Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
2
pica-pau: por Sitta europaea), *Tiopidonotus viperinus (DACL: s. v. cobra-dgua:
por Natrix maura)
35
; Acrnios ou Acraniotas (DH: s. v. protocordado: tratam-se
acrnio e acraniota como sinnimos de protocordado; na atualidade, sinnimos de ce-
falocordado), Afanpteros (DRAE: s. v. afanptero: incluso deste nome desusado,
com omisso do hoje habitual sifonptero)
36
, Anfineuros (DRAE: s. v. anfineuro:
txon hoje largamente substitudo por Aplacforos e Poliplacforos, nomes no regis-
tados no dicionrio), Lamelibrnquios (DRAE: s. v. lamelibranquio: Lamelibranquios
definido como classe de moluscos, mas hoje o txon Lamelibrnquios considerado
subclasse, e a classe supraordinada designada em castelhano por Bivalvos ou Pele-
cpodos, nomes no registados no dicionrio)
37
, Ortpteros (DACL: s. v. ortpteros:
34
Se o DRAE no inclui qualquer nome cientfico de gnero ou espcie de animais (v. infra), o
DACL, quando os inclui (v. infra), frequentemente os grafa mal, com uma vrgula suprflua a separar o epteto
especfico do nome (abreviado) da correspondente autoridade. De resto, a meno da autoridade nestes nomes
cientficos zoolgicos aqui por completo desnecessria e, considerando o pblico destinatrio destes dicio-
nrios, mesmo inconveniente.
35
No caso das denominaes cientficas de gneros e espcies, para alm das atualizaes devidas
aos trabalhos de reviso taxonmica clssica (puramente bibliogrfica e tipolgica), o dicionarista tambm
deve estar a par das novidades nomenclaturais decorrentes da moderna investigao filogentica (de carcter
molecular). Assim, p. ex., como concluso de recentes estudos moleculares (cf. Wikipedia: s. v. azure-winged
magpie e blue tit), o chapim-azul, tradicionalmente conhecido como Parus caeruleus, deve adotar o nome
Cyanistes caeruleus, e a pega-azul da Pennsula Ibrica, de nome tradicional Cyanopica cyanus (subsp. C. c.
cooki), a denominao Cyanopica cooki.
36
Wikipedia, s. v. flea: Some authorities use the name Aphaniptera because it is older, but names
above family rank need not follow the ICZN rules of priority, so most taxonomists use the more familiar name
[Siphonaptera].
37
Neste contexto, uma boa definio de lamelibrnquio oferece-a, p. ex., o SOED, s. v. lamelli-
branch: A bivalve mollusc (class Bivalvia, formerly Lamellibranchia); spec. any of those with lamellated
gills, which comprise the subclass Lamellibranchia.. Por outro lado, o DH erra ao definir Lamelibrnquios
(Contina)
ANLISE DO TRATAMENTO LEXICOGRFICO DOS TXONES ZOOLGICOS NOS DICIONRIOS GERAIS 59
definem-se como compreendendo baratas e louva-a-deus, hoje adscritos, respet., s
ordens Blattaria e Mantodea), Ortpteros (DRAE: s. v. cortapicos: bichas-cadela ads-
critas ordem Ortpteros, em vez de Dermpteros), Tisanuros (DACL: s. v. tisanuros:
txon no monofiltico; no se incluem os correspondentes txones monofilticos ar-
quegnatos e zigentomas), Tisanuros (DRAE: s. v. tisanuro: txon no monofiltico;
no se inclui arqueognato nem zigentoma), Trmeros (DRAE: s. v. mariquita: enquan-
to subordem dos Colepteros, txon desusado)
38
.
2.2.2.2. Informao taxonmica rigorosa
claro que na presente altura, em que a divulgao da cincia e a familiarizao
com a biodiversidade de todo o planeta alcanam grandes setores sociais, se torna ne-
cessrio que um dicionrio geral de referncia informe com alguma preciso sobre o
enquadramento sistemtico, a correspondncia taxonmica e a abrangncia taxonmi-
ca dos grupos designados ou delimitados pelas denominaes vernculas e paracient-
ficas de organismos.
Neste sentido, uma definio eficaz de voz designativa de grupo de organismos de-
ve ser integrada tanto por informao taxonmica como por uma enunciao de carac-
teres. Por sua vez, a informao taxonmica consta, em primeiro lugar, de uma classi-
ficao, que funciona como genus proximum e consiste em consignar um ou mais
txones (na sua forma cientfica, paracientfica ou verncula), relativamente bem con-
hecidos, que sejam supraordinados prximos do definido (ex.: gnu bovdeo ou ant-
lope; lontra mamfero da fam. Musteldeos; trmite inseto); em segundo lugar, de
uma identificao, consistente na meno do txon (na sua forma cientfica ou para-
cientfica), se existir, que coextensivo do grupo delimitado pela voz definida e que
funciona, em conjunto com os caracteres enunciados na definio, como differentia
specifica (ex.: gnu antlope do gnero Connochaetes; lontra mamfero mustel-
deo da subfam. Lutrneos; lontra-marinha lontra da espcie Enhydra lutris; trmite
inseto da ordem Ispteros); e, em terceiro lugar, no caso ideal, de uma especificao
de componentes (prototpicos) (sobretudo, espcies de relevncia lexicogrfica na obra
em causa; ex.: gnu espcies Connochaetes taurinus [gnu-azul] e C. gnou [gnu-negro
ou gnu-de-cauda-branca]; para dicionrio luso-brasileiro: lontra particularmente, na
Europa, a espcie Lutra lutra [lontra-europeia], e, na Amrica do Sul, as espcies Lon-
tra longicaudis [a lontra-neotropical ou lontra-de-rio-sul-americana] e Pteronura brasi-
liensis [a lontra-gigante ou ariranha]). A este respeito, uma boa definio ser a seguin-
te, que integra eficazmente todos os elementos da informao taxonmica com a enun-
ciao de caracteres:
otter: Any of various semi-aquatic fish-eating mustelid mammals of the subfamily
Lutrinae, with short legs, webbed feet, and dense fur, and swimming with great
como uma antiga subclasse de moluscos bivalves, j que o nome tem plena vigncia sistemtica para
denotar uma subclasse de bivalves.
38
Como se v, a desatualizao da nomenclatura taxonmica um defeito que atinge especial-
mente o DRAE.
60 CARLOS GARRIDO
agility; esp. Lutra lutra of European rivers. (SOED: s. v.; traduo nossa: lontra:
algum dos diversos mamferos musteldeos semiaquticos e piscvoros da subfam-
lia Lutrinae, geis nadadores dotados de patas curtas, ps com membranas interdi-
gitais e pele espessa, e, especialmente, Lutra lutra, habitante dos rios da Europa).
Como se v, a informao taxonmica, convenientemente integrada nas definies,
serve para complementar de modo eficaz a enunciao explcita de caracteres, para favo-
recer a cristalizao de redes semnticas ou conceptuais e, sobretudo no caso das vozes
que denotam gneros ou espcies, para facilitar, atravs dos correspondentes nomes (pa-
ra)cientficos, a identificao e o estabelecimento de equivalncias entre diferentes ln-
guas
39
. Nas prximas alneas, passamos em revista o estado de cada um dos elementos
da informao taxonmica das definies nos trs dicionrios aqui focalizados.
a) Classificao taxonmica
A seguir apresentamos as amostras que, extradas do DACL, do DH e do DRAE, nos
permitiro avaliar a qualidade da classificao taxonmica (= enquadramento sistem-
tico) exibida nas definies dos nossos trs dicionrios de referncia. Nestas amostras
figuram entre colchetes as classificaes que julgamos timas, como alternativa s
classificaes erradas, marcadas com asterisco (a correspondente delimitao exces-
sivamente restritiva ou focaliza grupos equivocados), ou s classificaes laxas (a de-
limitao excessivamente abrangente) ou s classificaes incompletas (faltam txo-
nes de nveis intermdios) efetivamente registadas nos dicionrios.
DACL: abelha (s. v.) *inseto himenptero da fam. Apdeos [inseto himenptero]; abelho (s. v.)
abelha [abelha da fam. Apdeos]; abelharuco (s. v.) *pssaro da fam. Meropdeos [ave coraciiforme];
caro (s. v.) artrpode aracndeo; andorinha (s. v.) pssaro fissirrostro; andorinho (s. v. ando-
rinho
1
) ave [ave apodiforme]; antlope (s. v.) mamfero artiodctilo ruminante [artiodctilo (ru-
minante) bovdeo]; aranha (s. v.) *inseto [artrpode do grupo Arcnidos]; cachalote (s. v.) mam-
fero cetceo (com dentes) [mamfero cetceo odontoceto]; chapim ( s. v.) *ave passeriforme da fam.
Pardeos [ave passeriforme]; cobra-de-capelo ( s. v. cobra-capelo) serpente [serpente da fam. Elap-
deos]; gaio (s. v.) ave da fam. Corvdeos [ave passeriforme da fam. Corvdeos]; gineta (s. v.) ma-
mfero carnvoro da fam. Viverrdeos; gnu (s. v.) mamfero da ordem Artiodctilos e fam. Bovdeos;
golfinho (s. v.) mamfero cetceo (provido de dentes) [mamfero cetceo odontoceto]; gorgulho (s. v.)
inseto coleptero; grilo-toupeira (s. v.
1
ralo) inseto ortptero; joaninha (s. v.) *inseto colep-
tero da fam. Coccineldeos [inseto coleptero = besouro]; lampreia (s. v.) *peixe [vertebrado gnato];
lesma (s. v.) molusco gastrpode [molusco gastrpode pulmonado]; lontra (s. v.) mamfero carn-
voro da fam. Musteldeos; melro (s. v.) ave passeriforme da fam. Turddeos; orca (s. v.) mamfero
cetceo da fam. Delfindeos; peixe-boi (s. v.) mamfero [mamfero sirnio]; picano (s. v.) ave pas-
39
No entanto, no se deve exagerar a importncia da informao taxonmica ao ponto de prete-
rir ou eliminar a enunciao de caracteres. Assim, p. ex., a seguinte definio do SOED enferma de evidente
desequilbrio, ao centrar-se quase exclusivamente na adscrio taxonmica e esquecer quase completamente
a enunciao de caracteres: alder: Any tree of the genus Alnus, related to the birch; esp. A. glutinosa,
common in wet places (trad. nossa: amieiro: qualquer das rvores do gnero Alnus, relacionadas com o
vidoeiro, e, especialmente, A. glutinosa, comum em locais hmidos.). Compare-se, p. ex., com a definio,
mais equilibrada, oferecida pelo Collins English Dictionary: alder: any N temperate betulaceous shrub or
tree of the genus Alnus, having toothed leaves and conelike fruits. The bark is used in dyeing and tanning
and the wood for bridges, etc. because it resists underwater rot (trad. nossa: amieiro: qualquer dos ar-
bustos ou rvores betulceas do gnero Alnus, das regies temperadas do hemisfrio N, que apresentam
folhas denteadas e frutos em forma de cones. A casca utiliza-se em tinturaria e curtimento e a madeira na
construo de pontes, etc., dado que ela resistente putrefao quando imersa na gua).
ANLISE DO TRATAMENTO LEXICOGRFICO DOS TXONES ZOOLGICOS NOS DICIONRIOS GERAIS 61
seriforme; pica-pau (s. v.) ave piciforme da fam. Picdeos; piolho (s. v.) inseto; pulga (s. v.) *inseto
dptero [inseto]; pulgo (s. v.) inseto hemptero; rabirruivo (s. v.) ave da fam. Turddeos [ave passeri-
forme da fam. Turddeos]; rola (s. v.) ave da fam. Columbdeos [ave columbiforme da fam. Columb-
deos]; ruminante (s. v. ruminantes) mamfero artiodctilo; tentilho (s. v.) pssaro da fam. Fringil-
deos; trmite (s. v.) *inseto da ordem Ispteros [inseto]; torcicolo (s. v.) ave da fam. Picdeos [ave pi-
ciforme da fam. Picdeos]; vertebrado (s. v. vertebrados) reino animal [animais cordados].
DH: abelha (s. v.) inseto himenptero; abelho (s. v. mamangaba) abelha da fam. Apdeos;
abelharuco (s. v. abelheiro) *ave coraciiforme da fam. Meropdeos [ave coraciiforme]; caro (s. v.)
arcnido [artrpode arcnido]; andorinha (s. v.) ave passeriforme; andorinho (s. v. an-
dorinho
1
) ave apodiforme; antlope (s. v.) mamfero bovdeo; aranha (s. v.) artrpode arcni-
do; cachalote (s. v.) baleia (com dentes) [mamfero cetceo odontoceto]; chapim (s. v.) *ave passe-
riforme da fam. Pardeos [ave passeriforme]; cobra-de-capelo (s. v.) serpente da fam. Elapdeos; gaio
(s. v.) ave da fam. Corvdeos [ave passeriforme da fam. Corvdeos]; gineta (s. v.
2
geneta) mamfe-
ro carnvoro da fam. Viverrdeos; gnu (s. v.) antlope; golfinho (s. v.) mamfero cetceo [mamfero
cetceo odontoceto]; gorgulho (s. v.) besouro; grilo-toupeira (s. v.) inseto ortptero; joaninha (s.
v.) besouro; lampreia (s. v.) vertebrado gnato; lesma (s. v.) molusco gastrpode pulmonado;
lontra (s. v.) mamfero carnvoro da fam. Musteldeos; melro (s. v.) *ave passeriforme da fam.
Muscicapdeos [ave passeriforme da fam. Turddeos]; orca (s. v.) cetceo da fam. Delfindeos; peixe-
boi (s. v.) mamfero sirnio; picano (s. v.) ave passeriforme; pica-pau (s. v.) ave piciforme
[ave piciforme da fam. Picdeos]; piolho (s. v.) inseto; piramboia (s. v.) peixe dipnoico da fam.
Lepidossirendeos; pulga (s. v.) inseto; pulgo (s. v.) inseto [inseto hemptero]; rola (s. v.) ave
columbiforme da fam. Columbdeos; ruminante (s. v.) mamfero artiodctilo; tentilho (s. v.) ave
passeriforme da fam. Fringildeos; trmite (s. v. cupim) inseto; torcicolo (s. v.) ave da fam. Pic-
deos [ave piciforme da fam. Picdeos]; vertebrado ( s. v.) animal cordado.
DRAE: abelha (s. v. abeja) inseto himenptero; abelho (s. v. abejorro) inseto himenptero
[abelha da fam. Apdeos]; abelharuco (s. v. abejaruco) *pssaro da ordem Sindctilos [ave coraci-
forme]; caro (s. v.) arcnido [artrpode arcnido]; andorinha (s. v. golondrina) pjaro [ave pas-
seriforme da fam. Hirundindeos]; andorinho (s. v. vencejo) pjaro [ave apodiforme]; antlope (s.
v.) mamfero ruminante [mamfero (ruminante) bovdeo]; aranha (s. v. araa) arcnido [artrpode
arcnido]; cachalote (s. v.) cetceo (com dentes) [mamfero cetceo odontoceto]; cobra-de-capelo (s.
v. serpiente de anteojos) rptil ofdio [serpente da fam. Elapdeos]; gaio (s. v. arrendajo) ave da
ordem Passeriformes [ave passeriforme da fam. Corvdeos]; gineta (s. v. jineta) mamfero viverrdeo
[mamfero carnvoro viverrdeo]; gnu (s. v. u) antlope; golfinho (s. v. delfn) cetceo [mam-
fero cetceo odontoceto]; gorgulho (s. v. gorgojo) inseto coleptero; grilo-toupeira (s. v. alacrn
cebollero) inseto ortptero; herrerillo (s. v.; como equivalente parcial de chapim) pjaro [ave pas-
seriforme da fam. Pardeos]; joaninha (s. v. mariquita) inseto coleptero da subordem Trmeros;
lampreia (s. v. lamprea) *pez da ordem Ciclstomos [vertebrado gnato ciclstomo], lesma (s. v.
babosa) molusco gastrpode pulmonado; lontra (s. v. nutria) mamfero carnicero [mamfero
carnvoro da fam. Musteldeos]; melro (s. v. mirlo) pjaro [ave passeriforme da fam. Turddeos];
orca (s. v.) cetceo [mamfero cetceo da fam. Delfindeos]; peixe-boi (s. v. manat) mamfero si-
rnio; picano ( s. v. alcaudn) pjaro [ave passeriforme]; pica-pau (s. v. pjaro carpintero) ave
[ave piciforme da fam. Picdeos]; piolho (s. v. piojo) *inseto hemptero [inseto]; pulga (s. v.)
*inseto da ordem Dpteros [inseto]; pulgo (s. v. pulgn) inseto hemptero; rabirruivo (s. v. colirro-
jo) pjaro de la misma familia que el tordo [ave passeriforme da fam. Turddeos]; rola (s. v. trto-
la) ave da ordem Columbiformes [ave columbiforme da fam. Columbdeos]; ruminante (s. v. ru-
miante) mamfero artiodctilo; tentilho (s. v. pinzn) ave passeriforme [ave passeriforme da
fam. Fringildeos]; trmite (s. v. termes) inseto; torcicolo (s. v. torcecuello) ave [ave piciforme
da fam. Picdeos]; vertebrado (s. v.) animal cordado.
A partir destas amostras, v-se que, dos trs dicionrios, o DH o que apresenta, de
longe, classificaes taxonmicas mais exatas (29 de 36), enquanto o DACL (18 de 36)
e, sobretudo, o DRAE (s 13 de 36) enfermam de bastante impreciso. As classificaes
laxas abundam em especial no DRAE (15; 7 no DACL e apenas 2 no DH), e as erradas no
DACL (8, das quais 3 por focalizao impertinente), se bem que s 3 classificaes err-
neas por ns registadas no DRAE (as 3 por focalizao impertinente) tambm caberia
62 CARLOS GARRIDO
acrescentar o caso em que se recorre voz pjaro para classificar aves que no perten-
cem ordem Passeriformes (na nossa amostra, s. v. abejaruco e vencejo), uso por-
ventura vulgar demais para um dicionrio de cultura
40
.
b) Identificao taxonmica
A realizao de identificaes taxonmicas rigorosas (quer dizer, o estabelecimento
de correspondncias taxonmicas corretas) nas definies de vozes designativas de
(grupos de) organismos requer de um bom conhecimento da biodiversidade e da siste-
mtica biolgica e constitui, portanto, um desafio para os dicionaristas (cf. Alvarado,
1983). Para avaliarmos o rigor com que cada um dos nossos dicionrios de referncia se
conduz neste captulo, a seguir compilamos trs tabelas comparativas com as vozes con-
sideradas na anterior alnea a. Tenha-se em conta que, nalguns casos, no existe corres-
pondncia taxonmica simples, devido a que algumas vozes vernculas designam con-
juntos de organismos que no so monofilticos (grupos no naturais), de modo que,
nesses casos, a preciso dever atingir-se na definio atravs da especificao dos respe-
tivos componentes (prototpicos) e da enunciao eficaz dos respetivos caracteres
41
.
Tabela 2: Vozes cuja correspondncia taxonmica um nico txon (monofiltico) de categoria supragenrica
vozes
correspondncia
taxonmica
DACL DH DRAE
abelha/abeja superfam. Apoidea
MAL: s Apis
mellifera
BEM
(caracteres: s
Apis mellifera)
abelharuco/abejaruco fam. Meropidae
MAL: s Merops
apiaster
MAL: s Me-
rops apiaster
(caracteres: s
Merops apiaster)
caro/caro ordem Acari = Acarina
BEM (com inco-
rreo no sufixo da
denom.)
BEM
andorinha/ fam. Hirundinidae BEM BEM
andorinho/vencejo fam. Apodidae
MAL (subord. fam.
Apodidae)
BEM
aranha/araa ordem Araneae
MAL (fam. Aracn-
deos)
BEM
cachalote/cachalote
superfam. Physeteroi-
dea
(caracteres: s
Physeter catodon)
MAL: s Physe-
ter catodon
(caracteres: s
Physeter catodon)
grilo-toupeira/alacrn
cebollero
fam. Gryllotalpidae
MAL (s Gryllotalpa
gryllotalpa)
BEM
lampreia/lamprea
ordem Petromyzonti-
formes
BEM
lontra/nutria subfam. Lutrinae MAL: s Lutra
(caracteres: s
Lutra)
peixe-boi/manat fam. Trichechidae BEM BEM
picano/alcaudn fam. Laniidae BEM BEM
40
No DRAE, pjaro equivale a ave de pequeno tamanho (assim, guila definida como ave
rapaz, prido como pjaro perteneciente a las Paseriformes e vencejo como pjaro). Rafael Alvarado
(1982: 46 e 47), no seu discurso de ingresso na RAE, qualifica de inapropriada tal definio de vencejo.
41
Permitimo-nos assinalar aqui trs obras que podem constituir um valioso auxiliar para estabele-
cer de modo preciso as correspondncias taxonmicas: as verses inglesa e alem da enciclopdia interntica
Wikipedia (<www.wikipedia.org>), a enciclopdia de Biologia Lexikon der Biologie (Sauermost, 1999-2004)
e, em relao aos animais invertebrados, o dicionrio de Zoologia e Sistemtica de Carlos Garrido (indito).
ANLISE DO TRATAMENTO LEXICOGRFICO DOS TXONES ZOOLGICOS NOS DICIONRIOS GERAIS 63
pica-pau/pjaro
carpintero
subfam. Picinae MAL: fam. Picidae
MAL: fam.
Picidae
piolho/piojo ordem Phthiraptera
(caracteres: s
Anoplura e Rhyn-
chophthirina)
BEM
MAL: s
Anoplura
pulga/pulga ordem Siphonaptera BEM
pulgo/pulgn subordem Homoptera BEM
ruminante/rumiante subordem Ruminantia BEM BEM BEM
trmite/termes ordem Isoptera BEM BEM BEM
vertebrado/vertebrado subfilo Vertebrata BEM BEM BEM
Tabela 3: Vozes cuja correspondncia taxonmica um nico txon (monofiltico) de categoria genrica ou especfica
vozes
correspondncia
taxonmica
DACL DH DRAE
abelho/abejorro gn. Bombus BEM
abetouro/avetoro gn. Botaurus (*) MAL: s B. stellaris
MAL: s B.
stellaris (**)
(caracteres: s
B. stellaris)
gineta/jineta gn. Genetta BEM BEM
gnu/u gn. Connochaetes MAL: s C. gnou BEM
melro/mirlo esp. Turdus merula BEM BEM
orca/orca esp. Orcinus orca BEM BEM
piramboia
esp. Lepidosiren
paradoxa
BEM
rabirruivo/colirrojo gn. Phoenicurus
tentilho/pinzn gn. Fringilla MAL: s F. coelebs
MAL: s F.
coelebs
(caracteres: s
F. coelebs)
torcicolo/torcecuello gn. Jynx
MAL: s Jynx torqui-
lla
MAL: s Jynx
torquilla
(caracteres: s
J. torquilla)
(*) Em sentido lato, os abetouros tambm podem julgar-se como constituindo a subfam. Botaurinae dos Ardedeos.
(**) No DH consta tambm o abetouro-sul-americano (Botaurus pinnatus), mas s. v. soc-boi-baio.
Tabela 4: Vozes cuja correspondncia taxonmica no um nico txon (monofiltico), de modo que aquela pode
indicar-se apenas mediante a especificao de componentes (prototpicos)
vozes
correspondncia
taxonmica
DACL DH DRAE
golondrina
Hirundo, Notiocheli-
don, Progne, etc.
antlope/antlope
camura, gazela, gnu,
impala, etc.
BEM (citam-se
como prototpi-
cos: camura,
gazela)
Chapim
Paridae + Aegithalidae
+ Panurus
MAL: s Parus MAL: s Parus
herrerillo
Parus cristatus + P.
caeruleus + P. cyanus,
etc.
cobra-(de-) cape-
lo/serpiente de
anteojos = cobra
Naja, Ophiophagus,
Pseudohaje, etc.
MAL: s Naja MAL: s Naja
gaio/arrendajo
Garrulus, Perisoreus,
Cyanocitta, etc.
MAL: s Garrulus
glandarius
MAL: s Garru-
lus glandarius
golfinho/delfn
Delphinidae (exceto
orca) + Platanistoidea
MAL: s espcies
marinhas, e cita-se
como prototpico
Delphinus delphis
MAL: s espcies
marinhas, e citam-
se como prototpi-
cos os Delphinidae
64 CARLOS GARRIDO
gorgulho/gorgojo
Curculionidae + Anth-
ribidae + Bruchidae
BEM
MAL: s Curcu-
lionidae
lesma/babosa
Gastropoda Pulmonata:
Systellommatophora +
Stylommatophora:
Sigmurethra (Arionidae
+ Agriolimacidae +
Limacidae + Milacidae
+ Parmacellidae +
Philomycidae + Testa-
cellidae + Trigonoch-
lamydidae, etc.)
MAL: s Limacidae
BEM (citam-se
como prototpi-
cos os Limac-
deos)
Como se infere a partir do estudo das trs tabelas anteriores, entre os nossos dicio-
nrios de referncia, volta a ser o DH que, de longe, se revela como mais rigoroso no
captulo da identificao taxonmica (ao todo, nas nossas amostras, 22 identificaes
corretas de 35; DACL: 11/35; DRAE: 4/35), se bem que tambm ele esteja aqui precisado
de certo melhoramento. Nomeadamente, o aspeto que o DH deve corrigir para atingir a
excelncia no captulo da identificao taxonmica consiste em evitar indevidas res-
tries surgidas ao tomar em considerao para a correspondncia taxonmica apenas a
parte da extenso de um txon que se apresenta (no mbito luso-brasileiro) como proto-
tpica (ex.: abelharuco = s a espcie ibrica Merops apiaster, e no as c. 25 espcies
extraeuropeias, africanas e asiticas; cachalote = s Physeter catodon, e no as esp-
cies do gn. Kogia; cobra-capelo: s Naja, e no Ophiophagus, Pseudohaje, etc.; ten-
tilho = s o tentilho-comum [Fringilla coelebs], com excluso do tentilho-monts
[F. montifringilla] e do tentilho-do-teide [F. teydea]; torcicolo = s a espcie ibrica
Jynx torquilla, e no a espcie extraibrica e africana J. ruficollis)
42
. Esta deficincia
do DH especialmente acusada no caso de vozes cuja correspondncia taxonmica no
consiste num nico txon (tabela 4: 5 casos errados de 7!)
43
.
42
Nalgum caso, a deficiente estruturao e redao das definies do DH que pode originar a
impresso de uma indevida reduo da extenso do grupo designado por uma voz. Assim, p. ex., s. v. sucuri
(= anaconda), a redao da primeira definio parece apontar para uma correspondncia monoespecfica
(sucuri = espcie Eunectes murinus), embora j a segunda definio do verbete (aceo 2) deixe claro que a
correspondncia correta sucuri = gnero Eunectes: sucuri: s.f. [...] HERP 1 serpente da fam. dos bodeos
(Eunectes murinus), encontrada do Norte da Amrica do Sul at a Bolvia e Paraguai, de colorao marrom,
verde ou olivcea, com grandes manchas pretas arredondadas; a maior serpente do mundo, podendo
alcanar cerca de 10 m de comprimento, e vive beira da gua ou mergulhada em rios e lagoas, onde se
alimenta de vertebrados de tamanhos variados, que so mortos ger. por constrio [...]. 2 m.q. sucuri-
amarela (Eunectes notaeus).. Compare-se com a redao mais clara (embora menos informativa) do SOED:
anaconda: Orig., a large python of Ceylon (Sri Lanka). Now, a S. American boa of the genus Eunectes,
esp. the very large, semi-aquatic E. murinus. Also loosely, any large constricting snake.
43
Observe-se, nas definies que o SOED oferece de, respet., abelharuco, cobra-capelo, gaio e
torcicolo, como pode evitar-se tal indevida restrio (sem renunciar, por sinal, a destacar os corresponden-
tes elementos prototpicos!; sublinhados nossos): bee-eater: a brightly coloured insectivorous bird of the
family Meropidae; esp. Merops apiaster, a rare visitor to Britain (wattled bee-eater); cobra: Any of a
number of venomous Asian and African snakes esp. of the genus Naja, which can dilate their necks to form
a hood when excited.; jay: Any of various medium-sized birds of the crow family, with varied, often
(Contina)
ANLISE DO TRATAMENTO LEXICOGRFICO DOS TXONES ZOOLGICOS NOS DICIONRIOS GERAIS 65
O comportamento do DACL neste captulo pior, porquanto as identificaes taxo-
nmicas erradas so numerosas (15 ao todo) e, a elas, ainda se somam 9 casos de falta
de identificao (dos quais, a julgarmos pelos caracteres enunciados na definio, 2
correspondem a identificaes erradas). As faltas de identificao atingem tanto vozes
que designam txones supragenricos (6 faltas de 18 casos na nossa amostra) como
vozes que designam gneros e espcies (2 faltas de 9 casos na nossa amostra)
44
. No
DACL tambm a identificao se revela mais pobre nos casos em que a correspondncia
taxonmica no consiste num nico txon (s 1 caso correto de 7), sendo a causa de
tais dislates, quase sempre, as indevidas restries prototpicas.
Se o rendimento do DACL no captulo da identificao taxonmica pobre, o do
DRAE pode ser qualificado, verdadeiramente, de misrrimo. Com efeito, na nossa amos-
tra so 30, de um total de 35, os casos em que o DRAE no oferece qualquer identifi-
cao taxonmica, e h 1 caso de identificao patentemente errada (ao qual devem
acrescentar-se 7 casos de falta de identificao que apontam, pela anlise dos caracte-
res enunciados na definio, para identificaes erradas). Se, dos 4 casos restantes,
descontarmos 2 casos que correspondem a denominaes paracientficas (rumiante e
vertebrado) e 1 que se resolve mediante designao de componentes prototpicos pelos
correspondentes nomes vernculos populares (antlope), resta apenas 1 caso (termes)
de identificao taxonmica correta mediante nome cientfico ou paracientfico. E esse
, por sinal, o fator fundamental que explica o pssimo comportamento do DRAE no
relativo identificao taxonmica: a sua desistncia de utilizar denominaes cientfi-
cas ou paracientficas (corretas e atualizadas) de txones supragenricos e denomi-
naes cientficas de txones genricos e especficos, renncia esta muito vincada, mas
no completa, no caso dos txones supragenricos, e renncia j constante no caso dos
gneros e espcies. Esta deficincia, que segrega o DRAE de outros dicionrios gerais de
referncia de grandes lnguas (para j, dos das lnguas portuguesa e inglesa), e que no
condiz, como dissemos, com um repositrio lexicogrfico que queira ir ao encontro das
necessidades de consulta dos utentes contemporneos de uma lngua de cultura, j foi
alvo, em vrias ocasies, de crtica explcita, acompanhada das correspondentes exor-
taes a incorporar os nomes tcnicos, mas, infelizmente, tais crticas e exortaes,
provenientes de pessoas assaz autorizadas e prximas da RAE (entre outras, J. Bolvar
Pieltain [cf. Alvarado, 1982: 45], Rafael Alvarado [Alvarado, 1982: 45] e Fernando
Pardos [Pardos, 2004: 247]
45
), no tm sido, at agora, devidamente atendidas.
colourful, plumage; spec. the Eurasian Garrulus glandarius, a raucous, woodland bird with pinkish-brown
plumage marked with black, white, and blue. See blue jay, Siberian jay, Stellers jay.; wryneck: Either of
two Old World birds with cryptic plumage of the genus Jynx (family Picidae), characterized by their habit
of twisting and writhing the neck when disturbed; esp. (more fully northern wryneck) Jynx torquilla, of
Eurasia and N. Africa.
44
Embora, em feliz contraste com o DRAE, no se possa dizer que o DACL carece de nomes
cientficos de gneros e espcies de animais, tais lacunas so verdadeiramente frequentes e no difcil
deparar-se com elas ao folhear o dicionrio (ex.: s. v. andorinha, gara-boieira, gara-real, lampreia,
lontra, rola...).
45
Otra cosa es la conveniencia de registrar los nombres cientficos de las especies o los taxones
en la microestructura del diccionario, en las definiciones. De esto s soy ferviente partidario. No por aportar un
(Contina)
66 CARLOS GARRIDO
c) Especificao taxonmica
A enunciao dos grupos taxonmicos subordinados (de qualquer categoria) que
fazem parte do txon designado por uma voz (abrangncia taxonmica) representa,
como vimos, um componente importante da informao sistemtica que devem incor-
porar as definies de um dicionrio geral de referncia. Tal especificao taxonmica
dever ser exaustiva quando os txones subordinados componentes forem pouco nume-
rosos e/ou todos eles apresentarem relevncia lexicogrfica (ex.: Vertebrados gna-
tos [ou Ciclstomos] + Peixes + Anfbios + Rpteis + Aves + Mamferos; cachalote
cachalote [Physeter catodon] + cachalote-ano [Kogia simus] + cachalote-pigmeu [K.
breviceps]), e seletiva, restrita a txones prototpicos, quando os componentes forem
numerosos e/ou apenas poucos componentes apresentarem relevncia lexicogrfica
(ex.: h 11 espcies de rabirruivos [gnero Phoenicurus], mas apenas duas, P. phoeni-
curus [rabirruivo-de-testa-branca] e P. ochrurus [rabirruivo-preto] vivem em pases de
lngua portuguesa ou espanhola, as duas espcies que devem especificar-se nos nossos
dicionrios; h 26 espcies catalogadas de abelharucos [fam. Meropidae], mas s o
abelharuco-comum ou abelharuco-europeu [Merops apiaster] habita na Pennsula Ib-
rica e deve ser especificado nos nossos dicionrios).
A seguir, com o objeto de avaliarmos o comportamento dos nossos dicionrios no
relativo especificao taxonmica incorporada nas definies
46
, compilamos uma
amostra de vozes integrada por todos aqueles elementos da anterior epgrafe b que
claramente nos parece merecerem tal especificao (prototpica ou exaustiva)
47
. Em
cada caso, apenas se consigna o dicionrio ou dicionrios que apresentam a correspon-
dente identificao taxonmica correta (marcam-se com os smbolos ou * os txones
efetivamente especificados na correspondente definio):
Especificao taxonmica prototpica (consignam-se componentes de relevncia lexicogrfica em dicio-
nrios de portugus e espanhol):
abelha gnero Apis* e, especialmente, A. mellifera, a abelha-comum ou abelha-domstica*: DH: 2/2.
toque de erudicin, sino por prestar un servicio al consultante, que no lector, del diccionario. Si, como hemos
visto, un diccionario de lengua general no puede ser todo lo exhaustivo o meticuloso que alguien pueda necesi-
tar en un momento determinado, s al menos debera aportar la informacin suficiente, los datos que sirvan de
pista, de nexo o de enlace para extender la bsqueda en mbitos ms especializados. Esa es la funcin de los
nombres cientficos y de la taxonoma en un diccionario (Pardos, 2004: 247).
46
Tenha-se em conta que a especificao taxonmica de que aqui se fala feita unicamente nas
definies (simples ou complexas, i. , subdivididas), e no mediante a incluso na nomenclatura do dicionrio
(aspeto este j tratado anteriormente, no captulo de macroestrutura). Assim, p. ex., no caso das andorinhas,
poder conceber-se que a nomenclatura de um dicionrio luso-brasileiro inclua, como espcies de relevncia
lexicogrfica (ibricas e sul-americanas), a andorinha-azul-e-branca (Notiochelidon cyanoleuca), a andorinha-
das-barreiras (Riparia riparia), a andorinha-das-chamins (Hirundo rustica), a andorinha-das-rochas (H.
ruprestris), a andorinha-durica (H. daurica), a andorinha-dos-beirais (Delichon urbica), a andorinha-
domstica-grande ou taper (Progne chalybea) e a andorinha-da-serra ou uiriri (Stelgidopteryx ruficollis),
mas, como componentes prototpicos do grupo, ns apenas proporemos para constar na definio a andorinha-
das-chamins e a andorinha-domstica-grande ou taper.
47
Por agora deixamos de parte, nesta compilao, as vozes de correspondncia taxonmica mlti-
pla (tabela 4).
ANLISE DO TRATAMENTO LEXICOGRFICO DOS TXONES ZOOLGICOS NOS DICIONRIOS GERAIS 67
andorinha andorinha-das-chamins (Hirundo rustica)* [Pennsula Ibrica e Amrica] + andorinha-
domstica-grande ou taper (Progne chalybea)* [Amrica do Sul]: DACL: 0/2; DH: 2/2.
andorinho andorinho-de-coleira (Streptoprocne zonaris) [Amrica do Sul] + andorinho-preto (Apus
apus) [Pennsula Ibrica]: DH: 0/2.
gineta gineta-comum ou gineta-europeia (Genetta genetta): DACL: 0/1; DH: 0/1.
grilo-toupeira grilo-toupeira-europeu (Gryllotalpa gryllotalpa)* + grilo-toupeira-sul-americano (Neo-
curtilla hexadactyla)*: DH: 2/2.
lampreia lampreia-marinha (Petromyzon marinus)* + lampreia-dos-rios (Lampetra fluviatilis)*: DH:
2/2.
piolho anopluros*, especialmente o piolho-humano-da-cabea (Pediculus capitis)*, o piolho-humano-
da-roupa (P. humanus)* e o piolho-do-pbis ou chato (Phthirus pubis) + malfagos: DH: 3/5.
pulga pulga-do-homem (Pulex irritans)*: DH: 1/1.
Especificao taxonmica exaustiva:
gnu gnu-azul (Connochaetes taurinus)* + gnu-negro ou gnu-de-cauda-branca (C. gnou)*: DH: 2/2.
peixe-boi peixe-boi-da-amaznia (Trichechus ininguis)* + peixe-boi-caribe (T. manatus)* + peixe-boi-
africano (T. senegalensis): DACL: 0/3; DH: 2/3.
ruminante Traguldeos + Girafdeos* + Bovdeos* + Mosqudeos + Cervdeos* + Antilocaprdeos:
DACL: 0/6; DH (*): 3/6; DRAE (): 2/6 + indevido Cameldeos.
vertebrado gnatos ou Ciclstomos* + Peixes* + Anfbios* + Rpteis* + Aves* + Mamferos*:
DACL (): 5/6; DH (*): 6/6; DRAE: 0/6.
Como caberia esperar, o DH , dos trs dicionrios analisados, aquele que mais bem
se comporta quanto especificao taxonmica das definies (na nossa amostra, 25
componentes especificados de um total de 34 possveis), pois o DACL, a esse respeito,
se revela bastante pobre (5/18), e o DRAE, de harmonia com a sua renncia preciso
taxonmica (ausncia ou escassez de identificaes, de nomes cientficos, de nomes
vernculos eruditos), quase no inclui especificaes (na nossa amostra, 2/12, mais
uma terceira errada: cameldeos como pertencentes aos Ruminantes
48
). Um captulo
particular, e especialmente importante, da especificao taxonmica em que os trs
dicionrios, incluindo o DH, devem melhorar o das vozes cuja correspondncia taxo-
nmica no constituda por um nico txon, pois, na nossa amostra, por exemplo, o
DACL e o DH, de 7 casos, s resolvem airosamente um (v. tabela 4).
48
Tambm o SOED inclui indevidamente na definio de Ruminants os Cameldeos (sublinhado
nosso): ruminant: An animal that chews the cud; any of a group of artiodactyl mammals (including bovids,
camels, and deer) that have four (or three) stomachs and can digest cellulose. Tenha-se em conta que, alm
dos citados acima, animais como os cameldeos e alguns cangurus tambm ruminam o alimento e, portanto so
ruminantes (sentido fisiolgico da palavra), mas s so ruminantes, no sentido de pertencentes ao txon Rumi-
nantia (sentido sistemtico ou filogentico da palavra), os Tragulidae, os Giraffidae, os Bovidae, os Cervidae,
os Moschidae e os Antilocapridae.
68 CARLOS GARRIDO
2.2.2.3. Enunciao rigorosa dos caracteres associados aos txones
No corresponde aos objetivos deste trabalho abordar em profundidade o estudo dos
caracteres zoolgicos que devem incorporar-se (como ncleo ou como informao
enciclopdica) s definies de vozes designativas de (grupos de) animais nos dicio-
nrios gerais de referncia. No entanto, sim valer a pena realizarmos aqui, a partir de
um levantamento de deficincias detetadas na definio das vozes analisadas na seco
anterior, uma categorizao dos problemas que, a respeito da enunciao de caracteres,
podem registar-se e uma avaliao tentativa do rigor exibido nesse captulo pelos nos-
sos trs dicionrios. A seguir, classificamos as deficincias aludidas nas epgrafes
enunciao de caracteres insuficiente e enunciao de caracteres que contm infor-
mao falsa. Centramos aqui a nossa ateno em caracteres de tipo inerente associados
aos txones
49
, como os estruturais, os etolgicos, o habitat e a distribuio geogrfica.
a) Enunciao de caracteres insuficiente
Os casos de insuficincia evidente na enunciao de caracteres associados aos txo-
nes que registamos na nossa amostra de vozes decorrem de uma concentrao excessi-
va na informao taxonmica, com descuido da informao estrutural (v. supra nota
39), e, sobretudo, do esquecimento de certos traos dos animais que, de facto, so os
mais relevantes para a caracterizao (e classificao) dos txones ou, ento, de uma
indevida focagem, vaga ou localista, da distribuio geogrfica (atual) dos txones,
atenta exclusivamente ao domnio geogrfico portugus ou brasileiro ou espanhol
50
:
Insuficincia global da enunciao de caracteres
DACL:
s. v. peixe-boi: [...] Mamfero aqutico da famlia dos triquequdeos, muito frequente nas costas atln-
ticas.
s. v. torcicolo: [...] Ave trepadora da famlia dos picdeos (Mynx torquilla, Lin. [sic]) tambm conheci-
da por papa-formigas.
DH:
s. v. aranha: [...] design. comum a todas as spp. de artrpodes arcnidos, da ordem dos araneidos, de
aspecto e propores variadas [Vrias spp. dispem de glndulas na extremidade posterior do abdome
que produzem seda para a construo de teias]
51
.
49
No DACL, a enunciao de caracteres que nas definies constitui informao enciclopdica
marcada explicitamente com o tipo itlico; no DH, ela situada entre colchetes, e no DRAE, disposta a seguir a
um ponto.
50
A este respeito, um exemplo muito eloquente de informao geogrfica insuficiente o consti-
tudo pela definio de rabilargo (= port. pega-azul) no DRAE, a qual oculta que este corvdeo apresenta uma
curiosa distribuio geogrfica, pois ele s ocorre na Pennsula Ibrica e no Extremo Oriente: Pjaro de unos
cuatro decmetros de largo y cinco de envergadura, con plumaje negro brillante en la cabeza, azul claro en las
alas y la cola, y leonado en el resto del cuerpo. Abunda en los encinares de Espaa, y sus costumbres son muy
parecidas a las de la urraca.
51
Cf. DRAE s. v. araa: [...] Arcnido con trqueas en forma de bolsas comunicantes con el ex-
terior, con cefalotrax, cuatro pares de patas, y en la boca un par de uas venenosas y otro de apndices o
(Contina)
ANLISE DO TRATAMENTO LEXICOGRFICO DOS TXONES ZOOLGICOS NOS DICIONRIOS GERAIS 69
Insuficincia na indicao de caracteres-chave
DACL:
s. v. andorinho: [...] Ave migratria semelhante andorinha, apesar de maior, da famlia dos apod-
deos, tambm conhecida por ferreiro, gaivo, pedreiro... [carcter-chave: patas incapazes de sustentao
e voo contnuo].
s. v. chapim: [...] Nome vulgar de uma ave passeriforme, da famlia dos pardeos (Parus, Lin.), de que
existem vrias espcies, vulgar em Portugal e bastante til agricultura, por consumir grandes quantida-
des de insectos nocivos, que faz, geralmente, o ninho nas cavidades das rvores e nos buracos das pare-
des [faltam caracteres de tipo estrutural!]
52
s. v. gorgulho: [...] Designao extensiva aos insectos colepteros (Curculionidae), (Bruchidae), (Ant-
hribidae), parasitas das sementes armazenadas [carcter-chave: rostro prolongado]
s. v. melro s se informa sobre o aspeto do macho, e no sobre o da fmea (dimorfismo sexual!)
s. v. orca: ataca especialmente peixes de grande porte [h populaes de orcas que caam preferente-
mente mamferos marinhos!]
s. v. picano no se informa da sua dieta carnvora, nem do hbito de empalar em espinhos algumas
presas
s. v. pica-pau: Designao vulgar de aves trepadoras piciformes da famlia dos picdeos [...] de bico
forte e alongado, tambm conhecidas por cavalinho, peto-real, picano e rincho. O pica-pau usa o seu
bico caracterstico para retirar do crtex das rvores os insectos e as larvas com que se alimenta [ca-
rcter-chave: martela os troncos e ramos das rvores com o bico, para capturar insetos]
s. v. vertebrados falta indicao da presena de crnio que protege o encfalo
DH:
s. v. caro: [...] design. comum a todas as spp. de arcnidos da ordem dos acarinos, que inclui formas
terrestres e aquticas, esp. mais numerosas que outros artrpodes no solo e em restos orgnicos [caracte-
res-chave: fuso de cefalotrax e abdmen + frequentemente parasitrios]
s. v. torcicolo no se consigna que a ave, quando irritada, torce ou gira o pescoo
DRAE:
s. v. pjaro carpintero: [...] Ave trepadora, de plumaje negro manchado de blanco en las alas y cuello;
pico largo y delgado, pero muy fuerte. Se alimenta de insectos, que caza entre las cortezas de los rboles
[v. supra pica-pau]
s. v. pulga: Insecto del orden de los Dpteros, sin alas, de unos dos milmetros de longitud, color negro
rojizo, cabeza pequea, antenas cortas y patas fuertes, largas y a propsito para dar grandes saltos [ca-
racteres-chave: parasita hematfago assente sobre a pele de mamferos e aves]
Incompletude na delimitao da distribuio geogrfica ou do habitat de um txon
DACL:
s. v. abelharuco [grupo presente no Velho Mundo e Austrlia]
s. v. chapim: vulgar em Portugal [hemisfrio Norte]
s. v. gaio: comum em Portugal e na Europa em geral [Garrulus glandarius, espcie euro-asitica]
s. v. gineta [frica e Sul da Europa]
s. v. gnu: que habita especialmente o Sul de frica [frica do Leste e meridional]
s. v. lampreia [lampreia-marinha: guas costeiras e rios do Atlntico Norte; lampreia-dos-rios:
rios (e guas costeiras) da Europa]
s. v. melro: muito comum em Portugal [espcie euro-asitica e norte-africana]
palpos que en los machos sirven para la cpula. En el extremo del abdomen tiene el ano y las hileras u rganos
productores de la seda con la que tapiza su vivienda, caza sus presas y se traslada de un lugar a otro.
52
Cf. SOED s. v. tit (sublinhado nosso): [...] 3 A small active passerine bird of the genus Pa-
rus or the family Paridae, mainly of the northern hemisphere. Also (in comb. or w. qualifying wd), any of
various similar small birds of other families. E18. 3 bearded tit, blue tit, bush-tit, coal-tit, long-tailed tit,
marsh tit, penduline tit, scrub-tit, shrike-tit, Siberian tit, willow tit, etc. great tit a common tit, Parus major,
of Eurasia and N. Africa, with a black and white head, greyish wings, and yellow underparts.
70 CARLOS GARRIDO
s. v. peixe-boi: muito frequente nas costas atlnticas [no se consigna a sua restrio s regies tropi-
cais e a sua presena nos meios lacustre e fluvial: v. infra manat]
s. v. piolho parasita de mamferos [tb. de aves!]
s. v. rabirruivo: frequente em Portugal [espcies euro-asiticas e norte-africanas]
s. v. tentilho: frequente na Europa [tentilho-comum na Europa, sia nor-ocidental, frica nor-
ocidental e Macaronsia]
s. v. torcicolo [Europa, frica e sia]
DH:
s. v. peixe-boi no se inclui na distribuio geogrfica a frica (peixe-boi-africano)
DRAE:
s. v. abejaruco: abunda en Espaa [v. supra abelharuco]
s. v. arrendajo: abunda en Europa [v. supra gaio]
s. v. colirrojo [v. supra rabirruivo]
s. v. golondrina: muy comn en Espaa [grupo de distribuio cosmopolita]
s. v. herrerillo: bastante comn en Espaa [v. supra chapim]
s. v. jineta [v. supra gineta]
s. v. lamprea [v. supra lampreia]
s. v. manat: Vive cerca de las costas del Caribe y en los ros de aquellas regiones [incluso das Cara-
bas (peixe-boi-caribe: Trichechus manatus) e excluso da bacia amaznica (peixe-boi-da-amaznia: T.
ininguis) e dos rios e guas costeiras da frica Ocidental (peixe-boi-africano: T. senegalensis)]
53
s. v. mirlo [v. supra melro]
s. v. u: frica do Sul [frica do Leste e meridional]
s. v. piojo parasita de mamferos [v. supra piolho]
s. v. pinzn: abunda en Espaa [v. supra tentilho]
s. v. serpiente de anteojos [cobras-capelo, na frica e sia]
s. v. torcecuello: Es ave de paso en Espaa [v. supra torcicolo]
Mais uma vez, constatamos aqui que o melhor desempenho lexicogrfico corres-
ponde ao DH, j que, na nossa amostra, ele apresenta s 4 casos de enunciao insufi-
ciente de caracteres, enquanto o DRAE apresenta 16, e o DACL, 22. No DACL, so relati-
vamente numerosas as lacunas no captulo dos caracteres-chave (8), e a insuficincia
da informao geogrfica peja sensivelmente, por localismo injustificado, tanto o DACL
(12 casos) como o DRAE (14 casos).
b) Enunciao de caracteres que contm informao falsa
A incluso no seio da enunciao dos caracteres associados a um txon de elemen-
tos informativos falsos representa uma das maiores contravenes do ideal de rigor
conceptual que deve nortear a redao das definies de vozes designativas de txones
zoolgicos. A seguir, no nosso levantamento de incidncias neste captulo, classifica-
mos tais informaes falsas nas rubricas caracteres estruturais, caracteres etolgi-
cos e habitat e distribuio geogrfica:
53
O tratamento lexicogrfico e a reflexo lexicogrfica sobre os sirnios que at agora tem tido
lugar em Espanha pode qualificar-se de azarenta, j que, para alm do problema que se acaba de apontar, a
ltima edio do DRAE no inclui ainda o dugongo (Dugong dugon); Rafael Alvarado, no seu discurso de
ingresso na RAE (1982: 100), confunde o peixe-boi-africano (das costas atlnticas) com o dugongo (habitante
do ndico e do Pacfico ocidental) e, finalmente, Luz Fernndez Gordillo, nas pginas desta mesma revista
(2005-2006: 126, n. 19), atribui ao dugongo o nome cientfico do peixe-boi-africano.
ANLISE DO TRATAMENTO LEXICOGRFICO DOS TXONES ZOOLGICOS NOS DICIONRIOS GERAIS 71
Informao falsa relativa a caracteres estruturais
DACL:
s. v. lesma: de casca muito reduzida e escondida sob o manto [concha reduzida ou ausente, exterior
ou interior]
54
s. v. mamferos: com mamas [todos os mamferos possuem glndulas mamrias, mas os monotrema-
dos carecem de mamas, e as suas crias lambem, em vez de sugarem, o leite exsudado pela me atravs de
poros cutneos]
s. v. pulga: Nome vulgar dado a vrias espcies de insectos dpteros, saltadores, parasitas do homem e
de outros animais [...]. [as pulgas so insetos pteros!]
s. v. ruminante: estmago com quatro cavidades [estmago de 3 (Tragulidae) ou 4 (Giraffidae, Bovi-
dae, Moschidae, Cervidae e Antilocapridae) cavidades: cf. Westheide e Rieger, 2004: 623]
DH:
s. v. lesma: providos de concha pequena, recoberta pelo manto [v. supra lesma]
s. v. vertebrado: vertebrados: caracterizados pela presena de coluna vertebral segmentada [h mem-
bros do txon Vertebrata que carecem de vrtebras: os Myxinoida, Petromyzontida, Holocephali, Acipen-
seridae, Actinistia e Dipnoi: cf. Westheide e Rieger, 2004: 44]
55
DRAE:
s. v. babosa: sin concha [v. supra lesma]
s. v. cobra ( s. v. cobra: serpiente de anteojos): [ s. v. serpiente de anteojos:] Reptil venenoso del
orden de los Ofidios, de ms de un metro de longitud, cabeza que se endereza verticalmente y, sobre el
disco que pueden formar las costillas detrs de la cabeza, un dibujo en forma de anteojos [Nem todas as
cobras-capelo apresentam um desenho em forma de culos no dorso do capuz, apenas a cobra-capelo-
indiana ou naja-indiana, Naja naja!]
s. v. mamfero: cuyas cras son alimentadas por las hembras con la leche de sus mamas [v. supra
mamferos]
s. v. rumiante: tienen el estmago compuesto de cuatro cavidades [v. supra ruminante]
s. v. vertebrado: animales cordados que tienen esqueleto con columna vertebral [v. supra vertebrado:
vertebrados]
Informao falsa relativa a caracteres etolgicos
DACL:
s. v. lesma: que se alimenta de detritos vegetais em decomposio e de folhas verdes [alm de fitfa-
gas e detritvoras, h lesmas carnvoras, como as do gn. Testacella]
DH:
s. v. lampreia: lampreia-dos-rios no parasitria [parasitria]
54
Eis a definio de lesma que oferece o dicionrio taxonmico de Garrido (indito): Diz-se
dos moluscos gastrpodes, no estreitamente aparentados entre si, que no apresentam concha (externa) ou
produzem uma concha muito reduzida. So lesmas: 1 Lesmas-terrestres: Entre os gastrpodes pulmonados,
grado (no clado) de desenvolvimento evolutivo ou estdio morfolgico e ecolgico a que tm chegado
(mediante o processo filogentico, no ontogentico, da limacizao) diversas estirpes laxamente aparenta-
das (vrias famlias da ordem Sigmurethra), caracterizado pela ausncia ou grande reduo da concha
(frequentemente interna, localizada sob o escudo como placa cnica ou lenticular, ou, se externa, ela j no
pode alojar a totalidade do corpo do animal em retrao), o alongamento e estilizao do cefalopdio (ca-
bea + p + saco visceral) e o deslocamento da massa visceral de uma posio elevada (sob o manto e no
interior da concha) para uma posio basal ao longo do p (que j no macio nem inteiramente muscular
como nos caracois).
55
Definio correta em relao presena de vrtebras nos Vertebrados a oferecida pelo DACL
(se bem que, nela, falte o carcter-chave do crnio): vertebrados [...] Grande diviso do reino animal, com-
posta por animais possuidores de esqueleto sseo ou carti[la]ginoso, quase sempre com vrtebras individuali-
zadas que constituem a coluna vertebral.
72 CARLOS GARRIDO
Informao falsa relativa ao habitat ou distribuio geogrfica de um txon
DACL:
s. v. golfinho s espcies marinhas [marinhos e dulciaqucolas]
s. v. lontra s espcies fluviais e lacustres [tb. alguma espcie marinha!]
DH:
s. v. golfinho s espcies marinhas [marinhos e dulciaqucolas]
s. v. lampreia: lampreia-dos-rios EUA e Canad [Europa]
56
DRAE:
s. v. delfn s espcies marinhas [marinhos e dulciaqucolas]
s. v. nutria s espcies fluviais [tb. alguma espcie marinha!]
Na nossa amostra, o nmero de ocorrncias de informao falsa semelhante nos
trs dicionrios (DACL, 7 casos; DH, 5; DRAE, 7). Ao respeito, cabe salientar que a maio-
ria desses deslizes, tanto os respeitantes aos caracteres estruturais e etolgicos como ao
habitat, advm do estabelecimento nas definies de generalizaes indevidas, ao
declararem-se extensivos a todo um txon (a todos os representantes do txon) caracte-
res prprios de s parte das espcies, as prototpicas ou mais bem conhecidas, do grupo
correspondente (ex.: todas as lesmas carecem de concha [externa]; todos os golfinhos
so marinhos; todas as lontras so fluviais ou lacustres). Pelos vistos, incorrer nestas
indevidas generalizaes ou simplificaes especialmente provvel naqueles casos em
que o nome de um txon reflete uma caracterstica que no extensiva a todos os com-
ponentes do grupo, como acontece, na nossa amostra, com Mamferos e Vertebrados
57
.
3. CONCLUSES
Integrando conhecimentos de lexicografia e de taxonomia ou sistemtica biolgica,
o presente trabalho, por um lado, compendia os fundamentos da zoonmia e os aspetos
basilares do tratamento lexicogrfico das vozes designativas de txones ou grupos
zoolgicos, e, por outro lado, realiza uma descrio e avaliao, baseada na extrao e
anlise de amostras, de tal tratamento lexicogrfico nos trs dicionrios gerais de re-
ferncia das lnguas portuguesa e espanhola (o DACL, o DH e o DRAE).
A partir do estudo aqui acometido, e assumindo como critrios de qualidade do la-
bor lexicogrfico neste domnio a abrangncia e representatividade, o rigor conceptual,
a correo formal e a clareza expositiva, chegamos concluso geral de que, das trs
obras mencionadas, s o DH apresenta hoje um tratamento satisfatrio, solvente e efi-
56
Fora j da nossa amostra, curioso o caso da definio de Silvideos no DH (s.v. silvideo: sil-
videos), pois, tratando-se de uma famlia de pssaros exclusiva do Velho Mundo, dos silvideos a se diz que
so exclusivamente neotropicais.
57
Um outro exemplo Tetrpodes, txon que inclui, alm de quadrpedes, tambm animais
(secundariamente) podos, como os ofdios e alguns surios. Por conseguinte, interessante termos em
conta que se, nalguns casos, nem todos os membros de um txon apresentam o carcter saliente refletido no
nome do txon, noutros casos, como vimos antes, h animais alheios a um txon que apresentam o carcter
refletido no nome desse txon (ex.: os cameldeos ruminam, mas no pertencem subordem Ruminantes
dos Artiodctilos).
ANLISE DO TRATAMENTO LEXICOGRFICO DOS TXONES ZOOLGICOS NOS DICIONRIOS GERAIS 73
caz, das vozes designativas de txones zoolgicos, homologvel ao dispensado pelos
grandes dicionrios normativos e de cultura das principais lnguas europeias.
Com efeito, no relativo extenso do acervo de vozes designativas de txones zoo-
lgicos incorporados nomenclatura, enquanto o DH se mostra, em geral, abrangente e
representativo, o DACL e o DRAE manifestam considerveis lacunas (sobretudo nas de-
nominaes vernculas eruditas e nas paracientficas) e patentes incoerncias na se-
leo dos lemas. No relativo cobertura da variao diatpica da zoonmia, o DH e o
DRAE procedem adequadamente, incorporando com generosidade os nomes populares
peculiares, respetivamente, da vertente europeia ou americana do portugus e do es-
panhol, mas no assim o DACL, que apresenta um notvel dfice no registo de america-
nismos; em qualquer caso, nenhum dos trs dicionrios enriquece o registo dos ameri-
canismos e lusitanismos mediante restrio especfica, e tanto o DACL como o DH des-
consideram com frequncia os contrastes semnticos que alguns nomes populares apre-
sentam entre Portugal e o Brasil. Quanto estrutura dos verbetes, o mais salientvel ,
por um lado, o timo arranjo dos nomes paracientficos designativos de txones su-
pragenricos no DH, que facilita a sua consulta e a sua correta interpretao, e, por
outro lado, a inconveniente disposio de tais denominaes no DACL, antieconmica e
suscitadora de confuso.
J no mbito da microestrutura, assinalam-se no trabalho, em primeiro lugar, uma
srie de defeitos que, no relativo formulao dos lemas e organizao dos sentidos,
mostram os trs dicionrios nos artigos encabeados por denominaes paracientficas
de grupos supragenricos. Em segundo lugar, analisam-se os trs dicionrios a respeito
da redao das definies. Desse escrutnio resulta que o DH utiliza com correo os
nomes cientficos de gneros e espcies, que o DACL os grafa frequentemente de modo
incorreto e que o DRAE, alm de nunca empregar tais nomes cientficos, em muitos
casos apresenta uma nomenclatura taxonmica desatualizada. Em relao informao
taxonmica presente nas definies, o rigor corresponde ao DH, pois ele que oferece
classificaes mais exatas, enquanto o DACL e, sobretudo, o DRAE enfermam de bastan-
te impreciso; a identificao taxonmica apresenta rigor aceitvel no DH, mas ela
fraca no DACL, e extremamente deficiente no DRAE, que desiste de utilizar denomi-
naes cientficas ou paracientficas de txones supragenricos e denominaes cient-
ficas de txones genricos e especficos; por sua vez, a especificao taxonmica volta
a ser correta no DH, mas ela pobre no DACL, e praticamente inexistente no DRAE. Por
ltimo, no relativo enunciao de caracteres, o melhor desempenho lexicogrfico
tambm corresponde ao DH, j que ele se v afligido em menor medida que o DRAE e
que o DACL por insuficincias e lapsos (estes, causados por indevidas generalizaes),
uma vez que tanto o DRAE como o DACL costumam oferecer informao incompleta,
determinada por uma injustificada viso localista, sobre a distribuio geogrfica dos
grupos, e que o DACL regista bastantes lacunas na indicao de caracteres-chave.
vista desta diagnose, pode concluir-se que o DH mostra um alto padro de quali-
dade no respeitante ao tratamento dos txones zoolgicos, como de esperar de um
empreendimento lexicogrfico que incorpora na sua equipa editorial vrios colaborado-
res externos especialistas em Zoologia (citados na seco Equipe Editorial). No
obstante o dito, o DH ainda suscetvel de melhoramento no captulo da zoonmia me-
74 CARLOS GARRIDO
diante uma ligeira reviso que preste ateno, sobretudo, aos seguintes aspetos: maior
incorporao de nomes vernculos eruditos surgidos por restrio especfica de nomes
populares, especialmente de lusitanismos; melhor registo dos contrastes semnticos
existentes entre os zonimos populares portugueses e brasileiros; unificao do estatuto
dos lemas constitudos por nomes vernculos eruditos surgidos por restrio especfica
de nomes populares; incluso nas definies dos nomes cientficos dos txones su-
pragenricos; incremento da preciso da identificao taxonmica presente nas defi-
nies, evitando indevidas restries focalizadas num prottipo; melhoria da especifi-
cao taxonmica das definies no caso das vozes cuja correspondncia taxonmica
no consiste num nico txon; evitao, enfim, de certas generalizaes indevidas,
baseadas em prottipos, na enunciao de caracteres.
A meio caminho entre o DH e o DRAE, a qualidade do tratamento dos txones zool-
gicos no DACL manifestamente melhorvel, mediante reviso profunda, nos seguintes
aspetos globais: necessria uma maior incorporao de nomes vernculos populares
(sobretudo americanos), de nomes vernculos eruditos e de nomes paracientficos;
devem ser revistos os nomes cientficos de gneros e espcies, agora frequentemente
errados; revela-se indispensvel incrementar o rigor da informao taxonmica presen-
te nas definies, especialmente o das identificaes, e o da enunciao de caracteres,
particularmente no captulo dos caracteres-chave e no da informao geogrfica.
Os problemas do DRAE em relao ao tratamento dos txones zoolgicos so graves
e s mediante uma substancial reelaborao achamos que podero vir a ser soluciona-
dos. Nomeadamente, revela-se indispensvel que este dicionrio, de harmonia com os
seus homlogos das principais lnguas europeias de cultura, passe a incorporar um
maior caudal de nomes vernculos eruditos (entre os quais, os surgidos por restrio
especfica de americanismos) e de nomes paracientficos de relevncia lexicogrfica
(todos os filos, grupos de alta categoria pertencentes aos Artrpodes, famlias de aves e
mamferos...); que atualize a nomenclatura taxonmica e que passe a utilizar nomes
cientficos de, pelo menos, gneros e espcies; e, em ligao com o anterior, que ofe-
rea nas suas definies informao taxonmica mais rigorosa e uma enunciao de
caracteres mais precisa, evitando classificaes laxas ou erradas, fornecendo identifi-
caes e especificaes (que, na presente altura, o DRAE quase no d!) e evitando in-
devidas restries por focalizao em prottipos.
Acrescentamos aqui, portanto, a nossa voz de todos aqueles lexicgrafos que, em
diversas ocasies e em diferentes mbitos (mesmo, como vimos, no seio da RAE), se
tm pronunciado por uma modernizao e melhoramento do DRAE no domnio do vo-
cabulrio cientfico e, em particular, no da Biologia e Sistemtica
58
. Trata-se, no fundo,
58
Por exemplo, uma das ltimas e claras exortaes em tal sentido a de Juan Gutirrez Cuadra-
do (2002: 313, 314): Pero la necesidad de aceptar y normalizar los neologismos, ms o menos opinable, se
hace absolutamente inaplazable con los neologismos cientficos. La inclusin en todos los peridicos del
mundo hispnico de pginas de divulgacin cientfica y la extensin de nuevas tcnicas y nuevos instrumentos
entre capas relativamente amplias de la poblacin obligan a un trabajo de organizacin, definicin y coordina-
cin del lxico contemporneo, lxico absolutamente imprescindible en un diccionario de lengua actual, tal
como puede comprobarse en los nuevos dicionarios de las principales lenguas europeas de cultura.
ANLISE DO TRATAMENTO LEXICOGRFICO DOS TXONES ZOOLGICOS NOS DICIONRIOS GERAIS 75
de que o DRAE, enveredando de modo consequente por um caminho j indiciado na sua
ltima edio que, como ressalta Gutirrez Cuadrado (2002: 300), pela primeira vez
menciona no seu peritexto autorial o Instituto de Lexicografia e os colaboradores ex-
ternos, venha definitivamente a modernizar, em primeiro lugar, os seus critrios,
abrindo-se de modo generoso e representantivo ao campo cientfico e ao seu lxico, e,
em segundo lugar, e consequentemente, tambm os seus mtodos de trabalho, o que,
em essncia, como salienta Bjoint (1988: 366), requer de uma seleo de lemas e de
uma redao de definies feitas em frutfera parceria pelo especialista em lexicografia
e pelo especialista no correspondente domnio cientfico.
REFERENCIAS BIBLIOGRFICAS
ALVARADO, Rafael (1982): De Nomenclatura: juxta praeceptum aut consensu biologorum
(tecnicismos, cultismos, nombres cientficos y vernculos en el lenguaje biolgico).
Discurso ledo el 25 de abril de 1982 en el acto de su recepcin pblica por el Exmo.
Sr. Don Rafael Alvarado Ballester y contestacin por el Exmo. Sr. Don Pedro Lan En-
tralgo, Madrid, Real Academia Espaola.
(1983): Los nombres de los taxones y su espaolizacin; estudio del problema
sobre un caso prctico, Boletn de la Real Academia Espaola, LXIII, pp. 227-239.
ATKINS, B. T. Sue (2008): Theoretical lexicography and its relation to dicionary-making,
em Thierry Fontenelle, org., Practical Lexicography. A Reader, Oxford, Oxford Univer-
sity Press, pp. 31-50. Reproduo a partir de B. T. Sue Atkins (1993) em Dictionaries:
the Journal of the Dictionary Society of North America, 14, pp. 4-43.
BJOINT, Henri (1988): Scientific and Technical Words in General Dictionaries. Interna-
tional Journal of Lexicography, 1, 4, pp. 354-368.
BURNIE, David, dir. (2002): Grande Enciclopdia Animal, trad. por Sofia Gomes e Filipe
Machado, Porto, Dorling Kindersley/Civilizao Editores.
COLLINI, Stefan (2010 [1993]): Introduction, em Charles P. Snow, The Two Cultures,
Cambridge, Cambridge University Press, pp. VII-LXXIII.
FERNNDEZ GORDILLO, Luz (2005-2006): Los americanismos en el Diccionario de Auto-
ridades. Tratamiento y repercusiones de algunos de stos en la trayectoria de las distin-
tas ediciones del DRAE, Revista de Lexicografa, XII, pp. 121-158.
FONTOVA I HUGAS, Glria e Dolors MONTES PREZ (2002): Retos neolgicos en el esta-
blecimiento de las denominaciones vulgares de la zoologa y la botnica, em M. Co-
rreia, org., Terminologia, Desenvolvimento e Identidade Nacional/Terminologa, desa-
rrollo e identidad nacional. Atas do VI Simpsio Ibero-Americano de Terminologia,
Lisboa, Edies Colibri-Instituto de Lingustica Terica e Computacional, pp. 457-472.
GAGO JOVER, Francisco (2002-2003): [Resenha de] Antnio Houaiss, Mauro de Salles
Villar y Francisco Manoel de Mello Franco (eds.) (2001): Dicionrio eletrnico
Houaiss da lngua portuguesa. CD-ROM. Rio de Janeiro, Editora Objetiva, Revista de
Lexicografa, IX, pp. 191-199.
76 CARLOS GARRIDO
GARRIDO, Carlos (1998): La traduccin al espaol de las designaciones alemanas de gru-
pos taxonmicos, em L. Flix Fernndez e E. Ortega Arjonilla, org., II Estudios sobre
Traduccin e Interpretacin, Mlaga, Universidad de Mlaga, III, pp. 1057-1063.
(2000): Traduccin de los nombres vernculos ingleses de animales en los tex-
tos de divulgacin cientfica, em A. Beeby, D. Ensinger e M. Presas, org., Investiga-
ting Translation, Amesterdo-Filadlfia, John Benjamins, pp. 251-260.
(indito): Dicionrio de Zoologia e Sistemtica dos Invertebrados. Portugus,
Ingls, Alemo, Espanhol, So Paulo, Universidade de So Paulo.
e Carles RIERA (2011
2
[2000]): Manual de Galego Cientfico. Orientaons Lin-
gsticas, Santiago de Compostela, Atravs Editora.
GUTIRREZ CUADRADO, Juan (2002): El nuevo rumbo de la vigsima segunda edicin
(2001) del Diccionario de la lengua espaola de la Real Academia, Revista de Lexi-
cografa, VIII, pp. 297-319.
LANDAU, Sidney I. (1984): Dictionaries. The Art and Craft of Lexicography, Nova Iorque,
Charles Scribners Sons.
MALACA CASTELEIRO, Joo, dir. (2009): Vocabulrio Ortogrfico da Lngua Portuguesa,
Porto, Porto Editora.
NAVARRO, Fernando A. (
2
2005 [2000]): Diccionario crtico de dudas ingls-espaol de
medicina, Madrid, McGraw-Hill-Interamericana.
PARDOS, Fernando (2004): La taxonoma biolgica: problemas lexicogrficos y de traduc-
cin, Panace@, 17-18, pp. 244-247.
REY, Alain (1985): La Terminologie dans un dictionnaire gnral de la langue franaise:
le Grand Robert, Termnet News, 14, pp. 5-7.
SAUERMOST, Rolf, dir. (1999-2004): Lexikon der Biologie, Heidelberga, Spektrum Akad-
emischer-Elsevier.
VON IHERING, Rodolpho (2002
2
[1940]): Dicionrio dos Animais do Brasil, ed. rev. por D.
Wilches Monsores, Rio de Janeiro, Bertrand Brasil/Difel.
WESTHEIDE, Wilfried e Reinhard RIEGER, org. (2004): Spezielle Zoologie. Teil 2: Wirbel-
oder Schdeltiere, Heidelberga, Spektrum Akademischer-Gustav Fischer.