List przewodni do rozkazu Jeowa Nr. 00485 z dnia 11.08.

1937
cile tajne
Przesyamy razem z niniejszym rozkazem tajny dokument o faszystowsko-powstaczej,
szpiegowskiej, dywersyjnej, defetystycznej i terrorystycznej dziaalnoci wywiadu polskiego
w ZSRR, a take materiay ledztwa w sprawie POW,1 ktre ujawniaj obraz dugoletniej i
stosunkowo bezkarnej dywersyjno-szpiegowskiej roboty wywiadu polskiego na terytorium
Zwizku [Radzieckiego].
Z materiaw tych wida, e wywrotowa dziaalno wywiadu polskiego prowadzona bya i
nadal jest prowadzona, e bezkarno tej dziaalnoci mona objani jedynie z prac
organw Gwnego Zarzdu Bezpieczestwa Pastwowego2 i beztrosk czekistw.
Nawet teraz praca nad likwidacj w terenie polskich grup dywersyjno-szpiegowskich i
organizacji POW nie rozwina si w peni. Tempo i skala ledztwa s skrajnie mae.
Podstawowe kontyngenty wywiadu polskiego unikny nawet ewidencji operacyjnej (z
oglnej masy zbiegw z Polski, liczcej okoo 15 tys. ludzi, zarejestrowano w caym Zwizku
tylko 9 tys. osb). W zachodniej Syberii ze znajdujcych si na jej terytorium ok. 5 tys.
zbiegw zarejestrowano nie wicej ni 1 tys. ludzi. Taka sama sytuacja jest z ewidencj
emigrantw politycznych z Polski. Co si tyczy roboty agenturalnej, to jej prawie zupenie
brak. Co wicej, istniejca agentura, z zasady jest podwjna, podstawiona przez polski
wywiad.
Nie do zdecydowana likwidacja kadr wywiadu polskiego jest tym bardziej niebezpieczna,
kiedy zostao rozbite moskiewskie centrum POW, aresztowano wielu najaktywniejszych jego
czonkw. Wywiad polski, przewidujc nieuchronno dalszych swoich wpadek, prbuje
uruchomi, a w poszczegnych wypadkach ju uruchamia, sw siatk dywersyjn w
gospodarce narodowej ZSRR, a przede wszystkim w obiektach o charakterze obronnym.
W zwizku z tym podstawowym zadaniem organw GZBP w chwili obecnej jest rozbicie
antyradzieckiej dziaalnoci wywiadu polskiego i pena likwidacja niedotknitych dotd
szerokich dywersyjno-powstaczych dow POW i podstawowych kontyngentw ludzkich
wywiadu polskiego w ZSRR.
Tekst za: A. Sudopatow, Tajnaja yz gienieraa Sudopatowa, t.1, Moskwa 1998.
Przekad z ros.: Aleksander Kochaski, Polityka i Spoeczestwo, 5/2008
1

Polska Organizacja Wojskowa tajna organizacja do walki z rosyjskim zaborc powstaa z inicjatywy Jzefa
Pisudskiego w sierpniu 1914 roku. Rozwizana 11 listopada 1918 roku. Organizacja POW w Moskwie dziaaa
kilka tygodni duej. Oglem przez POW przewino si okoo 30 tysicy ludzi.
2
Instytucja znana te pod rosyjskim skrtem GUGB. Wchodzia w skad Ludowego Komisariatu Spraw
Wewntrznych (NKWD). Jej zadaniem bya walka z przestpczoci antypastwow, w tym z kontrewolucj,
szpiegostwem, dywersj, sabotaem, terroryzmem, itp. oraz wypenianie zada specjalnych postawionych przez
wadze Zwizku Sowiekiego.

cile tajne

Rozkaz operacyjny Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRS

nr.00485, Moskwa 11 siepnia 1937 roku

Rozkazuj:
1. Od 20 sierpnia 1937 rozpocz szerok operacj w celu penej likwidacji lokalnych
organizacji POW, a przede wszystkim jej kadry dywersyjno-szpiegowskiej i powstaczej, w
przemyle, komunikacji, w sowchozach i kochozach. Caa operacja powinna zosta
zakoczona w cigu 3 miesicy, tj. do 20 listopada 1937;
2. Aresztowaniu podlegaj:
a. ujawnieni w trakcie ledztwa i dotychczas nie odszukani najaktywniejsi czonkowie POW,
wedug zaczonej listy3;
b. wszyscy pozostali w ZSRR jecy wojenni wojska polskiego;
c. uciekinierzy z Polski, niezalenie od czasu przejcia do ZSRR;
d. emigranci polityczni i wymienieni z Polsk winiowie polityczni;
e. byli czonkowie PPS i innych polskich antyradzieckich partii politycznych;
f. najaktywniejsza cz miejscowych antyradzieckich nacjonalistycznych elementw z
polskich rejonw;4
3. Operacj aresztowa przeprowadzi w dwch turach:
a. w pierwszej kolejnoci aresztowaniu podlegaj wymienione wyej kontyngenty
pracujcych w organach NKWD, w Armii Czerwonej, w zakadach zbrojeniowych, na
wydziaach zbrojeniowych wszystkich innych zakadw, w komunikacji kolejowej,
rdldowej, morskiej i lotniczej, w gospodarce energetycznej wszystkich przedsibiorstw
przemysowych, w zakadach rafineryjnych i gazowniczych;
b. w drugiej kolejnoci aresztowaniu podlegaj wszyscy pozostali, pracujcy w
przedsibiorstwach przemysowych nie majcych znaczenia dla obronnoci kraju, w
sowchozach, kochozach i urzdach;
4. Rwnoczenie z aresztowaniami rozpocz prac ledcz. Podstawowy nacisk w ledztwie
ka na cakowite zdemaskowanie organizatorw i kierownictwa grup dywersyjnych w celu
3

Listy nie udao mi si odnale - RB.

Rejon im. Juliana Marchlewskiego na Ukrainie przy granicy z Polsk, Kojdanowski Polski Rejon
Narodowociowy im. Feliksa Dzieryskiego na Biaorusi.
4

wykrycia sieci dywersyjnej. Wszystkich ujawnionych w zeznaniach osb aresztowanych

szpiegw, szkodnikw i dywersantw - natychmiast aresztowa. Do prowadzenia ledztwa
wydzieli grup specjaln pracownikw operacyjnych;
5. Wszystkich aresztowanych, w miar ujawniania ich winy w trakcie ledztwa, dzieli na
dwie kategorie:
a. pierwsza kategoria, do ktrej naley caa szpiegowska, dywersyjna, szkodnicza i
powstacza kadra polskiego wywiadu, podlega rozstrzelaniu;
b. druga kategoria - mniej aktywni z nich - podlegaj karze wizienia lub obozu na okres od 5
do 10 lat. [...]
Tekst za: Karta" 1993, nr 11, s. 27-29, tum. z ros. Wojciech Widak; rdo: Archiwum Ministerstwa
Bezpieczestwa Federacji Rosyjskiej).

6. O zaliczonych w toku ledztwa do pierwszej i drugiej kategorii co 10 dni sporzdza spisy

z krtkim przedstawieniem materiaw ledczych i agenturalnych, charakteryzujcych stopie
winy aresztowanego; spisy kierowa do ostatecznego zatwierdzenia przez Komisariat
Ludowy Spraw Wewntrznych ZSRR. Zaliczenia do pierwszej lub drugiej kategorii na
podstawie analizy materiaw ledczych i agenturalnych dokonuje komisarz ludowy spraw
wewntrznych republiki, szef zarzdu NKWD obwodu lub kraju, wsplnie z odpowiednim
prokuratorem republiki, obwodu lub kraju.
Spisy kieruje si do NKWD ZSRR, podpisane przez komisarza ludowego spraw
wewntrznych republiki, szefa zarzdu NKWD oraz prokuratora odpowiednich republik,
krajw i obwodw.
Po zatwierdzeniu spisw w NKWD ZSRR i przez prokuratora Zwizku [SRR] wyrok
natychmiast podlega wykonaniu, tj. skazani pierwszej kategorii s rozstrzeliwani, za skazani
drugiej kategorii kierowani s do wizie i obozw zgodnie z kontyngentami NKWD ZSRR.
7. Zaprzesta zwalniania z wizie i obozw po zakoczeniu odbywania kary skazanych z
oskarenia o szpiegostwo polskie. O kadym z nich przedstawi materia dla rozpatrzenia
przez Specjalne Kolegium NKWD ZSRR.
8. Ca prac nad rozbiciem POW i wszystkich pozostaych kontyngentw wywiadu
polskiego umiejtnie i przemylanie wykorzysta dla pozyskania nowej agentury po polskiej
linii.
Przy doborze agentury zwrci szczeglnie skrupulatn uwag na rodki zabezpieczajce
organy NKWD przed przenikniciem do sieci podwjnych agentw wywiadu polskiego.
Spisy przeznaczonych do zwerbowania agentw z wyczerpujc ich charakterystyk kierowa
do zatwierdzenia przez szefa Gwnego Zarzdu Bezpieczestwa Pastwowego tow.
Frinowskiego.5
5

Michai Pietrowicz Frinowski urodzony w 1896 roku (wg. innych danych w 1898 r.), niedoszy absolwent
seminarium duchownego. W czasie I wojny wiatowej wstpi na ochotnika do kawalerii, a potem
zdezerterowa. W WKP(b) od 1918 roku. Od 1919 roku w wydziale specjalnym WCzK . Jeden z gwnych
organizatorw wielkiego terroru. Komandarm 1 rangi. Aresztowany 6 kwietnia 1939 roku pod zarzutem
tworzenia konspiracji trockistowsko-faszystowskiej wewntrz NKWD, do czego si przyzna. Rozstrzelany 4
lutego 1940 roku.

9. O przebiegu operacji donosi telegraficznie co 5 dni, tj. 1, 5, 10, 15, 20, 25 i 30 kadego
miesica.
Komisarz ludowy spraw wewntrznych ZSRR
generalny komisarz bezpieczestwa pastwowego
N. Jeow6
Z zgodno z oryginaem:
sekretarz operacyjny GZBP ZSRR
kombryg Ulmer7

Tekst za: A. Sudopatow, Tajnaja yz gienieraa Sudopatowa, t.1, Moskwa 1998.

Przekad z ros.: Aleksander Kochaski, Polityka i Spoeczestwo, 5/2008

Nikoaj Iwanowicz Jeow urodzony w Petersburgu 1 maja 1985. Ceniony za umiejtnoci organizatorskoadministracyjne. Mianowany 26 wrzenia 1936 roku ludowym komisarzem spraw wewntrznych. Nakaza
stosowanie wszelkich metod wydobywania zezna, cznie z torturami, w ktrych sam uczestniczy.
Okruciestwo i niski wzrost (153 centymetry) day mu przydomek krwawy karze. Jego nazwisko stao si
synonimem stalinowskiego terroru (jeowszczyna/jeowszczyzna). Aresztowany 10 kwietnia 1939 roku.
Rozstrzelany 4 lutego 1940 roku.
7
Voldemar Augustowicz Ulmer urodzony 1986 w Rewlu (Tallinie). Z pochodzenia Szwed. Zawodowy
wojskowy od sierpnia 1915 roku. W wojskach OGPU-NKWD od lutego 1923 roku. Dosuy stopnia kombryga.
Aresztowany 20 kwietnia 1939 roku, skazany na 15 lat guagu. Zmar w obozie w Krasnojarskim Kraju 28 marca
1945 roku.

Zacznik do rozkazu Jeowa Nr. 00485 z dnia 11.08.1937

11 sierpnia 1937 r.
Nr 59098
cile tajne
Chroni jak szyfr
Moskwa

Do komisarzy ludowych spraw wewntrznych republik zwizkowych,

naczelnikw zarzdw NKWD republik autonomicznych, obwodw i
krajw.
Ludowy Komisariat Spraw Wewntrznych Zwizku [Socjalistycznych Republik Sowieckich]
wykry i obecnie likwiduje najwiksz, sdzc ze wszystkich danych, podstawow,
dywersyjno-szpiegowsk sie polskiego wywiadu, ktra dziaaa pod nazw Polska
Organizacja Wojskowa (POW).
W przeddzie Rewolucji Padziernikowej i bezporednio po niej Pisudski zbudowa na
terytorium sowieckim swoj nacenniejsz agentur polityczn, ktra staa na czele
likwidowanej obecnie organizacji, a nastpnie z roku na rok systematycznie przerzuca do
Zwizku Socjalistycznych Republik Sowieckich, po pozorem emigrantw politycznych,
podlegajcych wymianie winiw politycznych, uciekinierw, liczne kadry szpiegw i
dywersantw, ktrzy wczali si w system organizacji spoeczestwa ZSRS. Kadry te byy
uzupeniane drog werbunku w rodowiskach miejscowej ludnoci polskiej.

Organizacja kierowana bya przez znajdujc si w Moskwie central, a w jej skad wchodzili
Unszlicht8, Muklewicz,9 Olski10 i inni. Miaa ona szerokie rozgazienia na Biaorusi i
Ukrainie, gwnie w rejonach przygranicznych, a take w wielu innych miejscowociach w
ZSRS.
Obecnie, kiedy likwidowane jest gwnie przywdztwo i aktyw organizacji, ustalono, e
antysowiecka dziaalno organizacji prowadzona bya w NKWD [Ludowy Komisariat Spraw
Wewntrznych], w RKKA [Robotniczo-Chopskiej Armii Czerwonej], w Zarzdzie Wywiadu
RKKA, w aparacie Kominternu przede wszystkim w polskiej sekcji KW MK [Komitetu
Wykonawczego Midzynarodwki Komunistycznej], w Ludowym Komisariacie Spraw
Zagranicznych, w przemyle obronnym, rolnictwie i transporcie (zwaszcza strategiczne
szlaki zachodniego teatru dziaa wojennych).
Aktywna antysowiecka praca tej organizacji prowadzona bya w nastpujcych kierunkach:

Unszlicht Jzef Stanisawowicz, urodzony 19 listopada 1879 w Mawie, w mieszczaskiej rodzinie ydowskiej.
Od 1900 roku w Socjal-Demokracji Krlestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL). Bra udzia w rewolucji
padziernikowej w Piotrogradzie. Od grudnia 1917 roku w kierownictwie WCzK. Wsporganizator RKKA.
Latem 1920 roku czonek utworzonego w Biaymstoku Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego,
wsporganizator Polskiej Czerwonej Armii. Od kwietnia 1921 do 1923 roku zastpca przewodniczcego
WCzK-GPU, twrca specjalnej sekcji aktywnego kontrwywiadu i dezinformacji. W latach 1923-1925 czonek
Wojskowej Rady Rewolucyjnej, szef zaopatrzenia Armii Czerwonej. Od1925 do 1930 zastpca komisarza
ludowego spraw wojskowych i przewodniczcy Rady Wojennej Republiki, zastpca komisarza Marynarki
Wojennej. W latach 1930-1933 zastpca przewodniczcego Rady Gospodarki Narodowej, a w latach 1933-1935
szef Gwnego Zarzdu Lotnictwa Cywilnego. Aresztowany 11 lipca 1937 roku. Rozstrzelany wedug rosyjskich
rde 28 lipca 1938 roku, wedug polskich rde 14 lutego 1938 roku.
9

Muklewicz Romuald Adamowicz Polak, urodzony 7 grudnia 1890 roku w Supralu (wedug innych rde w
Biaymstoku), Od czerwca 1906 czonek Socjaldemokratycznej Partii Litwy. Bra udzia w szturmie na Paac
Zimowy wraz z marynarzami Floty Batyckiej. W marcu 1918 by organizatorem kursw instruktorskich
polskich komunistycznych formacji wojskowych. Od 16 stycznia 1919 roku kierownik Wydziau
Werbunkowego Wojskowej Rady Rewolucyjnej Zachodniej (polskiej) Dywizji Strzelcw. Od wiosny 1920 roku
komisarz sztabu Frontu Zachodniego Armii Czerwonej, a po zajciu Wilna przez Armi Czerwon
przewodniczcy (14 lipca-27 sierpnia1920) Wileskiego Komitetu Rewolucyjnego. W latach 1926-1931
dowdca Marynarki Wojennej ZSRS. Od 23 sierpnia 1926 do 31 grudnia 1933 czonek Wojskowej Rady
Rewolucyjnej ZSRS, nastpnie szef Gwnego Zarzdu Budowy Okrtw Komisariatu Ludowego Przemysu
Cikiego ZSRS. Aresztowany 28 maja 1937 roku. Skazany za szpiegostwo na kar mierci. Rozstrzelany 10
lutego 1938 roku.
10
Olski Jan Kalikstowicz (prawdziwe nazwisko Kulikowski) Polak, urodzony w 1898 roku we wsi
Butrymowicze koo Trokw. W 1917 r. wstpi do SDKPiL, a nastpnie do Socjaldemokratycznej Partii
Robotniczej Rosji (bolszewikw). Na pocz. 1918 roku wstpi do nowo formowanych wojsk bolszewickich. Pod
faszywym nazwiskiem Olski prowadzi konspiracyjn dziaalno wywiadowcz na Wileszczynie. Od
sierpnia 1919 roku w WCzK. Podczas wojny polsko-bolszewickiej dowodzi Oddziaem Specjalnego 16 Armii, a
potem by penomocnym funkcjonariuszem Oddziau Specjalnego Frontu Zachodniego. W czerwcu 1921 roku
obj kierownictwo WCzK Biaoruskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej. W lutym 1923 roku stan na
czele 3 Wydziau Oddziau Kontrwywiadowczego OGPU. Od grudnia 1925 roku zastpca szefa Oddziaw
Kontrwywiadowczego i Specjalnego OGPU. Pod koniec listopada 1927 roku stan na czele Oddziau
Kontrwywiadowczego, za w poowie wrzenia 1930 roku Oddziau Specjalnego OGPU. W 1931 roku
przeniesiony do systemu ywienia spoecznego Moskwy, gdzie obj kierownictwo Gwnego Zarzdu
Stowek, Restauracji, Kawiarni i Bufetw Sojuznarpit. Aresztowany 30 maja 1937 roku. Skazany na kar
mierci jako uczestnik szpiegowskiej i terrorystycznej organizacji polskiej 27 listopada 1937 roku i tego
samego dnia rozstrzelany.

1. Przygotowanie, wsplnie z lewicowymi eserowcami 11 i bucharinowcami12, przewrotu

i obalenia rzdu sowieckiego, zerwanie pokoju brzeskiego13, sprowokowanie wojny
RSFRS [Rosyjskiej Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Sowieckiej] z Niemcami
i tworzenie zbrojnych oddziaw interwencyjnych (1918 r.).
2. Szeroko zakrojona, wszechstronna dziaalno wywrotowa na zachodnim i
poudniowo-zachodnim froncie w czasie wojny sowiecko-polskiej, ktrej
bezporednim celem bya poraka Armii Czerwonej oraz oderwanie U[kraiskiej]
S[ocjalistycznej] R[epubliki] S[owieckiej] i B[iaoruskiej] S[ocjalistycznej]
R[epubliki] S[owieckiej] .
3. Masowa, faszystowsko-nacjonalistyczna, robota wrd polskiej ludnoci ZSRS w celu
przygotowania bazy i terenowej kadry dla dziaalnoci dywersyjno-szpiegowskiej i
powstaczej.
4. Fachowa dziaalno szpiegowska w wojskowym, gospodarczym i politycznym yciu
ZSRS na bazie rozbudowanej agentury strategicznej oraz szerokiej sieci
szpiegowskiej redniego i niszego szczebla.
5. Dziaalno dywersyjno-sabotaowa w podstawowych gaziach przemysu
obronnego, w planowaniu biecym i mobilizacyjnym, w transporcie, w rolnictwie;
stworzenie potnej sieci dywersyjnej na wypadek wojny spord Polakw, jak
rwnie w znacznym stopniu - spord rnych elementw niepolskich.
6. Koordynowanie kontaktw w dziaaniach dywersyjno-szpiegowskich oraz innych
aktywnych dziaaniach antysowieckich z central trockistowsk 14 i jej organizacjami
w terenie, z organizacj prawicowych zdrajcw, z nacjonalistami biaoruskimi i
ukraiskimi w celu wsplnego przygotowania obalenia wadzy sowieckiej i rozbioru
ZSRS.

11

Partia Socjalistw-Rewolucjonistw zaoone w 1901 roku wpywowe ugrupowanie podziemne dce do

przeksztacenia carskiej Rosji w demokratyczn republik z dominujc klas chopsk. Eserowiec Aleksander
Kiereski zosta premierem po abdykacji cara. Partia bya gwnym politycznym konkurentem bolszewikw.
12
Zwolennicy Nikoaja Iwanowicza Bucharina, po Leninie czoowego ideologa partii bolszewickiej, czonka jej
biura politycznego. Autor tezy: "Przymus proletariacki we wszystkich swoich formach, poczynajc od
rozstrzeliwania, a koczc na obowizku pracy jest metod tworzenia komunistycznego czowieka". Przeciwnik
Traktatu Brzeskiego. Uwaa, e Rosja winna kontynuowa wojn z kapitalistycznymi Niemcami i AustroWgrami.
13
Pokj na mocy zawartego 3 marca 1918 roku w Brzeciu traktatu midzy Rosj a Niemcami, Austro-Wgrami,
Krlestwem Bugarii i Imperium Osmaskim. Gwnym rzecznikiem zawarcia traktatu by Lenin, ktry chcia
wycofania si Rosji z wojny, by ugruntowa wadz bolszewikw. Niemcom traktat umoliwia przerzucenia
wojsk na front zachodni.
14
Okrelenie NKWD dla 17 sowieckich politykw sdzonych w drugim moskiewskim procesie pokazowym
toczcym si od 23 do 30 stycznia 1937 roku.

7. Bezporedni kontakt i porozumienie z przywdc spisku wojskowo-faszystowskiego

zdrajc Tuchaczewskim,15 w celu zniweczenia wojennych przygotowa Armii
Czerwonej i dla otwarcia naszego frontu Polakom.
8. Gboka penetracja czonkw organizacji w szeregi Komunistycznej Partii Polski,
cakowite przejcie organw kierowniczych partii i polskiej sekcji KW MK, dziaania
prowokatorskie, ktrych celem jest rozkad i demoralizacja partii, zniweczenie
zwartego i ludowego frontu w Polsce, wykorzystanie kanaw partyjnych dla
infiltracji szpiegw i dywersantw do ZSRS, dziaania dla przeksztacenia partii
komunistycznej w przybudwk pisudczyzny i wykorzystanie wpywu partii do
dziaa antysowieckich w trakcie zbrojnej agresji Polski na ZSRS.
9. Kompletne opanowanie i sparaliowanie caej naszej pracy wywiadowczej i
kontrwywiadowczej przeciw Polsce i systematyczne infiltrowanie czonkw
organizacji do WCzK-OGPU-NKWD oraz Zarzdu Wywiadu RKKA celem
prowadzenia aktywnej dziaalnoci antysowieckiej.
Podstawow przyczyn prawie 20 letniej bezkarnej antysowieckiej dziaalnoci organizacji
bya ta okoliczno, e prawie od chwili powstania WCzK na najwaniejszych odcinkach
antypolskiej pracy znajdowali si wybitni polscy szpiedzy wprowadzeni w struktury WCzK

15

Tuchaczewski Michai Nikoajewicz urodzony 16 lutego 1893 roku w majtku Aleksandrowskoje koo
Smoleska. Zawodowy wojskowy, ale nigdy nie dowodzi plutonem, ani kompani, co zdaniem jego krytykw
utrudniao mu ocen realnych moliwoci podlegych mu onierzy i oddziaw. Do WKP(b) wstpi w kwietniu
1918 roku. W 1919 roku dowodzi zwycisko w walkach z wojskami Aleksandra Koczaka i Antona Denikina
oraz pocztkowo w wojnie polsko-bolszewickiej. Ponis klsk w Bitwie Warszawskiej. W 1931 roku zosta
szefem uzbrojenia wojsk ldowych i uruchomi program masowej produkcji czogw. Apologeci uwaaj, e
zmodernizowa Armi Czerwon, zdaniem krytykw jego koncepcje byy skrajnie nierealistyczne. W 1935
zosta jednym z piciu ustanowionych wwczas po raz pierwszy marszakw Zwizku Sowieckiego. NKWD
zaczo zbiera materiay na Tuchaczewskiego od maja 1936 roku. Byy jednak zbyt sabe i z inspiracji NKWD
w biaych rodowiskach emigracyjnych w Berlinie sfabrykowano dowody zdrady, ktre agent NKWD
biaogwardyjski genera Nikoaj Skoblin przekaza wywiadowi niemieckiemu, ktry via Czechosowacj
podsun je NKWD. Koo dezinformacji si zamkno i Tuchaczewski zosta aresztowany pod zarzutem
zdrady 22 maja 1937 roku podczas konferencji partyjnej Nadwoaskiego Okrgu Wojskowego. Torturowany
przyzna si do szpiegostwa i zdrady. Skazany na kar mierci 11 czerwca 1937 roku. Wyrok strzaem w kark
wykonano nastpnego dnia.

Unszlicht, Messing16, Pilar17, Miedwied18, Olski, Sosnowski19, Makowski20, oganowski21,

Baraski22 i wielu innych, ktrzy w peni kontrolowali ca antypolsk dziaalno
wywiadowcz i kontrwywiadowcz WCzK-OGPU-NKWD.

Powstanie organizacji i metody infiltracji polskiej agentury do ZSRS

Polska Organizacja Wojskowa powstaa w 1914 roku z inicjatywy Pisudskiego i pod jego
osobistym kierownictwem jako organizacja aktywnych zwolennikw walki o niepodlego
buruazyjnej Polski, wyszkolonych w organizacjach bojowych Polskiej Partii Socjalistycznej
(PPS), na ktrej przede wszystkim opiera si Pisudski, wyszkolonych w specjalnych
16

Messing Stanisaw Adamowicz urodzony w 1890 roku w Warszawie w rodzinie ydowskiej. W roku 1908
wstpi do SDKPiL, gdzie nawiza znajomo z Feliksem Dzieryskim i Jzefem Unszlichtem. Rozpoczyna
prac w moskiewskiej WCzK w 1917 roku. Od grudnia 1918 roku kieruje tajno-operacyjnym wydziaem
moskiewskiej WCzK. Od lipca 1920 roku w kierownictwie WCzK. Od stycznia 1921 roku przewodniczcy
Moskiewskiej CzK . Zajmowa pniej rne wysokie stanowiska w WCzK i OGPU, a wystpi przeciwko
aktualnemu szefowi OGPU Henrykowi Jagodzie i zosta przesunity do handlu zagranicznego. Partyjna opinia z
1923 roku podkrelaa, e umie panowa nad sob jest dobrym administratorem, sabym organizatorem i nie
umie si przyznawa do wasnych bdw. Aresztowany 15 czerwca 1937 roku. Skazany na kar mierci za
szpiegostwo na rzecz Polski oraz uczestnictwo w dziaalnoci tajnej organizacji POW. Rozstrzelany 2 wrzenia
1937 roku.
17
Pilar Roman Ludwik, w penym brzmieniu nazwiska Roman Ludwik baron Pilar von Pilhau urodzony w
1894 roku (wedug innych rde w 1895 roku) w apach pod Biaymstokiem w polskiej rodzinie ziemiaskiej
(wedug materiaw z archiww sub sowieckich urodzi si w Wilnie). Siostrzeniec Feliksa Dzieryskiego. Po
zakoczonej strzelanin ktni z dwoma brami o przyszy los majtku ziemskiego dziadka, uciek do wuja i
rozpocz karier w WCzK. Wyksztacony, awansowa szybko. By jednym z prowadzcych operacj Syndykat
zwabienie do Rosji Borysa Sawinkowa, lidera antybolszewickiej opozycji na emigracji. Operacja si powioda,
za co Pilar nagrodzony zosta Orderem Czerwonego Sztandaru. Odznaczenie odebrano mu po aresztowaniu,
wedug rde sowieckich 16 maja 1937 roku, wedug rde litewskich 28 marca 1937 roku. Rozstrzelany za
szpiegostwo 2 wrzenia 1937 roku.
18
Miedwied Filip Demianowicz Biaorusin, urodzony 14 listopada 1890 roku w wsi Masejewo w wczesnej
gubernii grodzieskiej. W latach 1905 - 1917 pracowa jako technik budowlany w Warszawie. Od 1918 roku w
WCzK. W czasie wojny polsko-bolszewickiej naczelnik Wydziau Specjalnego WCzK frontu zachodniego.
Pniej zajmowa rne kierownicze stanowiska w WCzK-OGPU-NKWD. W 1934 roku naczelnik zarzdu
NKWD ZSRS okrgu leningradzkiego. Aresztowany w grudniu 1934 roku po zamachu na Siergieja Kirowa
czonka Biura Politycznego i pierwszego sekretarza leningradzkiego komitetu WKP(b). Skazany na 3 lata
pozbawienia wolnoci. Przesunity do zarzdu budownictwa NKWD Dalekiej Pnocy. Aresztowany ponownie
9 wrzenia 1937 roku. Rozstrzelany 27 listopada 1937 roku.
19
Sosnowski Ignacy (prawdziwe nazwisko Dobrzyski) Polak, urodzony w 1897 roku w Rydze. Czonek POW
o pseudonimie wierszcz. Po 1918 roku podporucznik Wojska Polskiego. Suy w Oddziale II Sztabu
Generalnego. W 1920 roku wysany z misj do Moskwy. Aresztowany i przewerbowany przez czekistw. Wyda
ca swoj siatk. Wstpi do WKP(b) i aktywnie pracowa przeciwko Oddziaowi II na rnych stanowiskach
kontrwywiadowczych WCzK-OGPU-NKWD. W rosyjskich rdach znajduje si informacja, e udaremni
polski zamach na Tuchaczewskiego, za co Dzieryki mia przedstawi go do odznaczenia orderem Czerwonego
Sztandaru. Od stycznia 1935 pierwszy zastpca naczelnika Zarzdu NKWD Kraju Saratowskiego. Aresztowany
23 listopada 1936 roku. Rozstrzelany 15 listopada 1937 roku.
20
Makowski Jerzy Franciszek Polak, urodzony w 1890 roku w Warszawie. Czonek WKP(b) od 1918 roku. W
1920 roku wraz z Sosnowskim namwi rezydenta Oddziau II w Piotrogrodzie Wiktora Steckiewicza
(pseudonim Wik) do przejcia na stron WCzK. Naczelnik Wydziau Specjalnego Ukraiskiego
Bezpieczestwa Pastwowego NKWD Ukrainy dla okrgu Omskiego. Aresztowany 28 grudnia 1935 roku.
Skazany na kar mierci za szpiegowstwo i udzia w organizacji konspiracyjnej 4 listopada 1937 roku i tego
samego dnia rozstrzelany.
21
oganowski Mieczysaw Antonowicz Polak, urodzony w 1895 roku w Kielcach. Oficer armii carskiej, ktry
po rewolucji wstpi do RKKA. W sierpniu 1920 roku komendant wojskowy Biaegostoku. W 1921 roku w
wywiadzie zagranicznym WCzK. W latach 1922-1924 rezydent GPU-OGPU w Warszawie. W okresie 19241934 na rnych stanowiskach w Ludowym Komisariacie Spraw Zagranicznych. Pniej pracowa w Ludowym
Komisariacie Handlu Zagranicznego. W chwili aresztowania 18 sierpnia 1937roku (wedug innych rde 16
maja 1937 roku) zastpca komisarza przemysu spoywczego ZSRS. Skazany na kar mierci 21 wrzenia 1937
roku za przynaleno do organizacji terrorystycznej. Rozstrzelany 3 padziernika 1937 roku (wedug innych

szkoach wojskowych stworzonych przez niego w celu przygotowania trzonu przyszej armii
polskiej.
Szkoy te tworzone byy przez Pisudskiego w Galicji w latach 1910-1914, miay na poy
konspiracyjny charakter i korzystay z subsydiw i praktycznego wsparcia ze strony wydziau
wywiadowczego sztabu generalnego Austro-Wgier. Jeszcze przed wojn imperialistyczn 23,
Pisudski mia do dyspozycji oficerw suby wywiadowczej Austro-Wegier, ktrzy uczyli
pisudczykw sztuki wojennej, a take techniki wywiadu i dywersji, poniewa kadra, ktra
stworzya pniej POW przeznaczona bya do dziaa we wsppracy z armi austroniemieck na tyach wojsk rosyjskich, a take jako uzupenienie dla legionw polskich w
przewidywaniu wojny z carsk Rosj.
Dlatego te ju wwczas, obok terytorium carskiej Polski 24, czonkowie POW byli wysyani
do Rosji i werbowani tu na miejscu, w myl zasady tworzenia organizacji, gdzie tylko mona,
przewanie w duych miastach, dla ewidencji i mobilizacji swoich ludzi dla cznoci i
wywiadu.
POW bya jednoczenie narzdziem do mobilizacji politycznej przez Pisudskiego si, ktre
pod jego przywdztwem bray udzia w walce o niepodlego Polski. W zwizku z tym POW
potajemnie przenikaa do wszystkich polskich partii politycznych od skrajnie lewicowych
do skrajnie prawicowych werbujc wszdzie aktywnych dziaaczy tych partii w swoje
szeregi powoujc si przy tym na niekwestionowany autorytet i osobist wol Pisudskiego
oraz ide walki o mocarstwow Polsk w granicach z 1772 roku.
Na podobnych zasadach POW jeszcze w latach przedwojennych zgromadzia bogate
dowiadczenie w prowokacji wewntrzpartyjnej i midzypartyjnej, ktra stanowia
podstawow metod pisudczyzny w walce z ruchem rewolucyjnym.
Na czele POW sta wwczas sztab centralny, noszcy nazw Komenda Naczelna (w skrcie
KN), ktry kierowa dziaalnoci lokalnych organizacji pisudczykw noszcych tak sam
nazw z dodaniem numeru porzdkowego. Na przykad KN-1 na Biaorusi25, KN-326 na
Ukrainie, itd. Kada z tych lokalnych komend stanowia obwodowy okrg terytorialny
POW, ktry dzieli si na miejscowe komendantury POW. Ich liczb na danym terytorium
ustalano w zalenoci od miejscowych warunkw oraz od zada wyznaczanych pisudczynie
w danym rejonie.

rde 29 lipca 1938 roku).

22
Baraski Kazimierz Stanisawowicz Polak, urodzony 11 sierpnia 1894 roku we wsi czno pod
Piotrkowem. W 1918 roku ukoczy kursy dowdcze artylerii. Od lutego 1919 roku w Zarzdzie Wywiadu
RKKA na Froncie Zachodnim. Od marca 1921 roku w wywiadzie zagranicznym WCzK. Do 1923 roku zastpca
rezydenta jednoczenie wywiadu zagranicznego OGPU i Zarzdu Wywiadu RKKA w Warszawie. Pniej ju
tylko rezydent wywiadu zagranicznego OGPU w Warszawie. Wedug rde rosyjskich mia due sukcesy
operacyjne. W latach 1930-1933 naczelnik VI wydziau wywiadu zagranicznego OGPU (kraje zachodnie). W
1934 roku naczelnik wydziau III wywiadu zagranicznego NKWD (Polska, Finlandia, kraje batyckie).
Aresztowany 11 maja 1937 roku pod zarzutem szpiegostwa i przynalenoci do POW. Skazany na mier 11
sierpnia 1937 roku i tego samego dnia rozstrzelany.
23
Chodzi o I wojn wiatow.
24
Oficjalne okrelenie ziem polskich pod zaborem rosyjskim.
25
Komenda Naczelna nr 1 (KN-1) miecia si w Warszawie. Najdalej na wschd wysunity by jej okrg X
Podlasie. W stadium organizacji znajdowa si samodzielny okrg wileski.
26
Komenda Naczelna nr 3 (KN-3) miecia si w Kijowie i obejmowaa skupiska polskie na Ukrainie, Biaorusi i
okrg L Moskwa.

Pod koniec 1918 roku, w zwizku z powstaniem Polski z Pisudskim na czele jako
jednoosobowym dyktatorem z tytuem Naczelnika Pastwa, Komenda Naczelna POW
wesza w skad Sztabu Generalnego Polski i stworzya wydzia wywiadu sztabu.
W okresie tymczasowego odsunicia Pisudskiego od wadzy w Polsce (1922-1926) gwne
dowdztwo POW zostao przez endekw cakowicie usunite z organw rzdowych Polski i
tylko czciowo zachowao swe wpywy w wydziale wywiadowczym sztabu generalnego,
gdzie kontynuowao sw dziaalno dywersyjno-wywiadowcz na terytorium ZSRS
niezalenie od oficjalnych organw wywiadu polskiego i przygotowywao powrt
Pisudskiego do wadzy.
Po tak zwanym przewrocie majowym 1926 roku, ktry przywrci Pisudskiego do wadzy,
przywdcy i aktywici POW zajli wszystkie najwaniejsze stanowiska i faszystowski aparat
wadzy w Polsce; znaczna cz aktywu POW pozostaa w konspiracji, by walczy z ruchem
rewolucyjnym w Polsce metodami prowokacji i rewolucyjnej inspiracji, przede wszystkim
celem nielegalnego przeniknicia rnym drogami do ZSRS.
Dziaalno konspiracyjna organizacji Pisudskiego na naszym terytorium aktywizuje si
znacznie w 1917 roku, kiedy w zwizku z wydarzeniami wojny imperialistycznej w rnych
punktach naszego kraju zebray si znaczne, wykwalifikowane kadry zaufanych Pisudskiego
ze rodowiska jecw-legionistw (sformowane przez POW Legiony Pisudskiego wchodzi w
skad armii austro-wgierskiej) i uciekinierw z carskiej Polski okupowanej wwczas przez
Niemcw.
Tym sposobem jeszcze przed Rewolucj Padziernikow mia Pisudski w Rosji znaczne
kadry czonkw POW, zarwno wsrd miejscowej ludnoci polskiej jak i przede wszystkim
wrd Polakw ewakuowanych z Polski.
Podstawowa kadra POW z okresu wojny imperialistycznej skadaa si z ludzi mniej lub
bardziej znanych ze swoich jawnych polsko-patriotycznych przekona. Z uwagi na zwyciski
wzrost wpyww partii bolszewickiej, Pisudski latem 1917 roku podj specjalne metody
werbunku w celu infiltracji Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji (bolszewikw). Z
t myl, na osobiste polecenie pisudskiego jego zaufani rozwinli szerok dziaalno
werbunkow wrd polskich socjaldemokratw i w PPS-Lewicy, z ktrych po zjednoczeniu
powstaa Komunistyczna Partia Polski.
W cigu 1917 roku znajdujcy si wwczas w Moskwie i Piotrogrodzie czonkowie
centralnego kierownictwa POW Prystor 27 (pniejszy polski premier), Puak28 (sekretarz
27

Aleksander Prystor, urodzony 2 stycznia 1874 w Wilnie. By m.in. czonkiem Organizacji Bojowej PPS i
POW. Nalea do najbliszych ludzi Jzefa Pisudskiego. Zwolniony w 1917 roku z carskiego cikiego
wizienia w Orle zosta czonkiem Centralnego Komitetu Wykonawczego PPS w Rosji. Reprezentowa rwnie
PPS w Komisji Likwidacyjnej do spraw Krlestwa Polskiego. Po powrocie do Polski w maju 1918 roku docza
do POW. Jeden z czoowych politykw II RP. Minister w wielu rzdach. By premierem od maja 1931 do maja
1933 roku, duej ni ktrykolwiek z jego poprzednikw. W latach 1935-1938 marszaek Senatu. Dzie po
sowieckim ataku na Polsk 17 wrzenia 1939 roku schroni si na neutralnej Litwie, gdzie pomaga uchodcom.
Po zagarniciu Litwy przez ZSRS, aresztowany przez NKWD w czerwcu 1940 roku. Wyrok kary mierci
zamieniono w lipcu 1941 roku na 10 lat wizienia. Wycieczony ledztwem zmar przed kocem 1941 roku w
szpitalu wiziennym na moskiewskich Butyrkach. Data smierci nie jest znana.
28

Kazimierz Puak, urodzony 26 sierpnia 1883 w Tarnopolu. Polski dziaacz socjalistyczny ukraiskiego
pochodzenia. Po obaleniu caratu i wyjciu z wizienia w twierdzy w Szlisselburgu wszed w skad
Tymczasowego Centralnego Komitetu Wykonawczego PPS w Rosji. Rwnolegle dziaa w Komisariacie do

KC MPS29), Makowski (czonek moskiewskiego komitetu PPS, pniej zastpca naczelnika

Zarzdu Kontrwywiadu OGPU i rezydent wywiadu zagranicznego OGPU w Polsce),
Howko30, Jzefowski31 (wojewoda woyski), Matuszewski32 (pniejszy szef Oddziau II
polskiego Sztabu Generalnego) wcignli do POW wielu polskich socjaldemokratw i
czonkw PPS-Lewicy, ktrzy zajli pniej wane stanowiska w sowieckim aparacie
pastwowym: Unszlichta (byego zastpc przewodniczcego OGPU i Rady WojskowoRewolucyjnej), Leszczyskiego33 (sekretarza KC KPP), Doleckiego34 (kierownika TASS),
Bronkowskiego35 (zastpc naczelnika Zarzdu Wywiadu RKKA), Muklewicza (dowdc si
morskich RKKA, zastpc ludowego komisarza przemysu obronnego), gw 36 (komkor37,
Spraw Polskich i by czonkiem zarzdu Komisji Likwidacyjnej do Spraw Krlestwa Polskiego. Powrci do
polski w 1918 roku. W II RP pose na Sejm Ustawodawczy oraz na Sejm I, II i III kadencji. W latach 1921-1939
sekretarz generalny Centralnego Komitetu Wykonawczego PPS. W czasie niemieckiej okupacji organizator i
sekretarz generalny konspiracyjnej PPS Wolno, Rwno, Niepodlego. Od stycznia 1944 roku
Przewodniczcy Rady Jednoci Narodowej, czyli podziemnego parlamentu. Aresztowany przez NKWD w
Pruszkowie wraz z innymi przywdcami Pastwa Podziemnego. W tzw. Procesie Szesnastu w Moskwie skazany
na 1,5 roku wizienia. Po powrocie do Polski aresztowany powtrnie przez UB w 1947 roku. Rok pniej
skazany na 10 lat wizienia. Zmar w wizieniu w Rawiczu 30 kwietnia 1950 roku w wyniku pknicia aorty po
zepchniciu ze schodw. Pozbawiony pomocy medycznej kona kilka dni.
29

Zapewne bd maszynowy w oryginalnym tekcie. W przypadku Puaka winno by KC PPS, w przypadku

Makowskiego komitetu MPS, czyli polskiej sekcji Midzynarodwki.
30

Tadeusz Howko, Polak, urodzony 17 wrzenia 1889 w Semipaatysku. Pochodzi rodziny ziemiaskiej
zesanej na Sybir za udzia w Powstaniu Styczniowym. Wsporganizator POW. Wiceprezes, ideolog i pose
Bezpartyjnego Bloku Wsppracy z Rzdem. Naczelnik wydziau wschodniego ministerstwa spraw
zagranicznych. Rzecznik porozumienia polsko-ukraiskiego w ramach ruchu prometejskiego. Zamordowany w
Truskawcu 29 sierpnia 1931 roku przez zamachowcw z Organizacji Ukraiskich Nacjonalistw.
31

Bd w oryginalnym tekcie. Winno by Jzewski. Henryk Jzewski, urodzony 6 sierpnia 1892 roku w
Kijowie. W 1915 roku zastpca komendanta KN-3 POW w Kijowie, a w latach 1919-1920 komendant KN-3. W
1920 roku wiceminister spraw wewntrznych Ukraiskiej Republiki Ludowej w rzdzie Symona Petlury. Po
zakoczeniu wojny polsko-bolszewickiej ukry Petlur, by dopuci do wydania go stronie sowieckiej.
Wojewoda woyski w latach 1928-1929 oraz 1930-1938. Wojewoda dzki 1938-1939. Minister spraw
wewntrznych w latach 1929-1930. Jeden z twrcw wojskowej konspiracji pod okupacj niemieck.
Wspzaoyciel Biuletynu Informacyjnego. By jednym z najduej ukrywajcych si dziaaczy powojennego
podziemia antysowieckiego. UB wytropio go i aresztowao dopiero w 1953 roku. Skazany na doywotnie
wizienie wyszed na wolno po padzierniku 1956 roku. Zmar w Warszawie 23 kwietnia 1981 roku.
32

Ignacy Hugo Matuszewski urodzony w Warszawie 10 wrzenia 1891 roku. Jego ojcem chrzestnym by
Bolesaw Prus. W czasie I wojny wiatowej w armii carskiej. W 1917 roku w Piotrogrodzie organizowa Zjazd
Wojskowych Polakw. Pniej uczestniczy w formowaniu Korpusw Polskich w Rosji. Sam suy w I
Korpusie Polskim dowodzonym przez gen. Jzefa Dowbora-Munickiego. W kwietniu 1918 roku wstpi do
POW. W listopadzie 1918 roku skierowany do Oddziau II. W szczytowej fazie wojny polsko-bolszewickiej w
lipcu 1920 roku zostaje szefem Oddziau II. Prac jego i jego zespou Pisudski oceni: mielimy wicej
informacji o nieprzyjacielu ni on o nas. Po 1926 roku przechodzi do dyplomacji. W latach 1929-1931 minister
skarbu. W 1939 roku organizuje ewakuacj 75 ton polskiego zota przez Rumuni, Turcj i Syri do Francji.
Przeciwnik polityki gen. Wadysawa Sikorskiego. Po kapitulacji Francji wyjecha do Stanw Zjednoczonych,
gdzie zmar 3 sierpnia 1946 roku w Nowym Jorku.
33

Julian Leszczyski-Leski urodzony 8 stycznia 1889 w Pocku. Od 1906 roku w SDKPiL. W sierpniu 1913
roku delegat warszawskiej grupy SDKPiL na zorganizowan przez Lenina w Poroninie narad dziaaczy
Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji. W listopadzie 1917 roku naczelnik Komisariatu d/s Polskich w
Ludowym Komisariacie d/s Narodowociowych. W czasie wojny polsko-bolszewickiej wsppracownik
Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski w Biaymstoku. W 1924 roku wyjeda do Francji, gdzie dziaa
we Francuskiej Partii Komunistycznej i w Kominternie. Po powrocie do Polski wybrany w 1925 roku do
Komitetu Centralnego KPP. Aresztowany ucieka i przedostaje si do ZSRS. W latach 1929-1938 sekretarz
generalny KC KPP i stopniowo przeksztaca parti w agentur sowieck. Aresztowany w Moskwie 10 czerwca

szefa Zarzdu cznoci RKKA) i wielu innych, ktrzy utworzyli w 1918 roku moskiewsk
central POW i kierowali ca dziaalnoci POW na terytorium ZSRS.
Rwnoczenie na pocztku 1918 roku Pisudski wyda dyrektyw wielu osobicie dobranym
czonkom POW, ktrzy naleeli do PPS i znajdowali si w ZSRS, by weszli do sowieckiego
aparatu pastwowego drog zainscenizowanego zerwania z PPS i przejcia na stron
sowieck. W ten sposb do sowieckiego systemu przeniknli agenci: byy czonek
Moskiewskiego Komitetu PPS M.A. oganowski (przed aresztowaniem zastpca komisarza
ludowego przemysu spoywczego), Makowski i Wojtyga 38 (przeniknli do Wydziau
Kontrwywiadu i Wydziau Zagranicznego OGPU-NKWD), Baraski (naczelnik oddziau w
Wydziale Zagranicznym OGPU-NKWD) i wielu innych.
Dc do przejcia kontroli nad nasz dziaalnoci wywiadowcz i kontrwywiadowcz
skierowan przeciwko Polsce, Pisudski, jednoczenie z wprowadzeniem do WCzK
wymienionych wyej czonkw POW, podejmuje w latach 1919-1920 i pniej szereg
rodkw, ktrych celem jest wprowadzenie do WCzK kadrowych wywiadowcw o wysokich
kwalifikacjach oficerw Oddziau II polskiego sztabu gwnego, ktrzy przy wspdziaaniu
Unszlichta, Pilara, Messinga, Miedwiedia i innych wpywowych polskich agentw wliznli
si na kierownicze stanowiska w sowieckim wywiadzie i kontrwywiadze.
I tak, I.I. Sosnowski (przed aresztowaniem zastpca naczelnika Zarzdu NKWD w obwodzie
saratowskim), ktry w 1919 roku by emisariuszem Pisudskiego i rezydentem Oddziau II
polskiego sztabu gownego na terutorium Rosji Sowieckiej, otrzyma wwczas polecenie
szefa Oddziau II majora Matuszewskiego, by wnikn do aparatu WCzK. Wykorzystujc
swoje aresztowanie przez oddzia specjalny WCzK latem 1920 roku, Sosnowski przy
wspudziale Pilara zainscenizowa zerwanie z polskim wywiadem i POW, ktrej by
1937 roku. Skazany na kar mierci 21 wrzenia 1937 roku za udzia w polskiej organizacji szpiegowskoterrorystycznej i tego samego dnia rozstrzelany.
34
Dolecki Jakow Henrykowicz (prawdziwe nazwisko Fenigsztejn) urodzi si 22 lutego 1888 roku na ziemiach
polskich pod zaborem rosyjskim. W 1904 roku wstpi do SDKPiL. W latach 1919-1920 w Polskim Biurze
Agitacji i Propagandy przy KC WKP(b). W latach 1925-1937 kierowa agencj prasowa TASS. Zastrzeli si 19
czerwca 1937 roku na wie, e ma by aresztowany.
35
Bronisaw Bronkowski (pseudonim uywany w Kominternie, prawdziwe nazwisko Bortnowski) urodzi si 8
kwietnia 1894 w Warszawie. W 1912 roku wstpi do SDKPiL. W sierpniu 1914 roku aresztowany i wywieziony
do Saratowa. W 1917 roku organizuje grupe SDKPiL w Saratowie. Podczas rewolucji padziernikowej walczy
w Czerwonej Gwardii w Saratowie. W poowie 1918 roku jest sdzi ledczym w Wydziale Walki z
Kontrrewolucj WCzK .W grudniu 1919 zastpc naczelnika Wydziau Wywiadowczego sztabu Rewolucyjnej
Rady Wojennej Frontu Zachodniego, a w padzierniku 1920 naczelnikiem Zarzdu Wywiadu Frontu
Zachodniego. W latach 1922-1924 kieruje berliski orodkiem Zarzdu Wywiadu RKKA. Od 1922 roku
rwnolegle szef legalnej rezydentury wywiadu NKWD w Berlinie. W latach 1925-1929 zastpca naczelnika
Zarzdu Wywiadu RKKA. W 1930 roku przeniesiony do rezerwy. Przeszed do pracy w kierownictwie KPP i
Kominternu. Aresztowany 10 czerwca 1937 roku, skazany na kar mierci i rozstrzelany 3 listopada 1937 roku.
36
gwa Roman Wociechowicz Polak, urodzony 9 lipca 1981 roku w Warszawie. Czonek PPS-Lewica.
Zmobilizowany do armii carskiej w latach I wojny wiatowej ukoczy szko oficersk. W czasie rewolucji
padziernikowej by komendantem Poczty i Telegrafu w Petersburgu. W czasie wojny polsko-bolszewickiej, od
sierpnia do padziernika 1920 roku, dowodzi Polsk Armi Czerwon, zbrojnym ramieniem Tymczasowego
Komitetu Rewolucyjnego Polski. Od listopada 1920 do listopada 1921 naczelnik Zarzdu Wywiadu Wojskowego
przy sztabie polowym Komitetu Rewolucyjnego Republiki. W latach 1925-1926 by sekretarzem komisji do
spraw Chin, a w latach 1926-1927 attach wojskowym przy poselstwie ZSRS w Chinach. Od 1930 roku w
Zarzdzie cznoci RKKA, a od roku 1935 naczelnik tego zarzdu. Aresztowany 21 maja 1937 roku.
Rozstrzelany 8 lutego 1938 roku.
37
Stopie wojskowy komandir korpusa, odpowiednik generaa dywizji.
38
Wojtyga Jan Janowicz, Polak, urodzony w Krakowie w 1894 roku. Czonek WKP(b). Naczelnik wydziau w
Gwnym Zarzdzie Drg NKWD. Aresztowany 13 maja 1937 roku. Rozstrzelany 21 sierpnia 1937 roku.

czoowym dziaaczem, wyda za zgod Oddziau II znikom cz swojej siatki i przenikn

do pracy w aparacie centralnym WCzK. Sosnowskiemu udao si wkrtce wprowadzi do
WCzK ca grup wybitnych polskich oficerw-wywiadowcw: Witkowskiego 39,
podpukownika Oddziau II polskiego Sztabu Generalnego (zaj stanowisko naczelnika
wydziau polskiego Wydziau Specjalnego WCzK, a potem przeszed do pracy w Ludowym
Komisariacie Przemysu Cikiego), Kijakowskiego40 (naczelnika wydziau angloromaskiego Wydziau Kontrwywiadu WCzK), Rollera 41 (przed aresztowaniem by
naczelnikiem Wydziau Specjalnego Kraju Stalingradzkiego), Brzozowskiego 42 (zastpca
naczelnika Wydziau Specjalnego Ukrainy) i innych.
Wielu innych czonkw POW, poczynajc od Bronkowskiego, ktry przy wspdziaaniu
Unszlichta zaj stanowisko zastepcy naczelnika Zarzdu Wywiadu RKKA, weszo w ca
struktur Zarzdu Wywiadu, przejli oni kontrol i paraliowali ca dziaalno

39

Witkowski-Marczewski Wiktor, Polak, urodzony w 1891 roku (wedug sowieckich danych w 1895 roku) w
Warszawie, pukownik Oddziau II Sztabu Generalnego. Podczas pobytu na placwce w sowieckiej Rosji zosta
przewerbowany w 1920 roku przez Artura Artuzowa naczelnika Wydziau Kontrwywiadowczego WCzK i
zatrudniony w Wydziale Specjalnym WCzK. Jeden z sygnatariuszy opublikowanego szeroko w sowieckiej
prasie w lipcu 1920 roku apelu do kolegw z POW o przechodzenie na stron bolszewikw. W latach 1930-tych
zastpca naczelnika do spraw polskich 3 Wydziau GUGB. Poniej ekonomista w wydziale transportu
Ludowego Komisariatu Przemysu Cikiego. Aresztowany 29 kwietnia 1937 roku. Rozstrzelany 21 wrzenia
1937 roku.
40
Jedno z operacyjnych nazwisk jakich uywa w ZSRS Wiktor Steckiewicz, Polak, urodzony w 1889 roku
w Warszawie. Czonek POW. Wysany z misj do Piotrogrodu w 1920 roku zosta aresztowany i
przewerbowany osobicie przez Feliksa Dzieryskiego. Wyda ca swoj siatk. Jeden z sygnatariuszy
opublikowanego szeroko w sowieckiej prasie w lipcu 1920 roku apelu do kolegw z POW o przechodzenie na
stron bolszewikw. Pod nazwiskiem Kijakowski dziaa w w Wydziale Specjalnym WCzK. Pod nazwiskiem
Kosiski prowadzi dziaalno wywiadowcz w Finlandii i na otwie. By jednym z twrcw dezinformacyjnej
gry operacyjnej Trust. Pod nazwiskiem Kolenikow dziaa w pastwach batyckich i w Polsce. Po prbie
samobjstwa wycofany z gry i od 1922 roku by naczelnikiem oddziau anglo-romaskiego w Wydziale
Kontrwywiadowczym OGPU. W roku 1932 wysany jako instruktor do Mongolii, gdzie zgin podczas
powstania religijnego (wedug innych rde zosta zamordowany w niejasnych okolicznociach).
41
Roller Karl Francewicz, Polak, urodzony 24 padziernika 1896 we wsi Mnich w Galicji. Czonek WKP(b).
Jeden z sygnatariuszy opublikowanego w lipcu 1920 roku apelu do czonkw POW o przechodzenie na stron
bolszewikw. W czasie wojny polsko-bolszewickiej w antypolskim oddziale kontrwywiadu RKKA. W 1927
roku szef referatu anglo-franko-woskiego w Wydziale Kontrwywiadu OGPU. Naczelnik wydziau
wiziennictwa Ukraiskiego NKWD okrgu Kurskiego. Aresztowany 6 maja 1937 roku. Rozstrzelany 21
sierpnia 1937 roku.
42
Brzozowski Henryk Jzefowicz, Polak, urodzony w 1899 roku w Warszawie. Od 1918 roku czonek KPP i
rwnolegle WKP(b). Wysany do Polski, gdzie do 1923 roku prowadzi nielegaln dziaalno partyjn. Po
powrocie do ZSRS, od 1924 roku pracuje w kontrwywiadzie, a pniej w wywiadzie OGPU-NKWD. Wysany
w misjach specjalnych do Japonii i Czechosowacji. W 1935 roku rezydent wywiadu zagranicznego GUGBNKWD w Finlandii. Odwoany w poowie 1936 roku. Aresztowany w listopadzie 1936 roku. Rozstrzelany 21
sierpnia 1937 roku.

wywiadowcz skierowan przeciwko Polsce (Budkiewicz43 naczelnik wydziau i rezydent

zagraniczny, bikowski44, Szeryski,45 Firin,46 Jodowski,47 Uzdaski,48 Maksimow49 i inni.
Jedna z metod wykorzystywania tych cennych szpiegw uplasowanych w dziaalnoci
Wydziau Wywiadu Zagranicznego [INO Innostrannyj Otdie] i Zarzdu Wywiadu [RKKA]
byo podstawianie na szerok skal podwjnych agentw w naszych rezydenturach za
granic. Pniej, drog zainscenizowanych wpadek, ci podstawieni przez wywiad podwjni
agenci przerzucani byli do ZSRS, by podj tam dziaalno szpiegowsko-dywersyjn.

43

Budkiewicz Stanisaw Ryszardowicz, Polak, urodzony 14 kwietnia 1897 w odzi. Dziaacz PPS-Lewicy. W
partii komunistycznej od 1905 roku. W szeregach RKKA od 1919 roku. W latach 1925-1926 pod faszywym
nazwiskiem Osowski na placwce wywiadowczej we Francji. W latach 1928-1930 ukoczy wieczorowe
wysze kursy Akademii Sztabu Generalnego RKKA. W 1935 roku mianowany komisarzem brygady
odpowiednikiem stopnia kombryga w korpusie oficerw politycznych. Aresztowany 9 czerwca 1937 roku.
Rozstrzelany 21 wrzenia 1937 roku.
44
bikowski Stefan, Polak, urodzony 12 marca 1891 roku w Woli Osowiskiej na Podlasiu. Czonek WKP(b)
od 1918 roku. W 1918 roku wstapi do RKKA i zosta komisarzem formowanej polskiej Zachodniej Dywizji
Strzelcw. W grudniu 1918 roku pod nazwiskiem Jana Zasurskiego wysany do Polski, gdzie tajnie organizowa
struktury KPP. Aresztowany w 1919 roku, wymieniony na polskich jecw w 1921 roku po zakoczeniu wojny
polsko-bolszewickiej. W 1921 roku rozpoczyna prac w Zarzdzie Wywiadowczym RKKA. W 1922 roku
nielega w Gdaski i na Grnym lsku. W 1923 roku nielega, instruktor wojskowego aparatu Komunistycznej
Partii Niemiec. Od maja 1923 roku rezydent w Czechosowacji. W 1924 roku nielega w Niemczech. W 1925
roku nielega w Wielkiej Brytanii. W 1927 roku w moskiewskiej centrali Zarzdu Wywiadowczego RKKA. W
latach 1928-1929 kierowa wojskow szko Kominternu. W latach 1930-193 prowadzi w Moskwie szko
wojskow dla czonkw KPP. W latach 1934-1935 wykadowca Akademii Wojskowej RKKA im. Michaia
Frunzego. Aresztowany 14 czerwca 1937 roku. Rozstrzelany 26 padziernika 1937 roku.
45
Szeryski Zdzisaw, Polak, urodzony w 1888 roku. Dziaacz SDKPiL. W Zarzdzie Wywiadu RKKA na
pocztku lat 1930-tych. Wykadowca kursw dowdczych Smoleskiego Okrgu Wojskowego. Uznany za
trockist i usunity z RKKA w 1936 roku. Uwaany za rezydenta Oddziau II Sztabu Gwnego WP. Zgin w
1936 roku.
46
Firin Siemion Pupko Grigoriewicz, yd, urodzony w Wilnie 30 czerwca 1898 roku. Czonek WKP(b).
Zastpca naczelnika Gwnego Zarzdu Obozw (GUag) NKWD. Naczelnik Dmitrowskiego Obozu Pracy
Przymusowej NKWD. Starszy major NKWD (odpowiednik kombryga w Armii Czerwonej). Aresztowany 22
kwietnia 1937 roku. Rozstrzelany 14 sierpnia 1937 roku.
47
Jodowski Aleksander Maksymowicz, Polak, urodzony 26 lutego 1900 roku w Warszawie. Czonek WKP(b)
od 1919 roku. W czasie wojny domowej walczy przeciwko wojskom polskim pod Perekopem. Pukownik. W
Zarzdzie Wywiadowczym RKKA. W 1923 roku przebywa z misj wywiadowcz w Niemczech. W 1924 roku
przebywa w Polsce, gdzie rozbudowa sie wywiadowcz. W grudniu 1926 roku przyby ponownie do
Warszawy pod nazwiskiem Jana Kowalskiego. Zosta aresztowany 26 lutego 1927 roku przez Policj
Pastwow, ale nie zidentyfikowany jako Jodowski. Skazany na 4 lata wizienia. Wyszed na wolno i wrci
do Moskwy w marcu 1931 roku. Od lutego 1935 do czerwca 1937 na placwce wywiadowczej w Berlinie.
Odwoany do Moskwy, a po przyjedzie aresztowany 11 lipca 1937 roku. Rozstrzelany 21 sierpnia 1937 roku.
48
Uzdaski Stefan azarewicz, yd, urodzony w Warszawie 14 lutego 1898 roku. Zgosi si na ochotnika do
wojska i od padziernika 1917 roku suy w Czerwonej Gwardii w Sokolnikach. Bra udzia w rewolucji
padziernikowej. Od listopada 1918 roku czonek WKP(b). Od grudnia 1918 roku w RKKA. Tumi bunt
marynarzy w Kronsztadzie. Od sierpnia 1922 roku w dyspozycji Zarzdu Wywiadowczego RKKA. W latach
1922-1924 by zastpc rezydenta pod przykryciem attache w poselstwie w Warszawie. Posugiwa si
nazwiskiem Jeleski. W latach 1924-1925 pod tym samym nazwiskiem peni oficjalnie funkcj attache w
poselstwie w Wiedniu. W latach 1926 by nielegaem we Francji. Aresztowany przez francuska policj w
kwietniu 1927 roku. Skazany na 3 lata wizienia. Wyszed na wolnoc w 1931 roku i powrci do Moskwy,
gdzie zajmowa kierownicze stanowiska w Zarzdzie Wywiadowczym RKKA. Aresztowany 17 czerwca i
rozstrzelany 3 listopada 1937 roku.
49
Maksimow Maks Hermanowicz, prawdziwe nazwisko Friedman, yd, urodzony w odzi 25 maja 1894 roku.
Krewny Jzefa Unszlichta. W RKKA od padziernika 1923 roku. Pukownik. W dyspozycji Zarzdu Wywiadu
RKKA. W latach 1923-1929 nielega w Niemczech i Holandii. Po ukoczeniu kursw sztabowych w Moskwie
od listopada 1931 do lutego 1936 roku nielega w Niemczech. Za wyniki w tej pracy nagrodzony w 1935 roku
zotym zegarkiem. Aresztowany 16 maja 1937 roku. Skazany za szpiegostwo i rozstrzelany 1 listopada 1937

Na odpowiedzialne stanowiska dowdcze w Armii Czerwonej wlizgiwali si w rnych

okresach i na nich pracowali polscy agenci: Unszlicht zastpca przewodniczcego Rady
Wojskowo Rewolucyjnej, Muklewicz dowdca si morskich, gwa naczelnik Zarzdu
cznoci RKKA, Kochaski50 komkor, Kozowski51 komisarz w wielu jednostkach oraz
liczni polscy agenci, ktrzy infiltrowali rne jednostki RKKA.
Podstawow kadr polskich agentw, ktrzy wliznli si do Ludowego Komisariatu Spraw
Zagranicznych wprowadzi oganowski pracujcy tam w latach 1925-1931, przy czym i tu
polska agentura koncentrowaa si na odcinku pracy LKSZ zwizanym z Polsk (referentami
w polskich sprawach byli szpiedzy Morsztyn, 52 Konic53) i na wielu innych wanych
kierunkach (penomocny przedstawiciel Brodowski54, penomocny przedstawiciel Gajkis55,
penomocny przedstawiciel Karski56).
Po przejciu kontroli nad organami kierowniczymi KPP i polsk sekcj KW MK, POW
systematycznie przerzucaa swoich czonkw szpiegw i dywersantw do ZSRS kamuflujc
ich jako emigrantw politycznych i wymienianych winiw politycznych, celowo inscenizujc
aresztowania i wyroki sdowe czonkw POW, ktrzy infiltrowali KPP.
roku.
50
Kochaski Wadysaw Stanisawowicz, Polak, urodzony w 1897 roku w odzi. Syn fabrykanta i wacicielki
majtku ziemskiego. Uczestnik rewolucji padziernikowej. Czonek WKP(b). Walczy w wojnie domowej. W
1923 roku ukoczy Akademi Wojskow RKKA. W latach 1927-1928 w dyspozycji Zarzdu Wywiadu RKKA,
a pniej suy w broni pancernej i lotnictwie. W 1935 roku awansowany do stopnia komdywa. Od 1 stycznia
1937 roku dowdca V Korpusu Cikiego Lotnictwa Bombowego w Zabajkalskim Okrgu Wojskowym.
Aresztowany 28 maja (wedug innych rde 7 czerwca) 1937 roku. Rozstrzelany 28 lipca 1938 roku.
51
Kozowski Anatol Dmitriewicz, Rosjanin urodzony w 1903 roku w Siedlcach. Suy w lotnictwie. Szef sztabu
3 brygady lotnictwa w Charkowie. Aresztowany 8 wrzenia 1937 roku. Skazany na mier za udzia w
wojskowo-faszystowskim spisku w RKKA, sabota oraz szpiegostwa na rzecz jednego z krajw
kapitalistycznych. Rozstrzelany 28 padziernika 1937 roku.
52
Morsztyn Hieronim Markowicz, yd, urodzony w odzi 14 maja 1901 roku. Czonek WKP(b). Zastpca
kierownika referatu ekonomicznego Ludowego Komisariatu Spraw Zagranicznych. Aresztowany 9 czerwca
1937 roku. Rozstrzelany 25 sierpnia 1937 roku.
53
Konic-Garfinkel Eugeniusz (Solomon) azarewicz, yd, urodzony w Sierpcu w 1897 roku. Czonek KPP.
Referent wydziau krajw batyckich i Polski w Ludowym Komisariacie Spraw Zagranicznych. Aresztowany 9
czerwca 1937 roku. Rozstrzelany 21 sierpnia 1937 roku.
54
Brodowski-Bratman Stefan,Polak, urodzony 27 lipca 1880 roku w Warszawie. Od 1903 roku czonek
SDKPiL. Od 1906 do 1917 roku w kierownictwie partii. Poniej czonek WKP(b). W latach 1917-1918
sekretarz komitetu emigrantw w Szwajcarii. W latach 1918-1919 pracownik sowieckiej misji dyplomatycznej
w Szwajcarii. Od marca 1919 roku czonek rady wojskowej 16 Armii RKKA, komisarz polityczny Zachodniej
Dywizji Strzelcw (polskiej). W latach 1919-1920 w Ludowym Komisariacie cznoci. Sekretarz Polskiego
Biura KC WKP(b). Pniej na placwkach dyplomatycznych w Niemczech i Szwajcarii. W 1933 roku pose
ZSRS na Litwie (wedug innych rde na otwie). Aresztowany 2 czerwca 1937 roku. Rozstrzelany 27
padziernika 1937 roku.
55
Gajkis Leon Jakowlewicz, (prawdziwe nazwisko Leon Chajkis), Polak urodzony w 1898 roku w Warszawie.
Czonek WKP(b) od 1917 roku. Pose ZSRS w Hiszpanii. W latach 1935-1936 konsul generalny w Stambule. W
roku 1936 radca poselstwa ZSRS w Hiszpanii. Podczas wojny domowej w Hiszpanii jeden z gownych
doradcw politycznych wadz republikaskich. Aktywnie realizowa polityk Stalina wobec regiony Pwyspu
Iberyjskiego. Wezwany do Moskwy i po przybyciu aresztowany 15 czerwca 1937 roku. Rozstrzelany 21 sierpnia
1937 roku.
56
Karski Michai Andrejewicz, yd, urodzony w Woroneu w 1900 roku. Czonek WKP(b) od wrzenia 1917
roku. W latach 1918-1919 zwiadowca bolszewickiego wywiadu wojskowego na tyach wojsk Denikina. W
latach 1922-1923 wsppracownik wywiadu wojskowego pod przykryciem poselstwa ZSRS na Litwie, a w
latach 1923-1924 w Polsce. W opinii subowej podkrelono jego due dowiadczenie w pracy operacyjnej. Od
grudnia 1930 do listopada 1936 penomocny przedstawiciel ZSRS na Litwie W maju 1937 roku mianowany
penomocnym przedstawicielem ZSRS w Turcji. Aresztowany 18 lipca 1937 roku. Skazany na mier za
szpiegostwa na rzecz Polski 25 listopada 1937 roku. Rozstrzelany nastpnego dnia.

Niezalenie od POW, metoda przerzutu szpiegw do ZSRS pod przykryciem emigrantw

wykorzystywana bya rwnie na du skal przez polsk policj polityczn (Defensyw)
majc w partiach komunistycznych Polski, Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Biaorusi57
znaczne liczbowo kadry swojej prowokatorskiej agentury ze rodowisk nacjonalistw
polskich, biaoruskich i ukraiskich, ktrzy wlizgnli si do rnych organizacji
rewolucyjnych.
Rwnoczenie rne organy wywiadu polskiego (przewanie miejscowy aparat Oddziau II
polskiego sztabu generalnego ekspozytury wileska i lwowska, pograniczne punkty
wywiadu placwki wywiadowcze, policja polityczna tyowych i przygranicznych rejonw
Polski) systematycznie przerzucaj na masow skal do ZSRS szpiegw i dywersantw pod
postaci uchodcw.
Przestpcze cele swego przybycia do ZSRS uchodcy ci ukrywali pod rnymi motywami i
pretekstami (dezercja ze suby wojskowej ucieczka przed przeladowaniem policji, przed
bezrobociem w poszukiwaniu zarobku, w celu poczenia si z rodzin, itp.)
Jak si teraz okazuje, polscy szpiedzy i dywersanci przerzucani do ZSRS pod pozorem
uchodcw mimo, posiadania moliwoci samodzielnych drg komunikacji z Polsk, w
szeregu przypadkach kontaktowali si na naszym terytorium z czonkami POW, dziaali pod
ich kierownictwem, za cao masy uchodcw bya dla organizacji rdem aktywnych
kadr.
Wielu wykwalifikowanych polskich szpiegw przerzuconych do ZSRS pod przykrywk
uciekinierw onierzy, ktrzy zdezerterowali z armii polskiej, osiedlao si w okrgu
saratowskim, gdzie dziaali polscy agenci Pilar i Sosnowski.
Emigranci polityczni i uciekinierzy tworz szkielet siatki dywersyjnej Polakw w przemyle i
transporcie, uzupeniajcy kadry dywersyjne wywodzce si z miejscowych Polakw
nacjonalistw i, co jest najwaniejsze, z rnych niepolskich elementw antysowieckich.
Na czele organizacji POW na Ukrainie sta azowert58 (Arbitra Pastwowy USRS), pod
ktrego kierownictwem znajdowa si czciowo zlikwidowany w 1933 roku orodek POW

57

KPZB i KPZU byy autonomicznymi organizacjami wewntrz struktury KPP. Zostay rozwizane w 1938 roku
rwnolegle z KPP.
58
azowert Samuel, yd, urodzony w 1885 roku. Od 1904 w SDKPiL. W latach 1910-1912 we wadzach
Komitetu Warszawskiego, a w latach 1912-1914 we wadzach centralnych partii. W 1919 roku we wadzach
centralnych Republiki Litewsko-Biaoruskiej. W czasie wojny polsko-bolszewickiej sekretarz Polskiego Biura
przy KC WKP(b). W latach 1930-tych dyrektor Instytutu Polskiej Kultury Proletariackiej Wszechukraiskiej
Akademii Nauk. W latach 1927-1934 czonek KC KP(b) Ukrainy. W latach 1935-1937 arbiter pastwowy przy
Radzie Komisarzy Ludowych Ukraiskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej. Aresztowany i rozstrzelany w
1937 roku.

na Ukrainie (Skarbek59, Politur60, Wiszniewski61), a na Biaorusi Bieniek62 (ludowy komisarz

rolnictwa BSRS), ktry tak jak azowert by czonkiem moskiewskiego orodka POW w
1918 roku.
Przygotowywanie przewrotu antysowiekiego w pierwszym okresie rewolucji
Pierwszy etap aktywnej dziaalnoci POW w Rosji Sowieckiej to dziaania na pocztku 1918
roku ukierunkowane na zerwanie zawartego w Brzeciu traktatu i przygotowanie
antysowieckiego przewrotu wsplnie z Bucharinowcami i lewicowymi eserowcami. Miao to
suy wcigniciu Rosji Sowieckiej w kontynuacj wojny z Niemcami, poniewa w tym
czasie Pisudski zmieni swoj orientacj w kierunku Ententy i kierowa dziaalnoci swoich
organizacji zgodnie z dyrektywami sztabu francuskiego.
Czonkowie organizacji Unszlicht, Leszczyski, Dolecki wsplnie z Bucharinem i
lewicowymi eserowcami opracowali plan aresztowania Rady Komisarzy Ludowych z
Leninem na czele. W tym celu Pestkowski63 nawiza na polecenie Unszlichta kontakt z
przedstawicielem francuskiego wywiadu w Moskwie, generaem Lavergne 64 oraz z
kierownictwem lewicowych eserowcw. Bobiski65 organizowa oddziay zbrojne do udziau
w powstaniu lewicowych eserowcw; w polskich jednostkach pozostaych z czasw
59

Skarbek-Szacki Bolesaw, Polak urodzony w Kuniecku w 1888 roku. W latach 1908-1910 czonek PPSFrakcja Rewolucyjna. Suchacz kursw w krakowskiej centralnej szkole PPS. Od 1917 roku czonek WKP(b). W
1918 roku krajowy komisarz d/s polskich. Organizator KPP na Ukrainie. Filar polskiego biura agitacji i
propagandy przy Komitecie Centralnym KP(b) Ukrainy. W latach 1920-tych bra aktywny udzia w walce z
Kocioem Katolickim i w likwidacji jego infrastruktury. Mimo to nie awansowa do Biura Agitacji i Propagandy
przy KC WKP(b) w Moskwie, gdy w opinii o nim znajdowao si stwierdzenie moe podda si naciskom i
obrbce pisudczykw. W sierpniu 1933 roku naczelnik ukraiskiego GPU W. Balicki napisa w notatce dla
Stalina i zastpcy przewodniczcego OGPU G. Jagody, e Skarbek jest aktywnym czonkiem siatki POW i
naley go aresztowa. Skarbek zosta aresztowany 15 sierpnia 1933 roku i po 4 dniach przesucha przyzna sie
do przynalenoci do POW. Rozstrzelany 9 marca 1934 roku.
60
Politur-Radziejowski Henryk, Polak urodzony w 1899 roku. Czonek POW, a pniej dziaacz komunistyczny.
W KP(b) Ukrainy od 1919 roku. W 1920 roku komisarz polityczny w RKKA. Wsporganizator Instytutu
Polskiej Kultury Proletariackiej przy Ukraiskiej Akademii Nauk. Aresztowany 8 wrzenia 1933 roku pod
zarzutem dziaalno kontrewolucyjnej. Skazany na 8 lat agra. Rozstrzelany 4 padziernika 1937 roku.
61
Wiszniewski Konstanty Teofil, Polak urodzony w 1893 roku. Jako student bra udzia w rewolucji
padziernikowej. Czonek KP(b) Ukrainy od 1919 roku. W 1921 roku zastpca sekretarza Biura Polskiego przy
KC KP(b) Ukrainy. W 1929 r. delegat na I zjazd Polakw z zagranicy w Warszawie, ale nie zosta wpuszczony
przez wadze polskie. W latach 1930-tych pracowa w owiacie rolniczej. Prorektor Wyszej Komunistycznej
Szkoy Rolniczej w Smolesku. Aresztowany 28 grudnia 1933 roku. Rozstrzelany 17 wrzenia 1937 roku.
62
Bieniek Kazimierz Francewicz, Polak urodzony 5 lutego 1895 roku w Radoszewicach w wojewdztwie
dzkim. Bra udzia w rewolucji padziernikowej w Moskwie. Czonek WKP(b) od 1917 roku. Od lutego 1918
roku w Czerwonej Gwardii na Ukrainie. Od grudnia 1918 komisarz polityczny w oddziaach RKKA na
Biaorusi. Od 1924 roku na wysokich stanowiskach KP(b) Biaorusi. W latach 1934-1937 ludowy komisarz
rolnictwa Biaorusi. Aresztowany 25 maja 1937 roku i w zwiazku z aresztowaniem usunity z partii.
Rozstrzelany 13 lutego 1938 roku.
63
Pestkowski Stanisaw Stanisawowicz, Polak, urodzony 3 grudnia 1882 roku w Kieczygowie niedaleko
Kalisza w rodzinie szlacheckiej. W 1902 roku wstpi do SDKPiL i trzy lata pniej by ju w jej Komitecie
Centralnym. Zaufany wsppracownik Ry Luksemburg. Aresztowany i zesany do obwodu irkuckiego uciek,
z Syberii i w 1912 roku spotyka si w Krakowie z Leninem. Nastpnie przebywa na emigracji w Belgii,
Holandii i Wielkiej Brytanii skd w 1917 roku pojecha do Rosji, by wzi udzia w rewolucji padziernikowej.
Minister cznoci, poczt i telegrafw w pierwszym rzdzie sowieckim. Czonek WKP(b), pracownik kadrowy
Kominternu. W czasie wojny polsko-bolszewickiej by dyrektorem departamentu politycznego Frontu
Zachodniego. W latach 1924-1926 przedstawiciel ZSRS w Meksyku. Po powrocie z placwki zosta zastpc
przewodniczcego i sekretarzem Midzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom. Aresztowany 30
maja 1937 roku. Rozstrzelany 15 listopada 1937 roku.
64
Genera Robin P. Lavergne francuski attache wojskowy w Moskwie, zaangaowany w rne sekretne dziaania
antysowieckie.

Kiereskiego66 prowadzona bya dziaalno, ktrej celem byo prowokacyjne wystpienie

tych jednostek przeciwko wojskom niemieckim na linii demarkacyjnej.
Po niepowodzeniu planu antysowieckiego przewrotu i wznowienia wojny z Niemcami,
moskiewska organizacja POW, dziaajc zgodnie z dyrektywami Lavergne i WieniawyDugoszowskiego67, adiutanta Pisudskiego a zarazem wanego czonkia POW, ktry przyby
nielegalnie na terytorium ZSRS, przestawia si na przygotowanie interwencji przeciw Rosji
Sowieckiej tworzc wasne siy zbrojne pod pozorem formowania polskich jednostek Armii
Czerwonej. Sformowana pod koniec 1918 roku tak zwana Zachodnia Dywizja Strzelcw,
zoona przewanie z Polakw, bya na najwyszym szczeblu dowodzenia cakowicie
opanowana przez czonkw POW (dowdcy komdyw Makowski i komdyw gwa,
komisarze azowiert i Sawiski68, dowdcy brygad kombryg Majewski69 i kombryg Duski70,

65

Bobiski Stanisaw Janowicz, Polak, urodzony 20 listopada 1982 roku w Warszawie w rodzinie szlacheckiej.
Czonek SDKPiL od 1905 roku. Doktor filozofii. Uczestniczy w rokowaniach, ktre doprowadziy do pokoju
brzeskiego. Czonek WKP(b). Od kwietnia 1918 roku komisarz Rewolucyjnego Czerwonego Puku Warszawy.
Pniej komisarz polskiej Zachodniej Dywizji Strzelcw. W czasie wojny polsko-bolszewickiej w Polskim
Biurze Agitacji i Propagandy, potem sekretarz Polskiego Biura przy KC WKP(b), a pniej w komitecie
rewolucyjnym na ziemiach Polskich opanowanych przez Armi Czerwon. W latach 1926-1929 oddelegowany
przez Komintern do KPP. Pniej prowadzi dziaalno naukow i publicystyczn. Aresztowany 15 czerwca
1937 roku. Skazany na mier za udzia w kontrrewolucyjnej organizacji POW 20 wrzenia 1937 roku i tego
samego dnia rozstrzelany.
66
Kiereski Aleksandr Fiodorowicz, Rosjanin, urodzony 4 maja 1881 roku w Symbirsku. Od 1905 roku w partii
Socjalistw-Rewolucjonistw, tzw. eserowcw. Po rewolucji lutowej 1917 roku premier Rzdu
Tymczasowego obalonego pniej przez bolszewikw. Jeden z liderw Wielkiego Wschodu Ludw Rosji,
rosyjskiej masonerii politycznej wywodzcej si z Wielkiego Wschodu Francji, w ktrej dziaa od 1912 roku.
Po niepowodzeniach politycznych w 1918 roku zbieg do Francji, a w 1940 roku wyjecha do USA. Zmar w
Nowym Jorku 11 czerwca 1970 roku.
67
Wieniawa-Dugoszowski Bolesaw Ignacy, Polak, urodzony w Maksymwce koo Stanisawowa 22 lipca 1881
roku. Uan, genera dywizji, dusza artysty, jedna z najbarwniejszych postacji II RP, dyplomata, mason, od 1918
roku osobisty adiutant marszaka Jzefa Pisudskiego. Wykonujc misj POW aresztowany w Moskwie przez
WCzK i osadzony w wizieniu na ubiance. Zwolniony w wyniku stara Leona Berensona, w carskich czasach
adwokata Feliksa Dzieryskiego. W czasie wojny polsko-bolszewickiej dowodzi jednostkami kawalerii. W
1921 roku mianowany attache wojskowym w Bukareszcie. W latach 1926-1938 na rnych stanowiskach w
Wojsku Polskim. W 1938 roku zosta ambasadorem RP we Woszech. 25 wrzenia 1939 roku prezydent Ignacy
Mocicki wyznaczy go na swego nastpc, ale Dugoszowski zrzek si urzdu pod naciskiem rzdw Francji i
Wielkiej Brytanii oraz sprzeciww generaa Wadysawa Sikorskiego. Po klsce Francji, w 1940 roku wyjecha
do Portugalii, a nastpnie do USA. W niejasnych okolicznociach i z niejasnych motyww popeni samobjstwo
1 lipca 1942 roku.
68
Sawiski Adam Siemionowicz (prawdziwe nazwisko Kaczorowski), Polak, urodzony w 1890 roku w
Szepietwce na Woyniu. W SDKPiL od 1907 roku. Od 1914 roku czonek Socjaldemokratycznej Partii
Robotniczej Rosji przeksztaconej pniej w WKP(b). W 1917 roku dowodzi jednym z oddziaw Czerwonej
Gwardii szturmujacych Paac Zimowy. Potem oddelegowany do utrwalania wadzy sowieckiej na Biaorusi oraz
prowadzenia komunistycznej agitacji w polskim I korpusie gen. Dowbora-Munickiego. W czasie wojny polskobolszewickiej, latem 1920 roku, kierowa Komitetem Rewolucyjno-Wojskowym w Grodnie. W latach 19301933 w Komitecie Wykonawczym Kominternu. W latach 1930-1936 czonek Biura Politycznego KC KPP. Przed
aresztowaniem naczelnik grupy kontrolno-inspektorskiej Centralnego Zarzdu Drg. Aresztowany 9 czerwca
1937 roku. Uznany winnym zdrady oraz udziau w kontrrewolucyjnej organizacji terrorystycznej i rozstrzelany 3
listopada 1937 roku.
69
Bliszych informacji nie znaleziono.
70
Prawdopodobnie Duski Stanisaw Jakowlewicz, yd, urodzony w 1906 roku w Warszawie. Czonek KP(b)
Ukrainy. Przed aresztowaniem w 1935 roku kierownik szkoy partyjnej. Rozstrzelany 10 czerwca 1938 roku.

komisarze brygad: cibor71, Gruzel72 i Czernicki73, dowdcy pukw wszyscy bez wyjtku
byli czonkami POW), ktrzy stworzyli grupy POW w licznych jednostkach dywizji.
Defetystyczna dziaalno w czasie wojny sowiecko-polskiej.
Gwnym polem dziaalnoci moskiewskiej organizacji POW od pocztku 1919 roku staje si
Front Zachodni, gdzie organizacja wykorzystujc wielu swoich czonkw znajdujcych si na
kierowniczych stanowiskach w sztabie frontu (Unszlicht czonek Rady WojskowoRewolucyjnej, Muklewicz komisarz sztabu frontu, Staszewski74 - naczelnik oddziau
wywiadowczego sztabu frontu, Budkiewicz - komisarz sztabu 16 Armii), w Wydziale
Specjalnym frontu (Miedwied, Olski, Policzkiewicz75, Czacki76) i w organach wadzy
Biaorusi (Cichowski77 przewodniczcy Centralnego Komitetu Wykonawczego Republiki
Litwy i Biaorusi) rozwina szerok dziaalno, ktrej celem byo doprowadzenie do klski
Armii Czerwonej i uatwienie zajcia Biaorusi przez Polakw.

71

cibor Wadysaw komisarz polityczny w sformowanym wiosn 1918 roku Rewolucyjnym Czerwonym
Puku Warszawskim, a pniej w sformowanej w sierpniu 1918 roku 1 brygadzie Zachodniej Dywizji
Strzeleckiej (Zachodnia Dywizja Strzelcw Polskich).
72
Gruzel Wacaw Pietrowicz, Polak, urodzony w 1884 roku w wczesnym powiecie skierniewickim. W 1906
roku czonek SDKPiL, pniej czonek WKP(b). W 1918 roku komisarz 2 brygady Zachodniej Dywizji
Strzeleckiej. Podczas wojny polsko-bolszewickiej, w latach 1919-1920 komisarz 52 Dywizji Strzelcw
(przemianowana Zachodnia Dywizja Strzelecka, z ktrej zdezerterowaa i przesza na polska stron wikszo
Polakw). Pniej na rnych stanowiskach administracyjnych i partyjnych na Biaorusi. Aresztowany 16
czerwca 1937 roku. Rozstrzelany 21 sierpnia 1937 roku.
73
Czernicki Stiepan Iwanowicz, Czonek WKP(b) od 1918 roku. W 1918 roku komisarz 3 Rewolucyjnego
Puku Siedleckiego 1 Brygady Zachodniej Dywizji Strzeleckiej. W czasie wojny polsko-bolszewickiej komisarz
53 dywizji w wojskach pogranicznych na Froncie Zachodnim. Za umiejtne dowodzenie odznaczony w 1920
roku orderem Czerwonego Sztandaru.
74
Staszewski Artur Karowicz, yd, urodzony w Mitawie (Litwa) 24 grudnia 1890 roku. W latach 1906-1912
czonek SDKPiL. Od 1918 roku w WKP(b). W latach 1918-1919 ukoczy Lefortowsk Szko Czerwonych
Dowdcw w Moskwie. W czasie wojny polsko-bolszewickiej naczelnik oddziau agenturalno-wywiadowczego
sztabu Frontu Zachodniego ze specjalnym zadaniem szerzenia rozprzenia w szeregach wojsk polskich drog
kolportau literatury agitacyjnej. Od kwietnia do grudnia 1920 roku naczelnik wydziau wywiadowczego
Frontu Zachodniego. W latach 1921-1924 jednoczesny rezydent Zarzdu Wywiadu RKKA i Wydziau
Zagranicznego WCzK-OGPU w Berlinie pod przykryciem sekretarza przedstawicielstwa handlowego. Sowiecki
przedstawiciel handlowy w Hiszpanii w czasie wojny domowej w tym kraju. Aresztowany 8 lipca 937 roku.
Rozstrzelany 21 sierpnia 1937 roku.
75
Policzkiewicz Wacaw Teofilowicz, Polak, urodzony w Warszawie w 1980 roku. Czonek WKP(b) od 1907
roku. W WCzK od 1918 roku. Pracowa w Moskwie, Tule oraz w Wydziale Specjalnym Frontu Zachodniego. Od
1922 roku w przedstawicielstwie OGPU przy Leningradzkim Okrgu Wojskowym. W latach 1927-1930
naczelnik okrgowego OGPU w Pskowie. Przed aresztowaniem, 15 lipca 1937 roku, naczelnik wydziau miejsc
odosobnienia (guagw) NKWD Krymu. Rozstrzelany 27 sierpnia 1937 roku.
76
Czacki Stanisaw Jzefowicz, Polak, urodzony w 1899 roku. Czonek PPS od 1915 roku. onierz I Brygady
Legionw. Wzity do niewoli. W 1917 roku czynnie dziaa w PPS w Piotrogrodzie. Czonek WKP(b) od 1919
roku. Od 1920 roku funkcjonariusz Wydziau Specjalnego WCzK Wydzia Zagraniczny OGPU (kontrwywiad).
Do 1929 roku rezydent Wydziau Zagranicznego OGPU w Stanach Zjednoczonych pod przykryciem urzdnika
przedsibiorstwa handlowego Amtorg. Od 1929 roku naczelnik anglo-amerykaskiej sekcji Wydziau
Zagranicznego OGPU Rozstrzelany 21 sierpnia 1937 roku.
77
Cichowski Kazimierz Henrykowicz, Polak, urodzony w Ostrowcu wietokrzyskim 7 grudnia 1887 roku.
Wstpi do SDKPiL w 1907 roku. Od 1921 roku czonek KC KP Zachodniej Ukrainy. Aresztowany przez wadze
polskie we Lwowie w 1921 roku. Skazany w 1923 roku na 3 lata wizienia. Zwolniony w 1925 roku. W latach
1925-1929 czonek KC KPP. W 1930 roku skazany na 8 lat cikiego wizienia. W 1932 roku wymieniony na
granicy z ZSRS w ramach wymiany winiw politycznych. Od wrzenia 1932 roku pracownik wydziau kadr
Komitetu Wykonawczego Kominternu. Podczas wojny domowej w Hiszpanii naczelnik wydziau kadr w
Brygadach Midzynarodowych. Wezwany do Moskwy i aresztowany po przyjedzie 21 sierpnia 1937 roku.
Rozstrzelany 26 padziernika 1937 roku.

Pierwszym najwaniejszym aktem dziaalnoci organizacji na froncie byo oddanie Wilna

Polakom dokonane przez Unszlichta, ktry przej dowodzenie obron Republiki Litwy i
Biaorusi.
W rnych rejonach Frontu Zachodniego organizacja skupia znaczn liczb swoich
zwolennikw zebranych z rnych miejsc kraju pod pozorem mobilizacji Polakwkomunistw na front. Obsadzia te swoimi ludmi rne sowieckie organizacje frontowe i
stana na czele organizacji POW na Biaorusi (KN-1), stworzonej przez Polakw niezalenie
od moskiewskiej centrali.
Nastpnie w czasie wojny sowiecko-polskiej, organizacja pod kierownictwem Unszlichta nie
tylko dostarczaa polskiemu dowdztwu wszystkie najwaniejsze informacje o planach i
dziaaniach naszych wojsk na Froncie Zachodnim (Unszlich przekaza Polakom plan ataku na
Warszaw), ale prowadzia te planowan dziaalno dywersyjn i powstacz na tyach
Frontu Zachodniego.
W wietle faktw ustalonych obecnie w ledztwie, nie ma adnych wtpliwoci, e
likwidowana organizacja POW, na czele z Unszlichtem, odegraa wan rol przyczyniajc
si do niepowodzenia ataku Armii Czerwonej na Warszaw.

Dziaalno faszystowska i nacjonalistyczna wrd ludnoci polskiej w

ZSRS.
W okresie wojny domowej, obok dziaalnoci dywersyjnej i powstaczej, szeroko zakrojon
dziaano o charakterze nacjonalistycznym wrd miejscowej lunoci polskiej prowadziy
niezalenie od moskiewskiej centrali, lokalne organizacje POW na Biaorusi (KN-1), na
Ukrainie (KN-3), na Syberii i w innych rejonach.
Po zakoczeniu wojny sowiecko-polskiej lokalne organizacje POW zostay zreorganizowane i
dostosowane do warunkw pokojowych a kierownictwo caej dziaalnoci antysowieckiej
skoncentrowane w moskiewskiej centrali POW, ktra rozwina wrd ludnoci ZSRS
prowadzon do dzisiaj dziaalnoc faszystowsk i nacjonalistyczn na szerok skal.

Czonkowie POW, Geltman78 i Nejman79 zajmuj stanowiska sekretarzy Biura Polskiego przy
KC WKP(b), Wnorowski80, Wsowski81, Mazepus82 wchodz do Biura Polskiego przy KC
KP(b) Biaorusi, Skarbek, azowert i inni do Biura Polskiego KC KP(b) Ukrainy, Dbal83
zostaje redaktorem gazety Trybuna Sowiecka w Moskwie, Princ84 i arski85 redaktorami
gazety polskiej w Misku, inny czonkowie POW opanowuj kierownictwo w redakcjach
gazet polskich na Ukrainie, w polskich sekcjach Ludowych Komisariatw Owiaty, w
polskich wydawnictwach, a take w szkoach ognoksztaccych, szkoach technicznych,
klubach w rnych rejonach ZSRS.

78

Geltman Stefan Leonowicz, Polak, urodzony w Zamociu 4 padziernika 1886 roku w rodzinie ziemiaskiej.
W 1911 roku ukoczy Uniwersytet Jagielloski. Od 1915 roku redaktor naczelny ukazujcej si w Misku
gazety Polska Prawda. W 1918 roku aresztowany przez wadze niemieckie jako bolszewik i przetrzymywany
przez 7 miesicy w obozie w Grafenbergu w Niemczech. Czonek WKP(b). W latach 1924-1925
przewodniczcy komisji planowania Biaoruskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej. Od 1925 roku rektor
Komunistycznego Instytutu w Misku. Od 1927 roku kierownik polskiego dziau Instytutu Kultury Biaoruskiej.
Zajmowa rne biaoruskie stanowiska rzdowe. Specjalista w dziedzinie agronomii i gospodarki wiejskiej.
Przed aresztowaniem zastpca przewodniczcego rady naukowo-technicznej Ludowego Komisariatu
Sowchozw Zboowych i Hodowlanych. Aresztowany 5 kwietnia 1937 roku Rozstrzelany 20 wrzenia 1937
roku. (Wedug biaoruskich rde zmar w 1942 roku.)
79
Nejman Jan, W 1930 roku sekretarz polskiego biura Wydziau Kultury i Propagandy KC WKP(b).
80
Wnorowski W. W latach 1925-1929 roku sekretarz polskiego biura przy KC WKP(b) Biaorusi. W 1928 roku
zajmowa si (z marnym efektem) m.in. zbirk datkw na czog Feliks Dzieryski dar Polakw na
Biaorusi dla Armii Czerwonej. Bliszych danych nie znaleziono.
81
Wsowski Bronisaw Antonowicz, Polak, urodzony w 1898 roku w Warszawie. Czonek WKP(b). W 1925
roku wybrany do polskiego biura przy KC KP(b) Biaorusi. Wszed w skad sekretariatu Polbiura. Dyrektor
biaoruskiego przedsibiorstwa elektryfikacji wsi. Aresztowany 26 marca 1937 roku. Rozstrzelany 1 wrzenia
1938 roku.
82
Mazepus Mieczysaw Leonardowicz, Polak, urodzony w Warszawie w 1893 roku. Czonek KPP pniej
WKP(b). W 1923 roku w wydziale kontrywiadu GPU. W padzierniku 1928 roku wszed w skad polskiego
biura przy KC KP(b) Biaorusi. Od 1930 roku w Wydziale Specjalnym OGPU. Od 1934 roku penomocny
funkcjonariusz operacyjny Wydziau Specjalnego Gwnego Zarzdu Bezpieczestwa Pastwowego (GUGB)
NKWD. Aresztowany 22 padziernika 1936 roku. Uznany winnym szpiegostwa i rozstrzelany 21 sierpnia 1937
roku. Tydzie pniej rozstrzelano jego on Michalin poniewa nie doniosa, e m prowadzi antysowieck
dziaalno.
83
Dbal Tomasz Jan, Polak, urodzony w Sobowie w powiecie tarnobrzeskim 29 grudnia 1890 roku. W 1911
roku wstapi do PSL. Od 1917 roku suy w Legionach Polskich. W 1919 roku proklamowa Republik
Tarnobrzesk. W latach 1919-1921 pose na Sejm Ustawodawczy. We wrzeniu 1920 roku wstpi do nielegalnej
Komunistycznej Partii Robotnikw Polskich. W 1921 roku pozbawiony immunitetu poselskiego i skazany na 6
lat cikiego wizienia za prb obalenia ustroju pastwowego. W ramach wymiany winiw wyjecha do
ZSRS w 1923 roku. Czonek WKP(b). Doktor nauk ekonomicznych, akademik, kierownik katedry w
Moskiewskim Intytucie Mechanizacji i Elektryfikacji Socjalistycznego Rolnictwa. W 1931 roku by
przeciwnikiem rozwijania kultury i szkolnictwa polskiego na Biaorusi z uwagi na brak zwartych mas polskiego
proletariatu. Aresztowany 29 grudnia 1936 roku. W ledztwie denuncjowa wszystkich znajomych, nawet z
czasw dziaalnoci politycznej w Polsce. Rozstrzelany 21 sierpnia 1937 roku.
84
Prawdopodobnie: Princ Jzef Piotrowicz, yd, urodzony w Starym Samborze w 1894 roku, bezpartyjny. Przed
aresztowaniem zastpca dyrektora do spraw gospodarczych Instytutu Sanitarnego w Moskwie. Aresztowany 2
listopada 1937. Skazany na mier 1 grudnia 1937 roku za dziaalno kontrrewolucyjn w zwizku z polskimi
szpiegami. Rozstrzelany 9 grudnia 1937 roku.
85
arski Tadeusz Josiforowicz , Polak, urodzony 29 czerwca 1896 roku w Piotrkowie Trybunalskim. W 1911
roku czonek PPS Frakcja Rewolucyjna. W latach 1912-1914 dziaa w PPS-Opozycja. W latach 1914-1919
wrci do PPS. W 1917 roku pracowa w Polskim Komisariacie wchodzcym w skad Rady Komisariatw
Narodowych, ktrej przewodzi Wodzimierz Ilicz Lenin. Wedug rde rosyjskich dziaacz KPP od 1920 roku.
Od 1925 roku w centralnym kierownictwie partii. W latach 1929-1930 by posem na Sejm. Aresztowany i
skazany na kar wizienia za dziaalno antypastwow w 1930 roku. W 1932 roku w ramach wymiany
winiw przybywa do ZSRS, gdzie jest starszym pracownikiem naukowy Instytutu wiatowej Gospodarki i
Polityki wiatowej. Aresztowany 9 kwietnia 1934 roku. Uznany 16 czerwca 1934 roku przez Kolegium OGPU
winnym prowadzenia dziaalnoci prowokatorskiej w szeregach KPP. Rozstrzelany 22 lipca 1934 roku.

W zwizku ze swoim stanowiskiem subowym i korzystajc z prawa przydziau kadr,

Geltman i Nejman kierowali z Moskwy czonkw POW, kryjcych si pod legitymacjami
partyjnymi, do pracy partyjnej, kulturalno-owiatowej, pedagogicznej i gospodarczej w
najrniejsze rejony ZSRS, gdzie tylko bya ludno polska, nie tylko na Ukrain i Biaoru,
ale take na Ural, Syberi oraz do Kraju Dalekowschodniego, gdzie polski wywiad prowadzi
aktywn, nieujawnion dotychczas dziaalno wsplnie z wywiadem japoskim.
Infiltracj systemu partyjnych instytucji sowieckich organizacja wykorzystaa aktywnie do
stworzenia miejscowych lokalnych, podstawowych, grup POW oraz do rozwinicia szerokiej
dziaalnoci szowinistycznej, ktrej celem byo przygotowanie przede wszystkim kadry
dywersyjno-powstaczej dla zbrojnych wystpie antysowieckich na wypadek wojny.
Cele te, leay u podstawy utworzenia pod wpywem POW polskich narodowych rad
wiejskich i rejonowych w pasie przygranicznym, czsto z mniejszoci polsk, co rwnie
zapewniao POW moliwo dziaalnoci polonizacyjnej wrd Ukraicw i Biaorusinw
wyznania katolickiego.
Infiltracj systemu sowieckich instytucji partyjnych w pracy wrd ludnoci polskiej, POW
wykorzystaa szeroko do prowadzenia wszechstronnej dziaalnoci szpiegowskiej za
porednictwem swojej masowej agentury w rnych rejonach kraju.

Wykorzystanie organizacji trockistowskiej i innych ugrupowa

antysowieckich przez polski wywiad.
W praktyce swojej dywersyjnej, szpiegowskiej, terrorystycznej i defetystycznej dziaalnoci
na terytorium ZSRS wywiad polski na szerok skal wykorzystuje gwnie trockistowskich
najemnikw i prawicowych zdrajcw.
W 1931 roku Unszlicht i Muklewicz zwizawszy si z antysowieck central trockistw w
osobie Piatakowa86, a nastpnie z Kamieniewem87, zawarli z nimi porozumienie o wsplnej
wywrotowej dziaalnoci sabotaowej czonkw POW i trockistw zwolennikw
Zinowiewa88 w gospodarce kraju, a w szczeglnoci w przemysle zbrojeniowym.
86

Piatakow Jurij Leonidowicz, Rosjanin, urodzony 6 sierpnia 1890 roku w Horodyszczu koo Czerkasw.
Ukraiski rewolucjonista o radykalnych pogldach. W 1917 roku stan na czele komitetu bolszewickiego
w Kijowie. W 1918 roku pierwszy sekretarz KP(b) Ukrainy. Sprzeciwia si autonomii Ukrainy w ramach ZSRS.
Jeden z twrcw pierwszego planu picioletniego. Do aresztowania pierwszy zastpca ludowego komisarza
przemysu cikiego ZSRS, de facto kierujcy programem industrializacji. Mia opini chorobliwie
pracowitego, utalentowanego technokraty. Aresztowany 12 wrzenia 1936 roku. Sdzony w procesie
pokazowym jako trockista. Rozstrzelany 1 lutego 1937 roku.
87
Kamieniew Lew Borysowicz (prawdziwe nazwisko Rozenfeld), yd, urodzony 6 lipca 1983 roku w Moskwie.
W 1900 roku polubi siostr Lwa Trockiego Olg Bronsztejn. W 1902 roku pozna Lenina w Paryu i razem
wyjechali do Szwajcarii. Od 1908 roku wraz z Leninem i Zinowiewem tworzyli cise kierownictwo ruchu
bolszewickiego. Po rewolucji padziernikowej raz wznoszony na szczyty raz usuwany z wadz partyjnycvh i
pastwowych, a nawet z partii. W 1923 roku wraz z Zinowjewem i Stalinem sprzymierzy si przeciw
Trockiemu , pomagajc Stalinowi uzyska nieograniczon wadz. Stalin bawi si z nim pniej jak kot z mysz
usuwajc go ze stanowisk i zmuszajc do skadania samokrytyki, a zosta aresztowany 16 grudnia 1934 roki i
skazany na 5 lat wizienia. W 1935 roku skazany ponownie, tym razem na 10 lat wizienia, az w 1936 roku
skazany na mier i rozstrzelany 25 sierpnia.
88
Zinowiew Grigorij Jewsiejewicz (prawdziwe nazwisko Radomyslski Owsiej-Gerszen Aronowicz), yd,
urodzony 23 wrzenia 1883 w Jelizawietgradzie. Zanngaowany w ruch komunistyczny od 1901 roku. Bliski
wsppracownik Lenina. W latach 1919-1926 by przewodniczcym Komitetu Wykonawczego Kominternu.
Gosi haso rewolucji wiatowej, postulowa jak najszybsze przeniesienie rewolucji do innych krajw. W latach

We wrzeniu 1932 roku Unszlicht skontaktowa si take z central prawicowych zdrajcw i

otrzyma zgod Bucharina89 na poczenie dziaalnoci dywersyjno-sabotaowej
prawicowcw i POW.
Wreszcie w 1933 roku, za wiedz Piatakowa, Unszlicht kontaktuje si ze zdrajc
Tuchaczewskim, otrzymuje od niego informacj o jego kontaktach z niemieckimi faszystami i
zawiera umow o wsplnych dziaaniach majcych na celu likwidacj wadzy sowieckiej i
przywrcenie kapitalizmu w ZSRS. Unszlicht zawar z Tuchaczewskim umow o
dostarczaniu przez niego polskiemu wywiadowi najwaniejszych informacji szpiegowskich
dotyczcych Robotniczo-Chopskiej Armii Czerwonej [RKKA] i o otwarciu dla Polakw
naszego frontu zachodniego na wypadek wojny.
Wszystkie lokalne organizacje POW prowadziy dziaalno antysowieck w cisym
kontakcie z trockistowskimi, prawicowymi i rnymi antysowieckimi organzacjami
nacjonalistycznymi na Ukrainie, Biaorusi oraz w innych rejonach kraju.

Dziaalno szpiegowska wywiadu polskiego w ZSRS.

Niezalenie od dziaalnoci szpiegowskiej szeregowych czonkw, moskiewska centrala, a
do likwidacji, dostarczaa systematycznie polskiemu wywiadowi wszystkie najwaniejsze
informacje o sytuacji wojskowej, ekonomicznej i politycznej ZSRS, wcznie z materiaami
operacyjnymi i mobilizacyjnymi sztabu RKKA, do ktrych Unszlicht, Muklewicz,
Budkiewicz, Bronkowski, gwa mieli dostp z uwagi na swoje stanowisko subowe.
Rwnolegle moskiewska centrala POW i rezydenci Oddziau II polskiego Sztabu
Generalnego prowadzili istotny werbunek szpiegw w rodowiskach elementw niepolskich.
Przykadowo, Unszlicht w 1932 roku zwerbowa dla wywiadu polskiego naczelnika Zarzdu
Artylerii RKKA Jefimowa90 i otrzyma od niego wyczerpujce informacje o stanie
uzbrojenia artyleryjskiego Armii Czerwonej. Inny czonek moskiewskiej centrali POW
Pestkowski przeprowadzi wiele werbunkw w Kominternia, instytucjach naukowych i
innych instytucjach, przy czym werbowa przewanie nie-Polakw bezporednio do polskiego
wywiadu i tylko w niektrych przypadkach bezporednio do POW, gdy warszawska centrala
w szczeglnych przypadkach sankcjonowaa przyjcie do szeregw POW elementw
niepolskich (Rosjan, Ukraicw). Istotn siatk szpiegowsk w Ludowym Komisariacie
Spraw Zagranicznych tworzy oganowski.
1921-1926 by czonkiem Biura Politycznego KC WKP(b). Dwukrotnie usuwany z partii i przywracany.
Ostatecznie wydalony z partii w 1934 roku. 16 stycznia 1935 roku skazany na 10 lat wizienia. W kolejnym
procesie, skazany na mier pod zarzutem spisku przeciwko Stalinowi. Rozstrzelany 25 sierpnia 1936 roku.
89
Bucharin Nikoaj Iwanowicz, Rosjanin, urodzony 9 padziernika 1888 roku w Moskwie. Jeden z najbliszych
wsppracownikw Lenina. By przeciwnikiem Traktatu Brzeskiego. Przygotowywa dekrety o nacjonalizacji
przemysu. Autor opinii "Przymus proletariacki we wszystkich swoich formach, poczynajc od rozstrzeliwania, a
koczc na obowizku pracy jest metod tworzenia komunistycznego czowieka". Po mierci Lenina
czonek Biura Politycznego i gwny ideolog partii. W latach 1918-1929 by redaktorem naczelnym dziennika
Prawda, a w latach 1934-1936 redaktorom naczelnym dziennika Izwiestia. Aresztowany w czasie obrad
plenum KC WKP(b) 27 lutego 1937 roku. Skazany na mier za udzia w kontrrewolucyjnej organizacji
szpiegowsko-terrorystycznej 13 marca 1938 roku i rozstrzelany 15 marca 1938 roku.
90
Jefimow Nikoaj Aleksiejewicz, Ukrainiec, urodzony w 1987 roku w Czernobylu. Czonek WKP(b) od 1918
roku. W latach 1919-1922 studiowa na Akademii Wojskowej RKKA. W czasie wojny polsko-bolszewickiej by
dowdc oddziau politycznego 3 armii Frontu Zachodniego. W latach 1921-1923 szef sztabu wojsk WCzK. W
latach 1931-1937 naczelnik Zarzdu Artylerii RKKA. W latach 1934-1937 czonek Rady Wojskowej Ludowego
Komisariatu Obrony. Aresztowany 22 maja 1937 roku. Rozstrzelany 14 sierpnia 1937 roku.

Szczeglnie wan dziaalno werbunkow prowadzi rezydent Oddziau II polskiego Sztabu

Generalnego I. Sosnowski oraz jego zastpca w rezydenturze podpukownik Oddziau II W.
Witkowski.
Sosnowski zwerbowa i wykorzysta dla wywiadu polskiego zastepc naczelnika Zarzdy
Wywiadu RKKA Karina91 (okazao si, e by niemieckim agentem od 1916 roku), zastpc
naczelnika Zarzdu Wywiadu RKKA Meiera92, zastepc prokuratora ZSRS Prussa93, zastpc
naczelnika Dmitrowskiego agra NKWD Puzickiego94 i szereg innych osb zajmujcych
odpowiedzialne stanowiska w RKKA, OGPU, NKWD oraz centralnych instytucjach
rzdowych.
W. Witkowski, uplasowany w 1920 roku przez Sosnowskiego w WCzeKa, zosta pniej
przeniesiony do dziaalnoci szpiegowskiej w transporcie i w organach zarzdzania
gospodark narodow, gdzie do czasu aresztowania stworzy istotn siatk dywersyjnoszpiegowsk skadajc si przewanie ze specjalistw.
Powanym kanaem infiltracji Armii Czerwonej przez polsk agentur, ktra zachowaa si w
niej do dzisiaj, bya tak zwana szkoa Czerwonych Komunardw, ktra istniaa w Moskwie w
latach 1920-1927 (nazywaa si przed rozformowaniem Zjednoczona Szkoa Wojskowa im.
Unszlichta).
Ta szkoa wojskowa, szczeglnie w pierwszym okresie istnienia, obsadzona bya przez
Polakw, ktrzy byli kierowani do niej przez Biura Polskie przy partyjnych organach
centralnych i lokalnych.
Czonkowie POW, ktrzy dostali si skrycie do Biura Polskiego kierowali do tej szkoy
czonkw organizacji, a take kadrowych agentw wywiadu polskiego, ktrzy pozostali w
ZSRS pod przykrywk jecw wojennych okresu wojny sowiecko-polskiej i nie chcieli
wraca do Polski lub uciekinierw; w szkole istniaa silna grupa POW, ktra prowadzia
samodzieln dziaalno werbunkow.

91

Karin Fiodor Jakowlewicz (prawdziwe nazwisko Krutiaski Todres Jankielewicz), komkor. yd, urodzony w
1896 roku. W WCzeKa od 1919 roku. W latach 1922-1924 nielega w Rumunii, Austrii i Bugarii. W latach
1924-1927 rezydent wywiadu zagranicznego w Charbinie, W latach 1928-1933 w Niemczech i Francji. W 1934
roku przeniesiony do Zarzdu Wywiadu RKKA. Aresztowany w maju 1937 roku pod zarzutem szpiegostwa.
Rozstrzelany w sierpniu 1937 roku.
92
Meier Mart Borysowicz (Martin Georgijewicz), Estoczyk, urodzony 27 padziernika 1902 roku w Pernowie.
Emigrowa z Estonii do ZSRS w 1923 roku. W RKKA od 1923 roku. Dosuy si stopnia majora. W WKP(b) od
1924 roku. W latach 1927-1928 dowdca oddziau rozpoznania szkolnego dywizjony 37 puku artylerii RKKA.
Od 1928 roku w oddziale wywiadu sztabu batyckich si morskich w leningradzkim Okrgu Wojskowym. Od
1935 roku dowdca oddziau rozpoznania Wydziau Wywiadowczego Zabajkalskiego Okrgu Wojskowego.
Aresztowany 2 padziernika 1937 roku. Rozstrzelany 14 kwietnia 1939 roku.
93
Pruss, Jzef Francewicz, Polak, urodzony 17 lutego 1891 w Warszawie. Czonek WKP(b). Zastpca
prokuratora ZSRS. Aresztowany 27 maja 1937 roku. Skazany na kar mierci za szpiegostwo 15 listopada 1937
roku. Rozstrzelany tego samego dnia.
94
Puzicki Siergiej Wasiliewicz, Rosjanin, urodzony w 1895 roku w omy. W WCzK od maja 1920 roku. Od
1923 roku zastpca naczelnika Wydziau Kontrwywiadowczego OGPU. Bra udzia w operacjach
kontrwywiadowczych Trust i Syndykat-2. Komisarz bezpieczestwa pastwowego 3 rangi (stopie
odpowiadajcy stopniowi komkor w RKKA). Przed aresztowaniem zastpca naczelnika Dmitrowskich obozw
pracy przymusowej, najwikszego systemu agrw NKWD, wykorzystywanego przy budowie kanau WogaDon. Aresztowany 28 kwietnia 1937 roku. Rozstrzelany 15 listopada 1937 roku.

Szkoa przygotowywaa kadr dowdcz piechoty, kawalerii i artylerii kierowan do rnych

jednostek RKKA i tam naturalnie trafiali i polscy szpiedzy absolwenci szkoy.
czno z Warszaw utrzymywana bya przez organizacj regularnie przy zastosowaniu
rnorodnych metod.
Do ZSRS systematycznie przyjedali wani przedstawiciele warszawskiej centrali POW i
Oddziau II polskiego Sztabu Generalnego, ktrzy kontaktowali si z Unszlichtem,
Pestkowskim, Sosnowskim, Witkowskim, Bortnowskim i innymi.
Przedstawiciele ci przyjedali do ZSRS pod rnymi oficjalnymi pretekstami (w charakterze
kurierw dyplomatycznych, w sprawach handlowych), a take pod pretekstami osobistymi
(jako turyci, na spotkanie z krewnymi, tranzytem, jak rwnie nielegalnie). Specjalnie w celu
utrzymania cznoci z Sosnowski i Olskim, w skad attachatu wojskowego w Moskwie
wchodzili delegowani z Warszawy zaufani Pisudskiego, oficerowie Oddziau II polskiego
Sztabu Generalnego, Kowalski95 i Kobylaski. 96Spotkania z nimi byy legalizowane pod
pozorem przeprowadzania fikcyjnych werbunkw do OGPU przez Olskiego i Sosnowskiego.
Wielku czonkw organizacji miao czno konspiracyjn z polskim attache wojskowym w
Moskwie i innymi czonkami rezydentury w ambasadzie (Wilak,97 Budkiewicz, Dbal,
Naujokajtis,98 Konic99 i inni).
Inni czonkowie POW po objciu stanowisk, ktre daway im moliwo oficjalnych spotka
z korpusem dyplomatycznym zagranicznych ambasad wykorzstywali te spotkania do
kontaktw wywiadowczych (oganowski na oficjalnych przyjciach, Morsztyn 100 w pracy w
95

Kowalski Tadeusz, Polak, porucznik rezerwy, oficer Oddziau II Sztabu Generalnego. W lutym 1920 roku w w
wydziale I prasowym Oddziau II. Od kwietnia 1920 roku w Referacie Wschd. W latach 1923-1924 roku
kierownik placwki O5/1 w Moskwie. Dysponowa pewn i sta agentur.
96
Kobylaski Tadeusz, Polak, urodzony 11 listopada 1895 roku. Oficer Oddziau II Sztabu Gwnego,
podpukownik dyplomowany. W latach 1924-1928 najpierw pomocnik attache, a pniej attache wojskowy przy
poselstwie RP w Moskwie. Od 1929 w subie dyplomatycznej MSZ. Od 1 grudnia 1935 roku do 17 wrzenia
1939 roku wicedyrektor Departamentu Polityczno-Ekonomicznego MSZ i naczelnik Wydziau Wschodniego.
Po kampanii wrzeniowej przedosta si do Francji, a po kapitulacji Francji, przez Lizbon wyjecha do Brazylii,
gdzie zmar w Rio de Janeiro w 1967 roku. Spowinowacony z prezydentem RP Ignacym Mocickim. Wedug
rde rosyjskich co najmniej do roku 1937 by wysokopatnym, bardzo cennym agentem Zarzdu
Wywiadowczego RKKA zwerbowanym dziki jego homoseksualizmowi i skonnoci do hazardu.
97
Hempel-Wilak Jan Josiforowicz , Polak, urodzony 3 maja 1877 roku w Prawdzie na Podlasiu. Od 1911 roku
w PPS-Lewicy. Od 1920 roku w PPS, od 1921 roku w KPRP a potem w KPP. Od 1927 roku we wadzach
centralnych partii. Aktywny w ruchu spdzielczym i ateistycznym. Publicysta i krytyk literacki. Kilkakrotnie
wiziony. W 1932 roku wypuszczony za kaucj wyjecha do ZSRS, gdzie pracowa w polskojzycznych
publikacjach, gwnie w Trybunie Radzieckiej i Kulturze Mas. Aresztowany 19 stycznia 1937 roku.
Rozstrzelany 2 wrzenia 1937 roku.
98
Naujokajtis Kazimierz Josiforowicz, Litwin, urodzony we wsi Auszkadarine w 1896 roku. Czonek WKP(b).
Od 1923 roku naczelnik 3 referatu (antypolskiego) Wydziau Kontrwywiadowczego WCzK. W 1929 roku
naczelnik 3 referatu Wydziau Specjalnego OGPU (sprawy polskie, przemyt, pogranicze, urzdy celne).
Naczelnik okrgowego zarzdu milicji robotniczo-chopskiej w Saratowie. Aresztowany 3 czerwca 1937 roku.
Rozstrzelany 21 sierpnia 1938 roku.
99
Konic-Gorfinkel Eugeniusz azarowicz, Polak, urodzony w Sierpcu w 1897 roku. Czonek KPP. Przed
aresztowaniem referent spraw polskich i pastw batyckich w Ludowym Komisariacie Spraw Zagranicznych.
Aresztowany 9 czerwca 1937 roku. Rozstrzelany 21 sierpnia 1937 roku.
100
Morsztyn Hieronim Markowicz, yd, urodzony w odzi 14 maja 1901 roku. Czonek WKP(b). W pierwszej
poowie lat 1930-tych pierwszy sekretarz sowieckiego poselstwa na otwie. Przed aresztowaniem zastpca
kierownika sektora ekonomicznego Ludowego Komisariatu Spraw Zagranicznych. Aresztowany 9 czerwca 1937
roku pod zarzutem szpiegostwa. Rozstrzelany 25 sierpnia 1937 roku.

Ludowym Komisariacie Spraw Zagranicznych, Pestkowski w rnych komisjach polskosowieckich, itd.).

Czonkowie organizacji pracujcy na oficjalnych lub potajemnych sowieckich placwkach
zagranicznych kontaktowali si tam z przedstawicielami POW i Oddziau II polskiego Sztabu
Generalnego (oganowski, Baraski i inni w Warszawie, Brzozowski H.. w Finlandii,
Czechosowacji i Japonii, Leszczyski w Kopenhadze, Budkiewicz we Francji, itd.).
Wreszcie wielu wanych rezydentw (Sosnowski, Pestkowski) posiadao skomplikowane
szyfry i hasa do kontaktw.
Tymi wszystkmi kanaami cznoci do Warszawy byy systematycznie przekazywane
informacje szpiegowskie oraz informacje o dziaalnoci organizacji, a z gownej centrali POW
i Oddziau II polskiego Sztabu Generalnego otrzymywano rodki pienine i dyrektywy o
kierunkach aktywnej dziaalnoci organizacji.

Sabotaowa i dywersyjna dziaalno wywiadu polskiego w gospodarce

narodowej ZSRS.
Niezwocznie po zakoczeniu wojny domowej, wywiad polski, poprzez moskiewsk central
POW oraz rwnolegle innymi kanaami rozpocz dziaalno sabotaow skierowan
pocztkowo przeciwko programowi odbudowy przemysu ZSRS.
W 1925 roku przyjedajcy do Moskwy przedstawiciel warszawskiej centrali POW, M.
Sokolnicki101, przekaza Unszlichtowi dyrektyw nasilenia dziaalnoci sabotaowej,
uzupenion wkrtce wytycznymi o przejciu do dziaa dywersyjnych.
Zgodnie z tymi dyrektywami moskiewska centrala POW rozwina i prowadzia a do
likwidacji, szeroko zakrojon dziaalno dywersyjno-sabotaow, ktrej celem byo
osabienie zdolnoci obronnej ZSRS.
Wielu wanych czonkw POW wprowadzono do organw dowdczych RKKA i RKKF
[Robotniczo-Chopska Czerwona Flota], a take do instytucji pastwowych zajmujcych si
problemami obronnoci kraju (stanowiska w RKKA, w Zarzdzie Marynarki Wojennej, w
sektorach obrony, transportu i metalurgii Pastwowego Komitetu Planowania ZSRS, w
Gwnym Zarzdzie Przemysu Morskiego i innych.).
W 1925 roku przy sztabie RKKA zosta utworzony wydzia wojskowo-ekonomiczny Zarzdu
Mobilizacyjnego.
W tym czasie do pracy na stanowisku dowdczym wprowadzony zosta czonek POW Botner
S.,102 ktry jak si okazao by rwnoczenie czonkiem polskiej szpiegowsko-dywersyjnej
101

Sokolnicki Micha, Polak, urodzony 6 lutego 1880 roku w Kaszewach Kocielnych. Czonek PPS od 1903
roku. Bliski wsppracowanik Jzefa Pisudskiego. Mason. Jeden z organizatorw i przywdcw POW. W 1919
w polskiej delegacji na Konferencj Pokojow w Paryu oraz w poselstwie w Londynie. W latach 1920-1922
pose RP w Finlandii i Estonii. W latach 1923-1931 wykadowca Szkoy Nauk Politycznych w Warszawie. W
latach 1931-1936 pose RP w Danii. Od 1936 ambasador RP w Turcji. Po II wojnie wiatowej pozosta w Turcji i
wykada na uniwersytecie w Ankarze. Zmar w Ankarze 17 stycznia 1967 roku.
102
Botner Stefan Oswaldowicz Polak, urodzony 28 listopada 1890 roku w Stawisznej. W 1924 roku ukoczy
Akademi Wojskow RKKA. Redaktor pisma Wojskowa Myl. W stopniu intendenta brygady, naczelnik
sektora obrony Pastwowego Komitetu Planowania ZSRS. Aresztowany 16 czerwca 1937 roku, rozstrzelany 14

grupy Gorbatiuka.103 Botner S.O. prowadzi w Zarzdzie Mobilizacyjnym sztabu RKKA

powan dziaalno sabotaow, ktrej celem byo doprowadzenie do klski ZSRS w
przyszej wojnie.
Przy rozpracowywaniu problemw mobilizacji, grupa drog przeniesienia centrum uwagi na
sprawy zabezpieczenia tyw, sabotaowo obcia jako zawyone zapotrzebowanie armii
na czas wojny. Terminy mobilizacyjnego uruchamiania przemysu wyduay si do roku i
duej, co w istocie czynio szereg przedsiebiorstw nieprzygotowanymi do obrony.
Rozwizanie problemw zaopatrzenia Armii Czerwonej w technik wojenn i jej
udoskonalenie systematycznie zaamywao si.
W 1927 roku utworzony zosta sektor obrony Pastwowego Komitetu Planowania ZSRS,
ktry mia spenia najistotniejsz rol w przygotowywaniu obrony kraju, mobilizacji
przemysu i transportu.
Dla przechwycenia kontroli nad tym najwaniejszym odcinkiem, moskiewska centrala POW
wprowadzia do pracy kierowniczej w sektorze obrony Pastwowego Komitetu Planowania
ZSRS pocztkowo wspomnianego Botnera, a nastpnie przy wspudziale jego i Unszlichta,
w skad personelu sektora weszli czonkowie POW: Kolesiski W.A.,104 Muklewicz Anna105,
Szeryski Zdzisaw i inni, a w 1931 roku i sam Unszlicht, ktry zajmowa stanowisko
zastepcy przewodniczcego Pastwowego Komitetu Planowania ZSRS. Osoby te, z kolei,
wcigny do pracy w organizacji szereg odpowiedzialnych pracownikw sektora obrony.
W swojej praktycznej dziaalnoci organizacja dya przede wszystkim do sparaliowania
rozwoju przemysu wojskowego.
Pocztkowo czonkowie organizacji otwarcie wystpowali przeciwko budowie zakadw
wojskowych pod pozorem, e jest to inwestycja droga i przekraczajca moliwoci, stosujc
te sabota rekomendowali, by produkcj wojskow uruchamia w przemyle cywilnym.
W dziaalnoci tej, Unszlicht, Kolesiski, Botner i inni, sprzymierzali si z trockistowsk
grup Smigi106 w Najwyszej Radzie Gospodarczej ZSRS.
wrzenia 1937 roku.
103

Gorbatiuk Aleksandr Jakowlewicz Rosjanin, urodzony 24 sierpnia 1891 roku w Kijowie. Pukownik.
Zwolniony ze sztabu Charkowskiego Okrgu Wojskowego 29 kwietnia 1937. Skazany na kar mierci za udzia
w wojskowo-faszystowskiej organizacji terrorystycznej przez Kolegium Wojskowe Sdu Najwyszego ZSRS 2
lipca 1937 roku i tego samego dnia rozstrzelany.
104

Kolesiski Wacaw Alfonsowicz Polak, urodzony 18 marca 1898 roku w Lidzie. Zastpca naczelnika II
Gwnego Zarzdu Ludowego Komisariatu Przemysu Obronnego. Aresztowany 9 kwietnia 1937 roku. Skazany
na kar mierci za udzia w organizacji szpiegowsko-terrorystycznej przez Kolegium Wojskowe Sdu
Najwyszego ZSRS 2 wrzenia 1937 roku i tego samego dnia rozstrzelany.
105

Muklewicz Anna Jakowlewna Rosjanka, urodzona w 1900 roku w Sankt-Petersburgu. Naczelnik wydziau
bilansu materiaowego i gospodarki materiaami w Pastwowym Komitecie Planowania ZSRS. Aresztowana 26
maja 1937 roku. Skazana na kar mierci za sabota i udzia w antysowieckiej organizacji POW przez Wojenne
Kolegium Wojskowe Sdu Najwyszego ZSRS 25 listopada 1937 roku i nastpnego dnia rozstrzelana.
106

Smiga Ivar Tenisowicz , otysz, urodzony w 1892 roku w Aloja na otwie. W czasie wojny polskobolszewickiej w sztabie VII Armii. W latach 1921-1928 wiceprzewodniczcy Najwyszej Rady Gospodarczej
ZSRS. W 1929 roku usunity z Komitetu Centralnego WKP(b). Aresztowany 1 stycznia 1935 roku, skazany na
mier za udzia w organizacji terrorystycznej i rozstrzelany 10 stycznia 1937 roku.

Nastpnie od ryzykownych jawnych wystpie przeciwko budownictwu wojskowemu,

organizacja przesza do bardziej skrytych metod osabiania sowieckiej bazy obronnej.
W trakcie opracowywania planw szerokiej rozbudowy przemysu zbrojeniowego w sektorze
obrony Pastwowego Komitetu Planowania ZSRS, czonkowie organizacji celowo rozpraszali
rodki na liczne budowane obiekty i w ten sposb nie zapewniali potrzebnych rodkw na
najwaniejsze budowy. W rezultacie budowa zakadw zbrojeniowych przecigaa si,
terminy si wyduay, powstawaa nierwnowaga mocy przerobowej midzy
poszczeglnymi wydziaami, przy czym popierano praktyk budowania obiektw bez ich
projektowania.
W tym wzgldzie szczeglnie charakterystyczne s kopoty z budow i modernizacj fabryk
amunicji, ktrych celem, w poczeniu z innymi dziaaniami sabotaowymi, byo
doprowadzenie do tak zwanego godu amunicji w czasie wojny.
W wielu rejonach, na przykad na Uralu, zbudowane zostay tylko fabryki pociskw, ale
fabryki materiaw wybuchowych nie byo. Doprowadzio to i nadal prowadzi do tego, e
produkcja korpusw ppociskw oddalona jest o kilka tysicy kilometrw, gdzie maj by one
uzbrojone. W przypadkach kiedy budowa fabryki materiaw wybuchowych bya mimo
wszystko prowadzona, jej wznoszenie byo wiadomie hamowane, a obsugujce fabryk
materiaw wybuchowych inwestycje towarzyszce (woda, para, energia, kanalizacja) byy
dezorganizowane.
W sposb celowy doprowadzano rwnie do problemw na budowach fabryk korpusw
pocieskw. Unszlicht, Kolesiski, Botner w roboczym kontakcie z organizacj trockistowsk
w przemyle (Piatakow, Smiga, Jerman,107 Kroewski108) celowo komplikowali osiganie
mocy produkcyjnej tych zakadw, przecigali ich budow i modernizacje.
Podobna sytuacja miaa miejsce przy produkcji prochw. W sektorze obrony Pastwowego
Komitetu Planowania ZSRS podczas prac nad planami budowy nowych fabryk prochu,
Unszlicht, Kolenicki, Botner przyjmowali i wdraali majce charakter sabotaowy wytyczne
Ratajczaka109, w szczeglnoci rozliczania mocy przerobowej wedug przestarzaych norm.
Rwnoczenie prowadzono sabota, ktrego celem byo opnianie budowy nowych
obiektw (na przykad Aleksiskiego kombinatu produkcji prochw w obwodzie
moskiewskim), dezorganizacji inwestycji towarzyszcych fabrykom prochw i przerywania
modernizacji starych zakadw (Kazaska nr 40, im. Kosiakowa nr 44 i innych).

107

Jerman Semen Zinowiewicz, yd, urodzony w 1900 roku w potawskiej gubernii. Czonek WKP(b). Przed
aresztowaniem zastpca naczelnika w gwnym zarzdzie wojskowo-mobilizacyjnym Ludowego Komisariatu
Przemysu Cikiego. Aresztowany 18 grudnia 1936 roku. Rozstrzelany 10 wrzesnia 1937 roku.
108
Kroewski Marcel Lwowicz (prawdziwe nazwisko Kriczewski Hirsz Morduch Lejbowicz), yd, urodzony 16
maja 1898 w Nowogrodzie Sewierskim, Czonek WKP(b). W 1920 roku by krtko komisarzem politycznym 16
dywizji kawalerii. Przed aresztowaniem zastpca naczelnika w gwnym zarzdzie wojskowo-mobilizacyjnym
Ludowego Komisariatu Przemysu Cikiego. Aresztowany 18 grudnia 1936 roku. Rozstrzelany 21 sierpnia
1937 roku.
109
Ratajczak Stanisaw Antonowicz, Niemiec, urodzony w 1894 roku w Holensaltz. W 1914 roku suy w armii
niemieckiej. W 1915 roku wzity do rosyjskiej niewoli. W latach 1917-1920 suy w RKKA. Czonek WKP(b).
Od pocztkw lat 1930-tych naczelnik gwnego zarzdu przemysu chemicznego Ludowego Komisariatu
Przemysu Cikiego. Aresztowany 19 wrzenia 1936 roku. Na procesie oskarony o szpiegostwo na rzecz
Niemiec. Rozstrzelany 1 lutego 1937 roku.

W dziedzinie planowania organizacja celowo zaniaa plany zapotrzebowania na metale w

zamwieniach wojskowych, przekazywaa faszywe, celowo zanione dane o mocy
produkcyjnej przemysu zbrojeniowego, dowodzc, e plany zamwie resortu obrony dla
przemysu zbrojeniowego s niemoliwe do zrealizowania i maksymalnie zmniejszaa
zamwienia mobilizacyjne resortu obrony i Ludowego Komisariatu Szlakw
Komunikacyjnych. (NKPS), w rezultacie czego, z roku na rok zwikszay si zalegoci w
programie budownictwa obronnego i braki w zapasach mobilizacyjnych.
Plany zapewnienia przemysowi zmobilizowanej siy roboczej przez szereg lat nie byy w
ogle opracowywane.
Nie biorc pod uwag spodziewanych brakw w zaopatrzeniu przemysu zbrojeniowego w
metale kolorowe w czasie wojny, hamowano przedsiwzicia zmierzajce do zastpowania
metali kolorowych podobnie jak hamowano rozwj przemysu metali rzadkich.
W sektorze obrony Pastwowego Komitetu Planowania ZSRS odkadano celowo prace na
poszczeglnymi odcinkami przygotowa mobilizacyjnych , w szczeglnoci przygotowania
mobilizacji w dziedzinie ochrony zdrowia i rolnictwa.
Unszlicht osobicie, przy pomocy zwerbowanego przez siebie dla polskiego wywiadu
trockisty Emszanowa110, dokona znaczcego sabotau w sektorze transportu Pastwowego
Komitetu Planowania ZSRS.
Celem tych dziaa sabotaowych bya dezorganizacja dostaw surowca do fabryk i odbioru
gotowej produkcji drog zaniania norm i wskanikw. Niezbdne remonty w dziedzinie
transportu nie byy wykonywane z powodu obcinania zamwie NKPS na metale. Likwidacja
wskich garde w transporcie bya sztucznie hamowana poprzez sabota przy rozdziale
dotacji asygnowanych podczas zatwierdzania gwnych list remontw kapitalnych w
transporcie.
Plan przewozw mobilizacyjnych kolej ukadany by przez dugi czas w ten sposb, e wraz
z ogoszeniem mobilizacji wojennej miay by wstrzymywane przewozy gospodarcze, co
oznaczao zaamanie si mobilizacji przemysu i normalnego ycia na tyach.
Najistotniejsza dziaalno sabotaowo-dywersyjna prowadzona bya przez jednego z
przywdcw POW, Muklewicza R.A., w systemie floty wojenno-morskiej i cikiego
przemysu morskiego.
Od chwili kiedy zosta mianowany dowdc si morskich RKKF w 1925 roku, Muklewicz
zacz energicznie organizowa antysowieckie kadry, by wykorzysta je w dziaalnoci POW.

110

Emszanow Aleksandr Iwanowicz, Rosjanin, urodzony w 1891 roku w gubernii permskiej. W 1905 roku
telegrafista kolejowy. Czonek WKP(b) od 1917 roku. W latach 1917-1920 naczelnik permskiej magistrali
kolejowej. Od 1926 roku naczelnik magistrali Zachodnio-Chiskiej, pniej naczelnik magistrali kolejowej
Moskwa-Donbas. W chwili aresztowania w rezerwie Ludowego Komisariatu Szlakw Komunikacyjnych.
Aresztowany 14 stycznia 1937 roku. Rozstrzelany 26 listopada 1937 roku.

Muklewicz wcign do pracy sabotaowej swojego zastpc, Kurkowa P.I.,111 zwolennika

Zinowiewa. Kurkow wszed do antysowieckiej organizacji we flocie morskiej i poprzez niego
Muklewicz wykorzystywa t grup w interesach POW.
Dziaalno sabotaowa we flocie rozpocza si od hamowania budowy torpedowcw,
okrtw patrolowych i pierwszej serii odzi podwodnych. Projektowanie tych okrtw
Muklewicz powierzy Ignatiewowi112, ktry sta na czele grupy sabotaystw w komitecie
naukowo-technicznym. Zatwierdzane przez Rad Wojskowo-Rewolucyjn terminy
wykonania projektw i budowy tych jednostek byy samowolnie naruszane i zmieniane.
Budowane na pochylniach okrty byy po kilka razy roznitowywane i skadane na nowo.
Zamwienia na wyposaenie niekompletne i skadano je nieterminowo.
Przechodzc w 1934 roku na stanowisko przewodniczcego Gwnego Zarzdu Przemysu
Okrtowego Muklewicz i tam zorganizowa grup sabotaowo-dywersyjn, nie tracc
kontaktu z antysowieck organizacj w RKKF.
Do organizacji sabotaowej w przemyle okrtowym Muklewicz wcign ponad 20
zajmujcych kierownicze stanowiska pracownikw zwizanych ze rodowiskami trockistw,
zwolennikw Zinowiewa oraz spord innych antysowiecko nastawionych specjalistw. Z ich
pomoca Muklewicz rozwin szerok dziaalno sabotaow i dywersyjn w Gownym
Zarzdzie Przemysu Okrtowego i w zakadach budowy okrtw.
W rezultacie tej dziaalnoci wstrzymana zostaa budowa i przekazanie resortowi
wojskowemu wielu okrtw i odzi podwodnych. W szczeglnoci w wyniku opnienia
produkcji silnikw wysokoprnych nie zostay oddane w biecym roku odzie podwodne
dla Dalekiego Wschodu. W odzi podwodnej Malutka w wyniku sabotau zwikszono
gabaryty, co uniemoliwio przewoenie jej kolej. Zaamaa si seryjna produkcja
niszczycieli. Kaduby prototypowych niszczycieli okazay si zbyt lekkie, co przeszkodzio w
zainstalowaniu artylerii na rufie. Na krownikach artyleria przeciwlotnicza rozmieszczona
jest w sposb, e w walce nie moe by uyta jednoczenie. W Zakadach Mikoajewskich
przerwane zostay przygotowania pochylni do pooenia stpki pod kaduby okrtw
liniowych.
W wyniku porozumienia z organizacjami antysowieckimi w RKKF prby gotowych okrtw
byy systematycznie hamowane i okrty nie byy oddawane do eksploatacji.
Rwnolegle z szeroko zakrojonym sabotaem, Muklewicz przygotowywa akty dywersyjne.

111

Kurkow Piotr Iwanowicz, Rosjanin, urodzony we wsi Soodcza w okrgu riazaskim w 1889 roku. Podoficer
we flocie carskiej. Czonek WKP(b) od 1917 roku. Ukoczy kursy Wyszej Akademii Morskiej. Komisarz
pancernika Sewastopol. W latach 1920-1924 w radzie wojennej Floty Batyckiej. W latach 1923-1925
naczelnik gwnego morskiego zarzdu gospodarczo-technicznego. W latach 1926-1935 zastpca naczelnika w
rnych strukturach sowieckiej marynarki wojennej. W latach 1935-1936 zastpca dowdcy Floty
Czarnomorskiej do spraw materiaowo-technicznych. Aresztowanmy 25 marca 1937 roku. Rozstrzelany 29
sierpnia 1937 roku.
112
Prawdopodobnie chodzi o Ignatiewa Nikoaja Iwanowicza, Rosjanina, urodzonego we wsi Krasnyj Rawiec
w gubernii tulskiej w 1880 roku. Kapitan 1 rangi carskiej marynarki wojennej. Bezpartyjny. Zastpca naczelnika
wydziau A naukowo-badawczego instytutu budowy okrtw wojennych. Aresztowany po raz pierwszy 30
kwietnia 1930 roku i skazany na 10 lat pozbawienia wolnoci. Zwolniony w 1934 roku. W roku 1937 zastpca
naczelnika wydziau A naukowo-badawczego instytutu budowy okrtw wojennych. Aresztowany powtrnie 25
listopada 1937 roku. Rozstrzelany 27 kwietnia 1938 roku.

I tak w szczeglnoci wedug wytycznych Muklewicza czonkowie organizacji w przemyle

budowy okrtw Strielcow113 i Brodski114 mieli organizowa wyczenie z uytku duych
pochylni Stoczni Batyckiej. Dywersj t zamierzano przeprowadzi albo przez
spowodowanie zwarcia kabli elektrycznych przebiegajcych licznie przez okoliczne lasy, albo
drog eksplozji adunku wybuchowego. Muklewiczowi nie udao si jednak przeprowadzi tej
dywersji.
Przygotowywane byo rwnie sparaliowanie wielu duych zakadw zbrojeniowych w
Leningradzie, w tym wyczenie z uytku czci agregatw w Zakadach im. Kirowa.
Zastpca dyrektora tych zakadw, Leon Markowski115, okaza si czonkiem POW.
Grupy dywersyjne w najwikszych zakadach budowy samolotw (fabryka nr 22, zakady
budowy samolotw w Permie i inne), zakadach artyleryjskich (im. Mootowa, Barykady,
tulski i kijowski Arsena) i w przemyle chemicznym byy organizowane przez
oganowskiego, Budniaka,116 Artamonowa117, Baraskiego i innych.
Najsilniejsz baz dla siatki dywersyjnej w przemyle stanowi uciekinierzy i emigranci z
Polski, ktrzy przewanie osiedlili si na Uralu i na Syberii. Poniewa w ostatnich latach w
najwaniejszych przedsibiorstwach zbrojeniowych przeprowadzono czystk wrd ludzi tej
kategorii, polski wywiad i POW dla utworzenie szczeglnie zakonspirowanej sieci
dywersyjnej zwerboway rne niepolskie elementy zatrudnione w przemyle zbrojeniowym i
do tej pory nie zdemaskowane.
Dziaalno dywersyjna polskiego wywiadu w transporcie skupiaa si na kolei zachodniego
teatru wojennego i magistrali syberyjskiej, gwnie na odcinku uralskim, w celu odcicia
Dalekiego Wschodu od centralnej czci Zwizku. Demaskowanie polskich grup
dywersyjnych w transporcie dotychczas nie jest jednak poprawnie zorganizowane.
W szeregu przypadkach, dla sprawdzenia gotowoci siatki dywersyjnej zorganizowanej na
czas wojny, organizacja przeprowadzaa w wielu miejscach akty dywersyjne.
I tak, czonek POW w obwodzie dniepropietrowskim Wejcht118 zgodnie z rozkazem
ukraiskiej centrali POW dokona aktu dywersji w Elektrowni Kamieskiej, w wyniku
ktrego elektrownia zostaa cakowicie zniszczona.

Dziaalno terrorystyczna wywiadu polskiego.

113

Bliszych danych nie znaleziono.

Bliszych danych nie znaleziono.
115
Markowski Leon Adamowicz (prawdziwe nazwisko Zandberg), yd, urodzony w odzi w 1895 roku.
Czonek WKP(b) od 1917 roku. Przed aresztowaniem zastpca dyrektora do spraw administracyjnogospodarczych i materiaowych Zakadw im. Kirowa, najwikszej w Rosji firmy metalurgiczno-maszynowej.
Aresztowany 31 marca 1937 roku. Rozstrzelany 9 wrzenia 1937 roku.
116
Bliszych danych nie znaleziono.
117
Artamonow Konstantin Michajowicz, Rosjanin, urodzony w Ama-Acie1892 roku. Syn carskiego generaa.
Oficer-artylerzysta carskiej armii. Czonek WKP(b) od marca 1920 roku. W latach 1920-1921 penomocnik Lwa
Trockiego w Ludowym Komisariacie Szlakw Komunikacyjnych. W latach 1921-1922 naczelnik zarzdu
gospodarczego Ukraiskiej CzK. Pniej na rnych stanowiskach w administracji rzdowej. Przed
aresztowaniem zastpca naczelnika 3 gwego zarzdu Ludowego Komisariatu Przemysu Obronnego.
Aresztowany 25 marca 1937 roku. Rozstrzelany 7 padziernika 1937 roku.
118
Bliszych danych nie znaleziono.
114

Zgodnie z dyrektywami z Warszawy, Unszlicht, Makowski, Dbal, Wilak, Matuszewski119 i

inni przygotowywali, wsplnie z trockistami, akty terroru o charakterze centralnym.
Matuszewski, na przykad, zorganizowa w aparacie moskiewskiej milicji grup POW,
wcign do niej razem z Szyprowskim120 (byy sekretarz komitetu partyjnego milicji) du
liczb pracownikw milicji (w tym rwnie nie-Polakw), ktrzy prowadzili wywrotow
dziaalno na rnych odcinkach suby milicyjnej (suba zewntrzna, czno, ochrona
metra, stowki milicyjne).
Zgodnie z dyrektywami, Dbal, Matuszewski i Szyprowski przygotowywali zamachy
terrorystyczne o charakterze centralnym wykorzystujc obecno grupy przy ochronie
obiektw, ktre byy odwiedzane przez czonkw wadz.
Zwerbowany przez Sosnowskiego w Saratowie polski agent Kasperski121 (redaktor gazety
obwodowej Komunista) wchodzi w skad organizacji trockistowskiej, by zwizany z
central Kraju Saratowskiego i obok uczestnictwa w dziaaniach dywersyjno-sabotaowych
(grupa dywersyjna w fabryce kombajnw, zakadach produkcji akumulatorw oowiowych
195 i innych) wczy si do przygotowa zamachw terrorystycznych na szczeblu
centralnym.
Roboczy kontakt z central trockistowsk utrzymywali take Sosnowski i Pilar biorcy udzia
w przygotowaniu aktw terrorystycznych.
Saratowska grupa POW poprzez tego Kasperskiego bya w kontakcie z antysowieck
organizacj prawicow w Saratowie.
Likwidowana obecnie filia POW w obwodzie dniepropietrowskim przygotowywaa zamachy
terrorystyczne wsplnie z organizacj trockistowsko-eserowsk w Dnieprodzierysku i
uzgadniaa z ni sw dziaalno dywersyjno-sabotaow.
Obok dziaalnoci terrorystycznej w moskiewskiej centrali POW istniaa te dyrektywa, aby
przygotowa szereg grup bojowych dla przeprowadzenia zamachw terrorystycznych na
szczeblu centralnym w chwili agresji wojskowej na ZSRS.
Prac nad utworzeniem takich grup prowadzi czonek moskiewskiej centrali POW
Pestkowski.

Sabota sowieckiej pracy wywiadowczej i kontrwywiadowczej.

119

Bliszych danych nie znaleziono.

Szyprowski Adam Ludwikowicz, Polak urodzony w Dbrowie w 1893 roku. Czonek WKP(b) od 1920 roku.
Przed aresztowaniem sekretarz partyjnego komitetu Gwnego Zarzdu Milicji NKWD. Aresztowany 16 maja
1937 roku. Rozstrzelany 28 sierpnia 1937 roku.
121
Kasperski Wadimir Wadimirowicz. Urodzony w maju 1896 roku w Holmie w obwodzie pskowskim. W
czasie wojny domowej komisarz polityczny troickiej linii kolejowej. W latach 1921-1922 redaktor naczelny
ukazujcej si w Czelabisku Sowieckiej Prawdy. Pniej kieruje gazetami partyjnymi w Sewastopolu,
Stalingradzie, Jarosawiu i innych miastach. W 1936 roku zostaje redaktorem naczelnym ukazujcego si od
1906 do 1991 roku dziennika Komunista, organu obwodowego komitetu partyjnego w Saratowie.
Aresztowany w maju 1937 roku. Skazany i rozstrzelany 21 maja 1938 roku.
120

Po zakoczeniu wojny sowiecko-polskiej podstawowa kadra organizacji wraca do Moskwy i

wykorzystujc zajmowane przez Unszlichta stanowisko zastpcy przewodniczcego WCzKaOGPU, a nastpnie zastpcy przewodniczcego Rady Wojskowo-Rewolucyjnej, rozwija
dziaalno dla przejcia kontroli nad istotnymi odcinkami dziaalnoci WCzK i OGPU (Pilar
naczelnik KRO WCzK [kontrwywiad], Sosnowski i jego grupa w KRO WCzK, Olski
przewodniczcy GPU Biaorusi, Ichnowski122 naczelnik EKU GPU,123 Miedwied
przewodniczcy MCzK,124 pniej zmieni Messinga na stanowisku PP125 OGPU w LWO,126
oganowski, Baraski i wielu innych w strukturach INO WCzK-OGPU-NKWD) i Zarzdu
Wywiadu RKKA (Bortnowski i inni).
W minionych latach dziaalno organizacji w strukturach WCzK-OGPU-NKWD i Zarzdzie
Wywiadu RKKA prowadzona bya w nastpujcych kierunkach:
1. Cakowity parali naszej dziaalnoci kontrwywiadowczej przeciw Polsce,
zapewnienie bezkarnej i pomylnej pracy polskiemu wywiadowi w ZSRS, uatwienie
infiltracji i legalizacji agentury na terytorium ZSRS i na rne odcinki gospodarki
narodowej kraju.
W Moskwie Pilar, Olski, Sosnowski i inni, na Biaorusi Messing, w Leningradzie
Miedwied, Janiszewski,127 Sdzikowski128 i inni systematycznie sabotowali dziaania
naszych organw przeciw polskiemu wywiadowi, chronili przed porak lokalne
organizacje POW uprzedzajc grupy i poszczeglnych czonkw POW o istniejcych
materiaach, przygotowywanych operacjach, przetrzymywali i niszczyli informacje o
dziaalnoci POW napywajce od uczciwych agentw, wprowadzali do siatek
szpiegowsko-informatorskich podwjnych agentw pracujcych dla Polakw, nie
dopuszczali do aresztowa, zamykali sprawy.
2. Przejcie i parali caej pracy wywiadowczej NKWD i Zarzdu Wywiadu RKKA
przeciw Polsce, szeroka, planowa dezinformacja i wykorzystywanie naszego aparatu
wywiadu zagranic do dostarczania informacji o innych krajach i do dziaa
antysowieckich na arenie midzynarodowej.
I tak czonek POW Staszewski, wyznaczony przez Unszlichta do pracy zagranicznej
wykorzysta swj pobyt w Berlinie w 1932 roku do poparcia Brandlera,129 by dziaajc
122

Ichnowski Marian Kazimierzowicz, Polak, urodzony w Radomiu w 1886 roku. W czasie wojny polskobolszewickiej penomocnik Biura Polskiego przy KC WKP(b) w sztabie 4 Armii RKKA. W 1921 roku
naczelnik Zarzdu Ekonomicznego GPU, gdzie wraz z Dzieryskim formuowa zadania WCzK w wietle
Nowej Polityki Ekonomicznej (NEP). Przed aresztowaniem naczelnik zarzdu przymongolskich szlakw
komunikacyjnych. Aresztowany 21 marca 1937 roku. Rozstrzelany 1 listopada 1937 roku.
123
Utworzony 25 stycznia 1921 roku Zarzd Ekonomiczny WCzK powoany do walki z kontrrewolucj w
gospodarce, przede wszystkim dla zwalczania szpiegostwa gospodarczego, sabotau i dywersji.
124
Moskiewska Komisja Nadzwyczajna moskiewski oddzia WCzK
125
Penomocny Przedstawiciel funkcja w WCzK, OGPU i NKWD w latach 1920-tych i 1930-tych.
126
Leningradzki Okrg Wojskowy
127
Janiszewski Dionizy Julianowicz, Polak, urodzony w Warszawie w 1898 roku. Czonek WKP(b) od 1919 do
1934 roku nastpnie usunity z partii. Zastpca naczelnika Wydziau Specjalnego Leningradzkiego Okrgu
Wojskowego. Zesany na Koym do kopalni zota po zamachu na Kirowa. Aresztowany powtrnie 20 listopada
1937 roku. Rozstrzelany 10 stycznia 1938 roku.
128
Sdzikowski Iwan Wiktorowicz, Polak urodzony w Radomiu w 1895 roku. Czonek WKP(b) od 1919 roku.
Usunity z partii w zwizku z aresztowaniem w 1937 roku. Penomocnik operacyjny Oddziau Rejonowego
NKWD w Borowiczach. Aresztowany 22 stycznia 1937 roku. Rozstrzelany 27 sierpnia 1937 roku.
129
Brandler Heinrich, Niemiec, urodzony 3 lipca 1881 roku w Wandsdorf. Zaoyciel Komunistycznej Partii
Niemiec (KPD) i jej przewodniczcy w latach 1921-1924. Opowiedzia si przeciwko organizacji zbrojnego

wedug bezporednich dyrektyw Unszlichta doprowadzi do przerwania i klski

powstania proletariackiego w Niemczech.
Czonek POW bikowski, skierowany przez Bronkowskiego do pracy zagranicznej
Zarzdu Wywiadu RKKA, prowadzi dziaalno prowokatorsk, ktrych celem byo
skomplikowanie dwustronnych stosunkw midzy ZSRS a Angli.
Zgodnie z dyrektywami Unszlichta, czonkowie organizacji oganowski i Baraski
wykorzystali swj pobyt w Warszawie z ramienia INO w okresie odsunicia
Pisudskiego od wadzy dla stworzenia pod paszczykiem OGPU dywersyjnych
organizacji pisudczykw, ktre dziaay przeciwko wczesnemu rzdowi endekw w
Polsce i przygotowyway jakoby w imieniu rezydentury INO prowokacyjny
zamach na francuskiego marszaka Focha,130 w czasie jego przyjazdu do Polski, celem
doprowadzenia do zerwania normalnych stosunkw dyplomatycznych midzy Francj
a ZSRS.
3. Wykorzystanie stanowisk czonkw POW w WCzK-OGPU-NKWD do gbokiej
dziaalnoci antysowieckiej i werbunku szpiegw.
Emisariusz Pisudskiego i rezydent Oddziau II polskiego Sztabu Gwnego, I. Sosnowski, na
szerok skal wykorzystywa swoj pozycj w organach w celu nawizania kontaktu z
rnymi, przewanie antysowieckimi elementami nacjonalistycznymi i stan na czele ich
dziaalnoci wywrotowej na Zakaukaziu, w Azji rodkowej i w innych rejonach.
Jednake bodaj najwieksz szkod przyniosa nam teoria i praktyka pasywnoci w
dziaalnoci kontrwywiadowczej, uporczywie i systematycznie prowadzona przez polskich
szpiegw, ktrzy wliznli si do WCzK-OGPU-NKWD.
Wykorzystujc przejcie kierowniczych stanowisk w naszym aparacie kontrwywiadu, polscy
szpiedzy sprowadzali jego prac do przedsiwzi cile obronnych na naszym terytorium.
Nie dopuszczali do dziaalnoci majcej na celu penetracj central wywiadu innych pastw
przez nasz agentur kontrwywiadowcz oraz do innych aktywnych, kontrwywiadowczych
dziaa ofensywnych.
Nie dopuszczajc do stosowania podstawowej zasady pracy kontrwywiadu, polegajcej na
przeniesieniu naszej walki przeciw wywiadom innych pastw na ich wasne terytoria, polscy
szpiedzy w naszych organach doprowadzili do takiej sytuacji, e sowiecki kontrwywiad z
organu, ktremu pastwo sowieckie powierzyo walk przeciwko wywiadom innych pastw i
ich dziaalnoci, zosta w cigu minionych lat cakowicie przeksztacony w bezsilny aparat
cigajcy pojedynczych, drobnych szpiegw.

powstania przez komunistw w 1924 roku. Po upadku powstania wyjecha do ZSRS, ale wkrtce wrci do
Niemiec. W 1929 roku wykluczony z KPD za popieranie Bucharina i Rykowa przeciwko Stalinowi. Po dojciu
Hitlera do wadzy wyemigrowa do Francji, a po upadku Francji w 1940 roku wyjecha na Kub. Do Republiki
Federalnej Niemiec wrci w 1949 roku. Do koca aktywny w lewicowym nurcie politycznym zmar 26
wrzenia 1967 w Hamburgu.
130
Foch Ferdynand, Francuz, urodzony 2 padziernika 1851 roku w Tarbes. Marszaek Francji. W czasie I wojny
wiatowej naczelny dowdca si Sprzymierzonych na froncie zachodnim. W listopadzie 1918 osobicie
podyktowa stronie niemieckiej warunki zawieszenia broni. Przyjaciel Polski, nieprzejednany wrg Niemiec. W
kwietniu 1923 roku odwiedzi Polsk i otrzyma wwczas tytu Marszaka Polski. Zmar 20 marca 1929 w
Paryu.

W przypadkach, kiedy podejmowano prby wyjcia kontrwywiadu za granic, byy one

wykorzystywane albo do wprowadzenia swojej wanej agentury do ZSRS (sprawa
Sawinkowa131), bd do nawizania kontaktw z elementami antysowieckimi i ich
uaktywnienia (sprawa Moskwicza-Bojarowa132, prof. Isiczenko133 i innych).

Prowokatorska dziaalno wywiadu polskiego w Komunistycznej Partii

Polski
Przeniknicie istotnej polskiej agentury do Komunistycznej Partii Polski, do polskiej sekcji
Komitetu Wykonawczego Midzynarodwki Komunistycznej oraz aparatu Kominternu
przesdzaa z gry okoliczno, e przy powstaniu KPP w kocu 1918 roku, do jej
kierownictwa automatycznie weszli licznie wybitni czonkowie POW bdcy wczeniej w
PPS-Lewicy134 i polskiej socjaldemokracji135, ktre poczyy si tworzc parti
komunistyczn136.
Niezalenie od tego grupa kierownicza POW systematycznie wprowadzaa w nastpnych
latach swoj agentur w szeregi partii komunistycznej drog rnych dziaa
prowokacyjnych, rwnoczenie werbowaa nowych agentw wrd nacjonalistycznie
nastawionej inteligencji, ktra przyczya si do ruchu komunistycznego, plasowaa t
agentur w kierowniczych organach partii dla jej rozkadu i wykorzystania w swoich
interesach oraz szeroko wykorzystywaa emigracj polityczn i wymian winiw
politycznych do masowego wprowadzania wasnej agentury do ZSRS.

131

Sawinkow Boris Wiktorowicz, Rosjanin, urodzony 19 stycznia 1879 roku w Charkowie. Czonek organizacji
Bojowej Partii Socjalistw Rewolucjonistw. W latach 1904-1905 organizowa zamachy na carskich
urzdnikw, za ktre w 1906 roku zosta skazany na kar mierci. Uciek z Rosji i powrci dopiero w 1917
roku. Wiceminister spraw wewntrznych w rzdzie Kiereskiego. W czasie wojny polsko-bolszewickiej
organizowa oddziay Rosyjskiej Armii Ludowej do walki, pod polskim dowdztwem, z Armi Czerwon. Po
wojnie zamieszka w Warszawie, gdzie zaoy Ludowy Zwizek Obrony Ojczyzny i Wolnoci (NSZRiS). W
opinii bolszewikw by ich najpowaniejszym przeciwnikiem politycznym na emigracji. Pod naciskiem Moskwy
rzd polski wydali go z kraju w 1921 roku. Zwabiony podstpem przez OGPU w ramach kombinacji
kontrwywiadowczej Syndykat podj prb powrotu, by stan na czele pozorowanej organizacji
antybolszewickiej. Aresztowany natychmiast po przekroczeniu granicy 15 sierpnia 1924 roku. Skazany na
mier w procesie pokazowym, po czym kar zmniejszono do 10 lat wizienia. Wedug oficjalnej wersji popeni
samobjstwo 7 maja 1925 roku. Wedug innych rde zosta zamordowany przez funkcjonariuszy OGPU w
wizieniu na ubiance.
132
Prawdopodobnie bd pisarski w oryginale. Zapewne winno by: Mosewicz-Bojar Nikoaj Andriejewicz,
Rosjanin, urodzony w 1904 roku w Eupatorii. Czonek biaej organizacji Opus. Utrzymywa czno
kuriersk midzy siedzib organizacji w Pradze, przez Polsk na teren ZSRS. Podczas pobytu w ZSRS, w
styczniu 1929 roku, wspierany logistycznie i finansowo przez polsk placwk dyplomatyczn w Moskwie.
cigany przez OGPU przekracza granic z Polsk, skada report w Pradze i ukrywa si w miasteczku Rudaki
pod Biaymstokiem. W kwietniu 1930 roku kolejny raz przekracza sowieck granice. Aresztowany 22 listopada
1930 roku. Uznany winnym szpiegostwa i udziau w organizacji terrorystycznej przez Kolegium OGPU 20
kwietnia 1931 roku. Rozstrzelany 24 kwietnia 1931 roku.
133
Isiczenko Piotr Iwanowicz, Ukrainiec, urodzony w Ochtyrce w 1882 roku. Profesor Moskiewskiego Instytutu
Kooperatywnego. Aresztowany 14 lipca 1923 roku. Rozstrzelany 29 maja 1924 roku za udzia w organizacjii
kontrrewolucyjnej.
134
Polska Partia Socjalistyczna Lewica partia powstaa w 1906 roku po rozamie PPS na zjedzie w Wiedniu.
PPS-Lewica odrzucaa program odzyskania niepodlegoci Polski i opowiadaa si za rewolucj robotnicz w
sojuszu z organizacjami rosyjskimi i zbudowaniem republiki demokratycznej na gruzach caratu z uzyskaniem
dla Polski autonomii w jej ramach.
135
Chodzi o Socjaldemokracj Krlestwa Polskiego i Litwy.
136
PPS-Lewica i SDKPiL poczyy si 16 grudnia 1918 roku w Komunistyczn Parti Robotnicz Polski.

Przykadem najwikszej prowokacji politycznej pisudczyzny jest utworzona przez POW w

1919 roku tak zwana opozycja PPS, ktrej przywdztwo na czele z arskim, LandyWitkowskim,137 Witoldem Szturm de Sztremem138 skadao si z czoowych prowokatorwpeowiakw. Majc pocztkowo za zadanie niedopuci do przejcia zrewolucjonizowanych
elementw z PPS do partii komunistycznej, opozycja nie bya w stanie utrzyma pod
swoim wpywem mas robotniczych, ktre odeszy od PPS w 1920 roku, wesza rzaem z nimi
do KPP i zagarna tam szereg kierowniczych stanowisk.
Innym najwikszym aktem prowokacji politycznej na szerok skal, dokonanym przez
pisudczykw, ktrzy wliznli si do wewntrz KPP i jej kierownictwa, byo wykorzystanie
wpywu partii komunistycznej na masy w czasie zamachu majowego 1926 roku, kiedy ci
prowokatorzy zaproponowali i zrealizowali polityk poparcia przewrotu Pisudskiego przez
parti komunistyczn.
W przewidywaniu, e ta cz czonkw POW, ktra wesza do kierownictwa KPP i
bezporednio pracowaa nad wykorzystaniem partii komunistycznej do wspdziaania z
popierajcymi przewrt Pisudskiego (Warski,139 Kostrzewa,140 Krajewski,141 LandyWitkowski) bdzie skompromitowana i odsunita od kierownictwa, POW trzymaa w
rezerwie drug grup czonkw POW (z Leszczyskim na czele), ktra pozornie
137

Adam Landy (pseudonim Adam Witkowski), Polak, urodzony w 1891 roku. Od 1909 roku czonek PPSLewicy. Od 1915 roku czonek PPS. W latach 1916-1917 czonek Centralnego Komitetu Robotniczego PPS. W
listopadzie 1918 roku przewodniczcy Tymczasowego Komitetu Wykonawczego Rady Delegatw Robotniczych
w Lublinie. Organizator ruchu zwizkowego. W lipcu 1919 roku opuci PPS. Od 1921 roku
czonek Komunistycznej Partii Robotniczej Polski. Kilkakrotnie aresztowany przez wadze polskie wyjecha do
ZSRS. Czonek WKP(b). Od 1927 przedstawiciel KPP w Kominternie. Pracownik i dziaacz komunistycznej
midzynarodwki zwizkowej - Profintern. Aresztowany 19 stycznia 1937 roku. Rozstrzelany 21 sierpnia 1937
roku.
138
Szturm de Sztrem Witold, Polak, urodzony w 1888 roku. Prawnik, dziaacz PPS-Frakcji Rewolucyjnej. W
latach 119-1920 w PPS-Opozycji. Od 1920 roku w Komunistycznej Partii Robotniczej Polski, pniej
przemianowanej na KPP. W latach 1921-1922 zastpca czonka KC KPP. W wojskowym aparacie KPP. Ceniony
agent Zarzdu Wywiadowczego OGPU. dziaajcy nie tylko w Polsce, lecz w caej Europie, w szczeglnoci w
Austrii, gdzie w 1928 roku podejmuje wspprac z wywiadem francuskim a w 1930 roku z wywiadem
niemieckim. W 1930 roku w galicji zachodniej uczestniczy w zarzdzonej przez Stalina operacji werbowania
oficerw Wojska Polskiego. wiadom, e w Moskwie jest oskarany o wspprac z polskim wywiadem
usiowa zdezerterowa z OGPU. W pocig za zbiegiem wysany zosta naczelnik sekcji w Wywiadzie
Zagranicznym OGPU Kazimierz Baraski (pseudonim Kobiecki). Zgin w grudniu 1933 w okolicach Wiednia
w niewyjanionych okolicznociach. (Wedug innej wersji zosta uprowadzony do Moskwy i tam rozstrzelany.)
139
Warski Adolf Stanisawowicz (Samuelowicz) (pseudonim partyjny, waciwe nazwisko Warszawski Adolf
Jerzy), Polak, urodzony 20 kwietnia 1868 w Warszawie. Jeden z zaoycieli SDKPiL. Uczestnik rewolucji 1905
roku. W 1918 roku wspzaoyciel KPP. W latach 1926-1929 czonek kierownictwa KPP. Od 1929 roku w
ZSRS, gdzie otrzyma rent specjaln. Czonek WKP(b). Pracowa w Instytucie Marksa-Engelsa-Lenina nad
histori polskiego ruchu robotniczego. Aresztowany 12 czerwca 1937 roku. Rozstrzelany 21 sierpnia 1937.
140
Koszutska Maria (pseudonim Wera Kostrzewa), Polka, urodzona 2 lutego 1876 w Gwczynie w rodzinie
ziemiaskiej. Od 1902 roku w PPS, a po rozamie partii w PPS-Lewicy. W 1904 roku skazana na zesanie pod
Archangielsk. W 1918 roku gwny ideolog Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (przemianowanej na
KPP). W latach 1918-1924 oraz w latach 1926-1929 czonek KC i Biura Politycznego KPP. W 1926 roku
wyemigrowaa z Polski i przebywaa gwnie w ZSRR. Prowadzia badania nd histori polskiego ruchu
robotniczego. Aresztowana w sierpniu 1937 roku i skazana w padzierrniku na 10 lat wizienia. Zmara w
wizieniu 6 lipca 1939 roku.
141
Krajewski (partyjny pseudonim, waciwe nazwisko Sztejn) Wadysaw, yd, urodzony w 1886 roku w
Warszawie. Od 1904 roku w SDKPiL. W latach 1910-1914 w wizieniu i na zesaniu. W 1916 roku kieruje
warszawsk organizacj SDKPiL. Od 1918 roku w KPP. W latach 1920-1921 czonek KC, a w latach 1923-1929
czonek Biura Politycznego KPP. Od 1930 roku w ZSRS. W latach 1930-1931 pracownik Instytutu Lenina przy
KC WKP(b). W latach 1930-1937 kierownik wydziau kadr w Komitecie Wykonawczym Kominternu.
Aresztowany 26 maja 1937 roku, Rozstrzelany 20 wrzenia 1937 roku.

dystansowaa si od popierania przewrotu 1926 roku i bya przeznaczona do przejcia

kierownictwa KPP po niepowodzeniu grupy Warskiego.
Po majowym przewrocie, dla odcignicia mas robotniczych od przeciwdziaania
zaprowadzeniu przez Pisudskiego nowego, faszystowskiego reimu oraz w celu osabienia i
rozoenia partii komunistycznej od wewntrz, POW opracowaa i zrealizowaa plan szerokiej
walki frakcyjnej midzy grup Leszczyskiego (tzw. mniejszo w KPP) i grup WarskiegoKostrzewy (tzw. wikszo). Obu grupom udao si wcign w walk frakcyjn partyjne
masy i sparalizowa na dugo prac partii.
Kierownictwo partii przeja w rezultacie grupa POW kierowana przez czonka moskiewskiej
centrali POW Leszczyskiego, ktra skoncentrowaa swoj dziaalno na dalszym rozkadzie
parii i hamowaniu ruchu rewolucyjnego w Polsce.
W ostatnich latach wszystkie wysiki centrali POW w Warszawie i Moskwie, w zakresie pracy
wewntrz KPP, skierowane byy na nie dopuszczenie do powstania jednolitego frontu
ludowego w Polsce, a przede wszystkim na przygotowania do wykorzystania partii
komunistycznej do dziaa antysowieckich w czasie agresji zbrojnej Polski na ZSRS.
W tym kierunku Unszlicht i Leszczyski prowadzili specjaln dziaalno dla wykorzystania
kanaw partyjnych przez sub cznoci wywiadu polskiego na czas wojny, a take
opracowany by plan szeregu politycznych dziaa prowokatorskich (przedstawienie w
imieniu KPP ultimatum Kominternowi i WKP(b) o nienaruszalnoci polskiej
niepodlegoci, wydanie antysowieckich odezw do polskiej klasy robotniczej, rozam w
partii, itd.).
Poczynajc od 1920 roku, a na szczglnie szerok skal po przewrocie majowym, POW
wykorzystuje kanay partii komunistycznej i polskiej sekcji Kominternu, do ktrej rwnie
wliznli si wani czonkowie POW tacy jak Sochacki-Bratkowski,142 Leszczyski,
Prchniak,143 Bertyski,144 Bronkowski i wielu innych do systematycznego, zakrojonego na
142

Czeszejko-Sochacki Jerzy (pseudonim Bratkowski), Polak, urodzony w Nieynie 29 listopada 1892 roku. Od
1914 roku w PPS-Frakcja Rewolucyjna. W 1919 wybrany sekretarzem generalym PPS. W szczytowym
momencie wojny polsko-bolszewickiej, w lipcu 1920 roku, wnioskowa by PPS wycofao poparcie dla rzdu.
Poniewa wniosek odrzucono, zrzek si wszystkich funkcji. W 1921 roku wstpi do KPP. Od lutego 1926 roku
pose na Sejm. W 1928 roku utraci immunitet i wyemigrowa z Polski, najpierw do Niemiec, a potem do ZSRS,
gdzie jako przedstawiciel KPP obj funkcj w Komitecie Wykonawczym Kominternu. Aresztowany 13 sierpnia
1933 roku pod zarzutem wsppracy z II Oddziaem Sztabu Gwnego WP. Nie wykluczone, e zosta
zatrzymany w chwili przekazywania materiaw pracownikowi polskiej ambasady w Moskwie. Dnia 4
wrzenia 1933 popeni samobjstwo - wyskoczy podczas przesuchania z pitego pitra gmachu OGPU
na ubiance.
143
Prchniak Edward Andrejewicz, Polak, urodzony 4 grudnia 1882 roku w Nowej Aleksandrii. Czonek
SDKPiL od 1903 roku. W 1911 roku z rekomendacji Feliksa Dzieryskiego przyjty do zaoonej przez Lenina
szkoy kadr partyjnych w Longjumeau pod Paryem. Od grudnia 1918 roku czonek Komunistycznej Partii
Robotniczej Polski. Po rewolucji padziernikowej czonek sekcji polskiej WKP(b) oraz naczelnik wydziau
polskiego w Ludowym Komisariacie Narodowoci. W czasie wojny polsko-bolszewickiej
czonek Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski. Powoany w skad tak zwanego rzdu polskiego w
Biaymstoku. Czonek KC KPP. Czonek prezudium Komitetu Wykonawczego Kominternu. Aresztowany 8 lipca
1937 roku. Rozstrzelany 21 sierpnia 1937 roku.
144
Bertyski - ytowski Wiktor Lwowicz, yd, urodzony w 1900 roku w ytomierzu (wedug innych rde w
Warszawie). Dziaacz KPRP/KPP. W ZSRS od 1924 roku. Czonek WKP(b). Pracownik Komitetu
Wykonawczego Kominternu. Funkcjonariusz Wydziau Specjalnego OGPU w Moskwie. W 1929 r. stworzy
Komisj Bezpieczestwa przy Biurze Politycznym KC KPP do spraw walki z prowokacj w partii. Pierwszy
wysuwa zarzuty o pisudczykowskiej prowokacji w KPP. Swoje tezy przedstawi w 1934 roku w broszurze U
rde peowiackiej prowokacji w KPP. Aresztowany 15 maja 1937 roku. Rozstrzelany 3 listopada 1937 roku.

szerok skal przerzutu do ZSRS agentury dywersyjno-szpiegowskiej o rnym znaczeniu

pod pozorem emigrantw i winiw politycznych.
I tak pod przykrywk winiw politycznych przerzuceni zostali do ZSRS polscy szpiedzy:
Pilar, Budzyski, Naujokajtis, Wysocki,145 Dbal, Bielewski146; a w charakterze emigrantw
politycznych: Wilak, Henryk Lauer147 (kierowa sektorem metalurgii Pastwowego Komitetu
Planowania ZSRS), Zdziarski148, Henrykowski149, Brzozowski, dziesitki, setki innych
szpiegw, ktrzy przeniknli na rne odcinki aparatu pastwowego, przemysu, transportu i
rolnictwa ZSRS.
Nie tylko KPP bya wykorzystywana jako przykrywka dla szpiegw i dywersantw. Agentura
wywiadu polskiego przerzucana bya do ZSRS pod pozorem przynalenoci do partii
komunistycznej Biaorusi, Zachodniej Ukrainy i innych organizacji rewolucyjnych, w
powstanie ktrych wywiad polski wcza si w celech prowokacyjnych.
Tak na przykad istniejca w swoim czasie tak zwana Biaoruska Gromada 150 masowa
organizacja chopska na Zachodniej Biaorusi bya aktywnie wykorzystywana przez wywiad
polski oraz dziaajc w Wilnie faszystowsk organizacj biaoruskich nacjonalistw w celu
rozbicia ruchu chopskiego na Zachodniej Biaorusi i przerzucania wasnej agentury do ZSRS.
145

Cichowski Kazimierz Henrykowicz (pseudonim Wysocki), Polak, urodzony 7 grudnia 1887 w

Klimkiewiczowie (Ostrowiec). W SDKPiL od 1907 roku. Od grudnia 1917 roku zastpca naczelnika wydziau
polskiego w Ludowym Komisariacie Narodowoci. W 1921 roku przedstawiciel KPRP/KPP w Berlinie. W
latach 1925-1929 czonek KC, a w latach 1925-1927 Biura Politycznego KPP. W 1930 roku skazany na 8 lat
cikiego wizienia. W 1932 w granicznej wymianie winiw politycznych przekazany do ZSRS, gdzie
pracowa w wydziale kadr Komitetu Wykonawczego Kominternu. Od grudnia 1936 organizator brygad
midzynarodowych w Hiszpanii. Szef wydziau kadr bazy w Albacete. W sierpniu 1937 roku wezwany z Parya
do Moskwy dokd wyjeda mimo ostrzee. Aresztowany 21 sierpnia 1937 roku. Rozstrzelany 26 padziernika
1937 roku.
146
Paszyn Jan Semionowicz, (pseudonim, prawdziwe nazwisko wedug rosyjskich rde Bielewski, wedug
polskich Bielecki), Polak urodzony 8 maja 1892 roku w Stawiskach (wedug rosyjskich rde w Warszawie). W
latach 1913-1918 czonek SDKPiL a pniej KPRP/KPP. Od 1925 roku czonek KC. W 1929 roku skazany na
kar wizienia. W 1932 roku w granicznej wymianie winiw politycznych przekazany do ZSRS, gdzie
obejmuje stanowisko naczelnika przedstawicielstwa KPP przy Komitecie Wykonawczym Kominternu.
Aresztowany 11 wrzenia 1937 roku. Rozstrzelany 11 grudnia 1937 roku.
147
Lauer Henryk Bernardowicz, urodzony 28 grudnia 1890 roku w Warszawie. Bdc studentem pozna w
Szwajcarii Lenina oraz czoowych przedstawicieli lewicy. Od 1919 roku w KPRP/KPP. Od 1920 roku we
wadzach partyjnych. W marcu 1923 roku wyjecha do ZSRS w ramach wymiany winiw. Od 1924 roku by
zastpc przedstawiciela KPP przy Komitecie Wykonawczym Kominternu. W 1929 roku odsunity od pracy w
KPP, do 1931 pracowa w Najwyszej Radzie Gospodarki Narodowej ZSRS. W latach 1931-1937 czonek
Prezydium Pastwowego Komitetu Planowania Rady Ministrw ZSRS. Aresztowany 22 maja 1937 roku.
Rozstrzelany 21 sierpnia 1937 roku.
148
Zdziarski Mirosaw Bolesawowicz (pseudonim Wotkiewicz), Polak, urodzony 26 padziernika 1892 roku we
wsi Ciele pod Bodzanowem. Od 1908 roku w PPS-Lewicy. W latach 1912-1915 w wizieniu i na zesaniu.
Latem 1918 roku otrzyma od polskiej trojki Feliks Dzieryski, Julian Marchlewski i Feliks Kon, polecenie
wyjazdu do Polski, gdzie wspzakada KPRP/KPP. W latach 1924-1925 czonek kierownictwa KP Zachodniej
Ukrainy. W 1926 roku ucieka do ZSRS. Czonek WKP(b). W latach 1926-1928 pracowa w redakcji Trybuny
Radzieckiej. W 1928 roku przeszed do pracy w Czerwonej Midzynarodwce Zwizkw Zawodowych
(Profintern). Pracownik naukowy Instytutu wiatowej Gospodarki i wiatowej Polityki. Aresztowany 9
czerwca (wedug polskich rde 10 czerwca) 1937 roku zaraz po zakoczeniu wykadu. Rozstrzelany 14
sierpnia 1937 roku.
149
Henrykowski G. (prawdziwe nazwisko Amsterdam Saul), yd, urodzony 17 marca 1898 roku w Nowym
Sczu. W latach 1918-1921 dziaacz ugrupowania Poalej Syjon-Lewica. Od 1923 roku czonek KPRP/KPP. W
latach 1928-1930 czonek Sekretariatu Krajowego KC, a w latach 1933-1934 czonek Biura Politycznego KC
KPP. Aresztowany 25 kwietnia 1937 roku. Rozstrzelany 1 listopada 1937 roku.
150
Biaoruska Wociasko-Robotnicza Hromada, legalna partia rewolucyjna liczca okoo 120 tysicy
czonkw. Istniaa od czerwca 1925 roku do zdelegalizowania 11 marca 1927 roku.

Podobna masowa organizacja w rdzennej Polsce Niezalena Partia Chopska 151 zostaa
zaoona przez liczcego si prowokatora, oficera Oddziau II polskiego Sztabu Generalnego
Wojewdzkiego152 specjalnie w celu przejcia ruchu zrewolucjonizowanego chopstwa
polskiego, a take bya wykorzystywana do przerzuty agentw do ZSRS pod przykryciem
dziaaczy chopskich uciekajcych przed policj.
Wszystkie materiay ledztwa w niniejszej sprawie bez jakichkolwiek wtpliwoci dowodz,
e przytaczajca, absolutna wikszo tak zwanych emigrantw politycznych z Polski jest
bd czonkami POW (wychodcy z rdzennej Polski, w tym polscy ydzi) lub agentami
Oddziau II polskiego Sztabu Gwnego, albo policji politycznej (Polacy, Ukraicy,
Biaorusini i inni).

Antysowiecka dziaalno wywiadu polskiego na Biaorusi i w innych

rejonach ZSRS.
Organizacja POW na Biaorusi, na czele ktrej sta ostatnio czonek moskiewskiej centrali
POW Bieniek, czonkowie miskiej centrali POW - Wsowski,153 Kys154, Sosnowski,
Geltman, Dbal nawizali kontakty z organizacj biaoruskich nacjonalistw-faszystw,
podziemiem trockistowskim i antysowieck organizacj prawicowcw, w wyniku czego na
Biaorusi istnia wsplny spisek antysowiecki z Czerwiakowem,155 Goodiedem156 i Biekiem
na czele.
Zjednoczone podziemie rozwino na Biaorusi zakrojon na szerok skal dziaalno
sabotaow i destrukcyjn zwizan z planami sztabw generalnych: polskiego i
niemieckiego.
Dziaalno wywrotowa zjednoczonego podziemia prowadzona bya we wszystkich gaziach
gospodarki narodowej Biaorusi: w transporcie, planowaniu, gospodarce energetyczno151

Legalne ugrupowanie radykalne liczce w szczytowym okresie okoo 20 tysicy czonkw. Jego program
zakada sojusz z ZSRS. Istniao od listopada 1924 roku do zdelegalizowania 11 marca 1927 roku.
152
Sylwester Wojewdzki, Polak, urodzony w 1892 roku w Pskowie w rodzinie szlacheckiej. W czasie I wojny
wiatowej onierz Pierwszej Kompanii Kadrowej. Od 1915 tworzy oddziay POW. Komendant okrgu
piotrkowskiego KN-4 w Lublinie. W latach 1921-1922 oficer Oddziau II Sztabu Generalnego WP. Szef sekcji
polityczno-prasowej placwki w Wilnie. W latach 19211922 by penomocnikiem do spraw biaoruskich w
referacie narodowociowym Oddziau II. W latach 1922-1927 pose na Sejm z listy PSL Wyzwolenie. W
latach 1924-1927 jeden z 4 zaoycieli i gwny dziaacz Niezalenej Partii Chopskiej. Po jej delegalizacji
wstpi do KPP. W uzgodnieniu z KC KPP popyn statkiem z Gdaska do Leningradu, by kontynuowa
dziaalno polityczn w ZSRS. Aresztowany po wyldowaniu 9 czerwca 1931 roku. Skazany 16 marca 1933
roku za szpiegostwo na 10 lat wizienia. Aresztowany powtrnie w wizieniu 22 marca 1938 roku. Rozstrzelany
25 kwietnia 1938 roku.
153
Wsowski Bronisaw Antonowicz, Polak, urodzony w Warszawie w 1898 roku. Kandydat na czonka
WKP(b). Dyrektor przedsibiorstwa Bielsielelektro. Aresztowany 26 marca 1937 roku. Rozstrzelany 1
wrzenia 1938 roku.
154
Kys Jan Rochowicz, Polak, urodzony w 1896 roku we wsi Oraczew. Przed aresztowaniem dyrektor Orodka
Maszynowo-Traktorowego w okrgu witebskim. Aresztowany 10 maja 1937 roku. Rozstrzelany 1 wrzenia 1938
roku.
155
Czerwiakow Aleksander Grigorowicz, Biaorusin, urodzony w 1892 roku. roku Czonek KP(b) Biaorusi od
1917 roku. W 1918 roku komisarz do spraw biaoruskich w Ludowym Komisariacie Narodowoci. W latach
1921-1923 ludowy komisarz do spraw Biaorusi Zakordonowej. W latach 1924-1937 czonek KC KP(b)
Biaorusi. Popeni samobjstwo 16 czerwca 1937 roku.
156
Goodied Mikoa Matwinowicz, Biaorusin, urodzony w 1894 roku we wsi Stary Krzywiec w briaskim
okrgu. Czonek KP(b) Biaorusi od 1918 roku. W latach 1925-1927 sekretarz KC KP(b) Biaorusi. Aresztowany
w czerwcu 1937 roku. Popeni samobjstwo w wizieniu 21 czerwca 1937 roku.

paliwowej, budowie nowych przedsibiorstw, we wszystkich gaziach przemysu lekkiego,

rolnictwie, tworzeniu sowchozw.
W przecigu kilku ostatnich lat, zjednoczone podziemie drog sztucznego rozprzestrzeniania
chorb zakanych (zapalenie opon mzgowych, anemia, pomr) przeprowadzio akcj
likwidowania pogowia wi i koni na Biaorusi, w wyniku czego tylko w 1936 roku w BSRS
[Biaoruska Socjalistyczna Republika Sowiecka] pado ponad 30 tysicy koni.
W procesie dziaalnoci, ktrej celem byo zajcie BSRS przez Polakw, zjednoczone
podziemie wysuno i prbowao zrealizowa majcy charakter sabotaowy projekt osuszenia
bagien poleskich bdcych naturaln przeszkod dla dziaa zaczepnych wojsk polskich. W
tym czasie Dbal, ktry prowadzi opracowanie projektw Wielkiego Dniepru wprowadzi
do nich, w duchu szkodnictwa, plan przekopania na Biaorusi gbokiego kanau, ktra mia
da dostp okrtom wojennym Polakw157 na sowieckie terytorium.
Rwnoczenie z dziaalnoci sabotaow w rolnictwie BSRS, zjednoczone podziemie
prowadzio aktywn dziaalno, ktrej celem byo przygotowanie kadr powstaczych dla
zbrojnego powstania antysowieckiego, praktykowao szeroko rnego rodzaju metody
sztucznego wywoywania niezadowolenia ludnoci skierowanego przeciwko wadzy
sowieckiej (planowane przegicia przy prowadzeniu rozmaitych kampanii gospodarczych
we wsiach, nadmierne obcienia, niezgodne z prawem masowe konfiskaty za niezapacenie
podatkw, itp.)
Kontaktujc si rnymi kanaami z Polsk (przez moskiewsk central POW, konsulat polski
w Misku, wilesk central biaoruskich nacjonalistw-faszystw, bezporednio z
Oddziaem II polskiego Sztabu Gwnego) zjednoczone podziemie prowadzio w BSRS
wszechstronna dziaalno szpiegowsk majc szereg wasnych kontaktw w jednostkach
Biaoruskiego Okrgu Wojskowego oraz kontakt z wojskowo-faszystowsk grup zdrajcy
Tuchaczewskiego w osobie czonka tej grupy Uborewicza.158
Na osobiste polecenie Zinowiewa, trockista Gessen159 zorganizowa spord czonkw
zjednoczonego podziemia grup terrorystyczn, ktra przygotowywaa zamach na tow.
Woroszyowa160 w czasie jego pobytu w Misku jesieni 1936 roku.
157

Flotylla Rzeczna Marynarki Wojennej. Do padziernika 1931 roku zwana Flotyll Pisk. Flotylla rzeczna
wchodzca w skad Marynarki Wojennej RP stacjonujca w Pisku na rzece Pinie. Operowaa w dorzeczu
Prypeci
158
Uborewicz Hieronim Piotrowicz, Litwin, urodzony 14 stycznia 1896 roku we wsi Antandia w kowieskiej
guberni. W 1916 roku ukoczy szko artylerii. Czonek WKP(b) od 1917 roku. W 1918 roku dowodzi
Czerwon Gwardi w Besarabii. W czasie wojny polsko-bolszewickiej dowodzi 14 Armi na Froncie
Poudniowo-Zachodnim. W latach 1927-1928 przebywa w Niemczech w ramach wsplnych szkole i wymiany
dowiadcze Armii Czerwonej i Reichswehry. W latach 1928-1929 dowdca Moskiewskiego Okrgu
Wojskowego. W 1930 roku ponownie w Niemczech w ramach wsppracy przemysw zbrojeniowych ZSRS i
Niemiec. W latach 1931-1937 dowdca Biaoruskiego Okrgu Wojskowego. 20 listopada 1935 roku mianowany
komandarmem 1 rangi. Aresztowany 29 maja 1939 roku w sprawie Tuchaczewskiego. Rozstrzelany 12
czerwca 1937 roku.
159
Gessen Borys Michajowicz, yd, urodzony w Jelizawietgradzie. Fizyk, filozof i historyk nauki. Czonek
WKP(b) od 1919 roku. W latach 1919-1921 komisarz polityczny w jednostkach Armii Czerwonej na Ukrainie.
Pniej pracowa w rnych instytucjach naukowych. Czonek-korespondent Akademii Nauk ZSRS. Dyrektor
Instytutu Naukowo-Badawczego Fizyki Akademii Nauk ZSRS. Aresztowany 22 sierpnia 1936 roku.
Rozstrzelany 20 grudnia 1936 roku.
160
Woroszyow Kliment Jefremowicz, Ukrainiec, urodzony 4 lutego 1881 we wsi Wierchnieje. Od 1903 roku w
Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji. W 1917 roku zosta czonkiem Piotrogrodzkiej Rady Delegatw
Robotniczych i onierskich. W 1919 roku wsporganizowa 1 Armi Konn i by jej komisarzem politycznym.

Dziaania w zakresie likwidacji grupy kierujcej zjednoczonym podziemiem antysowieckim

na Biaorusi, NKWD BSRS podjo na podstawie minimalnych danych otrzymanych w
pocztkowym etapie sledztwa w Moskwie i powtrnego przesuchania aresztowanych
wczeniej biaoruskich nacjonalistw-faszystw, co wiadczy o umiejtnoci dobrego
wykorzystania operacyjnego skromnych danych wyjciowych dla likwidacji
zorganizowanych si przeciwnika.
Cakowicie niezadawalajce byy dziaania podejmowane dla likwidacji POW na DWK161, na
Syberii, w obwodach swierdowskim i czelabiskim oraz na Ukrainie. Majc w latach 19331935 wyjtkowo due moliwoci ujawnienia podziemia POW (aresztowania grupy Skarbka,
Stasiaka,162 Koneckiego163) aparat NKWD Ukrainy nie rozwin wwczas koniecznego
ledztwa dla cakowitego zdemaskowania dziaalnoci POW na Ukrainie, z czego skorzysta
szpieg Sosnowski, ktry pracowa wwczas w Wydziale Specjalnym centrali i prowadzi
dziaalno prowokatorsk dla udaremnienia dziaa organw.
Rozsyajc w zaczeniu zbiory protokow przesucha Unszlichta i innych aresztowanych
proponuj, by z niniejszym pismem zapozna wszystkich naczelnikw wydziaw operacych
GUGB164 i funkcjonariuszy na stanowiskach kierowniczych w trzecich wydziaach.
P.p. Ludowy Komisarz Spraw Wewntnych
Gwny Komisarz Bezpieczestwa Pastwowego
N. Jeow
Za zgodno:
Sekretarz operacyjny GUGB NKWD ZSRS
kombryg. Ulter
Archiwum Zarzdu Ministerstwa Spraw Wewntrznych Ukrainy Obwodu Charkowskiego
Sygnatura dokumentu Art. 89-136
[nieczytelne]
W 1921 roku tumi powstanie marynarzy w Kronsztadzie. W 1925 roku zosta ludowym komisarzem
wojskowym i morskim. W 1935 mianowany Marszakiem Zwizku Radzieckiego. W latach 19341940 ludowy
komisarz obrony ZSRR. Odwoany po porakach Armii Czerwonej w wojnie sowiecko-fiskiej. Jego podpis
widnieje na decyzji rozstrzelania polskich oficerw znajdujcych si w obiektach NKWD (zbrodnia katyska).
W latach II wojny wiatowej na rnych stanowiskach dowdczych. Uczestniczy w konferencji wielkiej
trjki w Teheranie. W latach 1946-1953 zastpca przewodniczcego Rady Ministrw ZSRS, a w latach 1953
1960 przewodniczcy Prezydium Rady Najwyszej ZSRS. Przesunity w niebyt polityczny przez Nikit
Chruszczowa wrci do ask w czasach Leonida Breniewa. Zmar 2 grudnia 1969 roku.
161
Daleko-wschodni Kraj.
162
Stasiak Wiktor Juliewicz, (prawdziwe nazwisko Berman Bronisaw), yd, urodzony 14 marca 1903 roku w
Warszawie. Od 1919 roku w KPRP/ KPP. W 1922 roku wsporganizowa Zwizek Modziey Komunistycznej,
pniejszy Komunistyczny Zwizek Modziey Polskiej. Dziaacz KP(b) Ukrainy, pracownik Komitetu
Wykonawczego Kominternu. Aresztowany w Kijowie w 1936 roku. Rozstrzelany w 1937 roku.
163
Konecki Jzef Albertowicz (prawdziwe nazwisko Leon Rozin), yd, urodzony 1 listopada 1900 roku w
odzi. W czasie I wojny wiatowej w Rosji. Wstpi do Komsomou na pocztku 1918 roku. Po powrocie do
Polski w 1919 roku w KPRP/KPP. Dziaacz komunistycznego ruchu modzieowego. Od 1930 roku w
kierownictwie Komunistycznego Zwizku Modziey Polskiej. Przed aresztowaniem zastpca naczelnika
wydziau kultury i propagandy KC KP(b) Ukrainy. Od 1932 studiowa w Instytucie Czerwonej Profesury. W
latach 1934-1935 kierowa polskim referatem w wydziale do spraw narodowociowych KC KP(b) Ukrainy . .
Przed aresztowaniem zastpca naczelnika wydziau kultury i propagandy KC KP(b) Ukrainy. Aresztowany we
wrzeniu 1935 roku. Skazany na 10 lat agru, gdzie zmar z wyczerpania w 1938 roku.
164
Gwny Zarzd Bezpieczestwa Pastwowego

Przekad: Maria Wielgosz