Urbana Geografija

URBANA GEOGRAFIJA
(repetitorij za ispit)
Studentica: Ivana krinjar
Smjer: prof. geologije i geografije
kolska godina: 2003.200!.
OSNOVE URBANE GEOGRAFIJE
GEOGRAFSKI POJAM GRADA
(ispitno pitanje: Pojam ga!a"
"rad je slo#eni fenomen koji se prostorno$ a pose%no vremenski$ manifestira u razli&itim o%licima i s razli&itim
funkcijama. ' evoluciji geografskog poimanja grada mogu se zapaziti razli&iti pristupi i gledanja$ koja su se
mijenjala tijekom vremena. Imamo &etri razdo%lja:
a) do ()00
%) ()00 * I svjetskog rata
c) I * II svjetski rat
d) nakon II svjetskog rata
a) do ()00 grad nije %io jasno definiran. +elika pa#nja je %ila poklanjana geografskom polo#aju i topografskom
smje,taju$ pri &emu je nagla,avana prirodno * geografska osnova.
b) ()00 * I svjetskog rata ve-a se pa#nja poklanja definiranju grada$ s time da se u o%zir uzimaju fizionomski
elementi grada. "rad ima svoju jasno prepoznatljivu jezgru oko koje su se razvili drugi dijelovi sa svojim
fizionomskim elementima. .o je tzv. morfogenetska faza poimanja grada.
c) I * II svjetski rat uvode se nove varija%le u kom%inaciji sa prija,njim. Isti&u se morfogenetski elementi ali jo, i
vi,e funkcije grada. /naliziraju se glavne funkcije: uprava$ trgovina$ industrija i promet. to je tzv.
funkcionalna faza definiranja grada. .akvom gledanju na grad pridonose istra#ivanja u pogledu
organizacije prostora$ a pose%ice 0. 12ristaller teorijom o centralnim naseljima. 3ose%an doprinos daje 4.
5o%ek koji predla#e tri relevantne varija%le: () veli&ina$ 2) kompaktnost naselja i 3) gradski na&in #ivota u
naselju.
d) nakon II svjetskog rata 6. 7loper samo nadopunjuje 5o%eka sa !) centralitetom naselja.
'op-ena geografska definicija grada: Grad je kompaktno izgraeno vee naselje u ijim sekundarnim i
tercijalnim djelatnostima radi vei dio aktivnog stanovnitva, i to ne samo za vlastite potrebe nego i za
potrebe stanovnitva ireg prostora.
Formalni grad (naziv u stru&noj literaturi za isto kao i gore opisani grad) ali posjeduje cjelokupne ur%ane
sadr#aje.
Funkcionalni grad je kompaktno izgra8eni prostor zajedno sa ur%aniziranom i funkcionalno integriranom
okolicom.
(ispitno pitanje: Ka#o se $ s%ijet$ o!e&$j$ ga!o%i"
9avedene varija%le$ pojedina&no ili me8uso%no u kom%inaciji$ primjenjuju se za izdvajanje gradski2 od ostali2
naselja u velikom %roju zemalja. 9ajvi,e pa#nje se poklanja veli&ini naselja i gradskom na&inu #ivota.
Zatvorenost odnosno kompaktnost naselja naj&e,-e se odre8uje gusto-om zgrada ili drugog ur%anog sadr#aja
te gusto-om stanovni,tva na jedinici povr,ine. ' vedskoj gradsko naselje uklju&uje onaj prostor na kojem je
prosjek ne ve-i od 200 m od jedne zgrade do druge. ' S/: tu spada prostor na kojem #ivi ;00 stanovnika na (
milju
2
povr,ine (tu %i srednja udaljenost iznosila <0 m). =e,-e i lak,e je gradski prostor definirati gusto-om
naseljenosti $ ali i on varira: >rancuska 2 ;00 stkm
2
$ S/: ?00 stkm
2
.
Veliina naselja je ono ,to se naj&e,-e uzima u o%zir za odre8ivanje gradski2 naselja. @inimalan %roj stanovnika
za stjecanje statusa grada ovisi o oso%inama naseljenosti neke zemlja$ stupnju ur%anizacije$ ekonomskoj
razvijenosti$ ... ' najve-em %roju zemalja to je od 2000 * ;000 stanovnika. >rancusta$ 9jema&ka$ 9orve,ka$
Izrael min. 2000$ S/: i @eAico min. 2;00$ 9izozemska$ 5elgija$ /ustrija$ Indija$ 3akistan min. ;000$ vedska$
:anska$ >inska min. 200 dok panjolska i .urska (0000$ a Bapan &ak min. 30000 stanovnika da %i %io grad.
Gradski nain ivota. 3o 5o%eku gradskim na&inom #ivota #ivi stanovni,tvo &ija proizvodnja i potro,nja ovise o
tr#i,tu$ odnosno ovise o razmjeni s drugim grupama stanovni,tva. .u dakle ne spada stanovni,tvo koje se %avi
primarnim djelatnostima$ ve- ono koje se %avi sekundarnim$ tercijalnim i kvartarnim djelatnostima.
Centralitet naselja se malo upotre%ljava. 6azlog tomu je da i neka manja ruralna naselja mogu imati stanoviti
centralitet.
:iferenciranje naselja o%avljaju nacionalne statisti&ke slu#%e pojedini2 zemalja. 3a postoje velike razlike u
kori,tenju primjenjeni2 varija%li te je te,ko odrediti ur%anizaciju pojedini2 zemlaja. .ako je ()C0. Dd (23 zemlje
!) koristilo %roj stanovnika od &ega 2C sa drugim o%ilje#jima$ (( gusto-om stanovni,tva i stanova od &ega (0 sa
drugim o%ilje#jima$ ? privrednom strukturom od &ega < s drugim o%ilje#jima$ 3 upravnim zna&ajem$ a za ;C nije
se mogao odrediti kriterij.
(ispitno pitanje: Ka#o s$ se $ R' o!e&i%a(a ga!s#a nase(ja o! )*+) , )*-). a #a#o )*/)"
Dd ()C(. * ()<(. u eA. Bugoslaviji naselja su definirana na osnovu veli&ine (%roja stanovnika) i prostornog udjela
nepoljoprivrednog stanovni,tva. :o%ivena su tri tipa naselja: seoska$ mje,ovita i gradska. 9edostatak se
6epetitorij za: @ilan +resk: Dsnove ur%ane geografije$ 6azvoj ur%ani2 sistema u svijetu
"oran 7lopotan: ())? * ()))
2
o&itovao kod prigradski2 naselja koja imaju p%ilje#ja stam%eni2 satelita. ()?(. ovakav je na&in napu,ten$ a
odre8ivanje naselja je prepu,teno op-inama.
9akon ()<0 * ti2 na poimanje grada utjecaj imaju sociolo,ki pristupi (%e2avioristi&ki i socioekolo,ki). Dsnovne
#ivotne funkcije su #ivjeti u dru,tvu$ stanovati$ raditi$ opskr%ljivati se$ o%razovati se$ komunicirati ... "rad se s tog
aspekta definira kao prostor u kojem su ti aspekti najgu,-i i najve-e unutarnje isprepletenosti i izdiferenciranosti.
Iz svega toga proizlazi da su sa geografskog stajali,ta za diferenciranje grada najva#nije tri grupe relativni2
o%ilje#ja: () populacijsko * demografska (veli&ina i %roj stanovnika)$ 2) funkcionalna (funkcionalno zna&enje
naselja u prostoru)$ 3) fizionomska * morfolo,ka(kompaktnost naselja tj. gusto-a i izgra8enost ur%ani2 sadr#aja).
'op-ena geografska definicija grada: Grad je kompaktno izgraeno vee naselje u ijim sekundarnim i
tercijalnim djelatnostima radi vei dio aktivnog stanovnitva, i to ne samo za vlastite potrebe nego i za
potrebe stanovnitva ireg prostora.
Formalni grad (naziv u stru&noj literaturi za isto kao i gore opisani grad) ali posjeduje cjelokupne ur%ane
sadr#aje.
Funkcionalni grad je kompaktno izgra8eni prostor zajedno sa ur%aniziranom i funkcionalno integriranom
okolicom.
POJAVA I RA0VOJ GRADOVA U SVIJE1U
(ispitno pitanje: Ra2%oj p%i3 ga!o%a"
3rva stalna naselja po&inju se razvijati u neolitu )000 * ;000 g.p.n.e.. "radovi sa svoji mfunkcijama javljaju se
pojavom vi,kova proizvodnje$ podjele rada i potre%om za razmjenu do%ara u dru,tvu. ' razvoju gradova
izdvajamo nekoliko perioda: pred2istorijski$ anti&ki$ srednjovjekovni$ renesansa i %arok$ industrijski period.
3rvi gradovi nastali su u pred2istorijskom periodu u @ezopotamiji 3;00 g.p.n.e.$ u dolini 9ila oko 3200 g.p.n.e.$ u
dolini Inda oko 2!00 g.p.n.e.$ dolini Eute rijeke oko (C00 g.p.n.e.. 9ajstariji gradovi svijeta su: 'r$ 'ruk$ 9ipur$
Isin$ Farsa koji su nastali na jugu dana,njeg Iraka u civilizacijama Sumera i /kada. 3ojavom /sirije i 5a%ilona
nastaju i novi gradovi od koji2 su pose%no istaknute prijestolnice /sur$ 7ala2$ :ur * aru * 7un$ 9iniva$ 5a%ilon.
@e8u najstarije gradove * prijestolnice u Ggiptu u%rajaju se .e%a$ @emfis$ .el * el * /marna. ' dolini Inda isti&e
se @o2enjo * :aro i 4arapa.
Gradovi prethistorijskog razdoblja su planski$ s pravilnom mre#om ulica i %ogatstvom upravni2 i vjerski2
gra8evina.
antiko doba #ari,te ur%anog razvoja premje,ta se na @editeran. "radovi se razvijaju na otocima i o%alama.
"r&ka je osniva& mnogi2 gradova na podru&ju i izvan dana,nje "r&ke. "radovi su %ili politi&ki i ekonomski
samostalni (polisi * gradovi dr#ave). Isti&u se tri funkcionalne zone: za potre%e sveti,ta$ za javne dru,tvene i
kulturne potre%e i stam%ene povr,ine. ' ar2ajskom periodu najva#niji gradovi su na 7reti$ pa zatim na kontinentu
"r&ke i onda u @aloj /ziji. ' klasi&nom periodu izdigli su se /tena$ @ilent$ Dlint$ dok je u 2elanisit&kom
/leksandrija$ "eras$ 3ergamon. ' rimskom razdo%lju poticaj razvoju gradova daju vojne$ upravne$ privredne i
druge potre%e. "radovi se razvijaju na osnovu nji2ovi2 prometni2 i trgova&ki2 funkcija. !imski gradovi su
gra8eni planski s pravilnim s2emama ulica. ' nji2ovoj strukturi pose%no se isticao glavni trg (forum)$ kazali,te i
arene. 3ado 6imskog carstva mnogi gradovi su sru,eni ali na nji2ovom mjesti nastaju novi u srednjem vijeku. .o
su 6oma (6im)$ +indo%ona (5e&)$ Fondoninum (Fondon)$ Futelia 3arisorum (3ariz)$ "enua (Henova)$ 1olonia
/grippinensis (7oln). 7od nas osim vojni2 upori,ta osnivani su za vrijeme 6ima i upravni centri$ lje&ili,ta$
odmarali,ta. 3ola (3ula)$ Salona (Solin)$ Gmona (Fju%ljana)$ Siscia (Sisak).
' periodu (000 g.p.n.e. do (<00 g.n.e. va#no je istaknuti i razvoj gradova na tlu "rednje i #u$ne %merike$
pose%ice one /zteka$ @aja i Inka. .amo je razvoj gradova poticao razvoj dr#avni2 tvorevina. +a#niji gradovi na
podru&ju dana,njeg @eAica su .ikal$ 'a2aktun$ .eot2iuacan$ 1opal do )00 g.n.e.$ a kasnije do dolaska
panjolaca .ula$ .enoc2titlan. ' podru&ju /nda isti&u se .ia2uanaco$ 1uzco. 6azvoj ovi2 gradova na tlu
amerika je odraz centraliteta i velike uloge vojni2 vo8a. +a#no je i zna&enje religije. "radovi nisu %ili opasani
zidovima$ sistem ulica je %io pravilan$ a gusto-a naseljenosti mala. "radovi @aja su nestali$ a gradovi /ndskog
prostora su postali jezgre novi2 gradova koje su osnovali panjolci.
9akon pada 6ima u eurpi je mrano doba i razvoj gradova zamire radi prekinuti2 veza gradova sa okolicom.
3odizanjem samostana i op-enito s ja&anjem funkcije crkve ponovo se razvijaju gradovi europe. ?00 g.n.e.
najve-i grad europe je 1ordo%a u panjolskoj sa (C0 000 stanovnika. 9ajve-i gradovi tog do%a su 12angan
(Iian) i 5agdad s <00 000 stanovnika. ?00 g.n.e. %ilo je samo (; tako veliki2 gradova. 9ajve-i gradovi su %ili u
pojasu (0J K !0J sjeverne g.,. od panjolske do Bapana. "radovi europe tog do%a su do 30000 stanovnika.
Ba&i razvoj gradova u europi po&inje tek u (( srolje-u. 3oticaj su dale inovacije u poljoprivredi$ ja&anje tr#nica i
gradnja o%ram%eni2 zidova. ' srednjem vijeku feudalci podi#u %urgove$ a crkve vjerske centre oko samostana
koji postaju jezgre novi2 gradova te su to prvi o%lici srednjovjekovni2 gradova. '%razanju razvoja
srednjovjekovni2 gradova pridonosi osnivanje ce2ova i gildi. "radovi srednjeg vijeka te#e ,to ve&oj
samostalnosti te do%ijaju statuse slo%odnog kraljevskog grada$ gradova komuna$ gradova repu%lika. +a#na je
+elika 4anza koju &ini (C00 gradova koji me8uso%no trguju. Srednjovjekovni grad se gradi neplanski unutar
o%ram%eni2 zidova i ima nepravilan raspored uski2 ulica. "radovi su mali$ najve-i gradovi (300 g.n.e. imaju
22?000 stanovnika (3aris)$ +enecija ((0000.
' /ziji gradovi se od (000 g.n.e. do (;00 g.n.e. najvi,e razvijaju u jugozapadnoj /ziji$ Indiji te dijelu 7ine i
Bapana.
3
' /frici #ari,ta su u prostoru dana,njeg @ag2re%a i doline 9ila. 7asnije se javljaju na dijelu zapadne /frike.
' periodu renesanse i baroka od (;00 * (?00 tri &initelja utje&u na %r#i razvoj gradova: () razvoj kapitalizma$ 2)
pojava centralisti&ki2 dr#ava$ 3) razvoj fizi&ki2 znanosti. iri se mre#a cesta$ potre%e manofakture za sirovinama
i vodom ,ire proizvodnju izvan zidina gradova. Gkonomski razvoj kontinuirano daje impulse razvoju grada.
"radovi se grade planski. 9aj%r#e se razvijaju adminastritativni centri novi ve&i2 nacionalni2 dr#ava. ' tom 300
godi,njem razdo%lju mre#a gradova u eouropi se nije previ,e izmjenila (osim Skandinavije i isto&ne europe).
>avorizira se razvoj glavnog grada ((C00: Fondon (?<000$ 3ariz 200000) dok drugi i dalje ostaju mali. (<00
g.n.e. Fondon ima ;;0000$ 3ariz ;30000$ (?00 g.n.e. Fondon ?C0000$ 3aris ;!<000. 3oti&e se i razvoj luka jer
se trgovina seli na atlantski ocean. ' srednjoj i ju#noj /merici gradovi se razvijaju na jezgrama gradova /zteka i
Inka. 3osve novi gradovi se stvaraju na 7aripskim otocima i sjevernim o%alama Bu#ne /merike. :va su im
&inioca va#na$ postojanje domoroda&ki2 gradova i gusto-a domoroda&kog stanovni,tva. ' /ngloamerici prvi
grad je osnovan (;C; St. /ugustine na >loridi. La razvoj gradova u angloamerici najzaslu#niji su Gngleska$
>rancuska i 9izozemska. Ba&i razvoj po&inje u (< stolje-u razvojem 5ostona$ 32iladelp2ie$ 9eM Norka$
6ic2monda. ' /frici od (;00 * (?00 i dalje se gradovi razvijaju na prostoru @ag2re%a$ dolini 9ila i u zapadnoj
/frici$ pogotovo Noru%i$ te kasnije u isto&nim dijelovima. 7airo je tada najve-i grad sa 300000 stanovnika. Isti&u
se jo, >ez$ @arake,$ .unis sa (00000 stanovnika. ' /ziji je tada mre#a gradova najgu,-a na podru&ju
jugozapadne /zije$ Irak i Iran. Indijski potkontinent i 7ina izme8u 5einga i S2ang2aia te Bapan. 1ijelo vrijeme
5eing je najve-i 300 000 do ( (00 000 ((?00 godine) stanovnika. "radovi renesanse i %aroka odlikuju se
prostornom strukturom na koju je utjecao razvoj fortifikacijski2 sistema uzrokovani2 razvojem artiljerije. 'tjecaj
imaju i prostrani trgovi$ ,iroke ulice$ vojarne$ vrtovi$ parkovi$... +#an &initelj je i prijevoz ko&ijama unutar grada te
plansko 2umanisti&ko planiranje grada.
9akn (?00 po&inje industrijska faza urbanizacije ili urbana eksplozija. .ada se gradovi intenzivno razvijaju
za2valjuju-i te2ni&kom i znanstvenom razvoju koji za so%om povla&i i ekonomski. 3o,to industrija ima svoj
lokacijske zakonitosti novi gradovi ili stari se razvijaju na mjestima ruda&a$ energije$ radne snage$ povoljni2
prometni2 pravaca$... 3o&inje egzodus iz ruralni2 krajeva u ur%ane sredine radi rada u industriji. 3rimjeri2 takvi2
gradova su 6u2r$ ljonsk$ :on%as$ Norks2ire$ Fondon$ 6otterdam$ 4am%urg. 5rzinu razvoje gradova pokazuje
%roj gradova sa vi,e od ( 000 000 stanovnika$ (?00 samo 3eking (5eijing)$ ()00 i2 je (C$ a ve- ()<0 (!)
gradova. 9ajve-i gradovi ()<; su .okOo sa ? !33 000 stanovnika u u#em dijelu ili 2< 03< 000 sa ,irim dijelom$
9eM Nork sa < !?2 000 ili (< 3(0 000$ Fondon ; !00 000 ili (2 C0< 000.
POJAM I PODJE4A URBANI0A5IJE
(ispitno pitanje: Pojam i po!je(a $6ani2a7ije"
lat. 'r%s P grad. 'r%ana geografija promatra ur%anizaciju sa populacijsko * demografske$ funkcionalne i
fizionomsko * morfolo,ke komponente. S o%zirom kako se manifestira u prostoru mo#emo je podijeliti na
primarnu i sekundarnu. &rimarna urbanizacija je postanak i razvoj formalnog grada$ tj. koncentracija
stanovni,tva$ stvaranje gradski2 demografski2 struktura$ razvoj sekundarni2 i tercijalni2 djelatnosti. "kundarna
urbanizacija podrazujevaju populacijsko * demografske$ funkcionalne i fizionomsko * morfolo,ke komponente
koje smanjuju agrarna o%ilje#ja. Sekundarna ur%anizacija najja-e se o&ituje u okolicama veliki2 gardova. Dko
gradova nastaju prigradske ur%anizirane zone koje su prostorno i funkcionalno povezane sa gradom.
'r%anizirane zone ne moraju nastati samo uz gradve ve- i uz industrijske i rudarske pogone u ruralnim
sredinama. 'jerenje stupnja urbanizacije se oslanja na populacijsko * demografska i na morfolo,ka o%ilje#ja.
"usto-u i strukturu stanovni,tva$ dinamiku populacijskog razvoja$ pokretljivosti stanovni,tva$ gusto-i
izgra8enosti zemlji,ta$... @o#emo razlikovati i pojedine stadije ili faze urbanizacije u pojedinim zemljama.
3rema Fempardu: () primarna faza (ruralizacija)$ 2) sekundarna (industrijska) faza$ 3) tercijarna (regionalna)
faza$ !) kvartarna (QtotalnaQ) faza ur%anizacije. :anas se govori o () primarnoj ili predindustrijskoj$ 2)
sekundarnoj ili industrijskoj$ 3) tercijarnoj ili metropolitanskoj ur%anizaciji.
' primarnoj ili predindustrijskoj fazi udio gradskog stanovni,tva je (C ukupnog. "radovi su mali$ a veliki gradovi
su metropole carstva. ' sekundarnoj ili industrijskoj fazi glavni impuls ura%nizacije je sekundarna djelatnost$
pose%ice industrija. Industrija za2tjeva mnogo radne snage na malom prostoru i pospje,uje ruralni egzodus.
'dio gradskog stanovni,tva se tako pove-ava na 23$ od &ega (3 #ivi u velim gradovima. (ispitno pitanje:
1e7ijana 8a2a $6ani2a7ije i ispitno pitanje: Po7es metopo(itani2a7ije" ' tercijarnoj ili metropolitanskoj
ur%anizacijskoj fazi koja je do sada najvi,a faza ur%anizacije$ glavne impulse ur%anom razvoju daje razvoj
tercijalni2 djelatnosti. .ercijalna djelatnost za2tjeva veliku potro,nju stanovni,tva koje je koncentrirano.
@ogu&nosti velike prostorne pokretljivosti donose proces metropolitizacije. 1entralni gradovi gu%e stanovni,tvo$
pose%ice nji2ovi centri$ a ru%ne i prigradske zone se naglo ur%aniziraju te nastaju nove ur%ane regije. 23
stanovni,tva #ivi u gradovima$ a vi,e od (3 u velikim gradovima. 3reseljavanje selo R grad prestaje$ a ja&a grad
R okolica.
S1UPANJ I DINAMIKA URBANI0A5IJE SVIJE1A
+e-ina gradova europe i svijeta osnovana je do () stolje-a. ' europe je ve-ina podignuta u srednjem vijeku$ a u
Fatinskoj /merici do kraja (C stolje-a. :o (?00 u gradovima je #ivjelo oko 2$!S stanovni,tva. Sredinom 20
stolje-a u gradovima #ivi 20S stanovni,tva$ a do kraja stolje-a se predvi8a ;(S. :o () stolje-a porast gradskog
4
stanovni,tva %io je o%ilje#en porastom %roja gradova$ a nakon toga se ne stavarju novi gradovi ve- se ,ire
postoje-i za2valjuju-i industralizaciji i li%erizmu dru,tveno * ekonomski2 odnosa. to je dr#ava na vi,em stupnju
industralizacije to i vi,e raste njeno ur%ano stanovni,tvo. 9erazvijene zemlje su ()20 u Ftinskoj /merici imale
oko (;S gradskog stanovni,tva$ /ziji <S$ /frici ;S. Fatinska /merika je naprednija jer je po&etkom 20 stolje-a
stekla politi&ku nezavisnost$ te je od ve&i2 kolonija stvoren ve&i %roj mali2 dr#avica. Gurop i S/: su ulagale
kapital jer su tre%ale sirovine koje ima Fatinska /merika. Sve se %aziralo na latifundijama nastalim u
kolonijalnom periodu (sistema starateljstva). 6adi ti2 ulaganja najvi,e se razvijaju luke za me8unarodne veze. .o
je razlog za,to me8u nerazvijenima Fatinska /merika ima najvi, ur%anog stanovni,tva. 9akon I svjetskog rata
usporena je razmjena do%ara ali se zato postepeno industrijalizira Fatinska /merika i time se nastavlja porast
ur%anog stanovni,tva. ()20 * ()30 na ;0S$ a ()C< je iznosilo C<S. 9ako ();0 u naglom porastu ur%anog
stanovni,tva prednja&i /frika. 6azlog tome je dekolonizacija nakon II svjetskog rata i #elja novonastali2 dr#ava
da se ekonomski osamostale pa potje&u industralizaciju te time pospje,uju migracije stanovni,tva u gradove. Dd
();0 * ()C0 ur%ano stanovni,tvo je poraslo za C)S u /frici. ' /ziji je u tom periodu porast tako8er visok i iznosi
;0S. +isoki porast gradskog stanovni,tva kod nerazvijeni2 je i posljedica velikog prirodnog prirasta. 3orast
jakom migracijom i velikim prirodnim prirastom u nerazvijenim zemljama uzrokuje pojavu veliki2 divlji2 naselja u
ru%ovima grada. ' razvijenim zemljama migracije gotovo da i nema$ prirodni prirast je mali ili negativan$ a
stanovni,tvo napu,ta gradove te nastaje pro%lem odre8ivanja me8a grada i ur%anog stanovi,tva.
URBANI0A5IJA 'RVA1SKE
(ispitno pitanje: U6ani a2%oj '%ats#e na#on II s%jets#og ata"
9akon II svjetskog rata po&inje nagli razvoj nepoljoprivredni2 djelatnosti. ' skladu sa tim provodi se cocijalno
prestrukturiranje stanovni,tva. 3oljoprivredno se stanovni,tvo zapo,ljava u nepoljoprivrednim djelatnostima i na
taj na&in se njegov dio smanjuje. ()!? C2S 4rvatskog stanovni,tva je poljoprivredno. 3restrukturiranjem taj
postotak opada ();3 na ;CS$ ()C( na !!S$ ()<( na 32S da %i ()?( iznosio (;S. 5roj gradski2 naselja je
tako8er u porastu u tim periosima: ()C( 4rvatska je imala <0 gradski2 naselja$ ()<( (03$ a ()?( 2(!. .ipovi
ur%anizacije op-ina u 4rvatskoj izdvojeni su pomo-u jednostavnog modela dvije varija%le: udjelom gradskog i
udjelom poljoprivrednog stanvni,tva. 9a taj na&in izdvojena su ! modela ur%anizacije. () natprosje&ni udio
gradskog i ispodprosje&ni udio poljoprivrednog stanovni,tva (vezani za op-ine koje imaju ve-e gradsko naselje)$
2) udio gradskog stanovni,tva je ispod prosjeka 64$ vezane uz primorje$ nemaju ve-e gradskog naselje ali je
visok stupanj deagrarizacije prisutan$ 3) i !) vezane su za unutra,njost$ u 3) spadaju Sisak i +ukovar gdje je
stupanj ur%anog i ruralnog stanovni,tva visok %ez o%zira na postojanje velikog gradskog naselja$ proces
deruralizacije je sla%. ' 64 prevladava !) stupanj gdje je %roj ur%anog stanovni,tva ispod prosjeka$ a ruralnog
iznad te su to op-ine sa najni#im stupnjem ur%anizacije.(ispitno pitanje: Ka#o s$ se $ R' o!e&i%a(a ga!s#a
nase(ja o! )*+) , )*-). a #a#o )*/)" La utvr8ivanje socio * ekonomske preo%raz%e kori,ten je model sa tri
varija%le i za difernciranje ur%ani2 naselja 64 (S ur%anog stanovni,tva$ S doma&instava %ez poljoprivrednog
do%ra$ S radnika od aktivnog stanovni,tva) te je na osnovu nji2 ()?( utvr8eno da od CC;0 naselja je 2;?<
(!?S) ur%ano i !0C3 (;2S) ruralno. +idljiva je i polarizacija ur%anizacije u 64 na osnovu dinamike razvoja
gradski2 naselja. .o je uvjetovano time da se otvaranjem novi2 radni2 mjesta u ne primarnom sektioru smanjuje
%roj ruralnog stanovni,tva$ a takva su radna mjesta koncentrirana u velikim gradskim naseljima. ' 64 je od
()<( * ()?( stanovni,tvo poraslo za !S ali je zato gradsko poraslo za 2)S i to najvi,e u velikim gradovima. '
64 je <3S op-ina egzodusno$ a 2<S imigracijskoi2.
FUNK5IJE GRADA
PODJE4A GRADSKI' FUNK5IJA
3ojam gradske funkcije nije posve definiran. 5oesler i2 poistovje-uje sa s gradskim djelatnostima koje ovise o
o%u2vatu i prostornoj strukturi potra#nje. :jelatno,-u se smatra svaki postupak stvaranja novi2 do%ara ili
pru#anja usluga. 5oesler je gradske funkcije podijelio na primarne ili gradotvorne i na sekundarne ili lokalne s
o%zirom na kvalitet i kvantitet. 7vantitativno odre8ivanje gradsko2 funkcija je %azirano na veli&ini grada i
ukupnom volumenu djelatnosti. 9o tre%a uzeti u o%zir i zadovoljavanje &ovjekovi2 potre%a: stanovanje$ rad$
odmor$ opskr%a$ o%razovanje$ odmor$ promet i komunikacije. .ako gledano podjela funkcija grada se dijeli na /)
proizvodnju i usluge i 5) rad i stanovanje. 3rva funkcija grada je proizvo8a& ro%e (sekundarne djelatnosti) i vr,ioc
usluge (tercijalen i kvartarne djelatnosti). :ruga kategorija funkcija je rad i stanovanje i neodvojiva je od prve.
>unkcija rada je izra#enija jer vi,e ljudi radi u gradu nego li stanuje. .o je uvijet stvaranja gravitacijskog podru&ja
radne snage oko grada$ dakle migracione radne snage$ pose%ice dnevne. 3roizvodne djelatnosti imaju ve-a
gravitacijska podru&ja od oni2 uslu#ni2. S o%zirom na gravitacijeko podru&je gradske djelatnosti se dijele na
parimarne (gradotvorne$ slu#e i stanovni,vu izvan grada) i sekundarne (lokalne$ isklju&ivo slu#e stanovni,vu
unutar gradski2 me8a).
BA0NE I NEBA0NE FUNK5IJE GRADA
(ispitno pitanje: Ba2na 8$n#7ija ga!a"
5azni i ne%azni karakter djelatnosti izravno je povezan s nji2ovim gravitacijskim podru&jem. 5aznog zna&enja su
one djelatnosti koje svoja do%ra izvoze izvan grada$ one osiguravaju gradu pri2ode. 9e%azne su onda one koje
5
koristi isklju&ivo potre%ama stanovni,tva grada. La izra&unavanje %azni2 i ne%azni2 djelatnosti ve-u primjenu
imaju indirektni postupci koji se dijele i dvije skupine: () metoda kvocijenta lokacije sa a) jednostavnim$ %)
modificiranim i c) indeksom Qvi,kaQ zaposleni2 te 2) metoda QminimumaQ potre%a$ a) metoda QminimumaQ potre%a
%azirana na vrijednosti 7 i %) QminimumQ potre%a %aziran na apsolutnom minimumu vrijednosti. 9e%azni udio
djelatnosti raste prosje&no sa rastom veli&ine grada. 9ajzna&ajnija %azna djelatnost je industrija.
FUNK5IONA4NA K4ASIFIKA5IJA GRADOVA
(ispitno pitanje: F$n#7iona(na #(asi8i#a7ija ga!o%a"
S o%zirom na funkcionalna o%ilje#ja gradove mo#emo klasificirati na vi,e na&ina$ izdvojit -emo tri mogu-nosti: ()
s o%zirom na zna&enje pojedini2 djelatnosti (ili grupa djelatnosti) u gradu$ 2) s o%zirom na stupanj funkcionalne
specijalizacije gradova$ 3) s o%zirom na funkciju rada i stanovanja. @etode koje se primjenjuju u funkcionalnom
klasificiranju grada su kvalitativne i kvantitativne. 9a osnovu kvalitativnih metoda$ koje se temelje na op-im
zapa#anjima dominantne djelatnosti$ mo#emo prema /urousseau izdojiti administrativne$ o%ram%ene$ kulturne$
produkcijske$ komunikacijske i rekreacijske gradove. (vantitativne metode se %aziraju na zaposlenom
stanovni,tvu u pojedinm djelatnostima grada$ jer tako se mo#e odrediti funkcionalna usmjerenost grada.
7vantitativne metode imaju nekoliko pristupa. 9a osnovi intuitivnog 4arris je prema zaposlenim i nji2ovom
zanimanju izdvoji osam tipova gradova u S/:: industrijski (sa dva podtipa)$ gradovi trgovine na malo$ na veliko$
prometne gradove$ univerzitetske$ rekreacijske i odmorne te funkcionalno slo#ene. ' ovom pristupu se
primjenjuju intuitivno odre8eni kriteriji. :rugi pristup je matematiko ) statistiki. .u se slu#imo srednjim
vrijednostima zaposleni2 u pojedinim djelatnostima$ a usmjerenost se odre8uje djelatno,-u koja ima Qvi,akQ u
odnosu na prosjek. 9a osnovu ovog pristupa 9elson je gradove u S/: podjelio na devet grupa djelatnosti
(industrija$ transport i komunikacije$ trgovina na veliko$ trgovina na malo$ financije i osiguranje$ personalni servisi$
profesionalni servisi$ administracija$ rudarstvo). Svaki ovaj tip mo#e imati i tri podtipa. :eseti je slo#eni tip grada
u kojem ne prevladava niti jedna djelatnost. .re-i pristup je %aziran na faktorskoj analizi vi,e varija%li. +e-a je
o%jektivnost izdvajanja gradova. 3rimjer je @oser i Scott analiza "5 gradova sa C0 varija%li podjeljeni2 u osam
grupa. .ako su izdvojili tri grupe tipova gradova a) prete#no industrijske s ; podtipova$ %) trgova&ek$
administrativne i rekreacijske s 3 podtipa i c) su%%ur%ije sa C podtipova. "rad se mo#e klasificirati i na odnosu
funkcije rada i stanovanja. >unkcija rada se mjeri %rojem radni2 mjesta i %rojem ukupno zaposleni2 mje,tana u
gradu i dnevni2 imigranata. ' 64 je ()<( od (;0 centara rada s vi,e od 200 zaposleni2$ nji2 !) imalo vi,e
imigranata od zaposleni2 mje,tana$ dakle funkcija rada im je ve&a od funkcije stanovanja zaposleni2. +resk je
na osnovi aktivnog stanovni,tva prema djelatnostima odredio usmjerenost 64 gradova. 3rosje&an grad je %io
onaj u kojem je udio aktivnog stanovni,tva po djelatnostima %io jednak prosje&nom udjelu svi2 gradova u 64.
:o%iveni su gradovi () %ez usmjerenosti$ 2) umjerene usmjerenosti i 3) izrazite usmjerenosti.
PROS1ORNA S1RUK1URA GRADA
POJAM PROS1ORNE S1RUK1URE GRADA
S prostornog gledali,ta grad se mo#e s2vatiti kao prostor izgra8en ur%anim sadr#ajem. 3ojam prostorn strukture
o%u2va-a prostorni raspored te sistem veza i odnosa izme8u elemenata pojedini2 fenomena u prostoru grada.
Sastoji se od tri komponente: funkcionalne$ populacijsko * demografske i morfolo,ke.
PRIS1UPI PROU9AVANJU I OP:I MODE4I PROS1ORNE S1RUK1URE GRADA
:osada,nje najzna&ajnije pristupe prou&avanju prostorne strukture grada svrstat -emo u &etri velike skupine: ()
ekolo,ki pristupi$ 2) ekonomski pristupi$ 3) sistemolo,ki pristupi$ !) geografski pristupi.
*koloki pristupi * vezan je uz ljudsku ekologiju$ tj. odnos$ odnosno me8uzavisnost ljudi i okoline. 9akon ()!0
ur%ana ekologija se razvija u tri glavna pravca kojima je zajedni&ko polazi,te od socijalni2$ prostorni2 i fizi&ki2
o%ilje#ja gradske okoline. () socijalno ekoloko istra#ivanje prvog pravca op-ine. 1ilj je utvr8ivanje vrste
gradski2 op-ina koje se odlikuju specifi-nim o%ilje#jima i procesima. 2) faktorska ekologija je analiti&ka metoda
koja po&iva na statisti&kom modelu. 3) pravac koji po&iva na analizi ekolokog kompleksa koji se sastoji od &etri
skupine varija%li: stanovni,tva (veli&ina$ dinamika rasta$ komponente rasta$ etni&ka struktura$ migracije)$
organizacije (ekonomska %aza)$ okoline (topografija$ fizi&ka o%ilje#ja) i te2nologije (prometna sredstva$ izvori
energije). Gkolozi smatraju da prostorna struktura nastaje ekolo,kim procesima: koncentracijom$
decentralizacijom$ invazijom$ sukcesijom i rutinizacijom. 9a te procese utje&u razni faktori od koji2 je najva#niji
natjecanje. Lna&ajan model ekolo,ko * prostorne strukture je 5urgessov ili teorija koncentrinih zona. Dn je na
primjeru 12icaga do,ao do zaklju&ka da se gradovi razvijaju od sredi,ta u pet koncentri&ni2 zona. () o%u2va-a
sredi,nji poslovni dio grada 15: sa koncentriranim trgovinama$ %ankama$ 2otelima$ upravom$ 2) prijelazna zona
u kojoj prevladava laka industrija i stanovi lo,e kvalitete (geta)$ 3) zona sa stanovima za iznajmljivanje radnicima$
!) stam%ena zona srednji2 slojeva stanovni,tva$ ;) zona naj%ogatiji2 gra8ana. Iza toga slijedi prostor dnevne
migracije radne snage. 4oOt je ovu teoriju modificirao u sektore. 4arris i 'llman su ove dvije teorije modificirali
dodatkom vi,e nukleusa (jezgara) oko koji2 se razvijaju zonesektori. Bezgre mogu %iti luke$ #eljezni&ke stanice$
trgova&ki dijelovi$... (ispitno pitanje: E%o($tni mo!e( ga!a" Sjo%erg je uveo evolutni model strukture grada$
uzimaju-i u o%zir vremensku faktor$ tj. kulturu u kojoj se grad razvijao$ o%i&aje. :akle po njemu je grad proizvod
odre8enog dru,tva. 'sprkos tome gradovi imaju nekoliko zajedni&ki2 o%ilje#ja:
6
1) &redindustrijski grad je naj&e,-e opasan zidovima$ gra8en je neplanski$ raspored ulica je nepravilan$ osim
pala&a i samostana zgrade su jednokatne. 9ije zonalane ve- celuralane strukture. "usto-a stanovni,tva je
velika$ ,to dovodi do prenaseljenosti. "usto-a je najve-a u centru i naglo pada prema ru%u. >unkcionalnog
zoninga nema. Stanovi$ radionice$ trgovine su izmje,ane po cijelom gradu. 3rivilegirani #ive u centru oko
glavnog gradskog trga i drugi2 reprezentativni2 zgrada. ' gradu prevladavaju vjerske funkcije$ zanatstvo i
trgovina.
2) +ndustrijski grad nastaje u fazi industrijske ur%anizacije. 6azvoj je u uvjetima jake podjele rada$ socijalnog
prestrukturiranja i prostorne mo%ilnosti stanovni,tva. 3rostornu strukturu karakterizira pravilan raspored ulica
kao posljedica planiranog razvoja. Bavlja se funkcionalni zoning. Isti&e se poslovna$ izdvojene industrijske$
stam%ene i rekreacijske zone. "usto-a stanovni,tva je ravnomjernija od centra prema ru%u. Sada
najsiroma,niji stanuju oko centra$ a naj%ogatiji na ru%u.
3) 'etropolisi ili metropolitanski grad je razvijeniji stadij industrijskog. Bavlja se u tercijarnoj ili
metropolitanskoj fazi ur%anizacije. Ima nagla,en socijalni i funkcionalni zonin. Stanovni,tvo je disperzno$
manje gusto-e sa malim %rojem stanovnika u 15: * u.
*konomski pristupi oslanjaju se na teoriji vrijednosti gradskog zemlji,ta$ ekonomskoj renti. ' gradovima se
vrijednost rente temelji na vrijednosti lokacije. +rijednost ovisi o lokaciji koja ovisi o podo%nosti odnosno ve-a
vrijednost ,to smo %li#e sredi,tu grada. ' novije vrijeme mnogi autori smatraju da u oda%iru lokacije glavnu
ulogu imaju: renta$ transportni tro,kovi (dostupnost) i veli&ina mjesta. Iz sveg tog je vidljivo je da iskori,tavanje
zemlji,ta opada od sredi,ta prema ru%ovima. 9ajskuplji je centar gdje je 15:$ pa slijedi zona industrije i trgovine
na veliko te stam%ene zone. Isto tako od sredi,ta prema ru%u opada i visina zgrada. 9ije samo %itna
2orizontalna ve- i vertikalna dostupnost$ odnosno na kojem se katu nalazimo.
"istemoloki pristup se %azira na tome da neki sistem &ine %rojne komponente izme8u koji2 postoje neke
veze$ u na,em slu&aju to su ljudske djelatnosti$ a veze su ljudske komunikacije koje omogu-uju cirkuliranje
informacija$ do%ara$ poruka$... ' ovom pristupu kori,tenje zemlji,ta$ odnosno struktura grada je posljedica te#nje
sistema ,to djelotvornijem funkcioniranju .
Geografski pristup tu je prostorna struktura grada rezultat meuzavisnog djelovanja prirodne osnove i
drutvenih faktora. .ime isklju&ujemo da na formiranje strukture grada utje&e samo jedan dru,tveni fenomen.
Lnantna va#nost se pridaje geografskom polo#aju i topografskom smje,taju te fiziografskim faktorima u razvoju
grada$ ali ovdje postoji opasnost prenagla,avanja prirodne osnove$ tj. prirodni determinizam. 9a ovaj na&in se
ne mo#e do%iti jedan op-e pri2va-eni model jer se ve-ina faktora mijenja od grada do grada. @ana ve&ine
navedeni2 modela je ,to grad s2va-aju kao stati&an$ a ne kao dinami&an organizam koji se mijenja u vremenu.
FUNK5IONA4NO , PROS1ORNA S1RUK1URA GRADA
3od funkcionalno * prostornom strukturom mo#emo razumjevati prostorni raspored i prostorno razli&ite
koncentracije i kom%inacije gradski2 djelatnosti. "radski se prostor prema tome mo#e diferencirati na manje ili
ve-e dijelove prema na&inu iskori,tavanja zemlji,ta: a) stanovanje$ %) proizvodnja$ c) cirkulacija$ d) organizacija$
e) rekreacija$ f) neiskori,teno zemlji,te. 9a&in iskori,tavanja se odre8uje neposrednim kartiranjem. D%i&no su
najve-e stam%ene zone (S/: 3)S grada)$ a na poslovne male (S/: !$?S grada). Dsim u povr,ini koju
pokrivaju postoje i razlike u prostornom razmje,taju (sredi,te * periferija).
POS4OVNI 5EN1RI GRADA
(ispitno pitanje: Pos(o%ni 7enti ga!a"
' ve-ini gradova je ispod ;S povr,ine grada namjenjeno poslovnim djelatnostima$ ali zato je to velika
iskori,tenost zemlji,ta jer u poslovnim djelatnostima radi i !0S zaposleni2 u gradu. oslovne djelatnosti se dijele
na trgovinu na malo$ veliko$ financijsko poslovanje$ oso%ne i profesionalne usluge te upravne poslove. 9ajve&u
va#nost ima trgovina na malo pa se &esto kao sinonim upotre%ljava naziv trgova&ki centri. 7oncentracije
poslovni2 djelatnosti razlikuju se od grada do grada kao i od zemlje do zemlje. ' S/: postoje tri karakteristi&na
morfolo,ka o%lika koncentracije poslovni2 djelatnosti: poslovni centri, poslovne zone u obliku traka ,ribbons-
i specijalizirana podruja.
&oslovni gradski centri razli&ite su veli&ine i nastaju spontano$ a zadnje vrijeme planski. .u je trgovina na malo
i druge uslu#ne djelatnosti. +elika koncentracija poslovni2 institucija s velikom djelotvorno,-u poslovanja.
&oslovne zone u obliku traka su nastale spontano u ranijoj fazi nastanka grada. Sastoji se od glavne
trgova&ke ulice koju okomito sijeku manje trgova&ke ulice$ pa su zato trakaste ili u o%liku ri%lje kosti.
"pecijalizirana podruja su nastala planski ili neplanski$ a rije& je o specijaliziranim medicinskim$
rekreacijskim$... zonama.
3oslovni centri imaju najve-u va#nost u europskim gradovima$ a mo#emo i2 klasificirati prema lokaciji$
gravitacijskom podru&ju i nji2ovoj morfolo,koj i funkcionalnoj strukturi.
.okacija poslovni2 zgrada im pose%ne za2tjeve. @oraju %iti tamo gdje je velika pje,a&ka dostupnost sa
dostupnim prometnim terminalima lociranim u sredi,tu grada (auto%us$ tramvaj$ metro$ #eljeznica)$ laka opskr%a
trgovina ro%om na veliko. ' okviru grada javlaju se &etri specifi&na polo#aja poslovni2 zona. () sredi,nja zona
15:$ poslovni centri u pojedinim &etvrtima unutar grada$ poslovni centri na ru%u grada i izvan grada (izme8u
gradova).
7
Gravitacijsko podruje je tako8er pose%nog zna&enja u klasifikaciji poslovni2 centara (zona). 9aj&e,-e se
izdavajaju &etri tipa: /- cit0 ,123-, 4- regionalni centar, 5- komunalni centar, 6- centar susjedstva. +eli&ina
gravitacijskog podru&ja ovisi i o vrsti$ %roju i veli&ini usluga. 6o%e i usluge se mogu klasificirati prema vremenu
upotre%e na kratkoro&ne$ srednjero&ne i dugoro&ne. 3rodavaonice za kratkoro&ne potre%e imaju malo
gravitacijsko podru&je (r P (00m) te se stoga nalaze u centru grada. 3rodavaonice za duguro&ne potre%e
ve&inom imaju gravitacijsko podru&je koje prelazi i granice grada. 1entar susjedstva opskr%uljuje stanovni,tvo
ro%om uglavnom za kratkoro&ne potre%e. Supermarket je naj&e,-i o%lik prodavaonice. Dpskr%ljuje u radijusu od
;00 m. lociran je na kri#i,tu sa%irni2 ulica. 7omunalni centar opskr%ljuje kao i cenatr susjedstva ali ima i
srednjoro&ne ali i dugoro&ne ro%e. @o#e osim manji2 prodavaonica imati i ro%nu ku-u kao centralnu trgovinu.
Ima radijus od (000m i opskr%ljuje i vi,e od 20 000 stanovnika. 9alazi se na kri#anju sa%irni2 ili glavni2 ulica.
6egionalni centar uz funkcije komunalnog centra posjeduje prodavaonice dugoro&ni2 ro%a te razne uslu#no *
servisne institucije. Ima vi,e specijalizirani2 trgovina i ro%ni2 ku-a. Focira se na kri#anjima glavni2 ulica. 6adijus
je (;00m i opskr%ljuje i vi,e od (00 000 stanovnika. 1itO (15:) je najzna&ajniji po zna&enju$ %roju i strukturi
poslovni2 funkcija te veli&ini gravitacijskog podru&ja.
3odjela poslovni2 centara ovisi i o zemljama. S/: () lokalni centar (( * ! trgovine$ gravitacije od samo nekoliko
%lokova)$ 2) centar susjedstva$ 3) komunalni centar$ !) regionalni centar$ ;) metropolitanski 15:. "5 () centar
grada (isto kao i 15:)$ 2) centar distrikta$ 3) centar susjedstva$ !) supcentri.
3o o%liku organizacije poslovni centri su integrirani ili neintegrirani. ' neintegriranim trgova&ka poduze&a sama
podi#u poslovne i prodajne o%jekte i njima upravljaju. 7od integrirani2 je organizirana zajedni&ka uprava.
(ispitno pitanje: S3opping 7enti" 9ajve-u promjenu u sistemu poslovni2 centara uvela je izgradnja s2opping
centara. 3oslovni2 centara koji su izgra8eni planski$ na ve-em prostoru$ a namjenjeni trgovini na malo i drugim
uslu#nim djelatnostima s velikim parkirali,tem za oso%na vozila. 3rvi je %io ' 5altimoreu ()0<.
SREDI;NJI POS4OVNI 5EN1AR (5I1<. 5BD"
(ispitno pitanje: 5BD (7it=""
' njemu se osim trgovine na malo koncentriraju i druge institucije uslu#no * servisnog i drugog karaktera
(kazali,ta$ muzeji$ 2oteli$ fakulteti$ %anke$ putni&ke agencije$ uprave). La njega su %itne tri grupe funkcija:
opskr!a" posredovanje i uprava. Dsim funkcionalnog zna&enja isti&e se i po fizionomskim o%ilje#jima. Dsim
sredi,nji poslovni dio grada naziva se i doMntoMn$ t2e core of t2e citO$ central %usiness district (15:). .okom
prostornog ,irenja grada u razdo%lju industrijalizacije promjenila su mu se funkcionalna o%ilje#ja i funkcionalno
zna&enje. Dpala mu je stam%ena funkcija$ koncentrirale su se kulturno * prosvjetne$ upravne i druge uslu#ne
ustanove. (ispitno pitanje: ;to je siti8i#a7ija" 3roces ovakvi2 funkcionalni2 promjena gradske jezgre koja se u
mnogim europskim gradovima poklapa sa srednjovjekovnim gradom$ mo#e se nazvati sitifikacija. 9ajprije je
po&ela u Fondonu oko (?20. 1itO Fondona je imao (?;( (2? 000 stanovnika da %i oko ()3( ima (3 000$ a ve-
()C( manje od ; 000. 1itO se naj&e,-e odre8uje na osnovu stupnja koncentracije citO funkcija u gradskoj jezgri
ili drugim funkcionalnim i fizionomskim o%ilje#jima.
Fizionomska obilje$ja su prevlast visoki2 zgrada$ prizemlja zgrada imaju izloge$ trgovine na malo su na vi,e
eta#a$ mno,tvo reklama$ pje,a&ki2 prolaza je puno$ koncentracija novinski2 kioska$ telefonski2 govornica$
cvje-arnica$...
Funkcionalna obilje$ja su koncentracije citO funkcija: opadanje funkcije stanovanja$ skupo-a zemlji,ta$ velika
gusto-a prometa$ velika gusto-a radni2 mjesta$...
3ostoje i postupci unutarnjeg diferenciranja citOa$ a mogu se podijeliti na primarna (izravno pokazuju stupanj
iskori,tavanja prostora citO funkcijama (unutar zgrada i povr,ini samog prostora citOa)) i sekundarna (ukazuju na
popratne pojave). ' S/: udio kori,teni2 povr,ina pojedini2 grupa funkcija u 15: * u je prosje&no !!S servisi$
financije i uredi$ 32S trgovina na malo i ne 15: funkcije 2!S. +eli&ina 1itOa odnosno 15: je u odnosu na
veli&inu grada izrazito mala (9jema&ka: 4annover 0$<< km
2
$ @unc2en ($<C km
2
$ dok je ' S/: jo, i manja
za2valjuju-i visokim ne%oderima). 3o na&inu i intezitetu iskori,tavanja 15: nije 2omogen pa se dijeli na cit0
jezgru (ne%oderi i podzemne eta#e radi intezivnog kori,tenja zemlji,ta)$ cit0 okvir ili prijelazna zona (male i
velike zgrade$ manje citO funkcija$ vi,e parkirali,ta$ ve-i promet motorni2 vozila). Izrazitu koncentraciju u 15: *
u pokazuju trgovina na malo i financijske institucije. Stanovanje u citO je svedeno na minimum$ tu stanuju samo
oni neop2odni za funkcioniranje citOa. 3rete#no su to samci ili parovi radne do%i. ' ru%noj zoni citOa$ u
prijelaznoj zoni stvaraju se slamovi i geta.
4OKA5IJA INDUS1RIJE U GRADU
Industrija kao i poslovne djelatnosti zauzima malu povr,inu grada ali zato zapo,ljava veliki dio zaposlene mase.
Industrija je najizrazitija %azna djelatnost grada. Znaenje industrije se mjeri: udjelom ukupno zaposleni2$
udjelom nacionalnog do2otka od industrije$ %rojem industrijski2 poduze-a. =esto se koristi kvocijent lokacije koji
pokazuje stupanj koncentracije pojedine vrste industrije u gradu. (ispitno pitanje: 4o#a7ija in!$stije $ ga!$"
Fokacija industrije u gradu ovisi o za2tjevima pojedini2 grana industrije ali i o uvjetima koje pojedine lokacije
8
pru#aju prema zadovoljavanju ti2 za2tjeva. 3rvu skupinu lokacijski2 za2tjeva &ine karakter tj. te2nolo,ka o%ilje#ja
proizvodnje (veli&ina zemlji,ta$ nagi% terena$ razina podzemne vode$ vodovod$ kanalizacija$ za,tita stam%eni2
zona od %uke$ polucije$... drugu skupinu &ine za2tjevi dostupnosti odnosno prometne povezanosti (radnici$ ro%a$
sirovine) i ,ire komunikativnosti. .re-u skupinu &ine lan&ane veze koje postoje u proizvodnom procesu (to su
operativni kontakti izme8u pojedini2 funkcionalni2 jedinica u proizvodnom sistemu$ a mogu %iti na razini ulica$
&etvrti$ gradova$ dr#ava$ me8unarodne). =inioci lokacije industrije se mijenjaju u vremenu za2valjuju-i
te2nolo,kom napretku. S o%zirom na te2nolo,ka o%ilje#ja$ a s tim u vezi i lokacijske za2tjeve imamo tri faze:
palotehniku (najva#niji su rudarstvo$ te,ka metalurgija$ tekstil i %rodogradnja)$ mezotehniku
(metaloprera8iva&ke grane (strojevi$ vozila)$ elektroindustrija$ pre2ram%ena$ kemijska)$ neotehnika (nakon II
svjetskog rata$ elektroindustrija$ industrija zra&nog i kopnenog prometa te industrija za telekomunikacije$ o%radu
podataka). :akle vidljivo je za zadnje dvije faze da nisu vi,e potre%ne lokacije uz izvor sirovina$ ve- im je va#nija
dostupnost kupovnim potencijalima. #azmjetaj industrije u gradovima razijenih zemalja kao posljedica
navedeni2 faza mo#e se prikazati uop-enim modelom sa ,est glavni2 lokacij industrije. 3olaze-i od sredi,ta
prema ru%u grada () u starogradskoj jezgri i 2) na ru%u te jezgre smjestile su se neke industrije u palote2ni&koj
fazi$ 3) du# #eljeznica$ glavni2 cesta$ rijeka$ kanala$ o%ala$ jezera i mora smjestile su se u mezote2ni&koj fazi kao
i !) na ru%u novog dijela grada. ;) &ine planske industrijske zone na ru%u grada u prigradskim naseljima ili
unutra,njim dijelovima grada$ a C) &ine lokacije u prigradskim industrijskim (satelitskim) naseljima koja se
razvijaju u neote2ni&koj fazi. Iz toga se vidi da se industrija u gradu promatra u tri prostorna o%lika: kru#ni$
sektorski i o%lik jezgre. Industriju u gradu mo#emo klasificirati i prema nji2ovom tr#i,tu (lokalnom ili
nacionalnom). .ako /. 3red dijeli na: () industrija koncentrirana uz 15:$ industrija 2rane (smanjivanje tro,kova
distri%ucije)$ 2) u sredi,tu grada su one sa potre%om velikog direktnog komuniciranja s potro,a&ima (grafi&ka)$ 3)
industrija za lokalno tr#i,te s lokalnim izvorima sirovina (industrija opeke)$ !) visokovrijedni2 produkata
(farmaceutska$ strojevi)$ ;) nije %itno da su u centru ali tre%aju veliku komunikativnost (elektronska industrija)$ C)
smje,tene uz o%alu ali nisu usmjerene na lokalno tr#i,te (naftna industrija)$ <) orijentirane na nacionalno tr#i,te
(uz glavne prometnice$ usmjerene na finalne proizvode). 3ostoji veliki proces decentralizacije industrije$ ona se
odmi&e od centra prema ru%u$ ali ne jako daleko u prosjeku se pomakne za (; * 20 km od prvo%itne lokacije.
S1AMBENE 0ONE GRADA
(ispitno pitanje: Stam6ene 2one ga!a"
9ajve-i udio gradske povr,ine otpada na stam%enu funkciju. ' S/: * u u gradovima ve-im od (00 000
stanovnika na tu funkciju otpada !(S prostora$ a u manjim i vi,e od ;0S. ' pogledu prostornog razmje,taja
stam%eni2 zona$ nji2 ima po cijelom gradu$ mije,aju se sa drugim na&inima iskori,tavanja zemlji,ta$ ali na
ru%nim zonama su zastupljene gotovo samo one. ' centru je svedena na minimum radi poslovni2 djelatnosti i
tamo se stanovi nalaze samo na vi,im katovima zgrada. ' sredi,njoj zoni je stam%ena funkcija pomije,ana i
dalje sa ostalim ali je zna&ajnije ve&i udio u odnosu na onaj u centru. 'daljavanjem od centra stam%ena funkcija
raste. S o%zirom na lokaciju imamo sredi,nje$ ru%ne i prigradske. 3o,to je u centru renta visoka tamo su
djelatnosti koje o%r-u velika sredstva$ a ne stanari. Gustoa izgraenosti pada sa udaljeno,-u od centra (u
centru se zgrade dodiruju$ visoke su$...). najve-a gusto-a stam%eni2 zgrada je oko sredi,nje poslovne zone i
tamo je gradnja vr,ena u %lokovima. 7isina stambenih zgrada u pravilu se smanjuje od centra prema periferiji.
Bedino se naru,ava planskom izgradnjom stanova (velike zgrade okru#ene o%iteljskim ku-ama na periferiji).
3rve velike vi,estam%ene zgrade se javlaju u (C stolje-u i namjenjene su srednjim slojevima$ vojsci i &inovni,tvu$
a kasnije radnicima. 9azivale su se radi vojnika kasarne. 3rvi put su se zapravo javile u anti&kom periodu
pojavom centralisti&ki2 dr#ava. "radnja Qradni&ki2 kasarniQ je proizvod () stolje-a uzrokovan velikom
imigracijom radne snage za industriju. "usto-a izgra8enosti$ visina stam%eni2 zgrada i druga fizionomska
o%ilje#ja stam%eni2 zona gradova ovise o: starosti grada$ dinamici razvoja grada$ ekonomskoj razvijenosti$
stupnju ur%anizacije$ prostornoj pokretljivosti ljudi ... ' S/: ?0S stam%eni2 povr,ina otpada na niske
jednoo%iteljske ku-e$ u evropi manje radi planske gradnje satelitski2 naselja za stanovanje. "tarost stambenih
zgrada i dinamika izgradnje su tako8er va#ni u razvoju grada. Stare zgrade su o%i&no vezane uz centar (gradovi
sa tradicijom vi,e (00 * ina godina). Lemlje sa ranom ur%anom ekspanzijom imaju puno stari2 zgrada ("5 ;0S
stam%enog fonda iz ()!0). Stare zgrade su jeftine i to je razlog postojanja siroma,ni2 imigranata oko sredi,nje
poslovne zone (stanovi su lo,i$ stari te zato jeftini). .o je proces degradacije stam%eni2 zona. Stam%ena
podru&ja grada se dijele na jedinice stanovanja$ tj. stam%ene jedinice. Izdvajaju se stam%ene jedinice
(super%lok$ susjedstvo$ &etvrt ...) z%og prou&avanja i planiranja izgradnje stam%eni2 zona. Laokru#ena stam%ena
jedinica pri2va-ena je u svim zemljama i u njoj #ivi od 2 000 do (0 000 stanovnika. Dsim stam%eni2 zona svaka
jedinica ima i opskr%ni centar$ ,kolu$ zdrastvene institucije i drugu infrastrukturu. 9ovi Lagre% je gra8en po
planskim jedinicama od ();;. ' Lagre%u ima vi,e od 30 stam%eni2 naselja.
PROME1 U GRADU
.o je jedan od glavni2 faktora koji utje&u na prostorno ,irenje i prostornu strukturu grada. 9e smije se prou&avazi
samo promet unutar gradski2 me8a. "radovi su &vori,ta regionalnog$ me8umjesnog prometa. S o%zirom na tip
prometa mo#emo imati unutargradski (mjesni)$ prigradski i me8ugradski. 3o svojoj funkciji mo#e %iti teki$i
promet i promet u mirovanju. .eku-i promet &ine vozila koja se kre-u po izgra8enim prometnicama. 3romet u
9
mirovanju se odnosi na parkirali,ta. 3o njegovoj svrsi ga dijelimo na putniki i teretni$ a s o%zirom na na&in
kori,tenja vozila na javni ili masovni i individualni. 3ose%na va#nost se pridaje prometu s o%zirom na smjerove
kretanja. S o%zirom na smjerove kretanja mo#e se podijeliti na ulazne i izlazni iz grada. 3romet se odvija
gradskim prometnicama (ulice$ pruge$ kanali). "radske ulice &ine kostur grada$ one dijele %lokove$ ispod nji2 ide
struja$ voda$ kanalizacija$... @re#a ulica ovisi o strukturi grada$ vremenu i dinamici te na&inu razvoja grada.
Gradske ulice su vi,eg ili ni#eg reda. Dne vi,eg rada su tranzitne i povezuju grad s njegovim dijelovima i %rzim
me8ugradskim cestama. 9i#eg reda su one unutargradske$ povezuju pojedine dijelove grada. 3o svom polo#aju
ulice su dijagonalne$ transverzalne$ kru#ne$ o%ilazne$ paralelne$ ... 9ajzna&ajnija gradska prijevozna sredstva su
tramvaj$ trolej%us$ auto%us$ podzemna i nadzemna #eljeznica. ' centraliziranim gradovima (udio zaposleni2 je
(0 * 20S u centru grada) i kod nji2 smjer i intezitet prometa je jako usmjeren prema centru grada. 3ojava
oso%nog vozila je smanjila upotre%u javnog prijevoza. S o%zirom na zna&enje pojedini2 prometni2 sredstava
imamo tri faze razvoja. 3rva je vezana za predindustrijske gradove u kojima je %io intezivan pje,a&ki promet$ dio
je &inio kolski prijevoz (konjima)$ a drugom polovicom () stolje-a se javlja tramvaj. :ruga faza po&inje
uvo8enjem elektri&nog tramvaja$ a #eljeznica do%iva glavnu u logu u me8ugradskom prometu. .re-a faza
po&inje uvo8enjem auto%usa i oso%ni2 vozila$ po&inje pedeseti2 20 stolje-a. /uto%usni i tremavajski promet se u
gradu me8uso%no nadopunjuje. .ramvajski promet je u kompaktno izgradra8enim zonama grada$ a auto%usni
preuzima tamo gdje zavr,ava tramvaj. 3ove&anjem oso%ni2 vozila javlja se pro%lem zagu,enosti gradski2 ulica
pa se grade velike %rze ceste i zao%ilaznice (GApressMaOs ili >reeMaOs).
POPU4A5IJSKO , DEMOGRAFSKA S1RUK1URA GRADA
GUS1O:A S1ANOVNI;1VA GRADA
+eli&ina grada se izra#ava %rojem stanovnika$ a gusto-a %rojem stanovnika na jedinicu povr,ine. "usto-a se
mo#e podijeliti na op$u gradsku gusto$u i na stam!enu gusto$u. "usto-a stanovni,tva izravno ovisi o veli&ini
grada$ na&inu odre8ivanja gradske me8e$ tipu stam%eni2 zgrada$ funkcionalnoj strukturi grada$ starosti grada$ ...
3ose%na se pozornost posve&uje unutargradskom razmjetaju stanovni,tva. 6adi se po malim jedinicama
%azirani2 na popisu stanovni,tva ili na matemati&kom modelu s primjenom gradijenta gusto-e. ' pravilu gusto-a
pada udaljavanjem od centra (u centru najmanja$ oko poslovnog centra najve-a radi veliki2 stam%eni2 zgrada i
onda pada prema periferiji). "usto-u grada mo#emo prikazai kartogramima$ gradijentima gusto-e$ grafovima. '
profilu gusto-e stanovni,tva postoje razlike izme8u mali2 i veliki2 gradova. ' mali gradovima gusto-a %r#e
opada udaljavanjem od centra. Isto to vrijedi i za stare gradove u odnosu na nove. ' gradovima /ngloamerike$
Lapadne Gurope i /ustralije gusto-a stanovni,tva u toku vremena opada u centru$ a pove-ava se u ru%ovima. '
centru se tako javlja krater$ a maksimum je oko sredi,nje poslovne zone. ' gradovima se koncentrira poslovni
dio u sredi,tu$ a raste privla&nost ru%ni2 i prigradski2 zona i time se razlike u gusto-i s vremenom smanjuju. 7od
ostali2 zemalja je druga&ije. "radijent gusto-e je konstantan$ jer kod nerazvijeni2 %ogati ostaju u centru grada$ a
siroma,niji i manje mo%lni slojevi se usredoto&uju na ru%ove grada.
UNU1ARGRADSKA PRESE4JAVANJA S1ANOVNI;1VA
(ispitno pitanje: Un$taga!s#o pese(ja%anje stano%ni>t%a (p$(( i p$s3 8a#toi""
Imamo tri vrste preseljavanja u svakom gradu: doseljavanje, iseljavanje i unutargradsko preseljavanje.
"lavni uvjeti koji uzrokuju preseljavanje stanovni,tva unutar samog grada mogu se svrstati u dvije skupine:
skupinu ekspluzivnih ,push- i atraktivnih ,pull- faktora.
*kspluzivni faktori su unutarnji i vanjski. 9ajzna&ajniji unutarnji su: promjena dru,tvenog statusa$ ekonomskog
statusa te etni&ka i rasna promjena u procesu asimilacije$ ... Vanjski faktori proizlaze iz neposredne okoline. .o
je degradacija okoline$ promjena socijalne$ vjerske i etni&ke strukture sredine$ porast ili pad vrijednosti
zemlji,ta$ ... +a#an je socijalni ili vertikalni mo%ilitet (siroma,an R %ogat) jer njegovom promjenom se
najvjerojatnije i mjenja mjesto stanovanja pojedinca. +a#an nam je i #ivotni stadij (ciklus): dje&a,tvo$
mladena,tvo$ %rak %ez djece$ %rak s djecom$ djeca napu,taju dom$ starost (mirovina). ' S/: prema #ivotnom
ciklusu u prosjeku jedna o%itelj promjeni ? * ) mjesta stanovanja (oko (0 godina ovisno o #ivotnom ciklusu).
%traktivni faktori tako8er su unutarnji i vanjski. Dd unutarnjih imamo: ponuda stanova$ cijene stanova$ veli&ina$
opremljenost$ ... Vanjski su polo#aj u odnosu na ostatak dijelova grada$ radna mjesta$ opskr%ni centri$ ,kole$ ...
+e&ina faktora koji utje&u na unutargradsko preseljenje ipak spadaju u ekspluzivne. &roces unutargradskog
preseljavanja ima dvije faze. 3rva je dono,enje odluke o potre%i za novim stanom$ a druga je dono,enje odluke
o preseljenju.
SO5IJA4NA 1OPOGRAFIJA GRADA
(ispitno pitanje: So7ija(na topoga8ija ga!a"
3rema socijalnim o%ilje#jima grad nije 2omogen. Socijalna topografija je usko vezana sa stupnjem dru,tveno *
ekonomskog razvoja i ur%anizacije. 3ostoji suprotni socijalni zoning izme8u gradova razvijeni2 i nerazvijeni2
zemalja. +elike socijalne razlike imaju jak odraz na socijalnu topografiju. Dsim socijalni2 razlika na socijalnu
topografiju utje&u i etni&ka$ vjerska$ rasna i jezi&na slo#enost.
10
*uropa ima ve-u 2omogenost s o%zirom na etni&ku$ vjersku i rasnu strukturu. .o je u pro,losti %ilo podru&je
emigracije (puno vi,e daju nego li primaju novi2 stanovnika).
%ngloamerika, %ustralija i 8ovi 9eland su tipi&ni predstavnici 9ovog Svijeta. @a2om su nastali od doseljenika
stoga gradovi imaju jaku etni&ku$ vjersku$ rasnu i jezi&nu i ekonomsku (ovisno o razvijenosti) slo#enost
stanovni,tva.
%friki gradovi imaju prisutnost razli&iti2 grupa stanovni,tva po podrijetlu$ rasi$ vjeri$ ... Sli&no je i u nekim
gradovima azije gdje su europljani donjeli europski na&in #ivota ,to se jako odrazilo na na&in domoroda&kog
stanovni,tva koje ga je pri2vatilo i to se odrazilo na strukturu grada. 9astanak tzv. dvojni2 struktura %itno je
o%ilje#je ti2 gradova. ' takvim sredinama ne postoji asimilacija europljana.
.atinoameriki gradovi imaju tako8er specifi&nu demografski slo#enost. 6ana i jaka migracija ,panjolaca i
portugalaca koji nisu %ili otporni na mije,anje sa drugim narodima.
' razvijenim zemljama je prisutan proces metropolitanizacije$ koji je u stalnom ja&anju i dovodi do stavaranja
novi2 ur%ani2 prostorni2 jedinica * gusto naseljeni2 regija. 3razni se centar grada koji polako degradira$ a vi,e
ne postoji preseljavanje na relaciji selo * grad. Ba&a decentralizacija funkcija unutar grada. ' nerazvijenim
zemljama jo, su uvijek u fazi industrijalizacije te niske ur%anizacije. Imaju ruralni egzodus i eksplozivan rast
gradova i kao posljedice socijalno * geografskog procesa s time i utje&u na socijalnu topografiju grada ti2
zemalja. 9a eksplozivan rast gradova nerazvijeni2 najvi,e utje&u veliki prirodni prira,taj i imigracija. .ako da u
tim gradovima udio imigranata iznosi i vi,e od ;0S. Dvakva dinami&na imigracija podr#ava se tradicionalnom
ekonomskom strukturom sa tri glavna sektora: () 2; * !0S individualni sektor (nemaju stalan posao: zidari$
te#aci$ lopovi$ prostitutke ...)$ 2) porodi&ni sektor (3; * !;S) sa malim proizvodnim jedinicama (%azar tip
ekonomije)$ 3) (; * ;0S ve-e proizvodne korporacije s reguliranim radnim vremenom$ organiziranim tr#i,tem$
proizvodnjom$ ... 3osljedica jakog priliva stanovni,tva je i nekontrolirano ,irenje grada izgradnjom specifi&ne
topografije. 9ekontrolirana ili QsTuatterQ naselja nastaju na ru%ovima grada. 6ije& je o %espravnom naseljeniku
na tu8oj zemlji. 9aselja se grade od otpadnog materijala (karton$ lim$ daske$ ...)$ neplanski i %ez infrastrukture.
STuatter je engleski$ naziv postoje i drugi: 5razil * favelas i mocam%os$ 3eru i +enezuela * %arriadas$ =ile *
calampas$ Indija * %ustees$ @aroko * %idonvilles$ .urska gececondu. 'dio nekontrolirano izgra8eni2 naselja
prekriva u pojedinim gradovima i ;0S gradskog zemlji,ta. .ako u zemljama u razvoju imamo %ogate u sredi,tu$
a siroma,ne na ru%u grada. 3ro%lem je u socijalnoj topografiji i diferenciranje stanovni,tva na socijalne klase ili
slojeve. 3ostoje dva pristupa$ @arksisti&ki (dijeli se na osnovu polo#aja u proizvodnji i uvjetima #ivota) i
gra8anske socijologije gdje se diferencira prema polo#aju na socijalnoj ljestvici na gornju$ srednju i donju i tako
svaka pojedina od nji2. Socijalna struktura gradova se mijenja u vremenu u skladu sa dru,tveno * ekonomskim
razvojem. Srednji sloj raste u razvijenim zemljama. ' zemljama u razvoju donji slojevi &ine C0 * <0S$ srednji 20
* 3;S$ a gornji ;S.
' S/: kvaliteta stanova i socijalni presti# rastu udaljavanjem od centra. ' centru grada su stanovi stari$ te stoga
i lo,e opremljeni te su tu siroma,ni. .o je zona slamova i geta. 3ojedine socijalne grupe se poku,avaju
koncentrirati na nekom podru&ju. S vremenom socio * ekonomski status pojedini2 zona pada radi
unutargradski2 migracija. 3ostoji razlika izme8u mali2$ novi2 i veliki2 gradova. @lai i novi gradovi imaju o%rnuti
zoning od veliki2 (veliki u centru imaju siroma,ne na ru%u %ogate). Isto se odnosi i na razvijene i nerazvijene
(centar nerazvijeni2 nastanjuje elita). @ijenjaju mjesta stanovanja pojedini2 socijalni2 grupa uvjetuju &etri
nezavisne varija%le evolucije grada: () prirodna osnova$ lokalna topografija kojoj se prilago8uje prostrorna
struktura grada$ 2) te2nologija$ pose%no razvoj prometa i komunikacija koje omogu-uju odvajanje mjesta
stanovanja od rada$ 3) veli&ina$ stopa rasta te rasna i etni&ka kompozicija grada$ !) ekonomska$ ekolo,ka te
socijalno * klasna kompozicija grada.
' .atinskoj %merici postoji jasna polarizacija na malu elitu i veliki ploretarijat. Srednji slojevi nisu previ,e va#ni.
Glita #ivi u ekskluzivnim zonama koje su prvo%itno u centru grada$ ali te2nolo,kim razvojem se te zone pomi&u
od 15: u smjeru ru%a grada. ' stam%enom mozaiku Fatinske /merike imamo tri %itna elementa: () sektor
visokog statusa koji se pomi&e prema ru%u od jezgre$ a nji2ovo mjesto preuzima siroma,niji dio$ 2) unutra,nji ili
Q%eznadni slamoviQ i 3) vanjska su%ur%ana zona Qslamovi nadeQ s &esto do%ro organiziranim QSTuatterQ
naseljima. ' gradovima /ustralije i 9ovog Lelanda sistem je i sti kao u razvijenim i S/: * u ali s tom razlikom da
srednji pa i ni#i slojevi imaju sredstava da kupuju ku-e u su%ur%anoj zoni pa se stoga ona %rzo ,iri. ' socijalno
topografiji Gurope postoji velkia ,arolikost radi razli&itog razvoja pojedini2 zemalja i nji2ovog dru,tvenog
ure8enja. ' gradovima /zije i /frike je socijalni zoning izrazito kompliciran radi slo#enosti u etni&kom$ vjerskom i
socio * ekonomskom smislu kao i s o%zirom na porijeklo stanovnika. Izra#ena je dvojnost gradova$ ve&ina su
%ile kolonije pa je to i kolonijalni tip grada. ' jednom dijelu #ive %ogati europljani pa i neki domoroci$ dok u
drugom dijelu #ivi ni#i stale# domoroda&kog stanovni,tva. +ndijski gradovi tako8er su jako dvojni$ do ()!< se
razvijaju dvojni anglo * indijski gradovi. @la8i %ritanski dio je jasno diferenciran po &etvrtima: 1antonment$ s
vojnim garnizonom$ 1ivil Fines$ &inovnici i nji2ove o%itelji$ 6ail 1olonO$ #eljezni&ka stanica s skladi,tima te Sadr
5azar ili trgova&ki centar u centru. Indijski dio je podjeljen u vjerske i etni&ke &etvrti$ a one jo, imaju svoje
podjele na kaste$ pose%ice 4indusi. 9akon ()!< izrazita je imigracija i ru% se naglo ,iri divljim naseljima. 3odjela
na %ogate$ srednje i siroma,ne je izrazita. "radovi jugoisto&ne /zije su na prijelaznoj fazi iz predindustrijskog i
industrijskog grada. Drijentalni gradovi imaju dvojnu strukturu. 'z stare islamske medine$ diferencirane na
etni&ke &etvrti %ez socijalne segregacije u kolonijalno do%a razvija se europski dio. Guropski dio je naru,io
11
rod%inske i krvne veze i nakon dekolonizacije imu-ni i %ogati napu,taju podru&je medine koje sada nastanjuju
siroma,ni. 5ogati se pomi-u prema ru%u grada.
La analizu socijalni2 podru&ja u svijetu veliku primjenu ima faktorska ekologija. 5it je u tome da se socijalna
struktura analizira na %azi ve-eg %roja varija%li primjenom faktorske analize. Ima desetak faktora sa tri %azna:
ekonomski status$ o%iteljski status i etni&ki status. Sve dosada,nje rezultate su generalizirali 5errO i 6ess i do%ili
uop-eni model razvoja grada: () stanovni,tvo se koncentrira s o%zirom na socio * ekonomski status$ 2) ve-e
o%itelji su na periferiji$ a manje u centru$ 3) eti&ke ili druge grupe se koncentriraju i segregiraju u centru grada u
male jezgre. S procesom segregacije je i povezan razvoj geta (geto u europi se pojavio prvo * naseljuju ga
#idovi). "eto je u suvremenom svjetu pod najve&im utjecajem vanjski faktora. ' S/: su geta crnaca$
portorikanaca$ indijaca$ ...
DNEVNA KRE1ANJA S1ANOVNI;1VA U GRADU
:o dnevni2 kretanja dolazi zato ,to su radno mjesto i mjesto stanovanja vi,e * manje na razli&itim lokacijama.
:nevna kretanja imaju relaciju mjesto stanovanja * rad$ opskr%a$ rekreacija$ ... 3ostoji velika razlika gusto-e
stanovni,tva u gradu u roku 2! sata. 3o danu su stanovnici u centru i industrijskim zonam$ no-u u stam%enim
zonama. ' 5remenu$ u lu&koj zoni grada no-u je ?00 stanovnika$ a u toku dana 3C 000 zaposleni2 i !00
neaktivni2. ' citOu 5remena no-u je 2 ;00 stanovnika$ a danju 3! 000 zaposleni2 i ( 000 neaktivni2. 0ier je na
osnovu 0innipega dnevno stanovni,tvo podijelio u &etri skupine: () rezidencionalno (ku-ne pomo-nice$
doma-ice$ djeca)$ 2) institucionalno (%olnice$ ,kole$ zatvori)$ 3) zaposleno (svi u zgradama)$ !) tranzitno i
mo%ilno (trgovine$ kazali,ta$ kina$ muzeji$ putnici u javnim ili vlastitim prijevoznim sredstvima). /nalizom dnevne
pokretljivosti stanovni,tva u gradu utvr8uje se: () ukupna masa stanovni,tva u kretanju$ 2) polazi,te i odredi,te$
3) na&in kretanja$ !) vremenska frekventnost u 2! sata.
MORFO4O;KA S1RUK1URA GRADA
POJAM MORFO4O;KE S1RUK1URE GRADA
.o je prostorni raspored i me8uso%ni odnos morfolo,ki2 elemenata u gradu (ulica$ trgova$ parcela$ javni2
povr,ina$ %lokova zgrada$ ...). ' analizi morfologije grada velika se pa#nja posve&uje tipu zgrada. est
najzna&ajniji2 o%ilje#ja koji utje&u na morfologiju grada su: polo#aj ku-a u odnosu na ulicu$ na&in gradnje du#
uluce$ starost zgrada$ visina zgrada$ gra8evni materijal i o%lik krova. @orfolo,ka struktura ovisi i o planu grada$
na&inu kori,tenja gradskog zemlji,ta.
P4AN GRADA
(ispitno pitanje: P(an ga!a"
3lan grada sadr#i tri integralna elementa: ulice i nji2ov sistem$ raspored parcela gradskog zemlji,ta i raspored
zgrada. 9ajop,irniju sistematizaciju gradova s o%zirom na nji2ov plan napravio je .ricart koji i2 dijeli na
2omogene i 2eterogene gradove.
'omogeni ga!o%i 'eteogeni ga!o%i
3lanski 6ekonstruirani
3ravokutni 3olinukleinski
Finijski @re#asti
6e%rasti 7ru#ni
3aralelni 7oncentri&ni
@re#asti 6adijalni
6adijalno * koncentri&ni
Lvijezdasti
7ru#ni
9eplanski gradovi
'tvr8eni gradovi
Lvjezdasto o%likovani
9epravilni
+e&ina gradova u svijetu ima 2eterogenu strukturu. 9agla,eno slo#ena je kod gradova s dugom ur%anom
tradicijom.grad s pravilnim rasporedom ulica je nastao tamo gdje je grad u dru,tvu imao va#nu ulogu. "radovi s
nepravilnom s2emom ulica su se razvijali neplanski$ o&iti prmjer su islamski gradovi. 3ravilan raspored ulica su
imali pred2istorijski gradovi$ gra8eni planski$ gradovi u kini$ /steka$ @aOa$ Inka$ anti&ke gr&ke$ u europi se
pravilan raspored ulica ponovo javlja u (3 stolje-u. ' renesansi i %aroku na osnovu anti&ke inspiracije ponovo se
planiraju pravilni gradovi. 3ravilan raspored ulica u pravokutnom o%liku je %io do () stolje-a$ nakon toga
pojavom novi2 o%lika prijevozni2 sredstava javlja se potre%a za radijalnim ulicama. u 64 su najzatupljeniji
2eterogeni gradovi$ slo#eni planovi gradova sa vidljivim strukturama srednjvjekovne jezgre$ dijelovi iz %aroka$ ()
stolje-a$ novijeg razdo%lja.
12
RA0VOJ MORFO4O;KE S1RUK1URE GRADA
"radovi se mijenjaju s o%zirom na dru,tveno * ekonomske$ te2nolo,ke$ kulturne$ ... uvijete. Lna&i nose o%ilje#ja
vremena i sredine. "radove su poku,ali klasificirati po nji2ovoj starosti. 3a imamo mnoge klasifikacije: ()
nukleinski stadij$ stadij razvoja starogradske jezgre (srednji vijek)$ 2) formativni grad$ ,irenje izvan starogradske
jezgre (() stolje-e)$ 3) suvremeni stadij (20 stolje-e$ motorizirana vozila). S o%zirom na te2ni&ku opremljenost i
kulturnu pojavu ili pad imamo: () eote2ni&ku fazu (vjetar$ voda i drvo su izvor energije$ (0 * (? stolje-e)$ 2)
polite2ni&ka faza (razvoj %aziran na ugljenu i #eljezu$ parni stroj)$ 3) neote2ni&ka faza (nakon (??0 uvo8enjem
elektri&ne energije$ radio i televizija$ nova prometala$ suvremena faza metropolisa)$ !) %iote2ni&ka faza (jak
razvoj %iolo,ki2 znanosti$ pa#nja se posve&uje kompletnoj prirodnoj osnovi idru,tvenoj sredini). S o%zirom na
pojavu i pad gradova imamo: () eopolis (prva naselja %azirana na poljoprivredi$ ri%arstvu i rudarstvu)$ 2) polis
(mali grad s manofakturom i malim trgovinama)$ 3) metropolis (veliki grad$ razvijene proizvodne i uslu#ne
djelatnosti s velikim gravitacijskim podru&jem)$ !) megapolis (dominira materijalno %ogatstvo$ %irokracija ima
veliku va#nost)$ ;) tOrannopolis (tiranski grad gdje su tro,kovi i sjaj mjerilo)$ C) nekropolis (grad smrti$ u njemu
vladaju glad$ rat i %olesti koji uvjetuju pad uslu#ni2 i kulturni2 djelatnosti).
Faze razvoja u morfolokoj strukturi koje se mogu izdvojiti pose%ice u europi je etapa iz rimskog perioda. '
srednjem vijeku grad je %io mali okru#en o%ram%enim zidovima$ nepravilne s2eme ulica$ isticanje sredi,njeg
gradskog trga s tr#nicom i okolnim javnim zgradama. ' (C i (? stolje-u slijedi dinami&nije razvijanje gradova$
planski razvoj gradova pod utjecajem 2umanizma i renesanse$ odre8ene s2eme ulica$ pose%na pa#nja je
posve-ena trgovima i rasporedu i izgledu zgrada oko nji2. La planski razvoje zaslu#no je razdo%lje od (C * (?
stolje-a. .ada se restauriraju stari i grade novi gradovi. 7od nas je tada podignut novi grad 7arlovac (;<) u
o%liku ,esterokutne zvijezde. ' drugoj polovici (? stolje-a po&inju se ru,iti o%ram%eni zidovi u gradovima. 3ostoji
nekoliko faza u ruenju gradskih zidina. Dd (<C0 na mjestu zidina se grade ku-e$ (<C0 * (?C0 se tu ure8uju
zelene povr,ine$ (?C0 * (?); tu se ure8uju kru#ne i druge prometnice$ a od (?); se za ta mjesta zidina
odre8uju razli&ite svr2e (ceste$ sportska igrali,ta$ ,etali,ta$ ...). Svaka faza razvoja odlikuje se odre8enim
specifi&nostima: gusto-a izgradnje$ visina o%jekata$ stil$ gra8evinski materijal$ ...
KU41URNO , GENE1SKI 1IPOVI GRADA
"rad se tretira kao dio pejza#a. 3ri tome se smatra da grad nije samo proizvod op-e dru,tveno * ekonomske i
te2nolo,ke razvijenosti$ morfolo,ko * fizionomski2 o%ilje#ja grada su i odraz odre8enog kulturnog kruga. 3a se
gradovi npr. u Guropi klasificiraju na: srednjoeuropski i zapadno europski$ sjeverno i isto&noeuropski$ rusko *
sovjetski grad$ orijentalni$ afri&ki$ latinsko ameri&ki$ ... 9a taj na&in se svijet dijeli u (2 veliki2 cijelina.
MORFO4O;KE 5IJE4INE GRADA
' svakom i2 je gradu mogu-e izdvojiti prema elementima kao ,to su trgovi$ zgrade$ ... i uglavnom se te cijeline
poklapaju sa na&inom kori,tenja gradskog zemlji,ta i etapama razvoja grada.
EKO4O;KI PROB4EMI GRADA
3ro%lem je velika koncentracija i centralizacija$ prenagla i intezivna decentralizacija i drugi prostorni procesi koji
u razvoju grada mogu destruktivno djelovati na osnovne ljudske vrijednosti i uni,titi #ivotni prostor. 3ro%lemi se
mogu svrstati u tri skupine: fizika degradacija urbane sredine (razvoj %etonirane sredine$ %rza i gusta
stam%ena izgradnja$ neodgovaraju-a infrastruktura$ divlja naselja$ zaga8ivanje prometom koji je najevidentniji u
svim gradovima$ potro,nja voda i njena za,tita)$ problemi socijalne sredine (posljedica su opadanja
zajedni,tva u ur%anoj sredini$ smanjenje standarda$ de2umanizacija pojedini2 dijelova grada ,to ima za
posljedicu: agresivnost$ mentalne %olesti$ kriminal$ prostituciju$ ...)$ problemi prostorne organizacije $ivota
(grad je puno pojedinaca i organizacija koje su u stalnoj interakciji te su potre%na kretanja velikog %roja ljudi i
ro%a raznim prijevoznim sredstvima te nastaje prometna zakr&enost i normalne cirkulacije vi,e nema ,to
uzrokuje druge dalekose#ne pro%leme u organizaciji #ivota u gradu i na&inu kori,tenja gradskog zemlji,ta).
GRAD I OKO4I5A
U1JE5AJ GRADA NA OKO4I5U
3redindustrijski grad je %io jasno odijeljen od svoje okolice o%ram%enim sistemom$ ali usprkos tome %io je usko
vezan funkcionalno vezan. Dkolica je grad opskr%ljivala pre2nam%enim proizvodima i raznim sirovinama$ a grad
okolicu zanatskim proizvodima i uslugama. Industrijalizacija je promjenila odnose izme8u grada i okolice.
3ospije,ena je prostorna pokretljivost ljudi i ro%a. +alja istaknuti da se grad razvija sa razvojem prometa. ' ranoj
fazi industrija je unutar gradske me8e$ razvoj #eljeznice je pospije,io razvoj grada prema van te se na taj na&in
po&inje mijenjati prostorna struktura grada. Eeljeznica u drugoj polovici () stolje-a po&inje poticati
su%ur%anizaciju. (ispitno pitanje: ;to je s$6$6ani2a7ija" "uburbanizacija je prerazmje,taj i ,irenje ur%ani2
sadr#aja i funkcija grada na njegov ru% i u prigradsku zonu. 3od utjecajem #eljeznice grad poprima zvijezdast
o%lik. 7asnije je su%ur%anizacija u%rzana razvojem automo%ilskog prometa. ' uvjetima automo%ilskog prometa
proces su%ur%anizacije se sve vi,e o&ituje u kru#nom$ a ne u radijalnom o%liku kao prije. ' predindustijskom
13
gradu radna mjesta sekundarnog i tercijalnog sektora te stanovanje su koncentrirana na uskom prostoru
gradskog sredi,ta. S industrijalizacijom tercijalni sektor se koncentrira u sredi,tu$ a sekundarni sektor se
koncentrira u predgra8ima. 7asnije je op-a tendencija pomicanja stanovanja prema ru%u$ poja&ava se
koncentracija tercijalnog sektora u gradu i poslovni2 centara na ru%u grada. 6azlika europa * angloamerika je ta
,to su u europi postojala okolna sela koja su su%ur%anizirana$ a u angloamerici i2 nema ve- se tamo grade nova
naselja.
"lavni pokreta& preo%raz%e okolice je funkcija rada u gradu. 9a taj na&in se agrarno stanovni,tvo pretvara u
neagrarno. .o se odvija na dva na&ina: seli se u grad i time grad raste ili se pove-ava dnevna pokretljivost
stanovanje * radno mjesto.
DIFEREN5IRANJE GRADA I OKO4I5E
"rad s svojom ur%aniziranom okolicom &ini inegralnu prostornu cijelinu * gradska regija ili gradska
aglomeracija. "radska aglomeracija u ,irem smislu se odnosi na svako gradsko naselje. "radska regija ili
aglomeracija sastoji se od dva dijela: grada u sklopu administrativni2 me8a i okoline$ u S/: se koristi ime
metropolis (gr& P majka grad) i otuda pojam metropolitanizacija. "rad i njegova okolica se mogu diferencirati na
pojaseve ili zone. 1entralni grad mo#emo podijeliti na /) centar grada (odgovara srednjvjekovnoj gradskoj jezgri$
granica je %iv,i o%ram%eni sistem)$ 5) me8uring (opasuje centar i izgra8en je do ()(! i tu su nastala prva
predgra8a)$ 1) vanjski pojas (nastaje u daljnjem razvoju grada). Dkolica se tako8er dijeli na a) pro,irene gradske
zone$ %) ur%anizirane zone i c) prigradske zone. :osada,nja relativna o!iljeja mo#emo podijeliti na: ()
morfolo,ka$ 2) demografska$ 3) socijalno * ekonomska.
1IPOVI GRADSKI' REGIJA
.ri glavne skupine gradski2 regija su: morfoloki" demografski i socio ekonomski tip regije. "radsku regiju &ini
grad odre8ene veli&ine (centralni grad)$ ima administrativne me8e te okolica izdvojena na osnovi odre8ene
2omogenosti. @orfolo,ka 2omogenost o%u2va-a gusto-u izgra8enosti$ tipove zgrada$ funkcije zgrada.
:emografski tip regije &ini gusto-a naseljenosti$ struktura$ dinamika razvoja stanovni,tva. Socio * ekonomsku
&ini grad i okolica koja je pod utjecajem funkcije rada.
MORFO4O;KI I S4I9NI 1IPOVI GRADSKI' REGIJA
(onurbacije u "5. 3roces ur%anizacije u "5 po&inje jako rano i uvjetovan je industrijskom revolucijom. 9aj%r#e
se razvijaju gradovi koji su pogodni za industralizaciju$ a to su oni koji imaju %ogate izvore sirovina (>e$ ugljen) ili
lu&ke zone na estuarima. 9aglim rastom gradova u () i po&etkom 20 stolje-a s sla%om mo%ilno,-u ljudi i do%ara
nastaju gradske aglomeracije zvane konur%acije. .o su podru&ja kontinuirano izgra8ena stam%enim zgradama$
tvornicama i drugim gra8evinama$ lukama i dokovima$ gradskim parkovima i igrali,tima$ ...$ a me8uso%no nisu
odvojena ruralnim zemlji,tem. 7onur%aciju o%i&no &ini vi,e gradova. ' "5 postoji nji2 sedam. ()<( u njima #ivi
33S stanovni,tva "5$ a samo u konur%aciji +elikog Fondona !0S od ti2 33S. Dsim veliki2 sedam izdvaja se i
); tzv. minor conur%ations *a. 9ji2ova donja granica stanovnika je ;0 000.
rbanized %rea ,%- je u S/:. 7ompaktnost izgra8enosti prostora$ mjeri se gusto-om zgrada i naseljenosti.
Imaju dva dijela: centralni grad i ru%nu zonu. Dve prostorne jedinice su izdvojene na slijede-im kriterijima: ()
centralni grad &ini jedan ili vi,e gradova s najmanje ;0000 stanovnika$ 2) okolo kompaktni teritorij sadr#ava: a)
samostalna naselja (Incorporated places) sa najmanje 2;00 stanovnika$ %) ako su manja od 2;00 onda imaju
najmanje (00 stam%eni2 jedinica$ c) manji dijelovi s povr,inom manjom od U milje
2
$ s tim da je gusto-a
naseljenosti (000 stanovnika po milji
2
$ d) druga sli&na podru&ja koja su manja radi eliminacije enklava. ' '/ je
()<0 #ivjelo ;C$?S svi2 amerikanaca$ a ()?0 C!$(S. '/ je prostorna cijelina koja je manja od S@S/ ali je
gu,-e izgra8ena i naseljena.
'ajor rban %reas ,'%- je u 7anadi. Dsim metriopolitanski2 regija kanadska statisti&ka slu#%a izdvaja i @'/.
9ji2 &ini grad s najmanje 2; 000 stanovnika i okolicom sa izgrad8eni ur%anim sadr#ajem. 'kupna veli&ina regije
je manja od (00 000 stanovnika. ' kanadi je ();( (C takvi2 regija u kojima #ivi ?0$!S stanovnika u gradskoj
jezgri i ()$CS u su%ur%anim podru&jima.
Gusto naseljeni distrikti ,G83- u Bapanu. .o je zapravo jedna gradska regija. .u su uklju&ene sve popisne
jedinice koje imaju !000 stkm
2
. Dni o%u2va-aju najmanje prostor s ;000 stanovnika. ' regiju se uklju&uju i
manje popisne jedinice ako imaju: tvornice$ ,kole$ trgovine$ %olnice$ ... (ur%ane sadr#aje). ()C0 i2 je )<0 sa
!3$<S svi japanaca. ()C; imaju !?$(S.
DEMOGRAFSKI 1IPOVI GRADSKI' REGIJA
5azira se na demografskoj osnovi. 3onekad im se pridodaju i socijalna o%ilje#ja stanovni,tva.
7illes et aglomerations urbanes u >rancuskoj (gradovi i gradske aglomeracije). Imaju najmanje 2000
stanovnika. /ko se prostire unutar jedne op-ine to je izolirani grad (+ille Isolee). /ko je na podru-ju vi,e op-ina
14
onda te op-ine &ine gradsku aglomeraciju. Izdvajanje gradski2 aglomeracija se %azira na: ukupnom %roju
stanovnika$ porastu stanovnika i udjelu poljoprivrednika. ()C2 %ilo je 2;3) (C$<S) op-ina sa gradskim
aglomeracijama i gradskim naseljima sa C3$(S stanovnika.
Gradska aglomeracija u 3oljskoj. Izdvojene su na osnovu gusto-e stanovnika (?00 * 2000 u cijelini i 300 * !00
stkm
2
u okolici) i udjelu neagrarnog stanovni,tva. (najmanje <0S).
SO5IO , EKONOMSKI 1IPOVI GRADSKI' REGIJA
Socio * ekonomsku regiju &ini grad odre8ene veli&ine i okolica koja je pod utjecajem funkcije rada grada.
Gradske regije u 9jema&koj. "radska regija je socio * ekonomska jedinica. La njeno odre8ivanje koristi se
gusto-a naseljenosti$ veli&ina sa tijesnom vezom s socijalnom i privrednom povezanosti s okolicom. .o je prostor
u kojem stanovni,tvo po svojoj strukturi &ini istovrsnu jedinicu$ stanovni,tvo prete#no ili u zna&ajnom omjeru
nalazi privrednu egzistenciju na radnom mjestu u gradu. 9jema&ka je ();0 imala ;C regija sa !!$;S
stanovni,tva. ()C0 i2 je C? regija. Stanovni,tvo %rzo raste u okolici regije$ a sporo unutar gradske regije.
"tandard 'etropolitan .abour %reas ,"'.%- u "5. ' "5 za potre%e regionalnog planiranja postoje tzv.
ekonomsko * planske regije. .e regije se izdvajaju na osnovu administrativni2 jedinica pa se presjecaju
gravitacijska podru&ja pojedini2 gradova. Lato je nastao S@F/ koji se sastoji od dva dijela: centralnog grada i
metropolitanskog ringa. a) centralni grad ima najmanje 20 000 radni2 mjesta ili ; zaposleni2 po akru$ %)
metropolitanski ring &ine administrativne jedinice &iji2 (;S stanovnika radi u centralnom gradu i c) o%a dijela
zajedno imaju min <0 000 stanovnika i prosotrno su povezana.
'etropolitan *conomic .abour %reas ,'*.%- &ini S@F/ u cijelini i vanjski metropolitanski pojas. ' vanjski
metropolitanski ring @GF/ je uvr,tena administrativna jedinica iz koje dnevno migrira najve-i %roj radne snage u
pripadaju-i S@F/ u odnosu na druge centre.
(ispitno pitanje: ;to je i #a#o se i2!%aja SMSA"
"tandard 'etropolitan "tatistical %rea ,"'"%- u S/:. Intenzivan metropolitanizacije je u S/: po&eo izme8u
dva rata. 6azdo%lje jake automi%ilizacije. S@S/ se definira kao integralna ekonomska i socijalna jedinica s
velikom populacijskom jezgrom. 7riteriji su od ()<0: )" centralni grad (jedan ili vi,e) s minimalno ;0 000
stanovnika$ ?" metropolitansko podru&je u koje spadaju kotarevi koji zadovoljavaju slijede-e: a)
nepoljoprivrednika <;S V jo, najmanje jedan od slijede&i2 kriterija: a() ;0S stanovnika #ivi u administartivnim
jedinicama s najmanje (;0 stmilja
2
$ a2) nepoljoprivrednika zaposleni2 u kotaru je najmanje (0S u odnosu na
%roj nepoljoprivrednika zaposleni2 u kotaru najve-eg grada podru&ja ili mora %iti mjesto zapo,ljavanja najmanje
(0 000 nepoljoprivrednika$ a3) nepoljoprivredna radna snaga koja #ivi u kotaru mora %iti najmanje (0S u odnosu
na %roj nepoljoprivrednika koji #ive u kotaru najve-eg grada okolice ili mora %iti mjesto stanovanja (0 000
nepoljoprivrednika$ @" kriterij integracije s centralnim gradom je zadovoljen ako je zadovoljeno a) da (;S radnika
koji #ivi u kotaru okolice rade u kotaru ili kotarevima centralnog grada ili da %) 2;S oni2 radnika koji rade u
kotaru okolice #ive u kotaru ili kotarevima centralnog grada. ()<0 %ilo je 2!3 S@S/ sa C?$?S stanovnika S/:.
1ensus 'etropolitan %reas ,1'%- u 7anadi. "radska regija mora zadovoljavati slijede-e: () centralni grad
ima %arem ;0 000 stanovnika$ 2) administrativne jedinice uklju&uene metropolitanski ring imaju a) %arem (000
stmilja
2
$ %) najmanje <0S nepoljoprivrednika$ c) najmanje ;0S nepoljoprivrednog aktivnog stanovni,tva dnevno
putuje u grad i 3) ukupno u regiji ima %arem (00 000 stanovnika.
!: se gradske regije izdvajaju sa &etri kriterija: () manje od ;0S poljoprivrednika$ 2) 30S aktivni2 stanovnika
radi izvan vlastitog gospopdarstva$ 3) da je centralni grad glavni centar rada zaposleni2 tog naselja i !) da je
naselje dio kontinuirane okolice centralnog grada.
(ispitno pitanje: 0age6aA#a egija"
Lagre%a&ka regija je izdvojena po promjenjenom postupku. 'r%anizirana okolica Lagre%a je ()?( izdvojena na
osnovi () udjela poljoprivrednog stanovni,tva ni#eg od 30S$ 2) udjelu doma-instava %ez poljoprivrednog
gospodarstva min. (0S$ udio radnika$ 3) radnici koji rade izvan vlastiti2 gospodarstava min. ;0S$ !) udio radnika
koji rade u Lagre%u a) ;0S ili vi,e od ukupno zaposleni2$ %) ;0S ili vi,e ukupnog %roja migranata iz naselja i ;)
naselja su dio kontinuirane okolice. Sva su naselja diferncirana u ja&i (maA (;S poljoprivrednika$ min 20S
doma-instava %ez poljoprivrednog gospodarstva$ min <0S zaposlenog aktivnog stanovni,tva) ili sla%iji stupanj
socio * ekonomske preo%raz%e. .akva metropolitanska regija grada Lagre%a o%u2va-ala je Lagre% i (3<
naselja. ? i2 je ur%ano$ ;) ja&e i <( sla%ije ur%anizirano. Lagre% ima <?$<S stanovnika regije$ a okolica 2(S.
5roj stanovnika sredi,nji2 op-ina Lagre%a ima tendenciju pada. +idi se trend decentralizacije. 6azvojem
prigradski2 zona prestaje dnevna migracija iz gusto naseljeni2 podru&ja u 4rvatskom zagorju (II svjetski rat) i
gravitacijsko podru&je je sada +elika "orica$ Sesvete$ Lapre,i- i Samo%or. Bavljaju se &etri zna&ajna
gravitacijska procesa. () stam%ena su%ur%anizacija$ intezivna stanogradnja uz centralni grad ili njegove satelite.
:o%ro su prometno povezani$ jeftino je zemlji,te. 3revladava doseljeno stanovni,tvo$ raste %roj dnevni2
migranata. 2) stam%eno * radna su%ur%anizacija sa ja&anjem funkcije rada i stanovanja kao posljedica otvaranja
novi2 radni2 mjesta i stam%ene izgradnje. 3osljedica je i decentralizacije funkcije rada i stanovanja centralnog
grada. 3) proces ur%anizacije pojedini2 zona prestrukturiranjem auto2tonog stanovni,tva. !) sla%a ur%anizacija u
uvjetima depopulacije koji se javlja u izoliranim i udaljenim naseljima sa sla%im mogu-nostima zapo,ljavanja.
1ENDEN5IJA DA4JNJEG RA0VOJA GRADA I GRADSKE REGIJE
15
6azvoj naseljenosti i gradski2 aglomeracija upozorava na dvije %itne pojave: polarizaiju u populacijskom razvoju
pojedini2 zemalja u cijelini i decentralizaciju gradski2 aglomeracija putem procesa metropolitanizacije. 6uralni
prostor i izolirana naselja i dalje gu%e stanovnike$ na ra&un razvijeniji2 i ur%aniziraniji2 sredina. "lavne
tendencije novijeg ur%anog razvoja u "%3 %i %ile: () ve-e vrednovanje manji2 aglomeracija te premje,taj
stanovni,tva iz ve-i2 u te manje$ 2) prerazmje,taj stanovni,tva i radni2 mjesta iz centralni2 gradova u
metropolitanske ringove$ 3) ja&anje premje,tanja stanovnika iz metropolitanske regije u ruralno podru&je$ !)
stanovnici odlaze iz industrijsko * urn%ani2 regija sjeveroistoka u nove na jugu i zapadu. ' *uropi je proces
slo#eniji. @etropolitanske regije imaju sve vi,e stanovnika$ a nemetropolitansko podru&je %lago gu%i stanovnike.
Dkolice gradova imaju ve-i priliv od jezgre regije. 3roces metropolitanizacije u europi ja&a kao i u svijetu i dovodi
dovest -e do sve ve-e decentralizacije.
' nekim zemljama postoji pro%lem o!nove gradova. .o je nagla,eno u zemljama rane ekspanzije ur%anog
razvoja. .u se degradirani dijelovi grada poku,avaju sanirati izgradnjom poslovni2$ trgova&ki2 ili stam%eni2
zona. 3ostoji i pro%lem rasta grada. .o se rije,ava zakonima$ decentralizacijom industrije$ poslovni2 i stam%eni2
funkcija$ izgradnjom novi2 satelitski2 centara oko gradova.
:ana,nji gradovi QnestajuQ radi neprilago8enosti novim uvijetima prometa i rada. 9ovi modeli idealni2 gradova
dijele se na koncentri&ne$ linearne i disperzne. 7od koncentri&nog u jezgri je poslovni centar i proizvodnja.
Bezgru okru#uje stam%ena zona u kojojk prema ru%u opada visina zgrada ali raste kvaliteta stanovanja.
9ajva#nije su radijalne prometnice s kojima je povezana proizvodnja i glavni pravci u gradu. Finearni grad je
izdu#en du# glavne prometne arterije. S jedne strane arterije su stam%ene zone$ a sa druge proizvodne i ostale$
poslovni centri su du# aglomeracije. :isperzni ima slo%odniji raspored stam%eni2 zona$ centara rada$ ...
3rometna mre#a je uglavnom pravokutna. ' S/: postoji mi,ljenje da -e nastavkom metropolitanizacije nastati
novi o%lik grada$ do%re organizacije rada$ opskr%e$ stanovanja$ ... s niskom gusto-om naseljenosti gdje %i
osnovna ur%ana jedinica %ila 0$; * 20 milijuna stanovnika$ a jezgra %i %io grad sa najmanje 300 000 stanovnika.
3ostoji tendencija sve ve-e ur%ane koncentracije u pojedinim podru&jima svjeta i to se naziva megapolis.
@egapolis je po "ottmanu velika$ polinukleinska$ ur%ana regija s najmanje 2; milijuna stanovnika. :anas i2
postoji C: () S/:$ sjevernoisto&ni od 5ostona do 0as2ingtona$ megapolis +eliki2 jezera sa 12icagom$
@ontrealom$ DttaMom$ :etroitom$ 5ufflom$ 1levlandom i drugi$ 2) "5$ Fiverpool i Fondon sa svojim
konur%acijama$ 3) megapolis sjeverne Gurope$ 6andstad 4ollanda do 6u2ra$ !) .okaido megapolis$ ;) 7ineski
megapolis s angajem kao centrom. 3ostoje i tri potencijalna jedan u Italiji$ Sjevernoj /merici i 5razilu.
URBANO , RURA4NI POJAS
.o je prostor koji je te,ko definirati. .o je prijelaz izme8u jasnog izra#enog ur%anog i agrarnog iskori,tavanja
zemlji,ta. .o je dakle pojas u kojem se mije,aju ur%ani na&in i ruralni na&in iskori,tavanja zemlji,ta.
7arakteriziraju ga mali posjedi$ intezivna agrarna produkcija$ jaka pokretljivost stanovni,tva$ umjerena ili mala
gusto-a naseljenosti$ %rza izgradnja stam%eni2 o%jekata. irenjem ur%anizacije smanjuje se agrarno
iskori,tavanje i poskupljuje zemlji,te. "ranica se ur%anizacijom veoma %rzo pomi&e.
SUBURBIJI. 1RABAN1I. SA1E4I1I. BNOVI GRADOVIB
'r%anizacijom u okolici ve&i2 gradova razvijaju se naselja razli&ite veli&ine i funkcionalne strukture. .o se &esto
naziva i su%ur%anizacija. 9astala naselja su u uskoj vezi sa gradom. .o mogu %iti isklju&ivo stam%ena naselja$
atsnovni,tvo migrira dnevno na rad u grad jezgru ili druga mjesta. 3oticaj razvoja dolazi iz centralnog grada koji
se decentralizira. 9astaju planskom gradnjom ili kao u europi ur%anizacijom seoski2 naselja. 9avedena naselja
se naj&e,-e klasificiraju kao suburbiji, sateliti, trabanti ili ;novi gradovi;. :iferenciraju se na osnovi
zaposlenog stanovni,tva i onog stanovni,tva koje stanuje u su%ur%ijima. Imamo radne su%ur%ije$ stam%ene i
mje,ovite. Sateliti su prostorno udaljeni i funkcionalno nezavisna naselja od centralnog grada. Gorod sputnik je
ruski naziv za satelitske gradove. .ra%ant naselja se nalaze izvan gradske me8e$ a odre8uju se na osnovu
funkcionalne samostalnosti i povezanosti s gradom * jezgrom. "radnja novi2 gradova ovisi od zemlje do zemlje$
ali to je uglavnom zna&ajna planskla mjera u rje,avanju ur%ani2 i drugi2 pro%lema.
GRAD I NODA4NA REGIJA
FUNK5IONA4NO 0NA9ENJE GRADA U PROS1ORU
6azvoj grada ovisi o funkcijama koje o%avlja kako za svoje tako i za stanovni,tvo ,ireg prostora u kojem se
nalazi. "rad ima i #ari,no zna&enje u prostoru. Dno mo#e %iti $arite socijalno ) ekonomske transformacije i
kao drugo nosioc funkcionalnih odnosa u prostoru. Lna&ajni gradovi centri rada privla&e radne potencijale
ruralnog prostora i time vr,e socio * ekonomsku transformaciju prostora. >unkcionalna organizacija u prostoru
se o&ituje u organizaciji materijalne proizvodnje i organizaciji uslu#ni2 djelatnosti.
NODA4NA REGIJA
(ispitno pitanje: No!a(na egija"
16
"rad s okolinim podru&jem uz koje je funkcionalno vezan$ s kojim postoji stalna interakcija izra#ena u cirkulaciji
ljudi$ ro%e i informacija$ &ini prostorno * funkcionalnu cijelinu * nodalnu ili polarizacijsku regiju. Izdvajanje
nodalni2 regija se temelji na analizi prostorne cirkulacije ljudi$ ro%a i informacija. .a cirkulacija je dvosmjerna
izme8u grada i ruralne sredine. ' istra#ivanjima nodalne organizacije prostora naj&e,-e su se respektirali
opskr%a grada mlijekom$ mesom$ vo-em$... tre%a istaknuti i uva#avanje podataka o kolanju ljudi$ ro%a$ o%avjesti$
financijski2 veza$... 3rvi zna&ajniji rad je .2unenov model izolirane dr#ave$ koji je podijelio centar i okolna
podru&ja na koncentri&ne krugove i gledao ,ta %i %ilo najisplativije u agrarnom iskori,tavanju u pojedinim
krugovima u odnosu na nji2ovu udaljenost od centra (grada).
NODA4NI I URBANI SIS1EMI
9odalnu regiju tre%a s2vatiti kao otvoreni sistem. ' njemu su povezana seoska gospodarstva$ sela i druga
naselja me8uso%no i s ve-im gradom preko cirkuliranja ro%a$ ljudi i informacija. .eoretski svako naselje tre%a
s2vatiti kao &vori,te (node) u ko2em po&inje ili zavr,ava cirkulacija. 6azlika je me8u &vori,tima u nji2ovom
zna&aju. 7eliina nodalne regije ovisi o zna&aju (nodalnosti) &vori,ta. @anja su vezana za ve-a. 9ekoliko
manji2 nodalni2 regija &ini jednu ve-u$ tako da sistem nodalni2 regija ima nekoliko stupnjeva 2ijerar2ije.
9ajmanje &vori,te mo#e %iti seosko gospodarstvo$ a najve-e sami svijet. "radovi su najzna&ajnija &vori,ta$ a
kao &esti indirektni pokazatelj se koristi veli&ina$ odnosno %roj stanovnika grada.
OBI4JECJA URBANI' SIS1EMA
(ispitno pitanje: U6ani sistemi"
rbani sistem se mo#e definirati kao skup gradova koji su me8uso%no povezani interakcijama. 'r%ani sistemi
se razvijaju vremenom i izlo#eni su stalnim promjenama. 3romjene su posljedica spontanog razvoja ili planski2
intervencija. 'r%ani sistemi odra#avaju valorizaciju pojedinog dru,tva$ a time i dru,tveno * ekonomske i
dru,tveno * organizacijske odnose. "lavna o%ilje#ja ur%ani2 sistema su: hijerarhiska ili vertikalna, prostorna
ili horizontalna i vremenska dimenzija.
:ijerarhijska ili vertikalna pokazuje funkcionalnu me8uzavisnost centara u ur%anom prostoru. Bednostavno tu
se ogleda koliko manji2 centara ili &vori,ta i kako gravitira prema jednom ve&em.
&rostorna dimenzija mo#e se analizirati s o%zirom na veli&inu gravitacijskog podru&ja i s o%zirom na topolo,ka
o%ilje#ja sistema. S o%zirom na veli&inu gravitacijskog podru&ja mo#emo i2 podijeliti na lokalne ili drevne$
regionalne$ nacionalne i svjetske ur%ane sisteme.
.okalni ili drevni urbani sistemi &ine grad s okolnim prostorom s kojim je svakodnevno funkcionalno povezan.
Ddre8uje se naj&e,&e na dnevnom kretanju radnog stanovni,tva.
!egionalni urbani sistemi imaju ve&a gravitacijska podru&ja.
8acionalni urbani sistemi su sastavljeni od gradova$ odnosno svi2 ur%ani2 podsistema neke zemlje u nji2ovoj
2ijerar2ijskoj me8uzavisnosti. Dni su ja&e ili manje uklju&eni u meunarodne ili svjetske urbane sisteme.
Sistemi su op-enito otvoreni ili zatvoreni. 3rete#no su ipak otvoreni. S o%zirom na stupanj interakcije i
otvorenosti imamo nji2 &etri po 3redu: nizak stupanj unutra,nje interakcije ili me8uzavisnosti$ te visok stupanj
zatvorenosti prema van (tradicionalna dru,tva$ predindustrijsko do%a). :rugi je niske me8unarodne interakcije ili
me8uzavisnosti i sla%e zatvorenosti. Ima nagla,enije vanjske veze u odnosu na prvi (primjer su kolonijalni
posjedi). .re-i imaju visoki stupanj me8unarodne interakcije ili me8uzavisnosti. 9agla,ena je me8unarodna
interakcija ali i interakcija nacionalni2 sistema. =etvrti karakterizira jaka unutra,nja interakcija u okviru
nacionalni2 sistema (karakteristi&ni za socijalisti&ke zemlje).
7remenska dimenzija ur%ani2 sistema se jasno o&ituje u razvoju dru,tveno * ekonomski2 odnosa$ na&inu
organizacije proizvodnje i razmjene do%ara te o%likom prostorne ekspanzije. ' tradicionalnom dru,tvu gdje je
agrar osnova materijane proizvodnje interakcija je mala. (ispitno pitanje: Ma#anti(istiA#o a2!o6(je a2%oja
ga!a" La ,irenje ur%ani2 sistema vrlo je zna&ajan makantilizam koji karakterizira porast proizvodnje i razmjene
do%ara$ te samim time se pove&ava interakcija. 5it markantelistikog oblika teritorijalne ekspanzije je u tome
da se trgovina pro,iri na nova podru&ja kako %i se na%avila nova ro%a potre%na mati&noj dr#avi i da se pro,ire
tr#i,ta za doma-u ro%u. .eritorijalna ekspanzija putem ro%e mo#e se ,iriti na susjedni teritorij ili prekomorske
zemlje. .rgova&ke postaje ,irenja trgovine su kasnije prerasle u gradove. S o%zirom da se ekspanzija odvija u
uvjetima slo%odne trgovine u pojedinim krajevima je nastao ve-i %roj centara razni2 kompanija i dr#ava. 9eke
postaje postaju ve-i gradovi$ a neke nestaju. 'r%ani sistemi koji su nastali u prekomorskim zemljama su izrazito
asimetri&ni i s o%zirom na 2ijerar2ijske odnose nepravilni.
(olonijalna ekspanzija je tako8er va#an o%lik teritorijalne ekspanzije. 5it je osvojiti teritorij i tada uspostaviti
vojnu i civilnu upravu. .ako se razvija specifi&ni ur%ani sistem. ' uvjetima sla%e naseljenosti na kolonijalnom
teritoriju se razvija jedan grad * jedna kolonija. "rad je administrativni centar$ glavna luka$ glavni privredni centar
i glavno temeljno &vori,te za vezu sa mati&no zemljom i za prodor u unutra,njost. :aljnjim prodorom u
unutra,njost osnivaju se novi centri i ur%ani se sistem razvija prema unutra,njosti. >avorizira se razvoj postoje-i
centara$ pose%ice oni2 na o%ali (ako je prekomorska zemlja). 7asnije su ti sistemi kao podsistemi uklju&eni u
me8unarodne.
+e&ina ur%ani2 sistema je nastala u merkantilisti&kom razvoju$ predindustijskom$ tako da u industrijsko do%a se
naslje8uje ve& postoje&a mre#a$ a industrija sada pospje,uje u ur%anom razvoju koncentraciju stanovni,tva i
17
centralizaciju. 6azvoj me8unarodni2 ur%ani2 sistema se odrazio i na ur%ane sisteme mati&ni2 zemalja
(kolonizatore) koji se ispoljava u nagla,avanju centralizacije glavni2 gradova koji postaju svjetske metropole.
Industralizacija nije puno promjenila ur%ane sisteme predindustrijskog do%a$ pogotovo ne mre#u centara. Dna je
samo u%rzala razvoj pojedini2 centara &ime su se produ%ili 2ijerar2ijski odnosi. 6adi svega na%rojanog mo#emo
dakle diferencirati predmarkentilisti&ko i predkolonijalno$ kolonijalno i postkolinijalno razdo%lje. @noge zemlje u
razvoju sada imaju pro%leme radi naslje8eni2 ur%ani2 sistema.
<eorija polova razvoja odnosno centara$ je najzna&ajniji pristup u politici regionalnog razvoja mnogi2 zemalja.
3ol razvoja definiran je kao skup vode-i2 i ekspandiraju-i2 industrija$ locirani2 u ur%anim podru&jima.
<eorija polova ili centara razvoja polazi od tri temeljna koncepta: () vode-i2 i ekspandiraju&i2 industrija$ 2)
koncepta polarizacije$ koji pretpostavlja da -e ekspandiraju-e industrije potaknuti polarizaciju i drugi2
ekonomski2 jedinica u pol$ 3) koncept ,irenja utjecaja$ ekonomski utjecaj -e se ,iriti u okolni prostor. .ako da se
u planiranju na osnovu toga odre8uje gradnja novog centra na novoj lokaciji ili iz%or ve- postoje-eg centra
(&e,-e).
ME1ODE ODREDIVANJA I ANA4I0E NODA4NI' REGIJA I URBANI' SIS1EMA
9aj&e,-e primjenjivane su teorije centralni2 naselja$ pravilo reda veli&ine i zakon primarnog grada$ gravitacijski
modeli te teorija grafa.
1EORIJA 5EN1RA4NI' NASE4JA
(ispitno pitanje: 53ista((e (teoija 7enta(ni3 nase(ja""
12ristaller prostorni raspored centara dovodi u vezu sa nji2ovim osnovnim funkcijama (opskr%om stanovni,tva
centralnim uslugama i centralnom ro%om). 3o njemu ,to manji %roj ve-i2 centara mora opskr%ljivati ,to ve-i %roj
manji2 centara na ,to manjoj udaljenosti u prostornom razmjetaju centara. .o je u prikazao o%liku
2eksagona kojem je u te#i,tu ve-i centar. 'stanovio je i razli&ita gravitacijska podru&ja pojedini2 centara te je
postavio izme8u centralni2 naselja i funkcionalnu hijerarhiju. 4ijerar2ija se po njemu provodi na opskr!nom ili
trinom principu i na prometnom i urpravnom ili administrativnom principu. :a %i odredio centralitet naselja
odredio je popis centralnomjesni2 institucija koje je podjelio u devet grupa$ a svaku u tri odnosno &etri vrste.
Ddredio je i sisteme centralnih naselja gdje su glavni elementi sistema sustavnotvorno centralno naselje oko
kojeg se grupiraju ostala centralna naselja$ udaljenosti izme8u naselja i smjerovi u kojima le#e centralna naselja
u odnosu na sustavotvorno naselje i ostala naselja. 9edostatak teorije je stati&nost te se razvijaju novi modeli
koji utvr8uju promjene u o%licima naseljenosti i mre#i centralni2 naselja tokom vremena. .o su deterministiki
modeli i stohastiki modeli. :eterministi&ke je upotrije%io 5Olund u Faponiji. 'veo je determinante prirodni2
uvjeta$ dostupnost cestama i %roj izdvojeni2 poljoprivrednika u svakoj generaciji koji osnivaju nova gospodarstva.
PRAVI4O REDA VE4I9INE I 0AKON PRIMARNOG GRADA
' 2ijerar2ijskoj odnosno vertikalnoj dimenziji ur%anog sistema analiza &esto ima te#i,te na veli&ini centra$ uz
pretpostavku da je veli&ina odraz funkcija centra u ur%anom sistemu.
(ispitno pitanje: Re! %e(iAine ga!a"
&ravilo reda veliine uveo je /uer%ac2 koji je uo&io da postoji zavisnost izme8u veli&ine i %roja gradova$
odnosno da postoji tendencija pravilnog reda veli&ine gradova u prostoru. 3rema tom pravilu jedan grad u nizu
gradova neke zemlje ili regije poredani2 po veli&ini imat -e onoliko stanovnika koliko i najve-i grad podjeljen s
rednim %rojem tog grada u nizu gradova.
9akon primarnog grada potje&e od Befersona koji je upozorio na vrlo nepravilne ur%ane sisteme s o%zirom na
odnos veli&ine gradova. 'o&io je da se u pojedinim zemljama isti&e glavni$ primarni grad dok su ostali znatno
manji. .o je zakon primarnog grada$ a o%jka,njava je izuzetnim politi&kim$ ekonomskim i op-enito dru,tvenim
zna&enjem glavnoga grada. Indeks primarnosti grada do%iva se iz IP"("2. "dje je "( %roj stanovnika najve-eg
grada$ a "2 %roj stanovnika po veli&ini drugog grada. 'r%ana primarnost je ve-a ako je I ve-i od 2. @o#e se
odrediti i omjerom %roja stanovnika najve-eg grada i nekoliko slijede-i2 po veli&ini.
*volutni model reda veliine grada. 3o,to je vidljivo da -e postojati odstupanje od idealne pravilnosti reda
veli&ine gradova 5errO je u veo ovaj model. 3o tom modelu o%lik ur%ani2 sistema mo#e %iti razli&it: od izrazite
ur%ane primarnosti$ preko prijelazni2 o%lika do pravilnog reda veli&ine gradova. 3rema njemu pravilan red
veli&ine gradova imaju ur%ani sistemi ve-i2 zemalja sa dugom povje,-u ur%anog razvoja i koje su politi&ki i
ekonomski kompleksnije (7ina$ 5razil$ Indija$ S/:$ B/6$...).
GRAVI1A5IJSKI I PO1EN5IJA4NI MODE4I
7oriste se u utvr8ivanju interakcija izme8u gradova i odre8ivanju nodalni2 regija te 2ijerar2iji nodalni2 centara.
"ravitacijski model temelji se na 9eMtonovom zakonu da se dva tijela privla&e i da je sila privla&enja izme8u nji2
upravo razmjerna nji2ovim masama$ a o%rnuto razmjerna kvadratu udaljenosti. I P a (@(@2(d(d2)
%
). La masu se
uzimaju %roj stanovnika$ vrijednost prodane ro%e$... 'daljenost se mjeri u km$ cijeni putovanja$ vremenu
putovanja$ ... "ravitacijski modeli slu#e izra&unavanju interakcije izme8u parova centara u prostoru.
18
1EORIJA GRAFA
9ajvi,e se koristi u analizi prostorni2 i 2ijerar2ijski2 o%ilje#ja ur%ani2 sistema i nodalni2 regija u svijetu. .eorija
grafa je grana topologije. "raf se u geografiji mo#e s2vatiti kao skup geografski2 lokaliteta me8uso%no
povezani2 %rojnim vezama u sistem. Dsnovna dva elementa grafa su &vori,te i veze. =vori,te ima vrijednost
lokacije$ veli&ine$ kapaciteta$ ... dok veza ima vrijednost udaljenosti izme8u &vorova$ veli&ina odnosno kapacitet
veza$ ... ' nodalnoj regiji &vori,ta su gradovi$ sela$... $a veze ceste$ #eljeznica$ naftovod$ telefon$ ... ' analizi
nodalne regije imamo neorijentirani graf (pogodan za topolo,ka o%ilje#ja) i orijentirani graf koji nam prikazuje
smjerove cirkulacije. @re#a koju &ine &vori,ta je planarna i neplanarna. 3lanarna mre#a je u nodalnoj regiji
naj&e,-e kru#nog ili o%lika drveta. ' analizi mre#a nodalne regije koriste se topolo,ke mjere na osnovu
parametara: %roja &vori,ta$ %roju veza izme8u nji2 i %roju nezavisni2 su%grafova u mre#i. .opolo,ka o%ilje#ja
mogu se svrstati u mjere stupnja povezanosti$ mjere centralnosti i mjere o%lika mre#e.
RA0VOJ URBANI' SIS1EMA U SVIJE1U
G4OBA4NI URBANI SIS1EM
.o je sistem kog &ine mre#e glo%alni2 gradova. .o su gradovi koji su sjedi,ta mnogi2 trans * nacionalni2
kompanija iz koji2 se organizira glo%alna proizvodnja$ pod malim i neznatnim utjecajem nacionalne dr#ave.
.ornto$ F./.$ .okOo. Sistem funkcionira samostalno$ sastoji se od regije. "lo%alni ur%ani sistemi se ne razvijaju
po sistemu 2ijerar2ije$ ve- postoji samo mre#a centara * izme8u koji2 postoji interakcija.
EUROPA
Dsnocne etape razvoja su: anti&ko razdo%lje$ srednji vijek$ vrijeme od (;00. * (?00. te razdo%lje tzv. industrijske
ur%anizacije.
AN1I9KO RA0DOB4JE URBANOG RA0VOJA EUROPE
Specifi&an polo#aj "r&ke sa ograni&enim sto&arstvom$ poljoprivredom i povoljnim polo#ajem prema moru potakli
su razvoj pomorstva i trgovine. 'r%ani razvoj gr&ke mo#emo podijeliti na tri razdo%lja: ar2ajsko$ klasi&no i
2elenisti&ko. ' prostornoj strukturi gr&ki2 gradova mogu se utvrditi tri izdvojena funkcionalna dijela. 3rvi dio je
slu#io kao sveti,te$ izgra8en je o%i&no na povi,enom terenu$ drugio dio je &inio kompleks zgrada i drugi2
sadr#aja koji su slu#ili javnom dru,tvenom i kulturnom #ivotu$ tre-a funkcionalnu cijelinu &ine stam%ene zgrade.
%gora je %ila glavni trg na kojem se odvijao javni #ivot$ a nalazila se odma2 ispod /kropole koja je dom gradski2
%ogova. ' "r&koj je postojala mre#a gradova koji2 je %ilo puno ali su %ili mali. !imljani su u razvoju ur%ane
mre#e iskori,tavali postoje-a naselja i prilago8avali i2 svojim potre%ama$ ali su osnivali i nova naselja i vojna
upori,ta. 6imski centri imaju razli&ite statuse: kolonije ili municipija$ administrativno * upravni. 'z nji2 je postojao
i niz vojni2 utvrda. 3rostorna struktura rimski2 gradova je sli&na onima u 2elenisti&kom razdo%lju jer se koristi
tzv. miletski model grada sa pravinom s2emom ulica i pravilnim redom ur%ani2 sadr#aja. 6imski gradovi imaju
geometrijsku mre#u ulica koje se sijeku pod pravim kutom$ a cijeli grad ima o%lik pravokutnika. Izgradnja grada
je po&injala gradnjom o%ram%enog zida. "lavni trg je forum. "lavna ulica smjera I * L je decumanus$ a S * B
cardo.
URBANI RA0VOJ EUROPE U SREDNJEM VIJEKU
.o je razdo%lje kr,-anstva pa centar okupljanja stanovni,tva predstavlja crkvena zgrada (u rimu forum$ gr&koj
agora). 3olo#aj crkvene zgrade u gradovima je zauzimao sredi,nje dijelove uz glavni gradski trg. 9ema veliki2
kazali,ta$ arena i kupali,ta jer u kr,-anskom dru,tvu nisu imali primjenu. +eliko zna&enje ima samostan jer ima
veliku ulogu u ,irenju i razvoju kulture$ znanja$ pismenosti$ te2nologije$... Bavlja se fudalizam. >eudalci grade
zamkove koji postaju centar vlastelinstva i ekonomske$ sudske i politi&ke vlasti. 5itno je da dru,tvo po&iva na
stale#noj 2ijerar2iji. .rgovina i gradski na&in #ivota propadaju i slijedi ruralizacija. .o se mijenja od (( * (!
stolje-a kada po&inje procvat srednjovjekovne ur%anizacije i op-enito civilizacije. :ru,tvo je i dalje agrarno i
proizvodi se za vlastite potre%e. :o ve-eproizvodnje dovodi tropoljni sistem o%rade polja umjesto dotada,njeg
dvopoljnog. 9a uspon poljoprivrede od (( * (! utjecaj imaju i ponovni razvoj trgovine$ uspostavljanje redovni2
tr#nica i sajmova te razvoj gradova i gradske privrede. 9astaje i novi gradski stale# koji &ine trgovci i o%rtnici.
'spostavljaju se gradske tr#nice koje svojim rastom omogu-uju i %r#i rast grada i javlja se jo, jedan stale# *
trgovci. .rgovci se ujedinjuju u gilde$ oni koji prodaju ro%u u udaljenim krajevima stvaraju udruge * 2anze.
.rgovci i o%rtnici su postali neovisni gra8anski sloj$ a trgovina i o%rt su nezavisne gradske djelatnosti. :o (;
stolje-a gradovi su jedina sredi,ta trgovine i o%rta jer postoji stroga podjela rada izme8u sela i grada. "lavni
ur%ani o%lici koji zna&e kontinuitet u ur%anom razvoju od rimskog razdo%lja do srednjeg vijeka %ili su neki
o%novljeni rimski gradovi$ zatim centri %iskupija$ samostana i zamkovi. 9ovi gradovi trgovaca i o%rtnika razvijaju
se kao prigra8a u podno#ju zamkova. .akva naselja se nazivaju =ik. 0ik je o%lik novog trgova&ko * o%rtni&kog
naselja. ' ranom srednjem vijeku ur%ana mre#a je dakle %ila svedena na mali %roj gradova koji su se odr#avali
19
tradicionalnim trgova&kim vezama ili time ,to su postali %iskupska sredi,ta. Svi ti gradovi su mali. 6azvoj pravi2
gradova po&inje koncentracijom trgovine u (( stolje-u. .ada se i grade novi gradovi. "trukture grada su
slo#ene. Lamak je jezgra grada (ovisno o terenu i mogu&nostima o%rane$ nekada %iva i u samom centru$ a
nekada je odvojen od grada). .rgova&ko * o%rtni&ko naselje se razvija uz rije&ne ili kopnene prometnice. "radski
trg slu#i kao tr#nica$ za javne skupove$ vjerske o%rede$ smotre vojske$ sve&anosti$... D%lik trga je pravilan ako je
grad nastao na mjestu prija,njeg rimskog grada$ a ako nije onda je nepravilan. +alja istaknuti i fortifikacije.
3lanski gra8eni su kolonizacijski gradovi i oni imaju pravilne pravokutne mre#e ulica. Dstali gradovi srednjeg
vijeka imaju male$ uske i nepravilno gra8ene ulice i %lokove. /nalizom se da ustanoviti stani&na struktura grada$
a ne izraziti zoning grada.
URBANI RA0VOJ EUROPE OD )EFFG DO )/FFG GODINE
Stvaraju se velike dr#avne tvorevine i ja&a centralizacija politi&ke vlasti. S time se razvija novi upravni sistem u
kojem ja&a uloga administracije i vojske$ a to poti&e razvoj novi2 ur%ani2 sadr#aja. Stvaranje novi2 nacionalni2
dr#avni2 tvorevina i centralizacija uvjetuje stvaranje glavni2 gradova i ur%anog sistema koji je vezan uz
administrativnu podjelu zemlje. Stvorena je %irokracija. Dtkrivaju se nove zemlje (/merika) i kolonizacija
pospje,uje razvoj gradova pojedini2 europski2 zemalja te se i pro,iruje ur%ani sistem ti2 zemalja i izvan granica
nacionalnog teritorija. 3oljoprivreda je u tom razdo%lju glavna komponenta ekonomske %aze dru,tva. "lavni
razlog sporije gradnje novi2 gradova od (;00 do (?00 je navedena promjena dru,tvene i politi&ke organizacije.
9ovi gradovi koji se i podi#u$ podi#u se u interesu vojske i nacionalni2 potre%a i oni preuzimaju upravnu funkciju
u pojedinim provincijama. :ruga grupa novi2 gradova su luke i gradovi za potre%e eksploatacije prirodni2 izvora i
grade se vjerski gradovi. 'r%ani razvoj je ipak zna&ajan jer se stariji gradovi rekonstruiraju u stilu renesanse i
%aroka (razlog su ratna razaranja$ &esti po#ari$ gradnja upotre%ljivi2 fortifikacija). "radovi su za razliku od oni2 u
srednjem vijeku ve-i$ pose%ice oni koji se favoriziraju (prijestolnice$ ljetne i zimske rezidencije$...) tako da (;00
postoje dva grada (3aris i Istan%ul) sa preko 200 000 stanovnika$ a (?00 Fondon ima ve- ?C( 000. Dd (;00 *
(?00 javlja se i planski razvoj gradova. @nogi novi gradovi planski se grade kao vojne utvrde gdje je sva pa#nja
usmjerena o%rani i fortifikaciji. >ortifikacija sprije&ava i razvoj predgra8a$ ali zato stvara gradnju u vis. ' glavnim
gradovima najve-a pa#nja se pola#e kraljevskoj pala&i. Lna&ajan novi ur%ani sadr#aj su kasarne. Bavljaju se i
parkovi i vrtovi te zoolo,ki vrtovi. Dtvara se i veliki %roj kulturni2 institucija. "radnju novi2 ulica$ avenija uvjetuju
novi na&ini prometa. 5ez o%zira na sve te promjene u strukturi se jo, uvijek primje&ije celularna struktura$ a ne
zoning.
URBANI RA0VOJ I URBANI SIS1EMI EUROPE U )*G I ?FG S1O4JE:U
9aziv za razvoj gradova u () stolje-u je urbana ekspolzija. :e,avaju se promjene u strukturi i organizaciji
dru,tva. /psolutisti&ke vladavine se zamjenjuju iz%ornim$ parlamentima. 3o&inje op-a li%eralizacija u proizvodnji$
razmjeni do%ara$ kori,tenju prirodni2 izvora$ ur%anoj izgradnji$... 1e2ovi i gilde postaju ko&nice i ukidaju se te
nastaje slo%odno tr#i,te radne snage. Sve je usmjereno svrsis2odnijoj proizvodnji i stvaraju se dioni&arska
dru,tva. Gkonomska osnova ur%ane ekspoloatacije je sada industralizacija. Industrija prvo preuzima rudarstvo$
tekstil$ metalurgiju i %rodogradnju. Stvaraju se rudarsko * industrijske regije. Eeljezni&ka mre#a pospje,uje
promet do%ara$ ,to se odra#ava i na lokaciju industrije. Industija mijenja strukturu zaposlenog stanovni,tva ,to
uzrokuje velike aglomeracije stanovni,tva i stanova i s druge strane ruralni egzodus. 3ospje,uje se i razvoj
tercijalni2 djelatnosti. 9a dinamiku ur%anizacije Gurope u () i 20 stolje-u ima i populacijski razvoj. Dsim iz sela u
gradove stanovni,tvo odlazi i u Q9ovi svijetQ. Bedno od osnovni2 o%ilje#ja industralizacije je i eksplozivan razvoj
gradova$ pose%no nastanak veliki2 aglomeracija. Bezgre ur%anog razvoja su gradovi ali i ruralna naselja. '
gradovima su locirani industrijski pogoni te nastaju industrijske &etvrti i predgra8a. 6udarske pokrajine imaju
specifi&an disperzni ur%ani razvoj radi sla%e pokretljivosti uzrokovane lokacijom rudarskog okna. Industralizacija
je potakla razvoj mnogi2 novi2 gradova. Industrijski grad je u procesu industralizacije do%ijao nove sadr#aje i
nove funkcije$ prije svega tvornice$ industrijske &etvrti. 3ove&ava se zna&enje proizvode funkcije grada.
&rostorna struktura za2valjuju-i novim ur%anim sadr#ajima i koncentraciji stanovni,tva grad je postao ,iri.
L%og dru,tvenog zna&enja i polo#aja tvornica ima prednost pri dodjeli lokacije: o%ala rijeke i jezera$ ravna
polja$ ... "rade se stam%ene &etvrti %lizu tvornica %ez osnovne infrastrukture i niskog standarda stanovanja.
Fak,e se po&inju diferencirati funkcionalni dijlovi grada. Dsim industrijsko * stam%eni2 zona po&inju se izdvajati
poslovne zone. "radska jezgra radi dostupnosti postaje najvrednovanija za lokaciju trgovine$ financija i drugi2
poslovni2 funkcija. @ijenja se i socijalna topografija grada$ %ogati se sele iz centra prema ru%u$ a siroma,ni sa
ru%a prema centru. "radski promet se usavr,ava$ a njemu se po&inje i prilago8avati s2ema ulica do maksimalne
mjere do koje je to mogu-e (radi povjesnog razvoja).
ORIJEN1
3od orijentom smatramo prostor jugozapadne /zije i sjeverne /frike koji se prote#e od Indije do @aroka i
pripada islamskom kulturnom krugu. ' islamskom dru,tvu grad je imao sredi,nju ulogu ali nije imao status
samostalnosti$ ni pravni ni teritorijalni$ niti ikakve privilegije u odnosu prema okolici. "rad i okolica %ili su
jedinstveni jer su me8uso%no %ili povezani i ovisni. "rad je %io centar politi&ki2$ socijalni2$ vjerski2 i kulturni2
funkcija okolice i regije. Islamska vjera je zna&ajan faktor u razvoju grada. 3redindustrijske gradske jezgre
20
dana,nji2 islamski2 gradova zovu se medine. "radovi su nastajali prete#no z%og vjerski2 razloga$ a neki su
osnovani kao vojni logori. :o izra#aja u podizanju gradova je do,ao i politi&ki utjecaj. .rgovina je %ila jedna od
najvitalniji2 gradski2 funkcija orijentalni2 gradova. La razvoj islamski2 gradova u mnogo&emu je i zna&ajna
tradicija stanovanja u gradu i povezanost sa gradom. S razvojem islamske dr#ave razvijao se i ur%ani sistem.
3rva velika stalna naselja i prvi gradovi nastala su na %liskom istoku. ' pret2istorijskom razdo%lju prvi ur%ani
sistemi nastali su u sklopu tamo,nji2 civilizacija. 9ajgu,-e mre#e centara razvijene su u @ezapotamiji$ dolini 9ila
i na Fevantu. 5ili su ogra8eni gradskim zidinama$ imali su 2ram$ pala&u i otvorenu tr#nicu$ a neki su imali i
citadelu. ' vrijeme @u2ameda islamska dr#ava o%u2va-a ve-i dio /rapskog poluotoka$ a glavni centri su @eka i
@edina. ' vrijeme jedinstvene arapske dr#ave najve-i grad je 5agdad. ' predislamskom razdo%lju najzna&ajniji
centri su locirani na o%alama Sredozemlja. Islamska dr#ava podi#e glavne centre podalje od o%ala.padom rima
trgovina izme8u jugozapadne /zije i Gurope zamire. Dd (; do () stolje-a stagnira ur%ani razvoj u islamskom
svijetu$ a kao razlog se navode ekspanzija .uraka i stvaranje Dtomanskog carstva$ velika geografska otkri-a. '
prostornoj strukturi se isti&e velika 8amija (moeja) (mnogi gradovi se po&inju razvijati usporedo sa gradnjom
mo,eje). ' mnogim gradovima ona ima sredi,nji polo#aj. Hamija se sastoji od glavne zgrade s kupolom i
minareta. 'z velike 8amije postoje medrese$ u&ili,ta. .u je o%i&no smje,tena i %olnica (maristan). +eliko
zna&enje je imalo i javno kupali,te (hamama). +e&ina islamski2 gradova ima i tvr8avu (kazbu). "uk (%azar$
&ar,ija) je trgova&ka jezgra islamskog grada$ privredno sredi,te$ a nalazi se u sredi,njem dijelu grada$ %lizu
glavne mo,eje. 5azar je o%u2va&ao mnogo mali2 ulica. ' njemu se uo&avaju natkrivene male ulice$ velika
dvori,ta$ dvorane nadsvo8ene kupolama. 3rodaja i proizvodnja ro%e je koncentrirana u pojedinim dijelovima
grada$ s jakom specijalizacijom proizvodnje i prodaje. 9ajve-i dio %azara je namjenjen trgovini na malo. Izvan
gradski2 zidina nalaze se %azari za stoku i poljoprivredne proizvode. 5itno o%ilje#je stare islamske medine je
socijalna topografija gdje je stanovni,tvo %ilo prostorno diferencirano prema etni&kim o%ilje#jima i plemenskoj
pripadnosti. :akle grad je u predindustrijskom razdo%lju podjeljen u etni&ke &etvrti. 5itno je naglasiti postojanje
#idovski2 &etvrti koje su %ile odvojene zidom$ a &esto locirane uz citadele. Islamski gradovi su kompaktno i gusto
izgra8eni. 3lan grada je nepravilan. +elik %roj mali2 ulica je slijep$ ,to je va#no o%ilje#je islamski2 gradova. 'lice
su nepravilno raspr,ene po gradu. Dsnovna -elija grada je ku-a koja ima veliko dvori,te i &etverokutna je. 'ske i
slijepe ulice su uglavnom privatne upotre%e. 9a fizionomsko * morfolo,ka o%ilje#ja gradova utjecala je klima sa
velikim oscilacijama temperature u toku 2!2. Lato imamo visoke zidove$ ravne krovove$ male prozore i velika
dvori,ta. 7u-ni i privatni #ivot je skriven od javnosti. 8akon kolonizacije u () stolje-u kolonizatori iskori,tavaju
prirodna %ogatstva i transportiraju i2 u mati&ne zemlje$ a u kolonije plasiraju gotove proizvode. Lato ur%ani
sistemi kolonijalni2 zemalja nisu mogli %iti zatvoreni i slu#iti nacionalnim potre%ama$ ve- su morali postati dio
,ireg ur%anog sistema zemalja kolonizatora. 7olonijalna osvajanja uglavnom po&inju sa o%ala$ na kojima se
zauzimaju postoje-a ili osnivaju nova naselja koja slu#e kao emporij za prodor u unutra,njost. 'tjecaj europski2
kolonizatora uvjetovao je nastanak dvojni2 prostorni2 struktura gradova. "rade se stam%ene &etvrti za
Guropljane po uzoru na one u Guropi. "ra8ene su naj&e,-e uz medine$ ru,e se gradske zidine i na nji2ovom
mjestu se grade ,iroke ulice. La razvoj dvojne strukture su zaslu#ni i domoroci koji su se o%ogatili i pri2vatili
europski na&in #ivota i stanovanja. >es i @arrakec2 imaju tipi&nu dvojnu strukturu. 3o&inje i razvoj industrije u ()
stolje-u. :anas u islamskim zemljama imamo tri privredna sektora: individualni$ porodi&ni i krupno industrijski.
5azari gu%e na svom zna&aju na &ijim ru%ovima i dalje o%itavaju o%rtni&ke radionice. .rgovine sele u trgova&ke
ulice zapadnog tipa sa parkirali,tima. 3ojavljuju se i moderna trgova&ko poslovna &etvrt zapadnog tipa. Dsim
trgovine u njima se lociraju i %olji 2oteli$ restorani$ kina$... ' prostornoj strukturi javlja se jo, jedan europski
element$ upravno * administrativna &etvrt. 6azvija se i nova #eljezni&ko cestovna mre#a$ s tim da #eljeznica
nema veliku ulogu u prometu ro%a. 3oja&ava se socijalno raslojavanje i po&inje migracija prema gradovima.
:anas je imigracija i dalje nastavljena$ veliki gradovi jako %rzo rastu.
AFRIKA
/frika je najsla%ije ur%anizirani kontinent. 3ostoji velika razlika me8u dijelovima /frike$ u Bu#noafri&koj repu%lici
je 32S stanovni,tva ur%anizirano dok u ostalim dijelovima /frike jedva prelazi ;S. 6azvoj ur%ani2 sistema /frike
mo#emo podijeliti na pretkolonijalni$ kolonijalni i postkolonijalni. 9a asimetri&an razmje,taj veliki2 gradova /frike
osim prirodni2 o%ilje#ja utjecaj su imali drugi faktori.
PRE1KO4ONIJA4NI URBANI SIS1EMI
3ojava zna&ajniji2 dr#avni2 tvorevina u /frici ju#no od Sa2are poklapa se sa ve-om podjelom rada u dru,tvu i s
razvojem klasni2 odnosa. La naseljavanje i razvoj pojedni2 kultura i prvi2 dr#avni2 tvorevina pose%no zna&enje
imaju stepe i savane zapadne /frike &iju granicu na sjeveru &ini ru% Sa2are$ na jugu tropske ,ume. .o je prostor
sa dva godi,nja do%a: ki,nim i su,nim. "ana$ @ali i Song2ai su prve zna&ajnije dr#ave tog prostora. .im%uktu$
"ao i 7ano su najzna&ajniji centri. Dsim unutra,nji2 postojali su i vanjski utjecaji razvoja. +a#ni su utjecaji /rapa
sa sjevera koji su svoj utjecaj ,irili na jug preko Sa2are na cijelu /friku. ' zapadnoj /frici utjecaj /rapa je %io
pose%no jak. 'tjecaj /rapa se ,irio prete#no preko trgovine karavanama$ ,irila se vjera i arapska kultura. +rlo jak
utjecaj /rapa je i na isto&nim o%alama gdje su dominirali /rapi iz Dmana i tu se razvijo veoma velik %roj gradova
* dr#ava. .o su %ili @ogadis2u$ 7ismaOu$ @om%asa$ Lanzi%ar. Dsje&a se i utjecaj /zijaca koji danas &ine
zana&ajan etni&ki element u mnogim gradovima isto&ne i ju#ne /frike. Guropski utjecaj po&inje ju#no od Sa2are
21
u (C stolje-u$ a kulminira kolonizacijom u (). 6azvoj centara dolazi pod utjecajem izvana. Lato mo#emo govoriti
o me8unarodnim sistemima centara$ koje su &inili centri povezani u ,iru razmjenu do%ara$ dakle povezani
trgova&kim putevima.
KO4ONIJA4NI URBANI SIS1EMI
3rvi su na zapadno o%ale /frike stupili 3ortugalci i tamo postavili prve postaje. :o kraja (; stolje-a /frika je
oplovljena i na isto&nim o%alama je stvorena veza sa lukama te je time stvorena osnova za stalnu plovid%u.
9ajve-e promjene nastaju s kolonijalnom ekspanzijom u () stolje-u i podjelom kolonijalni2 posjeda. 7olonijalnim
osvajanjem i podjelom ru,e se dotada,nje dr#ave i nji2ovi ur%ani sistemi. Svaki novi kolonijalni posjed razvija
svoj ur%ani sistem u sklopu svoji2 granica. 9ajve-e zna&enje u novim sistemima imaju gradovi na o%ali. +idljiv je
gradualisti&ki tip kolonizacije tj. postepen prijelaz sa o%ale u unutra,njost. ' tom smjeru se grade gradovi$
prometnice$ #eljeznica. "lavni grad ostaje na o%ali i naj%r#e se razvija. .o je dovelo do nepravilnog reda veli&ine
centara u ur%anim sistemima$ a posljedica toga je i dana,nja nepravilnost veli&ina gradova mnogi2 zemalja
/frike. 3rve gradove na o%ala su podigli 3ortugalci u (; i (C stolje-u. .o su %ili mali gradovi * postaje. .u
spadaju 5isau$ 3orto$ 9ovo$ Fagos$ @om%asa. 7arakteristika glavni2 gradova u /frici je mladost$ malo je nji2
starije od (00 godina. ' nekim zemljama postoji i dualizam jedan grad je politi&ko i upravno sredi,te$ a neki drugi
je ekonomsko (7ampala i Gnte%%e u 'gandi$ u B/6 je 1apetoMn imao parlament$ a u 3retoriji je %ila izvr,na
vlast). Drijentacija veliki2 gradova na o%ali i mre#e prometnica u tom smjeru imaju za posljedicu veliku ovisnost o
vanjskom tr#i,tu. 7olonijalni ur%ani sistemi su jednostavni$ imaju &vori,ta$ gradove i sve to povezano
#eljeznicom. 'prava i poslovni #ivot je usmjeren na jedan ili dva grada koji su veliki$ a svi ostali su daleko manji.
POS1KO4ONIJA4NI URBANI SIS1EMI
' posljeratnom razdo%lju zapo&inje dekolonizacija. /fri&ke zemlje do%ijaju politi&ku samostalnost i mogu-nost
nezavisnog razvoja. @ada su i dalje ovisne$ ne politi&ki ali zato ekonomski o %iv,im kolonizatorima jer im tre%a
kapital$ i uve#ena oprema i te2nologija za industralizaciju. Stopa ur%anizacije /frike je vrlo velika$ ali ne razvijaju
se novi gradovi ve- se naglo ,ire ve- postoje-i. 9ovi gradovi koji se podi#u su zapadnoj$ isto&noj i ju#noj /frici u
o%liku mali2 rudarski2 sredi,ta$ novi2 luka$ ali te#i,te je i dalje na ve- postoje-im ur%anim mre#ama.
REGIONA4NI PREG4ED RA0VOJA URBANI' SIS1EMA
9apadna %frika je najur%aniziranija s najve-im %rojem gradova. 'dio ur%anog stanovni,tva u zemljama te regije
je od 2 * 3;S. .u je izrazito zna&ajn premje,taj centara iz unutra,njosti na o%alu. 3rvi gradovi su tu nastali u
unutra,njosti za2valjuju-i karavanskoj trgovini. 9eprestani prodori /rapa sa sjevera koji ,ire islam
onemogu-avaju razvoj ve-i2 dr#avni2 tvorevina u zapadnoj /frici. (< i (? stolje-e se smatra crnim razdo%ljem
razvoja zapadne /frike. 'r%ana mre#a zapadne /frike u pretkolonijalnom razdo%lju ,iri se od sjeverozapada
prema istoku i jugu. 7olonizacijom stvaraju se novi ur%ani sistemi koji su ustvari samo podsistemi ,iri2$
me8unarodni2 ekonomski2 i ur%ani2 sistema &iji su glavni centri u Guropi. ' postkolonijalnom razdo%lju ve-i2
promjena nema. "lavni gradovi i centri #ivota su i dalje na o%ali. "rednja %frika je u %ila najnaseljenija i
organizirana u pretkolonijalnom razdo%lju u svom zapadnom dijelu gdje je %ilo puno mali2 kraljevstava.
7raljevstva su imala razvijene centre me8u kojima je prednja&io 7ongo. 6adi puno vrijedni2 ruda&a kolonizatori
su razvijali prometne$ politi&ke$ organizacijske i ur%ane sisteme. .e na taj na&in ni&e velik %roj gradski2 naselja.
' postkolonijalnom razdo%lju ura%ni sistem se niti ovdje nije promjenio. Bedine promjene vezane su uz povratak
stari2 imena gradova. +stona %frika ima pojedine dijelove koji se u%rajaju u najstarije naseljene dijelove svijeta.
.u su u predkolonijalnom razdo%lju postojala &etri velika regionalna tipa naseljenosti. 3rvi je %io u prostoru
izme8u +ictoriina$ /l%ertova i jezera .aganOika u kojem se u centraliziranim kraljecstvima stanovni,tvo
koncentriralo u manje centre. ' dijelu dana,nje .anzanije razvio se tip naseljenosti u malim z%ijenim naseljima.
@e8utim u ve-im dijelovima 7enije i .anzanije prevladava raspr,ena naseljenost radi valorizacije agrarnog
prostora. 3ostoji i tip lu&ki2 gradova na o%ali. Sistem gradova luka u kojima se vr,ila trgovina sa Sredozemljem.
.o su gradovi * dr#ave. .o su politi&ki samostalni gradovi @ogadis2$ @alindi$ @om%asa$... 7roz te gradove vr,i
se infiltracija /rapa iz Dmana i drugi2. 9ajve-e promjene u ur%anim sistemima isto&ne /frike nastaju u ()
stolje-u. 3odijeljena je izme8u "5$ 3ortugala$ 9jema&ke$ >rancuske i Italije. ' novom ur%anom sistemu gradovi
na o%ali su glavni. "radovi luke su postali glavna &vori,ta penetracije u unutra,njost$ a ujedno preuzimaju
izvozno * uvozne funkcije. 9ovi gradovi su gra8eni po uzoru na europske$ a stari do%ijaju nove sadr#aje. 'logu
glavni2 terminalni2 &vori,ta tog prostora do%ijaju dvije luke: :er es Salam i @om%asa. 9akon dekolonizacije
uslijedio je %rz porast stanovni,tva najve-i2 gradova radi jake imigracije iz ruralnog podru&ja. 9ekontorliran je
razvoj stam%eni2 naselja te se jo, vi,e nagla,ava nepravilan red veli&ine centara u ur%anim sistemima. "radovi
su naime u vrijeme kolonizatora imali izrazitu dvojnu strukturu$ dio za europljane i dio za domoroce. #u$na
%frika nema dugu tradiciju ur%anog razvoja. 6azlog tome je njena udaljenost od Guropljana i /rapa i na&in
varolizacije zemlji,ta i na&ina #ivota (poljoprivredno * sto&arsko iskori,tavanje). .u nije %ilo trgova&ki2 kretanja$
prevladava disperzna naseljenost. +eliki Lim%a%Me je imao samo nekoliko tisu-a stanovnika. 9akon 3ortugalaca
u (< stolje-u dolaskom 9izozemaca nastaju stalna europska naselja. 'z lu&ke gradove razvijaju se manji centri
u unutra,njosti.
KU41URNO , GENE1SKA OBI4JECJA AFRI9KI' GRADOVA
22
"radovi razvijeni u okviru domoroda&ki2 kultura imaju specifi&na o%ilje#ja. Imaju celuralnu strukturu. Sredi,te je
gradski trg koji ima i funkciju razmjene ro%e. ' islamskim gradovima u sredi,tu je glavna 8amija. 'z dvije glavne
ulice postoji i niz manji2$ ve-inom slijepi2 ulica. Stam%ene &etvrti su nepravilnog o%lika$ a u sredi,tu se nalazi
poglavica plemena ili klana. 3od utjecajem Guropljana razvijaju se gradovi sa pravilnim rasporedom ulica$ a
zgrade imaju europski pe&at. Bu#no od Sa2are su gradovi sa prete#no europskim na&inom gradnje. Samo u
podru&ju od /tlantika do 1rvenog mora prete#u gradovi domorodaca.
NEKE 1ENDEN5IJE RA0VOJA URBANI' SIS1EMA
6azvijaju se i dalje napreduju centri na o%ali radi naslje8ene izvozno * uvozne lu&ke djelatnosti. Bavlja se
proletarizacija sela koja je zapo&ela jo, u kolonijalnom do%u. 9ajvi,e je migranata u velike gradove$ oso%ito
glavne. Lato postoji nagli porast ti2 gradova jer je grad postao sim%ol nade u zaposlenje i socijalnu sigurnost.
@igracija radne snage je %itno o%ilje#je /frike. /frika je na prvom mjestu u svijetu po dinamici rasta gradskog
stanovni,tva.
A0IJA
/zija je naseljeni kontinent u kojem prevladava ruralno stanovni,tvo izuzetak je Bapan. 3rvi gradovi su nastali
prije !000 godina. @re#a gradova je izarazito asimetri&na$ a razvoj ur%ani2 sistema je posljedica vanjski2
utjecaja. "radovi rastu doseljavanjem sa sela.
KARAK1ERIS1I9NE E1APE RA0VOJA URBANI' SIS1EMA
Imamo i ovdje pretkolonijalnu$ kolonijalnu i postkolonijalnu etapu. 3retkolonijalno razdo%lje traje najdu#e i imamo
pret2istorijsko$ srednji vijek i razdo%lje od (; do () stolje-a. ' pred2istorijskom prvi gradovi i ur%ani sistemi
razvijaju se u sklopu napredni2 civilizacija u dolini rijeke Inda od 2;00 * (;00 pne. ' 7ini prvi gradovi nastaju
izme8u (C i (( stolje-a pne. Guropski utjecaj na promjenu ur%ani2 sistema po&inje u (C stolje-u ne. "lavni
interes europljana je trgovina. Dsim panjolske na >ilipinima i 9izozemske na Bavi$ europljani nisu uspjeli stvoriti
sta%ilne ur%ane sisteme. 9akon drugog svjetskog rata slijedi dekolonizacija. 3rostorna struktura azijski2 gradova
%ila je specifi&na ali se mijenjala sa vremenom. "radovi su imali o%ram%ene zidove. 3oliti&ki i du2ovni centri
isticali su se monumentalnim gra8evinama.
REGIONA4NE SPE5IFI9NOS1I RA0VOJA URBANI' SIS1EMA I KU41URNO ,
GENE1SKA OBI4JECJA GRADOVA
' ju$noj %ziji gdje ovdje podrazumjevamo Indiju$ 3akistan$ 9epal$ 5utan$ 5anglade, i ri Fanku nalazi se gusto
naseljeni prostor. 3rvi ur%ani sistemi nastali su u dolini Inda. "radovi su gra8eni po pravilno$ sli&no onima u
mezopotamiji. (;00 pne se te civilizacije gase$ a sa njima i nji2ovi gradovi. 5itne su i religije 2indusa i %udizma
koje se p&inju ,iriti. /naliza glavni2 i ostali2 gradova pokazuje nji2ovu koncentraciju u unutra,njosti. "radovi se
razvijaju kao politi&ka i du2ovna sredi,ta mali2 politi&ki2 tvorevina. 9a o%ali nastaju gradovi ali radi trgovine.
Lapad po&inje donositi svoj utjecaj krajem (; i po&etkom (C stolje-a podizanjem 3ortigalski2 postaja na
o%alama. 5ritanci od (<00 do (?00 ,ire svoj utjecaj i prodiru sa o%ale te osnivaju 1alcutu (C?C i 5om%aO (C<2.
9ajve-i gradovi su sada na o%ali Indije i imaju izvozno * uvoznu funkciju. ' () stolje-u je uspostavljen potpuni
kolonijalni sistem. 9akon drugog svjetskog rata po&inje dekolonizacija$ a s njom i promjena ur%ani2 sistema. S
o%zirom na tipove$ gradovi u Indiji se mogu podijeliti na nji2 &etri. .radicionalni imaju zna&ajno politi&ku$ vjersku i
kulturnu funkciju u predkolonijalnom razdo%lju. 3roizvodne funkcije imaju u njima sporednu ulogu. .i gradovi
imaju tradicionalni #ivot i nemaju zna&ajniju preo%raz%u u Indiji. :rugi tip su gradovi sa dvojnom strukturom kao
posljedicom spoja tradicionalne i moderne kulture. .o su gradovi koje su osvojili ili stvorili /rapi ili Guropljani
(7arac2i$ 5om%aO$ 1alcuta$ "oa). .re-u grupu &ine upravni centri koji zadovoljavaju moderno upravljanje
dr#ave. =etvrtu grupu &ine mali rudarski i industrijski gradovi. @nogi gradovi$ a pose%no oni stari imaju sla%u
ekonomsku osnovu. @nogi gradovi imaju dvojnu strukturu. :vojnu strukturu o%i&no &ini auto2tona jezgra s
o%ilje#jima islamski2 gradova te novije &etvrti s europskim o%ilje#jima. Starogradske jezgre imaju nepravilnu
s2emu ulica$ kaz%u$ d#amiju$ %azare i ostale islamske institucije. ' detaljnoj analizi Indijski2 gradova uo&ava se
neloliko morfolo,ko * funkcionalni2 i socijalno * topolo,ki2 tipova. /uto2tonu jezgru &ini trgova&ka zona (c2auk)
oko koje je stam%ena &etvrt (mo2allas). .aj dio grada ima specifi&nu socijalnu strukturu %aziranu na kastama.
Dko 2ramova$ d#amija$ trgova i sli&ni2 reprezentativni2 o%jekata #ive povla,tene kaste. /uto2tone jezgre su
imale zidine koje su kasnije sru,ene. Guropljani grade nove &etvrti sa novim funkcijama: 1ivil Fines (uprava$
,kole$ infrastruktura$ &inovnici)$ cantonments (vojarne$ &asnici$ municija)$ railMaO colonO (dijeli starogradsku
jezgru i novi europski dio$ tu je smje,tena #eljezni&ka postaja). 9akon dekolonizacije civil lines i dalje slu#i
stanovanju i upravi uz nove sadr#aje$ sli&no je i s drugim dijelovima. 6astu siroma,ne &etvrti u predgra8ima. .o
su u Indiji %ustis$ ju#noj Indiji c2eris$ u 3akistanu j2uggis$ a dijele se u dvije grupe pukka (gra8ene od solidnog
materijala) i kac2c2a (od otpada i %ez infrastrukture). ' jugoistonoj %ziji koja o%u2va-a Indokinu$ Indoneziju i
>ilipine utjecaj u ur%anom razvoju imaju 7onezi$ Indijci$ /rapi i Guropljani. 4induizacija poti&e razvoj politi&ki2 i
du2o%ni2 centara. .rgovina i proizvodnja imaju drugorazredno zna&enje. 9a o%alama su trgova&ki gradovi koje
poti&u 7inezi i Indijci$ to su mali gradovi ovisni o trgovini. Dto&ni prostor Indonezije je u pretkolonijalnom
23
razdo%lju imao sla%o izra#en ur%ani razvoj. Guropljani ,ire svoj utjecaj u (C stolje-u kao trgovci i podi#u naselja
na trgova&ki povoljnim geografskim polo#ajevima. .rgova&ko naselje se o%i&no podi#e uz ve- postoje-e
domoroda&ko$ doda se vojarna i utvrda te misionarska stanica. Dsnivanje naselja i gradova ima za cilj uspostavu
kontrole plovid%e i trgovine na moru. ' po&etkiu su najzna&ajniji @alacca$ :jakarta$ @anila i @acao. 7asnije u ()
stolje-u nastaju izrazito kolonijalni ur%ani sistemi. 9akon dekolonizacije i ovdje najve-i gradovi i glavni gradovi
ostaju na o%alama. &rostorne strukture gradova jugoisto&ne /zije su vrlo slo#ene. S o%zirom na postanak
imamo tri grupe. 3rvu &ine pret2istorijski gradovi koji su se jako izmjenili dolaskom europljana (6angon$
@andalO$ 4ue). :rugi tip su planirani gradovi$ posve novi gradovi podignuti od strane europljana (Singapore).
.re-u grupu &ine auto2tona naselja$ koja su %ez o%zira na zapad zadr#ala auto2tona kulturno * genetska
o%ilje#ja (Fuang 3ra%ang i 5angkok). +e&ina gradova ima trojnu strukturu. Bedan dio pod utjecajem zapada$
drugi dio &ine 7inezi i Indijci i tre-i dio su auto2tone &tvrti. =esto je svaki dio u stvari grad u gradu. Imamo i
kampongs naselja sa siroma,nim imigrantima sa sela$ specifi&na su i kampongs naselja na vodi u o%alnim
gradovima$ jer na vodi nema kontrole zemlji,ta. ' proizvodnji prevladava porodi&ni sektor i organizirana
tvorni&ka proizvodnja. +stona %zija ovdje o%u2va-a 7inu$ Bapan$ @ongoliju i 7oreju. .u je zna&ajan razvoj
veliki2 gradova. 7ina je koljevka kulturnog i ur%anog razvoja u svijetu. 3rvi gradovi su iz (C00 pne. ' 7ini je grad
u sredi,tu dru,tvene organizacije. 7ina je razvijena na osnovi agrarnog iskori,tavanja zemlji,ta pa su i stoga
gradovi u unutra,njosti. 'r%ana mre#a u po&etku se razvija u strogoj me8uzavisnosti s politi&ko * teritorijalnom
organizacijom. 9ajstariji grad je /o iz (C00 pne kod dana,njeg L2engz2oua u provinciji 4onan. +elika
prekretnica u razvoju ur%ani2 sistema je za vrijeme dinastije @ing ((3C? * (C!!) koja poti&e razvoj gradova na
ju#noj o%ali. 7rajem (C stolje-a 3ortugalci zauzimaju @acao i tako po&inje kolonijalni val na kinesku o%alu. 7ina
se opire 5ritancima i op-e europljanima pa nastaju ratovi. "radovi na o%ali se %rzo razvijaju u odnosu na
unutra,nje jer se uklju&uju u svjetske ekonomske i ur%ane sisteme. 7olonijalne sile nisu osvojile 7inu i
uspostavile kolonijalni ur%ani sistem$ ve-u su se samo zadr#ali na o%alama i te gradove tamo su uklju&ile u
me8unarodni ur%ani sistem. D%ilje#ja tradicionalni2 kineski2 gradova su zidine. "rad je fizi&ka tvorevina
odjeljena od okoline. "rad je &etverokutan i tome se prilago8uje unutarnja struktura. Lid slu#i kao o%rana od
poplava$ neprijatelja i sim%olizira zna&enje grada i njegovi2 funkcija. 3rimarno su gradovi administrativno i
du2ovno sredi,te i o%jekti ti2 funkcija su u sredi,tu grada. "rad je prvo podijeljen u &etri dijela dvijema glavnim
ulicama. @anji dijelovi grada nazivaju se li ili fang. 3odijeljen je u jedinice koju &ini (00 o%itelji. "radovi su imali
izrazitu celuralnu strukturu. Siroma,no stanovni,tvo stanuje do zida$ poljoprivrednici %lizu gradski2 vrata$ trgovci
i o%rtnici su oko tr#nica$ a slu#%enici i sve&enici u sredi,tu. Isti&u se i imperijalni gradovi$ najve-i je 12angan
(Iian$ Sian) koji je u ( stolje-u pne %io (0$! km
2
$ a u ? ne <;$(km
2
. Imperijalni gradovi isti&u se i %rojem
stanovnika. 3eking do%iva zna&enje najve-eg grada svijeta (!;0 kada ima C00 000 stanovnika$ a (?;0 ( C!?
000. Fokacija gradova je suprotna srednjovjekovnim europskim gradovima$ nije na uzvisinama koje pru#aju
maksimalnu o%ranu ve- u dolinama rijeka i na plodnim ravnim povr,inama. "ra8evisnki materijal je %io vrlo lo,$
pa se ku-e i zidine moraju stalno o%navljati. 7ako je grad rastao rasle su i zidine. 3ojavom 96 7ine ()!)
izvr,ene su zna&ajne promjene kako u mre#i i ur%anim sistemima tako i u prostornoj strukturi grada. 9agla,ava
se potre%a uravnote#enja regionalnog razvoja zemlje. 1ilj favoriziranja ruralnog podru&ja je ravnomjeran
regionalni razvoj i decentralizacija stanovni,tva i industrije naslje8eni2 centara na o%ali iz kolonijalnog razdo%lja.
6ast gradova imigracijom seljaka rije,avao se nji2ovim vra&anjem (2sian fang) tako da se mladi ,alju u komune
na selu da tamo Qu&eQ. .ako samo iz S2ang2aija poslano (2 * (; milijuna ljudi. 6ast kineski2 gradova je
posljedica prirodnog prira,taja i ,irenja grada$ a ne doseljavanje stanovni,tva. 9acionalni ur%ani sistemi su %ili
vezani uz organizaciju pojedini2 dinastija. 6azvojem #eljezni&ke mre#e$ iskori,tavanje energetski2 i drugi2
do%ara$ vanjska trgovina pridonose stvaranju integralnog nacionalnog ur%anog sistema. .ime nastaju novi
gradovi$ a zna&enje stariji2 se mijenja. Eeljeznica je povezala ur%ane sisteme koji su prije %ili usmjereni na
rije&ne %azene. "radovi na o%alama po&inju vra&ati staro zna&enje radi otvaranja prema svijetu i razvoja
trgovine. ' prostornoj strukturi nakon ()!) nestaju zidovi$ a granica grada se ,iri u ruralni prostor. .o je
posljedica #elje za smanjenje razlike sela i grada. 9ove grane industrije se lociraju u industrijskim zonama na
ru%u grada. "radovi do%ijaju polinukleinsku funkcionalnu strukturu. Dko gradova agrarno stanovni,tvo ima
specifi&nu prostornu strukturu. 3rva je usmjerena na povr-e$ a druga na #itarice i industrijske kulture. 4ijerar2iju
centara &ini glavni grad$ glavni gradovi provincija i autonomni2 pokrajina$ gradovi koji su ispomo- centrima
provincija te 2sien centir koji &ine osnovu administrativne organizacije zemlje. "rad je u kini mjesto sa (000
stanovnika od koji se <;S ne %avi poljoprivredom. #apan je najur%aniziranija i najrazvijenija dr#ava svijeta.
6azvoj ur%anog #ivota ipak nije dug po&inje tek <(0 godine na,e ere. "radovi su gra8eni po uzoru na one
kineske sa pravilnim rasporedom ulica i gradskim zidom. 3rvi takav grad je 9ara. <)! osnovan je 7Ooto koji je
sada glavni grad do (?C? i nekoliko stolje-a je %io me8u najve-im gradovima svijeta. Dd (;<3 * (?C? stvorena
je mre#a gradova koja se zadr#ala do danas.u razvoju ur%anog sitema veliko zna&enje imaju feudalni utvr8eni
gradovi koji su centri administracije$ a zatim do%ijaju proizvodne i trgova&ke dijelove. 3oslije (?C? slijede reforme
radi industrijalizacije$ prometa i trgovine i Bapan se uklju&uje tada u mre#u svjetske ekonomije i trgovine. .okOo
je postao glavni grad ()C). Bapan danas ima &etri industrijsko * ur%ane koncentracije. 7ei2in sa .okOom i
Noko2amom$ 12ukOo s 9agoOom$ 4ans2in s Dsakom$ 7Ootom i 7o%eom te 7itakOus2u s istoimenim gradom i
>ukuokom.
24
4A1INSKA AMERIKA
.u je kontinuirani razvoj gradova 2000 godina. La razmje,taj gradova je karakteristi&na asimetrija. 'r%anizacija$
osim u @eksiku i neki2 srednji2 i ju#ni2 zemalja$ je vezana za ru%na odnosno o%alna podru&ja. .o su ujedno
glavni gradovi i vode-e uvozno * izvozne luke. 'z te velike gradove sagra8ene su luke koje su srasle sa gradom
u konur%acije (Santiago i +alparaiso$ Fima i 1allao$ 1aracas i Fa "uaOra). 7ontakti zemalja Fatinske /merike i
Gurope odvijaju se kroz te gradove te oni %rzo napreduju. Fatinska amerika visoku stopa rasta stanovni,tva i
ur%anog stanovni,tva.
RA0VOJ GRADOVA U PREDKO4ONIJA4NOM RA0DOB4JU
Dgrani&en je na auto2tone kulture. .aj prostor auto2toni2 kultura o%u2va-ao je samo ;S cjelokupnog teritorija
Fatinske /merike. 3rva stalna naselja nastaju na pojedinim visoravnima i u dolinama oko 3000 pne.pojavljuju se
vi,kovi 2rane pa se mo#e negdje stanovati tijekom cijele godine. "radovi odra#avaju mogu&nosti i o%like
agrarnog i sto&arskog iskori,tavanja prostora$ dru,tvene podjele rada i organizacije. ' razvoju gradova veliko
zna&enje imaju dru,tveno ure8enje i vjerski kultovi i vojne vo8e. "radovi razvijaju trgovinu$ o%rt$ prera8uju
poljoprivredne proizvode i rude te proizvode gra8evinski materijal. :revne kulture su one /steka$ @aOa i Inka.
9ajzna&ajniji stari gradovi su .latilco te .eoti2uacan na @eksi&koj visoravni. Dko @eksi&kog zaljeva i Nucatana
su Fa +enta$ .ical$... Lna&ajno je za razvoj gradova klasi&no i postklasi&no razdo%lje kada nastaju novi gradovi
kao vode-i centri dr#avni2 tvorevina ili kao regionalni centri. "lavni grad imperija Inka %io je 1uzco$ a glavni
gradovi pokoreni2 kraljevstava su postali glavni regionalni centri$ uz to da su gra8eni ineki novi gradovi 4uanuco$
.umpu i .am%o. ' prostrornoj strukturi staroameri&ki2 gradova uo&ava se geometrijska pravilnost$ pose%no u
mre#i ulica$ glavnom trgu i velikim gra8evinama. 9ema o%ram%eni2 sistema u o%liku zidova$ gradovi su otvoreni
prema ruralnom prostoru. Dko sredi,njeg glavnog trga su vjerske i upravne zgrade$ a iza nji2 stam%ene.
"usto-a naseljenosti je mala$ prometa valjda nije %ilo jer nisu poznavali kola.
RA0VOJ URBANI' SIS1EMA U KO4ONIJA4NOM RA0DOB4JU
' (; stolje-u /tlantski ocean po&inje zauzimatu ulogu sredi,njeg mora. (!)2 panjolci stupaju na /meri&ko tlo.
panjolsko osvajanje latinskoameri&kog prostora po&inje od srednjoameri&ki2 otoka. Dd (!)2 do (;() osvojeni
teritorij %io je ograni&en na otoke i o%ale 7aripskog mora i ondje su nastala prva naselja i gradovi. Slu#ila su za
razmjenu ro%e sa domorocima$ za istra#ivanje i daljnja osvajanja. 9eka naselja se seljakaju ali neka i postaju
stalna kao Santa :omingo i Santiago de 1u%a. 3ri gradnji gradova i utvrda izme8u (!)2 i (;() vodilo se ra&una
o prirodnim prednostima pojedini2 lokacija$ prije svega trgovini zlatom$ nakito i drugom ro%om$ me8utim
ekonomska osnova razvoja grada je sla%a. :o (;20 Santo :omingo je glavni grad panjolski2 kolonija u
/merici sa razvijenom luk&kom funkcijom. 'r%ani$ gotovo eksplozivni razvoj gradova uslijedio je daljnjim
teritorijalnim osvajanjem unutra,njosti. :o kraja (C stolje-a podignuta je ve-ina dana,nji2 gradova. 'z upravne
funkcije pojedini gradovi imali su jake vojne$ trgova&ke$ prometne$ proizvodne i druge funkcije. Dd (;!0 * (C00
po&inje eksploatacija mineralni2 sirovina ,to poti&e razvoj gradova. ' prvoj polovini (< stolje-a stanovni,tvo
kolonija sporo raste ali gradovi rastu %r#e od prosjeka radi nji2ovog koncentriranja. Lna&enje gradova na
o%alama raste i uspostavljaju se gravitacijska podru&ja prema njima (4avana$ 5ogota$ 5uenos /ires$ Santiago
de 12ile). 3ortugalci svoju kolonijalnu ekspanziju usmjeravaju na isto&ni dio Bu#ne /merike. 3rvi zna&ajniji grad
sagra8en dalje od o%ale %io je Sao 3aolo (;32. Slu#io je kao administrativno sredi,te i preuzeo je trgova&ku
razmjenu izme8u 5razila i 3ortugala. ' (< stolje-u 3ortugalci nadopunjuju ur%anu mre#u novim gradovima
(5elem$ Faguna$ 3orto /legre$...). Sredinom (? stolje-a 6io de Baneiro postaje glavni grad za2valjuju-i politi&kim
i ekonomskim razlozima.
OBI4JECJA ;PANJO4SKOG KO4ONIJA4NOG SIS1EMA
Dni podi#u gradove kao centre osvajanja i politi&ke kontrole. 7olonizacija Fatinske /merike je u stvari zapo&ela
iz unutra,njosti. 9akon karipskog prostora su ,panjolci prodrli u unutra,njost i otuda se ,ire prema o%alama.
"radovi su is2odi,ta po2oda$ politi&ke kontrole i eksploatacije. Socijalni pokret se temelji na privatnom
vlasni,tvu$ stvoren je sistem starateljstva (encomienda) radi %olje eksploatacije. Lemljoposjednici #ive u gradu a
poljoprivrednici izvan njega. panjolci su dakle stigli kao vojnici i osvaja&i$ stoga su im i gradovi locirani radi %olje
kontrole osvojenog$ ,to za posljedicu ima prometnu izoliranost pa se moraju graditi gradske luke: 1aracas * Fa
"uaira$ Wuito * "uaOaTuil$ Fima * 1allao$ Santiago * +alaparaiso. La razliku od nji2 portugalci su stigli kao
planta#eri i trgovci$ te prvo grade gradove na o%ali$ prodiru u unutra,njost radi eksploatacije minerala$ a onda
sve te gradove povezuju prometnicama.
PROS1ORNA S1RUK1URA KO4ONIJA4NI' GRADOVA 4A1INSKE AMERIKE
3ravilna mre#a ulica$ geometrijski zoning su tipi&ni elementi u prostornoj strukturi latinskoameri&ki2 gradova.
3ravokutna gotovo geometrijska mre#a gradski2 ulica$ upu-uje na planski razvoj grada. @anje pravilnu strukturu
imaju 5razilski gradovi koje su osnovali 3ortugalci. 7od panjolaca moglo %i se re-i da je uzor anti&ki grad. 3ri
planskoj gradnji prostor je %io podjeljen na kvadrate sa stranicama od ((2 * (20 metara. .o su cuadre ili
manzane. Bedan kvadrat u sredi,tu ostaje neizgra8en i slu#i kao trg. Dd glavnog trga vode &etri ulice$ odnosno ?
25
pravokutno usmjereni2 ulica. 5ogati #ive u centru$ a lokacija %li#e glavnom trgu je vrjednija. 1uadre ili manzane
se dijele jo, na &etri jednaka dijela solarese. +a#an je i ,iri prostor ruralnog podru&ja koji je pod direktnom
upravom grada. 9isu %a, svi gradovi pravilno izgra8eni$ radi spontanog razvoja ili reljefa$ tu sapdaju /capulco$
1artagena$ +eracruz$ ... 3ortugalski gradovi imaju nepravilne i uske ulice. ' rano osvojenim gradovima
portugalci posve&uju veliku pa#nju utvrdama. ' kolonijalnom do%u provode se velike promjene u etni&koj
strukturi grada. 3rvo su samo %iljeci i indijanci u gradovima$ zatim raste %roj indijanaca i onda se pojavljuju dvije
nove skupine: mje,anci (mestici) i crnci koji su uvezeni iz afrike kao ro%lje.
RA0VOJ URBANI' SIS1EMA U POS1KO4ONIJA4NOM RA0DOB4JU
Fatinska amerika slu#i kao do%avljiva& sirovinama zemljama u europi$ izvozna ekonomija. 6adi toga se
reorganiziraju sela i prestrukturiraju u %lizini rudnika. "rad je u kolonijalnom sistemu %io centrifugalni sistem$ on i
njegovo zale8e &ine jedinstven sistem. "rad posjeduje vlastito zale8e. 9akon pada kolonijalizma slijedi jaka
fragmentacija posjeda ,panjolaca$ portugalski 5razil je toga po,te8en. panjolski prostor je naime %io jako
ekonomski fragmentiran i sla%o prometno povezan. .eritorijalna oragnizacija mu je %ila usmjerena na velike
gradove. Baki gradovi u potkraljevstvu se odjeljuju i stvaraju vlastite dr#ave: /rgentina$ 'rugvaj$ 3aragvaj i
5olivija. Sli&no je i sa ostalim dijelovima. Sa sla%ljenjem utjecaja panjolske i 3ortugala ja&a utjecaj ostatka
europe i kasnije S/:. Strani kapital dolazi radi eksploatacije mineralni2 sirovina. S/: ula# u njave&oj mjeri
kapital i to je privatni kapital. 6adi eksploatacije prirodni2 sirovina glavne prometnice su usmjerene prema
lukama. 3olo#aj latinske amerike u svjetskoj ekonomiji je dakle periferan$ daju sirovinu ne proizvode$ kupuju
industrijsku ro%u. 7asnije se mijenja %roj stanovnika u gradovima koji pada radi prelaska na planta#nu
proizvodnju$ vi,e ne izvozi samo ruda&a i ,e-er$ ve- sada kakao$ pamuk$ kava$ ko#a$ loj$ #itarice$ ... 3ove&anje
primarnosti veliki2 gradova je najva#nija promjena u ur%anim sistemima. @ijenja se i funkcionalna 2ijerar2ija
nastankom novi2 dr#ava koje razvijaju svoje glavne gradove. "radovi vi,e nisu ekonomski neovisni jer ovise o
glavnome gradu. 1ijeli ur%ani sistem je prilago8en cirkulaciji ro%a radi izvozne ekonomije$ pa gradovi imaju u
stvari sa%irno * distri%utivnu ulogu. 9a ur%ani razvoj utje&e i imigracija Guropljana koji pospje,uju rast gradova.
.ijekom (?<0 * ()(! dolaze .alijani$ panjolci$ 6usi$ 3oljaci$ vicarci i 9jemci. Imigraciju je prkinuo prvi svjetski
rat ali se ona nastavlja 0d ()(0 * ()30 kada nastupa ekonomska kriza. "radovi su jako narasli ali su zadr#ali
jednostavan$ centralizirani o%lik ur%ane strukture. Sredi,tom dominira glavni trg$ a oko njega javne zgrade. '
sredi,tu se sada smje,taju poslovne djelatnosti$ centar preplavljuju siromasi$ a elita se kre-e prema ru%u.
SUVREMENI URBANI RA0VOJ
3rvi svjetski rat je poremetio promet ro%a prema europi i S/:. 6at i ekonomska kriza prisiljavaju Fatinsku
/meriku na industrijalizaciju. .o je me8utim supstiuiraju-a industrija$ proizvodi se samo ono ,to se vi,e ne mo#e
uvesti. 'seljenici iz europe su nosioci industijalizacije. :o ()!0 poljoprivreda i rudarstvo su izgu%ile primat u
ve-ini zemlja Fatinske /merike. Industrija je koncentrirana u velikim gradovima. 3ospje,uje se prostorna
pokretljivost selo * grad jer je jako veliki %roj %ez zemlja,a. .ako sada na poljoprivrednim posjedima nastaju
minifundije i latifundije (mali i veliki posjedi) gdje radnici su siromasi koji rade sezonski 3 * ! mjeseca ostatak
godine su %esposleni. Selo i dalje siroma,i i javlja se veliki %roj vi,ka radne snage koji je i danas pro%lem.
+e-ina izvoza se %azira na dva do tri proizvoda (Gkvador ;(S %anane$ (;S kava i ((S kakao). Sve to uvjetuje
eksplozivan rast gradova radi potrage za poslom. ' ve&ini zemalja dominira jedan grad$ iznimke su 5razil$
7olum%ija i Gkvador. 3ostoji direktan prijelaz u grad i postepen. @igracija ima selektivni karakter na %azi godina
(do 30) i ,kolovanosti$ zanimljivo je da je ve-ina migranata #enskog spola. 9aglo rastu sTuatter naselja %ez
infrastrukture$ sagra8ena od otpadnog materijala. .akva naselja su ogromna$ u 1uidad @eAicu &ine !($;S
povr,ine i !0S stanovni,tva. ' 5razilu se takva naselja zovu favelas$ +enezueli ranc2os ili %arius$ /rgentini
villas miserias. 1entar napu,taju %ogati$ preuzima ga samo djelom poslovni dio ostatak se slaminizira i
preuzimaju ga siromasi. .aj centralni dio naziva se %eznadni slam$ a dio na ru%u slam nade.
ANG4OAMERIKA
3rva naselja su stvorili ,panjolci koji prodiru s juga iz dana,njeg @eAica. (;C; panjolci na >loridi podi#u St.
/ugustin. 9a podru&ju napredniji2 3ue%lo indijanaca ,panjolci podi#u misionarske stanice i kontrole. 3odignuta
su vojne postaje i politi&ko * administrativne institucije. (C0) je osnovan Santa >e. S2ema gradova je kao i u
latinsko ameri&kim gradovima ,panjolaca. 3odi#u se misionarske stanice koje su kasnije prerasle u jezgre
dana,nji2 veliki2 kalifornijiski2 gradova (San :iega$ Santa 5ar%are$ Fos /ngelesa$ San >rancisca$ Santa
6ose$...) (?!? panjolska gu%i rat i kaliforniju koju sada razvijaju Gnglezi i pose%ice >rancuzi kao i ostatak
amerike. >rancuzi tako8e osnivaju misionarske stanice. Smje,tene su uz @ississipi i @issuri te nastaju 9eM
Drleans$ St. Fouis i druga naselja. 6usi imaju uticaj na sjeverozapadu pose%ice na /ljasku koju kasnije prodaju
S/:Ku. 6adi malarije i drugi2 neda-a mnogi odustaju i vra&aju se ku-i. ' (< stolje-u po&inje osnivanje kolonija.
9atje&u se 5ritanci$ 9izozemci i ve8ani. 9izozemci osnivaju 9eM /mesterdam koji preuzimaju 5iritanci i
nastaje 9eM Nork. 5ritanci po%je8uju i ,ire puritanizam$ ,kole i sveu&ili,ta. :oseljava se mlado i poduzetno
stanovni,tvo. 5ritanija tretira teritorij kao izvoznika sirovina i tr#i,te za industrijsku ro%u. (<<C 32iladep2ija
izjavljuje nezavisnost i po&inje rat koji 5ritanija gu%i (<?3. 9ova dr#ava se ,iri$ (?03 S/: kupuje Fouisianu od
>rancuske$ (?() >loridu od panjolske. 6atom otima od panjolaca .eAass i (?!? im uzima i 7aliforniju.
26
Sjeverno od S/: se ,iri 1anada gdje je (<C3 5ritanija potisnula >rancuze. :a %i iz%jegla suko%e sa S/:
5ritanija je stvorila 1anadu (?C< koja se ,iri do ()!) kad joj je priklju&en 9eMfoundland. ' ur%anim sistemima
%ritanski2 kolonijalni2 posjeda na atlantskoj o%ali va#ni su 5oston$ 12arleston$ 9eM Nork i 32iladelp2ia koji su
postali metropole svoji2 provincija i glavna lu&ka veza sa europom. .o su %ila vrata nove nacije.
RA0VOJ URBANE MRECE I URBANI0A5IJA OD )* S1O4JE:A
3o&inje u%rzana ur%anizacija. 9a to utje&e poljoprivredni sistem$ industrijski razvoj$ te2nolo,ke inovacije u
transportu te demografski i socijalni faktori. 3oljoprivreda osigurava vi,kove za rastu-e gradsko stanovni,tvo te
veliki dio agrarnog stanovni,tva sada mo#e migrirati u gradove. Industralizacija za2tjeva ugljen kao energent te
nastaju rudarski gradovi. 3riliv stanovnika je jak i gradovi %rzo rastu. 3romet je unaprije8en i pove&ana je
pokretljivost ljudi i ro%a$ pose%no je zna&ajna #eljeznica. @igracije selo * grada su va#ne ali najva#nije su
imigracije iz europe koje su imale glavnu ulogu u ur%anizaciji S/:. 9ajve-i gradovi (<)0 su na o%ali atlantskog
oceana od @aine do "eorgije i ti gradovi su uglavnom trgova&ki gradovi. +ezani su uz svoje agrarno zale8e. :o
(?30 okosnicu prometa &ine jedrenjaci i kola$ pa se grade ceste i plovni kanali$ nakon (?30 primat preuzima
#eljeznica i po&inje dinami&niji ur%ani razvoj. 3o,to je u po&etku vodeni put %io glavni gradovi su tamo naj%r#e
rasli$ 9eM Drleans je (?3; %io ve-i izvoznik ro%e od 9eM Norka i tre-i grad po veli&i u S/:. Eeljeznica drasti&no
mijenja ur%ane sisteme$ najgu,&a #eljezni&ka mre#a je u isto&nim dijelovima S/: i ,iri se polako prema
unutra,njosti. 9ajva#nija spona je postala transkontinentalna #eljeznica od oceana do oceana. Eeljeznica je
spajala mnoge gradove i u%rzavala nji2ov rast$ glavno #eljezni&ko &vori,te cijele dr#ave je %io 12icago.
'r%anizaciju u%rzavaju europljani koji imigriraju u prvoj fazi od (?20 * (??0 i to su Gnglezi$ Irci$ 9jemci. :rga
faza je (??0 * ()20 gdje jo, dominiraju oni iz prve ali i2 lagano prema,uju isto&no europljani (.alijani$ 3oljaci$
'krajinci i eA Buga)$ njima se priklju&uju i latinskoameri&ke dr#ave$ 7ina i Bapan. ()2( po&inje ograni&avanje
useljavanja. 1rnci i europljani slu#e kao jeftina radna snaga$ anglosaksonci se stapaju u jedan narod$ neki
zadr#avaju vlastiti nacionalni identitet i jako se sagregiraju. La razvoj je va#an i jednostavni pravokutni na&in
premjeravanja i podjele zemlji,ta. Dd (?<0 * ()20 glavne impulse ur%anom razdo%lju daje industija &elika i
#eljeza. Bug je sla%o ur%aniziran i do ()20 je ruralnog karaktera. 3rema danas glavni faktori ur%anizacije i
razvoja je te2nologija i prometni napredak te struja i nafta. 9eki gradovi gu%e svoje zna&enje pose%ice oni
rudarski oko /palac2ia i na srednjem zapadu. 3ostoji proporcionalni rast gradova ,to pokazuje da se razvoj
jednoliko odrazio na velike i male gradove od (<)0 do danas. .o nije slu&aj u 1anadi gdje jako odska&u
@ontreal i .oronto.
PORAS1 BROJA GRADSKI' NASE4JA I UDJE4A GRADSKOG S1ANOVNI;1VA
(?!0 manje od (0S je ur%anog stanovni,tva$ a ve- ()00 ga je !0S$ ()?0 <!S. 9aj%r#a ur%anizacija je na
sjeveroistoku S/:$ te 7aliforniji. Sli&na je dinamika i u 1anadi. 1anadu tako8er ur%anizira razvoj industrije u
drugoj polovici () stolje-a. 3revlast ur%anog nad ruralnim stanovni,tvom je u 1anadi ostvarena izme8u prvog i
drugog svjetskog rata.
KU41URNO , GENE1SKA OBI4JECJA ANG4OAMERI9KOG GRADA
9ajzna&ajnije o%ilje#je je mladost gradova. +e&ina gradova je nastala izme8u (? i () stolje-a. :akle razvijali su
se u vi,im te2nolo,kim i dru,tveno * ekonomskim uvjetima ,to se odrazilo na nji2ovu prostrornu strukturu. '
/merici osnivanje gradova se vr,i uz usporedno razvijanje #eljeznice. /ko je grad nastao kad i #eljeznica onda
je stanica u centru i postaje njegov za&etak razvoja. La razliku od europski2 gradova$ ameri&ki nemaju zna&ajan
ur%ani status. 9edostaje im starogradska jezgra sa svojim zidinama &ijim ru,enjem je otvoren prostor za ,iroke
kru#ne ceste$ parkove$ javne zgrade$ ... 3rvi gradovi u S/: su imali zidove ali male o%i&ne polisade ili %edeme.
3resko&ena je monar2ija i odma uvedena repu%lika pa niti nema zamkova i razvoja gradova oko nji2. "radovi su
nastajali na slo%odnim nenaseljenim prostorima pa nije %ilo nikakvog prostornog ograni&avanja. 5itno o%ilje#je
gradova je geometrijski tloctr. 'lice su orijentirane sjever * jug$ zapad * istok. ' nekim gradovima ulogu glavne
ulice je preuzela rijeka ili o%ala mora. 3rednost takvog grada je podjela gradskog prostora ali je ote#ana
organizacija prometa i napasna je monotonija. .akav tlocrt uvjetuje i jednosmjerne ulice. :rvo je tradicionalni
gra8evinski materijal$ <0S stam%enog fonda S/: je od drevta. "radski trgovi u /merici se razvijaju u vezi sa
gradskom upravom. .amo su crkva$ %i%lioteka$ prodavaonice$ sud$ uredi$... elektri&no dizalo je uvedeno (??<$ a
ne%oderi slu#e kao trgovine i ro%ne ku-e te uredi. 3rvi ne%oder je imao (0 katova$ (??; u 12icagu. Gmpire State
5uilding sa (02 kata u 9eM Norku sagra8en je ()3($ 0orld .rade 1entar je ve-i sa ((0 katova isto u 9eM
Norku. ' sredi,njoj zoni je 15:$ do njega je trgova&ko * poslovna zona (zajedno tvore 15:15: * >rame). .u
su koncentrirane trgovine na veliko$ laka industrija. Dd centra raste udio stam%eni2 zona. Slamovi su uz radna
mjesta u centru. ' ru%nim i prigradskim zonama su srednji slojevi u jednokatnicama i dvokatnicama. /meri&ki
grad je u cjelini u stvari nizak grad (C0S ku-a su jednokatnice).
ME1ROPO4I1IANI0A5IJA
9ajranije je po&ela u S/: i stigla najve-i stupanj. (+idi u prvom dijelu pod metropolitanizacija)
27
AUS1RA4IJA
'r%anizacija je po&ela najkasnije. 3rva gradska naselja nastaju krajem (? stolje-a i is2odi,ta su razvoja ruralni2
krajeva. 6azvoj gradova vezan je za o%ale. 3rvi ur%ani sistemi maju izrazita kolonijalna o%ilje#ja. .o je danas
najur%aniziraniji kontinent ?;$CS ljudi #ivi u gradovima. .u je proces metropolitanizacije najvi,e napredovao kao
i u S/:.
E1APE RA0VOJA URBANI' SIS1EMA
3rvo razdo%lje se poklapa sa kolonizacijom$ a po&inje (<?? stvaranjem SidneOa. Sa kolonijalnom ekspanzijom
australija je podjeljena na C veliki2 kolonijalni2 posjeda koje kasnije postaju savezne dr#ave. 9eM Sout2 0ales$
Sout2 /ustralia$ +ictoria$ Wueensland$ 9ort2 /usralia$ 0estern /ustralia$ .asmanija. 'r%ani razvoj po&inje na
o%ali 9.S. 0alesa sa SidneOom pa 4o%art i Faunceston (?03$ 5ris%ane (?2!$ 3ert2 i /l%anO (?2)$ @el%urne
(?3;$ ... 3rvi gradovi su na o%ali radi prirodni2 o%ilje#ja i kolonijalnog faktora. 'nutra,njost je neprivla&na.
Bugoisto&ni dio je naprikladniji za naseljavanje. 9aselja na o%ali su izvozno * uvozna (izvoze zlato$ vunu$
#itarice). 6azvoj industrije je orijentiran na uvozne sirovine i razvija se u lu&kim gradovima. :ruga faza je do
()C0 gdje je industrija pospje,ila razvoj lu&ki2 gradova i po&inje se valorizirati i neprivla&na unutra,njost radi
podizanja novi2 naselja za uzgoj ovaca i eksploataciju ruda$ te proizvodnju #itarica. 3rimarnost najve-eg grada
raste. ' drugoj polovici () stolje-a je eksplozivan rast stanovni,tva kao posljedica imigracije. ()0( australija
postaje federalna dr#ava. "lavni grad je 1am%era. "lavni grad mora %iti %arem (C0 km udaljen od SidneOa.
.re-a faza ima poja&an proces centralizacije u ur%anom razvoju$ nagla,eni razvoj uslu#ni2 djelatnosti koje imaju
svoje zakonitosti lokacije.
G4AVNA OBI4JECJA URBANOG SIS1EMA AUS1RA4IJE
:o ()20 najve-i grad je @el%ourne koji je i glavni grad federacije. 7asnije je najve-i grad SidneO. ; glavni2
gradova su /delaide$ @el%ourne$ 3ert2$ SidneO i 5ris%ane. 3roces centralizacije ja&a od ()33. Lapa#a se
nepravilnost u redu veli&ina centara pojedini2 dr#ava$ glavni grad se isti&e dok ostali zaostaju. Ima malo srednji2
i mali2 centara.
IN1ERVEN1NE MJERE U NOVIJEM URBANOM RA0DOB4JU
3lanska decentralizacija ima slijede-e ciljeve: () poticati %r#i razvoj manje prospektivni2 savezni2 dr#ava$ 2)
restrikcija fizi&kog rasta veliki2 gradova$ 3) zadr#avanje sada,nje ruralne naseljenosti$ !) lociranje novi2
industrijski2 grana izvan glavni2 gradova$ smanjenje razlika u %roju stanovnika i ekonomskom rastu glavni2
gradova$ ;) poja&avanje decentralizacije stanovni,tva i ekonomski2 djelatnosti u izdvojene centre podalje od
grada$ C) sprje&avanje koncentracije stanovnika i zaga8ivanja u gradu$...
MU41IMODA4NI OB4IK DE5EN1RA4I0A5IJE: PO1REBA GRADNJE 1RI 1IPA NOVI'
5EN1ARA
() regionalni centar ((00 000 * (;0 000 stanovnika)$ dovoljna udaljenost od postoje-eg grada
2) sistem novi2 gradova u okviru postoje-i2 metropolitanski2 regija s najmanje (;0 000 stanovnika tako da
tvore polinukleinske metropolitanske regije
3) o%nova postoje-i2 gradova$ pogotovo sredi,nji2 dijelova
28
URBANA GEOGRAFIJA: SADRCAJ
GEOGRAFSKI POJAM GRADAGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG?
POJAVA I RA0VOJ GRADOVA U SVIJE1UGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG@
POJAM I PODJE4A URBANI0A5IJEGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGE
S1UPANJ I DINAMIKA URBANI0A5IJE SVIJE1AGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGE
URBANI0A5IJA 'RVA1SKEGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG+
FUNK5IJE GRADAGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG+
PODJE4A GRADSKI' FUNK5IJAGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG+
BA0NE I NEBA0NE FUNK5IJE GRADAGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG+
FUNK5IONA4NA K4ASIFIKA5IJA GRADOVAGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG-
PROS1ORNA S1RUK1URA GRADAGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG-
POJAM PROS1ORNE S1RUK1URE GRADAGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG-
PRIS1UPI PROU9AVANJU I OP:I MODE4I PROS1ORNE S1RUK1URE
GRADAGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG-
FUNK5IONA4NO , PROS1ORNA S1RUK1URA GRADAGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG/
POS4OVNI 5EN1RI GRADAGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG*
SREDI;NJI POS4OVNI 5EN1AR (5I1<. 5BD"GGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG)F
4OKA5IJA INDUS1RIJE U GRADUGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG)F
S1AMBENE 0ONE GRADAGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG))
PROME1 U GRADUGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG))
POPU4A5IJSKO , DEMOGRAFSKA S1RUK1URA
GRADAGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG)?
GUS1O:A S1ANOVNI;1VA GRADAGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG)?
UNU1ARGRADSKA PRESE4JAVANJA S1ANOVNI;1VAGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG)?
SO5IJA4NA 1OPOGRAFIJA GRADAGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG)@
DNEVNA KRE1ANJA S1ANOVNI;1VA U GRADUGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG)H
MORFO4O;KA S1RUK1URA GRADAGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG)H
POJAM MORFO4O;KE S1RUK1URE GRADAGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG)H
P4AN GRADAGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG)E
RA0VOJ MORFO4O;KE S1RUK1URE GRADAGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG)E
KU41URNO , GENE1SKI 1IPOVI GRADAGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG)+
MORFO4O;KE 5JE4INE GRADAGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG)+
EKO4O;KI PROB4EMI GRADAGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG)+
GRAD I OKO4I5AGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG)+
U1JE5AJ GRADA NA OKO4I5UGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG)+
DIFEREN5IRANJE GRADA I OKO4I5EGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG)-
1IPOVI GRADSKI' REGIJAGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG)-
MORFO4O;KI S4I9NI 1IPOVI GRADSKI' REGIJAGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG)-
DEMOGRAFSKI 1IPOVI GRADSKI' REGIJAGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG)-
SO5IO , EKONOMSKI 1IPOVI GRADSKI' REGIJAGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG)/
1ENDEN5IJE DA4JNJEG RA0VOJA GRADA I GRADSKE REGIJEGGGGGGGGG)*
URBANO , RURA4NI POJASGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG)*
SUBURBIJI. 1RABAN1I. SA1E4I1I. BNOVI GRADOVIBGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG?F
GRAD I NODA4NA REGIJAGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG?F
29
FUNK5IONA4NO 0NA9ENJE GRADA U PROS1ORUGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG?F
NODA4NA REGIJAGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG?F
NODA4NI I URBANI SIS1EMIGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG?F
OBI4JECJA URBANI' SIS1EMAGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG?F
ME1ODE ODREDIVANJA I ANA4I0E NODA4NI' REGIJA I URBANI'
SIS1EMAGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG??
1EORIJA 5EN1RA4NI' NASE4JAGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG??
PRAVI4O REDA VE4I9INE I 0AKON PRIMARNOG GRADAGGGGGGGGGGGGGGGG??
GRAVI1A5IJSKI PO1EN5IJA4NO MODE4IGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG??
1EORIJA GRAFAGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG??
RA0VOJ URBANI' SIS1EMA U SVIJE1UGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG?@
G4OBA4NI URBANI SIS1EMGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG?@
EUROPAGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG?@
AN1I9KO RA0DOB4JE URBANOG RA0VOJA EUROPEGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG?@
URBANI RA0VOJ EUROPE U SREDNJEM VIJEKUGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG?@
URBANI RA0VOJ EUROPE OD )EFFG DO )/FFG GODINEGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG?H
URBANI RA0VOJ I URBANI SIS1EMI EUROPE U )*G I ?FG
S1O4JE:UGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG?H
ORIJEN1GGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG?E
AFRIKAGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG?+
PRE1KO4ONIJA4NI URBANI SIS1EMIGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG?+
KO4ONIJA4NI URBANI SIS1EMIGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG?+
POS1KO4ONIJA4NI URBANI SIS1EMIGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG?-
REGIONA4NI PREG4ED RA0VOJA URBANI' SIS1EMAGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG?-
KU41URNO , GENE1SKA OBI4JECJA AFRI9KI' GRADOVAGGGGGGGGGGG?-
NEKE 1ENDEN5IJE RA0VOJA URBANI' SIS1EMAGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG?/
A0IJAGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG?/
KARAK1ERIS1I9NE E1APE RA0VOJA U RBANI' SIS1EMAGGGGGGGGGGGG?/
REGIONA4NE SPE5IFI9NOS1I RA0VOJA URBANI' SIS1EMA I KU41URNO , GENE1SKA
OBI4JECJA GRADOVAGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG?/
4A1INSKA AMERIKAGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG@F
RA0VOJ GRADOVA U PRE1KO4ONIJA4NOM RA0DOB4JUGGGGGGGGGGGG@F
RA0VOJ URBANI' SIS1EMA U KO4ONIJA4NOM RA0DOB4JUGGGGGGG@F
OBI4JECJA ;PANJO4SKOG KO4ONIJA4NOG SIS1EMAGGGGGGGGGGGGGGGGGG@)
PROSR1ORNA S1RUK1URA KO4ONIJA4NI' GRADOVA 4A1INSKE
AMERIKEGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG@)
RA0VOJ URBANI' SIS1EMA U POS1KO4ONIJA4NOM
RA0DOB4JUGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG@)
SUVREMENI URBANI RA0VOJGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG@?
ANG4OAMERIKAGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG@?
RA0VOJ URBANE MRECE I URBANI0A5IJA OD )*G S1O4JE:AGGGGGGGGGG@?
PORAS1 BROJA GRADSKI' NASE4JA I UDJE4A GRADSKOG
S1ANOVNI;1VAGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG@@
KU41URNO , GENE1SKA OBI4JECJA ANG4OAMERI9KOG
GRADAGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG@@
ME1ROPO4I1ANI0A5IJAGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG@H
AUS1RA4IJAGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG@H
E1APE RA0VOJA URBANI' SIS1EMAGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG@H
30
G4AVNA OBI4JECJA URBANOG SIS1EMA AUS1RA4IJEGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG@H
IN1ERVEN1NE MJERE U NOVIJEM URBANOM RA0DOB4JUGGGGGGGGGGGGGGGG@H
MU41IMODA4NI OB4IK DE5EN1RA4I0A5IJE: PO1REBA GRADNJE 1RI 1IPA NOVI'
5EN1ARAGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGGG@H
31

Urbana Geografija

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

Urbana Geografija

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

URBANA GEOGRAFIJA

Das könnte Ihnen auch gefallen