Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
*.>*?>
*S
X.
^/
^'r'^- JV
t -
.v -
>N
atiiwiia.
ms.
1o
*&*?*&
y?
?!
METHODO PEATICO
PARA F VILAR
A LNGUA
DA LUNDA
METHODO PRATICO
PARA KAI.LAlt
A LNGUA
DA LUNDA
COXTE.NDO
LISBOA
IMPKEXSA, XACIOXAL
1890
afrt
e. s>. .
O chefe da Expedio.
Hremiatu de Catvabo.
oo o.TcelfciilkSMiiia cnl?tota
iK-imoiie J Cximlbo.
NDICE
Graus de comparao
Adjectivos determinativos
Adjectivos numeraes ordinaes
Adjectivos partitivos
Adjectivos attributivos
I'ir.
i-vir
3
f>
7
8
11
12
1.'!
11
17
21
27
30
31
31
;)I
32
33
33
34
31
XII
Pronomes pessoacs :
Absolutos
Possessivos
Cireumstaneiaes
Conjnnctos Pceiproeo
Subjectivos
Verbos
Forma activa
Formas objectivas
Forma interrogativa
Forma negativa
Forma negativa c interrogativa
Forma causativa
Forma passiva
] 'reposies
Advrbios
Conjunecs
Interjeies
Exclamaes
11. Desenvolvimento pratico :
Artigos definidos
Substantivos :
Formao do plural
Graus : Augmcntativos e diminutivos
Adjectivos
Adjectivos determinativos
Graus de comparao
Pronomes pessoacs
Possessivos
Pronomes objectivos da 3.* pessoa
Verbos :
Forma activa
Condicional
Conjunctiro
Forma objectiva
Fornia negativa c interrogativa
Fornia causativa
Forma passiva
Preposies
Advrbios
Conjunecs
Interjeies
opp. ;i
34
35
35
35
35
3C
37
40
40
41
41
41
42
42
42
43
43
41
45
49
53
54
57
C3
CO
G9
75
83
88
88
92
97
104
129
138
144
149
155
XIII
Pag.
Derivaes c composies
Interpolaes
Parte III. Syntaxe:
I. Resumo synthetico:
Regncia
Concordncia
Construeo
Syntaie figurada
II. Desenvolvimento pratico :
Phraseologia :
Phrase3 vulgares
Phrase3 para offerecer
Phrases para conceder
Phrase3 para pedir
- Phrases para recusar
Pl>ra3C3 para dar e receber agradecimentos
P]>ra3C3 para consultar
Phrases para aflirinar
Phrases para negar
Phrases de duvida, surpresa, admirao, ete
Phra3C3 de alegria
Phrases de afllico
Phrases de clera, e.xprobao, etc
Dilogos :
Para conversar
Do tempo
Levantar da cama
Deitar
Vestir
Comer
Passear
O doente
Comprar e vender
Caar e pescar
Provrbios
Adivinhaes
Contos
Xarrativas :
Uma pergunta de um dignitrio a seu amo
*otei ;
Uma visita do Tmbu de Cabongo ao chefe da Expedio
Diversas opinies por causa de um falsario
101
170
200
210
211
215
217
218
218
210
210
220
220
221
222
222
222
223
223
224
230
235
238
210
212
20
_ 255
250
2G7
270
074
275
281
285
285
287
XIV
XV
rg-
Appcndiec. Vocabulrio :
O mundo, corpos celestes, diviso do tempo
Aspecto physieo do terreno
Gnero humano
Partes do eorpo humano
Aceidcntes c propriedades do eorpo humano
Graus de parentesco
AiiiinacsXomcs, partes e despojos
Vegetas
Medicamentos
Para diversos usos
P
Capital da Lunda, suas divises
Dignitrios do Estado de Muatinvua
Funcionrios em exereieio
Objectos de vesturio e de adorno
Armas, instrumentos e outros utenslios
Mobilias c objectos de uso domestico
Apreciaes da Imprensa
339
311
342
343
345
34G
347
351
34
37
3G3
3G4
3GG
3GG
3G0
371
375
dente animal e tio secretario perpetuo da nossa Sociedade, os ex."108 srs. conselheiro Francisco Maria da
Cunha e Luciano Cordeiro.
E uma homenagem de muita considerao e de
muita estima que d'este modo lhes tributo, avivando
ao mesmo tempo no meu espirito e no dos meus leitores a memoria dilecta de que a estes nossos dois conscios vim encontrar no meu regresso occupando,
testa d'este grmio illustre, os cargos importantes e a
todos os respeitos bem merecidos, em que os deixara
ao afastar-me da ptria, em servio d'ella, com o animo perturbado pelo aneioso receio de a no tornar a
ver e pela magnitude das responsabilidades que assumia, e para arrostar as quaes tamanhas provas de
eonfraternidade e de incitamento e to valioso amparo
recebi sempre d'estes nossos conscios e da benemrita Sociedade em geral, que no seu seio quasi que
abrange quantos em Portugal estudam e trabalham
desinteressadamente em favor da ptria.
PREFACIO
II
III
IV
sempre a cousas antiquariasrecordaes e comparaes para attingirem o seu fim. So, porm,
concisos nas-suas conversaes, e na falta de termos
servem-se de gestos, tregeitos e exclamaes que os
substituem.
Por isto se pode fazer idea das diffieuldades com
que teemluctado os exploradores estrangeiros, que com
esses interpretes aprendem primeiro a- lingua portugueza, para depois os entenderem na dos povos, por
onde teem de transitar. E 6 devido s ms interpretaes e pouca conscincia de taes mestres, que se notam
erradas denominaes nas cartas d'esses illustres exploradores sobre a regio que percorri, dando at a
serras nomes de riachos por que se conhecem os acampamentos, e substituindo o nome de potentados por
aquelle que lhes lembra na occasio.
Quando taes homens, a ns portuguezes, nos entendem com dificuldade ou no nos percebem, o que
nos obriga a continuadas explicaes, ate- de phrases
e mesmo de vocbulos, quantas erradas interpretaes
no tero esses estrangeiros nos seus estudos de linguistica africana?
Nos trs mezes que estive em Malanje, tive a fortuna
de encontrar sempre de bom humor para aturar as
minhas impertinncias, sobre o estudo da lingua ambunda, uma intelligente, quanto bondosa senhora, filha
d'aquelle prestimoso e to fallado coronel e abastado
proprietrio Manuel Antnio Pires, de Pungo Andongo.
Educada em Loanda por um dos bons professores
da lingua portugueza, que l houve, conhecia bem a
nossa grammatica. Este conhecimento, com o que
VI
VII
PARTE I
PliONOLOGIA
PEELIMINARES
E difficil estabelecer orthographia para uma lngua analpliabetiea, e mais difficil faz-la comprehender, quando se
considerem as differeuas que existem na pronunciao dos
caracteres romanos nos diversos idiomas europeus.
O fundamento dos sons , porm, assaz conhecido, e por
isso tratei de reconhecer os que mais dominavam, e como
se formavam em cada uma das regies anatmicas do tubo
voclico.
Os sons voclicos (ou vogaes) so, cm geral, como os nossos, estendendo-se, porm, mais a sua escala, c dando-se mais
sonoridade a cada um d'ellcs.
Ns, em Portugal, apenas fixamos geralmente quinze d'estes
sons, sendo dez puros o cinco nasalados. O meu ouvido, escutando os indgenas com a mxima atteno, fez-mo distinguir
dezoito sons, sendo treze puros e cinco aspirados.
Adopto, pois, para distineo dos sons glottieos puros, como
sc
v na pag. 3, os signaes graphieos *,*,", sobre as respectivas vogaes, e com Lepsius1 e outros o subseripto.
Aspiram-sc as vogaes eom aspirao branda (como o fie das
'inguas semticas e h inglez medial, por ox.: my han), o que
6 caracterstico das lingnns da regio ccntral-austral, tornando-sc mais frisante entre as tribus de Quico, Bngala, Capenda c Congo interior. E certo que entre ns tambm se
aspiram algumas, porm, como excepo c interjectivamente.
As aspiraes, entre cllcs, conhecem-sc tanto mais quanto
6 maior a expanso que pretendem dar aos vocbulos. Sc
passam muitas vezes despercebidas, 6 isso devido precipitao com que fazem sueceder os vocbulos nas suas oraes.
A nasalao, que entre ns se faz por meio dos tres signaes
graphicos ~, m, n, represento-a apenas por
sobre a co
soante nasalada.
A aspirao no posso deixar de a indicar com h, por causa
dos aecentos nos sons voclicos.
Uso da ligao (_) para unir dois vocbulos entre os quacs
lia accommodao plionologica sem eneorporao; do hyphcn
(-) quando essa eneorporao se d; c do apostropho (')
quando haja suppresso de letra. O accento agudo (') indica
vogal aberta de syllaba predominante, c a dierese sobre o c
(e) denota a crase de a -{- i = c.
A regra de accentuao grapliica que adoptei a do menor
numero de signaes: assim deixo sem o signal ^ as vogaes
surdas postnicas, entendendo-sc que a, e, i, o, u sem
diacritico, depois de consoante e da syllaba accentuada, em
geral a penltima, se pronunciam surdas; quando, por execpo, cm tal caso, cilas tenham o som aberto, sero marcadas
com o accento grave.
Como, porm, as vogaes pretonicas sejam quasi sempre
abertas, indicarei com o diacritico o as que forem surdas antes
da syllaba predominante.
Marco com o conhecido signal de breve (v) o i c o tonos I
antes ou depois de vogal, equivalendo, portanto, as letras
assim marcadas s semivogaes palatal c labial, que na ortbographia inglcza so indicadas por y, to; sendo, pois, = y, I
c u = \c, letras estranhas ao nosso alphabcto, c cujo emprego
assiin evito, conformando-mc com os systemas graphicos de I
muitos auetores, quer naeionaes, quer estrangeiros.
Sons voclicos
Tccra cllcs dezoito sons para as vogaes, sendo treze puros
c cinco aspirados, que distribuirei pela seguinte forma: .
como cm vara
l aberto:
cada
PS
kitpna
ribla
miiha
bom.
dar.
calvo.
palanquim.
plip
lu peto
luse
kithUq
alto.
rico.
ponta.
colher.
kdi
kuh)ma
pssaro,
ainda.
respirar.
( aberto:
1'uros ( fecliado:
( surdo:
Aspirado:
( aberto:
1 iiros {
,
| surdo:
Aspirado:
T,
it
ia
caneca
cepa
tarde
hc
tiro
canil
bota
povo
livro
l
( aberto :
Puros | fechado:
0
( surdo:
ho
Aspirado:
,.
( aberto:
ruros (
| surdo:
Aspirado:
n
M
ii
\l
IlU
rua
trib
mola
kuhha
cinto.
todos.
canoa.
lavar.
mhkula
kimj
dihulo
caa.
mais.
co.
UKO
valo
falua
ditua
hua
kuhua
enfraqnecer.
vesiculas no corpo.
cair.
Dithongos
Distingo puros vinte e trs dithongos, entre tnicos e atonos,
e aspirado apenas um. Formam dois grupos, o primeiro dos
quaes tem como predominante a primeira vogal, e o segundo
a ultima. A vogal fraca (Vestes dithongos t, ou , que nos
do segundo grupo equivalem respectivamente a y, w, inglezes,
como j disse.
Sao puros:
a
a ai
So H
1 \a
u
toB
o
o
m
E
O
O
i
ou,
ui
como em alfaia
pauta
a
ceia
w
o
chape*!*
n
judeu
J
bia
w
w
joio
J
matou-a
aleluia
kapda
kipaua
useta
mulu
dizu
kati
mw
diloua
lula
cesto pequeno.
malla do palha
negocio.
guia.
dente.
mocho..
vida.
gancho.
amor.
s
a
1o
S
te
o
E
o
ia
t
ic
como cm diabo
rifla
hyna
M
10
D
mdios
melo
10
1)
i
quatro
U
tia.
agua
11
tia ()
guano
M
id
sueco
U
c
alos
dweto
fie (ic)
M
D
ruinoso
d
SHdr
t<5
1)
o ovo
ta
kuxla
t
hpo
hso
u
kbiia
suana
iiasuji
mlth
maiteno
dlzui
zu
voma
de.
doer.
sim.
copo.
qualquer.
, de, l.
eiio.
herdeiro.
bravio, teimoso.
cabea.
sogra.
palavra, voz.
cubata especial.
medo.
E .aspirado:
Aoi como em kulioua
banhar
Articulaes
Sc os sons glotticos se apresentam cm maior numero do
que os que adoptamos na nossa lingua, as articulaes fazcinsc com rapidez, quer pelo movimento dos lbios, quer pelo
da lingua de encontro aos dentes, lbios c cu da bocca.
Todos os indgenas teem estes orgs bem proporcionados,
e as articulaes que fazem so perfeitas.
O que notei do mais extraordinrio a grande tendncia
que teem a nasalar as principaes articulaes c a facilidade
com que trocam as articulaes de regies differentes, c ainda
nas mesmas, como a linguo-dcntal d com rei, o que constituo uma das grandes difficuldaclcs da pronunciao.
Para nasalao das articulaes adopto o signal ~, como j
disse. O c nasalado rcprcscnt-lo-hci simplesmente por c.
As articulaes por cllcs adoptadas so as seguintes:
Gulturaes. (g), k, cm principio de syllaba.
O g ante qualquer som voclico, porque ge, gi se substituo
por je, ji. Ex.: ikaya testeiras, mege cm vez de mieyue
10
1
Ou melhor: como em inglez, isto 6, no ponto em que proferimos o
r de dar, caro.
11
Vocabulos
As syllabas de que se compem os vocbulos constam de
dois elementos, o primeiro dos quacs consoante ou scmivogal
(, ti), c o segundo vogal ou ditliongo.
O accento tnico recac quasi sempre na penltima syllaba
c por isso mesmo, com poucas excepes, os vocbulos so
graves, o que se reconhece pelos exemplos j apresentados.
Poucos so os agudos, como: izeti dente, ditiad depois de amanh. Porm os graves tornam-sc agudos unindosc a outros. Ex.: uape, ap kamo bom, melhor; vkete,
ukuetjuoma tem, tem medo, o que j se advertiu a pag. 6.
Muito poucos so os esdrxulos ou proparoxytonos, como:
saho seis, ttuko pai.
OUSKKVAKS. I. Os bngalas c os quicos j vo differindo dos lundas, fazendo predominar os accentos nas ultimas
syllabas.
II. No decurso d'csta obra eliminarei cm geral o accento
marcado cm vogal aberta, e que se entende ser o agudo ('),
ou antes de nasal o circumflcxo (o- que j ficou advertido a
pag. 7, OBS. n), todas as vezes que recaia na vogal da penltima syllaba.
D'cste modo se simplifica em muito a escripta c composio
typographica. No VOCABULRIO, porm, todos os accentos
distinctivos vo assignalados. Os polysyllabos terminados cm
vogal oxytonos c proparoxytonos (agudos c esdrxulos) vao
todos accentuados graphicamcntc no texto, c assim tambm
os paroxytonos cuja vogal predominante seja , , , caracterisadamente fechados antes de consoante que no seja nasal
ou nasalisada.
12
kiiata
digar.
katana
kuatanexe .amarrar.
metter.
kuta
guardar.
kuteka
kutekexe conservar.
ditoka
kutokakutokexa
branco.
branquear.
limpar.
kuleka
deixar.
kulekexa largar.
kulekele perdoar.
paka
kapaka
kufmka
faca.
faqui nlia .
esfaquear.
Contraces e elises
Na unio de vocbulos notei que das seguintes contraces
dos sons voclicos contguos resultam sons difterentes, predominando a lei de eliso da vogal final do primeiro. Ex:
a final
a
a
e
+e
u
u
+ i
+
+i
+e
+o
+o
-f~ M
inicial = c E.x,
9
= l
= t
=
=
=
=
=
a
e
o
o
u
OUSEHVAO.Com respeito ao a final e u inicial, a contraco d-se em a se aqucllc for aberto como no prefixo m.
Ex.: ma -\- uta = mata armas.
13
Abreviaes
Fazem muito uso de abreviaes, reunindo dois, trs e
mais vocbulos a constiturem mu s. Ha mesmo monosyllabos
que abreviam a phrase. Ex.:
po
por
mu
t
"
k
))
m
Jcan
avi ou avri
zak
))
iiedi
>M
MU
lukokexe
mamoje-mak' ede
yina
senhora, auetoridade.
miau
pessoa.
Icta ou neta traze.
kunoko
aqui.
mane t
sim senhor.
kanayana
no senhor.
avudi i
sim, muito obrigado.
ez kunouko, ez kuno venha c.
edele iape bom chegasse. (Se um vem
ao encontro de outro, a saudao
que este lho d: bemvindo seja).
tala MU repare ainda, olhe, tenha atteno. (Maneira de um superior chamar
o inferior que est a alguma distancia).
lu kioka exe o que d hospitalidade.
( o titulo que se deu a Luji, primeira me de Muatinvua).
miamo aci maka ede finalmente (A
letra: assim se a conversa anda).
OISSERVAAO. preciso ter em muita atteno as abreviaes, para que no sueceda como a Livingstonc, que suppoz
acne corrupo de Ave Maria. Conhece-se que o r e d se no
distinguem bem cm muitos vocbulos, e o i s por si o vocbulo sim; portanto o vocbulo desdobra-sc em avdi i; ora
como muitos povos pronunciam bem avudi segue-se que aquelle
uma corrupo d'estc, que se interpreta por abundncia,
muito, cte.
14
Interpolaes
Consistem as interpolaes em uns termos especiaes, phrasos antigas, interjeies adequadas, gestos e movimentos das
diversas partes do corpo. E por meio d'cilas que conseguem
obter a empliase e exagero que teem como indispensvel,
para melhor effeito nos seus discursos.
E na m n s sn mb a, na corte, junto ao Muatinviia, que mais
se notam estas interjeies; ainda que algumas so-lhes necessrias para a substituio de termos que no teem ou j esqueceram, eomo as divises do dia, indicao de rumos, distancias,
alturas, espessuras, etc, que indicam com os braos e mos;
outras como rapidez, suspenses sbitas, perigos, precipcios,
etc., que, alm d'aquellcs gestos e movimentos, so acompanhadas com trejeitos e vozes especiaes.
Assim, por exemplo, as horas do dia so indicadas da seguinte forma: levantando a mito direita para o seu zenith,
meio dia; estendida esta e apontando para o lado de onde
nasce o sol, so seis horas da manh; para o lado contrario
(pr do sol), seis horas da tarde. Calculam as nove da manh
c trs da tarde, inclinando a mo- no sentido da bissectriz dos
ngulos respectivos. Inclinando as mos a approximar-sc mais
ou menos das linhas principaes indicadas, no se affastam
muito das nossas divises do horrio.
Do-nos idea das distancias, pondo a mo esquerda no
peito, estendendo o brao direito c apontando com a mo o
rumo, pouco mais ou menos, do logar a que se referem; e
batendo ao mesmo tempo com a esquerda no peito, mostram
as estaes (dias de marchas, fundos1 de duas a trs horas
de marcha), e do estalidos com os dedos da mo direita como
para indicar marcha. Indicam que longe, dando apenas
estalidos, e tantos quanto maior for a distancia; se perto
Acampamentos.
15
1G
17
Transcripo vulgar
Terminarei a parte cTeste resumo, que comprehende a phonologia da lngua lunda, com algumas regras, que se devem
adoptar para reduzir orthographia usu.nl portugueza os caracteres de que fiz uso na transcrrpo methodica, que adoptei
para a representao dos sons que constituem o referido dialecto.
l.a As consoantes nasaladas, a que sobrepuz o ~, passam
escripta usual mudando-se aquelle diaeritieo cm m antes de
h e p, e em n antes de qualquer outra consoante. Se forem
iniciaes antepe-se-lhes alm d'isso a.
2.a O k passa a c antes de a, o, / e antes de e, i a qu.
Semelhantemente entre g e e, i seguintes interpe-se a, formando o grupo conhecido gu.
3.* O s medial dobra-se em ss para conservar a pronunciaao inicial de .
4.* (Sci convertem-se em eh, nh.
.a Nos vocbulos cuja ultima syllaba contm as vogaes i,
u, finaes ou seguidas de outra vogal, indiea-se sempre a vogal
tnica, por isso quo os terminados em i, u so cm portuguez
quasi todos agudos, e os terminados em ia, ita, ete., variam
muito na sua aecentuao.
C.a Quando i, ti, fonnem por si ss a penltima syllaba
tnica de um vocbulo, sero accentuados para se conhecer
que no constituem dithongo com a vogal que os precede.
7.* A outra aecentuao eonserva-sc, com as simplificaes
usadas no methodo desde pag. 11.
8.a Os nomes prprios escrever-se-ho com letra inicial
maiscula.
9-a Os signaes eonvencionaes {a, , t, e, etc.) supprimem-se.
PARTE II
MORPHOLOGIA
I
RESUMO SYNTHETICO
Substantivos
Prefixos
Sendo certo que so os prefixos dos substantivos que regem
toda a lingua, ou melhor, que todas as partes variveis da
orao a elles se subordinam porque deixam os seus para
tomar os d'aquelles quando se lhes juntam, 6, portanto, de
inteira necessidade investigar quaes as funees que os prefixos exercem nos substantivos ou razes de preferencia do seu
emprego, para se conhecer a classificao ou modo do grupar
os substantivos.
E notvel que j hoje appareccm muitos substantivos sem
prefixo no singular; porm, como o toem no plural, o seu
logar no pode deixar de ser ao lado d'aquclles que tiverem
idnticos prefixos nesse numero, e sabe-se quo alguns dos
que nilo teem prefixos podem usar-se com os quo corresponderiam aos que elles teem no plural.
Dependente da memoria de cada um esta lingua, comprehende-se o trabalho que tivemos na arrumao dos vocbulos
pelos prefixos, e sobretudo quando se no esquea que a regio
central em que cila se falia 6 vastissima eoceupada por um
grande numero de tribus, quo se constituram com indivduos
emigrados de outras mais ou menos affastadas.
22
Quem tenha em atteno estas e muitas outras eircumstaneias, como, por exemplo, que novas emigraes trariam novos
vocbulos e que a estes outros se juntaram de novos objectos
que com o tempo se foram conhecendo, reconhece tambm
quo o diffieil discriminar as primitivas classificaes, porque
por analogia os vocbulos quo se lho seguiram foram encorporar-se aos primeiros classificados.
No se devem esperar, pois, regras precisas para se conhecer do uso dos prefixos; mas, no intito do esclarecer e auxiliar a memoria, apresentaremos o que devemos A pratica e
s nossas investigaes.
Keduzem-se a cinco os prefixos, em que faremos entrar
todos os vocbulos dos nomes substantivos, e so:
filho
sobrinho
mulher
selvagem
osga
escravo
portador
ana.
aejria.
akaje.
akato.
akita.
antro,
alua.
ifumoi
abrigo
mandioea
servio
molho
estmago
arvore
vi.
mixi.
mikada.
mikaka.
mijikita.
vrisaji.
miZima.
mitodo.
Slngf.
' mixi
mukada
mukaka
Segundo caso mujikita
musaji
mucima
mutodo
23
lu oiT ru
Sendo para notar que a regio cm que se falia a lingna de
que tratamos so denomina luda, e que os nomes da maior
parte dos rios o riachos que a cortam tecm por prefixo lu,
ex.: lubale, luaye, litcle, luvo, lvua, luiko, laZimo, luebe,
liiana, lia, lufi, lula, litza, luszeji, lumami, hibilaxi, lalaba,
etc., e de suppor que tal prefixo tenha uma ordem de preferencia o sem duvida immediata ;l dos entes animados,' que
certamente foram os primeiros classificados.
A este prefixo corresponde no plural ^', sem excepes.
As nossas investigaes sobre os vocbulos que teem tal
prefixo fazem-nos destacar os que so phenomenos da natureza,
e por analogia os que representam objectos que terminam
em formas mais ou menos agudas. Ex.:
SinK.
leycle
lukido
luvula
luvudo
luse
lusuki
lumemo
lutu
lupada
luzala
ludimi
ri.
abvsmo
d vento
chuva
bulha
extremo a guado
cabello
barbas de gato
colher
esteio
nnha
lingua
fetjele..
jikido.
jivula.
jivudo.
jise.
jisuki.
jimemo
jitu.^
jijmda.
jizala.
jidtmi.
24
i OU ki
Notam-se entre os vocbulos d'este grupo apenas, das partes
do corpo humano, brao, mo, c hombro, e tanibcm o que
devido ao seu movimento, e isto faz prever que no lhes passara desj>ercebido o fazerem a tal respeito uma arrumao
especial dos seus vocbulos. Todos mudam para o plural trocando o prefixo por i. Ex.:
ri.
Sing.
mo, brao
hombro
iikuto cubata
cileda
bainha das facas
Zisajmilo prato de madeira
Hieya
prato de barro
iisoka
machado
Zizayulo pente
alo
ponte
cikaya
esteira
lisokolo lana
Zino
pilo
Zipaya
acerca,'cerrado
Zipaa
cesto
Zipaa malla.
ikasa
Zikiji
ikasa.
ikiji.
ikuZo.
Haia.
isapuilo
eya.
isoka.
izayulo.
Halo.
ikaya.
isokolo.
ino.
ipaya.
ipaia.
ijpaa.
citata
Zilema
SSikita
Zikada
cikai
ri.
ferida
aleijado
pclle que tem pello
pelle de porco
suco
itata.
ilema.
ikita.
ikada.
ikani.
25
1"!.
Slng.
Zisani
.Zijiyirilo
Ziklaya
Zisiipe
Zibode
cka
ciscke
Ziko
couce
signal
ninho
ona (fera)D
porco
lombriga
cliapcllinho de sol
praa, mercado
isani.
ijiyirilo.
ikcaya.
isupe.
ibode.
loka.
iseke.
iko.
di ou li ou ri
Parece que este foi adoptado para arrumao de todos
aquellcs que por qualquer circumstancia no deviam ter logar
nos trs primeiros grupos e aos quaes se foram juntando,
tendo todos por prefixo no plural ma. Ainda assim na maioria
dos vocbulos parece ter-se em vista a forma redonda dos
objectos que representam. Ex.:
PI.
Slng.
dibuko
tayua
difuvo
ditako
divumo
dibala
ibo
dUiuro
itui
diala
difuda
disqji
buraco
abbora
abcesso
anca
barriga
calva
caveira
cu
ouvido
pedra
embrulho
pingo, lagrima
mabuko.
maayua.
mafuvo.
matako.
mavumo.
mabala.
mab&o.
mhuro.
mati.
maala.
mafuda.
masoji.
20
OBSERVAO. A estes se gruparam ainda outros, certamente por analogia, se no de formas, de pronuncia, ou qualquer outro motivo. Ex.:
Sin.
dipana
diloia
dibuiji
dikala
dizeu
diZiko
difupa
dizi
dijaZo
difada
diiji
deZe
d it licita
diaba
dikuba
anele
dipile
ditada
dii
divuya
PI.
abertura, fenda
anzol
bago
earvio
dente
dia
osso
palavra, voz
sepultura
plvora
folha de arvore
rolla
floresta
cesto pequeno
invlucro
mamma
bolha
mocho, assento
ovo
panno
mapann.
maloua.
mabiji.
makala.
mazu.
maSiko.
mafupa.
mazi.
majaoo.
ma fada.
maiji.
maeZe.
matikita.
maaba.
makuba.
mdiele.
mapile.
matada.
ma.
mavuya.
ka
Este prefixo tem funco determinada fazer diminuitivos
dos vocbulos positivos. Os que de si teem este prefixo permanente representam aniinas ou objectos relativamente pequenos.. Todos elles formam o plural mudando ka em tu. Ex.:
27
ri.
Slng.
agulha
katumo
vespa
Jcanne
cranco
kahoko
corvo
kat
c mi lho
kuhaka
machaclinho
kasau
migalha
kaseya
mosquito
kamn
cstrella
kattibo
Icakuyumiu cotovcllo
co
kala
gato
kamexi
sitio
kaulo
corcunda
Jcakuda
bomh1
Jcadtya
tutumo.
tumene
tuhoko.
tutui.
tubaka.
tusau.
tuseya.
tumu.
tutubo.
tukuyunua.
tiibua.
tumexi.
tuulo.
tukuda.
tudiya.
Classes
SIng,
pi.
a ou mi
l.amu
2." lu ou ru
ji
i
3.a t ou ki
di ou ri ou li
ma.
OIISKRVAES. I. No vocabulrio de nomes substantivos,
sem prefixo determinado, actualmente, s encontro dois que
teem por inicial i, alguns por inicial u, c todos os demais so
iniciados por articulaes simples ou nasaladas.
28
ri.
iata estado
ato canoa
tiya fub
ulalo cama
ulaje veneno
ito rio
xitadi ferro
iitu cinza
uiji ladro
uscia negocio
uviji pello
VI.
vtauata.
mawato.
mauya.
maulalo
maulaje.
maito.
nuiutadi
mauti.
maiji.
mauseia
mauviji.
ttiiko
maku
pae
me
tia
Primeiro caso/ \
tuzo
rato
soyani
formigai
tadaaje aranha 1
pi.
attuko.
arnaku.
asoji.
atuzo.
asoyani.
atadauaje.
' xipo
mono
jjikii
Segundo caso
\poto
seu
t nuyo
cinto D
remdio
saco
macaco, sp.
tflexa
panclla
29
H.
jixipo.
jimono.
jifikidi.
jipoto.
jis.
jinuyo
Data
yaka
carregador
av
mosca
fi
palhao
feijo
cala
caranguej o
Primeiro caso kedi
cunhado
Jikultilo neto
ilaka
cobra
pete
cabra
puka
abelha
zd
formiga
Sing.
tuto
dada
dudo
duyo
yada
n.
ayata.
ayaka.
ayeji.
ayoyo.
akala.
akedi.
ajikululo
analca.
apete.
apuka.
az.
1'L
semente
jittito.
algodo
jidada.
borracha
jidudo.
pimentinlias jiduyo.
paiz
jiyada.
a
dendem
Segundo caso < S J
yeza campainha jiyeza.
yoya patrona
jiyoya.
paka faca
iipaka.
pexi cachimbo jipexi.
pupo barrete
jipupo.
zaje raio
jizqje.
30
31
Augmentatlvo
DlmlnuIUvo
paka faca
kabiia co
Zikaya esteira
paka a Tcene
kaha kajima
Zikaya Zikne
kapaka
Icakaba
Icatikaya
Adjectivos
Em geral os adjectivos fazem-se sueceder aos substantivos
com os prefixos d'estes, sendo os determinativos pospostos
aos attributivos. Ex.: dileso iapc bom, bcllo leno, ilcuTj'
este homem, iku?j' ia aqucllo homem, dileso diajpc ta
aqucllo bonito leno, dileso diape edi esto bom leno.
Classe
32
Numero
Como so os prefixos quo mudam, o numero 6 o do substantivo.
Graus de comparao
Para indicarem igualdade servem-se dos vocbulos mamo... mudi assim... como, quauclo affirmain; c de havana
miamo... mudi no assim... como, quando negam. Ex.:
divuy' edi miamo diape mudi dia este panno assim bom como
aquclle, ihujj' ia kayana mamo mipe mudi mana maku edi
aquclle homem no assim mau como irmo d'ellei>.
Para indicarem superioridade servem-se dos vocbulos
Aramo mais, kadi kamo ainda mais, kaxi muito.
Fazem a comparao affirmando a superioridade de um
substantivo, negando a do outro. Ex.: nidi mulepe kamo, kayana mana maku mi cu sou alto mais no irmo meu; mi
kadi kamo, kayan ei eu ainda mais, no tu; mn edi ulepe
ni kaxi clle, alto e muito; tatuko edi kamo ni kaxi pac
d'clle mais e muito.
OBSERVAO. O mesmo adjectivo muda de prefixos segundo
os dos substantivos c ainda segundo os pronomes prefixos, de
modo que muitas vezes um adjectivo pelo prefixo est oceupando o logar do verbo que se subentende. Assim: lepe alto,
longe, distante no terceiro exemplo acima, tomou o prefixo
u da terceira pessoa, subentendendo-sc udi .
Para indicarem inferioridade servem-se do vocbulo
kakepe pequeno ou pouco, e da abreviatura ka.
OBSERVAES. I. Repetem o vocbulo para designarem
quantidade mais nfima. Ex.: kakepe ni kakepe, que o
mesmo que kakepe ni kaxi.
II.Tratando-sc de qualidade, usam tambm antepor os
adjectivos la o li para designar o que ha do mais superior
ou inferior. Ex.: bakne muito grande, capaz, intclligcntc,
ete., laape muito bom, bello, bonito, cte., likepe muito
pequeno, nfimo, insignificante, ete, clipe muito, mau, pssimo, feissimo, cte..
33
Adjeotivos determinativos
, , 0, , seguidos dos prefixos dos substantivos, no singular
este, esta, no plural estes, estas, un este (quando isolado).
ut, ie, i0, hi, similhantcmente, esse,-essa, esses, essas.
ttn aquellc, que abreviam em ia. O prefixo u substitudo pelos dos substantivos com quem tem de concordar. Cf.
a OHS. a pag. 31.
ii ou iki isto, ei isso, ien aquillo. Tambm dizem
tt isto, in isso.
Mau outro, 'mukiia aquclloutro, inuMa un aquelle
de l.
Cso tudo, todo, aso todos.
so qualquer, <%$o Zika, qualquer outro, Sikntro
antigo, iso novo, eli ou chi que, kota qual, nemi
quem.
OKSKRVAXO. No devemos esquecer, que para a concordncia com os substantivos os prefixos trocam-sc pelos d'estes.
Adjectivos numeraes ordinaes
So grupados por dezenas e com nomes, hoje distinctos, de
um a dez:
kmif
kaadi
kasato
kan
katetno
um
dois
trs
quatro
cinco
musaho
satuari
lhana
dlvu
dikumi
seis
sete
oito
nove
dez
34
Pronomes pessoaes
Absolutos
1.* mi eu
Sinff.
}2.*
eU tu
J
h3.* edi elle
OBSERVAO. frequente dizerem mnr edi (mine o senhor) clle prprio, o mesmo, o que tem dado logar a inter-
35
*
l.a ni cu
1. tu
ns
Sincr.
*
T>' <' 2.
9 aa 7iu (mu) vs
tu PI.
* \ 2.*
n
3.a
ellc
3.a a
- cllesj
36
1.* yu me
(l.a tu, yani ms, ns todos
Sim?.
} 2.' et te
PI. j2.a nu
vs
"M*
a
a
3. mu elle
(3. i
elles >
0 primeiro e infixo e os demais suffixos do verbo.
c i so equivalentes aos pronomes o,
os e a, as, porm tambm os empregam como lhe, lhes
semppc que no tenham referencias a fazer, porque ento no
dispensam os pronomes pospostos indicados na pagina anterior.
Emprcgam-se tambm edi no singular e nau no plural, por
emphase.
NOTA.
OBSERVAO.mu
Verbos
Conjugam-sc todos do mesmo modo, dividindo-se pelas terminaes do aoristo cm duas classes, e cada uma (Testas em
dois grupos.
Pertencem primeira classe, e, os verbos cujos aoristos
terminam em ele e ene; so da segunda classe, i, os verbos
cujos aoristos terminam cm ile e ine.
Tommos como radical do verbo a sua forma mais simples,
a segunda pessoa do singular do imperativo, pois nesta assenta
todo o seu mcehanismo por meio de prefixos, infixos e suffixos.'
Dado o radical, trata-se de conhecer a classe e grupo a que
pertence por uma lei que observmos c de que pouquissimos
verbos fogem, c quem sabe se podemos attribuir j a erro
essas excepes.
Sc a penltima syllaba termina cm a ou e ou o, pertence o
verbo classe e, se em i ou n classe i. Conhecida a classe,
se a ultima syllaba principia por m ou n, pertence, por assimilao parcial, ao segundo grupo da sua classe cuja terminao ne, sendo qualquer outra letra pertence ao primeiro,
cuja terminao le. Ex.:
37
CLASSE 1
Segundo grupo
l"rlmclro grupo
sala
tapa
leta
sota
fazc
corta
trazc
procura
pana
xakama
jimana
idama
sal-ele
tap-ele
let-ele
sot-ele
CLASSE
chega
levanta
"passa
vomita
pan-ne
xakam-tne
jiman-ne
idam-ne
n
Segundo grupo
Trlmelro grupo
xika
tuouka
suta
luka
d
senta-te
enfada
precisa
xik-ile
tuouk-ile
sut-ile
luk-ile
jima
tuma
kuna
suma
apaga
manda
semeia
morde
jim-me
tum-ine
kun-ine
sum-ine
Forma activa
E d'esta forma que se derivam todas as outras, c como os
verbos compostos seguem as regras dos simples, o paradigma
o mesmo para todos, depois de o collocarraos no seu grupo
e classe.
Conhecida a segunda pessoa do singular do imperativo,
formam-se as outras por meio dos prefixos correspondentes -Is
pessoas c dos suffixos.
Para exemplo conjugaremos um verbo do primeiro grupo da
segunda classe.
O indicativo tem trs tempos: presente, futuro e aoristo.
O presente forma-se apenas prefixando os pronomes conjunctos
subjectivos ao radical. O futuro forma-se antepondo ao radical
os prefixos a-ka. O aoristo forma-se igualmente do presente
mediante os suffixos indicados e prefixando ao radical a.
Kotinos que se servem muitas vezes do verbo kixeza vir,
no seu presente, com o verbo que pretendem conjugar, no
infinito, para formarem um futnro; assim diem neza kusota
venho procurar, iieza kusala vens fazer, etc.
O condicional tem s um tempo, hoje em desuso, e que
difteria apenas do futuro cm trocar o infixo a-ka por a-jo.
38
levanta
levante.
levantemos
levantae
levantem.
tubuka
u-tubuk-e
tu-tuuuk-Ztu
P. 1 tuluk-nu
a-tuluk-e
S.
INFINITO
ku-tuluka levantar.
INDICATIVO
Presente
1.
2.*
3.a
l.a
P. <2.a
3.*
' Ou mu-luliika.
ni-tubuka
u-tubuka
tu-tubuka
vu-tulukal
a-tuluka
levanto
levantas
levanta
levantamos
levantaes
levantam.
1.* na-ka-tuluka
9 ,
n-a-ka-tubnka
3.*
i .a tu-a-ka-tubuka
1'. 2.a mi-a-ka-tvbuka
3.a a-ku-tubuka
levantarei
levantars
levantar
levantaremos))
levantareis
levantaro.
Aorsto
a
1.
S] 9 a I
na-tubuk-ih
., > u-a-tubuk-ile
5.a J
] .a t-a-tubuk-ile
,! 2.a nu-a-tulitk-ilc
3." (i-tvbnk-ile
levantei
levantaste
levantou
levantmos
levantastes
levantaram.
COKDICIOKAIJ
40
41
42
Preposies
Todos os prefixos, jnntando-sc-lhcs a, representam a nossa
preposio de, mas di tambm tem essa interpretao.
Em geral, as nossas preposies mais frequentes encontram
correspondncias; assim por exemplo: nia, com, mu dentro
de, hu em, no, na, ku a, para, te ate, kupolo ante,
kimima aps, ciakadi, kudi por, pcro sobre, pakaxi
entre.
Advrbios
Dos adjectivos, substantivos c verbos formam advrbios,
principalmente os de qualidade, antepondo-lhes como prefixos
ci ou &a.
Os advrbios correspondentes aos nossos so:
De modo Zauape bem, cwye mal, mamo assim,
mamo mne do mesmo modo, CCA-C ou jike como, ctc.
43
Conjunces
Copulativa ' e, que o mesmo que a preposio
com.
Disjunctivas e condieionaes c< ou, se, kayana nem, no, kali j, ktaso quando, ni avudi cti com
tanto que.
CausaesJike como, eki ou eci que, kudifi porquanto, tamaZikcza por consequncia, muloya porque,
muloyiki porqu ?.
Adversativas cleneZi porm, mas.
Interjeies
Como dissemos, so elles muito expansivos, e por isso sob
este titulo tambm consignmos phrases que lhes so usuaes:
44
ccoa WhXCLb
caiA na
31
f 77? mk' uf
^ il) J^
'es/ettc.
.. hi
hu
^
t
ffeyuUo.
:z
9-
X
:
=2
f
(A nJatiiivic!
b
ca. ..
Jlwodeato.
I*
1 r '
%*
lan
'
mu
st
4^3Z-
teta
-v
^
a,,
,. n
(Uttiettc.
d?
mu
,g
hono
f
s
z? ~
II
DESENVOLVIMENTO PRATICO
Artigos
Artigos definidos
No os toem; porm, os prefixos designando os nmeros
em que so tomados os substantivos equivalem aos nossos
artigos o, os, a, as. Ex.:
Slng.
VI.
o homem aiknyi
ikuyi
dada
o algodo j ida da
mutodo1 ca arvore mitodo
ca colher jito
ritto
isapuilo
co
prato
Zisajrrilo
co panno mavuya
divuya
maato
ca canoa
iiato
tubua
kabia
co co
OBSERVAO. No caso d'aquelles que no teem prefixos
no singular, subentendemo-los ns conhecendo a interpretao
do vocbulo pelo gnero que tem em portuguez.
4G
Artigos indefinidos
Scrvcra-sc cllcs do sen numeral miie um, uma, com o
prefixo do substantivo indicado. Ex.:
SIng.
ikuyi imu
dada um
mutodo um
ruto rumi
cisapo Hmx
divuya dimii
iato um
kabiia kam
11.
ura homem
um algodoeir o
uma arvore
uma collir
um prato
a um panno
uma canoa
um co
aikuyi mii.
adada mii.
mitodo mmic.
jito j imiti,
isapuilo imu.
mavuya mmii.
mauato mm.
tuhua tumi.
"Vocabulrio
ditada
copo
Jiaka
Zikubo
kabiko
'Zikita
bada
eH, eki
nikete
ukete
xdcete
tukiiete
mikete
akete
banco matada.
copo
topo.
faca
jiJJaka.
casa
ikuoo.
casaco tubiiiko.
pcllc
Unta-,
mulher abada
que; ni c, com.
cu tenho
tu tens
cllc tem
ns temos
vs tendes
cllcs tecm.
naketile
uakuetile
iakietih
tusiketile
niiakiietile
aketile
cu tinha
tu tinhas
cllc tinha
ns tnhamos.
vs tinheis
cllcs tinham.
47
Exerccios
48
AI
40
Substantivos
Formao do plural
Os que tiverem o prefixo di, raudam-no em ina. Ex.: ditada
cadeira, matada; ditui orelha, matui.
Os que tiverem o prefixo ci, mudam-no em i, mas lia excepes em ma e a. Ex.: tikasa mo (brao), makasa; Boko
Quioco, acioko.
Aos que tiverem o prefixo u, antepe-se ma, mas ha excepes mudando-se em ma. Ex.: uvije pello, mavije; uta
arma, mata1.
Os qnc tiverem o prefixo em mu mudam-no cm mi, mas lia
excepes cm a. Ex.: os substantivos classificados na primeira
classe.
Os que tiverem o prefixo em ka, mudam-no em tu, mas ha
excepes cm a. Ex.: os substantivos classificados de primeira
classe.
Os que tiverem o prefixo em i, antepem-lhe a. Ex.: ikuTji
homem, aikuyi; ixi peixe, aixi.
Os que tiverem o prefixo cm ru, mudam-no em ji.. Ex.:
rusuki cabello, jisuki; lutala batata, jitala; raposa caneca, jipasa.
Os que principiam por qualquer articulao formam o plural
antcpoido-sc-llie a se vocbulo significa ente animado, ou
ji se significar ente inanimado. Ex.: Utitko pac, attuko;
yaa carregador, ayala; pele cabra, upebe; xipo cinto,
jixipo; dada algodo, jidada; pexi cachimbo, jifexi.
OHSKUVAO. Alguns no teem plural como: kas fogo,
meina agua; outros no teem singular como: miloya demanda, crime, milina distinetivo de Muatinvua, makasu
mentira, mafrfe traio, masuko capim.
niae ciuza.
50
Vocabulrio
miau pessoa.
kakujji rapaz.
JcaZada rapariga.
maku me.
kaxalapoli servial.
mukano bocca.
milaZo beios.
rudimi lingua.
mundo p (peraa).
dn ovo.
zolo gallinlia.
monazolo)
frango.
kazolo )
Xltl
tiji
nisala
usala'
mala
tusala
nusala
asala
cu fao.
tu fazes.
clle faz.
ns fazemos.
vs fazeis.
ellcs fazem.
jUe pssaro.
rruka infunde.
ouZc mel.
bida cabaa (para agua)2.
hada rede.
ileso leno.
lukuni lenha.
Zioma cousa.
uape bom, bonito3.
ipe mau, feio*.
kaadi dois.
kasato trs.
kan quatro.
aso todos.
kaso s.
kusala fazer.
nasalele
asalelc
asalele
tasalelc
nasalele
asalcle
eu fiz
tu fizeste
clle fez
ns fizemos
vs fizestes
ellcs fizeram.
51
ICxcrcicios
aket' nu ma tnazolo ?
bate, mane, tukete anazolo,
kayana ma.
tukuyi aketile mu malMsa
ma maadi.
atu aso akete matu maadi,
ni mukano um, ni milauo
maadi ni rudimi rum.
Zaxa, mata.
ne aketile tuxalapoli tusato
tuape.
ukete xitu.
mauhada maape.
nikete mauhada man maape.
uket' e matada maape?
nikete maadi.
mata, dmi nikete tuha talada tusato tuape.
maku ukete jisuki jiape, ttuko kayana.
u tukete rruka, kagana liji.
ttuko ukete zolo um kaso.
divuya kayana diape.
mn edi ukete jitada jiadi,
mi kaniketepejim kaso.
eZu tukete Zikubo clipe.
ne aketile ikubo Uni Ziape.
nasalle ato um.
eli usai' e?
nisala kabiko km.
tasalele ato uni.
52
eUasaleVnu? (mu,asal'ei?)
bate, mane.
aso asalele mavujja maipe.
aikuTji asalele Zima Ziom
clipe,
kakujji usalele wma ipc.
kakujji iasalel' e2i?
isapilo in ni rutu rume.
nasalele apaka asato.
nikete oce ni ejilejime.
nisal' eci?
kiniketepe cloma iime liape.
kinisalape wuma iape.
asalele rruka? asalele.
k'a$alelepe ditada1}
k'uketepe maleso?
naketile masato, kiniketepe
dime kaso.
kakujji kaket' eci?
tukujji ni tubada asalele oma
iiape.
ditada dikiete medo mim.
kakujji kakete makasa maadi.
kabada kakete Sikasa Zime
kaso.
mata vnu muape.
ikujji ikete apaka asato aipe.
kakujji kaket' edi jikuni?
kajjana, bate.
ci ukete ma masolo?
mal mazolo, bate.
abada kaketepe oe.
53
Graus
Angmentatlvos
54
Adjectivos
Tomam o plural dos substantivos, com os quacs concordam
pelos prefixos.
Todos os adjectivos se collocam depois dos substantivos
com os prefixos d'estes, e so preferidos nessa collocao os
attributivos.
Os attributivos so cm pequeno numero, o servem-sc dos
adjectivos, substantivos c verbos, precedidos dos prefixos dos
substantivos seguidos de a, para equivalncia dos que no tem.
Alguns teem vocbulo especial, como por cx.: ape, ape
bom, bello, bonito; ipe, ipe mau, feio; akene grande,
capaz, hbil, justo; kakiepe pequeno, pouco, acanhado;
utoka branco, limpo; xijala preto, sujo, suza encarnado;
lupzto rico; kazcye pobre; wmkurupi velho, kald novo; mulepa alto, musipa baixo.
Outros se obteem de substantivos, adjectivos e verbos, como
por cx.: ausa forte, de fora; aiduluka feliz, de aproveitar; aseji bravo, teimoso, de teimar; aiamene infeliz, necessitado, de precisar; atudile quieto, manso, de
"Vocnbnlnrio
buri carneiro.
mulcoko ovelha.
kamexi gato.
pele cabra.
muloya, porque.
muloyiki? porque?.
nidi sou
tidi s
udi
tui somos
nudi sois
adi so.
OU
Exerccios
nikitete bttr-iape'.
mne udi* ikuyi imiti iape.
ecu tukuete mukoko uinie ni
upe.
me aiktiyi alepe.
ne abada3 amipa.
ttuko nkict' edi kalia kabada
kmc kaso?
k'uketcpe km kaso.
minedx kazeye.
ikuyi ii kazeye.
ei k'aidulukepe.
ecu taiduluka.
maku k'aiduhikape.
ttuko vdi kiiso? mu cikubo.
mnedi aididuka imdoya
ukiete cikubo cisato n i apebe an (jipebe jinj.
tukuyi tukuete makasa majala.
ttuko vndepa, maku mmiipa.
ZixapiiRo cldi citoka.
mubada ei ukcte apele, udi
kiiso ?
kalma iatudih?
ei k'ukusalape ditada dimif,
muloyiki?
1
2
1
5G
1
2
3
.)<
Adjeotivos determinativos
Os determinativos j.i ficaram conhecidos na primeira parte
c a sua collocao em seguida ao substantivo on adjectivo
a que se referem. Ex.: dileso edi este leno, dileso diapc
ei este bom leno, dileso edi diape este leno () bom,
aopo wU esse copo, ctoj>o ciape toei esse bom copo,
copo wci, Ziape esse copo () bom.
/Vocnbulnrio
katuo cstrella.
mula portador.
cibuyo lobo,
ciliiada preguia.
luvudo bulhai.
matedo desordem.
Zipaa mala.
rusumo copo.
iiadmukme esperto,
a ou, se.
yobe boi.
Elias so baixas.
Ns somos altos.
Ellc pobre.
Depois de p as inaes a c e confundem-se mesmo entre povos vizinhos ; assim dizem uns: asuipe, lulepa.
58
pinape kadipe.
taketile tjobe umui Zauape
ni akne.
mana kaki ukcte Zipaa cijima.
eti mavuya aketilne?
kamexi1 kui kxijala.
miane kaJci maOada uketile
ka kmu caape3.
midi (nu aihimene aci artida?
mune ukete mana kaki kmii Ziakne1.
cr Haimukine.
kabada ka clipe,
dileso edi kiiuapelepe.
yooe oi-udi iajima.
un? biiate muka.
tjobe ujala iausa ni iaseji.
mavutja ama adi majima.
pinapa aso adi atudile.
ikabo ci idi iiape.
ene karudapc.
eeu kudiiatokelepe.
topo kklipe pinapa.
aTjobe a adi ujima.
59
Aqui no est.
ls tnhamos um boi bom e
grande.
A ercana tem uma mala
grande.
Que pannos tecm ellcs?
O gato preto2.
A menina tinha uma bonita
cora.
Sois vs inimigos ou amigos?
EHe tem uma ereana perfeita.
V. () esperto.
Aquella rapariga () m (feia).
Este leno no presta.
Esse boi grande.
Aquclle? Ko, o outro".
O boi preto (c) forte e bravo.
Estes pannos so largos.
Todos aqui esto quietos.
Estas casas so boas.
Ellcs no (so) amigos,
o (estvamos) limpos.
Os copos no esto aqui.
Aqnellcs bois esto gordos.
GO
61
62
ei Ziiki?
mauhada maape.
muoada ma ukcte ana aape.
tuZaje etu (tadi) taseji.
jikuni eji kajiapelepe.
mukajel ma ukiiete msn
maape.
kaba kabada iaka kakete
ntdimi majala.
mana ou mona tnukurupi iiaile kiso?
ka, mu iikubo <Smi.
makuyi maka made maptle.
ne aketile ayole asato ni
tiibia tun.
nutjo udi kakepe, ni jitaZa
jijima.
maku ukete jisuki jilepa.
rukido ruaseji.
mi nikete ikiiZo in, ni azlo
asato, ni isapilo tadi.
alua akete mafefe.
mata aava.
kayana; nidi kazeye, aidiamne.
O que isto?
Boas redes.
Aquella mulher tem bons
filhos.
Estes rapazes (so) teimosos.
Estas achas de lenha no
prestam.
Aquella rapariga tem bonitos
olhos.
Essa cadella tem lngua preta.
O filho (mais) velho onde
esteve ?
Ali, na minha casa.
Os outros homens foram
(eram) ricos.
Tinham trs bois e quatro
ces.
A panella pequena e as
batatas so grandes.
A me tem os eabellos compridos.
O vento (est) forte.
Eu tenho quatro casas, trs
gallinhas e dois pratos.
Os portadores so traioeiros
(teem traio).
O senhor riqussimo (tem
posses).
No, senhor; sou pobre, desgraado.
63
Graus de comparao
Para egualdade servem-se dos vocbulos muamo... mudi
assim... como, quando affirmam; e kajjana mamo... mudi
no assim... como, quando negam.
Para superioridade servem-se dos vocbulos kamo
mais, kai kamo ainda mais, kaxi muito.
Para inferioridade servcm-se do vocbulo kalepe, seguido de ni kaxi.
Para comparao affirmam a superioridade de um substantivo negando a do outro.
Vocabulrio
hbode porco.
ikusa piolho.
pasu gafanhoto.
uuko noite.
musema cabrinha.
jila caminho.
tipaya povoao prineipal.
violo tinta.
nuyo panella.
sana herdeiro.
uriiele tarde.
mikoele rua.
1
Km geral as eres claras tecm por vocbulo tolca branco, c as
escuras vjala preto; porm, destacaram sempre o encarnado suza, c
ja conheeem actualmente outros que a observao c a experincia lhes
teem feito adoptar, o que veremos tratando-sc de cores.
64
ICxorcicios
G5
' Pode dizer-se muloya iidi Sikuro porque antigo, mas sempre
que supprimem muloya porque, do logo a razo como consequncia.
2
pekila 6 o vocbulo que exprimo no ha, no existe; estou convencido de que 6 uma abreviatura, mas j com uma transposio da
negativa pe, collocada antes do vocbulo abreviado.
6G
Pronomes pessoaes
J dissemos a pag. 35 que os Lundas teenfos absolutos:
mi, , mne, eZu, nu e ne; os eonjunetos: ni, u, tu,
nu ou mu, a, yu (prefixos subjectivos), et, edi, ttu, nu, nai,
e o reciproco m se (suffixos objectivos); e os eireuinstancies de que j temos usado nos anteriores EXERCCIOS.
"Vocabulrio
lOxercicios
1
2
3
G7
A meu irmo.
Eu dei (um pedao de) carne
ao Antnio.
Tu passaste por aqui.
No senhor, por ali.
Ns temos poucos inimigos.
Eu tenho poucos amigos.
Eu s tenho um amigo.
Eu no tenho nenhum amigo.
Eu estimo os meus amigos.
Teu pae tem muitos amigos?
Tu queres fazer-me uma
cousa ?
No, porque? (Porque no?)
Este leno nosso?
Este leno mais escuro que
o meu.
Jos" e a filha delle (so)
muito ricos.
O teu filho mais gordo que
o meu.
O meu pae est em casa?
No est. (No ha, no existe.)
A casa d'elle () muito boa.
A minha melhor que a
d'elle.
Ello to bom como seu
irmoElle no . to bom como o
senhor.
Temos tantos (muitos) pannos
como V.
68
o futuro.
69
Possessivo
A fornia do possessivo, expressa em portuguez pela preposio ide,'tambm os Lundas a fazem variar nos seus prefixos, que so sempre os das palavras anteriores se os teem, e
sufixando-sc a. Ex.: nuyo na ama ipanella de barro; kabia
ka zooa co de caa; xipo xa ZiZita- cinto de couro; ZiZita
cia Zisupa tpelle de ona; aiu a ruda (akaruda) ao povo
da Lunda; jipaka jia Zoko as facas dos Quieos; ipaa ta
uya os cestos da farinha; uya a kbaka oa farinha de
milho; ikuZo Ha ... a casa de F. ...
70
"Vocabulrio
pamaki cedo.
katataka immediatamente.
leio hoje.
yoloxe liontem.
eci quanto.
<%a para.
pa de, a.
kuxika chegar.
kxdeja aprender; ensinar.
kuloda fallar.
kua comer.
kunua beber.
kipida perguntar.
Exerccio
A letra:
A letra:
3
A letra :
* Phrasc :
2
71
72
mi ni mi1.
topo ta, (iadi) iajpe kamo ti
tmi?
bate, muk bago, itu taipe
ivudi.
usot' etit (usof iki?J
vya a kabaka.
ana eci soje Hei ukiictc?
asabano (ana as/mno).
ukete kamo, kayana mak'
mi.
ecu taxika pa kalani, tiiimana mu imeta kudi vxattava, tualodclc raedi, ni
mir edi acP: alejani mumdanmi, imane maZiko
maai aci masato kamo.
kayana, manc, kadipe mu
polo pitu.
umne kuxika mona mak'cdi?
udile kiso?
mu ito.
usalel' eci ktia?
nasotUe aixi.
kinamenepe5 kali aixi, matiko
mavudi.
naimne yoloxe ua uriiele.
iiaiduluka kamo, kayan' mi.
Eu tambm.
Os teus copos so melhores
que os meus
No, fidalgo, os nossos (so)
muito feios.
O que quer? (o que deseja?)
Farinha de milho.
Quantos filhos tem sua tia?
Seis.
Tem mais do que minha me.
Chegmos ao Calanhi, esperamos no Chimeta2 pelo
Muatinvua, falamos eom
elle o o prprio (diz) que:
digam ao meu amigo (que)
espere dois ou trs dias
mais.
No, senhor, no estava no
sitio4.
Viu chegar o irmo d'elle?
Onde foi ?
No rio.
Fizeste IA o qu?
Procurava peixe.
J.i no vejo peixe (lia) muitos
dias.
Vi-os hontem de tarde.
E mais feliz do que eu.
2-
73
74
<0
iamatiko amanh.
bi ainda.
kadi kali ainda n?io.
kuleta1 trazer.
kijika saber, conhecer.
kueza vir.
kulada comprar.
kudxata pisar.
kudila chorar.
kiibula bater.
kuxala ficar.
Exerccio
quero v-lo
76
77
78
1
1
79
80
lid' eViti
izaka.
iZi Ziapelepe.
iape ni kaxi kuda ni rruka.
neza kui sof mi; axcele
ni ape ni ana kaki edi.
naezile ni ttuk' mi, namne
mona mak' .
koba dtahu?
rnuka1.
nasotile Zibele tZi <Sia disuna.
leV mi ikuko <$ta mutodo
nimana ka.
mia nimuleta katataka.
kakuyi ki ukete uma ka
muka.
mal' e uyupanne kajile
aka.
mi nilele tujile tukepe, mulo tj a kasallepe ni ipe miau
um.
ah kiso?
naile kusota Sikuko <Sia moya.
ana kaki ale kiso?
ale kusota mani.
tile ni musoni ei ni tuleta
mani aci ayaje2.
1
2
O que isto?
Folhas do mandioca.
Isso no presta.
Muito bom (para) comer com
o infunde.
Eu venho por (do casa de)
minha tia; ficou bem (de
sade) com os seus filhos.
Vinha com meu pae e vi o
seu irmo.
Qual d'elles ?
O mais novo.
Eu queria esse retalho de
fazenda.
Traga-me aquclle pedao do
pau (que) vejo acol.
Vou e trago-o j.
Este rapaz tem medo daquel'
outro.
Seu tio deu-me este passarinho.
Eu estimo os passarinhos pequenos, porque no fazem
mal a ningum.
Ondo foi?
Foi procurar um bocado de
sal?
Os rapazes oude foram?
Foram buscar azeite.
Vamos com seu primo c traremos azeito ou os fruetos
da palmeira.
81
82
Titulo de um potentado.
maiii desdobra-se em ma e int; ma 6 um prefixo do plural que se
refere a tudo que algum acaba de ouvir e lhe era ignorado; isto 6, em
logar de maso tudo, tiit qu, qual. Kx.: maso tiualrja manil tudo
o que V. est dizendo, o qu!. Mostra assim a sua ignorncia e enfado o individuo a quem se eulpa ou se interroga sobre o que elle no
sabe, dizendo: manl.
2
83
Verbos
Forma activa
As formaes dos tempos c modos, c bem assim o competente paradigma, ao qual o leitor deve recorrer, c que por
economia de espao aqui supprimimos, ficaram indicados a
pag. 37.
As formas do presente e aoristo j teem sido empregadas
nos precedentes EXEKCICIOS.
Vocnbnlnrio
suka mas.
Saso quando.
kutuma mandar.
kutaya contar, narrar, ler.
kutabula receber.
kuscTjana brincar.
knlala dormir.
kubudika sair.
kutazuka chamar, convidar.
kuladixa vender.
kudtoxa tirar.
kana juntar, unir.
Futuro
Imperativo
nakaxika
'fmkaxika
Nakaxika
takaxika
nakaxika
akaxika
cu chegarei
tu chegars
clle chegar
ns enceraremos J
vs chegareis
cllcs chegaro.
xika
uxike
tuxikctu
xikmt
axike
chega tu
chegue clle
cheguemos ns
chegueis vs
cheguem cllcs.
84
Exorciclo
1
Abreviatura de kadiga.
* Titulo de uma auetoridade eutre os Quicos.
3
A letra: dia um, dia mais, isto 6, um dia ou outro.
4
Esprcsso usual de principiar a noite, escurecer, como o tambm
mutena vaia o sol vae, desapparece.
5 o mesmo que tiiani.
mu Zipaya Ha mitta1.
nu axikUe musasa mu?
kayana, mar, taxikile yoloxe urele.
mi nidi kunouko ni ape ni
kaxi, Henei mon' mi
kaipe.
i uuko o ae kiso?
naxalele mu ikulo ni mona
maku mubada umi.
mine yada, auseba3 a miine
puto axikile kali pamaki
bididi biiididi mu Zibayo3,
ni kudta biate.
x, ni et, ?' ei*, kadi aai
kusota kua kiavudi, kudi
arudanmi.
maku uatumine mana edi
kusota mema, mn'eiaile
kuseyana ni tukuyi tukOav.,
kud' ii amubuUe5.
maku uaiya6, ana aipe akusota kumana malu1.
auseba ajile akuiso?
a malaje.
85
Na residncia de Mutia.
V. chegaram esta manh?
No, senhora, chegamos hontem de tarde.
Eu estou aqui muito bem,
porm meu filho no esta.
Onde foi V. esta noite ?
Fiquei em easa com minha
innfi.
Senhor da terra, os negociantes portuguezes chegaram
ao romper da manh feitoria, e no tecm de comei-.
V., com V., e mais V., vo.
ainda todos procurar de
comer para os meus amigos.
A me mandou seu filho buscar agua, o ellc foi brincar
com outros rapazes, por
isso o castigou.
Tem razo a me, maus filhos
precisam ser castigados.
D'ondc viramos negociantes?
De Jffalanje.
8G
kadi.
Vae principiar a noite (aeabou-se o dia); amanha fallaremos mais (continuaremos a conversa).
Elle vae, eu ficarei ainda.
V. vo sair, fazer o que?
Ver eousinhas bonitas (que)
trouxeram os negociantes.
Se trazem sal, quero para
mim.
Eu tambm quero duas canecas grandes.
O seu rapaz vae eomnosco
(para) trazer o sal e as
canecas.
Ol tu, vae com elles.
Kecebi quatro canecas e apenas um pedaeito de sal.
Mandarei meu neto esperar
por elles.
Chama minha irmil mais nova.
Calala foi de manha1 a Ma taba, j noite e elle ainda
no chegou.
possvel durma noite no
caminho.
V. tem sangue na perna esquerda.
Pequenina cousa.
Podia dispensar-se.
3
E tambm empregado no sentido de dizer, eomtnunicar.
* lia para, empregam-no tambm no sentido de de.
i
A letra: tem corao grande.
6
Branco claro.
2
87
88
Condicional
No tcem a forma simples como ns, porm servem-se de
auxiliares (pag. 39) que do a equivalncia.
Oonjunotlvo
Tem os mesmos tempos do indicativo com as differenas
indicadas I pag. 40.
1
letra: temcorao limpo, tranquillo.
* A letra: tem corao sujo, preto.
3
letra: ver bem, eomer melhor (o que agrada vista deve saber
bem). Phrasc muito usual.
* Ver empregam-no tambm no sentido de comer. Assim, dizem :
a barriga no viu, i. ., no comeu.
* De ape, bom, fazem o verbo kuuapele gostar.
89
Exercidos
1
Teem um verbo especial para retirar, voltar, mas usara muito de
fcua ir para indicar a retirada.
1
Abreviatura de kunonko. A phrase ainda se pode abreviar em zak.
90
01
92
Forma objeotiva
Esta forma mais ou menos j tem sido empregada nos
EXERCCIOS; mas vamos agora insistir sobre cila, chamando
a attenao do leitor para as regras expostas a pag. 3G.
"Vocnbulario
Kxercicios
93
O macaco morreu.
O copo quebrou-se, partiram-no.
O macaco ia morrendo debaixo
da arvore. (A arvore quiz
matar o macaco.)
O macaco por um pouco no
morreu (queria morrer).
A espingarda est intil.
O arcopartiu-se (partiram-no).
Davam-me borracha por sal,
mas eu antes quiz boa fazenda porque meus filhos
no teem que vestir (esto
assim, um retalho no tcem).
Os negociantes perguntaramme so tu, pae, preferirias
um bom casaco a um panno
de lenos.
Eu disse-lhes (que era) bom
fallarem com meu pae, o
depois fazer negocio com
seus filhos.
V. uma creana muito esperta, mas falia muito.
K indifferente.
Empregara cm logar de quebrar quando se ignora se algum
pratieou o acto.
}
usual esta forma: queria, esteve quasi, por um pouco.
4
Morreu, deu o que devia dar.
5
Suppe-se que algum pratieou a aco.
6
Querer antes, preferir.
1
letra: Esto assim sem um pequeno retalho.
iamHko ueza o dia de amanh chega; depois. Phrase usual indicando futuridade.
2
94
ni difada.
05
96
Os carregadores trouxeram
pouca carga.
DA alguma cousa quellc pobre.
Dar o que, se no tenho para
mim!
Estas arvores teein oito ps
de largo.
Aquellc prato bonito, mas
aquclle outro que lhe mostrei mais bonito.
Gastou (comeu) j toda a fazenda (que) hontem lhe dei
(a clle).
Quanto te resta do algodo
(que) esta manhil te dei?
As enchadas (que) nos trouxeram hoje (so) da gente
do Cacuata F...
Elle j viu a casa que comprei
para seu av?
No sei.
Meu av costumava dizer
(dizia todos os dias): quem
no trabalha no sabe comer bem.
Sc no (fosse) muito longe,
ia com elle.
97
IMX.
98
Sc algum o rebentou no
fui eu.
Nem mais uma palavra, basta.
Fallo porque estou innoeentc
(meu corao limpo).
Eu esperaria por todos os
rapazes, mas ellcs foram ao
porto e l ficaram (e vir
no).
Vou-mc embora, nio os espero mais (esperarmos
mais, nio).
Ficam aqui seis homens para
trazer as quatro cabras e
os cinco carneiros ao acampamento dos negociantes,
onde cu e meu av vamos
agora mesmo.
Recebi e guardei todos os
pannos que o senhor hoje
comprou ao negociante Antnio.
Fui ao rio ver a ponte, mas
esta desappareeeu!
Os homens no aeceitaram o
sal pelas fazendas, preferem o sal s fazendas.
99
100
V pedir ao potentado da
terra o favor de mandar
toda a sua gente agarrar
todos os paus que possam
encontrar.
Por causa da fome voltmos
(todos).
No mercado no ha de comer.
Todos tcem fome c vamo-nos
embora.
J soubeste (que) nos retirmos?
No sabia porquo (retiram)?
Aqui o quo se encontra
fome e muita fome.
V. vo assim, no teem medo
da fome?
Se virmos comida, temos plvora para a comprar.
No podemos dizer uma cousa,
se no a sabemos.
Todos dizem o mesmo, mas
faliam de modo diffcrente.
No me importo com os outros,
cu fallo sempre o mesmo.
EUe quer saber, procura quem
o ensine.
No comi aquellc ovo (porque)
no prestava.
101
102
Os negociantes no aeceitam
comprar o nosso sal pelas
suas panellas.
Nesse caso (assim) o que
querem ?
Vae l tu, meu rapaz, e pergunta-lhes se querem azeite
de palma bom que ns temos.
Chamem todos os rapazes
eom as suas armas, veremos se assim compram 011
no o sal.
Os rapazes sairam esta manh de madrugada e foram
longe.
E o mesmo, manda cham-los,
no quero esperar por outro
dia. Amanh mesmo (seria)
j tarde.
No quero comprar uma cousa
que seja quellenegociante;
V. compra-lhe?
Elle3 no faro negocio na
nossa terra no assim?
(ou) no verdade ?
O senhor manda, diga uma
s palavra e todos sabem
o que ho de fazer.
Rapazes de animo, valentes, os de experimentada eoragem; tambm se tem interpretado erradamente por algozes, executores da pena,
porem mais generieo.
i et utuma Zaape, ei
mata, mi mururo.
caape, talekayai'* auseba;
ileci Haape cia yada, claape cia an' edi.
i ijika nani adtoxne ipaia
tadi, mi natekele mu Zipaa
ei?
kayan' mi, kiji mona mak'
mi umijika.
103
104
Forma oausatlva
Verbos compostos de terminao em -exa1, terminao que
impe o dever de se fazer o que o verbo indica.
"Vocabulrio
kuleka deixar.
kusala fazer, executar.
lcukata agarrar, prender.
keda andar.
latfuta pagar.
hdoda fallar.
kitxala ficar.
kutala ver, reparar.
htditana enganar.
Mana juntar, reunir, ligar.
kuteka guardar.
kusoka egualar.
kiekexa abandonar.
kusalexa compor.
kukiatexa ajudar, auxiliar.
kedexa rondar.
kiifutexa* multar.
hodexa explicar.
kuxalexa obrigar, depositar.
kutalexa apreciar, comparar.
kndibanexa illudir.
kanexa soccorrer, ganhar.
kutekexa arrecadar.
kusokexa ajustar.
105
kutexa escutar.
kumayexa grupar, ajuntar,
eolher, ete..
kukasuanexa aquecer, acalentar .
kutokexa branquear, limpar,
aclarar.
kuapexa embellesar, alegrar, eontentar.
kukepexa humilhar, estreitar,
baratear.
kuidamexa prejudicar.
kuapexa aproinptar.
kusotexa fazer procurar.
kukatatkexa abreviar.
kusapexa reforar.
OBSERVAO.Todos os verbos assim terminados se conjugam eonio os da classe I, grupo 1., i. 6., teem por terminao
no aoristo ele.
Ixerciclo
10G
a cerimonia da audincia.
Em seguida ao individuo indieao de que elle falia.
3
o rapaz que est de servio.
* Uma forma de negar, reeusar.
5 mune, antes de substantivo, indica o seu possuidor, ainda que no
seja seno de oecasio.
* Deixar tambm interpretam como desculpar.
2
107
Os Lunetas prejudiearam-me
muito nos meus negcios.
Noutro tempo um negociante
vinha s terras dos lundas
sem medo, todos estimavam
os negociantes; agora no,
querem tomar (comer) todas
as cousas (que) elles trazem
som pagar.
O Muatinvua fez pagar F.
todos os pratos (que) elle
quebrou aos QuiOeos.
A senhora que chegou de
tarde minha av.
A rapariga que est com ella
minha irm.
De quem () aquelle copo?
No (6) meu, () do meu neto.
D'aquellas raparigas qual
a sua filha?
J lhe comprei cinco ovos de
gallinha.
Quem os comeu? Talvez o
co.
No foi elle, foram as ereanas.
Quem tirou todos os ovos que
eu guardei (fiz guardar)
nesta mala?
108
i r em lugar de l.
109
kukinixa manejar.
kupuixa acabar, concluir,
cessar, dcsfallcccr.
kitixa apoiar, aplaudir.
kutixa aguentar, resistir.
kidixa jogar a pancada,
combater.
kuxikixa aviar.
kiixamukixa desesperar.
kisiixa perseguir.
kusuipixa fazer trocar.
kutiyixa oppor.
kujilixa alargar, augmentar,
engrandecer.
ijikixa perceber, comprehcnder.
1
Em muitos d'estcs verbos ouve-sc j cm vez de x. Ex.: kudikixa ou
kudilcija.
110
.ktttuma mandan
kiiika tremer, abalar.
kuia comer.
kudika mostrar.
jikita agradecimento.
"Vocnbulnrio
mele = ma -f- ide peito3; leite, que tambm dizem diele, liele.
111
kvjala vestir.
kaZaZa entreter, divertir,
conversar.
kusoda emprestar
Jcutana achar.
kiaba demorar.
kutuya construir, residir.
ktida contar.
kusakia provar, petiscar.
kuZibida deitar fora.
kusbula bater com o p.
kutoya pensar.
laixila ou kuZila entornar.
kujibala perder.
kulabexa interromper. .
kuzulula abrir.
kubetama abaixar, esconderse.
kudia Zikala comer uma divida, receber fiado, dever.
kitibida muxima deitar fora
corao; ter pacincia.
Jcukiete muxima ter corao,
ter vontade, desejar.
Exerccio
kuia a kitaala.
ijika, dijina diito dia?
Ziniiijikape.
teka rukano eru mu Zipaa
Zmi.
112
iialejel' ki ku i, nni?
mi nipula, mutu kiualodelepe.
naitile masuna maei, kudia
Jcadi kayana.
iktsalele ni ape; amafutixa
edi kadi, Zadi vdia aso
ni muxima ei.
113
114
Acampamento provisrio.
ll.r)
En conheei nm s inimigo a
seu pae, inas fcz-lhc muito
mal.
Aquclla viuva est triste.
Na verdade? Sim senhor.
Troca o teu prato (de barro)
por aquelle de abbora.
As pevides de abbora com
pimentinlias so muito boa
comida.
Tenho vontade de beber leite
todas as madrugadas.
Dize a meus netos (que) quero v-los immediatamente
aqui.
A pouco e pouco chegaremos
longe. (De vagar se vae ao
longo).
Tem raso, o que V. diz
verdade.
Diga o nome do sitio aqui
(d'cste sitio).
Veja se eueontra nos meus
fundinlios1 um pilo
grande para moer (esmagar) todos estes bombos
(que) eu ainda vejo aqui.
Queres conhecer um vadio?Repara (ainda) nos dedos
das suas mos, se tiver
unhas grandes podes aeeeit-lo vadio (nito duvides).
116
11 7
118
119
120
kusala fazer.
kuZima coser.
kupata fechar, cercar.
kubika tapar, cobrir, abafar.
kusojika abafar.
kufuda embrulhar.
kujika enterrar, encerrar.
kidameka pegar.
kusiiika prender.
kujika <tfechar caminho, empatar, embaraar.
kubula fiar.
kusivpa trocar.
kuzaya pentear.
kusalununa desfazer.
kuZimununa descoser.
kupatununa abrir.
kubikununa destapar, descobrir, desabafara.
kusojikununa desabafar.
kvfudununa desembrulhar.
kujikununa desenterrar.
kiamekununa despegar.
kusikununa desprender.
ktijUcula abrir caminho, desimpedir.
kiibululula ou kubulula desfiar .
kusuifiuhda ou kusipula destrocar.
kuzayulula despentear.
Exercidos
121
1
Quando se refere a 2.* ou 3." pessoa, liamtikata, quando si 1.* pesitayukata. So as duas formas do singular do presente.
* A letra: andar no caminho ou estrada; viajar.
122
V. o grande (o fidalgo), cu
o humilde (o servo).
Descosa todo este pano (porquo) cstA mau.
Porque se despenteia aquclla
rapariga.
Porque o irmo lhe morreu esta
noite.
Desprende todas as cabras
para irem ao rio beber agua.
Quem desfiou este leno?
O gato.
De quem este copo ? teu
ou do meu av?
Noeji, primeiro filbo do caador Ilunga c de Luji, de
Cnti, ao qual (a quem) seu
povo cognominara (o conhecia por) carne, dos dentes (gengivas) dizia: a minha gente (o meu povo) um
dia quer uma cousa, no
outro dia no; de futuro o
meu irmo rei de Portugal,
precisa vir aqui, tomar
conta deste Estado; se no
vier, o Estado vai passar
para as mos dos Quicos.
123
124
cusc a trazer muitos presentes para quo tu, Muatinvua, os faas enviar ao
teu amigo rei de Portugal.
Muito bem, muito bem, aqui
os espero esta tarde.
Quem destapou aquella panella?
Talvez o cozinheiro.
Sc fosse o cozinheiro (sabia
tap-la) tapava-a logo.
D'este modo, a comida toma
o gosto do fumo (recebe
todo o fumo).
Porque no lhe mostrou o seu
porto ?
muito longe d'aqui.
Elle ainda no viu a sala de
visitas da senhora.
VA c mostre-lh'a (v mostrla).
A mulher de Chibango diz:
(que) tu lhe deste muitas
cousas boas.
Achaste todas as missangas,
(que) perdeste?
Ainda j (ainda no).
Ella ama-nos, e ns amamola a cila.
Elle abriu a porta da cerca;
queres que a feche ?
No. (Negativa.)
125
mutena sol einprega-se muita vez como meio dia, que se indica
apontando para o zenitli, em vez de dizer rnutena pero sol no alto.
2
liluka ou iiruka, 6 o verbo ; porm os da Corte na 2.' pessoa do imperativo fazem geralmente a terminao em e. como no subjuntivo, quando
faliam entre si, mas dirigindo-sc aos de classe inferior, dizem iiruka.
3
mutena est empregado aqui, como dia; claridade.
4
Ns os europeus, geralmente, dividimos os carregadores em grupos
por fogos, c ao cabea que elles elegem chamamos cabo; pois os da Lunda, que conheciam j essa auetoridade, entenderam ao que tnhamos de
nome Antnio eham-lo kabo tini.
' Abreviatura de kahisotape.
12G
127
128
129
Forma passiva
Substituo esta forma uma construco especial, a qual na
generalidade consiste em eolloear em seguida ao sujeito o
verbo na terceira do aoristo na forma objectiva. V. pag. 42,
e pag. ;59 OBS. Ex.: mune amutumine elle, mandaram-no (foimandado), masuna amasotele ni kaxi a fazenda (procuravam-na muito (era muito procurada).
Quando a forma se d em referencia pessoa que falia o
verbo empregado no infinito, tornando-sc a construco activa
e oceupando o sujeito o primeiro logar, Ex.: mak' mi kuyulele minha me estimar-me (sou estimado por minha me);
tukuyi kuyutazuka os rapazes convidarem-me (sou convidado
pelos rapazes).
Simplifica-se esta forma para o presente, sempre que em
portuguez se emprega o verbo na terceira pessoa do singular
do presente composto, porque os auxiliares , esta ou tem
se intrepretam por a antes do radical do verbo, que a segunda do imperativo, mucn edi akata kuela elle est doente; mata aiya o senhor tem razo; ttuko ajiba o pae
gordo.
OHSEKVAAO.a est sujeito concordncia das regras
dos prefixos e por isso se applica s pessoas d'este tempo o
que se estabelece para a terceira Ex.: ecu takata tuape
ns estamos bons, que abreviam em ecu tuape, ctakudta
Icalcicpe m Mepc tu tens comido pouco ; ne aaeda aviidi
elles tem andado muito.
"Vocabulrio
130
mandioca.
utadi, pi. ma-, ferro.
ut, pi. ma-, einza.
uije, pi. ma, ladrio.
hisolo depressa.
kuleka largar, abandonar.
kaya cantar.
Jcoka cuidar, tratar.
kuluka vomitar.
Kxercicios
131
132
uanam ?
mepiia e.
nani? ou mur a1?
lata edi*, muktedi3.
mupaji amutanne pasiipa mu
ito.
ken^? mamo?
tukuyi Ziatakusala iapelepe, nasalamunine taso, ni
pakueza nakasalexa.
ovayani jisayu matlava ajitumine ka tu.
miie ukete muxima eZu tuaxalle pa, miiko kamo pamii dtedi, ci noji, ni e<5u
takata kiele ni jizala, aci
taxelexele pinape, man
Zi noji, tusota humana malu, hadi kamo, ni tiaso
133
Quem 6?
Seu sobrinho.
Qual (Telles?
O mais velho; o mais novo.
Foi encontrado prximo do rio
o pau de mexer o infunde.
isso? (6 assim?) E verdade.
O que os rapazes estavam
fazendo no prestava, desfiz tudo e depois concertarei.
Ouam as noticias que nos
mandou o Mtiatinvua.
Deseja (que) fiquemos aqui
mais dias junto d'elle, (mas)
ns estamos doentes e com
fome, e se continumos a
ficar, mais temos a padecer
e todos morremos.
tafa.
134
135
13G
1
2
Abreviatura de ka taipe.
hidileja mais frequente e pelo infixo distingue-se de dizer.
137
Ouve-se azala, mas pela regra devia ser o prefixo ji, e creio que
ser para evitar a confuso eom unhas que jiSala plural de luzala.
2
Com respeito a este voeabulo no plural ouvimos os trs prefixos
ma, ka, ji.
5
Foi a interpretao litteral, que faeilmente se pode fazer em bom
portuguez.
138
Preposies
Todos os prefixos e di equivalem nossa preposio de,
e juntando-lhe a s contraces do e da.
As preposies mais frequentes so: ni, com; mu, em,
dentro; bu, em, sobre; ku, a, para, at; pa, em, dentro; kadi, por; t, kat, at; Ziakai, sem; peiro, sobre, em cima; ktipolo, adeaute; hvmima, antes, atrs;
pakaxi, entre, no meio de.
"Vocnbnlnvio
Exorcicio
xakama ku mi.
ukuet' eZi mu difuda edi?
rruka.
akaje z a Zibayo leio abudikine
hididi, ni aedele kulut ni
kaxi kat ila ia mata
daliui.
aci e ukusuta kudi miari saba
nkalej' edi: damaciko tutani uxadi tia kukata jiyoZe
jitu, jaxalele uukoupakaxi ou mu misuko.
1
2
3
4
139
140
mdoyiki?
alef cci ka ttuk' mi?
141
142
pa kauyvla.
iiuk' u mata kczapepanapa?
kinituixape.
tclca jipaka pero pa mcza.
jipaka jeci?
ida (kida).
naidile jikumi kamo eci eu
deZi diasepa?
murudanmi, ieti ialoda?
tiapelepe kusepa mavudi
daso.
mona uta asotele kucilula
kudi mcne yada, aci mne
Halekele, cleneSi mne aci,
tatuoukayani, ni taiani
kutazuka arudanta keda
polo.
ciseki efi ua nani?
afu' eci?2.
uafW usea ni kaxi.
afil' usia ni kaxi (xtfiV
useia3), aci kakepc kaujilepe ni kaxi?
14a
Do Caungula.
Esta () noito o senhor no
vem aqui?
No posso.
Ponha as facas cin cima da
nieza.
Quantas (facas) so?
Conte.
Contei mais dez que V.
De que est rindo ?
Meu amigo, do que esta fallando.
No bom rir muito de tudo.
O filho da anua responderia
ao potentado se o deixasse,
porm este disse: lcvantcino-nos e vamos convidar
os nossos amigos a continuar a marcha (andar para
deante).
De quem c este chapu do
sol?
Quanto custou?
Muito caro. (Morreu muito
negocio.)
Foi caro ou barato? (Morreu
negocio muito ou pouco?
mona ufa o titulo que sempre recac no hnincdiato ao dos herdeiros, cujo titulo iiana mulopo.
1
No sentido de matar, concluir cmfim, pagar, custar (preo).
5
ufile abreviatura de afile.
144
Advrbios
Alm dos indicados a pag. 42 e 43, temos a accrescentar:
De modocaii? mai? assim? como est dizendo?;
mudi eomo.
De tempodi&ikodi depois de amanh; dakad
ante-hontein; musasa tde manh; urucle do tarde; ucitko
de noute; mahe depressa;sapele promptatnente;suapexe rapidamente; kulute adeante; Zadi depois; ni ktepe
ni kepe devagar.
De logarpaxi (pa ixi) no cho, em terra; kwiima
atrs.
De quantidadelume uma vez; lavudi muitas vezes; n to; kamo mais; ajima largo, grande.
De qualidadeantepese aos adjectivos correspondentes e tambm a substantivos os prefixos li ou ki e a preposio a de, e tambm ni com chtsa forte; Ziape bem;
ciipe mal; etc.
"Vocabulrio
14
exerccios
akaje a Siuayo yoloxe aZuko
akinine l auudi.
mitia ni ajoe, iett lukokexe* kuyutuma kuleja, aci
mne nkusota kuia ni mi
kudi tdtuk' iici, eza, kalole3; cieneSi kuyulalexe ko,
maSiko kamo mudi uZala
ukusota, bate.
nani uabujikine ditada edi?
lef anani aia kupolo kaedape
ni mafth *.
ana kaki axalele kunima ni
kaxi.
nakata kiela mu mut.
ia ni kusota auseha aci ne
asijfc wma et kudi difada.
nakakuia vriel' ou kisota
(kasotaj.
nalekele sof et mu Zikulo Ha
kedi clmi, koba aci iiayulehje uxalapane ditiko iso.
As companheiras (amasias)
de Chibango hontem noite
danaram bastante.
Pela minha parte, se a Lucuoquexe quer ir na minha
companhia para seu pae,
no lia duvida, porm demorar-me aqui mais dias
como deseja Umbala, no
pode ser.
Quem quebrou este banco?
Diga a quem vai adeante que
no ando to depressa.
As creanas ficaram muito
para trs.
Doe-me a cabea.
Veja (v procurar) se os negociantes trocam estas cousas por plvora.
Irei esta tarde procur-los.
Deixei tua tia em casa do
meu cunhado, que me disse
pnssnva l todo o dia.
140
Nome de homem.
147
148
nasotilekujimanejso, acinatiiixile.
cukuetilepe uma kmanimi
kujimanc, aci kadilepe Hakiiata ni mijikita mivudi
e?
149
" Conjunces
Na pratica, indistinctamente, j tenho dado conhecimento,
do modo de usar todas as indicadas na pag. 43, que so as
mais frequentes. Pode dizer-se que a interpolao mam Zi
noji, e suas abreviaturas, substituo a copulativa portugueza
c cuja equivalncia entre estes povos ni com.
Notei que o ni uma ligao muito trivial para complemento d'um sentido e que se ouve para ligar oraes, i, que
talvez seja uma abreviatura de ni, ou ento a nossa copulativa e, l introduzida pelos nossos Ambaquistas, ou indgenas africanos portuguezes dos sertes do districto de Loanda.
Tambm 6 do notar que, j em Malanjo o em Cassanjc,
os povos, mesmo considerados gentios, que esto mais cm contacto com os que se fazem entender na lingua portugueza, esto adoptando muitas das nossas conjunces, cujo emprego
melhor comprchcndcm, e to naturalmente o fazem que chego
a convencer-mc de que no as tecm no seu dialecto c que evitam assim os rodeios e construces longas occasionadas por
tacs faltas. Assim dizem: ora agora, pois ento, por consequncia, mas agora, dej>ois, logo ento, comtanto que, emfim,
finalmente, ctc.
"Vocabulrio
10
Exerccios
Ellc deve (precisa) levantarse todos os dias mais cedo, faz-lhe bem a sade.
Como se chama esta frueta?
Banana.
Sc (fosse) rico e tivesse filhos
(prprios), ficavam na sua
terra com a me, e eu iria
explorar terras e povos
que ningum viu ainda.
Eu engrandeceria o meu paiz
(faria o estado do meu soberano maior e muito melhor).
Elle dar-se-ia por feliz se
a filha no estivesse to
doente.
> De kuSala parir. Kmpregam este voeabulo para mostrar d'onde contam cdades c provenincia, porque so seus os filhos de que tratam,
visto que aos protegidos, sobrinhos, c cm geral aos servos c ao povo
sobre que imperam chamam tambm filhos.
151
uei f
kapalaya.
dijina diapc ! majina ma atu
ma ruda maipe, Szeneci
edi iuape ni diajye ni
kaxi!
dei mata amitiile ipuyi
mtni, uasotile JcuxiJca Icali
ni Zikulo mu musuoa Hei.
kaikixape meia, tala bilinidi
kusanika.
kuyulek' mi, kinatalelcpe.
aci c ulciisotcle kiitia ipuyi
ta tatuk' e, adile aidiiluka kamo, kayana asou' c.
kiji kmi, nimana (nimonaj
malu.
nani axexelc mikaal da
difada, ciei pero pa mutala, asalchniipc, Ziniketepe mika.
aci cie, aci Icaoua kuei f
vmipc, kuiji kedi.
eu tutiixile kuxika maiko
maadi masuta, aci kayana
tasuililepe mu kafuxil
kudi iialufi lua dala kisua.
Capalanga.
Bonito nome! Os nomes das
pessoas na Lunda so feios,
porm este lindssimo!
Se o senhor tivesse aceeitado
(ouvisse) os meus conselhos
ha muito tempo teria j
chegado sua residncia.
No faa tremer a mesa, repare que estou escrevendo.
Desculpe-mc (desculpar-mc),
no reparei.
Se tu ouvisses os conselhos
de teu pac eras mais feliz
que os teus primos.
A culpa minha, no me
queixo (vejo o castigo).
Quem estragou os cartuchos
que estavam na prateleira
fez muito mal, (porque) no
tenho outros.
Foi V. ou o seu co?
No fui cu, talvez (fosse)
clle.
Tinhamos chegado dois dias
antes) se no parssemos
em Cafxi por causa do
fallecimento de Andala
Quissa.
152
ailukani mah.
aipile kaxalapoli ke, aci
asedele kapaa ka ma
mazolo, i ikuyi ta yoloxe
aletel' tu?
atu aso akusota aka aisala
mijikita ni ahi, c%eneZi ne
aZi akasala mujikita ume
kaso kiia ka, kayana,
(kasotape).
ayaba kaxikilepe leio kadi,
mei kuyusala ciipe Zivu-
i.
153
A junco de to, abreviatura de koko, ktinoiiko, aos verbos terminados em a para indicar a proximidade do logar da aco d logar a
suppor-se um verbo difterente, por se tornar aguda a vogal da terminao
do verbo. Ex.: vasalelko, que se desdobra em uasalela to est principiado aqui; kuitalako, que se desdobra em kitala ko esper-los aqui.
2
kuso vez, de kuxi quando, designa quantidade e por isso se
interpreta vez. Em logar competente mais desenvolvidamente darei
noticia d'este vocbulo.
3
E uma grande faea de dois gnmes recortados terminando em ponta
aguda e so bem empunhadas, mas o punho niio tem guardas, sendo os
bojos dos gumes que protegem as mos. uma arma para ataque e
defesa pessoal, tendo de eomprimento GO a 70 eentimetros.
154
1
dizii tambm adoptado como ordem, porque a palavra do chefe
ou de qualquer superior 6 uma ordem.
2
Nome de um rio, afllueute direito do Caluhi.
155
Interjeies
Alm (lo que ficou exposto sob este titulo a pag. 43, pelo
facto de serem expansivas e exaggeradas as interjeies fazemsc de momento, collocando depois do vocbulo, d'uma phrasc
ou locuo k!, e rara a locuo interjectiva onde no entra
ttuko pae, c muito principalmente maJcu me.
Apesar de muito frequentes, so tantas, que s havendo
muita pratica se poderia fazer um bom registo cm nu moro.
Vocnbnlnrio
kuhia roubar.
koha lavar.
kutaba pescar.
kisuka cozinhar.
kutete derrubar, abater.
Exerccio
folhas?
156
Va
ne atla bili mata ahinaii,
akalef a, pa doda kisuako kita kedu kolo ku
mona'1 Zibu mu liji3.
157
158
seco ?
O sr. Massaca o mandou, queira mandar um outro fresco,
as raparigas d'cllc disseram,
no lia.
bom assar toda a carne j,
(porque) o sol nestes dias
tem estado muito quente e
a carne apodrece.
Acccitaria de bom grado os
seus conselhos, se pudesse
demorar-me mais dias aqui.
Apoquentar-me .(apoquentomc), minha irm no chegou esta tarde como ns
espervamos.
Oh! meu amigo, repare ainda,
o soberano est presente
na audincia, ningum aqu
pode fazer desordens.
159
1G0
1G1
Derivaes e composies
So muitos os vocbulos derivados e compostos e de alguns
as razes, quo por analogia se podem destacar, no so usados numas tribus, mas encontram-se noutras s vezes muito
distantes.
Parece que depois de terem estabelecido alguns vocbulos
para nomes do que lhes era mais trivial, a necessidade os
obrigou a adoptarem os que lhes eram mais indispensveis
para indicarem as aces que sabiam e podiam praticar; e foram estes os que constituiram certamente o seu grupo principal, porque d'elle obteem o maior numero dos derivados e
compostos.
Como a sociedade em todas as tribus est dividida apenas
em duas classes, a dos que mandam e a dos que obedecem, isto
6, vencedor e vencido, naturalmento o mesmo vocbulo com
a differena de terminao lhes dava os dois modos por que
tinham de exprimir-se, ordenando e obedecendo; e assim para
o primeiro caso adoptaram a terminao a e para o segundo e.
Assim diriam os da primeira aos da segunda classe: Ioda
fala, leja dize, nua bebe, tala repara, imana espera,
kasa amarra; e responderiam bs da segunda aos da primeira classe: consinta, permitia que Iode falle, leje diga,
nue beba, tale repare, imane espere, kase amarre,
subentendendo-se a forma imperativa ou permissiva do verbo
principal.
E d'aqui os dois modos imperativo e conjunetivo.
Para indicar a aco, sem designao das classes, adoptaram
o vocbulo da classe privilegiada antepondo o prefixo ku, prefixo cuja escolha no foi decerto indifferente, e talvez porquo
j indicasse como hoje a direco a, para, de.
E assim obtiveram o infinito: kuloda, kuleja, etc.
Com o tempo organisaram o simples paradigma do seu verbo
de que dei conhecimento a pag. 38 e 39.
162
Do infinito dos verbos obtiveram nomes derivados troeandolhe o prefixo pelos da classe em que tinham de encorpor-los,
classificao j feita pelos que tiveram de a crear para determinados objectos que conheciam; sendo notvel que cm alguns
ha tambm mudana da terminao da vogal a em e ou i, c
cm o ou ti, vogaes que na maioria dos casos, como se viu na
phonologia, parecem respectivamente confundir.
Os adjectivos, para que no teem vocbulo prprio, ou so
derivados de verbos ou de substantivos. No primeiro caso,
trocam o prefixo ku por tia, e no segundo juntam o infixo
aos prefixos dos substantivos ou trocam-nos tambm por tu;
e da mesma sorte se obteem substantivos de adjectivos.
Tambm de uns substantivos se obteem outros s pela mudana de terminao.
As composies fazem-se pela juneo de vocbulos de nomes sem ou com partcula de ligao, destacando-sc no primeiro caso porque se torna aguda a vogal da terminao do
vocbulo anterior, e nos verbos trocando a terminao a por
outra que influo dando ao verbo uma interpretao differente.
OBSERVAO. Antepondo mari, mene e muk a um
nome, o que se obtm designa o possuidor d'esse objecto ou
que exerce sobre elle actividade.
necessrio ter em vista as observaes e consideraes
feitas sobre as articulaes (pag. 8 a 11) o o que se expoz
sobre os prefixos (pag. 21 a <30), para que bem se eomprchendam como se derivam e compem os vocbulos que
d'aqui em deante se apresentaro.
Exemplos de derivaes:
knsiia a arder.
kusala fazer; peneirar.
hibila vigiar, guardar.
kuxala ficar.'
kupann dar.
knfucla embrulhar.
kuela doer.
kas aosot.
musala peneira.
kbila porteiro, guarda.
xaxala resto; herdeiro.
ipana abertura, fenda.
difua embrulho.
ucle mamma.
kutala observar.
kukata prender.
JcuZuta encolher.
kukuta apertara.
kidala deitar.
koka medicar, tratar.
kukada abrigar, cavar
kusoma espetar.
kufuya vigiar o gado.
kukasa amarrar, abraar.
kutoka branquear.
kudimine trovejar.
kucida riscar, contar.
1
1G3
164
Iaje
animo.
kidama precisar.
kuiduluka aproveitar.
kukula crescer.
utoka branco.
usa fora.
usea1 negocio.
ata estado.
luse extremidade, ponta.
jisayo no'ticias.
ajeda escuro.
Vajala escurido.
kabaje algoz.
abaje corajoso.
aidama necessitado.
aiditlvka feliz.
Zikulo antigo.
atoka limpo, claro.
ausa forte.
useba negociante.
ato canoa.
lusuld cabello.
165
kijijika reconhecer.
kubudijika tornar a sair.
kukatulula1 recortar.
kajikulula continuar a abrir.
kubukununa quebrar mais.
kutojoka tornar a limpar.
166
Ixijikula abri r .
hikatida cortar.
Jrianuna separar.
kujituna soltar.
kuxakcka assentar.
kijilca conhecer.
kujikuka abrir-sc.
ktkatuka eortar-se i .
kanuka separar-sc.
kujituka soltar-se.
kuxaJcama assentar-se.
kijima eonhecer-sc3.
167
III. Quando as terminaes s por si representam um vocbulo conhecido, a sua signicao vae influir na interpretao
do verbo em que entra, por exemplo: kana unir, ligar,
soccorrer; kulejana (= leja -\- ana diz -\- soecorre, ete)
para cllcs mostrar, demonstrar, corrigir; kudilana (= dila
-\- ana mentir -j- soccorrer) interpretam por illudir, enganar; kata prender, segurar, kuatana (= ata -\- ana segurar -j- ajudar) interpretam ligar, fortalecer, amigar.
IV. Uma letra s que seja como inicial, trocando-sc, muda
completamente a interpretao, e por isso necessria a mxima atteno da parte de quem escrever esta liugua. Ex.:
kada admoesta.
\ada compra.
pada salva-te.
bida bate.
\ida amarga.
pula rasga.
\elca deixa.
meka apparcce.
teka guarda.
fka regula.
]ika encerra.
xika chega.
'idca
htka
sulca
tulca
vuJca
aceusa.
vomita.
opprime.
emprega.
espreme.
168
kadama entrar.
kusalcana encontrar.
kubulajana brilhar.
Jaiswnana morder.
kupalayana espalhar.
kuseyana brincar.
Vocabulrio
kulemeka ferir.
kxemama ferir-se.
kuxaneka elevar.
kuxanama elevar-sc.
kuximka gabar.
kuximama gabar-sc.
kixika entornar.
kixama entornar-se.
kujijika acoutar, esconder.
kujiyama esconder-sc emboscar.
kupeyeka entortar.
kupeyama entortar-sc.
kuzeyeka curvar.
kuzeyama curvar-sc.
kusukeka entalar.
knsukama cntalar-sc.
kufukama agachar-se.
kitruka lanar.
kusiika enforcar.
kusodama emprestar.
kukadama subir, trepar.
kutetama endireitar.
kutika saltar, voar.
kuaika debater.
kuhaxika empurrar.
kutexika arranjar.
kufuika imitar.
kulaika adormecer'.
kumariika alumiar2.
kuximuka admirar.
kuselumuka escorregar.
kuha resgatar.
kutubula penetrar, furar.
ktitula atirar fora.
kusulula errar.
kbarvla repartir.
kuxaxata apalpar.
kusuana herdar, exercer.
kumuna alliar.
kukadana apaziguar.
kutatakana exigir.
kusikana alternar.
kumayana reunir, juntar.
kujimana enfastiar.
kiiayana dividir.
kupeyana bailar.
1G9
Exerccio
leio, mutena miihulo, tukukarii bu ito.
it' u dijina tedi?
rura.
mataba maape kamo, kayana makeyela.
sodama ni mi lisalu ?,
2Tmi tijiltalle mujila.
' Devia ser kulalika do kulala deitar para dormir, mas troeam o l
de li por d.
* tnafti azeite, gorduras, ctc..
3
Tambm dizem maluyila.
170
171
172
Nome de homem.
corte.
173
1
likolobolo gallo, mas empregam Solo gallinha sempre que se
subentende que 6 de macho que se trata.
1
mixi pea de panno cliamada de lei (8 metros, aproximadamente).
J
soj' mi 6 como deve dizer-se; por6m, abreviam.
174
akuaruda aso asotcle kauka kalani, aso mudi km, 5i noji, i avudi auhilc
ma mcma, ah! ka! paci!
ni afa, mamt Zi noji,
nani aci atixile Icupadexc
aia kuteka5 pasipa pa
maiava, ah! selej'6,mi!
maiava ni alolo1 aso
175
17G
taso takusota.
cinikutixape kitia yooe ei
afe ni kaxi, kai eli
Zidi liape kamo kayana
mi.
nijika ideie1 ivudi axakamne maiko mavudi mudi
mata axakamne mu yada
a ruda, ei kayana kijika
kuloda rudimi rtu mudi
mata aijika kuloda.
mata aci kudileja ni kaxi.
ili lidi rua rei.
mamo, aci namulejele mect
muxima mi ova.
kijika kuloda ni ape rudimi
rua ruda mujikita makne
(mutuai), padi mutu apixi mazi mu muxima
edi akusota.
kuyukata ni kaxi kumumana
leio, iamaikoniirukapolo
mi.
Ioda kadi kamo, inovilepe m
ape ni kaxi.
tuia kutuxakeka mu urelu
ma mutodo makne ma.
takakaZaZa tua, mudi miSima ttu akusotele.
dioxa dia dipaa rusumo rme, tia kutuna mema
cxaso kumutusota.
1
2
177
178
De kiibula bater, mas este 6 empregado no propsito de dar pancadas, e toear num instrumento em que o som 6 devido a pancada, c
tambm kubida. Neste caso seria melhor kubaxika empurrar, mas para
elles indifferente.
* Nome de homem.
* Do ao tabaco de fumo formas diversas, a de pyramide eoniea pequcua, c a medida mais vulgar a que chamam ikede.
maxika eza.
diiko diape, diZiko diipe.
akata keza rukido.
ci ova aci maluyula aci
maxika?
nova maiika mavudi.
vxuloyiki kaunape Zoma iisaiia cia kusanex' eit
nikete oma ei kuyusala ni
ipe.
179
Chega o frio.
Bom tempo, mau tempo.
Faz vento (esta a vir vento).
Tu sentes calor ou frio?
Sinto muito frio.
Porque no bebes uma cousa
quente para te aqueceres.
Tenho medo que me faa
(fazer-mc) mal.
Que tal est o tempo? (Este
dia est como?)
Esta manha fazia (vciu) muito
frio.
Ao meio dia (sol no alto) fazia muito vento.
Interpolaes
Para intclligencia do que sobre esto assumpto ficou exposto a pags. 14, 15 e 1G, fao uso de vrios signaes, que correspondem aos gestos e movimentos que entre aquclles povos substituem vocbulos. Assim:
-* Uma pequena flecha indica o brao, que pela sua posio c curvatura nos mostra o seu movimento.
^ Vibrao dos beios.
K Estalido com os dedos.
-f Palmadas.
< Bater no peito com a mo.
oo Esfregar o peito com a terra.
uv Dcitar-se no solo de costas.
Rebolar-sc no solo.
Apagar o quo se riscou.
Riscar qualquer com o dedo index da direita, na terra, traos direitos a si indica numero.
180
"Vocnbulurio
181
Hxercicios
1S2
tule (D.
texani, Ioda.
ah ! k! aSoko, Si noji, palepa
kadi atumine mula Sta
mne pada, manw Si noji, kipana milao Siahi,
muani Si noji, mne pada
aci kayana; mi mukurujJi
a matiafv.. ., m Si
noji, aci acioko akusota
keza kuata ayada mi?
keza, Si noji, kaketepe
ma, mak'umi iiafia kali,
kalobo!
uiuko xieza mula itSiritka,
mamc Si noji, mne pada
atu auso edi kitlala mu
tulo, bate; selej' mi,kiiate
mata, Si noji, uSuko so
kiimane mu SipaTja, mata
mu ikasa, acioko axika.
diSiko dieza miitena *~ ah!
kak! jita acioko iaknc
aeza, Si noji, mata pum,
pum, pum.. . mne pada
aci: tiafa pane nalike, Si
noji, tuaoka, tuiai kutiiimane poli, kutala aoaje
aStoko, manii Si noji. ak
mine pada aci: manic,
tinai, Si noji, kufiia htm, Si noji.
acioko aeda mah, axilta,
akulajita, ah! make!
1
2
1
183
184
185
18G
1
2
3
4
5
181
188
Cognome do um Muatitnvua.
A indica um reeado que Mudxi mandara a seu tio Ianvo, e que eu
consegui eserevcr.
5
pa aso at toda, que dizem pe so.
* pe final, parece ser para chamar mais a attcnuo da pessoa a quem
se dirige a pergunta.
s
Faz lembrar a folha de um maehado em ponto muito pequeno, tendo
tambm o guine no rebordo exterior, a que do fio para raparem os cabellos da eara e eabea.
2
189
190
Jila.
adiokne mu kaba / g ^
t, pa mu isuko, vintena
a K / kulala; pamaki
aejile | ^pa kasai, viutena
mu huro K t kulala, diZiko
dika kauka ni kulala,
2i noji, atalukani \ 333; ^
^ keda kulikume ka
mevia pa kildta mutena a
K -* kulala, mam 2t
noji, keda, keda \ ^K
axika na Zaza mutena mu
uro K t diiko kamo akauka kaso likapa uxadi a
xa viuteba mona edi aele, li noji; T/oloxe keda
333: 7%ipa latimo, mutena a K s alzauka laZimo niatekde, kulala, ma-
1<J1
192
Dias
Knmos
1."
2.
3."
i.
SW.
5."
Horas Kilomelro"
7
5
38,5
27,5
SSE.
41
SE.
27,5
E.
E.
44
s.
Acampamentos
Maio.
Margem D.dorloCassal.
Margem E. do rio Cassai.
Povoao do Qnlluala.
Povoao de Anguina
Ambanza.
C.
"
11
Margem D. Lnachiino.
Chegada.
Observaes
Partida de Caban.
19
194
ne akuiile apuka?
bate, ne akua tuba, kayana apuka.
mneyaa kututumixa ipaa
Zia Jcaaza musasa o.
19
1
mussae uma cspccic de canastra onde acommodam as cargas que
transportam. Pesa, quando cheia, pouco mais de 15 kilogrammas.
1<J6
197
198
199
200
IV
201
202
203
204
20
1
Raios de alumiar. Entre elles no ha vocbulos especiaes, como
entre ns, para designao de coriscos, faiscas elctricas, cte.
2
Phrase especial para indicar onde jaz o corpo insepulto.
206
PAKTE IH
SYNTAXE
KESUMO SYNTHETICO
Regncia
Se examinarmos as phrascs isoladas, ou melhor, as suas
curtas locues, vemos que observam uma certa regularidade.
Ex.: mi mia ka ruda ieu vou para a Lunda; eu tadia
xitu ni jijilo ou jixia ns estamos comendo carno com um
frueto', etc. Fora d'isto, porm, sempre muito irregular.
Sc s ligaes dos seus vocbulos, que variam segundo os
prefixos d'cstes, podemos chamar, como cu suppuz, preposies,
teem elles todos os complementos que ns temos, porque dizem o que comem, o que bebem, o que fazem, a quem
do de comer e o que do, e porque o do; etc. Ex.:
noeji asaMe
(nasala)
ditada diml ka mata.
Xoji fez (est fazendo) cadeira uma para o senhor.
mne abujile muth ma mona mak'
edi.
Elle quebrou a cabea do
irmo d'elle (seu).
i abudikile ni
jnipo mi.
Tu
saisto
com o barrete meu.
1
2 10
Concordncia
Os adjectivos concordam com os substantivos cm classe e
numero, como j se viu na morphologia, e os verbos com os
sujeitos cm numero e pessoa pelos seus prefixos especiaes,
c tomando os dos substantivos se se trata de objectos. Ex.:
coma eti cidi 2iiiajpe. cousa esta boa.
Sc houver dois ou mais sujeitos pronominaes, contrahem
estes no plural, segundo a preeminncia determinada pela
ordem das pessoas grammaticaes, e assim dizem: e<5 ns
em vez de mi ni e eu e tu ou eu comtigot, tomando o
verbo o prefixo correspondente; nu vs em vez de e ni
mne ou edi tu e ellc, ou de mne ni e elle comtigo,
tomando ento o verbo o prefixo correspondente 3.a pessoa
do plural, por ser mais de um (vocs); mi ni nu eu comvosco e nu ni eu vs comnosco, como o primeiro caso; e
nu ni ne vs com clles c ne ni nu elles comvosco como no segundo caso, que clles representam quasi sempre
por ane ou ne aso.
Quando se trata de diversos nomes de pessoas, depois de
os declarar, ligando-os por ni, collocam o verbo na terceira
pessoa do plural antepondo-Ihe aso (todos). Ex.: muteba ni
muhoyo ni avo aso akumucuataiii mukaza Muteba e (com)
Mubongo e (com) Ianvo todos prenderam o Mucanza.
Sempre que se indica a occasio, o tempo em que se pratica a aco de que se d conta, o adverbio respectivo occnpa
o primeiro logar na orao. No exemplo anterior collocando
antes do primeiro sujeito yoloxc, leio, dlcada, ituk' u, ctc.,
indicar-se-ia que aquelles trs indivduos efiectuaram a priso:
hontem, hoje, ante-hontem, esta noite, ctc.
Sempre que ha complementos terminativos seguem estes os
verbos e succcdeiu-lhcs os objectivos; nos circumstanciaes,
no ha ordem fixa, o que primeiro lhes occorre que se vae
juntando aquelles.
211
Construco
Quando se trata de oraes isoladas, pode dizer-se que a
construco usada a directa, como entre ns; porm nos seus
discursos, descripes c noticias reconhece-sc bem ser a construco indirecta a mais usual.
Pode dizer-so que a sua construco no e mais que juxtaposio de oraes c de vocbulos, sendo preciso muitas vezes grande pratica para se conhecer de quem se trata, que
geralmente quem falia, porque demais o frequente o emprego
de todas as figuras que conhecemos cm portuguez: ellipsc,
syllepse, pleonasmo e hyperbato.
Sirva de exemplo o seguinte commentario* de uma occorrencia que se deu:
212
RESPOSTA DO MUATIAXVUA
Chamem o Agua-Amarga e
o Ianvo de Uane, vo en-
213
O AGUA-AMARGA (Apparccendo)
KESPOSTA DO JIUATIAXVUA
rnuani, caape.
Na interpretao livre cm portuguez, v-sc bem que a eoristruco seria muito diversa.
Outras narraes fidedignas de diversos Lundas, que consegui escrever e do que darei conta, so os melhores exemplos da sua construco.
214
Para quem pela primeira vez visita estes povos, tal forma
de construco d motivo a confuses, que augmentam segundo o numero de pessoas que se querem apresentar ao mesmo
tempo, accresccndo as interpolaes especiaes ou referencias
incidentes, e suecedendo varias vezes tornar-se difficil a ligao
do assumpto.
Em geral, mesmo entre elles, s no fim de longos periodos
se pode bem eomprchender o assumpto de que se trata, porque
alm das juxtaposies, elles, ouvindo um aparte, respondem a este e s tarde voltam ao. assumpto.
215
Syntaxe figurada
Todas as figuras so por elles muito usadas, tcomo est dito;
porm aecrescem alm d'estas as abreviaturas, que mais
concisas tornam as suas respostas. A extenso dos discursos
devida s juxtaposics, repeties e rodeios de que se servem para attingirem o seu fim. Entre elles considerado bom
narrador o que se tornar mais extenso.
Exemplos de figuras:
ikuy' iape E um bom homem;
mata ... uaxal' eci? o sr. F.. . est ficando como?;
iiaxala ape est ficando bom, est de sade;
novie ni matiii maadi ouo com os dois ouvidos;
dizi diml uma palavra, s tenho uma palavra;
taai hivida liieza kali asieji, tubikani Zikuoo, tajiijama mumu vamo-nos, a chuva vein j impetuosa, tapemos uma
cubata, eseondamo-nos dentro (vamos concertar uma cubata
para nos abrigarmos da muita chuva, que de esperar que
v chover muito);
kima amona mukila a mukai kulepa o macaco est
vendo comprido o rabo do companheiro (vs defeitos nos outros, no conheces os teus);
adimuka kuloda, kutula paxi, kajjana kuloda kasu dizi
dia muamo o esperto fallar, por alguma cousa no cho, no
fallar s palavra de bocca (se queres ser attendido faze-te recommendar).
216
II
DESENVOLVIMENTO PRATICO
Pliraseologia
Phrases vulgares
maluyila mavudi.
matika mavudi.
luvula leza.
unoka luvula Jcali.
Jcunoka luvula.
kusaxina ou kumanika zaje.
nani?
2oum' eSit
e nani?
nivui eSi nikete muxima.
eti muxima uovia.
Zimine
dizi dittu.
texa bili.
Cva kumi.
dmi deZi?
katatk' eZi namane muxima
uatoka.
218
Consinto'nisso.
Com muito gosto.
Estou ao seu dispor.
Farei o que possa.
Farei se puder.
No posso ncgar-lhe cousa
alguma.
Tudo que meu est ao seu
dispor.
Se precisar de mim no se
constranja.
Fico ao seu dispor.
210
220
uatya.
mi mudi ei.
kumeza kusala mamo?
namnc ni ipe ni kaxi.
tala bili, nimane manayo.
kuyulef iki iape.
caJcne Ziakioda ciaape.
umana jikc ?
nikusota kusala mxidi ei umuleja.
muxima mi umova mamo.
kikila manayo muka.
221
222
No e verdade.
Engana-se.
No e isso.
No assim.
Isso no verdade.
Asseguro-lhc que no.
Nego-o formalmente.
Custa-me a er-lo.
No ha nada mais falso.
Est em erro.
No acredito.
Como assim!
Oh! essa a verdade!
Pode ser isso!
O sr. surprehende-me!
Eis ahi o que me espanta!
Duvido qne seja verdade!
Est bem certo d'isso?!
Isso admira-me muito!
Para mim impossvel!
E uma cousa inaudita!
E admirvel!
Nunea vi nada assim!
Como isto acabar!
uma grande verdade!
Phrases de alegria
aJiuh! ciaape!
mudi mi naiduluka!
22:1
Phrases de afflio
iaidama namukaxa.
iki ta ipe ivudi.
clayuxima ni kaxi!
kuyumana ni mxima vjala!
inuxima mi akasa.
muxitna mi wnane kaso
musoyo!
wma clipe mudi efi mulu
kanamenepe!
aso amona, malu musoyo mi
ukusota mausa majima kayana mi!
Opprime-mc a desgraa!
Isto muito triste!
D-me muito pesar!
V-me muito afnicto.
Estou desanimado!
SofFro muito!
Nunca se viu tanta maldade!
Soffre-se muito, mas a minha
dr superior as minhas
foras!
Estou desesperado.
Estou deseontente comtigo.
Porque se zanga tanto?
Onenderam-mc muito.
V. um malvado.
No tem vergonha.
Se os invejosos augmentassein
acabavam os amigos!
A sua conscincia aceusa-o!
Perdeu a eabea!
Com a breca! se o agarrarem
matem-no immediatamente!
224
Dilogos
Para conversar
ia humana nani poli pa.
miiata buyulo ukusota kulod'
et.
miiata kiseso ei eza kumulayixa.
mula e<5i uxike yoloxe a
reZe.
umutuma kadama Jca Zotal
ni lef edi mi ria kali
kia.
amuata mi, amuari mi,
muima mi ufaisot' nu
diiko iiiape.
neza ni kiiilayuixa.
uloyo, mne yada, o ttuko,
4* ttuko vudi, neza humutu ma miiata hapeda, selef
mi, kalooo oo dei nikitsota
kiiijika aci miiata ni miiari,
mam i noji, alala
ucitko ape, oo kaluya! kuyittixa humana leio mu
tetame; lusayo 4*-
tota uma grande casa abarracada (a maior que fazem) para conversar, beber com amigos, receber visitas, etc.
225
226
ni
muvudanmi, aiduluka
kudi eti tumana kikila
nipe iez' ei.
kayana mamo mtidi uleja,
maciko makumi maadi ni
tano masuta nakokne rukido natalile, i kuyideka
kudoxa bu cikuo maiko
mainana kamo.
kanaijikilcpe aci axakamne
kmela, naileb' et1 kuyulek'
mi kakutape kumumana.
kiniketepe kumuleka, muloya
niijikika ape mauseia avudi ac kamultkape kubuika akuso aso ct ukusota.
akne*.
rizako diiko dime ni iciko
dika, nikusota humana
miiari yuza, bate.
aile kolo ka matiava muyode asutile kayana kadi
kucirukine, natabilc jisayo
jiape, i pa luse ulef etu
kutal' adi kudi maZiko ama.
Zieza ciape ni usale eda
mu Jila ni ape, lei ana
mak' edi3 ni arudama
takusota.
vudij kudi edi ni kudi mi,
ttuk' edi.
kufa.
1
2
227
228
229
No imaginei tantas.
Oh senhores! possvel quo
seja to tarde.
Preciso retirar-me.
Fique com Deus.
At nos tornarmos a ver.
Rctiro-me. Fique bem com
todos os seus 6 o que eu
estimo.
Que Deus o acompanhe.
Que Deus nos proteja a todos.
Que Deus me guie.
Venha outra vez para se demorar mais eommigo.
Espere-me o mais tardar oito
dias.
No se esquea do que est
promettendo.
230
No me esquecerei quando
lhe fallar.
No me esqueo, no.
De modo algum, o meu amigo est sempre na minha
lembrana.
Que encontre tudo em casa
como deseja, 6 o que ns
queremos.
Obrigado, agradeo-lhe muito.
Do tempo
diliko ienedi jike?
leio mutena mape ou iliko
diuape.
mamo ape maliko ama.
mudi leio ape kamo, diiko
dia yoloxe iipe ni kaxi, aci
muten aiiasiieji, aci kuvoka
luvula, cleZi Ziakusala clipe
Zivudi mu mijioa itti
natalele ni mi, muloya luvula lHayunokite mujila layubukujuna mafupa.
akalele kaketilepe isekef
dihulo datoka ni kaxi, kinatixilepe kuyuvuluka dia
luvula, Siahi kasedelepe iseke ciimi.
marii, cieneH leio dihulo ijika ni maido makiepe ni
231
232
233
234
235
Levantar da cama
nani poli pa ?
mi.
utixa kiijikula. jikula.
oxa mutodo; adama.
tubixa mutodo.
ter ejike?
ii mutulo kadi?
mutena muia kali muhuro?
za kali.
kanatoyilepe mutena kalimamo!
layuka bili; mutena ei tajibalele katumanape kali kamo.
aiya; layuka kali.
mata kalirilepe kiimi?
alilukine kadi mu tulo?
maZiko maso, ei azezalele
vi kaxi!
murudanmi, aci ulayitka.
nezile kiimutaziika ikulo kali.
mne yada abudikine kali
(a poli), ni utumixine:
atazukani ailolo aso.
23G
usalamamo mudimi,kadipe
kusuyirile kali.
Vicei mata asala?
nikayana ditiko a mutena, mutaZa ume cia kusala mujikita, mutata muka mukedayana, i kadi
aka kimixa arudanmi
aape.
e ltia ape mu aruda mayada ama?
muloy' eli nalike?
muloy' ei ne aht, ni ecu midele?
itia, ne mudi e5; mixima
ine aci atanaapenivudi
mu midele.
atu aso kakidoyape mudi
mata irtoya.
kiji ka, kakusalape mudi
mi, eli mia ikuo tau kuloda ni ne, ni akaj" a ni
ana ni ahi; i nxijika nixape jike akuxike ni unida
ape i aci alele tume ni
titka, akayana lei
akete (akuvajkudi aka,
aidamne kamo Zakai alodele kamo mu iki.
mata niia ni kimixa arudanei pa musasa?
aci takusota kisakana (kitanaj ni kabaod nine
aso mamo Zaape kamo
hididi ni kaxi, mdoya pa-
237
233
Deitar
uapudile difiko diei dia lelot
civudi, cleneci nilej' ei ni akne Zikuyapa ni kaxi.
mia ni kuyulala kali, paxala
pakiepe nidi mu tulo kaiji
pata ka zaZi a nani.
ukukatexe kuyujola.
mia m muxima ni ape.
apatele tia?
mam, kiji kuape kuxa
Sta cim Zakadi kupata.
muloy' iki?
utala mutena cia budika.
kayana, lenei nalike; pata
iaso, pata ia$o ni cia
ape ivudi.
lei pa musasa ulodel' Anti
uxala jike?
Zinijikape ceci ukusota kuyideja !
kaovilepe mi nidi ni kufa
mu tido?
idcusota mi neza ni kumalayixa?
aci et iieza kuyidayixa, kiji nikuibida ni toma ni
Sikukuata pa Zikasa.
ciencti selef mi kuyuleje musasa u iasote kudtoka
dtamaiko pamaki bididi!
ei ukusota kababa, ni mi
ukusota kua mu tido; uia
ni et.
tala aci pata dipana odi,
kudi ka eza rukido ka
mutue mi, ni kuyusala
ni ipe.
ukusota Eoma kadi kamo?
bate, ia ni Si noji; tuakuladika.
239
Ajude a despir-me.
Da melhor vontade.
Fechou as portas?
Sim senhor, mas talvez fosso
bom deixar ma aberta.
Porque ?
Porque v o sol quando appareee.
Xiio, isso de modo nenhum;
feche tudo, feche tudo muito bem.
Diga-me em que ficaram os
projectos d'esta manh?
No sei o que me quer dizer!
No percebes que estou a
cair com somno?
Quer que eu venha acord-lo?
Se vieres aeordar-me, arriseas-te a apanhar com a
primeira cousa que eu encontre mo.
Mas o patro disse-me esta
manha que queria sair amanh de madrugada.
Tu queres conversar e eu
quero dormir; vai-te embora.
V se tapas aquelle buraco,
que por ali vem vento para
a cabea, e faz-me mal..
Quer mais alguma cousa?
No, vae com Deus; boas
noites.
240
EXPEDIO
POKTUGUEZA AO MUATINVUA
Vestir
muata ukuyutumine neza kumulayixa niijile kumutazuka.
dicilco dii jike? mutena ejlle?
diape ni kaxi; dihulo iatoka, karukido kasuta.
mia ni kuyulayuka.
ijala eSi? e mxiata ukusota
kujal' elil
mukozo ajala ni itadi ia ido,
ni kahiko kakuleya kasia, kuyutumixa ttuk'
mi mne puto, ni ibolokoto ni tupaya tumiedu tukuleya.
ukusota mupoda usuza uci
njala?
usuza.
kakusotape kujala Zioma mu
xiyo?
zaZi la ulo ikuyakexe murudanmi mata...
ka mut cieci ou cakusota?
sala usuza mitjima.
let' mi dihso dia s, xbata
ni mukuali.
tuxalapoli aseda poli Zilita
Zia tatu, ditada niutaimi
mazuro maadi.
atu avudi akata kuyutala ou
kuyimane?
241
242
Comer
axilea mata; ieza kusala
munuma?
ciayukata kumumana kez'
ako.
neza kuloda nei dia useta
ape, likulo (Vasabele) nikusota kxtdta ikuda pa
musasa Zet, leio-kanakudilepe kadi.
243
244
245
24G
247
248
249
250
Passear
katataka tuani kedagana
tiseexe ta kudia mu ivumo.
pa dizi kamo; iiiia ni kumutala ni muxima mape.
kutukita kiso?
t (p) kuikulo ]cua dito, ka
matiko maso kusuta kaipepele.
mne yada kakatape kusuta
munumo, aci mamo asotele kali kutuma aedi kusea
majila ama, mne ulcete
Ziniyo ni kaxi mui ene.
mn' edi aidamne mutu
makne kijika kaso kumona mujikita omu.
mne nkete, Zeneti ikuyi ou
pekila, umutumine ni alua
a mata ... kuloda ni
ana kedi uxadi a Sikapa.
251
9r>9
253
254
255
O doente
tova murudanmi?
nikova mutue kuela, mukano kuytima, paktepe ni palepe, mutaba a ttuko kubusa tkata, kuyuiela citoya
kiji muxima.
misoyo a mutaba, aci ikxo
aci tiso?
novile kali ikuso kamo, kayana
maseji mudi leio, Zialii
naitile musoni [mi kutazuk' e, mne yaya.
mn' edi yoloxe axakamcne
kunoko, aci kuyuleje e
mne yaya akne i axika polo pitu muve omu,
ZiaJii naketile muxima kumumanajana mata ni mi
iputjx uet.
aci asabexele kova Janela
mu diiko ecike ou jike ?
256
9:O
258
29
Comprar e vender
kakuyi, azolo ama akumladixa.
mani, selef mi.
zak, leka bili useia aleta
metf
difada.
260
O que diz tua me, quer plniak' i cileja, aci kusota divora ou no?
fada aci kayana?
Plvora no quer. Sc o senhor
difada bate. aci miata uke
te tusayasaya kasi, usala tem missangas miudinhas
sarapintadas, faz negocio
IV
IV
261
262
203
2G4
2G5
Caar o pesoar
murudanmi, ejile mu dfiko
diuape; eu tuxakama, mi
ni aruda ama, kutovajana
kutuia ni kusala amuzoba
akne ia kalaba kaseya,
ka pasipa mu rebe; i
mui bla kuzoZa akuyutan'
mi matiko mauso maape,
Sienti cleSi naidama kijika iiko meZi arudantu
akete muxima kutuZuka
diapane, lmi ape kali.
Zikaipe tuketile kideja diZiko diuape, c%aso murudanmi adamne.
tukutixa kutuZuka iktadia
bidii ni liii?
kui mi ni ape kaketepe
Soma kuyukata; mari
mixi mi ijika kali ni
ape, lei mcne ukete a
kusala mu ajila ama, mamo, nikete kaso kutala ni
ape mata mmi.
mata atale mata naili?
a musoi mi.
nisea maadi makulo ni ume
iso, i akuyakexe a milaZo, a kumusomena kunima.
ah! ka! xtta u cioma eti
mulu cikadipe umne mu
jiyada eji.
266
2G7
2G8
ni sapali ka kuZiluka
Zzahi, nikusota kamo aka
kutaba ka ada.
muteba eza a ni asada edi,
anetani misasa ia axL
mn' edi ijika ni ape adoda ama, ZiaJti aidululca
ape kamo mutena kayana
Zimi.
mia humana ZieZi mne ataone.
leio nimana kali Ziaiduluka
ni ape kaxi. ei amutanne?
ZieZi ma kumana. tala bili.
misasa mupaxi. tala:jima,
tulo, buko, baje, zada,
zuOo, mijiji mivudi, kasa,
mubabala ni mutebo.
marii, Zaape, kalobo! clakne! muruantu kaxavala
atele kali ada, ecu timane kutala aci leta axi.
pa doda apa Zidipe ipe, utixa kididuka, kaieZi metna
mahe, SZeci liapelepe a
kutaba ni ada.
aka murudanmi adi pa kusal' eii? kayana atelele eii
mipeto adi mizula ni axi
avudi?
tukuyi, atika; aiaye tukata
axi.
2G9
270
Provrbios
atuzeye hakudape ikala, ni
ane aptu kakufunepe kapana ZZoma Zim kaso.
Aos pobres no comas dividas, aos ricos no prometias dar-lhes uma cousa s
que seja. (A pobre no devas, a rieo no prometias.)
O pobre fica no somno sol
alto, eomo poreo que morre
na poeilga. (Quem muito
dorme poueo aprende.)
Vestir panno do outros
(alheio), o despem no caminho. (Quem o alheio
veste na praa o despe.)
A poueo e pouco se vae muito longe. (Devagar se vao
ao longe.)
Bater no co do amigo, o amigo batido. (Quem meus
filhos beija, minha beca
adoa.)
Queres? vae tu mesmo; se
mandas, fieas a esperar no
caminho. (Quem quer vae,
quem no quer manda.)
padi miau,
edi.
ukita inukixi
271
272
**
kiji
273
274
Advinbaes
apakata seyxi akai p...
p... p?
muleuo.
miiata alala paxi ilcaya ubaZele ku huro nani?
diayua.
CAakuseda? akai kutula?
lutala.
eli asuta ni uZuko akai
kusula ?
mema ma ito.
nama akasa yada akaila
yaa iye? mixita.
imam' iki akete ikita ivudi?
kalaka.
kadape Za pa ura Ziyc 2?eza nalio nani?
ida a mne puto, udia difada dedi.
275
Contos
kajila ni kajila kakiia, iaye ia pele ni kakuialcuia, ma ma
tujila ma ipc, ni makaii maape, aia mu dikikita ni kukata
isadi.
kakiiakia ezile ni ainc ni ma makaii, ni asedele mu
diiala; mukaii eza, asota an' edi aape: biate, aia ni atine
ni kajila kaka, xaye ia pebe toka toka aia ni adile.
kakuiakuia dizc dizozozo amutane rnuiu umukusota akuse,
iiiaye mu diala dia, atazuka a tvjila taso.
' mutu aia, anama aso kueza, tabu dikaza iiaxala ku diala,
cibuyo eza makasa maxla ku diala, keza zavti miilo maxala ku diala, aka aezile aso ajibirila inama ikiepe ia mujiba iahi.
pakieza kajila kici keza ibamla diala pakaxi, akuse
bate madoka ana iaye iapeoe.
1XTK]11'KKTA0 L1VKK
276
makuyi maadi aia ni kuzoba ka mak' ne: keza vida, muka mukidika kaikubo pa kumuiidike mak' edi, muka
mak' edi afua ni vula, i mne aci mia ni kumujika mak
mi, akafuda mama mu ijia dia kaluya.
umutana isusubole ayuita tikasa, amike; xaye ni umulana disusubole dika ayita medu, amike. .. paluse amike itulo disusubole dika. axala mutue kaso. isusubole
iakunima amuleja, iaye mu ito aci akele lete tale, ei tale ku kela aci tale.
mne aia ni mutue mu mema ku kela aci tale, kabuika
tusupa tadi, kam abudika anama, kaka ana mak' edi.
mne aci mi naia ni mi ni aso abudika ia tusupa, amana muketu ajipa mak' edi.
muketu edi ukusota niedi kujika mak' edi, aia ni used'
edi, ni aitana masusubole eiikixe jinama jia mak' edi,
aia kamo ni edi ibixe, amutana disusubole dijina ei amuleja, iaye mu ito akele leta ka useda, ka kayana kukela aci tale.
uiaye ni asala disusubole diamulejel' ei, kabudika tusupa
tadi abudikani atu aipe iaka asalukimi amujipe.
Dois homens foram caar acompanhados de suas mes. Como
chovesse, um arranjou uma pequena cubata s para abrigar a
sua, e a me do outro ficou chuva c morreu; e o filho disse
que ia sepult-la, carregando com ella para a ir lanar no
fundo de um lago.
Encontrou um phantasma que lhe pediu um brao, deu-o;
seguiu e encontrou outro que lhe pediu um p, deu-o; encontrou outros que lhe fizeram tambm pedidos foi dando... finalmente deu os peitos ao ultimo phantasma.
Ficou s a cabea c aquellc phantasma disse-lhe no rio: Sc
lhe disserem traz, traga; V. leva (o que lhe restar) aos que lhe
disserem leva.
Elle foi com cabea para a agua; no logar cm que lhe disseram leva appareeeram-lhe duas cabaas, de uma sairam
animaes c da outra os seus parentes.
277
Elle foi-se embora ento com tudo que saiu das cabaas
(riquezas), e o seu companheiro por inveja matou a mo.
Este quiz tambm enterrar a me e carregou com ella. Encontrou phantasmas e recusou-se a dar parte do corpo d'esta,
continuou com esta (corpo inteiro); encontrou o mais poderoso
dos phantasmas que lhe disse: vao ao rio e carrega com o
corpo para aquelle que te dissera traz e no para os que
te disserem leva.
Foi e fez como lhe ensinou o phantasma, appareceram duas
cabaas do onde saram muita gente feia e doidos, que o mataram.
tanakaki tuvui aia ni tusupa mu kuvete mema: ka muka mavete mema ai Jcaka kadi Haia avete mema, kasupa
diak' ei kdina mu mema.
mne aia ni ipule axi, kasupa kami? amulilulile taye
mu ada. mne Haia amutane yuvo, aci, amne kasupa
kami? taye mu iada. ipule kalo amne kasupa kami? taye
mu iada.
ia kamo ni amutanne zaZi ia mema, ni ipule zabi kaluya akne vui muxima ape mata ia amata i kaluya 2
noji amne aso uleja vudi amne kasupa kmi? nikete kadama mu mema kata tusupa; kumana ikei, kauiaka.
mne ukusota kubudika kedi. zabi aci hate, axala. ana
kaki edi adi kujala mne kasupa ni masuna ni mazela ni tusayasaya. zaZi aci taye pa iala ni anakaki edi, mne pa kaxi ni ana kaki kuse.
kediye mutu kukatula jixiye, muk kasupa aci, i kusala
ikeye toko, lo... loloh, taye abili mak' mi, man' et aia
maJiili mu ijiya dia mukixi 2o.. . Zololo.
mutu kamenepe narii ukete kulodixi, aci, niia kamo ni kutalula jixiye, aia kujikatula ova kamo pa iala, ei kusala
ikeye ioko lo... Zollo, taye abili mak' mi, man' ei uia
mahi mu ijiya dia mukixi 2o... Zololo.
27S
279
280
281
282
283
284
Narrativas
Uma pergunta de um dignitrio a seu amo
mata, selef mi, utulcja bili, ditiko di kia alui kua biji,
Uuape kikana damaiko, er ezile katataka ni eu tijika dia
kutubuka tuani ntctu Jciia kauyula talcamutana mata kakuruba.
xaape. alui adi kali pa, diamaSiko akauka ni aZiluka katataka.
Senhor, meu amo, queira dizer-nos (diga-nos ainda) o dia
em que vo (dia de ir) os portadores para o Ambnji (nome
do governador de Mataba), sendo bom que os despaches
amanh (bom despach-los amanh) para voltarem depressa,
e ns marcarmos o dia da nossa partida (e ns sabemos o de
partir, irmo-nos embora) para o Caungula, onde vamos encontrar o potentado dos Lubas.
Sciente. Os portadores esto promptos (esto j aqui), amanh passam o rio e voltam depressa (immediatamento).
O Muatinvua Muteba e seus dignitrios na audincia1
3M.aci nu ayaka mumne aseba axikile leio munumo, asedele tidi ivudi?
I. Zakne, mukbayo, citota kamo makumi maadi.
M. ah! k! k! mkasu!
285
28G
287
288
280
O prncipe herdeiro pediu ao senhor da terra que o deixasse ir amanh com Muxacla (um caador conhecido) prender com cordas o falsario para o trazerem, c no regresso,
passando o rio Luana, colhiam mandiocas'.
Recordao de uma irm de Muatianvua
kayapna amujipa mitia ni sana munida ni kanapuZa.
akaruda amupuyana aci kadimukinepe, ata ukapele ailolv
ajima. aka lele et kayapia ayak' et ata ukudia n' edi ini?
mahi mamulekele mukata kudi kariba.
amutapa kayapia, kariba a musana, clci akaruda ect
kayana ata ane a xamadiaZa, i kariba adi kedi edi xanama kakusanape mattava.
ak attava akumusanne ku kedi eci ka mana mak'
edi mari? Xiahi cia mulekele u akaruda kumata kudi
aloko lamutapa.
ah! ka! ka! n mane! ttuk' ei mattava muteba alejelc
ni ape: diiko dafa dimi, ruda rafa.
INTEKI*I:ETAO LIVKB
Cangpua (Muatinvna) ordenou que fossem mortos o conselheiro do Estado, a senhora das terras e o chefe das foryas
que sempre acompanham o soberano. Os Lundas aconsclliaram-no que no continuasse a proceder d'aquelle modo, porque ser soberano era bom quando houvesse harmonia com 03
maiores dignitrios. Matando elle os dignitrios de maior
grandeza, seus parentes, com quem havia de governar. Ellc
no attendeu aos conselhos c por isso o entregaram a Cariba.
Assassinaram Cangpua, suecedeu-lhe Cariba, o que alguns
Lundas no queriam por a suecesso pertencer a Ianvo (Xa
290
291
edi Ziseye, iasoteh kiza Icunoko, ovile kadi Si ana kayula cdoza mana a mukaza, ceci 7iiakasu, matedu ahi kalala ni ana kauyula.
mata kalala, aci, Jcayana, ciseye murudan' mi, ijiJca kali, ni toma anutile i mr edi akusota kaso, akaje a katjula amufuta kubula mula edi meci asaltle ni ifie, ni kaxi
ni mi nova ape kauyula amufuta.
Estvamos com o sr. Candala, quando vimos chegar o sr.
Mussenvo que disse vinha conversar, pois tinha appetite de um
pedao de carne e lembrou-sc de vir procurar o seu protector
o sr. Candala, que se a tivesse para o jantar lhe cederia uma
poro para comer com o seu infunde, pois de outro modo no
o podia conseguir na localidade.
Depois disso que tivera, noticias de que Quissengue estava
muito zangado, porque o i)ortador d'elle lhe contara que fora
maltratado pelas amasias do Caungula.
Soubera mais que Quissengue queria vir aqui, porque lhe
disseram tambem que a gente do Caungula ferira a fogo um
rapaz de Mueanza, o que falso porque a desordem (que
houve) deu-se entro a gente do Calala o Caungula.
O sr. Calala disse: no assim, o meu amigo Quissenguo
sabe muito bem, como as cousas se passaram, e ellc quer
apenas que as amasias do Caungula lhe paguem o crime de
ospancar o seu portador, no que fizeram muito mal; e cu entendo que lhe devem pagar.
Uma diligencia frustrada
Icapeda ni lavu axike ka buyulo kaile mu musua a
mne buulo amuleiele eli kasaya tamutana, tamakexe,
mukada, tamuloda rnutu mubada bamona m muan edi ebu,
tezile ni kumata.
kasaya amulef tu eli kayana, akuxala mrni, mc mukua
ni kiladixa kudi ko, aileka, selej' nupa kuSiluka leua ruda
kijika kezako akiseda nedi polo pedi malaje; kayana kuia
292
293
akatape kuloza, loza... bum... bum... bum... pum! amubukunamanabuyulomedu. . . ti.. . ti. .. ti. . .,bum. . . bum. ..,
pum! amutapa kadi ka... bum... bum... bum.. . xate!
ar edi buTjulo apalaTjana mau i mau i viaxi, i kamo ni plo
pau... ah! k! k! ane aso ainine, toko anime akukasa abada atanne ni mata tibaje tahia paxi, ne akujiyama
mu Zipaya Sia buyulo ue.di, ni aSioko ana Zitede acilukani akata
mixima atoka ni akaje amusedele.
Mulji e Capenda disscrmn-nos que um filho (rapaz do povo) de Bnngulo Cambombo recebeu um remdio de eaa de
hm Quico a quem no o pagou, e este zangado levou comsigo amarrada uma amasia de Bungulo.
Bungulo mandou armar todo o seu povo para ir buscar a
amasia e pozeram-se em marcha, que foi de algumas horas,
para chegar at residncia de Chitende que estava desesperado.
Um dos rapazes de Bungulo, tolo, que no quiz esperar,
dispara a arma no largo frente da residncia. A gente da
Chitende muito bravia, saem para fora da residncia, cercam
aquelles e disparam logo sobre elles, quebrando uma perna a
ura dos rapazes de Bungulo. Continuou o tiroteio, mataram um
outro, e acabou-se!
Os rapazes de Bnngulo debandaram e deitaram a correr o
mais que podiam para a sua terra, e oh! senhores! fugiram, e
os Quicos que os perseguiam foram amarrando as mulheres
que encontravam e apanhando as armas quo elles iam deixando cair na terra. Aquelles esconderam-se na residncia do seu
chefe e os Quicos de Chitende voltaram muito contentes com
as mulheres que prenderam.
Um muata que falia oom o Muatinvua
kaaya wimutanne panapa matiaxa, aci: c ttuJco!
miiaavua! neza, miuntS ti noeji, kumulayixa. , ttuko ana
aso akaruda, main Zi noji, nikuleja mi mar e nikmota
294
kumikana ni munida ne mne puto; mi kaaya <Si noji Icinajihpe ni kuxakama pa rnam Si noji nzile ni kumisakana
tuai ku kauyula i noji, takapixe makasu ma biji ni ana
mah' edi et noji takuxika kolo kakata mam noji, kumituna kutahika. et, ttuko, mne ayada aso aleka H noji;
mi ni kua kmi ka kautjula c"i noji, nakaviuleja: e2t et, ttako, aleka kuta ku polo mamc Zi noji; ukusota kufixa ayab"a nuruda nex mne puto ni zala <5 noji, nakaruda aka
akata Icali kuloda ni ipe meci noji.
xaape. kaaya, uZuko eza, talala mu tulo, dtamaZiko
talodani.
Cauanga encontrou aqui o Muatinvua e disse-lhe:
Oh tu! pae Muatinvua! eu venho cumprimentar-te. Pac
de todos os Lundas, eu, teu filho, vou despedir-me do teu
ainigo o representante do liei de Portugal, porque eu Cauanga no vim para ficar aqui o sim para te encontrar c irmos
todos para o Caungula, aeabarmos as intrigas eom o Ambnji
e seu povo e seguirmos para a corte, onde estlio os grandes
que nos mandaram chamar. Tu que s senhor de todas as terras, recusas; e eu vou-me embora para o Caungula e dir-lhehei que tu, pae, no queres ir para deante; queres fazer morrer de fome os carregadores do teu amigo representante do Rei
de Portugal, e tambm os Lundas que j se queixam.
Seiente. Cauanga (diz o Muatinvua), noite, vamos dormir e amanh todos fallaremos.
Opinio de dois potentados Lundas sobro os Uandas
mne pada ni mne yuyo ac.i teza pane kumulayixa
mata, tejile kudi mne koyo amakexe kaZibele ka disuna
disuza, amutana pekila, tlahi tasutile ma mata tamuleja jisayu fia mne beza ni mabaza, majala mavumo naka
ijala iita.
atipule mata aci enou akata kumulabila matava aci kayana
295
200
207
298
At
299
300
301
302
O Quico Lucoqucxe disse-nos: venho da margem do Luana e vou para o Quissengue, que me chamou para ir construir um acampamento perto do d'elle, porque me considera
seu pae, e um pac niio deve estar louge dos filhos, c prximos
podemos melhor resolver as questes com Ambnji.
Vou pois, eu Lueoquexe, presente-lo e saber onde quer
que faa o acampamento; voltarei ao meu sitio para ehamar
o povo e se l encontrar gallinhas trago uma para o senhor (
pessoa a quem falia).
Disse ainda que esperava hoje um devedor que lhe devia
pagar um servo, que desejava levar de presente a Quissengue, para este o reconhecer como um pae intclligente e ficar
muito satisfeito com cllc.
Como respondemos aos receios de Caungula
kauyula aci: Ziasalele mne puto Haape, kutalula paka
makasa a Ziseye.
e<Su taleja kadi, anakamida kayana kali, diamtiko kia kutdzuka alwko, mloya ahi ukata kua kudi aczoko. c diama<5i7;o Jcueza, kutidoda kadi dika.
mne puto aci; kayana, nitabula paka ni kia nato ni koli
kmi, kayana kumuakexe nu akaruda, dmmaSiko dieza kusalumune kadi matedu ni aloko.
aso nixilcu ka mne puto, aci nova akaruda asala
matedu ni Sioko, niZiluka; nakakuia kika paka kaka kudi
Ziseye i aci novua eti alcudisee asota kadi matedu nakaruda mi, neza kadi pa, napuixile kali matedu pkaxi.
Caungula disse: o que fez o representante do Rei de Portugal muito bom, receber a faca dos mos de Quissengue.
Ns diremos agora gente da Lunda que no v amanh
convidar os Quieos, como do seu costume, para nos guerrearem e depois fallarmos contra elles.
O representante do Rei de Portugal disse: no lia de ser
assim, porque eu recebo a faca e levo-a commigo para a mi-
303
304
Os da Lunda, que ouviram este recado do interprete, principiaram logo deturpando como c de seu costume, dizendo:
quo Quissengue queria fazer guerra ao Muatifinvua.
O interprete disse que no era assim, que Quissengue no
fallra d'essc modo; queria vir conferenciar com o Muatifmvua c com o representante do Itei de Portugal para lhe entregar a faea que estava em poder d'cllc, pagando o Muatifinvua
alguma cousa para se limparem os caminhos.
O sr. major disse: que voltasse o interprete com um portador do Muatinvua, e dissesse ao Quissengue que viesse
acampar na margem direita do rio Cachtmc, cm terras do herdeiro de Caungula, c esperasse ahi para fallar com elle sobre
o modo de todos ficarem em paz.
Um conselho bem acceito
matiava, murudan'mi, ukusotapuyi aj)c? takatuma alui
aape ka xa navo kumuleja ecu taxikile panapa ni takatala
maZiko masato masuta, kua ni kahuka rebe mupa a pedi,
ei mn' edi utuma mazi m'edi akaixa akataixe ni muvudi mtu aso.
xa navo akacilixa dizi dime iedi alue- actu, ei nkutixa diape aci dipc ni mamo taijika kali leci tuketu dia
kusala, kayana mn' edi akamudia kamo, atu akiza kulef ctu, xa navo kejikape tadi panapa, mne itile ttuk' edi
kauyula katataka kutuxikako, polo pedi xtmutumixin' edi mula
nikumumana, bate (kai).
matiava aci, murudan' mi, ideja Zaape ni kaxi, taitiajana kali, kapa, diamaciko dieza, takaloda ni an' mi aso.
buyulo aci, puyi ape, akumijika kumitia ni ape.
Muatifinvua, meu amigo, quer um conselho? Vamos mandar
bons portadores ao Xa Nhanvo dizer-lhe, que chegmos aqui
e espermos em trs dias estar promptos para passar o rio
Luembe no sen porto; que d elle ordem aos seus pilotos para
nos proporcionarem a passagem c s nossas comitivas.
305
30G
307
308
300
310
311
312
31 i
314
31
31G
os meus companheiros. Os Quicos que aqui vieram no se retiraram e eu no quero envolver-me em questes. Voss, Calala,
parta j, v dizer-lhe que eu no consinto que venham para
*qui. Isso o que os Lundas queriam! ala! ala!
O representante do Rei de Portugal fallou bem: os Quicos
ainda c esto, elle no podia fallar d'outro modo.
Vou-me embora, V., interprete, no queria que eu fallasse
com o representante do Rei de Portugal; assim foi melhor,
durmo e esta noute e amanh regresso.
Depois eu com o interprete fomos dizer aos da comitiva
que fossem obedientes, que no alterassem o que se havia
determinado.
Eu retiro, disse o Calala aos seus, levantem as cargas.
V., lhes responderam aquelles, se quer ir para o mato, para
que exigiu vir para aqui? eu vou, pois o representante do
Bei de Portugal no nos quer c, porque prejudicmos os que
esto com elle.
Calala partiu j, e o representante do Rei de Portugal ficou
muito zangado e disse que amanh, se no chover, retira,
porque os Lundas o esto incommodando muito.
ltimos momentos do Muatinvua Muteba
tuxiki matava mutba amutane kudi ai kasko li ato pa
mema, ato biiate ni ezani kumulejimo.
laape. nataluka ni kutaya ma milabe; kutana mukaba,
apane ipebe, aase tuske, aha.
mi linovilepe ni ape kuiele ta mulemine, tokani, ato axala kali, kupixa kadi, late. eza mu Zimane, alale, aseji
kamo musoye, kaiatani yaga.
ezile yaya kumikixi mono kape, bate.
dei lekani, nafa kali kmi, sukulani, aiani kumutazuka
kaiataka sana mxiropo xaxo, ahamulej' edi eza kali kuda
ata, mi nafa Jcali.
aroZeka kali, mne ali, amutane sana muruda. sana munida ezile, muteba aloa kadi, tubule rukano, Zamukixe xa
317
maaZa aci nu ailolo amutazukine xanama, ata afa, akaiitda aso akapalayana kali.
mi nafa kali kmi, zabi utala ni mesu mape yada edi
a ruda.
ah! ka! ka! mr edi afile kali!
ake muteba afa kali kakutijikape xa madiala udi kiiiso?
mamu sana uka kudi iso?
iumelani vHala, ei mafava iamusota, amuseda sana.
takuiani pa kalani, tauka, taxike pa kalai.
vlale adamne. mn' edi muteba amusutixe kuzene pa a,
amutale pa zai amujikani. amujika Jcali.
tokani pa kalani kudi e sana.
a afa kali, maava tu Zidi e ulala. Ioda etu aso
aruro ei eh!
maava aci muletani mana nta dure, eZi amutapde,
aaye, nedi ni ttuk' edi.
mne riniya aseji aci bate, mne ideie afil' iki? efi ahi
asedia ni adile pamef claso maava kakumutapelayape
mutii, Siye rukokexe ta ukutapalani mulu.
Vivamos aqui no tempo do Muatianvua Muteba, e um dia
cneontrmo-lo no Cassaco (embarcadouro do Calnhi), ondo lho
deram parto de haver falta d'nma canoa.
Bem, disse elle, cu parto, e foi para Muilambe (residncia
d'elle), escolheu uma mucamba (arvore), e depois de umas
ceremonias do rito, cortaram-na a machado e derrubaram-na.
Nao me sinto bom, disse Muteba, a doena atacou-me, deixem agora a canoa, acaba-se depois.
Recolheu sua residncia em Chimane, deitou-se, mas o
padecimento augmentou e elle ordenou que chamassem um
curandeiro.
Veiu este o deu-lhe um remdio, que nao fez effeito.
Que me deixem, disso elle, vou morrer, deitem isso fora e
vo chamar immediatamente o meu suecessor Ianvo, digamlhe que venha depressa para tomar posse do meu cargo, porquo cu estou prestes a morrer.
318
319
sana uatakleko, tua mufuedi muteba. sima mn yada kutexeko, eSi xanama cza, koba rukokexeua nkase manayo Imkcza
xanama. xanama ata iifile, akadta ubala muloy' eZi? kutumixi
xanama, aci naleka, koba asiyile, akezo keda Zibubo. Zadi
xanama ukeza k/d' ai, rukokexe namubutule ubala, kumikixi
xanama aZilolo aci clauape turar edi Icamo uakata difada ni
mitia ni rukokexe.
aZala amulcayani, amiaya tae mu Za, ajile rukano ma
tido, adoxe ipale, akume mu ikakayo, mukahukaye.
miiitia adame mu Tjada, e mura tayani kali kamusapejani xanama, mi kuno, naran' edi mala dia kali mah, amipule, ecikc amuxixi kadi? eli mi nitala mu jila dayani
tne arue.
xanama aci nixala bila, aer.a arii kumuleja rukokexe e atani mal' edi, koba makasu, ukata iioma.
ecike? ileja rukokexe, Zirukani kali, ne alue kumutane ma
na matiacua xanama, koba aci, tiiokani kali, nikezaye, iitule
pa kasakakale.
tayani alue kamuleja rukokexe mal' e axika panapa, asute
pa murudanmi karukano, eci murudanel^ oijjahi tamuxa
kala asemine nu kmutani, iiaia murudanedi karukano leudilayixa nedi.
laape kali, nakutana kali et, e widixe uat' o, kuyurukixa
i namuZuruxa nite, nakutana kali, nia bili kiiahukaye nakutulaycpe pa kalani. yai tu lauape Icali, -ubala, tamideke,
mana ttakusotele iiacza, Zaiape
kiiafa, xte.
O Mnatinvua Muteba atacado repentinamente d'uma dor,
adoece e morre. Os da corte procederam : eleio do filho de
Mnatinvua, porque nem todos estavam no caso de suceederIhe e a escolha recaiu em Umbala, a quem foram buscar para
entrar na residncia do Calinhi.
Entrou este para poder sahir o corpo do falleeido, que foram
enterrar. No entanto ouvira Umbala que a Lucuoquexe era
de opinio que se tivesse chamado Xanama (sobrinho d'ella),
320
321
322
matiavia dei, ne acloko axlku iso? aci pasiipa kamo, nakuiaye, mi inattava, cabudikai, kiiji nikimana kadi
acioko, koba muriba ni an' edi.
tualalani. kacia uasauka mata... ta, ta, ta, pum, pum,
puni..., eza kali jita mudibe kumujibe pum, pum..., iatiiukata kayapa, amukata kudi mudibe.
akaruda apalayana, koba mine diniya adi a pa kata. ecu
iatudibelaiu kudi acloko, koba mudibe, ali! ka! akamukata
kayapia! keza mine diniya mukiakuni atudibelai, amujijikine mudibe, murudanedi, aci ceza, tova eZi kieza acloko,
tina pa kadi, kutudiba, iiakata kujijilca ana muaavia, edi
kutudiba cikueza acloko. kufia kiiafa kayapia, mine diniya
iedi tukumujipe ni edi.
akiaruda amuseda mudiba, tiiokani pa kalani. kayapia iafa
kali, e mudiba miafavia tu, tiiokani kali pa kalani.
Foram dizer-nos a casa que os Quieos vinham alii. Tu soberano no ouviste dizer que o fidalgo Dinhhiga foi preso pelos Quieos ?
Chegaram portadores do mandado d'este para o soberano,
pedindo-lhe que fosse em seu auxilio porque os Quieos estavam attrevidos.
O soberano respondeu que ficava sciente, que regressaram
os portadores e que ia segui-los. Partiu Cangpua eom a sua
gente, e chegando a Cauenda aecamparam por muitos dias.
Onde esto os Quieos? perguntou o soberano. Se clles se
approximam, digam que eu soberano vou ao seu encontro.
EHe estava enganado, era Muriba (filho de Muatinvua) eom
a sua gente.
No dia immediato, ao romper da madrugada, comearam a
disparar as armas... era j a guerra de Muriba que chegava
disparando as suas armas e matam Cang;ipua.
Os do Muatinvua debandaram, tendo tomado parte na conspirao o fidalgo Dinhinga, e diziam: Ns fomos enganados
com guerras dos Quieos quando eram de Muriba para matarem
o Cangpua. O fidalgo Dinhinga tornou-se um traidor que nos
323
324
325
326
327
tapile ku masaTje. Zisasa eza huili mne puto ai, nakumukanne, mi ndia-kali, tatubukam mu kabebe. talale, ka
ca hiiatje mu kacda.
miau afa, acloko aZim ni ucuko, amuxakedi mu cikubo.
teda ucuko trru. . . trru. .. trru. ..$... d. .. nu ku riiza.
mi kabeia, naipul' ai, nudog' eci tafine viamo trrruu...
a uZuko?
mvf tau. taline aci Zipaga pa kase. ^
acloko atazuka, e kalala kabeia murudan' Uu, Ziruke kie,
talike ku Uu, kucla kutatana kali, aci kadipe e, nai? uuje,
e murudan' ttu, xaapc palepa ni kaxi.
ciahi nejilc kali kudi muneputojtuko akaruda aso, mne puto nxixi, kanapula edi mulada ma alepe, kusal' eZi?
kaniijikape naxakama kali-pinape, tutexani alii xakne, aci
amimike aka ubala.
aci kutovia mne eza, ecu tasaba kahuka aketu aso
adi pane.
Hontem encontrmos Cabeia que nos disse: Eu fui preso
pelos Quicos no norte; o Canapumba safou-se, e eu e outros,
conduzidos pelos Quicos de Chissussua, depois de passarmos
o rio Calnhi fomos deseanar no mato.
O Chissussua veia visitar o representante do Rei de Portugal por despedida, o deu ordem de marcharmos para Cabebe
(nina mussuinba), onde fomos dormir, e de madrugada fomos
para Cauenda (outra extincta mussumba).
Tinha morrido uma pessoa, o os Quicos fugiram de noite
deixando o morto numa cubata.
Marchmos toda a noite at ao rio Luza.
Eu Cabeia perguntei aos Quicos porque fugamos a correr
de noite e elles responderam-mc: por causa do morto, e
fugimos sempre at residncia do sr. Casse. Os Quicos
chamaram-me: Oh l! Calala Cabeia, nosso amigo, v-se embora, no o queremos comnosco; as doenas j vieram ao nosso
encontro e no sabemos se s tu ou no o culpado, retira, tu
s um bom amigo, mas muito longe de ns.
328
329
330
331
1
2
Muito prolongado.
Idem no t.
332
333
Depois d'isto os dignitrios queriam regressar, mas Ambumba no quiz; ordenou que se caminhasse para o sul e se
construissc um acampamento no sitio de Chitanzo. Desabou a
residncia d'clle em construco sobre os Luudas que nclla
trabalhavam.
Regressemos, insistiam os dignitrios, mas Ambumba no
quiz, e ainda continuaram a marcha para o sr. Lombo, onde
acamparam, vista da povoao de sr. Tonde (potentado independente).
Passados alguns dias os da Landa gritavam que no havia
guerras, e queriam regressar s suas terras; porem Ambumba
recusou-se a regressar, dizendo que a guerra j clle a tinha
encontrado.
Ambumba enganava-nos porque disse sua senhora que se
fingisse doente, e pretextando aquelle motivo ordenou ao amasio da Lucuoquexe, que tomasse o logar d'clle na guerra emquanto se demorava ao lado da doente, e matasse o sr. Tonde
e o seu povo.
Partiram todos os dignitrios, que foram, vieram com trs
cabeas e tornaram a partir; mas oh! grande desgraa! pagaram bem caras aquellas trs cabeas!
Primeiro mataram o maior dignitrio da corte o sr. Dinhinga,
depois o sr. Chitanzo e em seguida os grandes potentados Lombo
e Cabundo; pelo qu todos os Lundas debandaram!
Ficou s o amasio da Lucuoquexe fazendo fogo desesperadamente contra o inimigo at muito tarde, e atirou para o lado
a arma, o com duas facas luetou ainda, cortando as cabeas
dos que se approximavam.
O inimigo recuou e clle veiu sentar-se e bebeu por trs vezes malufo; mas vendo que voltava uma fora inimiga foi ao
seu encontro com as facas e cortou mais cabeas. Voltou a sentar-se e a beber malufo. Toma a vir outra fora, c elle torna a
voltar a seu encontro ainda com as facas e ainda cortou muitas
outras cabeas.
Os Lundas tinham-sc espalhado; mas elle que voltou a beber, vendo que voltava uma outra fora ainda maior, como
334
33
APPENDIOE
VOCABULRIO
VOCABULRIO
340
34
ucuko noute.
pamaki madrugada.
bididi muito cedo.
kuka romper do dia.
diamaiiko amanh.
diilad depois d'amanh.
dtakadi ante-hontem.
iamaZiko eza o dia .seguinte.
iikau outro dia.
leio hoje.
yoloxe hontcm.
yod' u este mez.
yod' unu aquelle mez
yod'aileato mez passado.
yode Sieza o mez que vem.
iiajala principia a escurecer.
uuko a paxi noute alta.
Itivala muvu cacimbo.
musaji avula periodo de
setembro a janeiro.
mukaxi amulcatukine periodo de janeiro a maro.
Sayala interrupo de chuvas.
diiiika, muxido tremor de
terra.
342
EXPEDIO
POETUGUEZA AO
muuro cume.
nala pedra.
kapata ka mtala pedreira.
mumakulu deserto.
fiata baldio.
gada terra (paiz).
cilu lavra.
ktidtma lavrar.
mavu barro.
cikudapc estril.
ito rio.
cau porto, embarcadouro.
cilalo ponte.
dituyo ilha.
dizaza ou tcya lago.
cikumo praia
madama salincia.
ikodi bailia.
fiio ponta.
mvpcji agua corrente.
MUATINVUA
Gnero humano
vuitu (alu1) pessoa da raa
preta.
mudclc pessoa da raa branca.
ikuiji homem.
Lada mulher.
mari ou madi ca mulher
mais considerada na famlia.
1
Zipala1 velho.
Zipala mubada velha.
kaxinakaje muito cdoso.
cayudima rapariga de doze
a quatorze annos, as quo
entrara j no servio de
lavourai).
mona xona orplio de pac
011 de me.
mona ou mana filho.
mona mubada filha.
343
disu olho.
dizuro nariz.
dizuro mulepe nariz direito.
dizuro batatene nariz abatatado.
mupane mu dizuro venta.
mukano bocca.
kulo a mukano ecu da boc
ca.
rudimi lingua.
mulabo beio.
mulabo kiulo beio superior.
mulabo xini beio inferior.
diti orelha.
dipana dilui ouvido.
rubani queixo.
kaladi barba.
344
mupala cara.
ditama face.
xiyo a pescoo.
memo bigode.
mediji ou mei ou muevu
barba em toda a cara ou
era parte.
dize dente.
mazmiso*dentes de leite.
Zidiyurile presa.
mauje queixaes.
uxixini gengiva.
mini garganta.
museye a miiii goela.
likije liombro.
dibabo peito.
iele mainma.
mixine maele seio.
ima ou iritma costas.
mutaba lado.
lubavu costella.
moyo colurana vertebral.
Ziteyafi tronco.
mubuda cintura.
ruduyo corao.
muxima estmago.
mukano a muxima boeca
do estmago.
muxima utoka pulmo.
muxima tijala fgado.
mona suka rim.
hdamate bao.
mulobe lombo.
rudada diaphragma.
divumo barriga.
mula tripa.
mukuvu umbigo.
pinini baixo ventre.
jikama cadeiras.
Zikasa brao e mo.
mukono ante braor.
kakoyani cotovcllo.
mukapo sovaco.
muvumo mu Zikasa palma
da mo.
pero pa Zikasa costas da
mo.
miiii dedo.
munuyo mu mini plialangc .
luzala unha.
kabukosa pulso.
tuzunezunc espiga.
Zala dedo polegar.
suana mitlopo o index.
pakaxi o do meio.
kanapuba o aunular.
kanasa o minimo.
medu perna c p.
kavumo ka medu barriga
da perna.
ditudo dia medu coxa da
perna.
ditako ndega.
mnmaele virilha.
dinuyuna joelho.
kabokoso ka medu delgado
da perna.
Ziiatelo planta do p.
kabukuno calcanhar.
ruja membro.
miso ma ruja urethra.
makuto testculos.
bale vagina.
dikixi tero.
iscko bexiga.
mupane anus.
mujiba corpo.
34
mujila veia.
cikada pellc.
uvije pellos no corpo.
difupa' osso.
kukasakana restabelecer.
Sikime gemido.
kukime gemer.
kaxumuka estremecimento.
kuJcaxumuka estremecer.
kulayuka despertar, levantar
da cama.
kukasakene mu mujiba ter
sade.
tido somno.
kulala deitar*.
kulala mu tido dormir.
isikixa suspiro.
kisikixa suspirar.
m utala mnkne estatura ai ta.
mutala mnki estatura pequena.
mutala pakaxi estatura media.
cisidide transpirao.
i)4U
kusuluh IItranspiram.
dizui voz, ordem e palavra.
kucala parira.
kukula crescer.
mate cuspo.
kucila mate o cuspir.
kuzema mate abiibar-sc.
iduro Ha a/e bilis.
mani gordura, sebo.
cele aleite.
kamia mammar.
isoji lagrima.
kudila chorar, gritar, ete..
maxi sangue.
musurwo suor.
masekula ouriria.
tuje excremento.
masekura ma ruvaji smen
luimano.
mueine, moio vida.
Graus de parentesco
ayakulula ascendente.
ajikulula descendente.
aua ttuko nimaku progenitura.
kuka ttuko linha paterna.
kuka maku1 linha materna.
yakulo bisav.
yaka av.
jikululo neto.
kujikuho bisneto.
ttuko pae.
maku me.
mona ou muana filho.
mona maku irmo.
mona iene filho adoptivo.
mona katiibo enteado.
mona mu cikasa irmo eollao.
;547
Animaes
Nomos, partes c despojos
Ziji1 carne.
Jcima macaco.
buji, peluba, pobo, mieye, kuje, yodo, puyi, kalala simios.
nama ou iname um animal
quadrpedes.
zavo elcphante.
yobe boi domestico.
ba a boi bravo.
kaba cao.
kamexi gato.
mukoko carneiro.
pebe cabra.
JSihuyo bodcB
cibode porco domestico.
sida a porco bravo.
kasaka porco cspinlio.
musema cabrinlia.
kati cocllio.
kai cora.
mukeyc raposa.
tabu lco.
cibuyo lobo.
cisupa ona.
viieii, kasada ccsdomato.
kabozo, xiba gatos do mato,
cikaX gato de algalia.
yoluyo veado.
cipakasa bfalo.
kabukiia seixa.
iteyo, kabaje, kifebe, mii,
zuje, karuxidi, seji, cipeyc,
yubo, kayolo, cikusa, cisekeba, muxila,jibo, kapuza,
kahuji, musexo, jinw, zuzo,
rnkaka quadrpedes.
kiseya tala a quiinalanga de
Angola.
tabu, juyo, cifulo ua mema
quadrpedes que vivem
nos rios.
fmko rato.
iyelo, kabuji ta maleye, kayoye, ikata, mikirc, gavi,
zulo, lubuiza, ixike, cibede,
tala, madibo, katadi, kababe, miseketa, kafulo nsuko, Zimate kamuloyo, lupubo, puba ratos.
jile qualquer ave.
cikoloZolo glio.
zolo gallinlia.
huya, talali gallinhas de
mato.
mona zolo frango.
348
kudiba pombos.
kakudiba borracho.
diebe rolaD.
patu pato.
yadi perdiz.
kuso papagaio.
kaloyo papagaio de pcnnas
earmezins.
hika, keyi periquitos.
mukibo, ikuyo guias.
mulei gavio.
kuii marab.
kaje, ikali corvos.
mukuko cuco.
kasalza, kakide canrios.
papia pardal.
katete, kabuibui, kasakatete,
kabibe, kaaya, kazeza, ziba, mulatuia, mikele,
kacici, rujiyo, mukabo kazaji, rub, layayi, vuovudoj dua,karova, kaema,
i/use, dtuda, fababa, ikuyo, kasea, kavukovuko,
ciukurukulo, muaipujio,
koxi, muyaje, kasuje, murudo, Zitetoteto, kasaji, kazodi, kasapile, ikube, kaselele, kavuso, kaxiaxia,
musako, kajabi, yiieyo masale, cimuy, zeyalali, kituko, uzele, ijoko, mudima, katata, bulomeji, dimiya, kababa, katebexe,
yuzo, kabula mutete, imuyo espcies de aves.
ixi peixe.
kasa, yaje, sada, rubede,
seji, kaloboko, mutebu, mubabala, kaloi, ledebede, iikawi, kayuada, buko, mujiji, bza, Sikaya, kapayana, zubo, juna, muvudo,
vibo, yaje, ikuje, jime,
ruziza, mutiie, muzoko,
vaza mukine, kapuxe, Sitaia,
mitkebo, cikile, sozo, kasakani, tayo, kafuto, maxoyo, kakuya mukepe, mukileye, mukuyo, mukuso, kudo,
yuta espcies de peixes.
dixi lagarta.
naka cobra.
katotoka, muko, mulali, kasaye kayoyo, Zije, iavo, kolobolo, kisalatata, toka, kakuxi, katodo komo, kalobo,
5i noji, sepe, kabadajila,
mime, tijto, kisabo, katede,
mudikixi, kazayobe, xakala, mukoyolo, bidiki, Zisude, kololapaku, luciba, kaZipamat cobras diversas.
morna, katopo, kaviiyapata,
yaoo espcies de giboias.
zeyeia, mukite, Zikaiapoli,
kayala seya, cikolokoza,
mikala, kaje, kakapalala,
dikalaya, kakarula mtiko110 lagartos pequenos.
Zuyulo, rubuZo kabaka, mukoke, viunani, noya, dabo,
349
350
yeji mosca.
kaycji mosquito.
kisafu pulga.
kaidulo mosca pequena.
lukuso pcolho.
katoela (mahuda) bicho do
p.
mutue cabea.
mupala focinho.
77102' ta dizuro ventas.
mukano bocca.
mulabo bico.
dize dente.
isei crina.
ladeie pello.
cikeya um fio.
cikita pelle e couro.
mukato, mo tromba de
elcphante.
miiseyo eliifrc.
likelelele crista.
ipaka paka, lupolo, malaia
asas.
lusakaje, dkuto bandulho.
divumo barriga.
dikuruyoj malakani papo.
mukila cauda.
mono penna.
kazabano csporAo.
mua espinha.
makakala escama.
cika pelle do peixe.
cipepe rabo do peixe.
kizokolo pata.
dikaza unha raxada.
luzida garra.
di ovo.
mui muixi ova de peixe.
mitete a cikoloolo plumagem do gallo.
kadnlo fel.
makakala ta yado escamas
do jacar.
tala cia kcifulo concha do
cgado.
rile casca do ovo.
kumivi debicar.
kufidamena chocar.
kukola mui pr ovos.
kacisiiali ninho.
di disuza gemina.
di ditoka clara.
ana mutujila ninhada.
ada a tadauaje teia de
aranha .
aloje veneno.
toc unel.
kiselo favo.
kuhoza ladrar.
kidetne zunir.
kuteda cantar de gallo.
kudila berrar, zurrar, uivar,
latir, cte..
351
Vegetaes
aio alho.
data ou mudia noka arbusto
que d vagens com uns pequenos gros, que seccos,
torrados c moidos lembram
no aroma c gosto o caf;
das raizes fazem uma infuso amarga que suppre o
quinino.
diayua abbora amarella
(faz lembrar a nossa abbora menina, mas muito
mais adocicada).
daya dia Iculo, iaya dia
Jiasolo cspccic de abboras
pequenas.
dibu palmeira que d o fructo dendem de que fazein
azeite c sabo, c cujo caroo o coconote.
difada palmeira da margem
do Luachimo, de que tambm extralicm vinho.
dikido palmeira a que os
Atubaquistas chamam karima, d'ondc cxtrahcm o
vinho o de cujas fibras fazem chapus imitando os de
palha.
dikode dia katatu, dikode dia
kcoya da tato, dikode dia
zavo, dikode dia koyolo.
352
353
354
Medicamentos
disole planta; fervem as folhas para banhos contra a
fogagem e sarna.
yuo pisam as razes c applicam o sueco sobre as feridas svphiliticas.
liaka fervem as folhas e bebem a agua contra as lombrigas.
jnmu kasul planta; applicain
as cinzas das folhas, sobre
as queimaduras.
kabulaaU planta; fervem
as raizes e bebem contra
as lombrigas.
kabulavM planta; lavam o
corpo com as folhas fervidas em azeite de palma,
para se livrarem de sarna.
kajidisi planta; as folhas pisadas e fervidas cm azeite
servem-lhes para limparem
a cabea.
kajilu planta; com as folhas
c agua friccionam o corpo
contra a debilidade.
kukcnc planta; fervem as folhas para na agua lavarem
o corpo.
355
35G
37
353
3l9
5160
3G1
802
buto sementes.
dibiji frueto.
iji folhas.
dikita matta, floresta.
dituto logar arborisado.
huya farinha.
lahuma secco.
iasa maduro.
kasolo bebida de mel fermentado.
kini lenha.
mude leite.
makala carvo.
marra ma kabaka milho fermentado, uma espcie de
cerveja.
marra ma masayo milho
indigena mido; fermentado 6 uma espcie de cerveja .
marufo ma jiijaje vinho de
palmeira.
363
304
Zizza cozinha.
mesu povoaes entrada,
na frente da mussnmba,
onde domina o Calala.
mazelc povoaes atrs da
mussnmba, onde domina o
Canapumba.
mukano povoaes que ficam
aos lados do mssu: nas da
direita, domina o Mnita,
nas da esquerda, o Snana
Mulopo.
mukala povoaes que fediam os lados da mussnmba: a da direita a miari,
da Muri, a da esquerda,
ta temevie, da Temenhe,
(cnila), equivalente a um
almoxarife e toma a regncia na mussnmba, ausente o Muatinvua.
miitia filho de Muatinvua,
tambm tio do que impera
(cnila), equivalente a procurador da coroa.
kalala grande do Estado;
toma o cominando das foras em operaes, sempre
na avanada, tambm filho
de Muatinvua (cnila).
kanapuba grande do Estado;
toma' o cominando das for-
365
mne kbatalala, mne muscye, mne seji, mne kadya, mne dikoba, mne masada, mne kaneji,
mne kase, mne kibaba,
mne kixidila sbditos
dos crulas com honras de
grandeza.
lukokexe a soberana que
representa a me do primeiro Muatinvua, depois
de viuva.
sana mmiida a que representa a mesma pessoa
quando solteira, a senhora
das terras: o lao entre
os primitivos povos Bungos
e os Lundas.
yina mana (na mana) a
que representa a me do
soberano em exerccio, se
ella no existir.
yina baza (na baza) representa a irm mais velha do
mesmo.
xa mana o marido da Lucuoquexc, filho de Muatinvua, que ella escolhe
depois de elevada a tal
categoria, mas de quem
no pode ter filhos.
mari primeira muljicr do
Muatinvua.
tememe segunda.
kaxeuluka terceira.
kisakcne quarta .
3G6
mahika quinta.
mutodo umne sexta.
iluya bel stima.
na palaya oitava.
Funccionarios em exerccio
kabila porteiro da anganda.
famisasa guarda das fazendas.
kikolm dia mata fiel da casa
das armas.
kanuyohtyo o que vigia pelas
aguas.
fuma klyada ao agricultor do
Estado.
ana aina scca.
ana mutobo o mezinheiro
(pie faz os muquxis.
ana mupuyo o que guarda
o symbolo do cominando
(caudas de animaes).
ana paka o que guarda as
facas do soberano.
ana mudele o que guarda o
idolo principnl.
ana inalufo o que vigia pelos vinhos.
367
3G8
369
370
371
372
373
APRECIAES DA IMPRENSA
37G
377
Da Expedio Portugueza ao potentado africano da Lunda, o Muatinvua, resultam vrios trabalhos eseriptos, constituindo uma serie de
publicaes sobre diversos assumptos relativos Africa sub-cquatorial.
D'ellcs o primeiro, no na ordem da sua importncia ou ppportunidade, mas apenas na de publicao, 6 o Mctbodo pratico para faltar
a lingua da Lunda, devido ao ehefe da expedio, o sr. major Henrique Augusto Dias de Carvalho, e cujo primeiro fascculo acaba de
sair luz.
378
E to raro que entre ns se faa um qualquer trabalho de glottologia ao par da seiencia, que 6 indispensvel dar conta resumida dos que
forem apparcceudo, c este 6 um dcllcs.
E a liugua da Loinda um dos numerosos dialectos d'cssa familia, perfeitamente constituda e characterizuda hoje, de linguas, a que se deram
os nomes de familia banto, e de linguas cafrcaes, qualquer d'clles,
cm grau c por uiotiros diversos, imprprio. Clianicmos-lhc provisoriamente familia de linguas africanas meridionaes nome tambm inconveniente, visto que nessa generalidade se incluiriam a dos Hottcntotes c a dos liuxemancs, radical c morphologicamente distinctas d'aqucllas.
Como sabido, esta familia de linguas pertence ao systema das denominadas agglutinativas, denominao que indica antes um estado de
desenvolvimento, do que um charactcristico. Cabc-lhe todavia no systema um logar sen privativo, pela posio que os elementos de relao
grammatical oceupam, no vocbulo feito, com respeito ao radical d'cssc
vocbulo.
Ao contrario da maioria dos idiomas agglutinativos, tacs elementos
antepem-sc ao radical, quasi invarivel por sufiixos, pois que estes so
principalmente destinados derivao, ou modificao, nesse radical, do
valor attributivo ou qualificativo.
Ko cansaremos mais o leitor com a exposio de tal systcma de linguas, exposio que pode ver-sc desenvolvida cm obras cspcciacs. Basta
que digamos aqui que o auetor do Mctliodo da liugua da Lunda teve
sempre cm vista pr diante dos olhos do estudioso a evidencia d'cssa
fcio peculiar.
O primeiro fasciculo contm, condensado cm -14 paginas, um resumo
grammatical da liugua, c o comeo da parte pratica, que oceupa as restantes 20 paginas. O resumo 6 dividido cm duas partes: I Phonologia,
II Jlorphologia.
Sem referencias histricas ou genealgicas acerca d'cstc idioma, referencias c investigaes que, sem duvida, se reservam para o volume que
ha de tratar da Etlmographia, 6 a suecinta exposio grammatical feita
com toda a clareza, sem apparato pretencioso de erudio, inas com rigor
sufliciente de classificao c de nomenclatura.
A base da transcripo phonctica c a orthographia portuguesa, isto ,
o valor dos cbaractcrcs romanos cm portugus, c merece o nosso sincero
applauso essa preferencia, porque uma grande parte dos nossos escriptores d'cstc sceulo a tem tido, c ainda mal, cm muito pequena considerao. Assim a fricativa surda paladal vmo la aqui representada por x,
symbolo convenientssimo mesmo para uma transcripo geral; e as semivogaes palatal c labial so figuradas por , u com o signal de breve sobreposto cm vez de y, w, que no pertencem ao nosso alphabeto, c que
esto banidos at por africanistas estrangeiros.
370
A peculiar nasalizao das consoantes, que consiste cm autepr-selhcs, fundiudo-a com cila, a bem dizer, uma consoante nasal homorganica, c representada pelo til sobreposto consoante nasalada (==mp,
iil, ete.).
A accentuao predominante na ]>enultima syllaba no a mareou o auetor por ser a prpria das lnguas cafriaes, como o da portuguesa e de
outros muitos idiomas, dos mais d'ellcs talvez, assignalando com o aceento
agudo (') sobre a vogal tnica os raros desvios desta regra. O aceento
circumflexo denota as vogaes fechadas , c, 6, como em portugus.
So expressos tambm por diacritieos o eh castelhano e portugus
septentrional, e o ni portuguez, diacritieos sobrepostos, respectivamente,
s bases c. n.
Concluo a Parte I do resumo grammatieal por uma pagina, em que se
indica o modo de translittcrao pura a escripta vulgar portuguesa, sem
signaes diacritieos, fixando-se assim implicitamente uma orthographia
usual dos nossos nomes africanos, a qual nos parece racionaliasima, e
que muito conviria fosse adoptada ofticialmcntc, evitando-sc d'csta forma
as polygrapliias c a inconsciente imitao estrangeira.
A competncia provada do intelligcntc c estudioso artista, a quem ua
imprensa nacional foi confiada a direco da composio typographica,
se deve o primor da edio, que faz honra arte portuguesa, c que compete com o melhor que vemos l fora neste gnero.
1'ela parte pratica j publicada vemos que cila consiste cm dilogos
muito bem escolhidos, todos referentes a assumptos africanos, precedidos de algumas observaes grammatieacs e de vocabulrios, os quaes
sem duvida se completaro, como o prprio titulo promette, por algumas
paginas de texto mais seguido, para exerccio de tradueo e memorao
das regras grammatieacs.
(A. II. GONALVES VIA.N.NA, in Jevisla de educao c ensino, IS89, pags.
151-15:5).
380
381
Cet ouvrage fait partie de la colleetion fort importante de publieations de 1'cxpdition portugaise cliez le Muatiiivua,souvcraiii du pays
Lunda. Cest, comme j'aimerais ii le voir indique dans une eourte prfaee1, la monographie thorique et pratique d'un idiome bantou du groupe
Occidental (Congo), le lunda.
Monsieur Carvalho, qui a passe quatre ans dans le pays et connait
tr-s bien de lunda et d'antres dialectos bantous, joint ees qnalites de
chef d'expdition et d'explorateur, nne relle aptitude liugnistiqnc et
beaueoup d'hontet seientifiqne. Mais personne n"est nnivcrsel, et M. C
n'est ni linguiste, ni maitre phontique de profession : rien d'toiinaiit
done, si tont cn adinirant sou ouvrage, je dois fairc quelques reserves au
point de vue de rexactitude phoittiqiic et de la clart pdagogique.
Quelques points sout mme si obseurs que j'ai du pour les clairer in'addresser M. Vianna, linguiste portugais des plus distingues, qui a vu
1
Veja-se o prefacio a grammatlca no qual esto e outros reparos do notvel critico estilo
respondidos. O artigo crtico, a todos os respeitos interessante c imparcial, est cscnpto em
notao phonctica, que teve de ser reduzida A orlhographia normal franeeza peio sr. Gonalves Vianna, a quem cm.vrios passos o seu auetor se refere. Este peridico mensal vac
j no quinto anno da sua publicao, c tido cm muita considerao pelos glottologos e
professores de lnguas.
0S2
383
du jour, 1'indication des chemins, des distances, des haiiteurs, des paisseurs, etc., presque nuiquement par des mouvemcnts accompagns seulement d'interjcetions spciales.
//. Morphologie. La seconde partie se subdivise en deux autres : resume synthtique; dvcloppemeut ou plutt expos pratique. Lc rsum,
m'crit encore 51. Vianua, cst un ouvrage part destine fitre lu par
ceux qui, ne voulant pas apprendre ectte langue dans un but pratique,
auront cependant lc dsir de se fairc une ide exacte de sa strueture.
Cetto explication anrait t utile dans Ie Methodo pratico*, ou micux
encore, j'aurais, comine M. Vinuna, prefere voir paraitre le rsum spar
de 1'cxpos, et coustituant lui seul le preinicr faseicule.
Passons aux dtails: le rsum syutMtiqiic contient des observations
gnralcs sur la grammairc lunda. J'y remarque une tude interessante
sur le role des prefixes des noms : ils servent la fois pour marqncr lc
uombre, pour rattacher an nom 1'adjcctif, lequcl prend lc prefixe du
nom qu'il qualific, et pour grouper le nom cn classes : chaque prefixe
tait primitivemeute une tiquette accolc au nom d'une certaine catgorie dobjets : le nom dsignant des personnes (fils, fcmnic, csclave)
avait pour prefixe mou au singulier, a au pluriel. Le nom dsignant des
phuomnes naturcls (vent, pluie, etc.) avait pour prefixe lou ou rou au
singulier, et 7 au planei. Cettc rgularit qui parait avoir existe autrefois s'est d'aillcurs altre par suite de diffrentes causes: aujouid'hui,
des noms prsentant avec ecux de tcllc classe une analogie de forme
(et non plus de sens), entrent dans cette classe; si bien que des mots
dont lc sens cst presque identique peuvent tre separes cn deux diffrentes : ainsi trois inots dsignant un covp avec la main ou le pied sont
separes cu deux classes et reunis dans 1'une avec les plinomnes uaturels, dans 1'autrc avec les parties du corps humaiu.
Jc voudrais m'tcndre sur les remarques relatives aux autres parties
du discours. Jc ne puis, faute d'cspacc, que noter dans les formes trs
synthtiques des verbes, une tendance dj inarquc vers les formes
aualytiques: les futurs se forment souvent avec 1'auxiliairc venir, et
1'ancien conditionnel syutlitique, dont se souviennent encore les vicux
habitants, cst aiijourd"liiii remplac par 1'emploi, selou les cas, des verbes
que M. C. traduit par querer, desejar, ir, vir, c'cst-!i-dirc vouloir ou
aimer, ddsirer, aller, venir.
Dans 1'expos pratique, M. Carvalho reprend toutes les parties du
discours portugais, et leurs quivalcnts lundas. Tantt il resume d'unc
faon dogmatique et dans un but pratique cc qui a t expos cn'dtail
dans la partie precedente, et alors nous n'avons qua loucr cette mtliddc
exccllente et trs peu pratique, tantt il ne fait que rpter presque
dans les mmes termes. Les rgies sout suivies d'un vocabulaire, destine sans doute tre appris par cceur pour servir de prparation aux
384
exerciees qui suivent. Ceux-ci eonsistent en plirases lundas avec traduction portugaise, disposes de faon dclincr un verbe tout en servant
d'exemple aux rgies precedentes : je liens une cuillre, tu tiens nn
drap, etc. Je ne vois gure 1'ntilit du vocabulaire puisqne tons lcs mots
qu'il contient se rctronvent avec leur traduction dans les exerciees.
Lcs critiques que j'ai faites au livre de M. C. et celles que nos leetcurs
y ajoutcront peut-tre d'api-s mon compte-rendu, seraicnt graves si elles
s'addressaient un ouvrage de millimc main, comine la plupart dcs
grammaire3 des langues les plus connucs; elles ne sont rien quand elle
s'addressent ;\ un ouvrage de dcouvertc, et elles disparaissent devant
le mrite trs rel de 1'ouvrage de M. C. Nous devons le remercier
d'avoir entrepris et mcn bien une tnde qui n'tait pas sa spcialit
et qui est diflicile mme pour les speialistes.
(JEAX PASSV,
;35
- Do nosso illustre africanista e benemrito explorador o sr. major Henrique de Carvalho recebemos a parte publicada de um dos livros que
constituem a obra valiosssima da sua expedio ao Muatinvua. Intitu.
]a.'se Methodo pratico para fallar a lngua da Lvnda, contendo narraes histricas dos diversos povos.
. Este livro vac em paginas 224 e de certo um dos mais interessantes
e dos que revelam mais lcido estudo e paciente investigao entre os
que formam o vasto relatrio da expedio que 1 [enrique de Carvalho
dirigiu com superior critrio e brilhantssimo xito,
i Pouqussimas expedies afrieanas tero dado to largos e proveitosos estudos como esta. Em nada menos de nove volumes se enthesonram todas as riquezas de observao e ensinamento colhidas pela misso
politieo-scientifiea s terras da Lunda. Se a deseripo da viagem 6
interessantssima, se o estudo ethnographieo e histrico c de altssimo
valor, se os trabalhos acerca de climatologia e meteorologia so preciosos, se valem muito as noticias sobre prodnces naturaes, se os mappas
e diagrammas suo primorosos, o Methodo da lingua Lunda representa
uma tarefa laboriosssima de investigaes e vale um relevante servio
seiencia c A civilisaao c um titulo honrosissimo para o paiz.
Xinguem faz ida do trabalho paciente que este livro custou e do estudo enorme que exigiu ao auetor! O sr. Henrique de Carvalho teve de
aprender uns poucos de dialectos, de gastar longos dias no serto em
investigaes directas, e tem tido necessidade de estudar aqui os seus
prprios apontamentos e de colher lio dos homens entendidos n'esta
espcie de estudos para organisar um methodo completo da lingua da
Lunda, organisado segundo os modernos processos.
.
de grandssimo valor o servio que o sen livro vac prestar s expedies commereiaes c scientificas n'aquelle vasto c importantssimo
paiz, c grande o brilho que este livro d nossa obra civilisadoranos
sertes.
25
386
Na Africa no procurmos apenas o domnio politico, no nos apoiamos nossa antiga tradio epica, alliciados do movimento geientifico
moderno, tambm sabemos estudar, e medida que radicmos o nosso
dominio culto vamos ampliando os limites da eivilisao.
Temos estudos antigos acerca de algumas lnguas da Africa e do
Oriente, mas esmorecemos n'esta ordem de trabalhos utilssimos e de ha
muito que estvamos abaixo das nossas prprias tradies e tnhamos
abandonado o encargo aos estrangeiros. Kra uma vergonha de que nos
estamos resgatando agora. A obra do sr. Henrique de Carvalho mais
do que um resgate; uma afiirmao nobilssima.
O prprio trabalho material do livro tem imposto ao anetor porfiado'
c incessante labor, pava tornar a sua obra perfeitamente eoinprcliensivel. Os prprios siguacs eonvencionaes representam um largo estudo
dos methodos modernos de linguistica c correspondem ao empenho de
tornar o livro bem claro e intelligivel.
Na parte do livro com que a amabilidade do anetor nos honrou voem
j largamente tratadas a plionojngia e a morpltologia da lingua e uma
parte da sua syntaxe.
Foi pnra conhecer bem a cthnograpliia e a historia do paiz que explorava que o sr. Henrique de Carvalho aprendeu a lingua Lundu, to
importante que o seu estudo 6 valioso para o conhecimento da lingua
ambiinda, a lingua primitiva de Angola, e dos dialectos do Congo c das
regies do Cuango e do "Lualaba.
Kepctimos: valiosssima a obra seientifica da expedio ao Muatinvua, como foi importantssima a sua' misso politica.
Ningum a imaginava de tanta valia, e maravilha agora o silencio
iniquo, a indifferena deplorvel que tem obscurecido esta fecunda e
gloriosa expcditlo seientifica.
Vo-lhe fazendo agora justia, tardia justia, mas chegou emfim.
A nossa pena que a obra toda se no torne conhecida da Europa
pela verso nas lnguas mais conhecidas.
Ao sr. Henrique de Carvalho o teslemunho do nosso reconhecimento
pela preciosa oficrenda.
(Etquerda Dynaslica, n." 490, ISSO.)
387
388'-
Alm d'isso o Methodo um grande auxilio para os viajantes e exploradores que teem de percorrer a Africa Central, onde os dialectos prefixativ08 que ahi dominam se assimelham, derivados quasi todos de um
idioma eommum que se subdividiu depois com o correr dos tempos e
com as diversas correntes migrativas nesses dialectos.
O major Carvalho tambm no capitulo 11 da sua Ethnographia e Historia dos Lundas, faz um estudo completo dos caracteres linguisticos que
dominam entre os povos a que ellc muito propriamente denomina de tus
ou antus. O Methodo, e os Vocabulrios que esto no prelo, so, por assim
dizer, o complemento e a applicao pratica d'csse estudo.
i
* *
: Depois do portuguez Francisco Maria de Canneattim, appareceram
de importncia os trabalhos sobre linguistica africana de James F. Schon .
de Schweinfurth, de A. F. Nogueira, de Jos de Almeida da Cunha, de
llli Chatelain, c, muito recentemente, do missionrio Uentley.
Canneattim, na sua Colleco de observaes grammaticaes sobre os
dialectos de Angola denominou de bundo ou bunda a lingua que abrange
todos esses dialectos; mas o major Carvalho discorda, c, emquanto a ns,
com razo, da significao que esse eseriptor da aquelle vocbulo.
, O bundo um idioma que deu origem aos differentes dialectos que
se faliam na nossa provineia de Angola 6 a lingua dos invasores, dos
imbundo (plural de quimbundo invasor).
389"
Pelas tradices que existem est quasi demonstrado qttc, cm diversas cpoclias, do X.-E. de Africa differentes migraes seguiram para a
regio de que se trata, no tomando todas o mesmo caminho, mas, pelo
contrrio, dispersando-sc cm differentes sentidos, nas direces Occidental, oriental e meridional do continente negro. Ksses povos reuniram-se"
cm diversos centros, para, de novo, se dispersarem cm correntes migra-'
torias secundarias, soffrendo as influencias do meio differente cm que
entravam c, pelos cruzamentos com os povos j existentes, modificaes
otlinicas importantssimas.
A lingua modificou-sc tambm em dialectos differentes, pelo contaeto
com as de outros povos, principalmente do sul, os Boximancs c os Hottentotes.
: Essas modificaes soffridas pela primitiva lingua bunda observamsc'tambm nas outras linguas africanas que Hovelacquc com razo diz
serem independentes.
llovelacque rejeita a denominao de cafrcal para o grupo de dialectos de que estamos tratando c applica-lhcs a de bntus, apresentando
IH classificaes de Miillcr c do dr. Hleck, que nem uma nem outra satisfazem, como muito bem diz o major Carvalho, na sua Ethnogrophia,
s exigncias da sciencia.'
Os srs. Nogueira c Cunha, nos seus estudos sobre os dialectos falia-'
dos no interior de Mossamcdes e na provncia de Moambique, rejeitam
tambm a designao de bntu do dr. Blcck, pelo que merecem o apoio
do major Carvalho, que, na pag. 12-1 da sua Ethnogrophia, diz :
Mas por que razo, estudados mais ou menos diversos dialectos de
uma lingua a" que os nossos antepassados, os primeiros a quem se devem
os conhecimentos da linguistica africana, chamaram lingua bunda, se no
deviam reunir sob a mesma denominao todos os outros dialectos que
se fossem estudando c com aquellcs tivessem afinidade de vocbulos c
de princpios grammaticacs c ainda outros laos que podessem prender
os povos que os faliam?
Era muito mais acertada a denominao de linguas dos invarores,
que a moderna de 2>essoas, quando outros motivos no houvesse pura a
rejeitar. As invases deram-se para as costas oceidcntal c oriental e com
cilas de certo vciu a lingua originaria, que se foi modificando com o
tempo nas localidades onde se foi fixando c misturando com os dos povos distinctos de norte e sul, que vieram ao seu encontro.
E cm virtude dVsses ltimos que se sentem mais differenas nos dia-'
lectos das tribus que povoam a regio central na direco da linha X-S.
do que na de E.-O.
Depois, na mesma obra, o distincto explorador demonstra, da pag.
125 a pag. 130, qual o erro cm que llovelacque caiu, querendo justificar
390
391
Nas lioras de descano, no meio do bru-ha-ha dos aeampamentos, dominam o somno, reagem eontra os accessos febris, c conseguem registar
essas notas que depois se tomaro em obras que so uma honra para
a seiencia c para Portugal!
K o mesmo pulso latcjantc de febre, que tem o vigor para empunhar
a bandeira da ptria c desfrald-la aos ventos clidos do serto, 6 tambm o que sustem a mo do eseriptor que em eenteuas de paginas pe
luz da seieneia faetos e feitos novos e deseonheeidos !
E os nossos inimigos que nos ealumuicin, que nos insultem; porque
perante os olhos da Justia Universal abriremos as obras de Serpa Pinto,
de Capcllo c Ivens e de Henrique de Carvalho!
(Jornnl do Commercio, n. 10:88G, 1800.)
J>
v-*t->
?^i^^,x3^^ -ri]
\f /- \-
*&-t