Z Czarnej Ksigi

komunizmu:
NKWD, Smiersz i Informacja WP
w Warszawie i okolicach
1944-1945
Biuro Edukacji Publicznej
Instytutu Pamici Narodowej
Komisji cigania Zbrodni
przeciwko Narodowi Polskiemu
Oddzia w Warszawie
przy wsppracy
z dr.Sawomirem Kalbarczykiem
i dr.Andrzejem Chmielarzem
Redakcja: Sawomir Stpie
Autor fotografii:Wiesaw Michalczyk
Opracowanie graficzne katalogu: Krzysztof Siwiec
Opracowanie cyfrowe zdj: Andrzej Michalik
Opiekunowi miejsca pamici narodowej
z wyboru
Pani Jolancie Piekarskiej
wacicielce kamienicy
przy ul. wierszcza 2
z wdzicznoci
pracownicy Instytutu Pamici Narodowej
Komisji cigania Zbrodni
przeciwko Narodowi Polskiemu
Z Czarnej Ksigi
komunizmu:
NKWD, Smiersz i Informacja WP
w Warszawie i okolicach
1944-1945
Sawomir Kalbarczyk
Sowieckie represje wobec polskiego podziemia
niepodlegociowego w Warszawie i okolicach
na przeomie 1944 i 1945 roku
Przedmiotem rozwaa jest kwestia, czy po usuniciu hitlerowskiego okupan-
ta zaistnia na terenie Polski stan wojny domowej. Stan ten mona z grubsza okre-
li jako taki, w ktrym zbrojne odamy spoeczestwa walcz ze sob o wadz.
Jeli jednak jeden z rywalizujcych odamw otrzymuje ze strony ssiedniego mo-
carstwa pomoc zbrojn, ktra de facto rozstrzyga o wyniku starcia, to wolno
pyta, czy mamy tu jeszcze do czynienia z wojn domow, czy moe ju bardziej
z interwencj zewntrzn.
Stan taki zapanowa w Polsce ju jesieni 1944 r. Saba, pozbawiona realnego
poparcia w spoeczestwie partia komunistyczna zostaa w decydujcym stopniu
wsparta militarnie przez Zwizek Sowiecki, ywo zainteresowany sprawowa-
niem rzdw wanie przez ni. Przeciwko rzeczywistym i urojonym przeciwni-
kom rzucono cae dywizje wojsk wewntrznych NKWD, a ponadto grupy opera-
cyjne NKWD i kontrwywiadu wojskowego Smiersz.
Przedmiotem ataku sowieckich organw represyjnych na przeomie 1944
i 1945 r. w Polsce byo przede wszystkim Polskie Pastwo Podziemne, postrzega-
ne jako grony konkurent komunistw. Idce za frontem formacje policyjne aresz-
toway czonkw Delegatury Rzdu i onierzy Armii Krajowej, a nastpnie naj-
czciej po przejciowym osadzeniu albo w wizieniu, albo w obozie
ekspedioway w gb ZSRR. Liczono, e dziki tej metodzie na placu boju
o ksztat powojennej Polski pozostan komunici.
Dziaania sowieckich sub bezpieczestwa skierowane przeciwko polskiemu
podziemiu niepodlegociowemu z trudnoci poddaj si badaniu, na co niejedno-
krotnie zwracali uwag historycy. Szczeglnie sabo znane s przedsiwzicia ope-
racyjne, nieco lepiej dziaania wojsk NKWD i funkcjonowanie niektrych obozw
w okolicach Warszawy, przede wszystkim specjalnego obozu nr 10 w Rembertowie.
Na potrzeby niniejszego artykuu przyjto, e punkty graniczne okolic War-
szawy stanowi nastpujce miejscowoci: Nieport, Radzymin, Woomin, Misk
Mazowiecki, Karczew, Piaseczno, Grodzisk Mazowiecki i Nowy Dwr Mazowiecki.
W drugiej poowie 1944 r. sowieckie dziaania przeciwko polskiemu podzie-
miu niepodlegociowemu objy wyzwalane przez Armi Czerwon tereny na
prawym brzegu Wisy. Ze szczegln intensywnoci NKWD operowao w miej-
scowociach pooonych przy tak zwanej linii otwockiej.
Sam Otwock zosta zajty przez wojska sowieckie 29 lipca 1944 r. Natychmiast
zainstalowao si tam NKWD. Trudno stwierdzi, jak liczne byy formacje sowiec-
kiej policji politycznej, ktre ulokoway si w Otwocku. Dostpne rda sugeru-
j obecno wikszej liczby oddziaw, wskazujc kilka odrbnych budynkw,
w ktrych miay stacjonowa.
- 1 -
- 2 -
Wedug niektrych rde centrala NKWD w Otwocku miecia si w domu
o nazwie Villa Alba przy ul. Reymonta 68/70, nalecym niegdy do prawo-
sawnego metropolity Dionizego. W lipcu 1944 r. wiziono tu midzy innymi
Tadeusza Sztumberk-Rychtera egot, szefa sztabu 27 Woyskiej Dywizji AK.
Aresztowany w trakcie przedzierania si ze Skrobowa, gdzie zakoczya walki je-
go jednostka, do walczcej stolicy, trafi ostatecznie do obozu w Riazaniu.
NKWD zajo rwnie duy dom przy ul. Legionw (numer nieznany), gdzie
w piwnicach urzdzono cele, mieszczce z reguy dziesi osb. Punktem wypa-
dowym dla bliej nieokrelonej formacji sowieckiej policji politycznej bya rw-
nie leniczwka Torfy midzy Otwockiem a Karczewem.
Akcja aresztowa w rodowisku otwockiej konspiracji nabraa rozmachu
w pierwszej poowie sierpnia 1944 r. Autorzy niektrych relacji utrzymuj, e
NKWD dysponowao wczeniej sporzdzon list miejscowych czonkw Armii
Krajowej, ktra przez pierwszych kilka dni bya przez nich uzupeniana. Zda-
rzay si jednak take przypadki aresztowania akowcw na skutek donosu ze
strony tworzcej si w Otwocku Milicji Obywatelskiej.
Efektem dziaalnoci NKWD byo midzy innymi uwizienie w drugiej poo-
wie sierpnia 1944 r. Saturnina Racinowskiego, redaktora dziennika IV Rejonu
(Otwock) Obroy AK Dzie Polski. Po krtkim ledztwie zosta wywiezio-
ny do obozu w Borowiczach w ZSRR. Aresztowani w Otwocku czonkowie AK
byli przewoeni do Anina i tu rozpracowywani (z uwagi na szczupo materiau
rdowego trudno powiedzie, czy bya to powszechna praktyka).
W tej miejscowoci, pooonej rwnie na linii otwockiej, ale znacznie bliej
Warszawy - jak ujmuje si to w jednej z relacji mia sw siedzib towarzysz
wiato. Jak skdind wiadomo, por. Jzef wiato by wwczas czonkiem jed-
nej z grup operacyjnych NKWD (najprawdopodobniej praskiej), dowodzonej
przez pk Lichaczowa.
Przywiezionych do Anina osadzano w piwnicy lub bunkrze. W trakcie prze-
sucha aresztowani byli bici przez oficerw w polskich mundurach. Rozpraco-
wanych, a take tych, ktrzy odmawiali skadania wyjanie, odstawiano z po-
wrotem do Otwocka, gdzie kontynuowano badania i maltretowanie winiw.
W grudniu 1944 r. onierzy AK przetrzymywanych w siedzibie NKWD
w Otwocku przy ul. Legionw zaadowano na samochody ciarowe i wywiezio-
no przez Rembertw i Siedlce do obozu w Sokoowie Podlaskim. Std trafili do
obozu w Stalinogorsku w ZSRR. Sowieckie agry byy zreszt przeznaczeniem
wikszoci otwockich konspiratorw.
rda wymieniaj jeszcze jedn siedzib NKWD w Otwocku will Wanda
przy ul. Kociuszki. Historia tego miejsca, jako siedziby i jednoczenie aresztu
sowieckich organw bezpieczestwa, wie si cile z narad czonkw polskiej
konspiracji, ktra odbya si w Jzefowie koo Otwocka w kocu padziernika
1944 r. W spotkaniu tym udzia wzili: ppk Antoni urowski Bober, komen-
dant Obwodu Praga AK, pk Henryk Krajewski Trzaska, dowdca 30. Poleskiej
Dywizji AK, mjr Kazimierz Lichodziejewski Tara, zastpca komendanta Obwo-
du Praga AK, kpt. Stanisaw Szulc Kania, komendant IV Rejonu (Otwock)
- 3 -
II Obwodu (Obroa) AK, oraz Witold Biekowski Kalski, pracownik Delega-
tury Rzdu RP na Kraj. Jak wynika z materiaw NKWD, wszyscy biorcy w niej
udzia zostali ujawnieni przez sowieck agentur i aresztowani przez prask gru-
p operacyjn NKWD.
Ppk urowski poda w swych wspomnieniach, e po aresztowaniu 17 listopa-
da 1944 r. w widrze koo Otwocka zosta przewieziony do Anina, std za do Wo-
omina na rozmowy z zastpc Berii, osawionym Iwanem Sierowem, by na koniec
jak twierdzi, 30 listopada 1944 r. trafi do willi Wanda w Otwocku. W piwni-
cy tego domu przerobionej na cel mieli ju siedzie uczestnicy narady w Jzefo-
wie (urowski nie wymieni jedynie Biekowskiego, ktry zreszt, jak skdind
wiadomo, znalaz si w Otwocku znacznie pniej, bo 10 grudnia tego roku).
Podana przez niego wersja sprzeczna jest z materiaami NKWD i innymi r-
dami, wedle ktrych osoby biorce udzia w konspiracyjnym spotkaniu w Jze-
fowie zostay aresztowane dopiero 6 grudnia 1944 r. (w tej sytuacji urowski nie
mgby spotka w piwnicy nikogo).
Co wicej, jedna z ofiar udanej akcji sowieckich organw bezpieczestwa, mia-
nowicie Witold Biekowski, w pisanej przez siebie relacji oskary urowskiego,
e ten, przesuchiwany przez Sierowa, ujawni szczegy narady w Jzefowie, po-
da personalia osb biorcych w niej udzia, a nawet 6 grudnia 1944 r. sprowadzi
NKWD do mieszkania Biekowskiego w podwarszawskim Miedzeszynie.
Osadzeni w willi Wanda zostali poddani przesuchaniom. urowskiego in-
dagowa w nocy z 5 na 6 grudnia oficer NKGB w randze pukownika (pk Licha-
czew?). Pyta o struktury konspiracyjne AK, personalia jej czonkw, adresy loka-
li konspiracyjnych na Pradze, skady broni itp. urowski twierdzi w swych
wspomnieniach, e nie poda adnych wartociowych dla NKWD informacji;
albo wprost odmawia udzielenia odpowiedzi, albo operowa nic nie mwicymi
oglnikami. Warto doda, e tego dnia w willi Wanda pojawili si por. Jzef
wiato oraz pk Grzegorz Korczyski, najwyraniej majcy jaki zwizek z pro-
wadzon przez NKWD akcj. Badaniom poddano take pk. Krajewskiego, ktry
jak utrzymuje Biekowski po bardzo cikim przesuchaniu, gdy poamano
mu ebra, zaama si i ujawni szczegy narady w Jzefowie. Trudno stwierdzi,
co naprawd dziao si w ledztwie. W kadym razie z raportw NKWD jedno-
znacznie wynika, e wyczerpujce zeznania na temat pechowej narady zoyli nie
tylko oskarani o to przez Biekowskiego urowski i Krajewski, ale i sam autor
oskarenia. 16 grudnia 1944 r. winiowie willi Wanda zostali przewiezieni do
siedziby NKWD w Lublinie (przy ul. Szopena 18).
16 sierpnia 1944 r. we wsi Siwianka koo Otwocka skoncentrowaa si zdaj-
ca ze wschodu na pomoc walczcej Warszawie 30 Dywizja Piechoty AK. Dowdz-
two jednostki podjo rozmowy ze stron sowieck, proponujc utworzenie z cz-
ci onierzy oddziau szturmowego, ktry mia by uyty do walk o Prag lub
przyczek sandomierski. 19 sierpnia oddzia ten zosta przewieziony do miejsco-
woci Dbe Wielkie i tu pod grob uycia broni (midzy innymi czogw) roz-
brojony. Oficerw aresztowano i wywieziono do wizie i agrw w ZSRR, o-
nierze za trafili do obozu na Majdanku.
- 5 -
Co najmniej od 15 padziernika 1944 r. w Otwocku funkcjonowa obz NKWD
Punkt Przyj Jecw Wojennych przy 1 Froncie Biaoruskim. Obz w Otwoc-
ku, wedug dokumentu NKWD z 1 lutego 1945 r., mia numer 11 i obsugiwa RO
i Smiersz. Z materiaw relacyjnych wynika, e odbyway si w nim przesucha-
nia poczone z biciem. Wrd winiw PPJW w Otwocku byli onierze AK.
Dziaania represyjne prowadzone przez NKWD nie ominy ssiadujcego
z Otwockiem Karczewa. W sierpniu i wrzeniu 1944 r. aresztowano miejscowych
czonkw AK, a ponadto komendanta Batalionw Chopskich w gminie Karczew
Jana Trzaskowskiego Ralfa. Zatrzymywanych w Karczewie osadzano przej-
ciowo w leniczwce Torfy, a nastpnie ekspediowano do obozw w ZSRR.
W Celestynowie, najbardziej odlegej od Warszawy miejscowoci na linii
otwockiej, ktr uwzgldniamy w niniejszym artykule, represje spady na onie-
rzy Armii Krajowej we wrzeniu 1944 r. Aresztowanych wwczas piciu czon-
kw AK wywieziono do Sobolewa i tam poddano przesuchaniom.
Koczc omawianie dziaa NKWD na linii otwockiej w 1944 r., musimy po-
wrci jeszcze raz do Anina, wspomnianego dotychczas jedynie w kontekcie lo-
sw otwockich akowcw. Blisze, cho w sumie skromne dane o tej miejscowoci,
jako terenie dziaania NKWD, poda ppk Antoni urowski w swoich wspomnie-
niach. Po aresztowaniu zosta on dostarczony do Anina, gdzie najpierw odby roz-
mow z gen. Karolem wierczewskim. Ten poinformowa go, e ju jest w r-
kach NKWD, wic dalsze postpowanie z panem bd musia im przekaza.
Zapowiedzia te, e zostanie oddany do dyspozycji szefa NKWD Sierowa, ktry
ma swoj kwater w Woominie. Po zakoczeniu rozmowy ze wierczewskim
urowski zosta osadzony w piwnicy bliej nieokrelonej willi w Aninie. Jak
stwierdzi, budynek by nadzorowany przez oficera sowieckiego, a w ssied-
nich piwnicach siedzieli aresztowani onierze Obwodu Praga AK. Nastpnego
dnia po urowskiego przybyo dwch onierzy NKWD, ktrzy zgodnie z za-
powiedzi wierczewskiego zawieli go do siedziby Sierowa w Woominie.
Z kolei z relacji Witolda Biekowskiego wynika, e po aresztowaniu przez
NKWD zosta przetransportowany wanie do Anina, gdzie od 6 do 10 grudnia
1944 r. prowadzono przeciwko niemu ledztwo pod osobistym kierownictwem
Sierowa.
W drugiej poowie 1944 r. NKWD zaznaczyo take swoj obecno na terenach
pooonych na pnoc od linii otwockiej: w Misku Mazowieckim i okolicach.
6 sierpnia 1944 r. w majtku Niedziaka (5 km na pnocny wschd od Mi-
ska), w kwaterze gen. Popowa (dowodzcego sowieckimi oddziaami w tym rejo-
nie) aresztowano zaproszonego na rozmowy komendanta Podokrgu Wschod-
niego Obszaru Warszawskiego AK Biaowiea, pk. Henryka Suszczyskiego
wraz z towarzyszcymi mu siedemnastoma oficerami. Wywieziono ich na Majda-
nek, potem za do obozw w ZSRR. Podobny los spotka pozostaych onierzy
podokrgu, skoncentrowanych po akcji Burza we wsi Niedziaka.
Jak wynika z depeszy ppk. Lucjana Szymaskiego Janczara, komendanta
Podokrgu Wschodniego Obszaru Warszawskiego AK Biaowiey z 7 grudnia
1944 r., NKWD dokonao nalotu na radiostacj podokrgu dziaajc w Misku
- 6 -
i aresztowao szefa cznoci podokrgu Dank (mjr. Wiktora Makowiaka)
oraz dwch onierzy osony. W walce, ktra si wywizaa, dwaj telegrafici
zbiegli, zabijajc trzech funkcjonariuszy NKWD. W nastpnej depeszy, wysanej
16 grudnia 1944 r., Janczar donosi, e 12 grudnia z rk NKWD zgin Lubicz,
szef przerzutu powietrznego Biaowiey.
W lecym na zachd od Miska (przy linii kolejowej MiskWarszawa) Hali-
nowie represje NKWD objy IV kompani Rejon Dby AK (763. pluton). Z kilku
znanych przypadkw aresztowania onierzy tej jednostki przez NKWD wynika,
e niektrzy z nich byli przewoeni do Otwocka.
Z kolei w Cegowie, co najmniej od padziernika 1944 r. w budynku gminy ist-
nia areszt NKWD, w ktrym przetrzymywano osoby aresztowane w okolicy
(midzy innymi w Tyborowie). Odbyway si tu wstpne przesuchania, w trak-
cie ktrych indagowano w sprawie przynalenoci do AK, dano te ujawnienia
miejsc przechowywania broni. Na przeomie padziernika i listopada 1944 r. gru-
p winiw przewieziono z aresztu w Cegowie do Woomina celem osdzenia.
Najwczeniejsze informacje o dziaaniach NKWD w Woominie pochodz
z koca sierpnia 1944 r. W tym czasie w budynku miejscowej szkoy przetrzymy-
wano kilkuset aresztowanych (midzy innymi na Targwku), ktrych po kilku
dniach wywieziono do obozu w Sokoowie Podlaskim. W pniejszym okresie
(padziernik 1944 r.) w szkole nadal wiziono aresztowanych zarwno w samym
Woominie, jak i pobliskich miejscowociach (Misk Mazowiecki, Cegw) onie-
rzy AK i czonkw Szarych Szeregw; byli oni przetrzymywani take w ziemian-
kach, piwnicach, barakach i doach. Wan przyczyn koncentrowania polskich
patriotw w Woominie by fakt, e wanie tu, w budynku przy ul. Piaskowej 17,
dziaa Trybuna Wojskowy. Sdzono ich na podstawie kodeksu karnego RFSSR
(z osawionego artykuu 58), zarzucajc midzy innymi nielegalne posiadanie bro-
ni i radiostacji, kontakty z rzdem londyskim itp. Rozprawy odbyway si, trud-
no stwierdzi z zasady czy tylko sporadycznie w sali kina w Woominie. Nie-
kiedy w charakterze tumacza na takich rozprawach wystpowa por. wiato.
Losy skazanych znane s jedynie fragmentarycznie. Niektrych wywieziono
przez Brze do systemu obozowego Wiatag na Uralu, innych, jak wynika z rela-
cji, rozstrzeliwano na miejscu.
Nie tylko latem, ale take jesieni Woomin traktowany by jako punkt tranzy-
towy dla aresztowanych (jak si wydaje, gwnie w pnocno-wschodniej czci
opisywanego obszaru) w drodze do obozu w Sokoowie Podlaskim. Przykado-
wo: 10 listopada 1944 r. przywieziono tu z Nieportu grup dwudziestu winiw
NKWD, wrd ktrych byli mjr WP dr Tadeusz Frydrychowicz (chirurg) oraz por.
dr Sergiusz Hornowski (lekarz wojskowy).
Warunki, w ktrych przetrzymywano winiw w Woominie, brutalne prze-
suchania, tudzie stae zagroenie mierci, skaniay do ucieczek. Znany jest przy-
padek zastrzelenia podczas prby ucieczki plut. Adama Biechoskiego Ogoczy-
ka, dowdcy 2 kompanii 1 batalionu I Rejonu Legionowo Obwodu Obroa AK.
W Woominie nie wiadomo, jak dugo, na pewno w drugiej poowie listopa-
da 1944 r. mia swoj kwater (lub jedn z kwater) Iwan Sierow. Bya zlokalizo-
- 7 -
wana w willi, albo te, wedug przypuszcze, w miejscowej szkole (na grze znaj-
dowaa si dua sala).
18 listopada 1944 r. do siedziby Sierowa przywieziono trzech aresztowanych
onierzy AK: znanego ju ppk. Antoniego urowskiego, jednego z czonkw ka-
dry dowdczej 27 Woyskiej Dywizji Piechoty AK oraz bliej nieznanego onie-
rza z 30 Poleskiej Dywizji AK. Sierow, urzdujcy we wspomnianej wielkiej sali,
przyj ich bardzo uprzejmie. Nastpnie do pomieszczenia wkroczyo kilku
sowieckich oficerw, por. Jzef wiato oraz wsppracownik tego ostatniego
Korzeniowski. W czasie przesuchania pytano midzy innymi o kontakty z gene-
raami Leopoldem Okulickim i Tadeuszem Borem Komorowskim. Jaki czas
potem doszo do kolejnego spotkania wspomnianych akowcw z Sierowem na
obiedzie. Dalsze losy ppk. urowskiego, przewiezionego nastpnie z Woomina
do Otwocka, zostay ju opisane.
W Markach, pooonych na linii kolejowej wiodcej do Woomina (bliej War-
szawy), NKWD wizio aresztowanych (midzy innymi na Targwku) od sierp-
nia 1944 r. Miejscem przetrzymywania uwizionych by bunkier w lesie. Niekt-
rych aresztantw w kocu sierpnia odprowadzono std pod konwojem do
Woomina. W samych Markach 6 listopada 1944 r. NKWD aresztowao wspo-
mnianego ju por. Sergiusza Hornowskiego Adama, szefa suby zdrowia II Re-
jonu Marki Obwodu Obroa. Wywieziony do obozu w Borowiczach, powr-
ci do kraju w sierpniu 1947 r. Z kolei w kocu roku zosta aresztowany dowdca
II Rejonu mjr Henryk Okinczyc Bill. Przetransportowany do wizienia w Mos-
kwie, zmar tam 2 kwietnia 1945 r.
Sowieckie dziaania przeciwko polskiemu podziemiu na prawym brzegu Wis-
y w 1944 r. objy jeszcze trzy miejscowoci, ktre leay na pnoc od Warszawy:
Nieport, Legionowo i Radzymin. Ju na pocztku sierpnia 1944 r. do Nieportu
przybya grupa operacyjna sowieckiego kontrwywiadu wojskowego Smiersz.
Dowdc tej formacji, skadajcej si z kilku oficerw (midzy innymi mjr Pietrow
i kpt. Szachawcow) oraz kilkunastu onierzy, by pk Szkarin.
Z uwagi na zniszczenie Nieportu Sowieci kwaterowali w ziemiankach.
Rwnie w ziemiankach trzymano w bielinie i pod stra aresztowanych
czonkw AK. Ci ostatni byli brutalnie przesuchiwani w wikszej ziemiance,
okrelanej mianem stowki. Po zakoczeniu przesucha winiw najpraw-
dopodobniej odsyano do obozu w Rembertowie.
Wicej informacji mamy o grupie okoo dwudziestu osb, aresztowanych na
pocztku listopada 1944 r. przez NKWD na Pradze (wrd nich byli midzy inny-
mi: pracownik szpitala przyfrontowego przy ul. Kowelskiej 1 dr Kazimierz Gr-
ski, a ponadto dr Wadysaw Kosiski, dr Marian Zieliski i dr Jzef Dzicioow-
ski oraz pracownik Szpitala Kolejowego przy ul. Brzeskiej dr Henryk Pastwa).
Grupa ta zostaa 7/8 listopada przewieziona samochodem ciarowym z Pragi do
Nieportu i umieszczona we wspomnianych doach.
Do 10 listopada przesuchiwano aresztowanych, usiujc wymusi przyznanie
si do przynalenoci do AK, ujawnienie struktur AK i stosunku do ZSRR. Potem
winiw przewieziono przez Woomin do obozu w Sokoowie Podlaskim.
- 8 -
Legionowo zostao wyzwolone 28 padziernika 1944 r. Jeszcze w kocu tego
miesica NKWD zainstalowao si tutaj w domu Schillinga, jednoczenie urz-
dzajc w jego piwnicach areszt. W celach lokowano po wstpnych przesucha-
niach onierzy AK lub zatrzymanych, ktrym przynaleno do AK przypisy-
wano.
W przypadku Legionowa mona stwierdzi, jakie byo rdo wiedzy NKWD
o skadzie osobowym polskiej konspiracji niepodlegociowej w okolicach Warsza-
wy. Oto legionowskich akowcw wskazywa mieli funkcjonariuszom NKWD
miejscowi czonkowie PPR (w rdach wymieniany jest z nazwiska sekretarz PPR
w Legionowie Kahl). Innym rdem informacji NKWD okaza si byy onierz
Rejonu I Obroy Zygmunt Winiarski Zygfryd, ktry sporzdzi i przekaza
NKWD list znanych mu onierzy AK. Wrd uwizionych znalaz si ppor.
Edward Dietrich Ralf, adiutant dowdcy I Rejonu.
W Radzyminie NKWD obrao sobie za siedzib gmach komendy miasta.
W padzierniku 1944 r. przetrzymywano tam okoo dwudziestu aresztowanych,
ktrych na miejscu przesuchiwano. Funkcjonariusze przeprowadzali aresztowa-
nia na podstawie gotowych list. Uwizionym zarzucano przynaleno do AK.
Wspomnian grup jeszcze w padzierniku 1944 r. przetransportowano do Tusz-
cza. Tu znaleli si w olbrzymiej murowanej hali z okratowanymi oknami. Spa-
li na betonie, na ktry narzucono som. cznie miao si tam znajdowa 250 osb.
1 listopada 1944 r. winiowie zostali przewiezieni z Tuszcza do obozu w Sokoo-
wie Podlaskim.
Zajcie w styczniu 1945 r. przez Armi Czerwon Warszawy wraz z okoliczny-
mi miejscowociami pooonymi na lewym brzegu Wisy dao nowy impuls dzia-
aniom NKWD. Sowieckie suby bezpieczestwa stany przed niepowtarzaln
szans rozbicia centrum polskiej konspiracji, ktre po upadku powstania przenio-
so si poza zrujnowan stolic, gwnie do miasteczek ulokowanych wzdu linii
kolejowej WarszawaPruszkwGrodzisk Mazowiecki. Ju w styczniu 1945 r. za-
czy do nich ciga formacje NKWD.
W wyzwolonym 17 stycznia 1945 r. Milanwku natychmiast zainstalowao
si NKWD, obierajc na swoj siedzib will Janotka przy ul. Zacisznej 8.
W piwnicach zorganizowano areszt, w ktrym osadzano czonkw podziemia za-
trzymanych w tej miejscowoci.
Technika aresztowa bya nastpujca: w nocy onierze NKWD otaczali dom
bdcy celem akcji i na podstawie listy dokonywali wstpnych aresztowa. Jeeli
jakiej osoby umieszczonej na licie nie zastali, zakadali w domu kocio. W za-
stawionej puapce czekali na ofiar nawet kilka tygodni. cznie w Milanwku
NKWD zaoyo trzydzieci kotw. W omawianej miejscowoci zostali areszto-
wani m. in.: Bolesaw Biega, dziaacz Stronnictwa Pracy (na pocztku marca 1945
r.), ppk Zygmunt Marszewski, p. o. komendant Obszaru Warszawa AK z siedzi-
b w Milanwku (zatrzymaa go w lutym 1945 r. warszawska grupa operacyjna
NKWD, odpowiedzialna zapewne i za inne aresztowania w tej miejscowoci), por.
Ryszard Csaky Raczyski, z zawodu sdzia, dowdca 52. plutonu AK w Mila-
nwku, por. Jerzy Csaky Aleksander, zastpca dowdcy 52. plutonu, por. Stefan
- 9 -
Heller Sokolicz, komendant Orodka AK w Milanwku, oraz Teresa Minkie-
wicz, ona Wadysawa Minkiewicza, zastpcy naczelnika Wydziau Oglnego
Departamentu Spraw Zagranicznych Delegatury Rzdu (przebywa wwczas
w Milanwku, ale w por ostrzeony o kotle unikn aresztowania)
Aresztowanych w Milanwku przetrzymywano we wspomnianej willi albo te
przewoono do innych wizie; najczciej do wizienia przy ul. Strzeleckiej, do
aresztw we Wochach, Pruszkowie lub Grodzisku Mazowieckim. Cz nie jest
jasne, czy bezporednio, czy via wymienione wizienia trafia do obozu w Rem-
bertowie.
Skala zatrzyma przeprowadzonych przez NKWD w rodowisku polskiej kon-
spiracji w Brwinowie nie jest dokadnie znana. 8 marca 1945 r. aresztowano tu gru-
p dziaaczy Stronnictwa Narodowego, wrd nich Augusta Michaowskiego.
10 kwietnia 1945 r. NKWD uwizio przebywajcego w okolicach Pruszkowa ppor.
Bolesawa Grafa Sawa, byego szefa kontrwywiadu Obwodu Obroa AK,
oraz jego adiutanta, pchor. Olgierda Bujwida. Wczeniej, w styczniu 1945 r., Graf
otrzyma od gen. Leopolda Okulickiego polecenie utworzenia cisego sztabu
Okrgu Warszawskiego organizacji Nie. Po krtkim ledztwie (Bujwida przesu-
chiwano w areszcie NKWD we Wochach) obu wywieziono do obozu w Rember-
towie.
Dziaania NKWD prowadzone na lewym brzegu Wisy nie ominy Piaseczna
i okolic. Aresztowanych w Piasecznie osadzano w miejscowej siedzibie NKWD; jej
adresu nie udao si ustali. Po przesuchaniach byli oni przewoeni do wizienia
NKWD przy ul. Strzeleckiej. 6 kwietnia 1945 r. w Piasecznie zosta aresztowany
Jerzy Skorupski, oficer Narodowych Si Zbrojnych (Samodzielny Batalion im.
Bryg.[adiera] Cz.[esawa] Mczyskiego). Pn wiosn 1945 r. do lecego nie-
opodal Piaseczna Skolimowa przybya jednostka NKWD operujca dotychczas w
Nieporcie i zainstalowaa si w bliej nieokrelonej willi. W piwnicach budynku
osadzano osoby aresztowane. Jak wynika z informacji wywiadowczych polskiego
podziemia, ju wczeniej (stycze 1945 r.) w Skolimowie dziaao NKWD: W gmi-
nie Skolimw NKWD przyszo aresztowa kierownika szkoy, ktry jednak na skutek
ostrzeenia uciek.
W samej Warszawie centralne miejsce zajmowaa siedziba NKWD i jednocze-
nie wizienie przy ulicy Strzeleckiej 8 (rg rodkowej). Pierwsze wzmianki doty-
czce tego miejsca pochodz ze stycznia 1945 r., jednak naprawd liczne datuj si
jednak dopiero na marzec tego roku. Powszechnie wiadomo, e w budynku na
Strzeleckiej urzdowa komisarz Sierow. Tu miaa te siedzib grupa operacyjna
pk. Pawa Michajowa, najprawdopodobniej tosama z warszawsk grup opera-
cyjn, o ktrej wspominano przy okazji omawiania aresztowa w Milanwku.
Wedug wiaty, przydzielonego do grupy pk. Michajowa, formacja ta, dzia-
ajca w wojewdztwie warszawskim, przeprowadzaa operacj Biaowiea, po-
legajc na rozbrojeniu terenu, czyli aresztowaniu elementw reakcyjnych,
gwnie ukrywajcych si onierzy AK i BCh, a take ludnoci cywilnej.
Wizienie przy Strzeleckiej zyskao saw ponurej katowni. Stosowano tu wy-
rafinowane tortury: ciskanie gowy, powolne zrywanie paznokci, wrzynajce si
- 10 -
w rce kajdanki, nie mwic ju o zwykym biciu kijami. Drastyczny opis zn-
cania si nad winiami dotyczcy wedug wszelkiego prawdopodobiestwa
tego wanie wizienia zawiera meldunek komendanta Obwodu Misk Mazo-
wiecki AK kpt. Walentego Sudy z 25 czerwca 1945 r.:
Por. Borowski uwolniony z obozu [w Rembertowie S. K.] podaje sposb bada na Pra-
dze. Badany stoi nago w piwnicy po kolana w wodzie. Przystawia si mu w odlegoci 3 cm
od oka prt elazny ostro zakoczony, by si nie schyla, i bije prtami metalowymi owini-
tymi drutem po karku, plecach, nogach a do utraty przytomnoci.
Winiw przetrzymywano w ciemnych, wilgotnych piwnicach (ogem miao
by ich pitnacie), karmic raz dziennie i nie dostarczajc nawet wystarczajcej
iloci wody do picia.
Wydaje si, e na Strzeleck trafiali winiowie, ktrych NKWD po aresztowaniu
(i ewentualnie wstpnych przesuchaniach prowadzonych w pomniejszych aresz-
tach) nie wysyao od razu do obozw, lecz z uwagi na warto operacyjn uzna-
o za stosowne podda gruntowniejszej obrbce. Dopiero potem wysyano std
winiw dalej, najczciej do obozu w Rembertowie. Przez wizienie NKWD na
Strzeleckiej przeszo wielu onierzy polskiej konspiracji; wspominamy o nich w tek-
cie, powiconym dziaalnoci NKWD w podwarszawskich Wochach. Niektre
rda z epoki mwi o egzekucjach dokonywanych w wizieniu na Strzeleckiej:
W wizieniu przy ul. Strzeleckiej codziennie dokonywane s egzekucje na czonkach
AK. Skazacw wiesza si lub rozstrzeliwuje w specjalnej piwnicy zwanej katowni.
Funkcj kata peni niejaki Falkensztajn.
Pk Piotr Kouszko Pk Anatol Charchota
- 11 -
W Warszawie na Strzeleckiej codziennie od 3 tygodni dokonywane s egzekucje na
czonkach AK. O godzinie 3 rano wiesza si 78 skazacw. Niezalenie od tego, tylu
winiw rozstrzeliwuje si w piwnicach. Przed mierci stosowane s najpotworniejsze
tortury. Wyrok wykonuje osobicie yd Falkensztajn cywilny funkcjonariusz NKWD.
Jak wynika z raportw polskiego podziemia z poowy sierpnia 1945 r., w tym
czasie wizienie przy ul. Strzeleckiej w coraz mniejszym stopniu wykorzystywano
jako miejsce przetrzymywania polskich patriotw. Ich miejsce zajli dezerterzy
z Armii Czerwonej i inni przestpcy Rosjanie. Kilku Polakw, ktrzy jeszcze
tam zostali, zamierzano przenie do aresztu UB przy ul. Karowej. Dom przy
ul. Strzeleckiej 8 pozosta jednak w gestii NKWD. Jeszcze w grudniu 1945 r., jak
wynika z materiaw sowieckiej policji politycznej, mia tu sw siedzib doradca
Wojewdzkiego Urzdu Bezpieczestwa w Warszawie ppk Bobczenko i jego
podkomendni.
Inne placwki NKWD w Warszawie opisywane s w materiale rdowym
w sposb wysoce enigmatyczny. Z dostpnych rde wynika, e od stycznia
1945 r. przy ul. Gsiej funkcjonowa obz NKWD (Gsiwka). W straszliwych
warunkach przetrzymywano tu onierzy Armii Krajowej, a ponadto jecw nie-
mieckich i innych przestpcw. S wzmianki o egzekucjach w tym obozie:
W Warszawie na ul. Gsiej odbywaj si systematycznie likwidacje czonkw AK przez
NKWD.
Wspomniany obz najprawdopodobniej nie dziaa dugo. Ju w drugiej poo-
wie 1945 r. przy ul. Gsiej zaoono nowy obz pracy przymusowej, nalecy do
Ministerstwa Bezpieczestwa Publicznego.
W maju 1945 r. w domu przy ul. Wilczej 29 miaa by utworzona nowa, tajna
placwka NKWD. Jej skad stanowio kilkanacie osb jak zaznaczono Rosjan
i ydw. Funkcjonariusze tej placwki mieli porusza si po cywilnemu. Niestety,
brak jakichkolwiek informacji o konkretnych przejawach dziaalnoci NKWD
z Wilczej.
W czerwcu 1945 r. odnotowano, e NKWD zajmuje will przy ul. Pogonow-
skiego 12 na oliborzu. W piwnicy tej willi trzymani byli winiowie. rda nie
przynosz adnych bliszych wiadomoci o uwizionych.
W lipcu tego roku obserwowano inn form dziaalnoci sowieckiej policji po-
litycznej konwojowanie winiw. Np. 9 lipca na Dworzec Zachodni przyby
transport winiw z Zamku Lubelskiego, przewoonych do wizienia we Wron-
kach. Wyjtkowo funkcjonariusze NKWD pozwolili poda konwojowanym wod.
Trzy dni potem miao miejsce wydarzenie, dramatycznie opisane w jednym
z raportw podziemia:
12 VII Warszawa. Ok[oo] godziny] 17-ej Al[ejami] Jerozolimskimi prowadzio sow[iec-
kie] mundurowe NKWD grup ok [oo] 300350 mczyzn, cz w mundurach,
a waciwie czciach mundurw polskich. Woali zupenie otwarcie: jestemy z AK,
wywo nas, chleba. Krzyczeli nazwiska i adresy. NKWD nie reagowao na ich krzy-
ki, nie pozwalajc tylko na zblianie si. Rzuconego chleba nie odbierano. Grupa przesza
w kierunku dworca. Reakcja przechodniw b[ardzo] ywa. Podniecenie, pacz kobiet. Sze-
reg ludzi poszo za grup eskortowanych.
- 12 -
Zajcie Warszawy w 1945 r. i zwizane z tym przeniesienie dziaa NKWD na
lewy brzeg Wisy nie oznaczao, e tereny prawobrzene zniky z pola widzenia
sowieckiej policji politycznej. Przeciwnie, kontynuowano tam akcj likwidacji pol-
skiego podziemia rozpoczt w roku poprzednim. Przekonuje o tym raport Siero-
wa z 24 marca 1945 r., zawierajcy informacj o aresztowaniu 21 marca w miesz-
kaniu konspiracyjnym na Pradze w czasie tajnej narady nastpujcych czonkw
kierownictwa Lubelskiego Okrgu AK:
pk. Franciszka Zanowskiego (pk Franciszek ak, Wir, Zuzia, komen-
dant Lubelskiego Okrgu AK);
mjr. Jana Kucharczyka (mjr Jan Kucharczak, Andrzej, Kazimierz, Ste-
fan, szef sztabu Lubelskiego Okrgu AK);
kpt. Wadysawa Kosteckiego (ppk Wadysaw Leonidas Zalewski vel Wa-
dysaw Kostecki, Db, Nowina, Lenik, komendant Lubelskiego Inspektora-
tu AK);
ppk. Zygmunta Henryka (mjr Zygmunt ebracki-yka, Czarny, Zelan,
eliwa, komendant Puawskiego Inspektoratu AK);
mjr. Emila Borowika (kpt. Antoni Pstrocki vel Janusz Pruszkowski vel Janusz
Pruszanowski, Wacaw, komendant Zamojskiego Inspektoratu AK);
Wawrzyca Pawlickiego (por. czasu wojny Wadysaw Wawrzyniec Pawlic-
ki, Zych, kasjer Lubelskiego Okrgu AK).
Skdind wiadomo, e odprawa zwoana przez pk. aka, ktry po akcji Bu-
rza odtwarza porwane wizi akowskiej konspiracji, miaa na celu okrelenie sta-
nowiska wobec rozkazu rozwizujcego AK. W raporcie nie podaje si miejsca
osadzenia uwizionych. W dalszej czci Sierow donosi, e przy aresztowanych
skonfiskowano dokumenty dowodzce ich dziaalnoci skierowanej przeciwko
Rzdowi Tymczasowemu, w tym list funkcjonariuszy MBP podlegajcych likwi-
dacji. Wspomniany raport informuje dalej, e na wstpnych przesuchaniach
aresztowani zaprzeczali przynalenoci do AK, twierdzc, e s pracownikami
PCK (wikszo z nich nosia na rkawach przepaski ze znakiem czerwonego
krzya). Zostali jednak zdemaskowani i zeznali, e narada odbya si na rozkaz
komendanta Lubelskiego Okrgu AK w celu otrzymania nowych wytycznych do
pracy. Wytyczne te, jak wynika z przywoywanych w raporcie zezna pk. aka,
wzyway midzy innymi do propagandy skierowanej przeciwko Rzdowi Tym-
czasowemu i zwalczania UB, MO, PPR i NKWD.
Wiadomo, e ak i Kucharczak po aresztowaniu zostali przewiezieni do wi-
zienia na Zamku Lubelskim (nie udao si ustali, czy wczeniej byli wizieni
w Warszawie lub okolicach). Zauwamy tu, e najprawdopodobniej fakt, i za-
trzymani uywali opasek Czerwonego Krzya, sta si przyczyn aresztowa
w rodowisku pracownikw tej organizacji w Warszawie; uwiziony i osadzony
w obozie w Rembertowie zosta midzy innymi Alfred Lewandowski, penomoc-
nik Zarzdu Gwnego PCK w Okrgu Warszawskim.
Kolejny sukces w zakresie zwalczaniu polskiego podziemia niepodlegocio-
wego na Pradze odnotowano midzy 1 a 5 lipca 1945 r., kiedy to specgrupa
2 puku wojsk pogranicznych 64 Dywizji Strzeleckiej WW NKWD aresztowaa
znanego dziaacza Stronnictwa Narodowego, pchor. Jzefa Czerniewskiego Rafa-
a oraz Zygmunta Sztakowskiego i dwch cznikw.
Z kolei 9 lipca w Celestynowie onierze tego samego puku, wspierani przez
funkcjonariuszy UB, aresztowali czteroosobow grup, na ktrej czele sta Julian
Bort Rg.
Dalsze dziaania jednostek 64 Dywizji Wojsk Wewntrznych NKWD doprowa-
dziy, jak wynika z jej raportw, do zlikwidowania kolejnych band AK w okoli-
cach Warszawy. Do 1 wrzenia 1945 r. dokonano czciowej likwidacji dziaajcej
w Otwocku pitnastoosobowej grupy Michalskiego. W efekcie dalszych dziaa
przeprowadzono te aresztowania wrd czonkw istniejcej we wsi Niegub
w powiecie Radzymin trzydziestoosobowej grupy Michaa Tryca (pozostali mieli
zaniecha walki i przej do konspiracji). Ponadto cakowicie zlikwidowano pi-
cioosobow band Groszka w Michalinie i przystpiono do agenturalnego
rozpracowywania liczcej trzydzieci osb bandy AK w Brwinowie.
W poowie 1945 r. w Warszawie dziaaa grupa operacyjna sowieckiego dorad-
cy przy MBP, gen. Nikoaja Seliwanowskiego. 16 sierpnia bliej nieokrelon licz-
b aresztowanych przez t formacj wysano pod konwojem 2 puku wojsk pogra-
nicznych 64 Dywizji do Wilna. Niestety, brak danych, kim byli aresztowani.
Tekst jest skrcon wersj artykuu pod tym samym tytuem, opublikowanego, wraz
z aparatem naukowym, w pismie IPNKZpNP Pami i Sprawiedliwo (nr 2 z 2002 r.).
- 15 -
Sawomir Kalbarczyk
Z Czarnej Ksigi komunizmu:
NKWD i Informacja Wojska Polskiego
w podwarszawskich Wochach w 1945 roku
Na pocztku listopada 2000 r. Oddziaowa Komisja cigania Zbrodni przeciw-
ko Narodowi Polskiemu w Warszawie zostaa powiadomiona przez wacicieli bu-
dynku przy ulicy wierszcza 2 we Wochach pod Warszaw, ktrzy po latach sta-
ra odzyskali sw wasno, e na cianach pomieszcze piwnicznych odkryli
napisy, najprawdopodobniej wydrapane przez wizionych tam ludzi.
Pochodzenie owych napisw waciciele czyli z faktem zajcia domu przez
NKWD w styczniu 1945 r., o czym mwiy przekazy rodzinne.
Dalsze losy budynku byy praktycznie nieznane, bowiem rodzina wacicieli
zostaa wykwaterowana, by zrobi miejsce dla sowieckiej policji politycznej.
Zapada decyzja o przeprowadzeniu ogldzin piwnic, ktr pracownicy Komi-
sji przeprowadzili 20 listopada tego roku w towarzystwie wacicieli budynku.
Ogldziny nie tylko potwierdziy istnienie napisw na ceglanych cianach piwnic,
ale take pozwoliy na odczytanie niektrych z nich. Napisy Bg, Honor, Ojczyzna;
AK; Amnestia 5.9.45 czy podpisy winiw: Jerzego Ludwika Kazimierskiego (ze
znakiem Polski Walczcej), Jana Zgierskiego i postaci najbardziej chyba znanej,
przywdcy przedwojennej ONR Falangi, po wojnie za twrcy Stowarzyszenia
PAX Bolesawa Piaseckiego, z nie pozostawiajc wtpliwoci adnotacj tu sie-
dzia, potwierdzay podejrzenia co do ponurej przeszoci piwnic i caego budynku.
W wielu piwnicach odnaleziono wyryte proste kalendarze kreskowe, w niekt-
rych bardziej skomplikowane, z oznaczonymi dniami tygodnia.
Drzwi pomieszcze piwnicznych, w ktrych wycito charakterystyczne juda-
sze, stanowiy jake wymowne uzupenienie ladw, znalezionych na cianach.
Z upywem czasu, w miar jak uzyskiwano dostp do kolejnych, pocztkowo
zamknitych piwnic, coraz peniej odsania si dramat ludzi wizionych w budyn-
ku przy ul. wierszcza. Oto w niskim, nadajcym si praktycznie tylko do leenia
pomieszczeniu pod schodami odkryto bagalny napis: Jezu uratuj i wyryty nad nim
w cementowej cianie znak krzya. A w szczelinie midzy cegami jednego z po-
mieszcze piwnicznych znaleziono uamane rami sporego krzyyka z aluminium.
Cakiem niedawno, tj. na przeomie 2005 i 2006 r., pracujcy w piwnicach kon-
serwator ujawni w niezbadanych dotd celach, na cianach, ale i na wewntrznej
stronie drzwi, kolejne pozostaoci dramatycznej przeszoci kamienicy. S to naj-
czciej podpisy winiw imi, nazwisko, wzgldnie samo nazwisko z rozma-
itymi adnotacjami. Przytoczmy niektre: Molik Ludwik AK, ugowski AK, W Szpac
ppk, Aresztowany 20/1 1945 r. za propagand przeciw rzdowi Tymczasowemu i Sowiec-
kiemu i za AK Dn. 15/V 45 r. zasdzony na karny batalion wyszed 29 V 1945, czy Ja
wachmistrz Witold Wjcik Teofil pow. Lublin 5 lat wizienia z art. 57 za polityk. Na
drzwiach celi nr 6 znajduj si trudne do odczytania napisy w jzyku rosyjskim.
- 16 -
lady materialne powiedziay duo, a jednoczenie bardzo mao o historii
aresztu we Wochach. W jakim okresie funkcjonowa, kogo w nim wiziono? oto
pytania, na jakie naleao odpowiedzie.
Rozpoczo si mudne poszukiwanie wiadectw pisanych, a take wiadkw.
Jeeli chodzi o tych ostatnich, to zgosili si oni do szybko, a to wskutek rozgo-
su, jakiego nabrao odkrycie we Wochach i z miejsca wnieli do sprawy nowy
wtek. Rozpoznali bowiem w piwnicznych celach miejsce swego uwizienia
w poowie 1945 r., jednak kategorycznie twierdzili, e wizio ich nie NKWD,
a Informacja Wojskowa. Do problemw topograficznych doszy zatem nowe,
zwizane z okreleniem zarzdcy aresztu.
Odkrycie we Wochach w naturalny sposb kierowao uwag na dziaalno
NKWD w Warszawie i okolicach w 1945 r., w szczeglnoci za na miejsca, w kt-
rych w tym czasie sowiecka policja polityczna miaa swoje placwki. W miar
postpu prac poszukiwawczych pozycja, jak zajmoway Wochy w sieci wizie
i obozw, ktrymi sowiecka policja polityczna oplota stolic Polski i jej najblisze
okolice w kocowej fazie wojny, ukazywaa si coraz peniej.
Trzeba przy tym zaznaczy, e dziaania zmierzajce do wywietlenia obecno-
ci NKWD we Wochach, a w szczeglnoci w budynku przy ul. wierszcza 2
(w czasie opisywanych wypadkw 11 Listopada 2) nie rozpoczynay si od zera.
Ju wczeniej ustalono, e w budynku przy ul. Cienistej 14 mia sw kwater Iwan
Sierow, zastpca Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR, 11 stycznia
1945 r. mianowany Penomocnikiem NKWD przy 1 Froncie Biaoruskim. Naj-
prawdopodobniej zreszt Sierow uywa jej tylko czasowo, majc w tym samym
czasie jeszcze dwie inne: w Lublinie przy ul. Szopena 18 i w Warszawie, przy
ul. Strzeleckiej 8 (z Lublina przylatywa samolotem na pobliskie lotnisko na Ok-
ciu). Wiedziano te, e w piwnicach ssiedniego budynku, przy ulicy Cienistej 16,
NKWD urzdzio areszt. Najbardziej znanym winiem tego aresztu by
gen. Emil Fieldorf Nil, byy komendant Kedywu i organizacji Nie, areszto-
wany 7 marca 1945 r. w Milanwku. Nierozpoznany podawa si za kolejarza
Walentego Gdanickiego trafi do piwnic budynku przy Cienistej 16, przerobio-
nych przez sowieck policj polityczn na cele. Jego wsptowarzyszem z celi by
Jan Hoppe, byy pose, wiceprezes konspiracyjnego Stronnictwa Pracy, areszto-
wany dzie pniej w tej samej miejscowoci.
Zapenianiem aresztu przy Cienistej zajmowa si ze zbrodnicz gorliwoci
Jzef wiato, posiadajcy wwczas stopie porucznika. Jak sam wspomina,
w 1944 r. zosta odkomenderowany z wojska do jednej z grup operacyjnych
NKWD, stacjonujcej wwczas w Otwocku pod Warszaw. Dowdc tej grupy
by bliej nieznany pk Lichaczew (by moe tosamy z pk. Lubytowem, w p-
niejszym czasie szefem sztabu Wojsk NKWD ds. ochrony tyw Pnocnej Grupy
Wojsk Sowieckich), okrelany przez wiat jako prawa rka Sierowa.
Z duym prawdopodobiestwem mona przyj, e grupa wiaty jest tosa-
ma ze znan ze rde sowieckich prask grup operacyjn NKWD, ktra prze-
prowadzaa rozlege aresztowania w miejscowociach pooonych wzdu tzw.
linii otwockiej. Jej najwikszym bodaj osigniciem byo zatrzymanie 6 grudnia
- 17 -
1944 r. prominentnych czonkw konspiracji, uczestnikw tajnej narady w Jzefo-
wie pod Warszaw: Wadysawa Biekowskiego Kalskiego, penicego rne
funkcje w Delegaturze Rzdu na Kraj (by m. in. przedstawicielem Delegata Rz-
du w egocie), ppk. Antoniego urowskiego Bobera, komendanta Obwodu
Praga Okrgu Warszawa miasto AK, jego zastpcy mjr. Kazimierza Lichodzie-
jewskiego Tary, ppk. Henryka Krajewskiego Trzaski, dowdcy 30 Dywizji
Piechoty AK, oraz kpt. Stanisawa Szulca Kani, komendanta Rejonu Otwock
Obwodu VII Powiat Okrgu Warszawa AK. Biekowski, po wstpnych przesu-
chaniach, zosta wywieziony do wczesnej kwatery Sierowa w Lublinie. Losy za-
wiod go wszake do Woch, o czym w stosownym miejscu jeszcze wspomnimy.
Po zajciu Warszawy przez Sowietw grupa Lichaczewa wiaty przeniosa
si do Woch. Jednoczenie do stolicy zaczto przerzuca wydzielone pododdzia-
y 64 Dywizji strzeleckiej wojsk wewntrznych NKWD, specjalnej jednostki,
stworzonej jeszcze w padzierniku 1944 r. w Lublinie (pocztkowo jako Zbiorcza
Dywizja Wojsk NKWD) do zwalczania polskiego podziemia. W kocu stycznia
1945 r. na Pradze znalaz si 1 zbiorczy batalion tej dywizji, jeszcze wczeniej,
17 stycznia, we Wochach zainstalowa si 2 puk wojsk pogranicznych NKWD.
Ze swej siedziby we Wochach wiato ju od 18 stycznia 1945 r. robi wypady
w teren, ktrych celem byo zatrzymanie czonkw polskiej konspiracji. Skupia
si szczeglnie na miejscowociach tzw. linii pruszkowskiej, do nich bowiem po
upadku Powstania przeniosa si ocalaa konspiracja warszawska. Dokonywa
jednak aresztowa take w innych miejscach, np. na Pradze, a nawet w Otwocku.
Na akcj zabiera z reguy kilka samochodw wojskowych i 6 do 8 onierzy
NKWD. Ofiary, wskazane zapewne przez agentur, byy najczciej zaskoczone
pojawieniem si przeladowcw. Np. Zygmunt Domaski, znany dziaacz Stron-
nictwa Narodowego, zosta wyrwany ze snu przez wiat i towarzyszcych mu
enkawudzistw w mieszkaniu w Milanwku.
Po przywiezieniu na Cienist zosta wtrcony do piwnicy. W cigu kilku na-
stpnych tygodni przeszed to, co wikszo przywoonych tu aresztantw: cykl
cikich przesucha na wyszych pitrach budynku, ktrym niezmiennie towa-
rzyszyo bicie gumowymi pakami, polanami czy rkami.
Nie tylko bl, ale take czas przesucha by dla winiw we Wochach tortu-
r, badania trway bowiem nawet i 20 godzin. Takiej obrbki dowiadczy np.
mjr Henryk Odyniec-Dobrowolski Doliwa, szef sztabu podokrgu Warszawa
Zachd Hallerowo, aresztowany 23 lutego 1945 r. przez ekip wiaty w Mila-
nwku.
Oczywicie aresztowania dotkny take mieszkacw samych Woch, onie-
rzy Armii Krajowej. Jako, e trudno wymieni tu wszystkich, ograniczymy si do
przykadu dr. Stefana Aleksandra nigurowicza Marcina, komendanta oddzia-
w sanitarnych we Wochach, nota bene mieszkaca budynku przy Cienistej 16.
Wyrzucony z mieszkania wraz z rodzin 18 stycznia 1945 r. rano, jeszcze tego sa-
mego dnia zosta zabrany przez NKWD i osadzony we wasnej piwnicy.
Warunki, panujce w prowizorycznych celach we Wochach byy przeraa-
jce nie byo w nich nawet prycz. Stoczeni do niemoliwoci winiowie (na cel
- 18 -
przypadao 1820 osb) spali pokotem na klepisku, na ktre narzucono jedynie
cienk warstw somy (byskawicznie ulegaa ona starciu na proszek). Cierpieli
gd, dziennie bowiem na dwch aresztowanych przypada talerz niczym nie
omaszczonej kaszy i kromka chleba. Mrok i zimno, cignce od okien z wybitymi
szybami, a take brak wody do mycia powikszay ndz bytowania. Dwa razy
na dzie winiw wyprowadzano na may dziedziniec za potrzeb do stoj-
cej w rogu sawojki. Dodajmy, e cay teren zajty przez NKWD otoczony by
drutem kolczastym i silnie strzeony.
Nie mona si dziwi, e w takich warunkach sabsi psychicznie wpadali
w rozpacz, a tych, ktrzy mieli cikie ledztwo nachodziy myli samobjcze.
Los winiw, osadzonych w areszcie NKWD przy ul. Cienistej we Wochach
by rozmaity. Najczciej wywoono ich std albo do specjalnego obozu NKWD
nr 10 w Rembertowie, albo te do siedziby NKWD przy ul. Strzeleckiej 8 na Pra-
dze (stamtd zreszt najczciej te trafiali oni do Rembertowa).
Do Rembertowa, w marcu 1945 r. wywieziono m.in.: gen. Fieldorfa, Jana Hop-
pego i Henryka Odyca-Dobrowolskiego.
Na Strzeleck za m.in. wspomnianego ju Witolda Biekowskiego (16 marca
1945 r.), a take aresztowanego 9 marca 1945 r. podczas bankietu we Wochach
Henryka Boruckiego Czarnego, komendanta Polskiej Armii Ludowej (o ujciu
tego ostatniego w rezultacie podjtych dziaa operacyjnych donosi w specjal-
nym raporcie dla Berii z marca 1945 r. Iwan Sierow). Biekowski, jak wiemy,
zosta zatrzymany przez NKWD w Jzefowie jeszcze w poprzednim roku. Prze-
trzymywany by najpierw w Aninie, potem w Otwocku, skd trafi do kwatery
Sierowa przy ul. Szopena 18 w Lublinie. Prowadzono z nim tam rozmowy o cha-
rakterze politycznym. 8 marca 1945 r. Biekowski zosta przewieziony do Woch
i osadzony w piwnicach budynku przy Cienistej 16. Co si tyczy Boruckiego,
to nie udao si ustali, czy take jego tam osadzono. Wiadomo natomiast, e
z Woch trafi na Strzeleck i dzieli cel z Biekowskim.
Z Wochami wie si oczywicie, sprawa aresztowania szesnastu Przywd-
cw Polski Podziemnej. Zwizek w datuje si od 8 marca 1945 r., kiedy to nast-
pio aresztowanie przez grup operacyjn NKWD ppk. Pawa Michajowa
w Brwinowie pod Warszaw Aleksandra Zwierzyskiego, wiceprzewodniczce-
go Rady Jednoci Narodowej oraz Mieczysawa Jakubowskiego, czonka Rady
Jednoci Narodowej (obaj byli dziaaczami Stronnictwa Narodowego). Jakubow-
ski trafi na Cienist 16, do piwnicy, w ktrej siedziao ju kilkunastu onierzy
Armii Krajowej. Jeden z nich, podchory Ryszard Kiekiewicz z Milanwka, ju
od duszego czasu ry nocami w murze, starajc si obluzowa kraty w oknie. By
to wprost nadludzki wysiek, ktry jednak zakoczy si penym powodzeniem.
Noc, korzystajc z zamieci, winiowie wyamali nadwtlone kraty i deski oka-
lajce piwnic i uciekli.
27 marca 1945 r. Jakubowski zjawi si na spotkaniu Komisji Gwnej Rady
Jednoci Narodowej w Warszawie, gdzie miano debatowa nad planowan na
nastpny dzie konferencj przywdcw Pastwa Podziemnego z rzekomym
pk. gwardii Pimionowem (w rzeczywistoci naczelnikiem radomskiej grupy
operacyjnej NKWD). Jego koleje losu i opakany stan dobitnie wiadczy o stosun-
ku Sowietw do polskich aspiracji niepodlegociowych, co jednak nie odwiodo
uczestnikw narady od powzicia decyzji o spotkaniu si z Pimionowem.
Nastpnego dnia Kazimierz Bagiski, jeden z uczestnikw feralnej narady
z Pimionowem w Pruszkowie, przywieziony tu wraz z innymi, biorcymi w niej
udzia Przywdcami Polskiego Pastwa Podziemnego, zauway jeszcze nie
uprztnite, wyamane deski koo okna piwnicy, z ktrej miaa miejsce ucieczka.
Podobnie, a zarazem odmiennie uoyy si losy Zwierzyskiego. Podobnie,
bo take trafi na Cienist 16, jednak nie bezporednio, a z wizienia na Strzelec-
kiej, i to ju po opisanej ucieczce rankiem 28 marca 1945 r. Zastaa go tu druga
cz delegacji Polskiego Pastwa Podziemnego, ktra tego samego dnia znalaza
si na Cienistej.
Pominiemy tu znane fakty, zwizane z pobytem w budynku przy Cienistej
szesnastu Przywdcw Polskiego Pastwa Podziemnego. Zaznaczymy tylko, e
w pokojach willi spdzili oni noc, nawet nie wiedzc, e pod nimi, w piwnicach,
wizieni s onierze Armii Krajowej, pracownicy Delegatury Rzdu i czonkowie
partii politycznych o orientacji niepodlegociowej.
Trudno jednoznacznie ustali, do kiedy sowieckie bezpieczestwo prowadzio
we Wochach sw zbrodnicz dziaalno. rda mwice na ten temat, nie wy-
chodz praktycznie poza kwiecie 1945 r. (zapewne wtedy NKWD przenioso si
z Woch na Strzeleck).
Jedno z nich, nawiasem mwic sowieckie, mwi o zasadzce urzdzonej we
Wochach przez dwch (zaledwie) onierzy NKWD ze wspomnianego ju 2 pu-
ku pogranicznego 64 Dywizji Wojsk Wewntrznych, w ktr wpado 13 osb.
Mona przyj, e chodzio po prostu o kocio zaoony w jednym z domw.
- 20 -
Kiedy jeden z onierzy wyszed z pokoju w poszukiwaniu wody, zatrzymani
obezwadnili i zwizali pilnujcego ich sieranta NKWD, zabrali bro i uciekli.
Rwnie trudno poda liczb osb, ktre przeszy przez areszt przy Cienistej.
Istniejce szacunki mwi o 2 tysicach nie s chyba przesadzone jeli zway, e
do Woch przywoono ludzi aresztowanych nie tylko na caej linii pruszkowskiej,
ale take w bardziej odlegych miejscowociach, np. Otwocku czy Piasecznie.
Wrd osadzonych przewaali onierze VII Obwodu Armii Krajowej Obroa;
z innych formacji AK wymieni mona onierzy Batalionw Kryska
i Parasol i baonu Kiliski. Na Cienistej osadzono take mjr Hann ukasze-
wiczow Ludwik z Komendy Gwnej Armii Krajowej.
Trzeba doda, e kobiet na Cienist trafio niemao po pewnym czasie musia-
no zorganizowa dla nich odrbne cele. W ledztwie nie traktowano ich zreszt
lepiej ni mczyzn.
Nie ustalono, by w budynku przy Cienistej przeprowadzano na wiksz skal
egzekucje. Jedyny znany fakt pozbawienia ycia winia, to zastrzelenie 24 lub
25 stycznia 1945 r. w piwnicy przez wartownika NKWD ppor. Wadysawa Mer-
wiskiego, oficera wywiadu 4 kompanii VII Rejonu VII Obwodu AK Obroa
(by nauczycielem jednej ze szk we Wochach).
Jak z powyszego wynika, przeprowadzone badania zorientowane na NKWD,
wprawdzie pozwoliy poszerzy i zsyntetyzowa wiedz o dziaaniach sowieckiej
policji bezpieczestwa na terenie Woch w 1945 r., z drugiej jednak strony nie do-
prowadziy do odnalezienia rde, wskazujcych, e w budynku przy ul. wier-
szcza 2 stacjonowao NKWD i miao tam swj areszt. Wszystkie rda wizay
sowieck policj polityczn wycznie z budynkami przy ul. Cienistej.
Prowadzone rwnolegle prace poszukiwawcze, nakierowane na Informacj
Wojskow okazay si bardziej owocne i doprowadziy do jednoznacznej konsta-
tacji, e w budynku tym znajdowaa si siedziba i areszt ledczy Gwnego Zarz-
du Informacji Naczelnego Dowdztwa Wojska Polskiego (9 wrzenia 1945 r. zmie-
niono nazw na: Gwny Zarzd Informacji Wojska Polskiego).
Przyczyn wstpnego nieporozumienia by zapewne fakt, e funkcjonariusze
tego organu byli w wikszoci odkomenderowanymi z sowieckiego kontrwywia-
du wojskowego Smiersz lub NKWD Rosjanami, ktrzy nie tylko mwili w swo-
im rodzimym jzyku, ale take chodzili w rosyjskich mundurach. Rusyfikacja,
jeli tak mona powiedzie, Informacji Wojska Polskiego datowaa si od jesie-
ni 1944 r. Wtedy to, biorc pod uwag sabe wyniki pracy polskiego kontrwy-
wiadu wojskowego, co byo nastpstwem braku dowiadczonych kadr, wadze
Zwizku Sowieckiego postanowiy pomc tej nieudolnie dziaajcej instytucji.
Faktycznie, czego jak czego, ale dowiadczonych pracownikw organw bezpie-
czestwa w ZSRR nie brakowao.
17 padziernika 1944 r. szef NKWD awrentij Beria, informowa Stalina:
W celu wzmocnienia organw kontrwywiadu Wojska Polskiego, tow. Abakumow
[Wiktor Abakumow szef sowieckiego kontrwywiadu wojskowego Smiersz] skieruje 100
pracownikw Smiersz [...].
i dalej:
- 21 -
Niezbdnej pomocy Zarzdowi Kontrwywiadu Wojska Polskiego i jej szefowi tow.
Kouszce udziel tow. Abakumow [Wiktor Abakumow szef sowieckiego kontrwywiadu
wojskowego S. K]] po linii Smiersz i tow. Sierow na miejscu.
Rezultatem bratniej pomocy byo obsadzenie stanowisk oficerskich w In-
formacji WP niemal w 100% przez Rosjan.
Mona by zapyta, komu tak naprawd, cho oddelegowani do suby w Woj-
sku Polskim ludzie ci suyli. I wolno nie bez podstaw przypuszcza, e kady
z nich, na tak sformuowane pytanie, odpowiedziaby za oddelegowanym z ko-
lei do pracy w UB Mikoajem Orechw: Suu Sowieckomu Sojuzu. Bo niewtpliwie
nie w polskim interesie byo wyapywanie, wsadzanie do aresztw, katowanie
i zdobywanie obciajcych materiaw na onierzy Armii Krajowej i czon-
kw innych organizacji niepodlegociowych.
Dodajmy, e pierwsi polscy oficerowie pojawili si, w tym na pocztku tylko
nominalnie polskim organie, jak w kocowym okresie wojny bya Informacja
Wojskowa, dopiero w sierpniu 1945 r.
Pocztkowo GZI NDWP mia sw siedzib w Lublinie, w lutym 1945 r. prze-
nis si do Woch, zajmujc budynek przy wczesnej ulicy 11 Listopada 2, dzi-
siejszej wierszcza 2. Znaleli si tu: szef Informacji pk Piotr Kouszko, dugo-
letni oficer NKWD, jego zastpca ppk Iwan Poniedielnikow, przed przejciem
do Informacji naczelnik Wydziau kontrwywiadu Smiersz 6 Armii Powietrz-
nej, a take inni oficerowie sowieccy, stojcy na czele poszczeglnych Oddziaw
tej instytucji: pk Wadysaw Curanow (Oddzia I: prowadzenie pracy kontrwy-
wiadowczej w sztabie Naczelnego Dowdcy WP) i jego zastpca, pk Wiktor Fita-
ow, pk Adam Gajewski (Oddzia II: zwalczanie szpiegostwa, przesuchiwanie
jecw wojennych), ppk Konstanty abanow (Oddzia IV: prowadzenie docho-
dze i ledztw) oraz oficerowie ledczy: mjr Anatol Charchota, ppor. Konieczny
(jedyny Polak w cisym sztabie) i inni, o ktrych bdzie jeszcze mowa. Jak ju
wspomniano, pracownicy Informacji nosili rosyjskie mundury, na ktre zaka-
dali paszcze z polskimi dystynkcjami.
Jak wynika z materiaw archiwalnych, Gwny Zarzd Informacji znajdowa
si w staym kontakcie radiowym z Moskw. Do jego dyspozycji znajdowa si te
stacjonujcy we Wochach batalion wojska (6 batalion wydzielony).
W baonie GZI czytamy w jednym z dokumentw z epoki trwa stale ostre pogoto-
wie. onierze uzbrojeni s w automaty typu PPSZ [tzw. pepesze S.K.], 200 szt.[uk]
amunicji i 2 granaty.
W piwnicach budynku przy ul. 11 Listopada zorganizowano areszt ledczy
(wizienie wewntrzne) GZI. Przetrzymywano w nim osoby, przeciwko ktrym
toczyo si ledztwo do czasu orzeczenia wyroku przez sd wojskowy, wzgld-
nie, co te si zdarzao zwolnienia. W areszcie przetrzymywano rednio okoo
100150 osb. Warunki jakie tu panoway, tak opisa jeden z winiw, areszto-
wany przez Informacj za zamiar dezercji z szeregw WP w celu wstpienia do
Armii Krajowej (zachowano pisowni oryginau):
Budynek wizienia we Wochach mieci si w centrum miasta, nie byo to wizienie
lecz prowizoryczne pomieszczenie wielopiwnicowe, rwnie miao izolatk gdzie wysyano
- 22 -
winiw na par godzin, tam bodaje dwukrotnie byem osadzony. [...] Warunki pobytu
byy okropne: piwniczka maa o rozmiarach 2,5 na 2,5 m, okno zamurowane, w miejscu -
ek drewniane nary, adnych przecierade ani kocw. Nadmieniam, e koce nie byy po-
trzebne, gdy przez 24 godziny na dob palia si dua arwka o duej mocy nagrzewa-
jc pomieszczenie i ujemnie wpywajc na nasz wzrok. W rogu piwnicy staa parasza, co
w rodzaju ubikacji. Nie byo adnych spacerw, nie wolno byo gra w jakie prowizorycz-
ne gry, w drzwiach piwnicy by tzw. judasz, przez ktry stranik bardzo czsto zaglda
do rodka, nie byo adnych krzese, stokw. Jedzenie byo bardzo nisko kaloryczne, porcje
byy godowe, nie otrzymywalimy nawet wody a w celi byo gorco [autor relacji wizio-
ny by latem S.K.].
Metody ledcze stosowane przez pracownikw Informacji nie rniy si ni-
czym od tych, ktre stosowali ssiedzi z ulicy Cienistej. Przesuchania prowa-
dzone w pokojach mieszkalnych kamienicy przez zmieniajcych si oficerw,
trway dzie i noc (by to tzw. konwejer). Nieodmiennie towarzyszyo im bicie.
Niektre rda mwi o torturowaniu prdem.
Czonek Armii Krajowej, odbity w lipcu 1945 r. z transportu z Rembertowa do
Wronek, zoy nastpujc relacj o tym, czego dowiadczali winiowie prze-
trzymywani w siedzibie Informacji we Wochach (cytujemy bez zmian za ory-
ginaem):
Metody bada byem bity po karku i ttnicy szyi kantem prostej doni, rwnie pola-
nem drzewa, ktre le pod piecem. Innych bito naganem w twarz, wybijano zby. Na og
wszystkich bito po twarzy i kopano. Zabawa taka moga trwa godzin, dwie i wicej.
Bicie doprowadzao do tego, e ludzie wychodzili z bada czarni od bicia. Sam widziaem
wypadek zamania rki badanemu.
Przesuchania prowadzone byy w jzyku rosyjskim albo w amanym jzyku
polskim, w razie potrzeby uywany by tumacz. Do najbardziej sadystycznych ofi-
cerw ledczych, zapamitanych przez przesuchiwanych, zaliczali si kapitano-
wie: Pawe Smolikow (odkomendrowany ze Smiersza) i Konstanty Spieraski.
Z dostpnych materiaw wynika, e szefem wizienia we Wochach by po-
rucznik Jzef Cwirko. Mimo polsko brzmicego nazwiska by on obywatelem
Zwizku Sowieckiego. Karier w Polsce zakoczy w 1952 r., kiedy to ju
w stopniu majora powrci do ZSRR.
Kim byli winiowie Informacji, w omawianym okresie, jak ju wzmianko-
wano, waciwie tylko nominalnie polskiej instytucji, a nominalnie nie tylko dla-
tego, e przewaali w niej oficerowie Smiersza i NKWD, ale take z tej przyczy-
ny, e w wikszym stopniu podlegaa ona sowieckiemu kontrwywiadowi
Smiersz, anieli polskiemu ministrowi obrony narodowej.
O niektrych ju wspomniano, odwiecznym zwyczajem winiw uwieczni-
li si oni bowiem na cianach cel.
Zacznijmy od Bolesawa Piaseckiego. Na trop Komendanta Gwnego Konfe-
deracji Narodu naprowadzi Informacj Wojskow aresztowany przez ni
w listopadzie 1944 r. na Pradze onierz III batalionu 77 pp AK-UBK Ryszard
Romanowski. Po operacji Ostra Brama znalaz si on w Warszawie i tu nawi-
za kontakt ze swoim starym znajomym, redaktorem konspiracyjnego pisma
- 23 -
Alarm Janem Wyszomirskim Wroskim. Ten wysa go z zadaniem do
Piaseckiego, zamieszkujcego wwczas w Jzefowie, niewielkiej podwarszaw-
skiej miejscowoci na tzw. linii otwockiej. Romanowski po zatrzymaniu udzieli
szczegowych informacji o Piaseckim i jego dziaalnoci w Jzefowie, w szczegl-
noci za o odbytej na pocztku listopada 1944 r. pod jego przewodnictwem tajnej
naradzie, na ktrej podjto rne decyzje co do dalszego funkcjonowania AK na
wolnym od Niemcw terytorium Polski (Romanowski bra w niej udzia). Nastp-
stwem zezna Romanowskiego byo zatrzymanie Piaseckiego, dokonane 12 listo-
pada 1944 r. w Jzefowie przez kpt. Prochorowa, naczelnika sekcji Wydziau
Informacji 1 Armii Wojska Polskiego. W czasie bada Piasecki wyjawi wiele na-
zwisk czonkw polskiej konspiracji dowodz tego niedwuznacznie protokoy
jego przesucha.
Przewieziony do Otwocka, zosta tu przesuchany przez samego Sierowa, kt-
ry pod pozorem dyskusji filozoficznych, roztrzsania poj dobra i za, rozpozna-
wa, albo nawet urabia winia. Najwyraniej Sierow uzna, e Piasecki moe by
uyteczny, bo kontynuowa z nim rozmowy w swojej wczesnej gwnej kwaterze
w Lublinie, przy ul. Szopena 18. Jak twierdzi Jzef wiato, w Lublinie Piasecki,
ktrego dziaalno NKWD miao dokadnie rozpracowan, zgodzi si uczestni-
czy w planie Sierowa, zmierzajcym do osabienia pozycji Kocioa katolickiego
w Polsce i stopniowego podporzdkowania go komunistycznemu reimowi.
W pierwszej poowie 1945 r., dokadna data jest nie do ustalenia, Piasecki zosta,
jeli tak mona powiedzie, zwrcony Informacji i przewieziony do jej wizie-
nia we Wochach. Cieszy si tu wyjtkowymi przywilejami: wypuszczano go na
korytarz, dawano czyta gazety. Innym winiom przedstawiany by w czasie prze-
sucha jako wzr do naladowania, czowiek, ktry si nawrci. Pobyt Piasec-
kiego we Wochach nie trwa dugo: 11 kwietnia 1945 r. zosta przekazany Minister-
stwu Bezpieczestwa Publicznego i wywieziony std do wizienia mokotowskiego.
Ludwik Molik, onierz AK ps. Tomigan, do koca czerwca 1945 r. by czon-
kiem oddziau partyzanckiego na Podlasiu. Na pocztku lipca pojecha do odzi,
do swego przyjaciela Mieczysawa Stuszyskiego. Tu zosta aresztowany, a w kil-
kanacie godzin potem obu przetransportowano do Woch.
Wsadzono nas do maej celi wspomina po latach. Byo nas tam okoo trzydziestu
osb. Jak kadlimy si spa, to odwracalimy si na komend, bo nie byo miejsca. Pano-
wa potworny brud i wilgo.
Wspomniany Mieczysaw Stuszyski, z ktrym los poczy Ludwika Molika,
by czonkiem grupy konspiracyjnej zoonej z byych onierzy Armii Krajowej,
dziaajcej pocztkowo w Warszawie, nastpnie za w odzi. Na czele grupy sta
Jerzy Kazimierski Ludwik, onierz Uderzeniowych Batalionw Kadrowych
Bolesawa Piaseckiego, ktry w sierpniu 1944 r., wraz z 30 Dywizj Piechoty AK,
zmierzajcej na pomoc Powstaniu w Warszawie, dotar a do Otwocka (jego pod-
pis widnieje w celi nr 5), a w jej skad, poza Stuczyskim, wchodzili: Adam
Chmielewski, Elbieta Kalisiak, Edward Jakubowski, Robert omot i Alina
Grska. Grupa zajmowaa si gwnie podrabianiem dokumentw, podejmowaa
take dziaania o charakterze propagandowym, m. in. rozrzucajc antykomuni-
styczne ulotki. 4 lipca 1945 r. dzcy konspiratorzy zostali in corpore aresztowani,
a nastpnie odstawieni do siedziby Informacji Wojskowej we Wochach. Roz-
parcelowano ich po poszczeglnych celach. Chmielewski trafi do celi nr 1, o czym
wiadczy jego podpis wyryty w cegle: ADAM CHMIELEWSKI W WA, nato-
miast Grsk, ps. Kala, umieszczono w klitce pod schodami.
Wyprostowa si mona byo tylko przy samych drzwiach wspominaa. Nie byo pod-
ogi, tylko jedna deska, mnstwo pche i wszy, okropna wilgo, adnego okna.
Znajc rozmiary celi pod schodami a trudno uwierzy, e siedziao tam kil-
ka osb, wycznie kobiet. Najczciej suyy one w Wojsku Polskim, a areszto-
wano je podejrzewajc o udzia w konspiracji.
Jak wynika z relacji Kali, utrzymywaa ona kontakt z cel z naprzeciwka
przez dziur w murze. Rozmowy byy zapewne utrudnione, bo na korytarzach
stale dyurowali stranicy. Porozumiewali si midzy sob po rosyjsku, z wi-
niami za aman polszczyzn.
Dodajmy, opierajc si na osobistych wspomnieniach Grskiej i Molika, e
w niektrych celach winiowie byli kompletnie odcici od wiata zewntrznego
mae okienka zasonito bowiem workami z ziemi, w innych mogli obserwo-
wa pocigi, zatrzymujce si na stacji kolejowej znajdujcej si po drugiej stronie
ulicy. Wszyscy winiowie syszeli natomiast dobiegajce z gry dzie i noc od-
gosy bicia.
Po trzech miesicach czonkw dzkiej grupy wywieziono do Warszawy,
a 4 padziernika 1945 r. Wojskowy Sd Okrgowy w Warszawie wyda wyroki
w ich sprawie. Za udzia w grupie terrorystycznej dziaajcej na terenie War-
szawy i odzi, oskareni: Kazimierski, Chmielewski, Kalisiak, Jakubowski
i Suszyski otrzymali kar mierci, natomiast Grska, Molik i omot zostali ska-
zani na kilkuletni pobyt w wizieniu. Komentujc wyrok ycie Warszawy
z 5 padziernika 1945 r., (artyku Sd wojskowy skaza na mier 5-ciu czonkw
bandy terrorystw) pisao o skazaniu czonkw bandy terrorystycznej Kazimier-
skiego, dodajc, e oskareni z broni w rku urzdzali napady siejc niead w odbudo-
wujcej si pastwowoci polskiej.
W artykule tym wspomniano te wizion pod schodami Alin Grsk:
Sd nie mg da wiary wyjanieniom oskaronej Grskiej, e czya j tylko sympa-
tia z czonkami bandy i uwaa, e kara wizienia dla niej jest suszna.
Szczciem dla skazanych Bierut skorzysta z prawa aski, zamieniajc wyroki
mierci na kary dugoletniego wizienia. Z kolei skazanym na wizienie zmniej-
szono wymiar kary na mocy amnestii.
O losach wielu osb, ktre pady ofiar Informacji, przesdzia agentura.
Tak byo np. w przypadku Krystyny Puciennik, rozpracowanej jako aktywny
czonek Armii Krajowej i jakiej grupy terrorystycznej przez informatork o pseudoni-
mie Warszawska, prowadzonego przez oficera informacji dzkiego Okrgu
Wojskowego, kpt. Ikonnikowa. Warszawska dziaaa na terenie odzi, do kt-
rej Puciennik, mieszkajca na stae w Warszawie, a zawodowo zajmujca si han-
dlem, czsto jedzia. Aresztowana 5 sierpnia 1945 r. w odzi Puciennik zostaa
pod konwojem przetransportowana do siedziby GZI we Wochach (konwojowa
- 24 -
j sam kpt Ikonnikow). Dodajmy, e caa dokumentacja dotyczca jej sprawy,
zostaa sporzdzona w jzyku rosyjskim, podobnie zreszt jak niemal wszystkie
dokumenty GZI z lat 19441945.
Dziaalno agentki o pseudonimie Danuta (nieznana z nazwiska czniczka
AK) przesdzia o losach Prezesa Okrgu Warszawskiego Stronnictwa Narodo-
wego Narodowej Organizacji Wojskowej, Tadeusza Maciskiego Prusa i jego
najbliszych wsppracownikw. Na pocztku lutego 1945 r. wspomniana agent-
ka przekazaa pierwsze informacje na ich temat, nastpnie za dostarczya podpi-
sane przez Maciskiego wytyczne dla czonkw podlegej sobie organizacji.
Zostay one skopiowane i oddane Danucie, ktra dostarczya je waciwym
odbiorcom por. Romualdowi Taffowi i Marianowi Kociskiemu na Pradze.
Nastpstwem prowadzonej od 12 lutego 1945 r. sprawy agenturalnej o kryptoni-
mie Powstacy (tu ciekawostka: zachowao si postanowienie zaoeniu tej
sprawy datowane 12 lutego 1945 r. we Wochach, oczywicie w jzyku rosyjskim,
wydane przez mjr. Kotieniewa, Naczelnika 2 Wydziau Oddziau GZI WP, zaak-
ceptowane przez Naczelnika 2 Oddziau, pk. Gajewskiego, stwierdzajce, e
grupa prowadzi [...] wrog dziaalno, skierowan przeciwko Polskiemu Rzdowi Tym-
czasowemu i jego Wojsku, Zwizkowi Radzieckiemu i Armii Czerwonej. W swojej dziaal-
noci praktycznej wykonuje wszystkie polecenia Emigracyjnego rzdu Polskiego znajduj-
cego si w Londynie) byy liczne dziaania, zmierzajce do ujcia caej grupy
zoonej z 5 osb. Koncentroway si one na Wochach, gdzie w budynku przy
ul. Szopena 11 mieszka jeden z konspiratorw por. Stanisaw Maciski
i w ktrym odbyway si liczne, tajne spotkania. Czonkowie grupy, dziki pracy
agentki znaleli si pod sta, cis obserwacj. Mona powiedzie, e kady ich
krok by znany oficerom Informacji. Ju w lutym planowano zatrzymanie Pru-
sa, ktry mia przebywa w mieszkaniu przy ul. Szopena we Wochach. Z nie-
znanych wzgldw aresztowania czonkw grupy nastpiy jednak znacznie
pniej 21 i 22 marca 1945 r. Jej przywdc, Tadeusza Maciskiego Prusa, osa-
dzono w wizieniu Informacji przy obecnej ulicy wierszcza 2.
Jego dalsze losy, wprost nieprawdopodobne, ju choby z uwagi na wielo or-
ganw represyjnych zaangaowanych w spraw jednego czowieka, nastpujco
opisa profesor Wiesaw Chrzanowski:
Z Woch (przyp. S.K.) przekazano go w rce NKWD do obozu koncentracyjnego
w Rembertowie, stamtd w czerwcu wraz z ostatnim skadem winiw wywieziony zos-
-ta do radzieckiego obozu dla Niemcw, w kocu czerwca w czasie transportu do wizie-
nia w Rawiczu (po wydaniu w rce UB) zdoa uciec na stacji kolejowej w Poznaniu.
Trzeba tu uzupeni, e sukces Maciskiego okaza si niestety chwilowy.
Aresztowany ponownie w 1947 r. otrzyma wyrok mierci, zamieniony potem
dziki wstawiennictwu prof. Stanisawa Grabskiego na 10 lat wizienia, ktre
w wikszoci odsiedzia.
Powysze przykady wiadcz jednoznacznie, e represyjna dziaalno In-
formacji Wojskowej daleko wykraczaa poza samo wojsko i obejmowaa take
osoby cywilne. Instytucj t naley zatem postrzega bardziej jako swego rodzaju
policj polityczn, anieli klasyczny kontrwywiad wojskowy.
- 25 -
O represjach wobec wojskowych we Wochach wspomniano dotychczas jedy-
nie marginalnie. Jest to zreszt problem sabo jeszcze znany, a zarazem niezmier-
nie interesujcy.
W jednej z cel odnajdujemy podpis ppk. W. Szpaca. Oficer ten, adiutant do-
wdcy 1 Armii WP gen. Zygmunta Berlinga, sta si obiektem zainteresowania
Informacji Wojskowej jesieni 1944 r. W raporcie pk. Kouszki dla Naczelnego
Dowdcy WP gen. Michaa Roli-ymierskiego z 4 padziernika 1944 r. odnotowa-
no, e Szpac na pocztku wrzenia 1944 r. w gronie znajomych wyraa niezado-
wolenie z mianowania ymierskiego, a nie Berlinga, na najwysze stanowisko
dowdcze w Wojsku Polskim, uwaa to za pomyk, ktr w przyszoci zro-
zumiej take inni.
Swoje zdanie o Armji Krajowej informowano dalej w raporcie SZPAC wypowie-
dzia w sposb nastpujcy: Ja dostaj mas listw, z ktrych mona wywnioskowa, e
Armia Krajowa prdko poczy si z nami.
W tym samym czasie na celowniku Informacji znalaz si blisko zwizany
ze Szpacem pk Andrzej Petrykowski Tarnawa, wwczas komendant garnizo-
nu miasta Lublin. Tarnawa, komendant gwny konspiracyjnej organizacji
Korpus Bezpieczestwa, w lipcu 1944 r. przeszed lini frontu i podporzdko-
wa si Naczelnemu Dowdcy WP gen. Roli-ymierskiemu.
Zgromadzony w trakcie ledztwa materia mocno obciy zarwno Szpaca,
jak i Petrykowskiego. Z zezna wiadkw wynikao, e obaj prowadz akcj ob-
sadzania stanowisk dowdczych w Wojsku Polskim byymi onierzami Armii
Krajowej i Korpusu Bezpieczestwa, s niezadowoleni, e to nie Berling,
a ymierski sprawuje stanowisko Naczelnego Dowdcy WP. Tarnawa zosta
te oskarony o wrogie nastawienie wobec ZSRR, Armii Czerwonej, Rzdu Tym-
czasowego, ywienie nadziei na powrt do Polski Rzdu emigracyjnego.
A ponadto o karierowiczostwo, denie do osignicia stopnia generalskiego,
w czym bardziej uyteczny mia by Berling, jako e ymierski owiadczy
kategorycznie, e przy nim Tarnawa generaem nie bdzie nigdy.
Pierwszy, 5 grudnia 1944 r., aresztowany zosta Szpac. Pocztkowo siedzia
w areszcie GZI w Lublinie, potem przewieziono go do Woch. Jego spraw intere-
sowa si sam pk Kouszko, o czym wiadomo m. in. ze wspomnie ony gen.
Berlinga, Marii. Wiosn 1945 r. spotkaa si ona z szefem GZI, ktry pod-
piwszy sobie zdradzi kulisy ledztwa, mwic:
[...] aresztowany Szpac, chocia lej go niemao, nie chce nic powiedzie o Berlingu.
W kko, dure, powtarza, e Berling jest czysty.
Pertykowski doczy do Szpaca po aresztowaniu, ktre nastpio 6 marca
1945 r. w Lublinie. Razem z nimi w wizieniu GZI we Wochach znalaz si te
ppk Stanisaw Szopiski, dawny podkomendny i przyjaciel Tarnawy z Korpu-
su Bezpieczestwa, ktry wraz z nim wstpi do WP.
ledztwo, prowadzone we Wochach przeciwko Tarnawie miao szeroki za-
sig, funkcjonariusze Informacji przesuchali m. in. siedzcego na Strzeleckiej
Boruckiego (nawiasem mwic w lutym 1945 r., posugujc si dwoma agentami
o pseudonimach Sfinks i Stano, dziaajcymi w Pruszkowie, Jankach, Raszy-
- 26 -
nie i na Okciu, Informacja staraa si usilnie, jednak bez powodzenia, wpa na
trop Czarnego). Petrykowskiego przesuchiwa nie tylko osobicie pk Kousz-
ko, ale take komisarz Sierow. Zmierzano wyranie take w kierunku udowod-
nienia Tarnawie wsppracy z Gestapo.
Zachowa si list (zapewne nie wysany), pisany przez Petrykowskiego do S-
du Wojskowego w Warszawie, obrazujcy metody preparowania oskare przez
ledczych:
[...] kpt. Spieraski mwi mi pisa Tarnawa - e w sprawie mojej bd mieli wiad-
kw ile bd chcieli, gdy sprowadza wiadkw, ktrzy s skazani na doywocie lub dugie
kary wizienia, wiadkowie za darowanie im kilku lat bd zeznawali na moj niekorzy.
i dalej:
[...] kpt. Spieraski powiedzia mi, e wszystkie dowody przemawiajce za mn zosta-
n spalone, a wiadkowie podani przeze mnie bd aresztowani i do sprawy nie dopuszcze-
ni.
Pisane w kwietniu 1945 r. we Wochach przez Petrykowskiego wyjanienia,
pene lojalizmu, by nie powiedzie serwilizmu wobec nowych wadz, stawiaj
go w bardzo niekorzystnym wietle, by moe jednak naley wzi pod uwag
okolicznoci, w ktrych powstaway. Doda wypada, e aresztowany przez
NKWD i osadzony w wizieniu przy ulicy Strzeleckiej pracownik Delegatury
Rzdu Witold Biekowski, oskary w swym raporcie z 28 czerwca 1945 r.
Pertykowskiego o wsypanie ogromnej liczby czonkw polskiej konspiracji.
W protokole Tarnawy pisa Biekowski byo 17 stron maszyny [tj. maszyno-
pisu] samych nazwisk i pseudonimw czoowych dziaaczy AK i DR [Delegatury Rzdu].
W kocu padziernika 1945 r. Tarnawa zosta przewieziony do nowej siedzi-
by GZI w Warszawie przy ul. Chaubiskiego. W nastpnym roku Petrykowski
zosta skazany na 10 lat wizienia. Wyrok ten dziki amnestii zosta zmniejszony
do 2 lat i 6 miesicy z zaliczeniem aresztu. W rezultacie 6 wrzenia 1947 r. Tar-
nawa znalaz si na wolnoci. W 11 lat pniej Najwyszy Sd Wojskowy uchy-
li wydany na niego wyrok.
Jeszcze wczeniej, 25 sierpnia 1945 r., na polecenie mjr. Gasiowa, zwolniony
zosta ppk Szpac (z wizienia GZI w Warszawie, do ktrego zosta przewieziony
z Woch).
Szpac i Petrykowski to, jeli tak mona powiedzie, przypadki szczeglne.
Najczciej bowiem ofiar GZI NDWP padali onierze z akowskim rodowodem.
Polowanie na akowcw w szeregach wojska przybrao masow skal jesieni
1944 r., po tzw. padziernikowym zwrocie, pod ktrym to pojciem rozumie si
zaostrzenie polityki represyjnej w Polsce na danie Stalina. Sowiecki dyktator
uzna polsk rewolucj za zbyt mikk i da gw jej przeciwnikw. Na-
tychmiast po wydanym przez Moskw poleceniu skoczya si era wzgldnej to-
lerancji dla czonkw AK w Wojsku Polskim. Zaczto ich ujawnia, nastpnie za
osadza w specjalnie utworzonym I Oficerskim Obozie Internowanych Gwnego
Zarzdu Informacji Wojska Polskiego w Skrobowie koo Lubartowa. 27 marca
1945 r. ucieko z niego 48 internowanych. W odwecie aresztowano 14 spord
tych, ktrzy pozostali w obozie, oskarajc o udzia w spisku, ktrego rezultatem
- 27 -
bya ucieczka. Przez Lublin przewieziono ich do siedziby Informacji Wojskowej
we Wochach. Tu trafili (kwiecie 1945 r.) do wielokrotnie opisywanych ju piw-
nic wiziennych.
Posumy si raz jeszcze cytatem ze wspomnie winia, by uwiadomi so-
bie, w jakich warunkach przetrzymywani byli zatrzymani:
Warunki byy bardzo cikie wspomina jeden ze skrobowiakw, kapral Wojciech
Gutry. W maej piwnicy na ziemniaki bya prycza od ciany do ciany i my w iloci 1618
osb w zalenoci od sytuacji. Wszy, pchy, pluskwy, brak higieny. W naszej celi w maju
by ppk [Edward] Pisula [rwnie przywieziony ze Skrobowa; by tam starszym
obozu S.K.], ktry zapad na bardzo cik biegunk i chyba na ni zmar, bo zabrano
go z celi w bardzo zym stanie, gdy nie mg chodzi.
Dodajmy, e w podobnym stanie znajdowa si kolega Pisuli ze Skrobowa,
kapral Kazimierz Dobrzyski, do czego przyczyniy si take obraenia, doznane
w ledztwie. Jego rwnie zabrano z celi.
9 czerwca 1945 r. we Wochach, przed Sdem Wojskowym Warszawskiego
Okrgu Wojskowego odbya si rozprawa spiskowcw ze Skrobowa, oskaro-
nych o to, e wiedzieli o spisku, lecz nie donieli dowdztwu.
Przed Sdem stano 12 oskaronych, z czego mona wnosi, e stan chorych
nie poprawi si i nie pozwala na ich udzia w procesie. Mimo to zapado 14 wy-
rokw: 5 opiewao na kar mierci (potem zamienion na 15 lat wizienia), pozo-
stae na kary od 3 do 10 do lat wizienia.
Dalsze losy onierzy, skazanych we Wochach, nie s w peni znane. Wiado-
mo, e dwaj z nich (kapral Wojciech Gutry i kapral Eugeniusz Gierej), zostali
uwolnieni w nocy z 25 na 26 lipca 1945 r. na stacji kolejowej w Bkowcu na
wschodnim skraju Puszczy Kozienickiej, kiedy to transport wizienny zmierzaj-
cy do Wronek zosta zaatakowany przez oddzia Mariana Bernaciaka Orlika
(ogem uwolniono wwczas 120 osb).
Nieobecni na procesie Pisula (4 lata wizienia) i Dobrzyski (8 lat) 5 lipca
1945 r. zostali skierowani do Wizienia Karnoledczego Warszawa Praga. Pisula
zosta zamczony w wizieniu 12 lipca 1945 r.
Sprawy prowadzone przez Informacj Wojskow we Wochach, miay roz-
maity charakter. Bardzo czsto tyczyy one dezerterw z Wojska Polskiego, o-
nierzy, ktrych zatrzymano bez dokumentw, rzeczywistych czy rzekomych
szpiegw niemieckich, byych agentw Gestapo itd.
Ogromna liczba spraw dotyczya wypowiedzi onierzy WP oraz osb cywil-
nych, skierowanych przeciwko Rzdowi Tymczasowemu, Zwizkowi Sowieckie-
mu i Armii Czerwonej.
Oto jedna z takich spraw. 20 sierpnia 1945 r. we Wochach, na ulicy Pisudskiego,
mieszkaniec Warszawy, jak skrupulatnie odnotowano w pisanym w jzyku rosyj-
skim wniosku kocowym nigdzie nie pracujcy Wadysaw Anczyski, w roz-
mowie z szeregowym 21 puku artylerii Wojciechowskim, stwierdzi, co nastpuje:
Istniejca obecnie Rzeczpospolita Polska nie jest pastwem demokratycznym,
a komunistycznym. onierze tego pastwa chodz bosi i obdarci. Wielu onierzy Wojska
Polskiego przelewao krew, a wywalczyo sobie t komunistyczn Polsk, ale to dugo
- 28 -
trwa nie bdzie, szybko przyjdzie kres takiej Polski... Przysano mnie tu specjalnie z Ar-
mii Andersa z zadaniem, ktre wykonam i wrc do armii.
Aresztowany przez swego rozmwc Anczyski zosta doprowadzony do sie-
dziby Informacji we Wochach. W czasie ledztwa ustalono atwo si domyli,
jakimi metodami e Anczyski by czonkiem Armii Krajowej. Oczywicie take
przyzna si do prowadzenia wrogiej agitacji. Nie potwierdzia si natomiast
wiadomo, e zatrzymany mia cokolwiek wsplnego z Armi Andersa. W tej sy-
tuacji prowadzcy ledztwo kpt Alechin uzna, e zgromadzone dowody s nie-
wystarczajce do skazania i zaproponowa jego zwolnienie. Na tym jednak nie ko-
niec: oto Ajczyski po zwolnieniu mia by zwerbowany jako agent z zadaniem
rozpracowania znanych sobie aktywnych czonkw AK z Warszawy i Piotrkowa:
- por. Andrzeja Romanowskiego Kruka i innych. Propozycj zaakceptowano.
Przyczyny represjonowania niektrych osb przez Informacj WP we Wo-
chach naley dopiero wyjani. Uwaga ta dotyczy np. mieszkaca Grodziska Ma-
zowieckiego, Wadysawa Szpilarskiego, ktrego losy w licie do gen. ymierskie-
go tak opisaa jego ona (zachowujemy pisowni oryginau):
Szanowny Panie Generale zwracam si do Pana z gorc prob o ratunek w nieszcz-
ciu ktre spotkao mnie w pierwszych dniach odzyskanej Wolnoci. Dnia 8 lutego b. r. do
warsztatu mojego ma Wadysawa Szpilarskiego zamieszkaego w Grodzisku ul. Wl-
czyska 15 przysza kobieta, onierka, w mundurze polskim i powiedziaa mu, aby stawi
si na Komend Wojskow. M poszed. Po dwch godzinach jego nieobecnoci zaniepoko-
jona, poszam, za nim i okazao si, e jest zatrzymany, z rozkazu kapitana Mikoajewskie-
go. Nastpnego dnia w poudnie zanim mogam poczyni jakie starania, m zosta prze-
sany do Brwinowa, a nastpnie do Woch. W Grodzisku powiedzieli mi, e aresztoway go
Wadze Wojskowe i one [wadze wojskowe w Grodzisku S.K.] nic o tym nie wiedz.
Dalej szy zapewnienia, e m jest dobrym Polakiem, w zwizku z czym jego
aresztowanie nie moe by niczym innym, jak tylko wynikiem pomyki.
Kilka uwag na koniec.
W 1945 r. podwarszawskie Wochy stay si wanym przyczkiem komuni-
stycznej wadzy w Polsce. Ulokowa si tu bowiem nie tylko zaangaowany w naj-
waniejsze polskie sprawy komisarz Iwan Sierow, ale take mzg kontrwywia-
du Wojska Polskiego Gwny Zarzd Informacji WP. Do Woch spyway
raporty z terenowych placwek Informacji, ulokowanych przy okrgach woj-
skowych i poszczeglnych jednostkach Wojska Polskiego, najczciej dotyczce
aresztowa, prowadzonych ledztw, znacznie rzadziej tzw. wypadkw nadzwy-
czajnych. Raporty te pisane byy z zasady po rosyjsku, a ich odbiorc by Naczal-
nik Gawnogo Uprawlenija Wojska Polskogo pokownik tow.[ariszcz] Kouszko
gor.[od] Wochi].
Czsto centrala nie ingerowaa w bieg prowadzonych spraw, czasami jednak
nakazywaa dostarczy sobie winia wraz z zebranym materiaem obciajcym
celem dalszego prowadzenia ledztwa.
GZI we Wochach wsppracowaa z UB. Jak wynika zachowanych materia-
w, niektrych winiw Zarzd przekazywa Miejskiemu Urzdowi Bezpie-
czestwa Publicznego we Wochach, innych winiw dostarczano mu z kolei
- 29 -
z Powiatowego Urzdu Bezpieczestwa Pastwowego w Rembertowie (dotyczy
sierpnia wrzenia 1945 r.).
Trzeba zauway, e nie wszystkie osoby, przetrzymywane w wizieniu GZI
we Wochach zasuguj na miano patriotw. Cz z nich, jak choby Bolesaw
Piasecki, to postacie dwuznaczne, z pikn kart z przeszoci, zamane jednak
przez komunistyczny reim.
A jednak trudno byoby odmwi im miana ofiar, padli bowiem ofiar bezpra-
wia, ktre nie liczyo si z nikim i z niczym. Zostali poddani okrutnym metodom
ledczym, dowiadczyli nieludzkich warunkw wiziennych.
My jednak przede wszystkim skadamy hod tym, ktrzy do piwnic budynku
przy 11 Listopada we Wochach trafili dlatego, e byli i zawsze pozostali wierni
idei Polski wolnej i niepodlegej.
Im wanie powicona jest odsonita dzisiaj tablica.
Nota bibliograficzna:
Artyku niniejszy powsta gwnie na podstawie akt Gwnego Zarzdu
Informacji Naczelnego Dowdztwa Wojska Polskiego, przechowywanych
w Biurze Udostpniania i Archiwizacji Dokumentw Instytutu Pamici Narodo-
wej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. Wykorzystano
take raporty placwki wywiadowczej Delegatury Si Zbrojnych Pralnia II,
znajdujce si w Centralnym Archiwum Wojskowym w Warszawie Remberto-
wie oraz literatur przedmiotu i materiay wspomnieniowe.
Dodatek:
Ustalone personalia i losy osb, podpisanych na cianach i drzwiach cel aresz-
tu we Wochach (w oparciu o Wykaz aresztowanych, przechowywany w mate-
riaach Gwnego Zarzdu Informacji naczelnego Dowdztwa Wojska Polskiego
w zbiorach Biura Udostepniania i Archiwizacji Dokumentw Instytutu Pamici
Narodowej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu pod
sygnatur 00834/111 (nie obejmuje osb, ktrych losy zostay opisane w tekcie).
Tre napisu na murze Dane
Sabak Zy Sabak Zygmunt, ur. 1923 r. w Waliskach,
pow. Misk Mazowiecki, aresztowany
17 marca 1945 r., przyby ze Skrobowa,
30 wrzenia 1945 r. skierowany do Oddziau
Karnego
- 30 -
ugowski AK ugowski Zygmunt, ur. 1908 r. w Wyrkach,
pow. Siedlce, aresztowany 9 lipca 1945 r.,
22 sierpnia 1945 r. skierowany do Wizienia
Karnoledczego WarszawaPraga.
L. Mikosz 1945. 12 Rzeszw Mikosz Ludwik, ur. 1910 r., Rzeszw, aresz-
towany 6 kwietnia 1945 r., przyby z Rzeszo-
wa, 3 padziernika 1945 r. zwolniony
przez kapitana Tichomirowa.
Z. Brygider Brygider Zdzisaw, ur. 1911 r., Przemylany
woj. Tarnopol, aresztowany Lww 12 maja
1945 r., 4 kwietnia 1945 r. przyby z Przemy-
lan, 3 padziernika 1945 r., zwolniony
przez kapitana Tichomirowa.
Ja wachmistrz Witold Wjcik Teofil Wjcik Teofil, ur. 1903 r. Wielczupolle,
pow. Lublin 5 lat wizienia pow. Lublin, aresztowany 7 kwietnia 1945 r.,
z art. 57 za polityk przyby z Piastkowa, 2 czerwca 1945 r.
skazany na 5 lat wizienia, 13 czerwca
1945 r. skierowany do Garnizonowego
Wizienia WarszawaPraga.
Sielicka W Sielicka Wadysawa, ur. 1926 r. w unicu,
20 VII 45 woj. Pisk, aresztowana 10 lipca 1945 r.,
22 sierpnia 1945 r. skierowana do Wizienia
Karnoledczego WarszawaPraga.
Zgierski Jan od Zgierski Jan, ur. 1902 r. w Sochaczewie,
14 IX 45 pod zarzutem aresztowany 13 wrzenia 1945 r., przyby
art. 95 z 36 batalionu [saperw?], 23 listopada
1945 r. skazany na 10 lat wizienia,
10 grudnia 1945 r. skierowany do wizienia
na Pradze
Roniatowki Roniatowski Jzef, ur. 1919 r. wie Wesoy
Kut, rej. Nieczajno, obwd odeski, przyby
z 2 puku uanw, 1 samodzielny W.D.,
21 wrzenia 1945 r., skazany na 10 lat wizie-
nia, 1 padziernika 1945 r. skierowany do
[sowo nieczytelne] wojskowej Prokuratury
Garnizonowej WarszawaPraga
- 31 -
Kuak Krakw Kuak Alojzen, ur. 1923 r. w Krakowie,
aresztowany 1 kwietnia 1945 r., przyby
z Krakowa, 3 padziernika 1945 r. zwolniony
przez kpt. Tichomirowa
Dorohusk E. Wysocki Wysocki Edward, ur. 1922 r. w Dorohusku,
11.8.45 aresztowany 31 maja 1945 r., 22 padziernika
1945 r. skierowany do I przesykowego
Puku w WarszawiePradze
Nauczy si y na wolnoci Kozowski Bogumi, ur. 1923 r. w Lublinie,
Kozowski aresztowany 22 sierpnia 1945 r., przyby
Na wyrok z kat Bog. Kozowski z A.Ch.O. Kwatermistrzostwa, 22 sierpnia
Z Lublina 3.6.45 1945 r., skierowany do Wizienia Karno
ledczego WarszawaPraga
Pisarek Pisarek Stanisaw, ur. 1926 r. w Masowie,
powiat Garwolin, aresztowany 25 maja
1945 r., 18 lutego skierowany do wiezienia
na Mokotowie
Tarapata Tarapata Jzef, ur. 1923 r. w Ssiadowicach
woj. Drohobycz, aresztowany 16 czerwca
1945 r., przyby z 32 puku piechoty,
17 sierpnia 1945 r. skierowany do wizienia
WarszawaPraga
Henryk Karpiski Karpiski Henryk, ur. 1924 r. w Rwnem,
Rwne Lublin Pikna przyby z puku oficerw rezerwy 30 wrze-
nia 1945 r. zwolniony przez ppor. Spiera-
skiego
Twarogowski Witold Twarogowski Witold, ur. 1921 r. w Szwi-
dzielni, aresztowany 10 lipca 1945 r. woj.
pomorskie, aresztowany 10 lipca 1945 r.,
22 sierpnia 1945 r. skierowany do Wizienia
Karnoledczego WarszawaPraga
Trzeba zaznaczy, e ksiga aresztowa nie daje wyczerpujcych informacji
o winiach, podpisanych na cianach i drzwiach aresztu. Uzyskanie penej wie-
dzy o ich losach wymaga dalszych bada.
Kilkakrotnie wystpujce na cianach trzy litery: K. P. Z. naley zapewne od-
czytywa jako skrt rosyjskiego Kamiera Priedwaritielnogo Zakluczienija, ozna-
czajcego areszt ledczy.
- 32 -
Andrzej Chmielarz
Sprawa szesnastu przywdcw
Polskiego Pastwa Podziemnego
27 i 28 marca 1945 r. sowieckie wadze bezpieczestwa aresztoway w Prusz-
kowie Delegata Rzdu RP na Kraj wicepremiera Jana Stanisawa Jankowskiego,
czonkw Krajowej Rady Ministrw Adama Bienia, Stanisawa Jasiukowicza
i Antoniego Pajdaka, przewodniczcego Rady Jednoci Narodowej Kazimierza
Puaka i jego zastpc Kazimierza Bagiskiego, czonkw Rady: Jzefa Chaci-
skiego, Eugeniusza Czarnowskiego, Kazimierza Kobylaskiego, Stanisawa
Michaowskiego, Stanisawa Mierzw, Zbigniewa Stypukowskiego, Franciszka
Urbaskiego, dowdc rozwizanej Armii Krajowej gen. Leopolda Okulickiego
oraz towarzyszcego im urzdnika Delegatury Jzefa Stemler-Dbskiego.
Aresztowano przywdcw Polskiego Pastwa Podziemnego, ktrzy przybyli
otrzymawszy sowo honoru od sowieckiego oficera, by przeprowadzi z dowdz-
twem sowieckim rozmowy w sprawie pozostajcych jeszcze w konspiracji od-
dziaw Armii Krajowej i uzgodnie jataskich.
Dobrowolne niemal oddanie si w rce sowieckie przywdcw Polskiego
Pastwa Podziemnego zastanawia i budzi zdumienie. Polacy stawili si na roz-
mowy majc w pamici los oficerw polskich w Katyniu, Armi Czerwon stoj-
c bezczynnie nad Wis gdy na jej drugim brzegu pona Warszawa, znajc losy
komendanta Okrgu AK Wilno ppk. Aleksandra Krzyanowskiego Wilka,
komendanta Obszaru Lwowskiego AK pk Wadysawa Filipkowskiego, komen-
danta Okrgu AK Lublin pk. Kazimierza Tumidajskiego Marcina i wielu
innych, ktrzy prbowali podj rozmowy z Sowietami w czasie operacji Burza
latem 1944 r.
Mimo tych tragicznych dowiadcze, zdajc sobie spraw z ryzyka jakie niesie
za sob ta decyzja, propozycja rozmw zostaa przyjta, gdy wierzono, e fak-
tycznie istnieje moliwo powoania, zgodnie z decyzjami jataskimi, nowego
rzdu polskiego z udziaem politykw spoza krgu osb zwizanych z Moskw.
Zakadano, i przy mocnym poparciu aliantw zachodnich i Rzdu RP w Londy-
nie, bdzie moliwe wejcie do nowego rzdu take tych, ktrzy mieli za sob pi-
cioletni walk z okupantem niemieckim i niekwestionowany udzia w jej przy-
wdztwie. Silni poparciem caego niemal spoeczestwa polskiego, sdzili i
strona sowiecka zdajc sobie spraw z faktycznego ukadu politycznego w Polsce,
skonna jest do kompromisu.
Ofensywa styczniowa 1945 r. Armii Czerwonej, zamkna w dziejach polskie-
go podziemia niepodlegociowego etap konspiracji antyniemieckiej. Przed
wszystkimi jej uczestnikami stano pytanie, co dalej? Ujawni si, akceptujc tym
samym stan zalenoci od Zwizku Sowieckiego, czy kontynuowa walk o su-
werenno w podziemiu.
19 stycznia 1945 r. gen. Leopold Okulicki ostatni dowdca Armii Krajowej
rozwiza organizacj. Utrzymanie AK po wyzwoleniu w konspiracji nie byo ani
- 35 -
zasadne, ani moliwe. Zreszt nigdy nie przewidywano takiej moliwoci, tak jak
nigdy nie planowano dziaa zbrojnych (poza samoobron) wobec Armii Czerwo-
nej, czy te przeciwko nowej wadzy.
Dowdca Armii Krajowej nakazywa podkomendnym:
dalsz sw prac i dziaalno prowadcie w duchu odzyskania penej niepodlegoci
pastwa polskiego i ochrony ludnoci przed zagad
1
.
W rezultacie tego rozkazu ujawnia si spora cz onierzy AK. Wkrtce
wielu z nich zostao aresztowanych. Cz ta bardziej sceptyczna nie ujawnia
si. W konspiracji pozostaa take kadrowa organizacja Nie (skrt od sowa nie-
podlego) o charakterze cywilno-wojskowym, na czele z gen. Okulickim
i gen. Fieldorfem. Nie bya organizacj przygotowywan przez KG AK od po-
owy 1944 r. Statut okrela organizacj jako spoeczn o charakterze wojskowym, kt-
rej celem byo wszystkimi dostpnymi rodkami i metodami utrzyma Ducha Narodu
i wywalczy Niepodleg, Woln Polsk
2
. Organizacja ta nie zdoaa szerzej rozwin
dziaa i praktycznie zakoczya swoje dzieje w momencie aresztowania jej do-
wdcy, gen. Okulickiego w marcu 1945 r.
Zakonspirowane pozostay rwnie wadze Polski Podziemnej: Delegatura
Rzdu, Rada Jednoci Narodowej, stronnictwa polityczne wchodzce w skad
czwrporozumienia oraz mniejsze ugrupowania zwizane z Delegatur. W pod-
ziemiu pozostay te siy nie uznajce kierownictwa Rady Jednoci Narodowej
i Delegatury Rzdu: Narodowe Siy Zbrojne, Organizacja Polska, Konwent Orga-
nizacji Niepodlegociowych i Obz Polski Walczcej.
Trwanie w podziemiu stawao si jednak coraz trudniejsze. Postpujca de-
konspiracja podziemnych instytucji skaniaa do podejmowania stara o uzyska-
nie statusu legalnoci. Nadzieje na to daway uchway konferencji jataskiej.
411 lutego 1945 r. na Krymie, w okolicach Jaty odbya si konferencja szefw
rzdw trzech mocarstw sojuszniczych w II wojnie wiatowej: ZSRR (I. W. Stalin),
USA (F. Roosevelt) i W. Brytanii (W. Churchill). Rozpoczta w styczniu 1945 r.
ofensywa, w wyniku ktrej Armia Czerwona dosza do granic Niemiec, zostaa
przypieszona na prob aliantw zachodnich, w zwizku z kontruderzeniem
niemieckim w Ardenach. To bardzo wzmocnio pozycj ZSRR i Stalina. Z jego te
inicjatywy nastpio przypieszenie spotkania Wielkiej Trjki.
Gwnym tematem spotkania byy kwestie dotyczce polityki mocarstw wo-
bec pokonanych Niemiec i przystpienia ZSRR do wojny przeciw Japonii. Podj-
to take wstpne decyzje w sprawie powojennego ukadu stosunkw midzyna-
rodowych w Europie, oznaczajce nieformalny podzia stref wpyww midzy
ZSRR a USA i W. Brytani. Uzgodniono te zwoania konferencji zaoycielskiej
Organizacji Narodw Zjednoczonych.
Przedmiotem dugotrwaej dyskusji sta si problem granic i rzdu Polski.
Sprawa wschodniej granicy Polski, zostaa uzgodniona wstpnie na poprzednim
spotkaniu Wielkiej Trjki w Teheranie. W Jacie przyjto ostatecznie lini graniczna,
- 36 -
1
Armia Krajowa w dokumentach 19391945, t. V, Londyn 1981, s. 240.
2
Statut Nie, odpis w zbiorach W. Bartoszewskiego.
ktrej domaga si Stalin (linia Curzona, a de facto nieco zmodyfikowana linia
RibbentropMootow), z zaznaczeniem, e Polska otrzyma jako rekompensat
terytoria na pnocy i zachodzie. Stalin nie ujawni, e 27 lipca 1944 r. zosta ju
podpisany tajny protok midzy ZSRR a PKWN, w ktrym ustalono granice Pol-
ski na wschodzie, na pnocy i na zachodzie wzdu Odry i Nysy.
O ile kwestia granic Polski zostaa ustalona bez wikszych dyskusji, to sprawa
rzdu i wolnych wyborw ujawnia powane rnice w stanowiskach Stalina
i Churchilla. Stalin forsowa uznanie obecnego Rzdu Tymczasowego Osbki-
-Morawskiego, dopuszczajc jego nieznaczne poszerzenie. Churchill natomiast
chcia rzdu, do ktrego weszliby take przedstawiciele kraju i emigracji. Rzecz
charakterystyczna alianci dyskutowali nad nowym rzdem polskim, pomijajc
milczeniem istniejcy prawowity rzd Rzeczypospolitej Tomasza Arciszewskie-
go. Ostatecznie postanowiono, e Tymczasowy Rzd zostanie zreorganizowany
i wczeni zostan do niego Polacy z kraju i zagranicy, co byo formalnym ustp-
stwem Stalina wobec Churchilla.
12 lutego 1945 r. w oficjalnym komunikacie, w jego punkcie szstym ogoszono,
e w Polsce w wyniku oswobodzenia jej przez Armi Czerwon, powstaa nowa
sytuacja wymagajca utworzenia nowego rzdu opartego na szerszej podstawie,
przez wczenie przywdcw demokratycznych w kraju i Polakw z zagranicy.
Ten nowy rzd mia otrzyma nazw Polskiego Rzdu Tymczasowego Jednoci
Narodowej. Nowy rzd doprowadzi jak najprdzej do wolnych i nieskrpowanych
wyborw, opartych na gosowaniu powszechnym i tajnym, w ktrych bd miay
prawo uczestniczy wszystkie partie demokratyczne i antyrasistowskie.
W celu utworzenia nowego rzdu polskiego powoano tzw. Komisj Trzech
(z siedzib w Moskwie) z udziaem Wiaczesawa Mootowa, ambasadora Wielkiej
Brytanii Archibalda Clark-Kerra i ambasadora Stanw Zjednoczonych Averilla
Harrimana. Komisja miaa porozumie si zarwno z przedstawicielami Rzdu
Tymczasowego jak i przywdcami polskimi z kraju i zagranicy.
13 lutego 1945 r., natychmiast po otrzymaniu tekstu uchwa Konferencji Jata-
skiej, Rzd RP ogosi oficjalny protest:
Rzd Polski owiadcza, e decyzje Konferencji Trzech dotyczce Polski nie mog by
uznawane przez Rzd Polski i nie mog obowizywa Narodu Polskiego. Oderwanie
wschodnich terytoriw rzd okreli jako nowy rozbir Polski. Stwierdzono te, e utwo-
rzenie nowego rzdu przez rozszerzenie Rzdu Tymczasowego moe doprowadzi jedynie
do zalegalizowania ingerencji rzdu sowieckiego w wewntrzne sprawy Polski
3
.
Postanowienia Konferencji Jataskiej w podziemiu polskim wywoay szok
i poczucie wielkiej krzywdy. 21 lutego 1945 r. RJN przyja uchwa, w ktrej kry-
tykujc jednostronno postanowie jataskich stwierdzaa, e:
daje wyraz przewiadczeniu, e oglnikowej formule Konferencji Krymskiej o porozu-
mieniu z przedstawicielami demokracji w Kraju i zagranic zostanie nadana konkretna
tre porozumienia si w sprawie utworzenia Tymczasowego Rzdu Jednoci Narodowej
- 37 -
3
Armia Krajowa w dokumentach 19391945, t. V, Londyn 1981, s. 237.
w Kraju wraz z Rzdem i Rad Narodow w Londynie. Rada Jednoci Narodowej jako
przedstawicielka Polski Podziemnej, deklaruje sw gotowo podjcia rokowa w tej
sprawie
4
.
Kilka dni pniej, 24 lutego, na kolejnym posiedzeniu RJN postanowia, e ja-
ko reprezentacja caego ruchu podziemnego powinna podj rozmowy z Komisj
Trzech. Przywdcom Polskiego Pastwa Podziemnego wydawao si rzecz oczy-
wist, e to oni bd partnerami w rozmowach w sprawie powoania Tymczaso-
wego Rzdu Jednoci Narodowej. Rzdu, ktry mia w moliwie najkrtszym cza-
sie przeprowadzi wybory, a to stwarzao jak si wwczas wydawao szans
odzyskania wadzy w kraju na drodze parlamentarnej.
Stanisaw Mikoajczyk, byy premier rzdu RP, ktry zgosi gotowo wzicia
udziau w nowym rzdzie depeszujc do kierownictwa Stronnictwa Ludowego
w kraju pisa:
Klucz do sytuacji, niestety, w obecnej chwili, ley w kraju, wic gwnie w waszym
rku. Bierzcie inicjatyw, pki nie jest za pno, idc na lojalne uoenie stosunkw pol-
sko-sowieckich. Tym samym powiecie wasze dziaania z naszymi i umoliwicie nam wi-
cej wydatne popieranie waszych wysikw
5
.
Ludowcy postanowili poprze lini postpowania Stanisawa Mikoajczyka,
zerwa porozumienie midzypartyjne i wystpi z Delegatury Rzdu, pozostajc
tymczasowo jeszcze w RJN. W kierownictwie SL zaczynay bra gr gosy zwo-
lennikw uoeniem si i pjcia na kompromis z obozem komunistycznym. Na
dzie 2 kwietnia 1945 r. zapowiedzieli ujawnienie Stronnictwa Ludowego.
28 lutego na posiedzeniu CKW PPS-WRN przyjto uchwa w sprawie posta-
nowie jataskich, podobn w treci do owiadczenia RJN. Kierownictwo partii
podjo rwnie decyzj o wyjciu PPS-WRN z podziemia, z chwil powoania
nowego rzdu przewidzianego uchwaami jataskim.
W tej atmosferze pojawia si sowiecka propozycja podjcia rozmw. Przy-
wdcy Polskiego Pastwa Podziemnego zdawali sobie spraw, e polityka polska
poniosa klsk, i e by moe ostatni szans dla Polski staje si wejcie polskich
partii niekomunistycznych do zadeklarowanego w Jacie rzdu. Dopiero na tym
tle zrozumiaa jest dramatyczna decyzja naszych krajowych przywdcw o przy-
jciu sowieckiego zaproszenia do rozmw w Pruszkowie wbrew dotychcza-
sowym dowiadczeniom, ktre ostrzegay przed zdrad. Nieprzyjcie zaproszenia
byo rwnie zym rozwizaniem, bo dawao Sowietom pretekst do ostatecznego
wyeliminowania polskich partii z tego rzdu.
Kazimierz Puak w swych wspomnieniach zapisa:
Gdybymy nie wzili udziau w tej konferencji to sdzc po dalszych perypetiach
Moskale mogliby z ca stanowczoci twierdzi, e podziemie polskie unika spotka, gdy
ma na sumieniu wszystkie akty antyradzieckie i oczywicie dy do wojny z ZSRR.
Dodatkowo za podziemie uchylajc si od rozmw ze stron rosyjsk i to na wezwanie
dowdztwa wojskowego Sowietw, w ktrego zasigu dziaa strona polska, tym samym
- 38 -
4
Armia Krajowa w dokumentach 19391945, t. VI, Londyn 1989, s. 460.
5
Op. cit., s. 341.
uchyla si od rozmw (konsultacji jataskich) z Angli, Ameryk i ZSRR. [...] Jednak nie-
zalenie od przypuszcze racja stanu wymagaa bez wzgldu na to co wyniknie, stawien-
nictwa naszych osb...
6
.
Utworzona podczas Konferencji Jataskiej Komisja Trzech rozpocza swoj
dziaalno w Moskwie dopiero pod koniec lutego 1945 r. Midzy przyjt przez
Mootowa taktyk zwlekania w pracach Komisji Trzech, prowadzcej narady
w sprawie utworzenia Tymczasowego Rzdu Jednoci Narodowej, a wydarzenia-
mi w Pruszkowie istnieje cisy zwizek. Mootow wrcz wyczekiwa na wyniki
dziaa operacyjnych prowadzonych przez sowieckie suby bezpieczestwa
w Polsce.
Sowieccy agenci ju od poowy lutego 1945 r. gorczkowo pracowali nad uj-
ciem kierownictwa Polskiego Pastwa Podziemnego. Kierujcy nimi gen. Iwan
Sierow penomocnik Pastwowego Komitetu Obrony do spraw ochrony tyw 1
i 2 Frontu Biaoruskiego, zastpca szefa sowieckich sub bezpieczestwa aw-
rientija Berii zmierza do:
wykrycia i aresztowania kierownictwa Komendy Gwnej AK, NSZ i innych podziem-
nych partii politycznych
7
.
Poszukiwania NKWD byy na tyle skuteczne, e zagroziy bezpieczestwu
RJN i KRM. Std te Delegat Rzdu RP Jankowski upowani 3 marca 1945 r. pre-
miera Arciszewskiego do zakomunikowania rzdowi brytyjskiemu i ameryka-
skiemu danych personalnych czonkw Krajowej Rady Ministrw, poniewa:
Od kilku dni zaczy si w miejscu naszego pobytu aresztowania i zasadzki [...]. Pene-
tracja NKWD jest tak intensywna, e niebezpieczestwo dla nas i aparatu jest grone
8
.
NKWD bardzo sprawnie posugiwao si agentur. Gdy przesuchiwano
aresztowanego 8 marca 1945 r. Aleksandra Zwierzyskiego, jego ledczy dyspo-
nowali kopi deklaracji RJN z 24 lutego 1945 r. Nic dziwnego, e Zwierzyski ze-
zna, e:
Rada Jednoci Narodowej cakowicie popiera londyski rzd emigracyjny [oraz] da-
nia wysuwane przez ten rzd o wczeniu w skad przyszego polskiego Rzdu Tymczaso-
wego Mikoajczyka. W zwizku z tym ogosili deklaracj, w ktrej protestuj przeciwko
decyzjom konferencji w Jacie [...], a take owiadczaj, e s gotowi wzi udzia w kon-
sultacjach, ktre bd prowadzone przez komisj trzech mocarstw w Moskwie
9
.
Jak zanotowa Kazimierz Puak:
NKWD w Milanwku gdzie koncentrowao si ycie polskiego podziemia byo jak,
u siebie w domu, buszujc wrd urzdnikw Delegatury no i via PPR wrd ludo-
wcw...
10
.
NKWD prb dotarcia do gen. Leopolda Okulickiego podjo w pocztkach
lutego 1945 r. Ze wspomnie Wadysawa Minkiewicza opublikowanych w 1980 r.
- 39 -
6
K. Puak, Wspomnienia, Gdask 1989, s. 97.
7
Teczka specjalna J. W. Stalina. Raporty NKWD z Polski 19441946, Warszawa 1998 s. 174.
8
Op. cit., s. 314.
9
Op. cit., s. 209.
10
K. Puak, Wspomnienia, Gdask 1989, s. 90.
11
W. Minkiewicz, Mokotw, Wronki, Rawicz. Wspomnienia 19391945, Warszawa 1990, s. 2425.
wiemy, e do gen. Okulickiego dotar kpt. Zbigniew Woronicz, ktry przekaza
wiadomo od gen. Polskiej Armii Ludowej Stanisawa Piekosia Skay, e do-
wdztwo Armii Czerwonej szuka kontaktu z Komendantem AK
11
.
Przekazanie tej informacji przez Woronicza potwierdza gen. Okulicki w zoo-
nym w Moskwie zeznaniu wasnym:
Za porednictwem Zbyszka-Wira (nazwiska nie znam), ktry poprzednio pracowa
o ile pamitam w dywersji, albo wywiadzie, a obecnie doczy do grupy pukownika
Spa poprzednio Radosawa, Mazurkiewicza [...] zaproszenie na rozmow...
12
.
Przekazanie informacji przez Woronicza rozpoczo realizacj sowieckiej pro-
wokacji kombinacja rozmowy, ktra doprowadzia do ujcia przywdcw Pol-
skiego Pastwa Polskiego. Gen. Okulicki podj kontakt i poleci wysondowanie
sowieckiej propozycji Woroniczowi i mjr. audytorowi Lucjanowi Milewskiemu
ps. Baczyski. Wynikiem tego byo spotkanie z gen. Piekosiem i pk. Burz
(NN), na ktry powiadomiono ich, e o ile do spotkania w cigu 3 dni nie dojdzie to
nastpi represje ze strony sowieckiej wobec AK
13
.
O sowieckiej propozycji, bdcej niczym innym jak ultimatum, gen. Okulicki
postanowi powiadomi obradujc w Podkowie Lenej Komisj Gwn Rady
Jednoci Narodowej. Fakt ten odnotowano w protokole obrad z 21 lutego 1945 r.:
Niedwiadek przedstawia spraw prby nawizania z nim kontaktu przez marsza-
ka ukowa. Przy omawianiu tej sprawy jednomylnie odradzono pjcie na takie spotka-
nie z motywacj, e po rozwizaniu AK nie ma i Komendanta AK. Dalej stwierdzono, e
adnej dywersji na tyach wojsk sowieckich oddziay AK nie prowadz, a dywersja, jaka
ma miejsce, moe by dzieem czynnikw niemieckich lub prowokacyjnych. Dla odcicia si
od tej sprawy Seret [Kazimierz Puak, przewodniczcy RJN] zaproponowa wydanie przez
penomocnika [tj. Delegata Rzdu] enuncjacji, e AK jest rozwizana i e za wszelk dy-
wersj, ktra moe pochodzi z rnych stron, my nie ponosimy adnej odpowiedzialnoci.
Olenicki [Aleksander Zwierzyski] propozycj t popar, a Penomocnik j przyj
14
.
24 lutego gen. Skale i pk. Burzy zostaa przekazana pozytywna odpo-
wied. Ustalono, e kolejne spotkanie odbdzie si 26 lutego. W efekcie dochodzi
do nastpnych spotka, na ktrych Pimienow stara si przekona delegacj akow-
sk, e strona sowiecka ma szczere i uczciwe zamiary, a podjcie rozmw przy-
niosoby odprenie we wzajemnych stosunkach:
do Wisy bya inna polityka a na zachd musi by inna bo tu jest wicej AK i wadzom
sowieckim zaley na tym, aby by utrzymany spokj. A tymczasem AK wysadza pocigi,
zabija ludzi, robi napady na banki itd. [...] obecnie bdzie stosowana inna polityka, bo ta-
kie s postulaty Armii Sowieckiej, ktra nie ma wpywu na to co robi polskie wadze bez-
pieczestwa
15
.
Na spotkaniu 4 marca Pimienow zwrci si z proba do delegacji akowskiej,
by ta dorczya jego listy w ktrych zaprasza na spotkanie ze sztabem ukowa,
- 40 -
12
Proces szesnastu..., s. 408.
13
Raport Z. Woronicza, w zbiorach H. Rybickiej.
14
Protok obrad Komisji Gwnej Rady Jednoci Narodowej w dn. 17, 19,21, 24 luty 1945 w Pod-
kowie Lenej. Zeszyty Historyczne 1975, nr 33.
15
Raport Z. Woronicza.
gwarantujc obu bezpieczestwo osobiste gen. Okulickiemu i wicepremierowi
Jankowskiemu.
Woronicz z Baczyskim owiadczyli, e dorczenie listw nie bdzie spraw
prost i potrwa od 7 do 10 dni, poniewa nie posiadaj bezporedniego kontaktu
z AK a czno jest utrzymywana jednostronnie. Listy po ich sporzdzeniu do-
starczy mia gen. Skaa.
Nastpnego dnia tj. 5 marca gen. Skaa dostarczy listy od Pimienowa
16
. Do
ich przekazania Jerzemu Michalewskiemu nie doszo, gdy ten ani 6, ani 7 marca
na umwionym kontakcie w Brwinowie nie zjawi si. Do spotkania doszo dopie-
ro przez kontakt prywatny 9 marca. Wadysaw Minkiewicz wspomina, e Woro-
nicz zwrci si do niego z prob o pomoc w ich dorczeniu:
wrczy mi je bagajc, ebym je przekaza adresatom, bo w przeciwnym razie bdzie
ponownie aresztowany. Listy przyjem...
17
.
Nastpnego dnia Minkiewicz wrczy Stanisawowi Kauzikowi, dyrektorowi
Departamentu Informacji Delegatury Rzdu list do Jankowskiego, a pk. Jerzemu
Michalewskiemu list do gen. Okulickiego
18
.
Listy do adresatw dotary szybko. W depeszy z 11 marca 1945 r. do premiera
wicepremier Jankowski pisa:
Obecnie otrzymalimy niemal jednobrzmice pisemne zaproszenie podpisane przez pk.
Gwardii Pimienowa...
19
.
14 marca w odpowiedzi na zaproszenie Pimienowa zjawi si u niego wysan-
nik Delegata Rzdu Jzef Stemler-Dbski, ktry jak pisze Sierow sondowa w roz-
mowie szczero naszych zamiarw i kiedy utwierdzi si w tym, od razu zoy
propozycj przeprowadzenia wstpnego spotkania Jankowskiego z Pimienowem.
Od tej chwili wydarzenia potoczyy si szybko
20
.
17 marca doszo do pierwszego spotkania Jankowskiego z Pimienowem, ktry:
da usilnie rozmowy z Termitem [gen. L. Okulicki] i midzy innymi poruszy spra-
w ujawnienia si stronnictw, konieczno zlania w jeden nurt wszystkich prdw de-
mokr., za Sobol [premier j. St. Jankowski] spraw przewiezienia naszej ekipy do Londynu
i z powrotem dla porozumienia si z Rzdem
21
.
Jankowski przyj zapewnia Pimienowa, e rozmowy umoliwi podjcie jaw-
nej dziaalnoci stronnictw z RJN i bezporednie porozumienie z rzdem, uwie-
rzy nawet w obietnic samolotu do Londynu.
Nastpnego dnia, 18 marca, rozmowy z Pimienowem przeprowadzili ludowcy
(Kazimierz Bagiski, Adam Bie i Stanisaw Mierzwa), do ktrych Pimienow dotar
za porednictwem byego komendanta Batalionw Chopskich na wojewdztwo
- 41 -
16
Na fotokopii listu Pimienowa do Okulickiego widnieje data 6 marzec. AK w dokumentach..., t. V,
Londyn 1981, po s. XL.
17
W. Minkiewicz, Wspomnienia..., s. 138-139.
18
Op. cit., s. 139.
19
AK w dokumentach..., t. V, s. 323.
20
Raport Sierowa wysany przed 5 kwietnia 1945 r., w: Proces szesnastu..., s. 447.
21
Depesza L. dz. K. 1705/45 Stefana Korboskiego Nowaka do premiera z 31 marca 1945 r., foto-
kopia w posiadaniu autora.
warszawskie adwokata Tadeusza Wyrzykowskiego. Posuyo to zreszt Pimie-
nowowi do wywarcia presji na Jankowskiego. Jak pisa Sierow:
Na pierwszym spotkaniu pukownika Pimienowa z Jankowskim, ten ostatni dowie-
dziawszy si, e na nastpny dzie powinno odby si spotkanie z kierownictwem pod-
ziemnej partii Stronnictwo Ludowe, wyrazi pretensj, e my dziaamy z pominiciem
jego i owiadczy, e on moe zorganizowa spotkanie z przywdcami wszystkich podziem-
nych partii
22
.
20 marca rozmawiali z Pimienowem przedstawiciele Stronnictwa Pracy (Jzef
Chaciski i Franciszek Urbaski) i Stronnictwa Narodowego (Stanisaw Jasiuko-
wicz i Kazimierz Kobylaski). Tego samego dnia Pimienow da zna, e Sowiety
godz si na wysanie do Londynu samolotem dwunastu osb
23
.
21 marca odbyo si nastpne spotkanie Delegata Rzdu, na ktrym ustalono,
i 27 marca odbdzie si spotkanie delegacji w skadzie Delegat Rzdu, gen.
Okulicki, przewodniczcy RJN Kazimierz Puak, a dzie pniej, tj. 28 marca,
czonkw Krajowej Rady Ministrw i Rady Jednoci Narodowej. Sierow po tym
spotkaniu napisa:
Wczoraj na spotkaniu tow. Pimienowa z wicepremierem Jankowskim by opracowany
plan przyszych spotka z przedstawicielami partii politycznych. Plan ten obliczony jest
na ujcie kierownictwa piciu partii politycznych wchodzcych w skad podziemnego rz-
du, wicepremiera Jankowskiego a take przedstawicieli partii wchodzcych do Rady Jedno-
ci Narodowej
24
.
Jak wspomina Kazimierz Puak, Jankowski nie podejrzewa podstpu:
Delegat chodzi pocztkowo na konferencj zaopatrzony listem elaznym dotrzyma-
nym. Obecnie ju tych listw elaznych nie uywa. Wzajemna ufno. Ugruntowuje si
bajeczka o pomocy dowdztwa (marsz. ukow) w wylocie delegacji polskiej do Londynu
dla ostatecznego dogadania si z rzdem Arciszewskiego. Teza, e jest to naturalny wynik
umowy krymskiej panuje i zaprzta wszystkich nie wyczajc oczywicie Delegata
25
.
O zamierzonym aresztowaniu przywdcw Polskiego Pastwa Podziemnego
Sierow poinformowa Bolesawa Bieruta i Edwarda Osbk-Morawskiego. Bierut
i Osbka-Morawski prosili o wstrzymanie si z aresztowaniami, do czasu skon-
sultowania sprawy z Moskw. Wedug Sierowa zamierzali wyrazi zgod na w-
czenie niektrych politykw w skad rzdu lub przycign ich do wsppracy.
Bierut by zdania, i Jankowskiego, Mikoajczyka, Witosa i innych jako sprawcw:
walki bratobjczej narodu polskiego (powstanie warszawskie i opr wobec zarzdze
PKWN w Polsce) i dlatego uwaaj za suszne pocign ich do odpowiedzilnoci za te
zbrodnie.
26
- 42 -
22
Raport Sierowa wysany z Warszawy przed 5 kwietnia 1945, w: Proces szesnastu. Dokumenty NKWD.
Opr. A. Chmielarz, A. K. Kunert, Warszawa 1995, s. 448.
23
Depesza L. dz. K. 1705/45 z 31 marca 1945 r. W depeszy z 25 marca 1945 r. gen. Okulicki informo-
wa gen. Andersa, e samolot ma zosta dostarczony 29 marca. AK w dokumentach..., t. V, s. 353.
24
Raport Sierowa wysany z Warszawy przed 23 marca 1945, w: Proces szesnastu. Dokumenty NKWD.
Opr. A. Chmielarz, A. K. Kunert, Warszawa 1995, s. 432.
25
K. Puak, Wspomnienia..., s. 95-96.
26
Raport Sierowa wysany z Warszawy przed 23 marca 1945, w: Proces szesnastu. Dokumenty NKWD.
Opr. A. Chmielarz, A. K. Kunert, Warszawa 1995, s. 432.
Sierow podziela to stanowisko:
Ze swej strony uwaam za suszne, eby pod pretekstem przeprowadzenia rozmw ze-
bra przedstawicieli wszystkich partii w okrelonym miejscu, wzi ich pod stra, a na-
stpnie da moliwo Bierutowi i Morawskiemu przeprowadzenia z nimi rozmw, po kt-
rych zdecydowa o aresztowaniu czy czciowym zwolnieniu. Prosz o dyrektywy
27
.
Mimo zalecenia utrzymania przygotowywanej operacji w tajemnicy, zostaa
ona rozgoszona wrd czonkw lubelskiej CK PPS, zapewne przez Osbk-
Morawskiego, co wywoao irytacj Sierowa
28
. Informacja faktycznie wycieka, bo
Kazimierz Bagiski otrzyma ostrzeenie, ktre ten odczyta 26 marca na posie-
dzeniu RJN. Jak zanotowa Kazimierz Puak, wiadomo t potraktowano jako:
zupenie widoczn prb storpedowania konferencji. Albowiem gdybymy nie wzili
udziau w tej konferencji to sdzc po dalszych perypetiach Moskale mogliby z ca sta-
nowczoci twierdzi, e podziemie polskie unika spotka, gdy ma na sumieniu wszyst-
kie akty antyradzieckie i oczywicie dy do wojny z ZSRR. Dodatkowo za podziemie
uchylajc si od rozmw ze stron rosyjsk i to na wezwanie dowdztwa wojskowego
Sowietw, w ktrego zasigu dziaa strona polska, tym samym uchyla si od rozmw (kon-
sultacji jataskiej) z Angli, Ameryk i ZSRR. Nie da si zaprzeczy, e wikszo z de-
legatem i rzdem, nie przypuszczaa, e jednak autor karteczki si nie myli. Jednak nieza-
lenie od przypuszcze racja stanu wymagaa bez wzgldu na to co wyniknie,
stawiennictwa naszych osb...
29
.
Niemal wszyscy czonkowie delegacji polskiej podchodzili do spotkania z So-
wietami z zaufaniem. Rwnie rzd w Londynie poinformowany o podjciu roz-
mw nie ywi adnych obaw, o czym wiadczy moe depesza, ktra przysza w
dwa dni po aresztowaniu delegacji polskiej przez NKWD:
Rozumiemy, i w warunkach, w jakich si znajdujecie, nie moecie odrzuci propozy-
cji rozmw. Rozmowy te wykorzystajcie przede wszystkim celem zagodzenia kursu w kra-
ju i zaniechania terroru oraz deportacji.
Wasze danie umoliwienia zetknicia si z nami ze wszech miar uwaamy za posu-
nicie trafne i konieczne. Wie ono cao akcji z Zachodem i legalnymi czynnikami pa-
stwowymi, znajdujcymi si poza zasigiem sowieckim.
Gdyby Londyn wyda si nieodpowiedni Waszym zamiarom, moglibymy si spotka
na gruncie neutralnym, na przykad w Sztokholmie
30
.
Jedynym, ktry si waha do koca by gen. Okulicki. Jak podaje W. Kwieci-
ski w swym raporcie uzupeniajcym do sprawy szesnastu z lipca 1945 r:
na posiedzeniu DR Jankowski mu powiedzia: Pan Panie Generale jest Szefem
Wydziau Wojskowego w DR, za tym jako taki... No, tak susznie pojad powiedzia
Niedwiadek
31
.
- 43 -
27
Op. cit., s. 433.
28
Op. cit., s. 436.
29
K. Puak, Wspomnienia..., s. 97.
30
Armia Krajowa..., t. V, s. 356.
31
Fotokopia w posiadaniu autora. Na depeszy Korboskiego z 31 marca 1945 r. znajduje si odrcz-
na uwaga komentujca udanie si na rozmowy gen. Okulickiego, naniesiona po jej odebraniu
1 kwietnia 1945 r.: Nie mia prawa. Zrobi to wbrew rozkazom.
27 marca do Pruszkowa na rozmowy z gen. Iwanowem udali si Delegat
Rzdu J.S. Jankowski, gen. L. Okulicki, przewodniczcy Rady Jednoci Narodo-
wej K. Puak i tumacz J. Stemler-Dbski. Po ich powrocie z Pruszkowa miao od-
by si wsplne posiedzenie Krajowej Rady Ministrw i Rady Jednoci Naro-
dowej. Poniewa z Pruszkowa nikt nie wrci posiedzenie nie odbyo si. Wzbu-
dzio to zaniepokojenie, nie na tyle silne by poczeka na wyjanienie zaistniaej
sytuacji. Postanowiono i na wyznaczon na dzie nastpny konferencj, majc
nadziej, e Delegat, Puak i Okulicki ju moe rozpoczli konferencj z pk.
Pimienowem.
28 marca 1945 r., mimo, e z obrad wstpnych nikt nie powrci, reszta delega-
tw stawia si na rozmowy. Do adnych rozmw nie doszo. Nastpnego dnia
delegacj polsk przewieziono na Okcie, a stamtd do Moskwy do wizienia
NKWD na ubiance. Dzie wczeniej przywieziono tam Jankowskiego, Puaka
i Okulickiego.
Podstpne, wiaroomne aresztowanie przywdcw Polskiego Pastwa Pod-
ziemnego dokonane przez Sierowa, pozwolio Stalinowi na wyeliminowanie fak-
tycznych przedstawicieli spoeczestwa polskiego z pertraktacji o utworzenie
Tymczasowego Rzdu Jednoci Narodowej, co w efekcie doprowadzio do pene-
go podporzdkowania Polski Moskwie.
Wobec braku informacji o losach polskiej delegacji, szef Biura Prezydialnego
Delegatury Rzdu Tadeusz Miklaszewski 30 marca poinformowa o tym Londyn.
31 marca obszern depesz, informujc szczegowo o spotkaniach z Sowietami
przed 27 marca, wysa Stefan Korboski dyrektor Departamentu Spraw Wew-
ntrznych, ktry obj tymczasowe kierownictwo Delegatur Rzdu. Korboski
podejrzewa aresztowanie lub prowadzenie rozmw w warunkach izolacji. Kilka
dni pniej przekaza do Londynu informacj o tym, e delegaci wywiezieni zo-
stali do Moskwy.
Depesze Korboskiego stay si podstaw do akcji dyplomatycznej rzdu
polskiego u rzdu angielskiego i amerykaskiego. Ambasador Raczyski w nocy
z 1 na 2 kwietnia zoy w Foreign Office list wzywajcy do podjcia interwencji.
Podobn not zoy polski ambasador w Waszyngtonie Jan Ciechanowski.
4 kwietnia Brytyjczycy skierowali w tej sprawie pytanie do Mootowa. Clark-
Kerrowi mimo czynionych wysikw nie udao si uzyska adnych informacji
o losie Polakw.
Pocztkowo Brytyjczycy i Amerykanie obawiali si, e Rosjanie wykorzystaj
fakt, i wrd czonkw delegacji polskiej s osoby, ktre zamierzano wczy
w skad warszawskiego Rzdu Tymczasowego, do jego reorganizacji i ogosz, i
postanowienia jataskie zostay zrealizowane.
Pragnc zablokowa tak moliwo rzd RP 6 kwietnia poda do wiadomoci
publicznej informacj o podjciu rozmw z Rosjanami i zaginiciu polskiej dele-
gacji.
7 kwietnia ambasador Wielkiej Brytanii Clark-Kerr rozmawia z Andriejem
Wyszyskim zastpc Mootowa. Dwa dni pniej indagowa go w sprawie Pola-
kw ambasador USA Harriman, ktry usysza, e Polacy wymylili ca spraw.
- 44 -
11 kwietnia Clark-Kerr otrzyma oficjaln odpowied na sw not z 4 kwietnia.
Stwierdzaa ona, e sowieckie wadze wojskowe:
nie otrzymay zalece do prowadzenia jakichkolwiek rokowa z przedstawicielami rz-
du polskiego w Londynie.
Enigmatycznie podano, e jest prowadzone dochodzenie w prawie kilku wy-
mienionych w Pana licie agentw londyskiego rzdu emigracyjnego, o ktrych areszto-
waniu Pan pisze
32
.
Mimo, e Rosjanie nadal twierdzili, i los delegacji jest im nieznany, po tej od-
powiedzi Mootowa nie mona byo mie zudze Polacy zostali uwizieni. Bry-
tyjczycy nie chcc nagania sprawy, zataili przed rzdem polskim i opini pu-
bliczn odpowied Mootowa. Skadajc tego samego dnia w Izbie Gmin relacj
z brytyjskich zabiegw w tej sprawie, minister spraw zagranicznych Anthony
Eden stwierdzi, e jego urzd nie posiada adnych informacji o Polakach, ktrzy
udali si na rozmowy z Rosjanami, i e trwaj starania o uzyskanie informacji
o miejscu ich pobytu.
12 kwietnia moskiewski korespondent Daily Worker, organu Komunistycz-
nej Partii Wielkiej Brytanii, okreli jako absolutn nieprawd informacje jakoby
polscy przywdcy polityczni i wojskowi przebywali w Moskwie.
20 kwietnia z apelem o pomoc w wyjanieniu losw polskich dziaaczy pod-
ziemnych zwrci si do prezydenta USA Harryego Trumana prezydent Raczkie-
wicz, a 25 kwietnia Rada Jednoci Narodowej zwrcia si w tej sprawie do uczest-
nikw zaoycielskiej konferencji Organizacji Narodw Zjednoczonych w San
Francisco.
27 kwietnia polski minister spraw zagranicznych Aleksander Tarnowski zwr-
ci si z apelem o interwencj w sprawie zatrzymania przez Sowietw przywd-
cw Polskiego Pastwa Podziemnego do ministrw Edena i Stettinusa. 28 kwiet-
nia Churchill pyta o los przywdcw polskiego podziemia Stalina.
2 maja w sprawie braku odpowiedzi od rzdu sowieckiego w sprawie losu
Polakw, interpelowali ministra spraw zagranicznych posowie w Izbie Gmin.
Odpowiadajcy w jego imieniu Richard K. Law wyjani, e:
Ambasada Jego Krlewskiej Moci w Moskwie nie otrzymaa adnych informacji w od-
powiedzi na swe liczne zapytania. Przykro mi, ale nie mog da Izbie adnych zapewnie
o bezpieczestwie osb wymienionych w interpelacjach
33
.
Wyniki dziaa dyplomatycznych rozczarowyway. Korboski zapisa w swych
wspomnieniach:
Wszyscy z napiciem i nadziej oczekiwali na reakcj aliantw. Przysza, ale jake sab-
sza i bez widokw na dobry skutek. Miejsce podniecenia i oczekiwania zaczo zajmowa
rozczarowanie i bezgraniczne przygnbienie
34
.
Aresztowanie szesnastu Sowieci utrzymywali w tajemnicy a do 3 maja
1945 r., kiedy to Mootow w San Francisco publicznie potwierdzi ten fakt. Dzie
- 45 -
32
Cyt. za: E. Duraczyski, Genera Iwanow..., s. 113.
33
Cyt. za: M. atyski, Nie pa na kolana, Londyn 1985, s. 92.
34
S. Korboski, W imieniu Rzeczypospolitej..., Londyn 1964, s. 45.
pniej Stettinius i Harriman w rozmowie z Mootowem dowiedzieli si, i za-
trzymanych przez wadze sowieckie Polakw jest oskaronych o dziaalno prze-
ciwko Armii Czerwonej i wkrtce stan oni przed sdem.
Tego samego dnia Stalin odpowiadajc na list Churchilla z 28 kwietnia po-
twierdzi fakt aresztowania Polakw.
Wiadomo o aresztowaniu Polakw pod zarzutem prowadzenia dziaa dy-
wersyjnych na zapleczu armii sowieckiej, zostaa podana do wiadomoci publicz-
nej 5 maja 1945 r. Tego samego dnia Eden i Stettinius powiadomili Mootowa o za-
wieszeniu rozmw w sprawach polskich. Byy to jednak tylko puste deklaracje.
Ani Brytyjczycy ani Amerykanie nie przewidywali podjcia dziaa w obronie
uwizionych przywdcw Polskiego Pastwa Podziemnego. Brak stanowczej re-
akcji mocarstw zachodnich utwierdzi Stalina, e kwesti realizacji uchwa jata-
skich bdzie mg rozegra wedug wasnego scenariusza.
Ambasadorzy Wielkiej Brytanii i USA interweniowali w tej sprawie w Mos-
kwie, ale dowiedzieli si, e adnego porwania nie byo, i e to Polacy wymylili
ca histori. Dopiero 5 maja Sowieci podali wiadomo o aresztowaniu Polakw
pod zarzutem prowadzenia dziaa dywersyjnych na zapleczu armii sowieckiej.
Dzi, po latach, bezczelne okamywanie Brytyjczykw i Amerykanw, na wy-
sokim szczeblu dyplomatycznych kontaktw, w perspektywie bliskiej konferencji
pokojowej w Poczdamie gdzie trzeba byo doj do porozumienia w wielu wa-
nych sprawach, wydaje si czym zupenie niewiarygodnym!
Jedynym wytumaczeniem jest to, e sowieckie kamstwa byy aliantom na
rk. Pozwalay zachowa wszelkie pozory troski o sprawy polskiego sojuszni-
ka przed rzdem RP. Na zaprzestanie uznawania legalnego rzdu RP byo bo-
wiem jeszcze za wczenie.
21 maja na amach Timesa ukazaa si wypowied Stalina udzielona mo-
skiewskiemu korespondentowi Timesa i New York Timesa Ralphowi Parke-
rowi w sprawie szesnastu. Stalin mwi m.in.:
Aresztowanie w Polsce 16 Polakw ze znanym dywersantem gen. Okulickim na czele
nie pozostaje w adnym wypadku ze spraw rekonstrukcji Rzdu Tymczasowego. [...] Nie-
prawd jest, jakoby aresztowani Polacy zaproszeni zostali dla prowadzenia rokowa z wa-
dzami radzieckimi. Wadze radzieckie nie prowadz z osobami, ktre naruszaj ustaw
o ochronie zaplecza Armii Czerwonej, rokowa
35
.
Stalin jasno dawa do zrozumienia, e jest gotw kontynuowa rozmowy
w sprawach polskich, ale na jego warunkach. 25 maja w Moskwie zjawi si wy-
sannik Trumana Harry Hopkins. W trakcie rozmw ze Stalinem zapyta o aresz-
towanych. Stalin poinformowa go, ze bd sdzeni, lecz wyroki nie bd surowe.
Po tej rozmowie w depeszy do Trumana Hopkins napisa, e nie ma potrzeby uza-
leniania rozmw na temat nowego rzdu polskiego od sprawy szesnastu
36
.
Stanisaw Mikoajczyk, gwny kandydat do konsultacji moskiewskich, po-
- 46 -
35
Cyt. za A. Leinwand, Przywdcy Polski Podziemnej przed sdem moskiewskim, Warszawa 1992, s. 78.
36
Zob. M. atyski, Nie pa na kolana, Szkice o opozycji politycznej lat czterdziestych, Londyn 1985, s. 101;
T. enczykowski, Dramatyczny rok 1945, Londyn 1982, s. 4950.
cztkowo uzalenia swj udzia w nich m.in. od zwolnienia uwizionych przy-
wdcw Polskiego Pastwa Podziemnego. Da si jednak przekona Churchillo-
wi. Mikoajczyk odlecia do Moskwy 16 czerwca. Dwa dni wczeniej zosta pod-
pisany protok zakoczenia ledztwa w sprawie 16 przywdcw Polski
Podziemnej i sporzdzony akt oskarenia.
16 czerwca 1945 r. prezydent RP Raczkiewicz wysa depesze do prezydenta
Trumana i do Churchilla z prob o uycie wpywu Aliantw celem niedopusz-
czenia do procesu poniajcego i zwolnienia aresztowanych. Jak pisze Tadeusz
enczykowski w aktach brytyjskiego MSZ jest kompromitujcy projekt odpowie-
dzi, ktry z uwagi cofnicia uznania rzdowi RP 5 lipca 1945 r. nie zostaa ju wy-
sana. W odpowiedzi wyjaniano, e wobec powanych zarzutw postawionych
aresztowanym nie mona domaga si ich zwolnienia przed rozpraw sdow
37
.
13 czerwca Biuro Polityczne CK WKP(b), po wysuchaniu sprawy O procesie
sdowym w sprawie Okulickiego i innych przyjo uchwa, w ktrej postanawiano:
1. Wniosek oskarenia w sprawie Okulickiego i innych 15 oskaronych zatwierdzi.
2. Rozpraw przeprowadzi w sali Padziernikowej Domu Zwizkw na otwartym
posiedzeniu sdowym Wojskowego Sdu Najwyszego w skadzie tow. Tow. Ulricha
W.W. (przewodniczcy), Dmitriew . D., Diedistow I. W. i Suldin W.W
38
.
W dalszych punktach uchwaa polecaa m.in. wyznaczy rozpraw na 18 czer-
wca 1945 r. i nagoni przebieg procesu w prasie.
Podpisany 14 czerwca 1945 roku przez generalnego prokuratora wojskowego
Armii Czerwonej, generaa majora Nikoaja Afanasjewa akt oskarenia, zosta za-
twierdzony 16 czerwca na posiedzeniu przedwstpnym Kolegium Wojskowego
Sdu Najwyszego ZSRR. Przywdcy Polskiego Pastwa Podziemnego zostali
oskareni o to, e byli zaoycielami i kierownikami organizacji podziemnej na
tyach Armii Czerwonej, e kierowali wywrotow dziaalnoci przeciwko
Zwizkowi Radzieckiemu i Armii Czerwonej, dokonujc zamachw i napadw
i prowadzc wrog propagand. Gen. L. Okulicki zosta ponadto oskarony o pro-
wadzenie dziaalnoci szpiegowskiej na tyach Armii Czerwonej.
Akt oskarenia skada si z piciu rozdziaw:
I. Organizacja podziemnych pododdziaw zbrojnych Armii Krajowej na ty-
ach Armii Czerwonej; II. Utworzenie podziemnej organizacji wojskowo-politycz-
nej Niepodlego (Nie); III. Dziaalno terrorystyczno-dywersyjna i szpie-
gowska podziemnych oddziaw zbrojnych Armii Krajowej i Nie; IV. Praca
nielegalnych stacji radiowych nadawczo-odbiorczych Armii Krajowej i polskie-
go rzdu podziemnego na tyach Armii Czerwonej; V. Plan przygotowania wy-
stpienia wojennego w bloku z Niemcami przeciwko ZSRR.
Akt oskarenia by tendencyjny i faszywy. Z premedytacja pominito cay do-
robek polskiego podziemia w picioletniej walce z okupantem niemieckim. We-
dug aktu oskarenia gwnym celem organizacji Nie miao by przygotowanie
powstania przeciwko Zwizkowi Radzieckiemu.
- 47 -
37
T. enczykowski, Dramatyczny rok 1945, Londyn 1982, s. 112.
38
Proces szesnastu. Dokumenty NKWD..., s. 488.
Dowdztwu AK i Delegaturze Rzdu zarzucano przekazywanie za pomoc ra-
diostacji wiadomoci rzdowi polskiemu w Londynie. Akt oskarenia stwierdza,
e wiadomoci szpiegowskie o Armii Czerwonej byy pene:
...oszczerczych i prowokacyjnych wymysw o dziaaniach Armii Czerwonej na teryto-
rium Polski, wyzwolonym od najedcw niemieckich
39
.
W pitej czci aktu oskarenia posunito si do postawienia zarzutu, o przy-
gotowywanie wsplnego z Niemcami wystpienia zbrojnego przeciwko ZSRR.
Zarzut ten zosta oparty na fragmencie listu gen. Okulickiego do b. Komendanta
Obszaru Zachodniego AK pk. Jana Szczurka-Cergowskiego Sawbora:
W wypadku zwycistwa ZSRR nad Niemcami bdzie to zagraao nie tylko interesom
Anglii w Europie, ale i caa Europa bdzie w strachu [...]
Liczc si ze staym pogorszeniem swych interesw Anglosasi zmuszeni bd do mobi-
lizowania si w Europie przeciwko Sowietom. Postawi to nas w pierwszym rzdzie w eu-
ropejskim bloku antysowieckim, ktrego zreszt nie mona sobie wyobrazi bez udziau
Niemiec, kontrolowanych przez Anglosasw
40
.
Jak pisze Kazimierz Puak, myl przewodnia aktu oskarenia wskazuje:
[...] na lep nienawi i gupi nieumotywowan zemst na organizacji narodu pol-
skiego, czy organizacji, ktra nie chciaa i nie moga by agentem ZSRR.
41
Proces rozpocz si 18 czerwca przed najwyszym sdem wojskowym w Mos-
kwie. Ambasady i prasa USA i Wielkiej Brytanii miay wolny wstp na sal sdo-
w. Ambasadorowie alianccy na proces nie przyszli. Wybiera si Clark-Kerr, ale
ambasador amerykaski Harriman odradzi mu, argumentujc, e mogoby si to
nie spodoba Stalinowi.
Nie ulega adnej wtpliwoci, e proces nie przypadkowo odbywa si w cza-
sie trwania konsultacji w sprawie utworzenia Tymczasowego Rzdu Jednoci
Narodowej. By brutaln form nacisku, ktra miaa pomc w przeforsowaniu
stalinowskiej wizji powojennej Polski. Proces mia skompromitowa w oczach
opinii midzynarodowej zarwno kierownictwo Polski Podziemnej, jak i Polakw
sprzeciwiajcych si narzuceniu sowieckiej dominacji.
Proces by kpin ze sprawiedliwoci. Gen. Okulicki, susznie zauway w swo-
jej mowie obroczej:
Proces ten ma charakter polityczny. [...] Jednym sowem, chodzi o ukaranie polskiego
podziemia
42
.
Wyrok ogoszono 21 czerwca. Kolegium Wojskowe Sdu Najwyszego skazao
gen. Okulickiego na 10 lat wizienia, Jankowskiego na 8 lat, Bie i Jasiukowicza
otrzymali po 5 lat, Puak 18 miesicy, Czarnowski 6 miesicy, Chaciski,
Mierzwa, Stypukowski i Urbaski po 4 miesice. Uniewinniono Kobylaskiego,
Michaowskiego i Stemlera-Dbskiego. Antoni Pajdak, ktry podczas ledztwa
nie przyzna si do winy i zosta wyczony z tego procesu zosta skazany w taj-
nym procesie w listopadzie 1945 r. na 5 lat wizienia.
- 48 -
39
Sprawozdanie sdowe..., s. 25.
40
Op. cit., s. 27-28.
41
K. Puak, Wspomnienia..., s. 176.
42
Sprawozdanie sdowe..., s. 269.
W wyroku stwierdzono, e Kolegium Wojskowe Sdu Najwyszego ZSRR
uwzgldnio wszystkie okolicznoci sprawy i wzio pod uwag:
fakt zwyciskiego zakoczenia przez Zwizek Radziecki Wielkiej Wojny Narodowej,
oraz e w okresie przejcia do budownictwa pokojowego nie ma koniecznoci zastosowania
surowych kar, a do rozstrzelania wcznie [...]
43
.
21 czerwca 1945 r., tego samego dnia kiedy rano ogoszono wyrok przeciwko
przywdcom Polskiego Podziemia, Stanisaw Mikoajczyk podpisa w Moskwie
porozumienie w sprawie utworzenia Tymczasowego Rzdu Jednoci Narodowej.
Na zachodzie jak pisa lord Bethell day si powszechnie odczu ulga i za-
chwyt. Skazani:
Odsiedz w jednym z wizie Stalina tylko par lat niedogodno, o ktr nie bardzo
warto robi duego haasu
44
.
Moskiewska Prawda 22 czerwca donosia, e:
Nard radziecki przywita z zadowoleniem wyrok radzieckiego sdu, wyrok w rwnej
mierze sprawiedliwy jak wielkoduszny. [...] Nie moe ulega wtpliwoci, e rwnie koa
postpowe caego wiata przywitaj z zadowoleniem ten wyrok, poniewa cios wymierzo-
ny polskiemu ruchowi nielegalnemu jest ciosem wymierzonym planom i zamiarom
wszystkich wrogw pokoju midzy narodami, wrogw powszechnego bezpieczestwa
45
.
Ambasador brytyjski raportujc proces Churchillowi informowa, e proces
by wymierzony przeciwko rzdowi w polskiemu w Londynie i zadowoleniem
stwierdza, e przewd sdowy nie stawia adnych zarzutw wadzom brytyj-
skim oraz, e nie wpyn ujemnie na moskiewskie konsultacje w sprawie utwo-
rzenia nowego rzdu polskiego.
W licie do ambasadora z 22 czerwca Churchill pisa:
Nie mog tak spokojnie jak Pan ocenia bardzo wysokich wyrokw na Okulickiego i in-
nych. Nie mog si take zgodzi z pana konkluzj, e moemy by zupenie zadowoleni ze
sposobu prowadzenia procesu. Losy tych ludzi, ktrzy zostali skazani na dugoletnie wi-
zienie, nie mog by spraw obojtn dla rzdu jego Krlewskiej Moci.
Za t wypowiedzi nie poszy adne dziaania. Natomiast tego samego dnia
londyski Times zamieci haniebny komentarz do wyroku:
Nie ma w tych zeznaniach nic, co by zdziwio tych, ktrzy ledzili z niepokojem coraz
wyraniej antysowieck dziaalno polskich agentw tutaj [tj. w Wielkiej Brytanii] i za-
granica w cigu ostatnich dwunastu miesicy
46
.
1 lipca 1945 r. podziemna Rada Jednoci Narodowej wydaa odezw do Pola-
kw, w ktrej protestowano przeciwko postawieniu przed moskiewskim sdem
przywdcw Polski Podziemnej:
- 49 -
43
Armia Krajowa w dokumentach..., t. V, s. 502.
44
Op. cit., s. 120.
45
Cyt. za Proces sdowy w sprawie organizatorw, kierownikw i uczestnikw polskiego ruchu nielegalnego
na terytorium Polski, Litwy oraz zachodnich rejonw Biaorusi i Ukrainy. Wydawnictwo gazety Wol-
no 1945, s. 3.
46
Cyt. za: M. atyski, Nie pa na kolana..., s. 120.
Przed sdem w Moskwie stanli najlepsi synowie Polski, ktrzy przez 5 lat z najwik-
szym powiceniem, z bohaterskim naraaniem ycia kierowali nieugit walk Narodu
przeciwko hitleryzmowi [...] Cay nard jednoczy si duchowo w obliczu przeywanej tra-
gedii i okrywa aob
47
.
Ostatni prba interwencji w sprawie szesnastu byo wystpienie premiera
Wielkiej Brytanii Clementa Attlee na konferencji w Poczdamie. Wykrtnej i ogl-
nikowej odpowiedzi udzieli Mootow stwierdzajc, e niektrzy oskareni
wrcili ju do Polski, a inni moe bd zwolnieni. To wystpienie zakoczyo za-
interesowanie Brytyjczykw Amerykanw spraw przywdcw polskich uwi-
zionych przez Stalina.
Rzd RP i podziemie w kraju nie miao wtpliwoci, ze proces moskiewski zo-
sta zaaranowany dla okrelonych celw politycznych. W wydanej przez Delega-
tur Si Zbrojnych na Kraj ulotce, zatytuowanej Po wyroku pisano, e byo to:
[...] dyskredytowanie drog oszczerczych zarzutw legalnego Rzdu Polskiego i mas
polskiego narodu, ktry dochowuje mu posuszestwa;
wyeliminowanie przywdcw polskiego ruchu podziemnego, ktrzy walczyli przeciw
Niemcom przez pi i p lat i ktrzy s prawdziwymi przedstawicielami polskiego Naro-
du; byo to potrzebne dla stworzenia jakiej szansy rzdzenia zamianowanych przez
Sowietw wadz polskich;
zastraszenia Polakw, ktrzy obecnie dyskutuj w Moskwie nad stworzeniem nowego
rzdu polskiego; technika aranowania sadw politycznych zostaa przez Rosjan doprowa-
dzona do takiej perfekcji, e czuj si oni pewni siebie, uywajc jej, jako politycznej broni
nawet w stosunku do ludzi o wyprbowanych charakterach;
prby skompromitowania w caej kontrolowanej przez Sowiety Europie rodkowej
wszystkich ruchw i organizacji, ktre nie s inspirowane i kierowane z Moskwy; fakt, ze
przywdcy Polski Podziemnej, ktrzy pozostali lojalni w stosunku do swych aliantw od
1939 r., zostali skazani w Moskwie bez adnej obrony ze strony tych, ktrzy dawniej po-
pierali, zdyskredytuje prawdopodobnie w oczach narodw Europy rodkowej warto mi-
dzynarodowych zobowiza i podstawy moralne mocarstw, ktre je zoyy; moe to
wzmocni i tak ju przewaajcy autorytet Sowietw w tej czci Europy i zniechci ru-
chy niepodlegociowe do tworzenia rzdw opartych na wzorach zachodnich demokracji.
1 lipca 1945 r. Rada Jednoci Narodowej wydaa odezw do Polakw, w ktrej
napisano: Przed sdem w Moskwie stanli najlepsi synowie Polski, ktrzy przez 5 lat
z najwikszym powiceniem, z bohaterskim naraaniem ycia kierowali nieugit walk
Narodu przeciwko hitleryzmowi [...]. Cay nard jednoczy si duchowo w obliczu przey-
wanej tragedii i okrywa aob.
Proces moskiewski przywdcw Polskiego Pastwa Podziemnego by skut-
kiem polskiej wytrwaoci w deniu do zachowania niezalenoci i suwerenno-
ci. Poniewa dla przywdcw polskiego podziemia bya nie do przyjcia jakakol-
wiek forma kapitulacji przed Stalinem, tak jak w 1939 r. dla narodu, dla si
politycznych bya nie do pomylenia jakakolwiek forma kapitulacji przed Hitle-
rem, Stalin postanowi zhabi i poniy ich na oczach caego wiata. Dlatego
- 50 -
47
Armia Krajowa..., t. V, s. 474..
stanli przed sowieckim sdem oskareni o wrog dziaalno przeciwko ZSRR
i kolaboracj z Niemcami, sami wobec stalinowskiej zasady: sia ponad prawem.
Skazany na 10 lat wizienia gen. Okulicki, po ptorarocznym pobycie w wi-
zieniu zosta najprawdopodobniej zamordowany, w noc wigilijn 1946 r. Wice-
premier Jankowski, ktry dosta 8 lat wizienia, umar w wizieniu we Wady-
mirze dwa tygodnie przed kocem wyroku. W wizieniu umar take Stanisaw
Jasiukowicz.
Kazimierz Puak po powrocie do kraju w 1947 r. zosta aresztowany i skazany
w pokazowym procesie PPS-WRN. Umar w wizieniu w Rawiczu.
Stanisaw Mierzwa po uwolnieniu zosta aresztowany ponownie w Polsce
i skazany na 7 lat do wizienia za dziaalno w PSL. Zbigniew Stypukowski wy-
emigrowa do Wielkiej Brytanii, Kazimierz Bagiski do USA.
W padzierniku 1989 r. Prokurator Generalny PRL zwrci si do Prokuratury
Generalnej ZSRR o postpowanie rehabilitacyjne w sprawie szesnastu. 19 kwiet-
nia 1990 r.. Sd Najwyszy ZSRR wyrok uchyli i skazanych zrehabilitowa, orze-
kajc, i dziaalno oskaronych nie miaa cech przestpstwa.