, where the extensive Courthiade
Collection of traditional ox yokes and harness is kept.
The motto of the Alzen Museum is traditions for tomorrow and the staff and township personnel amply
17 Denis et Fanica 2006
18 Starkey 1998
19 Olivier Courthiade, responsible for the safeguard of the Merens horse breed, international judge and representative of the
French Haras Nationaux, has recently founded a center for
training both mule- and oxdrivers and their animals: Olivier Courthiade, Ferme de Meras, Nescus, 09240 La Bastide de
Serou, France.
proved their efficiency at handling a small but international attendance.

This meeting set the tone and defined the major
partners in all the meetings that have followed, with
researchers and museum personnel supporting the inhouse or by invitation demonstrations of expert oxdrivers. Such activities with cattle (not counting the
more extensive use of working horses) figure in the research and interpretation activities of museums such
as the Rhineland Open Air Museum in Kommern, the
Westphalia Open Air Museum in Detmold, and the
Weald & Downland Open Air Museum near Chichester (West Sussex), whose staff are members of the
working groups in the broader network. The Weald &
Downland has recently finished production of a first
series of films detailing work with traditional equipment and working animals meant for both the general
public and other museums.20
Research and Networking
There has been much cross-over from this network, SEZ

and AFMA members, with institutional research efforts,
as can readily be seen in other projects involving experimental reconstitution, such as the major colloquium Labours en sillons in 2006, preceded by a collaborative exhibit of plough and tillage-implement types at the Castle
Museum of Chteaubriant in the Loire-Atlantique region. This exhibit was inspired by the collection and research work of a member Association of the AFMA, the
CICPR (Centre international de culture paysanne et rurale). Again, this emphasizes the mutually stimulating relationships between museums and associations, as well as
the researchers who come to be engaged with both a
subject that the AFMA representatives to the 2008 AIMA
Conference, Franois Sigaut and Ren Bourrigaud, will
have the opportunity to explain in detail.
The Chteaubriant colloquium, in which horses, cattle and the Poitou donkey were all utilized in reconstitutions and demonstrations, was followed by publication
of the proceedings, Nous Labourons containing a CD of
historical documents preparatory to the meeting and a
DVD carefully explaining the experimental ploughing
reconstitutions.21 The general process of cross-fertilization on a European level is evident in the long summary
devoted to this publication in the pages of the German
heavy horse magazine, Starke Pferde, which is the standard-bearer of both draft horse and working cattle meetings and contacts.22 The article was written by a German
veterinarian, member of the SEZ, President of the IGZ,
executive of the FECTU and attendee at the oxdrivers
meeting at the Alsace Open Air Museum in 2007.
20 Weald & Downland films announced in HHW
21 Bourrigaud et Sigaut 2007
22 Scharnhlz 2008
This is but a sketch of the relations woven that have

enabled effective transmission of intangible heritage
and encouraged further research within the museum
collection and archives context. The Swiss and French
archaeozoologists have engaged the Alsace museum
oxdriver in experimental research reconstitutions of
the earliest European animal draft in the fourth millennium BCE involving cattle yoked to pull a travois.23
The Belgian experimental researcher has trained under the French expert animal-handler in the Arige
and attends the Alsace meetings. Two of the German
cattle-handlers have now trained under the eye of the
Alsatian expert. In preparation for a doctoral dissertation, the former head of the Slovenian Ethnographic Museum, engaged in several of these colloquia and
meetings, is now delving into her institutions archives
and touring the country to interview people who used
working oxen24 and hopes to follow this with an exhibition in the museum on the subject.
Perhaps the most invisible and yet important aspect of the meetings in the Alsace Open Air Museum has been the collective work undertaken by the
farmers using cattle in their work, most of whom have
small-holdings widely dispersed in France and Germany and several of whom participate in the emerging
market for direct distribution between food producers
and consumers. They emphasize the capital import of
these regular meetings to reach a critical mass of experience and exchange which enables them to undertake an economically viable use of working cattle. All
of them acknowledge the incomparable expertise of
the museums oxdriver, Philippe Kuhlmann, and the
confidence in their work that he communicates both
to the farmers during meetings and to the long series
of young volunteers that have passed under his watchful eye over the years at the museum.25
Not enough emphasis can be placed on how important the very large Alsace Open Air Museum and the very
small Alzen Museum in Arige have been in building up
consciousness of shared aims and a critical mass of informed participants in this networking process. There is
a second point, important for both places and others like
them, but most especially visible in the Alsace venue
the grassroots elaboration of new identities in work. Peoples work be they farmers, historians, film-makers or
museum personnel is a vital part of their identity and
their self-esteem. In these meetings, the quest for new understandings of regional particularities, in the most exemplary sense, have met with a deep interest on the part
of visitors from far afield on the European scene and be23 Petrquin et al 2006 and 2007
24 Smerdel in Bourrigaud et Sigaut 2007, in Denis et Fanica
2006
25 Particularly Dugast 2008 for photos and report; Le Trait 2008
for film coverage
yond, brought together in working with cattle. This process is one of many that can lend real meaning to the EU
motto of unity in diversity. The great and small museums of Europe are an ideal locus for this highly participative and empowering work on identity.
Trans-Atlantic ties
and European perspectives
This densification of networking, colloquia and other research or transmission events has not gone unheeded beyond the borders of the EU, needless to say,
both among oxdrivers and members of the ALHFAM
in North America, several of whom are in contact with
the AFMAs International Relations section. One came
to the AFMA stand during the 2008 French Salon International de lAgriculture in Paris to meet with both
AFMA and SEZ members and the Arige expert animal-handler Olivier Courthiade. Oxen are widely
used in their historical home in the U.S. New England states and in the neighoring areas of Canada, often in demonstrations and small-scale agriculture, but
most especially in the booming events field associated with draft contests throughout the area and beyond.
However, working with oxen as a long heritage binding
Europe with the historical development of its North
American settlements has taken a new turn involving
both research and museum interpretation. In the autumn of 2008, there is to be an international conference on Oxen in the Old and New Worlds in a venue
long dedicated to the collections and interpretation of
agricultural history Colonial Williamsburg.26
On the European front, the FECTU (the working
horse federation) has a comprehensive vision and strategies that includes other working animals as well and
effectively represents the sector to various levels of government. The major horseman and coach-driving trainer has lent considerable assistance to the cattle folk in
matters of how to obtain official certification for training courses and other technical details.27 Among museum professionals, a member of the ALHFAM group at
the Highland Folk Museum in Scotland (and prize-winning ploughman)28 hopes to add working oxen to the institutions stables in future. The independent Weald &
Downland Open Air Museum in southern England began working with a pair of oxen some years ago, in addition to its renowned strength in the heavy horse field. The
director of the Rhineland Open Air Museum has recently
proposed to the German oxdrivers working group to let
the museum host their meetings, perhaps as a centralizing and enabling force, as often as the group finds opportune. This has recently been made more concrete by the
26 Oxen in the Old and New Worlds 2008
27 Jean-Louis Cannelle of the CERRTA
28 Bob Powell, see Highland Folk Museum website
announcement of a large meeting there of oxdrivers with

their teams as part of the official museum program.29 Of
course, the Alsace Open Air Museum hopes to continue with its yearly oxdrivers meetings, perhaps enlarging
them to host an international colloquium.
Needless to say, the newer members of the EU often
bring to it a wealth of underestimated and endangered
intangible knowledge in matters of working animals,
witness the recent uproar surrounding the banning
of working animals on the roads in Rumania which
threatens to undermine the livelihood of the countrys
many smallholders. There is room for much encouragement and emulation in this area, if the issue is engaged with energetically and with tact.
Museums of all kinds concerned with rural and agricultural heritage have a major role to play as hosts
to meetings, experimental reconstitutions and demonstration sites for innovative agricultural implements
and animal harness. They can couple such roles with
their own objectives of historical interpretation and
the valorization of their own collections and of local
skills-holders. They can also provide support for the
transmission of these intangible heritage skills to the
people who are now looking to working animals as a
viable and pragmatic alternative or complement to motorization of certain agricultural, forest management
and transport activities and they can further the research and recognition that best underwrites the value and image of innovative, small-scale solutions to increasingly complex and differentiated energy needs.
The AFMA and its network of friends stand ready
to provide all information possible on the situation in
France for any partners among museum groups interested in such an undertaking within the European Union and beyond. This is an opportunity to both explore
the resonance of intangible heritage across borders and to
promote the transformations in skills that make it coherent and convincing to speak of traditions for tomorrow.
Bibliography
Bourrigaud, Ren et Franois Sigaut, dir. 2007. Nous

Labourons. Actes du colloque Techniques de travail
de la terre, hier et aujourdhui, ici et l-bas. Nantes:
Editions du Centre dhistoire du travail.
Dalin, Germain (dir.). 1999. Les boeufs au travail. Actes
du Colloque du Festival Animalier International de
Rambouillet, Septembre 1998. Rambouillet, FAIR/
Bergerie Nationale.
Denis, Bernard, et Olivier Fanica (dir.). 2006. Les
Bovins: de la domestication llevage. Ethnozootechnie N 79. Socit dEthnozootechnie.
29 As of the writing of this article, the 20-21 of June, 2009, see
Rheinisches Freilichtmuseum Kommern for further information.
Dugast, Jean-Lo. 2007. Dbardage au cheval. Les seigneurs de la fort. (Horse-logging. The lords of the
forest.) in Sabots, Traditions & Animaux du Terroir,
Special Issue N 1.
Dugast, Jean-Lo. 2008. Passation de savoir (Passing on know-how) in Sabots, N 25, July/August
2008, 28-31.
Duranton, Ren. Undated. Femme Paysanne. DVD. Socit Bourbonnaise Production, 40 rue des Grosliers,
03000 Moulins, France.
Duranton, Ren. Undated. Toi! LAuvergnat dernier
paysan. DVD. Socit Bourbonnaise Production, 40
rue des Grosliers, 03000 Moulins, France.
Le Trait (Lima, Vasco and Avon, Laurent. 2006. Traction Animale, Inventaire des attelages. Paris, Institut
de lElevage.
Le Trait (Lima, Vasco and Lorne Cancel). 2005. DVD.
Les boeufs au travail et les mules qui dansent. The
2004 International Meeting in Alzen, Arige, France.
Saint Raymond, Brassacou, 09100 Pamiers, France,
or through Sabots magazine.
Envoie le Petit, Parts I and II. Le Trait, Saint Raymond, Brassacou, 09100 Pamiers, France, or through
Sabots magazine.
La rencontre des bouviers dAlsace et dailleurs
lEcomuse dAlsace, May, 2008. Le Trait, Saint Raymond, Brassacou, 09100 Pamiers, France, or through
Sabots magazine.
Ptrequin, Pierre, Rose-Marie Arbogast, Anne-Marie
Ptrequin, Samuel van Willigen, Maxence Bailly (dir.). 2006. Premiers chariots, premiers araires.
La diffusion de la traction animale en Europe pendant les IVe et IIIe millnaires avant notre re. Paris: CNRS Editions.
Ptrequin, Pierre, Anne-Marie Ptrequin, Bruno Thery.
2007. DVD. Un travois pour les dieux. Production
CRAVA/CERIMES, 46 minutes, version franaise,
CERIMES, 6 avenue Pasteur, 92170 Vanves, France.
Sabots magazine. Editor-in-chief Franois Durand, Assistant Editor Daniel Simon. 63, rue des Rosiers, 14000
Caen, France. http://www.sabots-magazine.com
Scharnhlz, Reinhard. 2008. Wir pflgen/Nous labourons in Starke Pferde, Sommer 2008, 68-75.
Sigaut, Franois, Jean-Maurice Duplan et Nicole
Bochet (dir.) 1997. Les bufs au travail. Socit
dEthnozootechnie.
Simon, Daniel. 2007. Ecomuse dAlsace. Le fleuron
europen menac (Alsace Open Air Museum, a European jewel under threat) in Sabots, N 19, July/August 2007, 18-22.
Simon, Daniel. 2007. Philippe Kuhlmann, eleveur et
bouvier (Philippe Kuhlmann, cattle-breeder and
oxdriver) in Sabots, N 19, July/August 2007, 18-22.
Starkey, Paul. Rseau pour le Dveloppement (English title: Networking for Development). Trowbridge,
Wiltshire: The Cromwell Press for the International
Forum for Rural Transport and Development, 1998.
Website References (as of June 2008)
AFMA Fdration des muses dagriculture et du patrimoine rurale: http://www.afma.asso.fr
ALHFAM The Association for Living History, Farm
and Agricultural Museums: http://www.alhfam.org/
index.php
Arbeitsgruppe Rinderanspannung: http://www.zugrinder.de/Deutsch/impressum.html to contact the
coordinator, Jrg Bremond
CERRTA Centre europen de Ressources et de Recherches en Traction Animale: http://www.chevaux-detrait.eu/chevaux/races/comtois/equidia.htm or JeanLouis Cannelle, CERRTA, Villers-sous-Chalamont,
25270 Doubs, France
CICPR Centre international de la culture paysanne et
rural website: http://palissy.humana.univ-nantes.fr/
labos/CICPR/cicpr/cicpr1.htm
Ecomuse dAlsace: http://www.ecomusee-alsace.fr
Ecomuse dAlzen: http://ecomusee.alzen.free.fr traditions pour demain
FECTU Fdration Europenne du Cheval de Trait
pour la promotion de son Utilisation http://www.
fectu.org to contact the President, Pit Schlechter.
Freilichtmuseum Domne Dahlem: http://www.
domaene-dahlem.de/
HASRI LHomme et lAnimal, Socit de Recherche
interdisciplinaire: http://www.mnhn.fr/assoc/hasri/
sitefr2/hasri.html
Heavy Horse World: http://www.britnett-carver.co.uk/
heavyhorseworld/
Highland Folk Museum, Kingussie, Scotland: http://
highlandfolk.museum
IGZ Interessengemeinschaft Zugpferde: http://www.
ig-zugpferde.de
Oxen in the Old and New Worlds, International Conference at Colonial Williamsburg, October 30-November 1st, 2008: http://www.colonialwilliamsburg.
org/conted/Images/OxenWebPDF.pdf
Rheinisches Freilichtmuseum Kommern: http://www.
kommern.lvr.de
SEZ Socit dEthnozootechnie: http://www.ethnozootechnie.asso.educagri.fr
Starke Pferde: http://www.starke-pferde.de/
TAWS (World Association for Transport Animal Welfare and Study): http://www.taws.org
Universit Libre de Bruxelles, Ecomuse du Viroin
Muse de la rgion du Viroin - Treignes http://www.
ulb.ac.be/docs/campus/treignes.html
Weald & Downland Open Air Museum: http://www.
wealddown.co.uk
Developing Exceptional
Collections for the Future
Michelle Dondo-Tardiff,
Director General, Canada Agriculture Museum & CSTMC Collection and Conservation Services
The Canada Agriculture Museum is one of the three

museums in the Canada Science and Technology Museum Corporation.The Corporations mandate is to establish, develop and maintain a collection of national
scientific and technological objects that are representative, significant and recognized.To meet this goal, the
Corporation has developed a Collection Development
Strategy that is widely recognized.
The principle objectives of the collection development strategy are: to address the future scope and direction of collection and research; to identify and prioritize issues, ideas, subject areas or themes requiring
research and development attention; and to provide access to the collection.The strategy outlines an intellectual framework, arising from the legal mandate, upon
which collection development and research activities
will be based and resources allocated.
Guiding principles
Collection Development
The primary purpose of the collection is to help
people understand the transformation of Canadian life resulting from science and technology.
Therefore, collection activities will focus on the
relationships between people and science and
technology.The principal criterion for evaluating
an object is the stories that the object tells, and
therefore, its ability to foster understanding and
engagement.
A focused collection is achieved by identifying
and acquiring those objects and supporting documentation which best reflect the framework.
Deaccessions occur with objects that are not consistent with the Collection Development Strategy.
Collection development decisions are consistent
with established professional standards and ethics.
Research
Curatorial research is fundamental to the development and management of the collection and
public programming, as well as physical and intellectual access.
Conservation
The Corporation is committed to providing longterm preservation for all objects it acquires.
Conservation and restoration resource requirements will be assessed in the decision to acquire
an object.
CSTMCs Collection Development Strategy
Modeled on the Collection Development Strategy of
the Ford Museum, Dearborn, the CSTMC CDS was
initiated in 1989 after a study managed by Touche Ross
and was revised 2005.The 1989 report was the origin
of the thematic structure that guides the intellectual
framework of the Corporation, i.e. The Transformation
of Canada and its sub-themes:
Canadian Context
Finding New Ways
How things work
People, Science and Technology
Step 1:Historical Assessments
The products of historical research are Historical Assessments, which identify and analyze important concepts, ideas, objects and issues key to the historic development of scientific and technological endeavour.
HA are peer reviewed and Approved by Committee.
The historical assessment identifies and analyses the
important concepts, ideas and issues in the evolution
of a subject area and places them in the Transformation of Canada theme and sub-themes.Latitude is exercised in identifying and developing the important historical concepts reflecting the theme.
Step 2:Collection Assessments

Following the completion of a Historical Assessment, a
Collection Assessment is prepared.Collection Assessments are comprised of three sections: the ideal collection, a profile of the existing collection, and collection
needs, which will be obtained by comparing the ideal
collection to the existing collection profile.This process identifies artifacts, or classes of artifacts to be acquired and artifacts to be deaccessioned.
The collection assessment is comprised of three elements.
An ideal collection identifies, from the historical assessment and associated documentation, categories of
objects and supporting media that effectively represent
the historical concepts, ideas, and issues in a subject
area.The ideal collection is defined according to subject
area, sub-area, and/or time period.A preferred strategy
for developing an ideal collection for a curatorial area
is identified and substantiated a priori by the curator
and may be one or more of the following types.
A representative collection, i.e. one which includes
examples of significant developments in science
and technology is, in most cases, the preferred
form of an ideal collection for a curatorial area.
For specific topics and/or time periods, the curator recommends the development of an iconographic or study collection.It illustrates innovations, developments and evolution within a
broadly defined area.
An iconographic collection includes one or more
artifacts and supporting media to represent a
broad thematic area where, for some reason, it is
inappropriate or difficult to build a representative
collection.
A study collection is an in-depth collection developed to represent an important aspect of science
and technology in Canada.It illustrates innovations, developments and evolution within a narrowly defined area.
A collection profile will document the context and
scope of the existing artifact collection and supporting documentation.Artifacts in an area of the collection are described sufficiently to determine whether
they are consistent with artifacts needs as identified in
the ideal collection.
As part of the collection profile, collection needs are

identified by comparing the ideal collection to the collection profile for each subject area.This identifies artifacts or classes of artifacts to be acquired and artifacts
to be deaccessioned, if not consistent with historical
concepts or collection objectives.
Committee Process
Two committees play an important role in the implementation of the strategy:

The Acquisition Committees purpose is to bring
appropriate staff together in a regular forum, to
recommend acquisitions and deaccessioning of
artifacts.
The Collection Development Committees purpose is to plan, schedule (subject to work planning
priorities and approval for funding) and approve
historical assessments and collection assessment
documents.
The Collection Development Strategy therefore includes vital functions, which permit the Corporation
to make informed decisions on collection content.
CAgM and CDS
The Canada Agriculture Museum has developed its

own plan that is integrated to the Corporations CDS.
This plan is included in the Corporations five-year
Corporate Plan which is prepared for and presented to
the Canadian Government.
In conclusion, The Canada Science and Technology Museum Corporation of which the Canada Agriculture Museum is one of three museums have developed a Collection Development Strategy to:
guide the selection of the most significant artefacts
provide the information to ensure the collection
has representative artefacts from the most significant sources and from across the country
provide the tools to help make decisions on deaccessioning and ultimately
ensure a well conceived, well rounded and well
documented collection
Subject
Historical Assessment
Collection Assessment
Agriculture
Western Canada
Agriculture in Western Canada

1870-1955 (includes Manufacturing)
D.G. Wetherell
March 1995
Binders-Reapers, 2001
Ploughs, 2002
Maple Sap Technology, 2003
Animal power, 2004
Mowers, 2005
Threshing Machines, 2006
Milking Equipment, 2008
Bee Technology 2008-2009
Fencing Equipment2009-2010
Gas engines2012-2013
Science in Agriculture
Science in Canadian Agriculture: Chemistry and

Genetics on the Farm since World War II
Bryan Dewalt
March 1995
TBD
Aboriginal Agriculture to
European Settlement
2008-2009
2010-2011
Canadian Orchard and

Vineyard
2009-2011
2011-2012
Agriculture: Eastern and

Central Canada to First World
War
2011-2013
TBD
Agriculture: Prairies 1950

Onwards
TBD
TBD
Textiles
Production et activits textiles au Qubec de

1827-1940
Sophie-Laurence Lamontagne,
Fernand Harvey
January 1996
Textiles industriels, 1870 Robert Tremblay
December 2007
2010-2011
Uloga institucije pozaimanja

u ivotu seljaka
Milo Mati, Etnografski muzej u Beogradu
Abstrakt: Institucijom pozaimanja je obiajnopravnim putem definisana razmena

materijalnih i socijalno-ekonomskih dobara u selima u okolini Valjeva. Razmena se odvija u okviru kompleksnih ceremonijalnih situacija (svadba, krtenje, krsna slava itd.), ali
se razmena rada odvija po potrebi. Instituciju pozaimanja karakterie obaveznost davanja i uzvraanja darova kao i obaveznost primanja darova, polaganje prava na dar, naelo ekvivalencije vrednosti, naslednost prava i obaveza vezanih za razmenu, odsustvo
razvijenog sistema sankcija. Razmena se odvija izmeu domainskih grupa, a ne izmeu pojedinaca.
Osnovna ekonomska funkcija institucije pozaimanja jeste odravanje teko uspostavljenog seljakog balansa proizvodnje i potronje. Razmena dobara u okviru ceremonijala je strukturirana tako da se moe tretirati kao specifina forma kreditiranja. Razmena
rada domainstvu omoguuje da sve poljoprivredne poslove obavi na vreme i kvalitetno, odnosno omoguuje joj da ravnomerno rasporedi radni napor. Na taj nain razmena rada ujedno omoguuje odravanje relativno malih domainskih grupa u uslovima
koji zahtevaju ulaganje velikog radnog napora. Uloga institucije pozaimanja u socijalnoj
organizaciji lokalnog seljatva stoji u vezi sa dugotrajnim odravanjem socijalnih veza,
ime u velikoj meri doprinosi integraciji lokalnih seoskih zajednica.
Kljune rei: pozaimanje, razmena dobara, razmena rada, seljaka ekonomija.
Uvod
Institucija pozaimanja, u selima u okolini Valjeva, bila

je predmet naih terenskih istraivanja tokom 1995.
i 1996. godine. Terenski rad je sproveden u nekoliko
etapa i ukupno je istraeno 18 sela. Izbor sela donekle je bio odreen objektivnim okolnostima, ali smatramo da je izbor i broj ispitanika (oko 60 ispitanika)
dovoljan da prui kvalitetnu etnografsku grau. Tokom 2000. godine, ipak, sprovedeno je kratkotrajno
kontrolno terensko istraivanje, kako bi bila obavljena
provera ranije prikupljenih podataka i kako bi bio pripremljen etnografski materijal za dodatnu analizu institucije pozaimanja.
Rezultate istraivanja ve smo publikovali u jednom
ranijem radu: Pozaimanje institucija razmene dobara
u selima u okolini Valjeva.1 Tom prilikom prezentova1 Mati, Milo, Pozaimanje institucija razmene dobara u selima u okolini Valjeva, Glasnik Etnografskog muzeja, knj. 64,
Beograd 2000.
na je etnografska graa, klasifikovana prema situacijama u kojima se obavlja razmena dobara, prezentovane
su obiajno-pravne norme, stavovi ispitanika i obavljena je podela objekata razmene na materijalna i socijalno-ekonomska dobra.
Institucijom pozaimanja je obiajnopravnim putem
definisana razmena dobara u selima u okolini Valjeva.
Razmena materijalnih i socijalno-ekonomskih dobara se odvija u okviru odreenih kompleksnih situacija
(svadba, krtenje, krsna slava itd), dok se razmena rada
odvija po potrebi, nezavisno, a ne u okviru situacija. Instituciju pozaimanja karakterie obaveznost darivanja
i uzvraanja darova kao i obaveznost primanja darova,
polaganje prava na dar, naelo ekvivalencije vrednosti,
naslednost prava i obaveza vezanih za razmenu, odsustvo razvijenog sistema sankcija. Razmena se u sutini
odvija izmeu grupa, a ne izmeu pojedinaca. Uesnici
u razmeni su domainske grupe. Svaka od njih formira
svoj krug domainskih grupa sa kojima se razmenjuje, s
tim to u okviru ukupnog kruga jedne domainske grupe moemo da razlikujemo potkrugove iji je prenik
definisan vrstom situacije u kojoj se odvija razmena.
Analiza institucije pozaimanja u naem prethodnom radu ograniena je na razmatranje strukture procesa razmene, ali nije obavljeno smetanje institucije u
socio-kulturni kontekst u kome inae egzistira. Upravo je analiza pozaimanja s obzirom na kontekst u kome
egzistira predmet ovog rada. Tenja nam je da na neki
nain upotpunimo razmatranje tradicionalnog naina
regulisanja razmene dobara u jednoj geografskoj oblasti. Ovom prilikom smo se opredelili za socijalno-ekonomski i kulturni kontekst u uem smislu, odnosno
za socijalno-ekonomsku kategoriju u kojoj se razmena odvija, a to je seljako drutvo Srbije, odnosno jedan njegov prostorni segment smeten u okolini Valjeva. Etnika pripadnost ispitanika, to jest uesnika u
razmeni, ovom prilikom je potisnuta u drugi plan. Razlog takvom opredeljenju je sasvim jasan uesnici u
razmeni pripadaju istoj etnikoj zajednici, svi su Srbi, a
tamo gde ima pripadnika drugih etnikih grupa, kao
to su Romi u selu Toli kod Mionice, nema institucionalizovane razmene meu pripadnicima razliitih etnikih grupa, odnosno ona je zanemarljivo malog obima i sporadina je.2
Stanovnitvo u selima u okolini Valjeva se s pravom
moe okarakterisati kao moderno seljatvo u socijalnom, ekonomskom, kulturnom i istorijskom smislu
a ne samo na osnovu injenice da ivi u selu. Struktura socijalne organizacije i ekonomije jasno govori
da se radi o seljatvu koje je, svakako, modifikovano
u odnosu na klasino srednjovekovno srpsko seljatvo,
i koje danas stoji u mnogo intenzivnijoj interakciji sa
globalnim drutvom.
eleli bismo ovom prilikom da napomenemo to u
prethodnom radu posveenom pozaimanju nismo uinili da smo se za termin pozaimanje opredelili delimino proizvoljno. Taj termin smo najee sretali u poetku terenskog istraivanja, u selima Paune, Beloevac
i drugim, i zato smo ga usvojili kao naziv za instituciju razmene dobara u istraenoj oblasti. U nekim selima
se koriste drugi termini, poput zaduivanje, uzaimanje
i sporadino uzov (ukljuujui i termine koji se izvode
iz njih). Tim terminima se oznaava ista institucija i poto se radi o formalnoj terminolokoj razlici mi emo
koristit samo termin pozaimanje i odgovarajue termine izvedene iz njega (pozajmiar, pozaimamo se i slino). O rairenosti termina pozaimanje svedoi i Milan
Jefti. On navodi da se taj termin koristi u Jadru,3 oblasti koja se nalazi zapadno od oblasti koju smo mi istraivali. Milenko S. Filipovi, pak, usvaja termine zvanica i uzov, razmatrajui razmenu dobara u Takovu. On
2 Ibid., s. 187 (napomena 9).
3 Jefti, Milan, Slava, Glasnik Etnografskog muzeja, knj. 27, Beograd 1964, s. 422.
u svom radu, meutim, naglasak stavlja na razmenu gostoprimstava i u skladu stim na termin zvanica.4 U selima u okolini Valjeva termin uzov se retko koristi, veini ispitanika je ak bio nepoznat, a termin zvanica se
takoe koristi, ali prevashodno za oznaavanje uesnika u nekoj gozbi.
Institucija pozaimanja i ekonomija seljatva
Iako se o instituciji pozaimanja prevashodno moe

razmiljati kao o socijalnoj instituciji, ona je zapravo
veoma dobro inkorporirana u seljaku ekonomiju, i u
njoj ima relativno znaajnu ulogu. Prosta razmena dobara u seljatvu u prolosti nije osobito razvijena, prevashodno zbog toga to je svaka domainska grupa
proizvodila sve to joj je neophodno, a danas zato to
se problem nedostataka, ali i vikova, reava na tritu.
Kompleksni sistemi razmene javljaju se kako u primitivnim drutvima,5 tako moda jo ee u razvijenim,
takozvanim civilizovanim drutvima, meu koja spadaju i seljaka drutva. I u jednim i u drugim drutvima kompleksni sistemi razmene imaju znaajnu i socijalnu i ekonomsku funkciju.
Ekonomiju seljatva uopte, pa samim tim i svake pojedinane seljake domainske grupe,6 karakterie pojam relativne autarkije, odnosno samodovoljnosti.
Svaka domainska grupa proizvodi pre svega da bi zadovoljila svoje osnovne potrebe. Ona ne samo to sama
proizvodi hranu, ve i obuu, odeu, poljoprivredni alat,
pokustvo, pa ak i stanita i druge zgrade itd. Proizvodnja i potronja ostaju u samoj domainskoj grupi. Jedna
domainska grupa, meutim, nije totalni ekonomski sistem i stoga autarkinost seljatva nikada nije apsolutna.
Jedna seljaka domainska grupa nikada nije u stanju da
sama stvori upravo sve proizvode koji su joj neophodni. Ona, na primer, nije u stanju da sama proizvede so,
eer, ili poljoprivredni alat od metala. Zbog toga ona
uvek mora da uestvuje na lokalnom tritu, na kome
putem robne razmene ili pomou novca dobija ono to
ne moe sama da stvori.7 Povrh toga domainska grupa uvek proizvodi i odreene vikove kako bi udovoljila
socijalnim zahtevima. Seljak, najpre, mora da plati rentu koju mu namee globalno drutvo. Stoga on mora da
4 Filipovi, Milenko S., Zvanica ili uzov, ustanova uzajamnog

goenja, ovek meu ljudima, SKZ, Beograd 1991.
5 Mos, Marsel, Ogled o daru, Sociologija i antropologija, knj. 2,
Prosveta, Beograd 1982; Malinovski, Bronislav, Argonauti zapadnog Pacifika, BIGZ, Beograd 1979.
6 Iako je u veini sluajeva mogue koristit termin domainstvo, smatramo prikladnijim termin domainska grupa zbog
njegove obuhvatnosti i este primene u teorijama o seljatvu.
Ovom prilikom opredeljujemo se za drugi termin i zbog toga
to njime jasno ukazujemo upravo na seljako domainstvo.
7 Mendras, Henri, Seljaka drutva, Globus, Zagreb 1986, s. 62
- 69.
proizvodi vie da bi stvorio fond za rentu.8 Jedan od najbitnijih socijalnih zahteva jeste i proizvodnja za ceremonijalni fond. Svaka seljaka domainska grupa, naime,
u veoj ili manjoj meri uestvuje u odreenim socijalnim odnosima, koji nikada nisu u potpunosti utilitarni i uvek su okrueni simbolikom konstrukcijom koja
slui da ih objasni i da upravlja njima. Socijalni odnosi su okrueni ceremonijalom, a ceremonijal mora biti
plaen radom, robom ili novcem. Stoga seljak mora da
radi vie nego to mu je neophodno da zadovolji osnovne egzistencijalne potrebe, odnosno mora da radi da bi
stvorio manji ili vei ceremonijalni fond.9 Institucijom
pozaimanja definisana je razmena dobara koja se realizuje u odreenim situacijama, kao to su svadba, babine i krtenje, sahrana i poduja, slava i preslava i druge,10
a te situacije, osim kad je u pitanju razmena rada, imaju
upravo ceremonijalni karakter. To znai da seljaci u okolini Valjeva moraju da proizvode odreene vikove kojima uestvuju u razmeni, ali i vikove koji im omoguuju
da realizuju situacije u kojima se odvija razmena dobara,
odnosno moraju da proizvode vikove za ceremonijalni fond. Nekoliko je aktivnosti kojima oni prebegavaju
da bi proizveli vikove. Jedna od njih je intenzivno gajenje ljiva i drugog voa. Od ljiva se pee rakija, iji se jedan deo uva da bi bio potroen u nekoj situaciji, dok se
drugi deo prodaje na lokalnom tritu, a deo dobijenog
novca se ulae u ceremonijalni fond. Drugo voe se direktno iznosi na lokalno trite. Seljaci u okolini Valjeva
se intenzivno bave i povrtarstvom, a pojedine domainske grupe se bave intenzivnim stoarstvom. U oba sluaja se viak proizvoda pretvara u novac, a deo novca se
deponuje u ceremonijalni fond.11
Kad jedna domainska grupa organizuje odreenu situaciju, onu u okviru koje se ostvaruje razmena dobara,
osim u sluaju razmene poljoprivrednog rada, pred nju
se postavlja jedan veoma znaajan zahtev da u relativno kratkom periodu (jedan do sedam dana) potroi relativno velike koliine materijalnih dobara, pre svega hrane,
ali i novca u poslednje dve do tri decenije. Organizacija
takvih situacija je u normalnim okolnostima oekivana u duem periodu i domainska grupa mora uvek da
ima spremljen ceremonijalni fond, za kojim e posegnuti
u trenutku kad organizuje situaciju. Ceremonijalni fond
moe biti u vidu zaliha hrane, novca i drugih materijalnih dobara, ali u naem konkretnom sluaju jedan, znaajan, deo ceremonijalnog fonda ima specifini vid.
Situacije u kojima se realizuje razmena dobara, naime, kao svoj bitan segment imaju vie ili manje obil-
nu gozbu, kao sastavni deo ukazanog gostoprimstva.

Za obilnu gozbu je neophodno potroiti velike koliine hrane, koja zapravo jeste osnovni proizvod seljaka.
Zbog toga svaka organizacija neke situacije preti da narui teko uspostavljeni seljaki balans proizvodnje i potronje domainske grupe.12 S druge strane, zbog prirodno-tehnikog procesa poljoprivredne proizvodnje,
ali i zbog specifinog pristupa seljaka poljoprivrednom
radu,13 domainska grupa nije u stanju da u kratkom
vremenskom periodu proizvede velike koliine hrane.
Ona ivi i u neprekidnoj neizvesnosti u tom smislu to
zna da e organizovati neku situaciju, ali retko kad tano zna u kom e se trenutku to desiti. Jedna domainska
grupa moe, na primer, da oekuje organizaciju svadbe
u periodu nakon to neki lan domainstva stasa za enidbu ili udaju (u istraenoj oblasti to je obino nakon
navrene 17. ili 18. godine ivota), ali se trenutak odravanja svadbe precizno utvruje samo nekoliko meseci ranije, to je nedovoljno da domainska grupa spremi
obiman ceremonijalni fond ukoliko bi se oslonila iskljuivo na sopstvenu proizvodnju. U nekim drugim situacijama, kao to je sahrana, neizvesnost je moda jo
vea. Domainska grupa zbog toga pribegava neprestanoj proizvodnji malih vikova, koje tokom dueg perioda rasporeuje u vidu priloga u hrani kod odreenih
domainskih grupa, sa kojima stoji u odnosu razmene,
odnosno kod odreenih domainskih grupa koje se nalaze u njenom krugu razmene. Kao prilog u hrani krajem XX stolea najee se javlja prase, zatim jagnje, torta, vino i rakija, a ranije je prilog u hrani bilo i pile ili
kokoka, pa i neka druga kuvana hrana.
Precizno strukturiran mehanizam razmene dobara, koji osigurava dugo trajanje odnosa razmene izmeu dve domainske grupe simultano delujui sa
obiajno-pravnim normama da se mora vratiti ista vrsta dobra i u istoj vrednosti, i u istoj situaciji14 primorava domainsku grupu da prilog u hrani d onda
kad neka druga domainska grupa organizuje situaciju, bez obzira da li se radi o vraanju ranije dobijenog
priloga (uzdarju) ili o pozajmljivanju (darivanju) priloga koji e joj u budunosti biti vraen. Mehanizam
razmene domainskoj grupi osigurava dobijanje velikih koliina hrane u trenutku kad je to njoj najpotrebnije. Ona, zapravo, deo svojih vikova pretvara u vaan
segment ceremonijalnog fonda. Njoj odista nije teko
da proizvodi i drugim domainskim grupama povremeno daje priloge u hrani, ali je, samim tim, osigurala
sebi dovoljno hrane kad ona bude organizovala situa-
8 Wolf, Eric R., Peasants, Prentice-Hall, New Jersy 1966, s. 9 11.

9 Ibid., s. 7 - 8.
10 Mati, M., op. cit., s. 176 - 184.
11 Tokom devedesetih godina XX stolea, u vreme kada dinar
nije imao veliku vrednost, seljaci su domau valutu pretvarali u stranu valutu, najee u nemake marke, ime su sebi
obezbeivali sigurnost.
12 Wolf, E. R., op. cit., s. 13 - 17; Kerblay, Basile, Chayanov and

the Theory of Peasantry as a Specific Type of Economy, u:
Shanin, Teodor, editor, Peasants and Peasant Societies, Penguin Books, London 1979, s. 150 - 154.
13 Chayanov, Alexander V., The Theory of Peasant Economy, Homewood, Irwin 1966, s. 5 - 7.
14 O strukturi mehanizma razmene dobara videti: Mati, M., op.
cit., s. 192 - 197.
ciju. Poto je gozba sastavni deo gostoprimstva, domainska grupa koja organizuje situaciju je sebi ujedno
osigurala ispunjavanje vane socijalne uloge.
Ako bismo se, i pored veoma izraenih kritika,15 osvrnuli na terminologiju savremene ekonomije, razmotrenu razmenu priloga u hrani mogli bismo da nazovemo
kreditiranjem. Poto domainska grupa kao uesnik u
nekoj situaciji vraa ili pozajmljuje prilog iste vrednosti
kao to je i onaj koji je dobila, ili e ga dobiti kad bude
organizovala istovetnu situaciju, re je o beskamatnom
kreditiranju. Uostalom, kreditiranje nije strano ljudskim drutvima, esto se u raznim oblicima javlja i kod
primitivnih naroda16 i u seljakim drutvima.17 U selama koja su bila obuhvaena istraivanjem, seljaci i sami
smatraju da razmena priloga u hrani predstavlja oblik
kreditiranja. Oni su svesni toga da ne mogu u kratkom
periodu proizvesti velike koliine hrane, i da im prilozi
u hrani znatno pomau pri organizaciji situacije.
Potronja velike koliine hrane (i drugih materijalnih dobara), rekli smo, ugroava uspostavljeni balans
izmeu proizvodnje i potronje. Poto je proizvodnja
u velikoj meri definisana prirodnim uslovima i resursima koje jedna domainska grupa poseduje, ona jedino moe znatnije da utie na potronju.18 Ona to upravo i ini kroz instituciju pozaimanja, to jest razmenom
priloga u hrani, odnosno tako to manje koliine hrane
povremeno daje drugim domainskim grupama. Na taj
nain razmena priloga u hrani dobija funkciju suptilnog
regulatora potronje i znaajno doprinosi odravanju ranije uspostavljenog balansa proizvodnje i potronje.
Da razmena priloga u hrani upravo ima funkciju
odravanja balansa proizvodnje i potronje potvruje
i injenica da jedna domainska grupa ne razmenjuje
priloge sa svim domainskim grupama iz svog kruga,
odnosno potkruga koji odgovara odreenoj situaciji.
Jedna domainska grupa razmenjuje priloge samo sa
onoliko drugih domainskih grupa koliko joj je upravo neophodno da organizuje situaciju. Tako, na primer,
ako jedna domainska grupa u svom krugu pozajmiara formiranom za krtenje ima 40 do 50 drugih domainskih grupa, ona e priloge u hrani razmenjivati
samo sa 10 do 15 domainskih grupa. Koliina hrane
koju dobije od njih sasvim joj je dovoljna za organizovanje gozbe za oko 100 ljudi. Ako bi razmenjivala priloge sa veim brojem drugih domainskih grupa, ona
bi neprestano morala da proizvodi vie, kako bi povremeno davala te priloge. Poveanu proizvodnju domainska grupa moda i moe da obezbedi, ali mehanizam razmene osigurava da ona sve priloge, koje je ve
dala ili e ih dati u budunosti, dobije u jednom trenutku, pa e se u situaciji pojaviti viak hrane koja je nepo-
trebna. To znai da je i trud koji je domainska grupa

uloila u proizvodnju suvine hrane beskoristan, to
je u suprotnosti sa jednim od osnovnih naela seljake ekonomije svaki trud uloen u proizvodnju onoga
to nije neophodno beskoristan je i besmislen.19 Ako bi,
pak, domainska grupa razmenjivala manji broj priloga nego to joj je potrebno, ona bi u trenutku kada organizuje neku situaciju morala da potroi vie hrane
nego to je u mogunosti da proizvede, ime je ugroena njena egzistencija.
I u jednom i u drugom sluaju, kad razmenjuje vie
ili manje nego to joj je potrebno, domainska grupa
naruava uspostavljeni balans proizvodnje i potronje. Zbog toga, da bi balans bio odran, razmenjuje
se upravo onoliko priloga koliko je neophodno. Razmena priloga u hrani imala je naroito vanu ulogu u
odravanju balansa u ranijem periodu, prevashodno
do Drugog svetskog rata, kada je stepen autarkinosti
domainskih grupa bio mnogo vii, a uspostavljeni seljaki balans bilo tee odrati. Mi danas, meutim, ne
smemo da zanemarimo injenicu da se za organizaciju
situacija troe i velike koliine novca.
Klasino seljatvo, generalno, ne pridaje veliki znaaj novcu,20 a seljka ekonomija nije usmerena ka sticanju profita i u njoj se novac ne tretira na isti nain kao u
ekonomiji globalnog drutva. Seljak u principu ne proizvodi za trite, ve za sebe, a kad bi poeo da proizvodi za trite i radi sticanja profita on vie ne bi bio seljak i postao bi industrijski proizvoa hrane. Seljak za
trite proizvodi samo onoliko koliko mu je neophodno da proda kako bi za dobijeni novac platio rentu, odnosno danas porezu, i kako bi kupio ono to sam nije
u stanju da proizvede.21 Seljak, generalno, novac doivljava kao nuno zlo i poseduje ga samo onoliko koliko mu je neophodno. On ga ne troi, seljak nije potroa.22
S druge strane, odreene promene u globalnom
drutvu koje su uticale i na seljatvo, a to su pre svega
proces industrijalizacije i modernizacija ivota, dovele
su do toga da tradicionalni odnos seljaka prema novcu
bude delimino naruen. Seljak danas vie ne proizvodi upravo sve to mu je neophodno, ve mnogo vei broj
proizvoda, nego ranije, nabavlja na tritu. On danas, na
primer, svu odeu i obuu, poljoprivredni alat, pokustvo, pa ak delimino i hranu, nabavlja na lokalnom tritu. Zbog toga seljak ima sve vee potrebe za novcem
pa proizvodi vie poljoprivrednih proizvoda koje iznosi
na lokalno trite. Poveanje poljoprivredne proizvodnje uslovljeno je i rastom potreba globalnog drutva za
hranom, pa je seljak i zbog toga prisutniji na tritu. Ponekad se pojedini seljaci specijalizuju iskljuivo za trgo-
15
16
17
18
19
20
21
22
Chayanov, A. V., op. cit., s. 5 - 7.

Mos, M., op. cit., s. 91 - 103.
Wolf, E. R., op. cit., s. 37 - 40.
Ibid., s. 16 - 17.
Kerblay, B. op. cit., s. 153.

Mendras, H., op. cit., s. 69.
Ibid., s. 64 - 65, 69; Wolf, E. R., op. cit., s. 9 - 10.
Mendras, H., op. cit., s. 69 - 71.
vinu poljoprivrednim proizvodima.23 Upravo akumulacija kapitala stvorenog prodajom proizvoda za potrebe
globalnog drutva dovodi do bogaenja pojedinih seljaka, ali i do porasta novane mase u seljatvu uopte.
Pred seljakom koji ima vie novca nego ranije stoje
dve jasne mogunosti: da novac uloi u razvoj proizvodnje ili da izvri njegov transfer iz ekonomske sfere u sociokulturnu sferu. Dve grupe faktora utiu na njegovu
odluku. Prva grupa faktora potie iz samog seljatva i u
nju spadaju struktura srodstva i srodniki odnosi, organizacija porodice, organizacija procesa poljoprivredne
proizvodnje, vlasniki odnosi i specifian oblik neizvesnosti u kojoj seljak neprestano ivi. Seljaka neivesnost
korene ima pre svega u velikoj zavisnosti od prirodnih
uslova, koje seljak ne moe racionalno da kontrolie, ali
i u nepredvidivosti uticaja globalnog drutva. Druga
grupa faktora upravo potie iz globalnog drutva i obuhvata niz pozitivnopravnih propisa koji su seljaka sputavali da kapital ulae u proizvodnju.24 Onemoguen da u
globalnom drutvu ostvareni kapital ulae dalje u proizvodnju, i tako preraste u industrijskog poljoprivrednika, seljak se opredeljuje za transfer kapitala u sociokulturnu sferu. Dovoljna koliina novca u sociokulturnoj
sferi, ali i tenja za socijalnom emfazom u zajednici,25
doveli su do toga da se u organizaciju situacija u kojima se ostvaruje razmena dobara ulau velike koliine
novca, ime je proporcionalno smanjena uloga priloga
u hrani. Ulaganje dodatnog novca domainskoj grupi
koja organizuje situaciju omoguava da na uestvovanje pozove vei broj onih koji sa njom ne stoje u odnosu
razmene dobara, koji e u situaciji uestvovati ad hoc, i
sa kojima ona nee uopte ni zasnovati odnos razmene.
Uee takvih domainskih grupa i porodica, naroito
iz gradova, omoguuje organizatoru da se u lokalnoj zajednici predstavi kao domainska grupa sa velikim brojem drutvenih veza.
Izneemo primer koji nam se ini najupeatljivijim.
ivota Jankovi iz sela Toli kod Mionice je na svadbi
koju je organizovao povodom sinovljeve enidbe imao
oko 900 gostiju (zvanica). Naveo je da je samo za kuvanje supe za svadbeni ruak zaklana jedna krava i da
je pivo i vino toeno iz cisterne. Jasno je da je za orga23 O tom fenomenu, u selima u okolini Beograda, videti rad: Kovaevi, Ivan, Socijalno-emfatika funkcija monumentalnih
grobnica, Etnoloke sveske, knj. VI, Beograd 1985, s. 82 - 84.
24 O faktorima koji su onemoguili seljaka da razvija proizvodnju Kovaevi raspravlja u radu o socijalno-emfatikoj funkciji monumentalnih grobnica, koje su gradili seljaci iz okoline Beograda: Ibid., s. 84 - 85; O nekoliko bitnih faktora koji
su takoe sputavali seljake da ulau u proizvodnju videti i
rad: Bari, Lorraine, Traditional Groups and New Economic
Opportunities in Rural Yugoslavia, u: Firth, Raymond, editor, Themes in Economic Anthropology, Tavistock Publications, London 1967.
25 Kovaevi, I., op. cit., s. 84 - 85; Brati D. - Maleevi M., Kua
kao statusni simbol, Etnoloke sveske, knj. IV, Beograd 1982,
s. 144 - 152.
nizaciju te svadbe upotrebljen ogroman ceremonijalni

fond, koji nije steen samo na tradicionalan nain, odnosno upotrebljen je dodatni novac koji je steen organizovanom proizvodnjom poljoprivrednih proizvoda
(Jankovi poseduje farmu za proizvodnju jaja). Sama
injenica da je velika koliina novca iskoriena za ceremonijalni fond, odnosno za organizaciju svadbe, govori da ovaj domain novac jo uvek tretira kao seljak
(a ne kao kapitalistiki preduzetnik), i to seljak koji
izrazito tei ka socijalnoj emfazi, o emu svedoi veoma veliki broj uesnika u svadbenom veselju.
Ulaganje velike koliine novca u organizaciju situacije, meutim, nikako ne znai naruavanje uspostavljenog balansa proizvodnje i potronje. Dominska
grupa je zapravo i proizvodnju za trite ukomponovala u taj balans. Proizvodnja za trite za nju predstavlja samo jo jedan zahtev koji se pred nju postavlja, koji
je pre socijalni nego ekonomski, i ona e na taj zahtev
odgovoriti shodno resursima za proizvodnju koje poseduje. Ona nee sve svoje resurse uloiti u proizvodnju za trite jer ona nije kapitalistiko preduzee, ve
domainstvo sa raznovrsnim potrebama.26 Domainska grupa, zapravo, moe svesno da izvri preraspodelu svojih potreba i da zapone proizvodnju za trite
upravo da bi poveala sopstveni ceremonijalni fond.
Domainske grupe u selima obuhvaenim istraivanjem jo uvek se prevashodno bave proizvodnjom
za sopstvene potrebe (u suprotnom mi i ne bismo mogli da ih smatramo seljakim). Na to ukazuje upravo
razmena poljoprivrednog rada koja je jo uvek relativno intenzivna. Odnos razmene rada zasniva se prevashodno sa domainskim grupama koje su u neposrednom susedstvu i po pravilu je dugotrajan. U trenutku
kada je neophodno obaviti neki vaan i neodloan poljoprivredni ili drugi rad, jedna domainska grupa
pozajmljuje radnike, odnosno njihov rad, drugoj domainskoj grupi sa kojom stoji u odnosu razmene rada.
Ona je, pak, duna da prvoj domainskoj grupi vrati
dobijeni rad, pridravajui se naela ekvivalencije. Broj
radnika koje razmenjuje jedna domainska grupa prevashodno je definisan obimom posla koji treba obaviti. Pod uticajem globalnog drutva, meutim, koje je
seljatvu nametnulo savremenu tehnologiju obrade
zemlje i savremene maine, dolo je do redukcije razmene prevashodno na one poslove koji se ne mogu
obavljati pomou modernih sredstava za rad.27
Razmena poljoprivrednog rada, eksplicitno, obezbeuje domainskim grupama radnike koji su joj dovoljni da, zbog prirode procesa poljoprivredne proizvodnje, vane poslove obavi potpuno i na vreme. U
sluaju da domainska grupa ne obavi svoje poslove
kako treba, ugroena je njena materijalna egzistencija. Ona ostaje bez hrane, ali i bez proizvoda koji e ue26 Wolf, E. R., op. cit., s. 2.
27 Mati, M., op. cit., s. 183 - 184.
stvovati, bilo direktno, bilo u vidu novca dobijenog njihovom prodajom, u fondu za obnovu, fondu za rentu i
u ceremonijalnom fondu. Domainska grupa, zapravo,
nee moi da zadovolji sopstvene potrebe i nee moi
da ispuni socijalne zahteve koji se pred nju postavljaju,
pa stoga nee moi da uspostavi, ili da odri ranije uspostavljen balans proizvodnje i potronje.
U selima u okolini Valjeva gotovo sve domainske
grupe imaju posede zemlje koji za potpunu i pravovremenu obradu zahtevaju od domainske grupe vie radne snage nego to ona sama moe da obezbedi. U toj
oblasti domainske grupe imaju proseno etiri do sedam lanova, ukljuujui i one radno nesposobne, to
jest malu decu i veoma stare lanove. Prosena veliina
imanja je oko tri hektara. S druge strane, jedan od tradicionalnih seljakih naina obezbeivanja dodatne
radne snage, angaovanje najamnih radnika,28 nije razvijen, najverovatnije zbog specifinih demografskih
prilika, odnosno zbog nedostatka slobodnih radnika, koji bi bili stalni najamnici, tokom dueg perioda,29
ak i do nekoliko stolea unazad. Zbog toga domainska grupa obezbeuje dodatnu radnu snagu razmenom radnika. Pri tom, razmena radnika sa bliskim susedima ili srodnicima nije sluajna. Razmenom upravo
sa njima, sa kojima inae domainska grupa neprekidno stoji u socijalno-ekonomskoj interakciji, obezbeuje joj upravo onu radnu snagu koja e svakako poslove
obaviti kako treba i na vreme.
Za razumevanje razmene rada bitna je injenica da
domainska grupa razmenjuje radnike sa onoliko drugih domainskih grupa koje e joj obezbediti tano onoliko radnika koliko joj je potrebno. Ako bi domainska
grupa od druge domainske grupe uzela manje radnika, poslovi ne bi bili zavreni na vreme ili nebi bili obavljeni dovoljno kvalitetno. Ako bi, pak, uzela vie radnika, njeni poslovi bi svakako bili zavreni na vreme, ali bi
onda ona, shodno mehanizmu razmene rada koji namee strogi reciprocitet, odnosno podrazumeva izrazitu ekvivalenciju razmenjenih dobara morala i da vrati
vie radnika. To bi od njenih radnika iziskivalo ulaganje
veeg radnog napora i oduzelo bi joj radnike u situaciji
kad su joj potrebni za obavljanje drugih poslova.
Razmena rada domainskoj grupi, dakle, obezbeuje potreban broj kvalitetnih radnika. Dovoljan broj
radnika, s jedne strane, i kvalitet njihovog rada, s druge strane, domainskoj grupi omoguuju da ostvari
upravo onaj obim proizvodnje koji joj je neophodan da
zadovolji sopstvene potrebe i da odgovori na socijalne zahteve i zahteve koje pred nju postavlja globalno
drutvo. Razmena rada, zapravo, domainskoj grupi u
ovom sluaju omoguuje odravanje balansa proizvodnje i potronje.
28 Mendras, H., op. cit., s. 66.
29 Vlajinac, Milan Z., Moba i pozajmica, Srpska kraljevska akademija, Beograd 1929, s. 407, 411, idd.
Razmena rada ima vaanu ulogu i u odravanju

odreenog tipa domainske grupe. Tamo gde postoji
oskudica hrane, naime, teko je odrati velike domainske grupe. Njih treba oekivati tamo gde postoji dovoljno hrane, ali i tamo gde poljoprivreda zahteva stalno prisustvo velikog broja radnika. Vanu ulogu ima i
kulturni kontekst u kome egzistira domainska grupa.
Moe se desiti da uslovi poljoprivrede zahtevaju stalno prisustvo velikog broja radnika, ali da se ipak odravaju male domainske grupe.30 Takav je sluaj upravo u selima oko Valjeva. Tu se razmena rada, odnosno
radnika, javlja kao kulturni fenomen koji jednoj maloj domainskoj grupi (etiri do sedam lanova proseno) neprestano obezbeuje potreban broj radnika da bi
obavila svoje poljoprivredne poslove. Razmena rad na
taj nain dobija funkciju odravanja domainskih grupa sa relativno malim brojem lanova.
Kao to smo ve napomenuli za razmenu priloga u
hrani, isto moemo rei i za razmenu materijalnih dobara uopte. Domainska grupa, kao uesnik u situacijama, povremeno daje darove, a kad ona organizuje situaciju, sve darove koje je ranije dala, ali i koje e u budunosti
dati, ona dobija odjednom, kreditirajui sebe na taj nain i ne naruavajui balans proizvodnje i potronje. Domainska grupa je na primer u sluaju svadbe mladom
branom paru, odnosno u sluaju babina ili krtenja svom
detetu obezbedila materijalna dobra neophodna za normalan ivot, ne ugroavajui ekonomsku stabilnost.
Razmena dobara unutar samog seljatva naroito je vana kad se ostvaruje u okviru svadbe i kad se
rzmenjuju materijalna dobra relativno velike vrednosti. Svadba je ceremonijal kojim se obeleava ulazak
u brak, trajnu zajednicu koja, po pravilu, dobijanjem
dece prerasta u porodicu. Iako novi brani par nee u
veoma dugom periodu, ili nee uopte, zasnovati sopstvenu inokosnu domainsku grupu, on ipak ima potrebe za odreenim materijalnim dobrima, odnosno
objektima materijalne kulture koji e joj obezbediti
normalan ivot, pa ak i izvestan stepen samostalnosti
u okviru roditeljske domainske grupe. Zbog velikog
vrednovanja ivota unutar domainske grupe, sa jedne
strane, kao i zbog poznavanja materijalne situacije organizatora svadbe sa druge strane, seljaci su u mogunosti da novom branom paru kao svadbeni dar daju
upravo ono to mu je potrebno za normalan ivot. ak
i kad poe od sopstvenih potreba a u sluajevima kad
dar predstavlja pozajmicu domainska grupa moe da
daruje ono to je njoj potrebno, jer e dar iste vrednosti
i iste vrste u budunosti biti njoj vraan domainska
grupa ne moe da napravi veliku greku, s obzirom na
postojanje visokog stepena istovetnosti potreba domainskih grupa. Polazei od naela ekvivalencije darova, domainska grupa ak moe da projektuje sopstve30 Wolf, E. R., op. cit., s. 65, 71.
ne potrebe u darove koje pozajmljuje, to jest u sluaju

kada ona daje dar koji e joj u budunosti, kada ona
bude bila organizator iste situacije, biti uzvraen. Domainska grupa, jednostavno reeno, mada zvui pomalo paradoksalno, kao dar daje ono to je njoj samoj
potrebno. Ali ona zna da e isti dar dobiti u budunosti,
i to upravo u trenutku kada joj je najpotrebniji.31
Takav nain razmiljanja moe, pod uticajem globalnog drutva, vremenom da postane disfunkcionalan.
Globalno drutvo utie na poveanje raznovrsnosti potreba u seljatvu, i nudi mnogo iru lepezu objekata materijalne kulture koji mogu u seljatvu da dobiju funkciju dara. Do sredine XX stolea raznovrsnost darova je
bila veoma mala, to su bili proizvodi domae radinosti,
a njihova materijalna vrednost nije bila velika. Krajem
XX stolea kao dar se daje preko 100 razliitih objekata
materijalne kulture, koji uglavnom potiu iz globalnog
drutva.32 Globalno drutvo je, meutim, smo ponudilo reenje novac. Novac, uglavnom ostvaren na lokalnom tritu, u seljatvu vremenom postaje univerzalno materijalno dobro koje se razmenjuje. Domainska
grupa sada sve ee daruje novac jer time, s jedne strane, omoguuje domainskoj grupi koja je primila dar da
tim novcem sebi kupi ono to sama smatra neophodnim, dok, s druge strane, domainska grupa koja je novac dala u budunosti dobija istu koliinu novca i moe
sama da odlui na koji e nain zadovoljiti sopstvene potrebe. Dobijeni novac, pritom, i ne mora biti direktno
pretvoren u materijalna dobra ve se njime moe raspolagati na bilo koji nain. Domainska grupa moe, na
primer, dobijeni novac da prenese u neki od neophodnih fondova (fond za rentu ili fond za obnovu) ili da ga
iskoristi za odranje sopstvene egzistencije. U svakom
sluaju, sve dok moemo domainsku grupu smatrati
seljakom, ona e dobijeni novac direktno ulagati u odravanje balansa proizvodnje i potronje.
Uspostavljeni balans proizvodnje i potronje mogao
bi, naizgled, biti ugroen organizacijom slave ili preslave, kad domainska grupa ne razmenjuje niti priloge u hrani niti vredna materijalna dobra.33 Organizacija slave i preslave je, za razliku od drugih situacija,
periodina i sasvim izvesna, tako da domainska grupa ne samo to moe unapred da spremi odgovarajui
ceremonijalni fond, ve su to situacije koje ne iziskuju velike materijalne izdatke. Za slavu i preslavu se po
pravilu ne razmenjuje veliki broj gostoprimstava, pa
domainska grupa nije primorana da troi velike koliine hrane, odnosno one koliine hrane koje nije u stanju sama da proizvede u relativno kratkom vremenu.
31 Mati, M., op. cit., s. 176 - 179. O odnosu razmene i dara konkretno u svadbenom ritualu videti i rad: Kovaevu, Ivan,
Odnos razmene i dara u svaremenom svadbenom ritualu, Etnoantropoloki problemi, knj. 2, Beograd 1987.
32 Mati, M., op. cit., s. 185.
33 Ibid., s. 181 - 182.
Institucija pozaimanja i socijalna

organizacija seljatva
Kad govorimo o autarkinosti domainske grupe, moemo da raspravljamo o stepenu te autarkinosti, ali
nikada ne moemo tvrditi da je domainska grupa apsolutno autarkina.34 Ona je, ma kolika bila, uvek suvie mala da bi mogla apsolutno sve da obezbeuje sama
sebi. Stepen autarkije domainske grupe nije ni uvek
isti u svim sferama njenog ivota. Stepen autarkije najee je vii u ekonomskoj sferi, a nii u sociokulturnoj,
odnosno domainska grupa lake i u veoj meri sledi princip samoopskrbe u oblasti proizvodnje i potronje, dok je u socijalnoj oblasti znatno tee zadovoljiti
potrebe domainske grupe u okviru nje same. Stepen
socijalne autarkije je po pravilu toliko nizak da veina
autora koji se bave fenomenom seljatva uopte ne raspravlja o tome. Zbog niskog stepena socijalne autarkinosti jedna domainska grupa u veoj meri stupa
u razne oblike socijalnih odnosa sa drugim domainskim grupama. Stepen sociokulturne autarkinosti domainskih grupa poglavito je smanjen jakim uticajem
globalnog drutva u proteklih nekoliko decenija.
Nekoliko je bitnih inilaca koji utiu na to da jedna
domainska grupa ostvaruje i odrava veze sa drugim
domainskim grupama, pre svega iz istog sela, ali i iz
susednih sela. Najpre, svaka domainska grupa izloena
je delovanju negativnih spoljanjih inilaca. Oni mogu
biti prirodni, mogu dolaziti iz samog seljtva ili, pak, iz
globalnog drutva. Poljoprivredna proizvodnja u velikoj meri zavisi od prirodnih uslova, koje seljatvo, a i
svaka domainska grupa posebno, nije u stanju da racionalno kontrolie. Od inilaca koji dolaze iz samog seljatva treba istai tenje za individualizacijom, socijalni
pritisak da se pridrava tradicionalnog ponaanja, demografski pritisak na obradivu zemlju, to prouzrokuje pojavu rivalstva. Globalno drutvo vri pritisak na seljatvo pre svega nametanjem rente, ali i drugih obaveza,
kao to su kolektivni radovi, vojna obaveza, itd. Globalno drutvo esto vri i politiki pritisak na seljatvo.35
Spoljanji faktori, meutim, deluju selektivno, odnosno uvek na jedne domainske grupe vie, a na druge manje. Zbog toga domainske grupe objektivno dolaze u meusobno neravnopravan poloaj. One koje su
se usled slabijeg negativnog delovanja spoljanjih inilaca nale u povoljnijem poloaju, mogu da tee odravanju takvog stanja i da ostave one domainske grupe
koje su se nale u nepovoljnom poloaju da propadnu.
S druge strane, nijedna domainska grupa nije u stanju da potpuno, a najee uopte, kontrolie delovanje spoljanjih negativnih inilaca, pa se moe desiti
da one domainske grupe koje su bile u povoljnom poloaju veoma brzo dou u nepovoljan poloaj. Takve
34 Mendras, H., op. cit., s. 61 - 83.
35 Wolf, E. R. op. cit., s. 77.
preokrete najee izaziva delovanje prirodnih inilaca. Zbog ovakve neizvesnosti domainske grupe rado
zasnivaju odnose saradnje sa drugim domainskim
grupama kako bi postigle ravnoteu u delovanju negativnih spoljanjih inilaca i ravnomernu raspodelu resursa meu domainskim grupama.36
Jedan od bitnih inilaca koji utiu na domainsku
grupu da odrava socijalne veze sa drugim domainskim grupama jeste, u patrilokalnim drutvima poput
naeg seljatva, neprestana potreba za enama. Domainska grupa je uvek dovoljno mala da bi svojim lanovima mogla sama da obezbeuje brane partnere, a ne
smemo zanemariti ni delovanje izuzetno vanog kulturnog inioca naelo egzogamije domainske grupe.
Iako je jasno da srodstvo nema u seljatvu onu vanost
kao u primitivnim drutvima, moramo imati na umu
da je najvei broj domainskih grupa sainjen upravo
od srodnika. Kad uzmemo u obzir injenicu da su domainske grupe u selima u okolini Valjeva relativno male37 i da su to nuklearne ili proirene porodice, uviamo
da bi uzimanje ene u okviru same domainske grupe
bilo otvoreno i grubo krenje tabua incesta. Zbog toga
domainska grupa za svoje lanove, koji su spremni za
brak, trai branog partnera ili u okviru istog sela ili u
susednim selima. Da bi mogla nekom svom lanu da
obezbedi branog partnera sistemom vrednosti oznaenog kao poeljnog, domainska grupa mora da odrava
neprestane veze sa drugim domainskim grupama, bilo
zbog informacija bilo zbog stupanja u vezu sa onom domainskom grupom koja ima poeljnog partnera.38
I smo socijalno okruenje, pridravajui se naela
meusobnog poznavanja, domainsku grupu primorava da odrava socijalne veze sa drugim domainskim
grupama. U jednom selu, koje se moe okarakterisati
kao drutvo meusobnog poznavanja, veoma je razvijena socijalna kontrola.39 Ljudi se meusobno poznaju
kako bi mogli, tako da kaemo, da vode rauna jedni o
drugima. Pojam socijalne kontrole u seljatvu nema iskljuivo negativan prizvuk. Socijalna kontrola je neophodna i zbog meusobnog pomaganja, zbog saradnje
uopte. Jer, saradnja se ne moe uspostaviti sa onima
koji se ne poznaju, ili se delimino poznaju. Zbog velike osetljivosti uspostavljenog balansa proizvodnje i potronje, u bilo koji oblik saradnje se stupa iskljuivo sa
onima koji se dobro poznaju, a dobro poznavati nekoga znai neprestano odravati veze sa njim.
Zbog odsustva apsolutne autarkije i zbog delovanja
navedenih faktora, jedna domainska grupa zasniva i
36 Ibid., s. 78 - 80.
37 Najvea registrovana domainska grupa imala je devet lanova.
38 Mendras, H., op. cit., s. 115; Thomas, William I. and Znaniecki, Florian, A Polish Peasant Family, u: Shanin, Teodor, editor, Peasants and Peasant Societies, Penguin Books, London
1979, s. 23 - 29.
39 Mendras, H., op. cit., s. 112.
potom odrava vie ili manje intenzivne odnose sa veinom domainskih grupa iz istog sela, i sa odreenim
brojem domainskih grupa iz susednih sela, odnosno
sa porodicama iz gradova. Institucija pozaimanja u selima u okolini Valjeva predstavlja svojevrstan kulturni
odgovor na potrebu odravanja drutvenih veza.
Veliki deo razmene regulisane institucijom pozaimanja jeste razmena socijalno-ekonomskih dobara, pre
svega gostoprimstva. Razmena rada ima prevashodno
ekonomski znaaj, ali to ne iskljuuje i drutveni znaaj.
Pruanje gostoprimstva obezbeuje uspostavljanje relativno prisnog odnosa izmeu dve domainske grupe.
Jednom uspostavljena veza, meutim, ne mora nuno
postati trajan odnos. Dve domainske grupe mogu da
dou u meusobnu vezu i mimo neke od situacija u kojima se ostvaruje razmena dobara, a koje organizuje jedna
od njih. Dve domainske grupe mogu da dou u meusobnu vezu i u situaciji koju organizuje neka trea domainska grupa.40 Veza moe biti ostvarena i preko pojedinih lanova domainskih grupa na lokalnom tritu
ili, u novije vreme, na radnom mestu. I uopte, sociokulturna organizacija seljatva prua veliki broj mogunosti za ostvarivanje veza meu domainskim grupama, a
u poslednjih nekoliko decenija i globalno drutvo seljatvu namee vei broj situacija u kojima se moe ostvariti
veza. Situacije obuhvaene institucijom pozaimanja zapravo su samo neke iz itavog niza onih u kojima dolazi do uspostavljanja socijalnih veza. Iako to ispitanici u
sprovedenom istraivanju istiu kao osnovnu socijalnu
ulogu pozaimanja, uspostavljanje veza samo je sporedna
funkcija te institucije.
Partneri za razmenu dobara stiu se prevashodno po
osnovu srodstva (krvnog, duhovnog ili tazbinskog) i susedstva, a tek potom na osnovu prijateljstva.41 Poto je
prijateljstvo najmanje znaajan osnov, jer se na osnovu
prijateljstva zasniva odnos razmene sa izuzetno malim
brojem partnera, postaje jasno zato je uspostavljanje
veze sporedna funkcija razmene dobara. Jedna domainska grupa obavlja razmenu pre svega sa onim domainskim grupama, srodnikim i susedskim, sa kojima
ne mora prethodno posebno da uspostavlja vezu. Struktura procesa razmene dobara, pri emu ovom prilikom
naglasak treba staviti na razmenu gostoprimstava, upravo obezbeuje da ve postojea veza izmeu dve domainske grupe bude neprestano odravana, odnosno da
preraste u razvijenu i stabilnu socijalnu interakciju. Dve
domainske grupe, zbog obaveznosti vraanja, odnosno
davanja, pozajmljivanja, i to u istovetnoj situaciji, kao i
zbog naslednosti prava i obaveza, imaju obaveze jedna
prema drugoj koje bi u idealnom sluaju trebalo da budu
trajne. Proces razmene je strukturiran tako da se razmena dobara odvija u dva niza, niz primanja i niz davanja,
koji se nastavljaju na sve prethodne i sve budue situa40 Mati, M., op. cit., s. 188 - 189.
41 Ibid., s. 187 - 188.
cije iste vrste.42 Samim tim, interakcija izmeu dve domainske grupe koja postoji u jednoj situaciji, prenosi
se u sve prole i u sve budue situacije. Razmena dobara, dakle, ima osnovnu funkciju relativno trajnog odravanja uspostavljenih odnosa izmeu domainskih grupa.
Ta funkcija razmene dobara stoji u korelaciji sa optim
funkcijama dara da ukazuje na jedinstvo drutvene grupe i da ukazuje na znaaj drutvenih veza.43 Trajnost socijalnih odnosa koju obezbeuje institucija pozaimanja
svakako predstavlja odgovor na potrebu zajednice (sela)
za to vrom integracijom, pa stoga moemo rei da
institucija pozaimanja ima i integrativnu funkciju.
Osnovna socijalna funkcija institucije pozaimanja
stoji u direktnoj korelaciji sa procesom socijalne kontrole u seljatvu. Potpuno meusobno poznavanje svih
lanova jednog sela, kao i simplificirana diferenciranost uloga, omoguuju veoma doslednu socijalnu kontrolu. Upravo veoma precizna diferencijacija malog broja drutvenih uloga unutar jedne seoske zajednice, ini
ponaanje pojedinaca potpuno predvidljivim, a zbog
meusobnog poznavanja ono je pod neprekidnom prismotrom ostalih lanova zajednice. Svako devijantno
ponaanje biva odmah uoeno i sankcionisano.44 Da bi
prismotra ponaanja stanovnika jednog sela bila potpuna, presudno je upravo potpuno meusobno poznavanje svih stanovnika jednog sela. Institucija pozaimanja
trajnim odravanjem socijalnih odnosa meu domainskim grupama, tvorei vrsto isprepletenu mreu nizova razmene, obezbeuje neprekidno meusobno poznavanje stanovnika sela i na taj nain olakava sprovoenje
socijalne kontrole. S druge strane, sveprisutna socijalna
kontrola uzrok je odsustva razvijenog sistema sankcija
protiv onih koji ne ispunjavaju obaveze definisane institucijom pozaimanja. Neispunjavanje obaveza smatra
se socijalno devijantnim ponaanjem, koje prouzrokuje
deliminu ekskomunikaciju devijanata. Tada oni nisu u
stanju da odravaju trajne veze sa drugim domainskim
grupama, i tako nisu u stanju da reguliu sve one potrebe koje se jedino mogu zadovoljiti interakcijom sa drugim domainskim grupama.
Institucija pozaimanja ne obezbeuje samo trajno odravanje veza izmeu domainskih grupa unutar jednog
sela, ve po istom principu obezbeuje i odravenje veza
izmeu domainskih grupa koje pripadaju razliitim selima, prevashodno susednim. Upuenost na pripadnike susednih sela namee ve sam tip sela. U istraenoj
oblasti sela su razbijenog tipa i nije retkost da dve susedne domainske grupe formalno pripadaju razliitim selima. One, pak, stupaju u meusobni odnos razmene dobara na osnovu susedstva, a pripadanje razliitim selima
je manje bitno. Veze izmeu dve domainske grupe koje
42 Ibid., s. 194 - 195, shema 6.
43 Zambrzycka-Kunachowicz, Anna, Kulturna funkcija dara,
Etnoantropoloki problemi, knj. 2, Beograd 1987, s. 20 - 21.
44 Mendras, H., op. cit., s. 112 - 113.
nisu iz istog sela zapravo predstavljaju indirektne veze

jednog sela sa drugim selom. Odravanje takvih veza je
neophodno, poto jedno selo, bilo kao skup domainskih
grupa bilo kao celina, moe imati i ekonomske i socijalne
potrebe koje moe da zadovolji jedino razmenom (i uopte interakcijom) sa drugim selima. Zadovoljavanje specifinih ekonomskih potreba danas se uglavnom reava
na lokalnom tritu, pa zadovoljavanje socijalnih potreba
dominira. Trajno odravanje veza sa pripadnicima drugih sela, na primer, omoguuje intenzivnu i efikasnu distribuciju informacija i iskustava.45
U svim prigodnim situacijama (svadba, babine i krtenje, slava, pogreb i poduja itd.) dominira razmena
gostoprimstva meu pripadnicima istog sela. Uesnici
u situaciji koji su iz susednih sela ili pripadaju globalnom drutvu u tim situacijama su u drugom planu. U
sluaju slave i preslave, meutim, kad zbog istovetnosti sveca zatitnika odsustvuju srodnici po mukoj liniji i (najee) susedi, razmena gostoprimstva je intenzivnija sa pripadnicima drugih sela, bilo da je re
o tazbinskim i duhovnim srodnicima ili o prijateljima.
S obzirom na to da seljaci iz sela u okolini Valjeva jo
uvek i pored veliine sela i visokog stepena razroenosti pojedinih domainskih grupa branog partnera trae pre svega u nekom drugom, a ne u sopstvenom
selu, tazbinski srodnici nisu iz istog sela, to znatno
doprinosi odravanju meuseoskih veza uopte.
Osim odravanja trajnih veza sa susednim selima,
za domainske grupe je u poslednje vreme vano i da
odravaju trajne veze sa globalnim drutvom. Uspostavljanju i odravanju veza sa globalnim drutvom
znatno je doprineo intenzivan ruralni egzodus,46 pre
svega u Valjevo, ali i u druge gradove: Beograd, Uice, abac, Loznica itd. Seljaci, s jedne strane, odravaju razmenu dobara sa pojedinim pripadnicima globalnog drutva po osnovu srodstva, doivljavajui ih jo
uvek kao svoje. S druge strane, seljaci odravaju, i
sve ee zasnivaju, odnos razmene sa porodicama iz
gradova po osnovu prijateljstva. Na taj nain pojedine domainske grupe, one koje imaju najvie partnera za razmenu u globalnom drutvu, primaju na sebe
znaajnu i u seljatvu veoma visoko vrednovanu ulogu
posrednika u meusobnim uticajima seljakog i globalnog drutva.47 S obzirom na to da seljatvo posmatra globalno drutvo kao neto vie vredno, pa ak i
idealno,48 neprekidno odravanje partnerstva sa pri45 Razmena informacija i iskustava esto je veoma vana pri
uvoenju inovacija u ekonomski i drutveni ivot seljaka.
Ibid., s. 229 - 250.
46 Ibid., s. 189-214; Franklin, Harvey, The Worker Peasant in
Europe, u: Shanin, Teodor, editor, Peasants and Peasant Societies, Penguin Books, London 1979, s. 98 - 102.
47 O posredovanju izmeu globalnog i seljakog drutva i o
uglednicima: Mendras, H., op. cit., s.137 - 155.
48 Redfield, Robert, Peasant Society and Culture, The University of Chicago press, Chicago & London, 1969, s. 38; Redfield,
padnicima globalnog drutva obezbeuje jednoj domainskoj grupi vii status u selu. Zbog toga to institucija pozaimanja osigurava trajnost partnerstva,
moemo rei da ona ima, dodue posrednu, funkciju
kanala vertikalne pokretljivosti unutar seljakog drutva, a pre svega unutar lokalne seoske zajednice.
One domainske grupe koje odravaju ili tek zasnivaju veliki broj partnerstava razmene sa porodicama
iz gradova rizikuju da budu odbaene iz sopstvene seoske zajednice. Njeni partneri iz istog ili susednog sela
mogu prestati da je smatraju svojom (sebi bliskom)
i da gotovo sve, osim najbliih srodnika i suseda, prestanu da odravaju razmenu dobara sa njom. Meu seljacima, u principu, jo uvek postoji izraena tendencija da razmenu odravaju sa drugim seljacima, a ne
sa pripadnicima globalnog drutva. Ovi potonji domainskoj grupi ne mogu razmenom obezbediti ono to
mogu seljaci. Pripadnici globalnog drutva mogu razmenom da obezbede seljacima vredna materijalna dobra, i nita vie. Ali mehanizam razmene domainskoj
grupi namee vraanje materijalnog dobra iste vrednosti, a vrednost nekada moe biti tolika da ugroava postignut balans proizvodnje i potronje. Dobijeno
materijalno dobro, iako velike materijalne vrednosti, za samog seljaka moe takoe imati zanemarljivu
vrednost, pre svega upotrebnu, pa seljak dolazi u situaciju da, opet zbog specifinosti procesa razmene, mora
pripadniku globalnog drutva, kao nadoknadu za neto bezvredno, da daruje neto to je za seljaka vredno.
Zbog svega toga seljak, koliko zbog sopstvene emancipacije u okviru seljakog drutva tei da ima partnere
za razmenu koji pripadaju globalnom drutvu, jo vie
tei da partnerstvo razmene dobara odrava sa seljacima. Struktura procesa razmene dobara je takva da primorava seljaka da kontrolie razmenu sa pripadnicima globalnog drutva, i da je svede na onu meru koja
nee ugroziti uspostavljen balans proizvodnje i potronje. Mehanizam razmene, samim tim, deluje kao
faktor koji ograniava razmenu dobara izmeu seljaka i pripadnika globalnog drutva, odnosno neseljaka
uopte, i, ujedno, kao faktor koji redukuje uticaj globalnog drutva na seljako drutvo.
Potrebno je, ipak, istai da institucija pozaimanja
nije jedina koja osigurava odravanje relativno trajnih
odnosa meu seljacima. Srodstvo, susedstvo, a ponekad i prijateljstvo jesu osnov po kome seljaci zasnivaju
razne koalicije,49 a ne samo odnos razmene dobara. Te
koalicije takoe mogu imati funkcije koje ima institucija pozaimanja.
Robert and Singer, Milton B., City and Countryside: The Cultural Interdependence, u: Shanin, Teodor, editor, Peasants
and Peasant Societies, Penguin Books, London 1979, s. 337
362.
49 Vie o seljakim koalicijama videti u: Wolf, E. R., op. cit., s. 81
- 95.
Literatura
1. Bari, Lorraine, Traditional Groups and New Economic Opportunities in Rural Yugoslavia, u: Firth,
Raymond, Themes in Economic Anthropology, Tavistock Publications, London 1967.
2. Brati, D. Maleevi, M., Kua kao statusni simbol, Etnoloke sveske, knj. IV, Beograd 1982.
3. Vlajinac, Milan Z., Moba i pozajmica, Srpska kraljevska akademija, Beograd 1929.
4. Wolf, Eric R., Peasants, Prentice - Hall, New Jersey
1966.
5. Zambrzycka-Kunachowicz, Anna, Kulturna funkcija dara, Etnoantropoloki problemi, knj. 2, Beograd 1987.
6. Jefti, Milan, Slava, Glasnik Etnografskog muzeja,
knj. 27, Beograd 1964.
7. Kerblay, Basile, Chayanov and the Theory of Peasantry as a Specific Type of Economy, u: Shanin,
Teodor, editor, Peasants and Peasant Societies, Penguin Books, London 1979.
8. Kovaevi, Ivan, Socijalno-emfatika funkcija monumentalnih grobnica, Etnoloke sveske, knj. VI,
Beograd 1985.
9. Kovaevi, Ivan, Odnos razmene i dara u savremenom svadbenom ritualu, Etnoantropoloki problemi, knj. 2, Beograd 1987.
10. Malinovski, Bronislav, Argonauti zapadnog Pacifika, BIGZ, Beograd 1979.
11. Mati, Milo, Pozaimanje institucija razmene dobara u selima u okolini Valjeva, Glasnik Etnografskog muzeja, knj. 64, Beograd 2000.
12. Mendras, Henri, Seljaka drutva, Globus, Zagreb
1986.
13. Mos, Marsel, Ogled o daru, Sociologija i antropologija, knj. 2, Prosveta, Beograd 1982.
14. Redfield, Robert and Singer, Milton B., City and
Countryside: The Cultural Interdependence, u:
Shanin, Teodor, editor, Peasants and Peasant Societies, Penguin Books, London 1979.
15. Redfield, Robert, Peasant Society and Culture, The
University of Chicago press, Chicago & London
1969.
16. Thomas, William I. and Znaniecki, Florian, A Polish Peasant Family, u: Shanin, Teodor, editor, Peasants and Peasant Societies, Penguin Books, London 1979.
17. Filipovi, Milenko S., Zvanica ili uzov, ustanova
uzajamnog goenja, ovek meu ljudima, SKZ,
Beograd 1991.
18. Franklin, Harvey, The Worker Peasant in Europe,
u: Shanin, Teodor, editor, Peasants and Peasant Societies, Penguin Books, London 1979.
19. Chayanov, Alexander V., The Theory of Peasant
Economy, Homewood, Irwin 1966.
Milo Mati
Uloga institucije pozaimanja u ivotu seljaka

Rezime: Institucijom pozaimanja je obiajnopravnim putem definisana razmena materijalnih i socijalno-ekonomskih dobara u selima u okolini Valjeva. Razmena se odvija u
okviru kompleksnih ceremonijalnih situacija (svadba, krtenje, krsna slava itd.), ali se razmena rada odvija po potrebi, nezavisno. Instituciju pozaimanja karakterie obaveznost
darivanja i uzvraanja darova kao i obaveznost primanja darova, polaganje prava na dar,
naelo ekvivalencije vrednosti, naslednost prava i obaveza vezanih za razmenu, odsustvo razvijenog sistema sankcija. Razmena se odvija izmeu grupa, a ne izmeu pojedinaca. Uesnici u razmeni su seljake domainske grupe. Svaka od njih formira svoj krug
drugih domainskih grupa sa kojima stoji u odnosu razmene, a prenik kruga odreen
je pre svega vrstom ceremonijalne situacije i bogatstvom domainske grupe.
Socijalno-ekonomski kontekst u kome institucija pozaimnja egzistira jeste seljatvo, odnosno jedan njegov prostorni segment smeten u okolini Valjeva. Ona u seljatvu ima
veoma vanu ulogu i vrsto je inkorporirana u seljaku ekonomiju i socijalnu organizaciju.
Osnovna ekonomska funkcija institucije pozaimanja jeste odravanje teko uspostavljenog seljakog balansa proizvodnje i potronje. Razmena dobara u okviru ceremonijala je strukturirana tako da se moe tretirati kao specifina forma kreditiranja. Jedna domainska grupa povremeno drugim domainskim grupama daruje izvesna materijalna
dobra, a kad ona sama organizuje neki ceremonijal, u jednom trenutku na dar dobija
obimna materijalna dobra, ukljuujui i hranu neophodu za pripremu gozbe koja je neizbean deo ceremonijala. Jedna domainska grupa, dakle, tokom dueg vremena proizvodi male vikove koje u vidu dara daje drugima, a poto joj u kljunom trenutku sve
biva vraeno ona nije primorana da troi sopstvene zalihe i tako ugrozi sopstvenu egzistenciju. Osim toga, razmena rada (radnika) joj omoguuje da sve poljoprivredne poslove obavi na vreme i kvalitetno, odnosno omoguuje joj da ravnomerno rasporedi
radni napor. Na taj nain razmena rada ujedno omoguuje odravanje relativno malih
domainskih grupa u uslovima koji zahtevaju ulaganje velikog radnog napora.
Uloga institucije pozaimanja u socijalnoj organizaciji lokalnog seljatva stoji u vezi sa dugotrajnim odravanjem socijalnih veza, ime u velikoj meri doprinosi integraciji lokalnih
seoskih zajednica. Proces razmene dobara je strukturiran tako da od jedne domainske
grupe zahteva neprekidnu interakciju sa drugim domainskim grupama. Razmena izmeu dve domainske grupe, u idealnom sluaju, traje neprekidno i prenosi se sa generacije na generaciju. S druge strane, svaka domainska grupa ima svoju mikromreu
domainskih grupa sa kojima stoji u odnosu razmene, tako da se moe rei da je itava
istraena oblast pokrivena jednom nevidljivom mreom nizova razmene dobara. Svaka
domainska grupa je, meutim, takvom mreom vrsto vezana za druge seljake domainske grupa, pa institucija pozaimanja deluje i kao faktor koji redukuje uticaj globalnog
drutva na lokalno seljatvo.
Kolekcija zaprenih plugova u

Poljoprivrednom muzeju u Kulpinu
dipl.ing. Filip Forkapi, kustos
Abstrakt: Institucijom pozaimanja je obiajnopravnim putem definisana razmena

materijalnih i socijalno-ekonomskih dobara u selima u okolini Valjeva. Razmena se odvija u okviru kompleksnih ceremonijalnih situacija (svadba, krtenje, krsna slava itd.), ali
se razmena rada odvija po potrebi. Instituciju pozaimanja karakterie obaveznost davanja i uzvraanja darova kao i obaveznost primanja darova, polaganje prava na dar, naelo ekvivalencije vrednosti, naslednost prava i obaveza vezanih za razmenu, odsustvo
razvijenog sistema sankcija. Razmena se odvija izmeu domainskih grupa, a ne izmeu pojedinaca.
Osnovna ekonomska funkcija institucije pozaimanja jeste odravanje teko uspostavljenog seljakog balansa proizvodnje i potronje. Razmena dobara u okviru ceremonijala je strukturirana tako da se moe tretirati kao specifina forma kreditiranja. Razmena
rada domainstvu omoguuje da sve poljoprivredne poslove obavi na vreme i kvalitetno, odnosno omoguuje joj da ravnomerno rasporedi radni napor. Na taj nain razmena rada ujedno omoguuje odravanje relativno malih domainskih grupa u uslovima
koji zahtevaju ulaganje velikog radnog napora. Uloga institucije pozaimanja u socijalnoj
organizaciji lokalnog seljatva stoji u vezi sa dugotrajnim odravanjem socijalnih veza,
ime u velikoj meri doprinosi integraciji lokalnih seoskih zajednica.
Kljune rei: pozaimanje, razmena dobara, razmena rada, seljaka ekonomija.
Prema konstruktivnim karakteristikama, kvalitetu

i nainu rada, razlikujemo tri vrste oraih sprava: ralo,
pluicu ili vrganj i plug1.
Ralo
Prvo konstruktivno sloenije orue za oranje je ralo.

Nastalo je od runih alatki koje je ovek koristio za
obradu zemljita glaanih kamena, motika od kamena, zailjenih kostiju, rogova, prirodno savijenih grana
i motika paralica. Na prostoru Vojvodine pominje se
do XVIII veka kada ga zamenjuje plug. Nije utvreno
tano kada ga je plug potisnuo iz upotrebe, ali je injenica da su obe ove orae sprave istovremeno koriene
dug vremenski period.
Njegovim radom se zemljite razriva, izdie i bono odbacuje, ali bez prevrtanja plastice, to predstavlja
1 Branimir Bratani: Orae sprave u Hrvata, oblici, nazivlje, rairenje. Zagreb, 1939, 5
osnovnu razliku izmeu rala i pluga. Brazde formirane

ralom, naroito kod jednostavnijih konstrukcija, nisu
uvek prave i istog dna, nego su krivudave i prekrivene,
sa manje ili vie zemlje.
Bitne karakteristike rala su simetrinost orae sprave
kao i lemea; ne poseduje koleke; oje je dugako i dopire do jarma; ima jednu ruicu i ne poseduje dasku.
Sl. 1. Ralo;
1. ruica, 2. plaz, 3. leme, 4. oje, 5. kozlac, 6. klin kozlanjak,
7. zavoranj ili kurdelj, 8. zagunjak, 9. ruica i plaz nainjeni
od istog komada drveta - ralica
Pluica (vrganj)
Pluica ili vrganj predstavlja prelazni oblik izmeu rala

i pluga.
Od pluga se razlikuje jednostavnijom konstrukcijom, ne poseduje koleke i u veini sluajeva crtalo; a
za razliku od rala poseduje dasku i dve ruice za upravljanje.
Osnovna karakteristika pluice je nesimetrinost
cele orae sprave; jedna daska za odgrtanje i prevrtanje
zemljita; nesimetrian leme, tj. otar samo na jednoj
strani i to na onoj na kojoj se nalazi daska nadesno;
dve posebne ruice za upravljanje i dugako oje.
Sl. 2. Pluica (vrganj)

1. ruice, 2. plaz, 3. leme (raonik), 4. oje, 5. kozlac, 6. klin
kozlanjak, 7. zavoranj, 8. zagunjak, 9. ralica, 10. daska
Plug predstavlja orue za osnovnu obradu zemljita; prethodnik savremenog pluga bio je drveni, kod
nas poznat kao ralica. Radni deo pluga je pluno telo
sa sastavnim delovima: raonik, pluna daska, plaz i
kozlac...2.
Osnovna karakteristika pluga je njegova nesimetrinost: postoji jedna daska za odgrtanje i prevrtanje zemljita; nesimetrian raonik koji je otar samo
na strani na kojoj se nalazi daska - nadesno; crtalo; dve
posebne ruice i koleke na koje se oslanja prednji kraj
gredelja.
Za razliku od rala i pluica, plug je najsavrenije
orae orue. Od njih se razlikuje kako po svojim konstruktivnim karakteristikama, tako i po kvalitetu i nainu rada.
Plugovi su u poetku bili drveni i predstavljali su
osnovu svih kasnijih zaprenih plugova drveno-metalnih i metalnih.
Drveni plug predstavlja najstariji tip orua za oranje sauvan u muzejima Vojvodine. Oni su bili osnovno orae orue u Vojvodini, koji su zahtevali uprezanje
veeg broja konja ili volova3.
Opisujui terezijanske kolonizacije u Banatu, Ernst
ima pie4:
Na prvom mestu meu alatkama bila su orua za
zemljoradnju. Meu njima, pre svega, plugovi. Poto
je zemlja u Banatu veoma teka i naroito u poetku
je mogla da bude orana samo sa po est volova ili konja, morala su uvek da oru po tri domainstva zajedno,
koja su zajedniki posedovali po jedan plug sa raonikom i jedan plug bez gvoa, kao rezervu. Tada se radilo sa tekim, ovde uobiajenim plugovima. Godine
1769. nareeno je da se svakom domainstvu obezbedi

sopstveni plug, poto je udrueni rad domainstva esto bio spreavan boleu, razmiricama, to je onemoguavalo pravovremenu obradu zemlje.
Po svojim karakteristikama drveni plug je mnogo
podesniji za oranje ravniarskih povrina, zbog ega je
potisnuo iz upotrebe ralo i sve do sredine XIX veka je
bio iroko zastupljen. Obrada zemljita drvenim plugom predstavljala je teak i iscrpljujui posao, za koji
je bila neophodna upotreba veeg broja volova ili konja za vuu. Na ovim prostorima zemljite je bilo teko,
te su se plugovi lako lomili, zbog ega su domainstva
imala i po nekoliko plugova.
Prema podacima popisa iz 1828. godine, sa dva vola
se orala zemlja dobrog kvaliteta, a slabija zemlja sa etvoro ili sa estoro goveda. Kmetovi su se u maarskoj
sluili raznim vrstama plugova, jo u u drugoj etvrtini XIX veka svega tri posto plugova bili su polu gvozdeni, kod kojih su samo crtalo i upravlja bili metalni. Zbog toga se ni dubokim oranjem nije prodiralo u
zemlju 6 do 8 cm. Slina je bila situacija i u torontalskoj upaniji gde su gvozdene plugove poljoprivrednici vrlo sporo prihvatali. U ambaru vlastelinstva u Eki
najnoviji nemaki plugovi bili su vie izlobeni predmeti i, kako je to opisao obrazovani inenjer Vedre,
samo sredstva koja slue za uveseljavanje duhova kojhi vole da istrauju, jer meu kmetovima ak ni stoti ne ume da namesti plug ili bar da na njemu gvoe
ljudski postavi5.
Na terenskom istraivanju zabeleen je podatak o
nainu rada drvenim plugom: Stari ljudi su priali da
su nekada u oranje ila tri oveka. Jedan je vodio volove, drugi je gonio, a trei je pluio, a na leima su nosili torbu punu drvenih klinova, zaglavaka i oraica od
prua za sluaj da plug negde popusti6.
2 Mala enciklopedija Prosveta, Beograd, 1986.

3 U knjizi Istorija banatske vojne granice 1764-1873 autora Sreka Milekera, u poglavlju Nacionalnoekonomske prilike oko
1818 nailazimo na podatak o broju drvenih plugova do kojeg
je doao nadvojvoda Ludvig tokom obilaenja tih krajeva. On
je 1808. godine popisao 5.447 plugova, 1817. godine u 20.497
kua 12.168 plugova. Plugovi su bili teki i mahom drveni.
4 Ernst Schimscha, Technik und Methoden der Theresianischen Besiedung des Banats, Baden bei Wien 1949, 184.
5 Hegedi Antal: Agrarni odnosi u Torontalskoj upaniji u Banatu, 1779-1848, Novi Sad, 1987.
6 Arhiv Etnolokog odeljenja Muzeja Vojvodine. Podatke prikupio Rajko Nikoli 1951. godine od kazivaa Save Beria, roenog 1881. godine u Somboru i Nove Milia iz Stapara, roenog 1868. godine.
Plug
Sl. 3. Drveni plug sa sastavnim delovima plug, koleke i raonik

Plug: A- ruka, B - ruka, Aa - leva ruica, Ab - desna ruica, C - spojnica, D - plaz, E - gredelj, F - kozlac, E - gredelj, F - kozlac, Ga kurdelj, Gb - guva oraica, H - raonik, I - daska, J - crtalo, K zaglavnik, L cimer, Ma zaglavak, Mb- zaglavak, Md rupa
Koleke: O - koleke, Oa - maka, Ob - ruda, Oc jastuk, Od - koza, ram, Of - desni toak, Og naplatak, Oh - pica, Oi - glava,
Ok ivija, R - levi toak
Raonik: H - raonik, Ha - vrh, Hb - uvo, pero, Hc navlaka, Hd - branik
Drvene plugove izraivale su zanatlije, kovai i kolari, a deavalo se da su drvene delove pluga pravili
sami zemljoradnici, veti u obradi drveta.
Drveni plugovi su vremenom usavravani, dodavanjem i menjanjem oblika pojedinih delova kako bi se
poveala njihova funkcionalnost. Usled naina izrade i
promena koje su nastajale, ovi plugovi se razlikuju po
konstrukciji i obliku7.
Osnovna karakteristika drvenog pluga je to mu
je itava konstrukcija drvena kao i sami konstruktivni elementi daska, gredelj, ruice, plaz, kozlac, kozlanjak, kurelj, guva oraica i zagunjak. Metalni su
samo raonik, cimer, crtalo kao i okovi na gredelju, plazu i dasci.
Usled razvoja industrije - metalurgije, drveni delovi
pluga se postepeno zamenjuju metalnim, ime nastaje drveno-metalni ili polumetalni plug. Pored toga, na
7 Prema Branimiru Brataniu, posmatrajui oblik i nain na
koji su spojeni osnovni delovi, drvene plugove u Vojvodini
moemo svrstati u etiri osnovna tipa i to prvenstveno prema
obliku gredelja: plugovi sa pravim gredeljom, plugovi sa kolenasto i luno povijenim gredeljom na gore, plugovi sa pravim
gredeljom do kolenastog prevoja i plugovi sa lunim gredeljom. Rad Orae sprave centralnog dijela Balkanskog poluotoka. Zbornik Etnografskog muzeja u Beogradu 1901 - 1951,
Beograd 1953.
iezavanje drvenih plugova uticala je i tadanja agrarna politika drave koja je teila za unapreenjem i razvojem zemljoradnje.
Za njega je karakteristino da su samo gredelj i ruice od drveta, dok su svi ostali konstruktivni elementi metalni.
U Vojvodini se pojavio u prvoj polovini XIX veka,
da bi pred sam kraj postao dominantan. Sve do Prvog
svetskog rata bio je iskljuivo orae orue kada ga zamenjuje metalni plug, kao rezultat, u prvom redu, nemake reparacije Kraljevini Jugoslaviji. U istom periodu pojavljuju se i tzv. kovaki plugovi koji imaju drveni
gredelj i gvozdenu glavu ili kozlac, sastavljen od plaza,
raonika i daske. Gvozdenu glavu pravili su seoski kovai ili su ih zemljoradnici kupovali kao gotov fabriki
Sl. 4. Drveno-metalni plug, proizvoa F. Knefely, Kula
Sl. 5. Plug
1. gredelj, 2. gvozdena glava kozlac, 3. daska, 4. raonik, 5. plaz, 6. vijci za privrenje gvozdene glave, 7. crtalo, 8. grivna, 9.
preka za lance vuenje i upravljanje pluga, 10. ruice, 11. dralje ruica, 12. kuka za otik, 13. dralje za otik, 14. vuni lanac, 15.
prednji lanac za upravljanje pluga
proizvod, a zatim bi ih kovai samo postavili na drveni gredelj koji su izraivali kolari8.
U narednih desetak godina dolazi do postepene zamene metalnim, mada se u siromanijim krajevima zadrao sve do Drugog svetskog rata. Zbog toga se ovaj
period u Vojvodini (tridesete godine XX veka) moe
smatrati zlatnim periodom metalnih plugova9. Oni
su ostali u upotrebi sve dok zemljoradnici nisu poeli kupovati traktore i zamenjivati ih traktorskim plugovima.
Metalni (fabriki) zapreni plugovi sastoje se iz pluga i koleki jer naziv plug u irem smislu oznaava plug
zajedno sa kolekama10.
Plug
Konstruktivni elemenat pluga koji ore zemljite naziva

se pluno telo. Ono se sastoji iz crtala (7), gvozdene glave ili kozlaca (2), daske (3), raonika (4) i plaza (5). Plug
ima onoliko plunih tela koliko ore brazda.
Gredelj pluga (1) slui za privrivanje plunog tela
i drugih konstruktivnih elemenata. Njegov zadatak je
da prenese vunu silu na pluno telo, ime omoguuje rad ovog tela. Na prednjem delu gredelja nalazi se
kuka za prednji lanac, a na sredini preka (9) sa ku8 Potvrdu reenog nalazimo u radu Etnoloka istraivanja u
okolini Sombora Sofije Dimitrijevi. Istraivanja je izvodila
od 1948. do 1955. godine, i to u selima oko Sombora, pre svega u Staparu, kao i na somborskim i staparskim salaima.
9 Sava ori, Veselin Lazi, Samuel Snjida: Gvozdeni plugovi
u Vojvodini izmeu dva svetska rata, 4. Izloba iz istorije poljoprivrede. Novi Sad, 1982, 25-34
10 Branimir Bratani, nav. delo, 90.
kama za vune lance. Ispod nje je kuka za kaenje poteznice pluga (26) koja se koristi u sluaju samovoenja pluga.
Na zadnjem delu gredelja nalaze se ruice (10). Pomou njih vri se upravljanje plugom, njegovo pridravanje pri nailasku na prepreke (korenje), kao i pri
vaenju pluga iz brazde, odnosno pri postavljanju u
brazdu. Ruice pluga zavravaju se draljima (11) koji
su, radi ugodnijeg dranja, obloeni drvetom. Kod nekih zaprenih plugova postoji mogunost podeavanja
poloaja ruica prema visini oraa. Na levoj ruici jednobrazdnih plugova nalazi se skija na koju se plug
oslanja prilikom okretanja na uvratinama. Na desnoj
ruici je kuka za otik (12).
Koleke
Prednji deo gredelja pluga oslanja se na koleke koje

imaju dvostruki zadatak11: da ponite pritisak gredelja
na upregnutu stoku i da olakaju samostalno kretanje
pluga. Pored toga, one obezbeuju veu stabilnost pluga u radu, privrivanje vunih lanaca i podeavanje
irine i dubine rada pluga.
Tokovi koleki (16 i 17) nisu jednakog prenika:
levi toak, tzv. ledina (16), manji je od desnog, tzv.
brazdaa (17). Levi toak kree se po neuzoranom
delu parcele ledini, a desni po uzoranom delu parcele brazdi, te su po tome i dobili naziv. Podizanjem
ili sputanjem kolenaste osovine (18) levi toak se podie ili sputa, ime se postie visinska razlika izme11 I. Geev, K. Pavlov, J. Kovaev: Potpuni prirunik iz poljoprivrednih maina. Beograd, 1947, 30
je odreene izmene u formi delova, pre svega plunih

dasaka, koje su nastale kao rezultat boljeg prilagoavanja uslovima obrade zemljita, to je dovelo do stvaranja plugova koji, s obzirom na to da je obrada zemljita
predstavljala teak i iscrpljujui posao, omoguavaju
laki i bolji, tj. efikasniji rad. Uvoenjem polumetalnih,
a kasnije metalnih plugova, znatno je olakan rad. Pored toga, agrarna politika drave uticala je na svest zemljoradnika, kao i na podsticanje breg uvoenja fabrikih plugova.
Podela zaprenih plugova
Sl. 6. Koleke
16. levi toak, tzv. ledina, 17. desni toak, tzv. brazda,
18. kolenasta osovina, 19. grivna za spajanje kolenaste
osovine sa glavnom osovinom, 20. glavna osovina, 21.
glava toka, tzv. upica, 22. vertikalna lira, 23. grivna, 24.
sedlo za gredelj, 25. nosa gredelja, 26. poteznica pluga, 27.
horizontalna lira, 28. levi vuni lanac, 29. dvostruki vijak ili
tzv. holandski vijak, 30. desni vuni lanac
u tokova koleki, to ujedno predstavlja dubinu rada

pluga.
Sastavni deo koleki ine vuni lanci (28 i 30), pomou kojih se gredelj prikai za koleke. Oni su jednim krajem preko alke, vezani za horizontalnu liru
(27), a drugim za dve kuke na preki gredelja (9). Na levom vunom lancu (28) nalazi se dvostruki vijak (29),
pomou kojeg se vri tanije podeavanje pluga po irini radnog zahvata, kao i ravnomerno zatezanje oba
vuna lanca.
Na kolekama pluga nalaze se dva rama ili tzv. lire
vertikalna (22) i horizontalna (27). Vertikalna lira (22)
ima od pet do sedam otvora, u koje se, pomou dva klina, privruje sedlo (24). Samo sedlo dri gredelj pluga u horizontalnom poloaju, ime ga podupire. Horizontalna lira (27) privrena je pomou grivni (23) i
zavrtnjeva za glavnu osovinu koleki (20). Na njenom
prednjem delu nalazi se od pet do sedam otvora u koje
se postavlja sabljica i uvruje za poteznicu prilikom
regulisanja irine rada pluga.
Upravo velika prekretnica u razvoju plugova nastaje sredinom XIX veka kada se u Engleskoj i Americi
javljaju prvi fabriki metalni plugovi od kojih su vrlo
brzo nastali savremeni plugovi sa mainskom vuom.
Osnivaju se brojne fabrike i zanatske radionice, kao na
primer, Ransomes, Sims & Head 1785. god, Gebr.
Eberhardt KG 1854. god, Rud. Sack KG 1863. god,
Polich i Varga 1910. god. ili OLT 1912. god.
Kada sagledavamo razvoj zaprenih plugova, poevi od drvenih do metalnih, moemo zakljuiti da u njihovoj konstrukciji nema nekih velikih izmena. Posto100 Iz istorije poljoprivrede
Osnovna podela zaprenih plugova izvrena je prema

broju plunih tela12. Na osnovu te podele, razlikujemo:
1. jednobrazdni ili tzv. jednokorpusni plug, sa jednim
plunim telom;
2. viebrazdni ili tzv. viekorpusni plug, sa dva pluna
tela ili vie njih.
Jednobrazdni plug
Bez obzira na proizvoaa, svi jednobrazdni plugovi
su prema grai i sastavnim delovima identini: imaju gredelj, kozlac, pluno telo i dve ruice. Koriste se
za dublje oranje.
Najrasprostranjeniji plugovi iz ove grupe su tzv. univerzalni plugovi, koji imaju tako konstruktivno izveden gredelj da se umesto plune daske moe postaviti neki drugi radni organ, na primer zagrtaka daska,
kultivatorske motiice Zbog toga se na delu gredelja od preke sa kukama za vune lance do mesta gde
se privruju ruice nalazi nekoliko otvora u koje se
postavljaju navedeni radni organi.
U zavisnosti od grae gredelja razlikujemo sledee tipove jednobrazdnih plugova: plug sa prostim gredeljom, plug sa dvostrukim gredeljom u obliku rama,
ameriki plug ili tzv. sulka.
Viebrazdni plug
Viebrazdni plug ima gredelj u obliku rama, po emu
je i dobio naziv ramni plug. Ovaj plug koristi se za
plie oranje (ugarenje), kao i za rad na lakim tipovima
zemljita. Srazmerno je laki od jednobrazdnog pluga.
Viebrazdni plug sastoji se iz dva ili vie od dva
pluna tela, od kojih svako ore samostalno na jednaku
dubinu i irinu. Ovi plugovi imaju samo jednu ruicu i,
ukoliko je plug pravilno podeen, kree se bez pridravanja. Pri radu su vrlo stabilni i lako se njima upravlja.
Zaprene plugove moemo podeliti i prema nainu njihovog upravljanja i regulisanja, tj. prema nainu
oslanjanja gredelja na prednji deo pluga. Na osnovu te
podele, razlikujemo sledee tipove plugova13:
12 Isto, 32
13 Raimond Fantoni: Poljoprivredni strojevi. Zagreb, 1954, 50-54
Sl. 7. Dvobrazdni zapreni plug Gebr. Eberhardt BZE 6 R
Nepoduprti plugovi. Gredelj ovih plugova nije poduprt (oslonjen) na prednjem delu te su po tome i dobili naziv. Na njegovom prednjem delu nalazi se regulator dubine i irine rada pluga. Nalaze primenu na
ljunkovitom i kamenitom zemljitu.
Plugovi sa jednim tokom ili voarsko-vinogradarski plugovi. Na prednjem delu gredelja nalazi se toak i regulator. Ovaj tip pluga se, pre svega, primenjuje
u vonjacima i vinogradima, jer omoguuje obraivanje zemljita oko okota loze ili stabla voke bez opasnosti od njihovog oteenja, kao i rad na brdsko-planinskim terenima.
Plugovi sa vlaicom ili tulom. Ovi plugovi predstavljaju stariju verziju pluga sa jednim tokom. Na
prednjem delu gredelja nalazi sevlaica ili tula.
Plugovi sa kolekama. Ovaj tip pluga rasprostranjeniji je od svih drugih tipova iz ove grupe.
Pored ove dve grupe zaprenih plugova, postoje i
specijalni plugovi koji se od prethodnih razlikuju ne
samo po svom konstruktivnom reenju nego i po nameni. U grupu specijalnih plugova spadaju14:
Plugovi obrtai. U okviru ovih plugova razlikujemo tri tipa: plugovi sa jednim pluni telom ili vie njih
koji se, zbog svog konstruktivnog reenja, prvenstveno primenjuju u brdsko-planinskim krajevima; brabantski plugovi koji se izvode u dve konstruktivne
varijante (jednobrazdni i dvobrazdni plugovi); dvojni
ili balansni plugovi koji se veoma retko upotrebljavaju kao zapreni plugovi budui da su to, pre svega, parni i elektroplugovi.
Plugovi podrivai. Namenjeni su za izvoenje podrivanja zemljita koje se radi na dubini preko 50 cm.
Diskosni plugovi. Od ostalih plugova iz ove grupe
razlikuju se po radnom organu disku, po kojem su i
dobili naziv.
Oznaavanje zaprenih plugova
Svaki zapreni plug ima oznaku koja moe biti urezana, izlivena ili napisana, a nalazi se sa unutranje strane gvozdene glave kozlaca.
Oznaka pluga sastoji se iz slovnih i brojanih simbola. Slovnim simbolima oznaava se tip pluga, vrsta ze-
14 I. Geev, K. Pavlov, J. Kovaev, nav. delo, 34
Sl. 8. Voarsko-vinogradarski plug Dalmatinac, Proleter,

Leskovac
Sl. 9. Brabantski jednobrazdni plug Gebr. Eberhardt DE 231
Sl. 10. Amblem fabrike Polich i Varga izliven na kozlacu
mljita za koju je plug bio namenjen, kao i neka njegova specifinost (nain rada ili izvedeno konstruktivno
reenje). Brojanim simbolom izraava se dubina rada
pluga, predstavljena u jedinici col (1 col = 2,5 cm).
Sastavni deo oznake bio je i amblem fabrike, kao na
primer: divlji vepar Gebr. Eberhardt, dak Rud.
Sack, slon Proleter, dva ukrtena ekia Polich i Varga, ukrten eki i kleta F. Knefely ili bik
Olt.
Regulisanje rada zaprenih plugova
Kod zaprenih plugova veoma je vano pravilno regulisati dubinu i irinu rada jer od toga zavisi kvalitet rada. Ako to nije ispotovano, dolazi do lomova na
konstruktivnim elementima pluga i estog zamaranja

zaprege i oraa.
Regulisanje se vri razliito, u zavisnosti od toga da li je
re o drvenom, drveno-metalnom ili metalnom plugu.
Drveni plug
Regulisanje dubine i irine rada vrilo se na nekoliko
naina: dubina se regulisala kurdeljom, postavljanjem
u jedan od otvora na gredelju; klinom kozlanjakom
ime se gredelj podizao ili sputao i cimerom pomou
koga se raonik podizao ili sputao; irina se regulisala
preko koleki i to pomou rude i make postavljanjem
kurdelja u jedan od otvora na njima.
Drveno-metalni plug
Regulisanje dubine i irine rada vrilo se na nekoliko
naina: dubina se regulisala preko koleki, a pomou
dva zavrtnja sa navojem i vertikalne ipke sa navojem,
koja je postavljena iza plunog tela; ili pomou otvora
na prednjem delu gredelja; irina se, takoe, regulisala preko koleki, ali pomou ipke sa navojem ili levog
vunog lanca, odnosno dvostrukog vijka.
Uz plug se, kao dodatni alat, obavezno isporuivao
klju za podeavanje.
Metalni plug
Regulisanje dubine i irine rada vrilo se na razliite
naine, u zavisnosti od toga da li je re o jednobrazdnom ili viebrazdnom plugu.
a) Jednobrazdni plug
Regulisanje dubine rada vrilo se na nekoliko naina:
promenom duine vunih lanaca; promenom visine
sedla koleki; poloajem levog toka, tzv. ledinaa;
a kod nekih izvedenih konstrukcija plugova pomou
klinova koji su se postavljali izmeu gredelja i plunog
tela.
Regulisanje irine rada se, takoe, vrilo na nekoliko naina: promenom duine levog vunog lanca, pomou dvostrukog vijka; pomeranjem sedla koleki;
premetanjem sabljice na horizontalnoj liri koleki ili
pomeranjem vertikalne lire koleki.
Uz plug se obavezno isporuivao klju za podeavanje rada.
b) Viebrazdni plug
Regulisanje dubine rada vrilo se pomou diferencijalnog ureaja koji se sastoji iz ruice i nazubljenog lunog segmenta ime se podie ili sputa kolenasta osovina tokova.
Regulisanje irine rada vrilo se pomou poteznice i
horizontalno nazubljene letve sa ruicom.
Fina regulacija se, u zavisnosti od proizvoaa pluga, vrila ili navojnim vretenom (Rud. Sack) ili pomou kljua (Gebr. Eberhardt i Rud. Bcher).
Proizvoai zaprenih plugova
Zaprene plugove proizvodile su brojne fabrike i zanatske radionice irom Evrope (Nemaka, Engleska, Austrougarska - Austrija, Ugarska, eka, Jugoslavija...) i
SAD. Krajem XVIII veka, tanije 1785. godine, u Engleskoj je osnovana fabrika Ransomes, Sims & Head, da
bi tokom XIX i poetkom XX veka bilo osnovano veina fabrika poljoprivrednih maina. Proizvoai plugova bili su: u Nemakoj Ackergertefabrik Hohenheim, Gebr. Eberhardt KG, Rud. Sack KG, H. F.
Eckert, A. Ventzki, Monachia, J. C. Hedemann,
Schtz & Bethke, Rud. Wermke A.G, Ph. Mayfarth
& Co, Adolph Pieper, Ed. Schwartz & Sohn, Gross & Co, Carl Beermann, Mar Walk, Hermann
Laass & Co, Fr. Dehne, P. J. Engels, Sprengel &
Hartmann, Gebr. Knecht, Bayerische Pflugfabrik,
H. Niemeyer Shne; u Engleskoj J. & F. Howart,
Clayton & Shuttleworth; u Austrougarskoj, Austriji
Hofherr & Schrantz; u Ugarskoj Schlick-Fle,
Khne E., Debrecinska fabrika poljoprivrednih
maina, Hofherr-Schrantz-Clayton-Shuttleworth,
Magyar Kirlyi Vasut, Istvn Vidacs, fabrika Rajnharda i ule Hajpa u Crvenki, fabrike Wingler Ferencza i Wilhelma Ecksteina u Velikom Bekereku (sada
Zrenjanin); u ekoj Rudolf Bcher, K. & R. Jeek, Karel Vacek, Jan ervinka, Agroferra d.d,
R. Morvek, ernovsky i komp, Frantiek ervink i ihak, Ant. Reissenzahn...; u SAD John Deere, Oliver Chilled Plow Works, Starbuck & Sons...
Kraljevina SHS, a potom Kraljevina Jugoslavija je,
proizvodila zaprene plugove. Posebno se istie mesto
Kula u Bakoj koje je imalo dugu i bogatu tradiciju zanatstva, sa preko osamdeset razliitih zanata. U njoj je
bila zanatska kola, osnovano je udruenje zanatlija koje
je u svom sastavu, izmeu dva svetska rata, brojalo preko tristotine lanova, sa formiranim zanatskim esnafom. Od poetnih kovakih radionica razvijale su se
manufakture, a od njih su nastale male fabrike15. Postojalo je nekoliko manufaktura fabrika za proizvodnju
plugova, kao na primer, Polich i Varga ili F. Knefely.
U prvoj polovini XX veka osnovane su fabrike u Leskovcu (Proleter) i Osijeku (OLT), koje su u svojim
proizvodnim programima imale i proizvodnju zaprenih plugova.
U Jugoslaviji su se, neposredno posle osloboenja,
zapreni plugovi poeli proizvoditi i u novoosnovanim fabrikama: Metalna tip, Lipos Tuzla, Tvornica poljoprivrednih strojeva TPS Bosanska Kostajnica ili Lesce Bled.
Polich i Varga Kula
Fabrika plugova Polich i Varga je u registru Zanatlijskog udruenja Kule bila zavedena 1910. godine kao
15 V. Aanski: Kulski plug, Zemljoradnja u Vojvodini, Novi
Sad, 2006, 431.
Sl. 11. Reklama fabrike Polich i Varga, knjiga uzgajivaa

hmelja Kompass, Subotica, 1927. god.
Mainsko-bravarska manufaktura. Nju su osnovali Simon Polich, sitni plemi, koji se bavio komercijalom i
Karl Varga, po zanimanju kova i bravar.
Fabrika je zapoljavala 30 radnika i imala je dobru
tehniku bazu tako da je mogla kupcima da ponudi
mnogo vie nego obine kovake radionice. U svojim
odeljenjima imala je dve velike kovake vatre, mehaniki eki za kovanje, prese za krivljenje daske pluga, makaze za seenje debelih limova, strug, aparate za elektrino varenje sa trafoom, stubne builice. Pored svog
osnovnog proizvodnog programa, radila je i uslune popravke, kao na primer, otkivanje, buenje i dr.
Simon Polich i Karl Varga su uspeno vodili fabriku
i svoje proizvode su reklamirali na sajmovima u Novom Sadu, Beogradu i Zagrebu kao i na znamenitoj
Kulskoj zanatlijsko-trgovakoj i poljoprivrednoj izlobi. Odrana je od 30. V do 8. VI 1931. god. i na njoj su
izloili svoje najnovije proizvode koji su izazvali veliku
panju i interesovanje publike kao i buduih kupaca.
Karl Varga je za svog naslednika pripremao privrednikovog pitomca Vlastimira Pavlovia, koga je uio da
vodi fabriku. Za vreme Drugog svetskog rata je sproveden na prinudni rad, a posle osloboenja se vratio i ponovo je preuzeo voenje fabrike. Sticajem novih istorijskih okolnosti i tadanje dravne politike, oprema
fabrike je preseljena 1946. godine u fabriku Lemind,
Leskovac. Sa opremom je otilo i nekoliko majstora sa
ciljem da se u njoj proizvodnja pokrene. Naalost, to se
nije desilo i majstori su se ubrzo vratili u Kulu, a maine su zavrile na otpadu16.
Nekadanja zgrada fabrike, sa radionicama i magacinom postoje i danas. Vie puta su menjali vlasnika i
namenu, da bi danas u njoj bilo sedite zadruge Kuljanka.
Da su plugovi ove fabrike bili nadaleko poznati i cenjeni kod zemljoradnika, svedoi tekst koji je objavljen
u njenom prospektnom materijalu17:
Sa poslatim plugom za ugarenje strnjike u svakom
pogledu sam veoma zadovoljan, jer toliko savren po16 Isto, 432
17 Prospektni materijal fabrike Polich i Varga, Kula
Sl. 12. tand fabrike Polich i Varga na Kulskoj zanatlijskoj

izlobi, 1931. god.
sao vri, da ubre, travuljinu, kukurunje dombe potpuno pod zemlju sarani i za njime ostaje tako isto oranje, da izgleda kao ista batenska zemlja. U pogledu
potrebne zaprene snage uverio sam se, da ni malo nije
tei od drugih plugova.
Zato Vam se i ovom prilikom zahvaljujem na struno zgotovljenom plugu, a svakome poznaniku, koji
hoe lep i dobar posao preporui u, da od Vas plug
nabavi.
Sa osobitim potovanjem
Jovan Tot, zemljoposednik
Zatitni znak plugova ove fabrike su dva ukrtena
ekia.
Od zaprenih plugova fabrika je tritu nudila jednobrazdne i dvobrazdne zaprene drveno-metalne
plugove. Plugovi se predstavljali kopiju pluga Gebrder Eberhardt iz Ulma. Zato je i kulski plugbio poznat i van granica zemlje.
Proleter (danas Lemind) Leskovac
Fabrika je osnovana 1936. godine i specijalizovala se za
proizvodnju zaprenih orua za osnovnu i dopunsku
obradu zemljita (plugova, drljaa...)18. Posle Drugog
svetskog rata nastavila je proizvodnju zaprenih orua, da bi od 1952. godine prela na proizvodnju traktorskih prikljunih orua za osnovnu (plugove za sve vrste
oranja od ljutenja strnita do rigolovanja) i dopunsku
obradu zemljita (kultivatore, tanjirae i drljae).
Od 1959. godine registrovana je pod imenom Proleter, zadravajui u svom programu proizvodnju
traktorskih prikljunih orua za obradu zemljita. U
daljem razvoju ona se usmerava na usavravanje i razvoj traktorskih plugova.
Zatitni znak plugova ove fabrike je slon.
Od zaprenih plugova Proleter je tritu nudio
jednobrazdne i dvobrazdne raone plugove, jednobraz18 Grupa autora: Poljoprivredni traktori i maine, Institut za
spoljnu trgovinu, br. 6. Beograd, 1968, 81. Poglavlje: Ekonomski i tehniki razvoj mainogradnje u Jugoslaviji
Sl. 13. Amblem fabrike Proleter
dne obrtae sa kolekama i potpornim tokom i jednobrazdne voarsko-vinogradarske plugove.
izvedeno oko est hiljada tona robe. Ve se 1964. godine obim proizvodnje poveao za oko 2,5 puta, obuhvatajui poljoprivredne maine (za osnovnu i dopunsku
obradu zemljita i setvu) i rezervne delove.
Kada su u pitanju maine za obradu zemljita, OLT
glavnu panju usmerava na razvoj raonih i diskosnih
plugova kao prikljuaka traktorima IMT.
Zatitni znak plugova ove fabrike je bik.
Glavni zastupnik fabrike OLT za jugoslovensko
trite bio je KNZY PETAR, ije je sedite bilo u Novom Sadu, u ulici Brae Ribnikara br. 11.
Sl. 14. Reklama fabrike OLT, asopis Poljoprivredni

glasnik, Novi Sad, 1937. god.
Gebrder Eberhardt KG
(Gebr. Eberhardt KG) Ulm
Braa Eberhard (Gebrder Eberhardt) Wilhelm
(18241887), po zanimanju kova, i Albert (18321886),
po zanimanju kolar, osnovali su 1854. godine fabriku
plugova i poljoprivrednih maina Gebr. Eberhardt
KG u Ulmu20. Ona je postala najznaajniji proizvoa
maina za obradu zemljita. O kvalitetu njenih plugova govore nagrade i priznanja koje je osvajala na mnogobrojnim izlobama i sajmovima odravanim irom
Evrope. Tako je, na primer, za jedan patentni trobrazdni plug 1872. godine osvojila zlatnu medalju na meunarodnoj izlobi industrijskih dostignua u Moskvi.
Fabrika je iz godine u godinu poveavala obim proizvodnje, tako da je na jubilej pedeset godina od osnivanja proizvela preko sedamsto hiljada.
Jo pre Drugog svetskog rata svoje proizvode izvozila je irom sveta: u Aziju, Junu Ameriku Argentinu
i Brazil, Evropu jugoistonu i istonu, Rusiju, Englesku, Belgiju, Francusku.
Vodeu poziciju na svetskom tritu ova fabrika mogla je da odri sve do poetka ezdesetih godina prologa veka, kada je njen poloaj poeo postepeno da slabi,
da bi 1980. godine zapala u steaj, a potom u likvidaciju. Izmeu ezdesetih i osamdesetih godina proirila je program proizvodnje i svetskom tritu ponudila niz noviteta, a sve u cilju odravanja svoje pozicije i
svoga imena. U prilog tome govori podatak da je 1965.
godine tritu ponudila male samoutovarne prikolice,
1972. godine hidrauliki plug obrta, a 1978. plug sa reetkastom plunom daskom.
Pripajanjem Bidel (Bidell) grupi ponovo je postala jedan od velikih evropskih proizvoaa maina za
obradu zemljita.
Zastupnik fabrike u Vojvodini bila je firma Eler-Blatman (ehler-Blattmann), vlasnika A. Majera (A.
Meiera) iz Novog Sada, koja se nalazila u ulici Sremska br. 11.
Zatitni znak plugova ove fabrike je divlji vepar.
Od zaprenih plugova fabrika je tritu nudila
jednobrazdne, dvobrazdne i trobrazdne raone plugove,
19 Isto, 80.
20 G. Bauer: Faszination Landtechnik (100 Jahre Landtechnik

Firmen und Fabrikate im Wandel I). Stuttgart, 2002, 92-93
OLT Osijek
Fabrika OLT d.d. (Osijeka ljevaonica eljeza i tvornica strojeva) osnovana je 1912. godine sa radionicom
za izradu i popravku poljoprivrednih maina, pogonom za sivi liv i tokarenje, kao i sa posebnim odeljenjem za bruenje mlinskih valjaka19. Tritu je 1926.
godine ponudila prve plugove i sejalice za kukuruz
vlastite konstrukcije i proizvodnje. Fabrika se ubrzano razvijala, tako da je ve 1939. godine u njoj bilo zaposleno 713 radnika i slubenika, sa dvanaest inenjera u razvojnom sektoru. U ovom periodu proizvodila
je poljoprivredne maine, kao i sanitarnu robu, radijatore, trgovaki liv...
Posle Drugog svetskog rata fabrika je obnovljena.
Proizvodnja je stalno rasla, tako da je 1955. godine pro-
dvobrazdne i trobrazdne raone plugove sa seditem za

koijaa, jednobrazdne obrtae sa potpornim tokom
i sa kolekama, voarsko-vinogradarske plugove,
nepoduprte plugove, podrivae, plugove za vaenje
krompira, zagrtae, brabantske jednobrazdne,
dvobrazdne i trobrazdne plugove.
Rudolf Sack (Rud. Sack KG) Plagwitz-Leipzig
Preduzetnik Rudolf Sack (18241900) u seoskoj kovanici u Lebenu kod Licena poeo je 1854. godine da
izrauje plugove i sejalice21. Poetkom maja 1863. godine, po preporuci lajpcikog advokata i preduzetnika dr Karla Hajnea, osnovao je fabriku poljoprivrednih maina u Plagvicu. Ona se nalazila u iznajmljenim
prostorijama u ulici Alte, a u njoj je bilo zaposleno petoro radnika.
etiri godine kasnije Rudolf Zak je u ulici Karla Hajnea br. 95, na dananjoj parceli, podigao fabrike zgrade,
kao i stambenu kuu, koja je 1875. godine adaptirana i
kasnije koriena kao kancelarija. Zbog rasta proizvodnje, stalno je poveavan broj zaposlenih: sa ezdeset, koliko je iznosio 1868. godine, 1881. godine porastao je na
esto pedeset. O kakvom porastu proizvodnje se radi
govori podatak da je ve 1878. godine iz fabrike izaao
sto hiljaditi plug, a da je 1912. godine proizvodni kapacitet iznosio hiljadu plugova dnevno. Paralelno je tekla i
modernizacija pogona, tako da je 1884. godine podignuta mehanika kovanica, a 1890. godine livnica elika sa
Simensovim peima i gasnim generatorom.
U fabrici Rud. Sack 1891. godine dolo je do promene u organizacionoj formi, ime je ona postala komanditno drutvo Rud. Sack KG. Upravu fabrike inili su osniva i vlasnik Rudolf Sack, njegov sin
Paul Sack, Fritz Sack i Paul Wichmann, suprug kerke
Helene Sack. Rudolf Sack se 1898. godine povukao iz
uprave, da bi posle njegove smrti (1900. godine) upravljanje fabrikom preuzeo sin Paul.
Zbog stalnog poveavanja obima proizvodnje, fabrika se neprestano irila na nove parcele, na kojima
je locirala svoje novootvorene pogone: u ulici Vajsenfelzer br. 67 je, na primer, 1897. godine podigla pogon
parnih plugova i sejalica.
Na jubilej pedeset godina od osnivanja (1913) fabrika se prostirala na 75.000 m2, u okviru kojih su bila tri
eleznika koloseka, a zapoljavala je dve hiljade radnika.
Velika svetska ekonomska kriza, koja se javila krajem dvadesetih godina prolog veka, nije zaobila ni
ovu fabriku: 1930. godine moralo je biti otputeno
1.150 radnika, da bi dve godine kasnije bilo zaposleno
svega ezdeset pet radnika i trideset jedan egrt. Prebrodivi tekoe, na prelazu 1937. i 1938. godine kupila
je Fabriku maina za obradu drveta Leonhard.
21 Die Chronik des Hauses Rud.Sack Leipzig 1863-1938. Leipzig,
1938
Sl. 15. Reklama fabrike Gebrder Eberhardt, asopis

Poljoprivredni glasnik, Novi Sad, 1926. god.
Tokom Drugog svetskog rata u njoj su radili prisilno mobilisani radnici, kojih je posle 1942. godine bilo
1.570 iz deset drava.
Aprila 1945. godine fabrika je, zbog amerike okupacije, bila stavljena van pogona, da bi u maju iste godine proizvodnja ponovo pokrenuta, i to sa 189 radnika
i trideset pet slubenika. Sovjetska vojna administracija je 30. oktobra 1945. godine zaplenila njenu celokupnu imovinu. Vlada pokrajine Saksonije je prvog jula
1946. godine donela reenje o preuzimanju vlasnitva
nad fabrikom, da bi od prvog jula 1948. godine prela
u narodno vlasnitvo, dobivi ime VEB lajpcike ma-
Sl. 16. Reklama fabrike Rud. Sack, asopis Poljoprivredni

glasnik, Novi Sad, 1937. god.
ine za obradu zemljita (VEB Leipziger Bodenbearbeitungsgerte BBG). Ovom nazivu je 16. septembra
1983. godine dodato ime Karl Maks, tako da se od tog
datuma ona poela zvati VEB BBG Karl Max.
Vremenom je dolo do njene transformacije i promene u organizacionoj formi, da bi je na kraju etvrtog decembra 1998. godine kupila fabrika Amazone
(Amazonen-Werke GmbH & Co. KG); tada je u njoj
bilo zaposleno devedeset radnika.
Ova fabrika uestvovala je na mnogobrojnim izlobama i sajmovima, na kojima je osvajala visoka i brojna priznanja; na primer: velika nagrada u Parizu 1900.
godine.
Rud. Sack KG je u Jugoslaviji svoje plugove prodavala preko generalnog zastupnika firme Jugo-Agrar
Lebherc i komp. d.d., ije je sedite bilo u Novom Sadu
u eleznikoj ulici br. 96.
Zatitni znak plugova ove fabrike je dak, koji je fabrika poela stavljati od 1886. godine.
Od zaprenih plugova fabrike je tritu nudila jednobrazdne i viebrazdne raone plugove, plugove za
ugarenje, jednobrazdne voarsko-vinogradarske plugove, jednobrazdne plugove za livade i krevine, nepoduprte plugove, jednobrazdne obrtae, jednobrazdne i
dvobrazdne brabantske i balansne plugove.
Hofherr-Schrantz-Clayton-Shuttleworth (H-S-C-S)
Be, Kipet-Budimpeta
Natanijel Klejton (18111890) i njegov roak Dozef
atlvort (18091893) osnovali su 1842. godine u Linkolnu u Engleskoj fabriku poljoprivrednih maina
Klejton i atlvort (Clayton & Shuttleworth)22. U
ovoj fabrici proizvoeni su i parni lokomobili i motori sa unutranjim sagorevanjem na tena goriva i gas.
Slika o uspenosti fabrike moe da se stekne ako se, na
primer, navede da je od 1857. do 1910. godine u njoj
bilo proizvedeno oko 85.290 lokomobila i vralica. U
ovom periodu otvarane su filijale irom Evrope u
Budimpeti, Lembergu, Pragu, Bukuretu, Krajovi,
kao i prodajna mesta u Temivaru. O kakvoj veliini fabrike se radi govori podatak da je 1910. godine
u njoj bilo zaposleno 4.200 radnika, to je za to vreme
bilo veoma impozantno.
Matijas Hofher (18291909) osnovao je 1857. godine u Beu fabriku poljoprivrednih maina iji je proizvodni program bio veoma slian programu fabrike
Klejton i atlvort. U poetku je u svom proizvodnom
programu imala parne lokomobile i vralice engleskog proizvoaa Raston i Proktor (Ruston & Proctor), ali je ubrzo sama poela i da ih proizvodi. Otvarala je filijale irom Evrope: u Budimpeti, Lembergu,
Aradu, Braili, Bukuretu, Harkovu, Odesi, Panevu
Matijasu se 1881. godine, kao partner, pridruio Johan
22 G. Bauer, nav. delo, 60-61
ranc, sa kojim je 1898. godine osnovao fabriku Hofher i ranc (Hofherr & Schrantz). Ona je tritu nudila iroku paletu poljoprivrednih maina koje su se po
kvalitetu mogle porediti sa mainama Klejtona i atlvorta.
Ove dve konkurentske fabrike su se 1911. godine udruile u jednu fabriku Hofherr-SchrantzClayton-Shuttleworth (skraeno HSCS), koja je postala jedna od najznaajnijih fabrika poljoprivrednih
maina Austrougarske monarhije i zemalja koje su se
graniile na jugoistoku. Njene proizvode karakterisali
su visok kvalitet, pouzdanost i dugovenost.
Posle Prvog svetskog rata fabrika je podeljena na austrijsku i maarsku kompaniju, koje su bile samostalne i nezavisne jedna od druge. Raspad Monarhije prouzrokovao je gubitak najveeg dela trita.
Austrijski deo fabrike, u nekim prospektima i katalozima esto nazivan Austro-Hofherr, prodat je 1938.
godine fabrici Heinrich Lanz u Manhajmu i tada dobija ime Hofherr i ranc (skraeno HS). Bombardovanjem u toku Drugog svetskog rata znaajno su unitena fabrika postrojenja, da bi 1945. godine ona, kao
nemako vlasnitvo, dospela u posed Sovjetskog Saveza kao jedna od USIA firmi (skraeno Upravljanje
sovjetskim posedom u Austriji).
Maarski deo fabrike nacionalizovala je 1948. godine Rakoijeva vlada, obrazovana posle Drugog
svetskog rata. Naziv ovog dela promenjen je u Fabrika traktora Crvena zvezda (Vrs Csillag Traktorgyr). Traktore je prestala da proizvodi 1956. godine.
Sa nemakom fabrikom Trauzel-Werk AG ujedinila se 1969. godine. Sadanji naziv Bhler-Uddeholm
AG dobila je 1970. godine kada ju je kupila fabrika
Bhler-Werke AG.
Sl. 17. Fotografija zgrade u Novom Sadu
Sl. 18. Amblem fabrike, detalj na proelju fasade zgrade
Fabrika Hofher-ranc-Klejton-atlvort imala je

svoja stovarita i pogone u Novom Sadu, Beogradu i
Zagrebu. U Novom Sadu su se nalazili na uglu Kisake
i Temerinske ulice. U toj zgradi se sve do nedavno nalazila prodavnica AD Tehnometal, RJ Jugoagrar.
Fabrika Motins, ranije 27. Mart, u Novom Sadu
osnovana je posle osloboenja spajanjem livnice Mihajla Polia, Vojvoanske livnice, metalskog preduzea Karla Bobeka i Hofher-ranc-Klejton-atlvort.
Od zaprenih plugova fabrika je tritu nudila jednobrazdne, dvobrazdne i trobrazdne raone plugove i
podrivae.
Rudolf Bcher (Rud. Bcher)
Roudnice nad Labem
Fabrika Rudolf Bcher osnovana je devedesetih godina XIX veka i spezijalizovala se za proizvodnju plugova23.
Po kvalitetu, uspeno je konkurisala nemakim plugovima. Fabrika je 1925. godine zapoljavala preko hiljadu radnika, a 90% svoje proizvodnje izvozila je u Rusiju, Tursku i Junu Ameriku.
Fabrika Rudolf Bcher je, zajedno sa fabrikom Fr.
Melichar, poznatoj po proizvodnji zaprenih sejalica,
centralno skladite za Jugoslaviju imala u Novom Sadu,
na Malom Limanu, u Suvoborskoj ulici br. 22.
Itvan Vida (Istvn Vidacs)
Kova Itvan Vida (18021883) usavravao je u Beu
izradu poljoprivrednih maina24. Po povratku iz Bea,
nastanio se u Rumuniji, u mestu Komloul-Mare (Comloul-Mare) gde je poeo da, po porudbini, izrauje hoenhajmske i Zigmajerove plugove. Preokret u
njegovom radu nastao je 1851. godine kada je zakupio
livnicu ik (Schick). Iz godine u godinu poveavao
je obim proizvodnje: 1850. god. proizveo je est stotina
plugova, da bi deset godina kasnije proizveo tri hiljade.
On je proizvodio razliite tipove plugova: plugove sa
kratkim i dugim ruicama u pet veliina, Hauvard-Vida (Howard-Vidacs) plug u jednoj veliini, kao i dvobrazdne plugove.
Zakljuak
Postoje tri vrste oraih sprava: ralo, pluica ili vrganj i

plug. Plug je najsavrenije orae orue. Naziv plug u irem smislu oznaava plug zajedno sa kolekama.
U poetku su plugovi bili drveni. Vremenom su ih,
usled razvoja industrije (metalurgije), potisnuli drveno-metalni ili polumetalni plugovi. Tada se pojavljuju
i tzv. kovaki plugovi.
23 J. imunek: Industrija poljoprivrednih strojeva u ehoslovakoj Republici, Poljoprivredni glasnik, Novi Sad, 1925.
24 Ivn Balassa: Az eke s sznts trtnete Magyarorszgon.
Budapest, 1973, 3.
Sl. 19. Reklama fabrike Hofherr-Schrantz-ClaytonShuttleworth, asopis Poljoprivredni glasnik, Novi Sad,
1940. god.
Sl. 20. Reklama fabrike Rudolf Bcher, asopis

Poljoprivredni glasnik, Novi Sad, 1930. god.
U Vojvodini su se drveno-metalni plugovi pojavili u

prvoj polovini XIX veka, da bi pred sam kraj ovog veka
postali dominantni. Sve do Prvog svetskog rata bili su
iskljuivo orae orue kada ih zamenjuju metalni plugovi. U narednih desetak godina dolazi do postepenog
uvoenja metalnih plugova, zbog ega se ovaj period
u Vojvodini moe smatrati zlatnim periodom metalnih plugova. Oni su ostali u upotrebi sve dok zemljoradnici nisu poeli kupovati traktore i zamenjivati ih
traktorskim plugovima.
Zaprene plugove proizvodile su brojne fabrike i

zanatske radionice irom Evrope (Nemaka, Engleska, Austrougarska - Austrija, Maarska, eka, Jugoslavija...) i SAD. Ve u XVIII veku, tanije 1785. godine, u Engleskoj je osnovana fabrika Ransomes, Sims
& Head, da bi u XIX veku i poetkom XX veka bila
osnovana veina fabrika: u Nemakoj Gebr. Eberhardt KG, Rud. Sack KG, H. F. Eckert, Ventzki; Engleskoj J. & F. Howart, Clayton & Shuttleworth; Austrougarskoj, Austriji Hofherr &
Schrantz; Ugarskoj Hofherr-Schrantz-ClaytonShuttleworth, Khne E., Istvn Vidacs, fabrika Rajnharda i ule Hajpa u Crvenki, fabrike Wingler
Ferencza i Wilhelma Ecksteina u Velikom Bekereku
(sada Zrenjanin); ekoj Rudolf Bcher, Karel Vacek, Jan ervinka...; u SAD John Deere, Oliver
Chilled Plow Works, Starbuck & Sons...
Kraljevina SHS, a potom Kraljevina Jugoslavija je
proizvodila zaprene plugove. Posebno se istie mesto
Kula u Bakoj koje je imalo dugu i bogatu tradiciju zanatstva, sa preko osamdeset razliitih zanata. U njoj je
bila zanatlijska kola, osnovano je udruenje zanatlija
koje je u svom sastavu, izmeu dva svetska rata, brojalo preko tristotine lanova, sa formiranim zanatskim
esnafom. Od poetnih kovakih radionica razvijale su
se manufakture, a od njih su nastale male fabrike. Postojalo je nekoliko manufaktura fabrika za proizvodnju plugova, kao na primer, Polich i Varga ili F. Knefely.
U prvoj polovini prologa veka osnovane su fabrike u Leskovcu (Proleter) i Osijeku (OLT), koje su u
svojim proizvodnim programima imale i proizvodnju
zaprenih plugova.
U Jugoslaviji su se, neposredno posle osloboenja,
zapreni plugovi poeli proizvoditi i u novoosnovanim fabrikama: Metalna tip, Lipos Tuzla, Tvornica poljoprivrednih strojeva TPS Bosanska Kostajnica ili Lesce Bled.
KATALOG
Kolekciju zaprenih plugova ini 37 predmeta. U njoj
se nalaze drveno-metalni i metalni zapreni plugovi;
specijalni plugovi jednobrazdni drveno-metalni plug
za zaoravanje dombi, osmobrazdni metalni plug za
plitko proleno oranje i jednobrazdni metalni voarsko-vinogradarski plug; koleka, raonici zaprenog i
traktorskog pluga, kao i oprema za oraa opanci za
oranje, tzv. bakori.
Zastupljeni su plugovi renomiranih proizvoaa, iz
inostranstva Nemake (Gebrder Eberhardt, Ulm;
Rudolf Sack, Lajpzig) i eke (Rudolf Bcher, Rudnjice nad Labem) kao i domai (Kula - Polich i Varga
i F. Knefely; Proleter, Leskovac).
Drveno-metalni plugovi
(jednobrazdni)
7 predmeta
Gebrder Eberhardt
3 predmeta
Polich i Varga
1 predmet
F. Knefely
3 predmeta
Metalni plugovi
17 predmeta
a) jednobrazdni
7 predmeta
Gebrder Eberhardt
4 predmeta
Rud. Sack
1 predmet
Rudolf Bcher
2 predmeta
b) dvobrazdni
10 predmeta
Gebrder Eberhardt
3 predmeta
Prikaz kataloke obrade kolekcije zaprenih

plugova u Poljoprivrednom muzeju
Rud. Sack
4 predmeta
Rudolf Bcher
3 predmeta
Specijalni plugovi
3 predmeta
Drveno-metalni plug
Jednobrazdni zapreni plug Gebrder Eberhardt
(inv. br. 12)
Opis: Drveni gredelj je sa dve drvene ruice i na
prednjem delu se oslanja na oplen koleke. Koleke
imaju osovinu od gvoa i drvenu rudu. Tokovi su
drveni (bice i glavina) i sa metalnim obruima. Daska je cilindrino-produena, raonik je evropskog tipa.
Podeavanje dubine i irine rada se vri na sledei na-
- Jednobrazdni drvenometalni plug za zaoravanje

dombi
Zanatska izrada
kovanica Johan Werlea,
Buljkes (sada Magli)
- Osmobrazdni metalni
plug za plitko proleno
oranje
Zanatska izrada kovaka

Filipovo (sada Baki
Graac)
- Jednobrazdni metalni
voarsko-vinogradarski
plug Dalmatinac
Industrijska izrada
Proleter, Leskovac
in: dubina pomou dva zavrtnja na kolekama i vertikalnom ipkom sa navojem koja se nalazi iza plunog
tela ili pomou dva otvora na prednjem delu gredelja; irina pomou ipke sa navojem. Na plugu se nalazi klju za podeavanje. Plug nije kompletan jer nedostaje crtalo.
Dimenzije: duina 200 cm, irina 60 cm, visina 70
cm. Proizveden je izmeu dva svetska rata. Poklon: Samuel Kukuka, Baki Petrovac, 1982. godine
Metalni plug
a) Jednobrazdni zapreni plug Gebrder Eberhardt
(inv. br. 163)
Opis: Gvozdeni gredelj sa dve gvozdene ruice ali
bez drvenih rukohvata. Koleke su odvojene od pluga. Daska je cilindrina, raonik je evropskog tipa. Iza
plunog tela se nalazi plaz sa petom. Podeavanje dubine i irine rada se vri preko koleki. Daska je oteena i to na mestu spoja daske sa raonikom. Na plugu
ne postoje tragovi osnovne boje. Plug nije kompletan
jer nedostaju: prednji lanci za upravljanje pluga, crtalo, drveni rukohvati na ruicama kao i klju za podeavanje.
cm. Proizveden je izmeu dva svetska rata. Otkup: Jovan Dimitrijevi, Novi Sad, 2000. godine. Cena: 130
dinara
b) Dvobrazdni zapreni plug Gebrder Eberhardt
(inv. br. 2)
Opis: Gvozdeni takozvani ramni gredelj je sa jednom
gvozdenom ruicom i drvenim rukohvatom. Tablica sa
zatitnim znakom fabrike divlji vepar se nalazi na
delu rama izmeu dva pluna tela. Koleke su kompaktne sa plugom. Daske su cilindrine, raonici su evropskog tipa. Razmak izmeu plunih tela iznosi 36 cm.
Oznaka na glavini toka Ver-k 140. Regulisanje dubine i irine rada se vri pomou dve drvene ruice. Plug
je kompletan.
cm. Proizveden je izmeu dva svetska rata. Poklon:
Slavka Maria, Baki Petrovac, 1982. godine
Specijalni plug
Opis: Jednobrazdni plug, kovake izrade, za zaoravanje dombi. Nema raonika, na donjem delu daske se
nalazi otrica. Gredelj je drven, ruice metalne sa drvenim rukohvatima. Koleke drvene, tokovi sa metalnim inama, glavina i bice drvene, osovina metalna.
Podeavanje po dubini sa dva zavrtnja, a po irini sa
polugom. Nedostaju lanci.
Dimenzije: duina 210 cm, visina 80 cm. Napravljen je 1910. godine u kovanici Johana Werlea, Buljkes (sada Magli). Otkup: Pavel Iviiak, Baki Petrovac, 1982. godine
Sl. 21. Jednobrazdni zapreni plug Gebrder Eberhardt RB
Sl. 22. Jednobrazdni zapreni plug Gebrder Eberhardt ESB 5 R
Sl. 23. Dvobrazdni zapreni plug Gebrder Eberhardt BZE 6 R
sl. 24. Jednobrazdni plug za zaoravanje dombi (inv. br. 18)

Literatura
1. Balassa, I: Az eke s sznts trtnete Magyarorszgon. Akadmiai Kiad, Budapest, 1973.

2. Bauer, G: Faszination Landtechnik (100 Jahre Landtechnik Firmen und Fabrikate im Wandel I). Union Agrar, Stuttgart, 2002.
3. Bratani, B: Orae sprave u Hrvata, oblici, nazivlje, rairenje, Publikacija etnolokog seminara sveuilita u Zagrebu, I. Zagreb, 1939.
4. Bratani, B: Orae sprave centralnog dijela Balkanskog poluotoka, Zbornik Etnografskog muzeja
u Beogradu 1901 - 1951. Beograd, 1953.
5. akan, Ivan: Drveni plugovi, III izloba iz istorije poljoprivrede. Vojvoansko drutvo za poljoprivrednu tehniku, Novi Sad, 1981.
6. ori, S, Lazi, V, Snjida, S: Gvozdeni plugovi u
Vojvodini izmeu dva svetska rata, IV izloba iz
istorije poljoprivrede. Vojvoansko drutvo za poljoprivrednu tehniku, Novi Sad, 1982.
7. Poljoprivredni glasnik. Novi Sad, 19201941.
8. Die Chronik des Hauses Rud. Sack Leipzig 18631938. Leipzig, 1938.
9. , : , , . 18-19. , 19691970.
10. a. , 1986.
11. Fantoni, R: Poljoprivredni strojevi. Poljoprivredni
nakladni zavod, Zagreb, 1954.
12. , , , , , : .
, , 1947.
13. Grupa autora: Poljoprivredni traktori i maine,
Institut za spoljnu trgovinu, br. 6. Beograd, 1968.
14. , ,
, 1779-1848. , 1987.
15. Herrmann, K: Pioniere des Landmaschinenbaus,
Beitrge zur Landeskunde, 5. Stuttgart, 1992.
16. , :
. , 1936.
17. Lazi, V: Zemljoradnja u Vojvodini. Kulturno-istorijsko drutvo PESA, Novi Sad, 2006.
18. Mileker, S: Istorija banatske vojne granice 17641873. Panevo, 1926.
19. imunek, J: Industrija poljoprivrednih strojeva u
ehoslovakoj Republici, Poljoprivredni glasnik,
br. 5-6. Novi Sad, 1925.
20. , : .
, , 1961.
Izvori
1. Prospektni materijal fabrike Gebr. Eberhardt
Ulm
2. Prospektni materijal fabrike Hofherr-SchrantzClayton-Shuttleworth
3. Prospektni materijal fabrike Polich i Varga
Kula
4. Prospektni materijal fabrike Proleter Leskovac
5. Prospektni materijal fabrike Rud. Sack Leipzig
Filip Forkapi
Wooden Metal and Metal Harnessed Plows

Summary: There are three kinds of plowing tools: plough, carrier of the ploughshare
and plow. Plow is the most perfect plowing tool. The name plow in the wider sense
marks the plow together with its carrier.
In the beginning the plows were made of wood. As the time passed and together with
the developement of the industry (metalurgy) they were pushed aside by woodenmetal or semi-metal plows. Then appeared so called blacksmith`s plows.
In Vojvodina the wooden-metal plows appeared in the first part of the nineteenth century and they became dominant by the end of the same century. Until The First World
War they were the only plowing tools when they were replaced by metal plows. In the
next ten years metal plows were gradually introduced and because of that this period
can be called Golden Age of Metal Plows in Vojvodina. They were used until farmers
started buying tractors and replacing them by tractor plows.
Harnessed plows were produced by many factories and handcraft workshops all over
Europe (Germany, England, Austro-Hungary Austria, Hungary, The Czech Republic,
Slovakia, Kingdom of SHS...) and the USA. Even in the eighteenth century, or more precisely, the factory Ransomes, Sims&Head was founded in England in 1785. Most of the
factories were founded in the nineteenth and the beginning of the twentieth century in Germany: Ackergertefabrik Hohenheim, Gebr. Eberhardt KG, Rud. Sack KG,
H.F.Eckert, Ventzki... in England: J.& F. Howart, Clayton & Shuttleworth ... Hungary: Hofherr-Schrantz-Clayton-Shuttleworth, Khne E.... the Czech Republic: Rudolf
Bcher, Karel Vacek, Jan ervinka in the USA John Deere, Oliver Chilled Plow
Works, Starbuck & Sons
The town of Kula in Baka had a very long tradition in producing harnessed plows
(handcraft workshop Polich i Varga or F.Knefely). In the first beginning of the previous century the factories of agricultural tools were founded in Leskovac (Proleter)
and in Osijek (OLT). Just before the liberation the harnessed plows started being produced in newly founded factories Metalna tip, Lipos Tuzla, The Factory of Agricultural Tools TPS Bosanska Kostajnica, Lesce Bled.
Kako su kopani
seoski bunari u Vojvodini
Ivan akan, muzejski savetnik, Muzej Vojvodine
Uvod
Najkarakteristiniji i najrasprostranjeniji nain snabdevanja vodom u Vojvodini, bio je do nedavno korienje vode iz kopanih bunara. Kopani bunari su bili
osnovni vid snabdevanja vodom. Nalazili su se u dvoritima kua, na ulicama, putevima i na seoskim panjacima, gde su korieni za napajanje seoskih stada konja, krava, ovaca itd. U Vojvodini su gotovo sve
kue, pa i one najsiromanije, imale svoje bunare. U
narodu se kae da su prilikom gradnje kue prvo napravi nunik na placu, pa bunar, pa se tek posle poinje sa zidanjem kue. Meutim, pojavom buenih cevnih bunara (Nortonov bunar) i arterijskih bunara, kao
i uvoenjem vodovoda, kopani bunari polako nestaju i
poinju da gube svoju funkciju. Sve je ei sluaj pretvaranja ovih bunara u septike jame. Sve do nedavno,
ladnou bunara koristili su leti seljaci i za rashlaivanje i uvanje namirnica u kui i na panjacima. Namirnice su sputane u bunar na kanapu na 50 cm iznad
vode i tu su bile zatiene i od muva i od toplote. Namirnice su u bunarima mogle da se odre vie dana.
Kopanje bunara
Bunare su kopale bunarije, najee zidari, a u mestima gde se nije moralo ii jako u dubinu, bunare su kopali sami seljaci. Prilikom odreivanja mesta gde e se
kopati bunari, vodi se rauna da bunar bude to dalje od
nunika, staje i ubrita. Takoe pored bunara ne sme
da se sadi drvee jer ono svojim korenovim sistemom
moe da oteti bunar i stvori kanale preko kojih se zagauje voda. Pre kopanja bunara majstor-bunarija se
dogovori, pogodi sa gazdom nakoliko cigla u krugu e
se kopati bunar. Najee su kopani bunari na 10 do 15
cigala. Prenik takvih bunara je oko 1,5 metara. Kopani
su i iri bunari, ali to je zavisilo od potrebe, elje i imovnih mogugnosti domaina kojem je kopan bunar. Kafa
se odredi mesto i vliina bunara, na zemlji se estarom
od hrastovog drveta nacrta krug. Ako bunarija nema
estar, onda on pomou tapia zabodenog u zemlju, za
koji je zavezan kanap na ijem kraju je drugi tapi, opcrta krug na zemlji. Bunar kopaju najmanje tri oveka.
Bunarija kopa u bunaru, a dvojica pomnika izvlae
zemlju iz bunara napolje. Zemlja se kopa aovom i lopatom sa skraenim drkama zbog uzanog prostora. Ako
se prilikom kopanja naie na krenjak, onda se on razbija krampom. Vee kamenje se opkopava i vadi cello, a
velike kamene ploe se razbijaju uskijama. Na vodu se
moe naii i pri samoj povrini zemljita, na 3 do 4 metra ili na veim dubinama, na 10, 20 i vie metara, to sve
zavisi od karakteristike zemljita. Zemlja se vadi na ekrk u velikom sudu, kablu-kabo, avolj, zapremine oko
80 litara. Sud je u obliku bureta i napravljen je od drevih duga, okovan gvozdenim obruima i ima gvozdene
drke za koje se vezuje kanap, pajvan. Za kopanje bunara koristi se specijalan kanap od iste kudelje debljine 6
do 7 cm, jer se izvlai teak teret. Vaenje zemlje iz bunara je veoma odgovoran posao jer se mora paziti da se
sud kojim se vadi zemlja ne otkai, ne izvrne ili ne ispusti, to bi znailo sigurnu smrt za bunariju u bunaru.
Kada se prilikom kopanja doe do vode, kopa se jo toliko koliko se eli da bunar bude dubok, odnosno koliko
se eli da bude nivo vode. Najbolja voda za pie je voda
iz bunara iji je nivo vode 2-2,5 metara, jer voda u takvim bunarima stalno struji, cirkulie. Kod dubljih bunara, iji nivo vode oko 4 metra, voda se ustoji. Takvi
veliki bunari korieni su vie za snabdevanje parnjaa
prilikom vridbe i na elezinici za snabdevanje lokomotiva. Kada se doe do vode prvo se u bunar sputa takozvani santra. Santra je drveni prsten koji ima prenik
bunara. Pravi se od jelovih dasaka na taj nain to se
daske iseku da kada se spoje, zakuju, formiraju prsten
prenika bunara. Santar ima debljinu oko 5 cm. Kada
se u bunar spusti santra, na njega se nazidaju cigle u
krugu u visini 2, 2,5 metra. Posle zidanja poinje kopanje bunara kroz vodu. Zemlja se zajedno sa vodom
vadi iz sredine bunara i ispod santraa. Cigle svojom teinom potiskuju santra i sputaju se u dubinu. Kada se
iskopa eljena dubina bunara, kopanje je zavreno. Nakon toga u bunar se od dve grede, koje se zaglave izmeu cigala, napravi skela i nastavi se zidanje do vrha. Bu-
nari moraju biti ozidani u delu koji se nalazi ispod vode.

Gornji deo bunara nije uvek ozidan ciglama ili kamenom to zavisi od sastava i kvaliteta zemljita. Ima bunara koji su ozidani samo ispod vode i pri vrhu, da ne bi
dolo do obruavanja. Sredina takvih bunara je prazna,
bez cigala. Cigle u bunaru ne vezuju se malterom ve se
izmeu njih nabija zemlja. Izmeu cigala koje su u vodi
nabija se umska mahovina jer ona ne truli, a spreava cirkulaciju peska u bunar. Od kopanja bunara kroz
vrst materijal i pesak, razlikuje se kopanje bunara kroz
ivi pesak. Ako bunarija naie na ivi pesak mora da
napravi dva santraa koja sa spoljne strane spoji daskama duine 2, 2,5 ili 3 metra, u zavisnosti od debljine sloja ivog peska. Bunarija ustvari napravi dugako bure
bez otvora i dna. Takav santra-bure, spusti se u bunar
i ozida sa unutranje strane celom visinom. Nakon toga
nastavi se sa vaenjem ivog peska i vode. Kod ovakvih
bunara santra-bure uvek ostaje izmeu ivog peska i
cigala. Dalji postupak je isti kao kod bunara koji se kopaju kroz tvrdu podlogu.
ienje bunara
Pored kopanja bunara bunardije su obavljale posao i ienja bunara. Voda u bunarima stalno cirkulie i nanosi talog koji smanjuje nivo vode. Na peskovitom terenu
bunari su ee ieni jer pesak lake prodire izmeu cigala u bunar. Pored prirodnog zatrpavanja bunara deavala su se i zagaivanja. U bunare su mogle da
upadnu i razne ivotinje (make, kokoke). Takvi zagaeni bunari obavezno su ieni i prani. Prilikom ienja iz bunara se prvo izvue voda pa se posle vadi talog
i pesak. Bunar se isti do santraa. Kada bunardija palcem na nozi napipa santra, ienje bunara je zavreno. Kada bunari koji su vie puta ieni, a to je najei sluaj kod starih bunara stvori se takozvani podrum.
Podrum stvara voda koja uvek tee s jednog kraja unosei u bunar pesak, koji se s vremena na vreme vadi iz
bunara. Na taj nain se vremenom stvara upljina, podrum iza cigala, koji moe biti razliite veliine. U neke
i ovek moe da se uvue. Prilikom obnove bunara podrumi se pune crnom zemljom ili ilovaom koja se nabija drvenim maljevima. Deava se da se zbog sputanja
zemljita podrum stvori i iznad povrine vode, na sredini ili blie vrhu bunara. Jedan od kvarova bunara je i takozvano kidanje bunara. To se deava kada se santra u
bunaru na krivi na jednu stranu. Cigle se u takvom bunaru okrenu. Popravka pokidanog bunara sastoji se u
skidanju cigala do potrebne visine, poravnavanju santraa i vraanju cigala na svoje mesto.
Za kopanje bunara dubine 10 metara, potrebno je
raditi 3 puna dana. Bunardije su kopale, istile i popravljale bunare u starim odelima, kratkim pantalonama i bosi, mada je u bunaru izuzetno hladno.
Sek bunara
Zbog sigurnosti bunari su obavezno ograeni, ili su zatieni na neki drugi nain. Mnogi bunari su i pokriveni da
ivina i druge ivotinje sluajno ne upadaju u njih. Ograda bunara zove se osek, sek. Pravi se od vie materijala u
zavisnosti od geografskih uslova. Na panjacima moe da
bude od pletera, u umskim oblastima koriste se izdubljena debla, uplji hrast, ili samo tanja debla poreana etvorostrano jedno na drugo. Za osek se koriste i drvo, kamen, zida se od cigala, a moe da bude i od betona. Osek
ima ili etvrtast ili okrugao oblik. Na mnogim panjacima bili su bunari bez oseka sa irokom ogradom od debala. Takvi bunari bili su pokriveni daskama sa otvorima na
sredini kroz koji je moglo da se proturi vedro. Ograda je
podizana oko bunara i mogla je da ide u visinu od 2 metra, s tim to su debla bila zakivana vodoravno na veim
razmacima da bi ovek mogao da se provue i da stane na
bunar iz kojeg e vaditi vodu.
Tipovi kopanih bunara
Voda se iz zemlje izvlai na vie naina, a najrasprostranjeniji bunari u Vojvodini su bunari na eram, bunari na vreteno i bunari na ekrk.
Bunari na eram koriste se na mestima gde voda nije
dubako ispod povrine zemlje jer eram ima ogranien
hod. Bunar na eram sastoji se od soje, erma na kojem je
teret-pretega a jedna strana i iba o koju je okaeno vedro
sa druge strane. Oko samog bunara je sek. Soja je u sutini stalak visok i do 5 metara. Na gornjem delu ima raklje,
a donjim je ukopana u zemlju. Najee se pravi od celih
stabala bagrema, moe da bude od hrasta, duda itd. Ako
se donji deo (panj) soje vatrom na gori onda drvo sporije truli. U rakljama soje nalazi se popreno drvo, vratilo,
oko kojeg se eram klacka. eram je takoe najee od
bagremovog drveta. Na sredini je privren za soju. Sa
jedne strane ima teg obino od kamena, na drugoj strani
mu je zakaena iba. iba je dugaka motka koja se brzo
gura i vadi iz bunara. Na kraju ibe je kuka o koju je okaeno limeno ili drveno vedro. Po kuama su bila manja, a
na panjacima vea jer su obani pojili stada i u toku dana
su morali da izvade vie hiljada vode, to je zavisilo od veliine stada konja, krava, ovaca i svinja.
Bunari na vreteno, vito, ima umesto erma na sredini postavljeno okruglo deblo-vreteno, koje se okree
pomou ruice ili pomou toka. Vaenje vode vretenom je sporo, pa je ono postavljano na plitkim bunarima i ako nije morala da se vadi vea koliina vode. Vedro je kod ovih bunara ili na kanapu ili na lancu.
Bunari na ekrk imaju na sredini okaen toak sa
ljebom. Na toku je lanac na kojem su dva vedra. Prilikom vaenja vode jedno vedro se puni vodom, a drugo se podie. ekrk je korien i kod drugih bunara.
U krajevima Vojvodine gde je voda na veoj dubini
(Deliblatska peara, Titelski breg), problem kopanja buIz istorije poljoprivrede 113
nara je daleko komplikovaniji. Poznati su bunari u Vladimirovcu iz kojih se voda izvlaila stonom snagom. Na
primer, zna se da je Vladimirovac kao selo osnovan tek
poto su izvrene probe i iskopani prvi bunari. Graniarski inenjeri iskopali su bunare u Vladimirovcu 1807. godine, 1808. iskopano je jo est bunara. Godina osnivanja
ovog mesta smatra se 1808. Ovi kao i kasnije iskopani bunari bili su optinski i postojao je poseban sistem njihovog odravanja u kojem su uestvovali i sami metani. Ti
bunari bili su duboki oko 60 metara. Tada je voda izvlaena velikim drvenim posudama pomou vretena sa doboem, koje se okretalo konjskom snagom.
Vedro, kabao na bunaru, Deronje, Baka,

foto: V. Milutinovi, 1968.
Seoski bunar na toak, Irig, Srem, fot. R. Nikoli, 1954
Bunar na eram, Sonta, Baka, 1988.
Bunar na vito, Crvena Crkva, Banat, 1962.
Hleb i obredni kola kog Srba

Jelena Risti,istoriar umetnosti, Srpski muzej hleba,Peinci
Uloga koju je hleb imao u opstanku ljudskih zajednica uticala je na njihov odnos prema svakodnevnom
hlebu i uinila ga neophodnim elementom u svim znaajnim obiajnim i religioznim manifestacijama. Hleb
- ivotodrateljje ovekova telesna i duhovna hrana,
on je vidljiva manifestacija duha koji umire i vaskrsava.
Hleb u sebi sjedinjuje ljudskost i boanstvenost. Hleb
je simbol sjedinjenosti jer sadri u sebi mnogo zrna ita
i kada se razlomi i podeli predstavlja zajedniki i jedinstveni ivot.
U bogatoj srpskoj obiajnoj praksi hleb je imao vano mesto. Posebno je veliki broj hlebova meen u zimskom ciklusu praznika u kome su najznaajnije mesto zauzimali boini praznici. Boi se slavi kao dan
Hristovog roenja 25. decembra po starom, odnosno
7. januara po novom kalendaru i u narodu se smatra
jednim od najveih i najznaajnijih praznika. Boini,
odnosno novogodinji praznici predstavljali su poetak nove godine zbog ega su praeni mnogobrojnim
obrednim radnjama koje su imale za cilj da obezbede
sreu i napredak porodice, dobru letinu i zdravlje stoke. Ovi obredi, koji su predstavljali ostatke starih slovenskih agrarno - magijskih obiaja izvoenih u cilju
obezbeivanja obilja useva u nastupajuoj godini, bili
su u tesnoj vezi sa kultom prirode i vegetacije.
Za boine praznike pripreman je veliki broj obrednih hlebova meu kojima posebno mesto zauzima esnica. Naziv esnica ili estnica potie od rei est,
deo, srea, jer se lomi na delove i svakom ukuaninu se daje po deo. Po narodnom verovanju esnica
predstavlja Boju povojnicu koja se mesi kao uspomena na roenje mladog boga, kada su ga darivali pastiri.
Obiaji koji su povezani sa esnicom pokazuju da ona
u sutini predstavlja useve. To potvruje i verovanje da
od ovog obrednog hleba zavisi rod useva, razmnoavanje stoke, zdravlje ukuana, napredak u poslovima i
opte blagostanje cele kue. esnicu je domaica mesila obino na Badnji dan ujutro od penice iz poslednjeg
ponjevenog klasja ili etvenog venca jer se verovalo
da u njoj obitava duh ita zbog ega joj se pripisivala posebna magino - plodotvorna snaga. Radi istote ita u esnicu se stavljao metalni novac. Verovalo se
da on donosi sreu i to ne samo onom ko ga je naao
u svom paretu ve i kui, zbog ega ga je domain otkupljivao i stavljao za kunu ikonu. Metalni novac je,
kao i ostali metali, imao magijski karakter i apotropejsku mo koju je trebalo da prenese na ukuane, stoku,
useve, kao i na sve poslove od kojih zavisi ivot kune zajednice. Pored novca u esnicu se stavljala slama,
pasulj, bosiljak, komadii drveta otkinuti sa kunog
praga, kune ograde, svinjca, tale, jarma, bave, pluga, koji su se simbolino namenjivali ukuanima, stoci, oruima. esnica se ritualno lomila o ruku prvog
dana Boia. esnicu je lomio domain sa domaicom
na dva dela ili su je lomili svi ukuani zajedno, kidajui svako za sebe po pare. Na taj nain magina snaga
esnice prenosila se dalje na njive i useve, ivotinje, a
svaki ukuanin prema onome to je naao u svom paretu znao je u kojim e poslovima te godine imati najvie uspeha.
Pored esnice za boine praznike meen je boini kola ili veliki kola kao i vei broj figuralnih boinih hlebova zakona ili zakonia. Veliki boini
kola je, kao to mu samo ime kae, veih dimenzija i
krunog oblika, ukraen po povrini reljefnim figuralnim delovima testa. Obavezni ukras velikog boinog
kolaa su dve reljefne trake testa, postavljene po sredini kolaa u vidu krsta, a na ivicama zatvorene krugom.
Na sredinu kolaa uvek se postavlja krug uvijenog testa s nareckanim ivicama koji se zove rua. Rua je
veoma sloen simbol. Jo u grko - rimskoj tradiciji
smatrana je simbolom vaskrsnua, pobede i ljubavi a
u hrianskoj simbolikoj tradiciji smatrana je rajskim
cvetom. Bela rua je simbol istote a crvena milosra.
Rui sa kolaa pripisivana je naroita uloga i mo. U
nekim porodicama odmah posle seenja kolaa jeli su
je svi ukuani a u drugim je rua stavljana za kunu ikonu gde je ostajala preko godine kao uvarkua.
U sredinu rue poboden je bosiljak ili tri vlati penice povezani crvenim koncem. Crvena boja oznaavala
je radost i sreu u kui a kao simbol ivota i krvi imala je vano mesto u kultovima za unapreenje plodnosti i odravanje vrste. Crvena boja na kolau imala je
takoe i apotropejsko dejstvo. Bosiljku, koji je kao kultna biljka imao izuzetnu ulogu u srpskoj narodnoj religiji, pripisivana je takoe velika zatitna i plodotvorIz istorije poljoprivrede 115
na mo. Veliki boini hleb ukraavan je poskurnikom

na ijem se donjem delu, koji je pravougaonog, etvrtastog ili krunog oblika, nalazi urezan krst i slova IS
HS NI KA (skraenica od Isus Hristos Nika to znai
Isus Hristos pobednik). U veliki kola bili su pobodeni orasi koji su simbolizovali obilje, radost i plodnost.
Veliki kola ukraavan je razliitim figurama od testa
koje su simbolino predstavljale sve vrste domaih ivotinja, privrednih proizvoda i alata, koji su, verovalo
se, magijsko - imitativnim putem doprinosili poboljanju roda useva, razmnoavanju i zdravlju stoke i ivine, kao i optem blagostanju kue. Od ovih plastinih
figuralnih simbolarazvili su se posebni hlebovi koji su
pojedinano simbolizovali sve vrste domaih ivotinja,
pojedinane poljoprivredne alatke, useve, kuu. Tako
je dolodo stvaranja veeg broja obrednih hlebova ija
je namena odreivala i njihov oblik. U obilju figuralnih hlebova najee se sreu vinograd i bava koji
su namenjeni vinogradu i vinu; njiva, okrugla i izbrazdana pogaa, namenjena je zemlji i usevima; kola
volovi namenjen je volovima a krmaa sa prasiima
svinjama. ivini je namenjivana kvoka s piliima.
Odreen broj hlebova je namenjivan lanovima domainstva kao i osobama koje su u vreme boinih praznika poseivale kuu. Tako je za oraa meen kola
aka a za domaice kola nave. enskoj deci namenjivani su kolai vitice, pletenice, guice ili golubice.
Meu figuralnim hlebovima najznaajnije mesto
je imao kola zdravlje, ili zdravlje i veselje koji su
ukuani obredno jeli o Badnjoj veeri ili prvog dana
Boia o ruku. Uloga i znaaj kolaa zdravlje vidi se
iz rituala koji je primenjivan pri njegovom stavljanju u
pe. Kola zdravlje najee je u obliku vekne ili pogae. Pre nego to se ovaj kola stavi u pe, njegova gornja povrina je zasecana noem onoliko puta koliko je
lanova bilo u kui. Za svakog od ukuana po stareinstvu je zasecan jedan zarez pri emu se izgovaralo ime
onog kome je zarez namenjen. Svi ukuani morali su
jesti od ovog kolaa da bi bili zdravi.
Kola badnjaa najee je u obliku dvostruke ili
trostruke pletenice ili u vidu polumeseca ili pogae. U
jedan kraj ovog kolaa, koji se jeo na Badnje vee, zaboden je orah.
Pored kolaa namenjivanih ukuanima pravljeni su
i hlebovi sunce i mesec koji su simbolizovali astralna tela. Verovalo se da sunce i mesec utiu na vremenske prilike, od kojih je najvie zavisila letina i usevi,
zbog ega im je pripisivana natprirodna mo i mistian uticaj na tok ljudskog ivota.
Celokupna obredna praksa oko boinih kolaa zakona, koji simbolino predstavljaju useve, stoku, kuu,
imanje, ukuane, zdravlje, trebalo je da svojom magijskom snagom utie na rod useva, razmnoavanje stoke
i ivine, kao i da obezbedi opte blagostanje i napredak
cele kune zajednice. Prema narodnom verovanju jedenjem obrednih kolaa od strane ukuana, njihovim
davanjem stoci i ivini ili njihovim zakopavanjem u
prvu brazdu (kada je trebalo obezbediti plodnost useva) prenosilo se plodotvorno i magijsko dejstvo naljude, ivotinje i njive.
U ciklusu proletnjo - letnjih praznika, obiajna
praksa je bila u tesnoj vezi sa kultom prirode, u kojima
su glavnu ulogu imali agrarno - magijski obredi. Kraj
zimskih mrazeva i poetak prolenih obiaja oznaava praznik 40 muenika ili Mladenci. Ovaj praznik slavi se 9. marta po starom, odnosno 22. marta po novom kalendaru u ast etrdeset Muenika Sevastijskih.
Za ovaj praznik mesi se vrsta obrednog peciva - kolaa
koje jedu ukuani, odnose se na dar mladencima, daju
se deci i nose se na groblje. Najee se mesi etrdeset
kolaia mladenia razliitog oblika, koji se premazuju medom. Ponekad su mladenii u obliku ljudskih
figura, premazani medom, i tada se nazivaju lutke ili
luii. U novije vreme mladenii su najee kolai krunog oblika u vidu pogaica. Kolai mladenii
koji su simbol blagoslova i plodnosti, nose se na Mladence novim branim parovima i daruju im se uz manje poklone.
U ciklusu proletnjih praznika centralno mesto ima
Uskrs, najvei hrianski praznik. Uskrs, praznik Hristovog vaskrsenja, praznik nad praznicima, ne samo
da se smatra najveim praznikom u godini ve je, moda, i najstariji praznik jer se pominje jo od drugog
veka. Vaskrs je pokretni praznik i datum njegovog praznovanja moe se pomerati u razdoblju od pet sedmica. Najranije moe pasti 22. marta po starom, odnosno
4. aprila po novom kalendaru a najkasnije 25. aprila po
starom, odnosno 8. maja po novom kalendaru. U proslavljanju Uskrsa preovlauju crkveni elementi mada
su u narodnoj tradiciji sadrani i drugi elementi u kontinuitetu sauvani iz znatno starijih religijskih epoha.
Ova obredna praksa vezana je za kult prirode i njeno
ponovno proleno obnavljanje to jest ponovno raanje ivota u prirodi, zbog ega su njeni glavni elementi
bilje, zelenilo, voda, vatra, bojena ili nebojena jaja kao
simbol ivota. Obiaj bojenja jaja za uskrnje praznike veoma je star i poznat je i drugim hrianskim narodima u Evropi, i u svetu, kako kod pravoslavnih tako
i kod katolika. Jaje ima veoma veliki znaaj u religiji,
mitologiji i magiji ne samo kod Srba ve i kod mnogih
naroda sveta. Bojena uskrnja jaja su simbol uskrnjih
praznika i njima se pripisuje posebna magijska mo.
Ona su simbol plodnosti, simbol zdravlja i imaju apotropejsku ulogu. Pored bojenja jaja za Uskrs je meen
odreen broj obrednih hlebova. Veliki uskrnji kola
je okruglog upletenog oblika sa jajetom u sredini. Jaje
moe biti neobojeno ili obojeno crvenom bojom. Veliki uskrnji kola zajedniki jedu svi ukuani o Uskrsu.
Pored velikog uskrnjeg kolaa mesi se i nekoliko

manjih kolaa, krunog oblika koji na gornjoj povrini imajuutisnuto belo jaje. Ovi hlebovi zovu se jajenici i dele se ukuanima, nose rodbini a nose se i na
groblje.
Uskrnji hlebovi su simbolizovali plodnost na ta
ukazuje jaje koje je na njih utiskivano ali su takoe
predstavljali i rtvu jer su namenjivani i kultu mrtvih.
U ciklusu prolenih praznika posebno mesto pripada urevdanu, koji pada u vreme najveeg bujanja
prirode na prekretnici prolenog i letnjeg perioda. Sveti ore je nepokretan praznik i proslavlja se uvek 23.
aprila po starom, odnosno 6. maja po novom kalendaru. Kult svetog ora, ranohrianskog velikomuenika, veoma je rasprostranjen u hrianskom svetu
kako kod pravoslavnik tako i kod katolika. U hrianskoj ikonografiji sveti ore je predstavljen kao vojnik
na konju koji kopljem probada adaju, simbol zla.
U narodu se smatra da praznikom urevdanom
prestaje zimska a nastaje letnja polovina godine. Zbog
toga je obiajna praksa za urevdan vezana za stoku, za ivot biljaka, i uopte za prirodu, i imala je za cilj
da zatiti stoku, useve, da obezbedi dobre vremenske
uslove, dobro zdravlje stoci i ivini ali i da zatiti ljude
od nevolja i da doprinese njihovom dobrom zdravlju,
optem napretku domainstva i itave zajednice. Ujutro uoi urevdana domaica je mesila okrugao kola (pogau) sa otvorom na sredini, koji je domain
stavljao na vedro za muu ovaca. Kola se okiti vrbovim granicama, belim i crvenim cveem koje se uvee crvenim koncem i kroz njega se obavi prva mua
ovaca. Posle mue domain sa pastirom razlomi kola
i svako pojede svoje pare. U nekim krajevima preko
kolaa se stavlja brdo, soveljka, ealj i prsten pa se
kroz te otvore pomuze najbolja ovca.
Iako u obrednoj praksi vezanoj za urevdan preovlauju prehrianski magijsko - religiozni elementi
u nekim urevdanskim obiajima ostvarena je i simbioza sa hrianskom crkvom. To se posebno ogleda
u noenju litija u polje ili na groblje, kao i odravanju
stonih zavetina, u kojima je svetenstvo imalo glavnu
ulogu. Ovde spada i kuna krsna slava jer je Sv. ore
kod Srba esto uziman kao patron.
Krsna slava je specifian narodni obiaj proslavljanja domaeg sveca zatitnika i jedna od glavnih odlika srpskog pravoslavlja. Pre primanja hrianstva Srbi
su bili mnogoboaki narod i svaki dom je imao i svoje
domae boanstvo. U susretu sa hrianstvom Srbi su
se najtee odricali tih domaih boanstava. Prvi srpski arhiepiskop sveti Sava zamenio je domaa boanstva velikim svetiteljima hrianske crkve, koji su od
tada postali zatitnici domova. Tako je nastala krsna
slava. Poto su Srbi bili narod koji se bavio zemljoradnjom i stoarstvom birani su svetitelji koji se praznuju u jesen, zimu i prolee, kada ima manje radova u nji-
vi. Pojedine porodice birale su dan kada e se krstiti i

svetitelja koji se toga dana slavi uzimale za svoju krsnu
slavu. Slavljenje krsne slave je obiaj koji se kod Srba
do danas ouvao. Slava je slavljena u ratu i izgnanstvu,
u tamnici i bolnici, u alosti i radosti, u bedi i siromatvu kao i u bogatstvu i izobilju. Porodica proslavlja svog domaeg sveca zatitnika uz specijalne obrede
praene gozbom i veseljem koji treba da utiu na plodnost polja i zdravlje ukuana. Na jedan dan uoi slave
domaica je mesila slavski kola od istog peninog
brana sa osveenom vodicom. Slavski kola se bogato
ukraava plastinim figurama od testa (groe, klasje,
ptiice) i poskurnikom (slovo, peat). U sredinu slavskog kolaa ponekad se stavlja struk bosiljka povezan
crvenim koncem radi zdravlja ukuana. Slavski kola
se priprema kao rtva Bogu, svetitelju i umrlim precima. Najznaajniji i najsveaniji momenat u proslavljanju krsnog imena je seenje unakrst,lomljenje slavskog
kolaa i napijanje u slavu. Slavski kola see i lomi domainsa svetenikom, najstarijim sinom ili gostom posle ega ga unakrsno prelivaju vinom i napijaju u ast
i slavu krsnog imena. U nekim krajevima pored slavskog kolaa mesi se kola veernica, kola baba i
leturgija. Veernica se mesi na isti nain kao i slavski
kola ali se manje ukraava. See se uoi slave. Baba
je mali hleb okruglog oblika sa udubljenjem na sredini u koje se stavlja so. Kola baba uva se do zavretka
slave a onda se daje stoci. Leturgija je hlebi ukraen
samo jednim utisnutim slovom koji se prilikom osveenja slavskog kolaa dariva crkvi.
Pored hlebova koji su meeni za godinje cikluse
praznika gotovo da nema obiaja porodinog ciklusa (roenje, sklapanje braka i smrt) za koje se ne mese
obredni hlebovi sa preciznom kultnom namenom. Roenje, sklapanje braka i smrt su najznaajniji dogaaji
u ivotu pojedinca i njegove porodice zbog ega su veoma ranodobili snano socijalno obeleje. U obiajima
kojima su obeleavani ovi dogaaji obredni hlebovi su
imali ulogu da obezbede porodinu sreu i blagostanje,
alalogno svom mestu u godinjim obiajima.
Novoroenom detetu su susetke i roake u vreme
tzv. malih babina (do 40 dana od poroaja) donosile presan hleb povojnicu (kravaj) koji se ritualno lomio nad novoroenetom i kolektivno jeo. Donoenje
kravaja predstavlja simboliki in prihvatanja deteta i
uvoenja deteta u iri krug zajednice. Za prve detetove korake majka mu je mesila postupaonicu, okrugao
kola, koji je, priredivi malu sveanost, lomila iznad
deije glave.
Stupanjem u brak ovek potvruje svoju zrelost i
spremnost da ispuni funkciju koju su mu nametnuli priroda i drutvo, zbog ega je svadbeni ceremonijal ispunjen radnjama koje imaju za cilj obezbeivanje
plodnosti i svakog dobra. Nekoliko dana pre svadbe
meen je vei broj svadbenih hlebova. Svatovska poIz istorije poljoprivrede 117
gaa mesi se od najboljeg brana, ukraava ukrasima

od presnog testa a ponekad se premae umancetom.
Svatovsku pogau mesi svekrva i daje svatovima koji
idu po mladu. Sabornik je hleb od kiselog testa koji se
mesi kako kod mladoenjine tako i kod mladine kue.
Sabornik se ukraava cveem, granicom i ptiicama
koje doleu na granicu ako je svadba momaka a odleu sa grane ako je svadba devojaka, to simbolizuje
odlazak mlade od kue i dolazak mladoenjinoj kui.
Smrt, neminovni prirodni zavretak ivotnog ciklusa, u tradiciji srpskog i u shvatanjima mnogih drugih
naroda, je prelazak iz jednog u drugi oblik postojanja,
prelazak iz ovozemaljskog privremenog ivota u nebeski veni ivot. U srpskoj narodnoj tradiciji kult mrtvih
zauzima znaajno mesto zbog ega je briga o pokojnicima smatrana jednom od najpreih dunosti njihovih
potomaka. U tu svrhu, u tano utvrenim intervalima,
prireivali su parastose (poduja), zadunice i pomene.
Prvo poduje organizovano je nakon sahrane za neposredne uesnike pogreba. Narednim podujima obeleavaju se prva subota, etrdeset dana, est meseci i godina dana od smrti. Od svih molitava za umrle, koje crkva
propisuje posle opela, najvaniji je etrdesetodnevni pomen ili parastos jer, u etrdeseti dan posle smrti, dua
ovekova izlazi pred Boiji sud. etiri puta godinje crkva je propisala zadunice, posebne dane koji su posveeni molitvi za umrle. To su zadunice zimske - u subotu
pred Mesne poklade, letnje - u subotu pred Duhove, miholjske - usubotu pred Miholjdan i jesenje ili mitrovske
zadunice - u subotu pred Mitrovdan.Zadunice su kolektivni praznik mrtvih kada ih ukuani pominju bilo
u domu, bilo u crkvi ili na groblju. Zadunice su seanje ne samo na nedavno umrle roake iz porodice ve
i na davno preminule pretke, sve dokle seu seanja ivih u porodici. One se uvek odravaju u subotu pre podne jer je subota zaduni dan kada se mrtvima dre poduja. Toga dana deli se hrana i pie za duu pokojnika.
Za Zadunice ene pripremaju kultne hlebove poskurice ili zadunice. Poskurice su mali hlebovi na kojima
je utisnut hrianski simbol krst sa slovima IS HS NI KA
(Isus Hristos pobeuje). One se dele prisutnima i valja
ih pojesti jer se daju za pokoj due mrtvih i za zdravlje
ivih. U nekim krajevima poskurice se nazivaju i deljenice jer se dele za duu pokojnika. Pored poskurica
mese se i hlebovi u obliku krsta krstaci ili krsnici.
U obiajnoj praksi srpskog naroda gotovo da nema
obiaja u kojima se ne mese rasliite vrste hlebova sa
preciznom kultnom namenom. Iako su mnogi obredni
hlebovi tokom vekova dobili hrianski sadraj do danas je ostao izvestan broj kultnih hlebova koji svojom
sutinom i oblikom predstavljajukontinuitet predhrianskih tradicija. Tokom vremena, obredni hlebovi
doivljavali su mnoge transformacije i bili izloeni razliitim uticajima, tako da se danas sreu znatne razlike u bogatstvu oblika, naziva, motiva i namena.
Literatura:
1. . Kulii, Iz stare srpske religije, Beograd 1970.

2. X. K. Kuper, Ilustrovana enciklopedija tradicionalnih simbola, Beograd 1983.
3. J. Ghevalier, A. Gheerbrant, Rjenik simbola, Zagreb 1983.
4. T. Zec, Obredni hleb u Srbiji, Beograd 1990.
5. G. Radovanovi, Kultni hlebovi Banje
6. B. Jankovi, Magija srpskih obreda, Novi Sad 1993.
7. Rankovi, Verski obiaji, Valjevo 1995.
8. S. Anti, aralice za obredne hlebove, Zajear
1995.
9. M. Bosi, Godinji obiaji Srba u Vojvodini, Novi
Sad 1996.
10. Veliki trebnik, Prizren 1993.
11. Veliki pravoslavni bogoslovski enciklopedijski renik 1, Novi Sad 2000.
Osobnosti ktor pozdvihli rove

ronckych krajanov na Dolnej zemi
Ing. Jn Janovic, publicista, Nitra
Abstract: Vznamn lohu ukrajanov na Dolnej zemi (Maarsku, Srbsku, Rumunsku)

pri rozvoji ronctva zohrali vase feudalizmu atesne po om Slovci intelektuli, ktor
medzi nimi psobili ako uitelia afarri. Viacer znich sa u ako potomkovia Slovkov zo
starej vlasti narodili vdolonozemskom prostred. Popri svojom prvoradom povolan, ako
uen udia, pomhali dolnozemskmu pospolitmu udu naui sa modernejm avkonnejm metdam obhospodarovania pdy, rozvoja ovocinrstva, teprstva, velrstva, vinohradnctva ana ne nadvzujcich remesiel. Ich hlavnm cieom bolo, aby ich
ronck krajania, dlhiu dobu vzdialen od pvodnch krajov svojich predkov nielen preili, ale si zachovali nrodn identitu akultrne dedistvo. Kad zuvedench osobnost sa zaslil ovzdelvanie azavdzanie pokrokovch metd hospodrenia, ktor nali
odozvu aj mimo vtedajieho Uhorska. Medzi tchto priekopnkov agrrneho pokroku
vUhorsku patrili najm: Samuel Teedk, ml. - agrrny reformtor, Jn alalmn Petian zakladate vedeckej faunistiky aornitolgie vUhorsku, Jn Haan popultor prrodnch vied, ktor aj zaviedol pestovanie lucerny, tabaku achovu priadky moruovej
vBkeskej oblasti, Samuel Mokr achtite obilnn, Albert Marti achtite viacerch plodn, ktor zaviedol pestovanie chmeu, Jn Matiasz Matis aAlbert Stark
priekopnci achtenia vinia vUhorsku.
Mnoh slovensk uitelia a farri zohrvali medzi svojimi krajanmi vznamn lohu v hospodrskom, nrodnokultrnom, kolskom, osvetovom a literrnom ivote slovenskej komunity na Dolnej zemi.
V rozhovoroch o juhoslovanskch Slovkoch (1948),
zpera literta Andreja Mrza, rodka zBskho Petrovca a jeho tdich sa o tomto fenomne mono
dota okrem inho aj toto: Uitelia a kazi zo Slovenska boli odchovan ivotnmi a kultrnymi hodnotami nho nroda, tieto hodnoty pestovali audriavali
imedzi udom, kde nali svoje psobisko. Cel desiatky
vznamnch evanjelickch dejateov, narodench a vychovanch na Slovensku, inkovali na Dolnej zemi,
vleujc toto odtrhnut spoloenstvo do kultrnej sfry celoslovenskej, mnohmi prostriedkami upevujc
na Dolnej zemi povedomie, e itieto asti nroda tvoria
jednotu sasou nroda doma... Do ktorch slovenskch
krajov na Dolnej zemi najsystematickejie cez desaroia prichdzali uen udia zo starej vlasti, tie kraje zo-
stali nrodne najzachovanejie anajaktvnejie... Neby

tch desiatok vzdelaneckch rodn od konca 18. storoia
do prvej svetovej vojny medzi vojvodinskmi Slovkmi,
pravdepodobne by toti len bled pamiatka na slovenskch predkov bola zostala.
Niektor jednotlivci dosiahli vedeck rove, al dvhali rove svojich spoluobyvateov svojim novtorstvom, z pravidla v pdohospodrstve, odvetvie
ktor tvorilo zklad existencie slovenskho dolnozemskho udu. Ike si vetci zasluhuj obdiv actu za vykonan a objavn prcu, spomeniem aspo tch najznmejch, ktor v prvch desaroiach osdovania,
teda vasoch feudalizmu atesne po om pomhali tunajiemu poddanmu ronckemu udu prei a zrove udriava nrodn identitu. Ide ovber pvodom
slovenskch osobnost, ktor svojim vedeckm a novtorskm dielom v oblasti prrodnch a pdohospodrskych vied pomhali dolnozemskm Slovkom pozdvihn ich duchovn ahmotn rove.
Medzi najvznamnejch Slovkov psobiacich na

maarskej Dolnej zemi patria Teedkovci. Samuel Teedk star, rodk z Pchova (1710), zaal svoju drhu farra v Petianskej stolici, v urku a Albeti a od
roku 1749 a do svojej smrti (1749) v Bkeskej abe,
kde skonsolidoval nrodnostn a nboensk pomery. Je autorom psomnch mravnch zsad a veobecnch pokynov verejnho poriadku pre obanov aby.
Zaslil sa opostavenie novho evanjelickho kostola,
ktor sa stal najvm vcelom Uhorsku. Autor kzne
Posvcen chrmu Boho duchovnho cirkve abansk
(1746), ktor je doteraz najstarou slovensky psanou
tlaenou pamiatkou abianskych Slovkov. V apajach otca pokraoval jeho syn Samuel Teedk, ktor
sa narodil roku 1742 poas otcovho psobenia vAlberti (dnes Albertira). Po tdich vBratislave, Debrecne odiiel roku 1763 na tdium teolgie na nemeck
univerzity v Erlangene, Dranoch, Halle a v Berlne, kde popri tdiu teolgie sa venoval najm tdiu
prrodnch vied. Riadnym kazom sa stal roku 1768
v Sarvai. Okrem svojho kazskho poslania vychovval, navtevoval Slovkov a ril osvetu. Jeho celoivotnm cieom bolo spoji kolu a vchovu s potrebami ivota. Vek pozornos venoval pestovaniu novch
druhov rastln a vkonnejch plodn. Sm pestoval
plodiny, vysdzal stromy, tepil, doval nov druhy
rastln, skmal asledoval ako sa ujm. Idel novej koly postupne realizoval v nm zaloenom Praktickom
hospodrskom intitte roku 1780, z ktorho vznikla
komplexn pedagogick intitcia, ktorej cieom bolo
pozdvihn okrem ronctva, domce remeslo, prostredie domu advora, oblastn attne hospodrstvo, vchovu ponohospodrov, remeselnkov, manufaktristov, obchodnkov aradnkov. Bola to prv kola tohto
druhu vEurpe. Teedkove uenie aosveta mali zsluhu na tom, e sa tu udia nauili zrodova slan nerodn pdy, lepie obrba zem, rozirovali pestovanie plodn okukuricu, lucernu ain plodiny. Na Dolnej
zemi sa jeho zsluhou zaali objavova stromy, ato najm ovocn. Pribudli na dvoroch, zhradch, samotch,
pri cestch, kanloch ariekach. Dodnes sa medzi nimi
vynma aj agt, ktor dal S.Teedk dovies zAmeriky
ajeho itok je vestrann, zmenil ekolgiu celej Dolnej zeme. Aj teraz tomuto stromu venuj v Maarsku mimoriadnu pozornos. Ke sa prichdza na Doln zem v okol Kekemtu, kde zana piesit a na
niektorch miestach aj nerodn zem, vidno niekoko
klok, kde aj teraz pestuj sadenice agtu na zalesnenie. Teedk, nazvan agrrny reformtor Uhorska, sa
podujal ronkovi poda pomocn ruku. Pomhal mu
zdolva prechodn akosti pri prekonvan neistoty
apredsudkov. Tejto veci zasvcuje aj svoje ivotn dielo Sedliak v Uhorsku (1784). Zaoberal sa aj meliorciami, odporal trojpon osevn postup a pouvanie ochrannch lesnch psov. aleko predstihol dobu
v zrodovan slanch pd a priinil sa o udomcnenie lucerny vUhorsku. Samuel Teedk napsal pribline 150 prc, vinou po nemecky. Vrodnej rei napsal Knieka ktan akprvnm zatkum vzdelvan
kolskch dtek (1780), Dvans paragrafov okolstve
(1791), Pokyny pre dekanov, ie kolsk pripomienky,
editor rei J. A. Komenskho prednesenej v1650 varopataku. Teedkove reformn snahy nezanikli ani po
roku 1806, ke po dvadsapronom psoben po krze
jeho stav definitvne zanikol. Potom sa sm stal hlavnm poradcom grfa Juraja Festetia, ktor roku 1798
zaloil vKeszthey Georgicon prv vysok ponohospodrsku kolu na svete. Teedk bol nielen jej spolutvorcom, ale aj organiztorom. Georgicon bol znmy aj
medzi trovcami. Jeden ztchto trovcov, Benjamn
ervenk, chcel zaklada podobn stavy aj na Slovensku. Samuel Teedk, ktor pretvral dobu aivot ronka, zomrel vSarvai roku 1820, kde ete ako 78 ron
vykonval kazsk povinnosti.
alm vznamnm slovenskm rodom, ktor zasiahol do nrodnho ivota aj medzi dolnozemskmi Slovkmi boli Petianovci z novohradskej belovej a Polichna. Najvznamnej z tohto rozrenho
rodu je Jn alamn Petian Petnyi (1799- belov). Zo zaiatku bol farrom, neskr sa rozhodol pre
vedu. Je zakladateom vedeckej faunastiky a ornitolgie vUhorsku. Po tdiu na slovenskch strednch
kolch, teolgiu vytudoval v Bratislave a vo Viedni.
Po teologickch tdich ho zvolili za farra vCinkote (dnes as Budapeti), kde medzi slovenskmi osadnkmi psobil sedem rokov. Roku 1833 sa definitvne
rozhodol pre vedu, ke sa so svojimi veriacimi rozlil
kzou, ktor vyla vPeti snzvom: Kze Lauiv,
kterou sa od cirkvi ew. a. w. cinkotsk ... dne 19. kwtna
1833 odebral sedmilety kazatel Jn Salamaun Petnyi.
Ke sa stal roku 1834 kustdom zoologickho oddelenia Maarskho nrodnho mzea v Peti, pod vplyvom tlaku amdy zaal aj on pouva pomaaren
podobu mena. Prv v Uhorsku propagoval ochranu
prrody, bol lenom korepodentom Uhorskej akadmie vied, lenom vedeckej spolonosti vo Viedni, Altenburgu, Grlitzi avMainzi. Udriaval styk sJnom
Kollrom, prispel do jeho Nrodnch zpievaniek zpismi viacerch textov. Vtdich ho podporovala rodina Kubniovcov zVidinej, ktor ochraovala aj jeho
rozsiahle rukopisy prc, ale tie sa pri poiari vLuenci zniili, ostali len fragmenty. Jn alamn Petian bol
autorom viacerch lnkov v odbornch asopisoch
a mnoh ivochy s pomenovan jeho menom. Zomrel ako slobodn roku 1855 vPeti vo veku 56 rokov,
ke sa jeho hrob nenaiel, slovensk priatelia mu dali
postavi pomnk vo forme mramorovho ihlanu vcintorne na Kerepeskej ulici vBudapeti.
Rodk z novohradskej belovej Jn Haan (1779),
farr, verovnk, bsnik apropagtor prrodnch vied
tudoval na strednch kolch na Slovensku, filozfiu

ateolgiu vBratislave, roku 1805 vo Wittenbergu. Zanal ako vychovvate vrodine J. Sakala vPetianskej
upe. Roku 1809 ho zvolili za farra vamone (Smsonhza). Od roku 1818 plnch 37 rokov psobil ako
bkeabiansky farr, kde zomrel roku 1855. Popri cirkevnch povinnostiach sa vlastnm prkladom usiloval ovchovu slovenskho abianskeho udu kmodernejiemu hospodreniu. Bol popultorom prrodnch
vied a ponohospodrstva. V miestnych podmienkach sa podujal na rozrenie pestovania lucerny, tabaku achovu priadky moruovej. Bol verovnkom aautorom viacerch oslavnch bsn. Napsal dielko O
uitonom saden dohnu ( Sarva 1845). Jeho manelkou bola Judita Mria Petianov Petniov (17931862), pochdzajca zjeho rodnho kraja.
Farr, bsnik ahistorik Jaroslav udovt Haan , syn
Jna Haana sa narodil roku 1818 v amone. Mesiac
po naroden preiel srodimi do Bkeskej aby, kde
sa jeho otec stal farrom, u vtedy najvieho slovenskho evanjelickho zboru vUhorsku. tudoval doma,
Ponom Berinoku aod roku 1839 na preovskom evanjelickom kolgiu. Teolgiu vytudoval vJene avBerlne. Poas tdia vPreove bol jeden znajaktvnejch
lenov Slovenskej spolonosti, jej tajomnkom a najproduktvnejm bsnikom. Za farra bol vysvten
v Bkeskej abe, dva roky bol kaplnom a uiteom,
vrokoch 1849-1855 farrom vNadlaku, kde spolone
sDanielom Zajacom roku 1853 napsali avydali Djepis starho anovho Nalaku. Ete predtm sa roku
1845 uviedol dodnes vzcnou knihou, ktorej obsah je
zaloen na pvodnch vskumoch. Zachytil v nej
prvopoiatok osdlenia aby Slovkmi, s uvedenm
mien prvch rodn aich pvodnch bydlsk na Slovensku. Vyla vmaarine aslovenine snzvom Pametnosti Bke-abansk. Bol lenom Matice slovenskej
a prostrednctvom kompromisov sa usiloval o zblenie slovenskho a maarskho udu, medzi ktormi
na Dolnej zemi psobil. V dobovch triednopolitickch podmienkach sa vak svojim kompromisnctvom
priinil, e maarina postupne vytlaila vBkeskej
abe sloveninu z evanjelickch kl a bohosluieb.
Jeho bohato doloen tdie a dokumenty urobili zkladn sondy do dejn ivota slovenskch prisahovalcov na Dolnej zemi. Ako prv historik Bkeskej upy
bol izakladateom Archeologickej akultrnohistorickej spolonosti Bkeskej upy adlhodob redaktor jej
roenky. Roku 1881 bol vyznamenan rytierskym krom Radu Frantika Jozefa.
Farr, ovocinr a botanik Pavol Rell (1823) pochdzal z novohradskho vrchrskeho kraja. Narodil sa
v Hornom Tisovnku a zomrel v belovej (1891). Pochdzal z remeselnckej rodiny a jeho matka pochdzala tie zrodu Petianovcov. Aj on ako vtedy vetci
evanjelick farri najprv tudoval na strednch kolch
doma ateolgiu vBratislave apotom vNemecku (Jena,

Gttingen). Poas tdia vGttingene navtevoval aj
prednky profesora botaniky F.G. Bartlinga. Po skonen tdia v Nemecku bol najprv vychovvateom
ake ho roku 1848 vysvtili za farra, nastpil za kaplna vTomovciach avKalinove. Roku 1850 preiel za
farra do Bkeskej aby a potomroku 1852 ho zvolili za farra vbelovej. Na Dolnej zemi avbelovej vykonval praktick botanick innos. lnky praktickho charakteru uverejoval v Lichardovom Obzore.
Predmetom jeho zujmu bolo aj ovocinrstvo, ke naprkladna stlu ovocinrsku vstavu roku 1882, usporiadan Uhorskm hospodrskym spolkom poslal dve
odrody hruiek asedem odrd jabk. Neskr sa zastnil aj alch vstav. V najsevernejie monej hranici pestovania vinia hroznorodho vbelovej sspechom pestoval ete pred vskytom fyloxry niektor
kultivary vinia hroznorodho.
Ponohospodrstvu aovocinrstvu na Dolnej zemi
sa zasvtil aj pedagg, osvetov akultrny pracovnk
Jn Pravdoub (Pravoslav) Bella (1836). Rodk z Liptovskho Mikula pochdzal z kounckej rodiny
avyuil sa za remenra. Zo zaiatku si zarbal na ivobytie vandrovkou, vrmci ktorej preiel takmer cel
Uhorsko. Najviac psobil v Peti, na Slovensku uil
vKostolnom aod roku 1864 vBkeskej abe, kde sa
popri uitestvu venoval velrstvu a teprstvu. Viedol ktomu nielen iakov, ale iich rodiov aostatnch
abianskych Slovkov. O svojich velrskych a ovocinrskych sksenostiach publikoval v Obzore, naprklad opresdzan atepen ovocnch stromov aproblmoch velrstva. VBkeskej abe vydval uebnice
pre slovensk evanjelick koly. Od roku 1883 redigoval slovensk verziu Dolnozemskch listov aroku 1896
bol penzionovan. Nakrtko sa vrtil domov do Liptova, ale na jar roku 1897 sa op do aby vrtil atak
sa ete intenzvnejie mohol venova velrstvu a teprstvu. Cestoval, radil aprednal Slovkom na okol svojho staronovho bydliska. O udovch zvykoch
Slovkov vBkeskej abe publikoval aj vSlovenskch
pohadoch. Medzi abianskymi Slovkmi psobil 38
rokov. Zomrel roku 1924 vBratislave.
Zo slovenskch osvietenskch vzdelancov psobiacich na Dolnej zemi treba spomen Juraja Ribaja (1754) rodka zBnoviec na Bebravou (Horn Ozorovce). Tento farr, knihovnk, bibliograf, jazykovedec,
folklrista, spisovate a publicista, rovnako ako ostatn evanjelick vzdelanci vtom ase ukonil teologick
tdia vNemecku (1782), predtm tudoval aj voproni. Po uiteskej akaskej drhe doma alej psobil
ako farr medzi Slovkmi v Cinkote (dnes as Budapeti), a ako knihovnk akorektor vPeti. Na nvrh superintendenta Martina Hamaliara od roku 1799 sa stal
farrom vTori (dnes Savino Selo) vcirkevnom zbore
nemeckch kolonistov v Srbsku, kde aj roku 1812 zo-
mrel. Vydval aj praktick kniky pre potreby dolnozemskch Slovkov, okrem inch vroku 1797 Prun knka o polnm hospodstve.
Rodk zturianskej Bystriky Jn Vilim (1800) po
absolvovan strednch evanjelickch kl doma, nastpil za uitea vCarei, vSatumarskej stolici vRumunsku. Potom preiel do Bkeskej stolice, kde 17 rokov
uil v Ponom Berinoku a roku 1842 zaal ui v Bkeskej abe, kde sa venoval pomolgii. Okrem iakov
s novinkami zhradkrstva a ovocinrstva rd oboznamoval aj dospelch. Zaloil aj achtitesk klku.
Publikoval a vydval knihy z prrodopisu a ovocinrstva. U roku 1829 vydal Kratik histrii prirozen
aroku 1869 mu vBudapeti vyla knioka Ovocinrstvo, alebo stromov zhradnctvo (Pe 1869), kde rad
svojim rodkom, kde aako maj pestova ovocie. Nachdza sa tam aj tto pas: A preto kdo chce ma milovan zhradu poslchnie ete tto moju radu: Stromy sa, tep, isti, klesni kde potreba, eby si ovocm
vdy opatril seba. Tie itvojich blnych, tak pocti rados, lebo si potomstvu istm uinil rados. Jn Vilim
tridsa rokov zabezpeoval celmu okoliu tepence. Bkesk hospodrska spolonos mu viackrt ako najznmejiemu ovocinrovi pomolgovi, udelila dary
aestn uznania. Zomrel vBkeskej abe roku 1871.
Z dolnozemskch rodkov Slovkov si zasli
pozornos aj Vilimov kolega, uite v Bkeskej abe
Karol Straka , ktor sa narodil v Slovkmi osdlenom Apotgu (1803), vPetianskej stolici. Pochdzal
zuiteskej rodiny abol tie aj verovnkom. tudoval
v Ponom Berinoku ( Mezberny) a filozofick kurz
absolvoval vBratislave. Od roku 1825 psobil vabe,
kde ako uite medzi tunajmi Slovkmi rozvjal udovchovn innos. Ako pomolg vynikal v tepen
aachten ovocnch stromov, za o bol vyznamenan
zslunm krom. Prispieval aj do Fejrpatakyho Pozornka. VBkeskej abe psobil a do konca ivota
(1863). Vjeho lapajch pokraoval aj jeho syn Ernest,
ktor zanal ako uite po boku svojho otca. Po tdich vSarvai aPreove zskal ininiersky diplom na
Technickej univerzite vo Viedni. Potom sa stal mestskm ininierom. Poas svojej tridsaronej innosti v urbanizanom rozvoji mesta, povzniesol Bkesk abu na vznamn dolnozemsk stredisko. Tam
sa ete achtenm apestovanm ovocnch stromov zaoberali av tomto umen uili aj iakov, Slovci Benjamin Daniel Semian a Daniel Novk .
Legendrny uite, rodk zDomou (Domony pri
Asde) tefan Kore (1805), publicista a uite. Pochdzal zo slovenskej ronckej rodiny a tudoval v Banskej tiavnici, kde v om vzbudil profesor Silnick
zujem o botaniku. V rokoch 1825 1928 tudoval
v Bratislave teolgiu a navye aj hudobn akadmiu.
Roku 1825 bol vychovvateom syna grfa Mikula Ostroluckho. Po krtkom psoben vBanskej Bys-
trici odiiel roku 1833 za profesora gymnzia vAsde,

kde zotrval 33 rokov. Okrem inch znmych osobnost
tam uil aj Alexandra Petrovia Petfiho ajeho brata. Odborne sa zaoberal hlavne botanikou. Ako botanik opsal flru Sarvaa, najm rastliny zdomcnen
S. Teedkom. ZAsdu preiel roku 1856 za uitea do
Sarvaa, kde okrem inch predmetov vyuoval aj botaniku. Prispieval do Obzoru, iveny a inch asopisov. Zomrel vSarvai roku 1893. Jeho syn Pavel (1845)
vytudoval teolgiu vBratislave abol aj nboenskm
spisovateom.
Rodk z Bky, Samuel Mokr (1832 Bsky Monotor), pochdzal zrodiny vodohospodra abol zaom
vnuky Samuela Teedka. Jeho otec Samuel bol ttnym radnkom pri Fratikovom kanle aotcov brat
Ondrej, vodohospodrskym ininierom. Po tdiu na
Gymnziu vNovom Vrbase pokraoval vtdiu teolgie na Evanjelickom lceu vBratislave a nakoniecvNemecku. Navye vytudoval aj Ponohospodrsku kolu
v Keszthely. Po teologickom tdiu odiiel do Orohzy, kde bol pomocnkom ufarra tefana Mikolaja, ktor predtm psobil ako farr po boku Samuela Teedka,
kde sa snim spolu podieal na jeho reformch. Samuel
Mokr vroku 1857 sa stal po ukonen vetkch tdi
najskr uiteom aneskr nakrtko aj riaditeom niieho bkeabianskho gymnzia. Na samote Gerend,
pri Bkeskej abe roku1864 zaal hospodri a o rok
neskr sa zaobera achtitestvom obilnn. Po desaronom vbere vyachtil rodn penicu pre such oblasti, ktor dostala pomenovanie Mokrho penica, za
ktor bol roku 1876 vSegedne odmenen. Jej pestovanie sa medzi dolnozemskmi Slovkmi vemi rozrilo.
Propagoval uplatovanie modernej agrotechniky, odvodovania a budovania zavlaovacch kanlov. Organizoval vstavy, ukky prce snovmi strojmi asae vorbe. Roku 1873 navrhol vBkeskej abe zaloi
ponohospodrsku kolu (1896); vzvete zanechal aj zkladinu na zriadenie univerzity v tomto stredisku Slovkov. Od roku 1867 bol aj tajomnkom Hospodrskeho
spolku Bkeskej upy a v rokoch 1864 89 redaktorom spolkovho asopisu. Vrokoch 1857-1874 zpenice, ovsa ajamea zskal niekoko krencov svou
hmotnosou klasov azn atm aj zvenie ich rod a
otvornsobok. Bol zakladateom tzv. Novej koly rastln, vsledkom ktorej boli vyachten nov vkonn osiv. Zameriaval sa aj na choroby penice arae aochranu proti nm. Je autorom publikci alnkov o svojich
achtiteskch a ponohospodrskych sksenostiach.
Vroku 1871 mu vule (Gyula) vyla kniha Rozhovory opestovan penice avady, ktor sa pri nej vyskytuj
avroku 1875 kniha oachten penice. Samuel Mokr
sa na Dolnej zemi zaoberal achtiteskmi prcami 21
rokov. Zomrel vBudapeti roku 1909.
Vo vojvodinskej asti Dolnej zeme zanechal priekopncke stopy po sebe pedagg, redaktor, bsnik MiIz istorije poljoprivrede 123
chal Godra (1801) , rodk zBohunc pri Pukanci, ktor

po tdich doma avoproni pokraoval vtdiu teolgie vo Viedni (1825-1827). Ke nezskal kazsk stanicu, upriamil sa na pedagogick innos. Stal sa skromnm uiteom a vychovvateom na Dolnej zemi.
VKulpne sP.J. afrikom aalmi zaloili Slovensk
spolonos itatesk. Vo Vrbasi bol dlhoronm riaditeom niieho slovensko-nemeckho evanjelickho
gymnzia. Od 30-tych rokov 19. storoia sa zastoval na tvorbe slovenskho nrodnho kultrneho ivota. V60-tych rokov 19. storoia udriaval zke styky
smatinm hnutm ajeho predstavitemi. Publikoval
nielen lnky oivote Slovkov na Dolnej zemi, ale aj
zaujmavosti z botaniky, ktorej sa amatrsky venoval,
najm achteniu georg a tie aj matematike (trisekcie uhla), oom roku 1871 predloil prcu Oxfordskej
univerzite. Od roku 1868 zostal na odpoinku v Bskom Petrovci, kde roku 1874 zomrel.
Revcky rodk Vclav tefan Homola (1820) tudoval vBanskej tiavnici ana Lceu vLevoi. Vroku
1843 bol vysvten za farra atakmer priamo zo trovej dielne sa dostal za kaplna na Doln zem. Vroku
1844 bol kaplnom v Nrehze a od roku 1845 do
zaiatku revolcie v Bskom Petrovci a tie Slovkmi obvanej Baji. Rozvjal nrodnobuditesk prcu atrovsk program ako organiztor azakladate
nedench kl, podpornho a hospodrskeho spolku. Ke priiel vroku 1845 do Petrovca za Stehlovho
kaplna, hne zaloil Neden kolu, spolok miernosti agazdovsk spolok. Tmto trojjedinm prepojenm
poloil zklady hospodrskeho, kultrneho a osvetovho ivota v Petrovci a na jeho okol. V tejto udovej univerzite prebiehali prednky o ponohospodrstve, obchode aremeslch, ktor zoznamovali tunaj
slovensk poddan ud s novotami v technickch vedch, zkladoch vroby aponohospodrskej techniky.
Na zaiatku revolcie vroku 1847 sa vrtil do rodnho kraja za farra do gemerskho Rybnka, kde aj roku
1881 zomrel. Na dkaz vaky, za jeho nrodnobuditesk innos obecn kninica v Bskom Petrovci nesie jeho meno.
Priekopnkom vojvodinskho chmeliarstva a praktick pestovate a achtite viacerch plodn, prekladate, publicista abeletrista, bol kulpnsky rodk Albert
Marti (1855). Po tdich na preovskej uiteskej prpravke zloil skku v Sarvai (1877). Potom psobil
ako uite vslovenskch bantskych dedinch Hajduica aPadina. Pre svoje nrodn presvedenie, publicitu
v slovenskch novinch a spoluprcu so slovenskmi
nrodovcami, bol predasne penzionovan a z uiteskch sluieb prepusten (1895). Potom ako skromnk il vPadine avtejto vekej, isto slovenskej dedine,
sa sstredil na udovchovn prcu. Ke sa koncom 19.
storoia zaali rozmha stredn roncke gazdovstv,
pomaly tam zaal zujem opestovanie chmeu. Bol to
prve on, ktor si zaobstaral prv sadenice tejto popnavej plodiny u vroku 1885. Poznal dobre dedinsk
podmienky a vdy ochotne pomhal ronkom v ich
akom ivote. Prichdzal medzi nich auil ich nov
formy a metdy pestovania plodn. Chmeliarstvo sa
mu vtedy zdalo vemi priaznivm apreto im zaal pomha vzaobstarvan sadenc chmeu. Sm pokusne
vysadil cel jutro. Po om zaali chme pestova al,
ato vo vom rozsahu nielen vPadine, ale postupne
od roku 1890 najm vBke: Bskom Petrovci, Hloanoch, Kysi. Ato vetko zo sadenc Alberta Martia.
Za svoju hospodrsku innos dostal na viacerch vstavch nejednu odmenu alebo ocenenie. Zomrel vPadine roku 1918.
V blzkosti Sabinova, v terajom Preovskom okrese vmalej dedinke Mourov sa 22. februra 1838 narodila najvznamnejia osobnos vachten vinia hroznorodho v Uhorsku, Slovk Jn Mathisz, (do roku
1905 pvodnym priezviskom Matis). Jeho otec Jn Matis amatka Mria, rod. Hajdukov vMourove ako vtedy takmer vetci obyvatelia obce sa ivili ronctvom.
Dedina Mourov, kde Jn Matis zskal zkladn vzdelanie, le v severovchodnej asti ariskej vrchoviny adoline potoka Mourovka, Vase jeho narodenia
mal Mourov iba 22 domov a 185 obyvateov. Po vychoden strednej koly sa zapsal na kazsk seminr.
U vprvom ronku si to rozmyslel azapsal sa vKoiciach na prvnick akadmiu, ale ani t nedokonil. Aj
napriek neukonenmu tdiu musel ma dobr vedomosti aschopnosti, ke sa roku 1860 stal najskr pisrom Abovskej upy vKoiciach aonedlho aj hlavnm
tajomnkom upana. U pri nstupe za tajomnka upana sa roku 1863 zaal popri svojej radnckej prci
zaobera vinohradnctvom. Je obdivuhodn, e popri
radnckej prci roku 1866 zaloil prv zbierku odrd
vinia aneskr po zakpen vye hektra vinice na ervenom brehu vKoiciach, zaal sa venova odbornm
achtenm vinia. Zhromaoval odrody z celej Eurpy, sledoval ich rast azistenia starostlivo zaznamenval. Vpriebehu niekokch rokov vysadil vo vinici 500
odrd s1600 obchodnmi nzvami, zktorch mnoh
boli franczskeho pvodu. V roku 1873 vydal tlaou
Cennk odrd Hornouhorskej klky vinia, v ktorom
opsal a ponkal 231 odrd, z ktorch bolo 163 stolovch. Zastoval sa na mnohch medzinrodnch vstavch, kde zskal viacero vyznamenan. achtitestvo
ho u tak opantalo, e radncka prca bola pre neho
u druhoradou. Roku 1880 sa rozhodol pre vinohradnctvo vTokaji, kde vmesteku Md si zakpil bezmla trojhektrov vinicu apresahoval sa pod Tokajsk
vrchy scelou rodinou Potom ho v roku 1881 zskal grf
Jlius Andrssy za sprvcu svojich vinc vo Vinikch.
Po deviatich rokoch psobenia vo Vinikch sa rozhodol bojova proti reniu fyloxry vinia zmenou pdnych aagrotechnickch podmienok. Vroku 1890 si k-
pil najprv 10 hektrov ansledne alch 18 hektrov

plochy imnnych pieskov pri Kekemte, ktor vysadil sadenicami vinia zmiestnej osady aoriginlnymi
franczskymi odrodami. Ke si v roku 1900 na tejto
vskumnej zkladni pri Kekemte dostavil dom, prestal na toto miesto dochdza aako vye esdesiatron sa na nej usadil natrvalo. Po takmer dvadsaronej
sprvcovskej slube v tokajskch andrssyovskch viniciach, zostvajcu as svojho tvorivho aplodnho
ivota pri Kekemte venoval nenavnej prci vzpase
s fyloxrou. Vsledkom bolo rozrenie pestovania vinia na dovtedy nehostinnej rozsiahlej ploche dolnozemskch imnnych pieskov takmer o polovicu. Vsledky jeho prce dali podnet na vyuitie rovnakch
plch imnnych pieskov aj v inch oblastiach medzi
Dunajom aTisou. Zvsledkov jeho prc sa teili aj Slovci, ijci v Malom Kerei (Kiskrs), kde sa vtedy
takmer vetci zaoberali vinohradnctvom. Zjeho achtiteskej zkladne sa takto rone medzi Dunajom aTisou vysadilo 800 tisc a milin sadenc vinia. Ztohto
obdobia na vstave vHamburgu roku 1897 zskal hlavn ttnu cenu avtom roku aj vPari na svetovej vstave prv cenu. Hne na zaiatku 20. storoia, roku
1901 zskal ocenenie vBruseli. Vznamn spechy dosiahol Jn Mathisz - Matis krenm domcich a zahraninch odrd. V tomto smere mu pomhal brat
Jozef Matis, zberate a achtite odrd vinia vMichalovciach, ktor mu prival rzne odrody zo zahraniia, sktormi Jn Mathisz vykonval krenie vinia.
Vsledkom tejto genetickej prce boli kvalitn aproti
chorobm odoln plody jednotlivch odrd, ktor nali uplatnenie aj za hranicami Uhorska. Poas svojho
ivota vyachtil okolo 3 500 odrd vinia, zktorch vybral, zhodnotil apre prax odporuil 180. Medzi nimi
nechbaj naprklad odrody s nzvom Triumf Jna
Matisza, Perla Kekemtu, Poklad Kekemtu, Krska Cegldu a vroku 1916 nm posledn vyachten odroda Krovna vinohradov. Je a neuveriten, e sa ete
dnes zjeho vyachtench odrd pestuje 67 aznich 12
vo svete. es nm vyachtench odrd je vMaarsku
vzozname povolench odrd, ktor sapestuj pribline na vmere 2 000 hektrov. Mnoh odrody s kmeovm materilom vinc vRumunsku, Srbsku, Bulharsku, Franczsku aRusku. Odhaduje sa, e jeho stolov
odrody sa vo svetovom vinohradnctve pestuj na ploche a 12 tisc hektrov, ale v vznam ako ich vmera jej ich zastpenie vo svetovom sortimente stolovch odrd. Tento rodom Slovk sa zaslil nielen
o rozvoj uhorskho, ale aj svetovho vinohradnctva.
Dosveduje to aj fakt, e meno tohto Slovka zo aria
figuruje na vetkch vznamnch ampelografich sveta. Jn Matisz zomrel 3. decembra 1921 v Kekemte.
Na poes tohto priekopnka achtenia vinia vUhorsku je na jeho bvalej vskumnej zkladni pri Kekemte zriaden vinohradncka muzelna expozcia.
Jeho slovenskm krajanom o tyri roky starm,

ktor sa zaoberal achtenm vinia medzi Slovkmi
na Dolnej zemi, bol Adolf Stark, naroden roku 1834 v
Bardejove. Km otec Jna Matisa bol v Mourove ronkom a niekde sa uvdza, e aj sprvcom panskho
vekostatku, otec Adolfa Starka Michal potomok nemeckch kolonistov zo Spia , bol ako absolvent preovskho evanjelickho lcea profesorom na bardejovskom
dievenskom lceu. Jeho matka Zuzana Folkuhziov
mala zemiansky pvod a Adolf bol tret z piatich srodencov. Zkladn vzdelanie zskal vrodisku, alie
tdium absolvoval na evanjelickom kolgiu v Preove avMikovci. Vkolskom roku 1848/49 vdsledku
vojnovch udalost svoje tdia viackrt preruil ana
konci nasledujceho semestra tdium zanechal. Ato
aj napriek tomu, e vdy tudoval s spechom. Ako
tret z vekopoetnej rodiny sa rozhodol pre remeslo a obchod, v ktorom videl lepiu perspektvu, m
chcel aj pomc rodiom pri vchove svojich srodencov. VBardejove sa uobchodnka zo eleziarskym tovarom Frantika Sartoriho prihlsil za ua, uktorho
po doven uovskch rokov ete slil pol roka ako
tovari. Poda vtedajieho zvyku povinne niekoko rokov absolvoval vandrovku ako prpravu na samostatn remeslo aslubu vinch vekch mestch Uhorska.
Takto pracoval v obchodoch najznmejch majiteov
v Preove, Baia Mare, Klui, Debrecne a vo Vekom
Varadne. (Oradea). Po absolvovan obchodnej praxi
hadal miesto kde by pri obchode mohol popri inch
ovldajcich jazykoch, vyui najm slovensk jazyk.
Tento fakt mu odporala jeho sestra Vilma ajej manel Daniel Semian ajeho bratranec Samuel Semian ijci apsobiaci vSarvai. Ma prbuznch apriateov
vtakomto prostred mu dodvalo istotu v podnikan
a tak sa rozhodol pre mesto, v tom ase s najvm
potom Slovkov vUhorsku Bkesk abu, leiacu
len na skok od Sarvaa. Roku 1859 poiadal slnovsk rad vBkeskej abe oivnostensk oprvnenie
prevdzkova obchod zo eleziarskym tovarom. Povolenie podnika vtomto stredisku dolnozemskch Slovkov dostal 31.10.1859 sobchodnm nzvom Adolf
Stark aspol au zaiatkom roka 1860 si zriadil aotvoril vprenajatom dome obchod so eleziarskym amieanm tovarom. Vlete roku 1863 sa vBkeskej abe
sa 29 ron oenil sdcrou zmonho gazdu, 20 ronouRozliou Fehrovou, sktorou mali tri deti.Podobne ako vina Slovkov v abe bola vlastnkmi pdy,
aj on zvnosov dobre zabehnutho obchodu investoval do kpy pozemkov rozlinej vekosti aaliu znan as pdy zdedila aj jeho manelka. Jeho zabehnut a vyhadvan obchod sa nielen poas jeho ivota,
ale aj potom celkom 80 rokov nachdzal na Szechnyiho ulici. Ke nakupoval pozemky ksvojej usadlosti, si
dokpil aj susedn przdnu parcelu na nbre Kereskho kanla (dnes Derkovitsov rad), ktor vysadil viIz istorije poljoprivrede 125
niom aovocnmi stromami, o u vtedy najm zsluhou abianskych uiteov Jna Vilima, Karola Straku,
Daniela Semiana aDaniela Novka aich osvety, mali
vysaden takmer vetci abianski ronci. Adolf Stark
v prostred, kde ovocinrstvo a vinohradnctvo malo
zsluhou uvedench uiteov irok zkladu a dvalo vek itok, sa rozhodol pokraova vich apajch.
Ako majite 35 ha ponohospodrskej pdy, vylenil 8
hektrov plochu na pestovanie a 300 odrd vinia.
Nie je znme, e i sa u z rodiska poznal so achtiteom Jnom Matisom, ale je pravdepodobn, e pri
achten odrd vinia si mohli vymiea sksenosti.
Prve vtch asoch si zanala Eurpa obubova stolov hrozno adopyt po takchto odrodch sstavne rstol. Adolf Stark vo svojej vinohradnckej klke zaloenej roku 1869 vyachtil niekoko svetoznmych odrd
vinia. pecializoval sa najm na sedem odrd, ktor
vemi ili na odbyt. Aj vtomto smere tento vyuen obchodnk vyuval svoje profesionlne obchodn sksenosti. Najznmejia nm vyachten odroda je abianska perla (Csaba gyngye), ktor sa po roku 1900
vemi rozrila za hranice Uhorska adodnes sa pestuje
aj u ns. Medzi jej prednostn vlastnosti patr najm to,
e dva hojn rodu adozret strapce maj voskovolt farbu aprjemne muktov chu. Ako jedna zodrd, ktor dozrieva ako prv medzi odrodami hrozna,
sa stala aj zkladom pre krenie avyachtenie alch
skorch odrd. Obchodncky fortie vyuval Adolf
Stark so synom Frantikom, ktor pokraoval v jeho
innosti aj vtom, e naprklad upraven kolekcie hrozna Fa A.Stark a syn dodvala odberateom erstv
hrozno vozdobnch kooch. Vinohradnk aachtite
vinia Adolf Stark vystavoval kolekcie hrozna na viacerch medzinrodnch vstavch, kde zskal nejedno
ocenenie. Naprklad roku 1873 si zo svetovej vstavy vo
Viedni priniesol zlat medailu, roku 1876 zcelottnej
vstavy bronzov medailu, roku 1887 zo upnej vstavy
strieborn medailu, roku 1894 zmedzinrodnej vstavy vPetrohrade bronzov medailu, roku 1896 zmilenirnej vstavy bronzov medailu, roku 1897 zmedzinrodnej vstavy v Hamburgu strieborn medailu, roku
1898 zskal pamtn medailu k50. vroiu panovania
Frantika Jozefa. A nakoniec roku 1902 zo svetovej vstavy v Pari si priniesol ozdobn vzu. Vetky uveden trofeje s uloen v archve evanjelickej cirkvi
vBkeskej abe. Na Ponohospodrskej vstave vBkeskej abe roku 1878 vystavoval a 114 odrd vinia. Ako uznvan achtite svojimi sksenosami prispieval aj do odbornch asopisov. Rodk z Bardejova
Adolf Stark o jedensrokov prediiel svojho krajana z
Mourova, ke vBkeskej abe zomrel 26.8. 1910. Je
pochovan v hrobe so synom Frantikom na evanjelickom cintorne na Bernskej ceste, pod pomnkom znzorujcim strapec hrozna. Frantiek Stark cel svoj
zdeden majetok odkzal na dobroinn ely evanjelickej akatolckej cirkvi vBkeskej abe. Poda zvetu o tento hrob sa star evanjelick cirkev. Symbolick pamtnk vdnenej Szechnyiho ulici vBkeskej
abe oznauje miesto, kde stl kedysi dom Adolfa
Starka, alieho vznamnho vinohradnka a achtitea vinia vUhorsku..
Shrn: Vznamn lohu ukrajanov na Dolnej zemi
(Maarsku, Srbsku, Rumunsku) pri rozvoji ronctva
zohrali vase feudalizmu atesne po om slovensk intelektuli, ktor medzi nimi psobili ako uitelia afarri. Popri svojom prvoradom povolan ako uen udia
pomhali tunajiemu pospolitmu udu naui sa modernejm metdam obhospodarovania pdy, ovocinrstvu, teprstvu, velrstvu, vinohradnctvu aby vzdialen od pvodnch krajov svojich predkov nielen preili,
ale si aj zachovali nrodn identitu a kultrne dedistvo. Prspevok obsahuje men tch osobnost, ktor sa
ovzdelanie aagrrny pokrok dolnozemskch ronkov
najviac zaslili.
Kov slov: Doln zem, osobnosti, udovchovn
innos, prrodn vedy, achtitestvo, botanika, ovocinrstvo, vinohradnctvo, teprstvo, velrstvo, dosiahnutie agrrneho pokroku
Pouit literatra
1. abiansky kalendr na rok 1991. OS Bkesk

aba, 1990.
2. Chlebnick, J.: abianska tanka I. Bkesk aba,
1996.
3. Janovic, J.: Z kolsky na Doln zem. MS Martin,
2004.
4. Kigeci, J. : Chmeliarske pohadnice. Obzor Nov
Sad, 1979
5. Ponohospodrske tradcie vojvodinskch Slovkov. Zbornk prc. Nov Sad, 1990.
6. Slovensk biografick slovnk. I. zv., Matica slovensk Martin, 1986, II. zv. 1987, III. zv. 1989, IV. zv.
1990, V. zv. 1992, VI. zv. 1994.
7. Uhorskai, P. Tkov, E.: - Evanjelici vdejinch
slovenskej kultry. Tranoscius, 1997.
8. Vontork, J. : Vinohradncky velikn vo Vinikch
Jn Matisz (Matys) 1838 1921. Tokajsk vinohradnctvo avinrstvo na Slovensku. Zbornk refertov.
Viniky 2002, vydal Agrogenofond, n.o. Nitra.
Jn Janovic
Personalities, who have positively influenced farmers

compatriots on the southern part of Austro-Hungarian
Monarchy, so called Low Land
Abstract: In the times of feudalism and closely after this period, the major role for the
compatriots living at the southern part of Austro-Hungarian Monarchy, so called Low
Land (Hungary, Serbia, Romania) in the development of farming played Slovaks intellectuals, who lived among them and worked as teachers and priests. A few of them were
already born there as descendants of Slovaks, who came from their old motherland. As
a parallel to their primary occupation, as scholarly people, they were helping the people of Low Land to learn about more modern and more productive methods of farming
the land, bee-keeping and viniculture, they were helping the fruiterers, and other crafts
connected to the above mentioned occupations. Their main aim was to help the farmers compatriots, who lived far away form the land of their ancestors for a longer period
of time, not only to survive, but also to maintain their national identity and their cultural
heritage. Each of the personalities done his best to improve the education, and to put
modern methods of farming into the practice. These modern methods of farming were,
however, highly evaluated even across the boundaries of Austro-Hungarian Monarchy.
The following people were the innovators of agrarian development in Austro-Hungarian Monarchy: Samuel Teedk, Junior the agrarian reformer, Jn alalmn Petian
the founder of the fauna scientific study, as well as the founder of ornithology inAustroHungarian Monarchy, Jn Haan the expert in natural sciences, who established the
cultivation of lucerne, tobacco and breeding of silkworm moth in Bke region, Samuel Mokr the grower of cereals, Albert Marti the grower of a few crops, who established the cultivation of hop, Jn Matiasz Matis aAdolf Stark the innovators of
vine growing inAustro-Hungarian Monarchy.
Ronctvo vslovenskch vojvodinskch

osadch na strnkach Lichardovho
Obzoru v2.polovici 19.storoia
Abstract: Daniel Gabriel Lichard (1812 1882), povaovan za prvho slovenskho profesionlneho novinra, autora desiatok zvzkov knh, kalendrov, bror aasopisov, sa
zapsal do dejn slovenskho hospodrskeho ivota v2.polovici 19. storoia najm vydvanm asopisu Obzor. Do tohto asopisu aj po smrti D.G.Licharda poas jeho vychdzania prispievali desiatky dopisovateov aznich vznamn zastpenie mali aj aktvni
dopisovatelia zDolnej zemi. itatelia sa prostrednctvom nich mohli dozvedie oirokej
problematike ponohospodrskej aremeselnckej vroby, priemyslu, zdravotnctva, prrodnch vied, udovchove aosvete. Medzi dopisovatemi nachdzame u nielen uiteov afarrov, ale aj meanov, ronkov aremeselnkov. Odberatelia Obzoru na Dolnej
zemi sa zodbornch ainformanch lnkov mali monos poui radami asksenosami spestovanm novch odrd plodn, ovocnch stromov, chovom zvierat, viel, cench pdy, obilia ainch produktov. Vznamn lohu na Dolnej zemi zohrval Obzor
pri zakladan hospodrskych apeanch spolkov (Vzjomn pomocnica), priom uverejoval sksenosti a rdy u s takto dobre fungujcich spolkov na Slovensku (Stanovy vekovesncke). Dopisovatelia okrem vvoja poasia arod asto v asopise opsali aj kultrno-spoloensk ivot ahospodrsku situciu vjednotlivch osadch. Vtomto
prspevku som vybral vahy sprv od dopisovateov zBky, Bantu aSriemu. Z Bky medzi najaktvnejch dopisovateov patril Michal Vlek zPivnice, Jn Mitek zKysa aJn Kaala aKarol M.Lehotsk zPetrovca, Jn Kubny zHloian. ZBantu to bol
L.B.Abaffy zArada, Emil Kolni zHajduice azo Sriemu Juraj Jesensky zBingule aS.T.
Langhoffer zoStarej Pazovy.
Publicista, vydavate, uite Daniel Gabriel Lichard

( 1802-1882) je povaovan za prvho slovenskho
profesionlneho novinra. Tento priekopnk udovchovy je autorom tiscok lnkov, takmer 90 zvzkov
knh, kalendrov, bror, asopisov. Vroku 1848 dostal povolenie na vydvanie Novn pre hospodrstvo,
remeslo a domci ivot. Vychdzali ako prv slovensk hospodrske periodikum pre hospodrsku udovchovu arenie poznatkov dobovej vedy atechniky.
Je potrebn pripomen, e vychdzali vzloitch revolunch rokoch, atak po sle 26 zanikli. Vrokoch
1848 49 sa Lichard zastnil na politickch bojoch
o nrodn a spoloensk emancipciu Slovkov. Od

roku 1847 vydval aj prv ilustrovan slovensk kalendr Domov pokladnica, ktor popularizoval prrodn vedy anov metdy prce vponohospodrstve
atlail ju vtlaiarni F.X. karnicla vSkalici, ktor sa
najm jeho zsluhou stala centrom udovchovy slovenskho udu v Uhorsku. V tomto meste od roku
1865 vydval Slovensk kalendr a ako popredn inovnk Matice slovenskej vydal aj dva zvzky vekch
Nrodnch kalendrov. Psobil v hospodrsko-priemyslovom pododbore matematicko prrodovedeckho odboru Matice slovenskej a bol spolutvorcom
Letopisu Matice slovenskej, prvho slovenskho vedeckho asopisu. Zaiatkom oktbra 1863 zaal redigova a vydva v karniclovej tlaiarni v Skalici
asopis pre hospodrsky ivot, remeslo a domci ivot s nzvom Obzor. Tento najvznamnej slovensk hospodrsky asopis 19. storoia vychdzal trikrt do mesiaca. Po jeho smrti (1882) asopis od roku
1883 do jeho poslednho vydania v roku 1886 vydval jeho dlhodob spolupracovnk Romuald Zaymus.
Do Obzoru poas jeho vychdzania prispievali desiatky dopisovateov aznich pravideln zastpenie mali
vom najm aktvni dopisovatelia zDolnej zemi. itatelia sa prostrednctvom nich mohli dozvedie o irokej problematike ponohospodrskej a remeselnckej vroby, priemyslu, zdravotnctva, prrodnch vied,
udovchove aosvete. Tto prispievatelia informovali
o technickom pokroku, novch spsoboch hospodrenia, zakladan spolkov a najnovch sprvach z ich
dolnozemskch osd amiest. Dopisovatemi zjednotlivch obc amiest na Dolnej zemi boli prevane uitelia afarri avmenom pote meania, ronci aremeselnci. Nachdzame medzi nimi vznamn osobnosti
z radov spisovateov, historikov a nrodnch buditeov akmi boli naprklad v Bskom Petrovci prozaik apublicista Flix Kutlk (1843 S.Mare, Rumunsko
1890 Kulpn), prozaik, publicista, redaktor, verovnk,
Karol Miloslav Lehotsk (1846 Pchov 1915 Hloany), v Aradi bsnik, prozaik, dramatik a redaktor
Leopold Branislav (Abaffy) Abafi (1827 Arad 1883
Arad), vHajduici historik apublicista Emil Koleni
(1835 Kulpn 1915 Hajduia), vPadine prozaik udovchovn pracovnk Albert Marti (1855 Kulpn 1918
Padina, v Bkeskej abe historik, etnograf, spisovate udovt Haan (1818 mon 1891 Bkesk aba),
pedagg a publicista Jn Pravdoub Bella (1836 L.Mikul 1924 Bratislava), vSarvai publicista apedagg
tefan Kore (1805 Domo 1893 Sarva), v Slovenskom Bnhedei farr, pedagg apublicista Jn Kutlk,
st. (1806 V.Kubn 1890 Slovensk Bnhede), farr,
uite, publicista, nrodno kultrny dejate Jn Kutlk,ml. (1830 Star Pazova 1893 Slovensk Bnhede).
Nie menej vznamn boli aj niektor dolnozemsk dopisovatelia z radov uiteov, farrov, meanov a poprednch ronkov a remeselnkov. Uvdzam vber
najzaujmavejch informci zjednotlivch ronkov
asiel Obzora od dolnozemskch prispievateov:
Bka
Z Bky mal Obzor z jednotlivch obc viac dopisovateov. ZKysa bol od zaloenia asopisu aktvnym
prispievateom uite Jn Mitek. Vsle 27.z 15.septembr 1864 vvode svojho lnku pe, e vBke ije
26 tisc Slovkov ae vtakom asopise ako je Obzor,
ktor je uren pre vetkch Slovkov vUhorsku, by
si zaslil, aby mal stleho dopisovatea vNovom Sade

a najlepie rovno v Petrovci. Ten by mal by aj fliou,
v Liptovskom Svtom Mikuli zaloenom celoslovenskom hospodrskom spolku. Kee spolok ete nejestvuje, zatia by lohu vzdelvania mali prevzia uitelia, farri, notri avzdelan nrodovci. Ako prklad
uvdza v susedne ijcich vbov (Nemcov), ktorch
dva za prklad vo vetkom. Aby ud slovensk estne
napredova mohol, veme ho k taniu uitonch spisov, odporajme im itieto listy Obzoru, ato rovnako
jednotlivcom ako obciam, cechom ... auvdzajme jeho
rady do ivota. - akuje vrchnmu vojenskmu kaplnovi zVerony Bednroviovi, ktor do Kysa poslal bavlnkov apajaseov semeno, ktor dobre vzilo apekne podrast. Rovnako akuje aj R. Zayumusovi
zBytice, ktor im poslal semen kvetn
ZPivnice vBke sa prihlsil do .12 z25.aprla 1865
farbiarsky majster Michal Vlek. Chce pre budcnos
vnovinch zanecha udalos okrutej zime, shroznou
snehovou chumelicou vPivnici. Pri silnom vetre zasypala uns dva domy tak, e sa mohlo chodi nad ich
strechami bez toho, aby neznmy lovek zbadal, e pod
snehom leia domy. Za pol druha da 20 chlapov odhadzovalo sneh a tak zachrnili ivoty zaviatych ud.
Aj na Jozefa bola tuh zima, rovnako aj25. marca, ke
nai mldenci poberali sa na asentrku (vojenskmu odvodu), do pol kolien snehu napadalo. Nsledkom tohto
poasia vea penice vypadlo, i ra sa zd by iastone udusen. Podotkam, e jedno jutro naej zeme, na
rok do uvania dan, stoj 20 zlatch. VSrieme za tto
cenu sa me kpi jutro do trvalho uvania. Aj ztoho
dvodu mnoho naich Slovkov kupuje vSrieme lacn
zem a t svoju draho predva. Teraz vSrieme mono
dosta jedno sedenie (sesiu) za 1 600 rakskych zlatch,
ale uns za 8 000 rakskych zlatch, ba medzi vbmi
naprklad iza raz toko.
Stly dopisovate z Pivnice Michal Vlek v sle 7
z 5.marca 1886 pe, e na konci minulho roka neslchanm spsobom sa rozmnoili pon myi a kreky atiespsobili vek kody. Potom nasledovalo vek
sucho, ktor spsobilo aj vyschnutie studn. alej pe
osvojich pokusoch pri achten ovocnch stromov. Ten
ist dopisovate 15.jna 1866 pe, e 23.mja Bi Bo
zasiahol ns, ke nm mrz zniil vinice, strukoviny, kukuricu avyklasen penicu ara - uviedol doslova. Na
ovocnch stromoch vraj zamrzlo ilansk drevo avinin porast bol tak postihnut, e sa sotva niektor hlava zotav. Pomrzli aj mlad bujn konope a moruov
stromy. Nakoniec dodva, e Od tohto mrazu bude ns
oziaba cel tri roky. Ako sa ukazuje zpredchdzajcich lnkov Michala Vleka, farbiarskeho majstra, e
tento dopisovate nie je odbornkom len vo svojom remesle, ale aj sksenm ronkom. Dokazuje to aj vlnku uverejnenom v . 15 z 25 mja 1867, kde uverejuje svoje sksenosti zpestovania tatrskeho prosa, ktor
tam volaj biely cirok. Pe, e vo vekom ho pestuj susedia na Vojenskej hranici, ato namiesto prosa pre svoj
dobytok. Valej asti posudzuje stav vegetcie rastln,
kde a na vinice vetko vyzer dobre. Po viacronch suchotch aj v Pivnici suchotami vyprahl zem daami
tak premokla, e u aj vstudniach sa zaala voda ukazova. Nabda ronkov kefektvnejiemu hospodreniu,
lebo unich jedno jutro iba 20 30 centov zrna vyd ana
spomenut jutro treba vysia 1,5 centa osiva. Od jutra
platia 20 zlatch rendy ake odrtaj alie nklady,
tak zcelkovej rody im len vemi mlo zjutra zostva.
Roku 1851 vydalo nm jutro 20 petianskych merc, roku
1855 18 merc aroku 1865 iba 5 merc vdsledku kody
spsobenej myami akrekami uviedol Michal Vlek.
Vsle 7 z5.marca 1868 sa zjeho pera meme dozvedie, e tento vestrann majster m irok prehad.
Teraz pe ohlinenom vodovodnom potrub. Ako prklad uvdza zaveden vodovod v stredovekom hrade
v nealekom Iloku, kde ij aj Slovci. Ako inokedy
aj teraz pe osksenostiach voblasti pestovania plodn, ato najm kukurice. Vdy je ochotn pomc, poradi aaj zaobstara sadenice asemen. Vsle 16 z5.
jna 1868 zase informuje itateov oodrodch vinia
pestovanch v Bke. Podrobne popisuje charakteristiku jednotlivch druhov hrozna. Vsle 3 z25.janura 1869 prichdza Michal Vlek okrem inho sradostnou sprvou. Da 2.februra 1868 zaloili v Pivnici
Vzjomn pomocnicu atto vraj pekn budcnos subuje. Na jej zaloen sa podiealo 20 podielnikov, ktor vloili po jednom zlatom ana jese sa knm pripojilo alch 40 lenov apostupne al atak ku koncu
roka mali u v pokladnici 300 zlatch. V tom istom
roku 1.novembra 1868 si zaloili aj pomocn sypre,
pre ktor kad len Vzjomnej pomocnice hne odovzdal alebo sa zaruil odovzda jednu preporsk mericu penice. Dleitou lohou bolo aj objednanie slovenskch asopisov, ktor bud prichdza na et
aadresu Vzjomnej pomocnice. Menovite ide oObzor,
Vedomosti aSokol. Potom vymenva o vetko si vjednotlivch doch a termnoch dohodli pri vzdelvan.
Obzor vo svojej redaknej poznmke pochvauje postup Pivnianov adva ho za prklad ostatnm.
Michal Vlek vo svojej nenavnej dopisovateskej
aorganiztorskej prci pokrauje alej. Vsle 10 z5.
aprla 1869 pe, e Slova na junej uhorskej hranici
sa prebdza zo spnku. Opisuje prklad ako zo 6 lenov pivnickej Vzjomnej pomocnice Slovkov, bvajcich vBskej Palanke, sa ich poet rozrstol na 29
atak vtejto nealekej obci bola zaloen fililka, ktorej
predsedom sa stal miestny farr tefan Benia.
Vsle 16 z5.jna 1869 pe zKysa Jn Mitek
o sksenostiach z pestovania lucerny, ktorej sa v dolnozemskch podmienkach vborne dar. Vlnku alej uvdza niektor rady pri ustajnen koov apodva
strun sprvu ohospodrskych otzkach vobci.
Z Kulpna, pravdepodobne pod pseudonymom J.

Kulpinac pe tento prispievate ozbojnkovi znmom
vBke pod prezvkou Mavansk aMaxim, ktor sa
dlho skrval vkukuriniskch atak ho dlho nemohli
dolapi. Podrobne opisuje jeho chytenie asmr. Ovhadoch rod vBke napsal do .18 z25.jna1869 Jn
T. Langhoffer zNovho Sadu.
Zo Silbaa vdolnej Bake sa svojim lnkom v.26
z 15 septembra 1866 prihlsil farr Michal Valach.
Pe onzkej rode obilia, ktor spsobil jarn mrz.
Potom sa venuje zdravotnmu stavu obyvateov, ktor
je poda neho dobr, lebo ocholere sa zatia nechyruje.
Potom iada redakciu oradu ako sa najinnejie zbavi vdomoch rznych chrobkov, najm vbov.
ZBky sa ozval uite zHloian Jn Kubni, ktor v.30 z25.oktbra1868 pe orodch azamedzen ernckych praktk pri obchode sobilm. Vyzdvihuje rekordn rodu kukurice, na ak nepamtaj ani
najstar. Zjednho jutra sa urodilo preporskch mericovch vriec neomrvenej kukurice. Vtom istom sle pe J.T. Langhoffer zNovho Sadu, ato tie orodch vnovosadskom chotre arovnako aj orodch
vo viacerch okolitch obciach obvanch Slovkmi.
Sm sa ookrem hospodrstva zaober aj velrstvom,
oktorom tie podal informcie.
Vzjomn pomocnica v Petrovci, pod tmto titulkom v.2 z15.janura 1870 informuje itateov Obzoru Karol M.Lehotsk zBskeho Petrovca. Da 19.
decembra 1869 zaloili sme z Boej pomoci a pri rodckej ochotnosti v Petrovci Vzjomn pomocnicu,
pod predsedanm dvoj.pna farra Juraja Mrvu. Poet
dov mno sa radostne, lebo kad (u ich je 56) m
estn povinnos jednho novho da zska atakho
zhromadeniu predstavi. Da 26. decembra bolo valn zhromadenie pe doslovne. Zalieho obsahu sa
mono dozvedie, e tajnm hlasovanm za doasnho
pokladnka bol zvolen Jn Maral aspolu snm 21 vbornkov. Zdrazuje, e vykonvacia aspravujca re
je vlune slovensk. Kad kto chce do tohto spolku
vstpi za lena, je vopred povinn darova jednu zlatku, potrebn na spravovanie stavu. Vklady s uren na tri triedy: 25 grajciarov, 50 gr a1 zlatku r., ktor
je mon zaplati kad ostatn nedeu vmesiaci. Dosia im slia Stanovy Vekorevcke, pokia si nevypracuj vlastn. VHloanoch u podobn Vzjomn pomocnicu maj.
Nov sporitea vPetrovci oznamuje vlnku v.14
z15.mja 1870 dopisovate zNovho Sadu Jn T. Langhoffer. Shlbokm poteenm oznamujeme, e Vysokocten snemov poslanec, n pn Viliam Paulny
Tth, ktor na vekonon przdniny Petrovec navtvil asvojim mocnm asrdenm slovom to vykonal,
e si Petrovania sporiteu s300 astinami po 50 zlatch zaloili. Tieto akcie medzi sebou tak rozobrali, e
u na druh de astiny neboli k dostniu. - alej
uviedol, e sa poet astn zvi na 400, lebo riaditelia

Novosadskej Kupecko remeselnckej banky Petrovanom radia, aby vydali 600 astn atak viac peaz
mali na rozvjanie obchodu. Ten ist autor informuje
v.16 z5.jna 1870 ostave ponch prc vBke avhade rod jednotlivch plodn vbudcom roku.
Z Kysa v sle 14 z 15.mja 1871 sa op prihlsil Jn Mitek avo svojom lnku poukazuje, e hospodri nevyuvaj racionlny spsob hospodrenia
tak ako na zemepnskych majetkoch. Chba sprvna
agrotechnika, najm nedostaton hnojenie, ochrana rastln akvalitn orba. Nabda slovnm prirovnanm, aby udia u raz i rozumom zaali hba a nielen kolom dvha. Ztohto dvodu odpora viac ta
avzdelva sa aprklad si bra zinch vyspelejch ttov, po ktorch pochodili ich synovia ako vojaci. Kon
vzvou Vyskajte vetko dobr auiton, ao bude
najlepie, toho sa drte!.
Vsle 19 z15.jla 1871 Jn T. Langhoffer zNovho Sadu pod titulkom Pon rody vBke pe ovhadoch rod jednotlivch plodn. Oviniciach pe, e
vsusednom Srieme da 6. jna od Iloku po Karlovac
adovec pokodil vini viac ako zpolovice. Sriemci vraj
nariekaj, e ich vlaajia roda mus dva roky ivi.
Autor je sm velrom atak uvdza aj niektor sksenosti zo velrenia.
Petrovan K.M.Lehotsk pe v sle 17 z 15.jna
1871 o sksenostiach s spenm sadenm vlaskch
orechov. Z toho istho miesta v sle 22 z 5 augusta
1871 podrobne opisuje F. Kutlk situciu, ktor spsobilo zaplavenie chotra ajeho dsledky. Okrem inho pe: - Pre vysok vystpenie vody porcali sa idomy.
Voda mry domov, ktor s uns nabjan natoko presiakla, e s do poly mokr. - Informuje, e jeden mlad hospodr Ondrej Miku, kpil si v Peti u Vidaa
tohto roku stroj na tlaenie obilia za dev tisc zlatch. Ten ist autor v sle 35 z 15.decembra 1871 u
opisuje innos mltiaceho stroja, ktor kpil popredn petrovsk ronk O. Miku.
Vsle 12 z25 aprla 1872 pe stle aktvny dopisovate Michal Vlek o nsledkoch minuloronch povodn vdolnej Bke: - Aj vtomto ase s zeme zaplaven aako je aj loveka pochova, lebo po vykopan jamy
sa tto hne zaplav atak je truhlu snebohm ako dosta na dno ajamu zasypa. Apopri tom sa mrtnos
vdsledku zdravotnch akost zdlhotrvajcej povodni zvila. Vlani vPivnici denne umieralo 4 5 ud aaj
teraz zana ud prenasledova zimnica (hodoka) Vo
vekom sa rozrili komre ain nebezpen hmyz .
Km vmji roku 1870 dopisovate J.T. Langhoffer psal ovekom poteen, e si Petrovania zaloili sporiteu, teraz Karol Miloslav Lehotsk odva roky neskr
vsle 8 z15.marca 1872 pe, e osudn netrpezlivos
astinrov tto sporiteu zniila, podobne ako predtm zase tto spsobila znik Vzjomnej pomocnice.
Da 11. februra zhromadili sme sa do Nedenej koly

aznovu zaloili na zklade skalickch stanov Vzjomn pomocnicu. Zatia sa predalo 117 astn avye 200
zloench zlatch sa rozobralo na piku. Km novosadsk sporitea poiiava peniaze na 13 % rok, naa
iba na 10 %, o je vek vhoda, ke navye kad uchdza m tento stav na mieste. Za zapisovatea bol zvolen Jn Garaj apokladnka Samuel Kotas.
ZPetrovca savsle 33 z25.novembra 1872 svojim
prspevkom prezentoval F. Kutlk, ktor opsal vvoj poasia ajeho vplyv na jednotliv plodiny. Mry
domov, ktor vzime presiakli vodou, nechc vyschn
amnoh stromy po uliciach zase vyschli. Jahody (morue), ktor sme povaovali za mtve, vauguste zaali pua. Choroby s uns vemi rozren. Koho zimnica len
raz vylomcovala, ten sa zotavi neme, ale mrtnos je
uns menia ako vlani - poznamenal.
Farbiarsky majster Michal Vlek z Pivnice op
chytil do ruky pero avsle 11 z15 aprla 1873 vuverejnenom lnku sa podujal poda informciu o hospodrskych pomeroch o jednotlivch v Bke a Slavnii usadench nrodnostiach. Na prv miesto ako
ronkov zarauje vbov (Nemcov), potom Slovkov
apotom a alch Maarov, Rumunov, Srbov ... Pe
aj opodtatranskch Rusnoch, ktor sa usadili vnealekej Kucure aKerestre. ZPetrovca sa vsle 26 z15.
septembra 1873 objavil prv lnok kunierskeho (kounckeho) majstra Michala Araa. Svoje rozhodnutie napsa zdvoduje tm, e tunaj dopisovatelia
akosi prestali dopisova, akoby boli zastraen cholerou. Ztoho dvodu informuje on. Pe opoas, zberovch prcach astupe cholery aopatreniach proti jej
reniu. Zvl poznamenva, e prieplav (kanl), ktor sa buduje cez Bku, m spoji mesto Sombor sNovm Sadom aje u zpolovice vykopan.
Uite Jn Mitek z Kysa uverejnen list v sle 33 z25.novembra 1873 zaal takto: - Vnaom uhle
medzi Dunajom aTisou, sporadicky roztraten synovia
adcry Slovenska ijeme, ktor ijeme, po pretrpench
nerestiach povodn, suchoty, cholery, krachov a exekci v oakvan lepieho ivota. Mali sme my v Bke
tie vstavu, na st cholerou usmrtench ud, rody
skromn, penicu chud, kkoom adivou vikou pomiean, ato o nm zostalo berie nm exekcia. Uhorsk
Kanan oplva na ten as len kukurinmi buchtami
avaka Bohu, e ich jest.- Potom sa obrnejie rozpisuje ovelrstve asriemskom vinohradnctve.
Do prvho sla vroku 1874 zPivnice napsal M. Vlek, e sa teia lepm asom, lebo ocholere je u ticho.
Dolnobsky kanl je u prekopan a kNovmu Sadu
ana vrchnom konci je spojen sFrancovm kanlom,
ktor existuje od roku 1796. Opisuje tie jeho uitonos. Z Petrovca sa v sle 4 z 5. februra 1874 ohlsil uite Jn Kvaala. Napsal, e ak oziminy nezober skazu, tak sa hladu neboja. Cholera ich obila, ale
naproti tomu sa teraz rozrili detsk kiahne. Mali a

desa pohrebov, take museli vetky koly pozatvra.
Obecn lekr sa vyslovil, e zomreli len tie deti, ktor
neboli okovan proti drobniciam (kiaham). Chvli evanjelick cirkevn zbor, ktor sa rozhodol vyhada spsobil enu aposla ju do babskej koly vPreporku (Bratislava). Vsle 22 z5.augusta 1874 Michal
Vlek zPivnice informuje, e as ozimn vymrzla ao
zostalo vemi zniili kodcovia. Uvdza, e vo vydarench rokoch pivnick chotr vydva a 40 tisc merc
penice ateraz je to sotva desatina.
Vaka vzdelancom na Dolnej zemi, mohli sa itatelia Obzoru z celej krajiny, kde ili Slovci, pravidelne oboznamova oivote aprci svojich skmeovcov
vnajjunejej asti Uhorska. Takm bol aj Petrovan
Jn Kvaala, hoci bol uite, ale tie aj ronk, podval kvalifikovan sprvy o vvoji poasia, priebehu
ponch prc, vvoji rastln arode. Tak to urobil aj
v sle 24 z 25. augusta 1875. Okrem ponch plodn
napsal zaujmavosti o zeleninrstve a vinohradnctve. Za zmienku stoj spomen rodu melnov, ktorch sa urodilo nerekom aich cena bola vemi nzka.
Aj vinice dobre zarodili atak majitelia maj problmy
so sudmi. Pe, e aj on u na Jakuba mal celkom zrel hrozno, tzv. Jakubku. Vo vinici uplatuje zauvan metdu obrkovania vinia. Poda neho obrkovan hrozno dozrieva rchlejie aje vie, ale nie a
tak sladk.
Medzi novch prispievateov z Bky sa v .10 z 5.
aprla 1876 zaradil uite zHloian Jn Kubny ape,
e po tuhej zime, ke sasneh roztopil, postihla ich povode. Dediny amest okolo Dunaja s od troch tdov do vky dvoch siah hlbokmi vodami zaplaven
amedzi nimi iHloany, Bege, Futog,Nov Sad aBska Palnka. Obyvatelia posledne menovanej dediny
sa u chceli sahova do za Dunajom leiaceho Iloku,
ale slnovsk rad im vtom zabrnil. Tm, e s aj
vHloanoch takto zbaven pastvy, s nten dobytok
predva ame sa sta, e vobci omesiac nebude ani
liter mlieka upozornil autor.
Vsle 18 z25.jna 1876 Jn Kvaala zPetrovca tradine opisuje priebeh vegetcie, poveternostn pomery,
spsoben kody a niektor fenologick daje o ovoc
ahrozne. Ukazuje sa, e Jn Kubny sa rozhodol trvalo spolupracova sredakciou, ke jej do .19 z5.aprla
1876 podal sprvu ohospodrskej situcii nielen vBke, ale aj v Srieme. V alom prspevku uverejnenom
v.28 z5.oktobra 1876 sa tento autor rozpsal opriebehu vegetcie plodn avhade ich rod adokonca valom lnku vtom istom sle podrobne popisuje spsob
vykynoenia, ie likvidcie a ochrane fyloxry vinia. Do.35 z 15 decembra 1877 prispel imon Benia
z Bskej Palanky o spojen Bky so Sriemom. Pe,
e Bska Palanka bola zaiatkom novembra cez Dunaj prostrednctvom zriadenej parnej kompy doprav132 Iz istorije poljoprivrede
ne spojen sdruhm brehom, ie smestom Ilok. Tto

formu bezpenej dopravy zriadila akciov spolonos.
Uvdza aj cenu cestovnho lstka za miesto. Na otvorenej vrchnej palube plat dospel osoba sdieaom do 10
rokov 3 grajciare, za miesto vkajute plat dospel osoba
10 grajciarov adiea do10 rokov 5 grajciarov. Za prepravu tvorkolesovho przdneho voza 30 grajciarov a za
pln voz 45 grajciarov asnaloenm senom 80 grajciarov. Za menie zvierat (ovce, kozy, opan) 5 grajciarov
za kus. Na kompu sa zmest 13 vozov. Do sla 23 z15
augusta1877 zLalite napsal K. Miloslavsk (pravdepodobne pseudonym K.M.Lehotskho) o dokonen komascie chotra. Sauje si na nespravodliv rozdelenie
vekho trvnika, ktor zememera vymeral medzi komorsk panstvo alalitsk pozemky, m tmto obec Lali stratila nielen prjmy, ale rozdelenie spsobilo obyvateom problmy sprechodom cez pozemky anajm tie
zamokren. Ten ist autor srovnakm pseudonymom
pe vsle 36 z25 decembra 1877 orodch avekch
daniach, ktor vniektorch rokoch spsobili, e ronk
je odkzan na kukurin chlieb. Jedno, o je uns od
Horniakov lepie, je to, e Dolniak po rovine orie aahie
sa tu zarba ako tam uvs hore. e skutone vBke pri
ronctve sa d lepie zarba ako na Horniakoch vidie
aj ztoho, e naprklad na futockom panstve grfa Choteka brei ain robotnci s zva zNitrianska prirovnal ivot vBke ana Slovensku. Potom uvdza aj jeden
zpis kronikra: - Ke pn Boh stvoril tento svet povedal:
V Srieme sa bude vno aovocie rodi, vBke aBante
penica, ovos akukurica ana Horniakoch zlato, striebro,
elezo, so arozum. Preto nm nai vbi hovoria ohadom na ten rozum: Vilt tu nen gten Prer (Pfarrer)
hbn, geh um in nach lovakai.
Vidno, e uite Jn Kvaala z Petrovca je okrem
znalost z hospodrstva aj dobrm pozorovateom
azapisovateom zaujmavch prrodnch prbehov. Po
vekej mjovej brke skrupobitm , ktor sa prihnala
do Bky zo Slavnie, zniila vek as petrovskho
chotra azahynulo aj viac hospodrskych zvierat. Vtedy poas tejto vchrice spadol na zem vek orol, ktorho udia zviazali apreniesli do dediny. Je predpoklad,
e sa poas nepriazne poasia dostal do tchto konn
zalpskch krajn.
Vprvom sle z5. janura 1879 sa op odbornm
lnkom z Petrovca prezentuje Jn Kvaala. Konene chvli rodu, na ktor akali takmer dvadsa rokov.
Vtomto roku si ztoho dvodu viacer kpili mltiace
stroje, ato najm zfirmy Umrath vPrahe, ktor vak
neboli tak vkonn ako si kpil Jn Lekr prostrednctvom petianskeho agenta Fejera v Nemecku. Tento stroj stl dev tisc zlatch ajeho vhodou je via
rchlos a aj to, e vymlten zrno hne aj iastone
previeva. Okrem inch plodn chvli aj sju, ktor im
redakcia poslala zo Slovenska. Aj t bohato zarodila,
ke autor z25 zrniek zozbieral vye litra peknej sje.
ZPivnice sa vsle 26 z15 septembra 1879 prihlsil nov prispievate Janko Pavlov. Pe orodch acench obilia, ktor s vemi nzke a tak mnoh odchdzaj zarobi si do blzkeho Sriemu. Pritom vetkom
n pracovit a nbon mravn ud predsa sa pomaly vzmha. Poda rozprvania starcov pred 50-60 rokmi si mnoh znaich Pivnianov cel svoj majetok priniesli v runku. Dnes mnoh z tchto gazdov sa teia
majetku aj 30 tisc zlatch avlastnia hospodrske stroje - prirovnva vliste. Vlnku uverejnenom Jnom
Kvaalom zPetrovca op chvli rodu sje zo semien
poslanch z redakcie, podobne aj zemiaky od farra Romualda Zaymusa zBytice, ktor trochu mekali, lebo namiesto do Bskeho Petrovca prili do Petrovca vBosne, no a potom na jeho adresu. - Ruiaky
takto dobre zarodili, Vermotky boli slabie ale od domcich ovea chutnejie, o potvrdili aj moje deti. alej pe, e unich sa u konope netlaia rune, ale to
robia vek kamenn miagae. Chvli, e obiln strojov mlaky s u tak rozren, e vsamom Petrovci je ich u tridsa.
Aktvnym prispievateom z Pivnice sa ako vidie v sle 24 z 25.augusta 1880 stal Janko Pavlov.
Pe o rode v starch mierach ako naprklad u penice, ktor na jednom fertli (1500 tv. siah) dala 1520 aniekde viac krov (po 18 snopov), jame 18-24,
ovos 20-25 krov zrovnakej plochy. Po vmlate dva
penica od 1 vieky ( 30 litrov) a do petianskej miery
zkra . alej pe aj onajvznamnejch udalostiach
ktor sa odohrali v Pivnici. Naprklad na novopostaven veu evanjelickho kostola umiestnili pozlten
kr aguu. Toto dielo stlo 500 zlatch ateraz sa zaoberaj obnovenm kostola, ktor maj vykona Pavel
Harminc zKulpna aJakub Heinrich zo Starho Vrbasu
abude st 6 250 zlatch. Jn Kvaala zPetrovca vsle
26 z15. septembra 1880 pe otreskcej zime ajej vplyve na prezimovanie rastln, o rodch a cench obilia. Kovociu poznamenal, e km pred 25 rokmi Bku zsoboval Sriem ovocm, zeleninou Nov Sad, dnes
u vidie pln koe krsnych jabk a hruiek v rozlinch doma vypestovanch odrd. Zaujmaj poznmku uvdza, ke psal o rode sje. T dobre zarodila
vrom poli, ato na zvedavos mnohch. - Ale ak by
niekto si znej kotovku ukradol anie je itateom Obzoru, pokutuje sa !
Z Lalite podpsan D. Miloslavsk v sle 12 z 25
aprla 1881 popsal smutn informciu ozaplaven ich
chotra a rovnako aj susednho chotra v Kerestre,
kde ij majetn podtatransk Rusni. Aj cesty s zaplaven atak je zastaven cel premvka. Odva tovar
zLalite na lo na kanly je plne nemon. Zaujmavou informciou je, e vKulpne na kanle vybudovan mlyn na tri kamene melie krajie alacnejie ako parou hnan mlyny. Kon vetou, e je kodou, e tam
iaden znaich sa nepodujme na tak vnosn vec, ale
vetko len in nrodnosti. Zaujmav lnok uverejnil

z dolnej Bky v sle 32 z 15.novembra 1881 podpsan pravdepodobne pseudonymom Inovac. Tento informtor pe o poveternostnej situcii, rodch ponch plodn, vinc aovocia. Te sa, e nov eleznica
do Subotice pjde vblzkosti slovenskch dedn, o pome oiveniu obchodu. Vdruhej asti pe, e vLaliti nedvno zomrel 87-ron starec, ktor mal 8 det,
ztoho sedem dcr. Ke ete il azaovia prili knemu
na hostinu, pripravil pre nich afel vna akadmu dal
trstinov cievky apovedal im: Pite zakovia moji. Po
svojej smrti potom zanechal 78 vnat a 32 pravnukov. Na zver chcem chcem ete napsa pochku pre
tch pankov, ktor si podelili uhorsk krajinu na divadeln okresy, aby ipomocou maarskej Thlie (divadelnch predstaven) maarizovali. Uvdzam o nich prklad, ktor sa mi prihodil v ablji v Bante, kde ij
vinou Srbi. VKrme si narobili dloby atak im zhabali, podobne aj vNovom Sade odev arekvizity. Potom
neastn maariztori museli obra medzi bskymi
Slovkmi a Srbmi, aby tto koujca spolonos mohla s alej. Hrajte si len tam uvaincoch! kon prspevok Inovac.
ZHloian sa vsle 12 z25.aprla 1882 op objavuje
prspevok uitea Jn Kubnyho. Prv as prspevku
venuje tradine opisu hospodrskych pomerov. Valej asti sa rozpisuje oeleznici, ktorej budovanie zBudapeti do Zemunu spene pokrauje. udia predpokladaj, e cel tra medzi Budapeou aNovm Sadom
bude ukonen a rue na nej bude jacha. Zaiatkom aprla bol autor medzi takmer dvesto uitemi,
ktor sa vNovom Sade zastnili na prednke ohodvbnictve Podrobnejiu sprvu ohospodrskej situcii
anajm orodch napsal tento dopisovate vsle 23
z15.augusta 1882. Poznamenva, e vdedine ije 2 500
Slovkov a z nich u 20 ronkov je majitemi mltiacich strojov. ZBky neznmy autor uveden skratkou
X napsal do sla 21 z 30.jla 1883 v prspevok
poda osnovy, ktorej sa vdy dral aj stly dopisovate
zHloian uite Jn Kubny. ia vtejto jeho podrobnej hospodrskej informcii uviedol aj jednu smutn
sprvu: - Da 9. jna 1883 pochovali vHloanoch zastrelenho Jna Kubnyho, hloianskeho evanjelickho
uitea adopisovatea Obzora. Neboh zanechal vdovu
a sedem sirt, z ktorch je es plne nezaopatrench.
Bol rodom zliptovskej Pribiliny, mal 50 rokov, bol vynikajcim uiteom aorganistom -.
Z Novho Sadu v sle 35 z 20.decembra 1884 vymenva Jn Mitek uskladnenie rody plodn vjednotlivch skladovacch priestoroch, doslovne: ... plevy
v plevincoch, slama v stohoch, vno v sudoch a tekce zatratenie (piritus) vskladoch oojmov, potomkov
starobylej anedvno emancipovanej inteligencie. Tto
sa asne rozmha tak, e kde voakedy bola jedna rodina osaden, teraz ich je tam 10 20. Nae eny to u
maj teraz blzko odna ako doroben obilie, mozole, mku aodtia dona piritus. Ale ani chlapi nie s
oto lep, oni idom lacno predaj svoje vno, pij vak
od nich draho kupovan piritus. Niektor podobne pred cent kovej kukurice za 3 zlat azaplat ztej kukurice vyroben liter plenky za 30 40 grajciarov.
Bant
ZTorontlskej stolice Slovenskho Arada prispieval farr Leopold Branislav Abaffy. Aj on 15.jla 1864
informuje, e minul rok bola vek neroda, ale e
tento rok mme tak poehnanie, akho ani starci
nepamtaj; ato nielen kde sme orali asiali, ale aj tam,
kde obilie vzilo ako samozrast. Klasy maj vea zn
avek vhu -. Vystrha pred krupobitm azvenm
hladiny vody vnealekej rieke Tisa, ktor me zvi
hladinu spodnej vody v pde. Pamokov (bavlnkov) apojaseov semeno, ktor sme zBky dostali, sme
naas vysiali au dobre schdza apodrast. Zbavlny si
vea nesubujeme, ale zpajasea no. Po in roky mali
sme vpolovici jla atvu. Toho roku stlo ete vtej dobe
pre ast spky ito skoro zelen, ale jesenn a jarn
jamene sme zaali vprvom jlovom tdni a atlai
(mlti). atva ita (penice) zaala vpolovici jla -. Leopold Branislav Abaffy sa redakcii oskoro ozval op.
Vsle 26 z15.septembra 1864 okrem inho pe My
tu dvojak zem orieme: svoju anajat. Naou zemou
je u 80 rokov uvan urbrsky grunt a pretoe doteraz nikdy nebol hnojen nedva tak rody ako v minulosti. Druh zem, predtm pnsku, orieme ako komorsk ahospodrsky iba od roku 1849 obrbame. Tto
zem m ete viac zsob ivn anai obyvatelia ju maj
vprenjme. Je pri erstvej sile atak dva aj v itok.
Vnaom poli dala nm tohto roku 1 reaz ( uh.jutro) 20
pr.merc penice ado 40 merc jariny; vrendovanch
rtoch (na potisskch rovinch) zjednej reaze zbierame 30 35 merc penice a50-60 merc jariny. Jednotliv
hospodri predvali na trhu vo Vekom Bekereku (Zreanin) svoju penicu poda akosti po 5,60 - 6,40 zlatch
za kebel (2 preporsk merice). Valej asti lnku popisuje priebeh poasia a al vvoj vysiatych a vysadench plodn. Ako zvltnos ete pripomnam, e
sme vtieto dni od pna zLiptova dostali zsielku velijakch zhradnch akvetinovch semiaok. Ke pn
slny v tieto dni obchdzal nae okolie, navtvil aj
Arad aodporuil obci zaloenie pomocnej syprne.
To sa podarilo 4.februra tm, e z obecnho pasienku vylenili 2 jutr azaviazali sa, e ich na vlastn nklady bud obrba. roda zkadho roka sa ulo do
syprne. eliari bud musie na tento el kad rok
zloi 10 grajciarov zkadho zlatho povinnej dane.
My si tak myslme, e ke za dlh as od ns niet dopisu vObzore, drah nai rodci vo svojom srdci sa spytuj ? Nu akoe t Bantania gazduj, alebo druhmi
slovami: Ndejame sa, e inae sprvy cten slovensk

obecenstvo zaujmaj, trebrs my bantski Slovci podobme sa lstku, vetrom, asom od svojho stromu zahodenmu a tak v tej ndeji zase podvame o naom
ivote niektor strun sprvy napsal v vode svojho lnku zo Slovenskho Arada op Leopold Branislav Abaffy. alej uvdza, e lnky uverejovan
vObzore im vemi pomhaj, ato najm teraz pri sceovan pozemkov. Zatia najvie problmy pri komascii v obci rob chotr leiaci v slatinnom prostred.
Ke pe ovvoji poasia apriebehu ponch prc, pripomna jednu domcu zvltnos. Nevieme sce oby
sksen hornozemsk ronci povedali na to, e penicu v januri sejeme, ale tto prca je u u ns vyskan. My vbec aj na jese penicu tak neskoro sejeme,
e iba na jar schdza. - aliu informciu podva, e
dobytok sa im na rozdiel od Torontlu dobre udral
a nestratili ani kus. Bavlnk a pajase sa dobre vyvja, ale lipe sa nedar. Nenavn prispievate zBantu,
aradsky farr, bsnik, prozaik, dramatik, prekladate, astnk slovenskho povstania v roku 1848 Leopold Branislav Abaffy vsle 15 z25.mja 1866 zana svoj lnok - Ke nedvno Bke aBka ozvali sa
vtomto asopise, nu imy dolnozemsk rodci zBantu
chceme zase poda znaky ivota vnaom Obzore. Zdrazuje, e ak chce dopisovate poda verejnosti pravdiv sprvy obantskych rodch, musia by spoahliv ahodnovern poda pravidla: Dokaj asu ako kus
klasu. Ovvoji vysiatych plodn pe doslova ako agronm. Na nedvnom udovom zhromaden sa stretli kvli rozhodnutiu, i vo svojom trojponom systme maj necha tretinu na hor, ktor sa tam preorva
iba raz na Jna ai rozhodn vysadi ho neskr kukuricou. Obec sa rozdelila na dva tbory. Zmonej ronci radili ponecha hory azdvodovali to tm, e
aradske polia vlani horovan ovea krajiu ahustejiu penicu vydali na rozdiel od tch, kde bola vysaden kukurica. alej tvrdili, e tie role, ktor dobytok
liape, vdy krajie rody dvaj ako role kypr. Druh
strana z mladch hospodrov, pozostvajca z bvalch vojakov, vytkala prvej, e hor chce ponecha len
preto, aby sa na om mohli ps ovce. Poukzala prkladom , e dve rody s predsa lepie ako jedna. Ja
som si zobral do vrecka Obzor apretal som im uverejnen lnky ohore aporadil im, aby si kad hospodr
svoju zem uren na hor, na dve rovn iastky rozdelil atak do jednej ipotom kukuricu sadil ado druhej vysial niektor kmnu plodinu: ladnk (viku) alebo atelinu - zdraznil vlnku.
Po dlhej prestvke prihlasujeme sa znovu v Obzore (25.jna 1867) k drahm naim hornozemskm
bratom, aby sme im ke u nie o politickch, aspo
ohospodrskych zleitostiach strun sprvu podali
- zana svoj list L.B.Abaffy. Okrem tradinho stavu
vegetcie plodn avhadu ich rodnosti pe, e rieka
Tisa sa sce nevyliala zkoryta, ale spsobila zvenie

spodnej vody na aradskych poliach atak zaplavila aj
as chotra. alej popisuje stav velstiev. Vnaich
horavch vm veru neraz vae podtatransk vetrky
zvidme. Nu ale ihoravy ako tak pretrpme, keby
len toho dotieravho hmyzu toko nebolo, ktor svojim pichnutm nielen boles, ale aj puzgiere zapriuje. Ale darmo je ! Nejde ma rodnos Bantu akrsu
Slovenska spolu. Pri tom vetkom sme ale zdrav, keby
len vonej vzduch na poli naej nrodnosti previeval - uviedol na zver svojho prspevku tento dolnozemsk nrodovec.
Vernm itateom Obzoru bol aj ronk Jozef Sabo
v Slovkmi obvanej bantskej obci Vukov, leiaca vblzkosti rumunskho Temevru. Vsle 35 z15.
decembra 1869 pe U takmer od troch rokov tame tieto hospodrske noviny, ale znho okolia nenali
sme vnich iadne sprvy, nu umienil som si aj onaich
okolnostiach prehovori apotom opisuje stav ponost
apoveternostn pomery, ktor mali vplyv na rodu.
Spod Vilgoa. Pod tmto titulkom Obzor .10 z5.
aprla 1870 uverejnil lnok F.Kutlka zo Ztisia. Autor uvdza, e ke zDolniakov nebol vnovinch iadny list oneprjemnom priebehu zimy vZtis, tak chce
o om nieo on pripomen. V lnku opisuje aktulnu situciu a pridva aj trhov ceny a pekulcie
okolo nich. Zmieuje sa aj o tom, e s tam vystaven astm krdeiam, ke doslovne pe - Tak dobr chlapci vezm hospodrovi dva-tri konky, ktor mu
vrtia a vtedy, ke im d od 30 do 60 zlatch, inak mu
ich tto loptoi nevrtia. Ke im peniaze ned ale hroz,
e ich ud komisrovi, vtedy loptoi vravia: Vak je ten
snami dobre znmy. Len ns udaj, ve ti my dom podplime !. Takto mu potom hospodr d o iadaj, aby
viu kodu nemal skontatoval F.Kutlk.
ZHajduice vjunom Bante sa v.25 z5.septemra
1871 ozval srozsiahlym lnkom Emil Kolni areaguje na prspevok dopisovatea zPetrovca ozaplavench
poliach stm, e ich bantsky kraj je ete vmi zaplavovan. Uvdza prklad, ke voda sa tak valila obcou,
e aj zvony zvonili na poplach. udia vye tri mesiace
pracovali na protipovodovch opatreniach, ato asto
ohlade asmde. Cel okolie a do nedvna podobalo
sa pravmu moru. kodu na osevoch, domoch akrmive radne vyslili na 160 tisc zlatch. V pokraovan lnku v sle 26 sa venuje miestnemu velrstvu
avymenva aj men hajduickch velrov. Tento ist
autor informoval itateov aj v.16 z5.jla 1873 ostave ponosti vHajduici arovnako aj ovelrstve. Usilovn hajduick dopisovate vo vom lnku v.26
z15.septembra 1874 pe, e km za ostatn neprajn
tyri roky sa aloval, teraz sa me spoteenm vyzna
zbohatej rody. Potom uvdza ceny obilia. Penica sa
predva za 5 zlatch, jame 2 zl., ovos 1,50 zlatch za
mericu. Na druhej strane sa tam zdvodu mimoriad-
nych horav aviacmesanej suchoty nedarilo zelenine aovociu.

Nepriazniv sprvu do novn do .19 z5.jla 1875
poslal itate zKovaice, imiarsky majster Jn Sldeek. Pe, e 6.jna 1875 sa vybral mlad manelsk pr,
22-ron vojak Martin Tom ajeho manelka Estera
Paraskov zavas rno do poa okopva kukuricu. U
rno medzi 5. a6. hodinou sa nhle zamrailo azakch mraien sa onedlho spustil vek lejak, ktor preiel do silnej brky. Mlad pr hadal tulok proti tejto
neakanej brke pod nealekm stromom, kde bolo u
ukrytch viac ponch robotnkov. Onedlho blesk zasiahol strom apod nm aj skrvajcich sa Kovaianov.
Sedem ud lealo pod stromom aznich blesk smrtene
zasiahol iba dvoch menovanch, ostatnch p zostalo iba ranench, t vaka rchlej lekrskej pomoci boli
zachrnen. Manelia boli vobci vemi obben azanechali sa sebou jednoron dieva. ZKovaice v.20.
z15.jla 1881 podal aliu informciu kuniersky majster Anton Paraska. Uvdza, e po chudobnej minuloronej atve ich suuje drahota aernctvo. Po smrti farra M.Ambrzyho jeden apol roka nemali farra
atak vraj ud aj mravne upadol. Potom podrobnejie
pe ovyskytujcich sa chorobch akodcoch na ponch plodinch, zelenine aovoc.
Od Vekho Bekereku, tak m nzov obsiahleho
lnku uverejnenho v .27 z 25.septembra 1881 podpsan pseudonymom Rovinov. Okrem obilnch sprv,
ztejto peninej komory Uhorska Bantu podrobne opisuje rody v Bante, ktorch pdne teritria
a podmienky rozdelil do tyroch kategri a doslova
vymenva: - Konene prichdzame ku tvrtej vrstve
chotrov vBante, slatinnej, menej rodnejej, ale na
druhej strane vdy istej rody. Do tejto kategrie patr
iV.Bekerek (teraz Zreanin) sokolitmi dedinami. My
sme tu vblzkosti (pravdepodobne Arad) vymltili na
lnci ( uh.jutre) 8-11 merc penice aza metrick cent
nm platia 12 zlatch.
Vsle 31 z5.novembra 1882 sa po prvkrt objavuje meno znmeho uitea avedtora Alberta Martia z Padiny. Okrem informcii z hospodrskej oblasti pe okomte, ktor medzi udom vyvolala vea
povier. Z Hajduice napsal do .11 z 20.aprla 1884
uite udovt Grik. V irie koncipovanom prspevku sa zaoberal ivotom ronkov v Bante. Pe,
e on pochdza zBratislavskej stolice avie, e Slovci vHornom Uhorsku si myslia, e to nie je tak, e je
v Bante ak ivot a e okolo hospodrstva treba
vynaloi vek, asto nadudsk silie, aby ud mohol prei. U vtedy psal, e bantska zem tm, e sa
nehnoj je na iviny vemi vyaen. Za prinu tohto
stavu kladie najm to, e panstv tto pdu dvaj do
rendy a ich rendtormi, ktor pdu alej prenajmaj s obyajne idia at sa nesnaia na svoje nklady pdu zrodova. Tento hajduick uite na vIz istorije poljoprivrede 135
zvu redakcie pe aj v.19 z10 jla 1884 apodrobne

opisuje vhad askuton stav rod ponch plodn
ahodnot vplyv na ich vku.
Prvkrt z rumunskej asti Bantu Vukovej, napsal v.5 z20.februra 1886 Matej Chlebok. Opisuje tamojiu situciu, ke vzime s len doma, lebo cesty
maj zl aneschodn. Informuje ostave ponch plodn aiada redakciu ozaslanie pkilovho vreca simoradskho ovsa. Ver, e sa mu jeho pestovanie tak vydar ako holica (penica) poslan roku 1881 farrom
F.ujanskm, zktorej sa mu u minul rok urodilo 60
preporskch merc.
Sriem
Zo Sriemu medzi prvmi prispievatemi bol Juraj Jesensk z Bingule. V sle 31. z 5.novembra 1867 sa
v mene tunajch Slovkov hlsi, aby mohol poda
sprvu ohospodren. Informuje, e ide okraj svrchmi, naprklad kukuricu omesiac neskorie sadia ako
vBke. Aj jej zber zanaj vprvej tvrtine oktbra.
V tomto vinohradnckom kraji je roda hrozna tak
vysok, e udia nemaj dostatok sudov atak vno vemi lacno predvaj. Chvli, e ich vno sa vcelom Srieme povauje za najkvalitnejie, ale obrbanie vinohradov je vemi nkladn avemi primitvne. Pritom, e
dreva tu mme hojnos (1.siaha 3-4 zlat), otom, aby tu
gazdovia kvnnym hlavm kolky zatkli, ani nepou
! Tu iten najbiednej hospodr m svoj vinohrad, ale
sm ho neobrba, ale nech ho zpolovice obrobi, o potom neodbornou prcou vedie asto po 2-3 rokoch kjeho
znehodnoteniu posaoval si dopisovate. V alej
asti pridva svoje poznatky z pestovania menej znmych plodn, o ktorch sa psalo v Obzore. V sle 6
z25. februra 1868 tento bingusk prispievate pe, e
vSrieme na Vojenskej hranici je ete dos vyklovanej
zeme, ktor stoj adom. Poznamenva tie, e ani obrbanm pozemkom sa nedostva potrebnej starostlivosti. Ete pred piatimi rokmi nebolo vokol osady,
kde by vlete aspo dvakrt okopali kukuricu aniekde
dokonca ani raz. Akeby tam aj vasoch, ke list psal,
neprichdzali na okopvky Slovci zBky, nebola by
okopan. Za okopvku dostvaj udia odmenu spravidla vnaturlich, najm vprasiatkach acelch opanch. Neskosenho sena na lkach tie vea zhnije. Pestovanie ateliny sa tu udomcnilo iba pred 6-7 rokmi,
ke sa tu usadili Slovci. Poda neho dobytok tu iba pre
orbu apredaj dria, lebo tunajiu tvrd pdu mu iba
volmi ora. Otelen kravy tu vraj iadny Srb ani hraniiar nedoj (ovce ale no). Omasle auvan kravskho
mlieka pe doslovne: ani pochopu nemaj. Dobytok je
cel zimu, a to aj v najsilnejch mrazoch len vonku
anie vmataliach. Vako dostupnom priestore bez
komunikci aj obchod sobilm viazol atak gazdovia
obrbali len toko zeme, aby dorobili obilie pre svo136 Iz istorije poljoprivrede
ju spotrebu. Takto opisuje Juraj Jesensk stav ronctva vtejto asti Sriemu apriny doterajej biedy vid
vzastaralom patriarchlnom spsobe ivota. Dodva
ete, e hraniiari odchdzaj vSve do stre avetky hospodrske prce astarosti ponechvaj na eny.
Na okol niet vch majetkov, zktorch by sa mohli
poui. Evanjelickm Slovkom bolo dovolen zakpi
si tu pdu azaloi dediny a vroku 1852. Ver, e nastpia lepie asy, ato aj zsluhou Chorvta Pejakovia,
ktor na Vojenskej hranici zaal zaklada hospodrske
spolky. Vsle 18 z25.jna 1874 zo Starej Pazovy ohospodrskych pomeroch napsal aj Simeon ipick. Pe
aj otom, e vyuva rady uverejovan vObzore. Teraz
vyuil rady pri pestovan zemiakov (ruiakov).
Strediskom Slovkmi obvanho Sriemu je prve
Star Pazova a tak alie sprvy z tejto vekoobce zaal posiela Obzoru znmy dopisovate zviacerch obc
Bky Jn T. Langhoffer. V sle 13 z 5.mja 1875 informuje ohospodrskych pomeroch tejto niekoko tiscovej obce. Podrobne rozober vvoj poasia aminuloron rody, zktorch musia ronci plati vek dane.
Nepriazniv poasie nedovouje cez vegetan kud
avpredjar zarobi si peniaze atak mnoh zpasia sndzou. Ak aj hospodrom nieo na osobn potrebu zostalo, as znej museli odpreda, aby mohli splati dane.
Autor pozoruje, e vjanuri bva najvia ndza openiaze, lebo ku koncu roka musia udia vyplati kolsk,
cirkevn aobecn dane. Potom udia dvaj pozemky
na 2-3 roky do zlohy ( prenjmu) alebo ich celkom odpredaj. Znedostatku peaz potom ani obchod nefunguje - uvdza so znalosou miestnych pomerov. J.T.Langhoffer aj v.19 z5.jla 1875 pe zo Starej Pazovy, kde
preiel na nov uitesk psobisko. Teraz pe o stave
avvoji ponch plodn avinia. Vsle 27 z25.aprla
1875 u mohol poda sprvu aj orodch vstaropazovskom chotri. Zrod obilnn s ronci sklaman arovnako to vyzer aj uhrozna azemiakov. Pe, e ztretinovej rody sa vyi d, ale kladie si otzku ? Zoho udia
zaplatia dane ao im zostane na materilne potreby, to
si nevie predstavi. udia sa ndejaj, e okrem ronctva sa im naskytne aj in prca. Sm so odpoved , e sa
ukazuje pri budovan eleznice. U od dvoch rokov tu
ininieri vymeriavaj tra, ktor jedna by mala vies od
Osijeka adruh od Novho Sadu.
ZBingele sa v.20 z15.jna 1880 op ozval Juraj
Jesensk aokrem obvyklej informcie opisujcej priebeh vegetcie plodn, rastln, ovocnch stromov a vinia poznamenva, e nkup a pouvanie hospodrskych strojov sa vemi rozrilo. Menovite uvdza, e
u pred niekokmi rokmi si dali dopravi do dediny
strojov lpadl na kukuricu (Kukurutz-Rebler) vcene
od 40 do 70 zlatch. Odteraz si dvaj doma vyrobi
jednoduch stroje atie stoja iba 15 zlatch. Tie s celkom dreven, iba ozuben kolieska, sliace k olupovaniu zrniek, s kovov.
Vsle 3 z25. janura 1881 prv vnovom ronku

zdolnozemcov napsal usilovn pisate farr Juraj Jesensk zBingule, kde reaguje na jeden lnok vSlovenskom kalendri na r.1881 oprvej verejnej studni zroku
1850, do ktorej sa voda privdza potrubm. Na zklade
toho podrobne pe o vodovodnom potrub v nealekej Mitrovici, ktor je ovea starie.
Prekvapiv list do .9 z25.marca 1882 priiel zo Solian v Slavnii, leiacich na Vojenskej hranici v blzkosti Sriemu. Prihlsil sa stadia redakcii vemi dobre
znmy stly dopisovate Michal Vlek, ktor doteraz
prispieval zPivnice vBke. Tento farbiarsky majster

sa presahoval sem vase, kde u ili okrem Chorvtov aj Slovci. Podrobne opisuje miestopis svojho novho bydliska. Prspevok je cenn aj tm, e opisuje ivot
hraniiarskych rodn na ele so starinom. Hoci hranica bola nedvno zruen, hraniiarsky spsob ivota tu starousadlci ete stle udriavaj. Tento opis dokonuje vnajbliom sle .10 z25.marca 1882. Tam
u popisuje spsob bvania arozdelenie jednotlivch
miestnost a aj to ktor komu z bvalch hraniiarskych rodn sli.
Jn Janovic
Farming in Slovak settlements in Vojvodina as described on

the pages of Lichards Horizon newspapers in the 2nd half of
the 19th century
Abstract: Daniel Gabriel Lichard (1812 1882), who is considered to be the first Slovak
professional journalist, the author of dozens of volumes of books, almanacs, brochures
and magazines, inscribed his name into the history of Slovak economic life in the 2nd
half of the 19th century mostly by publishing the magazine Obzor (Horizon). Even after
the death of D.G. Lichard dozens of correspondents were contributing to this magazine,
and many of these active correspondents were some from the southern part of AustroHungarian Monarchy, so called Low Land. The readers of this magazine could read wide
range of articles about farming, traditional craft industry, and industry in general, health
care, natural sciences and education. Among these contributors, there were not only
teachers and priests, but also townsmen, farmers and craftsmen. The readers of the Obzor magazine on the Low Land had the opportunity to find out about the cultivation of
new strains of crops, fruit trees, animals breeding, bee-keeping, the prices of land, crops
and some other products. Articles published in this magazine were all of professional
and informative content and the readers could gain a lot from the experience and the
advice shared by the contributors. The Obzor magazine played a very important role on
the Low Land in the foundation of economic and monetary associations (one of them
was called Vzjomn pomocnica), by publishing experiences and advice given by similar associations in Slovakia (called Stanovy vekovesncke). The contributors to this magazine also wrote about the weather conditions and harvest, about the cultural and social
events, as well as about current economic situation of particular villages. In this contribution, I summarized some news by the contributors from Bka, Banta andSriem.
Michal Vlek fromPivnica, Jn Mitek fromKys andJn Kaala andKarol M. Lehotsk fromPetrovec, Jn Kubny fromHloany were a few from the most prominent contributors form Bka. L.B. Abaffy fromArad, Emil Kolni fromHajduica were the most
active contributors from Bant and from Sriem those were Juraj Jesensk fromBingula
andS.T. Langhoffer fromStar Pazova.
Kultrne dedistvo ptorskho

ronka vpodobe zriadenho
rodinnho mzea
V Ptorskej pahorkatine, v doline pri stoku Starej rieky a Koprovnice, v susedstve viacerch dedn
aokresnho mesta Vek Krt, le novohradsk obec
Ptor. Obec m v sasnosti vye 800 obyvateov, zkladn kolu pre 1-4 ronk, matersk kolu, zdravotn stredisko, potu, obchod, pohostinstvo, vodovod,
plynofikciu akanalizciu sistikou. Jadro obce tvoria star gazdovsk domy, sasou ktorch s hospodrske stavby, dvor, letn kuchya, zhrada ahumno.
Na hlavnej ulici vPtri stoj aj dom, ktor vroku 1932
postavili moji rodiia a v ktorom som sa narodil. Po
smrti rodiov som spolone so sestrou dom a ostatn nehnutenosti zdedil. U dvnejie som vhlave nosil zmer, e tto cel roncku usadlos s budovami
zachovm a to aj sjej pvodnm zariadenm asocilnym vybavenm a vjej objektoch avonch priestoroch
zriadim dedinsk rodinn mzeum. Okrem vzahu k
tejto rodnej postati ma k tomuto zmeru viedla niekokoron spoluprca akontakty so Slovenskm ponohospodrskym mzeom vNitre, stavovsk aodborn prslunos kponohospodrstvu arodinn roncke
tradcie. Okrem zachovanho vybavenia som sa rozhodol chbajce predmety azariadenia doplni vetkm,
o bolo pre ptorsk domy advory pecifick ato vetko vo vlastnej rii.
Budova rolnickho domu postaven vrokoch 19311932 je realizovan vtvare L. Zulinej strany s dve
izby, zdvornej asti sa do domu vchdza cez zven
azastreen gnok do pitvora. Ten komunikane spja
izby skuchyou, pajzou aalou izbou napojenou na
kuchyu. Valej asti dom pokrauje potravinovou
komorou, ktor m samostatn vchod z gnku, alej
znenou pivnicou, mataou, oviarou adrevrou.
Oproti vchodu do domu je pvodn rumplov studa, letn kuchya smurovanm sporkom apecou na
chlieb. Veda pece stoj udiare amal prstreok, ktor slil pvodne na klu, teraz je upraven na sede138 Iz istorije poljoprivrede
nie a oddych. Oproti matanm dverm je murovan hnojisko a pri om chlievy pre opan a hydinu.
Vzadnej asti dvora stoj prejazdn murovan stodola,
za ktorou je zhrada atrvnik. Vmera celej usadlosti je 35 rov. Cel usadlos je rieen ako dvojfunkn. Prv funkcia spova vumonen ubytovania pre
rodinu poas vkendovch dn a dovoleniek. Tvoria
ju ulin izby, ktor som ponechal vpvodnej funkcii
srovnako pvodnm klasickm nbytkom azariadenm. pajzu som po napojen obce adomu na vodovod
akanalizciu prebudoval na kpelu stoaletou. Vkuchyni a izbe starch rodiov zostalo pvodn poslanie. Ostatn asti komora na potraviny, vnna pivnica, mata, oviare, drevre, letn kuchya astodola,
s mzeom.
Po vyrovnan dedistva so sestrou som zaal srenovanmi prcami. V roku 1995 som mal vobytnej asti vetky pravy hotov. Vtom istom roku som opravil
averejnosti sprstupnil bval potravinov komoru.
Pvodn aterajia npl jednotlivch objektov a
miestnost
Komora , do ktorej sa vchdzalo z gnku m plochu 28 m2 , hrub kamenn mry, mal okno, doskov
strop podpret drevenmi hradami. V minulosti slila na uskladnenie potravn. Na podlahe boli dreven
zsobnky na mku, sudy svnom, deminy so slivovicou, sdok skapustou, dieka sbryndzou, smaltovan ndoby naplnen bravovou masou, strukovinami...
Na stench boli pribit police so uplkami, vktorch
boli uloen rzne pochutiny. Na strope ahradch bola
na drkoch zavesen slanina, unky aklobsy. Miestnos m teraz funkciu tradinej slovenskej novohradskej izby. Jej zariadenie tvor pvodn kuchynsk sedacia sprava dubov stl, stoliky, lavice soperadlom,
kredenc, maovan truhlice, staroitn hodiny, obrazy
so svetskmi a nboenskmi motvmi, ozdobn vyrezvan polica, modlitebn kniky aspevnky. Vkre-
denci ana polici je dobov kuchynsk riad, keramick

ndoby, sklo, krahy, hrniarsky riad. Dlaba je pokryt domcimi tkanmi pokrovcami. Aj do tejto miestnosti, podobne ako do vetkch obytnch miestnost
je zaveden plyn atak je vzime vykurovan gamatkami. Sli na slvnostn apriatesk posedenie. Je vnej
aj kniha nvtev arodinn kronika.
Valch dvoch rokoch som upravil letn kuchyu,
mata, oviare, stodolu,dvor azariadil ich. Bolo to
vroku 1997, ke obec oslavovala 700. vroie prvej psomnej zmienky oPtri atak rodinn dedinsk mzeum bolo vtomto roku aj oficilne otvoren.
Letn kuchya . Je to dreven kridlou zastreen stavba sbetnovou podlahou. Jej hlavnm zariadenm je pvodn murovan pec, ktor slila ako pork srrou a chlebovou pecou. Je vybaven tak, ako sa
vnej naposledy varilo astolovalo stolom, stolikami
aprslunm zariadenm. Matka sa vnej zdriavala od
jari do jeseni. Vtedy sme sa vnej aj stravovali amatka
mala blzko aj ku chlievom, kde kmila opan adrobn zvierat. Teraz s v tejto miestnosti uloen vetky predmety, ktor gazdin vPtri pouvala pri prci
vkuchyni apri stolovan rodiny apomocnkov. Na stole s uloen mlyneky, vky, noe, prbor, vhy... Na
stench maovan taniere, vyvan nstenky sudovmi motvmi. Na eleznej platni porku ndoby, star
ehliky, hrneky, mlieniky, elez na obltky, dreven maiar, ajnky, misky. Pri chlebovej peci s predmety pouvan pri peen chleba kortka, dbenka
na mtenie, otky, lopata na sdzanie chleba, ohrablo, pometlo, plechov ahlinen formy na obradn peivo. Na podlahe mono vidie rzne hlinen a keramick ndoby ain vie nradie apomcky. Medzi
domce udov peciality, ktor mama vtejto kuchyni
pripravovala patrili: znekvasench jedl loke, potom
lepnky, svadobn kol mrv, na nedeu atvaronk,
kapustnk, bryndzovnk, na sviatok pampchy aherovky. Obbenou cestovinou boli pirohy kotnje haluke
plnen lekvrom, tvarohom aposypan orechmi amakom. Vjeseni to bola varen zrnkov kukurica posypan makom apoliata cukrovou vodou atie peen pansk tekvica ... apo cel rok demikt.
Ukka jedlneho lstka ptorskho ronka medzi
dvomi svetovmi vojnami:
Raajky: melinky smliekom, grs, slanina, peen
zemiaky (kromple), kaa zpenice alebo ankela, opekance sbryndzou, hrianky (iarenuo chleba)
Obed: pracovn de: kysl bb, den mso, vajcia na tvrdo, pirohy, rezance smakom alebo tvarohom,
kurac paprik, zelen bb, zelen tekvica, loke, hibne, opekance
v nedeu: den mso v kapuste, kapusta msom,
herovky, pampchy, kole
Havrnka: slanina, cibua, cesnak, syr kravsk, slivkov lekvr schlebom
Veera: o zostalo od obeda, kysl mlieko, zemiaky
peen smliekom
Pivnica. Po obytnom priestore pokrauje znen
murovan stavba s vnnou pivnicou. Tto bola zriaden vroku 1955 zdvornej komory, ktor slila prevane
ako spka na obilie. Po vzniku drustva u rodiia tto
miestnos nepotrebovali atak ju zruili. Priestor prehbenm apravou prispsobili na vnnu aovocn pivnicu. VPtri sa vminulosti najlepie darilo starm odrodm stmto zauvanm mioestnym nzvom: Oporto,
erven dinka, Sdoina, Margita, Mukotl, Volovo oko,
Biela kadarka, Popovk, po fyloxre sa udomcnili samorodky snzvami: Delavr (erven abiely), Konkordia , Izabella, Nova, Furvzer ... Zjablon sa vminulosti
osvedili odrody smiestnym nzvom: Lncecke, Globiske, trdovke, bosmanky , zhruiek: Hniliky, Budiky,
itniarky, Dlhnky...sliviek: Trnky, Belice Bystrick, Kobelice, Durandzie. Teraz s vpivnici przdne sudy, ktor sa pouvali vminulosti, dreven mlynek na hrozno,
dreven lievik, tekviky na vyahovanie vna, mal vinn pre aostatn voakedy pouvan pomcky. Vno je
teraz uskladnen v50 litrovch faiach.
Mata . Bola postaven pre zprahov kone, kravy, jalovice a tece. Cel spodok podlahy je betnov.
Vyven stojisko malo betnov ab, ktor zakrvalo stojisko vyloen hranolmi ztvrdho dreva. Pomedzi hranoly podmostiny pretekala moovka, ktor sa
zbierala v abe aodtia kanlom odtekala do murovanho hnojiska. Vmatali bol pr kon, ktor bol oddelen od poveda stojacich krv drevenou priehradkou.
Nasledovalo sttie pre tri dojnice. Pred zvieratami bol
dreven vlov anad nm jasle na seno. Na druhej strane oproti stojiska krv bolo stojisko pre jalovicu atece
ato tie svlovom ajaslikami. Nad mataou aoviarou je povala, kde sa uskladovalo seno, ktor sa otvorom ( hrtanom) spalo do ohradenho sennka, ktor
stl oproti sttiu koov. Mata slila svojmu elu do
zaiatku sedemdesiatych rokov, ke rodiia naposledy
chovali zhumienkov kravy. Kone dalo drustvo pre
dajne vysok nklady na ich chov zlikvidova u koncom pdesiatych rokov. Pre muzelne ely som mata ponechal vpvodnom stave. Vyhodil som znej len
silno pokoden dreven podmostiny stojiska apotom
ab pod nm zasypal kamennou drou. Mry matale som vybielil, dreven strop, vlovy a jasle som napustil konzervanm nterom. Potom u nasledovalo umiestnenie zskanch expontov. Tto priestrann
miestnos mi umonila intalova viac druhov ponohospodrskeho runho nradia, nradia na spracovanie priadnych rastln, tkanie pltna, kovsku dielu
s kompletnm vybavenm, hrniarsku zbierku, prstroje a predmety pouvan pri dojen a spracovan
mlieka, konsk postroje (tverne). Zachovan vlovy
ajasliky dobre poslili na vstavku vrobkov zo slamy, prtia avyvanch ozdobnch textli.
Drevre pln aj dnes svoje poslanie pri oprave aretauranch prcach zskanch predmetov. Je vnej klt,
ponk, sekery, plky, kamenn brs anaplen drevo.
Oviare. Za mataou pokrauje samostatn
miestnos, ktor slila na ustajnenie oviec a iastone aj hus. Vminulosti boli ovce denne vyhan na
pau o ktor sa na pasienkoch staral miestny pastier.
Atak sa ovce aj denne vracali do ronckeho dvora. Aj
tto miestnos rovnako ako mata po dkladnom vyisten, vybielen anakonzervovan drevenho stropu
som ponechal nezmenen, len jej podlahu som vybavil betnom. Teraz sli pre viac elov, ale pritom tie
aj ako expozcia. Jedna as sa pomocou zhotovench
reglov vyuva ako bibliotka, kde s uloen najstarie knihy, kalendre, noviny, asopisy a star listiny. Vstarch truhliciach alodnch kufroch s zase
v depozite uloen obrazy, busty ain starie predmety. Na stench visia star mapy reginu, zarmovan
dokumenty afotografie. Acelkom pod stropom s zavesen kouchy sfarebnmi vivkami, pochdzajce
zviacerch dedn Novohradu. Star skrinky s vyuit na uloenie nradia a pomcok, ktor potrebujem
pri isten, oprave akonzervovan zozbieranch predmetov.
Stodola. Je najvm expozinm priestorom. Tto

murovan hospodrska stavba, ktor pvodne slila
na uskladnenie sena, vozov a strojov, bola postaven
o desa rokov neskr ako dom s nadvznmi hospodrskymi objektmi. Remeselne pekne uroben kontrukcia krovu umouje niektor exponty intalova
priamo zavesenm. Na rovnak el som pouil aj kamenn steny stodoly. Zponohospodrskeho nradia a
strojov tu mono vidie jeden senn voz, dva furmance, jeden ahk voz na sviaton ely ajeden vojensk
voz zosilnen so eleznmi pravami, na ktorom prili rumunsk vojaci poas druhej svetovej vojny. Nechbaj tu ani sane na odvoz hnoja, dreva atie pardnejie sane na dopravu ud. Popri vozoch s tu aj tri
mal vozky. Samostatn oddelenie maj stroje, medzi
ktormi nechbaj ani uniktne , ktor boli vyrobe-
n ete koncom 19. storoia. Medzi takho patr naprklad mlaka na run agepov pohon arajtr, vetko vyroben u prvho slovenskho vrobcu Michala
Treskoa vByti. Pokrauje stabiln motor znaky Slvia, vyuvan na pohon mlaiek ainch strojov, sekovice, trir, dreven aelezn pluhy, pleky, mlyneky,
morovky ... Samostatn priestor je venovan tradinmu velrstvu, vinohradnctvu a vinrstvu. Z velrstva s to najm star typy slamench ov akombinovanch ov vyrbanch poda strhrskej miery
v susednch Hornch Strhroch. Expozciu dopaj pomcky anradie, ktor pouvali velri vminulosti. Vinohradncky ktik reprezentuj dva star vinohradncke lisy, celodreven mlynek, puta, rzne
druhy sdkov, kad ainho nradia. Na stench abrne stodoly s umiestnen star smaltovan tabule, kto-
r vypovedaj onzve bvalch miestnych kl,obecnho radu ainch bvalch intitci. Svoj ktik tu
m aj zariadenie jednej triedy bvalej udovej koly.
Hnojisko achlievy. U spomnan betnov hnojisko stlo oproti matale, aby bolo k nemu blzko
pri odpratvan matanho hnoja a odtoku moovky. Hnojisko snepremokavm betnovm dnom bolo
sotvorom prepojen sveda rovnakm spsobom postavenm zchodom latrnovho typu. Hnojisko amoovkov jama zchodu boli spojenmi ndobami. Nazhromaden tekut moovka pod latrnou a potom
rieden vodou sa erpala avyvala ako hnojovica na
polia. Pri zrieden mzejnch miestnost priiel as aj
na prispsobenie hnojiska, ktor na dvore zaberalo
vek plochu, na in vyuitie. Atak jeho elezobetnov mry boli zdvornej asti zlikvidovan aponechan
boli iba ako fragment zvonkajej strany. Pri vntornej
stene hnojiska sme zriadili okrasn skalku. Chlievy,
vktorch sa chovali opan ana ich vrchu sliepky sa
iba pre dobr stav afunknos nakonzervovali napacm nterom aponechali ako zachovan architektonick sas gazdovskho dvora. Jednotliv oddelenia
chlieva slia teraz ako odkladac priestor pre nradie
aninie potrebn kudriavaniu celej usadlosti.
Sasou celej nehnutenosti je rozsiahly dvor a za
stodolou aj zhrada slkou. Na udriavanom trvnatom
dvore okrem stromov, kvetn s ete vysaden okresn
stromy a krky a tto oetrovan zele takto umouje prjemn pobyt aoddych na tejto zachovanej ronckej usadlosti. Poet zhromadench anaintalovanch
predmetov vcelom objekte predstavuje pribline dve tisc kusov. Navye vo vetkch miestnostiach avrodinnom archve sa nachdza mnostvo dokumentov vobrazovej a psomnej podobe, ktor svisia s dejinami
ponohospodrstva obce abliieho reginu. Aj ke tto

tradine zachovan roncka usadlos nie je zo znmych
dvodov celorone otvoren pre verejnos, navtvilo
ju u mnostvo domcich a zahraninch nvtevnkov. Sved otom aj mnostvo zpisov v pamtnej knihe. Nvtevnci prichdzaj na prehliadku hlavne poas
nho pobytu ana odporuenie obecnho radu. Zo zpisov aohlasov nvtevnkov mono vyvodi, e takto
vyuit usadlos je nevednm zariadenm vobci anvtevnka obohacuje poznatkami o prci a tradinom
spsobe ronckeho ivota vPtri. Vmnostve zachovanch predmetov je zhmotnen prca aum genercii naich ronckych predkov, zktorch sa d vea poui.
V ase naej prtomnosti v dome je muzelna as
sprstupnen aj pre ostatnch zujemcov zobce aokolia. Na zklade dobrej spoluprce sobecnm radom
sa v priestoroch usadlosti a mzea konaj niektor
programy, ktor zapadaj do rmca obecnch a regionlnych podujat, ktor sa konaj na pde obce. Takmito boli naprklad viacer nvtevy zahraninch
host, podujatia kdu avroiu obce, prezentcie knh,
exkurzie zo kl aobianskych zdruen. Ke je tak situcia, e obec organizuje nejak reprezentan akciu,
vdy na u pozva aj ns avtedy je dom advor otvoren pre vetkch zujemcov. K od domu advora m
aj nami vybran spoahliv suseda, ktor poas roka
dohliada na nehnutenos aoetruje okrasn zele. Do
budcnosti uvaujem pripravi tak prevdzku, aby
bola via monos vyuitia celej nehnutenosti pre
rodinn rekreciu aaj pre irok verejnos. Vtejto etape bolo najdleitejie sstredi azachrni predmety
duchovnej amaterilnej ronckej kultry obyvateov
obce ablzkeho okolia, pred snobskm vykupovanm.
Amyslm si, e sa tento cie podarilo splni.
Statutes of the International Association

of Agricultural Museums AIMA
(adopted in 1978, with revisions adopted by the General Assembly
meeting in Czech republic 2004)
I. Name
International Association of Agricultural Museums
(Abbr. AIMA)
every community as well as in becoming better acquainted with and mutually understanding the nations (ICOM -Statute 1974, section III, Art. 7).
II. Character and registered address

AIMA is an organization affiliated to the International Council of Museums (ICOM). The registered address of the association, its secretariat and the editorial
address for an international bulletin have been determined by the General Assembly as the Wallachian
Open Air Museum in Ronov pod Radhotm.
IV. Bulletin (AIMA)

AIMA publishes a proceedings of its meetings, AMA
(Acts Museorum Agriculturae), occasional bulletins
and other materials. These are intended to further cooperation and advance the programme outlined in
Section 3 above.
AMA is managed by an international editorial committee of five persons selected by the president with the
advice of the Praesidium. The Praesidium may set a fee
to cover the costs of publication in conjunction with
Congress fees or separately.
III. Objectives and Tasks

AIMA comprises agricultural museums (including
museum of agricultural technology, the food industry, forestry, horticulture, viticulture, fishing, hunting
and other agricultural. servicing and processing industries), as well as open air museums and museums
which have large agricultural departments or collections and research workers engaged in this field.
AIMA promotes cooperation between these categories of museums by aiding the exchange of exhibitions
and exhibits, making detailed recommendations for
collecting and documentation, and by providing a vehicle for the exchange of information relating especially to exhibition techniques and didactics. AIMA endeavors to stimulate research and exhibition activity
to encompass not only the development of agricultural production but also changes in the work and way
of life of the rural population (the social background)
over successive historical periods. In this sense, AIMA
intends to extend the work of agricultural museums
to cover research, collection and the representation of
agricultural development up to the present day, and
through so doing to make an educational contribution
- especially in the so for less developed countries.
By these means, AIMA is anxious to support the objectives of ICOM in emphasizing the important part
played by the museums and the museal profession in
V. Membership
AIMA has two categories of membership, institutional
and individual members; and two classes of membership, active and inactive. The institutions and persons
defined under Section 3 may become active or inactive
members. Active members of either category are entitled to vote in the General Assembly and hold office
and may receive all publications of the association; inactive members of either category receive, as a matter
of course, only the announcements of congresses.
1. Active individual members are persons who have
participated in the previous congress, and whom
before the next congress declare their intentions
to continue membership. If the Praesidium sets a
membership fee structure, to be an active member
during the three year period be the congress, the
person must have made the appropriate contribution.
2. Active institutional members are institutions that
have sent a representative to the previous congress
and declare their intention to continue membership before the next one. If the Praesidium sets a
membership fee structure, to be an active institutional member during the three year period before
the congress, the institution must have made the
appropriate contribution. It is expected that the
major agricultural museums of the world will become or continue as active members.
3. The active members of either category take part
in the general assemblies and other AIMA events.
They have the right to vote, to elect and be elected. They may receive the AMA. An ICOM membership for members is recommended. Each active
institution and individual member has one vote.
The Praesidium decides on inclusion or exclusion.
If necessary the General Assembly may reach a final decision by simple majority.
4. The title honorary member may be bestowed by
the General Assembly on persons who have contributed significantly to the development of agricultural
museological work or to AIMA. Honorary members
have equal rights with ordinary active members.
VI. Organs of AIMA
AIMA has the following organs:
1. General Assembly
2. Praesidium
3. Secretariat
4. Editorial Committee of AIMA
5. National Committees
1. General Assembly
The General Assembly, as the body of all members
is the supreme organ. It meets at least every three
years. If possible in conjunction with an international scientific congress and may, as a matter of
principle, deal with any questions that arise. The
General Assembly shall be convened in writing not
later than two months prior to its session. Proposal for amendment to the statutes should be included in the agenda. For a quorum of the General Assembly the presence of more then half the ordinary
members is required. Should this number not be
reached, the General Assembly shell meet again at
the same place within 24 hours and is then regarded as having a quorum.
Decisions on an amendment to the statues and the
budget require a two-third majority of the General Assembly. Any other issues are decided by a simple majority. The General Assembly elects the president, three vice-presidents and other members of
the Praesidium and decides on the venue and date
of the next General Assembly.
Changes in the provisions of the Statutes may be
proposed by any AIMA member. These amendments must be reviewed by the presidium before
the General Assembly considers them and the Pre144 Iz istorije poljoprivrede
sidium may modify them. They are presented to

the General Assembly by the proposer or another
AIMA member for consideration with a recommendation from the Presidium. The Assembly adopts
the proposal in all or parts provisionally, modifies
and adopts provisionally, or rejects. Final adoption
takes place after reconsideration at the General Assembly of the following Congress.
2. Praesidium
Membership:
The Praesidium consists of ten to fourteen members i.e. the president, three vice-presidents, six to
ten additional members and ex-officio the Secretary of AIMA.
A nominating committee chosen by the outgoing presidium nominates members for the following three year period. The committee presents its
proposals at the General Assembly which votes by
acclamation. Presidium members may serve two
terms, then must rotate off. After one term off the
Presidium, an AIMA member may again serve for
another two terms. The presidents may serve three
continuous terms, including the one in which they
serve as president. The assumption is that the president for the following three years is the host of the
next congress. The president has a three years term
(of office) and may serve three continuous terms
as a member of the Presidium. The president may
invite, in case of absence of a Presidium member,
deputies as guests to the Presidium sessions (supplementation of the Presidium, Lindlar, 11/1999).
Alternate Presidium Members:
To encourage continuity in the governing of the organization, the Presidium (or the president acting
between presidium meetings) may designate alternate members who will attend meetings in vote in
place of a regular presidium member if the regular member is unable to attend. It is assumed that
this alternate may be a past presidium members or
a person interested in serving in the future.
Functions of the Presidium:
The Presidium directs, during the time between the
sessions of the General Assembly, the activities of
the association along the lines of the agreed working programme. Should a vacancy arise, the Presidium (or the President acting between presidium
meetings) may in the meantime, i.e. until the next
General Assembly, co-opt a willing and interested
member of AIMA to serve out the term, if an Alternate Member has not been already chosen.
Functions of the President:
The President is the representative of the association in respect of the International Council of Museums (ICOM) as well as other international and
national organizations. He convenes the General Assembly and the sessions of the Presidium and
chairs both these gatherings. He may be represented in his work by one of the vice-presidents.
3. The Permanent Secretariat
The Permanent Secretariate is the organ of the Presidium and is directed by the General Secretary of
AIMA. The General Secretariate is approved by the
General Assembly every three years.
CIMA secretary is the organ of the president and
is responsible for preparation for and proceeding
of CIMA and for the publication of papers from
CIMA. The CIMA secretary serves for three years.
The tasks of the secretariate include the following:
1. Keeping the permanent records of AIMA membership, and regularly updating them.
2. Keeping financial record, and developing and
monitoring a budget as necessary.
3. Working with the Editorial Committee to publish papers and articles in the congress proceedings.
4. Working with the Editorial Committee to develop and publish other materials for AIMA.
5. Assisting in the preparation of the next congress, including correspondence, collection of
papers and other materials.
6. Correspondence with members, national and
regional AIMA committees.
7. Liaison with ICOM and UNESCO, including
arranging for announcements of meetings, etc.
8. Liaison with major agricultural museums in
the world.
9. Encouraging international museum exchanges,
including exhibitions, literature, personnel, etc.
10. Maintaining the AIMA archive, including all
AMAs and other publications.
4. Editorial Committee of AMA

AMA is edited by an international committee which
consists of a managing editor and four members.
The Editorial Committee is responsible for the international character of AMA and for its-continuous issue. The committee is convened by, the presidium and meets, once every year.
5. National Committees
The National Committees, in so far as they exist in
individual countries, consist of members residing
in those countries. The National Committees have
the task of communicating between the leading organs of the association and its members in the various countries. Their field of activity is laid down in
articles 24-30 of the ICOM Statute of 1974.
VII. Official languages
The official languages of AIMA are English, French,
German and Russian. The official languages of CIMA
are English, French, German, Russian, and the language of the host country.
VIII. Relationship to the International Council of
Museums (ICOM)
The relations between AIMA and ICOM is laid down
in Article 34 of the ICOM Statute of 1974.
IX. Dissolution
AIMA cannot be dissolved unless two thirds of its
members vote that way. A vote of dissolution may also
take place in written form. In case of dissolution the
assets of the Association shall become the property of
the International Council of Museums (ICOM).
Wallachian open-air museum in Ronov pod
Radhotm, Czech Republic, 24th September 2004
AIMA
(International Association of Agricultural Museums)

President
Mr. Jan KIGECI, Poljoprivredni muzej Kulpin, Trg
oslobodenja 7, Kulpin, Serbia
Secretary
Mr. Radoslav VLK, Wallachian Open-Air Museum in
Ronov pod Radhotm, Palackho 147, 756 61 Ronov
pod Radhotm, Czech Republic
General Assembly
President - Jan Kigeci Poljoprivredni muzej Kulpin,
Serbia
1st Vicepresident - Vtzslav Koukal - Wallachian openair museum in Ronov, Czech republic
2nd Vicepresident - Gyrgy Fehr - Mezgazdasgi
Mzeum Budapest (Museum of Hungarian Agriculture), Hungary
3rd Vicepresident - Michelle Dondo-Tardiff , Canada
Agriculture Museum, Canada
Members of Presidium
Mr. Jan Makowiak - Muzeum Narodowe Rolnictwa
i Przemysu Rolno-Spoywczego w Szreniawie (National Museum of Agriculture in Szreniawa), Poland
Mrs. Zdravka Michailova - Nacionalen Selskopanskij Muzej, Bulgaria
Mr. Marian vikruha - Slovensk onohospodrsk
mzeum v Nitre (Slovak Agricultural Museum in
Nitra), Slovakia
Mrs. Debra A. Reid - History Department, Eastern Illinois University, USA

Mr. Peter Lummel - Freilichtmuseum Domne Dahlen, Germany
Mr.Mitsutoshi Tokunaga - Director of Institute for Research in Economic History of Japan, Japan
Mr. Roy Brigden - Museum of English Rural Life, University of Reading, England
Mr. Hennig Baatz - Agrarhistorisches Museum Alt
Schwerin, Germany
Mr. Razvan Ciuca - Muzeum National al Agriculturi
(The National museum of Ariculture), Romania
Editorial commitee of AIMA
Mr. Edward Haves - P.O. Box 787, Brunswick ME,
04011, USA
Mr. Vtzslav Koukal - Valask muzeum v prod v
Ronov pod Radhotm (Wallachian open-air museum in Ronov), Czech Republic
Mr. Michael Kamp - Allguer Bergbauernmuseum in
Immenstad, Germany
Mr. Jan Mackowiak - Muzeum Narodowe Rolnictwa
i Przemysu Rolno-Spoywczego w Szreniawie (National Museum of Agriculture in Szreniawa), Poland
Mrs.Petra Dittmar - Landschaftsverband Rheinland,
Bergisches freilichtmuseum Lindar, Germany
AIMA Strategic Plan 2008 2010

INTRODUCTION
Each association affiliated to the International Council
of Museums (ICOM) was requested to develop a strategic plan. The International Association of Agricultural Museums (AIMA) has developed a Strategic Plan
for the period of 2008 to 2010 The next congress of
the association will be held in Novi Sad, Serbia in September 2008. At the General Assembly, members will
be asked to vote in favour of approving the 2008-2010
Strategic Plan.
EXECUTIVE SUMMARY
AIMA is an organization affiliated to the International
Council of Museums (ICOM).
AIMA comprises agricultural museums (including
museum of agricultural technology, the food industry,
forestry, horticulture, viticulture, fishing, hunting and
other agricultural servicing and processing industries),
as well as open air museums and museums which have
large agricultural departments or collections and research workers engaged in this field.
AIMA promotes cooperation between these categories of museums by aiding the exchange of exhibitions
and exhibits, making detailed recommendations for
collecting and documentation, and by providing a vehicle for the exchange of information relating especially to exhibition techniques and didactics.
AIMA endeavours to stimulate research and exhibition activity to encompass not only the development
of agricultural production but also changes in the work
and way of life of the rural population (the social background) over successive historical periods. In this sense,
AIMA intends to extend the work of agricultural
museums to cover research, collection and the representation of agricultural development up to the present
day, and through so doing to make an educational contribution - especially in the so for less developed countries. AIMA intends to extend cooperation with FAO
and other international organizations in agriculture.
By these means, AIMA is anxious to support the objectives of ICOM in emphasizing the important part
played by the museums and the museal profession in
every community as well as in becoming better acquainted with and mutually understanding the nations (ICOM -Statute 1974, section III, Art. 7).
AIMAS CORE VALUES

AIMA acts upon ICOMs core values:
commitment to the conservation, continuation,
and communication to society of the worlds natural and cultural heritage, tangible and intangible
recognition of human creativity in all its manifestations, and its value to all parts of society in interpreting the past, shaping the present, and mapping the future
recognition of intellectual, cultural and social diversity, and respect for difference, as forces for
cross-cultural understanding and social cohesion
professional development, training, mentoring, exchange of expertise and mutual assistance
among networks of museum personnel
professional conduct, observance and promotion
of ICOMs Code of Professional Ethics
encouragement and particular support for museum work and heritage initiatives that are multi-lingual, inter-disciplinary, multi-faceted, or
cross-cultural; or linking disparate people, countries and regions
community education and skills-diffusion as an
integral part of capacity-building, contributing to
sustainable development according to varying socio-cultural needs
publication and dissemination of information in
support of ICOMs objectives
democratic values, communication, and serviceorientation promoted throughout ICOM as an organization
engagement with public issues of social change,
and active participation in debates on arts, culture and heritage impacting on the work of museums and museum professionals
joint action with partner organizations, and projection of ICOMs work and values internationally
AIMAS MISSION
AIMA is the international organization of agricultural museums and museum professionals, committed to
the conservation, transmission and communication of
the agricultural heritage, present and future, tangible
and intangible.
ENVIRONMENTAL SCAN FOR STRATEGIC PLAN

2008-2010
External environment:
External circumstances conditioning the creation and
development of agricultural museums
1. Movement from rural to urban and agricultural to
more industrial environments affect public interest
in agricultural museums.
2. Funding crises affect stability of public institutions.
3. Changing attitudes toward chemicals and bioengineering in agriculture affect public perceptions.
4. Growing suburban and urban audiences seek direct experiences with natural and agricultural environments
5. Evolution of the museum profession as it relates to
agricultural museums
6. Future needs of cultural and natural heritage related to agricultural museums
7. Promotion of best practices:
- Code of Ethics
- Generating information
- Sharing information internationally
Internal environment:
1. AIMAs membership has been fairly stable over the
years.
2. AIMA has succeeded in offering a triennial congress since its inception.
3. Communication with AIMA members has been
sporadic.
4. The creation of a Secretariat has strengthened the
association.
5. There has been an internet presence for the last six
years.
6. AIMA needs to take steps to expand its membership base and increase communication to its members.
7. AIMA needs to review the roles and responsibilities of the Presidium members and the way it is organized to better respond to the museum community.
STRATEGIC OBJECTIVES FOR AIMA
Objective 1: AIMA facilitates the exchange of information internationally.
Objective 2: AIMA is pro-active in enlarging its
membership.
Strategic Objective 1: AIMA facilitates the exchange

of information internationally
Anticipated results by 2010 (in a prioritized order)
a. Host a triennial international congress.
b. Publish proceedings of the congress.
c. Maintain a permanent electronic presence.
Action Plan for Strategic Objective 1
1. Select the location and date of the next congress
well in advance so it can be announced during the
congress.
2. Select a conference theme to respond to external
environment challenges.
3. Prepare a synopsis of the theme to generate discussion and ideas.
4. Solicit written proposals from Museums wanting
to host the congress and encourage AIMA meetings around the globe.
5. Develop a template for proposals.
6. Select a group of editors that will be tasked with editing the papers and preparing the proceedings.
7. Prepare proceedings in both paper and digital format.
8. Set a team to discuss information that should/could
be published electronically
9. Develop objectives and guidelines for a newsletter
10. Assign members to write articles
11. Publish newsletter and distribute to members.
Strategic Objective 2: AIMA is pro-active in enlarging its membership
Anticipated results by 2010 (in a prioritized order)
a. A list membership categories, benefits and fees.
b. A membership office which is able to maintain the
membership list and send renewals.
c. A newsletter published once per year.
Action Plan for Strategic Objective 2
1. Review membership database
2. Involve Presidium members in identifying museums and individuals that should be targeted for
membership
3. Define membership categories, benefits and fees by
September 2007.
4. Determine the best way to manage memberships
e.g. through the Secretariat or through the use of a
volunteer.
5. Review the role of Presidium members.
6. Identify tasks that could be assigned to Presidium
members.
AIMA International Asociation of Agricultural Museums
CIMA XV Committees / Odbori

SECRETARIAT SEKRETARIJAT
Predsednik: prof. dr Jan Kigeci, Poljoprivredni
muzej Kulpin
Generalni sekretar: Mr. Radoslav Vlk, Wallachian
Open-Air Museum in Ronov pod Radhotm
Sekretar: dipl.ing. Filip Forkapi, Poljoprivredni
muzej Kulpin
Ivanka Tasi, direktor PanaComp, Novi Sad
Jadranka Petrovi, izvrni direktor PanaComp,
Novi Sad
prof. dr Lazar Lazi, Prirodno-matematiki fakultet, Novi Sad
HONORARY COMMITTEE POASNI ODBOR
dr Bojan Pajti, predsednik Izvrnog vea AP Vojvodine
Maria Kadleikova, regionalni predstavnik FAO za
Europu i Cent.Aziju.Budimpeta
Samuel Vrbovski, biskup Slovake evangelike a.v.
Crkve u Srbiji, Novi Sad
mr Saa Dragin, ministar za poljoprivredu, vodoprivredu i umarstvo R Srbije
Neboja Bradi, ministar kulture Republike Srbije
dr Jan Sabo, podpredsenik Izvrnog vea i sekretar za lokalnu samoupravu i medjuoptinsku saradnju APV
Ana Tomanova- Makanova, podpredsednik Izvrnog
vea i sekretar za informacije AP Vojvodine
Milorad uri, sekretar za kulturu AP Vojvodine
dipl.ing. Daniel Petrovi, sekretar za poljoprivredu,
vodoprivredu i umarstvo AP Vojvodine
Pavel Marok, narodni poslanik Narodne skuptine
Republike Srbije,Baki Petrovac
Ing. Ondrej Benka, predsednik Optine Baki Petrovac
dr Rajko Peri, dravni sekretar u min.infrastrukture Republike Srbije,Baki Magli
Duica ivkovi, pomonik ministra za kulturu Republike Srbije
Igor Pavlii, gradonaelnik Novog Sada
prof. dr Radmila Marinkovi-Neduin, rektor Univrziteta u Novom Sadu
prof. dr Nikola Tasi, potpredsednik SANU, Beograd
prof. dr Zoran Kovaevi, predsednik ogranka

SANU u Novom Sadu
prof. dr Dragutin M. Zelenovi, Europski centar za
mir i razvoj Novi Sad
Milenko Filipovi, gradonaelnik Sremskih Karlovaca
prof. dr Milo Tei, lan predsednitva VANU,
Novi Sad
prof. dr Milan Krajinovi, dekan Poljoprivrednog
fakulteta, Novi Sad, predsednik Saveta D.O. Polj.
muzej Kulpin
Dipl. ing Jozef Vontorik, exdirektor Poljoprivrednog muzeja u Njitri, R Slovaka
prof. dr Janko Hodoli, prodekan Fakulteta Tehnikih nauka, Novi Sad
Emir Kusturica, filmski reiser, Mokra Gora
Baron Petar Rajai, predsednik Srpske akademije
inovacionih nauka
dr Mila Popovi ivanevi, Narodni muzej Beograd, ICOM SEE
Slavoljub Puica, predsednik ICOM Srbija, direktor
Muzeja u Priepolju
Branislav Slivka, vd. predsednik Matice Slovake u
Srbiji.
prof. dr Petar Sekuli, direktor Naunog instituta za
ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad
Mirko Majstorovi, direktor Hemoveta, Baki Petrovac
Igor Sabo, predsednik Agroseme,Sremska Mitrovica
Sava Todorov, Drutvo kolekcionara - Srpska Atina, Novi Sad
Juraj Bocka,predsednik Slovan-Progres, Selena
Jan Triaka, Mercedes Benz Servis,Baki Petrovac
Dipl.ing Michal Palenka, Agrohemika, Baki Petrovac
SCIENTIFIC COMMITTEE NAUNI ODBOR
prof. dr Dragoslav Petrovi, sekretar za nauku i tehnoloki razvoj AP Vojvodine
prof. dr Miroslav Veskovi, pomonik Ministra za
nauku i tehnoloki razvoj Republike Srbije
prof. dr Olga Hadi, Prirodno-matematiki fakultet, Novi Sad
prof. dr Branka Lazi, Poljoprivredni fakultet Novi

Sad
prof. dr Veselin Lazi, predsednik Kulturno-istorijskog drutva PESA,
prof. dr Timotej obi, Poljoprivredni fakultet Novi
Sad
prof. dr Milan Teodorovi, Poljoprivredni fakultet
Novi Sad
prof. dr arko Ilin, direktor Dept. za ratarstvo i povrtarstvo Polj.fakulteta Novi Sad
prof. dr Timotej Furman.direktor Dept.za polj.tehniku Polj.fakulteta NoviSad
prof .dr Nikola uki, Poljoprivredni fakultet Novi
Sad
prof. dr Jano Berenji, Nauni institut za ratarstvo i
povrtarstvo, Novi Sad
prof. dr Duan Petrovaki, Fakultet tehnikih nauka, Novi Sad
prof. dr Milan Martinov, Fakultet tehnikih nauka, Novi Sad
prof. dr Miomir Kora, nauni savetnik u Instituti
za archeologiju SANU
prof. dr Vladan Markovi, Poljoprivredni fakultet,
Novi Sad
prof. dr Miroslav Maleevi, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad
Sonja Zimoni, direktor Muzeja nauke i tehnike,
Beograd
Borislav urdi, ministarstvo kulture Republike Srbije
Bratislav Petkovi, predsednik Zajednice nauno
tehnikih muzeja Srbije
prof. dr Vladimir Hadi, Poljoprivredni fakultet
Novi Sad
prof. dr Marko Todorovi, Visoka poljoprivredna
kola, aba
prof. dr Vladimir Valent, Tehnoloko-metalurki
fakultet, Beograd
Dipl ing Jan Janovic, novinar, publicista, istoriar
poljoprivrede i sela, R Slovaka
prof. dr Dragan kori, dopisni lan SANU, Novi
Sad
prof. dr Jan Babiak,MOMS,Kulpin
Dipl.ing Zoran Vapa, direktor Pokrajinskog zavoda za zatitu spomenika kultura Vojvodine, Petrovaradin
ORGANIZING COMMITEE ORGANIZACIONI ODBOR
Jovan Paunovi, vd. direktor Muzeja Vojvodine,
Novi Sad
Todor Gajinov, pravnik, savetnik predsednika Skuptine APV
Joef Erdelji, konzervator,saradnik D.O.Polj.muzej,
Kulpin, Novi Sad
Ljiljana Trifunovi, Etnoloko odeljenje Muzeja

Vojvodine, Novi Sad
Ilija Komnenovi, pomonik direktora Muzeja Vojvodine, Novi Sad
Duica Juribai, Sekretarijat za kulturu Izvrnog
vea Autonomne pokrajine Vojvodine
Dragan Srekov, Sekretarijat za kulturu Izvrnog
vea Autonomne pokrajine Vojvodine
Ivan akan,savetnik, Muzej Vojvodine, Novi Sad
Vladimir Grnja, svetenik Slovake evangelike a.v.
Crkve u Kulpinu
Milenko Popovi, svetenik Pravoslavne Crkve u
Kulpinu
Dipl.ing Pera ermanov, exdirektor Novosadskog
sajma,Novi Sad
edomir Keco, novinar,publicista, lan Upravnog
odbora D. O.Polj.Muzej Kulpin
Jovanka Zima,direktor Osnovne kole Jan Amos
Komenski, Kulpin
Tatjana Miti, profesor u Osnovnoj koli Jan Amos
Komenski, Kulpin
Branislav Cesnak, predsednik Saveta Mesne zajednice Kulpin
Pavel Zima, predsednik Kluba Kulpinana Kulpin
Radomir Zotovi, zamenik predsednika Optine
Baki Petrovac
Boko Bogunovi, naelnik odeljenja u Optini Baki Petrovac
Duko Govorin naelnik odeljenja u Optini Baki Petrovac
Pavel anji, direktor Slovakog vojvoanskog pozorita, Baki Petrovac
Petar Gajdobranski, zemljoradnik, Kulpin
Toa Kolarski,zemljoradnik, Kulpin
Dipl.ing Michal Doviin, DEM, Kulpin
Jaroslav irka,predsednik MOMS, Kulpin
Michal iliak, predsednik KUD Zvolen, Kulpin
Ljuboslava trba, predsednik Turistike organizacije Baki Petrovac
Katarina Zornjan, predsednik Udruenja ena Kulpin
Slobodan Miloev, saradnik D.O. Polj. muzej Kulpin
Miroslav Boi, Procesna industrija, Baki Magli
Vesna Kolarski, Udruenje ena Kulpin
Slavko Nekov, D.O. Poljoprivredni muzej Kulpin
Borka Petrovi, saradnik D.O.Polj.muzej Kulpin
Mile Nii, Mesna zajednica Baki Magli
Majda Adlei, Turistika organizacija Baki Petrovac
Vladimir Valentik, likovni kritiar Baki Petrovac
Slobodan Jeremi-Jeremija, Muzej hleba, Peinci
arko ivanovi, Muzej pelarstva, Sremski Karlovci
Vladimir Urbanek, Galerija slika Baki Petrovac
Contents / Sadraj
Jan Kisgeci, President of AIMA
Agricultural Museums Between Rich Past and Living Future.....................................................................................1
Prof. dr Jan Kigeci, Poljoprivredni muzej Kulpin
Poljoprivredna muzeologija u Srbiji..................................................................................................................................3
Agricultural Museology in Serbia.....................................................................................................................................5
Debra A. Reid
Why Museums? Why Agricultural and Technological Museums?.............................................................................7
Majda Adlei, Turistika organizacija Optine Baki Petrovac
Kulpin: selo - muzej . ........................................................................................................................................................10
Jovan Paunovi, vd. direktor Muzeja Vojvodine
Muzej Vojvodine................................................................................................................................................................19
Velibor Stojakovi, Etnografski muzej, Beograd
Etnografski muzej u Beogradu....................................................................................................................................... 23
Radoslav Vlk Ph.D, Wallachian Open-Air Museum in Ronov pod Radhotm
Carriers Homestead from Velk Karlovice - Jezern .................................................................................................25
Jelena Risti, istoriar umetnosti
Jeremija Srpski muzej hleba......................................................................................................................................... 29
mr Bojana Bogdanovi
Muzej na otvorenom Staro selo u Sirogojnu............................................................................................................. 32
Marica ivanovi, direktor Muzeja na otvorenom Kaleni
Muzej na otvorenom Kaleni.......................................................................................................................................35
Prof. dr Jano Berenji, Institut za ratarstvo i povrtarstvo Novi Sad
Scopaeologija prolost, sadanjost i budunost metli.............................................................................................. 40
Judith Sheridan, Secretary/Treasurer The Association for Living History, Farm & Agricultural Museums
ALHFAM, A Changing View of Agricultural Interpretation.....................................................................................47
Rzvan Ciuc, directeur du Muse National de lAgriculture
Le Muse national de lagriculture de Slobozia............................................................................................................ 49
Viorica Croitoru - Capbun
Le musee national de lagriculture et lecole..................................................................................................................55
Marina Ilie
National Museum of Agriculture, Beyond its Own Space Unconventional Expressions..................................... 62
Sebastian Opria
Mixmedia at The National Museum of Agriculture In 2008......................................................................................67
The National Museum of Agriculture and the Church............................................................................................... 70
Associate Prof. Dr. Jnos Estk, Secretary of Science, Museum of Hungarian Agriculture, Budapest
State Intervention in Hungarian Agriculture.............................................................................................................. 73
Dr. Cozette Griffin-KremerAssociate Researcher/Centre dhistoire des techniques et de lenvironnement/,
Conservatoire national des arts et mtiers, Paris, France; AFMA/Fdration des muses dagriculture et du
patrimoine rural/International Relations
Museums and the Transmission of Intangible Heritage.............................................................................................76
Michelle Dondo-Tardiff, Director General, Canada Agriculture Museum &
CSTMC Collection and Conservation Services
Developing Exceptional Collections for the Future.................................................................................................... 82
Milo Mati, Etnografski muzej u Beogradu
Uloga institucije pozaimanja u ivotu seljaka...............................................................................................................85
dipl.ing. Filip Forkapi, kustos
Kolekcija zaprenih plugova u Poljoprivrednom muzeju u Kulpinu........................................................................ 96
Ivan akan, muzejski savetnik, Muzej Vojvodine
Kako su kopani seoski bunari u Vojvodini..................................................................................................................112
Jelena Risti,istoriar umetnosti, Srpski muzej hleba,Peinci
Hleb i obredni kola kog Srba........................................................................................................................................115
Osobnosti ktor pozdvihli rove ronckych krajanov na Dolnej zemi...............................................................119
Ronctvo vslovenskch vojvodinskch osadch na strnkach Lichardovho Obzoru
v2.polovici 19.storoia................................................................................................................................................... 128
Kultrne dedistvo ptorskho ronka vpodobe zriadenho rodinnho mzea............................................... 138
Statutes of the International Association of Agricultural Museums AIMA..................................................... 143
AIMA (International Association of Agricultural Museums)................................................................................. 146
AIMA Strategic Plan 2008 2010 .................................................................................................................................147
CIMA XV Committees / Odbori ................................................................................................................................ 149
CIMA XV
Novi Sad Kulpin
22-26. septembar 2008.

Cima XV Iip1

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Originaltitel

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

Cima XV Iip1

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

UDK 63:93/99(05)

Proceedings / Zbornik radova

Agricultural Museums Between

In October 1966 the Czech Agricultural Museum

people with a means of self-expression and ownership

This type of innovation in the field of agricultural and

Poljoprivredna muzeologija u Srbiji

niko i kulturno naslee je Muzej Vojvodine u Novom

Poljoprivredni muzej Kulpin

je sakupljanje, muzeoloka obrada, uvanje i zatita

Stalne tematske izlobe

Istorijat gajenja hmelja

Istorijat Poljoprivrednog fakulteta u Novom Sadu

Istorijat gajenja konoplje

Istorijat gajenja sirka metlaa

Muzej na otvorenom prostoru Staro selo

Srpski muzej hleba Peinci

Srpski muzej hleba Jeremija je osnovan 1995. godine,

zbirka orua za gajenje ratarskih kultura

Muzej pelarstva-Sremski Karlovci

Porodica ivanovi iz Sremskih Karlovaca ima dugu

Ovim nabrajenjem najznaajnih institucija i njihovih

onalnog rada na prikupljanju i prouavanju artefakta iz

Agricultural Museology in Serbia

The museums collections are existing in abalj, Ruski

Museum of agriculture Kulpin

Agricultural museum in Kulpin, as the sole specialized

shop, horse stable and wheat storehouse. All buildings

Permanent thematic exhibitions

History of hop growing

The open air museum Old village

The Serbian museum of bread Peinci

The Serbian museum of bread Jeremija is the result of

The Bee museum-Sremski Karlovci

Presented long family tradition of bee keeping, in the

Why Museums? Why Agricultural and

posed institution would be the American farmer

The Present and Future

Ken Bubp and Dave Allison, Opening Doors to Great

Kulpin: selo - muzej

Abstrakt: Kulpin je naselje u Bakoj koje svojim prostornim sadrajima, arhitektonskim

Poljoprivredni muzej u Kulpinu; foto: L.Lazi

Poljoprivredni muzej u Kulpinu Veliki dvorac oke Dunerskog; foto: L.Lazi

objasniti zamisao da, ukratko reeno, itav ambijent sa

klasinom smislu prevazidjene, interaktivno delovanje

viji. Ta vieznanost8 se odnosi na predstavljanje kako

Poljoprivredni muzej u Kulpinu parna lokomobila; foto: L.Lazi

ne je i Pravoslavni hram Sv. vaznesenja Gospodnjeg

dvomanualne orgulje21, nabavljene u Peti, koje krasi

bez kojih ovaj prostor svakako ne bi postao ovakvim

Kulpin open air village museum

reconstructed to present outlook in 1912 according to architectural project of Momcilo

Muzej Vojvodine u Novom Sadu, matini muzej za

skog muzeja, objedinjen veoma odgovoran muzeoloki, zatitarski i kulturno-prosvetni rad.

Muzej Vojvodine, sa izlobe Rimska vojska u Sremu

punjavalo zbirke materijalne i duhovne kulture svih

Nova istorija, Dunavska 37

srodnih etnikih zajednica to je uokvireno projektom

Muzej Vojvodine, stalna postavka, etnologija

Muzej Vojvodine, stalna postavka, istorija

nae sredine. Osim toga, sadrajni performansi imaju

Etnografski muzej u Beogradu

Istorijat Etnografskog muzeja u Beogradu