Monachium 1938 - Polskie Dokumenty Dyplomatyczne

MONACHIUM 1938 r.
Polskie dokumenty dyplomatyczne
EDYCJA KOMPUTEROWA: WWW.ZRODLA.HISTORYCZNE.PRV.PL

MAIL: HISTORIAN@Z.PL
MMIV
Opracowali: Zbigniew Landau, Jerzy Tomaszewski
WYKAZ DOKUMENTW
1. 1937 grudzie 2, Berlin. Raport nr N/1/101/37 S. Lubomirskiego o
rozmowie z E. von Weizsackerem na temat treci rozmw lorda Haltfaxa
w Niemczech. cile tajne
2. 1938 stycze 1, Wiede. Raport nr N/2/102/38 J. Gawroskiego o
rozmowach z F. von Papenem na temat celw polityki niemieckiej. Poufne
3. 1938 stycze 13, Berlin. Sprawozdanie z rozmowy J. Becka z K.
von Neurathem w obecnoci J. Lipskiego na temat celw polityki polskiej i
niemieckiej. Najcilej tajne
4. 1938 stycze 13, Berlin. Sprawozdanie z rozmowy J. Becka z
J. Goebbelsem w obecnoci J. Lipskiego na temat stosunkw polskoniemieckich.
5. 1938 stycze 13, Berlin. Sprawozdanie z rozmowy J. Becka z H.
Gringiem w obecnoci J. Lipskiego na temat celw polityki polskiej i
niemieckiej
6. 1938 stycze 14, Berlin. Sprawozdanie z rozmowy J. Becka z A.
Hitlerem w obecnoci K. von Neuratha oraz J. Lipskiego na temat celw
polityki polskiej i niemieckiej. Najcilej tajne
7. 1938 stycze 22, Pittsburgh. Pismo nr R. 348. b. 77-L K. Ripy w
sprawie przejazdu delegacji Sowakw z USA przez Polsk. Tajne
8. 1938 luty 28, Praga. Telegram szyfrowy nr 7 K. Pape o
rozmowach z dyplomatami na temat pooenia Austrii i Czechosowacji
wobec Niemiec
9. 1938 luty 25, Budapeszt. Telegram szyfrowy nr 8 L. Orowskiego
o rozmowie z K. Daranyim na temat stanowiska Niemiec w kwestii granic
Wgier, Tajny
10. 1938 luty 28, Berlin. Notatka o przebiegu dwch rozmw J.
Becka z H. Gringiem w Warszawie w dniu 23 lutego na temat
wzajemnych stosunkw oraz celw polityki Polski i Niemiec w Europie
rodkowej. cile tajne
11. 1938 marzec 3, Praga. Pismo K. Pape do T. Kobylaskiego (?) w
sprawie rozpoczcia dyplomatycznej akcji antykomunistycznej w Pradze.
cile tajne
12. 1938 marzec 7, Berlin. Raport nr 7149 J. Lipskiego o
komentarzach niemieckich na temat przemwienia M. Hody Kopia,
maszynopis
13. 1938 marzec 10, Praga. Raport nr 323 2ICI3 K. Pape o
przemwieniu M. Hody i zwizanych z nim komentarzach prasowych
14. 1938 marzec 10, Budapeszt. List szyfrowy nr 1 K. Mycielskiego
w sprawie taktyki mniejszoci wgierskiej w Czechosowacji
15. 1938 marzec 13, Praga. Raport nr 7ICI2 K. Pape o wraeniu w
Czechosowacji Anschlussu. Tajne
16. 1938 marzec 15, Praga. Raport nr 52ICI2 K. Pape o
rozmowie z E. Eisenlohrem na temat skutkw Anschlussu dla
Czechosowacji. Tajne
17. 1938 marzec 16, Praga. Raport nr 52ICI3 K. Pape o rozmowie z
J. Wettsteinem de Westerheimb na temat wypowiedzi E. Benea. Tajne
18. 1938 marzec 16, Berlin. Raport nr N/1/37/38 J. Lipskiego o

rozmowach V. Mastnego oraz o komentarzach prasy niemieckiej. Tajne
19. 1938 marzec 24, Pary. Raport polityczny nr XI/1/49-F/4/
J. ukasiewicza o rozmowie z J. Mistlerem na temat polityki francuskiej
w Europie rodkowej
20. 1938 marzec 25, Wiede. Raport nr 3/N/tj/38 M. Grabiskiego o
rozmowie z O. von Steinem na temat zmian granic Czechosowacji. Tajne
21. 1938 marzec 25, Praga. Raport nr 7/C/3 K. Pape dotyczcy
wzmocnienia wpyww Sudetendeutsche Partei i perspektywy poddania
Czechosowacji wpywom III Rzeszy, Poufne
22. 1938 marzec 26, Berlin. Raport nr NI1I49I38 J. Lipskiego o
stanowisku prasy niemieckiej wobec Czechosowacji i rozmowie z E. von
Weizsdckerem na temat polityki Wielkiej Brytanii. Tajne
23. 1938 marzec 27, Praga. Raport nr 7/C/4 K. Pape o konsolidacji
antagonistycznych obozw narodowych w Czechosowacji. Tajne
24. 1938 marzec 28, Praga. Raport nr 11a/C/17 K. Pape
informujcy o treci deklaracji W. aciskiego na temat stosunku Polski
do programu odrbnoci pastwowej Sowacji. cile tajne
25. 1938 marzec 28, Praga. Raport nr 52/C/4 K. Pape o
wypowiedziach K. Krofty dotyczcych stanowiska ZSRR oraz Polski
wobec Czechosowacji. Tajne
26. 1938 marzec 30, Morawska Ostrawa. Raport nr 297/1/C/7
Z. Hladkiego o zjednoczeniu si polskich stronnictw katolickiego i
ewangelickiego w Czechosowacji. cile tajne
27. 1938 kwiecie 1, Praga. Raport nr 52ICI5 K. Pape o rozmowie z
K. Kroft na temat mniejszoci polskiej w Czechosowacji. Tajne
28. 1938 kwiecie 2, Praga. Raport nr 7/C/6 K. Pape o
domniemanej prbie zamachu stanu w Czechosowacji. Tajne
29. 1938 kwiecie 2, Praga. Raport nr 52/C/6 K. Pape o naradach
politykw czechosowackich na temat stosunkw z Polsk. Tajne
30. 1938 kwiecie 3, Praga. Raport nr 52/C/7 K. Pape o stanowisku
Sudetendeutsche Partei wobec wewntrznej i midzynarodowej sytuacji
zrnicowanych nastrojach w spoeczestwie czeskim po Anschlussie.
Poufne
zarzdzeniach wojskowych w Czechosowacji po Anschlussie. Tajne
33. 1938 kwiecie 5, Bratysawa. Raport nr 11/C/16 W. aciskiego
dla K. Pape o rozmowie z ks. A. Hlink. Tajne
dla K. Pape o projekcie wyjazdu K. Sidora do Polski celem
przeprowadzenia rozmw politycznych. Tajne
35. 1938 kwiecie, 7, Warszawa. Telegram szyfrowy nr
P.III.13/C/I/9 J. Becka do K. Pape w sprawie rozmowy z M. Hod
dla K. Pape o naradach w sprawie ustalenia taktyki Ruskiej Partii
Autonomicznej. Tajne
37. 1938 kwiecie 12, Warszawa. Telegram szyfrowy z instrukcj J.

Becka dla Poselstwa RP w Belgradzie w sprawie stanowiska Jugosawii
wobec zagroenia Czechosowacji
38. 1938 kwiecie 12, Waszyngton. Raport nr 3/SZ-tjn-9 J.
Potockiego o rozmowie z W. C. Bullittem dotyczcej polityki Polski wobec
Czechosowacji oraz innych zagadnie europejskich. Tajne
39. 1938 kwiecie 13, Praga. Raport nr 7/C/9 K. Pape w sprawie
stanowiska armii czechosowackiej w okresie Anschlussu. Tajne
40. 1938 kwiecie 15, Warszawa. List szyfrowy T. Kobylaskiego do
Poselstwa RP w Pradze wyjaniajcy przyczyny przejciowego
wstrzymania ruchu turystycznego na granicy polsko-czechosowackiej
41. 1938 kwiecie 16, Belgrad. Telegram szyfrowy nr 11 R.
Dbickiego w sprawie stanowiska Jugosawii w wypadku ataku Niemiec na
Czechosowacj. Tajny
42. 1938 kwiecie 20, Praga. Raport nr 52/C/9 K. Pape o rozmowie
z E. Eisenlohrem w sprawie przygotowa do podziau stref interesw w
Czechosowacji. cile tajne
43. 1938 kwiecie 22, Bukareszt. Telegram szyfrowy nr 31
M. Arciszewskiego
o
taktyce
dyplomacji
wgierskiej
wobec
Czechosowacji
44. 1938 kwiecie 23, Praga. Telegram szyfrowy nr 32 K. Pape o
informacji otrzymanej od F. Kahanka na temat prby porozumienia
Czechosowacji z Polsk
45. 1938 kwiecie 25, Warszawa. Notatka Z. asiskiego a
deklaracjach F. Kahanka na temat stosunkw czechosowacko-polskich
46. 1938 kwiecie 26, Warszawa. Notatka Z. Wyszyskiego z
rozmowy z F. Kahankiem na temat moliwoci porozumienia
czechosowacko-polskiego
47. 1938 kwiecie 27, Warszawa. Notatka Z. asiskiego z rozmowy
R. Piestrzyskiego z F. Kahankiem na temat moliwoci porozumienia
48. 1938 kwiecie 28, Praga. Telegram szyfrowy nr 33 K. Pape
zawierajcy przewidywania najbliszych dziaa Sudeten-deutsche Partei
49. 1938 kwiecie 28, Warszawa. Telegram szyfrowy z instrukcj
J. Becka dla M. Arciszewskiego w sprawie rozmowy z krlem Karolem
50. 1938 maj 1, Pary. Telegram nr 8 J. ukasiewicza o rozmowie z
G. Bonnetem na temat przebiegu rozmw francusko-brytyjskich i sytuacji
w Europie rodkowej
51. 1938 maj 1, Praga. Raport nr 52/C/12 K. Pape o rozmowie z
J. Wettsteinem de Westerheimbem o polityce Wgier wobec Sowacji i
Rusi Podkarpackiej. cile tajne
52. 1938 maj 4, Praga. Raport nr 52/C/10 K. Pape o treci
czechosowackiego
memorandum
dotyczcego
rozwizania
kwestii
narodowej, przedoonego rzdom Francji i Wielkiej Brytanii. Tajne
53. 1938 maj 4, Praga. Raport nr 52/C/11 K. Pape na temat
rzekomej prowokacji czeskiej w Sudetach. Tajne
54. 1938 maj 4, Praga. Raport nr 323a/C/15 K. Pape o
komentarzach prasy czeskiej po konferencji francusko-brytyjskiej
55. [1938 maj po 5, Warszawa], Notatka zatytuowana Problem
czeski" o rozmowach politykw polskich z dyplomatami brytyjskim,
francuskim i czechosowackim na temat polityki polskiej wobec

Czechosowacji
D. de Facendis o stanowisku Wgier i Niemiec wobec Czechosowacji.
Tajne
57. 1938 maj 5, Praga. Raport nr 11a/C/33 K. Pape w sprawie
przyjazdu K. Sidora do Polski i projektowanych rozmw z polskimi
politykami. Poufne
58. 1938 maj 6, Berlin. Raport nr N/1/72/38 S. Lubomirskiego o
kampanii prasowej dotyczcej sytuacji w Czechosowacji. Tajne
59. 1938 maj 9, Warszawa. Telegram szyfrowy M. ubieskiego w
sprawie uzgodnienia terminu przyjazdu K. Sidora do Warszawy
60. 1938 maj 9, Berlin. Pismo J. Lipskiego do J. Becka zawierajce
przewidywania na temat taktyki Niemiec wobec Czechosowacji oraz
informacje o nastrojach w korpusie dyplomatycznym. Najcilej tajne
K. Kroft na temat demarche brytyjsko-francuskiej oraz projektowanego
statutu mniejszociowego. Tajne
62. 1938 maj 11, Londyn. List H. Jamontta do redaktora Evening
Standard" wyjaniajcy stanowisko Polski wobec ewentualnej pomocy
zbrojnej ZSRR dla Czechosowacji
63. 1938 maj [12], Warszawa. Pismo nr E.III.W.297-7-C/21
W. Drymmera do M. Grayskiego wyjaniajce zadania, ktre
Ministerstwo Spraw Zagranicznych postawio przed organizacjami
polskimi w Czechosowacji. Tajne
64. 1938 maj 12, Praga. Raport nr 52/C/16 K. Pape przedstawiajcy
pogld E. Eisenlohra na szans rzdu czechosowackiego rozwizania
kwestii narodowej. Tajne
65. 1938 maj 12, Bratysawa. Telegram szyfrowy nr 7 W.
aciskiego w sprawie zorganizowania rozmowy K. Sidora z J. Beckiem
66. 1938 maj 12, Praga. Raport nr 52/C/17 K. Pape zawierajcy
rozwaania na temat moliwoci zachowania caoci Czechosowacji.
Tajne
67. 1938 maj 13, Praga. List szyfrowy nr 7 K. Pape zawierajcy
opini E. Eisenlohra o demarche brytyjsko-francuskiej w Pradze
68. 1938 maj 13, Bratysawa. Pismo W. aciskiego informujce o
skadzie delegacji, ktra ma w Polsce wita Sowakw z USA
69. 1938 maj 17, Praga. List szyfrowy nr 8 K. Pape informujcy o
bezporednich nastpstwach wyjazdu K. Henleina do Londynu dla
czechosowackiej polityki wewntrznej
70. 1938 maj 18, Berlin. Pismo J. Lipskiego do J. Becka o rozmowie
z E. von Weizsackerem na temat stanowiska III Rzeszy wobec brytyjskiej
i francuskiej demarche w Pradze dotyczcej sytuacji mniejszoci
niemieckiej. cile tajne
71. 1938 maj 19, Krakw. Pismo W. Goetla wyjaniajce polityczne
znaczenie swobody przechodzenia granicy z Czechosowacj przez
czonkw Polskiego Towarzystwa Tatrzaskiego. Poufne
72. 1938 maj 20, Praga. Raport nr 7/C/12 K. Pape o konferencji
prasowej M. Hody i dziaalnoci Sudetendeutsche Partei. Poufne
73. 1938 maj 21, Berlin. Raport nr N/1/84/38 S. Lubomirskiego

przedstawiajcy informacje prasy niemieckiej o wydarzeniach w Sudetach
oraz jej komentarze
ocen sytuacji po podry K. Henleina do Londynu sformuowan przez
kierownictwo Sudetendeutsche Partei. Tajne
75. 1938 maj 21, Praga. Raport nr 7/C/14 K. Pape informujcy o
zarzdzeniach mobilizacyjnych w Czechosowacji. Tajne
76. 1938 maj 23, Warszawa. Telegram szyfrowy nr P.III.1/C-N/23
J. Szembeka do polskich placwek dyplomatycznych okrelajcy stosunek
Polski do zatargu czechosowacko-niemieckiego
77. 1938 maj 24, Warszawa. Pismo nr E.II.W.297-7-C/25
W. Drymmera do Z. Hladkiego zawierajce wytyczne dziaania dla
Konsulatu RP w Morawskiej Ostrawie wrd mniejszoci polskiej w
Departamentu Konsularnego Ministerstwa Spraw Zagranicznych do
Z. Hladkiego informujce o programie audycji Polskiego Radia w
Katowicach dla ludnoci polskiej w Czechosowacji
79. 1938 maj 24, Warszawa. Telegram szyfrowy nr P.III.13/R.I/25
J. Szembeka do J. Becka informujcy o niemieckiej interpretacji
mobilizacji w Czechosowacji, na podstawie doniesie K. Pape
80. 1938 maj 24, Pary. List szyfrowy nr 9 J. ukasiewicza
informujcy o niebezpieczestwie zbrojnego konfliktu III Rzeszy z
Czechosowacj
81. 1938 maj 24, Berlin. Telegram szyfrowy nr 12 J. Becka do
J. ukasiewicza zawierajcy tre owiadczenia wobec G. Bonneta o
polskiej polityce w stosunku do Czechosowacji
82. 1938 maj 24, Londyn. Raport polityczny nr 11/1 (49/WB/tj/100)
E. Raczyskiego o rozmowie z R. Yansittartem o wizycie K. Henleina w
Londynie i polityce zagranicznej Polski. Tajne
83. 1938 maj 25, Moskwa. Raport nr 1/sow/C/2 W. Grzybowskiego
informujcy o stanowisku ZSRR wobec Czechosowacji. cile tajne
84. 1938 maj 27, Warszawa. Telegram szyfrowy nr P.III.348/b/C/32
J. Szembeka do Poselstwa RP w Pradze informujcy o przyjciu delegacji
sowackich w Warszawie i wyjedzie J. Slavika do Pragi
85. 1938 maj 27, Warszawa. Telegram szyfrowy nr P.III.13/C.I/32
J. Szembeka do Poselstwa RP w Pradze informujcy o stosunku Rumunii i
ZSRR do konfliktu czechosowacko-niemieckiego
86. 1938 maj 27, Pary. Raport polityczny nr XVII/1 (1/F/17)
J. ukasiewicza o rozmowie z G. Bonnetem 22 maja na temat stanowiska
Polski, Francji i Wielkiej Brytanii wobec konfliktu czechosowackoniemieckiego. cile tajne
87. 1938 maj 27, Pary. Raport polityczny nr XVII/2/1/F/18/
J. ukasiewicza o rozmowie z G. Bonnetem na temat stanowiska Polski
wobec Czechosowacji. cile tajne
88. 1938 maj 28, Praga. Raport nr 52/C/18 K. Pape o przebiegu
mobilizacji w Czechosowacji i jej nastpstwach, politycznych. Tajne
89. 1938 maj [28], Pary. Raport polityczny nr XVII/3 (1/F/19)

J. ukasiewicza zawierajcy dodatkowe komentarze na temat wnioskw
wypywajcych dla Polski z rozmw z G. Bonnetem. cile tajne
90. 1938 maj 31, Katowice. Protok obrad w sprawie Orawy,
Spisza, Czadeckiego i Sowacji u M. Grayskiego. Tajne
91. 1938 maj 31, Londyn. Raport polityczny nr 12/1 (RM/MR1/WB/tj/104) E. Raczyskiego o przebiegu i wynikach pobytu K. Henleina
w Londynie. Poufne
92. 1938 czerwiec 3, Londyn. Raport polityczny nr 12/3
(BR/MR/49/WB/tj/ II19) E. Raczyskiego o rozmowie z lordem Halifaxem
na temat polityki Polski wobec Czechosowacji
93. 1938 czerwiec 3, Budapeszt. Raport nr 52I4IWI28 L.
Orowskiego na temat stanowiska politykw wgierskich wobec
Czechosowacji
94. 1938 czerwiec 4, Sofia. Raport nr 1/B/ A. Tarnowskiego o
oddwikach w Bugarii konfliktu czechosowacko-niemieckiego. Tajne
95. 1938 czerwiec 9, Warszawa. Telegram szyfrowy J. Becka do
J. ukasiewicza podajcy tre rozmowy z J. Slavikiem oraz instrukcje do
rozmw z politykami francuskimi
96. 1938 czerwiec 10, Pary. Raport nr 1/F/23 J. ukasiewicza o
rozmowie z R. Massiglim m.in. na temat polskiej polityki wobec
97. 1938 czerwiec 11, Praga. Telegram szyfrowy nr 54 K. Pape o
opinii K. Krofty na temat moliwoci porozumienia z Sudetendeutsche
Partei
98. 1938 czerwiec 11, Praga. Raport nr 319b/C/2 K. Pape o
konferencji prasowej K. Krofty. Poufne
99. 1938 czerwiec 11, Pary. Telegram szyfrowy nr 58
J. ukasiewicza o rozmowie z G. Bonnetem na temat polityki Polski wobec
Czechosowacji
J. ukasiewicza
zawierajcy
opini
G.
Bonneta
o
poprawie
midzynarodowego pooenia Czechosowacji
101. 1938 czerwiec 11, Berlin. Raport nr N. N/1/105 J. Lipskiego o
kampanii prasy niemieckiej przeciwko Czechosowacji
102. 1938 czerwiec 13, Warszawa. Pismo nr P.III.72/tjn J. Becka do
J. ukasiewicza informujce o stanowisku rzdu polskiego wobec
Czechosowacji
104. 1938 czerwiec 15, Londyn. Raport polityczny nr 13/2/49/
/WB/tj/128) E. Raczyskiego o rozmowie z N. Chamberlainem na temat
pooenia midzynarodowego Czechosowacji. Tajne
105. 1938 czerwiec 16, Londyn. Raport nr 49/WB/tj/130
E. Raczyskiego zawierajcy komentarz do rozmowy z N. Chamberlainem.
cile tajne

108. 1938 czerwiec 19, Praga. List szyfrowy nr 13 K. Pape na temat
rozmw M. Hody z Sudetendeutsche Partei
109. 1938 czerwiec 19, Berlin. Raport nr N.52/18/38 J. Lipskiego o
stanowisku Niemiec wobec Czechosowacji oraz o rozmowie z
H. Gringiem. Najcilej tajne
110. 1938 czerwiec 20, Praga. Raport nr 52/C/19 K. Pape o ocenie
sytuacji w Czechosowacji sformuowanej przez K. H. Franka. Tajne
111. 1938 czerwiec 20, Praga. Raport nr 52/C/20 K. Pape o
rozmowie z B. C. Newtonem o interwencjach brytyjskich w polityk
wewntrzn Czechosowacji. Tajne
112. 1938 czerwiec 21, Berlin. Raport nr N/52/23 J. Lipskiego
zawierajcy informacje otrzymane od R. T. Djuvary na temat wojskowej
wsppracy niemiecko-wgierskiej. Najcilej tajne.
113. 1938 czerwiec 22, Belgrad. Raport nr 1/jg/21 R. Dbickiego o
stanowisku Jugosawii wobec Czechosowacji. Poufne
114. 1938 czerwiec 23, Londyn. Telegram szyfrowy nr 47 E.
Raczyskiego o wypowiedzi R. Yansittarta dotyczcej rozmw angielskoniemieckich na temat Czechosowacji
115. 1938 czerwiec 23, Berlin. Pismo nr 52124 J. Lipskiego do
E. Raczyskiego na temat rozmw z N. Hendersonem i A. FrancoisPoncetem dotyczcych konfliktu niemiecko-czechosowackiego. Najcilej
tajne
116. 1938 czerwiec 25, Warszawa. Telegram szyfrowy nr P.III.
13/R.I/53 J. Szembeka do Poselstwa RP w Pradze o informacjach
J. ukasiewicza
w
sprawie
przewidywanego
przeksztacenia
Czechosowacji w federacj
117. 1938 czerwiec 25, Praga. Notatka zaczona do raportu nr
52/C/22 K. Pape o rozmowie z R. Toussaintem na temat stanowiska
Francji wobec Czechosowacji. Tajne
118. 1938 czerwiec 25, Praga, Raport nr 52/C/23 K. Pape o
demobilizacji w Czechosowacji. Poufne
spotkaniu z R. Beranem. Tajne
J. ukasiewicza o rozmowie z G. Bonnetem na temat sytuacji wewntrznej
Czechosowacji
(323/WB/111) E. Raczyskiego zawierajcy przegld gosw prasy na
temat sytuacji Czechosowacji
122. 1938 lipiec 1, Pary. Telegram szyfrowy nr 66 J. ukasiewicza
o rozmowie z E. Daladierem na temat sytuacji wewntrznej
Czechosowacji
123. 1938 lipiec 2, Berlin. Raport nr N/52/25/38 J. Lipskiego na
temat wojskowych przygotowa III Rzeszy przeciwko Czechosowacji.
Najcilej tajne
124. 1938 lipiec 16, Warszawa. Notatka nr GMP 396/F/10 z rozmowy

J. Becka z L. Noelem na temat francuskiej propozycji wymiany not
dotyczcych stanowiska Polski wobec Czechosowacji. cile tajne
125. 1938 lipiec 21, Praga. Raport nr 7/C/16 K. Pape o rozmowach
M. Hody z przedstawicielami mniejszoci narodowych w sprawach
statutu narodowociowego
126. 1938 lipiec 22, Praga. Telegram szyfrowy nr 66 K. Pape o
stanowisku przedstawicieli mniejszoci narodowych wobec projektu
ustpstw przedstawionego przez rzd czechosowacki
127. 1938 lipiec 22, Londyn. Raport polityczny nr 1613
(49/WB/tj/172) E. Raczyskiego o rozmowie z R. Yansittartem na temat
stanowiska prasy polskiej wobec Czechosowacji
128. 1938 lipiec 25, Praga. Raport nr 7/C/18 K. Pape o rozmowie z
K. Kroft na temat stanowiska III Rzeszy wobec czechosowackiego
projektu statutu narodowociowego. Tajne
K. Kroft na temat wprowadzonych w Czechosowacji ustaw
narodowociowych. Tajne
rozmowie z K. Kroft na temat drg rozwizania problemu mniejszoci
niemieckiej w Czechosowacji
131. 1938 lipiec 28, Pary. List szyfrowy nr 10 J. ukasiewicza o
rozmowie z G. Bonnetem na temat zaangaowania si Wielkiej Brytanii w
rozwizanie wewntrznych konfliktw czechosowackich
132. 1938 lipiec 29, Londyn. Telegram szyfrowy nr 56
A. Jadewskiego informujcy o brytyjskich zamiarach interwencji w
Czechosowacji w kwestii rozwizania konfliktw wewntrznych
133. 1938 lipiec 29, Berlin. Raport nr 52/27/38 S. Lubomirskiego o
rozmowie z E. Woermannem na temat mediacji brytyjskiej w
Czechosowacji i misji lorda Runcimana. Tajne
134. 1938 lipiec 30, Londyn. Raport polityczny nr 16/8 (1/WB-C/107)
A. Jadewskiego o dyskusji wok misji lorda Runcimana
135. [1938 okoo 27 lipca]. Notatka o akcji harcerskiej w lipcu i
sierpniu 1938 r. w Czechosowacji w powiatach graniczcych z Polsk.
Tajne
136. 1938 sierpie 3, Praga. Raport nr 52/C/28 K. Pape o rozmowie
z K. Kroft na temat misji lorda Runcimana. Tajne.
Zacznik do pisma 52/C/28
137. 1938 sierpie 5, Praga. Raport nr 323a/C/18 K. Pape
relacjonujcy komentarze prasy czeskiej na temat misji lorda Runcimana
138. 1938 sierpie 7, Warszawa Instrukcja nr P.III/C/20 J. Becka
dla K. Pape ustalajca sposb postpowania wobec misji lorda
Runcimana
139. 1938 sierpie 8, Warszawa. Informacja M. ubieskiego o
rozmowie z J. Kristffym na temat przewidywanych wynikw misji lorda
Runcimana
140. 1938 sierpie 10, Londyn. Telegram szyfrowy nr 59
A. Jadewskiego o polskiej demarche wobec O. G. Sargenta w sprawie
pooenia mniejszoci polskiej w Czechosowacji
141. 1938 sierpie 11, Berlin. Raport nr N/1/137/8 J. Lipskiego o

rozmowach z H. Gringiem i dyplomatami akredytowanymi w Berlinie na
temat sytuacji w Czechosowacji. cile tajne
142. 1938 sierpie 11, Pary. Telegram szyfrowy nr 69
J. ukasiewicza o rozmowie z G. Bonnetem o polityce Polski wobec
Czechosowacji i Francji
143. 1938 sierpie 18, Praga. Raport nr 52/C/29 K. Pape o
rozmowie z K. Kroft na temat manewrw wojskowych w III Rzeszy.
Tajne
144. 1938 sierpie 24, Berlin. Sprawozdanie z rozmowy J. Lipskiego
z H. Gringiem na temat stosunkw polsko-niemieckich i polityki wobec
Czechosowacji. Najcilej tajne
145. 1938 sierpie 24, Berlin. Uzupenienie do sprawozdania z
rozmowy J. Lipskiego z H. Gringiem na temat stosunkw polskoniemieckich i polityki wobec Czechosowacji. Najcilej tajne
146. 1938 sierpie 27, Praga. Raport nr 52/C/23 K. Pape o
rozmowie lorda Runcimana z L. Wolffem na temat pooenia i postulatw
mniejszoci polskiej w Czechosowacji. Tajne
147. 1938 sierpie 31, Londyn. Raport nr 1/WB-C/129
A. Jadewskiego relacjonujcy pogldy politykw brytyjskich na
stosunki czechosowacko-niemieckie. Tajne
148. 1938 sierpie 31, Praga. Telegram szyfrowy nr 86 K. Pape o
wynikach podry politykw wgierskich do Berlina
149. 1938 wrzesie 1, Praga. Telegram szyfrowy nr 88 K. Pape o
przedstawieniu przez rzd czechosowacki trzeciego projektu rozwizania
problemw narodowych
150. 1938 wrzesie 1, Praga. Telefonogram szyfrowy nr 89 K. Pape
informujcy o treci trzeciego projektu rozwizania problemw
narodowych w Czechosowacji i reakcji Sudetendeutsche Partei. Tajne
151. 1938 wrzesie 1, Budapeszt. Telegram szyfrowy nr 35
K. Mycielskiego o rozmowach wgiersko-niemieckich w Berlinie
rozmowie z K. Kroft w sprawie traktowania mniejszoci polskiej
jego inicjatywie kontaktw przedstawicieli mniejszoci w Pradze
154. 1938 wrzesie 5, Praga. Raport nr 154(38) B. M. Noela dla
T. Peczyskiego o rozmowie z H.C.T. Strongem na temat moliwoci
pokojowego rozwizania konfliktu czechosowacko-niemieckiego
155. 1938 wrzesie 7, Budapeszt. Raport nr 52/W/4/44 L.
Orowskiego o rozmowie z K. Kany o wnioskach wynikajcych z rozmw
wgiersko-niemieckich i polityce wobec Czechosowacji. cile tajne
o deklaracji E. Benea, e rzd przyjmuje jako podstaw, do rozmw z
Sudetendeutsche Partei jej postulaty
157. 1938 wrzesie 8, Londyn. Telegram szyfrowy nr 65
A. Jadewskiego o nadziejach brytyjskich zwizanych z misj Runcimana
przejciowym przerwaniu rozmw midzy rzdem Czechosowacji a
Sudetendeutsche Partei
159. 1938 wrzesie 10, Bukareszt. Raport nr 52/R/78 R.

Raczyskiego na temat ewentualnoci przepuszczenia oddziaw
radzieckich przez terytorium Rumunii w wypadku ataku III Rzeszy na
Czechosowacj. Tajne
160. 1938 wrzesie 11, Warszawa. Telegram szyfrowy zawierajcy
instrukcj J. Becka dla J. ukasiewicza do rozmowy z G. Bonnetem na
temat sytuacji midzynarodowej Czechosowacji. Tajne
161. 1938 wrzesie 13, Genewa. Telefonogram szyfrowy nr 54
T. Komarnickiego o rozmowie z lordem de la Warr o stosunku Polski do
Ligi Narodw oraz stanowisku Wielkiej Brytanii w wypadku ataku III
Rzeszy na Czechosowacj
162. 1938 wrzesie 13, Pary. Telefonogram szyfrowy nr 76
J. ukasiewicza o rozmowie z G. Bonnetem na temat groby ataku
III Rzeszy na Czechosowacj
163. 1938 wrzesie 13, Praga. Telefonogram szyfrowy nr 100
K. Pape o rozruchach w Sudetach
164. 1938 wrzesie 13, Praga. Telefonogram K. Pape o konflikcie
midzy rzdem Czechosowacji a Sudetendeutsche Partei
165. 1938 wrzesie 13, Londyn. Telegram szyfrowy nr 68a
E. Raczyskiego o rozmowie z lordem Halifaxem na temat stanowiska
Wielkiej Brytanii w konflikcie czechosowacko-niemieckim
166. 1938 wrzesie 14, Praga. Telefonogram K. Pape o uchwale
rzdu czechosowackiego otwierajcej moliwo wznowienia rozmw z
E. Raczyskiego o rozmowie z lordem Halrfaxem na temat moliwoci
pomocy ze strony Polski dla Wielkiej Brytanii w wypadku wojny. Tajne
T. Komarnickiego o rozmowie z N. Comnenem na temat stanowiska Polski
i Rumunii w wypadku ataku na Czechosowacj
169. 1938 wrzesie 14, Berlin. Telefonogram szyfrowy nr 112
H. Malhomme'a o podou rozruchw w Sudetach
170. 1938 wrzesie 14, Rzym. Telegram szyfrowy nr 52 A. Zawiszy o
stanowisku Wioch wobec konfliktu czechosowacko-niemieckiego
H. Malhomme'a o podou rozruchw w Sudetach i moliwoci plebiscytu
K. Pape o rozmowie z. R. Toussaintem na temat moliwoci plebiscytu w
Czechosowacji, ewentualnoci wojny i zmian granicznych. Tajne
173. 1938 wrzesie 14, Bruksela. Telegram szyfrowy nr 23
M. Mocickiego o stanowisku Belgii i Francji wobec konfliktu niemieckoczechosowackiego
174. 1938 wrzesie 14, Pary. Telegram szyfrowy nr 77
J. ukasiewicza o francuskich nadziejach na pokojowe zaatwienie
konfliktu niemiecko-czechosowackiego
175. 1938 wrzesie 14, Praga. Raport nr 323a/C/9 Poselstwa RP o
wiadomociach prasowych na temat rozruchw w Sudetach
rozmowie z G. Ciano na temat moliwoci oderwania Sudetw od
Czechosowacji
177. 1938 wrzesie 15, Warszawa. Telegram szyfrowy z instrukcj

M. Arciszewskiego dla J. ukasiewicza w sprawie inspiracji ataku
prasowego na Polsk. Tajne
J. Lipskiego z prob o instrukcje. Tajne
179. 1938 wrzesie 15, Warszawa. Telefonogram szyfrowy J. Becka
do K. Pape w sprawie postulatu plebiscytu na lsku Cieszyskim. Tajne
J. Becka dla J. Lipskiego w sprawie stanowiska Polski na temat plebiscytu
na lsku Cieszyskim
181. 1938 wrzesie 15, Praga. Telefonogram K. Pape o rozruchach
w Sudetach
182. 1938 wrzesie 15, Warszawa. Telefonogram szyfrowy z
instrukcj J. Becka dla J. Lipskiego w sprawie stosunku Polski do
plebiscytu w Czechosowacji. Tajne
J. Lipskiego o postulatach III Rzeszy wobec N. Chamberlaina dotyczcych
Czechosowacji
184. 1938 wrzesie 15, Kiszyniw. Telegram szyfrowy nr 1 A.
Ponceta de Sandona o pogoskach na temat moliwoci przejcia przez
terytorium Rumunii oddziaw radzieckich na pomoc Czechosowacji
K. Pape o przewidywanej ewakuacji z Pragi urzdw centralnych
czechosowackich reakcjach na spotkanie A. Hitlera z N. Chamberlainem
J. Lipskiego o rozmowach z politykami niemieckimi. Tajne
188. 1938 wrzesie 15, Opole. Raport nr 50/C/31 J. Maczyskiego
o komentarzach prasy niemieckiej na temat manewrw wojskowych w
Polsce i polskiej polityki zagranicznej
189 1938 wrzesie 15, Bukareszt. Raport nr 52/R/79 R.
Raczyskiego
informujcy
o
niechci
politykw
rumuskich
zaangaowania si na rzecz pomocy Czechosowacji. Tajne
nr E.II. W.297-7-C/59 W.T. Drymmera dla polskich przedstawicielstw
zagranicznych w sprawie inspirowania manifestacji emigrantw polskich
L. Orowskiego o akcji Wgier w kwestii mniejszoci wgierskiej w
Czechosowacji
L. Orowskiego o wgierskich krokach wobec wzmocnienia ochrony
wojskowej granicy przez Czechosowacj
193. 1938 wrzesie 16, Berlin. Telegram szyfrowy nr 118 J.
Lipskiego o rozmowie z H. Gringiem na temat postulatw wobec
Czechosowacji
L. Orowskiego informujcy o zarzdzeniach wgierskich na granicy z
Czechosowacj

J. Lipskiego
o
moliwoci
wkroczenia
wojsk
niemieckich
do
K. Pape o stanowisku M. Hody wobec projektu plebiscytu. Tajne
E. Raczyskiego o rozmowie z lordem Halifaxem na temat polskich
postulatw wobec Czechosowacji. Tajne
Lipskiego o rozmowie A. Hitlera z N. Chamberlainem
199. 1938 wrzesie 16, Rzym. Telegram szyfrowy nr 54 A. Zawiszy
dementujcy pogoski o moliwoci spotkania A. Hitlera, B. Mussoliniego,
N. Chamberlaina oraz E. Daladiera
200. 1938 wrzesie 16, Praga. Raport nr 7/C/23 K. Pape o
stumieniu rozruchw w Sudetach i wpywie wizyty N. Chamberlaina w III
Rzeszy na polityk rzdu Czechosowacji. Poufne
201. 1938 wrzesie 16, Berlin. Raport nr N/52/31/38 J. Lipskiego
zawierajcy informacje o rozmowach N. Chamberlaina z A. Hitlerem oraz
o rozmowie J. Lipskiego z H. Gringiem. cile tajne
202. 1938 wrzesie 16, Pary. Raport nr 1-F/43 J. ukasiewicza
omawiajcy ewolucj stanowiska francuskiej opinii publicznej wobec
Czechosowacji od Anschlussu. Tajne
J. Becka dla Ambasad R.P. w Berlinie, Paryu, Rzymie i Londynie
okrelajc polskie postulaty w zwizku z przewidywanymi rozmowami na
temat Czechosowacji. Tajne
J. ukasiewicza o rozmowie z G. Bonnetem na temat postulatu plebiscytu
w powiatach Czechosowacji zamieszkanych przez mniejszo polsk
L. Orowskiego o postulatach Wgier i III Rzeszy wobec Czechosowacji
206. 1938 wrzesie 17, Warszawa. Telegram szyfrowy J. Becka do
J. Lipskiego z informacjami o postulatach A. Hitlera wobec
Czechosowacji oraz o polskich krokach dyplomatycznych
207.
1938
wrzesie
17,
Warszawa.
Telegram
szyfrowy
M. Arciszewskiego do K. Pape o postulatach A. Hitlera wobec
Czechosowacji
208. 1938 wrzesie 17, Berlin. Telegram szyfrowy nr 121 J. Lipskiego o
wynikach rozmw midzy A. Hitlerem a N. Chamberlainem
Lipskiego o rozmowach dyplomatycznych na temat Czechosowacji
rosncej woli oporu spoeczestwa czeskiego
wgierskim
protecie
przeciwko
fortyfikowaniu
granicy
przez
Czechosowacj
212. 1938 wrzesie 17, Rzym. Telegram szyfrowy nr 55 B. Wieniawy
Dugoszowskiego o rozmowie z G. Bastianinim na temat polskich
postulatw wobec Czechosowacji

J. Szembeka dla L. Orowskiego w sprawie rozmw z politykami
wgierskimi na temat Sowacji. Tajne
214.
1938
wrzesie
18,
Warszawa.
Telegram
szyfrowy
M. Arciszewskiego
dla
K.
Pape
o
moliwoci
konferencji
midzynarodowej w sprawie przyczenia terenu Sudetw do III Rzeszy.
Tajne
stopniowej mobilizacji armii czechosowackiej
J. ukasiewicza o zoeniu owiadczenia postulujcego plebiscyt w
Czechosowacji
217. 1938 wrzesie 18, Budapeszt. Telefonogram szyfrowy nr 44 L.
Orowskiego o wyjedzie M. Horthyego na rozmowy z H. Gringiem
L. Orowskiego o deklaracji wgierskiej wobec J. Tiso
E. Raczyskiego o rozmowie z B. Grigorcea na temat moliwoci
wojskowej pomocy ZSRR dla Czechosowacji
220. 1938 wrzesie 19, Warszawa. Telegram szyfrowy z
uzupenieniem instrukcji nr E.II.W.297/7/C/59 W. T. Drymmera dla
polskich przedstawicielstw zagranicznych w sprawie organizowania
manifestacji na rzecz przyczenia terytoriw zamieszkaych przez
mniejszo polsk w Czechosowacji
221. 1938 wrzesie 19, Praga. Telefonogram szyfrowy nr 108 K.
Pape o nowych daniach Niemiec wobec Czechosowacji. Tajne
dla K. Pape o treci deklaracji polskiej w sprawie zmiany granicy
polsko-czechosowackiej
J. Lipskiego o oczekiwanej rozmowie z A. Hitlerem. Tajne
224. 1938 wrzesie 19, Londyn. Telefonogram szyfrowy nr 72
E. Raczyskiego o daniach A. Hitlera wobec Czechosowacji
225. 1938 wrzesie 19, Warszawa. Telegram szyfrowy M.
Arciszewskiego dla Poselstwa RP w Belgradzie i Rzymie ostrzegajcy
przed moliwoci wystpienia Jugosawii po stronie Czechosowacji w
wypadku ataku Wgier
226. 1938 wrzesie 19, Genewa. Telegram szyfrowy nr 56
T. Komarnickiego o zaniepokojeniu Rumunii, Jugosawii i Turcji polityk
Wgier
J. Lipskiego o przewidywanej rozmowie A. Hitlera z B. Imredym
K. Pape o propozycjach K. Kanyi wobec Sowakw. Tajne
229. 1938 wrzesie 19, Budapeszt. Telefonogram szyfrowy nr 47
L. Orowskiego o wyjedzie B. Imredego i K. Kanyi na rozmowy do
Berlina
przewidywanych zmianach granic Czechosowacji. Tajne

przewidywanym zasigu zmian granic Czechosowacji
E. Raczyskiego o polskiej dmarche wobec O. G. Sargenta
233. 1938 wrzesie 19, Bukareszt Telegram szyfrowy nr 57
R. Raczyskiego o stanowisku Rumunii wobec ewentualnoci pomocy
wojskowej ZSRR dla Czechosowacji. Tajne
234. 1938 wrzesie 19, Berlin. Instrukcja J. Becka dla J. Lipskiego
w sprawie rozmowy z A. Hitlerem dotyczcej Czechosowacji. cile tajne
K. Pape o skonnoci politykw czechosowackich do podporzdkowania
si decyzjom mocarstw
236. 1938 wrzesie 20, Pary. Notatka o treci telefonu
J. ukasiewicza dotyczcego wynikw rozmowy z G. Bonnetem na temat
postulatw polskich wobec Czechosowacji
dla L. Orowskiego informujcy o polskim stanowisku wobec polityki
Wgier w stosunku do Czechosowacji. Tajne
238. 1938 wrzesie 20, Pary. Telefonogram J. ukasiewicza o
otwarciu drogi do zmian granic Czechosowacji
239. 1938 wrzesie 20, Pary. Telefonogram szyfrowy nr. 80
J. ukasiewicza o rozmowie z G. Bonnetem na temat postulatw polskich
wobec Czechosowacji
L. Orowskiego o rozmowie z G. Aporem na temat stosunkw wgierskosowackich. Tajne
Dugoszowskiego o rozmowie z Ciano na temat taktyki polskiej wobec
Czechosowacji
E. Raczyskiego o rozmowie z D. Grandim na temat polskich postulatw
wobec Czechosowacji
J. Lipskiego o rozmowie z A. Hitlerem na temat sposobu zaatwienia
postulatw polskich i wgierskich wobec Czechosowacji. Tajne
rozmowie z J. Tis na temat stosunku Polski do Sowacji
245. 1938 wrzesie 20, Warszawa. Wytyczne J. Becka dla prasy w
sprawie owietlenia polskiej polityki wobec Czechosowacji
246. 1938 wrzesie 20, Berlin. Raport J. Lipskiego o przebiegu
rozmowy z A. Hitlerem dotyczcej uzgodnienia polityki wobec
247. 1938 wrzesie 20, Obersalzberg. Owiadczenie J. Lipskiego dla
J. von Ribbentropa w sprawie polskich postulatw dotyczcych
Czechosowacji
E. Raczyskiego o wgierskiej interwencji w Foreign Office w sprawie
mniejszoci wgierskiej w Czechosowacji

L. Orowskiego zawierajcy informacje K. Kanyi o niemieckich daniach
terytorialnych wobec Czechosowacji przedoonych N. Chamberlainowi
250. 1938 wrzesie 21, Warszawa. Telegram szyfrowy nr P.III.
13/C/I/4 M. ubieskiego do L. Orowskiego instruujcy o podanej
treci doniesie prasowych
251. 1938 wrzesie 21, Praga. Radiogram szyfrowy nr 114 K. Pape
o rozmowie z I. Krno na temat stosunkw polsko-czechosowackich. Tajne
252. 1938 wrzesie 21, Warszawa. Zarzdzenia wydane, przez
J. Becka dyrektorom Departamentu Politycznego Ministerstwa Spraw
Zagranicznych dotyczce stosunkw polsko-czechosowackich. Tajne
253. 1938 wrzesie 21, Praga. Nota zoona przez K. Pape I. Krno
zawierajca postulaty polskie wobec Czechosowacji
254. 1939 wrzesie 21, Londyn. Nota nr 49132 wrczona przez
E. Raczyskiego lordowi Halifaxowi w sprawie polskich postulatw wobec
Czechosowacji
255. 1938 wrzesie 21, Londyn. Nota werbalna wrczona przez lorda
Halifaxa E. Raczyskiemu w sprawie polityki polskiej wobec
Czechosowacji
256. 1938 wrzesie 21, Pary. Nota zoona przez J. ukasiewicza
informujca o polskich postulatach wobec Czechosowacji
257. 1938 wrzesie 21, Warszawa. Instrukcja J. Becka dla
J. Lipskiego, by poinformowa Auswartiges Amt o polskich krokach i
dyplomatycznych dotyczcych Czechosowacji
258. 1938 wrzesie 21, Londyn. Telefonogram E. Raczyskiego i
notatka o jego rozmowie z M. ubieskim na temat rozmowy z lordem
Halifaxem w zwizku ze zoeniem noty brytyjskiej i noty polskiej
259. 1938 wrzesie 21, Warszawa. Telegram z instrukcj J. Becka
dla R. Raczyskiego, by poinformowa rzd rumuski o polskich
zarzdzeniach wojskowych w wojewdztwie lskim
260. 1938 wrzesie 21, Bratysawa. Telegram szyfrowy nr 26
W. aciskiego o rozmowie politykw wgierskich z K. Sidorem na temat
wsppracy polsko-wgierskiej i sowacko-wgierskiej
261. 1938 wrzesie 21, Praga. Telefonogram K. Pape o
demonstracjach w Pradze
262. 1938 wrzesie 21, Belgrad. Telegram szyfrowy nr 22
R. Dbickiego o rozmowie z M. Stojadinoviiem na temat stosunku
Jugosawii do Czechosowacji. Tajne
263. 1938 wrzesie 21, Warszawa. Notatka o rozmowie J. Becka z
A. Horym i R. Franassovicim o treci not polskich w sprawie postulatw
wobec Czechosowacji
264. 1938 wrzesie 21, Warszawa. Telegram szyfrowy J. Becka dla
L. Orowskiego, K. Pape, R. Dbickiego i R. Raczyskiego o polskich
krokach dyplomatycznych dotyczcych Czechosowacji
265. 1938 wrzesie 21, Warszawa. Komunikat Ministerstwa Spraw
Zagranicznych dla prasy informujcy o dziaaniach dyplomatycznych
Polski wobec Czechosowacji
266. 1938 wrzesie 21, Pary. Notatka o rozmowie J. Frankowskiego
z R. Massiglim na temat polityki Francji i Polski wobec Czechosowacji.
cile tajne

o projektach politykw z partii agrarnej nawizania wsppracy z Polsk
268. 1938 wrzesie 22, Praga. Telegram szyfrowy nr 116 K. Pape
uzupeniajcy depesz nr 113 o rozmowie z J. Tis
E. Raczyskiego opisujcy przebieg rozmowy z lordem Halifaxem przy
okazji wrczenia noty brytyjskiej
270. 1938 wrzesie 22, Warszawa. Telegram z instrukcj J. Becka
dla K. Pape i W. aciskiego zalecajc sugerowanie w rozmowach ze
Sowakami myli oderwania Sowacji od ziem czeskich
Lipskiego o rozmowie z D. Sztojayem na temat stanowiska Rumunii w
konflikcie wgiersko-czechosowackim
272. 1938 wrzesie 22, Warszawa. Owiadczenie H. Kennarda
zoone J. Beckowi ostrzegajce przed agresj przeciwko Czechosowacji
J. ukasiewicza o przebiegu rozmowy z G. Bonnetem na temat krokw
podjtych przez Polsk wobec Czechosowacji
274. 1938 wrzesie 22, Warszawa. Notatka z rozmowy
M. Arciszewskiego z R. Franassovicim na temat stosunkw rumuskowgierskich. Tajne
J. ukasiewicza o przebiegu dalszej czci rozmowy z G. Bonnetem na
temat krokw podjtych przez Polsk wobec Czechosowacji
276. 1938 wrzesie 22, Praga. Radiotelegram szyfrowy nr 117
K. Pape o moliwych konsekwencjach incydentw w Sudetach
277. 1938 wrzesie 22, Uhorod. Telegram szyfrowy nr 2
M. Chaupczyskiego o sytuacji politycznej i wojskowej na Rusi
Podkarpackiej
278. 1938 wrzesie 22, Praga. Odpowied M. Cermaka na
interwencj polsk celem przypieszenia odpowiedzi na not z 21 wrzenia
1938 r.
279. 1938 wrzesie 22, Warszawa. Odpowied J. Becka na list
H.W. Kennarda w sprawie stosunkw polsko-angielskich i przygotowa
wojskowych Polski
. Orowskiego o interwencji brytyjskiej u K. Kanyi w sprawie stosunku
Wgier do Czechosowacji
Lipskiego o owiadczeniu A. Hitlera wobec N. Chamberlaina
282. 1938 wrzesie 23, Moskwa. Telegram szyfrowy nr 76
T. Jankowskiego o ostrzeeniu W. Potiomkina przed przekroczeniem
granicy czechosowackiej przez wojska polskie
J. Lipskiego o postulatach A. Hitlera przedoonych N. Chamberlainowi
J. Lipskiego o krokach N. Comnena przeciwko akcji wgierskiej w
sprawie Czechosowacji

J. Lipskiego o rozmowie G. Ciano z E. Drummondem na temat gwarancji
Woch dla Czechosowacji
286. 1938 wrzesie 23, Londyn. Informacja, zapewne telefoniczna,
E. Raczyskiego o rozmowie z lordem Halifaxem na temat polityki Polski
wobec Czechosowacji
M. Mocickiego z zapytaniem czy I. Mocicki byby gotw przyj list
E. Benea. Tajne
J. Lipskiego o przebiegu rozmw midzy A. Hitlerem a N. Chamberlainem
na temat losw Czechosowacji
289. 1938 wrzesie 23, Warszawa. Telefonogram J. Becka dla
T. Jankowskiego zawierajcy instrukcj do rozmowy z W. Potiomkinem
wobec Czechosowacji
rozmowie z J. Tis na temat taktyki politykw sowackich
o instrukcjach wadz czechosowackich dla prasy w kwestii stosunku do
ZSRR. Tajne
293. 1938 wrzesie 23, Moskwa. Telefonogram T. Jankowskiego o
przebiegu rozmowy z W. Potiomkinem
294. 1938 wrzesie 23, Warszawa, Telegram szyfrowy z instrukcj
J. Becka dla M. Mocickiego, by poinformowa pol czechosowackiego,
e I. Mocicki jest gotw przyj list E. Benea. Tajne
o rozmowie z J. Syrovym w sprawie udzielenia odpowiedzi na not polsk
296. 1938 wrzesie 23, Warszawa. Telegram szyfrowy z informacj
J. Becka dla ambasadorw i posw RP o polskich postulatach wobec
Czechosowacji i stanowisku w stosunku do mocarstw
E. Raczyskiego, J. Lipskiego i J. ukasiewicza o probie brytyjskiej, by
Polska zadeklarowaa, e nie zamierza atakowa Czechosowacji
E. Raczyskiego, L. Orowskiego i R. Dbickiego o rozmowie z
R. Franassovicim w sprawie stosunkw rumusko-wgierskich
299. 1938 wrzesie 23, Bukareszt. Telegram szyfrowy, nr 58
E. Raczyskiego o rozmowie z E. Urdareanu w sprawie rezygnacji
Rumunii z udzielenia pomocy Czechosowacji
o polityce wewntrznej rzdu J. Syrovego
301. 1938 wrzesie 23, Warszawa. Pismo J. Becka do J. Lipskiego
informujce o przesaniu map obrazujcych trzy warianty polskich
roszcze terytorialnych wobec Czechosowacji
opuszczeniu miasta przez obywateli brytyjskich

M. Mocickiego o ocenie sytuacji europejskiej w belgijskich koach
politycznych
304. 1938 wrzesie 23, Warszawa. Informacja J. Becka dla
J. ukasiewicza, E. Raczyskiego i J. Lipskiego o brytyjskiej interwencji
w sprawie koncentracji wojsk polskich na granicy z Czechosowacj
305. 1938 wrzesie 23, Londyn. Raport polityczny nr 20/2
(52/tjn/191) E. Raczyskiego o przebiegu rozmw dyplomatycznych w
Londynie od 13 do 23 wrzenia w sprawie Czechosowacji. cile tajne
306. 1938 wrzesie 23, Bukareszt. Raport nr 52/R/80
R. Raczyskiego o rozmowie z E. Urdareanu na temat stosunkw
rumusko-czechosowackich. Tajne
z ocen mobilizacji w Czechosowacji
308. 1938 wrzesie 24, Berlin. Telefonogram J. Lipskiego o
komunikacie po konferencji w Godesbergu
309. 1938 wrzesie 24, Warszawa. Notatka z rozmowy telefonicznej
midzy T. Kobylaskim a J. ukasiewiczem na temat stanowiska prasy
francuskiej wobec Czechosowacji. Tajne
310. 1938 wrzesie 24, Bukareszt. Informacja telefoniczna
E. Raczyskiego o instrukcjach rzdu rumuskiego dla prasy
311. 1938 wrzesie 24, Budapeszt. Informacja telefoniczna
L. Orowskiego o nastrojach wobec Czechosowacji
312. 1938 wrzesie 24, Warszawa. Notatka w sprawie wstrzymania
ruchu kolejowego z Czechosowacj
nastrojach prasy francuskiej wobec Czechosowacji
rozmowie z J. Ribbentropem na temat stosunkw z Czechosowacj
315. 1938 wrzesie 24, Praga. Telefonogram K. Pape o rozmowie z
I. Krno na temat stosunkw polsko-czechosowackich
M. Chaupczyskiego o zebraniu dziaaczy ruskich w sprawie stosunku do
Czechosowacji
K. Pape zawierajcy ocen mobilizacji w Czechosowacji
L. Orowskiego o wstrzymaniu przez Czechosowacj ruchu kolejowego na
niektrych przejciach do Wgier
K. Pape o rozmowie z I. Krn na temat odpowiedzi na not polsk
320. 1938 wrzesie. 24, Kowno. Telegram szyfrowy nr 48 F.
Charwata o stanowisku Litwy wobec Czechosowacji
K. Pape o obradach czechosowackiej Rady Ministrw
wynikach mobilizacji w Czechosowacji
podou politycznym mobilizacji w Czechosowacji
324. 1938 wrzesie 24, Berlin. Raport nr N/1/171/38 J. Lipskiego o

przebiegu rozmw midzy A. Hitlerem a N. Chamberlainem. Najcilej
tajne
325. 1938 wrzesie 24, Warszawa. Pismo Zwizku Powstacw
lskich do J. Becka z prob o pomoc finansow przy organizacji
Ochotniczego Korpusu Zaolziaskiego
326. 1938 wrzesie 25, Ryga. Telegram szyfrowy nr 25
J. Kopotowskiego o rozmowie z R. Berzinsem o stosunkach polskoczechosowackich i polsko-radzieckich
J. Szembeka dla L. Orowskiego zalecajc zaproponowanie rzdowi
wgierskiemu, by zamkn tranzyt czechosowacki przez Wgry
328. 1938 wrzesie 25, Warszawa. Telegram szyfrowy J. Szembeka
do L. Orowskiego o polskiej ocenie memorandum przedoonego przez
A. Hitlera N. Chamberlainowi
M. ubieskiego dla K. Pape i W. aciskiego polecajc wyjanienie
stanowiska K. Sidora oraz innych politykw sowackich wobec zagroenia
Czechosowacji
330. 1938 wrzesie 25, Londyn. Telefonogram szyfrowy
E. Raczyskiego o rozmowie z J. Kennedym o brytyjskiej polityce w
kwestii czechosowackiej. Tajne
331. 1938 wrzesie 25, Warszawa. Zarzdzenie Ministerstwa Spraw
Zagranicznych
dotyczce
wstrzymania
ruchu
telefonicznego
i
telegraficznego z Czechosowacj
Zagranicznych
dotyczce
wstrzymania
ruchu
kolejowego
z
Czechosowacj
J. Becka dla J. Lipskiego i L. Orowskiego nakazujc powiadomienie
rzdw niemieckiego i wgierskiego o stanowisku Polski w sprawie
pocze komunikacyjnych z Czechosowacj
T. Komarnickiego o odrzuceniu przez Czechosowacje, da III Rzeszy
z propozycj wykorzystania propagandowego audycji radzieckich w
jzyku czeskim
informujcy o wrczeniu przez K. Kroft odpowiedzi na not polsk
337. 1938 wrzesie 25, Praga. Nota rzdu czechosowackiego
wrczona przez K. Krofta K. Pape proponujca podjad rozmw midzy
Polsk a Czechosowacj w spornych kwestiach
338. 1938 wrzesie 25, Praga. Notatka wrczona K. Pape przez
K. Krofta razem z not
z informacjami o nowych daniach III Rzeszy pod adresem
Czechosowacji
J. Becka dla B. Wieniawy Dugoszowskiego do rozmowy z G. Ciano na
temat stanowiska Polski wobec Czechosowacji

J. Becka dla Lipskiego do rozmowy w Auswartiges Amt na temat
interesw polskich w Czechosowacji. Tajne
342.
1938
wrzesie
25,
Warszawa.
Telegram
szyfrowy
M. ubieskiego dla K. Pape o wstrzymaniu pocze kolejowych,
lotniczych, telefonicznych i telegraficznych Polski z Czechosowacj
o przygotowaniach obronnych w Czechosowacji
J. ukasiewicza proponujcy rezygnacj z porednictwa Wielkiej Brytanii
i Francji w staraniach o realizacj polskich da wobec Czechosowacji.
Tajne
E. Raczyskiego o nocie brytyjskiej w sprawie postulatw wgierskich
wobec Czechosowacji
K. Pape o rozmowie z M. Hod na temat moliwych ustpstw
Czechosowacji wobec Polski, Wgier i Niemiec. Tajne
T. Komarnickiego
o
domniemanych
planach
III
Rzeszy
wobec
Czechosowacji
348. 1938 wrzesie 26, Praga. Telefonogram K. Pape o skonnoci
do ustpstw wrd politykw czechosowackich
J. Lipskiego
o
przedmiocie
rozmw
midzy
A.
Hitlerem
a
N. Chamberlainem w Godesbergu. Tajne
J. Lipskiego o rozmowie z J. Ribbentropem na temat taktyki
postpowania wobec Czechosowacji. Tajne
351. 1938 wrzesie 26, Misk. Telegram szyfrowy nr 2 Okoskiego o
ruchach wojsk radzieckich. Tajne
352. 1938 wrzesie 26, Warszawa. Notatka wrczona J. Beckowi
przez H. Kennarda w sprawie postulatw Polski wobec Czechosowacji
dla K. Pape o rozmowie z J. Slavikiem
J. Lipskiego, K. Pape, B. Wieniawy Dugoszowskiego, J. ukasiewicza,
E. Raczyskiego i L. Orowskiego o demarche francuskiej i angielskiej w
sprawie postulatw Polski wobec Czechosowacji
z zapytaniem o instrukcje w wypadku ewakuacji stolicy
L. Orowskiego o wstrzymaniu przez Wgry kolejowego ruchu towarowego
z Czechosowacj
J. ukasiewicza o rozmowach z W. C. Bullittem na temat polskich
W. aciskiego o sytuacji politycznej Sowacji

o odrzuceniu przez Czechosowacj nowych da III Rzeszy
360. 1938 wrzesie 26, Praga. Pismo E. Benea do I. Mocickiego
proponujce
zmian
granicy
polsko-czechosowackiej
w
drodze
porozumienia obu pastw
361. 1938 wrzesie 26, Bukareszt. Telegram szyfrowy nr 59
E. Raczyskiego o stanowisku Rumunii wobec polskich postulatw w
stosunku do Czechosowacji
W. aciskiego o przygotowaniach do wojny w Czechosowacji
Dugoszowskiego o rozmowie z G. dano na temat polskich zamiarw wobec
Czechosowacji
364. 1938 wrzesie 26, Waszyngton. Telegram szyfrowy nr 40
W. Wakowicza o treci odpowiedzi czechosowackiej na depesz
F.D. Roosevelta
wynikach
konferencji
w
Godesbergu
midzy
A.
Hitlerem
a
N. Chamberlainem. Najcilej tajne
o czechosowackiej odpowiedzi na postulaty wgierskie
do K. Pape w sprawie przesania dokumentw do Pragi
J. ukasiewicza, J. Lipskiego, B. Wieniawy Dugoszowskiego i
E. Raczyskiego o biecej wymianie pogldw midzy Czechosowacj a
Polsk
J. Szembeka dla K. Pape w sprawie protestu przeciwko naruszeniu
granicy polskiej przez samoloty czechosowackie
R. Dbickiego o stanowisku Jugosawii wobec Czechosowacji i Wgier
W. aciskiego o politycznych nastpstwach przemwienia K. Sidora
J. Lipskiego o woskich obawach przed wybuchem wojny
W.T. Drymmera dla W. Wakowicza w sprawie nadesania rezolucji
popierajcych polityk Polski wobec Czechosowacji
374. 1938 wrzesie 27, Praga. Nota K. Pape dla K. Krofty z
polskimi postulatami wobec Czechosowacji
J. ukasiewicza o moliwociach pokojowego rozwizania konfliktu
niemiecko-czechosowackiego
J. ukasiewicza o woskich obawach przed wybuchem wojny
K. Pape o postulatach politykw sowackich

J. Becka dla R. Raczyskiego do rozmowy z N. Comnenem na temat
polityki wobec Czechosowacji
L. Orowskiego o polskim stanowisku wobec propozycji czechosowackich.
Tajne
J. Becka dla R. Dbickiego do rozmw z politykami jugosowiaskimi na
temat wgierskich roszcze wobec Czechosowacji
W. aciskiego o aresztowaniach politykw wgierskich i sowackich
stosunkach midzy politykami sowackimi a czeskimi
E. Raczyskiego
o
rozmowach
brytyjsko-wgierskich
na
temat
M. Chaupczyskiego o moliwociach ustpstw rzdu wobec politykw
ruskich
386. 1938 wrzesie 27, Warszawa. Pismo I. Mocickiego do E.
Benea
w
sprawie
moliwoci
poprawy
stosunkw
polskoczechosowackich
387. 1938 wrzesie 27, Warszawa. Pismo S. epkowskiego do
P. Samala w sprawie daty otrzymania listu E. Benea
J. Lipskiego do rozmw na temat polityki wobec Czechosowacji
389. 1938 wrzesie 27, Bratysawa. Raport nr 329b/C W.
aciskiego o radiowym przemwieniu K. Sidora
390. 1938 wrzesie 27, Berlin. Raport nr N/L/182/38 J. Lipskiego o
rozmowie z E. von Weizsackerem o wynikach rozmowy A. Hitlera z
H. Wilsonem w sprawie postulatw wobec Czechosowacji. Najcilej tajne
J. ukasiewicza o rozmowie z W. Bullittem na temat mediacji USA w
kwestii Czechosowacji
E. Raczyskiego o niebezpieczestwie konfliktu zbrojnego
393. 1938 wrzesie 28, Warszawa. Pro memoria dyktowane przez
J. Becka jako instrukcja dla J. Lipskiego w sprawie rozgraniczenia
roszcze polskich i niemieckich wobec Czechosowacji
dziaaniach
dyplomatycznych
w
sprawie
konfliktu
niemieckoczechosowackiego. Najcilej tajne
J. ukasiewicza z propozycj midzynarodowej konferencji w sprawie
Czechosowacji
396. 1938 wrzesie 28, Sofia. Telegram szyfrowy nr 11
A. Tarnowskiego o radzieckim ostrzeeniu pod adresem Polski. Tajne
397. 1938 wrzesie 28, Praga. Notatka z rozmowy telefonicznej
K. Pape z T. Kotylaskim zapowiadajcej czechosowack odpowied na
not polsk

dla K. Pape i L. Orowskiego o porozumieniu politykw wgierskich i
sowackich.
L. Orowskiego o przypuszczalnym zachowaniu si Wgier w wypadku
wojny. Tajne
400. 1938 wrzesie 28, Kowno. List szyfrowy nr 3 F. Charwata w
sprawie stanowiska Litwy wobec polskich roszcze do Czechosowacji
401. 1938 wrzesie 28, Kopenhaga. Telegram szyfrowy nr 5
J. Starzewskiego
o
przewidywanym
zachowaniu
si
pastw
skandynawskich w wypadku wojny
J. Lipskiego w sprawie rozmw z politykami niemieckimi dotyczcych
rozgraniczenia roszcze polskich i niemieckich do Czechosowacji. cile
tajne
rozmowach z E. von Weizsackerem na temat rozgraniczenia polskich i
niemieckich roszcze wobec Czechosowacji. Najcilej tajne
dla R. Dbickiego i L. Orowskiego o jugosowiaskiej propozycji mediacji
midzy Wgrami a Czechosowacj
405. 1938 wrzesie 28, Bruksela. Notatka o informacji telefonicznej
M. Mocickiego o belgijskim projekcie dymisji E. Benea
406. 1938 wrzesie 28, Belgrad. Depesza nr 24 R. Dbickiego o
reakcji Jugosawii na zapowied konferencji w Monachium
J. ukasiewicza o przygotowaniach do konferencji w Monachium
M. Arciszewskiego dla T. Buynowskiego okrelajc tre korespondencji
dla prasy o sytuacji na Rusi Podkarpackiej
zapowiedzi wkroczenia wojsk niemieckich do Czechosowacji
410. 1938 wrzesie 28, Bratysawa. Telegram szyfrowy nr 36 W.
aciskiego o propozycjach III Rzeszy pod adresem Sowacji
W. aciskiego o rozmowie z K. Sidorem na temat stosunkw polskosowackich
W. aciskiego o rozmowie z K. Sidorem na temat postulatw sowackich
Dugoszowskiego o zapowiedzi B. Mussoliniego dotyczcej jego
postpowania na konferencji w Monachium
414. 1938 wrzesie 28, Krakw. Pismo M. Maeckiego do J. Becka
postulujce podniesienie roszcze do pogranicznych terytoriw Sowacji
o planie brytyjsko-francuskim trybu przekazania Sudetw III Rzeszy
stanowisku ZSRR wobec Czechosowacji
417. 1938 wrzesie 29, Warszawa. Telefonogram K. Michalika

informujcy o interwencji czechosowackiej w sprawie otwarcia
komunikacji kolejowej z Polsk
418. 1938 wrzesie 29, Berlin. Notatka o telefonicznym zapytaniu J.
Lipskiego czy nadesza odpowied czechosowacka na not polsk
419. 1938 wrzesie 29, Praga. Notatka o telefonicznej informacji
K. Pape w sprawie interwencji celem przypieszenia odpowiedzi
czechosowackiej na not polsk
420. 1938 wrzesie 29, Genewa. Telegram szyfrowy nr 60 T.
Komarnickiego o rozmowach z N. Comnenem na temat ewentualnoci
wsplnej granicy polsko-wgierskiej
421. 1938 wrzesie 29, Warszawa. Notatka nr GMP 396/WB/10/138 z
rozmowy M. Arciszewskiego z H.W. Kennardem na temat ustpstw
terytorialnych Czechosowacji wobec Polski. Tajne
422. 1938 wrzesie 29, Warszawa. Notatka z rozmowy M.
Arciszewskiego z L. Noelem w sprawie przypieszenia odpowiedzi
423. 1938 wrzesie 29, Praga, Telefonogram Z. Hadkiego
wyjaniajcy przyczyny zwoki odpowiedzi czechosowackiej na not
polsk
424. 1938 wrzesie 29, Warszawa. Telefonogram szyfrowy z instrukcj
J. Becka dla E. Raczyskiego w sprawie rozmw z politykami brytyjskimi
na temat polskich da wobec Czechosowacji
instrukcj J. Becka dla E. Raczyskiego, J. ukasiewicza, J. Lipskiego, B.
Wieniawy Dugoszowskiego, R. Raczyskiego, L. Orowskiego i M.
Mocickiego w sprawie rozmw na temat stanowiska Czechosowacji
wobec da polskich
426. 1938 wrzesie 29, Pary. Telegram szyfrowy nr 94 J.
ukasiewicza o zmianach nastrojw we Francji wobec ZSRR i Polski
427. 1938 wrzesie 29, Praga. Notatka o informacji telefonicznej K.
Pape w sprawie odpowiedzi czechosowackiej na not polsk
428. 1938 wrzesie 29, Berlin. Informacja telefoniczna zapewne
J. Lipskiego o zakoczeniu obrad w Monachium
o propozycjach politykw czechosowackich porozumienia z Polsk
430. 1938 wrzesie 29, Bruksela. Telegram szyfrowy nr 27 M.
Mocickiego o przyczynach mobilizacji w Belgii
R. Raczyskiego o rozmowie z N. Comnenem
432. 1938 wrzesie 29, Monachium. Dodatkowe owiadczenie do
ukadu monachijskiego dotyczce mniejszoci polskiej i wgierskiej w
Czechosowacji
L. Orowskiego o przyjciu przez Wgry postulatw J. Tisy
L. Orowskiego o terytorialnych postulatach Wgier
435. 1938 wrzesie 29, Praga. Telegram szyfrowy nr 153a K. Pape
informujcy o przyjciu przez Czechosowacj propozycji francuskobrytyjskich
436. 1938 wrzesie 29, Rzym. Raport nr 3/51 B. Wieniawy

Dugoszowskiego o stosunku Woch do kwestii Czechosowacji od 8
wrzenia 1938 r. Tajne
K. Pape o rozmowach politykw sowackich
H. Kennardem o oczekiwanej odpowiedzi czechosowackiej na not polsk
439. 1938 wrzesie 30, Praga. Odpowied K. Krofty na not polsk
proponujc tryb przekazywania Polsce niektrych terytoriw
J. Lipskiego o informacjach J. Ribbentropa dotyczcych wynikw
konferencji w Monachium
deniu ZSRR do umocnienia oporu Czechosowacji wobec III Rzeszy
aciskiego o stanowisku mniejszoci wgierskiej wobec Sowacji
443. 1938 wrzesie 30, Moskwa. Telegram szyfrowy nr 79 W.
Grzybowskiego o stanowisku ZSRR wobec ustpstw mocarstw zachodnich
na rzecz III Rzeszy
444. 1938 wrzesie 30, Berlin. Telefonogram szyfrowy nr 145 J.
Lipskiego w sprawie owiadczenia brytyjsko-niemieckiego. Tajne
445. 1938 wrzesie 30, Warszawa. Komunikat Polskiej Agencji
Telegraficznej oceniajcy krytycznie not czechosowack
446. 1938 wrzesie 30, Warszawa. Instrukcja J. Becka dla K. Pape
polecajca wrczy ultimatum wadzom Czechosowacji. Najcilej tajne
447. 1938 wrzesie 30, Warszawa. Pismo M. ubieskiego do K.
Pape informujce o przekazaniu nowej mapy zawierajcej postulaty
terytorialne Polski wobec Czechosowacji
o przylocie kuriera
449. 1938 wrzesie 30, Praga. Ultimatum zoone przez K. Pape
K. Krofcie dajce przekazania okrelonego terytorium Polsce
450. 1938 wrzesie 30, Praga. Notatka T. Kobylaskiego z rozmowy
telefonicznej z K. Pape o zoeniu polskiego ultimatum K. Krofcie
451. 1938 wrzesie 30, Berlin. Notatka H. Malhomme'a o rozmowie z
Groschkem o nastrojach antyniemieckich we Francji. Tajne
rozmowie z J. Ribbentropem w sprawie wynikw konferencji
monachijskiej. Najcilej tajne
453. 1938 wrzesie 30, Bukareszt. Raport nr 52/R/81 R.
Raczyskiego o ewolucji stanowiska Rumunii wobec Czechosowacji.
Tajne
454. 1938 padziernik 1, Warszawa. Telegram szyfrowy J. Becka dla
polskich placwek dyplomatycznych o zoeniu Czechosowacji polskiego
ultimatum
455. 1938 padziernik 1, Warszawa. Sprawozdanie z rozmw M.
ubieskiego z H. Kennardem i L. Noelem na temat stosunkw polskoczechosowackich
456. 1938 padziernik 1, Bukareszt. Telefonogram R. Raczyskiego
o mediacji rumuskiej w konflikcie polsko-czechosowackim
457. 1938 padziernik 1, Bukareszt. Telefonogram R. Raczyskiego

o apelu krla Karola do I. Mocickiego o pokojowe zaatwienie sporu z
Czechosowacj
458. 1938 padziernik 1, Warszawa. Pismo A. J. D. Biddle'a do J.
Becka wzywajce do pokojowego zaatwienia konfliktu z Czechosowacj
459. 1938 padziernik 1, Praga. - Notatka o informacjach
telefonicznych K. Pape dotyczcych odpowiedzi czechosowackiej na
polskie ultimatum
460. 1938 padziernik 1, Praga. Odpowied K. Krofty na polskie
ultimatum wrczona K. Pape
461. 1938 padziernik 1, Rzym. Telegram szyfrowy nr 61 B.
Wieniawy-Dugoszowskiego o rozmowie z G. Ciano w sprawie polskich
postulatw terytorialnych wobec Czechosowacji
462. 1938 padziernik 1, Berlin. Telefonogram szyfrowy nr 146
J. Lipskiego o stanowisku III Rzeszy w wypadku konfliktu Polski z
Czechosowacj lub ZSRR. Tajne
463. 1938 padziernik 1, Berlin, Telefonogram szyfrowy nr 147 J.
Lipskiego o stanowisku III Rzeszy w wypadku konfliktu Polski z ZSRR
464. 1938 padziernik 1, Moskwa. Telegram szyfrowy nr 80 W.
Grzybowskiego o radzieckich komentarzach po konferencji monachijskiej
465. 1938 padziernik 1, Bukareszt. Telegram szyfrowy nr 62
R. Raczyskiego o stanowisku Rumunii wobec uchwa konferencji
monachijskiej oraz konfliktu polsko-czechosowackiego
466. 1938 padziernik 1, Berlin. Raport nr N/1/191/38 J. Lipskiego o
rozmowach z politykami niemieckimi na temat polskich roszcze
terytorialnych wobec Czechosowacji. cile tajne
rozmowach z politykami niemieckimi na temat konfliktu polskoczechosowackiego. cile tajne
WSTP
Konferencja monachijska 29 wrzenia 1938 r. odegraa fataln rol w
najnowszej historii wiata, a uwaszcza Europy rodkowej stanowic kolejny
krok prowadzcy ku wybuchowi drugiej wojny wiatowej. Sowo Monachium"
stao si symbolem koncepcji politycznej, ktra polegaa na prbie zachowania
pokoju za cen ustpstwa wobec bezwzgldnego agresora. Okrojenie
Czechosowacji, poddanie jej wpywom III Rzeszy, co umoliwio rozbir
Republiki i okupacj caoci ziem czeskich w marcu 1939 r., wzmocnio
polityczn, strategiczn oraz militarn pozycj Niemiec. Ustpstwa Wielkiej
Brytanii i Francji, uczynione wbrew stanowisku ZSRR, postawiy pod znakiem
zapytania szans porozumienia mocarstw antyfaszystowskich; doszo do
dopiero w lecie 1941 r. po napaci III Rzeszy na Zwizek Radziecki.
W tej sytuacji Monachium oznaczao nie tylko tragedi Czechosowacji, lecz
take otwierao drog do podporzdkowania innych krajw rodkowej i
poudniowo-wschodniej Europy dominacji III Rzeszy. Niemcy zdobyy
zwaszcza dogodne pozycje do napaci na Polsk.
Przyzna naley, e sytuacja europejska w 1938 r. bya wyjtkowo
skomplikowana. Politycy stawali przed problemami, ktrych rozwizanie
wymagao cakowicie nowego spojrzenia na wydarzenia i odejcia od utartych
wyobrae. Trudno byo myle o skutecznym przeciwstawieniu si III Rzeszy,
sprzymierzonej z Wochami, bez wsppracy z ZSRR. Tymczasem czoowi
mowie stanu kapitalistycznej Europy obawiali si takiego rozwizania
wiadomi, e wzmocnienie midzynarodowej roli Zwizku Radzieckiego zmieni
ukad si w Europie. udzili si wic nadziej na uoenie stosunkw z III
Rzesz, a cen za to miaa paci Czechosowacja. Kompromisowi temu
usiowa zapobiec ZSRR, zwizany z Czechosowacj ukadem sojuszniczym.
Radzieckie zobowizanie umowne przyjcia z pomoc Republice zaleao
formalnie od stanowiska Francji. W europejskich koach politycznych kwity
spekulacje co do zamiarw ZSRR, jakkolwiek komisarz spraw zagranicznych
Maksym Litwinw jednoznacznie owiadcza, e jego kraj wypeni
zobowizania. Jednak ZSRR nie graniczy z Czechosowacj. Polska
zdecydowanie odrzucaa wszelkie sugestie udziau we wsplnej akcji przeciwko
III Rzeszy; pozostawaa Rumunia, od ktrej zgody zaleaa moliwo tranzytu
do Czechosowacji materiau wojennego, ewentualnie przejazdu oddziaw
radzieckich w wypadku niemieckiej agresji przeciw Czechosowacji. Wok
Rumunii toczya si wic skomplikowana rozgrywka dyplomatyczna, w ktrej
m.in. polska dyplomacja staraa si nie dopuci do wspdziaania radzieckorumuskiego.
Sytuacj komplikowa i zaciemnia fakt, e rozmaite pretensje pod adresem
Czechosowacji sformuowali dwaj jej dalsi ssiedzi Polska i Wgry.
Republik wstrzsay konflikty, w duej mierze skrycie podsycane z zewntrz.
rde ich nie mona jednak sprowadzi wycznie do zagranicznej inspiracji.
Sformuowanie przez prawicowych politykw niemieckich, sowackich,

wgierskich, polskich i ukraiskich w Czechosowacji programu walki o prawa
narodowe przeciwko centralizmowi stao si znakomitym kamuflaem dla
rzeczywistych zamiarw III Rzeszy. W rnych wystpieniach i publikacjach
przesadnie oceniano rozmiary mniejszoci narodowych w Republice (m.in.
polskie publikacje wymieniay niekiedy liczb Polakw w Czechosowacji
dwukrotnie przewyszajc rzeczywisto), z wielk przesad przedstawiano ich
pooenie uwypuklajc wszelkie wypadki upoledzania z powodu rnic
narodowoci.
Propaganda
hitlerowska
zarzucaa
wrcz
wadzom
czechosowackim mordowanie Niemcw, podczas gdy w rzeczywistoci to
bojwki faszystowskie napaday na swych przeciwnikw Czechw, ale take
Niemcw. Wobec europejskiej opinii publicznej kwesti czechosowack
usiowano sprowadzi do wyzwoleczych de narodw uciskanych jakoby
przez Czechw, deformujc umiejtnie obraz wewntrznych stosunkw
panujcych w tym pastwie. Zwaszcza prasa hitlerowska celowaa w
faszywym
przedstawianiu
pooenia
mniejszoci
niemieckiej
w
Czechosowacji. Nie sdzimy, by wielu przedstawicieli prawicowych i
centrowych ugrupowa niemieckich, sowackich, wgierskich i polskich
zdawao sobie spraw z tego, o co w rzeczywistoci toczy si bj, z tego, e ich
postulaty stanowiy jedynie instrument, sucy rozgrywce III Rzeszy o
panowanie nad Europ. Niezalenie jednak od oceny stosunkw politycznych
panujcych w Czechosowacji, intencji ludzi zaangaowanych w spory i
konflikty, ostatecznym wynikiem dziaa staa si katastrofa Republiki, ktra
otwieraa drog do katastrofy wiatowej.
Dzieje dramatycznych miesicy roku 1938 przycigay wic od dawna
uwag badaczy wielu krajw1. W Polsce systematyczne studia nad tym okresem
prowadzi Henryk Batowski, najlepszy w naszym kraju znawca literatury
wiatowej dotyczcej polityki midzynarodowej okresu przed wybuchem
drugiej wojny wiatowej2. Due znaczenie dla postpu bada miay rwnie
studia Jerzego Kozeskiego3, Kazimierza Piwarskiego4, Michaa Puaskiego5 i
Stefanii Stanisawskiej6. Ukazay si dziesitki mniejszych studiw i rozpraw,
nieraz niezmiernie interesujcych7.
W literaturze dotyczcej konferencji monachijskiej odrbne miejsce zajmuj
edycje rde. Pierwsze z nich ukazyway si bezporednio po wydarzeniach,
noszc charakter biecej dokumentacji politycznej. Dzi niejednokrotnie s
rzadkoci bibliograficzn. Systematyczne wydawnictwa dla celw badawczych
pojawiy si po drugiej wojnie wiatowej. Przede wszystkim ukazyway si w
Czechosowacji, dla ktrej rok 1938 stanowi zasadniczej wagi dat graniczn w
dziejach. Niektre publikacje podjli samodzielnie badacze czechosowaccy8,
inne ukazay si przy wsppracy historykw radzieckich, uwzgldniajc take
dokumenty z archiww ZSRR9.
W wielu krajach dokumenty dotyczce wydarze 1938 r. weszy w skad
wikszych zbiorw dokumentw dyplomatycznych. Najcenniejsze z nich to
dokumenty niemieckie (ktrych wydawanie zapocztkowali sojusznicy, na

podstawie zdobytych archiww III Rzeszy)10, brytyjskie11, radzieckie12 i
francuskie13.
W Polsce nie doczekalimy si podobnych wydawnictw, jakkolwiek wiele
dokumentw udostpniono drukiem zainteresowanym badaczom. Pionierem
tych publikacji by Jzef Chudek, ktry opracowa kilka zbiorw dokumentw
dotyczcych wydarze we wrzeniu i padzierniku 1938 r. w wewntrznym
wydawnictwie Polskiego Instytutu Spraw Midzynarodowych, o niewielkim
nakadzie, dostpnych w nielicznych bibliotekach14. Wybrane teksty
opublikowa w miesiczniku Sprawy Midzynarodowe". Pojedyncze
dokumenty ogaszali take inni badacze, przewanie na amach czasopism,
niekiedy w postaci reprodukcji fotograficznej caoci lub czci tekstu.
Zbiory obejmujce m.in. dokumenty dotyczce 1938 r. ukazay si rwnie
na emigracji. Szczegln warto dla historyka ma wydany przez Jzefa
Zaraskiego czwarty tom notatek Jana Szembeka15, jednego z najbliszych
wsppracownikw polskiego ministra spraw zagranicznych Jzefa Becka.
Cenne s rwnie dokumenty i notatki ze zbiorw polskich dyplomatw
Jzefa Lipskiego i Juliusza ukasiewicza, wydane w przekadzie angielskim
przez Wacawa Jdrzejewicza16.
Wikszo tych publikacji ma wspln cech dotycz pewnego fragmentu
polskiej polityki zagranicznej, ogldanego przez pryzmat materiaw zebranych
przez jednego z jej wsptwrcw. Pomijaj natomiast inne, wartociowe
materiay, zachowane w archiwach. Wikszo tych wydawnictw jest dostpna
w niektrych tylko bibliotekach, za dokumenty ogoszone w czasopismach
bywaj trudne do odnalezienia. Te wzgldy skoniy nas do podjcia pracy nad
niniejszym zbiorem.
Przede wszystkim stwierdzi naley, e nie jest to pena edycja dokumentw
polskich dotyczcych Czechosowacji w krytycznym roku 1938. Opublikowanie
takiego zbioru wymagaoby bowiem wieloletniej pracy licznego zespou
badaczy, prowadzcego poszukiwania w archiwach w caym kraju i zagranic, a
take zajoby wiele tomw. Ograniczylimy si w zasadzie do przejrzenia
materiaw przechowywanych w Archiwum Akt Nowych w Warszawie,
decydujc si na wydanie dokumentw zwizanych z dziaalnoci Ministerstwa
Spraw Zagranicznych oraz polskich placwek dyplomatycznych i konsularnych.
Zbiory te zawieraj jednak liczne luki, spowodowane kilkoma przyczynami.
Przede wszystkim cz dokumentw zostaa zniszczona we wrzeniu 1939 r.
przez pracownikw tych urzdw, aby nie dostay si w rce niemieckie, a inne
zaginy podczas ewakuacji. Dalsze zniszczenia nastpiy w toku wojny, gdy
archiwa MSZ i polskich placwek zagranicznych przechodziy rozmaite koleje
losu. Cz dokumentw ulega prawdopodobnie rozproszeniu i nie udao si
dotd ich odnale; nie mona wykluczy, e w przyszoci trafi one w rce
badaczy. Niektre materiay weszy w skad archiww zagranicznych,
zwaszcza do zbiorw placwek polskich na emigracji. Wreszcie ostatni
przyczyn pewnych luk w zbiorach archiwalnych sta si niedostatek troski ju

po wojnie. Relacje wielu osb, korzystajcych z Archiww Ministerstwa Spraw
Zagranicznych w Warszawie stwierdzaj zgodnie, e byway wypadki, gdy
uytkownicy nie zwracali wypoyczonych przez siebie dokumentw lub
zmieniali ich ukad w teczkach, utrudniajc odszukanie. Po przekazaniu zbiorw
do Archiwum Akt Nowych okazao si, e brak niektrych dokumentw,
wymienianych ju w publikacjach powojennych. Zwaszcza istotn luk stanowi
brak czci raportw i depesz z sierpnia i pierwszej poowy wrzenia 1938 r.,
znanych m.in. J. Chudkowi, J. Kozeskiemu i S. Stanisawskiej, ktrzy
studiowali je wwczas, gdy znajdoway si w Archiwum MSZ.
Wiadomo, e cz raportw i depesz sporzdzano w paru kopiach lub
odpisach, przesyanych do rnych instytucji i urzdw. Stwierdzi to mona w
zbiorach Archiwum Akt Nowych, gdy np. kopie zaginionych dokumentw,
przeznaczonych dla MSZ, odnajdujemy w zespoach ambasad lub poselstw. W
niektrych wypadkach kopie lub odpisy trafiay do innych urzdw, na przykad
do Ministerstwa Spraw Wojskowych, Ministerstwa Spraw Wewntrznych,
Komitetu Ekonomicznego Ministrw (tylko raporty dotyczce spraw
gospodarczych) i innych. Oczekiwa te mona, e w aktach attachatw
wojskowych znajduj si cenne informacje, dotyczce nie tylko zagadnie
czysto wojskowych17. Przypadkowe kopie zachoway si w aktach MSZ.
Podjte przez nas poszukiwania w Centralnym Archiwum Wojskowym nie
doprowadziy jednak do odnalezienia potrzebnych materiaw. Brak ich
potwierdzaj rwnie pracownicy tego Archiwum, ktrzy uprzejmie udzielali
nam pomocy w kwerendzie. Centralne Archiwum Ministerstwa Spraw
Wewntrznych, na zapytanie o interesujce nas dokumenty dotyczce 1938 r.,
udzielio odpowiedzi, e w jego zbiorach si nie zachoway18.
W celu uzupenienia najwaniejszych luk w dokumentacji odnalezionej w
Archiwum Akt Nowych skorzystalimy wic z uprzejmej pomocy Wacawa
Jdrzejewicza, ktry przesa nam odpisy lub odbitki kserograficzne niektrych
dokumentw, zamieszczonych w przekadzie angielskim w wydanych przez
niego ksikach. Serdecznie za t pomoc dzikujemy. W paru wypadkach
skorzystalimy z tekstw opublikowanych w swoim czasie przez J. Chudka.
Ograniczone rozmiary ksiki zmuszay do cisego okrelenia tematu oraz
dokonania selekcji dokumentw. W skad zbioru weszy przede "wszystkim
dokumenty ukazujce ewolucj midzynarodowego pooenia Czechosowacji
oraz polsk polityk wobec tego pastwa od grudnia 1937 r. do 1 padziernika
1938 r. Dat pocztkow wyznaczaj informacje o sawnej rozmowie Adolfa
Hitlera z lordem Halifaxem, ktr niemieccy politycy zrozumieli jako
otrzymanie wolnej rki w Europie rodkowej. Dat kocow jest przyjcie przez
Czechosowacj polskiego ultimatum w sprawie lska Cieszyskiego. Gwny
nacisk pooylimy na przedstawienie dokumentw dotyczcych wrzenia 1938
r., szczeglnie wanych dla ukazania biegu wydarze. Zdecydowalimy si wic
m.in. na powtrzenie czci materiaw znanych z publikacji J. Chudka, gdy
pominicie ich (zwaszcza depesz ambasadorw z Berlina, Londynu i Parya)

pozbawioby ksik istotnego skadnika, wanego dla rozumienia polskiej
polityki. W niektrych wypadkach przedrukowalimy rwnie dokumenty
wczeniejsze, jeeli miay istotne znaczenie dla wyjanienia polityki Jzefa
Becka, a take wybrane teksty not dyplomatycznych. Natomiast nie
zamiecilimy notatek z rozmw Jana Szembeka, opublikowanych w
wymienionym wyej wydawnictwie. Opublikowanie kilku dokumentw
znanych z angielskich wydawnictw W. Jdrzejewicza wynika z innych
wzgldw. Jakkolwiek przekad ich jest staranny, to przecie wiadomo, e
oryginalny tekst ma niejednokrotnie dla badacza due znaczenie.
atwo jednake zauway, chociaby z luk w kolejnej numeracji depesz i
raportw, e nie udao si odnale wszystkich dokumentw. Niekiedy
Czytelnik dostrzee luk w informacjach lub wymianie pogldw, ktrej nie
mona wypeni.
W zbiorze pominlimy niektre kategorie dokumentw lub tematy. W
pewnych wypadkach dokonalimy selekcji materiaw rdowych.
Pominlimy
przede
wszystkim
dokumenty
dotyczce
zagadnie
gospodarczych, do licznie zachowane w wielu zespoach archiwalnych.
Jedynie tam, gdzie sprawy ekonomiczne omawiane byy na marginesie
politycznych, zdecydowalimy si na druk caoci tekstu, bez skrtw.
Pominlimy niemal wszystkie raporty prasowe. Pozostay nieliczne, w "ktrych
informacje o wypowiedziach prasy bezporednio wizay si z wiadomociami
wanymi dla zbioru. Niektre z pominitych raportw znajdzie Czytelnik w
wymienionych edycjach J. Chudka i W. Jdrzejewicza. Poza zakresem
wydawnictwa pozostay dokumenty odnoszce si wycznie do polityki
wewntrznej Czechosowacji oraz relacje o znaczeniu czysto wojskowym. W
tych ostatnich wypadkach pena konsekwencja okazaa si jednake
niemoliwa19.
Jak wyej ju wspominalimy, cech szczegln akcji dyplomatycznej
przeciwko Czechosowacji w 1938 r. byo powizanie polityki
midzynarodowej z oddziaywaniem na wydarzenia wewntrz Republiki.
Zamiecilimy wic wybrane dokumenty obrazujce rozmaite formy
oddziaywania na sytuacj wewntrzn, uzupeniajc je odsyaczami do innych z
nimi zwizanych. Zaznaczy jednak naley, e obszerniejsza dokumentacja
znajduje si poza MSZ i placwkami jemu podlegymi.
Bardzo wanym elementem polskiej polityki wobec Czechosowacji byo
pooenie mniejszoci polskiej na znajdujcej si w tym kraju czci lska
Cieszyskiego, zwanej potocznie Zaolziem. Materiay te pominlimy niemal
cakowicie. Zdajemy sobie wprawdzie spraw, e takie zagadnienia, jak np.
subwencjonowanie polskich organizacji, oddziaywanie na przebieg wyborw
samorzdowych, kierowanie wydawanym w Czechosowacji Dziennikiem
Polskim" oraz wiele innych wizay si z polityk zagraniczn, jednak
uwzgldnienie ich wymagaoby dodatkowego, obszernego tomu. Pominlimy
te dokumentacj o incydentach granicznych, przewanie nie posiadajcych

wikszego znaczenia.
Kolejne grupy pominitych zagadnie stanowi: dokumentacja dotyczca
podry midzy Czechosowacj a Polsk (zamieszczamy jedynie kilka
dokumentw dotyczcych politycznych podry dziaaczy sowackich),
materiay o przelotach samolotw wojskowych z ZSRR do Czechosowacji nad,
terytorium Rumunii20, doniesienia o wojskowych przygotowaniach III Rzeszy
przeciwko Czechosowacji. Niektre z nich mamy nadziej uda si w
przyszoci ogosi drukiem.
Cakowicie pominlimy grup interesujcych dokumentw, ktre dotyczyy
akcji dyplomatycznej polskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych
zmierzajcej do ukazania Czechosowacji jako orodka midzynarodowego
komunizmu, zagraajcego ssiadom przez rozsadnictwo wywrotowych idei.
Wikszo z nich ogosia drukiem S. Stanisawska21. Ograniczylimy si
jedynie do zamieszczenia jednego z pism pominitych w owym zbiorze oraz
odsyacza do innych materiaw. Zrezygnowalimy wreszcie z zamieszczenia
bardzo obszernych materiaw z wrzenia i padziernika 1938 r. o
inspirowanych przez polsk dyplomacj manifestacjach solidarnoci rodowisk
emigracyjnych z polityk Rzeczypospolitej wobec Czechosowacji, a take z
publikacji protestw przeciw tej polityce.
Zwracamy uwag Czytelnikw, e zbir ten jakkolwiek zmierza do
ukazania caoci polskiej polityki wobec Czechosowacji w okresie
poprzedzajcym konferencj monachijsk jest jedynie fragmentem znanej
dotd dokumentacji. Poza wymienionymi ju wydawnictwami rdowymi
przypomnie naley take o wspomnieniach uczestnikw wydarze, czciowo
opublikowanych w rnych latach.
Dla porzdku zaznaczamy, e jak kade rdo zamieszczone w tym
tomie dokumenty dyplomatyczne s pod niejednym wzgldem jednostronne.
Znajduj si w nich rozmaite opinie polskich dyplomatw na temat polityki
Czechosowacji, Niemiec, ZSRR i innych pastw, o stosunkach wewntrznych
w Czechosowacji, o postawach rozmaitych politykw. Pogldy te byy
formuowane na podstawie obserwacji wydarze, a trzeba doda, e na og
autorami raportw byli ludzie inteligentni, bystrzy obserwatorzy i znawcy
krajw w ktrych rezydowali. Wpyway na nie rwnie koncepcje, ktre
dominoway w polskiej dyplomacji. Std czsto rodzio si nadmiernie
krytyczne spojrzenie na stosunki panujce w Czechosowacji, na dziaalno
Edyarda Benea, przy rwnoczesnej sympatii dla zdecydowanie prawicowego
Rudolfa Berana. Potpianiu polityki radzieckiej towarzyszya pobaliwo dla
przedsiwzi III Rzeszy, a przede wszystkim nie dostrzeganie jej gronych dla
Rzeczypospolitej Polskiej aspektw. Pamita zreszt naley, i rwnie
dyplomaci nieraz rnili si pogldami.
Te wszystkie przyczyny powoduj, e raporty i sprawozdania tylko w pewnej
mierze suy mog jako bezporednie rdo osdw o opisywanych
wydarzeniach. Wspczesny czytelnik musi zachowa wobec nich krytyczne

stanowisko. Natomiast owe indywidualne cechy dokumentw pod pewnymi
wzgldami stanowi o ich duej wartoci naukowej. Informuj nas bowiem o
tym, co wiedzieli ludzie kierujcy polsk polityk zagraniczn wwczas, gdy
musieli podejmowa decyzje i w jaki sposb oceniali rzeczywisto. Bez tej
wiedzy trudno byoby rozumie przesanki, ktrymi kierowano si w gmachu
polskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, w Warszawie przy ul.
Wierzbowej. Owo zrozumienie za jest warunkiem rzetelnej oceny historycznej.
Zasady niniejszego wydawnictwa oparlimy na metodach przyjtych przez
Naczeln Dyrekcj Archiww Pastwowych, zwaszcza w wydawnictwie Teki
Archiwalne". Zastosowalimy jednak pewne uproszczenia. W nagwkach
dokumentw zmierzalimy do jak najbardziej zwizego wskazania ich treci,
opuszczajc blisze dane o autorach lub adresatach (znajduj si w indeksie
nazwisk), a take rezygnujc z podania adresata, jeli byo nim Ministerstwo
Spraw Zagranicznych, ewentualnie jedna z jego komrek. W tekcie
wprowadzilimy niezbdne poprawki ortografii, zwaszcza w wypadku nazwisk,
ujednolicilimy pisowni, usunlimy oczywiste drobne pomyki, bez
zaznaczania tych zmian. Istotniejsze poprawki wyjaniamy w przypisach.
Zachowalimy skrty konwencjonalne, rozwijajc jedynie (w nawiasach
kwadratowych) skrty nietypowe. Podobnymi nawiasami zaznaczylimy
wiksze uzupenienia tekstu. Zrezygnowalimy jednak z uzupenie imion osb
wymienionych w dokumentach: podajemy je w miar monoci w
indeksie. Indeks zawiera rwnie inne niezbdne informacje o osobach
wymienionych w tekcie.
Nie podajemy przypisw stwierdzajcych, e wymienionego w tekcie
dokumentu nie udao si odnale, gdy trzeba byoby zbyt czsto je stosowa.
W miar moliwoci natomiast odsyamy do dokumentw nam znanych. Nie
podajemy w przypisach informacji o wydarzeniach wzmiankowanych w sposb
niedwuznaczny w tekcie, ograniczajc si do rozszyfrowania w miar
moliwoci aluzji lub wzmianek niezbyt jasno okrelonych. Zakadamy
bowiem, e zbir przeznaczony jest przede wszystkim dla osb orientujcych
si w podstawowym zasobie faktw historycznych.
W przypisach podajemy dodatkowe informacje o formie dokumentu,
pomijamy jednak wzmianki o licznych adnotacjach typu formalnego,
informujcych jedynie kto i kiedy czyta tekst, jak rwnie adnotacje
kancelaryjne o formalnym charakterze. Najczciej nie wnosz one nic nowego,
a nawet nie pozwalaj ustali daty wpywu dokumentu do adresata. Z adnotacji
na marginesach wielu dokumentw wynika bowiem, e niejednokrotnie data
wpywu na stemplu dziennika podawczego bya znacznie pniejsza od
rzeczywistej daty otrzymania. W miar moliwoci podajemy natomiast godziny
nadania lub otrzymania depesz; miao to istotne znaczenie, zwaszcza we
wrzeniu.
Podajemy rwnie numery kancelaryjne, ewentualnie inne oznaczenia

dokumentw. System ich by do skomplikowany. Ministerstwa Spraw
Zagranicznych dysponowao precyzyjnie ustalonym systemem klasyfikacyjnym,
ktry narzuca kademu dokumentowi okrelone symbole liczbowe oraz kolejn
numeracj w danej klasie. Oznaczenia takie figuroway przede wszystkim na
kadym raporcie wpywajcym do MSZ. Oprcz tego spotykamy rwnie pisma
pozbawione jakiejkolwiek numeracji, kierowane najczciej do Jzefa Becka
lub dyrektora Departamentu Politycznego Tadeusza Kobylaskiego, ktre
zawieray informacje nie przeznaczone dla innych osb, lub te miay charakter
listw na poy prywatnych. W niektrych wypadkach raporty nosiy podwjn
numeracj. Np. nadsyane z Londynu pod formaln nazw raport polityczny"
otrzymyway kolejny numer nastpujcy po tym nagwku, lecz oprcz: tego
miay take ustalone przepisami kancelaryjnymi oznaczenie klasyfikacyjne.
Depesze nieszyfrowane oraz takie telefonogramy nie otrzymyway z reguy
wasnego oznaczenia (symbolu liczbowego). Natomiast depesze, telefonogramy,
radiogramy i listy szyfrowe (zachoway si teksty rozszyfrowane otrzymywane
przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych oraz kopie tekstw MSZ kierowanych
do Wydziau Szyfrw) miay z reguy symbol kancelaryjny zaznaczony w
wikszoci wypadkw na kopiach tekstw wysyanych przez MSZ (nie maj go
natomiast teksty otrzymane), numeracj nadan przez Wydzia Szyfrw
(kolejn, odrbnie dla kadej placwki zagranicznej), za w wypadku tekstw
rozszyfrowanych w Warszawie take kolejny numer nadany w Wydziale
Szyfrw ktremu towarzyszyy litery GMS. W ten sposb np. depesza nadana z
Londynu otrzymywaa w (niezachowanej) dokumentacji Ambasady RP swj
symbol kancelaryjny, ktrego nie znamy, numer kolejny szyfru, ktry
przytaczamy w nagwku dokumentu wreszcie numer GMS, ktrym Wydzia
Szyfrw MSZ opatrywa kolejno rozszyfrowywane przez siebie dokumenty
(podajemy go w przypisie). Ta wielo oznacze pozwala w pewnej mierze
zorientowa si w lukach znanej nam dokumentacji,, std te ma znaczenie dla
badacza.
Ukad dokumentw jest chronologiczny, wedug dat ich wystawienia, niemal
zawsze zaznaczonych na dokumencie. Gdy data wystawienia rni si od daty
wysania (jest tak w niektrych wypadkach dokumentw szyfrowanych),
zaznaczamy to w przypisie. Jeli pod jedn dat dzienn mamy wiele
dokumentw, wwczas przede wszystkim podajemy depesze, telefonogramy itp.
w kolejnoci godzin nadania lub otrzymania przez. Ministerstwo Spraw
Zagranicznych; o ile nie udao si tych godzin ustali, wwczas kryterium
logiczne na og pozwala w przyblieniu ustali waciwe miejsce dokumentu.
Dopiero po tych materiaach podajemy raporty i pisma przesyane przez
kurierw lub poczt, otrzymywane przez adresatw z opnieniem
parodniowym.
W wikszoci wypadkw dysponujemy oryginaami lub kopiami
sporzdzonymi przez kalk. W niektrych wypadkach dochoway si dokadne
odpisy sporzdzone dla potrzeb subowych. Niewielka grupa dokumentw

zachowaa si jedynie w postaci odpisw sporzdzonych dla wewntrznego
wydawnictwa MSZ pod tytuem Polska i Zagranica". W tych wypadkach, gdy
zachoway si zarwno egzemplarze owego biuletynu, jak i teksty oryginalne,
stwierdzilimy pewne odstpstwa odpisw od pierwowzoru. Czasem biuletyn
Polska i Zagranica" zamieszcza cae dokumenty (np. raporty), czciej jednak
tylko ich fragmenty, lecz bez; zaznaczenia opuszcze. W paru dokumentach z
wrzenia 1938 r. stwierdzilimy do due zmiany redakcyjne dokonane w
odpisach, w tym nawet zmiany o znaczeniu merytorycznym. Domyla si
mona, e teksty opublikowane w biuletynie dotyczce wrzenia 1938 r. miay
stworzy nieco wyidealizowany obraz polskiej polityki zagranicznej wobec
Czechosowacji, na uytek biecej dyplomacji. Z tego wzgldu naley do
ostronie traktowa dokumenty, ktre zachoway si jedynie w owych odpisach,
gdy nie mona wykluczy, i nie s one wierne oryginaom.
Niektre dokumenty zachoway si w kilku egzemplarzach, niekiedy jako
orygina oraz kopie. Z reguy podstaw edycji jest orygina, ewentualnie w
jego braku kopie przechowywane w MSZ. Dopiero w nastpnej kolejnoci
wykorzystujemy kopie przechowywane w innych zespoach Archiwum Akt
Nowych.
Tom niniejszy powsta w wyniku kwerendy, ktra obja zespoy akt
Ministerstwa Spraw Zagranicznych oraz wszystkich placwek dyplomatycznych
i konsularnych, przechowywane w Archiwum Akt Nowych. Mamy nadziej, e
naszej uwadze nie umkn aden istotny dokument, aczkolwiek nie moemy
wykluczy, i w przyszoci uda si odnale dalsze, nam nie znane.
Poszukiwania wymagay wiele cierpliwoci ze strony pracownikw Archiwum.
Serdecznie za ni dzikujemy, jak rwnie za wyrozumiao, z jak wszystkie
nasze postulaty byy przez wiele lat traktowane.
PRZYPISY DO WSTPU
1
Por. C. M. Nowak, Czechoslovak-Polish Relations 1918-1939, A Selected and Annotated

Bibliography, Stanford 1976 (rec. H. Batowski, Dzieje Najnowsze" 1979, nr 4, s. 61-63);
J. Kozeski, Monachium 1938 w historiografii, Studia Historica Slavo-Germanica" 1979,
t. VIII.
2
H. Batowski, Kryzys dyplomatyczny w Europie. Jesie 1938 wiosna 1939, Warszawa
1962; tene, Austria i Sudety 1919-1938. Zabr Austrii i przygotowania do agresji na
Czechosowacj, Pozna 1968; tene, Zdrada monachijska. Sprawa Czechosowacji i
dyplomacja europejska w roku 1938, Pozna 1973.
3
J. Kozeski, Czechosowacja w polskiej polityce zagranicznej w latach 1932-1938,
Pozna 1964.
4
K. Piwarski, Monachium 1938. Polityka rzdw Anglii i Francji wobec faszystowskich
Niemiec, Warszawa 1952.
5
M. Puaski, Stosunki dyplomatyczne polsko-czechosowacko-niemieckie od roku 1933 do
wiosny 1938, Pozna 1967.
6
S. Stanisawska, Wielka i maa polityka Jzefa Becka (marzec-maj 1938), Warszawa
1962; S. Stanisawska, Polska a Monachium, Warszawa 1967.
7
Ostatnio np. ukaza si artyku W. Balcerak, Polityka Polski wobec Czechosowacji w
okresie kryzysu monachijskiego, Studia Historica Slavo-Germani-ca" 1979, t. VIII. Polemika
zota. J. Tomaszewski, Zajrzyjmy do dokumentw, Polityka", 1981, nr 49; Z. Sladek,
J. Valenta, List do Redakcji, Przegld Historyczny" 1982, nr 1-2.
8
Mnichov v dokumentech, t. I-II, Praha 1958; Das Abkommen von Mnchen 1938,
Zusammengestellt... von V. Kral, Praha 1968.
9
Nove dokumenty k historii Mnichova, Praha 1958; Dokumenty k historii mnichovskeho
diktdtu 1937-1939, Praha 1979. Obydwie ksiki ukazay si rwnie w jzyku rosyjskim.
10
Documents on German Foreign Policy 1918-1945, Series D (1937-1945), Vol. II:
Germany and Czechoslovakia 1937-1938, Washington 1949; Akten zur deutschen
auswartigen Politik, Serie D, Bd 2: Deutschland und Tschechoslowakei 1937-1938, BadenBaden 1950.
11
Documents on British Foreign Policy 1919-1939, Third Series, Vol. I: 1938, Vol. II:
1938, London 1949.
12
Dokumienty wnieszniej politiki SSSR, t. XXI: 1 janwarja 31 diekabrja 1938 g.,
Moskwa 1977.
13
Documents diplomatiques franais 1932-1933, 2e srie (1936-1939), t. VIII-XI, Paris
1973-1977.
14
Wrzeniowy kryzys czechosowacki 1938 r. w raportach ambasadora Lipskiego, oprac.
J. Chudek, Warszawa 1958 (na prawach rkopisu), Polski Instytut Spraw Midzynarodowych,
Zeszyt Historyczny nr 7; Wrzeniowy kryzys czechosowacki 1938 r. w raportach Ambasady
RP w Londynie, oprac. J. Chudek, Warszawa 1958 (na prawach rkopisu), Polski Instytut
Spraw Midzynarodowych, Zeszyt Historyczny nr 8; Wrzeniowy kryzys czechosowacki 1938
r. w raportach ambasadora ukasiewicza, oprac. J. Chudek, Warszawa 1960 (na prawach
rkopisu), Polski Instytut Spraw Midzynarodowych, Zeszyt Historyczny nr 10.
15
Diariusz i teki Jana Szembeka (1935-1945), t. IV, oprac. J. Zaraski, Londyn 1972.
16
Papers and Memoirs of Jzej Lipski, Ambassador of Poland. Diplomat in Berlin 19331939, Ed. by W. Jdrzejewicz, New York and London 1968; Papers and Memoirs of Juliusz
ukaszewicz, Ambassador of Poland. Diplomat in Paris 1936-1939, Ed. by W. Jdrzejewicz,
New York and London 1970.
17
Powouje si na nie m.in. J. Koleski w przypisach do wyej wymienionej ksiki.
18
Pismo pka mgra I. Wolaskiego z 6 lipca 1979 r., nr OMD/1225/79.

Informacje takie przesyali m.in. konsulowie. Raporty konsula w Lipsku, Feliksa
Chiczewskiego, uka si w czasopimie bornik archivnich praci" w 1983 r.
20
Przygotowane bd do druku w roczniku Studia z Dziejw ZSRR i Europy
rodkowej".
21
Warszawska filia Antykominternu. Niepublikowane dokumenty MSZ Polski w sprawie
tzw. Ekspozytury Kominternu w Pradze, opra. S. Stansawska, Studia z Najnowszych
Dziejw Powszechnych" 1963, t. 3. Niemal wszystkie dokumenty tam opublikowane znajduj
si dzi w Archiwum Akt Nowych, zesp MSZ 5468, jest tam take kilka dokumentw
nieopublikowanych. Niektre dokumenty czechosowackie z nimi zwizane opublikowa J.
Kowalczyk, Wok akcji antykominternowskiej w 1938 r., Z pola walki" 1979, nr 3. Por. te
J. Kowalczyk, Za kulisami wydarze politycznych z lat 1936-1938 w wietle raportw posa
Czechosowacji w Warszawie i innych archiwaliw, Warszawa 1976, s. 47-100.
19
DOKUMENTY
1. 1937 grudzie 2, Berlin. Raport nr N/1/101/37 S. Lubomirskiego o
rozmowie z E. von Weizsackerem na temat treci rozmw lorda Haltfaxa w
Niemczech. cile tajne
Odpis, maszynopis AAN, MSZ 4492, k. 1-6
W uzupenieniu dzisiejszego telegramu mam zaszczyt donie, e w

wykonaniu otrzymanej instrukcji zwrciem si do Urzdu Spraw
Zagranicznych z prob o przyjcie mnie w dniu dzisiejszym przez ministra von
Neuratha. Neurath zawiadomi mnie, e mgby mnie przyj dopiero jutro,
jednake jeli sprawa jest pilna prosi o rozmwienie si z dyrektorem
departamentu politycznego ministrem penomocnym Weizsackerem. Udaem si
wobec tego do dyrektora Weizsackera i zgodnie z danymi zawartymi w
instrukcji przedstawiem mu spraw otrzymania informacji o rozmowach z
lordem Halifaxem.
Dyrektor Weizsacker zaznaczy, e w peni podziela suszno
przedstawionego mu stanowiska i osobicie chtnie by tych informacji udzieli.
Wobec jednak tego, e z lordem Halifaxem zostao ustalone, i strona angielska
poinformuje o rozmowach rzd francuski, a strona niemiecka rzd woski i e
poza tym trzecim pastwom informacje nie bd udzielane, nie moe on z
obowizku zacignitego zobowizania do dyskrecji udzieli danych
informacji bez uprzedniego porozumienia si z ministrem Neurathem. Doda, e
dotychczas Francuzi, co rzadko si u nich zdarza, dotrzymali dyskrecji i w
prasie francuskiej nie pojawiy si dotd szczegy rozmw berliskich.
Minister Neurath jest ju nieobecny w Urzdzie dla Spraw Zagranicznych i
dlatego bdzie mg si z nim porozumie dopiero po poudniu, po czym do
mnie zatelefonuje.
W godzinach popoudniowych zadzwoni do mnie minister Weizsacker z
prob o odwiedzenie go w Urzdzie dla Spraw Zagranicznych.
Dyrektor Weizsacker owiadczy mi na wstpie, e przedstawi spraw
ministrowi von Neurathowi i z jego polecenia pragnie udzieli mi bliszych
informacji dotyczcych rozmw lorda Halifaxa, z prob o podanie ich do
wiadomoci panu ministrowi.
Przede wszystkim trzeba podkreli, e rozmowy z lordem Halifaxem miay
charakter cile informacyjny i byy w zwizku z tym prowadzone w sposb
swobodny i luny. Dlatego te nie spisywano z poszczeglnych rozmw
protokow, lecz sporzdzono jedynie ex post notatk ogln dla wewntrznego
uytku Urzdu dla Spraw Zagranicznych. Na zasadzie tej notatki, ktr
Weizsacker mia przed sob, streci mi on poszczeglne tematy poruszone w
rozmowach z lordem Halifaxem. Weizsacker zauway przy tym, e notatka ta
nie przedstawia porzdku chronologicznego tematw poruszonych w

rozmowach, lecz uoona zostaa w porzdku raczej przypadkowym.
Na temat dotychczasowej polityki Anglii i Francji wobec Niemiec rozwina
si midzy kanclerzem a lordem Halifaxem dosy duga wymiana zda.
Kanclerz nie kry si z krytyk dotychczasowego nastawienia tej polityki, a
zwaszcza metody dotychczasowych rozmw z Niemcami. W wyniku tej
dyskusji zgodzono si, i obecne konstelacje polityczne, nazywane o BerlinRzym, oraz o Londyn-Pary, s rzeczywistoci (Realitat) i e z t
rzeczywistoci naley si liczy jako z rzecz nie podlegajc zmianie.
Sprawa kolonii stanowia jeden z gwnych przedmiotw rozmw. Kanclerz
podtrzyma w caej peni stanowisko polityczne i prawne Niemiec w odniesieniu
do kolonii i ich postulat zwrotu byych kolonii niemieckich. Ze strony
niemieckiej podkrelono rwnie, e Niemcy nie interesuj si innymi
terytoriami kolonialnymi. danie zwrotu kolonii nie jest wysuwane przez
Niemcy w celu wzmoenia stanowiska mocarstwowego lub uprawiania polityki
ekspansji (Machtpolitik), lecz uzasadnione jest koniecznociami gospodarczymi.
Lord Halifax wykaza zrozumienie tych potrzeb ze strony Niemiec i uzna, e
zagadnienie kolonii nadaje si do dyskusji. Zastrzeg si jednak, e jest to
problem, ktry musiaby znale swe rozwizanie w ramach szerszego oglnego
uregulowania. W tej sprawie nic nie zostao uregulowane poza tym, e lord
Halifax przedstawi t spraw swemu rzdowi. Strona niemiecka podkrelia przy
tym, e sta bdzie nadal przy swoich daniach, a e ewentualne propozycje co
do znalezienia sposobu rozwizania sprawy powinny by wyj od Anglii.
Dalszy temat rozmw stanowiy sprawy wschodnie. Halifax w swych
rozmowach da wyranie do zrozumienia, e w Anglii nikt nie stoi na
stanowisku upierania si przy utrzymywaniu sztywnego status quo.
Dopuszczajc moliwo pewnych ewolucji i zmian rzd angielski stoi na
stanowisku, e sia wykluczona powinna by jako rodek do tego i e
jakiekolwiek zmiany nastpi mog wycznie na drodze pokojowej. Lord
Halifax wspomnia przy tym o Austrii i Czechosowacji i rzuci te
mimochodem luno sowo Gdask. W swej odpowiedzi kanclerz pomin
milczeniem spraw Gdaska, co za si tyczy Austrii wskaza, e stosunki
niemiecko-austriackie rozwijaj si w ramach porozumienia z 11 lipca 1936.
Kanclerz jest te zwolennikiem pokojowego zaatwiania sprawy z
wykluczeniem uycia siy i liczy na to, e stosunek Rzeszy do Austrii zostanie w
sposb pokojowy rozwizany. Jeli idzie o Czechosowacj, to pastwo to ma
mono uoenia swych stosunkw z Rzesz przez sprawiedliwe uregulowanie
pooenia Niemcw sudeckich. Rwnie w stosunku do tego pastwa ma
kanclerz nadzieje na pokojowe zaatwienie spraw. Mwic na te tematy, o
Polsce w ogle nie wspomniano i ze strony kanclerza sowo Polska nie byo ani
razu wymwione.
Lord Halifax porusza w rozmowie zagadnienie Ligi Narodw i chcia si
zorientowa, czy Rzesza byaby skora zmieni swj stosunek do instytucji
genewskiej w razie przeprowadzenia w niej zmian. W trakcie wymiany zda

kanclerz wskaza na brak wynikw osignitych przez Lig i zaznaczy, e w
kadym razie Niemcy nie interesuj si kadubow Lig Narodw.
Omwione zostay rwnie sprawy rozbrojenia. Rozpatrywano je jednak
raczej z punktu widzenia dotychczasowego ich przebiegu, przy czym kanclerz
wskaza na bdny sposb ich prowadzenia, oraz na liczne przepuszczane okazje
zaatwienia tej sprawy. Jeli idzie o dob obecn, to kanclerz nie ukrywa, e
du przeszkod w rozbrojeniu stanowi Rosja Sowiecka, oraz sojusze Francji z
Sowietami i Czechosowacj. Kanclerz przypomnia rwnie swe
dotychczasowe propozycje co do zawarcia ukadu zakazujcego uywania bomb
powietrznych oraz innych niemoralnych rodkw wojny. Rozmowa jednak na
ten temat miaa charakter bardzo oglnikowy.
Lord Halifax okazywa zainteresowanie co do stanowiska Niemiec wobec
konfliktu na Dalekim Wschodzie. Ze strony niemieckiej owiadczono mu, e
rzd Rzeszy politycznie nie jest zainteresowany w tym zagadnieniu. Niemcy
pragn, by konflikt zbrojny moliwie rycho si skoczy. Jak dugo jednak
konflikt ten istnieje, rzd Rzeszy zachowa musi woln rk przede wszystkim
w odniesieniu do spraw handlowych.
Zagadnienia Morza rdziemnego w ogle nie omawiano. Jednake przy
okazji oglnej wymiany zda dotyczcej pastw zachodnich obie strony day
wyraz przekonaniu, e naleaoby dy do zblienia obu osi: Rzym-Berlin oraz
Londyn-Pary tak, aby nie byy one sobie przeciwstawiane. Bliszych sugestii w
tym kierunku nie byo, tote dla rozpatrzenia sprawy, w jaki sposb mogoby to
nastpi, potrzebne by byy blisze precyzje ze strony Anglii. Sprawa Locarna,
jako rzecz martwa, nie bya specjalnie podnoszona.
Wojna domowa w Hiszpanii bya tylko incydentalnie wspomniana i uwaana
by moe jako konflikt ju zlokalizowany.
Niebezpieczestwo bolszewickie byo przez kanclerza mocno podkrelane.
Kanclerz mg przy tym z zadowoleniem stwierdzi, e lord Halifax uzna rol i
zasug Trzeciej Rzeszy w odsuniciu od Europy niebezpieczestwa
komunistycznego.
W konkluzji ustalono, e powysze zagadnienia s otwarte i nadaj si do
rozmw dyplomatycznych. Nie uoono si te, co ma dalej nastpi, poza tym
e adne oficjalne spotkanie lub rozmowa nie nastpi bez uprzedniego
dostatecznego przygotowania na drodze dyplomatycznej.
Dyrektor Weizsacker zakomunikowa mi wreszcie, e z uwagi na to, e rzd
Rzeszy zobowiza si w stosunku do Anglii do nieudzielania, poza Wochami,
informacji na temat rozmw lorda Halifaxa innym pastwom, minister von
Neurath zmuszony jest prosi pana ministra o niewyjawianie wobec ministra
Delbosa rda, skd informacje te pochodz. Minister Neurath prosi rwnie o
doniesienie panu ministrowi, e w czasie rozmw prowadzonych z lordem
Halifaxem zarwno w Berlinie, jak i w Berchtesgaden nie byy omawiane adne
sprawy, ktre mogyby naruszy lub dotyczy interesw Polski.
Dyrektor Weizsacker podkreli na zakoczenie, i minister Neurath by rad,

i mg udzieli panu ministrowi informacji na temat rozmw
przeprowadzonych podczas ostatniej wizyty Halifaxa w Niemczech i doda, e
byby zobowizany za ewentualne poinformowanie go w swoim czasie o
rozmowach przeprowadzonych z ministrem Delbosem w Warszawie.
Wreszcie pragn doda, e poruszyem rwnie z dyrektorem Weizsackerem
spraw podania do prasy polskiej wzmianki o mej rozmowie przeprowadzonej z
nim w Urzdzie dla Spraw Zagranicznych. Dyrektor Weizsacker zgodzi si na
to, prosi jednak, aby z uwagi na zacignite zobowizanie nieudzielania
informacji, w wzmiance prasowej nie zaznacza tematu rozmowy.
2. 1938 stycze 1, Wiede. Raport nr N/2/102/38 J. Gawroskiego o
rozmowach z F. von Papenem na temat celw polityki niemieckiej. Poufne
Orygina, maszynopis AAN, MSZ 3440, k. 1
W ostatnich dniach z okazji wsplnej podry do Gdl miaem sposobno

do duszych rozmw z Papenem: z rozmw tych wynika co nastpuje:
1. Porozumienie z Angli pozostaje nadal gwnym celem polityki Hitlera.
Ostatnie rozmowy na tematy kolonialne pozostawiy Niemcom wraenie, e
takie porozumienie nie bdzie niemoliwe; postulaty niemieckie w tej dziedzinie
zostay przez rozmwcw angielskich przyjte z zrozumieniem pooenia i
koniecznoci yciowych Niemiec; na danie odpowiedzi ewentualnie na dalsze
prowadzenie rozmw Anglicy zadali miesicznej zwoki celem uprzedniego
uzgodnienia pogldw z Francj; obecnie zadali przeduenia tego terminu dla
porozumienia si z Dominiami, tak e Niemcy nie licz na aden dalszy krok
naprzd w tej dziedzinie przed upywem kilku miesicy; w wyniku jednak
dotychczasowych pertraktacji s dobrej myli. Gwnych trudnoci spodziewaj
si raczej ze strony Francji ni ze strony rzdu angielskiego.
2. Temu gwnemu celowi porozumienia z Angli podporzdkowane s
zupenie wedug sw Papena manifestacje na linii osi" i trjkta",
ktrych jedynym celem jest wywarcie odpowiedniego nacisku na Angli, gdy
w adnej z tych dwch koncepcji nie maj Niemcy istotnego interesu; odnosi si
to szczeglnie w stosunku do Japonii; na Dalekim Wschodzie Niemcy maj
znacznie wicej interesw po stronie Chin ni po stronie Japonii, dlatego te
przeciw polityce porozumienia z Japoni bya w Niemczech silna opozycja i to
nie tylko ze sfer gospodarczych majcych olbrzymie zainteresowania w
Chinach, ale take ze strony Reichswehry zaangaowanej w organizacji wojska
chiskiego.
3. Co do Sudetw, Papen twierdzi e celem polityki niemieckiej jest
zapewnienie elementowi niemieckiemu takiego w Czechach stanowiska, ktre
by mu umoliwio odzyskanie dawnej tradycyjnej i historycznie uzasadnionej
preponderancji na tym obszarze i dominujcego wpywu na ksztatowanie si
jego losw. Jest to kwestia dla Niemiec kapitalnej wagi na przyszo, ale te i
nie cierpica zwoki, gdy urzdowa polityka czechizacyjna robi zastraszajce
postpy.
3. 1938 stycze 13, Berlin. Sprawozdanie z rozmowy J. Becka z K. von
Neurathem w obecnoci J. Lipskiego na temat celw polityki polskiej i
niemieckiej. Najcilej tajne
Kopia, maszynopis AAN, MSZ 4624, k. 33-43
1. Minister von Neurath rozpocz rozmow1 od zaznaczenia, e obserwowa

du aktywno ministra Becka w ostatnim czasie. Minister Beck wspomnia o
swoim expos, wygoszonym w komisji spraw zagranicznych Sejmu i o
wczorajszej debacie2. Wyjanienia takie s poyteczne. P. von Neurath
powiedzia, e gdy w czasach dawnego reimu mia do czynienia z
parlamentem, to w mniejszym gronie deputowani rozsdnie odnosili si do
zagadnie, natomiast przed forum parlamentu, gdy mwili do elektorw, rodzia
si demagogia. P. minister Beck zaznaczy, e u nas istnieje usus wygaszania
przemwie na temat polityki zagranicznej i obrony pastwa ze strony
czonkw rzdu tylko przed komisj, co umoliwia rzeczow dyskusj.
Minister Beck wskaza, i w expose swym chcia jeszcze przed posiedzeniem
Genewy okreli wyranie stanowisko Polski w sprawach Ligi Narodw.
Wywizaa si rozmowa na temat Ligi. Neurath zapyta ministra, czy sdzi,
e w Genewie wysunite bd jakie nowe plany reorganizacji Ligi. Minister da
do zrozumienia, i nie ma tego wraenia, co Naurath ze swej strony rwnie
potwierdzi.
Natomiast minister Beck doda, i zwaywszy, e na terenie genewskim
zawsze mog na skutek przemwienia jednego z delegatw powsta debaty
zasadnicze, wola z gry sprecyzowa stanowisko Polski.
P. Neurath wskaza na to, e do rzdu niemieckiego w ostatnim czasie cigle
zwracano si ze strony pastw zachodnich (wspomnia rwnie o Halifaxie),
aktualizujc zagadnienia reorganizacji Ligi. Niemniej nie wysuwano
konkretnych projektw, a raczej starano si wycign od rzdu niemieckiego
projekt reorganizacji. Dla stworzenia wyranej sytuacji, rzd niemiecki po
wyjciu Woch z Genewy da deklaracj, w ktrej ostatecznie przekreli swj
udzia w Lidze, pragnc w ten sposb doprowadzi do zupenego zniszczenia
dzisiejszej struktury Ligi (Der Vlkerbund muss ganz kaputt gehen3). Nie
wyklucza oczywicie Neurath, i w przyszoci zostanie nadana jaka nowa
forma wsppracy midzynarodowej, zastpujca dzisiejsz Genew.
2. W zwizku z dyskusj na temat Ligi Narodw Neurath zaznaczy, e ma
jeden punkt, ktry by go nie zapomnie chce od razu podkreli,
mianowicie spraw flagi gdaskiej.
Ot moe on zapewni, e kwestia ta jest zupenie nieaktualna i nie ma dla

rzdu niemieckiego adnego znaczenia. Gdyby w przyszoci Gdask chcia np.
umieci przy swojej fladze swastyk, to byoby to przedmiotem uprzedniego
porozumienia si Gdaska z Polsk.
Z tego wyonia si rozmowa na temat aGdaskaa w zwizku z sytuacj Ligi.
Minister Beck wskaza na stosunki polsko-gdaskie, ktre doznay w ostatnim
czasie pewnego uspokojenia, dodajc e regulujemy nasze sprawy bezporednio
z Senatem. Wspomnia o porozumieniach gospodarczych ostatnio osignitych.
Zaznaczy, i sprawy polsko-gdaskie ukadaj si (w ostatnim czasie) bez
arbitrau Ligi. W zwizku z sytuacj Ligi moe naleaoby, tak jak to swego
czasu Neurath wspomnia wobec ambasadora Lipskiego, podda zbadaniu
(uberprfen) to zagadnienie. P. von Neurath nadmieni, e obecny Wysoki
Komisarz Ligi w Gdasku o wiele dyskretniej i spokojniej traktuje swj urzd i
nie wystpuje w sprawie kadego drobiazgu. Sysza on z Londynu, e istniej
tam pewne zamiary wycofania Komisarza. Nie wie, czy jest to aktualne. Uwaa,
i mona bd dzi pomwi na temat Ligi w Gdasku, bd te przeczeka.
Byby wdziczny, gdyby minister Beck mg wyczu w Genewie, jakie s
zapatrywania tamtejszych czynnikw pod tym wzgldem.
Minister Beck zauway, i chodzi o to, aby wycofanie si Ligi z Gdaska
nie doszo w takich warunkach do skutku, aby spowodowao ono rwnoczenie
obcienie naszych stosunkw. P. von Neurath potwierdzi to zapatrywanie. Ze
swej strony wysun tez, by w razie, gdyby przystpiono do rewizji sytuacji
Ligi w Gdasku, nie chciano i po drodze przemiany uprawnie Wysokiego
Komisarza. Minister Beck zaznaczy, i pod tym wzgldem ma jasne
zapatrywanie, mianowicie albo Liga pozostanie w dzisiejszych warunkach w
Gdasku, lub te cakiem z niego si wycofa. Wskaza rwnie na to, i Liga
posiada w Gdasku szereg atrybucji.
W konkluzji Neurath stwierdzi, i mona dzi lub pniej przystpi do
rozmw na ten temat midzy Polsk a Niemcami. Wynikao raczej z jego sw,
i rzdowi niemieckiemu si nie spieszy. Minister Beck nie wykaza rwnie,
jakoby zaleao mu na specjalnym popiechu w tej sprawie.
3. P. von Neurath poruszy spraw zmiany rzdu w aRumuniia, pytajc o
opini ministra. Ze swej strony jest zdania, i rzd premiera Gogi zbyt szybko
postpuje naprzd w swych zasadniczych decyzjach. Neurath da polecenie
prasie niemieckiej, aeby nie objawiaa zbytniego entuzjazmu dla nowego
rzdu, przez co dawao by si tylko atut w rk jego przeciwnikom.
Minister Beck stwierdzi, i w stosunkach Rumunii zarysoway si dwie
zasadnicze zmiany:
1. definitywne odstpienie od polityki prosowieckiej propagowanej przez p.
Titulescu,
2. zmiana strukturalna w formie rzdzenia pastwem rumuskim, ktra
opieraa si na dawnych tradycjach rzdw liberalnych sprzed wojny.
Taki bdzie los rzdw p. Gogi, tego minister przesdzi nie moe, obawia
si, e przy tego rodzaju radykalnej zmianie systemu pewniej jest oprze si na
organizacji wychodzcej z dou, ni narzuca koncepcj z gry. By moe
zatem, e gdyby si Godz nie udao, krl, ktry jest dzi miarodajnym
czynnikiem w polityce Rumunii, wybraby rzd o zabarwieniu wicej lecym
w centrum. Rzd Polski w odniesieniu do Rumunii, czemu da wyraz minister w
swym przemwieniu, stan na stanowisku nieingerencji w sprawy wewntrzne,
a z drugiej strony trzymania si aliansu polsko-rumuskiego. Na tej
paszczynie stosunki polsko-rumuskie nie mog by naraone na szwank.
P. von Neurath zaznaczy, i w ramach jego moliwoci rzd niemiecki
rwnie przeciwdziaa polityce p. Titulescu i jeeli Titulescu stwierdza, e
szed on na porozumienie z Niemcami, to p. von Neurath potwierdzi moe, e
rzeczywicie takie oferty byy; rzd niemiecki jednak do osoby p. Titulescu nie
mia adnego zaufania i dlatego wszelkie oferty, robione mu jeszcze kilka lat
temu za porednictwem posa Comnena, odrzuca. Neurath podkreli dobrze
rozwijajce si stosunki gospodarcze niemiecko-rumuskie.
4. Co do aWgiera, minister Beck wskaza na podr Horthyego do Polski,
podkrelajc przyja czc oba narody. Odnonie do ustpu swojej mowy, w
ktrym wspomnia o planie Lavala uzgodnionym z Mussolinim, minister Beck
wskaza, i chcia przez to tylko zaznaczy, i plan ten mia t dobr stron, e
stan na stanowisku pewnej wsppracy pastw dunajskich, bez
rniczkowania ich. Jest to bowiem tez Polski. Minister von Neurath
powiedzia, e rzd niemiecki odnosi si krytycznie do tego planu m.in.
dlatego, e przewidywa on niezaleno Austrii. Poza tym doda minister Beck,
Polska adnej Grosspolitik" w pastwach naddunajskich nie prowadzi.
Podkreli, i rzd Polski stara si dopomc do pewnego zblienia rumuskowgierskiego. Sdzi, e w ten sposb daje Rumunii wiksz swobod w jej
polityce w stosunku do Rosji Sowieckiej, co moe odciy sytuacj
wewntrzn Rumunii.
Minister Neurath zaznaczy, e rzd niemiecki rwnie popiera zblienie
rumusko-wgierskie.
5. Odnonie do aAustriia Neurath uskara si, e stosunki nie ukadaj si
pomylnie, mimo e on ze swej strony dokada stara, by je odciy. Natrafia
on nie mniej u Schuschnigga na specyficzny osobisty opr, tak e odnosi si
pesymistycznie do moliwoci zagodzenia sytuacji. Stosunki rozwijaj si tak
niepomylnie, e Neurath nie wyklucza moliwoci wybuchu od wewntrz w
Austrii.
P. minister Beck wskaza, i jeli chodzi o Austri, to cz Polsk z ni
stosunki gospodarcze. Specjalnych interesw politycznych tame nie
posiadamy.
6. Odnonie do aCzecha Neurath zwrci uwag na to, i stosunki z tym
pastwem ukadaj si le. Prby zaatwie nie daj rezultatw. Istnieje tutaj
rnica midzy zasadami goszonymi przez p. Benea i powtarzanymi przez

posa czeskiego w stosunku do mniejszoci sudeckich a rzeczywistoci.
Minister Beck podkreli, i mimo liberalnej konstytucji Czechy prowadz w
stosunku do mniejszoci najostrzejsze formy pastwa policyjnego.
Minister Neurath podkreli, i gdyby Czechy byy szy po pierwotnej
koncepcji Masaryka, mogyby si przynajmniej pewien czas utrzyma. Tak jak
dzi rzeczy si przedstawiaj, wird dieser Blinddarm frher oder spater
ausgeschnitten werden mssen"4.
7. Zapytujc si o stosunki z "pastwami zachodnimi", minister Beck
powiedzia: Im Westen nichts neues"5. Neurath potwierdzi to. Zaznaczy, e
jego 15-minutowej rozmowie z p. aDelbosema na dworcu w Berlinie nadano
bardzo silny odgos.
Minister Beck potwierdzi to zaznaczajc, i p. Delbos wyrazi si wobec
niego z widocznym zadowoleniem o tym gecie von Neuratha. Gest ten
przyczyni si niezawodnie do odprenia atmosfery.
Minister von Neurath wyrazi si korzystnie o Delbosie. Minister Beck
podkreli to samo, zaznaczajc, e p. Delbos w Warszawie wykaza rwnie
pene zrozumienie, jako realnie mylcy polityk, dla faktu, i Polska musi
prowadzi swoj niezalen polityk zagraniczn.
Minister Beck zaznaczy, i odnis wraenie, e Delbos pragnie traktowa
wszystkie zagadnienia jako jedn cao, podczas gdy Niemcy chc sprawy
kolejno zaatwia. Neurath odpar, e mwi on na ten temat w wagonie z
Delbosem i e odnis wraenie, i minister francuski nie odnosi si cakiem
negatywnie do tezy niemieckiej.
Natomiast wyrazi si minister Neurath bardzo negatywnie o swojej
rozmowie z aFlandinema nadmieniajc, e naley on do tych politykw Francji,
ktrzy niczego si nie nauczyli. Dlatego te uniemoliwi on widzenie si jego z
kanclerzem.
8. aO pakcie zachodnima p. von Neurath powiedzia, i sprawa ta jest
zupenie nieaktualna i pakt taki wydaje si bezcelowy, gdy mona si bez niego
obej.
9. Co do akoloniia Neurath zauway, e niezawodnie jeszcze pewien czas
upynie, zanim rzd angielski wystpi z jak propozycj. Doda, e problem ten
prdzej czy pniej w jakiej formie konkretnie zaistnieje.
10. aHiszpaniaa. Odnonie do poraki Franca pod Teruelem von Neurath
okreli to jako fakt, ktry opni rozwizanie sytuacji w Hiszpanii.
Minister Beck zaznaczy, e wedug jego informacji armia czerwona
hiszpaska w ostatnich czasach silnie si podcigna.
Neurath potwierdzi to, dodajc, e wanie dlatego Berlin radzi generaowi
Franco jak najspieszniej przystpi do zapowiedzianej ofensywy. Jednake
genera Franco, jak to okreli wobec Neuratha Mussolini, nie liczy si z dwoma
czynnikami: z faktorem czasu oraz z pienidzmi. Neurath doda, i w ogle z
Hiszpani jest sprawa trudna.
Zarwno Neurath, jak minister Beck byli zgodni co do tego, e w dzisiejszej

sytuacji poraka, jak pod Teruelem, nie budzi tych obaw, ktre istniay jeszcze
rok temu co do moliwoci refleksu dalszego zwycistwa czerwonych w
kierunku rozszerzenia si bolszewizmu.
Minister Beck podkreli jednak, i mimo e ostatnio Rosja zamyka si w
sobie, to jednak Komintern nadal na zewntrz silnie dziaa.
11. Na temat aDalekiego Wschodua p. von Neurath okreli sytuacj w ten
sposb, i dla Japonii jest ona nieatwa. Abstrahuje on od niebezpieczestwa
powika z Rosj Sowieck, sdzc, e po egzekucjach w armii
przeprowadzonych przez Stalina jej warto bojowa nie jest dostateczna, by
pj na konflikt z Japoni.
Minister Beck wtrci tutaj, e armia wschodnia sowiecka bya w mniejszym
stopniu dotknita egzekucjami.
Minister Neurath utrzymywa swoje zdanie, i nie obawia si dla Japonii
wystpie Rosji. Natomiast jego zdaniem trudno wynika z przecigania
si konfliktu, co spowodowane jest rwnie du dysharmoni na tle stosunku
do Chin, panujc w onie poszczeglnych si kierowniczych japoskich wojska,
floty, polityki zagranicznej itd. W ten sposb zawarcie pokoju z Chinami jest
niezmiernie utrudnione. Dochodzi do tego fakt, e Czang Kai-Szek pozostaje na
przestrzeni wielkich Chin elementem staej antyjaposkiej kontrakcji, ktra
symbolizuje odrodzenie narodowych Chin. Aeby udaremni to odrodzenie,
ktre Czang Kai-Szek realizowa, Japoczycy wystpili zbrojnie.
Na zakoczenie von Neurath powiedzia, i kanclerz, chtnie by widzia
ministra Becka, o ile by mu czas na to pozwoli.
Minister Beck odpar, i oczywicie bdzie dla niego bardzo zaszczytne by
przyjtym przez kanclerza6.
a a
- Wyrazy napisane z podwjnym odstpem midzy literami.

Zgodnie z adnotacj na dokumencie rozmowa odbya si w godzinach od 11.30 do
13.00.
2
J. Beck na posiedzeniu Komisji Spraw Zagranicznych Sejmu w dn. 10 stycznia 1938 r.
przedstawi, caoksztat polskiej polityki zagranicznej.
3
Liga Narodw musi ulec cakowitemu zniszczeniu.
4
Prdzej lub pniej ta lepa kiszka musi by wycita.
5
Na Zachodzie bez zmian.
6
Kopia: AAN, Ambasada RP w Berlinie 923, k. 59-69; druk: Diariusz i teki Jana
Szembeka (1935-1945), t. IV, Londyn 1972, s. 415-420; Kultura" 25 stycznia 1970 r., nr 4
(oprac. A. Garlicki); tumaczenie angielskie: Papers and Memoirs of Jzef Lipski,
Ambassador of Poland. Diplomat in Berlin 1933-1939, Edited by W. Jdrejewicz, New York
and London 1968, s. 324-330.
1
4. 1938 stycze 13, Berlin. Sprawozdanie z rozmowy J. Becka z

J. Goebbelsem w obecnoci J. Lipskiego na temat stosunkw polskoniemieckich.
Rozmowa ta miaa charakter oglnikowy. Gwne punkty jej s nastpujce:

Minister powoa si na swoje expos, ktre Goebbels by ju czyta, dla
scharakteryzowania swojej linii wzgldem Ligi Narodw.
Goebbels poruszy spraw Rosji zaznaczajc, i posunicia czynione przez
Stalina s zupenie niezrozumiae. Minister na podstawie przykadw,
powoujc si na pewne wypowiedzenia marszaka1 stara si wykaza, i Rosji
nie mona mierzy normami europejskimi.
Goebbels wyrazi due zadowolenie z rozwijajcych si stosunkw polskoniemieckich, przy czym podkreli specjalnie dziedzin porozumienia
prasowego. Podkreli, i w przeciwiestwie do kolektywnych metod zaatwie,
ktre nie day wynikw, albowiem s ostatecznym celem, a nie rodkiem,
bezporednie wymiany zda daj konkretne rezultaty, czego dowodem
porozumienia polsko-niemieckie, jak np. w sprawie Gdaska, mniejszoci.
Minister Beck wspomnia o tym, e wstrzyma zapowiedzian manifestacj
Gdaska w Warszawie. Minister Goebbels ze swej strony wskaza, i uczyni to
samo odnonie do projektw Forstera odbycia szeregu zebra gdaskich w
Rzeszy.
Goebbels wyrazi si w sposb niezmiernie ujemny o Czechach, zaznaczajc,
i nie widzi adnej monoci dojcia z nimi do porozumienia. Wspomnia o
prbach prasowych odpre z Czechami i Francj, wyjaniajc jednak, e
pastwa te stawiaj zasad, i rzd niemiecki powinien wzi zobowizanie
niepisania nic przeciwko tym pastwom, albowiem ma on swoj pras w rku.
Natomiast pastwa te z gry owiadczaj, e nie maj kontroli nad swoimi
organami prasy. Na takich zasadach oczywicie trudno jest pertraktowa.
Minister Beck wyrazi Goebbelsowi podzikowanie za przyjcie protektoratu
nad baletem polskim, przy czym wywizaa si dusza rozmowa na temat
bezporednich stosunkw kulturalnych polsko-niemieckich. Goebbels z
zadowoleniem stwierdzi, e rozwj tych stosunkw pozwoli mu w ostatnim
czasie zapozna si z przedstawicielami sztuki, nauki i polityki polskiej.
Obaj ministrowie stwierdzili, e takie kontakty nawet z punktu widzenia
wasnej kultury danych pastw s niezmiernie poyteczne jako pobudzajce
wasn twrczo.
Rozmowa bya prowadzona w tonie niezmiernie serdecznym2.
1
Mowa o Jzefie Pilsudskim.

Szembeka (1935-1945), t. IV, Londyn 1972, s. 420-421; Kultura" 25 stycznia 1970 r., nr 4
(oprac. A. Garlicki).
2
5. 1938 stycze 13, Berlin. Sprawozdanie z rozmowy J. Becka z H.

Gringiem w obecnoci J. Lipskiego na temat celw polityki polskiej i
niemieckiej
Rozmowa z Gringiem prowadzona bya czciowo przy niadaniu w

obecnoci pani Gringowej. Cz ta bya natury czysto oglnej. Dotyczya ona
w pierwszym rzdzie rozwoju sytuacji wewntrznej w Rumunii. Ministerprezydent Gring posiada pewne obawy, czy Goga ma dostateczne siy, by
zrealizowa swj program. Sdzi on, e w razie gdyby nie utrzyma si,
przyszaby elazna Gwardia.
Minister Beck okreli swoje zapatrywanie w podobny sposb, jak to uczyni
wobec p. von Neuratha.
Obaj skonstatowali, e wielkie niebezpieczestwo, ktre grozio z powodu
polityki p. Titulescu pjcia na polityk z Sowietami, zostao usunite.
W dalszej rozmowie mwiono o przyszym przyjedzie p. Gringa do Polski,
przy czym minister w imieniu pana prezydenta formalnie go zaprosi. Data
okoo 11 lutego p. Gringowi cakowicie odpowiada1.
Po niadaniu, po wyjciu pani Gringowej, rozwina si rozmowa
polityczna. Na zapytanie Gringa, czy przewiduje si jakie specjalne polityczne
sprawy w Genewie, minister Beck odpowiedzia przeczco. Powoa si na
swoje przemwienie w Komisji Spraw Zagranicznych, w ktrym sprecyzowa
stanowisko Polski odnonie do Ligi Narodw.
Na temat Gdaska zaznaczy mimochodem minister Beck, i nastpio pewne
uspokojenie. Gring potwierdzi to, dodajc, e mona na niego liczy w tych
sprawach w razie potrzeby.
Minister-prezydent Gring wskaza na to, i byoby podane, gdyby Forster
mg zosta przyjty przez ministra Becka, aby w ten sposb ostatni cie
nieporozumienia zosta rozchwiany. Minister Beck zaznaczy, i moliwo ta
jest przewidziana. Minister Chodacki ju jest w kontakcie z p. Forsterem i po
powrocie ministra do Warszawy bdzie mg on przypuszczalnie przyj
Forstera.
Ostatnie porozumienie mniejszociowe polsko-niemieckie okreli p. Gring
jako bardzo wielkie pozytywum, dajc wyraz ywemu zadowoleniu z tak
korzystnego rozwoju stosunkw polsko-niemieckich2.
Wane jest, aby obecnie instancje nisze, jak nadprezydenci i wojewodowie,
dostosowali si do wytycznych rzdw. Jeli chodzi o stron niemieck, to jest
gotw zawsze pomc. Minister Beck wspomnia o tym, e po stronie polskiej
wydano odpowiednie zarzdzenia. Rwnie zaatwiono takie sprawy, jak
wypuszczenie zasdzonych w procesie chojnickim czonkw mniejszoci
niemieckiej3.
Precyzujc poszczeglne zagadnienia polityki Rzeszy, Gring podkreli, i

s pewne zagadnienia, ktre z natury rzeczy musz by prdzej czy pniej
zaatwione. Do nich naley przede wszystkim przyczenie Austrii do Niemiec.
Jako przykad podaje fakt, i gdyby na miejscu Czech znajdowao si pastwo
zupenie polskie, rzdzone jedynie przez elementy inne jak w Warszawie, czy
nie byoby zrozumiae, e cay nard polski chciaby poczy si ze swoim
bratnim narodem? Dlatego te Austria jest w zrozumieniu narodu niemieckiego
jego spraw wewntrzn. W zupenie kategorycznej formie powiedzia to p.
Gring Flandinowi, ktry zapytywa, za jak cen Niemcy zrzekliby si
poczenia z Austri. U Halifaxa znalaz on o wiele wiksze zrozumienie dla
tego zagadnienia. Powiedzia on mu wyranie, e rzd Rzeszy stara si drog
pokojow przyczy Austri do Niemiec. Niemniej da do zrozumienia, e jeli
ta droga nie da rezultatw, to moe nastpi wybuch. Niemcy, jak powiedzia p.
Gring, spraw t zaatwi, nie ogldajc si na nikogo. Co do Francji, nie
posiadaj obaw, a jeli si mwi, e moe by sprzeciw woski, to stwierdza on,
e chyba kady realny polityk w Europie rozumie, e jeli Mussolini przyjeda
do Niemiec i wygasza podobne wice jego polityk przemwienia, to nie
czyni on tego bez porozumienia si z Berlinem w najkapitalniejszej, mogcej
dzieli oba pastwa, sprawie Austrii. Oczywicie trudno jest to opublikowa.
Gring cytuje przy tym fakt mapy, ktr pokaza Mussoliniemu w Karinhall z
przyczon Austri do Niemiec, na co Mussolini jedynie zaznaczy, e widzi z
tej mapy, i Czechy wcinaj si za daleko w Niemcy.
Gring doda, e Schmidt zosta przez niego o tym poinformowany, tak e
rzd austriacki zdaje sobie cakowicie spraw z faktycznego stanu rzeczy.
Odnonie do Czech p. Gring zaznaczy, i nie rozumie polityki czeskiej.
Pastwo to, dug lini wycignite, yje w napiciu z Niemcami, Polsk i
Wgrami. Mniejszo niemiecka w Czechach nie jest mniejszoci tak, jak w
innych pastwach, albowiem jest ona zwarta i liczy okoo 4 miliony ludzi4. Nie
rozumie, na co Czesi licz. Pomoc Francji jest dla nich iluzoryczna, tym
bardziej e nowe zbrojenia wykonywane na granicy zachodniej Niemiec ju dzi
utrudniyby napad Francji, a za rok uniemoliwi go. W tym punkcie wspomnia
Gring krytycznie o linii Maginota, poniewa onierze z podobnych fortyfikacji
niechtnie przechodz do akcji. Dlatego rzd niemiecki zastosowa system
rozrzuconych punktw obronnych, ktry wydaje mu si znacznie lepszy.
P. Gring nie tai si z tym, e uwaa istnienie pastwa czeskiego w formie
dzisiejszej za niemoliwe.
Zapytuje o mniejszo polsk, zamieszka w Cieszyskiem. Gdy mwi o
wgiersko-czeskich stosunkach, minister Beck zaznacza, e Wgrzy w jednym
punkcie nie umieli prowadzi dobrej polityki, to jest w odniesieniu do
mniejszoci narodowych. Gring potwierdza to, zaznaczajc, e Niemcy, ktrzy
spod panowania wgierskiego dostali si do Jugosawii, s tego samego zdania.
Co do przyszych stosunkw polsko-niemieckich Gring stwierdza, e
odcicie Polski od morza spowodowaoby parcie 40 milionw ludzi przeciwko
Niemcom. Zatem byoby to nonsensem politycznym. Co najwyej w

przyszoci, w razie innych kompensat dla Polski na wschodzie, Niemcy by
chcieli mie pewne dogodnoci komunikacyjne kolejowe przez Pomorze.
Niczego innego nie pragn.
Odnonie do Austrii, do ktrej Gring powraca, minister Beck zaznacza, e
jak to powiedzia dzi Neurathowi, Polska posiada tame jedynie interesy
gospodarcze. Gring, ktry zrozumia t odpowied, zaznaczy, e na tle
gospodarczym znajdzie si zawsze porozumienie5.
1
H. Gring przyjecha do Warszawy 22 lutego.

5 listopada 1937 r. Polska i Niemcy ogosiy jednobrzmice deklaracje w sprawie
traktowania mniejszoci niemieckiej w Polsce i mniejszoci polskiej w Niemczech.
3
6 lipca 1937 r. przed sdem w Chojnicach rozpocz si proces przeciwko 22 osobom
oskaronym o udzia w nielegalnym obozie szkoleniowym Deutsche Vereinigung.
Oskaronych skazano na 15-24 miesicy wizienia, wyroki te zmniejszy Sd Apelacyjny.
4
Wg spisu ludnoci z 1930 r. mniejszo niemiecka w Czechosowacji liczya 3,1 mln
osb.
5
Szembeka (1935-1945), t. IV, Londyn 1972, s. 415-420; Kultura" 25 stycznia 1970, nr 4
(opra. A. Garlicki); tumaczenie angielskie Papers and Memoirs of Jzef Lipski,
Ambassador of Poland. Diplomat in Berlin 1933-1939, Edited by W. Jdrzejewicz, New York
and London 1968, s. 330-333.
2
6. 1938 stycze 14, Berlin. Sprawozdanie z rozmowy J. Becka z A.

Hitlerem w obecnoci K. von Neuratha oraz J. Lipskiego na temat celw
polityki polskiej i niemieckiej. Najcilej tajne
Kanclerz w bardzo dugich wywodach okreli stanowisko swoje do

poszczeglnych zagadnie midzynarodowych oraz poruszy sprawy
wewntrzne Rzeszy. Wywody te, z dziedziny polityki zagranicznej, dotyczyy
stosunku Niemiec do Francji i sytuacji wewntrznej francuskiej, stosunku
niemiecko-angielskiego przy specjalnym uwzgldnieniu zagadnienia
kolonialnego, nastawienia do bolszewizmu i stosunkw niemiecko--rosyjskich,
stosunku do Austrii i Czechosowacji, sytuacji na Dalekim Wschodzie, stosunku
rzdu niemieckiego do Ligi Narodw. Podczas dugich tych wywodw powraca
kilka razy kanclerz do spraw polsko-niemieckich. Poza tym zoy owiadczenie
co do Gdaska.
1. aSprawy polsko-niemieckiea s w niniejszym sprawozdaniu wyczone,
jako oddzielny punkt, z caoksztatu rozmowy.
Minister Beck podzikowa, e kanclerz zechcia wyrazi ch widzenia go
podczas pobytu w Berlinie. Stwierdzi, i stosunki polsko-niemieckie pomylnie
si rozwijaj, wskazujc przy tym na porozumienie osignite w dniu 5
listopada 1937 r.1
Kanclerz wyrazi zadowolenie z faktu przyjazdu ministra do Berlina i ze swej

strony podkreli kilkakrotnie w rozmowie, i pomylnie si rozwijajce
stosunki polsko-niemieckie s jednym z rzadkich pozytywnych czynnikw w
dzisiejszej zaognionej sytuacji midzynarodowej. Potwierdzi przy tym swoj
zdecydowan wol kroczenia po obranej linii. Wyrazi ywe zadowolenie z
expos ostatniego ministra Becka na komisji spraw zagranicznych, podkrelajc
znaczenie dla sytuacji midzynarodowej podobnego ostrzegawczego gosu w
sprawie Ligi Narodw.
W tezach swoich oglnych kanclerz potwierdzi swoj zasadnicz lini, i
a
korektury granicznea nie stayby w adnym stosunku do ofiarb.
Odnonie do aGdaskaa kanclerz dosownie powiedzia, i Ambasadorowi
RP w dniu 5 listopada 1937 r. zoy w tej sprawie deklaracj. Deklaracj t
pragnie ministrowi powtrzy. Uj j w ten sposb, e prawa Polski w Gdasku
nie bd w niczym naruszane, e ponadto stan prawny Wolnego Miasta nie
zostanie niczym dotknity." Stosunki polskie-niemieckie doda kanclerz
stoj rwnie w tej sprawie dla niego na pierwszym miejscu i s decydujce.
Pragn on jedynie, aby ludno tamtejsza niemiecka nadaa sobie tak form
rzdzenia, jaka by jej najlepiej odpowiadaa, co w rezultacie przyczyni si do
utrzymania spokoju. Kanclerz stanowczo stwierdzi, i deklaracja, ktr daje,
jest dla niego wic. W dalszej rozmowie wspomnia, i jest ona rwnie
niezalena od losw Ligi.
Co do aflagia, kanclerz stwierdzi, i sprawa ta bdzie wycofana. Doda, e
pomwi na ten temat z Forsterem i Greiserem. Zaznaczy, e nie chce przez tak
spraw utrudnia ministrowi sytuacji na wewntrz. Wywody ministra Becka
daj si streci nastpujco: Potwierdzajce przyjcie do wiadomoci deklaracji
gdaskiej kanclerza z zaznaczeniem, e poruszy t spraw wobec Neuratha z
uwagi na to, by nasze stosunki przez czynniki trzecie, jak Lig, ktra jest dzi
terenem niespodzianek, nie byy naraone na trudnoci.
Zaznaczenie, e minister odby z Neurathem oglny przegld spraw
obchodzcych oba pastwa.
Stwierdzenie, e stosunki polsko-rumuskie pomylnie si rozwijaj.
Wzmianka o przyjedzie Horthyego do Polski i oddziaywanie na
wyrwnanie stosunkw wgiersko-rumuskich, przez co wzmacnia si
odporno Rumunii w jej polityce w stosunku do Sowietw.
Podkrelenie, e w tych zagadnieniach panuje wsplno pogldw midzy
rzdem polskim a niemieckim.
Zaznaczenie trudnoci, na ktre napotyka Polska w sprawach swej
mniejszoci w Czechosowacji.
Podkrelenie, e w basenie naddunajskim nie prowadzimy poza tym
specjalnie wielkiej polityki.
2. aFrancjaa. Zaznaczenie kanclerza, e wanie otrzyma wiadomo o
upadku rzdu Chautempsa. Krytyczna ocena sytuacji wewntrznej Francji.
Zaznaczenie, e jeli Blum obecnie wemie wadz w rk, to bdzie to
wzmocnieniem tendencji komunistycznej. Obawa moliwego komunizmu w

Francji, ktry by rozszerzy si niezawodnie rwnie na Belgi i Holandi.
Opinia, e jedynym elementem narodowym i staym w Francji jest armia,
niemniej armia zdaniem kanclerza bez kierownictwa politycznego nie
moe odegra w yciu wewntrznym kraju decydujcej roli; jeeli nie znajdzie
si czynnik polityczny, ktry by wzi odpowiedzialno za zaangaowanie
armii w ycie polityczne, to sama armia nigdy tego nie zrobi. Optymizm ludzi,
ktrzy mwi, e we Francji s przesunicia na prawo, niezasadniony; wynika z
faszywej oceny. Ludzie ci widz tylko wahada polityczne, idce raz na prawo,
raz na lewo. Nie zdaj sobie sprawy, e sam zegar przesuwa si na lewo.
Egoistycznie biorc, Niemcy mogyby by zadowolone z osabienia Francji,
czemu przeciwstawia si jednak rozum i dobrze zrozumiany wasny interes.
Przy dzisiejszym powizaniu politycznym i gospodarczym pastw europejskich
nie mona si dezinteresowa zaamaniem si sytuacji gospodarczej jednego ze
swoich ssiadw, co jest nieuniknionym rezultatem wszystkich przewrotw
bolszewickich. Oddalona Hiszpania jest tego dowodem. Niemcy nie mogyby
spokojnie patrze na komunizm powstajcy na ich zachodniej granicy.
3. aCzechosowacjaa. Ten komunizm na zachodzie jest tym bardziej
niebezpieczny, e na wschodzie ley pastwo graniczce z Niemcami, ktre
coraz bardziej ulega wpywom Moskwy. Jest nim Czechosowacja. Kanclerz
cytuje informacje otrzymywane z Czech na temat wpywu Sowietw na pras,
kino, teatr itd. Czechosowacja naley rwnie do tych krajw, ktrym si
zdaje, e ogienek (Feuerchen) mona dowolnie rozdmucha albo gasi.
Wszyscy, ktrzy tak rozumowali, si pomylili, bo gdy ogie ten chc zdusi,
okazuje si, e on nad nimi dominuje".
Przy tej sposobnoci odnosi si bardzo krytycznie do polityki czeskiej.
Stwierdza, e Czechosowacja nie jest jednolitym narodem, jak np. Polska.
Sama nazwa Czechosowacji wskazuje, e Czechy s ein Nationalitatenstaat"2.
Polityka ich powinna by by do tego dostosowana. Tymczasem tak nie jest, co
wywouje konflikty na tle traktowania mniejszoci. Kanclerz i tu pragnby
pokojowo doj do porozumienia, o ile nie bdzie zmuszony inaczej postpi.
4. aAustriaa. Poza tym, jak kanclerz go okrela, cikim problemem, jest
rwnie drugi, ktry go silnie absorbuje Austria. Jeliby prby byy robione
w Austrii legitymistyczne, to kanclerz z ca stanowczoci stwierdza, i nie
zawaha si przed natychmiastowym wkroczeniem. Bdzie to byskawicznie
uskutecznione. Habsburgw bezwzgldnie dopuci nie moe. Problem ten
przekracza Austri i wchodzi na teren Rzeszy. Mwi si w koach habsburskich
o cesarzu Niemiec. Moment religijny jest tutaj rwnie wygrywany.
Ustp tych owiadcze kanclerza jest niezmiernie zdecydowany.
5. aSowietya. Kanclerz rozwodzi si obszernie na temat swego
ustosunkowania si do komunizmu, zaznaczajc bardzo stanowczo, i
negatywne jego nastawienie jest nienaruszalne. W zwizku z tym wskaza na
pewne zapatrywania, ktre istniay odnonie do moliwoci ewolucji w Rosji w
sensie narodowym. Podobne opinie panoway rwnie w Reichswehrze.

Sdzono, e czynniki wojskowe sowieckie bd w stanie nadal narzuca swj
kierunek. Stao si odwrotnie i Rosja dzisiejsza jest w penym stanie
komunizmu, a generaowie nie yj.
6. aAngliaa. Kanclerz krytykuje niezrozumienie sytuacji niemieckiej przez
Wielk Brytani. Anglia nie chce zrozumie istotnych potrzeb kolonii dla
Rzeszy. Potrzeby te wynikaj z samej struktury gospodarczej Niemiec, ktre si
bez kolonii wyywi nie mog. Anglia wszystkim przyznaje prawo do kolonii,
nawet najmniejszym pastwom, prcz Rzeszy. Na przykadach kanclerz
wykazuje konieczno surowcw dla Niemiec. Poza tym wskazuje na to, i
mode ywe elementy w Rzeszy potrzebuj terenw dla swojej ekspansji. W
Niemczech wszystko jest im zabronione. Jeden depcze drugiemu po nogach.
Wszdzie s napisy, co jest zakazane. Mode te elementy szukaj ujcia w
ekspedycjach np. do Tybetu. Wczeniej czy pniej Anglia przejrzy
konieczno kolonii dla Niemiec. Dawne kolonie niemieckie s
niewykorzystywane przez Wielk Brytani. Anglia wysuwa koncepcje, by
Niemcy otrzymay kolonie od pastw mniejszych. Rzd niemiecki nie ma
jednak adnych pretensji kolonialnych do tych pastw, ktre mu kolonii nie
zabray.
Francja wykazuje wiksze zrozumienie dla pretensji kolonialnych Niemiec,
zasania si jednak Angli.
7. aDaleki Wschda. Kanclerz jest zdania, e Japonia definitywnie zwyciy i
Chiny bd musiay przyj cikie warunki pokojowe. Nie sdzi on, by Rosja
bya powanym niebezpieczestwem w obecnym swoim stanie dla Japonii.
Ameryka i Anglia mimo gonych zapowiedzi na pewno nic nie uczyni. Chiny
pozostawione zostan wasnemu losowi. Powtrzy si sytuacja z Abisyni. By
moment, kiedy Czang Kai-Szek mia szans zawarcia pokoju. Wwczas
wszystkie sfery ligowe na wiecie krzyczay, e Chiny powinny si bi do
upadego, zapowiadajc pomoc innych pastw. W praktyce nic z tego nie
wyszo. Tak samo negus mia szans zawarcia pokoju z rzdem woskim i
uratowania czciowego swego pastwa, moe w formie protektoratu. Zawierzy
Lidze i przegra.
8. aLiga Narodwa. Kanclerz poddaje ostrej krytyce system ligowy,
polegajcy na narzuceniu zbyt daleko idcych zobowiza pastwom. Z duym
sarkazmem cytuje kanclerz przykady. Mwi, e przy systemie Ligi ci, ktrzy w
ni 100% wierz, zwaszcza mniejsze pastwa, zawsze bd wystrychnici na
dudka, albowiem mocarstwa wycofuj si zawsze w czas. Dlatego te rzd
niemiecki wicej do Ligi nie powrci, co kanclerz cakiem stanowczo stwierdza.
S chwile, gdy Liga staje si mniej lub wicej popularna, zalenie od interesw
mocarstw. Obecnie Anglia znowu gra kart ligow w zwizku z sytuacj na
Dalekim Wschodzie. Jest to paszczyzna, na ktrej Wielka Brytania gra na rzecz
wasnych swoich interesw.
9. aWewntrzne sprawy Niemieca. Kanclerz wskazuje na trudnoci

gospodarcze, wynikajce z wyywienia 68 milionw ludzi. Z tych zaoe
wychodzc, uwaa on wszelki wstrzs w Europie za wielkie niebezpieczestwo.
Dyktuje to konieczno pokojowej polityki. Mwi obszernie na temat
stwarzania nowych surowcw.
Podkrela stao, ktr nadaje swemu gabinetowi. Niektrzy z jego
wsppracownikw ju 15 lat s przy nim. Ministrowie jego gabinetu z maymi
wyjtkami nie zostaj zmieniani.
O Schachcie mwi, i obj on pod presj kanclerza Ministerstwo
Gospodarki po chorobie Schmitta. Niemniej zawsze wzdraga si od tego
resortu, stojc na stanowisku, e jego specjalnoci jest bank. Po tym, co sze
miesicy podawa si do dymisji, nie chcc bra odpowiedzialnoci za sprawy
gospodarcze.
10. aUwagi oglne kanclerzaa.
a) Kanclerz powoa si na to, e swego czasu oferty jego rozbrojeniowe,
stawiajce plafon 200 000, pniej 300 000 ludzi, nie zostay przyjte. Gdyby
wwczas zaakceptowano kompromis, fakt ten byby korzystnie oddziaa na
yciu gospodarczym. Zamiast na zbrojenia, pienidze byyby poszy na
produkcyjne cele. Przykadowo doda, e konieczno nadania tak szybkiego
tempa zbrojeniom opnia o cztery lata stworzenie taniego samochodu
Volkswagen"). Dopiero obecnie wchodzi on w stan realizacji. Bdzie to
gigantyczne przedsiwzicie. 65 000 ludzi znajdzie zatrudnienie w tym
przedsibiorstwie. Koszt samochodu nie bdzie przekracza ok. 900 mk. Bdzie
to rwnie z wielkim poytkiem dla idei oszczdzania. Niemcy musz
oszczdza z punktu widzenia koniecznoci gospodarki narodowej. Majc jako
cel kupienie taniego samochodu, jednostka chtnie oszczdza.
b) W zwizku ze zmian gabinetu we Francji stwierdzenie, i przy cigych
zmianach mw stanu kierujcych, wszelka polityka robi si niemoliwa.
Dzisiaj jest jeden francuski minister, z ktrym si nawizuje kontakt, jutro
przychodzi nowa jednostka nie znana, z ktr trzeba zaczyna na nowo. Aluzja
Hitlera do faktu, i po stronie polskiej istnieje stay zesp miarodajnych
czynnikw.
a a
- Podkrelenia w tekcie.
Wykrelono sowa i nie maj wobec tego najmniejszego znaczenia.
1
Zob. dok. nr 5, przypis 2.
2
Pastwo narodowociowe.
3
Szembeka (1935-1945), t. IV, Londyn 1972, s. 424-428; Kultura" 1 lutego 1970, nr 5 (oprac.
A. Garlicki); tumaczenie angielskie: Papers and Memoirs of Jzef Lipski, Ambassador of
Poland. Diplomat in Berlin 1933-1939, Edited by W. Jdrzejewicz, New York and London
1968, s. 333-338.
b
7. 1938 stycze 22, Pittsburgh. Pismo nr R. 348. b. 77-L K. Ripy w

sprawie przejazdu delegacji Sowakw z USA przez Polsk. Tajne
Orygina, maszynopis AAN, MSZ 5629, k. 60-63
Do urzdu tutejszego zwrci si miejscowy dziaacz sowacki, p. Micha

Sincak-Cibavsky z prob o wyrobienie dla jadcej na polskim statku wycieczki
sowackiej zniek, kolejowych na przejazd przez Polsk w obie strony oraz
urzdzenie przyjcia w Warszawie, gdzie w drodze na Sowacczyzn wycieczka
ta zatrzyma si jeden dzie.
Uczestnikami wspomnianej wycieczki, ktrych liczb oznaczono na 300
osb, bd dziaacze sowaccy z caych Stanw Zjednoczonych, wystpujcy
jako delegaci wszystkich narodowych organizacji (np. Slovenska Liga, Narodni
Slovensky Spolok, Slovenska Jednota, Sokoli itp.).
Celem jej jest: 1. wzicie udziau w Kongresie Eucharystycznym w
Budapeszcie, ktry ma odby si w maju br.; 2. azamanifestowanie orientacji
autonomistycznej wszystkich organizacji sowackich w Ameryce wobec
Czechw, w myl tekstu Umowy Pittsburskiej"a z 1918 roku.
Organizatorzy wycieczki nawizali ju kontakt z koloni sowack w
Warszawie, ktra podobno odpowiedziaa, e z chci zgotuje im przyjcie w
stolicy.
Sympatie Sowakw dla Polski spowodoway, e wycieczka nie przejedzie
wprost do Czechosowacji z Gdyni do Dziedzic, ale rozmylnie zajedzie do
Warszawy, by zamanifestowa uczucia braterskie wobec Polakw.
Postanowienie
to
wywoao
niepokj
u
tutejszego
konsula
czechosowackiego, dra Papanka, ktry stara si odwie organizatorw od tego
planu.
Inicjatorzy nie odstpili jednak od powzitej decyzji, a na zapytanie p.
konsula dra Papanka w jakim celu wyznaczyli tur przez Warszaw
odpowiedzieli, e bdc w Europie chc zoy wizyt bratniemu narodowi, bo
pragn z nim utrzyma jak najlepsze stosunki; jeli Czesi chc spotka
wycieczk w Warszawie i korzystajc z okazji szczerze z Polakami o
sprawach swych pomwi, bdzie to ich wolna wola".
Dla informacji podaj, e jakkolwiek stosunek wychodstwa sowackiego do
Czechosowacji jest poprawny, gdy chodzi o stron zewntrzn (Sowacy nie
chc jawnie wystpowa przeciw pastwu, w granicach politycznych ktrego
nard ich yje), to jednak nastawienie wszystkich bez wyjtku organizacji
sowackich jest przeciwne polityce wewntrznej rzdu czeskiego.
Ciekawym zjawiskiem rwnie jest fakt, e wszelkie usiowania wsppracy
emigracji czeskiej ze sowack na terenie Stanw Zjednoczonych nie day
adnych pozytywnych wynikw. Wyjtkami s osiedla Chicago i Cleveland,
gdzie wsplne interesy stawiaj obie wspomniane grupy w jednym obozie.
czno ta jest jednak czasow i majc charakter politykierski.
W stosunkach z Poloni Sowacy wykazuj du yczliwo, a nawet

przyja.
Wobec powyszego uprzejmie prosz Ministerstwo o moliwie szybk
odpowied na nastpujce pytania:
1. czy moliwe jest uzyskanie zniek kolejowych dla uczestnikw wycieczki
i w jakiej wysokoci oraz
2. wydanie zniek indywidualnych (a to ze wzgldu na niegrupowy przejazd
przez Polsk w drodze powrotnej do Gdyni),
3. czy wycieczka moe otrzyma specjalny pocig z Gdyni do Warszawy i z
Warszawy do Bogumina (yczeniem wycieczki jest, by mogli udekorowa
pocig),
4. czy i jakie czynniki rzdowe, wzgldnie samorzdowe mogyby
przygotowa przyjcie wycieczki w Warszawie,
5. czy wobec przyjani okazywanej przez Sowakw amerykaskich dla
Polonii zainteresowanie t spraw wiatowego Zwizku Polakw byoby
moliwe.
Dla orientacji oglnej Ministerstwa podaj kilka danychliczbowych o
wychodstwie sowackim, nastpnie po uzyskaniu szczegowych informacji
przedstawi sytuacj ogln Sowakw w Stanach Zjednoczonych w
osobnym raporcie w cigu br.
Oglna liczba Sowakw w Stanach Zjednoczonych siga 1 miliona.
Na terenie tutejszego urzdu mieszka ich okoo 650 000, a w samej
Pensylvanii blisko 350 000.
Slovenska Liga" liczy okoo 100 000 czonkw i jest organizacj centraln.
Sowacy posiadaj okoo 500 kociow, 450 proboszczw i 6 praatw.
Wobec duej wagi jak (stwierdziem to niejednokrotnie) ks. Hlinka i
dziaacze sowaccy w Czechosowacji przywizuj do nastrojw wrd miliona
Sowakw amerykaskich uwaam, e pobyt w Polsce 300 wybitnych
Sowakw z Ameryki mgby by odpowiednio wykorzystanym, o ile
Ministerstwo dan chwil uzna ze wzgldw politycznych za odpowiedni1.
a a
Inne dokumenty na ten temat zob. AAN, MSZ 5629, 5679. Delegacja sowacka
przebywaa w Polsce od 23 do 27 maja.
1
8. 1938 luty 28, Praga. Telegram szyfrowy nr 7 K. Pape o

rozmowach z dyplomatami na temat pooenia Austrii i Czechosowacji
wobec Niemiec
Ocena1 oficjalna Krofty przemian austriackich2: plusem usunicie

niebezpieczestwa ingerencji siy w problemie austriackim, minusem
zwikszona zawiso Austrii od Rzeszy Niemieckiej, a tym samym wzmoona
moliwo dalszego naruszenia rwnowagi siy Europy rodkowej. SeyssInquarta uwaa za konia trojaskiego" nazizmu. Daleko idce wmieszanie si
Hitlera w sprawy wewntrzne Austrii wywoao tu poza tym najywsze obawy,
e moe przyj niebawem kolej na Czechosowacj. Obaw tych nie uspokoia
rozmowa Hitlera z posem Czechosowacji w Berlinie, w ktrej Hitler zachwala
arrangement z Sch[uschniggiem] i doda, e gotw jest dogada si z
Czechosowacj. Pose austriacki twierdzi, e Sch[uschnigg] nie mia wyboru:
nikt by palcem nie ruszy, gdyby Niemcy wkroczyli do Austrii zachodniej, a
Mussolini doradza skromne pokojowe zaatwienie sprawy. Sch[uschnigg]
wytargowa maximum do osignicia i jak dugo jest przy wadzy nie ma obaw
o nazifikacj Austrii. Zreszt dopiero niedzielna mowa Hitlera pozwoli zrobi
rachunek strat i zyskw.
Pose woski: sprawa zaatwiona w ramach 11 lipca*, ale w myl interpretacji
niemieckiej tej umowy. Daleko idce wmieszanie si w sprawy wewntrzne
Austrii. Wochy tak s zwizane osi, e swobod ruchu w stosunku do Niemiec
odzyska by mogy tylko, gdyby uprzedziy Niemcy w porozumieniu z Angli.
Pose wgierski: sytuacja wewntrzna Austrii tak nabrzmiaa, e
Sch[uschnigg] musia dopuci nazi do rzdw.
1
Otrzymano 19 lutego o godz. 9.00.

12 lutego kanclerz Austrii Kurt Schuschnigg odby rozmowy z A. Hitlerem w
Berchstesgaden. 15 lutego w wyniku da niemieckich nastpia reorganizacja rzdu
austriackiego, w ktrym tek spraw wewntrznych obj Arthur Seyss-Inquart. Rwnoczenie
z wizie zwolniono hitlerowcw.
* 11 lipca 1936 r. w Wiedniu podpisano niemiecko-austriackie porozumienie, w ktrym
III Rzesza deklarowaa niemieszanie si do wewntrznych spraw Austrii, ta za uznaa si za
pastwo niemieckie.
2
9. 1938 luty 25, Budapeszt. Telegram szyfrowy nr 8 L. Orowskiego o

rozmowie z K. Daranyim na temat stanowiska Niemiec w kwestii granic
Wgier, Tajny
Wczoraj1 na gruncie towarzyskim premier Daranyi, mwic ze mn z

wasnej inicjatywy o owiadczeniu pana ministra, zoonym przeze mnie
wgierskiemu ministrowi spraw zagranicznych dnia 21 lutego, poinformowa
mnie, e podczas wizyty w Berlinie w listopadzie ubiegego roku zapewniono
mu na wypadek akcji niemieckiej w Czechosowacji przedwojenne granice
Wgier.
1
Otrzymano 25 lutego o godz. 20.35.
10. 1938 luty 28, Berlin. Notatka o przebiegu dwch rozmw J. Becka
z H. Gringiem w Warszawie w dniu 23 lutego na temat wzajemnych
stosunkw oraz celw polityki Polski i Niemiec w Europie rodkowej. cile
tajne
Kopia, maszynopis AAN, Ambasada RP w Berlinie 923, k. 79-86
a
Streszczenie waniejszych punktw pierwszej rozmowy odbytej przed

poudniem w Ministerstwie Spraw Zagranicznych w obecnoci ambasadorw
Moltkego i Lipskiegoa.
a
I. Austriaa. Z polecenia kanclerza Gring najcilej poufnie poinformowa p.
ministra Becka o okolicznociach, w jakich odbya si rozmowa Hitlera z
Schuschniggiem1.
1. Rzd niemiecki w ostatnim czasie otrzyma dokumentami potwierdzon
wiadomo, e rzd austriacki przyjmuje nowy kierunek w swojej polityce
zagranicznej, mianowicie idzie na bliskie porozumienie z rzdem czeskim.
Zaistniaa obawa, i t drog Austria wejdzie w orbit polityki czeskosowieckiej. Sytuacja ta wymagaa szybkiego dziaania.
2. Wobec tego stanu rzeczy kanclerz widzia si zmuszony przeprowadzi
uprzednio zasadnicze pocignicia natury wewntrznej dla uzyskania wikszej
swobody ruchw przez scentralizowanie w jednym rku wszystkich czynnikw
dla tej akcji potrzebnych (wydarzenia 4 lutego)2.
3. Kanclerz zakomunikowa bez ogrdek Schuschniggowi posiadane
wiadomoci, postawi mu alternatyw albo przerwa rozmowy z Czechami i
pj na porozumienie z Rzesz, albo i na zerwanie z Rzesz z wszystkimi
konsekwencjami. Schuschnigg poszed na lini porozumienia.
4. Schuschniggowi zostao wyranie powiedziane, e osignite w

Berchtesgaden porozumienie jest tylko pocztkiem zblienia midzy Rzesz a
Austri.
5. Porozumienie polegao na wprowadzeniu do rzdw narodowych
socjalistw (Seyss-Inquart), dopuszczeniu ich do Vaterlandische Front3 oraz
obsadzeniu stanowisk rzdowych przez narodowych socjalistw; dalej na
amnestii, powanym zblieniu gospodarczym, przy czym delegaci do rozmw
gospodarczych z Rzesz zostali ju mianowani.
Przy porozumieniu gospodarczym wspomnia Gring o rudzie.
Wyeliminowanie Czech z rynku austriackiego (wgiel) i zastpienie interesami
z Rzesz. W dalszej przyszoci doprowadzenie do unii celnej.
W polityce zagranicznej prowadzenie przez Austri polityki zgodnej z lini
Rzeszy, pozbycie si np. z dyplomacji austriackiej osobistoci, ktre dziaay lub
dziaaj na szkod idei niemieckiej. Gring wspomnia, i s tacy, ktrzy byli
zmuszeni przez rzd wiedeski do dziaania przeciw interesom niemieckim, jak
np. Tauschitz w Berlinie. Ci oczywicie nie bd objci czystk. Nawizanie
bliszych wojskowych kontaktw midzy obu armiami, co jest oczywiste przy
podobnym porozumieniu.
6. Skonstatowanie ze strony Gringa, e sprawy na terenie Austrii poszy
szybciej, anieli rzd niemiecki sdzi, tzn. w tym sensie, i idea narodowego
socjalizmu przybiera coraz wiksze krgi.
7. Mimo pewnych nalega na niego ze strony austriackiej kanclerz Hitler nie
uy sowa niepodlego" w swojej mowie w parlamencie w dniu 20 lutego.
8. Gring wskaza, i Schuschnigg w swojej mowie bdzie niezawodnie
stara si broni przed zbyt silnymi zarzutami opozycjonistw. Sdzi on, e
Schuschnigg powie, i niepodlego Austrii nie zostaa naruszona, albowiem
pozostano w ramach porozumienia z lipca 1936 r.4 Mona byo odczu u
Gringa pewn obaw w zwizku z przewidzianym przemwieniem
Schuschnigga.
9. Rzd francuski przez ambasadora Ponceta interweniowa w sprawie
austriackiej u Ribbentropa. Minister spraw zagranicznych Rzeszy odpowiedzia
mu, i nie moe w tej sprawie udzieli informacji, albowiem jest to eine
Familienangelegenheit"5 midzy Niemcami a Austri.
a
II. Rumunia, Wgry, Czechya
1. Gring wskaza na to, i sytuacja wewntrzna w aRumuniia jest
niepokojca. Da do zrozumienia, i rzd Gogi by oczywicie przez rzd
niemiecki z zadowoleniem powitany, niemniej zdawano sobie w Berlinie
spraw, i Goga poszed znacznie za szybko, nie majc przygotowanych dow.
Dzisiejszy rzd, na czele ktrego postawiono patriarch, budzi pewne
wtpliwoci6. Rzd niemiecki obawia si przede wszystkim, by Rumunia nie
popada pod wpywy sowieckie. Sdzi on, e Goga upad wanie na skutek
interwencji midzynarodowej oraz pogrek sowieckich.
P. minister Beck na podstawie informacji posiadanych od posa

Arciszewskiego nie ocenia sytuacji wewntrznej w Rumunii tak
pesymistycznie. Uwaa on, i krl posiada w rku atuty do opanowania sytuacji.
Krl swego czasu powzi decyzj usunicia Titulesci, tzn. tego czynnika, ktry
najbardziej szed po linii sowieckiej. Minister Beck podziela, zdanie, i Goga
nie mia zorganizowanych dow, poza tym chcia on drog administracyjn
przeprowadza zasadnicze reformy. Na tym oraz na trudnociach finansowych
potkn si. Co do pogrek sowieckich, to p. minister Beck stwierdza, e
rzdowi rumuskiemu byo wiadome, i moe liczy na pomoc wynikajc z
aliansu z Polsk.
2. P. minister Beck podkrela, e dla usztywnienia Rumunii wzgldem
Sowietw jest wane, aby miaa ona spokj na granicy wgierskiej. Dlatego te
p. minister Beck stara si, by nastpio midzy "Wgrami" a Rumuni zblienie.
Gring wskazuje na trudno osignicia podobnego porozumienia z uwagi
na nieprzejednane stanowisko Wgier. Sysza rzekomo od niektrych Wgrw
tak tez, i wobec otwartej sprawy besarabskiej Wgry mogyby przy
przyszym konflikcie sowiecko-rumuskim zagarn Transylwani. Gdy Gring
Wgrom na to odpowiedzia, i poza Transylwani i Besarabi pozostaje jeszcze
dawna Rumunia, wskazano mu na to, e pozostaa cz Rumunii mogaby
pj pod protektorat Polski. Gring stwierdza, i przy tych nastrojach trudno
jest uzyska zblienie midzy Wgrami a Rumuni.
3. Mimochodem poruszona zostaa "Czechosowacja", przy czym Gring
podkreli, i pozostaje ona pod wpywem polityki Rosji Sowieckiej P. minister
Beck luno zaznaczy, i nie widzi, by Czechy inn polityk-prowadzi mogy.
Obraca ona si zawsze w skrajnociach. Raz buduje si na koncepcji Benea, a
gdy powstaje przeciwko niej reakcja, wysuwa si Hod z jego tezami.
a
Druga rozmowa w cztery oczy p. ministra Becka z Gringiem w dniu 23 II
1938 r. wieczorem po obiedzie w Ministerstwie Spraw Zagranicznycha.
P. minister Beck wskaza, i, jeli chodzi o "Austri", to jak to ju
powiedzia swego czasu w Berlinie nie posiadamy tam zainteresowa
politycznych, natomiast interesy gospodarcze i tranzytowe.
Gring odpar, i wzi pod uwag ten moment, ktry mu zosta
zakomunikowany przez ministra w Berlinie i e interesy Polski bd
odpowiednio uwzgldnione.
P. minister Beck zaznaczy, i w przeciwiestwie do Austrii mamy
zainteresowania powane w problemie aczeskima. Zainteresowania zdefiniowa
minister w sposb dwojaki:
1. w pewnym rejonie Czechosowacji,
2. w sposobie ewentualnego zaatwienia zagadnie czeskich (die Art und
Weise der eventuellen Lsung).
a
ad 1.a Gring odpar, e interesy Polski in Mahrisch-Ostrau" nie bd
dotknite (werden nicht berhrt).
ad 2.a Gring przyj to skonstatowanie do wiadomoci zaznaczajc, e ze

strony Niemiec nie zostan zrobione Polsce niespodzianki. W razie jakiej akcji
w tej sprawie bdzie uprzednio porozumienie z Warszaw.
Gring stwierdzi, i kanclerz posiada do polityki polskiej, prowadzonej
przez p. ministra Becka, jak najwiksze zaufanie. Kanclerz chce, aby wiedziano
w Polsce, i tak dugo, jak Polska prowadzi bdzie polityk wskazan przez
marszaka7, Rzesza trzyma si bdzie swojej ustalonej z Polsk linii.
P. minister Beck odpar, i Polska na zasadzie wzajemnoci sw lini
kontynuowa bdzie; doda, e jeli chodzi o kierownicze sfery w Polsce, to
oceniaj one ze spokojem rozwj stosunkw polsko-niemieckich. Natomiast
wiat zewntrzny ocenia nasz wzajemny stosunek jako pewne prowizorium.
Dlatego minister rzuca luno myl, by ewentualnie przy rewizycie Ribbentropa
w Warszawie przeduy akt z, 1934 r.8
Minister Beck zaznacza, i jest to tylko luna koncepcja.
Gring niezmiernie pozytywnie odnis si do tej myli, zaznaczajc, i
otrzyma polecenie od kanclerza, aby wybada, w jaki sposb mona by
umocni stosunek polsko-niemiecki i zdj nerwowo panujc pa stronie
polskiej.
P. minister Beck zaznaczy, i widzi tu dwa sposoby:
1. przez odpowiednie potraktowanie zagadnienia gdaskiego, dodajc, i
wszystko, co zostanie uczynione dla uspokojenia w Wolnym Miecie, przyczyni
si do odprenia wzajemnych stosunkw;
2. przez wyej wspomniane ewentualne przeduenie ukadu z 1934 r.
Gring zaznaczy, i ukad powinien by przeduony na 20-25 lat, tak aby
byo jasne, e stosunki polsko-niemieckie s oparte na trwaej podstawie.
Zasugerowa, by przy podpisaniu w Warszawie da wyraz wzajemnym
tendencjom pokojowym w odpowiednio zredagowanym preambule, ktre by
oddziaao na opini publiczn.
Traktujc spraw jako cile poufn, Gring omwi j najpierw z
kanclerzem9.
a a
Rozmowa odbya si 12 lutego.
2
4 lutego A. Hitler ogosi o usuniciu ministra wojny Wernera Blomberga, likwidacji
samego ministerstwa i utworzeniu Narodowego Dowdztwa Si Zbrojnych. Sam obj funkcj
naczelnego dowdcy.
3
Jedyna organizacja polityczna legalnie dziaajca w Austrii.
4
Zob. dok. nr 8, przypis 3.
5
Sprawa rodzinna.
6
Po rozwizaniu 18 stycznia parlamentu, krl rumuski Karol 10 lutego mianowa nowy
gabinet pod kierownictwem Mirona Cristea, przejmujc zarazem wadz dyktatorsk w swoje
rce.
7
Mowa o J. Pisudskim.
8
Mowa o polsko-niemieckiej deklaracji o niestosowaniu siy z 26 stycznia 1934 r.
1
Druk: Sprawy Midzynarodowe" 1960, nr 5, s. 53-57 (oprac. J. Chudek); Najnowsze

dzieje Polski. Materiay i studia z okresu 1914-1939" 1960, t. 3, s. 183-193 (oprac.
S. Stanisawska); Tumaczenie angielskie Papers and Memoirs of Jzef Lipski,
Ambassador of Poland. Diplomat in Berlin 1933-1939, Edited by W. Jdrzejewicz, New York
and London 1968, s. 345-349.
11. 1938 marzec 3, Praga. Pismo K. Pape do T. Kobylaskiego (?) w

sprawie rozpoczcia dyplomatycznej akcji antykomunistycznej w Pradze.
cile tajne
Przesyam przy niniejszym obiecany materia dla naszych wadz

bezpieczestwa (w czterech egz.). Stanowi go ostatni ustp zaczonego aide
mmoire (ktre w tej redakcji jest powtrzeniem tekstu, przeznaczonego dla
Krofty plus wanie ostatni ustp, przeznaczony dla naszych wadz
wewntrznych). Wszystko przemawia za przypieszeniem naszej dmarche,
cho oczywicie winny by j poprzedzi o jeden dzie (lub przynajmniej
nastpi rwnoczenie) zarzdzenia naszych wadz bezpieczestwa. Po pierwsze
nie ulega ju wtpliwoci, e rzd praski, na podstawie rad Delbosa
(udzielonych w czasie jego praskiej wizyty)1 da ju pewne instrukcje
prowincjonalnym dyrekcjom policji. Jako ilustracj doczam informacje
konfidentw z dnia 2 bm. (2 egz.). Po drugie, trwajce mimo wszystko wahania
hlinkowcw, a przede wszystkim Wgrw (Esterhazy!) w sprawie wstpienia do
rzdu, przemawiaj raczej za przyspieszeniem wywalenia caej sprawy, gdy
utrudni to moe jednym i drugim akces do koalicji rzdowej. Mgbym wic
dmarche dokona ju np. 8 bm. (9 i 10 bd w Wiedniu), gdyby pan mi
sygnalizowa, np. telegraficznie, zgod na to.
A propos hlinkowcw, to po odprawie danej Hody zeszej niedzieli w
Ruomberku2, znajduj si oni w tej chwili znowu pod obstrzaem agrariuszy,
ktrzy ich dzi tu w Pradze cay dzie namawiali i maglowali. Najgorsz, moim
zdaniem, rol w tym wszystkim odgrywa mniejszo wgierska, ktrej czoowy
przedstawiciel Esterhazy poufnie powiedzia Sowakom, e wstpi bez namysu
do rekonstruowanego obecnie gabinetu, o ile mu to Hoda zaproponuje. Dobry
przykad dla hlinkowcw!
Chc jutro na ten temat pomwi z posem wgierskim i zapyta, co to
wszystko znaczy?
Czy zobaczymy si w Wiedniu? Bardzo bym tego pragn3.
1
Vuonne Delbos by w Pradze od 15 do 18 grudnia 1937 r.

W Ruomberku mieszka ks. Andrej Hlinka i tam m.in. toczyy si rozmowy w sprawie
wejcia Sowackiej Partii Ludowej Hlinki do rzdu.
3
Inne dokumenty na ten temat zob. Warszawska filia Antykominternu. Niepublikowane
dokumenty MSZ Polski w sprawie tzw. Ekspozytury Kominternu w Pradze (oprac.
2
S. Stanisawska). Studia z najnowszych dziejw powszechnych" 1963, t. 3; A A, MSZ 24,

5434, 5454, 5519; A A, Ambasada RP w Berlinie 737.
12. 1938 marzec 7, Berlin. Raport nr 7149 J. Lipskiego o

komentarzach niemieckich na temat przemwienia M. Hody Kopia,
maszynopis
W raporcie mym nr 7/32 38 z dnia 22 lutego, przesaem dokadny tekst

ustpu mowy kanclerza Hitlera dotyczcego 10 milionw Niemcw
zamieszkaych w dwch pastwach ssiadujcych z Rzesz (Austria i
Czechosowacja). Dnia 1 marca marszaek Gring wygosi w czasie
uroczystoci odbytej w Ministerstwie Lotnictwa z okazji nadania mu buawy
marszakowskiej znan ju z prasy mow, w ktrej zawarty by nastpujcy
ustp, nawizujcy do sw kanclerza:
Gdy Fhrer w swym przemwieniu w Reichstagu1 przedstawi w dumny
obrachunek i owych dumnych sw uy, i nie bdziemy nadal mogli cierpie,
by 10 milionw rodakw po tamtej stronie granicy byo uciskanych to
wiedzcie onierze lotnictwa, e kiedy tak bdzie trzeba, bdziecie musieli te
sowa Fhrera porczy czynem do ostatniego tchu".
Odpowied na wspomniany ustp przemwienia kanclerza i sowa Gringa
bya gwnym tematem wywodw czeskosowackiego premiera Hody
wygoszonych w parlamencie praskim dnia 4 marca. Ze strony niemieckiej
nastpia natychmiastowa reakcja na wywody Hody w formie artykuu z dnia 5
marca w Deutsche diplomatisch-politische Korrespondenz". Artyku ten, po
krtkiej polemice ze stanowiskiem Hody, i sowa kanclerza Hitlera stanowi
wmieszanie si w wewntrzne sprawy czeskosowackie, przechodzi do
przypomnienia, i twrcy pastwa czeskosowackiego, w chwili jego powstania,
dali uroczyste zapewnienie
O rwnouprawnieniu w jego ramach wszystkich narodowoci. Czesi dotd
uwaaj, i obecny stan rzeczy w dziedzinie praw narodowoci jest u nich
zupenie zadowalajcy. Powouj si przy tym na demokratyczn konstytucj,
ktra kademu daje wprawdzie prawo gosu, lecz rwnoczenie legalizuje
majoryzacj. Polityka czechizacyjna, ograniczenia wprowadzone przez ustaw o
ochronie pastwa2, wreszcie brak samorzdu dla Niemcw sprawiaj, i Niemcy
w Czechosowacji nie mog mie tego poczucia, i yj w wasnej ojczynie, o
ktrym wspomnia w swej mowie Hoda. Jest rzecz rzdu czeskosowackiego
istniejcy obecnie stan rzeczy, ktry wywouje nieuniknione reakcje, zmieni i
tym samym spowodowa odprenie w stosunkach czesko-niemieckich.
Niejednokrotnie zwracano w Pradze uwag na szkody czynione przez czeskie
stanowisko w sprawie narodowoci; nie tylko strona niemiecka zwracaa na to
uwag, ale rwnie interwenioway w tej sprawie inne wielkie mocarstwa,
wystpujc w tym wypadku w interesie pokoju. Nikt bardziej d narodu

niemieckiego nie yczy sobie, by Czechosowacja o wasnych siach osigna
rwnowag wewntrzn i nie potrzebowaa szuka oparcia u obcych potg lub
we wasnych bagnetach dla wyrwnania szkd wyrzdzonych przeladowaniem
grup narodowociowych we wasnym pastwie. Niemcy szanuj kady nard,
ktry broni swych praw i wolnoci. Jednake nard niemiecki uwaa za rzecz
zrozumia sam przez si, i szacunek ten okazany bdzie w tej samej mierze
grupom narodowociowym, ktre skazane zostay przez traktaty pokojowe na
odbywanie swej drogi przeznaczenia razem z innymi narodami. Wymaga od
narodu niemieckiego jakiej abdykacji pod tym wzgldem byoby daniem
zarwno niedorzecznym, jak nienaturalnym.
Ciekawe jest, i artyku Deutsche diplomatisch-politische Korres-pondenz",
ani te prasa niemiecka w ogle nie komentuj sw Hody powiconych
przemwieniu marszaka Gringa. Dzienniki wspominaj jedynie oglnikowo,
i czechosowacki premier krtko omwi to przemwienie.
1
2
A. Hitler wygosi przemwienie w Reichstagu 20 lutego 1938 r.

Parlament uchwali ustaw o obronie pastwa 30 kwietnia 1936 r.
13. 1938 marzec 10, Praga. Raport nr 323 2ICI3 K. Pape o

przemwieniu M. Hody i zwizanych z nim komentarzach prasowych
Zajcie stanowiska przez rzd czechosowacki wobec mowy kanclerza

Hitlera, wystpienia marszaka Gringa i szeregu wydarze midzynarodowych,
jakie miay miejsce w lutym, odkadane byo kilkakrotnie. Wyczekiwano w
Pradze na ustosunkowanie si do tych wydarze we Francji, Anglii i innych
krajach. Z drugiej strony wedug informacji poselstwa w onie rzdu wyniky
nieporozumienia midzy premierem Hod a ministrem Kroft na temat, ktry z
nich ma przedoy Izbom Ustawodawczym stanowisko rzdu
czechosowackiego. Zwyciy ostatecznie Hoda, Krofta w najbliszych
tygodniach ma w komisjach spraw zagranicznych obydwu izb wygosi
obszerne expos o charakterze raczej historycznym, czyli nie odbiegajcym od
typu zwyczajnych jego wykadw parlamentarnych.
Mowa Hody, wygoszona 4 bm., zmierzaa przede wszystkim do
uspokojenia opinii wewntrznej i podkrelenia suwerennoci czechosowackiej
w tym sensie, e nie zgodzi si ona na mieszanie si Niemiec do spraw
wewntrznych Czechosowacji (mniejszo), poza tym w konstrukcji swej
nie zamkna adnych moliwych drg porozumienia. Charakterystyczny jest
brak w niej zwyczajowego w Czechosowacji odwoywania si do zbiorowego
bezpieczestwa, zwaszcza w konkretnym wypadku ewentualnego porozumienia
z Niemcami oraz brak wzmianki o Austrii. Spraw sojuszu z Sowietami

potraktowa Hoda krtko, via Francja.
Zgodnie z przeznaczeniem mowy, prasa tutejsza w obszernych artykuach
wstpnych, ktre zreszt w zasadzie byy powtarzaniem mowy Hody
wasnymi sowami", podkrelia jej konkretno i nazwaa j godn
odpowiedzi Hitlerowi, stwierdzajc z tej racji si wasn Czechosowacji i jej
gotowo do walki o niezawisy byt do ostatniej kropli krwi".
Niezwykle charakterystyczny dla mentalnoci czeskiej jest fakt, e wszystkie
te hasa, majce dowie wysokiego samopoczucia Czechosowacji,
zamieszczono pod tytuem: Nie balimy si tysic lat nie boimy si i
dzisiaj". Zdanie to jest cytatem z przemwienia Hody i wanie to zdanie,
wypierajce si strachu, uznano za najwaciwszy Schlagwort" dnia.
Rwnie obszernie jak sam mow, cytowano w prasie wszystkie moliwe jej
echa zagraniczne, nadajc im form wyranej propagandy wewntrznej,
zmierzajcej do uspokojenia opinii publicznej. Z cytatw tych, zamieszczanych
pod tytuami: Imponujce echo mowy Hody za granic", Zagranica mow
Hody uwaa za najodwaniejsz mow", itp. miao wynika, e cay Zachd,
przede wszystkim Francja i Anglia, nie tylko podziwiaj si Czechosowacji,
ale gotowe s w kadej chwili popieszy jej na pomoc. Uderza w gosach tych
brak cytatw i komentarzy prasy sowieckiej.
Oglnie mona stwierdzi, e mowa Hody, przeznaczona w pierwszym
rzdzie na rynek wewntrzny, przyczynia si w pewnej mierze do uspokojenia
opinii czechosowackiej, speniajc w ten sposb ten swj cel.
14. 1938 marzec 10, Budapeszt. List szyfrowy nr 1 K. Mycielskiego w
sprawie taktyki mniejszoci wgierskiej w Czechosowacji
Tutejsze1 Ministerstwo Spraw Zagranicznych informuje, e przedstawiciele

mniejszoci wgierskiej w Czechosowacji s zawsze skonni wstpi do rzdu
czechosowackiego pod warunkiem rwnoczesnego wstpienia henleinowcw i
otrzymania autonomii narodowej. Te warunki, zdaniem tutejszego MSZ, za
moliwo udziau Wgrw w rzdzie czechosowackim, s iluzoryczne.
Otrzymuje: Warszawa, Praga2.
1
2
List otrzymano 12 marca.

Nr GMS 673.
15. 1938 marzec 13, Praga. Raport nr 7ICI2 K. Pape o wraeniu w

Czechosowacji Anschlussu. Tajne
Anschluss, dokonywujcy si w Austrii w byskawicznym tempie, wywoa

jako pierwsze wraenie w Pradze panik wrd szerokiej opinii i gbok
depresj w rzdzie. Zarzdzenia oficjalne poszy w dwch kierunkach:
wzmocnienia zaraz pierwszej nocy obsady granicy poudniowej, na ktr
wysano szereg jednostek zmotoryzowanych, oraz poddania prasy bardzo
starannej kontroli prewencyjnej, majcej na celu zapobieenie szerzeniu paniki.
To ostatnie si udao, gdy prasa czeska wyjtkowo spokojnie, jak na tutejsze
stosunki i maniery, omawia wypadki austriackie.
Z drugiej strony zaraz pierwszej nocy wydano komunikat zaprzeczajcy
pogosce, jaka ukazaa si w czci prasy niemieckiej (m.in. Berliner
Tageblatt") jakoby Czechosowacja ogosia mobilizacj. Komunikat ten
wydano na skutek demarche posa niemieckiego, ktry zapyta z polecenia
swego rzdu co na tych wiadomociach jest prawdy.
Nastpnego dnia, jak mi powiedzia minister Krofta, zawiadomi marszaek
Gring z wasnej inicjatywy posa Mastnego, e Rzesza uwaa wypadki
austriackie za eine Familienangelegenheit"1, spraw wewntrzn niemieck i e
nie ma zamiaru przedsibra czegokolwiek przeciw Czechosowacji. Dla
nadania wagi tej deklaracji doda, e wojska niemieckie, ktre obsadz granic
austriack od strony Czechosowacji, zatrzymaj si na 15 km od tej granicy. P.
Krofta doda, e marszaek Gring nastpnie w cigu dnia raz jeszcze osobicie
telefonowa do posa Mastnego, by potwierdzi mu z polecenia kanclerza, e
Rzesza nie ma adnych agresywnych zamiarw wobec Czechosowacji i dy
do poprawy wzajemnych stosunkw. Wreszcie powtrzy to na polecenie
Gringa tego dnia pose niemiecki w Pradze p. Eisenlohr ministrowi Krofcie.
Poza tym otrzyma p. Mastny zapewnienie co do mocy obowizujcej tzw.
locarneskiego traktatu czesko-niemieckiego2.
P. Eisenlohr, ktry wrci kilka dni temu z Berlina, dokd jedzi niejako po
inwestytur od p. Ribbentropa, owiadczy zaraz po powrocie p. Krofcie, e
dotychczasowa jego polityka znalaza u czynnikw kierujcych pen aprobat.
Mia w Berlinie rozmawia z pp. marszakiem Gringiem, Ribbentropem,
Goebbelsem i Himmlerem i wszyscy oni zgodzili si, e powinien kontynuowa
dotychczasow robot. Linia ta polega, jak donosiem ju panu ministrowi, na
deniu do stopniowego faktycznego odprenia w stosunkach midzy Rzesz a
Czechosowacj, przez ustne gentlemen's agreement w sprawach prasy,
liberalniejsze wykonywanie przez Czechw ustawy o obronie pastwa w pasie
granicznym i ograniczenie wydale obywateli niemieckich, kontrol i
wysiedlanie pewnych ugrupowa emigranckich itd. Istota rzeczy za polega na
tym, by rozmowy si nie zryway i by drut midzy Berlinem a Prag nie
rdzewia, jednym sowem, by droga do bezporedniego porozumienia" bya

zarezerwowana. P. Eisenlohr wypiera si przy tym, by dy do formalnego
paktu, pisanego ukadu, a p. Krofta wczoraj jeszcze powiedzia mi, e ten punkt
widzenia take i Czechosowacji odpowiada, gdy sprawa jest wysoce delikatna,
a my do Berchtesgaden nie pjdziemy".
Skdind wiem take, e tutejsze Ministerstwo Spraw Zagranicznych uwaa
sytuacj za dojrza do jakich dalej idcych rozmw z Rzesz", a rnica
midzy tym pogldem hradowskim3 a pogldem agrariuszw polega jedynie na
tym, e ci ostatni chcieliby, by Czechosowacja najpierw porozumiaa si z
Polsk, a po tym dopiero rozmawiaa z Niemcami. Natomiast p. Bene uwaa
dotychczas zawsze, e po osigniciu porozumienia z Rzesz stosunki z Polsk
automatycznie si musz naprawi i e dlatego nie warto o nie specjalnie
zabiega.
Nie widz jednak jak dotd symptomw formowania si jakiej uzgodnionej
podstawy takiego porozumienia Niemcy bowiem coraz wyej podnosili, via
Sudetendeutsche Partei, poziom swoich zasadniczych wymogw i conditions
prealables4, a Czesi, jak powiedzia mi ostatnio kto dobrze poinformowany
swoj drog przed Anschlussem stali si ustpliwsi w formie, ale nie w
treci". Ot wypadki id z tak zawrotn szybkoci, e p. Bene bdzie
zapewne musia moe nawet z dnia na dzie, zmieni tre i zasig swoich
koncesji kto wie czy nawet sam nie wystpi z ofertami, ktre mog si okaza...
wczorajszymi. Przy jego zwrotnoci" nie zdziwibym si zanadto, gdyby nawet
zrobi pen wolt.
Wracajc do ostatnich wypadkw w Austrii pragn streci wczorajsze
wywody p. Krofty wobec mnie. Przede wszystkim forma w jakiej znalazem p.
Kroft: by niezwykle zdenerwowany, przygnbiony i powiedziabym ponury w
swoich wypowiedziach. Stwierdzi, e wobec zapewnie marszaka Gringa, o
ktrych pisz powyej, bezporednie niebezpieczestwo Czechosowacji nie
grozi. Nie wierzy take, by formalna niepodlego Czechosowacji bya
zagroona. Ale fakt, e Czechosowacja jest cernowana" obecnie przez Rzesz,
Rzesz wzmocnion i zwycisk gdy Rzesza ostatecznie wojn wygraa
nie moe a la longue5 pozosta bez wpywu na stosunek obu pastw. Presja na
stosunki wewntrzne i ustrj Czechosowacji bdzie si niewtpliwie wzmaga.
Si tout le monde nous lche6, bdziemy jej zapewne musieli z czasem ulec i
wej, nolens volens, w orbit wpyww III Rzeszy". W ostatnich enuncjacjach
Hitlera pojawia si nowa nuta: przypomnienie, e Austria i Czechy przez dugie
wieki wchodziy w skad witego rzymskiego cesarstwa narodu niemieckiego.
Rzeczywicie kraje historyczne czeskie tworzyy przecie kiedy membrum
nobilius Sacri Romani Imperii. W tej formie zdaje si odywa obecnie myl
naumanowskiej Mitteleuropy jako sfery wpyww i hegemonii niemieckich.
Jedyna pociecha, e na skutek Anschlussu Italia, Jugosawia i Wgry bd
musiay zmieni stopniowo swoje nastawienie do Niemiec. Ale czy to
wystarczy, by uratowa Czechosowacj od protektoratu niemieckiego?
Tyle p. Krofta. Sdzc z dzisiejszych gosw prasy czeskiej i pewnych

odgosw opinii mona by jednak zaryzykowa twierdzenie, e pierwotna
panika ustpia nieco spokojniejszemu ocenianiu sytuacji. Przyczynia si do
tego jednolita a inspirowana, jak sdz, wersja, ktr przeja caa prasa czeska.
Wersja ta obejmuje nastpujce elementy: Czechosowacja to nie Austria, gdy
primo nie jest pastwem niemieckim, secundo jest doskonale uzbrojona,
tertio jest dobrze ufortyfikowana, quarto ma potnych sprzymierzecw.
Atak na Czechosowacj oznaczaby rozptanie wojny europejskiej, lub nawet
wiatowej. Poza tym Rzesza nie zamierza obecnie, nic przeciw Czechosowacji
przedsiwzi.
Dla skompletowania obrazu pragn doda, e jeden z gwnych leaderw
SdP wezwany zosta do Berlina i wyjecha tam wczoraj w przypieszonym
tempie. Przed wyjazdem powiedzia rozmwcy z naszej strony, e program
henleinowcw nie jest jeszcze ostatecznie sprecyzowany i zafiksowany.
Rozwizanie austriackie nie moe jednak, jego zdaniem, by wzorem dla solucji
sprawy niemieckiej w Czechosowacji. W Austrii chodzi o eine
Familienangelegenheit", tu problem wyglda inaczej. W tym miejscu pada
znana formua, e Niemcy sudeccy musz zrealizowa swj program na drodze
legalnej w ramach pastwa czechosowackiego.
Bdzie interesujce stwierdzi, czy pogld ten utrzyma si i nadal. W
kadym razie s oznaki, e Rzesza stosuje w tej chwili pewne hamulce wobec
Sudetendeutsche Partei7.
1
Sprawa rodzinna.
16 padziernika 1925 r. w Locarno podpisay Niemcy ukad o arbitrau z
Czechosowacj.
3
Hrad (zamek) by siedzib prezydenta Czechosowacji i suy jako symbol okrelajcy
nurt polityczny reprezentowany przez E. Benea.
4
Warunki wstpne.
5
Na duej.
6
Jeli cay wiat nas opuszcza.
7
Kopia: AAN, Ambasada RP w Berlinie 56, k. 7-12. Wstpne informacje zawieraj
depesze J. Lipskiego nr 9 i 10 z 13 marca. AAN, MSZ 5428, k. 63 i 64.
2
16. 1938 marzec 15, Praga. Raport nr 52ICI2 K. Pape o rozmowie

z E. Eisenlohrem na temat skutkw Anschlussu dla Czechosowacji. Tajne
Wczoraj miaem po obiedzie u mnie interesujc rozmow z posem

niemieckim p. Eisenlohrem na temat Anschlussu austriackiego i jego skutkw
dla Czechosowacji. P. Eisenlohr by tego wieczora wyjtkowo rozmowny i w
nastroju zwyciskim.
Przede wszystkim kategorycznie zaprzeczy, jakoby Rzesza miaa zamiar
wywiera obecnie jakkolwiek presj wojskow na Czechosowacj. Nazwa
takie przypuszczenie nonsensem. Rzesza tego obecnie ju nie potrzebuje.
Czechosowacja jest de facto otoczona i stosunek potencjau obu pastw musi a
la lonque swoje zrobi. Tote nie ma wtpliwoci, dass die Tschechoslovakei
wird einlenken mssen, sowohl innen politisch wie aussenpolitisch"1. Na to
trzeba tylko czasu i spokoju a take pokoju, ktry jest dla tej czci Europy
koniecznoci. Rzesza nie myli go narusza. Marszaek Gring da z polecenia
kanclerza swoje sowo, a to co znaczy.
Na moj uwag, e moe mie pewne trudnoci z rozbujanymi
namitnociami politycznymi mniejszoci niemieckiej, p. Eisenlohr
odpowiedzia dosownie: Konrad Henlein ist morgen bei mir. Er muss parieren
wenn er nicht pariert wird er fliegen. Jede Tur bleibt ihm im Reiche
verschlossen"2. Zreszt mniejszo niemiecka niebawem sama zrozumie, e
wynikajca z obecnej proporcji si Rzeszy i Czechosowacji ewolucja stosunku
obu krajw do siebie musi z czasem zaspokoi wszystkie dania tej
mniejszoci.
Na moje zapytanie czy zatem przysze losy Niemcw sudeckich i zmiany
tych losw na lepsze maj si rozegra w ramach pastwowoci
czechosowackiej, odpowiedzia p. Eisenlohr: Das weiss ich nicht das weiss
nur der Fuhrer"3. W kadym razie bdzie to, jego zdaniem, ewolucja dosy
duga. Gdy zapytaem, czy w wyniku tej ewolucji dacie Czechom autonomi w
krajach historycznych Korony w. Wacawa" p. Eisenlohr odpowiedzia: So
etwas kann daraus werden"4.
W tym miejscu rozmowa zesza na Sowacj. P. Eisenlohr stwierdzi, e
Rzesza jest niezainteresowana Sowacj. Oczywicie trudno przesdza jak si
w przyszoci ostatecznie losy Sowacji uo. W kadym razie naley pamita,
o tym e w cigu 20-letniego istnienia w ramach pastwa czechosowackiego
Sowacja nabraa poczucia niepodlegoci i wasnej fizjonomii pastwowej. Na
Wgrzech to nie bardzo jeszcze rozumiej, ale bd musieli z czasem
zrozumie. W kadym razie Berlin to rozumie. W tej czci Europy
potrzebujemy zadowolonych narodw, bo przecie wszyscy razem zwracajc
si do mnie bdziemy zapewne kiedy musieli walczy z Rosj, czy te
broni si przeciwko Rosji. Russland ist verkapselt und soll es auch bleiben,
aber wie lange kann es dauern?"5. Wochy przyjy Anschluss austriacki mit
gemischten Gefhlen" ale si do tego przyzwyczaj. Jugosawia jest
wyranie zadowolona (?). Szkoda Francji, ktrej przecie Europa potrzebuje.
Ale jak mona rozmawia z takim pajacem jak Paul Boncour?
Wreszcie powiedzia mi p. Eisenlohr, e jego dotychczasowa polityka w
stosunku do rzdu praskiego znalaza w Berlinie pen aprobat. Usysza to
zarwno od Gringa, jak Ribbentropa, Goebbelsa i Himmlera. Jest to polityka
stopniowego odprenia stosunkw tak, by koniecznoci dziejowe mogy
organicznie oddziaywa i swoje niebawem zrobi. Do adnego pisanego ukadu
jednak w dalszym cigu nie dy i uwaa to za niepotrzebne6.
1
e Czechosowacja musi ustpi, zarwno w polityce wewntrznej, jak i zagranicznej.

Konrad Henlein jutro bdzie u mnie. Musi sucha jeli nie posucha to poleci.
Wszystkie drzwi w Rzeszy bd przed nim zamknite.
3
Tego nie wiem, to wie tylko Fhrer.
4
Moe co z tego by.
5
Rosja jest zasklepiona w sobie i tak powinno pozosta, lecz jak dugo moe to trwa?
6
Kopia: AAN, Ambasada RP w Berlinie 56, k. 13-16.
2
17. 1938 marzec 16, Praga. Raport nr 52ICI3 K. Pape o rozmowie z

J. Wettsteinem de Westerheimb na temat wypowiedzi E. Benea. Tajne
Wczoraj odwiedzi mnie pose wgierski Wettstein, by podzieli si ze mn

zwierzeniami, jakie poczyni przed 10 dniami prezydent Bene posowi
austriackiemu Markowi*, na temat stosunkw wgiersko-czechosowackich.
Doda naley, e p. Bene upowani p. Marka do poinformowania kolegi
wgierskiego.
Prezydent Bene rozwodzi si wobec posa Marka szeroko na temat
stosunkw midzy Wgrami a Jugosawi, Rumuni i Czechosowacj.
Stwierdzi, e stosunki wgiersko-jugosowiaskie si wyranie i wydatnie
poprawiy, a w Rumunii p. Tatarescu podejmuje obecnie ponown prb
przygotowania terenu do rozmw z Wgrami. Mona wic mie nadziej, e
zawarcie ukadu obejmujcego zagadnienia: rwnouprawnienia zbroje,
nieagresji i mniejszoci stanie si na nowo aktualne. Wiadomo przecie, e
ukad ten nie doszed w swoim czasie do skutku tylko dlatego, e Rumunia nie
bya jeszcze do dojrza. Ze strony Czechosowacji natomiast nie byo i nie ma
adnych przeszkd: on, Bene, jest gotw uzna dania wgierskie co do
rwnouprawnienia zbroje w 100%, a wgierskie postulaty mniejszociowe w
150% (!). Stosunki wgiersko-czeskie powinny wic wej w now faz tak
samo jak i stosunki Wgier z pozostaymi pastwami Maej Ententy. Byaby to
faza bliskiej kolaboracji.
Tu nastpi ustp mtniejszy, ktry jednak mona byo rozumie w sposb

nastpujcy: gdyby si okazao, e dowiadczenia tej kolaboracji s dobre a
wyniki pozytywne, to by moe, e z czasem cenniejsz by si ona staa dla
Czechosowacji jak kilka powiatw czysto wgierskich, ktre przecie mog si
znale z tej czy tamtej strony granicy**.
Powtarzajc mi t rozmow p. Wettstein powiedzia, e tempora mutantur
bardzo szybko, tak szybko, e nawet pewne sugestie polityczne nie potrafi ich
dogoni.
Moim zdaniem wynurzenia p. Benea, o ile zostay cile powtrzone,
zasuguj na uwag przede wszystkim dlatego, e zostay poczynione jeszcze
przed Anschlusem austriackim. Sdzi by wic mona, e p. Bene od tego
czasu sta si mg znacznie ustpliwszy nie tylko w stosunku do
mniejszoci wgierskiej.
Pragn przy tej sposobnoci przypomnie, e sprawa okrgu Komarna bya, o
ile wiem, raz ju przed kilku laty z polecenia p. Benea przedmiotem sonday, z
ktrych si nastpnie strona czeska wycofaa1.
* Ju emerytowanemu od tego czasu.
** Mowa o tzw. itnim Ostrovie, tj. okolicy Komarna na Sowaczynie.
1
Kopia: AAN, Poselstwo RP w Wiedniu 88, k. 3-5; AAN, MSZ 6571, k. 48-50.
18. 1938 marzec 16, Berlin. Raport nr N/1/37/38 J. Lipskiego o

rozmowach V. Mastnego oraz o komentarzach prasy niemieckiej. Tajne
Zapewnienia, otrzymane przez posa czeskiego p. Mastnego od

feldmarszaka Gringa i ministra von Neuratha, i rzd Rzeszy nie posiada
adnych agresywnych zamiarw w stosunku do Czechosowacji, zostay
cakowicie przemilczane przez pras niemieck. Fakt ten jest o tyle
charakterystyczny, i wskazuje, e rzdowi niemieckiemu nie zaley na tym, by
opini swoj w stosunku do Czech pokojowo nastroi.
Pierwsze wystpienie posa czeskiego miao spontanicznie miejsce w dniu 11
bm. na przyjciu u ministerprezydenta Gringa, podczas ktrego nadeszy
wiadomoci o decyzji wkroczenia wojsk niemieckich do Austrii. Nastpnie
pose Mastny rozmawia jeszcze obszernie z p. von Neurathem, a wreszcie
interweniowa u feldmarszaka Gringa w zwizku z przelotem samolotw
ponad terytorium Czechosowacji.
P. Mastny, jak mi to sam powiedzia, by zadowolony z udzielonych
zapewnie, ktre zreszt znalazy swj oddwik w mowie brytyjskiego
premiera Chamberlaina. Feldmarszaek Gring, z ktrym dzi rozmawiaem na
temat stosunkw polsko-litewskich, potwierdzi mi rwnie swoj rozmow z
posem czeskim. Powiedzia mu, e nie tylko Rzesza nie ma agresywnych
zamiarw, lecz liczy na to, i obecnie stosunki z Czechosowacj si poprawi.
Zapyta p. Mastnego, czy prawd jest, e Czechosowacja przedsiwzia kroki

mobilizacyjne, co wywoaoby reakcj ze strony Niemiec. P. Mastny po
skomunikowaniu si telefonicznym z Prag zawiadomi go zaraz, e wiadomo
ta jest cakiem niecisa.
Co do przelotu samolotw niemieckich, p. Gring zaznaczy, i byo szereg
niecisoci w informacjach posiadanych przez stron czesk, co zostao
wyjanione w rozmowie z posem Mastnym przy udziale eksperta lotniczego.
Zastanawiajc si nad zagadnieniem czechosowackim, p. Gring powiedzia
mi, i rzd Rzeszy oczekuje od rzdu czeskiego zagodzenia stosunkw na
odcinku mniejszociowym oraz niepogbiania stosunku czesko-sowieckiego.
Doda jednak, i na dalek przyszo nie sdzi, by Czechosowacja w stanie
swoim dzisiejszym moga istnie.
Z powyszych wywodw p. Gringa wnioskowa mona by, i na razie nie
jest spodziewana adna gwatowniejsza akcja ze strony Rzeszy w stosunku do
Czechosowacji przy zachowaniu zasadniczej znanej panu ministrowi linii w
odniesieniu do tego pastwa na przyszo.
Jest charakterystyczne, i Deutsche diplomatisch-politische Korrespondenz"
w nr 49 z dnia 15 marca rb. omawiajc ostatnie wypadki w Austrii zaznacza
by moe po raz pierwszy w formie tak wyranej e rwnie Wgry maj
jeszcze poza swoimi granicami nie zaatwione sprawy narodowociowe1.
1
Kopia: AAN, Ambasada RP w Berlinie 17, k, 5-7; druk: Tumaczenie angielskie

Papers and Memoirs of Jzef Lipski, Ambassador of Poland. Diplomat in Berlin 1933-1939,
Edited by W. Jdrzejewicz, New York and London 1968, s. 356-357.
19. 1938 marzec 24, Pary. Raport polityczny nr XI/1/49-F/4/

J. ukasiewicza o rozmowie z J. Mistlerem na temat polityki francuskiej w
Europie rodkowej
Przy okazji przygodnego spotkania na gruncie towarzyskim odbyem wczoraj

dusz rozmow na aktualne tematy polityki i sytuacji midzynarodowej z p.
Mistlerem, prezesem komisji spraw zagranicznych tutejszej Izby posw.
Opinie, wyraone przez p. Mistlera w poszczeglnych sprawach, mogcych nas
interesowa, s nastpujce:
1. W sprawie incydentu z Litw i zastosowanego przez nas sposobu
zaatwienia go1, p. Mistler stoi na stanowisku cakowicie pozytywnym. Uwaa
on, i mielimy zupen racj domagania si normalizacji stosunkw i e presja,
ktr wywarlimy na Litw, bya w danych warunkach i w perspektywie historii
ostatnich lat 15-u koniecznoci. P. Mistler podkrela z naciskiem, i od
samego pocztku konfliktu zajmowa to stanowisko i oddziaywa w tym
kierunku na swoich kolegw, czonkw parlamentu, na Quai d'Orsay2 i na pras.
Wedug p. M[istlera], sekretarz generalny Quai d'Orsay, ambasador Lger mia
od pocztku zajmowa stanowisko zgodne z naszym interesem, tj. wpywa na

Litwinw w kierunku normalizacji stosunkw z Polsk. Kiedy mu
powiedziaem, e moje wraenia s wrcz odwrotne i e Quai d'Orsay nie tylko
bezwzgldnie antypolsko informowao i inspirowao pras, ale rwnie
podsycao opr Litwinw, i w sposb zupenie nonsensowny prbowao
interweniowa w Warszawie, zdawa si by szczerze zdziwiony i zaskoczony.
Nie omieszkaem te zaznaczy, e zachowanie si Quai d'Orsay byo tak
niewaciwe, chwilami oburzajce, i bd musia wrci w najbliszej
przyszoci do tej sprawy i poruszy j w sposb kategoryczny z ministrem
spraw zagranicznych.
Co do prasy, to p. Mistler uwaa, i zachowaa si ona znacznie
przyzwoiciej, niby to miao miejsce jeszcze 2 lata temu pozytywne gosy
przypisuje w znacznej mierze sobie, negatywne niepomylnemu, jego
zdaniem, zbiegowi okolicznoci, ktry sprawi, e wielu nawet powanych
dziennikarzy francuskich dopatrywao si jakiej merytorycznej cznoci
pomidzy Anschlussem Austrii a nasz akcj w stosunku do Litwy. Przy okazji
rozmw z czonkami parlamentu, oraz prasowcami, p. Mistler przekona si o
nieprawdopodobnej wprost ich ignorancji, ktra dochodzia do tego, e jedni
myleli, i Litwa ma granic z Rosj, inni, e zachowujc ustrj ultrademokratyczny, jest pod tym ktem widzenia czym w rodzaju Czechosowacji
Wschodniej Europy.
Rozwaajc konsekwencje przyjcia przez Litw naszych warunkw i
perspektywy dalszego rozwoju stosunkw midzy nami, p. M[istler], by raczej
pesymistycznie usposobiony. Przypuszcza on, e rzd kowieski bdzie si
ociga z wycigniciem pozytywnych konsekwencji z tego, co si stao, a
nawet, e bdzie prbowa sabotowa wykonanie ju powzitych zobowiza.
Ze swej strony, uznajc cakowicie prawdopodobiestwo tych przypuszcze,
podkreliem, i duo bdzie zaleao od atmosfery, ktr bd stwarzay
dookoa tej sprawy stanowiska i opinie tych rzdw, na ktrych poparcie Litwa
zdaje si liczy dodaem, i nie mam nadziei, aby pod tym wzgldem mona
byo liczy na chociaby rozsdne zachowanie si Quai d'Orsay.
P. Mistler raz jeszcze stwierdzi w tym miejscu, i osobicie uznaje
cakowicie suszno naszej polityki, e zreszt, gdybymy nawet w pewnych
szczegach, czy posuniciach taktycznych nie mieli racji, obowizkiem
sojuszniczym Francji jest sta po naszej stronie. Co do Quai d'Orsay, uwaa, i
osob w najwyszym stopniu szkodliw jest tam p. Comert. Z pewn rezygnacj
doda wreszcie, i skoro nie uzyska jego dymisji od ministra Delbosa, czego si
domaga, to nie moe mie oczywicie nadziei uzyskania jej od ministra PaulBoncoura.
2. W trakcie dalszej rozmowy, prowadzonej w obecnoci kilku osb, m.in.
paru dziennikarzy, p. Mistler stwierdzi w sposb niezmiernie kategoryczny, i
jest zasadniczym przeciwnikiem wsppracy z Rosj i paktu zawartego z ni, i
to zupenie niezalenie od tego, jakim jest jej ustrj wewntrzny, czy jest ona
sowiecka, czy carska. Wyrazi nadziej, i rezerwa, z ktr rzd sowiecki

zachowa si wobec konfliktu naszego z Litw, przekona przynajmniej pewn
ilo politykw francuskich, i jest Rosja tak saba, e nie moe reagowa na
nic, ani w Azji, ani w Europie. Trzeba zaznaczy, i w tej nadziei p. Mistler by
zupenie odosobniony, wszyscy inni Francuzi, ktrzy brali udzia w naszej
rozmowie, bd przysuchiwali si jej, nie podzielali jego optymizmu".
Zdaniem moim, mieli racj.
3. Co do dalszego rozwoju spraw rodkowoeuropejskich, to p. Mistler
przypuszcza, i Hitler nie zamierza bynajmniej atakowa bezporednio
Czechosowacji. Zdaniem jego, wyzyskujc konsekwentnie osignity
Anschluss, bdzie on wywiera presj na Czechosowacj w kierunku
przeksztacenia jej w pastwo cile federacyjne na wzr Szwajcarii i
prawdopodobnie uzyska to. Wtpliwe jest, aby przy tego rodzaju rozwoju
sprawy, mocarstwa, w szczeglnoci, Francja, mogy przyj Pradze z
jakkolwiek skuteczn pomoc.
Przy tym ustpie rozmowy, p. Mistler powiedzia mi, e [ma] z zupenie
pewnego rda wiadomo, jakoby rzd sowiecki zoy w tych dniach
zapewnienie rzdowi czeskiemu, i w razie napaci Niemiec na
Czechosowacj, lotnictwo rosyjskie przyjdzie jej natychmiast z czynn pomoc.
Nie mogem ani potwierdzi, ani negowa tej zreszt prawdopodobnej
informacji, wyraziem wic opini, e tak by mogo, e moe to jednak mie na
celu nie istotn obron Czechosowacji, ale tylko podniecenie jej do ryzyka
konfliktu z tym, e w kocu kocw Rosja pod tym, czy innym pretekstem nie
wemie w nim udziau, ktry zreszt przy jej sytuacji wewntrznej zdaje si by
zupenie nieprawdopodobny. Mam wraenie, e ta ocena rzekomej dmarche
sowieckiej w Pradze wydaa si p. Mistlerowi do trafn.
4. W sprawach hiszpaskich p. Mistler wyraa nadziej, i obecny rzd
francuski, wbrew podnieceniu wykazywanemu przez komunistw tutejszych i
czciowo socjalistw, nie odway si zerwa z polityk nieinterwencji.
Zdaniem p. M[istlera] zerwanie nieinterwencji w Hiszpanii mogoby
spowodowa wrcz nieobliczalne konsekwencje dla bezpieczestwa i oglnej
sytuacji midzynarodowej Francji. Obecny przy tej czci rozmowy znany
publicysta i, jak go tu nazywaj, germanofil, de Brinon, ktry by w Austrii i we
Wiedniu podczas wkroczenia wojsk niemieckich i pobytu Hitlera, stwierdzi, i
ma zupen pewno, e gdyby Francja zdecydowaa si na czynn interwencj
w Hiszpanii, Wosi zaatakuj natychmiast Tunis, a Niemcy Czechosowacj.
Trudno jest oczywicie wypowiada si co do prawdopodobiestwa tej
przepowiedni, niewtpliwie jednak oddziaywuje ona hamujco na te koa
francuskie, ktre s obiektem propagandy lewicy na rzecz uaktywnienia polityki
francuskiej wobec wypadkw hiszpaskich.
Trzeba wreszcie doda, i bdc zdecydowanym zwolennikiem
kontynuowania polityki nieinterwencji, p. Mistler stwierdza jednoczenie, i
gdyby w dalszym rozwoju wypadkw okazao si, e Niemcy lub Wosi d do
utrwalenia swych wpyww w Hiszpanii, Francja bdzie musiaa interweniowa

i rzd francuski bdzie mg wwczas liczy na jednomylno i obywatelsk
ofiarno caego spoeczestwa. W twierdzeniu tym nie ma zreszt nic nowego,
gdy, jak wiadomo, wszystkie poprzednie rzdy francuskie stay na tym
stanowisku.
Osobicie uwaam, i obecny rzd premiera Bluma nie odway si zerwa z
polityk nieinterwencji w stosunku do wypadkw hiszpaskich, o ile oczywicie
Anglia utrzyma swe dotychczasowe w tej sprawie stanowisko nie mniej
jednak wypada skonstatowa, e plotki, kursujce na ten temat budz w
niektrych tutejszych koach politycznych do znaczne zaniepokojenie.
5. Przedyskutowawszy w ten sposb z p. Mistlerem wymienione wyej
zagadnienia, doszlimy w kocu do kwestii stosunkw pomidzy nami a Francj
na tle obecnej oglnej sytuacji midzynarodowej i perspektyw jej dalszego
rozwoju.
P. Mistler uwaa, i waciwie sojusz nasz ogranicza si w tej chwili prawie
wycznie do konwencji wojskowej i o ile ma bardzo powane znaczenie na
wypadek napaci Niemiec na nas lub na Francj, o tyle nie egzystuje wcale jako
instrument czynnej pokojowej polityki konstruktywnej. Nie naley zdaniem
p. Mistlera dopuci, aby ten stan trwa dalej i trzeba podj maksymalne
wysiki, celem zorganizowania czynnej wsppracy polsko-francuskiej,
znaczenie ktrej dla utrzymania rwnowagi si w Europie jest decydujce.
Podzieliem najzupeniej stanowisko zajte przez p. Mistlera, dodajc, i by
moe, mona by podj obecnie pewn prb wsppracy na wschodzie Europy,
o ile oczywicie Quai d'Orsay zrozumie sens ostatnich wypadkw, ktre miay
tam miejsce. Wyraziem natomiast powan wtpliwo, czy jest to moliwe w
stosunku do zagadnie rodkowej Europy, ktrych polityka francuska w ogle
nie widzi, identyfikujc je cakowicie z zagadnieniem Czechosowacji.
Tu znowu p. Mistler zgodzi si z moj opini i zapyta, jak jest waciwie
nasza doktryna w stosunku do spraw Europy rodkowej. Odpowiedziaem, i nie
powodujemy si adn konkretn i sprecyzowan doktryn. Polityka nasza
polega na podtrzymywaniu jednakowo dobrych stosunkw ze wszystkimi
pastwami rodkowej Europy, oczywicie na zasadzie wzajemnoci. Nie
sdzimy natomiast, aby byo rozsdne budowa system rodkowo-europejski,
ktry miaby by przeciwwag ewentualnego systemu niemieckiego w oparciu o
najsabsze strukturalnie, najmniej wspczesne i najbardziej zagroone pastwo.
Zamykajc t cz rozmowy p. Mistler powiedzia, i zgadza si zupenie,
e zagadnienie Czechosowacji zasania kompletnie przed polityk francusk
zagadnienia rodkowo-europejskie w ich szerszym zakresie. Doda on nastpnie,
i oczywicie nie moe by mowy o rozsdnym przedyskutowaniu wszystkich
tych spraw z obecnym rzdem francuskim,, ktry ich nie rozumie, e jednak
rzd p. Bluma nie bdzie trwa dugo.
Na zrobion przeze mnie uwag, i syszaem, e nastpc p. Paul-Boncoura
na Quai d'Orsay moe by p. Chautemps, mj rozmwca wyrazi przekonanie, i
jest to bardzo prawdopodobne, aczkolwiek rozmaite inne kandydatury nie s

wykluczone. Objcie Quai d'Orsay przez p. Chautemps, p. Mistler powitaby z
najwysz radoci, gdy jak mwi, miaby wwczas sam decydujcy wpyw
na rozwj i kierunek polityki zagranicznej Francji.
Referujc tak szczegowo rozmow moj z p. Mistlerem, czyni ta nie tylko
z uwagi na to, i jest on prezesem komisji spraw zagranicznych parlamentu,
czyli osob w tutejszych warunkach wan, ale i dlatego, e w rozmowie tej
byy ciekawe momenty, wiadczce o tym, e p. Mistler zdaje si znacznie
rozsdniej od innych traktowa szereg wanych spraw z dziedziny polityki
zagranicznej.
Na zakoczenie chciabym jeszcze doda, i stosunek p. Mistlera do polityki
Chamberlaina jest zdecydowanie pozytywny nie w sposb defetystyczny, jak
to zarysowuje si jaskrawo np. u p. Flandina, ale w sposb rozsdny, ktry kae
mu skonstatowa, e jeli Francja, a z ni i Europa zostan w obecnej chwili
uchronione od niepotrzebnych, cikich i gronych konfliktw, to zawdziczaj
to hamulcom, ktre polityka Chamberlaina anakadaa na zapdy wszystkich
elementw niezrwnowaonych o reakcjach nierozsdnych i nieobliczalnych.
Sdzi on, e sytuacja Chamberlaina w Anglii jest zupenie pewna i mocna, e
pogoski rozsiewane we Francji o rzekomej skutecznoci "opozycji"
labourzystw, oraz ministra Edena s faszywe i niezmiernie szkodliwe, gdy
pozwalaj obecnemu rzdowi francuskiemu udzi si nonsensown nadziej na
zmian dzisiejszej polityki Anglii.
Ciekawe wreszcie byo niezmiernie ostrone wypowiedzenie si p. Mistlera
na temat gotowoci spoeczestwa francuskiego do ewentualnego przyjcia
wojny. W dyskusji nad t kwesti, bardzo tu teraz aktualn, p. Mistler twierdzi,
i jedno jest tylko pewne, tj. e na wypadek bezporedniego zaatakowania jej
granic lub kolonii Francja, jak jeden m, stanie do boju. To zdaje si nie
ulega wtpliwoci, ale czy Francuzi bd gotowi przyj wojn z powodu np.
Czechosowacji, na to pytanie p. Mistler unika odpowiedzi.
Notujc powysze, pragn doda, e cz czonkw tutejszego korpusu
dyplomatycznego jest zdania, i rzeczywicie po dowiadczeniu z Anschlussem
austriackim, Francja jest gotowa reagowa czynnie na ewentualne zaatakowanie
przez Niemcw Czechosowacji. Gotowo ta ma by opart na przekonaniu, i
Anglia nie zdecyduje si nigdy na wzicie z gry jakichkolwiek zobowiza w
sprawie Czechosowacji, e natomiast .z ca pewnoci wyruszy w pole, gdy
Francja uczyni to pierwsza. S Anglicy, ktrzy staraj si utrwali tu tego
rodzaju opini. Wczoraj np. Lloyd George na niadaniu, odbytymi w gronie
kilku politykw i dziennikarzy francuskich wygosi przemwienie, w ktrym
zachca wrcz Francj do polityki bezwzgldnie czynnej, twierdzc
kategorycznie, i w dzisiejszej sytuacji, na wypadek wojskowego mieszania si
Francji do jakiegokolwiek konfliktu Anglia pjdzie natychmiast za ni i nie
bdzie czekaa nawet przez 48 godzin, jak to miao miejsce w roku 1914.
Mwic to, Lloyd George mia na uwadze nie tylko ewentualny konflikt z
powodu Czechosowacji, ale gwnie interwencj czynn Francji w Hiszpanii.

Jeden z dziennikarzy francuskich scharakteryzowa powysze wystpienie
Lloyd George'a jako posunicie wyborczo--opozycyjne w stosunku do
Chamberlaina by moe mia racj.
Osobicie obawiam si, e politycy francuscy, namylajc si nad tym, czy
Francja zareaguje na ewentualny atak Niemiec na Czechosowacj, czy te nie,
przeocz po prostu moment, kiedy Czechosowacja przynajmniej czasowo
wejdzie w orbit polityki Berlina, albo rozpadnie si bez wyranego ataku ze
strony Niemiec. Jak zwykle, znajdzie si pniej kto inny, kto by temu winien,
ale c zrobi, kiedy politycy tutejsi upieraj si przy tym, by y fikcyjnymi
niebezpieczestwami, fikcyjn gotowoci do reagowania na nie, rwnie
fikcyjnymi rodkami. Oglne zakamanie jest tak powszechne, e przysonio to
zupenie rzeczywisto, ktra rozwija si poza czyjkolwiek wiadom wol i
wiadomym wysikiem2.
a a
- Dopisano odrcznie.
W wyniku incydentu granicznego 10 marca 1938 r. zosta zabity onierz polski. 17
marca rzd polski wystosowa do Litwy ultimatum, dajc nawizania stosunkw
dyplomatycznych. 19 marca rzd Litwy danie to przyj.
2
Siedziba francuskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Kopia: AAN, Ambasada RP
w Berlinie 89, k. 71-80.
1
20. 1938 marzec 25, Wiede. Raport nr 3/N/tj/38 M. Grabiskiego o

rozmowie z O. von Steinem na temat zmian granic Czechosowacji. Tajne
Kopia, maszynopis AAN, Ambasada RP w Berlinie 56, k. 17
Z wyniku rozmowy p. posa Gawroskiego z b. radc Poselstwa

Niemieckiego w Wiedniu, p. von Steinem, ktremu powierzona zostaa
likwidacja austriackiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, udaem si dnia 22
bm. do p. von Steina, aby oglnie poinformowa go o kolonu polskiej w Austrii.
Przy okazji mojej wizyty, p. v. Stein z wasnej inicjatywy wszcz ze mn
rozmow na tematy polityczne. Zacz od stosunkw polsko-niemieckich:
Musimy si zdecydowa mwi czy jestemy przyjacimi, czy nie".
Zdaniem p. von Steina powinnimy by przyjacimi, gdy mamy w Europie
wsplne cele zwalczanie komunizmu uosobionego przez Rosj Sowieck.
Nastpnie, omawiajc sytuacj w Czechosowacji, powtrzy wywody
poczynione wobec p. posa Gawroskiego (vide raport Poselstwa nr 3/N/tj/A/14
z dnia 19 marca br.), podkrelajc niemoliwo utrzymania obecnego stanu
terytorialnego Czechosowacji, ktry winien ulec zmianie na korzy Niemiec
(Sudety), Polski (okrg Morawskiej Ostrawy) i Wgier (Sowaczyzna). Ziemie
zamieszkae przez ludno wyranie przewaajcej narodowoci czeskiej
pozostayby jako niepodlege narodowe pastewko czeskie.
Ze swojej strony nie wdawaem si z p. v. Steinem w dyskusj na powyszy

temat.
21. 1938 marzec 25, Praga. Raport nr 7/C/3 K. Pape dotyczcy
wzmocnienia wpyww Sudetendeutsche Partei i perspektywy poddania
Czechosowacji wpywom III Rzeszy, Poufne
Wypadki austriackie wywary bardzo duy wpyw na rozwj polityki

wewntrznej w Czechosowacji, przede wszystkim na odcinku
mniejszociowym.
Mimo e postpujca poprawa koniunktury znacznie polepszya sytuacj
gospodarcz ludnoci niemieckiej, a rzd poczyni w ostatnich czasach par
do istotnych koncesji tak na polu gospodarczym dajc firmom niemieckim
zamwienia, jak rwnie przyjmujc wiksz ilo Niemcw do suby
pastwowej, partia SdP. nie przestaa rosn w siy.
Pozbywszy si jesieni roku ubiegego wewntrznej opozycji i
zreorganizowawszy aparat partyjny ruszyli henleinowcy na wiosn br. do
ofensywy pod hasem konsolidacji wszystkich Niemcw pod kierownictwem
Henleina. Ju od stycznia br. ilo czonkw SdP zacza szybko wzrasta.
Wypadki austriackie proces likwidacji mieszczaskich partii aktywistycznych1
przypieszyy i zakoczyy.
Fakt Anschlussu, mimo, e wrd Niemcw sudeckich wywoa o-gromne
wraenie i rado, przyjty zosta z zupenym spokojem. Dowodem karnoci
tego spoeczestwa jest, e nigdzie nie doszo do jakichkolwiek manifestacji
radoci z tego powodu. Tym silniej jednak wzmocniona zostaa akcja za
koncentracj wszystkich Niemcw w obozie reprezentujcym tendencje
Wielkiej Rzeszy tj. w SdP.
Mieszczaskie stronnictwa aktywistyczne Bund der Landwirte, Gewerbe
Partei i Christlich Soziale naporu SdP nie wytrzymay i musiay kapitulowa, w
momencie, gdy rzd by skonny do dania, a nawet opublikowa ju, dalsze
koncesje, midzy innymi ustawowe ustalenie klucza narodowociowego w
urzdach pastwowych. Bund der Landwirte" i Gewerbe Partei" zlikwidoway
si zupenie, Christlich Soziale", posiadajcy mocn organizacj opart o kler i
inny wiatopogld ni henleinowcy, stara si zachowa na razie sw
niezaleno formaln, lecz przechodzi do opozycji i cisej kooperacji z SdP
oraz poczenia swego klubu parlamentarnego z reprezentacj parlamentarn tej
partii.
Zakoczony zosta w ten sposb drugi okres aktywizmu niemieckiego
rozpoczty ukadem z dnia 18 lutego2 i to zakoczony zupenym fiaskiem
hodowskiej koncepcji aktywizmu. W rzdzie pozostaj na razie socjalici
niemieccy, ale Niemcy odmawiaj im jako marksistom prawa do reprezentacji
interesw tej mniejszoci. Zreszt i w onie tej partii przygotowuje si rozam, a

dla Czechw ich pozostanie w rzdzie staje si obecnie niewygodne, nic w
stosunku do mniejszoci niemieckiej nie przynoszc pozytywnego, a
przeszkadzajc utworzeniu si jednolitego frontu czeskiego.
Mniejszo niemiecka, skupiona obecnie w 90% w onie SdP stanowi zwarty
instrument dla polityki Rzeszy i moe by uyta do decydujcej rozgrywki z
Czechosowacj.
Wytrcenie argumentu wsppracy z aktywistami jest bardzo powanym
ciosem dla Czechosowacji rwnie na terenie midzynarodowym, gdy obecnie
jedynym przedstawicielem mniejszoci niemieckiej jest SdP negujca warto
dotychczasowych ustpstw czeskich, ktre propaganda czeska staraa si
wykorzysta zagranic dla wykazania moliwoci rozwizania problemu
mniejszociowego w ramach prawnego i politycznego status quo, czyli
dotychczasowej konstytucji republiki.
Obecnie to rozwizanie w ramach istniejcego ustroju staje si niemoliwe i
Czechosowacja znalaza si przed dylematem bd dalszego ignorowania
Henleina, co moe doprowadzi do katastrofy, bd te dopuszczenia wpyww
Rzeszy na sw polityk wewntrzn za porednictwem Henleina, ewentualnie
drog bezporednich rokowa z Niemcami. O tym ostatnim Czesi na razie
sysze nie chc, powtarzajc uparcie: owszem, damy, zgodzimy si ale
sami we wasnym zakresie wadzy". Trwaj te jak dotd przy tezie, e mimo
najbardziej skonnego do ustpstw stanowiska wobec mniejszoci na
autonomi pj nie mog. Wobec ilociowego jak i moralnego wzmocnienia
SdP opartej o poanschlussow Rzesz, bdzie to zapewne ju tylko niedugo
kwesti ich wolnej woli. Ostatnia zajawa Henleina da rozpisania nowych
wyborw wynik tych wyborw byby obecnie niewtpliwy i mgby si sta
podstaw nawet do jakiego pokojowego pronunciamenta autonomii Niemcw
sudeckich.
Wypadki wrd mniejszoci niemieckiej wywary rwnie wielki wpyw na
Sowaczyzn, wzmacniajc opozycyjne stanowisko autonomistw, ktrzy
staraj si z powodzeniem wej w porozumienie z mniejszociami
zamieszkujcymi Sowacj celem stworzenia wsplnego frontu za autonomi"
sowack.
O stanowisku Polakw donosz osobno.
W ten sposb spoeczestwo czeskie znalazo si wobec zwartego frontu
opozycyjnego wszystkich nieczeskich elementw w republice.
1
Mowa o ugrupowaniach niemieckich, ktre uczestniczyy w rzdzie Czechosowacji lub

z nim wsppracoway.
2
18 lutego 1937 r. rzd czechosowacki zapowiedzia pomoc gospodarcz dla powiatw
pogranicznych, zmiany w aparacie administracyjnym na podstawie klucza narodowociowego
i in. Miao to sta si paszczyzn wsppracy z niehitlerowskimi partiami niemieckiej
mniejszoci.
22. 1938 marzec 26, Berlin. Raport nr NI1I49I38 J. Lipskiego o

stanowisku prasy niemieckiej wobec Czechosowacji i rozmowie z E. von
Weizsdckerem na temat polityki Wielkiej Brytanii. Tajne
Powoujc si na mj raport nr 1/37/38 z dnia 16 marca br.1 przesyani

poniej dalsze informacje z tutejszego terenu dotyczce zagadnienia
czechosowackiego.
Wewntrzna sytuacja w Czechosowacji bya w ostatnich tygodniach, a
mianowicie od wypadkw austriackich, przedmiotem wzmoonej uwagi ze
strony prasy niemieckiej. Zwaszcza postpy, osignite w akcji konsolidacyjnej
Niemcw sudeckich wok partii Henleina, byy skrztnie notowane i
komentowane. Szczeglnie podnoszona bya okoliczno, i partia Niemcw
sudeckich gromadzi obecnie w swym onie 90% Niemcw czechosowackich i
jest najsilniejsz liczebnie parti w parlamencie czeskim.
Ton prasy nie ma w zasadzie charakteru agresywnego w stosunku do
Czechosowacji. Stara si nawet o zachowanie pewnego obiektywizmu w ocenie
sytuacji i krokw zamierzonych przez rzd na rzecz mniejszoci, ale ilo
wiadomoci i miejsce, jakie si im w prasie powica, wskazuj wyranie na
celow aktualizacj zagadnienia czeskosowackiego.
Wzmoone zainteresowanie prasy niemieckiej zagadnieniem czeskim ma
bezsprzeczny zwizek z odbywajc si rwnoczenie we Francji i Anglii
dyskusj w sprawie gwarancji tych mocarstw dla granic Czechosowacji.
Dyskusja ta, a zwaszcza stanowisko Wielkiej Brytanii, budzi szeroki rezonans
w prasie tutejszej, ktra podchwytuje i podkrela wszelkie momenty wskazujce
na niech angaowania si na rzecz Pragi.
Zamt panujcy w Sowietach i podkrelane tutaj skwapliwie ich osabienie
na terenie polityki midzynarodowej daj sposobno do jeszcze silniejszego
uwydatnienia powagi pooenia Czechosowacji. Bierne stanowisko Sowietw
w sprawie litewskiej w czasie ostatnich wypadkw wywoao tutaj aluzj, i
moe ono by wskazwk na wypadek konfliktu z Czechosowacj.
Charakterystyczne jest, i Vlkischer Beobachter", wyliczajc w artykule z
dnia 24 bm. nauki, ktre na przyszo wynikaj z wypadkw litewskich, na
pierwszym miejscu postawi stwierdzenie, i osabienie Rosji Sowieckiej
obecnie tak daleko si posuno, i rzd sowiecki musia przezornie przestrzec o
niemonoci udzielenia przeze jakiejkolwiek konkretnej pomocy pastwu,
ktre uwaa do niedawna za wan podpor swego systemu i ktre prbowa
podega przeciw ssiednim krajom.
Deklaracja premiera Chamberlaina z dnia 24 marca o stanowisku rzdu
brytyjskiego w sprawie gwarancji dla Czechosowacji2 zostaa w tutejszej prasie
przedstawiona jako odmowa udzielenia takiej gwarancji. Z tego wzgldu
owiadczenie brytyjskiego premiera spotkao si z raczej przychyln ocen w
prasie, ktra z zadowoleniem podkrela nawrt Wielkiej Brytanii do tradycyjnej

polityki zachowania wolnych rk, a take wzmocnienie sytuacji rzdw
Chamberlaina wobec wasnej partii.
Czynniki natomiast urzdowe s ostroniejsze w ocenie deklaracji
Chamberlaina. Dyrektor Departamentu Politycznego w Auswartiges Amt p.
Weizsacker, z ktrym rozmawiaem o tym, wyrazi zdanie, i naley spraw
przestudiowa w penym tekcie przemwienia brytyjskiego premiera.
Dzisiejszy artyku Deutsche diplomatisch-politische Korrespondenz",
powicony przemwieniu Chamberlaina, zachowuje rwnie pewn rezerw w
ocenie jego owiadcze dotyczcych Czechosowacji; wolna rka, jak
zachowuje sobie Wielka Brytania, nie jest tu tak wyranie identyfikowana, jak
to zrobia prasa niemiecka, z odmow gwarancji; artyku wyraa al, e premier
angielski potraktowa problem Niemcw sudeckich jedynie z ograniczonego
punktu widzenia stanowiska rzdu brytyjskiego na wypadek konfliktu, nie
wypowiedzia si natomiast co do gbszego podoa problemu, tj. co do
rewindykacji mniejszoci niemieckiej3.
1
Zob. dok. nr 18.

24 marca 1938 r. N. Chamberlain owiadczy w Izbie Gmin, e brytyjskie zobowizanie
do pomocy Francji na wypadek, gdyby zaangaowaa si w obron Czechosowacji,
wytworzyoby sytuacj, w ktrej decyzja co do tego, czy kraj ten zostanie zaangaowany w
wojn, zostaaby automatycznie wyjta spod wpywu rzdu Jego Krlewskiej Moci."
3
2
23. 1938 marzec 27, Praga. Raport nr 7/C/4 K. Pape o konsolidacji

antagonistycznych obozw narodowych w Czechosowacji. Tajne
W raporcie z dnia 25 bm. nr 7/C/31 staraem si nakreli obecny stan

problemu mniejszoci niemieckiej w Czechosowacji, problemu, wchodzcego
w nowy okres. Wydaje si, e bdzie to okres decydujcej rozgrywki, do ktrej
z jednej strony staje zwarta masa manewrowa niemiecka, z drugiej system
rzdzenia, ulegajcy z dnia na dzie wewntrznym przegrupowaniom i
zdecydowany wewntrznie na wszelkie merytoryczne ustpstwa, ktre by mu
tylko pozwoliy zachowa twarz na zewntrz.
System polityczny prezydenta Benea ley w gruzach. Odnosi si to i do
stworzonej przez niego koncepcji polityki zagranicznej i do metody rzdzenia,
jak stosowa w tym pastwie. W Czechosowacji Benea wszystko byo
nastawione na przesanianie faktycznych stosunkw narodowociowych i
rzeczywistej rzeczywistoci, polegajcej na tym, e nard czeski, ktry to
pastwo stworzy dla siebie, nie by w nim nawet wikszoci. Std dugoletni
ukad horyzontalny struktury tego pastwa: podzia przede wszystkim na klasy i
wsplnoty interesw, ujmujce poprzez grupy narodowociowe w partiach
politycznych analogiczne wiatopogldy. Cay ten system zasony dymowej

pozwala na sui generis dyktatur dialektyczn Benea, operujc penym
obem i opart o dolarze funkcjonujcy aparat administracji i policji.
Anschluss austriacki i konsolidacja niemieckich stronnictw w ramach SdP
wstrzsna tym sztucznym wiatkiem, ktry zapad si bez reszty, a na jego
miejsce wyoniy si rzeczywicie istniejce grupy narodowociowe. Sztuczna
pozioma struktura republiki ustpia miejsca prawdziwej pionowej.
Konsolidacja Niemcw wywoaa konsolidacj Sowakw, Wgrw, Polakw i
wywoa zapewne te konsolidacj Czechw w ostatecznej konsekwencji za
prowadzi do rozpadu Republiki czy te zblionych mocno do tego zmian
ustrojowych.
Ju dzi jednak rozpadnicie si systemu pociga za sob autora. Autorytet
prezydenta Benea maleje niewtpliwie z dnia "na dzie. Nie mwic nawet o
zarysowujcych si odruchach gwatownego protestu na prawicy i w wojsku,
jestemy wiadkami jak gdyby przewartociowywania pewnych wartoci
personalnych w yciu politycznym czeskim, nade wszystko za deprecjacji
walorw p. Benea. Syszy si wprost, e prezydent powinien ograniczy si do
swych funkcji konstytucyjnych, a reszt zostawi rzdowi. Przeciwstawianie
nieobcionego tak niefortunn przeszoci premiera Hody zgranej osobie
Benea prowadzi do przesadnej konkluzji, e tylko Hoda moe znale wyjcie
z sytuacji, a w praktyce do coraz wikszego narastania wagi gatunkowej i sfery
wpyww Hody. Moe to w dalszym rozwoju wypadkw doprowadzi nie
tylko do faktycznych, ale nawet i formalnych zmian na scenie tutejszego ycia
politycznego.
W kadym razie w obecnej chwili premier Hoda uwaany jest za ma
opatrznociowego, jeeli chodzi o przeprowadzenie rokowa z SdP, od ktrych
zaley w tym pastwie tak wiele.
Jak wygldaj pozycje wyjciowe obu stron?
Jeeli chodzi o obz czeski, to wiadomo. Zdecydowani s zrobi wszelkie
moliwe i niemoliwe koncesje merytoryczne, byle tylko powiedzie mona, e
mieszcz si one w ramach obowizujcej konstytucji. Jestem przekonany, e
zdecydowani s take na moliwe i niemoliwe nacignicie tej konstytucji.
U henleinowcw sytuacja jest inna. Formalnie stoj oni na linii tzw.
Volksschutzgesetze2. Mam jednak przewiadczenie, e Volksschutzgesetze,
ktre wniesione byy w chwili pewnej depresji w obozie SdP, uwaane s dzisiaj
przez henleinowcw za uberholt"3. Mimo, e de facto wychodzce ju poza
ramy konstytucji nie zadowol one, wobec rozwoju wypadkw, Niemcw
sudeckich. Mam zreszt pewne informacje, ktre-by na to wskazyway. Jeeli
wic ugoda w ramach konstytucji, to zapewne nie dzisiejszej, na pewno nie w
duchu dzisiejszej. Jeeli wstpienie do rzdu, to nie do rzdu opartego na
obecnym systemie. Punktem wyjcia taktycznego rozwoju przyszoci wydaje
si by dla SdP owiadczenie Henleina, domagajce si wyborw. Jest to w
kadym razie to, co Niemcy dzi do wierzenia podaj. Oficjalna teza brzmi:
najwiksza partia w republice ma prawo moralne do zabrania gosu". Wyrazi

si to powinno przeprowadzeniem wyborw, za czym na pewno miaaby pj
zmiana rzdu, zapewne zmiana konstytucji moe i gowy pastwa i
umoliwienie autonomii czy... samostanowienia.
Jeeli sprawy pjd t drog organiczn i pokojow, ktr Niemcy tu w
dalszym cigu jako lepsz i rozsdniejsz okrelaj, to mona by zaryzykowa
tez nastpujc: solucja problemu w podwiadomoci strony czeskiej ju
nastpia, przeamaa si w kierunku kapitulacji, a teraz bdzie sobie torowa
drog do wiadomej realizacji politycznej, szukajc zewntrznych form jak
najmniej bolesnych.
Pewne wiato na nastawienie strony niemieckiej rzucaj take wynurzenia,
jakie tutejszy attach wojskowy niemiecki poczyni jednemu ze swoich
kolegw. Ot jego zdaniem Rzesza musi przyhamowywa mniejszo sudeck
i wstrzyma si od jakiej akcji zbrojnej wobec Czechosowacji przez rok
przynajmniej, gdy tyle czasu jest potrzeba, by wykoczy tzw.
Siegfriedstellungen4, ktre maj by odpowiednikiem (silniejszym) linii
Maginota i zaryglowa zupenie Francj, uniemoliwiajc jej praktycznie
interwencj na rzecz Czechosowacji. Poza tym Rzesza potrzebuje tego czasu
te na zreorganizowanie i absorbcj armii austriackiej.
Pewne odcinki arrangement czesko-niemieckiego s ju zreszt, jak twierdzi
pose niemiecki, midzy nim a premierem Hod tak jakby przenegocjowane.
Odnosi si to do nastpujcych koncesji: primo, problem dopuszczenia
Niemcw do suby pastwowej. Opublikowane ju jako przyznane przez rzd
22% odnosi by si miao tylko do wadz centralnych. We wadzach II instancji
byoby to ju 33%, III instancji tj. we wadzach powiatowych mogoby wynosi
wicej, stosownie do pooenia danego powiatu, wreszcie w zarzdach
gminnych dawaoby w okrgach niemieckich administracj czysto niemieck.
Secundo, jeeli chodzi o tzw. ustaw o ochronie pastwa, ktra jest narzdziem
czechizacji okrgw pogranicznych, to miaoby nastpi z jednej strony
umorzenie przeszoci np. w drodze amnestii i abolicji, z drugiej za zmiana
dotychczasowego systemu stosowania tej ustawy do ludnoci niemieckiej.
Zreszt caa ta ustawa powiedzia mi p. Eisenlohr pochodzca z czasw
zajcia przez nas Nadrenii, jest dla dzisiejszej sytuacji politycznej nieaktualna".
Tertio, musiaoby nastpi, to co pose niemiecki nazywa Freigabe der
politischen Gesinnung"5. Oznacza to, e bez formalnego przetwarzania SdP w
parti narodowo-socjalistyczn henleinowcy mieliby wolno wyznania", tzn.
e wszelkie zewntrzne przejawy ycia partii i manifestacje przekona
politycznych czy przynalenoci partyjnej ze strony jej czonkw byyby wolne
(Choby np. powitanie Heil Hitler").
Tak wyglda obecnie aspekt niemiecki problemu czechosowackiego".
Sowacja tymczasem, a w kadym razie partia ogniskujca aspiracje narodowe
Sowakw, przesza wyranie na wasn paszczyzn terytorialn,
przygotowujc wspycie z wasnymi mniejszociami narodowymi na terenie
Sowacji. Wyglda to na pocztek formowania elementw wasnej

pastwowoci, na ktr skadaj si w myl teorii klasycznej prawa narodw...
terytorium, ludno i rzd6.
1
Zob. dok. nr 21.

W kwietniu 1937 r. SdP przedstawia projekt ustaw, ktre m.in. przewidyway
zorganizowanie poszczeglnych grup narodowych w Czechosowacji w korporacjach oraz
karalno prb zmiany przynalenoci narodowej.
3
Przecignite.
4
Umocnienia Zygfryda.
5
Swoboda przekona politycznych.
6
2
24. 1938 marzec 28, Praga. Raport nr 11a/C/17 K. Pape informujcy

o treci deklaracji W. aciskiego na temat stosunku Polski do programu
odrbnoci pastwowej Sowacji. cile tajne
Kopia, maszynopis AAN, MSZ 5454, k. 90
W zwizku z naglcymi zapytaniami ze strony Hlinki i jego otoczenia

poleciem na podstawie dyrektyw, otrzymanych od pana ministra, konsulowi
aciskiemu wypowiedzie si w stosunku do autonomistw sowackich w
sposb nastpujcy:
I. Wypadki dziejowe, winny, zdaniem naszym, zasta zarwno Polsk, jak i
Sowacj przygotowan,
II. Polska potrzebuje na swej poudniowej granicy silnego, przyjaznego
partnera,
III. Dlatego traktuje problem Sowacji jako cao,
IV. Dlatego te interesuje si w sposb yczliwy wszelkimi objawami
formowania si pastwowoci sowackiej.
Donoszc panu ministrowi o powyszym, mam zaszczyt prosi o ewentualne
dalsze instrukcje.
25. 1938 marzec 28, Praga. Raport nr 52/C/4 K. Pape o
wypowiedziach K. Krofty dotyczcych stanowiska ZSRR oraz Polski wobec
Minister Krofta, jak stwierdzi mogem po powrocie z Warszawy, rozszerza

z uporem wersj o stanowczej postawie Rosji Sowieckiej w czasie rozgrywki
polsko-litewskiej. P. Krofta powoywa si przy tym na informacje udzielone mu
przez tut[ejszego] charge d'affaires sowieckiego. Depesza ATE1, atakujca p.
Kroft za rozszerzanie tej wersji, zostaa wbrew tutejszym zwyczajom
przemilczana, a w prasie starannie trzymano si inspiracji sowiecko-francuskiej.

Cae otoczenie p. Benea zajo takie same stanowisko.
Trudno si dziwi, e rezultat gbokiego sondau w stron Moskwy,
przeprowadzonego przez pana ministra, wywoa popoch w Pradze. Dawno ju
nie widziaem p. Krofty tak zmieszanego i niezadowolonego, jak kiedy
wrciem do tego tematu pour mettre les choses au point2.
Na poufnej konferencji prasowej, ktra odbya si w dniu 25 bm. uzna
jednak p. Krofta za stosowne poda ju obie wersje, przy czym jeden z czeskich
dziennikarzy prorzdowych, ktry wanie wrci z Parya, nie zaniedba zabra
gosu, by powiedzie, e p. Suric informowa Quai d'Orsay identycznie jak
tutejszy charge d'affaires.
Pragn doda, e kilku akredytowanych tu posw zwrcio si do mnie z
zapytaniem, jak waciwie wygldaa tzw. w jzyku Hradu interwencja
sowiecka". Interesujce byo to, co powiedzia mi przy tej sposobnoci pose
niemiecki, e mianowicie Rzesza, cho nie ma z nami konwencji wojskowej, nie
mogaby pozosta na boku, gdyby Sowiety nas zaatakoway. Na moje zapytanie
jak to sobie technicznie wyobraa, odpowiedzia p. Eisenlohr, e przecie wojna
musiaaby si rozszerzy na cay rosyjski front zachodni, a wic i na Rumuni i
Wgry(?), a wtedy Rzesza musiaaby stan w szeregu obrocw zagroonej
kultury europejskiej. Zreszt on, Eisenlohr, upewni si w danym wypadku z
wasnej inicjatywy, e Czechosowacja na pomoc Sowietom by nie ruszya.
Na wspomnianej konferencji prasowej minister Krofta z duym
rozgoryczeniem mwi o wysuniciu przez pana ministra postulatu autonomii
dla Polakw czeskich zwaszcza, e stao si to w chwili dla Czechosowacji
tak cikiej"3.
Na zapytanie jednego z dziennikarzy agrarnych, dlaczego Czechosowacja
nie stara si rozmawia z Polsk, p. Krofta powtrzy znan zakopotan wersj
o wczeniejszym wyjedzie pana ministra z Genewy, wskutek czego spotkanie,
na ktre on czeka, nie doszo do skutku.
1
Agencja Telegraficzna Express polska agencja prasowa zwizana z Oddziaem II

Sztabu Gwnego, specjalizujca si w sprawach Europy Wschodniej, a zwaszcza ZSRR.
2
Aby sprawy wyjani.
3
22 marca 1938 r. J. Beck udzieli wywiadu korespondentowi Daily Mail" W. Price.
26. 1938 marzec 30, Morawska Ostrawa. Raport nr 297/1/C/7

Z. Hladkiego o zjednoczeniu si polskich stronnictw katolickiego i
ewangelickiego w Czechosowacji. cile tajne
Dokonana w dniu 28 bm. fuzja polskich stronnictw wyznaniowych posiada

nie tylko znaczenie polityczno-taktyczne, ale daje rwnie mono
zmontowania jednolitego, legalnego (co jest bardzo wygodne) i jednolicie cay
teren obejmujcego aparatu technicznego. Wobec tego za, e do programu
utworzonego stronnictwa wstawiona jest, jako jeden z punktw, walka z
komunizmem wic terenowy aparat stronnictwa (sekretariaty, mowie
zaufania) bdzie mg by rwnoczenie legalnie funkcjonujcym aparatem
technicznym do walki z komunizmem.
Niezalenie od tego mam) zamiar wykorzysta odnone moliwoci
formalno-prawne i utworzy co w rodzaju stray porzdkowej stronnictwa, co
miaoby zrozumiae techniczne znaczenie.
Poniewa uruchomienie dziaalnoci Zwizku1 Polakw i zorganizowanie
odnonego aparatu powinno si zrealizowa w tempie jak najszybszym i
poniewa na ten cel materialna pomoc z naszej strony bdzie niezbdna
przedkadam w zaczeniu opracowane z grubsza zestawienie przewidzianych
kosztw z prob o zawiadomienie mnie, w jakim stopniu i w jakich terminach
bd mg na t pomoc liczy1.
Do preliminarza wstawione s rwnie pewne pomoce niezbdne dla PSPR2.
1
Inne dokumenty na ten temat zob. AAN, MSZ 10320, 10409, 10410, 10630, 10810,
10821, 10950.
2
Polska Socjalistyczna Partia Robotnicza nie wesza w skad Zwizku Polakw w
Czechosowacji, cho z nim wsppracowaa.
27. 1938 kwiecie 1, Praga. Raport nr 52ICI5 K. Pape o rozmowie z

K. Kroft na temat mniejszoci polskiej w Czechosowacji. Tajne
W dniu 29 marca br. rozmawiaem z ministrem Kroft na temat naszej

mniejszoci.
P. Kroft by bardzo przejty wypowiedzeniem si pana ministra wobec
Warda Price'a w sprawie autonomii dla mniejszoci polskiej: Tego rodzaju
pocignicie w chwili dla Czechosowacji tak cikiej mona tylko okreli jako
acte peu amical"1.
Skorzystaem z tego, by przypomnie p. Krofcie nasze dotychczasowe
rozmowy na temat mniejszoci polskiej. Ju w pierwszej z nich, zaraz po
przyjedzie, a mianowicie w lutym 1937, powiedziaem z polecenia pana
ministra, e wszelkie nowe uprawnienia, ktre rzd praski przyzna ewentualnie

ktrej z mniejszoci, musz sta si te udziaem mniejszoci polskiej.
Wypowiedzenie si obecne pana ministra jest potwierdzeniem i
przypomnieniem tej tezy w nowej sytuacji faktycznej. Tote mam polecenie
owiadczy, e pan minister uwaaby za acte inamical2, gdyby mniejszo
polska miaa by gorzej traktowana w chwili przyznawania innym
mniejszociom uprawnie o charakterze autonomii.
Minister Kroft z duym podnieceniem odpowiedzia: Dlaczego pan
minister Beck to mwi, kiedy wiadomo, e Polacy otrzymaj to samo, co inne
mniejszoci". Nastpnie zaczai wykazywa, jak wielkie rnice faktyczne
zachodz midzy mniejszoci niemieck, a polsk w Czechosowacji.
Odparem, e widz tylko jedn rnic tj. ilociow. Poza tym mniejszo
polska jest autochtoniczn, opart o cao narodu, a nadto zamieszkuje w
zwartej masie pewne terytorium, tak geograficznie jak nawet administracyjnie
dokadnie okrelone.
Minister Krofta tonem raczej ju elegijnym da wyrazi swemu
przewiadczeniu, e gdyby Polska naprawd chciaa, to wszystkie sprawy,
ktre nas dziel, mona by od razu zaatwi", ale Polska nie chce o tym
sysze", a mimo najlepszej woli Czechosowacji trudno kogo zmusza".
Odpowiedziaem krtko, e sprawa, ktra nas dzieli, jest zawsze ta sama,
dobrze rzdowi praskiemu znana.
Mam zaszczyt zapyta, czy nie uwaaby pan minister za wskazane, abym w
najbliszej przyszoci da wyraz stanowisku pana ministra w sprawie
uprawnie mniejszoci polskiej take wobec premiera Hody, w ktrego rkach
znajduj si waciwe leviers de commande"3.
1
Czyn mao przyjazny.

Czyn nieprzyjazny.
3
Dwignie kierownicze.
2
28. 1938 kwiecie 2, Praga. Raport nr 7/C/6 K. Pape o domniemanej

prbie zamachu stanu w Czechosowacji. Tajne
Jak ju donosiem, rozesza si w zesz sobot w praskich koach

politycznych pogoska, e pewne koa prawicowe przy poparciu grupy
generaw przygotowyway zamach stanu z zamiarem usunicia Benea i, e w
zwizku z tym generaowie Vojcechovsky i Fischera zostali aresztowani.
Obecnie jestem w stanie poda nastpujce szczegy i to caej tej afery.
Anschluss a nastpnie wykazanie zupenej bezsilnoci ZSRR w konflikcie
polsko-litewskim, wzmocniy pewne, ju od dawna z polityki Benea
niezadowolone grupy prawicowe, ktre nie majc szerokiego oparcia w
spoeczestwie d w mniej lub wicej powany sposb do uzyskania wpywu
na polityk czechosowack. Ostatnie niepowodzenia polityki czechosowackiej

pozwoliy tym grupom i grupkom na rozszerzenie swych wpyww wrd
prawicy agrarnej zoonej przewanie z osb, ktre si w czasie ostatnich 18 lat
znacznie wzbogaciy, reprezentujcej najbardziej defetystyczn cz
spoeczestwa czeskiego, obawiajcego si zniszczenia wojennego i utraty
swych stanowisk i dochodw.
Rwnoczenie w wojsku istnieje od dawna grupa oficerw, niezadowolonych
z filosowieckiej polityki rzdu, oraz pragnca, by armia uzyskaa wikszy
wpyw na polityk pastwa. Grupa ta, na ktrej czele stoi genera Vojcechovsky,
Rosjanin (dawniej biay koczakowiec) nastrojona jest wybitnie propolsko. Nie
mona stwierdzi, czy chodzi o jaki zorganizowany spisek, jest jednak
notorycznie wiadome, e np. generaowie Vojcechovsky, Prchala, Klecanda, nie
s zwolennikami reimu. Jest wic oczywiste, e prawicowe spiskujce grupki
staraj si wej w kontakt z tymi generaami.
O ile chodzi o wiadomo o odkryciu spisku, to ma ona nastpujce podoe:
Paru generaw, a przede wszystkim Vojcechovsky i Fischera, zadali od
rzdu, natychmiast po Anschlussie, by wprowadzony zosta w myl ustawy o
obronie pastwa stan pogotowia wojennego, tj. czciowa mobilizacja, rozdanie
broni i zaostrzenie przepisw bezpieczestwa w powiatach nadgranicznych. W
zwizku z tym doszo do gwatownej wymiany zda midzy nimi a rzdem,
ktry sprzeciwi si jawnemu wprowadzeniu w ycie tych przepisw, a zgodzi
si jedynie na rozdanie po cichu broni organizacjom czeskim. Wiadomo o tej
sprzeczce przysza w okresie oglnego zdenerwowania opinii, a w zwizku z
istotnymi knowaniami pewnych grup i znanym stanowiskiem wy[ej]
wymienionych generaw daa powd do wspomnianych pogosek o
aresztowaniu.
Mimo, e pogoska ta okazaa si w szczegach nieprawdziw jest ona
charakterystycznym objawem niepewnoci oraz zdenerwowania, jakie ogarno
pewne sfery, oraz dowodem coraz wikszego niezadowolenia z polityki
prezydenta Benea.
29. 1938 kwiecie 2, Praga. Raport nr 52/C/6 K. Pape o naradach
politykw czechosowackich na temat stosunkw z Polsk. Tajne
Ze rda agrarnego czeskiego dowiaduj si:

Przed kilkoma dniami odbyo si tu zebranie tzw. pitki" leaderw
koalicyjnych, na ktrym omawiano sprawy polityki zagranicznej1. Ze strony
lewicy wysunito pod adresem prawicy zarzut, e dy ona do zmiany
czechosowackiej polityki zagranicznej. Prawica owiadczya, e nie dy do
zmiany, ale do rozszerzenia baz politycznych. Ostateczna konkluzja obrad bya,
e wskazane jest rozszerzenie baz oparcia Czechosowacji na Polsk lub
Wochy, wzgldnie obydwa pastwa. Co do Polski orzeczono, e usiowania w

tym kierunku byyby jak najbardziej wskazane, ale jest najmniej nadziei na ich
powodzenie, gdy Warszawa nie chce z Prag rozmawia, a pose Slavik nie
moe si dosta do pana ministra.
W dniu 1 bm. odbya si u min. Krofty wsza konferencja prasowa,
(redaktorzy naczelni i kierownicy rubryk zagranicznych). Poruszano na niej
spraw stosunkw z Polsk. Krofta wyrazi ubolewanie, e w chwili tak dla
Czechosowacji cikiej polityka i prasa polska atakuj Prag. Prosi
dziennikarzy, by wstrzymali si od odpowiadania prasie polskiej bez wzgldu na
to, jaki bdzie ton atakw i by sami ze swej strony Polski nie atakowali.
Owiadczy dalej, e nie jest wykluczone, i pod naciskiem rozwoju sytuacji
Czechosowacja bdzie zmuszona przebudowa si na pastwo
narodowociowe. Nie wiadomo, czy w przyszoci tego rodzaju precedens
bdzie przyjemny dla Polski, ktra posiada rwnie bardzo silne mniejszoci,
przede wszystkim mniejszo ukraisk.
W dalszym cigu owiadczy p. Krofta, e z Polsk nie mona mwi, gdy
Warszawa nie chce z Prag rozmawia.
1
Na pocztku 1929 r. powsta nieformalny komitet zoony z przedstawicieli piciu partii

czeskich reprezentowanych w parlamencie (agrarna, ludowa, narodowo-demokratyczna,
socjalistw narodowych, socjaldemokratyczna), ktry w praktyce decydowa o kluczowych
zagadnieniach pastwa.
30. 1938 kwiecie 3, Praga. Raport nr 52/C/7 K. Pape o stanowisku

Sudetendeutsche Partei wobec wewntrznej i midzynarodowej sytuacji
Czynniki kierownicze Sudetendeutsche Partei, zapatruj si na aktualn

sytuacj polityczn w Czechosowacji w sposb nastpujcy:
Mowa Hody, zapowiadajca modyfikacj ustaw mniejszociowych, ale
podkrelajca rwnoczenie niezmienno konstytucji, spotkaa si z miejsca ze
stanowcz odpraw SdP w postaci deklaracji posa Franka. Zdaniem SdP czy
autonomia mniejszoci mieci si w ramach konstytucji czy nie, to obojtne.
Jeeli nie, to naley konstytucj zmodyfikowa. Poza tym pojcie autonomia"
w rozumieniu SdP ma dzi tendencj pcznienia: jest to ju waciwie
Selbstyerwaltung"1, albo dokadnie powiedziawszy angielski Selfgovernment"
terytorialny, nad ktrego dokadnym sprecyzowaniem pracuj w tej chwili
prawnicy SdP. Pojcie to obejmuje w rozumieniu partii m.in. take wasny sejm
(Landtag).
Gwn wag w swojej taktyce na najblisze miesice kadzie SdP na
przygotowanie i przeprowadzenie wyborw gminnych, zapowiedzianych ju
przez Hodz na maj br. Maj one da w rozumieniu partii potwierdzenie caej jej
dotychczasowej dziaalnoci przez ludno. Powinny te by rwnoznaczne z

objciem samorzdu w gminach jzykowego obszaru niemieckiego przez SdP.
W ten sposb linia podziau byaby pocignita i podstawa terytorialna dla
dalszej walki o nastpne stadia emancypacji Niemcw sudeckich uzyskana. W
razie pomylnego rezultatu wyborw gminnych SdP nie wyklucza nawet
kontynuowania tej walki od wewntrz tj. ju w ramach wikszoci rzdowej,
cho nie wydaje si zdradza po temu ochoty.
Wszystko to jednak sauf l'imprvu2 a SdP przyznaje, e atmosfera polityczna
tego kraju jest pena elektrycznoci. Zwaszcza rozigrane nerwy i zarysowujce
si nastroje gry va banque u lewicy czeskiej daj duo do mylenia. Cho
premier Hoda przejawia wiele zrozumienia dla koniecznoci pastwowych",
nie zawsze moe sich durchsetzen"3 w stosunku do swych kolegw
lewicowych w koalicji.
Zdaniem czynnikw kierowniczych SdP siga rozbieno pogldw w
rzdzie na kwesti SdP tak daleko, e waha si midzy zaproszeniem SdP do
udziau w rzdach, a zamkniciem wszystkich jej przywdcw do wizienia.
Zapowied rozpisania wyborw gminnych na maj wiadczy jednak, zdaniem
kierownictwa partii o tym, e rozsdek polityczny ^ jak dotd, w koalicji
rzdowej bierze gr.
Obdzielanie broni organizacji paramilitarnych i politycznych czeskich, z
wyranym uprzywilejowaniem lewicy, w okrgach etnograficznych
niemieckich, wywoao energiczn kontrakcj SdP u premiera, ktremu partia
chce zaproponowa utworzenie komisji inwestygacyjnej ze swoim udziaem.
Na zapytanie, czy moe doj do wybuchu powstania w okrgach
niemieckich, odpowiada SdP przeczco. Dyscyplina partyjna jest doskonaa i
wystarcza dla utrzymania ludzi w ryzach. A poza tym powstanie nie powinno
by potrzebne".
Wedug informacji, posiadanych przez SdP, rzd czeski nosi si z zamiarem
zwrcenia si w najbliszych czasach do mocarstw sygnatariuszy traktatu
mniejszociowego4 z wnioskiem desygnowania jakiej komisji inwestygacyjnorozjemczej, ktra miaaby zbada bezstronnie caoksztat sytuacji mniejszoci
narodowych w Czechosowacji. Do udziau w tej komisji rzd czeski zamierza
jakoby zaprosi take ssiadw Czechosowacji tj. Rzesz, Polsk i Wgry. SdP
do tej myli odnosi si negatywnie.
Czynniki kierownicze SdP ucieszyy si bardzo owiadczeniem pana ministra
o autonomii5 i z duym uznaniem wyraaj si o przejawach aktywnoci
mniejszoci polskiej w ostatnich czasach. Natomiast z trosk mwi o
nieuchronnej bliskiej mierci Hlinki i przyszoci stronnictwa autonomistw
sowackich. Wedug ich informacji pose Tiso wybiera si w najbliszej
przyszoci do Rzymu, by stara si wysondowa intencje Mussoliniego co do
Sowacji. Najwicej zaufania zdaje si budzi w SdP pose Sidor.
Ostatnie kontakty SdP z Budapesztem day cakiem wyrane wraenie
ogromnego przypieszenia ewolucji pogldw miarodajnych czynnikw
wgierskich na problem Czechosowacji. Z caym naciskiem kierownictwo SdP

stwierdza, e czynniki rzdowe wgierskie bior obecnie pod uwag jedynie
rozwizania najbardziej radykalne. Odniosem wraenie, e nawet dla SdP jest
to troch za dobrze". Co do Sowacji, to zdaniem mego informatora Budapeszt
si waha midzy inkorporacj" Sowacji, a nadaniem jej pewnego rodzaju
autonomii. SdP natomiast wydaje si by za tym drugim rozwizaniem, albo te
podziaem Sowacji midzy Polsk i Wgry.
Bardzo ciekawe wydao mi si wreszcie przyznanie, e SdP posiada w
Foreign Office bardzo wpywowego i oddanego przyjaciela6.
1
Samorzd.
Jeli nie zdarzy si nic nieprzewidzianego.
3
Przeforsowa si.
4
Czechosowacja, podobnie jak Polska cznie z traktatem pokojowym musiaa podpisa
w Wersalu w 1919 r. traktat mniejszociowy, przewidujcy zasady ochrony praw mniejszoci
narodowych.
5
Zob. dok. nr 27 przypis 1.
6
Kopia: AAN, Ambasada RP w Berlinie 17, k. 21-25. Inne dokumenty na ten temat zob.
AAN, MSZ 5477.
2

zrnicowanych nastrojach w spoeczestwie czeskim po Anschlussie.
Poufne
Czeska opinia publiczna nie spodziewaa si tak szybkiego przeprowadzenia

Anschlussu, a w ostatnich czasach dziki prasie miaa nadziej, e
Schuschniggowi uda si znowu uratowa niepodlego Austrii. To te wypadki
austriackie wywary w Czechosowacji piorunujce i przygnbiajce wraenie.
Charakterystyczna jest jednak reakcja rnych czci spoeczestwa czeskiego
na te wypadki.
Najwiksze przygnbienie i pesymizm ogarn sfery rzdowe, ktre najlepiej
orientuj si w sytuacji. Koa te nie wytrzymay nerwowo i zostay ogarnite w
pierwszej chwili panik i powtpiewaniem, czy Czechosowacji uda si w
obecnej formie na duszy czas zachowa. Mimo to koa te, chocia w gruncie
rzeczy wydaj si zdecydowane kapitulowa, przynajmniej o ile chodzi o
rozwizanie kwestii niemieckiej, nie zdecydoway si na obranie jakiej linii
postpowania, ogldajc si przede wszystkim na pomoc z zagranicy. Wypadki
polsko-litewskie odebray duo iluzji co do pomocy rosyjskiej, Francja, mimo,
e pewne francuskie koa lewicowe wywieraj na Czechosowacj wpyw w
kierunku nieustpliwoci wobec da niemieckich obiecujc natychmiastow
pomoc, nie wzbudza ju takiego zaufania, tak, e czechosowackie koa
oficjalne, przede wszystkim Hrad, zwrciy ca uwag na Angli i staraj si
prowadzi tak polityk, by zapewni sobie pomoc angielsk. Mow

Chamberlaina1 staraj si tu komentowa jako zapewnienie, e Anglia
Czechosowacji, o ile ta speni pewne dania mniejszoci, nie opuci. Jednak
rzd nie moe si na razie zdecydowa na wyran polityk w tej sprawie. W
mowie swej Hoda; nic waciwie konkretnego Niemcom nie obieca2. W tej
sytuacji rzd uciek si do mechanicznego rodka ogoszenia jednomiesicznego
tzw. wielkanocnego treuga dei" zakazujc w tym czasie wszelkiej publicznej
dziaalnoci politycznej.
O ile chodzi o samo spoeczestwo czeskie to naley podzieli je na dwie
grupy:
wikszo, zoona z szerokiej masy ludnoci, mimo pewnego zrozumiaego
zdenerwowania, przyja wypadki na terenie miejscowym oraz ewolucj w onie
mniejszoci z zadziwiajcym spokojem. Szary czowiek, karmiony od paru lat
propagand o koniecznoci obrony pastwa, jest w gruncie rzeczy do tej obrony
przygotowany, przy czym propaganda partii lewicowych idzie w kierunku
utwierdzania go w przekonaniu, e koncesjami do niczego si nie dojdzie, a w
razie wojny Rosja, Francja i Anglia stan u boku Czechosowacji i obroni j od
najazdu. Jest to mona powiedzie panujca, popularna wersja.
Wrcz przeciwne nastroje panuj wrd klas posiadajcych i stronnictw
prawicowych, przy czym charakterystyczne jest, e najbardziej defetystycznie
nastrojone s drobne grupy skrajnie nacjonalistyczne, gdzie jawnie si mwi o
koniecznoci odstpienia Sudetw, o unii z Polsk etc. Rwnie stronnictwo
agrarne w przeciwiestwie do lewicy, ktra tak jak gdyby pchaa do katastrofy,
gotowe jest na jak najdalej idce koncesje, byle unikn wojny. Jedn z
pierwszych takich koncesji byaby autonomia dla mniejszoci oraz zerwanie z
Sowietami, choby w formie faktycznej anemizacji przymierza. Naley jednak
przyzna, e na takie koncesje przygotowani s przede wszystkim przywdcy,
wrd szerokiej ludnoci panuj raczej nastroje bojowe. Trudno jest na razie
przewidzie, czy miesiczny rozejm polityczny przyczyni si do dalszego
wyjanienia nastrojw opinii publicznej i czy rzdowi uda si w tym czasie
przygotowa j do przyjcia niezbdnych koncesji, czy te komunici i partie
lewicowe wykorzystaj ten okres do cichej propagandy oporu. Momentem
niebezpiecznym w tym wszystkim jest fakt rozdania broni take organizacjom
lewicowym, a wic w danym wypadku bojowym" i otrzymujcym po czci,
jak komunici, wskazwki z zewntrz.
1
Por. dok. nr 22.

Prawdopodobnie chodzi o przemwienie wygoszone w parlamencie 4 marca 1938 r.,
Por. dok. nr 12.
2
32. 1938 kwiecie 4, Praga. Raport nr 7/C/8 K. Pape o zarzdzeniach

wojskowych w Czechosowacji po Anschlussie. Tajne
W zwizku z sytuacj midzynarodow spowodowan Anschlussem, rzd

tutejszy poczyni obszerne zarzdzenia natury wojskowej. Mobilizacji nie
ogoszono i wszystkie zarzdzenia rzd stara si utrzyma w tajemnicy tak, e
nie doszo do opublikowania stanu pogotowia wojennego w myl ustawy o
obronie pastwa, gdy obawiano si reakcji midzynarodowej na taki krok.
Tym nie mniej na caym pograniczu wprowadzono ade factoa stan pogotowia
w garnizonach i umocnieniach granicznych, niektre oddziay z centrum kraju
przesunito w kierunku granicy, zmobilizowano C.P.O. (cywiln obron
przeciwlotnicz) i rozdano bro organizacjom przysposobienia wojennego i
bojwkom czeskich partii koalicyjnych. W wielu miejscowociach pogranicza
niemieckiego funkcjonariusze komunistyczni przechwalaj si, e i komunici
objci s stanem pogotowia.
Mimo, e na skutek interwencji niemieckiej i protestw ze strony SdP rzd
wiadomo o uzbrojeniu czeskiej ludnoci cywilnej dementuje, ludno ta bro
posiada i pogotowie wojskowe nie zostao dotd odwoane1.
a a
Kopia: AAN, Ambasada RP w Berlinie 56, k. 29.

dla K. Pape o rozmowie z ks. A. Hlink. Tajne
W wykonaniu instrukcji z dnia 28 marca br.1 otrzymanej w czasie pobytu w

Uhorodzie, mam zaszczyt zakomunikowa, e dnia 2 bm. wieczorem
przyjechaem do Ruomberku. W kole katolickim usyszaem, e stan zdrowia
ks. Hlinki jest tak powany, e zrezygnowa on nawet z kadodziennej partii
preferansa w Kole. Nazajutrz w czasie mszy w. koci by przepeniony.
Przystpowao do komunii w. 5 000 mczyzn spord inteligencji, chopw, a
zwaszcza robotnikw. Dziaalno ks. Hlinki jako duszpasterza uwidaczniaa
si w caej peni. Ks. Hlinka wygosi kazanie. Pierwsza jego poowa dotyczya
spraw religijnych, lecz druga nosia wybitny charakter mowy politycznej.
Udowodni on, e nard sowacki nie musi walczy o uznanie jego odrbnoci,
gdy nard istnieje od stuleci i tego faktu nikt nie obali. Wzywa do jednoci,
wskazujc na konieczno wykazania w tych chwilach historycznych caemu
wiatu jednolitej woli narodu. Zakoczy sowem: Nikt narodu sowackiego nie
zniszczy. Nard sowacki by, jest i bdzie. Amen".
Po mszy udaem si na plebani, gdzie miaem okazj rozmowy w cztery

oczy. Na wstpie ks. Hlinka z wesooci i widocznym zadowoleniem wskaza
na kopoty, w ktrych si znaleli Czesi. Prawdopodobnie rozejdziemy si.
Wszyscy dobrzy patrioci sowaccy walczyli z Czechami: Bernolak, Str, Hoda
czy Hurban. I my musimy z nimi walczy dalej. To jest naszym obowizkiem.
Dobry, uczciwy czowiek, a zwaszcza ssiad, bdzie zawsze naszym bratem.
Takimi s dla nas przede wszystkim Polacy".
Po tej rozmowie zoyem ks. Hlince owiadczenie zlecone mi przez pana
ministra. Nie ukrywa swej radoci, skadajc mi w ciepych sowach
podzikowanie i proszc o podzikowanie komu naley" w jego imieniu.
Zwaszcza gbokie wraenie wywar na nim zwrot, mwicy o traktowaniu
przez nas problemu Sowacji jako caoci oraz o yczliwym naszym
zainteresowaniu wszelkimi objawami formowania si pastwowoci sowackiej.
Mwi o tym dugo i z widocznym wzruszeniem, podnoszc zwaszcza, e
traktowanie przez nas sprawy sowackiej jako caoci jest dowodem uczciwoci
stosunku Polakw do Sowakw. Owiadczy, e rozumie znaczenie dla
Sowakw obecnych wypadkw historycznych i z zajtego przez niego
stanowiska nigdy nie ustpi.
Dalsza arozmowaa dotyczya szerszej interpretacji zoonego przeze mnie
owiadczenia, w czasie ktrej specjalnie podkrelaem konieczno
wykazywania przez Sowakw wobec caego wiata istnienia dojrzaego
politycznie narodu sowackiego i zdecydowanej woli do samodzielnego bytu.
Po tym ks. Hlinka uskara si bardzo na stan swego zdrowia i cierpienia
fizyczne, o czym zwykle nie lubi mwi. Rzeczywicie jego wygld robi jak
najgorsze wraenie. Czowiek ten waciwie ledwo chodzi. Gdyby to byo ju
zakoczenie jego przewlekej choroby raka to na jego mierci mogaby
bardzo skorzysta Praga. Niestety, staoby si to w czasie, gdy nard sowacki
najbardziej potrzebuje jego kierownictwa.
Jak wielkie wraenie wywaro na Hlince moje owiadczenie dowodzi to, e
niezwocznie po naszym poegnaniu napisa list do Sidora, w ktrym wyraa
rado z mej wizyty, podkrela wano tego spotkania i poleca Sidorowi
utrzymywanie jak najcilejszego kontaktu ze mn.
W dniu wczorajszym spotkaem si z Sidorem, ktry mi pokaza list Hlinki i
prosi o powtrzenie owiadczenia. By rwnie jak Hlinka wzruszony jasnoci
postawienia sprawy i nazwa go historycznym momentem dla Sowakw",
gdy jest to pierwsze sformuowanie naszego stanowiska wobec Sowakw. .
a a
- Dopisano odrcznie w miejsce skrelonego sowa: interpretacja.

Zob. dok. nr 24.

dla K. Pape o projekcie wyjazdu K. Sidora do Polski celem
przeprowadzenia rozmw politycznych. Tajne
W raporcie swym z dnia dzisiejszego nr 11/C/151 wspomniaem o uchwale

prezydium stronnictwa ludowego delegowania posa Sidora do Warszawy celem
poinformowania sfer oficjalnych i spoeczestwa polskiego o sprawie
sowackiej i deniach narodu sowackiego jeli idzie o przyszo.
Sidor wyobraa sobie ten zajazd w ten sposb, e uda si do Warszawy na
par dni przed przyjazdem do Gdyni delegacji Sowakw amerykaskich2 (Sidor
bdzie kierownikiem-wycieczki sowackiej, ktra si uda na przywitanie do
Gdyni powyszej delegacji.) Chciaby przy tej okazji spotka si z
najwybitniejszymi osobistociami polskiego ycia politycznego oraz uzyska
wywiad z panem ministrem spraw zagranicznych. By moe, e zoy oficjaln
deklaracj ks. Hlinki co do stosunku Sowacji do Polski. Prosz pana ministra o
instrukcj, czy mam na niego wpywa pod tym wzgldem.
Myli rwnie o tym, czy nie naleaoby w imieniu ks. Hlinki zoy
podzikowanie panu prezydentowi Rzeczypospolitej za nadane mu w roku
ubiegym wysokie odznaczenie3. Sidor oczekuje mojej rady w tej sprawie i
dlatego prosz pana ministra o instrukcj rwnie w tej sprawie.
1
Zob. AAN, MSZ 5454, k. 119-122.

Zob. dok. nr 7.
3
29 wrzenia 1937 r., konsul RP W. aciski wrczy w Bratysawie ks. A. Hlince
Wielk Wstg Orderu Odrodzenia Polski.
2
35. 1938 kwiecie, 7, Warszawa. Telegram szyfrowy nr P.III.13/C/I/9

J. Becka do K. Pape w sprawie rozmowy z M. Hod
Receptus raport 52/C/51

Prosz2 nie poszukiwa kontaktu, odkadajc t rozmow na dalszy etap.
W razie rozmowy z inicjatywy Hody, prosz powtrzy formuk.
1
2
Zob. dok. nr 27.

Wydzia Szyfrw otrzyma o godz. 20.00, wysa o godz. 21.30 za nr 27.

dla K. Pape o naradach w sprawie ustalenia taktyki Ruskiej Partii
Autonomicznej. Tajne
Kopia, maszynopis AAN, Konsulat RP w Uhorodzie 11, k. 56
W wykonaniu instrukcji z dnia 3 marca br. nr 11-a/C/9 mam zaszczyt

zakomunikowa, e zgodnie z poleceniem pana ministra odbyem z panem
konsulem Chaupczyskim narady w dniu 30 i 31 marca br.
Narada dotyczya przede wszystkim ewentualnego udziau przedstawicieli
Ruskiej Autonomnej Partii Fencika w uroczystociach bratysawskich z okazji
20-lecia umowy pittsburskiej oraz moliwoci jej wczenia do wsplnej akcji
stronnictw autonomistycznych i mniejszociowych w Sowacji i na Rusi
Podkarpackiej. Poinformowaem pana konsula Chaupczyskiego, e odbyem
ju dwie rozmowy na ten temat z przywdcami stronnictwa ks. Hlinki (przede
wszystkim z posem Sidorem), "ktrzy nie wykazuj adnego zainteresowania t
spraw. Zaznaczaj oni susznie, e porozumienie mniejszoci z powyszym
stronnictwem moe sprowadza si jedynie na teren Sowacji, gdzie te
mniejszoci zamieszkuj, za ramy porozumienia okrelaj postanowienia
umowy pittsburskiej, ktra w ogle nie dotyczy Rusi Podkarpackiej. Nie widz
oni tedy ani celu ani podstaw wsppracy z Rusk Parti Autonomn, ktrej
program i dziaalno dotyczy wycznie terenu Rusi Podkarpackiej. Zreszt,
przyszy los tego kraju jak dotd mao ich interesuje. Maj zwaszcza obecnie
duo wasnych kopotw i zada do spenienia i nie chcieliby przecia
siebie kopotami, nie majcymi ich zdaniem nic wsplnego ze spraw
sowack. Wsppraca z rusiskim stronnictwem Brody'ego jest uzasadniona,
gdy jego dziaalno rozszerza si na terytorium wschodniej Sowacji, gdzie w
czasie ostatnich wyborw uzyskao ono okoo 70 000 gosw. Niewtpliwie do
cakowicie negatywnego stanowiska w tej sprawie przyczynia si w pewnej
mierze rwnie niepopularno osoby Fencika, ktrego np. ks. Hlinka
nienawidzi, za pose Sidor czuje do niego odraz.
Pan konsul Chaupczyski rwnie zapatruje si do pesymistycznie na
widoki wsppracy stronnictwa Fencika ze stronnictwem ks. Hlinki i in. Tym
nie mniej, aby wyczerpa wszystkie moliwoci, postanowilimy przedoy
panu ministrowi do aprobaty wniosek, aby tytuem dalszej prby stronnictwo
Fencika, niby z wasnej inicjatywy, zaproponowao swj udzia w
uroczystociach bratysawskich. W razie aprobaty tego wniosku przez pana
ministra, pan konsul Chaupczyski zrobi co naley, za ja bd si stara
jeszcze raz skoni dziaaczy sowackich do przyjcia tej propozycji.
W dalszym cigu narady omwilimy szczegowo sytuacj na terenie
wschodniej Sowacji oraz rozpatrywalimy moliwoci naszej dziaalnoci na
tym
terenie.
Skonstatowalimy,
e
kraj
koszycki
jest
do
sczechosowakizowany. Autonomistw sowackich jest tu stosunkowo mao,
zwaszcza, e spora ilo Sowakw o przekonaniach narodowych naley do

stronnictw centralistycznych, panujcych tu wszechwadnie. Autonomici nie
wytrzymujc naporu centralistw, zwaszcza po aferze Tuki1, ustpili bezradnie
i zaniedbali ten teren jeli idzie o partyjn prac organizacyjn. Tym nie mniej
kraj ten jest w znacznej mierze polonofilski. Tumaczy to naley tym, e w
stronnictwach centralistycznych, zwaszcza w agrarnym, przewaa element
sowacki.
Propaganda polska, zwaszcza kulturalna, znajdowaaby tu tedy podatny
grunt. Z chwil jednak skasowania naszej placwki w Koszycach2 praca na tym
polu stopniowo zamieraa, za po praskiej kampanii antypolskiej w latach 193536 zupenie ustaa. Rozwiniciu wikszej dziaalnoci placwce bratysawskiej
stoi na przeszkodzie znaczna odlego (okoo 500 km) oraz przynaleno byej
upy koszyckiej do okrgu uhorodzkiego, za kierownikowi Konsulatu w
Uhorodzie utrudnia tu dziaalno zgoa odmienny charakter zada na terenie
Rusi Podkarpackiej. Uzgodnilimy, e mimo wyej wymienionych przeszkd
mona-by poczyni prby wznowienia naszej dziaalnoci w terenie na
odcinkach propagandy kulturalnej, zblienia polsko-sowackiego, wsppracy na
platformie katolicyzmu oraz akcji antykomunistycznej. W tym celu kady z nas
sporzdzi w cigu jednego do dwch miesicy ewidencj Sowakw, nadajcych
si do wsppracy na wyej wspomnianych odcinkach. Po zakoczeniu tej pracy
bdzie mona dopiero osdzi w jakich rozmiarach i w jakiej formie wznowimy
nasz dziaalno w kadej poszczeglnej dziedzinie. Naley tedy przypuszcza,
e dalsza narada moja z panem konsulem Chaupczyskim mogaby odby si w
Bratysawie w kocu maja3.
1
5 padziernika 1929 r. aktywista Sowackiej Partii Ludowej Hlinki, V. Tuka, zosta

skazany na 15 lat wizienia za dziaalno na rzecz Wgier.
2
Agencj Konsularn RP w Koszycach zlikwidowano w 1931 r.
3
Zob. take inne dokumenty w teje teczce.
37. 1938 kwiecie 12, Warszawa. Telegram szyfrowy z instrukcj J.

Becka dla Poselstwa RP w Belgradzie w sprawie stanowiska Jugosawii
wobec zagroenia Czechosowacji
Prosz meldowa bezzwocznie wszystkie wiadomoci jakie otrzyma pan

pose co do ewentualnego stanowiska Jugosawii w razie czynnego
zaangaowania si Wgier przeciw Czechosowacji.
Wewntrzne wydarzenia w Czechach wskazuj na proces rozkadowy, ktry
moe uczyni spraw aktualn bez bezporedniej agresji niemieckiej.
Rzym moim zdaniem przecenia swoje wpywy w Belgradzie i interpretuje
owiadczenia
Stojadinowiia
jako
desinteressement
w
sprawie
czechosowackiej, co nie znajduje potwierdzenia w opinii Budapesztu.
Rumunia wedug naszych informacji uzaleniaby swoje postpowanie od

Jugosawii1.
1
Wydzia Szyfrw otrzyma tekst o godz. 20.45, wysa o godz. 24.00 za numerem 19.
38. 1938 kwiecie 12, Waszyngton. Raport nr 3/SZ-tjn-9 J. Potockiego

o rozmowie z W. C. Bullittem dotyczcej polityki Polski wobec
Czechosowacji oraz innych zagadnie europejskich. Tajne
Dzisiaj odbyem dusz rozmow z ambasadorem Bullittem, ktry przyby

do Stanw Zjednoczonych przed paroma tygodniami na urlop. W midzyczasie
by Bullitt z prezydentem Stanw Zjednoczonych Rooseveltem na
dwutygodniowej kuracji w poudniowych Stanach. Poniewa prezydent
Roosevelt osobicie bardzo lubi ambasadora Bullitta, i od niego wprost
otrzymuje wiadomoci o polityce europejskiej, zatem uwagi Bullitta s cenne i
pragn je przedoy w streszczeniu panu ministrowi.
Oglnie Bullitt ocenia sytuacj europejsk spokojnie, tak, e nie przewiduje
moliwoci wojny. Powiedzia jedynie, e duo zaley od tego, jak Hitler
rozegra spraw z Czechosowacj, gdy wedug jego zdania sztab
francuski, ktry jest miarodajny w decyzjach, honorem swoim zarczy pomoc
Czechosowacji w razie agresji ze strony Niemiec i powiada Bullitt jest on
przekonany, e sztab francuski dotrzyma tej obietnicy w zupenoci i zaatakuje
Niemcy mimo ogromnych fortyfikacji ze strony niemieckiej, ktre rwnaj si
co do doskonaoci linii Maginota. Jednak powiada Bullitt Hitler jest zbyt
dobrym graczem i psychologiem by dopuci do wojny, i e on nie pjdzie na
wojskowe zaatakowanie Czechosowacji, a natomiast domowymi sposobami i
nastrojami wrd Niemcw sudeckich doprowadzi do powolnego jej rozkadu.
Bullitt powiedzia w tym miejscu, e zapewne i Polska pragnie w takim
wypadku zaanektowa Polakw z za Olzy i przyczy to terytorium do Polski.
Odpowiedziaem, e zawsze bylimy zadowoleni z naszych granic i nie
mamy w stosunku do Czechw terytorialnych aspiracji; natomiast Polska uwaa,
e Praga staa si central wywrotowej propagandy komunistycznej, i e
wszelkimi sposobami nielegalnymi dopuszcza si Czechosowacja niemal za
wiedz rzdu rnych sposobw do przerzucania komunistycznych elementw
przez zielon granic, i e rzd czechosowacki patrzy na to przez palce; zatem
nasza niech do Czechosowacji obecnie polega gwnie na nieposzanowaniu
ssiedzkich stosunkw i mieszaniu si za pomoc Kominternu do podwaania
autorytetu pastwa.
Bullitt powiedzia, e jest to zupenie suszne, e rwnie mia takie
wiadomoci, ale mimochodem jak przypuszczam chcia si dowiedzie
czy nie mamy wzgldem Czechosowacji terytorialnych aspiracji.
Co do Polski, wyraa si Bullitt z wielk admiracj odnonie polityki

zagranicznej prowadzonej przez pana ministra, oraz dowiadywa si
szczegowo o incydencie litewskim. Po moim owiadczeniu w sprawie Litwy i
o podjciu normalnych stosunkw dyplomatycznych, komunikacyjnych itd.,
powiedzia Bullitt, e uwaa, i chwila bya wietnie wybrana aby ten
niemoliwy stan, istniejcy od osiemnastu lat, by nareszcie znormalizowany.
Mwi, e przed paroma laty by w Kownie i widzia si z tamtejszymi liderami,
u ktrych zawsze zauwaa niezrozumiae i nieprzejednane stanowisko wobec
Polski. Stan ten zmieni si bezwzgldnie, z korzyci dla pokoju.
Nadmieni Bullitt, e osobicie zna bardzo dobrze posa litewskiego w
Moskwie i uwaa go za czowieka najlepiej poinformowanego o stosunkach
rosyjskich wewntrznych jakiego zna. Jest to podobno literat, piszcy dziea po
rosyjsku i znajcy znakomicie jzyk rosyjski. Bullitt powiedzia, e ten pose
litewski da zna do Kowna, i Litwa nie moe liczy na adn pomoc ze strony
Sowietw gdyby Polska chciaa nawet ornie wystpi przeciw Litwie w razie
nie przyjcia ultimatum polskiego. To owiadczenie posa litewskiego w
Moskwie spowodowao panik w Kownie i przyjcie postulatw polskich.
Bullitt twierdzi dalej, e Niemcy pjd obecnie w kierunku poudniowym, i
e ta droga ekspansji w kierunku Wgier i Rumunii jest najatwiejsza do
przeprowadzenia. Co do Polski, to mwi Bullitt nie przypuszcza zupenie
by Niemcy w jakikolwiek sposb chcieli zadrani stosunki z Polsk, gdy
strategicznie Polska broni lew flank niemieck od strony wschodu i dlatego
pozycja Polski jest dla Niemiec nadzwyczaj wana. Zapyta mnie si o Gdask i
czy prawd byo, e byy jakie rozmowy midzy Polsk a Niemcami w sprawie
zamiany Gdaska i Kajpedy w ewentualnie przyszym czasie.
Odpowiedziaem, e o takiej kombinacji nic nie syszaem i e prasa
amerykaska jedynie je podnosia w chwili gdy zachodzia obawa, e Litwa nie
przyjmie polskiego ultimatum, a e natomiast co do Gdaska to wiem
pozytywnie, e pomidzy Polsk a Rzesz Niemieck sprawa Gdaska i
zabezpieczenia praw Polski w Gdasku bya definitywnie przez pana ministra w
trakcie jego pobytu w Berlinie po Nowym Roku zaatwiona1.
Nastpnie mwi ambasador Bullitt o Rosji Sowieckiej, na ktr zapatrywa
si wysoce negatywnie, przy czym nadmieni, e wprowadzenie obecnie
komisarzy politycznych do poszczeglnych dowdztw armii pogbi i zaostrzy
jeszcze dezorganizacj czerwonej armii. Podkreli przy tym, e sowiecka armia
wedug jego przekonania jest zupenie niezdolna do jakichkolwiek
ofensywnych wystpw, natomiast w razie zaczepnym na terytorium rosyjskim,
byaby niebezpieczna. Specjaln wag przywiza Bullitt do armii na Dalekim
Wschodzie pod dowdztwem Blchera, przy czym nadmieni, e jest to najlepiej
wyposaona i najwietniejsza jednostka armii czerwonej, ktra by bezwzgldnie
pobia Japoczykw gdyby doszo tam do konfliktu z Japoni. Twierdzi jednak
Bullitt, e Japonia jest obecnie bardzo osabiona z powodu przeduajcej si
wojny w Chinach, i e zatem agresja Japonii przeciwko Blcherowi jest
niepodobna, ale dwa razy podkreli, e bez wtpienia, przy ofensywnym

wystpie, sowiecka armia by wygraa, a Japoczycy odnieliby wielk porak.
Dalej pyta si Bullitt o spraw ydowsk w Polsce. Opowiedziaem mu
mniej wicej jak si ona obecnie przedstawia, i e jestemy cigle w impasie,
gdy mimo najlepszych chci, nie widz by byy jakie moliwoci emigracji
dla ydw, gdy nikt ich nie chce przyj.
Bullitt powiedzia, e wielki bd zrobia Anglia z Palestyn, e ydom nie
oddaa duego i spokojnego terytorium, a wprowadzajc ydw na terytorium
arabskie, wywoaa sztuczn walk pomidzy Arabami i ydami i doprowadzia
do stanu embrionalnego Palestyn, z ktrego ani Arabowie, ani ydzi nie s
zadowoleni. Nie widzi zatem monoci, by emigracja ydowska moga si
rozwija w Palestynie. Poza tym jednak, mwi, s due przestrzenie w
Ameryce Poudniowej, ktre czekaj tylko na zaludnienie i jedynie tam pastwa
mogyby przyj emigrantw w wikszej iloci.
Powiedziaem, e czsto z prezydentem Rooseveltem rozmawiaem w tej
sprawie i e prezydent poruszy bardzo suszn i wan koncepcj stworzenia
instytucji kredytowej dla wspomoenia emigrantom wyjedajcym z Polski'.
Do tej pory jednak finansjera ydowska nie zebraa tych pienidzy.
Bullitt przypuszcza, e w wiecie przyjdzie do dalszej zaostrzonej walki
przeciwko ydom we wszystkich krajach, ale bez planu by wiadomo byo gdzie
i w jaki sposb ich ulokowa.
Wracajc do spraw Stanw Zjednoczonych, powiedzia Bullitt, e prezydent
Roosevelt, mimo ostatnich poraek na terenie parlamentu, zawsze zajmuje
dominujce stanowisko, i e on swoj inteligencj, mdroci i kultur
przewysza o niebo cae swoich ministrw, administracj i parlament.
Natomiast nieszczciem prezydenta jest, e nie ma on ludzi, ktrzy by
rozumieli jego intencje i ktrzy by mogli wsppracowa i wykonywa swoje
myli. Bullitt mwi jako przykad, e w Polsce jest warstwa ludzi o niskiej
kulturze, ale ci ktrzy rzdz pastwem i s odpowiedzialni za jego losy, maj
ogromn kultur i wiadomo poczucia pastwowego. Natomiast w Ameryce
jest prezydent i jest ogromna warstwa stanu redniego, ktra ma zamione
horyzonty i w ogle nie wie co si na wiecie dzieje, a warstwa ludzi bogatych,
ktra by moga mie wpywy na losy Ameryki, jest zbyt reakcyjna i
zmaterializowana i wystpuje gupio i nieroztropnie wobec prezydenta, nie
rozumiejc, e prezydent jest wanie tym czowiekiem, ktry chce uratowa
kapitalizm w Ameryce, a nie doprowadzi kraj do chaosu i upadku.
Mam wraenie z caego przebiegu rozmowy, e Bullitt ma ochot zaj tutaj
w Ameryce jakie powane stanowisko w rzdzie; nawet, jak syszaem, ma
pewne zakusy na wybr na prezydenta w roku 1940. Twierdzenia tego jeszcze
nie sprawdziem, lecz nie jest to niemoliwe. W kadym razie zauwayem, e
ociga si z wyjazdem do Parya i e na pewno, jeli nawet wrci, to dugo tam
nie pozostanie. Zbyt dobre i serdeczne stosunki cz go z prezydentem
Rooseveltem i mam wraenie, e on uwaa siebie ju dzi obecnie nie tylko za
doradc, ale te za wanego porednika dla przeprowadzenia pewnych myli

prezydenta.
1
Zob. dok. nr 3-6.
39. 1938 kwiecie 13, Praga. Raport nr 7/C/9 K. Pape w sprawie

stanowiska armii czechosowackiej w okresie Anschlussu. Tajne
Powoujc si na raport nr 7/C/7 z dnia 4 kwietnia 1938 r.1 pragn jeszcze

scharakteryzowa krtko stanowisko armii czechosowackiej w czasie i po
kryzysie austriackim. Dowdztwo armii przyjo rozgrywajce si u granic
czechosowackich wypadki ze spokojem, nie tracc nerww, oraz mimo
niechci, a nawet ostrej opozycji pewnych generaw, usuchao wszelkich
dyrektyw rzdu, zdajcych do ukrycia ewentualnych przygotowa wojennych,
ktrych ujawnienie ze wzgldw politycznych byoby niewygodne i
niebezpieczne dla polityki zagranicznej. To ukryte pogotowie wykazao du
sprawno armii i zostao szybko i bez przeszkd przeprowadzone. Duch armii
okaza si dobry, karno mimo zwikszonego zainteresowania si oficerw
sprawami politycznymi oraz czsto burzliwych dyskusji w korpusie oficerskim
zostaa zachowana.
Rwnie nie zauwaono w armii nastrojw defetystycznych. Armia
czechosowacka okazaa si odporniejsza nerwowo od politykw, ktrzy w
pierwszej chwili potracili gowy, gdy tymczasem dowdztwo zajo si
przeprowadzeniem pewnych bezporednich rodkw ostronoci, ale ani nie
zostao ogarnite panik, ani nie posuno si do poczynienia pewnych
nierozwanych krokw, mogcych sytuacj zaostrzy.
Wedug posiadanych informacji na og duch armii jest nadal dobry.
1
Zob. dok. nr 31.
40. 1938 kwiecie 15, Warszawa. List szyfrowy T. Kobylaskiego do

Poselstwa RP w Pradze wyjaniajcy przyczyny przejciowego
wstrzymania ruchu turystycznego na granicy polsko-czechosowackiej
Przejciowe1 wstrzymanie ruchu na podstawie przepustek turystycznych

nastpio w zwizku z moliwoci przenikania osb pozbawionych
obywatelstwa polskiego i niepodanych z terenu austriackiego. Zawiadomiono
o tym tutejsze Poselstwo czeskosowackie. Szczegy zna Konsulat w Pradze,
pismo E III 729/17/8.
1
Wydzia Szyfrw otrzyma tekst o godz. 14.00, wysta o godz. 15.00 za nr 16.
41. 1938 kwiecie 16, Belgrad. Telegram szyfrowy nr 11 R.

Dbickiego w sprawie stanowiska Jugosawii w wypadku ataku Niemiec na
Czechosowacj. Tajny
Receptus1 telegram szyfrowy nr 19 (G.M.)2.

Jeeliby akcj wgiersk przeciwko Czechosowacji poprzedzia agresja
niemiecka, ktra nie obowizuje Jugosawii do pomocy, to rzd tutejszy, moim
zdaniem, wysunie szereg argumentw, uzasadniajcych niemono
wypenienia zobowiza paktu Maej Ententy w zmienionych warunkach,
przede wszystkim 300-kilometrowej granicy z Niemcami. Na razie rzd
jugosowiaski nie ma potrzeby zajcia jasnego stanowiska i ograniczajc si do
pilnej obserwacji wypadkw przypisuje du wag reakcji Woch, Polski i
Rumunii. Charakterystyczne s jednak poufne instrukcje dane prasie rzdowej,
by drukowaa materia negatywny o Czechosowacji, w szczeglnoci
defetystyczne gosy francuskie. Istotna sia Rumunii i jej tendencje s tu
nieznane i oceniane sceptycznie.
Premier mwi mi, e nie uwaa sprawy Czechosowacji za aktualn,
motywowa jednak to zaabsorbowaniem Niemiec skomplikowanymi sprawami
austriackimi3.
1
Otrzymano 16 kwietnia godz. 9.00,

Zob. dok. 37.
3
Nr GMS 1144.
2
42. 1938 kwiecie 20, Praga. Raport nr 52/C/9 K. Pape o rozmowie z

E. Eisenlohrem w sprawie przygotowa do podziau stref interesw w
Rozmawiajc ostatnio z posem niemieckim o sytuacji odniosem oglne

wraenie, e pogldy p. Eisenlohra na temat Czechosowacji ulegy od czasu
naszej rozmowy z dnia 26 marca 1938 r. do wyranej ewolucji. Zaczai od
tego, e koniecznemu procesowi dezintegracji tego kraju trzeba by nada, o ile
monoci, formy pokojowe. Wydaje mu si, e w nadchodzcych rokowaniach z
SdP Hoda gotw jest na wszystkie koncesje, byle tylko zachowa granice
pastwa. Zachodzi jednak niebezpieczestwo, e koncesje mog przyj za
pno, o ile w ogle Hoda potrafi je przeforsowa. Na razie SdP da
Selbstyerwaltung"1, godzc si nawet na uznanie Pragi jako stolicy. Jest to
koncepcja Gauyerfassung"2, co w rodzaju Szwajcarii, ktr obecnie
opracowuj bliej prawnicy.
Z pewnych oznak sdzi mona, e prezydent Bene nie jest jeszcze tak
dalece dojrzay". Podchodzc do tego problemu po swojemu Bene wydaje si
przypuszcza, e ca spraw mona jeszcze zaatwi rodkami technicznymi.
Das kann ein verhangnissvoller Irrtum werden3. Znan jest zaleta czy wada
Benea, ktr mona okreli jako Beharrlichkeit"4. Jedno wydaje si by
pewne, e Bene chce mie dossier w porzdku na wypadek ostatecznoci i e
opr zdecydowany jest stawia tylko w wypadku ostatecznoci, tj. wyranej
inwazji. Lewica czeska moe by w pewnych warunkach niebezpieczestwem.
W prowincjach niemieckich zachodz tymczasem doniose zmiany
faktyczne. SdP wspdziaa ju de facto z wadzami w utrzymaniu porzdku. W
dniu plebiscytu austriackiego 10 bm.5 stan cichy ukad midzy Ministerstwem
Spraw Wewntrznych i SdP, e policja nic nie bdzie robi bez porozumienia z
czynnikami kierowniczymi SdP. Jest to waciwie wstp do czego, co mona
by nazwa faktycznym Anteil an der Gewalt"6. Po wyborach gminnych, gdy
SdP przejmie de facto administracj gminn w swoje rce, przejmie waciwie
de facto i wadz. Rwnolegle do tego procesu idzie inny: czescy mieszkacy
prowincji niemieckich, nalecy do wolnych zawodw, a wic kupcy,
przemysowcy, lekarze, adwokaci, zaczynaj si wynosi do okrgw
etnograficznie czeskich. Z chwil, gdy si zacznie przenoszenie urzdnikw
czeskich, znw procent ludnoci czeskiej zmniejszy si wydatnie. Moe
zabrakn dzieci w wieku szkolnym wielu szkoom czeskim...
Cby si stao, gdyby z czasem Niemcy, Wgrzy, Polacy i Sowacy zrobili
co w rodzaju pokojowego pronunciamento, e nie uwaaj siebie ju za
przynalenych do tego pastwa?
W kadym razie Rzesza, Polska i Wgry powinnyby porozumie si
zawczasu i podzieli si sferami interesw. Wgry powinnyby zrozumie, e
mechaniczne rozwizanie sprawy sowackiej jest dzi ju niemoliwe. To by

nas" osabiao a przecie moe chodzi o przyszy wsplny front przeciw
Rosji7.
1
Samorzd.
Ustrj regionalny.
3
To moe okaza si fatalnym bdem.
4
Niezomno.
5
Po umocnieniu administracji hitlerowskiej w Austrii, 10 kwietnia 1938 r. odby si
plebiscyt, w ktrym 99% gosujcych opowiedziao si za zjednoczeniem z Niemcami.
6
Udzia we wadzy.
7
Kopia: AAN, Ambasada RP w Berlinie 17, k. 26-28; druk: Dokumenty i materiay do
historii stosunkw polsko-radzieckich, t. V, Warszawa 1966, s. 399 (fragment).
2
43. 1938 kwiecie 22, Bukareszt. Telegram szyfrowy nr 31

M. Arciszewskiego o taktyce dyplomacji wgierskiej wobec Czechosowacji
Pose wgierski przywiz instrukcj dziaania w kierunku wyczenia

Czechosowacji z toczcych si rokowa w myl sugestii pana ministra. Jako
argument ma suy zapowiedziany w Czechosowacji statut mniejszoci, ktry
bez wtpienia da Wgrom wicej ni w najlepszym wypadku Rumunia i
Jugosawia udzieli mog. Pose ma przy mojej pomocy oraz posa woskiego
wymanewrowa ukad z Bukaresztem i Belgradem, odkadajc w ostatecznoci
kwesti...* rwnoczesnych aktw z Ma Entent po ukazaniu si statutu
czeskiego1.
* jeden wyraz nieczytelny adziaaniaa
a a
1
Otrzymano 23 kwietnia o godz. 9.00. 2 Nr GMS 1207.
44. 1938 kwiecie 23, Praga. Telegram szyfrowy nr 32 K. Pape o

informacji otrzymanej od F. Kahanka na temat prby porozumienia
Czechosowacji z Polsk
Kahanek1 informuje, e Slavik otrzyma wczoraj od Benea polecenie

przygotowania prby porozumienia z Warszaw. Jako pierwsza odskocznia w
paszczynie gospodarczej i kulturalnej ma by wyzyskany udzia
Czechosowacji w Targach Poznaskich2.
1
2
Otrzymano o godz. 17.00.

Nr GMS 1214.
45. 1938 kwiecie 25, Warszawa. Notatka Z. asiskiego a

deklaracjach F. Kahanka na temat stosunkw czechosowacko-polskich
Awizowany przez Poselstwo RP w Pradze przyby do Warszawy dn. 25

kwietnia redaktor polityczny Venkova", p. Kahanek. Pierwsze kroki, jak
twierdzi, skierowa do Wydziau Prasowego owiadczajc mi (godz. 14.00), e
przybywa do Polski nie jako dziennikarz, a wydelegowany przez prezesa
Stronnictwa Agrariuszy senatora Berana. Nie ma te zamiaru nic pisa, a
pragnie jedynie rozmawia. Prosi o danie mu po temu monoci. adnego
programu swego pobytu nie ma i od Wydziau Prasowego zaley z kim bdzie
rozmawia.
Owiadczy, e w ostatnich dniach prezydent Bene zajty jest
analizowaniem stosunku CSR do Polski i e, jak mu jest wiadomo, nie tylko ze
sfer jego partii, produktem tej analizy bdzie propozycja, ktra zostanie w
najbliszym czasie (dniach) zoona w Warszawie.
P. K[ahanek] zapewni mnie, i jego stronnictwo nigdy nie podzielao
pogldw Hradu na sytuacj i e stao i stoi na stanowisku, i rozmowy z
Warszaw powinny poprzedzi nieuniknione rozmowy z Berlinem. Tylko te
wtedy mog one mie sw warto.
Celem jego przyjazdu jest zorientowanie si w pogldach naszych na
ewolucje majce miejsce w rodkowej Europie, jej organizacj oraz stosunki
polsko-czeskosowackie. Podkreli przy tym, e z czasw swego ostatniego
pobytu w Polsce (czerwiec 1936) odnis wraenie, e Polacy uwaali moment
dokonania Anschlussu za odpowiedni do zainaugurowania zasadniczych
rozmw midzy Polsk a SR.
Ze swej strony dyskusji nie podejmowaem, odkadajc j do jutra na
umwione z p. K[ahankiem] spotkanie.
Tego samego dnia o godz. 16 spotka si p. Kahanek z panem Kirkienem,
dyrektorem Transkonti, ktremu owiadczy, i zdaniem jego, podzielanym
zreszt przez znakomit wikszo koalicji rzdzcej dzisiaj w CSR, nie mwic
ju o agrariuszach, SR z sytuacji obecnej, ktr okreli jako historyczn, ma
tylko dwa wyjcia. ...!
Jedno moe by podyktowane przez Niemcy, ktre uznaj prawdopodobnie
rezultaty wyborw komunalnych (lato 1938) za odpowiedni moment do zoenia
SR (jak si wyraa, podobnie jak Polska Litwie) ultimatum wymagajcego
podporzdkowania politycznego pastwa za cen uszanowania jego
integralnoci. Jeli to nastpi, to Czesi znowu bd kilkaset lat w niewoli
niemieckiej", ale i sytuacja Polski, otoczonej z trzech stron przez dynamizm
niemiecki nie bdzie korzystna.
Drugim wyjciem jest zwizanie si z Polsk, co powinno nastpi w formie

sojuszu wojskowego i unii celnej. Pan Kirkien odnis wraenie, i p. K[ahanek]
sowu unia nadaje rwnie szersze znaczenie, bowiem uywa go i bez
przymiotnika celna".
P. Kahanek owiadczy, i pragnie wysondowa w Warszawie grunt dla
takiej koncepcji.
Poza tym p. K[ahanek] powiedzia, i ostatnia wizyta p. Fiali w Warszawie,
wysanego przez ministra Kroft, miaa podobne cele. Jak to byo do
przewidzenia z autorem La Pologne d'aujour dhui nie daa ona adnych
rezultatw.
46. 1938 kwiecie 26, Warszawa. Notatka Z. Wyszyskiego z
rozmowy z F. Kahankiem na temat moliwoci porozumienia
Pan K[ahanek] zacz od analizy sytuacji partii Henleina stwierdzajc, e nie

stanowi ona jednolicie zestrojonego zespou, gdy obejmuje, obok elementw
modych, nastrojonych wielkoniemiecko, take elementy gospodarczo zwizane
z CSR, a zatem oportunistyczne, oraz grup starych dziaaczy sudetoniemieckich, na ktrych dowiadczenie Anschlussu (odsunicie miejscowych
elementw na rzecz Niemcw z Rzeszy) podziaao ochadzajco. W tych
warunkach czas pracuje przeciwko jednoci ideowej Niemcw, a na korzy
pastwa. Samego Henleina nie uwaa za typ wodza i stwierdza, e wszystkie
rozmowy midzy Henleinem a Hitlerem prowadzi pose Rzeszy w Pradze
Eisenlohr, a rozmowy midzy Prag i Berlinem prowadzi albo Eisenlohr, albo
pose SR w Berlinie Mastny.
Pan K[ahanek] stoi na stanowisku, e w sprawach Niemcw sudeckich
wygodniej jest Pradze rozmawia wprost z Berlinem! ni z Henleinem, bo
Berlin nie wysuwa tak ekstremistycznych da, jak Henlein. Tym niemniej
postulaty, ogoszone ostatnio na zjedzie partii sudeto-niemieckiej w
Karlsbadzie1, uwaa za uzgodnione z Berlinem. Pan K[ahanek] stoi
kategorycznie na stanowisku, e Berlin nie myli o oderwaniu krajw sudeckich,
a raczej dy i dy bdzie do podporzdkowania swoim wpywom caej CSR,
drog uzyskania przez parti Henleina wpywu na rzd praski. Jest on
przekonany, e midzy Rzesz a Wochami doszo do porozumienia, na
podstawie ktrego Wochy uwaaj CSR i Wgry za domen wpyww Rzeszy,
a Rzesza Jugosawi i Rumuni za domen wpyww woskich.
Pan K[ahanek] uwaa, e Henlein dy do uzyskania jak najszerszej
autonomii dla Niemcw w CSR cznie z odpowiednim udziaem w rzdzie
praskim, ale e nie myli on o poczeniu si z Rzesz. Dlatego uwaa dojcie
do porozumienia z Niemcami (i Henlein i Hitler) za moliwe, cho nie wyklucza
moliwoci odwrotnej. W tym ostatnim wypadku liczy si z moliwoci

ultimatum, ktre w ostatecznym rezultacie doprowadzioby do
podporzdkowania CSR Berlinowi. Pan K[ahanek] nie przewiduje zbrojnego
ataku na SR, wykluczajc go w kadym razie w cigu dwu najbliszych lat, ale
stwierdza, e w takim wypadku SR, daaby odpr z broni w rku.
Nie liczc si z ewentualnoci pomocy czy to ze strony Francji czy te
ZSRR, uwaa taki opr za beznadziejny i dlatego za bezcelowy. Gdyby Niemcy
wysuny postulat oderwania krajw sudeckich, to SR raczej gotowa byaby
podporzdkowa si cakowicie Rzeszy, wychodzc z zaoenia, e w
pozostaych granicach nie miaaby moliwoci yciowych. Pan K[ahanek] wiele
przy tym mwi o sile fortyfikacji czeskich, ktre za dwa lata obejm cao
granic SR z Wielk Rzesz i stwierdzi, e najsilniejsza linia oporu, za ktr
znajduje si nowe centrum uzbrojenia ley na linii Bratysawa-Morawska
Ostrawa.
Wychodzc z zaoenia, e takie uksztatowanie sytuacji nie moe lee w
interesie Polski, p. K[ahanek] zapyta, czy istniej moliwoci porozumienia
polsko-czeskosowackiego. Zaznaczy jednak, e takie rozmowy nie mog by
rozumiane jako wykluczajce rozmowy z Niemcami.
Owiadczono mu, e na to, bymy mieli interes w takim porozumieniu
midzy Polsk a Czechosowacj musz istnie do tego odpowiednie warunki.
Panu Beneowi nie byo rzecz obc, e warunkiem poprawy stosunkw polskoczeskich jest poprawa sytuacji ludnoci polskiej w CSR, i zaprzestanie akcji
dywersyjnej (Ukraicy, komunici), prowadzonej z terytorium CSR przeciw
Polsce. P. Bene wiedzia ponadto, e ilekro chciano spraw ludnoci polskiej
w CSR wysun na forum midzynarodowe, to ze strony polskiej nie robiono do
tego adnej zachty, bo Polsce nie zaleao na stwarzaniu zamtu i na rozbijaniu
CSR. Tym niemniej, ze strony p. Benea nie zostao uczynione absolutnie nic
dla moliwoci poprawy stosunkw polsko-czeskich. Nie bardzo wic
rozumiemy, jakby sobie w tych warunkach p. K[ahanek] wyobraa ich popraw.
Dopki y prezydent Masaryk istniay moliwoci takich rozmw, ale przy
znanym nastawieniu prezydenta Benea trudno je sobie wyobrazi.
Pan K[ahanek], nie bronic bynajmniej polityki Hradu, a podkreliwszy
jedynie konieczno obrony autorytetu gowy pastwa, powoa si na sowa
pana ministra Becka o zym milczeniu midzy narodami i owiadczy, e caa
koalicja rzdzca cznie z socjalistami rozumie potrzeb porozumienia z
Polsk, a on sam gotw jest, po sprawdzeniu e Polacy bd mwi z Czechami,
i do ministra Krofty, ktry tylko na tak wiadomo czeka.
Tutaj p. K[ahanek] owiadczy, e uoenie si stosunkw z Polsk widziano
by ze strony czeskiej w formie przymierza wojskowego i (czy) unii.
Wreszcie zapytano p. K[ahanka] jak w razie, gdyby istniay moliwoci
porozumienia polsko-czeskiego, Czesi widzieliby rozwizanie innych
problemw, np. niemieckiego, sowackiego, wgierskiego; czy poszliby tu drog
oglnego rozwizania, czy te przewiduj odrbne traktowanie zagadnienia
polskiego. Pan K[ahanek] wypowiedzia si za oglnym rozwizaniem,

wskazujc na maksymalne, jego zdaniem, korzyci, jakie przy takim zaatwieniu
stan si udziaem ludnoci polskiej, ktra partycypowa bdzie w prawach, do
ktrych w innym wypadku, ze wzgldu na ma liczebno i szczupo obszaru,
pretendowa by nie moga. Co do Wgrw, to wyrazi nadziej, e przy
porozumieniu polsko-czeskim, Polska wywaraby odpowiedni wpyw na
Budapeszt. Polska mogaby rwnie odegra pozytywn rol w trudnociach
midzy Niemcami a CSR. Pan K[ahanek] liczy te na opadnicie fali
nacjonalizmu niemieckiego i na korzystny wpyw, jaki fakt ten wywrze na
powrt ludnoci niemieckiej w CSR do koncepcji aktywistycznej.
Pod koniec p. K[ahanek] owiadczy, e wedug jego informacji senator
Beran ma zamiar na te tematy mwi z posem Pape.
Pan K[ahanek] zoy dzi o godzinie 17 wizyt redaktorowi naczelnemu
Kuriera Porannego" p. R. Piestrzyskiemu i bdzie jutro (27 kwietnia) o godz.
11 przyjty przez p. w[ice]marszaka Sejmu T. Schaetzla. Obaj wyej
wymienieni panowie zostali poinformowani o dyspozycjach p. K[ahanka] i o
oglnej linii, jakiej w rozmowie z nim naley si trzyma.
1
24 kwietnia na zjedzie Sudetendeutsche Partei w Karlovych Varach sformuowa K.

Henlein program, zawierajcy m.in. postulaty autonomii oraz swobody goszenia ideologii
hitlerowskiej.
47. 1938 kwiecie 27, Warszawa. Notatka Z. asiskiego z rozmowy

R. Piestrzyskiego z F. Kahankiem na temat moliwoci porozumienia
Jak wynika z krtkiej, telefonicznej relacji redaktora Piestrzyskiego,

rozmowa jego z p. K[ahankiem] nie wniosa nic nowego do tematw
poruszanych przez p. K[ahanka]. Na wszystkie rekryminacje ze strony p.
P[iestrzyskiego], dotyczce niewaciwego stosunku Czechw i SR, do
Polakw i Polski, p. K[ahanek] nie tylko nie znajdowa odpowiedzi, ale nawet
potwierdza je, przerzucajc ca win na Hrad. Gwnym jego motto byo:
zapomnijmy o przeszoci, mwmy o tym co bdzie, a w czym Polska jest
istotnie zainteresowana. Podkrela korzyci gospodarcze, ktre by pyny ze
zblienia polsko-czeskosowackiego oraz powanie wzmoony potencja
militarny Polski, ktrej Czesi oddaliby do dyspozycji zakady Skody. Kiedy
redaktor P[iestrzyski] zauway, e jakiekolwiek porozumienie polskoczeskosowackie musiaoby posiada cechy rekonstrukcji paktu wschodniego ze
wzgldu na stosunki czce Czechosowacj z ZSRR, i e taka koncepcja nie
moe by dla nas do przyjcia, p. K[ahanek] usiowa wykrci si z tematu
owiadczeniem, e Czesi dobrze zdaj sobie spraw z bezuytecznoci paktu,
czcego ich z Sowietami. Na zakoczenie p. K[ahanek] wyrazi nadziej, e
przy powtrnej wizycie u p. P[iestrzyskiego] nie zostanie chyba zrzucony ze

schodw", i e odnosi raczej wraenie, i z Polakami bdzie mona mwi.
48. 1938 kwiecie 28, Praga. Telegram szyfrowy nr 33 K. Pape
zawierajcy przewidywania najbliszych dziaa Sudeten-deutsche Partei
Orygina, maszynopis AAN, MSZ 5428, Je. 109
Informacje1 z niemieckiego rda wojskowego potwierdzaj, e program

polityczny SdP obejmuje obecnie przede wszystkim przygotowanie wyborw
gminnych i ich przeprowadzenie, a dopiero nastpnie rozgrywk z rzdem. Std
z tego rda pochodzce konkluzje, e okres do koca maja bdzie mia po
stronie niemieckiej raczej charakter przygotowawczy i e rozwj wypadkw nie
bdzie zbyt szybki2.
1
2
Otrzymano 29 kwietna 1938 r. godz. 9.00.

Nr GMS 1273. Inne dokumenty na ten temat zob. AAN, MSZ 5477.
49. 1938 kwiecie 28, Warszawa. Telegram szyfrowy z instrukcj

J. Becka dla M. Arciszewskiego w sprawie rozmowy z krlem Karolem
Prosz1 korzystajc z poegnalnej audiencji u krla zapyta jaki jest jego

pogld na caoksztat sytuacji w rejonie naddunajskim zwaszcza wobec
kryzysowej sytuacji Czech. Prosz podkreli, e pytamy o to, gdy
chcielibymy w naszych decyzjach jak najszerzej liczy si z interesami
rumuskimi. Prosz doda, e z naszej strony oddziaujemy na Wgry w
kierunku odprenia w stosunku do Rumunii, pragnlibymy wiedzie czy ta
polityka odpowiada intencjom krla, gdy taktyka rzdu rumuskiego wobec
tego zagadnienia jest dla nas niejasna. W razie zapytania co do pooenia
Czechosowacji prosz odpowiedzie, e nasza ocena jest pesymistyczna nie
tylko ze wzgldu na nacisk Niemiec, ale i wobec wewntrznej dezorganizacji
tego pastwa.
1
Wydzia Szyfrw otrzyma tekst o godz. 22.15 wysa o godz. 24.00 za numerem 41.
50. 1938 maj 1, Pary. Telegram nr 8 J. ukasiewicza o rozmowie z

G. Bonnetem na temat przebiegu rozmw francusko-brytyjskich i sytuacji
w Europie rodkowej
Kopia, maszynopis: Pisudski Institute of America for Research in the Modern History of
Poland
Minister Bonnet wezwa mnie wczoraj do siebie i zakomunikowa co

nastpuje:
I. Konferencja1 Londyska doprowadzia do daleko idcego sprecyzowania i
zacienienia sojuszu wojskowego francusko-angielskiego2. Sojusz ten jest
obecnie takim, jakim by w dwa lata po rozpoczciu wojny wiatowej. Zostao
uznane, e z punktu widzenia wojskowego Francja i Anglia stanowi wzajemnie
dopeniajce si czci jednej nierozerwalnej caoci. W razie zaatakowania
Francji przez Niemcy, mechanizm sojuszu, oparty o ukad lokarneski, bdzie
dziaa natychmiast i automatycznie wojska terytorialne francuskie i angielskie
zostan oddane pod naczelne dowdztwo francuskiego generaa, za marynarki
wojenne obu krajw pod dowdztwo admiraa angielskiego. Regularna
wsppraca sztabw generalnych i koordynacja zbroje bd wyrazem sojuszu
w czasie pokoju. Sojusz ma na celu jedynie wzmocnienie pokoju i nie jest
skierowany przeciw nikomu. Niemcy i Wochy zostan poinformowane o nim w
sposb waciwy i, jak minister Bonnet sdzi, nie powinny czu si nim
dotknite.
II. Sprawy rodkowoeuropejskie, a specjalnie sprawa Czechosowacji,
stanowiy jeden z gwnych tematw rozmw londyskich. Przedstawiciele obu
rzdw byli zgodni co do tego, i sytuacja w rodkowej Europie jest w
najwyszym stopniu napita i grona. Zdaniem ich dalszy rozwj tej sytuacji
moe by punktem zwrotnym w historii Europy. Rzd angielski nie moe w
obecnej sytuacji wzi adnych nowych zobowiza w stosunku do sprawy
Czechosowacji, rozumiejc jednak zaangaowanie Francji i wypywajce std
konsekwencje oraz traktujc cao sytuacji, jako zagraajc pokojowi,
podejmie kroki celem wspdziaania w takim zaatwieniu sprawy mniejszoci
niemieckiej w Czechosowacji, ktre by usuno grob konfliktu pomidzy
Niemcami a Czechosowacj. Proponujc swoj mediacj, rzd angielski bdzie
wymaga, aby rzd niemiecki zobowiza si na czas rokowa nie podejmowa
adnej prby zaatwienia tych spraw przez zastosowanie siy i zapowie, e
zerwane tego zobowizania, jak rwnie zerwanie ewentualnego ukadu, ktry
byby zawarty pomidzy Niemcami a Czechosowacj, stworzyoby sytuacj,
zmuszajc Angli do czynnego poparcia Francji przy wypenieniu jej
zobowiza w stosunku do Czechosowacji. Ministrowie francuscy przyjli ten
plan dziaania, uwaajc i najwaniejsze jest stworzenie takiej sytuacji, w
ktrej by Anglia uznaa za moliwe zaangaowa si w ewentualn akcj
obronn, majc na celu zahamowanie ekspansji niemieckiej w rodkowej

Europie.
Przy rozmowach o Czechosowacji bya te poruszona i dyskutowana sprawa
stosunku innych pastw rodkowo i wschodnioeuropejskich do tego
zagadnienia. Zarwno ministrowie angielscy jak i francuscy s niemile
zdziwieni stanowiskiem rzdu polskiego, nacechowanym tak daleko posunit
rezerw i obojtnoci, ktre znalazo wyraz w niedawnych rozmowach z
ambasadorami francuskim i angielskim w Warszawie. S oni bowiem zdania, e
ekspansja Niemiec w rodkowej Europie zagraaaby bezporednio
bezpieczestwu Polski i jako taka nie moe by rzdowi polskiemu obojtna.
III. Projektujc demarche rzdu angielskiego w Berlinie, oba rzdy francuski
i angielski pragnyby mie zapewnion pomoc rzdu polskiego w
podejmowanej prbie pokojowego zaatwienia spraw grocych konfliktem
pomidzy Niemcami a Czechosowacj. Pragnyby one, aby rzd polski uy
swych wpyww w tym kierunku, a w kadym razie zaj takie stanowisko, aby
Niemcy nie mogy mie w trakcie negocjacji wraenia, i mog oprze si na
Polsce.
Zwracajc si z powyszym minister Bonnet prosi zapewni pana ministra, i
pragnie jak najbliej z nim wsppracowa i prosi aby rzd polski rozway jak
najpowaniej i w duchu jak najbardziej przyjaznym wszystko powysze.
Odpowiadajc ministrowi Bonnet, powinszowaem mu tak szczliwego
zacienienia sojuszu z Angli, ktry, jak widz, sta si tak pewny i
kategoryczny, jak sojusz z nami. Dodaem, i wiadomo o tym bdzie
niewtpliwie powitana z sympati przez rzd polski. Owiadczyem dalej, i co
do punktw II i III nie mog si wypowiedzie przed uzyskaniem instrukcji od
pana ministra i pragnbym otrzyma wyjanienia co do paru szczegw.
Zapytaem: I. czy rzd angielski, podejmujc mediacj pomidzy Berlinem a
Prag, zamierza wystpi z wasnym konkretnym projektem zaatwienia spraw,
mogcych wywoa konflikt. II. Co si stanie, jeli mediacja angielska nie
doprowadzi do zawarcia ukadu pomidzy zainteresowanymi i jak bdzie
wygldaa w tym wypadku sprawa zaangaowania si Anglii w stosunku do
zobowiza francuskich w rodkowej Europie.
Ad I minister Bonnet odczyta mi ustp z protoku rozmw londyskich, z
ktrego wynika, i rzd angielski zaproponuje rzdowi niemieckiemu swe
bonnes offices3 i zapyta, jakie s jego dania w sprawie mniejszoci
niemieckiej w Czechosowacji, wymagajc, aby podczas rozmw nie
postawiono go wobec faktw dokonanych. Rzd angielski oczekuje, i w
odpowiedzi rzd niemiecki powoa si na mow Henleina i wtenczas zastanowi
si, co z mowy Henleina bdzie mogo by uznane za program kompromisowy,
a nastpnie zakomunikuje sw opini Berlinowi i Pradze. Minister Bonnet
doda, i rzd francuski nie zamierza w aden sposb wpywa na decyzje rzdu
angielskiego w tym kierunku i gotw jest podpisa si pod kad z zamknitymi
oczami.
Ad II minister Bonnet nie da mi jasnej odpowiedzi. To, co powiedzia w

do dugim wywodzie, daje si streci nastpujco: w obecnej sytuacji obrona
status quo jest utrudniona przez fakt, e Anglia nie moe rozszerzy swych
zobowiza wobec Francji na Czechosowacj; nie mona te dopuci do tego,
aby Niemcy wywoay powstanie Sudetw i poparszy je znanymi sposobami,
postawiy Europ wobec nowego faktu dokonanego; trzeba wic szuka
moliwoci pokojowego zaatwienia tej sprawy; ewentualno niedojcia do
skutku ukadu naley wykluczy, gdy Czechosowacja, nie mogc liczy na
pomoc Polski, Rumunii i Jugosawii, bdzie musiaa przyj kade warunki,
ktre bd jej postawione przez Angli.
Nastpnie minister Bonnet stara si w duszym wywodzie przekona mnie,
i ekspansja Niemiec w rodkowej Europie byaby bezporednim
niebezpieczestwem dla nas. Mwi, e przecie i Francja majc obecny sojusz
z Angli i bdc zupenie pewn uoenia stosunkw z Wochami oraz tego, e
sprawa Hiszpanii skoczy si za kilka tygodni, mogaby zdezinteresowa si
sprawami Europy rodkowej i wschodniej nie czyni jednak tego, gdy uwaa, e
wszelka nowa ekspansja Niemiec w tym kierunku byaby gron dla utrzymania
pokoju. Podkrela parokrotnie, e Francja pozostanie zawsze wiern sojuszowi
z Polsk, ktra jest jej znacznie blisza od Czechosowacji. Stwierdza, i
Francja i Anglia d jedynie do zapewnienia trwaoci pokoju oraz, e rzd
angielski, a specjalnie Halifax, jest oburzony polityk Hitlera i zdecydowany
dziaa konsekwentnie i energicznie.
Poniewa minister Bonnet zbyt ju wiele mwi o tym, co jest naszym
interesem, uznaem za stosowne, zastrzegajc osobisty charakter mych uwag,
odpowiedzie mu, co nastpuje:
1. Nasza sytuacja formalna wobec Czechosowacji jest znana; czy nas tylko
pakt Ligi Narodw; w dziedzinie wzajemnych stosunkw Czechosowacja robia
od 20 lat wszystko, aby je zatru.
2. Celem polityki polskiej jest w rwnym stopniu utrzymanie i utrwalenie
pokoju, jak polityki francuskiej i angielskiej.
3. Naley raczej pozostawi kademu pastwu sdzenie o tym, co jest jego
interesem i z tym si liczy.
4. Mwic o interesach Polski, rzdy mocarstw zachodnich zapominaj
czsto, e mamy dwch ssiadw, ktrzy mog by jednakowo niebezpieczni.
5. Nie naley si dziwi, jeli niejednokrotnie konstatujemy midzy nami
rnice zda, co do niektrych spraw, w ktrych kade z naszych pastw jest
inaczej zainteresowane.
Caa nasza blisko godzinna rozmowa toczya si w atmosferze najzupeniej
przyjaznej. egnajc si powiedziaem, i wolabym odpowied mego rzdu
zakomunikowa po pobycie w Warszawie, to jest za jakie 12 dni, o ile pan
minister nie uzna za wskazane przysa mi instrukcji telegraficznych. Minister
Bonnet nie nalega na popiech prosi jedynie o telegraficzne przesanie jego
owiadcze. Co do uregulowania stosunkw z Wochami, to wbrew
informacjom prasowym, minister Bonnet zdaje si by pewny szybkiego i bez

powaniejszych trudnoci zaatwienia tej sprawy. Sprawy Hiszpanii s
cakowicie wyczone z rozmw z Rzymem i nie mog, zdaniem ministra
Bonnet, wywiera na nie adnego wpywu.
Otrzymuje Warszawa, listem szyfrowym Londyn, Berlin4.
1
Na dokumencie pierwotny numer raportu 46 przekrelono i dopisano 8.

28 i 29 kwietnia 1938 r. w Londynie odbya si konferencja angielsko-francuska
powicona sytuacji w Europie.
3
Dobre usugi.
4
Druk: Tumaczenie angielskie Papers and Memoirs of Juliusz ukasiewicz,
Ambassador of Poland. Diplomat in Paris 1936-1939, Edited by W. Jdrzejewicz, New York
and London 1970, s. 73-77.
2

J. Wettsteinem de Westerheimbem o polityce Wgier wobec Sowacji i Rusi
Podkarpackiej. cile tajne
W dniu 29 kwietnia br. miaem dusz rozmow z posem wgierskim na

tematy sowackie.
cile poufne i osobiste wypowiedzenia si p. Wettsteina mona by uj w
nastpujce punkty:
1. P. Wettstein rozumie, e Wgry powinny przygotowa politycznie spraw
sowack. Mniejszo wgierska jest w kontakcie ze Sowakami. Zdaniem p.
Wettsteina Wgry powinny i w stosunku do Sowakw dalej ni poszli Czesi,
choby dlatego, by unieszkodliwi ewentualne koncesje czeskie, dane by moe
w ostatniej chwili.
2. P. Wettstein rozumie, e Wgry nie mog rozptywa burzy, mog
najwyej skorzysta z zamieszania,
3. sdzi, e Wgrzy mogliby i na Sowaczyzn tylko za zgod Niemiec,
4. i to o ile by mieli zabezpieczone plecy od strony Jugosawii i Rumunii.
5. Dlatego rozumie, e Wgry musz si porozumie z Niemcami i Polsk.
6. Wydaje mu si, e Rzesza, jak dotychczas, bezporednich interesw na
Sowaczynie nie zgasza. Natomiast wie na pewno, e jeeli chodzi o przysz
rozpraw z Rosj to Niemcy uwaaj lini Karpat za pozycj kluczow, ktra
musi znale si w rkach armii, ktrej by byli pewni. Wir knnen Deutschland
nicht an den Toren Wiens verteidigen"1, powiedzia mu kiedy p. Eisenlohr.
7. P. Wettstein dosy niepewnie zapyta mnie, czy Polska ma
zainteresowania terytorialne w stosunku do Rusi Podkarpackiej. Gdy stanowczo
zaprzeczyem, p. Wettstein znacznie uspokojony da wyraz przewiadczeniu, e
Wgry musiayby zapewne take i Rusi Podkarpackiej da jaki rodzaj
autonomii.
8. Co do tego, czy w sprawie Sowaczyzny byy ju jakie rozmowy midzy

Berlinem i Budapesztem p. Wettstein nie umia, czy te nie chcia da mi
informacji. Powiedzia tylko, e on o niczym nie wie.
1
Nie moemy broni Niemiec za bramami Wiednia.
52. 1938 maj 4, Praga. Raport nr 52/C/10 K. Pape o treci

czechosowackiego memorandum dotyczcego rozwizania kwestii
narodowej, przedoonego rzdom Francji i Wielkiej Brytanii. Tajne
Tak zwane memorandum rzdu czechosowackiego, przedoone przez

posw Jana Masaryka i Osuskiego rzdom angielskiemu i francuskiemu1,
zawiera, jak si dowiaduj poufnie, przede wszystkim sformuowanie zasady
tzw. proporcjonalnoci w zarzdzie pastwem, tj. w administracji publicznej.
Jest to prba sformuowania udziau mniejszoci, przede wszystkim Niemcw
sudeckich, w administracji w ujciu czeskim, opiera si jednak, jak sdz, na
elementach cyfrowych, o ktrych donosiem w raporcie Nr 7/C/4 z dnia 27
marca br.2
Poza tym wysuwa memorandum, jak si dowiaduj, take zasad
proporcjonalnoci w korzystaniu z budetu pastwowego.
Jako dalsz koncesj przewiduje rzd czeski powrt do instytucji policji
municypalnych, ktre jak wiadomo byy dawniej regu w Czechosowacji i w
ostatnich latach stopniowo zostay zastpowane przez jednolit policj
pastwow.
Memorandum jest prac osobist prezydenta Benea. Propozycje w nim
zawarte maj charakter, sdzi mona, nieostateczny, gdy, jak sysz nawet w
czasie rozmw londyskich nie zostay uznane za wystarczajce3.
1
26 kwietnia 1938 r. memorandum to zostao wrczone lordowi Halifaxowi.

Zob. dok. nr 23.
3
2
53. 1938 maj 4, Praga. Raport nr 52/C/11 K. Pape na temat

rzekomej prowokacji czeskiej w Sudetach. Tajne
Minister Krofta przedstawia spraw znanych rewelacji Angriffu" na temat

rzekomej prowokacji przygotowywanej przez jakich tajemniczych emisariuszy
w Sudetach (tzw. sprawa Glasera i tow.) w sposb nastpujcy:
Pose niemiecki mia zadzwoni do niego wieczorem dnia 26 kwietnia, e
musi z nim zaraz rozmawia in einer scheusslichen Angelegenheit"1. P.
Eiserilohr bardzo zdenerwowany, owiadczy mu, e doszy go wiadomoci o

jakich podejrzanych figurach, ktre podajc si za oficerw Reichswehry
przygotowuj w krajach sudeckich zbrojne powstanie na 30 kwietnia, rekrutuj
modzie i zaprzysigaj j na Fhrera. P. Eisenlohr dawa do zrozumienia, e
chodzi najprawdopodobniej o jak prowokacj, nie umia jednak, czy nie chcia
poda adnych bliszych danych. Wyrazi jednak nadziej, e gdyby do czego
rzeczywicie doj miao, rzd czeski potrafi by wyrozumiay dla
obaamuconej modziey.
Minister Krofta powiedzia mi, e mimo usilnych poszukiwa, policja czeska
na trop adnej tego rodzaju roboty nie wpada, e 30 kwietnia do niczego nie
doszo i e w ogle caa sprawa wydaje si dziwnie zagadkowa.
Wedug informacji posa wgierskiego chodzi natomiast o akcj podjt
przez byego szefa II Oddziau Sz[tabu] G[wnego] czechosowackiego, pk.
Hajka, ktry chocia nominalnie usunity po znanej aferze z lata roku zeszego,
jednak w kulisie kieruje robot II Oddziau. Wedug tego rda pk Hajek
wysa rzeczywicie kilku emigrantw niemieckich do krajw sudeckich, ktrzy
przedstawiajc si jako oficerowie Reischwehry, pozyskali szereg modych
ludzi z SdP dla rzekomo przygotowujcego si powstania. Pk Hajek stworzy
sobie w ten sposb list osb, ktre kadej chwili oskary moe o zdrad
stanu2.
1
2
W obrzydliwej sprawie.
Kopia: AAN, Ambasador RP w Berlinie 17, k. 39-40.
54. 1938 maj 4, Praga. Raport nr 323a/C/15 K. Pape o komentarzach

prasy czeskiej po konferencji francusko-brytyjskiej
Po karlsbadzkim wystpieniu Konrada Henleina1 prasa tutejsza z

najwyszym napiciem oczekiwaa konferencji londyskiej2, ustosunkowania
si jej do sprawy czechosowackiej i wynikw w tym wzgldzie.
Oczywicie starym zwyczajem, praktykowanym szczeglnie przez pras
zblion do Hradu", cytaty z pism zagranicznych, odpowiednio dobrane,
zapeniay szpalty pism czeskich, udowadniajcych tak zainteresowanie si
caego wiata Czechosowacj, zainteresowanie rzecz jasna w sensie
pozytywnym.
Takie same byy nastawienia co do konferencji londyskiej, o ktrej
mwiono, e najwaniejszym jej punktem bdzie omwienie sprawy
czechosowackiej. Przypuszczano wprawdzie z gry, e Chamberlain nie bdzie
chcia i tym razem przyj na zewntrz bardziej konkretnych zobowiza, ale
prawdopodobnie uzna stanowisko francuskie o koniecznoci pomocy
francuskiej dla Czechosowacji. Poniewa Londyn niewtpliwie cilej zwie
obydwa pastwa zachodnie, wic tym samym wzmocniona zostanie pozycja

Czechosowacji. Wszystkie te optymistyczne przypuszczenia opierano jeszcze
na argumencie, e Henlein otworzy oczy caemu Zachodowi i nikt ju dzisiaj
nie ma wtpliwoci, e sprawa Niemcw czechosowackich nie jest spraw
obrony mniejszoci, ale spraw ekspansji Rzeszy niemieckiej, a przeciwko niej
wystpi dzi musz wszystkie pastwa europejskie.
W czasie trwania konferencji wszystkie sprawozdania i komentarze czeskie
pene byy optymizmu, stwierdzajc, e Czechosowacja jest jeeli nie
naczelnym, to jednym z naczelnych punktw zainteresowania konferencji.
Podkrelano zwaszcza, e Anglia poza kwesti dyplomatycznej interwencji
podja spraw gospodarczej pomocy dla Europy rodkowej w formie
zintensyfikowania swych stosunkw handlowych z pastwami tego terytorium,
co doprowadzi do zwolnienia ich ze zbyt wielkiego nacisku gospodarczego ze
strony Niemiec. Jeeli chodzi o Czechosowacj, to poza tymi momentami
rozwaano w Londynie take spraw wyj dla eksportu czechosowackiego,
przy czym wielk wag zwracano na Polsk. Przy tej te sposobnoci ukazao
si znowu kilka cieplejszych wzmianek o znaczeniu Polski i Gdyni dla
transportw czechosowackich, i bez przeksu tym razem mwiono o
mocarstwowym stanowisku Polski.
Oglna konkluzja z narad londyskich bya nastpujca: pozycja
Czechosowacji ulega znacznemu wzmocnieniu, sytuacja si w pewnym sensie
wyjania. Przede wszystkim Francja kategorycznie stwierdzia w Londynie, e
w kadych okolicznociach dotrzyma swych zobowiza w odniesieniu do
Czechosowacji. Dalej Francja i Anglia podejm dyplomatyczn interwencj w
Berlinie i Pradze, przy tym w odniesieniu do Pragi bdzie wystpienie to miao
form rady i wsppracy, podczas gdy w Niemczech bdzie to formalna
interwencja. Po trzecie postanowiono w Londynie pomoc gospodarcz. Po
czwarte zwizanie Francji i Anglii, jakie jeszcze nie miao miejsca w historii,
wzmacnia pozycj Czechosowacji jako pastwa demokratycznego zwizanego
z tamtymi. Oglna konkluzja: Zachd stoi za nami i nie opuci nas".
Ten optymistyczny nastrj uleg pewnemu ochodzeniu po przyjedzie do
Pragi posw Masaryka i Osuskiego i to jeszcze przed ich sprawozdaniem na
komitecie politycznym Rady Ministrw. W pismach zblionych do Hradu"
mona byo czyta uwagi, e Anglia przyja z wszystkimi konsekwencjami,
ktre w tym lub owym mog by dla Czechosowacji uciliwe, stanowisko, e
problem Niemcy-Czesi nie jest wewntrznym zagadnieniem Czechosowacji, ale
e nie jest on zagadnieniem niemieckiego Lebensraum"3. Jeeli chodzi o
Czechosowacj i Europ rodkow z gospodarczego punktu widzenia, to
przyzna trzeba, e francuski punkt widzenia jeszcze w peni nie zwyciy. W
dalszym cigu stwierdzaj pisma w tym stadium omawia sprawy, e w Berlinie
nie bdzie interwencji angielskiej, e chodzi bdzie o postpowanie w formie
znacznie agodniejsze. Rwnie na Czechosowacj nie bdzie si wywiera
adnych naciskw. Czechosowacja bdzie musiaa, zgodnie ze sowami
Halifaxa pooy dla pokoju wielkie ofiary, ale granicami tych ofiar s
integralno pastwa i ustroju oraz trwao dotychczasowej polityki
zagranicznej.
Na og wydaje si, e przewaa skromnie zreszt wypowiedziany pogld, i
wielk korzyci jest zyskanie czasu.
1
Zob. dok. nr 46 przypis 1.

Zob. dok. nr 50.
3
Przestrze yciowa.
2
55. [1938 maj po 5, Warszawa], Notatka zatytuowana Problem

czeski" o rozmowach politykw polskich z dyplomatami brytyjskim,
francuskim i czechosowackim na temat polityki polskiej wobec
Czechosowacji
a
Propozycje czeskie wobec Polskia. b(Slavik 2 V)b

a. przyznanie takich samych praw mniejszoci polskiej w Czechosowacji,
jakie zostan przyznane przez rzd czeski jakiejkolwiek innej mniejszoci,
b. wsppraca czeskich wadz bezpieczestwa z polskimi przeciwko
dziaalnoci filii Kominternu w Czechach1,
c. wolno tranzytu lotniczego przez Czechy na poudnie. Powysze
propozycje nie zostay uzalenione od adnych warunkw.
a
Propozycje angielskiea. b(Kennard 2 V)b
Kennard w imieniu rzdu zaproponowa nawizanie wsppracy polskoangielskiej dla uniknicia, aby problem czeski nie sta si przyczyn wybuchu
wojny. Anglicy interesuj si jedynie ogln spraw utrzymania pokoju i
nowych zobowiza w rozmowach z Francuzami nie zacignli. Anglicy
rozwijaj w Pradze akcj wpywajc na Czechw w kierunku poczynienia przez
nich realnych koncesji na rzecz zarwno Niemcw sudeckich jak i innych
mniejszoci. Londyn zwraca uwag na podranienie prasy polskiej i pogoski o
rzekomej koncentracji wojsk na granicy2.
a
Stanowisko polskie wobec Anglikw sprecyzowane przez pana ministraa.
b
(w rozmowie z Kennardem)b
Suszne powody podranienia opinii polskiej:
a. sprawy mniejszoci, b. akcje Kominternu, c. stae trudnoci tranzytowe.
Polska tak jak i Anglia:
a. nie posiada specjalnych zobowiza w stosunku do Czech i uwaa art.
XVI za fakultatywny dla siebie3.
b. podobne zainteresowanie w unikniciu wojny;
Polska nie ma zamiaru inicjowa kryzysu czeskiego. Pogoski o koncentracji
s faszywe.
Mimo dotychczasowych dowiadcze oferty czeskie zostan rozwaone.

Zgoda na kontakt przyjazny z rzdem angielskim.
Zastrzeenie przeciw prbom narzucenia Polsce odpowiedzialnoci za losy
Czechosowacji,
a
Ocena stanowiska polskiego przez Halifaxaa. b(rozmowa z amb. Raczyskim 5 V)b
Halifax zadowolony ze zgody naszej na rozpatrzenie czeskich propozycji,
zwaszcza e doszy go plotki o wiadomym zaostrzaniu przez Polsk
stosunkw z Czechami, jako przygotowanie do podziau upw w razie agresji
niemieckiej.
H[alifax] sdzi, i obecnie Czesi s ju dobrej wiary.
Jakkolwiek ta cz Europy ley poza terenem bezporedniego
zainteresowania Anglikw, gotw jest na nasze yczenie, do przyjaznych usug
wobec Pragi, tak jak ju raz by uyteczny w stosunku do Kowna.
a
Sondae i propozycje francuskiea. b(rozm[owa] amb. ukasiewicza] z
Bonnetem 2 V)b.
Zdaniem Bonneta nie tylko Francuzi, ale i Anglicy s niemile zdziwieni
daleko posunit rezerw i obojtnoci rzdu polskiego, uwaaj, i ekspansja
Niemiec w Europie rodkowej powanie zagraa interesom Polski.
Wobec projektu ustalonego w Londynie demarche angielskiej w Berlinie,
Pary i Londyn chciayby mc liczy na pomoc polsk przy prbie pokojowego
zaatwienia konfliktu midzy Berlinem i Prag. Pragn jeeli ju nie wywarcia
wpywu przez Polsk w tym kierunku, to przynajmniej zajcia takiego
stanowiska, aby Niemcy nie odniosy wraenia, i mog si na nas oprze.
B[onnet] podkreli wierno wobec sojuszu z Polsk, znacznie blisz
Francji ni Czechosowacja. Zwraca kilkakrotnie uwag na interes Polski
niedopuszczenia do dalszej ekspansji Niemiec. Prosi o blisk wspprac i
rozwaenie w duchu przyjaznym jego sugestii.
Wyniki konferencji londyskiej:
a
Oglne ramy wsppracy angielsko-francuskieja (wg Bonneta).
Daleko idce sprecyzowanie i zacienienie sojuszu wojskowego anglofrancuskiego, ktry zosta doprowadzony do stanu z roku 1916. Wojskowo oba
pastwa dopeniaj si w nierozerwalnej caoci.
Mechanizm sojuszu, oparty o Locarno dziaa natychmiast i automatycznie w
razie agresji niemieckiej na Francj. Wojska ldowe pod wsplnym
dowdztwem francuskim. Flota pod dowdztwem angielskiego admiraa. W
czasie pokoju systematyczna wsppraca sztabw i koordynacja zbroje.
Niemcy i Wochy zostan poinformowane w sposb waciwy.
a
Zagadnienie Czechosowacjia.
Jeden z gwnych tematw rozmw. Ocena sytuacji w Europie rodkowej
jako w najwyszym stopniu napitej i gronej. Moe sta si punktem zwrotnym
historii Europy. Rzd angielski w obecnej sytuacji nie moe przyj adnych
nowych zobowiza w stosunku do Czechosowacji. Rozumiejc jednak
zaangaowanie si Francji i jego konsekwencje oraz uwaajc sytuacj ogln

za gron dla pokoju, rzd brytyjski podejmie kroki celem usunicia groby
konfliktu przez zaatwienie sprawy mniejszoci niemieckiej. (Bonnet) Wedug
Halifaxa: zgodzi si na podjcie mediacji wobec Pragi i ewentualnie take
Berlina, o ile taki krok uzna za waciwy".
W praktyce: rzd angielski zaproponuje w Berlinie bons offices"4 zapytujc
jakie s dania niemieckie, ktre prawdopodobnie zawarte s w mowie
Henleina. Londyn ustali dania kompromisowe i zakomunikuje je w Berlinie i
Pradze. Rzd brytyjski zada w Berlinie, aby podczas rozmw nie postawiono
go wobec faktw dokonanych i bdzie uwaa zerwanie tego warunku,
wzgldnie niedotrzymanie ewentualnego ukadu za wypadek, w ktrym Anglia
czynnie poprze Francj przy wypenieniu jej zobowiza w stosunku do
Czechosowacji.
Zdaniem B[onneta] obecnie obrona status quo jest utrudniona przez to, e
Anglia nie moe rozszerzy swych zobowiza wobec Francji na
Czechosowacj. Naley wic stara si o pokojowe zaatwienie sprawy dla
uniknicia nowego faktu dokonanego.
Ewentualno niedojcia do skutku ukadu naley wykluczy, gdy
Czechosowacja nie mogc liczy na pomoc Jugosawii, Rumunii i Polski bdzie
zmuszona do przyjcia wszelkich warunkw, postawionych przez Angli.
Halifax podkrela delikatno uzyskania zgody Berlina na mediacj. Nie mona
zdaniem jego uwaa sprawy sudeckiej za familijn", gdy istnieje groba
konfliktu, ktry nie moe by dla Londynu obojtny.
H[alifax] uwaa pakty francusko-sowiecki i czesko-sowiecki za szkodliwe i
obciajce sytuacj. Tym niemniej sdzi, i jest niemoliwe, aby Czechy
wypowiedziay obecnie pakt. Za pomoc ukadu z Berlinem uzyska si
dewaloryzacj paktu czesko-sowieckiego.
Ambasador Raczyski wynis wraenie, i mimo prby mediacji Londynu,
Anglicy zdecydowani s nie da si wcign w konflikt w Europie rodkowej i
pragn uchroni przed tym Francj.
Co do stosunkw z Wochami Bonnet jest pewny szybkiego zaatwienia
sprawy. Zagadnienie Hiszpanii jest z rozmw zupenie wyczone.
a a
1
Zob. S. Stanisawska, Warszawska filia Antykominternu, Studia z najnowszych
dziejw powszechnych" 1963, t. 3.
2
Chodzi o pogoski, e Polska koncentruje wojska na granicy z Czechosowacj.
3
Art. 16 paktu Ligi Narodw przewidywa sankcje wobec pastwa, ktre rozpoczo
wojn, jak rwnie utworzenie wsplnych sil zbrojnych przeznaczonych do wymuszenia
poszanowania zobowiza Ligi".
4
Dobre usugi.
b b

D. de Facendis o stanowisku Wgier i Niemiec wobec Czechosowacji. Tajne
W tych dniach rozmawiaem na temat sytuacji Republiki Czechosowackiej z

posem woskim.
Z wypowiedze p. de Facendis notuj, e wedug jego informacji Wgry
zrobiy Sowakom" via mniejszo wgierska propozycj uregulowania
przyszego stosunku Wgier do Sowacji na podstawie analogii unii istniejcej
swego czasu midzy Austri i Wgrami. P. de Facendis uwaa tego rodzaju
postawienie sprawy ze strony Wgrw za rozsdne.
Ogromnie zdaje si interesowa p. de Facendis pytanie, czy, ewentualnie
jakie, interesy Niemcy, mog wysun na Sowaczynie. Czy chodzioby o
interesy bezporednie, czy porednie? Osobicie uwaa za nieprawdopodobne,
by Rzesza chciaa np. pozostawi przy Sowacji Bratysaw, gdzie jest tak
wielki procent Niemcw1. Zasadom Fhrera byoby waciwie przeciwne
wcza narody obcej rasy do Rzeszy. Z drugiej strony z wypowiedze
niektrych czonkw tut[ejszego] poselstwa niemieckiego mona by wnosi, e
zaleaoby im na utrzymaniu Czechosowacji jako caoci.
P. de Facendis odnis ostatnio wraenie jak gdyby poszczeglni czonkowie
tutejszego poselstwa niemieckiego nie liczyli, si z jakim gwatownym
rozwojem wypadkw w Sudetach w najbliszym czasie.
1
Niemcy stanowili w 1921 r. 25,8% ludnoci Bratysawy.
57. 1938 maj 5, Praga. Raport nr 11a/C/33 K. Pape w sprawie

przyjazdu K. Sidora do Polski i projektowanych rozmw z polskimi
politykami. Poufne
Powoujc si na raport No. 11-a/C/23 z dnia 7 kwietnia br. oraz w

odpowiedzi na telegraficzne zapytanie, Poselstwo donosi, e Sidor ma zamiar
uda si do Polski dnia 23 lub 24 bm. w towarzystwie grupy parlamentariuszy
stronnictwa ludowego1. Na spotkanie Sowakw wyjedzie do Gdyni dnia 25 bm.
W drodze powrotnej Sidor bdzie ponownie w Warszawie i wydaje si, e ten
termin byby najodpowiedniejszy dla jego wizyty u pana ministra.
Sidor chciaby przede wszystkim rozmawia z panem ministrem i
ewentualnie uzyska od niego wywiad na tematy oglne. Przywizuje on wielk
wag do tego wywiadu, gdy zdaniem jego wiadomo o rozmowie z panem
ministrem doda otuchy Sowakom i wywoa przygnbienie wrd Czechw.
Poza tym chciaby rozmawia z wicemarszakiem Miedziskim jako

wybitnym politykiem i dziennikarzem. Byby wdziczny za uzyskanie audiencji
u pana prezydenta Rzeczypospolitej, ktremu chce w imieniu Hlinki
podzikowa za odznaczenie2. Chce on rwnie przywie odrczne pismo
Hlinki w odpowiedzi na zapewnienia, zoone przez konsula aciskiego, o
czym Poselstwo donosio w raporcie No. 11-a/C/22 z dnia 7 kwietnia br. List ten
w myl instrukcji Poselstwa, musiaby by uprzednio uzgodniony z konsulem
aciskim i ze mn. Forma pisemna uwolni Sidora od obecnoci innych
parlamentarzystw, nasuwajcych obawy co do zachowania dyskrecji.
Poselstwo prosi o rozwaenie powyszych propozycji Sidora i spenienie w
miar monoci jego ycze oraz o uprzednie zawiadomienie o
zaakceptowanym przez Ministerstwo programie jego pobytu w Warszawie.
Co do wywiadu Poselstwo pragnoby mie decyzj pana ministra, zaznacza
jednak od siebie, e wywiad taki wydaje mu si w obecnej chwili kopotliwy.
Poselstwo bdzie si starao to posowi Sidorowi wytumaczy. Wizyta Sidora u
pana ministra miaaby w takim razie charakter zakonspirowany.
Ewentualne dodatkowe sugestie Poselstwo nadele w najbliszym czasie3.
1
Mowa o Sowackim Stronnictwie Ludowym Hlinki.

29 wrzenia 1937 r. konsul W. aciski wrczy A. Hlince Wielk Wstg Orderu
Odrodzenia Polski.
3
Kopia: AAN, MSZ 5509, k. 24-25.
2
58. 1938 maj 6, Berlin. Raport nr N/1/72/38 S. Lubomirskiego o

kampanii prasowej dotyczcej sytuacji w Czechosowacji. Tajne
W przemwieniu wygoszonym dnia 20 lutego r.b. w Parlamencie kanclerz

podkreli w sposb niedwuznaczny bezporednie zainteresowanie Rzeszy
losem 6 1/2 milionowej ludnoci niemieckiej w Austrii oraz 3 1/2 milionowej
ludnoci niemieckiej w Czechosowacji. Ju z powyszego wypowiedzenia si
wynikao, e po dokonaniu Anschlussu nastpnym zagadnieniem
etnograficznym do rozwizania dla Rzeszy bdzie sprawa Niemcw sudeckich.
Wobec nieoczekiwanego, nawet dla rzdu niemieckiego, tempa przyczenia
Austrii do Rzeszy i koniecznoci wikszych wysikw nad uporzdkowywaniem
wewntrznych stosunkw w Austrii i gospodarczym zlaniem si jej z reszt
Rzeszy, zdawa si mogo, e rzd niemiecki zaabsorbowany tymi zadaniami,
nie bdzie dy do natychmiastowego aktualizowania sprawy sudeckiej.
Tymczasem rozwj wypadkw poszed w kierunku nader szybkiego postawienia
na porzdku dziennym problemu sudeckiego.
Zoy si na to szereg przyczyn. Przede wszystkim bardzo silna reperkusja,
jak wywoa Anschluss w masach ludnoci niemieckiej w Czechosowacji, co
przejawio si w zjednoczeniu si prawie caej niemczyzny w Czechosowacji w
partii Henleina oraz we wzmoeniu si nastrojw i prnoci niemczyzny

sudeckiej. Ten ruch, idcy od dou, stworzy dla Rzeszy specjalnie dogodne
warunki dla rozegrania zagadnienia sudeckiego. Poza tym rzd czechosowacki
zaskoczony si tego ruchu oraz zaniepokojony moliwoci interwencji Rzeszy
wystpi publicznie chcc prawdopodobnie uprzedzi wypadki z
obietnicami i propozycjami zaatwienia sytuacji ludnoci niemieckiej w formie
utworzenia statutu mniejszociowego" (przemwienia premiera Hody,
ministra spraw zagranicznych Krofty i wielkanocne ordzie prezydenta
Benea)1. Te deklaracje czynnikw urzdowych czechosowackich
zapocztkoway wymian zda na temat uoenia stosunkw ludnoci
niemieckiej i doprowadziy do wyranego wypowiedzenia si Henleina w
Karlsbadzie, zawartego w programowych punktach, co do podstaw, na jakich
mogoby nastpi pokojowe zaatwienie sprawy pooenia ludnoci sudeckiej.
Posiadane informacje potwierdzaj, e punkty ugody zaproponowanej przez
Henleina zostay uzgodnione z rzdem Rzeszy. Nawiasem wspomnie tu
wypada, e tutejsza Ambasada francuska twierdzi, i posiada nawet dowd, e
caa mowa Henleina napisana zostaa w Berlinie. W kadym razie ju nazajutrz
po
kongresie
karlsbadzkim
niemiecka
Diplomatisch-politische
Korrespondenz", ktra w dniu 22 kwietnia r.b. odpowiedziaa ju bya
ministrowi Krofcie, wykazujc, i nie naley okrela Niemcw sudeckich jako
mniejszo, gdy stanowi ona w swej ojczynie sudeckiej wikszo, wystpia
z artykuem, w ktrym popara w caej rozcigoci dania Henleina, koczc
swe wywody znamiennym stwierdzeniem, e przez propozycje Henleina droga
do konstruktywnego zaatwienia sprawy stoi otworem". Poza tym prasa
niemiecka, zwaszcza od przemwienia Henleina, nie przestaje aktualizowa
sprawy Niemcw sudeckich, stwierdzajc, e programowa mowa Henleina
stanowi minimum da Sudetw i e obecnie Praga ma wybr czy przyj
walk, czy te pj na ugodowe zaatwienie sprawy. Niedwuznacznie
wypowiedzia si w tej materii Vlkiseher Beobachter" z dnia 25 kwietnia,
konkludujc, es wird daher von der Einsicht und dem Willen der Regierung des
tschechischen Volkes abhangen, ob am Tage des zwanzigjahrigen
Staatsjubilaums die heute fr uns unertraglichen Verhaltnisse noch bestehen
bleiben oder der tschechische Beitrag zum Frieden Europas geleistet wird. Wir
wollen weder nach innen noch nach aussen Krieg, aber wir knnen nicht langer
einen Zustand dulden, der fr uns Krieg im Frieden bedeutet"2.
Wreszcie nie ulega wtpliwoci, e polemika prasowa co do bezpieczestwa
Czechosowacji, ktra toczya si zwaszcza na zachodzie Europy oraz rozmowy
francusko-angielskie na ten temat przyczyniy si te w duej mierze do
aktualizacji zagadnienia.
Wyniki rozmw francusko-angielskich w Londynie przyjte zostay przez
stron niemieck z nieufnoci. Prasa niemiecka otrzymaa dyrektyw
komentowania wynikw rozmw londyskich z rezerw i spokojem. Gwny
przedmiot zainteresowa stanowi reperkusja, jak mie bdzie porozumienie
londyskie na stanowisko Pragi wobec da Henleina. Diplomatischpolitische Korrespondenz", piszc o wizycie francuskich mw stanu w
Londynie, zauwaa z udan obojtnoci, e rozmowy sztabowe francuskoangielskie nie przynosz nic nowego, gdy ju i przed tym nieraz miay miejsce
i jeeli ma to wpyn na wzmoenie poczucia bezpieczestwa Francji, to
mona je oceni dodatnio; istotnym jednak kryterium dla oceny poytku
spotkania londyskiego bdzie to, jak porozumienie oddziaa na stanowisko
Pragi. W zwizku z tym stawia purzdowy dziennik ten pytanie, czy
podkrelanie wsppracy wojskowej i zapowied pomocy gospodarczej dla
Czechosowacji przyczyni si do utrzymania czechosowackich mw stanu na
dotychczasowej linii politycznej tak wewntrznej, jak i zagranicznej, czy te
przedstawienia angielskie, by w rozumny i sprawiedliwy sposb przystpi do
rozwizania problemu sudeckiego, zostan nareszcie usuchane.
Na temat zapowiedzianej mediacji angielskiej wypowiedzia si te w
inspirowanym artykule Essener Nationalzeitung" z dnia 1 maja r.b.
Stwierdzajc, e sprawa czesko-sowacka nie wymaga dyplomatycznych
rozmw midzy mocarstwami a Rzesz, gdy musi by ona rozwizana w samej
Czechosowacji, podkrela dziennik, e obecnie po przemwieniu Henleina
sedno zagadnienia ley w rku Pragi. Jeeli zatem Pary i Londyn
zainteresowane s istotnie w pacyfikacji Europy rodkowej, to powinny swe
wystpienia z Berlina przenie do Pragi i tam do rozwagi i trzewej oceny
sytuacji wzywa.
Poza oglnymi rozwaaniami politycznymi na temat Czechosowacji
przynosi codzienna prasa niemiecka skrupulatnie wszelkie fakty i przejawy
ycia Niemcw sudeckich, uwypuklajc ostatnie zajcia i represje stosowane ze
strony wadz czeskich. Na uwag zasuguje pojawianie si w ostatnich dniach
szeregu wzmianek w prasie o prowokacyjnych poczynaniach ze strony
szowinistycznych oraz lewicowych k czeskich, majcych na celu
sprowokowanie poszczeglnych jednostek spord Niemcw sudeckich do
czynnych lub terrorystycznych wystpie.
Nie ulega wtpliwoci, e kampania prasowa w stosunku do Czechosowacji
prowadzona jest cakiem systematycznie i celowo, w celu utrzymania w
napiciu opinii midzynarodowej oraz niemieckiej. Znamienny jest fakt, i
mimo podry Hitlera oraz prawie wszystkich wybitniejszych czonkw rzdu i
partii do Woch kampania w sprawach czeskich nie przestaje si nadal rozwija.
1
Rzd czechosowacki uchwali ramowy projekt statutu narodowociowego 13 maja;

zapowiedzia to M. Hoda w przemwieniu z 28 marca 1938 r.
2
Zatem bdzie zaleao od rozsdku i chci rzdu narodu czechosowackiego, czy
nieznone dzi dla nas stosunki utrzymaj si w dniu dwudziestoletniego jubileuszu
pastwowego, czy te wniesiony bdzie czeski wkad do pokoju europejskiego. Nie chcemy
ani wojny wewntrznej ani zewntrznej, lecz nie moemy duej tolerowa stanu, ktry
oznacza dla nas wojn podczas pokoju.
59. 1938 maj 9, Warszawa. Telegram szyfrowy M. ubieskiego w

sprawie uzgodnienia terminu przyjazdu K. Sidora do Warszawy
Receptus1 raport No 11/C/3382

Pan minister wyjeda 23 maja rano, bdzie w Warszawie dopiero 30 lub 31.
Widzenie osobiste z S[idorem] podane. Trzeba tylko przeduy pobyt
S[idora] w Polsce, albo, co bardziej wskazane, spowodowa jego przyjazd 22 do
Warszawy.
1
Wydzia Szyfrw otrzyma tekst o godz. 16.15, wysa do Pragi o godz. 17.00 za
numerem 43.
2
Zob. dok. nr 57.
60. 1938 maj 9, Berlin. Pismo J. Lipskiego do J. Becka zawierajce

przewidywania na temat taktyki Niemiec wobec Czechosowacji oraz
informacje o nastrojach w korpusie dyplomatycznym. Najcilej tajne
Zagadnienie czechosowackie stanowi w obecnej chwili gwny przedmiot

zainteresowa wiata politycznego Berlina. Jest bowiem dla wszystkich jasne,
e rzd niemiecki dy konsekwentnie i to w tempie przyspieszonym do
zrealizowania swych zamierze w tej sprawie. Wskazuje na to przede
wszystkim nastrj, jaki wytwarzany jest zarwno przez czynniki rzdowe
wokoo tej sprawy, jak i systematyczna kampania prasowa, obliczona na
podtrzymywanie w napiciu opinii midzynarodowej przez wyolbrzymianie
kadego najmniejszego incydentu na terenie Sudetw.
Przy ocenie stanowiska Niemiec powstaje istotnie pytanie, czy rzd Rzeszy
posunie si w razie nie uwzgldnienia jego postulatw, wysunitych poprzez
Henleina, do uycia siy. Mimo i nie posiadam pod tym wzgldem cakiem
sprawdzonych wiadomoci, nie mog wtpi, e taka ewentualno, podobnie
jak to miao miejsce w sprawie austriackiej, brana jest powanie pod uwag
przez miarodajne czynniki tutejsze. Pewne potwierdzenie znajduj w
wypowiedzeniach si pod tym wzgldem niektrych wyszych wojskowych z
lotnictwa, jak i feldmarszaka Gringa, wobec krla szwedzkiego podczas jego
ostatniego przejazdu przez Berlin. Gring mia powiedzie krlowi, i w razie,
gdyby tego zasza potrzeba, rzd niemiecki nie omieszka czynnie wystpi
przeciwko Czechosowacji w obronie ludnoci niemieckiej w Sudetach.
Niezawodnie przy takiej alternatywie rzd Rzeszy bierze pod uwag, jakie
stanowiska zajm poszczeglne pastwa w obliczu takiego wypadku. Zdajc
sobie z powyszego spraw, tutejsza dyplomacja francuska nie przestaje
podkrela na zewntrz, i Francja zwizana jest sojuszem z Czechosowacj i
zmuszona bdzie przyj jej w danym wypadku z pomoc, co w konsekwencji

pocignie za sob interwencj Anglii.
Nie mam jednak przewiadczenia, by rzd Rzeszy bra zbyt na serio podobn
ewentualno.
W przeciwiestwie do swego kolegi francuskiego tutejszy ambasador
angielski, ktrego bliski stosunek do Chamberlaina jest znany i ktry wykazuje
du niezaleno sdu, stoi raczej na stanowisku, e pozycja czeska jest nie do
utrzymania i dlatego w wystpieniach swoich wobec rzdu niemieckiego
prowadzi lini pen wstrzemiliwoci, co si zaznaczyo np. w ostatniej jego
demarche wobec podsekretarza stanu Woermanna1.
Nie posiadam bezporednich wiadomoci, ktre by wyjaniay, jak dalece w
sprawie Czechosowacji istnieje porozumienie midzy Berlinem a Budapesztem.
Z informacji nieurzdowych, dochodzcych do mnie z terenu Wgier,
wynikaoby, i pewne porozumienie wojskowe co do wspdziaania istnieje ju
midzy obu pastwami. W zwizku z tym jest dla mnie charakterystyczne, i
kanclerz w formie niezmiernie stanowczej i cakiem spontanicznie da nowo
mianowanemu posowi rumuskiemu w Berlinie, p. Djuvarze, zapewnienie co
do tego, e Rzesza uznaje niezmienno granic rumuskich. Mona by to
owiadczenie kanclerza rozumie jako ch powstrzymania poprzez gwarancj
niemieck rzdu rumuskiego od kroku zbrojnego w stosunku do Wgier na
wypadek wkroczenia tego ostatniego pastwa do Czechosowacji.
W tutejszym korpusie dyplomatycznym sytuacja midzynarodowa na tle
sprawy sudeckiej wywouje powane zaniepokojenie i podniecenie. Na og
panuje gboki pesymizm i nieukrywana obawa, by na powyszym tle nie
wynika konflagracja. Ambasador francuski, ktry wykazuje jak zazwyczaj silne
zdenerwowanie, liczy si z wzrostem napicia, przy czym obawia si, e w
okresie wyborw do rad gminnych w Czechosowacji dojdzie do wewntrznych
zamieszek, ktre mog da pretekst rzdowi niemieckiemu do wkroczenia w
obronie ludnoci niemieckiej.
Stanowisko posa rumuskiego, z ktrym utrzymuj jak najblisze stosunki,
cechuje trzewa ocena sytuacji. Stoi on na stanowisku, i nie naley dla
straconej pozycji ryzykowa szerszego konfliktu zbrojnego.
Pewn niewiadom stanowi jak dotd rezultat rozmw midzy Mussolinim a
Hitlerem co do ewentualnego stanowiska Woch w razie konfliktu midzy
mocarstwami zachodnimi a aNiemcamia na tle Czechosowacji.
Ze wzgldw zrozumiaych zmuszony jestem w sprawie tak blisko nas
obchodzcej zachowywa pewn dyskrecj w rozmowach z miarodajnymi
czynnikami niemieckimi, dopki nie bd mia cisych instrukcji pana ministra.
Moment, ktry skania mnie do przypuszczenia, i rzd niemiecki nie powzi
jeszcze decyzji co do ostatecznych rodkw, jakie by zastosowa w sprawie
sudeckiej, to fakt, i do zagadnienia czeskiego wobec nas w ostatnim czasie nie
powraca. Pragn przypomnie w tym zwizku rozmow pana ministra z
feldmarszakiem Gringiem w dniu 23 lutego2, w ktrej otrzymalimy

zapewnienie, e w sprawie tej nie bdziemy zaskoczeni.
Wobec powrotu z Woch kanclerza i wikszej czci rzdu, ktry nastpi w
dniu jutrzejszym, sdz, e cae zagadnienie wejdzie w stadium praktycznej
rozgrywki.
a a
Ambasador N. Henderson przekaza demarche 7 maja 1938 r. Por. Documents on British
Foreign Policy 1919-1939, Third series, Vol. I: 1938, London 1949, dok. nr 173, 187.
2
Zob. dokument nr 10.
1

K. Kroft na temat demarche brytyjsko-francuskiej oraz projektowanego
statutu mniejszociowego. Tajne
Wczoraj rozmawiaem z ministrem Kroft po raz pierwszy od czasu jego

powrotu z Sinai1.
Minister Kroft przedstawi w sposb nastpujcy ostatni dmarche posw
angielskiego i francuskiego2:
P. Newton da dusze expos sytuacyjne, ktre odczyta z tekstu
angielskiego, tumaczc go rwnoczenie p. Krofcie na niemiecki. Expos, ktre
minister Kroft okreli jako utrzymane w przesadnie pesymistycznych barwach,
ujmowao sytuacj Czechosowacji pod ktem widzenia politycznym,
dyplomatycznym i wojskowym. Wychodzc z zaoenia ostatniego expos
Chamberlaina p. Newton powtrzy tez angielsk o braku jakichkolwiek
automatycznych zobowiza Wielkiej Brytanii w tej czci Europy, nie przeczc
zreszt, e w razie konfliktu zbrojnego Anglia w tej czy innej formie moe by
we wcignita. P. Newton mia wskaza na dystans dzielcy Francj od
Czechosowacji, trudnoci ewentualnej interwencji floty angielskiej,
prawdopodobne desinteressement Woch i niewiadom, jak jest stanowisko
Polski. Obecn sytuacj wewntrzn Czechosowacji uzna za nie do
utrzymania. W interesie zachowania pokoju w tej czci Europy
Czechosowacja powinna, zdaniem jego rzdu, zdecydowa si na due ofiary i
zrobi maksymalny wysiek, jak si wyrazi tumaczc z angielskiego na
niemiecki eine Hchstleistung". Znaczy to, zdaniem rzdu Wielkiej Brytanii, e
Czechosowacja powinna by przebudowana z Nationalstaatu na
Nationalitatenstaat3. Rzd angielski nie ma oczywicie zamiaru miesza si w
sprawy wewntrzne Czechosowacji, gotw jest jednak suy jej wszelk rad,
ktrej by potrzebowaa. P. Newton da wreszcie do zrozumienia, e jego rzd
uwaa koncesje zaofiarowane przez Czechosowacj w tzw. memorandum
londyskim4 za niewystarczajce.
Pose francuski p. de Lacroix ograniczy si do krtkiej dmarche ustnej,

wskazujcej na donioso chwili i konieczno poniesienia przez
Czechosowacj ofiar na rzecz pokoju europejskiego. Wysiek rzdu praskiego
powinien i, wedug tezy jego rzdu, do granic, ktre dyktuje suwerenno i
integralno pastwa. P. de Lacroix zakoczy zapewnieniem, e Francja jest
daleka od chci mieszania si w sprawy wewntrzne Czechosowacji i e chodzi
w danym wypadku jedynie o przyjazn rad sojusznika.
Zapytaem ministra Kroft, co rzd jego w tej sytuacji zamierza uczyni.
Minister Krofta odpowiedzia, e rzd czechosowacki opracowuje
intensywnie zapowiedziany ju w memorandum londyskim statut
mniejszociowy. Statut ten, ktry odnosi si bdzie do wszystkich mniejszoci,
zawiera ma nastpujce koncesje:
1. Zasad proporcjonalnoci personalnej w zarzdzie pastwem, tzn. w
administracji publicznej. Jest to sprawa nieatwa i wymagajca sporo czasu,
gdy chodzi o przeprowadzenie tej zasady na wszystkich szczeblach hierarchii.
Jako klucz dla administracji centralnej wymieni minister Krofta cyfr 22,5%.
2. Zasad proporcjonalnoci budetowej, co by oznaczao w stosunku np. do
mniejszoci niemieckiej, e Niemcy sudeccy bd swobodnie dysponowa
22,5% budetu pastwowego na pewne cele.
3. Zasad autonomii kulturalnej, polegajc na tym, e na dawny wzr
austriacki poszczeglne rady szkolne krajowe (Landesschulrate) bd si
rozpaday na dwie sekcje, np. czesk i niemieck. Sekcja niemiecka podlegajc
oczywicie wsplnemu ministerstwu owiaty, bdzie jednak samodzielnie
administrowa sprawami szkolnictwa niemieckiego oraz innych instytucji
kulturalnych, jak np. teatr, radio itd.
Na moje zapytanie co do postulatu tzw. autonomii terytorialnej p. Krofta
odpowiedzia, e o tym mowy by nie moe.
W ten sposb pojty statut mniejszociowy moe by zdaniem p. Krofty,
opracowany w cigu miesica czerwca, w kadym razie jednak po wyborach
gminnych5, i by przedoony parlamentowi przed feriami letnimi. Bya by to,
zdaniem p. Krofty, zwyka ustawa, nie wymagajca zmiany obowizujcej
konstytucji.
O restytucji policji municypalnej, ktra by miaa zaj spowrotem miejsce
policji pastwowej tam, gdzie dawniej istniaa, p. Krofta w ogle nie
wspomina.
Wydaje mi si, e minister Krofta przedstawi mi pogld rzdu praskiego na
te sprawy w interpretacji zwajcej. Rozumiem to w ten sposb, e premier
Hoda oraz leaderzy prawicy koalicyjnej s niewtpliwie zwolennikami dalej
idcych koncesji, rozumiejc, e tylko takie koncesje mog stanowi prb
skutecznego uchwycenia sytuacji w ostatniej chwili*. Rozumie to zdaje si
zreszt i lewica, nie moe si jednak zdecydowa na wycignicie
odpowiednich konsekwencji, a to gwnie ze wzgldw wewntrzne
politycznych. Byoby to bowiem uznaniem od dawna przez prawic wysuwanej
argumentacji z wszystkimi konsekwencjami przyznania si do wielkiej pomyki

historycznej. Lewica woli wic, co wydaje si zreszt rwnie zrozumiae, jak
mao roztropne, podtrzymywa w kraju nastroje nieustpliwe. Jestemy ostatnio
wiadkami wzmagania si fali skrajnych nastrojw po stronie czeskiej, tak jak
rwnoczenie mona stwierdzi, e takie nastroje ujawniajce si niedawno po
stronie mniejszoci niemieckiej, zostay opanowane przez dyscyplin partyjn.
Cho interwencja obu mocarstw zachodnich przyjta zostaa, jeeli chodzi o
czynniki rzdzce w tym kraju, z mieszanymi uczuciami, to jednak oddaa ona
niewtpliwie rzdowi praskiemu na terenie wewntrzno-politycznym ogromn
przysug. Uatwia mu w sposb znakomity cikie zadanie, jakim byo
zwrcenie si do opinii z cik prawd o koniecznoci daleko idcych koncesji.
W kraju gdzie sowo ociennych potencji, a zwaszcza tzw. demokracji
zachodnich, ma tak ogromne znaczenie, stanowi mono powoania si na rad
Francji i Anglii czynnik prawie decydujcy. Rzd praski zrozumia to i nie
zaniedba z tego skorzysta: prasa otrzymaa instrukcje niebagatelizowania
interwencji przedstawicieli Francji i Anglii i przygotowania opinii na
konieczno jak najdalej idcych ustpstw w dziedzinie problemu
mniejszociowego.
Na tym tle bardziej jeszcze symptomatyczne wydaje si wypowiedzenie
jednego z najwyszych urzdnikw tutejszej suby zagranicznej, e sprawa
stosunku Czechosowacji do Polski wchodzi obecnie w stadium decydujce.
Dzi wanie premier Hoda owiadczy poczonym klubom sejmowym
agrarnym, e problem mniejszociowy musi by i bdzie zaatwiony do koca
czerwca. Nie ma bowiem czasu do stracenia.
1
W dniach 4 i 5 maja 1938 r. w Sinai odbyo si posiedzenie staej rady Maej Ententy.
Demarche zostaa zoona 7 maja 1938 r. Zob. Documents on British Foreign Policy,
Third Series, Volume I 1938, London 1949, dok. nr 192, 195.
3
Pastwo narodowe, pastwo narodowociowe.
4
Memorandum zostao zoone 26 kwietnia 1938 r. w brytyjskim Ministerstwie Spraw
Zagranicznych. Zob. Documents on British Foreign Policy, Third Series, Volume I, dok. nr
160.
5
Wybory te odbyy si w dniach 22 i 29 maja oraz 12 czerwca 1938 r.
2
62. 1938 maj 11, Londyn. List H. Jamontta do redaktora Evening

Standard" wyjaniajcy stanowisko Polski wobec ewentualnej pomocy
zbrojnej ZSRR dla Czechosowacji
Kopia, maszynopis AAN, Ambasada RP w Londynie 461, k. 2
Your diplomatic correspondent published in your issue of -today an article on

Czechosoyakia in which after making the assertion that Po-land decides the
fate of Czechoslovakia today" h reports that:
At Geneva, M. Lityinoff, the Russian Commissar for Foreign Affairs, has
told M. Bonnet, the French Foreign Minister that in the event of aggression by
Germany his government cannot go to the assistance of Czechoslovakia in an
effective manner if Poland does not agree to carry out her obligations to France
under the terms of her alliance, and allow the Red Army to pass over her
territory".
The Polish Press Bureau in London is taking the liberty to state that in the
Franco-Polish Treaty of Alliance there is no clause putting Poland under any
obligation to allow the Red Army to pass over Polish territory1
1
Paski korespondent dyplomatyczny opublikowa w dzisiejszym numerze artyku o

Czechosowacji, w ktrym po stwierdzeniu, e Polska rozstrzyga dzi o losie
Czechosowacji" informuje, e:
W Genewie p. Litwinw, rosyjski komisarz spraw zagranicznych, powiedzia p.
Bonnetowi, francuskiemu ministrowi spraw zagranicznych, e w wypadku agresji niemieckiej
jego rzd nie bdzie mg skutecznie pomc Czechosowacji, jeli Polska nie zgodzi si
wypeni swych zobowiza sojuszniczych wobec Francji i nie zezwoli Armii Czerwonej na
przejcie przez swe terytorium".
Polskie Biuro Prasowe w Londynie pozwala sobie stwierdzi, e we francusko-polskim
traktacie sojuszniczym nie ma klauzuli, ktra nakada na Polsk obowizek przepuszczenia
Armii Czerwonej przez polskie terytorium.
63. 1938 maj [12], Warszawa. Pismo nr E.III.W.297-7-C/21

W. Drymmera do M. Grayskiego wyjaniajce zadania, ktre
Ministerstwo Spraw Zagranicznych postawio przed organizacjami
polskimi w Czechosowacji. Tajne
Kopia, maszynopis AAN, MSZ 10410, k. 2-4, 4a
Polityczna1 sytuacja Czechosowacji wytworzona na skutek wielorakich

okolicznoci politycznych, a w szczeglnoci na skutek dokonanego
zjednoczenia Austrii z Niemcami, spowodowaa si faktu wzrost nadziei
przyczeniowych u Polakw lska Zaolziaskiego. Na tym tle daa si tam
zauway, politycznie i taktycznie bardzo zdrowa, tendencja do zorganizowania
w pierwszej linii Polakw zaolziaskich dla wytworzenia naleytego
narodowego orodka dynamizmu za Olz w miejsce dotychczasowego liczenia
jedynie i wycznie na pomoc z zewntrz w formie zbrojnej akcji

Rzeczypospolitej.
Tendencj powysz wrd Polakw za Olz uznalimy za istotn,
skierowujc j w kierunku pogbienia wiadomoci, i| w pierwszej linii
postawa samej ludnoci polskiej w Czechosowacji moe zadecydowa w
bliszej czy dalszej przyszoci o jej dalszych losach (jako przykady podalimy
powstania grnolskie i obron Lwowa).
Obecnie postawilimy Polakom za Olz za zadanie baczne obserwowanie
dnoci innych mniejszoci pastwa czeskosowackiego i denie do uzyskania
tych wszystkich uprawnie, jakich domagaj si inne grupy mniejszociowe.
Rwnoczenie zwrcilimy baczn uwag na konieczno walki z
komunizmem, w ktrego orbicie, jak wiadomo, znajduje si powana liczba
ludnoci polskiej za Olz.
Tym tendencjom zaczyna si przeciwstawia akcja spoeczestwa polskiego
po stronie polskiej, a to przez szerzenie wiadomoci o majcym ju rycho
nastpi wmarszu wojsk polskich na teren lska Zaolziaskiego. Okrela si
nawet dat tego wmarszu. W takim nastroju trudno bdzie mwi o pracy
organizacyjnej.
Poza tym, pragnc nie dopuci do powtrzenia roku 1935, po ktrym
nastpia silna depresja wobec niespenienia nadziei chcielibymy obecnie
rwnie i po stronie polskiej wytworzy warunki uatwiajce realizacj zada
postawionych ludnoci polskiej w Czechosowacji, a to tym wicej, i pewne
dane wskazuj nam na dziaanie obcych" agentur w podawaniu wiadomoci
majcych charakter hypernarodowy", a tym samym b. trudnych do zwalczania.
W tym stanie rzeczy zwrci si naczelnik Zaleski na moje polecenie do
Towarzystwa Pomocy Polonii Zagranicznej z prob o powzicie uchway na
Zarzdzie Gwnym w sprawie uaktywnienia w obecnym momencie sekcji
czeskich Towarzystwa Pomocy Polonii Zagranicznej na caym obszarze
Rzeczypospolitej Polskiej. Chodzio mi o to, aby majc central organizacji w
Warszawie, mc poprzez ni wpywa, przez nisze jednostki organizacyjne, na
nastroje spoeczestwa w kwestii Polakw za Olz.
W pierwszym rzdzie bdzie rzecz wskazan, aby do powyszych sekcji
czeskich T.P.P.Z. weszli przede wszystkim Polacy pochodzcy ze lska za
Olz bez wzgldu na to czy pracujc w Polsce zatrzymali obywatelstwo
czechosowackie, czy te nabyli polskie. To jest element, na ktry licz, e
bdzie mia najwiksze zrozumienie dla interesw swych krajanw".
Jednoczenie jednak nie byoby podane, by w obecnej sytuacji robi okoo
tego zagadnienia wiele wrzawy, a natomiast cay wysiek naley skierowa na
stron organizacyjn. Bdzie ju oczywicie nasz rzecz przez odpowiednie
dozowanie hase, w zalenoci od sytuacji politycznej, kierowa aktywnoci
T.P.P.Z.
Podajc powysze do wiadomoci pana wojewody, prosz o askawe
przychylne ustosunkowanie si do pracy sekcji czeskiej T.P.P.Z., przy czym
pozwol sobie w najbliszym czasie poda nazwiska osb czoowych,

pracujcych w tym zagadnieniu z ramienia Towarzystwa Pomocy Polonii
Zagranicznej na terenie woj. lskiego.
1
W regecie podano dat wysania pisma wg AAN, MSZ 10410, k. 1.
64. 1938 maj 12, Praga. Raport nr 52/C/16 K. Pape przedstawiajcy

pogld E. Eisenlohra na szans rzdu czechosowackiego rozwizania
kwestii narodowej. Tajne
W dniu 10 bm. miaem dusz rozmow z tutejszym posem niemieckim.

Oto jak widzi p. Eisenlohr obecn sytuacj Czechosowacji i stan problemu
sudeckiego:
Jeeli zapowiedziane wysiki rzdu praskiego w tej dziedzinie maj wyda
jakie owoce, to musi on si bardzo spieszy zarwno ze swymi decyzjami, jak i
ich przeprowadzeniem. Data koca czerwca, o ktrej mwi si w koach
rzdowych wydaje si p. Eisenlohrowi nieco odlega: Da kann ihnen der Zug
vor der Nase fortgehen"1. W ogle prace rzdu czeskiego bd miay tylko o tyle
szans uchwycenia sytuacji,
O ile bd prowadzone nader szybko i dwustronnie, tzn. o ile rzd czeski
potrafi problem znegocjowa z mniejszociami. Wszelkie jednostronnie
oktrojowane koncesje nie mog mie decydujcego znaczenia. Aeby takie
rozmowy czy negocjacje z poytkiem rozpocz, trzeba jednak stworzy pewne
psychologiczne przesanki, co by oznaczao poskromienie szowinizmu
czeskiego, ktrego fala w ostatnich czasach niepokojco narasta. Trzeba
wycofa pastwow policj czesk z okrgw sudeckich i mniejszociowych w
ogle i zastpi j dawn policj municypaln, trzeba take zrobi co, aby
ustawa o obronie pastwa przestaa by w rku wadz politycznych, a przede
wszystkim wojskowych, narzdziem dyferencjacji i ucisku.
Zapytaem p. Einsenlohra czy jego zdaniem w rokowaniach, o ktrych mwi,
mona by w ogle osign pozytywne rezultaty.
Odpowiedzia mi po pewnym namyle, e mona by doj wenigstens zu
einer temporaren Lsung"2, ktra by moga wstrzyma obecny rozwj
wypadkw i moe nawet potem osta si wenn si sich bewahren wurde"3. Ale
mogoby si to sta tylko na podstawie einer vollkommen gleichberechtigten
Coexistenz beider Nationen"4. Oczywicie trudno powiedzie, czy taka solucja
jest w ogle menschlich mglich"5.
Kiedy zwrciem uwag p. Eisenlohra, e zarwno dla mocarstw zachodnich,
jak tym bardziej rzdu praskiego limitem ustpstw wydaje si by zachowanie
integralnoci pastwa, odpowiedzia, e mona by si na razie zatrzyma na
rozlunieniu der inneren Cohesion6.
P. Eisenlohr interesuje si nadal problemem sowackim pod ktem widzenia

pewnego rozsdnego miarkowania ewentualnych przyszych postulatw
wgierskich. Nie wiem jednak, czy na ten temat miay miejsce jakie rozmowy
midzy Berlinem a Budapesztem.
Rozeszlimy si podkrelajc obustronnie znaczenie naszego kontaktu, jak
rwnie tego, co okrelilimy jako gegenseitiges Verstandnis und
Einvernehmen"7.
1
Moe im uciec pocig sprzed nosa.

Przynajmniej do jakiego tymczasowego rozwizania.
3
Gdyby okazaa si przydatna.
4
W peni rwnoprawnego wspistnienia obu narodw.
5
W ludzkiej moliwoci.
6
Wewntrznej zwartoci.
7
Wzajemne zrozumienie i zgoda.
2
65. 1938 maj 12, Bratysawa. Telegram szyfrowy nr 7 W. aciskiego

w sprawie zorganizowania rozmowy K. Sidora z J. Beckiem
Receptus1 telegram szyfrowy nr 6/P.III.11/C.I/21/.

Pod pozorem naleytego zorganizowania wycieczki parlamentarzystw
sowackich Sidor przyjedzie do Warszawy 18 bm. o godzinie 23 i nastpnego
dnia wieczorem wyjeda spowrotem. Prosi o rozmow z panem ministrem
Beckiem, ktra, jego zdaniem, bdzie miaa dla Sowakw decydujce
znaczenie przed powziciem ostatecznych decyzji co do ich przyszoci.
Szczegy kurierem. Prosi dalej o wywiad. Przywizuje do niego wielkie
znaczenie z powodu wraenia wrd Sowakw samego ju faktu rozmowy z
panem ministrem Beckiem. Zoy u mnie pytania z zaznaczeniem, e czyni to
jedynie z obowizku proszcego o wywiad. Mog by one dowolnie zmienione
lub zastpione innymi, sformuowanymi przez nas samych. Szczegy kurierem.
Przyjedzie ponownie na czele wycieczki parlamentarnej 23 bm. wieczr wprost
do Warszawy z pominiciem Krakowa, gdzie zatrzymaj si w drodze
powrotnej.
Otrzymuje: P. pose w Pradze do wiadomoci P.III. z prob o odwrotne
przesanie dla S[idora] bezpatnego biletu ZebrzydowiceWarszawa i z
powrotem.
1
Otrzymano 12 maja 1938 r., godz. 9.00.

rozwaania na temat moliwoci zachowania caoci Czechosowacji. Tajne
Rzd praski zdecydowawszy si przystpi do opracowania tzw. statutu

mniejszociowego, wydaje si rozumie, e nie moe pozostawi zupenie na
boku problemu sowackiego.
Tote mno si informacje i oznaki, e rwnoczenie z moliwie szybkim
opracowaniem statutu mniejszociowego pjd jakie koncesje dla Sowakw.
O formalnej autonomii i nadal jednak nie ma mowy. Natomiast mwi si o
merytorycznym wypenieniu postulatw sowackich na 70%", co wedug tezy
pewnych k koalicji rzdowej umoliwi Sowakom hlinkowcom
pogodzenie si z systemem, a nawet moe wejcie do rzdu.
Pose niemiecki powiedzia na t wiadomo: alles treibt also zwangslaufig
einer fderativen Lsung entgegen"1.
Na pewno jedna koncesja pocignie za sob z koniecznoci drug i tak dalej
chodzi tylko o to, czy rzd czeski bdzie si mg zatrzyma, gdy raz lawina
ruszy. Ale nawet i to pytanie ma tylko drugorzdne znaczenie: chodzi przede
wszystkim o to, czy i na czym Niemcy si zechc zatrzyma.
Z pewnych symptomw mona by wnosi, e Rzesza wolaaby na razie"
unikn dosownego rozpadu Czechosowacji. aAle i tua trzeba sobie postawi
pytanie czy takie obliczenie byoby dzi ju moliwe do przeprowadzenia.
a a
- Dopisano odrcznie w miejsce skrelonych sw: i tu.

Wszystko wic nieuchronnie zmierza do rozwizania federacyjnego.
67. 1938 maj 13, Praga. List szyfrowy nr 7 K. Pape zawierajcy

opini E. Eisenlohra o demarche brytyjsko-francuskiej w Pradze
Pose1 niemiecki powiedzia mi, e dmarche posw Anglii i Francji w

Pradze2 nie moe, zdaniem jego rzdu, sta si pocztkiem internacjonalizacji
problematu mniejszociowego. Rozumie [przez] to, e chodzi o problemat
wewntrzny Czechosowacji, ktry musi by przenegocjowany midzy rzdem
tutejszym a odnonymi mniejszociami. Analogiczne, jego zdaniem, role Rzeszy
niemieckiej, Polski i Wgier polegaj na razie na przygldaniu si widowisku z
loy"3.
1
Otrzymano 16 maja 1938 r.

Zob. dok. nr 61.
3
Nr GMS 1477.
2
68. 1938 maj 13, Bratysawa. Pismo W. aciskiego informujce o

skadzie delegacji, ktra ma w Polsce wita Sowakw z USA
Przesyam wykaz osb wchodzcych w skad wycieczki parlamentarzystw

sowackich z podaniem stanowiska i zawodu kadego z nich. Dane te s
potrzebne, moim zdaniem, z tego powodu, aby dla kadego posa i senatora
znalaza si odpowiednia osoba ze sfer parlamentarnych po naszej stronie. Przy
sposobnoci zaznaczam, e wskutek zaszych w ostatnich dniach zmian w
skadzie wycieczki podnis si znacznie jej poziom. Prosz tedy, aby moja
charakterystyka osb podana w ostatnim licie do pana radcy zostaa
odpowiednio zagodzona.
1. Ks. kanonik dr Buday, senator, wicemarszaek Senatu,
2. Pose J. Sivak, wicemarszaek Sejmu, nauczyciel, referent spraw
owiatowych w stronnictwie ludowym (przyjazd wtpliwy),
3. Pose Kendra, rolnik, bez wikszej inteligencji i znaczenia,
4. Pose Longa, rolnik, rwnie bez wikszej inteligencji i znaczenia,
5. Pose Danihel, rolnik, waciciel majtku, b. nauczyciel, specjalista w
sprawach spdzielczoci,
6. Pose Sluny, radca administracji pastwowej,
7. Pose Demboysky, dyrektor elektrowni, wiceprezes zwizku urzdnikw
prywatnych,
8. Pose krajowy dr Jan Kovalik, profesor, dugoletni senator, znany poeta
sowacki, nudziarz, lecz niezy mwca, w poezji jego duo miejsca zajmuje
Polska, przyjaciel i rwienik ks. Hlinki,
9. Pose Drobny radca pocztowy, dziaacz w organizacjach urzdnikw
pocztowych,
10. Senator Andrzej Janek architekt w Ruomberku, naley do bliszego
otoczenia ks. Hlinki,
11. Pose dr Wolf ze lska,
12. Pose Karol Sidor.
W ostatniej chwili udao si pozby sekretarza gen[eralnego] stronnictwa
posa Sokola oraz posa Cavojskiego, ludzi do niemiych, mao ciekawych i
do niebezpiecznych z powodu przekona czeskosowackich".
Zjednamy ich wszystkich bardzo atwo o ile wykaemy nie wytworno, lecz
zwyk ludzk serdeczno. Do Sowakw podchodz zawsze szczerze lub
nieszczerze z sercem na doni", co moe jedynie da jak najlepsze wyniki i
pozostawi niezatarte wspomnienia". Z tego wanie powodu auj, e nie
bd obecny. Co innego, e dopacibym do tego grubo. Nie aowabym jednak
tego, gdyby tylko wyprawa si udaa i uatwia w przyszoci nasz prac w
terenie.
Ruta dla wycieczki ludowej pozostaje ta sama. Prosz, aby w Poznaniu

pokazano im spdzielczo oraz zaatwiono tanie noclegi. Pobyt od godz. 14-tej
24 bm. do godz. 23.20 25-ego bm.a1
a a
Inne dokumenty na ten temat zoli. AAN, MSZ 5629.
69. 1938 maj 17, Praga. List szyfrowy nr 8 K. Pape informujcy o

bezporednich nastpstwach wyjazdu K. Henleina do Londynu dla
czechosowackiej polityki wewntrznej
W zwizku1 z podr Henleina do Londynu i do Berlina2 nastpio dalsze

przyspieszenie rozwoju wypadkw. Rzd tutejszy, zmieniajc swoje pierwotne
plany, zdecydowa si na negocjacje: I. wprost z H[enleinem], a nie jak
przedtem tylko [z] parlamentarzystami SdP, II. nie czekajc na wynik wyborw
gminnych3.
1
Otrzymano 19 maja.
K. Henlein przyby do Berlina 12 maja, do Londynu 13 maja 1938 r.
3
Nr GMS 1522.
2
70. 1938 maj 18, Berlin. Pismo J. Lipskiego do J. Becka o rozmowie z

E. von Weizsackerem na temat stanowiska III Rzeszy wobec brytyjskiej i
francuskiej demarche w Pradze dotyczcej sytuacji mniejszoci niemieckiej.
cile tajne
Powoujc si na moje listy z dnia 9 i 13 maja r.b. mam zaszczyt poda panu
ministrowi nastpujce dalsze informacje w sprawie sudeckiej1.
Przy okazji dzisiejszej rozmowy mojej z sekretarzem stanu p. von
Weizsackerem zapytaem o rozwj powyszej sprawy. Sekretarz stanu
potwierdzi mi rozmow odbyt ostatnio midzy ambasadorem brytyjskim a
ministrem spraw zagranicznych Rzeszy von Ribbentropem, zaznaczajc, i rzd
niemiecki odnis si pozytywnie do demarche angielskiej w Pradze w kierunku
skonienia rzdu czeskiego do pjcia na rk w odniesieniu do da
mniejszoci niemieckiej. P. von Weizsacker doda, i rzd francuski, jak si
zdaje, znacznie mniej energicznie wystpi w Pradze. Rzd niemiecki, jak
zastrzeg p. von Weizsacker, nie idzie jednak tak daleko, by sta si partnerem w
rozmowach uwaajc, i stron pertraktujc w tej sprawie jest Henlein jako
przedstawiciel Niemcw sudeckich.
Na zapytanie moje co do celu podry Henleina do Londynu, otrzymaem

odpowied, i nastpia ona w zwizku z zaproszeniem wystosowanym do niego
przez znajomych Anglikw.
P. von Weizsacker powiedzia mi dalej, i nie jest zbytnim pesymist i liczy,
e jeli Praga zechce pj rzeczywicie na uwzgldnienie postulatw
mniejszoci, to sprawy mog si uoy. Niemniej wskaza na istniejce
zdaniem jego jedno niebezpieczestwo, mianowicie e pewne wysokie
czynniki w Pradze (zrozumiaem, e chodzi o Benea), widzc i sytuacja
rozwija si na niekorzy ich polityki, zechc pj na wywoanie konfliktu
midzynarodowego. Na ten punkt pooy p. von Weizsacker specjalny nacisk.
Na zapytanie moje, czy nie obawia on si pewnych tar na terenie
Czechosowacji, zamieszkaym przez Niemcw sudeckich, podsekretarz stanu
powiedzia mi, i rzd niemiecki wpywa energicznie na Henleina, aby za
wszelk cen utrzyma porzdek. Jednake dziaanie rzdu niemieckiego jest
tutaj ograniczone. Do tego wyjanienia doda p. von Weizsacker stwierdzenie, i
na wypadek czynnej akcji przeciwko Niemcom sudeckim ze strony czeskiej
musi sobie zagranica zdawa spraw, i rzd niemiecki nie zawahaby si przed
aktywnym wystpieniem.
Pragn zaznaczy, i poredni drog doszy do mnie wiadomoci, e w
rozmowie z ambasadorem Hendersonem Ribbentrop mia stwierdzi, i jeli w
Czechosowacji dojdzie do wystpie przeciwko Niemcom sudeckim, to
werden wir blitzartig vorgehen"2. Sdz, e jest to pewne ostrzeenie,
pochodzce od samego kanclerza.
1
2
Zob. dok. nr 60.

Byskawicznie wystpimy.
71. 1938 maj 19, Krakw. Pismo W. Goetla wyjaniajce polityczne

znaczenie swobody przechodzenia granicy z Czechosowacj przez
czonkw Polskiego Towarzystwa Tatrzaskiego. Poufne
Rwnoczenie z przesaniem podania Polskiego Towarzystwa Tatrzaskiego1

w sprawie przywrcenia wydawania zatwierdze wadz administracyjnych na
legitymacjach konwencyjnych czonkom P[olskiego] T[owarzystwa]
T[atrzaskiego] uprawniajcych do przekraczania granicy w obrbie pasa
turystycznego polsko-czechosowackiego, zaznaczam, e przywrcenie
powysze jest rwnie niezbdnie potrzebne ze wzgldu na bardzo wan rol
konwencji turystycznej polsko-czechosowackiej dla prac poufnych, jakie
przeprowadzamy na terenie Sowacji oraz Spisz, Orawy i Cieszyskiego z
ramienia Delegatury Krakowskiej Towarzystwa Przyjaci Sowakw im. L.
Stra oraz Koa Pomocy dla Polakw w Czechosowacji przy Okrgu
Wojew[dzkim] Krak[owskim] Tow[arzystwa] Pomocy Polonii Zagranicznej w

Krakowie, w ktrych to obu instytucjach od pocztku ich istnienia pracuj.
Legitymacji konwencyjnych i to tak indywidualnych, jak przewidzianych w
myl konwencji turystycznej legitymacji zbiorowych (dla wycieczek szkolnych
pod przewodnictwem nauczycieli), uywamy stale dla naszych pracownikw
terenowych na terenie Sowacji, Cieszyskiego, Spisz i Orawy, jak i dla akcji
harcerskiej, wycieczek na teren, prac informacyjnych i naukowych dla naszych
celw itd. Jak to podkrelalimy na ostatnim posiedzeniu w wymienionych
sprawach, odbytym w Krakowie w obecnoci p. naczelnika Vetulaniego oraz p.
konsula aciskiego, metoda pracy terenowej przy uyciu konwencji
turystycznej jest daleko dogodniejsza i umoliwiajca daleko skuteczniejsz
konspiracj, anieli ta sama praca na podstawie paszportw. Pomijajc bowiem
trudnoci i koszty zwizane z uzyskaniem paszportu, przez uywanie
paszportw kadorazowo dostarcza si Konsulatom czechosowackim
moliwoci wgldu w skad osobowy naszej akcji. Natomiast przy uywaniu
legitymacji konwencyjnych, wydawanych na okres kadego roku i
upowaniajcych do wielokrotnego przekraczania granicy dla celw
turystycznych, tajno roboty daje si daleko lepiej utrzyma.
W zwizku z powyszym, przywrcenie penej wanoci konwencji
turystycznej polsko-czechosowackiej, szczeglnie w dzisiejszej dobie
wytonej pracy na terenie Sowacji, Cieszyskiego, Spisz i Orawy, jest bardzo
wskazane i pilne.
1
Podanie zob. AAN, MSZ 5625, k. 13-15. Dokument ten pomijamy, gdy nie wnosi nic
do tematu zbioru.
72. 1938 maj 20, Praga. Raport nr 7/C/12 K. Pape o konferencji

prasowej M. Hody i dziaalnoci Sudetendeutsche Partei. Poufne
Opinia publiczna w Czechosowacji jest obecnie zajta gwnie wyborami

gminnymi tak, e problemy polityki zagranicznej zeszy poniekd na dalszy
plan. W opinii czeskiej nastpio nawet jak gdyby pewne uspokojenie idce
czsto w parze z niepokojcymi objawami przesadnego podnoszenia gowy i
agresywnoci. Du rol odegraa w tym nastawieniu opinii prasa, zwaszcza
lewicowa, ktrej udao si wmwi spoeczestwu, e Henlein w Anglii by
znacznie bardziej skonny do kompromisu ni w Karlsbadzie i e Rzesza
traktuje problem sudecki jako wewntrzn spraw Czechosowacji, domagajc
si jej rozwizania w bezporednich rokowaniach midzy SdP a rzdem
czeskim.
To nastawienie uatwio rzdowi decyzj podjcia rokowa z SdP jeszcze
przed zakoczeniem wyborw gminnych, przy czym ze strony rzdu istnieje
decyzja rokowania nie tylko z parlamentariuszami niemieckimi, ale take z

innymi przedstawicielami tej mniejszoci, co oznacza po prostu Henleina.
Mimo tej decyzji na lewicy panuje coraz silniejsza tendencja oporu przeciw
zbytniej ustpliwoci wobec SdP. Lewica te rozptaa kampani wyborcz pod
hasami bardziej szowinistycznymi ni stronnictwa prawicy. Przeciw tej taktyce
wystpi w dniu 11 maja prezes partii agrarnej Beran, zastrzegajc si przeciw
pomawianiu stronnictw prawicy o brak patriotyzmu i wystpujc ostro przeciw
rzucaniu Hody kd pod nogi w czasie jego pracy nad doprowadzeniem do
ugody z mniejszociami. Prace nad statutem mniejszociowym s ju daleko
posunite, lecz nikt si nie udzi, by statut zadowoli mniejszoci.
Premier Hoda wezwa dnia 19 maja br. na konferencj dziennikarzy
koalicyjnych. Na konferencji tej premier przemawia trzy godziny,
przedstawiajc sytuacj w zwizku ze statutem mniejszociowym. Zapowiedzia
zasadnicz wewntrzn przebudow pastwa, wyraajc si, e lepiej mwi o
przebudowie, ni gdyby zaczto w ogle mwi o samym pastwie" (w sensie
jego istnienia). Owiadczy, e statut mniejszociowy jest gotowy w swych
oglnych ramach, co do szczegw rozpocznie premier w przyszym tygodniu
rokowania z przedstawicielami mniejszoci niemieckiej (Henlein), wgierskiej i
polskiej. Statut zawiera bdzie w kadym razie pen autonomi (samospravu)
kulturaln i bdzie gwarantowa proporcjonalno w kadym zakresie. Wszyscy
urzdnicy narodowoci niemieckiej przeniesieni zostan na terytoria niemieckie.
Wyoni si moe konieczno zmian pewnych ustaw konstytucyjnych (nie
samej konstytucji), np. ustawy jzykowej. Dotychczas Czechosowacja dawaa
swoim mniejszociom rzeczy wielkie, istniaa natomiast nieustpliwo w
rzeczach maych. Nonsensem jest np. moliwo korespondowania w jzyku
niemieckim z wadzami centralnymi, przy rwnoczesnym niezezwalaniu
wjtom na uywanie w drobnej korespondencji tego jzyka. Statut jest cigiem
dalszym 18 lutego"1, ktry Hoda zawsze nazywa tylko pocztkiem.
Czechosowacja wybudowaa sw ide pastwow, ide demokracji, i przy niej
musi pozosta. Dlatego te nie bdzie mogo doj do stosowania na terenach
mniejszociowych totalizmu. Trzeba pogodzi si z faktem i rzeczywistoci, e
przez Europ przechodzi huragan nacjonalizmu niemieckiego i huragan ten
uderza z ca si w Czechosowacj. Zadaniem pastwa jest tak si ustawi, by
huragan ten nie wyrzdzi szkd zbyt wielkich.
Hoda auje obecnie, e nie poda si do dymisji w roku 1927, kiedy upad
jego wniosek, jako ministra owiaty, w sprawie dania Niemcom autonomii
kulturalnej. Narodowi trzeba powiedzie obecnie prawd, trzeba mie odwag
powiedzenia tej prawdy. Nie ma sensu pocieszanie si i zakamywanie si.
Dalej zapowiedzia Hoda zaostrzenie cenzury w kierunku konfiskowania
zarzutw o zdradzie, kierowanych pod adresem pewnych partii, czy zarzutw
przeciwko ministrowi spraw wewntrznych, e zaprzepaci w pograniczu
autorytet pastwa.
Lewicowi dziennikarze przyszli na konferencj psychicznie zupenie

nieprzygotowani. Sowa Hody, zwaszcza ustpy o koniecznej zasadniczej
wewntrznej przebudowie pastwa wywary na lewicy wraenie przygnbiajce.
Konferencja zmierzaa do powolnego przygotowania opinii na przysze
wydarzenia.
Prasa z dnia 20 bm. podaa obszerne streszczenie tej konferencji.
Sytuacja wewntrzna, szczeglnie w Sudetach, pozostaje nadal mocno
naprona.
Tak na przykad w ostatnich dniach due zaniepokojenie wywoaa sprawa
tzw. ulotek propagandowych. Zjawiy si mianowicie w tym tygodniu,
przewanie na obszarze zamieszkaym przez Niemcw, ulotki rnej treci,
redagowane w bardzo zej czeszczynie, podjudzajce przeciw Niemcom,
dyskredytujce Benea, wykazujce beznadziejno sytuacji wewntrznej,
wzywajce do akcji bezporedniej itd., jednym sowem starajce si w
najrnorodniejszy sposb sia zamieszanie. Ulotki te byy masowo
kolportowane. Policji udao si zaaresztowa dotychczas 18 ludzi
kolportujcych te ulotki. Prawie wszyscy s czonkami SdP. Sprawa wic
przedstawia si do tajemniczo. SdP twierdzi, e chodzi tu o robot
komunistw i w ogle partii lewicowych czeskich, lub II-go Oddziau (pk.
Hajek), majc na celu zdyskredytowanie henleinowcw i dostarczenie
dowodw ich antypastwowej dziaalnoci. Tym niemniej bezsporny fakt, e
kolportowane one byy przez czonkw SdP jest dla tej partii wysoce
kopotliwy.
Drug draliw spraw jest sprawa organizacji bojwek henleinowskich na
wzr niemieckiej S.A. Poniewa statuty tej organizacji, przedoone wadzom,
nie zawieray nic niezgodnego z przepisami o stowarzyszeniach, urzd ziemski
je zatwierdzi. Tymczasem po zatwierdzeniu szef sztabu Freiwilliger
Schutzdienst"2 Willy Brandler wyda do, czonkw odezw nie dopuszczajc
adnych wtpliwoci, e chodzi nie o organizacj majc na celu utrzymanie
porzdku na zgromadzeniach, lecz o organizacj paramilitarn, opart na
wzorach niemieckiej S.A. Wobec tego pozwolenie cofnito, a odezw Brandlera
skonfiskowano.
Bjki midzy ludnoci czesk a niemieck na pograniczu, w ktrych bior
udzia czsto i onierze czescy s na porzdku dziennym. Strona niemiecka
przypisuje tu gwnie win prowokacjom lewicy i k wojskowych. Czym
bardziej zblia si termin wyborw, tym te bjki staj si liczniejsze, przy czym
andarmeria traci nerwy i zaczyna strzela, jak to byo w Chodau3, gdzie
tysiczny tum henleinowcw oblega posterunek andarmerii.
To wrzenie na pograniczu spowodowao, e henleinowcy przygotowali
komunikat, bdcy niejako odpowiedzi na deklaracj Hody, w ktrym
owiadczaj, e nie mog przystpi do rokowa dopki rzd nie zaprowadzi
porzdku i nie zlikwiduje prowokacji czeskich".
Tym niemniej, jak si dowiaduj z k henleinowskich, SdP jest

zdecydowana rokowa z rzdem i Henlein po powrocie z zagranicy ma si
stawi u Hody.
1
18 lutego 1937 r. rzd czechosowacki zapowiedzia tzw. narodowociowe wyrwnanie,

m.in. obiecujc pomoc gospodarcz dla regionw zamieszkaych przez mniejszoci narodowe
oraz zastosowanie klucza narodowociowego przy zatrudnianiu w aparacie administracyjnym.
2
Ochotnicza Suba Porzdkowa.
3
Prawdopodobnie Chodov w pow. Karlovy Vary.
73. 1938 maj 21, Berlin. Raport nr N/1/84/38 S. Lubomirskiego

przedstawiajcy informacje prasy niemieckiej o wydarzeniach w Sudetach
oraz jej komentarze
Dzisiejsza prasa niemiecka przynosi w wielkich caostronicowych wywodach

wiadomoci z Sudetw. Korespondencje, podane w tonie najwikszego
wzburzenia, opisuj kolejne wypadki w Chodau, gdzie na skutek aresztowania w
dniu 19 bm. dwch czonkw niemieckiego Turnvereinu doszo w dniu 20 bm.
do zamieszek, w czasie ktrych andarmeria czeska uya w stosunku do
gromadzcej si ludnoci broni palnej i szabel. Jako protest przeciwko temu
niemiecka ludno robotnicza porzucia prac, za sklepy niemieckie
pozamykano.
Rwnie w ssiednich miejscowociach, Neusattel1 i Falkenau2, miaa mie
miejsce podobna reakcja ludnoci niemieckiej.
W specjalnie jaskrawych opisach podawane s wiadomoci z Komotau3,
gdzie na skutek zaatakowania w dniu 20 bm. ludnoci niemieckiej przez grupy
czeskich onierzy miao by 100 osb rannych.
Z Pragi i Brna donosz o demonstracjach czeskich przed Domami
Niemieckimi", przy czym w Pradze miano wznosi okrzyki w rodzaju nieder
mit Henlein"4.
Dzisiejsze pisma popoudniowe przynosz wiadomo o nowym incydencie
w Eger5, gdzie policja czeska miaa dzi rano, bez wszelkiego powodu,
zastrzeli przejedajcych motocyklem dwch Niemcw sudeckich.
Organ partii narodowo-socjalistycznej Vlkischer Beobachter", jak rwnie
Berliner BrsenZeitung" publikuj poza tym i kronik prowokacji i gwatw
czeskich, jakie miay miejsce od pocztku bm.
Wszystkie bez wyjtku pisma dzisiejsze ogaszaj komunikat biura
prasowego Partii Sudecko-Niemieckiej, zapowiadajcy powstrzymanie si od
rozmw z rzdem czeskim tak dugo, dopki w kraju sudeckim nie zapanuje
spokj i porzdek oraz dopki nie zostan w ogle zagwarantowane Niemcom
sudeckim zasadnicze konstytucyjne wolnoci, jak np.: opinii, prasy,
zgromadzania i zrzeszania si.
Powysze komunikaty szereg pism uzupenia artykuami redakcyjnymi.

Vlkischer Beobachter" stwierdza, i wobec panujcych w Czechach
stosunkw naley postawi sobie mimo woli pytanie, czy rzd praski jest
jeszcze w ogle panem sytuacji. W kadym razie wyczna odpowiedzialno za
to zaostrzenie sytuacji, dochodzcej obecnie do stanu wrzenia, spada na rzd
czeski, ktry pozwala na baamucenie czeskiej opinii publicznej podawanymi
przez pras wiadomociami, jakoby zajcia w Sudetach byy prowokowane
przez Niemcw, terroryzujcych osiadych tam Czechw.
Szereg pism, wskazujc na sytuacj mniejszoci niemieckiej w Czechach,
stwierdza, i w wytworzonych obecnie warunkach znalaza si ona zupenie bez
opieki. Deutsche Allgemeine Zeitung" przypomina przy tej okazji nastpujce
m.in. sowa kanclerza Hitlera, wypowiedziane w parlamencie dnia 20 lutego rb.:
Kto jednak porozumieniu, ktre by przynioso uspokojenie, usiuje w Europie
si przeszkadza, ten w sposb nieunikniony wprowadzi pewnego dnia czynnik
siy w stosunki midzy narodami".
Berliner Tageblatt" uywa w swym artykule nastpujcego zwrotu: Tak jak
aden szanujcy si nard nie zgodziby si na to, by jego bracia, zmuszeni y
pod obc wadz pastwow, byli uciskani i wynaradawiani tak Rzesza nie
moe pozosta obojtn w stosunku do wydarze w kraju sudeckim".
W podobnym tonie pisze Berliner Brsen Zeitung", stwierdzajc, e
sytuacja obecna jest nie do zniesienia nie tylko dla Niemcw sudeckich, ale i dla
caego narodu niemieckiego.
Nachtausgabe" przynosi wreszcie wiadomo z Pragi o powzitej dzisiaj w
nocy przez czesk rad ministrw uchwale powoania pod bro celem
wzmoenia wewntrznego bezpieczestwa jednego rocznika rezerwy6.
1
Nve Sedlo, pow. Karlovy Vary.

Sokolov.
3
Chomutov.
4
Precz z Henleinem.
5
Cheb.
6
2
74. 1938 maj 21, Praga. Raport nr 7/C/13 K. Pape zawierajcy ocen
sytuacji po podry K. Henleina do Londynu sformuowan przez
kierownictwo Sudetendeutsche Partei. Tajne
Kierownictwo SdP oceniao w dniu wczorajszym sytuacj jak nastpuje:

Statut mniejszociowy, opracowany przez rzd, nie zawiera dostatecznych
koncesji i nie jest dla SdP do przyjcia. SdP wystpi natomiast, odrzucajc
elaborat rzdowy, z wasnym projektem rozwizania problemu
mniejszociowego. Projekt ten; okreli dokadnie niemiecki Siedlungsgebiet"1 i
wysunie postulaty autonomii kulturalnej, gminnej i powiatowej, wreszcie

wasnego sejmu (Landtag). Policja rzdowa czeska miaaby wedug projektu by
wycofana z okrgw sudeckich, a miejsce jej miaaby zaj policja wasna,
municypalna. Cao oznacza, zdaniem SdP, solucj o charakterze
federacyjnym.
Na wypadek gdyby rzd ten projekt o charakterze ostatecznym i
bezwarunkowym" odrzuci, trzeba bdzie, zdaniem kierownictwa SdP, pomyle
o przeprowadzeniu einer Volksbefragung"2. Myl ta zostaa nawet przez
Henleina rzucona w Londynie w czasie ostatniego pobytu, ale nie bya jeszcze
przedmiotem rozmw.
Mimo, e kierownictwo SdP opracowao komunikat zapowiadajcy, e do
rozmw nie moe przystpi, zanim rzd nie postara si uspokoi umysw i
opanowa sytuacji, wczoraj jeszcze byo skonne skorzysta z zaproszenia"*
Henleina przez rzd i rokowania podj w przyszym tygodniu. W midzyczasie
jednak Henlein bawi w Alpach", gdzie ma otrzyma zasadnicze instrukcje. Ani
przed podr do Londynu, ani w drodze powrotnej nie byo bowiem, wedug
informacji SdP, zasadniczych rozmw w Berlinie**.
SdP jest z rezultatw podry Henleina do Londynu w najwyszym stopniu
zadowolona". Zaproszenie miao wprawdzie charakter czysto prywatny i wyszo
od majora Christie, niemniej SdP ma przewiadczenie, e rzdowi angielskiemu
byo ono bardzo na rk i e czynniki urzdowe wyzyskay pobyt Henleina dla
przekonania wasnej opozycji. Rozmowy z Yansittartem byy ogromnie
uyteczne". Day mono przedstawienia pogldu SdP na statut
mniejszociowy Hody" oraz przekonania Yansittarta, e statut ten nie moe
by uwaany za wystarczajc podstaw wspycia obu narodw w
przyszoci". Mao tego, czynniki kierownicze SdP twierdz, e Henlein omwi
dokadnie z Yansittartem zasady kontrprojektu SdP i e spotka si z zupenym
zrozumieniem i aprobat tego projektu. Ciekawie brzmi te informacja, e
Henlein wrciwszy do Eger zasta tam ju depesz od przyjaci" (claris,
dorczon przez poczt czesk), potwierdzajc, e oni i Yansittart s do jego,
Henleina, dyspozycji w razie, gdyby postulaty przez niego w rozmowach
wysunite wymagay poparcia.
Pose Jan Masaryk mia wobec Yansittarta prbowa zizolowania Henleina
w Londynie, ale spotka si z wyran odpraw. W rezultacie Henlein wrci z
Londynu przekonany o zapewnionym poparciu angielskim dla ajegoa projektu
autonomii oraz upewniony co do tego, e Anglia will den Krieg um jeden
Preiss vermeiden3.
Mimo tych z radoci podkrelanych rezultatw londyskiej podry
Henleina, znalazem u kierowniczych k SdP wczoraj gbokie zatroskanie, czy
uda si utrzyma w karbach szeregi partyjne. Nastroje s tak naadowane
elektrycznoci, e w poszczeglnych wypadkach tylko- z najwikszym trudem
udao si leaderom zapobiec wybuchowi. Tak byo np. w Chodau, gdzie tum
niemiecki z szemraniem i sarkaniem ustpi wasnym ordnerom", wzywajcym

do rozejcia.
Kierownictwo SdP twierdzi, e najwikszym niebezpieczestwem jest cigle
moliwa, a nawet prawdopodobna prowokacja ze strony komunistw i... II
Oddziau. SdP liczy si nawet z moliwoci gabinetu wojskowego czy te
dyktatury wojskowej w Czechosowacji i nie wyklucza, e II Oddzia moe po
prostu przygotowuje grunt pod tego rodzaju bardzo ryzykowny
eksperyment.
* Henlein zosta zaproszony" przez komisarza policji, ktry zjawi si w jego
mieszkaniu.
** Wg tut[ejszych] informacji Henlein zawiadomi jedynie pisemnie Berlin, e jest
zaproszony przez przyjaci" i otrzyma placet na podr. W drodze powrotnej by tylko kilka
godzin w Berlinie i z powodu niedzieli nikogo nie widzia.
a a
- Podkrelenie w tekcie.
1
Obszar osiedlenia.
2
Referendum.
3
Chce za wszelk cen unikn wojny.
75. 1938 maj 21, Praga. Raport nr 7/C/14 K. Pape informujcy o

zarzdzeniach mobilizacyjnych w Czechosowacji. Tajne
Zarzdzenia mobilizacyjne z dzisiejszej nocy obejmuj, o ile si na razie

mona zorientowa, ilociowo nieco wicej jak jeden rocznik, ale zoony z
rezerwistw rozmaitych rocznikw, dobranych przede wszystkim pod ktem
uzupenienia stanu wojsk technicznych i lotniczych. Jest to wic przede
wszystkim powoanie specjalistw. Polityczny efekt wyraa si na razie w
znacznym podniesieniu na duchu ulicy, ktra w cigu dnia dzisiejszego
kilkakrotnie prbowaa manifestowa na rzecz sowiaskiej Pragi" i pod
hasem Henlein na Pankrac" (wizienie praskie).
W koach politycznych czeskich syszy si zdanie, e po dzisiejszych
zarzdzeniach niemoliwe jest ju to, co tu nazywano eine Blitzlosung"1.
Z prowincji cigle napywaj najfantastyczniejsze pogoski, tym bardziej e
prasa nic publikowa nie moe.
Jednake wersja o krwawych wypadkach w Eger (7 zabitych) z ranka dnia
dzisiejszego nie znajduje potwierdzenia. Natomiast pewne jest e nad ranem
zabito dzi (posterunki wojskowe) midzy Eger a Asch2 dwch kurierw SdP.
Charakterystyczne dla sytuacji wydaj mi si radosne nastroje panujce dzi w
misji wojskowej francuskiej.
Zaczam do niniejszego krtki zarys sytuacyjny z dnia dzisiejszego,
pochodzcy od SdP3.
1
Byskawiczne rozwizanie.
As, pow. Cheb.

Tekst niemiecki zob. AAN, MSZ 5477, k. 215. Inne dokumenty na temat mobilizacji
zob. AAN, MSZ 5477 i AAN, Ambasada RP w Berlinie 17, 737, 2328.
3
76. 1938 maj 23, Warszawa. Telegram szyfrowy nr P.III.1/C-N/23

J. Szembeka do polskich placwek dyplomatycznych okrelajcy stosunek
Polski do zatargu czechosowacko-niemieckiego
W napiciu czesko-niemieckim konstatujemy od wczoraj pewne odprenie.

Przeprowadzona w Czechosowacji maa mobilizacja daa chwilowo rzdowi
mono pewnego opanowania sytuacji. Berlin wykazuje du ostrono, nie
udzielajc jednak na interwencj angielsk adnych wicych zobowiza.
Utrzymujemy w stosunku do zatargu ekspektatyw.
Kontakty z ambasadorami Francji i Anglii miay charakter informacyjny1.
1
Wysano 23 maja o godz. 22.00 do Londynu za nr 34, do Parya za nr 58, do Rzymu za

nr 48, do Ankary za nr 16, do Waszyngtonu za nr 21, do Brukseli 2a nr 18, do Budapesztu za
nr 22, do Bukareszty za nr 52, do Belgradu za nr 22, do Moskwy za nr 32, do Genewy za nr
19 oraz listem szyfrowym do Tallina za nr 8, do Rygi za nr 9 i do Helsinek za nr 9.

W. Drymmera do Z. Hladkiego zawierajce wytyczne dziaania dla
Konsulatu RP w Morawskiej Ostrawie wrd mniejszoci polskiej w
Wobec rozwoju wypadkw Ministerstwo poleca na najbliszy okres czasu

zwrci uwag decydujcym czynnikom spoecznym na terenie na nastpujce
zagadnienia niezalenie od prowadzenia biecej pozytywnej pracy
organizacyjnej.
1. Powikszenie zasigu pracy organizacyjnej na obszarach zamieszkaych
przez Polakw z podejciem rwnie i do osb nie przyznajcych si do
polskoci lecz bdcych pochodzenia polskiego.
2. Gwny wysiek naley skierowa obecnie na tereny nie objte dotychczas
dostatecznie zasigiem prac polskich organizacji i na tereny etnicznie
polskie, nie posiadajce polskiego ycia organizacyjnego i polskiego
szkolnictwa (gwnie powiat frydecki).
3. Przygotowanie zaraz po wyborach gminnych wysania do Polski
(GronikZakopane) na 3-4 dni kilku lub kilkunastu najlepszych jednostek z
polskich organizacji modzieowych z terenu dla wzmocnienia w kraju ich
nasilenia
ideowego
i
uzupenienia
wyszkolenia
organizacyjnego
(przedyskutowania tez ideowych i omwienia techniki pracy organizacyjnej).
4. Przeprowadzenie rwnie i po drugiej stronie granicy (w Czechosowacji)
ewidencji lzakw Cieszyniakw zamieszkaych obecnie w Polsce
ktrzy wyemigrowali z terenu poczwszy od 1918 roku; materiay dotyczce tej
sprawy zawiera m.in. Muzeum lskie w Cieszynie.
5. Z uwagi na wielk donioso obecnych wyborw gminnych,
posiadajcych poniekd charakter plebiscytu, naley poczyni wszelkie wysiki
by Polacy wyszli z nich zwycisko.
W tym celu winna by przeprowadzona wytona akcja propagandowa w
terenie i zorganizowana akcja doprowadzenia kadego wyborcy polskiego do
urny, by aden gos polski nie przepad.
6. W zwizku z wyjazdem na teren lska za. Olz studentwlzakw
przebywajcych na studiach w Polsce naley uy ich do pracy na terenie w
okresie wyborczym i raportowa nazwiskowe o wywizaniu si kadego z nich
z naoonych obowizkw zwizanych z akcj i wyborcz.
Jednoczenie Ministerstwo prosi Konsulat o sporzdzenie listy ewidencyjnej
wybitniejszych ludzi w terenie z podaniem ich kwalifikacji pod ktem widzenia
przydatnoci na takie lub inne stanowisko w miar realizujcych si
postulatw ludnoci polskiej w Czechosowacji.
Poza tym zechce pan radca na obszarach polskich i zamieszkaych przez
Polakw wyznaczy osoby godne specjalnego zaufania, ktrych obowizkiem
byoby wykonywanie zada poleconych oraz obserwowanie terenu i
informowanie pana o rozwoju wypadkw.
W zwizku z niniejszym pismem prosz o przepracowanie strony
budetowej, ktra jak wynika jeeli chodzi o wydatkowanie co do formy i
czasu ulegnie pewnym zmianom, przy czym naley rwnie odpowiednio
poinstruowa osoby, z ktrymi w wykonaniu nieco odmiennych instrukcji
przeprowadza ostatnio rozmowy delegat wiatowego Zwizku Polakw z
Zagranicy.
Departamentu Konsularnego Ministerstwa Spraw Zagranicznych do
Z. Hladkiego informujce o programie audycji Polskiego Radia w
Katowicach dla ludnoci polskiej w Czechosowacji
W zwizku z konferencj u pana dyrektora Departamentu Konsularnego w

dniu 22 maja b.r. Ministerstwo komunikuje nastpujce szczegy dotyczce
audycji w Radio Katowickim, przeznaczonych dla Polakw w Czechosowacji,
ktre maj by uruchomione w okresie przed wyborami gminnymi na lsku za
Olz:
a. Dyrekcja Polskiego Radia w Warszawie wyrazia zgod na niezwoczne

uruchomienie powyszych audycji.
b. Kierownik programowy radia katowickiego p. Tpa otrzyma polecenie
zastosowania si do ycze Konsulatu w Morawskiej Ostrawie w tej sprawie.
c. Godzin audycji pozostawia Polskie Radio do wyboru Konsulatowi.
d. Audycje bdzie mona nadawa codziennie co najmniej 10 minut,
ewentualnie wicej.
e. Polskie Radio prosi, aeby materia nadsyany z Konsulatu by ju
opracowany tak, eby speaker mg mwi do mikrofonu bez opracowywania
redakcyjnego.
f. Serwis prasowy dla audycji w Radio Katowickim bdzie dostarcza
Konsulat R.P. w Morawskiej Ostrawie.
g. Audycje te bd nosi nazw przegldu prasy", by nie stwarza specjalnie
wyranych pozorw mieszania si w wewntrzne stosunki Republiki
Czeskosowackiej.
h. Audycje te winny m. innymi informowa ludno polsk na lsku za
Olz o tych sprawach, ktre przez wadze czeskie s ukrywane i cenzurowane
(np. gosy prasy polskiej i obcej o rozwoju wypadkw w Czechosowacji).
Ministerstwo prosi pana radc o bezporednie skomunikowanie si z
dyrekcj radia katowickiego (p. Tpa) celem ustalenia terminu audycji oraz
techniki dostarczania materiaw do powyszych audycji.
Ministerstwo nadmienia, i niezalenie od serwisu dostarczanego zasadniczo
przez Konsulat, bd wykorzystywane doranie w ramach audycji lskich
materiay dostarczane przez M.S.Z. za porednictwem Tow. Pomocy Polonii
Zagranicznej, ktre bd przesyane bezporednio do Radia Katowickiego (na
rce p. Tpy), wzgldnie bd wygaszane wprost z Warszawy na anten
katowick przy pomocy kabla bezporedniego do Katowic, ktry Polskie Radio
postawio do dyspozycji MSZ.1
1
Inne dokumenty na ten temat zob. AAN, MSZ 10410.
79. 1938 maj 24, Warszawa. Telegram szyfrowy nr P.III.13/R.I/25

J. Szembeka do J. Becka informujcy o niemieckiej interpretacji
mobilizacji w Czechosowacji, na podstawie doniesie K. Pape
Pape1 donosi:
Pose niemiecki twierdzi, e I. nie byo adnej koncentracji wojsk
niemieckich, II. rozmowa Ribbentrop Mastny z 20 bm. miaa przebieg
uspakajajcy dla Czech. Jeeli mimo to Czesi przeprowadzili czciow
mobilizacj, e by to sui generis zamach stanu o celu wewntrzno-politycznym,
przedsiwzity przez sztab generalny pod pretekstem powodw zewntrzno-
politycznych, za wiedz Benea i po porozumieniu ze sztabem generalnym

francuskim. Pose niemiecki nie wyklucza nawet, e istnia u sztabu generalnego
czeskiego ewentualny zamiar wywoania wojny. W rezultacie osignito rodzaj
wojskowej okupacji krajw sudeckich, ktra jest stanem nie do utrzymania i
moe spowodowa tylko wzrost napicia ju istniejcego midzy dwoma
narodami. Sdzi, e Rzesza Niemiecka raczej odczeka spowodowan przez
Czechy mobilizacj w prni". Przyznaje zaistnienie Atempause"2;
przewiduje w rezultacie pewne zwolnienie tempa"3.
1
Wydzia Szyfrw otrzyma o godz. 21.45 wysa do Sztokholmu 25 maja o godz. 7.00 za
nr 1.
2
3
Chwila wytchnienia.
J. Beck w dniach od 24 do 27 maja 1938 r. przebywa w Sztokholmie.
80. 1938 maj 24, Pary. List szyfrowy nr 9 J. ukasiewicza

informujcy o niebezpieczestwie zbrojnego konfliktu III Rzeszy z
Czechosowacj
Odpis, maszynopis Pisudski Institute of America for Research in the Modern History of
Poland
Ambasador niemiecki powiedzia mi dzisiaj, i jest zupenie pewny,, e w

razie przekroczenia granicy czeskiej przez wojska niemieckie Francja bdzie
interweniowaa zbrojnie i e w tym sensie informuje Berlin.
Sytuacj aktualn uwaa w dalszym cigu za bardzo powan. Nie wierzy,
aby Praga moga i chciaa zrobi dostateczne ustpstwa Niemcom sudeckim i
przypuszcza, e naley liczy si z wypadkami w terenie, ktre mog
spowodowa nowe gwatowne napicie. Stwierdza, e Berlin ma absolutnie
wiarygodne wiadomoci o istnieniu bardzo powanej grupy wojskowej czeskiej,
ktra dy do wywoania konfliktu. Przypuszcza, e wywarcie presji na Prag
Francuzi pozostawi cakowicie rzdowi brytyjskiemu1.
1 Druk: Tumaczenie angielskie Papers and Memoirs of Juliusz ukasiewicz,.
and London 1970, s. 89.
81. 1938 maj 24, Berlin. Telegram szyfrowy nr 12 J. Becka do

J. ukasiewicza zawierajcy tre owiadczenia wobec G. Bonneta o
polskiej polityce w stosunku do Czechosowacji
Odpis, maszynopis Pilsudski Institute of America for Research in the Modern History of
Poland
Prosz owiadczy Bonnetowi:

I. Mam nadziej, e niebezpieczestwo bezporedniej agresji niemieckiej w
stosunku do Czech nie jest aktualne, dziki czemu mona sytuacj rozwaa bez
nerwowoci.
II. Proponowane przez tamtejszego ministra ewentualne wystpienie polskie
w Berlinie stworzyoby ipso facto przyjcie przez Polsk wanoci
jednostronnego zobowizania Polski, nie przewidzianego w umowach polsko
francuskich.
III. Powstanie szerszego konfliktu stwarzaoby oczywicie sytuacj now, co
do ktrej rzd polski musi sobie zarezerwowa mono zbadania i decyzji.
IV. Zmuszony jestem przypomnie, e od pocztku negocjacji francusko
sowieckich rzd polski zastrzeg si formalnie przeciw jakiejkolwiek kolaboracji
na tle tego ukadu, ograniczajc swoje stanowisko wobec Rosji do paktu o
nieagresji.
V. Dzisiejsze trudnoci Czechosowacji wyniky w znacznym stopniu z jej
polityki wewntrznej wobec mniejszoci, przy czym mniejszo polska jest
przez Czechw brutalnie pokrzywdzona. Zmuszony jestem ostrzec, e koncesje
Pragi na rzecz jakiejkolwiek mniejszoci z pominiciem Polakw wywoayby
bezzwocznie napicie midzy naszymi pastwami. W obecnym stanie
traktowania mniejszoci polskiej, polska opinia publiczna nie zaaprobowaaby
adnej gbszej akcji na korzy Czechosowacji.
VI. Potwierdzajc, podobnie jak 7 marca 1936 r., nasz gotowo
wypenienia zobowiza sojuszniczych w ramach istniejcych umw oraz
gotowo przyjaznej dyskusji na temat wszelkich nowych zjawisk, opartej na
wzajemnym zrozumieniu interesw Francji i Polski, zmuszony byem poczyni
powysze zastrzeenia1.
1
Druk: tumaczenie angielskie Papers and Memoirs of Juliusz ukasiewicz,

and London 1970, s. 90.
82. 1938 maj 24, Londyn. Raport polityczny nr 11/1 (49/WB/tj/100)

E. Raczyskiego o rozmowie z R. Yansittartem o wizycie K. Henleina w
Londynie i polityce zagranicznej Polski. Tajne
Odwiedziem wczoraj Sir Roberta Yansittarta na zasadzie porozumienia

telefonicznego, ktre nastpio midzy nami pod koniec zeszego tygodnia.
Rozmowa nasza zesza od razu na gwny temat omawiany tutaj we wszystkich
sferach politycznych, a mianowicie na Czechosowacj. Sir Robert da mi do
zrozumienia, e uwaa sytuacj za chwilowo odpron. Odczyta mi telegram,
ktry otrzyma wieo od ambasadora Hendersona z Berlina1, w ktrym
ambasador konstatuje zagodzenie tonu porannej prasy niemieckiej. Odczyta mi
take czciowo telegram otrzymany od ambasadora Kennarda z Warszawy, po
jego rozmowie z panem ministrem2. Ambasador Kennard donosi w nim, e
zdaniem pana ministra sytuacja w Pradze i Berlinie zelaa, e nie mona byo
zaobserwowa niepokojcych ruchw wojskowych ani po stronie niemieckiej,
ani te od naszej ciany wschodniej. Prcz tego musiaa by mowa w telegramie
take o nastawieniu prasy polskiej w stosunku do Czech, jednak tej czci
depeszy Sir Robert nie odczyta mi, podkrelajc jedynie niepokj, jaki na
terenie tutejszym budzi ton prasy naszej. Rozmowy na ten ostatni temat nie
podejmowaem mwic tylko, e temat ten poruszy ju ze mn ambasador
Kennard i e miaem wwczas sposobno zareagowa na to,. a take da mu
niektre potrzebne wyjanienia.
Powoaem si na rozmowy ambasadora ukasiewicza z ministrem Bonnet w
wywodzie oglnym, bez precyzowania podkrelonej przez ambasadora
ukasiewicza rnicy midzy postulatami francuskimi (interwencja nasza
ladem Francji i Anglii w Berlinie i Pradze), a ujawnionym dotychczas w
stosunku do nas stanowiskiem angielskim. Sir . Robert ze swej strony nie
wyszed poza oglniki, ani te nie wystpi z adnym konkretnym dezyderatem.
Natomiast powiedzia mi, e czyta wczorajszy popoudniowy Evening
Standard", ktry poda sensacyjn pogosk o rzekomym ostrzeeniu danym
przez pana ministra ambasadorowi von Moltke w Warszawie, e nie mia jednak
osobicie wtpliwoci, e jest to sensacja opracowana w Londynie, nie za
prawdziwa informacja i w tym duchu przestrzeg ju zwracajcych si do niego
wacicieli naczelnych pism stoecznych.
Postawiem p. Yansittartowi pytanie na temat rozmw Henleina w Londynie,
a take na temat samej inicjatywy przyjazdu Henleina do Anglii. Sir Robert
odpowiedzia, e zna Henleina od kilku lat i czsto si z nim spotyka. Uwaa go
osobicie za czowieka uczciwego, a nawet umiarkowanego. Da mi do
zrozumienia, e inicjatorem tej wizyty by on sam, Yansittart. Natomiast rzd
niemiecki dowiedzia si o podry Henleina do Londynu dopiero w ostatniej
chwili i prawdopodobnie ze zdziwieniem.
Poruszyem ostatni sesj Rady w Genewie. Yansittart powrci do tematu

niedoszego spotkania pana ministra z lordem Halifaxem. Powiedzia, e
domyla si powodw nieprzyjazdu pana ministra do Genewy, ale pomimo to
auje tej decyzji. Minister Eden jak twierdzi nie zawsze by tego samego
zdania co pan minister co do problemw biecej polityki, lecz pomimo to jego
osobisty kontakt z panem ministrem posiada pierwszorzdne polityczne
znaczenie. Odpowiedziaem zgodnie z instrukcj otrzyman od pana ministra w
Warszawie i przypomniaem, e to nie bynajmniej trudno w daniu lordowi
Halifaxowi pomocy w czasie obrad Rady odegraa rol przy decyzji pana
ministra nieodwiedzenia tym razem Genewy. Pomoc ta wszake zostaa ze
strony polskiej udzielona delegacji angielskiej, za porednictwem ministra
Komarnickiego. Natomiast odnosimy si krytycznie do metod cigle nadal
stosowanych w Genewie, w myl ktrych sekretarz generalny Ligi uda si do
Parya i Londynu dla przygotowania" sesji majowej, nie uwaa za wcale za
potrzebne przedwstpnego, rwnolegego zaznajomienia si z pogldami rzdu
polskiego.
Po tej raczej ostrej uwadze, przeszedem na ton bardzo przyjazny i
zapewniem Sir Roberta, e zasadnicze, pozytywne stanowisko rzdu polskiego
i pana ministra do Anglii nie ulego bynajmniej zmianie, lecz pozostao nadal
elementem zasadniczym polityki polskiej.
Sir Robert, o ile mogem skonstatowa, zyska ostatnio znowu na znaczeniu.
Bra on udzia we wszystkich waniejszych rozmowach politycznych,
zwizanych z kryzysem na odcinku czeskim i jest prawdopodobne, e spraw t
ma szczeglnie sobie zlecon2.
1
Documents on British Foreign Policy, Third Series, Vol. I: 1938, London 1949, dok. nr
267.
Tame, dok. nr 278. Kopia: AAN, Ambasada KP w Rzymie 24, k. 125-127.
83. 1938 maj 25, Moskwa. Raport nr 1/sow/C/2 W. Grzybowskiego

informujcy o stanowisku ZSRR wobec Czechosowacji. cile tajne
W zwizku z zapytaniem pana ministra z dnia dzisiejszego, jako wstp do

dalszych informacji komunikuj, e zasadnicze stanowisko ZSRR w sprawie
czechosowackiej zostao sformuowane w znanej deklaracji Litwinowa z dnia
17 marca rb.1
W deklaracji tej ludowy komisarz spraw zagranicznych ZSRR owiadczy, e
na mocy umw o wzajemnej pomocy, zawartych z Francj i Czechosowacj,
rzd sowiecki ze swej strony jest gotw uczestniczy we wszystkich akcjach
zbiorowych, ktre byyby postanowione wsplnie z nim, a ktre miayby za cel
wstrzymanie dalszego rozwoju agresji".
W zwizku z dalszym rozwojem wypadkw na terenie Czechosowacji

stanowisko to nie ulego zmianie.
Poza poparciem moralnym, w pozycji Sowietw nie mona si byo
dopatrze chci do zajcia samodzielnego aktywnego stanowiska w sprawie
czechosowackiej. Stanowisko to z gry byo uzalenione od ustosunkowania si
Francji i Anglii do spraw Europy rodkowej. Widoczna nadal niech do
jakiegokolwiek wasnego dalej idcego angaowania si i precyzowania swego
stanowiska.
Nie zmienia to jednak faktu, e postawa Sowietw w czechosowackiej
sprawie jest bardzo analogiczna do stanowiska w sprawie Hiszpanii,
Poza oglnikowymi zapewnieniami solidarnoci sojuszniczej oraz rzekomej
chci do wspdziaania w pokojowym zaatwieniu sprawy czechosowackiej,
istotne denie Sowietw konsekwentnie zmierza do zaostrzania sytuacji w
Europie rodkowej, z rachunkiem politycznym na ewentualny zbrojny konflikt,
wobec ktrego Sowiety na razie mogyby zaj stanowisko wyczekujce.
Wobec tego zasadniczego denia zarwno ostro s atakowane w prasie
sowieckiej rzd angielski i prawicowe elementy w Czechosowacji, jako
czynniki dce do kompromisu. Natomiast cakowite poparcie moralne"
udzielane jest ostrym posuniciom rzdu czeskiego oraz kampanii k
lewicowych Czechosowacji.
1
Dokumienty wnieszniej politiki SSSR, t. 21, Moskwa 1977, dok. nr 82.
84. 1938 maj 27, Warszawa. Telegram szyfrowy nr P.III.348/b/C/32

J. Szembeka do Poselstwa RP w Pradze informujcy o przyjciu delegacji
sowackich w Warszawie i wyjedzie J. Slavika do Pragi
Kopia, maszynopis. AAN, MSZ 5629, k. 152
Slavik1 przyby bez zaproszenia na akademi sowack na Ratuszu i wcisn

si na przyjcie do prezydenta miasta. By wiadkiem entuzjastycznego bratania
midzy Sowakami i Polakami. Mimo nieprzygotowania delegacji
amerykaskiej nie udao mu si skoni jej do bezporedniego wyjazdu do
Benea. Delegacja wyjechaa wprost do Hlinki. Po rozmowie telefonicznej z
a
Hoda, S[lavik] zosta niezwocznie powoany do Pragi i wyjecha dzi po
poudniu tym samym pocigiem co wycieczka2.
a a
- Dopisano odrcznie w miejsce skrelonego sowa: Radc.

Wysano 27 maja o godz. 21.30 za nr 59.
2
Dalsze dokumenty zob. AAN, MSZ 5629.
1
85. 1938 maj 27, Warszawa. Telegram szyfrowy nr P.III.13/C.I/32

J. Szembeka do Poselstwa RP w Pradze informujcy o stosunku Rumunii i
ZSRR do konfliktu czechosowacko-niemieckiego
Nadal nie stwierdzamy ruchw wojsk po stronie niemieckiej.

Skonstatowalimy bierny stosunek Rumunii do konfliktu. Rzd rumuski
znaczco szuka cilejszej cznoci z nami.
Na tle oglnym przywizujemy znaczenie do deklaracji posa rumuskiego w
Budapeszcie uczynionych w imieniu krla regentowi. Comnen podkrela, i
pragnie przyspieszenia bilateralnego porozumienia z Wgrami, lecz nie moe
pj na uregulowanie sprawy mniejszociowej wymian not, obawiajc si
precedensu w stosunku do mniejszoci niemieckiej i rosyjskiej.
W pozycji Sowietw poza poparciem moralnym nie mona si dopatrze
chci do zajcia samodzielnego angaujcego stanowiska w sprawie czeskiej.
Poza oglnikowymi zapewnieniami solidarnoci sojuszniczej istotne denie
Sowietw zmierza porednio do zaostrzenia konfliktu, wobec ktrego mogyby
one na razie zaj stanowisko wyczekujce.
Spodziewamy si wzmocnienia nacisku Anglii na Prag.
Prosz o informacje1.
1
Wydzia Szyfrw otrzyma tekst o godz. 21.15 i wysa 28 maja o godz. 2.00 do Pragi za
nr 61, do Budapesztu za nr 25 oraz listem szyfrowym do Belgradu za nr 17 i do Bukaresztu za
nr 19. Skrcon wersj wysano do Londynu za nr 37, do Berlina za nr 64, do Parya za nr 61
i do Rzymu za nr 49 (por. AAN, MSZ 5477, k. 258).
86. 1938 maj 27, Pary. Raport polityczny nr XVII/1 (1/F/17)

J. ukasiewicza o rozmowie z G. Bonnetem 22 maja na temat stanowiska
Polski, Francji i Wielkiej Brytanii wobec konfliktu czechosowackoniemieckiego. cile tajne
W uzupenieniu i rozwiniciu telegraficznego sprawozdania z rozmowy,

ktr miaem z ministrem Bonnetem w dn. 22 bm. mam zaszczyt
zakomunikowa co nastpuje:
W sobot dn. 21 bm., tj. na drugi dzie po powrocie do Parya, zwrciem
si do ministra Bonneta z prob o wyznaczenie mi widzenia na sobot lub
poniedziaek. W odpowiedzi zostaem zawiadomiony, i minister Bonnet prosi
mnie na poniedziaek dn. 23 bm. o godz. 18 1/2.
Dn. 22 bm. minister Bonnet zatelefonowa do mnie o godz. 9 rano, proszc
abym przyby do niego tego dnia o godzinie 10 m. 15; przyspieszenie rozmowy
tumaczy tym, i w poniedziaek bdzie mia o godz. 15 posiedzenie Rady

Ministrw i w ogle bdzie bardzo zajty.
Zgodnie z yczeniem ministra Bonnet udaem si na Quai d'Orsay
O wyznaczonej godzinie. Po uprzejmym i jak zwykle serdecznym powitaniu
skonstatowalimy oboplnie, i po sobotnim napiciu nastpuje odprenie w
sytuacji, e jednak wobec moliwoci nowych nieprzewidzianych incydentw,
nie mona uwaa tego odprenia za definitywne i trwae.
Nastpnie zakomunikowaem ministrowi Bonnetowi, i przywo mu
odpowied na kwestie poruszone w rozmowie ze mn w dn. 30 IV1 i
stwierdziem, e jest ona analogiczna do tej, ktra zostaa udzielona przez pana
ministra ambasadorowi angielskiemu w Warszawie w rozmowie w dn. 2 maja
br.
Powiedziaem wic, e:
1. przywizujemy rwn jak rzd angielski i francuski wag do tego, aby
konflikt niemiecko-czeski nie naruszy pokoju w tej czci Europy,
2. z ca pewnoci nie bdziemy tym, ktry skomplikuje sytuacj i
spowoduje jej zaostrzenie,
3. nieprzyjazny stosunek opinii polskiej do Czechosowacji jest
spowodowany gwnie polityk rzdu czeskiego w sprawie naszej mniejszoci,
w sprawie propagandy komunistycznej majcej baz na terytorium
Czechosowacji i wreszcie stanowiskiem Pragi w wanych dla nas sprawach
tranzytowych,
4. pomimo bardzo zych dowiadcze z przeszoci gotowi bdziemy
obiektywnie rozway owiadczenia czy propozycje rzdu czeskiego, ktre
wedug informacji ambasadora angielskiego miay by nam zoone,
5. do propozycji rzdu angielskiego pozostania z nim w kontakcie w czasie
rozmw, ktre bdzie prowadzi w Berlinie i w Pradze, ustosunkowujemy si
pozytywnie i chtnie ten przyjazny kontakt zachowamy,
6. dla zupenej jasnoci naszej sytuacji zastrzegamy si, e par. 16 Paktu Ligi
Narodw traktujemy jako fakultatywny oraz eliminujemy imputowanie nam
jakiejkolwiek odpowiedzialnoci za sprawy Czechosowacji i konsekwencje jej
polityki, do ktrej odnosilimy si i odnosimy z najdalej posunit rezerw.
Wysuchawszy z uwag mego komunikatu, minister Bonnet nie
odpowiedzia na wprost, ale zacz od poinformowania mnie o dmarche, ktr
ambasador angielski w Berlinie mia wykona wobec rzdu niemieckiego i
zasadniczym elementem ktrej miao by prawie zupene zsolidaryzowanie si
Anglii z Francj na wypadek przekroczenia przez wojska niemieckie granicy
Czechosowacji. Jak to mogem skonstatowa pniej, albo nie zrozumiaem
ministra Bonneta dokadnie, albo niejasno si wyrazi, albo te nie wiedzia
jeszcze co jest mao prawdopodobne e dmarche angielska, o ktrej bya
mowa miaa ju miejsce w sobot wieczorem2.
Jeeli chodzi o tre tej dmarche, to minister Bonnet scharakteryzowa j,
jako niezmiernie kategoryczn, a nastpnie z notatki zawierajcej zapewne tekst
owiadczenia ambasadora Hendersona, odczyta mi zdanie nastpujce: w razie

przekroczenia granicy Czechosowacji przez wojska niemieckie, Francja speni
swe zobowizania wobec Czechosowacji i bdzie interweniowaa zbrojnie. W
tym wypadku Anglia bdzie musiaa prawdopodobnie wystpi czynnie po
stronie Francji, zgodnie z owiadczeniem zoonym przez premiera
Chamberlaina w Izbie Gmin dn. 24.III.br." Minister Bonnet prosi mnie o
przyjcie tej wiadomoci jako cile poufnej podkrelajc, i obawia si, aby
jaka niedyskrecja nie daa powodu do mwienia o tym, jako o jakim
ultimatum postawionym przez Angli, co uwaaby w danym momencie za
bardzo niebezpieczne.
Minister Bonnet potwierdzi nastpnie, e rzdy angielski i francuski s
zdecydowane wywrze najdalej idc presj na rzd czeski w kierunku
zadowalajcego zaatwienia sprawy mniejszoci niemieckiej, nawet w tym
wypadku, gdyby pomidzy nimi a Prag byy w tym wzgldzie znaczne rnice
zda, e wreszcie natychmiast po otrzymaniu wiadomoci o zabiciu dwch
Niemcw sudeckich, rzd francuski interweniowa w Pradze domagajc si
szybkiego i energicznego zlikwidowania tego incydentu.
Dalej w bardzo obszernym i nacechowanym daleko posunit szczeroci
wywodzie, minister Bonnet scharakteryzowa niezmiernie trudn i
niebezpieczn sytuacj, w ktrej znajduje si Francja na wypadek wkroczenia
wojsk niemieckich do Czechosowacji. Nous devons ou per-dre la face, ou faire
la guerre nous sommes decids a faire la guerre"3. Analizujc nastpnie, jak
bdzie sytuacja po wejciu Francji do konfliktu z Niemcami, minister Bonnet
zaznaczy, i Anglia zaja ju stanowisko, ktre przesdza jej zachowanie i e
inni sojusznicy Francji, Polska, Rumunia i Rosja Sowiecka bd musieli
rwnie powzi decyzje. Co do Polski, zaznaczy mj rozmwca, tu rzd
francuski jest wiadom tego, e jej postawa przesdza polityk Rumunii i
czciowo Jugosawii i e zatem rola Polski moe by w obecnej sytuacji
decydujca dla .dalszego rozwoju wypadkw.
Dopiero po tym duszym wywodzie nacechowanym powag i szczeroci,
minister Bonnet powiedzia, i dzikujc panu ministrowi za udzielon
odpowied nie uwaa jednak, aby zaatwiaa ona spraw i prosi o odpowied na
nastpujce dwa zapytania:
1. czy rzd polski nie byby skonny dokona w Berlinie dmarche
analogicznej w tonie i treci do tej, ktr przedsiwzi rzd angielski,
2. co Polska zrobi w wypadku, gdy agresja Niemiec w stosunku do
Czechosowacji spowoduje konflikt zbrojny pomidzy Francj i Angli a
Niemcami.
Stwierdzajc ze swej strony, i na postawione mi pytania nie mog
oczywicie da odpowiedzi bez otrzymania instrukcji od pana ministra,
zwrciem uwag ministra Bonneta, e rzd angielski w swoim zwrceniu si do
nas prosi jedynie o pozostawanie z nim w przyjaznym kontakcie, na co
otrzyma odpowied pozytywn i by z niej zupenie zadowolony. Zaznaczyem
dalej, i z rzdem niemieckim nie mwilimy o sprawach pastw trzecich i e

osobicie nie bardzo widz moliwo zmiany w tym wzgldzie.
Przypomniaem wreszcie, e na wypadek konfliktu francusko-angielskoniemieckiego z powodu Czechosowacji nie jestemy zwizani adnymi
zobowizaniami i e fakt zaistnienia tego konfliktu stworzyby now sytuacj, w
ktrej rzd polski musiaby powzi decyzj. Wyraziem jako zdanie osobiste
wtpliwo, aby mj rzd mg zacign w tym wzgldzie ju obecnie jakie
zobowizania.
W dalszej czci rozmowy, ktrej przedmiotem byy poszczeglne tematy
poruszone przez ministra Bonneta zapytaem, podkrelajc, i nie uwaam, aby
ta sprawa miaa znaczenie decydujce, jak rol na wypadek konfliktu z
Niemcami rezerwuje rzd francuski dla Rosji Sowieckiej.
W odpowiedzi minister Bonnet stwierdzi, i rzd francuski traktuje nas jako
swego najwaniejszego sojusznika na kontynencie, i e zatem, w razie naszego
wystpienia po jego stronie, rola Rosji Sowieckiej byaby funkcj naszego
dziaania i ycze, a ewentualna pomoc jej byaby dostosowana do naszych
potrzeb, lub mogaby nie by wcale brana w rachub. Przy tej okazji minister
Bonnet podkreli raz jeszcze, i rzd francuski zdaje sobie w peni spraw z
naszych moliwoci i wpywu. Zrobio to na mnie wraenie, ktremu daem
wyraz w moim telegraficznym sprawozdaniu, i minister Bonnet bierze pod
uwag rwnie moliwo znacznego sparaliowania przez nas ewentualnych
dziaa Rosji Sowieckiej.
Tego dnia, w ktrym rozmawiaem z ministrem Bonnet, widziaem si
pnym wieczorem z ambasadorem Bullittem, ktry odby konferencj z
ministrem Bonnetem w godzinach popoudniowych. Chodzio mi gwnie o
wyjanienie sobie jednej rzeczy, ktr minister Bonnet zacytowa jako dowd
jak dalece wszyscy s zaniepokojeni sytuacj na granicy czeskiej.
Poinformowa mnie on mianowicie, e w nocy z soboty na niedziel
prezydent Roosevelt telefonowa do premiera Daladiera. Jak si okazao,
wiadomo ta nie bya cis, zadano rzeczywicie z Ameryki poczenia
telefonicznego z premierem Daladierem rzekomo dla prezydenta Roosevelta,
adna rozmowa nie miaa jednak miejsca i wedug wszelkiego
prawdopodobiestwa bya to jaka mistyfikacja.
W dalszej rozmowie z ambasadorem Bullittem okazao si, e minister
Bonnet opowiedzia mu do szczegowo rann rozmow ze mn i e
reasumujc oglne wraenie z niej stwierdzi, i waciwie odebraem mu
nadziej na nasz udzia czynny w ewentualnym konflikcie francuskoniemieckim. Pomimo to, jak ambasador Bullitt zapewni mnie, minister Bonnet
mia mu owiadczy, i ma, w stosunku do mnie, pene zaufanie i ceni moj
szczero.
Z drugiej strony, a mianowicie z k dziennikarskich dowiedziaem si, i
minister Bonnet okreli rezultat rozmowy ze mn jako zasmucajcy, zalecajc
jednoczenie prasie nie atakowanie nas, ale i nie chwalenie4.
Zob. dok. nr 50.

Documents on British Foreign Policy, Third Series, Volume I, 1938, London 1949,
dokumenty nr 250 i 254.
3
Musimy albo straci twarz albo prowadzi wojn jestemy zdecydowani prowadzi
wojn.
4
Fotokopia: AAN, Ambasada RP w Berlinie 737, k. 99-109; Druk: Tumaczenie
angielskie Papers and memoirs of Juliusz ukasiewicz, Ambassador of Poland. Diplomat
in Paris 1936-1939, Edited by W. Jdrzejewicz, New York and London 1970, s. 81-85.
2
87. 1938 maj 27, Pary. Raport polityczny nr XVII/2/1/F/18/

wobec Czechosowacji. cile tajne
W dniu dzisiejszym o godz. 11 m. 45 udaem si do ministra Bonneta, celem

wykonania instrukcji pana ministra z dn. 24.V br. nr 8 Berlin1.
Pragnc by jak najbardziej cisym, odczytaem ministrowi Bonnetowi
prawie dosowne tumaczenie tekstu, ktry otrzymaem od pana ministra; min.
Bonnet cay mj komunikat zanotowa uwaajc, i jest on owiadczeniem
pierwszorzdnej wagi. Po dwukrotnym odczytaniu mego komunikatu min.
Bonnet, jak w poprzedniej rozmowie, nie od razu przystpi do omwienia go,
lecz zaczai od uwag natury oglnej. Powiedzia mi mianowicie, i rozmawia z
gen. Gamelinem na temat naszej sytuacji strategicznej w wypadku, gdyby
Czechosowacja bya zajta przez Niemcy i e sztab francuski uwaa, e byo by
to ogromnym i bardzo niebezpiecznym pogorszeniem naszej sytuacji
wojskowej. Ma zamiar kontynuowa rozmowy z przedstawicielami armii
francuskiej na ten temat, aby pozna szczegowiej argumenty, prosi jednak,
abym ju teraz zwrci uwag mego rzdu na powysze.
Nastpnie min. Bonnet wyrazi przekonanie, i aczkolwiek konflikt
niemiecko-czeski jest wywoany spraw mniejszoci niemieckiej, to jednak w
traktowaniu go naley wznie si ponad zagadnienia mniejszociowe i
zrozumie, e chodzi tu o zachowanie pokoju i zahamowanie niebezpiecznej
ekspansji niemieckiej w rodkowej Europie. Problemw mniejszociowych jest
duo, zaznaczy mj rozmwca, dzi zajmujemy si jednymi, w przyszoci
bdziemy mieli do czynienia z innymi". Bya to niewtpliwie porednia, mam
wraenie pozbawiona zoliwoci, aluzja do naszych zagadnie
mniejszociowych.
Przechodzc nastpnie do zoonego przeze mnie komunikatu min. Bonnet
powiedzia, i rzd francuski nie wymaga od Polski niczego dla Czechosowacji,
pragnby jednak liczy na nasze wspdziaanie w kierunku zachowania pokoju
oraz przeciwdziaania ekspansji niemieckiej. Jeeli rzd polski uwaa dla siebie
za niemoliwe zoenie w Berlinie deklaracji analogicznej do owiadczenia
rzdu angielskiego, to mgby przecie zoy deklaracj tak, ktra nie

zawierajc adnego nowego zobowizania stwierdziaby jednak, i rzd polski
uwaa, e naley zrobi wszystko dla zachowania pokoju, e pewne wypadki
mogyby spowodowa wybuch oglnego konfliktu, e wreszcie w tej sytuacji
Polska nie mogaby zosta bezczynn, i nie wie po ktrej stronie walczcych
musiaaby stan. Min. Bonnet prosi pana ministra o rozwaenie moliwoci
zoenia przez nas takiej, lub temu podobnej deklaracji i danie mu w tym
wzgldzie odpowiedzi.
Nastpnie min. Bonnet omwi obszernie i z wyranym naciskiem spraw
stosunku do Rosji Sowieckiej w danej sytuacji i w pewnym stopniu w
oderwaniu od niej. Pakt francusko-sowiecki jest bardzo vague"2, rzd francuski
nie dy bynajmniej do opierania si na nim, bdzie wic on gra i mia
znaczenie w miar tego, jak Francja bdzie odczuwaa wahania Polski. Min.
Bonnet osobicie nie jest zwolennikiem wsppracy z komunizmem. Rzd
francuski chciaby oprze si cakowicie na Polsce i wsppracy z ni i
pragnby zacieni, sprecyzowa i rozszerzy nasze stosunki sojusznicze.
Osobicie min. Bonnet byby bardzo zadowolony, gdyby mg na skutek
wyjanienia wsppracy z Polsk owiadczy Sowietom, i nie potrzebuje ich
pomocy.
Nie naley jednak zapoznawa stron pozytywnych, ktre pakt francuskosowiecki jednak ma. W razie wojny z Niemcami stworzy on podstaw do
zadania od Moskwy takiej pomocy materiaowej i surowcowej, jaka moe
okaza si potrzebn. W pewnej sytuacji moe wic by pozytywnie przez
Polsk zuytkowany czy wyzyskany.
W warunkach obecnych mona stwierdzi, e ukad francusko-sowiecki nie
bdzie potrzebowa gra, jeeli sojusz polsko-francuski bdzie mg gra w
peni.
Omwiwszy w ten sposb spraw Rosji Sowieckiej min. Bonnet przeszed
do kwestii mniejszociowej naszej w Czechosowacji, wykazujc w tym
wypadku nie tylko widoczne zaniepokojenie, ale te pewne rozdranienie. To,
co mwi, daje si streci w sposb nastpujcy:
Sprawa mniejszoci polskiej w Czechosowacji nie jest analogiczn do
sprawy mniejszoci niemieckiej, zarwno ze wzgldu na iloci ludnoci, ktre
wchodz w gr w obu wypadkach, jak z uwagi na fakt, e mniejszo polska
interesuje pastwo zwizane z Francj sojuszem i znajduje si na terytorium
pastwa te z Francj zaprzyjanionego. Z ca pewnoci po zaatwieniu
sprawy mniejszoci niemieckiej Czechosowacja bdzie musiaa przystpi do
zaatwienia rwnie sprawy mniejszoci polskiej i innych; byoby jednak W
najwyszym stopniu przykre i zdumiewajce, gdyby zgodnie z punktem
widzenia pana ministra, dania polskie w sprawie mniejszoci miay
skomplikowa sytuacj i doprowadzi do nowego napicia, jak naley
przewidywa, wanie w momencie ewentualnego regulowania sprawy
Sudetw. Sprawa mniejszoci, ktrej wag dla Polski rzd francuski docenia,
nie powinna by jednak punktem wyjcia dla rzdu polskiego do posuni, ktre
przyniosyby w rezultacie powane nowe skomplikowanie sytuacji, ani
przeszkodzi rzdowi polskiemu w pozytywnym ustosunkowaniu si do
wysikw francusko-angielskich w kierunku pokojowego zaatwienia konfliktu,
grocego pomidzy Niemcami a Czechosowacj. Jest w najwyszym stopniu
przykre i niebezpieczne, e pan minister nie ogranicza si do odmwienia
dmarche w Berlinie, na ktrej rzdowi francuskiemu tak bardzo zaley, i
odmowy sprecyzowania stanowiska Polski na wypadek konfliktu francuskoniemieckiego, ale jeszcze wysuwa nowe danie, i to w formie tak ostrej,
zapowiadajcej nowe trudnoci, nowe niebezpieczestwo.
Widzc, e min. Bonnet albo nie zna sprawy, albo le zrozumia, czy te
chcia le zrozumie (co jest najmniej prawdopodobne), owiadczenie zoone
przeze mnie w imieniu pana ministra przerwaem jego wywd stwierdzajc, i
nie chodzi tu o adne nowe z naszej strony danie. Zagadnienie mniejszoci
naszej w Czechosowacji egzystuje od zawsze i nigdy rzd praski nie bzrobib nic
dla zaatwienia go, pomimo wielokrotnych obietnic. Nie day te w cigu
dugich lat adnego rezultatu sympatie i wpywy francuskie. Nie moemy
dopuci na chwil, ani w adnym razie, aby sprawa mniejszoci polskiej bya
rozwizywana po zaatwieniu kwestii Niemcw sudeckich, musi by ona
zaatwiona jednoczenie z ni i cakowicie analogicznie. Sprawa iloci ludnoci
nie gra tu adnej roli i nie moe mie adnego wpywu. Zreszt, jeeli si nie
myl, pose Czechosowacji w Warszawie owiadczy mniej wicej przed
dwoma tygodniami panu ministrowi, i rzd czeski przyznaje nam w dziedzinie
spraw mniejszociowych klauzul najwikszego uprzywilejowania, czyli godzi
si z gry na danie mniejszoci polskiej tych samych uprawnie, ktre przyzna
mniejszoci niemieckiej. Nie rozumiem wic, dlaczego specjalnie owiadczenie
pana ministra w tej materii, majce wybitnie na celu poinformowanie rzdu
francuskiego o naszym stanowisku i sytuacji oraz znaczeniu tego zagadnienia,
wywouje taki niepokj i podniecenie. Nie przypuszcza chyba min. Bonnet,
abymy mogli i chcieli czeka z zaatwieniem sprawy naszej mniejszoci a, jak
mam nadziej, ce sprawa Sudetwc zostanie pomylnie zaatwiona. Spraw
Niemcw sudeckich skoczy si napicie w ktrym yjemy, wpywy mocarstw
w Pradze wrc do dawnego poziomu, a Czechosowacja do dawnej polityki
niespenionych obietnic. Byoby to zbyt naiwne i opinia polska tego by nie
zrozumiaa, ani nie zniosa. Sdz, i zastanowiwszy si nad t spraw i
zanalizowawszy jej szczegy, min. Bonnet zrozumie suszno i konieczno
zajtego przez nas stanowiska.
Po wysuchaniu powyszej repliki min. Bonnet zmieni znacznie ton
rozmowy i w pewnym stopniu stosunek do dsamegod zagadnienia, nie powrci
ju mianowicie do tezy osobnego zaatwienia naszej sprawy mniejszoci, stara
si natomiast wytumaczy w dalszym cigu, e nie powinnimy jej nadawa
charakteru zbyt politycznego, e przecie bdzie musiaa by zaatwiona i e
rzd francuski bdzie dba o jej zaatwienie, W pewnym miejscu swych
wywodw rzuci zdanie, i wolaby abymy wskazali konkretnie, jakich

uprawnie domagamy si dla naszej mniejszoci? Odpowiedziaem, i wanie
unikajc zbytnich komplikacji i biorc pod uwag, e mniejszo nasza jest
mniej liczn od innych, damy jedynie traktowania jej na rwni z tymi innymi
liczniejszymi mniejszociami.
Odparowawszy w ten sposb wywody min. Bonneta w sprawie mniejszoci,
owiadczyem mu, i rzeczywicie wszystkie jego uwagi i pytania zreferuj
pana ministrowi i bd czeka na dalsze instrukcje. W tej chwili za chciabym
zakomunikowa par moich osobistych obserwacji.
Co do mniemania gen. Gamelin, e nasza sytuacja strategiczna ulegaby
znacznemu i niebezpiecznemu pogorszeniu, gdyby Niemcy opanoway ca
Czechosowacj, to, aczkolwiek nie jestem wojskowym, wydaje mi si ono
zupenie suszne. Nie rozumiem tylko dlaczego nad t ewentualnoci
zastanawiano si, gdy moim zdaniem jest ona nie tylko teoretyczna, ale
najzupeniej wykluczona. Nie wiem, czy Hitler dy do autonomii Niemcw
sudeckich, czy do aneksji terytorium przez nich zamieszkaego, nie syszaem
jednak nigdy, aby dy do zajcia caej Czechosowacji. Uwaam wic, e
zastanawianie si nad sytuacj, ktr gen. Gamelin oceni prawdopodobnie
susznie, jest bezprzedmiotowe. Co do ewentualnej naszej agodniejszej
demarche w Berlinie, o ktrej mwi min. Bonnet, to uwaam, i w tej chwili
zrobilimy ju to wanie, o co mu chodzio. Nie jako dmarche dyplomatyczn
wobec Berlina, ale stwierdzajc publicznie w dementi, wywoanym telegramem
w Evening Standard", e na wypadek szerszych komplikacji rezerwujemy
swoje decyzje. Podkreliem, e fakt ten naley uwaa za nasz powany udzia
w wysikach, zmierzajcych do utrzymania pokoju.
Dodaem wreszcie, e dla uniknicia nieporozumienia i niejasnoci musz
stwierdzi, i w rozmowach gen. Gamelina z marszakiem migym-Rydzem
sprawa ewentualnej pomocy materialnej i surowcowej ze strony Rosji
Sowieckiej bya poruszona przez gen. Gamelina, e jednak marszaek migyRydz wykluczy zdecydowanie jakiekolwiek rozmowy czy zyskuje na ten temat,
nie ma wic na co si powoywa3.
O sprawie Rosji Sowieckiej nie powiedziaem ani sowa, sdzc, e intencj
instrukcji pana ministra byo, abym tego tematu nie dyskutowa i uwaajc sam,
e nie jest to w obecnej sytuacji wskazane.
Na te moje krtkie uwagi min. Bonnet odpowiedzia, i by moe, e
supozycja zajcia przez Niemcy caej Czechosowacji jest zbyt hipotetyczna, e
jednak nie jest tajemnic plan Gringa podziau Czechosowacji pomidzy
Niemcy i Wgry, z oddaniem nam lska Cieszyskiego, realizacja ktrego
byaby rwnoznaczna z zajciem caej Czechosowacji, e wreszcie nawet
aneksja ziem zamieszkaych przez ludno niemieck pogorszyaby znacznie
nasz sytuacj pod wzgldem wojennym. Odpowiedziaem, i zdaniem moim
jest absolutnie nie do pomylenia, aby w XX stuleciu po Wielkiej Wojnie, w
ktrej zatriumfowaa zasada narodowa, jakiekolwiek pastwo, nawet silniejsze
od Niemiec mogo inkorporowa terytorium zamieszkae przez inny, obcy nard

wbrew jego woli, i wyraziem przypuszczenie, e skoro Czesi s zdecydowani
bi si o ziemie sudeckie, to chyba broniliby Pragi do ostatniej kropli krwi.
Przyznaem, e jeliby obecny konflikt mia si skoczy oddaniem
Niemcom krajw sudeckich, to pogorszyoby to sytuacj strategiczn
Czechosowacji.
Biorc asumpt z mojej uwagi, co do rozmw pomidzy marszakiem
migym-Rydzem a gen. Gamelin odnonie ewentualnej pomocy ze strony Rosji
Sowieckiej, min. Bonnet powrci do sprawy paktu francusko-sowieckiego w
nastpujcy sposb:
Jeeliby wybuch konflikt pomidzy Polsk a Niemcami, pakt francuskosowiecki bdzie mg gra na korzy Polski, po pierwsze, usuwajc
ewentualno bicia si na dwa fronty, po drugie, stwarzajc mono pomocy
materialnej i surowcowej. e konflikt pomidzy Niemcami i Polsk jest
prawdopodobny, w to nie mona wtpi. Jeszcze Stresem[ann] w licznych
rozmowach z min. Bonnetem stwierdzi kategorycznie, i Niemcy nie pogodz
si nigdy z granic od strony Polski, trudno przypuszcza, aby ten punkt
widzenia Niemiec zmieni si zasadniczo po przyjciu do wadzy narodowych
socjalistw. W konsekwencji wic poprawne stosunki z Rosj s niewtpliwie
poyteczne dla Polski.
Dalej min. Bonnet poruszy znowu zagadnienie mniejszociowe,
podkrelajc, i nie powinnimy wyciga ani zbyt daleko idcych
konsekwencji w stosunku do tak powanej sprawy, jak zachowanie pokoju w
Europie. Powinnimy jego zdaniem zwrci te uwag na opini francusk.
Dementi ogoszone po depeszy, ktra si ukazaa w Evening Standard" zrobio
w opinii francuskiej jak najgorsze wraenie. Opinia francuska przeywa w ogle
duy zawd ze strony Polski i niewtpliwie czuaby si w najwyszym stopniu
dotknita, gdyby si miaa dowiedzie, e Polska nie tylko odmwia demarche
w Berlinie oraz sprecyzowania stanowiska na wypadek wojny francuskoniemieckiej, ale jeszcze gotowa jest skomplikowa sytuacj wysuwajc w tak
ostrej formie swoje dania. Naley zachowa ostrono i byoby bardzo
podane, aby rzd polski znalaz jak dogodn dla form stwierdzenia, i
bierze udzia w wysikach, zmierzajcych do pokojowego zaatwienia konfliktu
oraz ocenia takowe.
Odpowied moja brzmiaa mniej wicej nastpujco:
Dziwi si, e wspomniane dementi nasze zrobio w opinii francuskiej
najgorsze wraenie; przypuszczam, e podobnie byo przyjte w Berlinie. Sdz,
e powinno by ocenione, jako wartociowy wspczynnik warunkw
utrzymania pokoju. Rad jestem, e min. Bonnet poruszy spraw opinii, gdy
pragnbym zwrci jego uwag na konieczno ostronoci w tym wzgldzie i
przydbania ze strony Quai d'Orsay o zachowanie si prasy francuskiej.
Przypominam, i w opinii cpolskiejc s jeszcze bardzo ywe przykre
wspomnienia nieprzyjemnego zachowania si caej prasy francuskiej w chwili
powanych trudnoci, ktre Polska miaa przy zaatwianiu incydentu z Litw.

Pamitamy te niesychane (nefaste) zachowanie si dyplomacji francuskiej w
tej tak bardzo dla Polski ywotnej sprawie. Pozostao nam w pamici suszne
wraenie, i w tym wanym momencie Francja nie tylko nie bya przy naszym
boku, ale przechodzc do porzdku dziennego nad naszymi interesami, bya
zaabsorbowana zagadnieniem ewentualnego przemarszu wojsk sowieckich
przez cudze terytoria na wypadek wojny z Niemcami. W tych warunkach
jakiekolwiek nowe ataki prasy francuskiej byyby wicej ni niepodane.
Na prb uczynion w tym miejscu przez min. Bonnet wykazania, e jednak
Francja doradzaa Litwie pogodzenie si z nami, odpowiedziaem, i nie
chciabym podejmowa dyskusji na ten temat, gdy byoby ctoc zbyt przykre, i
wolabym mc o tej sprawie zapomnie. Nastpnie w formie przyjaznej ale
kategorycznej stwierdziem, i to, co jest w chwili obecnej naszym
najwaniejszym obowizkiem, to podj wysiek w kierunku zrozumienia
wzajemnych interesw naszych pastw i sytuacji. Znajdujemy si w dwch,
rnych czciach Europy i z tego powodu moemy mie rne interesy i rne
pogldy, jestemy jednak aliantami. Polska ley w tej czci Europy, w ktrej
prowadzono polityk nieraz bez brania pod uwag jej interesw, a czsto wbrew
i przeciwko nim. Ta polityka jest jednym z powodw i wspczynnikw obecnej
sytuacji, to trzeba te bra pod uwag.
Sdz, i rzd francuski oceni naleycie owiadczenie pana ministra
O naszej gotowoci do dyskutowania w tej paszczynie wszelkich cnowychc
elementw rozwijajcej si sytuacji.
Na to moje powiedzenie min. Bonnet zareagowa b. ywo i powiedziabym
serdecznie owiadczajc, e rzd francuski yczy sobie jak najbliszego
kontaktu z nami, e on sam kontakt ten specjalnie sobie ceni, i e pragnby
widywa si ze mn czciej, aby mc przedyskutowa kad faz
rozwijajcych si wypadkw. Odpowiedziaem, e bd zawsze gotw suy
mu swoj osob i wzajemnie zgasza si z wasnej inicjatywy, gdy tylko bd
mia co do zakomunikowania.
Na tym zakoczylimy rozmow, ktra trwaa pi kwadransw i pomimo
momentw merytorycznie draliwych nosia charakter uprzejmy i przyjazny.
Doda tu jeszcze musz, i w pewnym fragmencie rozmowy min. Bonnet
wspomnia o poparciu, ktrym cieszy si Francja nie tylko ze strony Anglii, ale i
Stanw Zjednoczonych Ameryki Pnocnej. Przypuszczam, i myla on o
owiadczeniu podsekretarza stanu Sumnera Wellesa ogoszonym w dzisiejszych
telegramach, ktre prasa francuska skomentowaa jako dowd, e sympatie
amerykaskie s po stronie Francji, Anglii i Czechosowacji. Wiem z ca
pewnoci, e do wczoraj wieczorem nic innego ze strony Waszyngtonu nie
zaszo. Amb. Bullitt mwi mi bowiem, e min. Bonnet w rozmowie z nim
powiedzia, i nie przypuszcza, aby Stany Zjednoczone mogy poprze w
Berlinie dmarche angielsk i francusk i od amb. Bullitta otrzyma odpowied,
e z ca pewnoci tak jest.
Powysze mogoby wskazywa, jak mao min. Bonnetowi potrzeba aby

uwaa, e jakie pastwo stoi po stronie, po ktrej znajduje si Francja4.
a
By moe omyka, zamiast: e.

- Dopisano odrcznie w miejsce skrelonego sowa: znalaz.
c c
d d
- Dopisano odrcznie w miejsce skrelonego sowa: szeregu.
1
Zob. dok. nr 81.
2
Niejasny.
3
E. migy-Rydz przebywa we Francji od 30 sierpnia do 6 wrzenia 1936 r. i wwczas
prowadzi rozmowy z politykami oraz wojskowymi francuskimi.
4
Kopia: AAN, Ambasada RP w Berlinie 737, k. 99-109. Druk: Dokumenty i materiay z
przede dnia drugiej wojny wiatowej, t. I: listopad 1937-1938, Warszawa 1949, s. 103-114;
Dokumenty i materiay do historii stosunkw polsko-radzieckich, t. V, Warszawa 1966, s.
403-303 (fragment); Tumaczenie angielskie Papers and Memoirs of Juliusz ukasiewicz,
Ambassador of Poland, Diplomat in Paris 1936-1939, Edited by W. Jdrzejewicz, New York
and London 1970, s. 91-99.
b b
88. 1938 maj 28, Praga. Raport nr 52/C/18 K. Pape o przebiegu

mobilizacji w Czechosowacji i jej nastpstwach, politycznych. Tajne
W nocy z dnia 20 na 21 maja zarzdzono w Czechosowacji czciow

mobilizacj oraz obsadzono wojskowe granice republiki, przede wszystkim
granic czechosowacko-niemieck. Znaczna cz garnizonw z wntrza kraju
jeszcze tej samej nocy zostaa przetransportowana, czsto na zarekwirowanych
samochodach, w kierunku granicy; powoani musieli teje nocy uda si do
miejsc powoania tak, e na sobot rano wszystkie zarzdzenia zostay ju
wykonane, a pograniczne prowincje czeskie znalazy si pod okupacj
wojskow. Oficjalny komunikat gosi, e chodzi o zarzdzenie ministerstwa
wojny powoujce jeden, rocznik i cz specjalistw na czterotygodniowe
wiczenia celem zapoznania si z nowym rodzajem broni oraz celem utrzymania
porzdku w pastwie. Czynniki oficjalne tumaczyy krok rzdu
czechosowackiego, przede wszystkim koncentracj wojsk niemieckich na
granicy oraz koniecznoci opanowania sytuacji politycznej w Sudetach, gdzie
zajcia, przybieray coraz wiksze rozmiary.
Minister Krofta powiedzia mi, e Sztab czeski otrzyma jak najbardziej
pewne wiadomoci, e w Saksonii, a po czci i w Bawarii oraz: Austrii
koncentruj si wielkie siy wojskowe niemieckie. Pose Mastny, wedug
Krofty, raportowa, e Ribbentrop w rozmowie z pitku 20 bm. powiedzia mu,
i a la longue"1 Niemcy nie bd si mogy obojtnie przypatrywa rozlewowi
krwi niemieckiej. To skonio rzd czechosowacki, wedug Krofty, do
powzicia decyzji o czciowej mobilizacji,, przy czym Krofta zastrzeg si, e
chodzi o powoanie jednego rocznika oraz potrzebnych specjalistw na

wiczenia, a nie o mobilizacj.
Z k wojskowych czeskich otrzyma attache wojskowy ppk. Noell
nastpujce owiadczenie:
Sztab czeski stwierdza kategorycznie, e ruchy wojsk niemieckich miay
istotnie miejsce. Ruchy te miay ten sam charakter co ruchy wojsk zauwaone
przed wmaszerowaniem do Austrii. Sztab wic by zmuszony zada od rzdu
uchwalenia pewnych rodkw ochronnych, przy czym stwierdza, e chodzi o
powoanie jednego rocznika i specjalistw.
Wyej wymienione koa oficjalne stwierdzaj nastpnie, e na skutek
zarzdze czeskich koncentracja wojsk niemieckich zostaa przerwana i
cofnita. Te same koa podnosz ze szczeglnym zadowoleniem, e wszystkie
zarzdzenia wojskowe przyjte zostay i wykonane przez ludno czesk z
entuzjazmem i odbyy si cile wedug programu. Rezultaty ich w Sudetach
okazay si niezwykle dodatnie i od tygodnia adnych zaj nie byo, a autorytet
wadzy zosta przywrcony.
Rwnie, zdaniem oficjalnych k czeskich, henleinowcy okazuj wicej
rozsdku i chci do merytorycznych rozmw.
W dziedzinie polityki zagranicznej twierdz dalej te koa, wyniki s
rwnie bardzo pozytywne, gdy udao si uzyska daleko idce poparcie Anglii
oraz stwierdzono gotowo sprzymierzecw do niesienia Czechosowacji
pomocy w razie napadu.
Inaczej oceniaj sytuacj koa niemieckie. Pose Eisenlohr stwierdza, e
koncentracji niemieckiej nie byo, a Czesi otrzymali uspokajajce zapewnienia
w Berlinie. Mobilizacja jest, jego zdaniem, pewnego rodzaju zamachem stanu
sfer wojskowych i Benea przede wszystkim w celach wewntrznopolitycznych*. Wojskowa okupacja Sudetw jest nie do utrzymania dla ludnoci
niemieckiej i powiksza tylko istniejce napicia. Mimo to henleinowcy bd
rozmawia z rzdem na razie przede wszystkim w celu usunicia okupacji i
osignicia normalizacji stosunkw, a nastpnie na temat merytorycznych
postulatw ludnoci niemieckiej. Na zapytanie posa Eisenlohra Krofta
owiadczy, e poniewa rezerwistw powoano na 4-tygodniowe wiczenia,
obecny stan rzeczy bdzie trwa cztery tygodnie rzd jednak nie wyklucza
stopniowej wczeniejszej likwidacji w drodze indywidualnych zwolnie.
Poselstwo niemieckie przebkuje ju nawet o likwidacji w cigu 1-2 tygodni z
powodw finansowych". Poselstwo niemieckie oraz henleinowcy stwierdzaj
dalej, e ewentualne ustpstwa, narzucone ludnoci pod grob bagnetw, nie
bd mogy by uwaane przez t ludno ani za ustpstwa, ani za stan rzeczy
obowizujcy.
Zdaniem poselstwa woskiego gwnym motywem zarzdze wojskowych
bya ch prezydenta Benea, przy poparciu Francji, uzyskania od Anglii
bardziej obowizujcych wypowiedze, co mu si po czci udao, oraz
wzmocnienia swej pozycji wewntrznopolitycznej. Poza tym opinia woska jest

zgodna z opini poselstwa niemieckiego.
Na podstawie powyszych opinii oraz oglnej obserwacji mona na razie
stworzy sobie nastpujcy obraz sytuacji oraz powodw mobilizacji czeskiej:
Koa wojskowe ju od dawna napieray na rzd w kierunku stosowania
polityki silnej rki oraz nieustpliwoci, idc nawet do pewnego stopnia na
ryzyko wojny**. Uzyskawszy poparcie Benea oraz bardzo prawdopodobnie
za porednictwem tut[ejszej] misji wojskowej francuskiej zapewnienia ze
strony sztabu francuskiego, koa te zdecydoway si forcer la main"2 rzdowi i
wyday zarzdzenia, ktre wedug najwikszego prawdopodobiestwa rzd
zaaprobowa post factum, przy czym istniej nawet pogoski, e Hoda
zamierza w sobot 21 bm. poda si do dymisji. Przy tym w ostatnich
tygodniach wadza zacza si zupenie wyranie wymyka w Sudetach z rk
administracji czeskiej, co miao przypieszy decyzj o mobilizacji.
Dosy wane wydaje si okreli waciwe powody i rozmiary mobilizacji
czeskiej.
Jeeli chodzi o rozmiary to tutejsze sfery wojskowe niemieckie twierdz z
ca stanowczoci, e Czesi maj w tej chwili pod broni co najmniej 400 000
ludzi. Mieli mianowicie powoa zawsze jako jeden rocznik plus specjalici
ilo rezerwistw rwnajc si prawie trzem rocznikom plus okoo piciu
rocznikw specjalistw. Wiem zreszt od samego ministra Krofty, e Sztab
Generalny da pierwotnie powoania piciu rocznikw i e rzd si na to nie
zgodzi. Wydaje si wic dosy prawdopodobne, e Sztab Generalny inn drog
postara si doj do, podobnych rezultatw. Dosy sensacyjnie wypadaj
wyniki bada nad waciwym powodem mobilizacji. Ot, wbrew twierdzeniom
czeskim i francuskim (koa wojskowe, raport posa Mastnego, rzekomy raport
konsula francuskiego w Monachium), wydaje si nie ulega wtpliwoci, e
koncentracji wojsk niemieckich na granicach czeskich nie byo. Natomiast
faktem ma by (wedug rde niemieckich i woskich), e pierwszy alarm na
temat koncentracji wojsk niemieckich wyszed od attach wojskowego
ambasady angielskiej w Berlinie. Depesza do Londynu w tej sprawie
zredagowana bya (cigle wedug tych samych rde) na podstawie relacji
podstawionych agentw Sztabu Generalnego czeskiego. Za wersj t przemawia
te pewne zamieszanie, jakie panowa si zdawao z pocztku w stanie
informacji strony angielskiej. Gdyby jednak tak byo rzeczywicie, to dawne
prby prowokacji ze strony czeskiego II Oddziau w Sudetach, o ktrych
donosio Poselstwo w poprzednich raportach, zostayby logicznie tym razem
z powodzeniem uzupenione obecnym zabiegiem na du skal.
Vernebelungsmanver"3 czeski uda si w tej wersji dobrze. Po stronie
niemieckiej istniej w kadym razie gbokie ressentiments4 pod adresem Anglii
i szefa Sztabu Generalnego Krejiego***.
Jeeli chodzi o sytuacj wewntrzn, mobilizacja daa bezsprzecznie z
punktu widzenia czeskiego dodatnie rezultaty. Ustay zajcia na pograniczu i
autorytet wadzy zosta przywrcony. Ludno niemiecka zachowuje si

zupenie spokojnie, nawet czciowo zacza usuwa chorgwie i odznaki SdP.
W wielu miejscowociach henleinowcy przestali nosi prowokacyjne biae
poczochy. Powoani niemieccy rezerwici stawili si w porzdku**** i nie
zanotowano adnych przeszkd w przeprowadzaniu zarzdze wojskowych w
Sudetach. Czeskie spoeczestwo przyjo zarzdzenia spokojnie i z wielkim
zadowoleniem. Nastrojowo wadze musiay raczej hamowa zbytni zapa
bojowy opinii czeskiej. Caa opinia bez wyjtku zsolidaryzowaa si z
zarzdzeniami wojskowymi i ludno czeska chtnie pomagaa w ich
wykonywaniu. Sama mobilizacja i wszystkie zarzdzenia wykazay du
sprawno wojska.
Operacja okazaa si wic technicznie i nastrojowo udana. Wzmocnio to w
opinii stanowisko Benea i kliki wojskowej i ich presti. Opanowano
rzeczywicie do pewnego stopnia sytuacj wewntrzn i zatrzymano staczanie
si po rwni pochyej. Autorytet wadzy w Sudetach zosta wzmocniony. aTym
niemniej aden z problemw wewntrznopolitycznych nie zosta rozwizanya.
Niewdziczn misj rozwizywania tych problemw ma Hoda, ktrego
sytuacja moe teraz sta si nawet trudniejsza, gdy wzrost samopoczucia i
nieustpliwoci czeskiej moe mu utrudni porozumienie z mniejszociami.
Moe doj nawet do przeciwstawienia Benea nieustpliwego patrioty, ktry
uratowa pastwo w krytycznym momencie i Hody, przyznajcego koncesje
niszczce ywio czeski w Sudetach i rozbijajcego zwarto republiki. e
Hody ta rola jest niewygodna jest zrozumiae. Dlatego mimo pozornej jednoci
tarcia w koalicji nie ustaj i stronnictwa nadal staraj si na siebie wzajemnie
przerzuca odpowiedzialno.
Z punktu widzenia midzynarodowego sytuacja jest jednak nadal powana.
Anglicy i Francuzi udzielili wprawdzie Czechosowacji daleko idcego poparcia
dyplomatycznego. Szczeglnie Anglia, o ile std sdzi mog, zaangaowaa si
dosy mocno w Berlinie. Wedug informacji tut[ejszego] posa niemieckiego,
Henderson mia przynie Ribbentropowi osobisty list od Halifaxa nalegajcy
na niezaostrzanie sytuacji wobec Czechosowacji. Ale de facto Rzesza, to jest
kanclerz, nie zaja dotychczas adnego stanowiska. Zachowaa natomiast przez
cay czas duy umiar i spokj, dajc jako jedynego zadouczynienia ale to
w bardzo energicznej formie prawa zoenia wieca od kanclerza Hitlera na
pogrzebie dwu zabitych w Chebie (Eger) Niemcw sudeckich. Zrobi to w
penym mundurze pk Toussaint.
Francja trzymaa si pozornie raczej w tyle, przy czym prawdopodobne
wydaje si, e Generalny Sztab francuski aprobowa, czy nawet sugerowa
postpowanie k wojskowych czeskich.
Tym niemniej tak Francja, jak i Anglia nalegaj z naciskiem na rozwizanie
problemu sudeckiego. Anglia szczeglnie mocno naciska na Czechw w
kierunku ustpstw dla Henleina i rzd czeski stoi przed koniecznoci dania tych
ustpstw. Statut mniejszociowy Hody jest odrzucany przez SdP jako
niewystarczajcy, mimo to SdP zdecydowana jest na dalsze rokowania z

rzdem. Rokowa bdzie bezporednio Hoda z Henleinem, przy czym pierwsza
ich rozmowa miaa charakter raczej informacyjny. Z drugiej rozmowy odbytej
dzi wydano krtki, ale co charakterystyczne, rwnobrzmicy komunikat (rzd i
SdP) o charakterze pozytywnym (vide za.5) i zapowiadajcy dalsze rokowania.
Naley jednak podkreli, e SdP (i poselstwo niemieckie) nie mwi ju
teraz o terminie koca czerwca, ale o... jesieni. Take z poselstwa angielskiego
wychodz wiadomoci uspokajajce co do lata. Poselstwo angielskie kadzie
obecnie gwny nacisk i cay swj wysiek na rokowania Henlein Hoda. Od
wyniku tych rokowa oraz przebiegu dalszych wyborw gminnych 29 maja i 12
czerwca zaley rzeczywicie dalszy rozwj sytuacji wewntrznej w tym kraju, i
nie tylko wewntrznej6.
* Pose francuski okrela t wersj jako abominable mensonge"7.
** Poselstwo niemieckie okrela to jako dolus eventualis" Sztabu Generalnego
czeskiego.
*** Ciekawe jest, e szef Sztabu genera Kreji odpowiedzia pierwszego dnia na jego
zapytanie tutejszemu attach wojskowemu niemieckiemu, e powodem czeskich zarzdze
bya m.in. koncentracja wojsk niemieckich i e on, Kreji, ma wiadomoci o ruchach 8-10
dywizji. Na danie pisemnego potwierdzenia tego owiadczenia, Sztab Generalny czeski
odpowiedzia na drugi dzie telefonicznie, redukujc swoje twierdzenie do ... 3 pukw.
**** Zawiadamiajc o tym w wielu wypadkach tut[ejsze] przedstawicielstwo Rzeszy.
a a
1
Na dusz met.
2
Wywrze nacisk.
3
Manewr zasony dymnej.
4
Niechci.
5
Tekst zacznika zob. AAN, MSZ 5477, k. 294.
6
Kopia: AAN, Ambasada RP w Berlinie 17, k. 81-92; odpisy: AAN, MSZ 120, k. 81-85;
AAN, Ambasada RP w Londynie 1179, k. 300-304 (Polska i Zagranica").
7
Wstrtne garstwo.
89. 1938 maj [28], Pary. Raport polityczny nr XVII/3 (1/F/19)

J. ukasiewicza zawierajcy dodatkowe komentarze na temat wnioskw
wypywajcych dla Polski z rozmw z G. Bonnetem. cile tajne
Reasumujc i uzupeniajc moje obszerne raporty z rozmw, ktre miaem z

min. Bonnet, pozwalam sobie przedoy panu ministrowi nastpujce uwagi:
1. W okresie dwch tygodni poprzedzajcych napicie, ktre wyniko w
sprawie Czechosowacji w dn. 21 bm., opinia francuska odbya wyran i
znaczn ewolucj w kierunku zdecydowania na czynn reakcj w razie
przekroczenia przez Niemcw granicy Czechosowacji. Natychmiast po moim
powrocie z Warszawy powiadomi mnie o tym amb. Bullitt, ktry ma bardzo
.liczne i ywe kontakty z koami francuskimi, a i obserwacje mego zastpcy
radcy Frankowskiego szy w tym kierunku, e wiadomo koniecznoci

czynnej reakcji Francji w omawianej sytuacji znacznie wzrosa i przybraa na
sile. Jakie byy decydujce powody tej ewolucji trudno si zorientowa,
przypuszczalnie najwiksz rol odegraa niesychanie wytona propaganda
k ydowskich i komunistycznych, ktre uznay, e ewentualny konflikt
czeskoniemiecki byby dobr okazj do wypowiedzenia wojny
znienawidzonemu przez te ywioy hitleryzmowi. Propagandy Drugiej
Midzynarodwki oraz znacznej czci masonerii oddziayway moe z innych
wzgldw w tym samym kierunku. .Przemwienie Mussoliniego w Genui
wprawio znaczn cz opinii francuskiej nie tylko w stan oburzenia, ale
pewnej egzasperacji i podniecio j. W kadym razie wypada skonstatowa, e
ju przed 21 bm. opinia francuska bya w stanie wielkiego napicia i
podniecenia. Stan ten mgby by si okaza przejciowy, a nawet
niedostateczny dla spowodowania czynnych reakcji, gdyby nie wypadki z dnia
21 bm., ktre przyniosy Francji pewno, e w razie konfliktu z Niemcami z
powodu Czechosowacji, Anglia stanie czynnie po jej stronie. Od tego dnia
naley uwaa na rzecz pewn, e pogwacenie granicy Czechosowacji przez
Niemcy wywoa natychmiastow czynn reakcj Francji i e, praktycznie
biorc, mobilizacja niemiecka spowodowaaby natychmiastow mobilizacj ze
strony Francji.
2. Jednoczenie jednak twierdzi mona, e dzisiejsze zdecydowanie Francji
spowodowane monoci liczenia na Angli oraz wzrostem wiadomoci
ewentualnej kompromitacji Francji, jest pozbawione najzupeniej wszelkiego
entuzjazmu i nosi cechy rezygnacji przed wypadkami nasuwajcymi si z
zewntrz, nad rozwojem ktrych Francja nie panuje.
Francuzi staraj si wmwi w siebie i w innych, e ewentualna wojna z
Niemcami byaby konieczna dla zahamowania ekspansywnych de Rzeszy w
rodkowej Europie, zdaj sobie jednak spraw, e gdyby nie zobowizania
zacignite nieostronie wobec Czechosowacji, nie uwaaliby oni za konieczne
ani wskazane wywoywanie wojny europejskiej z powodu 3 milionw Niemcw
zamieszkujcych Czechosowacj. Sfery polityczne uwaaj, e wojna, jeeli
wybuchnie, bdzie czym w najwyszym stopniu absurdalnym. Pomimo to licz
si z jej moliwoci i przypuszczaj z gry, e bdzie cika i dugotrwaa.
Min. Bonnet w rozmowach ze mn, wspominajc o zobowizaniach Francji
wobec Czechosowacji, mwi o nich zawsze jako o takich, ktre a tort ou a
raison"1 zostay zacignite, i dzisiaj przez fakt swej wanoci graj. Jak sysz,
w senacie francuskim atmosfera opozycji przeciw wejciu Francji w konflikt z
Niemcami jest w dalszym cigu bardzo silna.
Wszystko to stwarza sytuacj, w ktrej obserwowane obecnie niewtpliwe
zdecydowanie Francji nie osabi w niczym wysikw rzdu tutejszego w
kierunku pokojowego zaatwienia konfliktu niemiecko czeskiego i pozwoli
liczy na bardzo siln i energiczn presj Francji i Anglii w Pradze.
3. Rozwaajc, jak si zdaje, coraz mniej prawdopodobn ewentualno

rzeczywistej i bezporedniej groby konfliktu zbrojnego pomidzy Angli i
Francj a Niemcami, naley bra jeszcze pod uwag moliwo jakiej
interwencji w ostatniej, ale naprawd ostatniej chwili ze strony Stanw
Zjednoczonych Ameryki Pnocnej. Tutejszy amb[asador] tego mocarstwa
ledzi wypadki z niesychanym i bardzo wnikliwym zainteresowaniem, jest
zupenie pewien czynnej reakcji Francji, uwaa jednak stanowczo, e wojna
europejska w dzisiejszych warunkach byaby zupenym absurdem i stwierdzajc
kategorycznie, e w obecnej sytuacji rzd jego nie uczyni nic, co mogoby by
interpretowane, jako interwencja polityczna w sprawie europejskiej, zdaje si
nie wyklucza moliwoci tej interwencji w momencie katastrofalnym.
4. Stosunek oficjalnych czynnikw francuskich do nas mona okreli
dotychczas, jako poprawny; znajduje to zreszt odbicie i w zachowaniu prasy
francuskiej, ktra poza nielicznymi wypadkami nie atakuje nas. Jasne jest, e
rzdowi francuskiemu zaley niezmiernie na tym, abymy si zdeklarowali ju
dzisiaj po stronie Anglii i Francji. Chciano by to osign w drodze przyjaznej
negocjacji unikajc posuni, ktre by mogy by przez nas odczute, jako prba
wywarcia presji lub oddziaywanie przy pomocy groby. By moe
oddziaywuje tu take zrozumiaa niech do zbyt jaskrawego ujawniania na
zewntrz, e sojusznicza Polska nie stoi wyranie po stronie Francji. Mam te
wraenie, by moe tymczasem do mao umotywowane, e osaba nieco
nieufno do nas, a raczej obawa, e znajdziemy si w wypadku konfliktu po
strome Niemiec.
Z ca pewnoci jednak stosunek Francji do nas jest jeszcze, i bdzie
zapewne przez czas duszy, w stanie napicia, ktre moe zgotowa z dnia na
dzie przykre i kopotliwe niespodzianki. Obecny wzgldny spokj jest
niewtpliwie podtrzymywany w znacznym stopniu sztucznie przez rzd, wbrew
istotnym nastrojom duej czci opinii, ktrych normalnym ujciem byyby
ataki pod naszym adresem.
Oceniajc sytuacj w powyszy sposb uwaaem za konieczne zwrci
uwag min. Bonnetowi na potrzeb przydbania ze strony Quai d'Orsay o pras,
celem uniknicia atakw, ktre byyby w danym momencie w najwyszym
stopniu niepodane. Chwilowo dao to dobry rezultat, gdy prasa dzisiejsza nie
tylko nie atakuje nas, ale nawet podaje inspirowane notatki, ktre zostay
puszczone z wyran chci uspokojenia opinii. Nie udz si bynajmniej, aby
mogo to trwa dugo i bez przerwy i zamierzam w razie pierwszego ataku
reagowa wobec min. Bonneta w sposb jak najbardziej stanowczy.
Musz tu doda, e o ile dementi telegramu Evening Standard", dane przez
nasz Ambasad w Londynie byo zredagowane bardzo szczliwie, o tyle
dementi Ilustrowanego Kuriera Krakowskiego"2 wypado gorzej i zrobio tu
rzeczywicie niepotrzebnie ze wraenie, utrudnio bowiem znacznie
przekonanie Francuzw, e nasza rezerwa jest sama przez si powanym
pozytywnym wspczynnikiem rozwijajcej si sytuacji.
5. Sprawa naszej mniejszoci w Czechosowacji zesza w opinii francuskiej

wyranie na drugi plan i nie jest dla niej argumentem dostatecznie tumaczcym
nasze oglne polityczne stanowisko. Pracuj nad tym, aby stan ten zmieni, nie
mog jednak mie nadziei na osignicie w tym wzgldzie zbyt powanych
rezultatw.
Pozwalam sobie sugerowa, aby w odpowiedzi na wywody min. Bonneta w
tej kwestii pan minister kaza mi potwierdzi poprzedni komunikat i wyrazi
zdziwienie, e po zaznajomieniu si z nim rzd francuski nie owiadczy
cakowitej zgodnoci z naszymi daniami oraz gotowoci przydbania o to, aby
rzd praski speni je.
6. Wydaje mi si, i na podstawie ostatniej mojej rozmowy z min. Bonnetem
mona uwaa, e kwestia okrelenia z gry naszego stanowiska na wypadek
konfliktu francusko-angielsko-niemieckiego jest na razie, do zaistnienia jakiej
nowej sytuacji, wyczerpana i sprawy tej mona ju w dalszych naszych
owiadczeniach nie porusza.
Inaczej przedstawia si sprawa ewentualnego zoenia przez nas jakiej
deklaracji w Berlinie, lub po prostu publicznego wypowiedzenia si w sensie
zagodzonym, sugerowanym przez min. Bonneta, co do naszego stosunku do
caoksztatu obecnej sytuacji w rodkowej Europie. Nie naley przy tym bra
dosownie formuy rzuconej w rozmowie ze mn przez min. Bonneta, gdy
niewtpliwie bya ona przypadkowa i z jego punktu widzenia niezmiernie
niezrczna.
Faktem jest, e rzd francuski przywizuje do tej kwestii w dalszym cigu
du wag i zadowoliby si jakim owiadczeniem bardzo agodnym, byleby
stwierdzao ono, e nie przesdzamy z gry naszego stanowiska w kierunku
zdecydowanej neutralnoci. Sdz jednak, e dalsze powstrzymywanie si nasze
od skadania jakiegokolwiek owiadczenia w sensie podanym przez rzd
francuski nie spowodowaoby niebezpiecznie ostrych bezporednich reakcji. W
tym jednak wypadku naleaoby si Uczy z napiciem, ktre niewtpliwie
cechuje w obecnej chwili nasze stosunki z Francj i nasz odmow
odpowiednio, ju nie tylko merytorycznie, ale rwnie taktycznie, umotywowa.
Mona by midzy innymi powoa si na fakt nastpujcego odprenia w
sytuacji i zbyt du odlego w czasie od momentu napicia w dn. 21 bm.
Wydaje mi si bowiem, e rzeczywicie ewentualne nasze owiadczenie o
ktrym mowa, niezalenie od jego formy i treci, byoby w obecnej sytuacji
czym do sztucznym.
Trzeba take liczy si z tym, e kade dalsze nowe napicie, ktre moe by
wywoane nie dajcymi si przewidzie wypadkami, spraw t ponownie i moe
w ostrzejszej formie zaktualizuje.
7. Odpowiadajc mi na owiadczenie pana ministra, min. Bonnet nie zwrci
specjalnej uwagi na stwierdzenie, e zoenie przez nas deklaracji w Berlinie,
analogicznej do angielskiej, byoby rwnoznaczne z zacigniciem nowego
a
jednostronnegoa zobowizania. Mona jednak przypuszcza, e gdy Quai
d'Orsay przestudiuje tekst, ktry min. Bonnet zanotowa, zrozumie okrelenie

jednostronne" jako ch z naszej strony otwarcia dyskusji na ten temat i bdzie
chcia wystpi z jakimi wymiennymi propozycjami. Prosibym pana ministra o
instrukcje co do jego intencji i zapatrywa w tym wzgldzie, abym mg w
danym wypadku zaj od razu waciwe stanowisko.
8. Na sprawy zwizane z Rosj Sowieck, poruszone tak obszernie i z
wyranym naciskiem przez min. Bonneta, odpowiedziaem milczeniem, ktre,
jak mi si zdawao, odpowiadao intencjom zawartym w odnonym punkcie
instrukcji pana ministra. Moja taktyka w odniesieniu do tego czynnika
skadowego naszej sytuacji jest nastpujca: W rozmowach, ktrych echa, a
nawet tre dochodz niewtpliwie przez trzecie osoby do Quai d'Orsay,
stwierdzam kategorycznie, e niebezpieczestwo sowieckie uwaamy dla siebie
jako co najmniej tak samo wielkie i aktualne, jak niemieckie, e jakiekolwiek
gwarancje Francji lub Anglii w odniesieniu do niego byyby najzupeniej
iluzoryczne, e zatem z faktem istnienia tego niebezpieczestwa musimy stale i
powanie si liczy. Nie unikam te podkrelania, i filosowiecka polityka
Czechosowacji wpywa mocno na nasz stosunek do niej i e wszelk
interwencj Rosji Sowieckiej w sprawy rodkowoeuropejskie uwaalibymy za
niedopuszczaln. W rozmowach z min. Bonnetem tego tematu nie poruszam i
nie podejmuj dyskusji, ktr min. Bonnet chciaby niewtpliwie wywoa.
Taka taktyka wydaje mi si suszna, gdy z jednej strony dostarcza koom
politycznym francuskim i opinii wakiego argumentu wyjaniajcego nasz
sytuacj, ktry spotyka si na og ze zrozumieniem, z drugiej pozwala mi
zachowywa oficjalnie rezerw. Nie skorzystaem np. z dobrej okazji do
stwierdzenia, e uwaalibymy za rwnie niebezpieczne poddanie
Czechosowacji wpywom niemieckim, jak rosyjskim.
Trzeba jednak stwierdzi, i na to pozwalam sobie zwrci specjalnie uwag
pana ministra, e wypowiedzenia si min. Bonneta w sprawie Rosji Sowieckiej,
przy ich prawdopodobnie zupenej szczeroci i wynikajcej z nieprzemylenia
tematu naiwnoci, s jednoczenie tego rodzaju, e w pewnej chwili moe by
nam powiedziane Francja nie moe pozostawa w Europie rodkowej bez
powanego sojusznika; pragna, aby tym jej sojusznikiem bya Polska, skoro
Polska odmawia, musi oprze si cakowicie na Rosji Sowieckiej". Tak
ewentualno trzeba niewtpliwie bra pod uwag przy planowaniu naszych
najbliszych posuni i przynajmniej w naszej taktyce uwzgldnia.
9. Owiadczenie min. Bonneta, e rzd francuski uwaa nas za swego
pierwszego sojusznika na kontynencie, e pragnby stosunek z nami zacieni i
rozszerzy, e zdaje sobie spraw z naszego wpywu na polityk Rumunii i
Jugosawii, e wreszcie uzalenia od rozwoju stosunkw z nami stosunek swj
do paktu z Rosj Sowieck, s tego rodzaju, e mogyby by wzite ju dzisiaj
za punkt wyjcia do przystpienia do szerszej dyskusji politycznej. Czy to jest
wskazane, zwaszcza jeli chodzi o spraw paktu francusko-sowieckiego, mam
powane wtpliwoci. Wydaje mi si natomiast, e cakowite uchylenie si od
wymiany pogldw i zda utrudnioby niezmiernie zachowanie tego

wzgldnego spokoju, ktry cechuje w chwili obecnej stosunek Francji do nas i
podniecioby niepotrzebnie podejrzliwo strony francuskiej. Moglibymy na
przykad dzieli si z rzdem francuskim nasz opini o nastrojach Niemiec, nie
cofajc si te przed uwagami co do polityki Czechosowacji i jej roli w
rodkowej Europie i obecnym konflikcie.
Moja sytuacja osobista wobec min. Bonneta i szeregu politykw jest
dotychczas jeszcze taka, e obok sprzyjajcej chwilowo koniunktury pozwala na
mwienie o rzeczach dla rzdu francuskiego nieprzyjemnych z do du
szczeroci i bez wywoywania niepodanych reakcji.
Przedkadajc panu ministrowi powysze uwagi, pozwalam sobie prosi go o
udzielenie mi instrukcji obejmujcych, jeli to moliwe, wszystkie poruszone
sprawy3.
a a
Susznie czy niesusznie.
2
Ilustrowany Kurier Codzienny".
3
Druk: Tumaczenie angielskie Papers and Memoirs of Juliusz ukasiewicz,
and London 1970, s. 99-104.
1
90. 1938 maj 31, Katowice. Protok obrad w sprawie Orawy, Spisza,
Czadeckiego i Sowacji u M. Grayskiego. Tajne
a
Obecni:a
1. Wojewoda dr M. Grayski
2. Wicewojewoda L. Malhomme przewodniczcy
3. Konsul J. Bociaski Morawska Ostrawa
4. Senator Feliks Gwid Warszawa
5. Ks. dr F. Machay Krakw
6. Prof. W. Semkowicz
7. Prof. dr W. Goetel
8. Dr M. Gotkiewicz
9. Nacz. dr E. Kostka, Urz[d] Wojewdzki] l[ski]
10. Dr M. Korowicz sekretarz Komitetu
a
P. wojewodaa otwiera obrady o godz. 12.30 i proponuje nastpujcy
porzdek dzienny:
1. Sprawozdanie z ostatniego posiedzenia
2. finansowe Komitetu w Katowicach,
3. Komitetu w Morawskiej Ostrawie,
4. w Krakowie,
5. Sprawy Czadeckiego,
6. Sprawy sowackie.
Obecni przyjmuj ten porzdek obrad.
Ad 1. aP. Korowicza odczytuje sprawozdanie z posiedzenia, odbytego u p.
wojewody lskiego w dniu 15 grudnia 1937 r. Wobec braku uwag
przewodniczcy stwierdza, i protok zosta przyjty.
Ad 2. aP. Korowicza przedstawia stan finansowy Komitetu w Katowicach:
W dniu 8 VII 1935 r. otrzymano z bud[etu] l[skiego] 15 000 z
W 9 VII z MSZ
6 000
razem
21 000 z
W dniu 15 XII 1937 r. byo w kasie Komitetu jeszcze 536 65 z
Zwrot kosztw przyjazdu delegata Komitetu Krak[owskiego w dniu 13] VI
1938 r. 25 z
W dniu 26 V 1938 r. wpata z bud[etu] l[skiego] 15 000 z
W 27 V z MSZ 4 000 z
Stan finansowy w dniu 31 maja 1938 r. 19 511 65 zb
Ad 3. aP. konsul Bociaskia odczytuje sprawozdanie z dziaalnoci Komitetu
w Mor[awskiej] Ostrawie w okresie ostatniego procza, ktre przyrzeka zoy
do akt Komitetu.
Ad 4. aP. prof. Goetea odczytuje sprawozdanie z prac Komitetu
Krakowskiego w tym samym okresie. Jeden egzemplarz skada do akt Komitetu.
Ad 3. i 4. aKs. dr Machaya podaje, i dziki kalendarzowi spisko-orawskiemu
w ubiegym roku i biecym nawizano kontakt z polskimi Orawcami i
Spiszakami w Ameryce, zwaszcza w Chicago i Cleveland. Wywizaa si
bardzo serdeczna korespondencja. Stosunki te da si wyzyska wobec krewnych
korespondentw, w terenie. Jak zawsze dotychczas, mwca podkrela wielk
warto Hurkota, ktrego praca ju daje dobre wyniki w Godwce1, gdzie
miejscowi grale polscy rw si do energicznych wystpie dla
zamanifestowania swej narodowoci. Niestety bdzie on prawdopodobnie
musia w najbliszym czasie i do wojska, o ile jako student nie otrzyma
odroczenia suby. Natomiast Kutarnia zawid bolenie wszelkie oczekiwania i
jak na razie, mimo przyrzecze z jego strony, jest to chopak zmanierowany,
ktrym dalej nie warto si zajmowa. Trzeba by koniecznie przyj z pomoc
naszym Spiszakom, pochodzcym ze Starej Wsi2, ktrzy tam pozostawili w
kasach swe oszczdnoci i dotychczas nie mog ich wydosta. W Lendaku na
Spiszu Hurkot zdoa zorganizowa siln placwk modziey. Wybiera si
stamtd na zjazd wiatowego Zwizku Polakw okoo 80 chopcw. Klerycy z
Kapituy Spiskiej utrzymuj dotychczasowe stosunki z mwc, ktry nadal
wysya im ksiki i czasopisma. Ks. Machay wyda ostatnio ksik o
Borowym, na razie w 2000 egzemplarzy, wasnym kosztem, prosi o subwencj
400 z na czciowe pokrycie kosztw.
a
Prof. Semkowicza otrzyma niedawno z k harcerskich cise wiadomoci,
i w dolinie Popradu, daleko na poudnie, element polski wzmacnia si przez
nowe osadnictwo. Zwraca uwag, i przy ostatnim spisie ludnoci 1000 osb na
Sowaczynie podao polsk narodowo. Jest to szczeg bardzo wany,

wykazujcy daleko posunite uwiadomienie narodowe.
a
Prof. Goetela kreli ujemne skutki zamknicia granicy polskoczechosowackiej dla ruchu turystycznego. Gdyby do koca czerwca granicy nie
otwarto i nie przywrcono przepustkom dotychczasowej ich wanoci, to wraz z
wstrzymaniem turystyki wielkie szkody poniosaby nasza penetracja na Spisz,
Oraw i do Sowacji.
a
P. wojewodaa uwaa, i nadchodzcy okres letni trzeba by intensywnie
wykorzysta. Powraca do wypowiedzianej przez siebie na ostatnim posiedzeniu
myli jak najszybszego stworzenia podstaw materialnych dla ruchu polskiego na
terenach, ktrymi si zajmujemy. Chodzi o punkt oparcia w formie Domu
Ludowego, czy te gospody, o ile byyby trudnoci z utworzeniem Domu
Ludowego. Niekoniecznie musi to by zreszt Godwka. Naszych uczniw i
studentw trzeba by skierowa do wykonania wyznaczonych im konkretnych
zada w okresie wakacyjnym. O ile tak dobre warunki dla naszej akcji
zarysowuj si w dolinie Popradu, to tam trzeba wysa, ze specjalnymi
zadaniami, stypendystw. Nie trzeba przy tym zapomina o koniecznoci
dalszego werbowania modziey z tych terenw do szk polskich na lsku za
Olz. aP. Bociaskia wyjania, i praktyki i roboty wakacyjne dla stypendystw
s ju szczegowo przewidziane w nadchodzcym okresie wakacyjnym.
Zajmuj si tym specjalnie Hurkot i Gajdzica. Opaty w gimnazjum orowskim3
bd wiksze, wobec jego upastwowienia, jak poprzednio. Uczniw dla niego
wyszukuje si nadal. Hurkot ma ju trzech dobrych chopcw, dla ktrych
stypendia bdzie stara si konsul wyrobi w MSZ. Gorzej jest z dziewcztami,
ktre do ciko jest do tych szk werbowa, tym niemniej Komitet w
Mor[awskiej] Ostrawie ma t spraw na oku. Dom Ludowy w Godwce nie
mg powsta dotychczas dlatego, e statut Towarzystwa Rolnikw dotd przez
wadze czeskie nie zosta zatwierdzony.
a
Prof. Goetela uwaa, i trzeba nadal zajmowa si uchodcami z tamtych
terenw na nasz stron, bo czsto ich niedostatek zraa do polskoci ich
krewniakw i znajomych, pozostaych na miejscu. Zgodnie ze zdaniem p.
wojewody mwca uwaa, i materialny punkt oparcia dla tej roboty winnimy
stworzy jak najszybciej, i e w Godwce trzeba by otworzy polsk gospod,
ktrej dzierawc mgby by brat Hurkota.
Ad 5. aP. Gotkiewicza stwierdzi ostatnio, i okoo 25 dzieci polskich jedzi z
wiosek grskich do gimnazjum w Czacy4. Ludno polska w Czadeckiem ulega
w ostatnich 20 latach bardzo silnemu zesowaczeniu, ktre dociera take
gboko w gry. Mwca uwaa, i wykorzystanie Polakw z Czadeckiego na
Bukowinie, w szczeglnoci w Pojanie Mikuli5, do urabiania w duchu polskim
ich rodakw w Czadeckim, moe w przyszoci da bardzo dobre wyniki. Na
wito Gr w Nowym Sczu wybiera si okoo 30 osb z Bukowiny. Dobrze by
byo, aby stamtd zwiedzili Krakw, a potem Katowice i Istebn, gdzie
mieszkaj ich krewniacy i ludzie tego samego nazwiska. W przyjciu w Istebnej
mgby doskonale pomc nauczyciel Gajda z Koniakowa, ktry na miejscu

zorganizowaby chry dzieci i starszych. P. Gotkiewicz koczy krtk broszur
popularn o Czadczanach na Bukowinie i prosi o pomoc w jej wydaniu.
a
P. Gwida uwaa myl wykorzystania pobytu Czadczan z Bukowiny w
Nowym Sczu do pokazania im czci Polski, za bardzo szczliw. Za bardzo
cenne uwaa przy tym dowiadczenia z ostatniej wycieczki i przejazdu kilku
grup sowackich przez Polsk do Gdyni i z powrotem. Grupie wiejskiej
pokazano w okolicach Poznania wzorowe gospodarstwa rolne, szkoy rolnicze i
spdzielnie. Sprawio to, i wyjechali zachwyceni. Wycieczk z Bukowiny
trzeba by zawie nie tylko do miast i do Istebnej, ale i do wzorowych orodkw
rolniczych, ktrych nie brak w okolicy Nowego Scza. Zdaniem mwcy, liczba
20 osb z wchodzcych w rachub 6 wiosek bukowiskich, byaby zupenie
wystarczajca. Wiksza ilo utrudniaaby poruszanie si i naleyt obsug
wycieczki.
a
P. wojewodaa przypomina, i ju na poprzednim posiedzeniu
zadecydowalimy o potrzebie zorganizowania wycieczki bukowiskiej do
Istebnej, ktr tutaj przyjmie si celowo i najserdeczniej. Owiadcza sw
gotowo pomocy i poparcia. Mwca zwraca si do p. Gotkiewicza, aby
szczegowo, uzgodni program przyjazdu do Katowic i Istebnej z p.
Korowiczem. Wykonanie planu, przedstawionego p. wojewodzie do aprobaty,
zostanie waciwie zrealizowane. Mwca stwierdza, i wyniki prac naszego
Komitetu s stopniowo coraz lepsze, lecz pena ich warto moe okaza si w
razie zmian w istniejcych stosunkach polityczno-terytorialnych, jakie w
niedugiej przyszoci mog ewentualnie nastpi. Bez wzgldu na to zreszt,
prace Komitetu winny i systematycznie w dotychczasowym kierunku.
Ad 6. aP. Gwida referuje wraenia i wnioski z pobytu w Polsce trzech
delegacji sowackich, udajcych si ze Sowacji do Gdyni dla powitania
Sowakw amerykaskich. Omawia poza tym organizacj i prace
dotychczasowe Towarzystwa Przyjaci Sowakw im. Ludowita Stura.
a
Prof. Semkowicza przedstawia kontakty naukowe sowacko-polskie, ktrych
orodkiem jest Uniwersytet Krakowski. Komunikuje przy tym ukazanie si w
najbliszym czasie drugiego tomu ksiki Sowacja i Sowacy", pracy
zbiorowej z udziaem pisarzy sowackich.
Wywizuje si obszerna dyskusja, w ktrej bior udzia wszyscy obecni.
a
P. wojewodaa podkrela potrzeb pielgnowania jak najserdeczniejszych
stosunkw sowacko-polskich i konieczno takiego ich ksztatowania, aby
Sowacy nie mieli adnych wtpliwoci w nasz zasadnicz bezinteresowno.
Po czym dzikuje zebranym za obecno i zamyka obrady o godz. 16.30.
a a
Sumowanie zawiera omyk, ktrej przyczyny nie udao si wyjani.
1
Hladovka.
2
Spiska Stara Ves.
3
Mowa o polskim gimnazjum w Orlovej na lsku Cieszyskim.
b
4
5
adca.
Poiana Micului (Rumunia, dzi ZSRR).
91. 1938 maj 31, Londyn. Raport polityczny nr 12/1 (RM/MR1/WB/tj/104) E. Raczyskiego o przebiegu i wynikach pobytu K. Henleina
w Londynie. Poufne
W zwizku z depesz z dnia 23 bm. jestem obecnie w monoci poda, na

podstawie przeprowadzonych rozmw z Yansittartem oraz osobami, ktre z
Henleinem pozostaway w kontakcie, dodatkowe informacje, 'uzupeniajce w
sposb cisy to oraz przebieg wizyty.
Nie ulega ju dzisiaj wtpliwoci, i wizyta Henleina bya wynikiem
inicjatywy przyjaciela jego osobistego, byego oficera lotnictwa angielskiego,
Christiego. Yansittart da mi do zrozumienia, ze by on od pocztku
poinformowany o intencji Henleina przybycia do Londynu i nawet, e by
niejako inicjatorem tej wizyty. Wnioskowa wic naley, e Yansittart, ktry
Henleina zna od kilku lat, wykorzysta te swj przyjacielski stosunek do
Christiego i e wizyta Henleina bya wynikiem inicjatywy i wsppracy
Yansittarta z Christim.
O ile chodzi o sam pobyt Henleina w Londynie, to tak rozmowa moja z
Yansittartem, jak i wynurzenia czonkw parlamentu, ktrzy w rozmowach brali
udzia, utwierdzaj mnie w przekonaniu, e dobr osb, z ktrymi Henlein
rozmawia by ustalony przez Yansittarta. Wiem pozytywnie, e nalega on na
spotkanie Henleina z Churchillem i czonkami opozycji. Celem wic rozmw z
Henleinem byo z jednej strony zapewne zasignicie rdowych informacji o
istotnym stanowisku szefa mniejszoci niemieckiej w Czechach, z drugiej za,
biorc pod uwag dobr osb, z ktrymi rozmawia, ch zapoznania Henleina z
prdami nurtujcymi pewne sfery polityczne, ktre jak wiadomo nie
pozostayby obojtne w razie jawnego poparcia si ze strony Rzeszy
mniejszoci niemieckiej w Czechach.
Rwnie potwierdza si podane mi przez Yansittarta w rozmowie
owiadczenie, e Henlein nie uzgadnia swojej wizyty uprzednio z Berlinem.
Przypuszczenie to potwierdziy ostatnio dwie rozmowy jednego z czonkw
Ambasady z osobami ze wiata parlamentarnego.
Wszystkie rda zgodnie stwierdzaj, e Henlein okaza w rozmowach
swoich duo umiarkowania. Nie potrafiem sprecyzowa, w jaki sposb
formuowa on dania swoje szerokiej autonomii, od przyjcia ktrego to
dania przez rzd czechosowacki uzalenia rozwizanie konfliktu. Tak
Churchillowi, jak i reszcie czonkw parlamentu wykazywa podczas rozmw
wasne trudnoci w onie partii, a mianowicie ze strony elementw skrajnych.
Nalega on mia na konieczno szybkiego dziaania, gdy w przeciwnym razie
bdzie zmuszony ulec cakowicie naciskowi skrajnych elementw, uznajcych

ju dzisiaj jedynie autorytet Berlina.
Takie postawienie sprawy przez Henleina wywoao na jego rozmwcach
wraenie polityka zatroskanego o swoj wasn przyszo, a moe raczej
czowieka uczciwego ni zdolnego przywdcy partii o nastawieniu bojowym.
Stwierdziem rwnie, e Henlein poruszy w swoich rozmowach temat
sojuszu rosyjsko-czeskiego. Nie uzaleniajc swojego pozytywnego
ustosunkowania si do majcych nastpi rozmw z rzdem czeskim od
natychmiastowego zlikwidowania sojuszu rosyjsko-czeskiego, Henlein zastrzeg
si, e mniejszo niemiecka musi mie zagwarantowan wolno sowa i pisma
w walce o linie polityki zagranicznej pastwa, w ktrym stanowi prawie jedn
trzeci ludnoci i nie moe dopuci by w przyszoci polityka ta moga
spowodowa konflikt, naraajcy mniejszo niemieck na czynne wystpienie
w walce z narodem niemieckim.
Niewtpliwie pobyt Henleina w Londynie przyczyni si do utwierdzenia k
politycznych angielskich w przekonaniu, e mniejszo niemiecka w
Czechosowacji winna uzyska statut specjalny. Nie spotkaem si jeszcze z
jasno okrelonymi pojciami co do takiego statutu. Raczej oczekuje si
sprecyzowania takiego statutu ze strony rzdu czeskiego, ktrego zwlekanie z
ujawnieniem swojego programu zaczyna wywoywa tutaj pewne
niezadowolenie.
Rozmwcy Henleina odnieli wraenie, e potrafili przekona go o
niebezpieczestwie przecignicia struny, zwaszcza na wypadek wmieszania do
zatargu z rzdem czeskim, Rzeszy niemieckiej1.
1

(BR/MR/49/WB/tj/ II19) E. Raczyskiego o rozmowie z lordem Halifaxem
na temat polityki Polski wobec Czechosowacji
Kopia, maszynopis AAN, Ambasada RP w Berlinie 923, k. 197-200.
Wczoraj przesaem panu ministrowi depesz streszczajc moj rozmow

wczorajsz z ministrem Halifaxem. W kocowym zdaniu tej depeszy
pozwoliem sobie wyrazi opini, e angielski minister spraw zagranicznych
dokona swojej interwencji w stosunku do mnie prawdopodobnie na prob
swoich wsppracownikw, a take, e prawdopodobnie nie przemyla
gruntownie naszych moliwoci i znaczenia wsppracy z nami w odniesieniu
do zagadnie rodkowoeuropejskich. Powysz uwag opieram na
dowiadczeniu kilkakrotnych kontaktw z lordem Halifaxem. Wypowiedzenia
jego cechuje wielka ostrono i wstrzemiliwo. Wstrzemiliwo ta
mogaby by wynikiem rachuby. Nie uwaam jednak by tak byo, a w tym
przekonaniu utwierdzaj mnie spostrzeenia poczynione przez moich kolegw z

korpusu dyplomatycznego, ktre wskazuj na podobn rezerw wobec
przedstawicieli innych pastw. Sdz, e postpowanie lorda Halifaxa wypywa
z waciwoci jego charakteru i usposobienia, a rwnoczenie zdradza brak
dostatecznego opanowania skomplikowanych problemw biecej polityki.
Rozmow zacz lord Halifax od tego, e chciaby ze mn porozmawia na
temat zwizany z sytuacj w Czechosowacji. Wwczas, nie czekajc na
bardziej szczegowe pytania, przedstawiem w myl instrukcji pana ministra
zupenie jasno nasz sytuacj, kadc w szczeglnoci nacisk na postulat polski
niedopuszczenia do adnej dyskryminacji w odniesieniu do mniejszoci polskiej
w Czechosowacji w porwnaniu z mniejszoci niemieck. Podkreliem
rwnoczenie, e koncesje, ktrych rzd praski udzieli mniejszoci niemieckiej
powinny oczywicie rozcign si take na mniejszo wgiersk.
Lord Halifax wwczas przypomnia, e o ile mu wiadomo, pose
czechosowacki w Warszawie da w tej mierze zapewnienia panu ministrowi.
Odpowiedziaem, e tak byo w istocie, ale e pomimo tego, nie bdc pewny
jak bdzie wyglda w praktyce spenienie danych obietnic, rzd polski uwaa
za potrzebne okrelenie z gry stanowiska, ktre byby zmuszony zaj gdyby
si spotka z zawodem.
Lord Halifax w dalszym cigu zada sobie trud zapewnienia mnie w sposb
uroczysty, e rzd angielski interweniujc w Pradze, a rwnolegle rozmawiajc
take i z Berlinem, czyni to zupenie bezinteresownie w trosce o pokj. W
szczeglnoci w Pradze wywiera silny nacisk dla spowodowania jak najdalej
idcej ustpliwoci ze strony rzdu czeskiego. Odpowiedziaem, e jestem
przekonany o dobrej wierze rzdu angielskiego.
Jako punkt nastpny przeszed do stanowiska zajtego przez cz polskiej
prasy, ktre mogoby wywoa bdne wraenie, dajc straw rnym
niepokojcymi plotkom, ktrym atwo ulega le poinformowana opinia
publiczna". Lord Halifax w zupenoci docenia fakt, e mamy realne powody
niezadowolenia z ssiada, jednak obawia si niepodanych skutkw
zaostrzenia sytuacji na jednym odcinku, zaostrzenia, ktre si rzeczy odbije si
na temperaturze na wszystkich pozostaych odcinkach.
Na powysze uwagi odpowiedziaem duszym wywodem, zwracajc uwag
lordowi Halifaxowi, e stanowisko Polski nie moe pokrywa si w danej
sprawie ze stanowiskiem rzdu angielskiego. Chodzi bowiem
O teren, na ktrym mamy realne interesy i o zagadnienie, w ktrym mamy
realne postulaty i realne powody do niezadowolenia. Streszczajc w kilku
sowach .rozwj tego zagadnienia w przeszoci, owiadczyem lordowi
Halifaxowi, e opinia publiczna polska nie zrozumiaaby w chwili obecnej
radykalnej zmiany sceptycznego i negatywnego stanowiska wobec
Czechosowacji, ktre jest wynikiem ponawianych przykrych dowiadcze.
Niemniej zapewniem go, e wyraone mi yczenie rzdu, angielskiego
przedstawi bezzwocznie panu ministrowi.
Uwagi swoje uj lord Halifax w form jak najbardziej uprzejm i

przyjacielsk. Pomimo to, a moe dziki temu, nasza wymiana myli nie wysza
poza ton formalny i nie doprowadzia w adnym punkcie do prawdziwego
pogbienia tematu.
Porzucajc problem Czechosowacji postawiem lordowi Halifaxowi pytania
na temat omawianych tutaj rzekomych zamiarw rzdu angielskiego mediacji w
Hiszpanii i rozpatrywanych take moliwoci podjcia ponownie rozmw z
Rzesz Niemieck. Lord Halifax na oba pytania odpowiedzia pozytywnie,
jednak w sposb zupenie oglnikowy, nie dorzucajc niczego do wiadomoci
znanych z dyskusji w prasie i na terenie parlamentu1.
1
Kopia: AAN, Ambasada RP w Rzymie 24, k. 128-131.
93. 1938 czerwiec 3, Budapeszt. Raport nr 52I4IWI28 L. Orowskiego

na temat stanowiska politykw wgierskich wobec Czechosowacji
Na podstawie rozmw z ludmi odgrywajcymi tutaj mniejsz lub wiksz

rol w yciu politycznym, otrzymujemy nastpujcy obraz pogldw
miarodajnej opinii na spraw czechosowack.
Wgrzy sdz, e decydujcym czynnikiem dla odzyskania przez nich
Sowacji i Rusi Podkarpackiej s Niemcy. Od takiej czy innej polityki
niemieckiej zalee bdzie sposb i wybr chwili realizacji tego postulatu.
Zaraz po Anschlussie, kiedy sprawa czechosowacka staa si aktualna,
spodziewali si Wgrzy, i Niemcy przystpi do rozmw co do sprecyzowania
oboplnych pretensji, omwienia taktyki, a nawet uzgodnienia ewentualnych
posuni dyplomatycznych i wojskowych. Widoczne jest tutaj nawet pewne
rozgoryczenie, e dotychczas ten ich sprzymierzeniec, na ktrego od czasw
wielkiej wojny maj prawo najwicej Uczy, nie wystpi z adnymi
propozycjami. Z powodu zadranie niemiecko-wgierskich na tle pooenia i
de mniejszoci niemieckiej na Wgrzech, a take z powodu obaw co do
planw dalszej ekspansji niemieckiej w kierunku poudniowo-wschodnim,
Wgrzy nie chc wystpi z inicjatyw w tym wzgldzie. W sprawie wic
czechosowackiej pomidzy Niemcami a Wgrami istniej jedynie oglnikowe
zapewnienia ze strony niemieckiej co do nieinteresowania si Niemiec losem
krajw czechosowackich, ktre wchodziy kiedy w skad Korony w. Stefana.
Na tym tle nurtuje tu obawa, czy Niemcy nie zamierzaj pooy rki na caej
Czechosowacji, gwarantujc formalne zachowanie jej dotychczasowych granic.
Syszy si nawet pogld, e Niemcy nie ycz sobie wcale osignicia przez
Wgry wsplnej granicy z Polsk. Przewaa jednak zdanie, e teoria
rasistowska, bdca podstaw caej ideologii hitleryzmu oraz rozbujanie
aspiracji Niemcw sudeckich i stan podniecenia wrd nich panujcy,
doprowadz jednak w kocu do wojskowej okupacji krajw sudeckich. Pomimo

wic te wtpliwoci i obawy, oficjalna polityka stoi twardo przy przyjani
niemiecko-wgierskiej i stara si przy kadej sposobnoci podkreli dobre
stosunki z Niemcami i uwypukli ich-przodujc rol w sprawie
czechosowackiej. Mniejszo wgierska w Sowacji otrzymaa instrukcj, by
postpowaa ladami polityki mniejszoci niemieckiej, pozostawiajc tej
ostatniej rol przodownika. Polityka wgierska pragnie unikn zarzutu, i przez
stanowisko prasy wgierskiej oraz mniejszoci wgierskiej w Czechosowacji, przyczynia si do zaostrzenia sytuacji. Stanowisko takie dyktowane jest
wzgldami na yczenia angielskie, a przede wszystkim wzgldami na Ma
Entent. Polityce wgierskiej chodzi o zapewnienie sobie bezczynnoci
Jugosawii i Rumunii na wypadek gdyby Wgry zajmoway wojskowo
Sowacj. Pozorami pokojowoci i zachowywaniem spokoju wobec incydentw
niemiecko-czeskich, Wgry pragn wytworzy odpowiednie nastroje w
Jugosawii i Rumunii, a szczeglniej w Jugosawii, na ktrej s obecnie
skoncentrowane wysiki wgierskie w tym kierunku. Panuje bowiem tutaj
przekonanie, e jeeli Jugosawia nie ruszy si wojskowo w chwili kiedy Wgry
zajmowa bd Sowacj, to Rumunia nie zdecyduje si na samodzielne
wystpienie, a to tym bardziej e jest ona sojuszniczk Polski, ktra przychylnie
ustosunkowuje si do aspiracji wgierskiej. Pomimo prb w tym kierunku,
dotychczas Wgry nie uzyskay jednak adnych formalnych zapewnie co do
stanowiska Jugosawii i nadzieje swoje opieraj raczej na nieobowizujcych
rozmowach, a przede wszystkim w kombinacjach politycznych. Jednoczenie
Wgrzy rozumiej obecnie, e naleao by te wyrwna i stosunek z Rumuni.
Posunicia te zmierzaj do zmniejszenia ryzyka wojny z Ma Entent na
wypadek rozbioru Czechosowacji.
Wgrzy chtnie mwi o tym, e w razie powrotu Sowacji do Wgier kraj
ten otrzyma bardzo daleko idc autonomi kulturaln i administracyjn.
Dotychczas jednak rzd wgierski nie zoy pod tym wzgldem adnych
formalnych zobowiza. Jedynie przywdcy mniejszoci wgierskiej w
Czechosowacji zostali upowanieni do owiadczenia w jej imieniu, e Sowacja
otrzyma zupen autonomi, adne jednak rozmowy na ten temat pomidzy
przedstawicielami Sowakw a czynnikami oficjalnymi nie miay miejsca.
Wgrzy motywuj to tym, e Sowacy s zbyt mao wyrobieni politycznie, by
mona byo ju teraz tego rodzaju rozmowy prowadzi, gdy z wszelk
pewnoci doszyby one do wiadomoci rzdu czechosowackiego, komplikujc
sytuacj w stosunku nie tylko do Czechosowacji, ale take i do Maej Ententy,
co byoby sprzeczne z zamierzeniami rzdu wgierskiego. Mniej wicej do
Anschlussu austriackiego w niektrych sferach wgierskich panowaa
niepewno co do zamiarw rzdu polskiego na Sowacji i na Rusi
Podkarpackiej. Wtpliwoci te podtrzymywane byy w Budapeszcie przede
wszystkim przez przedstawicieli mniejszoci wgierskiej w Czechosowacji,
ktrzy spotykajc si z objawami dziaalnoci polskiej w terenie, nie rozumieli
dobrze jej celw. Od czasu Anschlussu zasza pod tym wzgldem dua zmiana i
dzisiaj podejrzenia te, zdaje si, zupenie zniky. Przeciwnie, Wgrzy najczciej
licz na to, e dziki naszemu prestige'owi i sympatii u Sowakw, wpyniemy
na nich w kierunku przychylnym dla Wgier. Naley stwierdzi, e Wgrzy
zupenie inaczej traktuj przyszo Rusi Podkarpackiej ni waciwej Sowacji.
W ich pojciu Ru Podkarpacka nie wchodziaby do autonomicznej Sowacji i
podlegaaby wprost administracji centralnej. Co do samej Sowacji to
dotychczas niemoliwe jest ustali jakie jej czci zostayby wczone do
waciwych Wgier. Wgrzy w rozmowach nie chc nawet w przyblieniu
okreli tej linii podziau, przy czym jest jasne, e etnograficzna linia wgierska
nie bdzie jedynym czynnikiem, ktry wpynie na jej ustalenie. Niemono
uzyskania jakichkolwiek informacji pod tym wzgldem wskazywaby, i
aspiracje wgierskie bd daleko posunite.
94. 1938 czerwiec 4, Sofia. Raport nr 1/B/ A. Tarnowskiego o
oddwikach w Bugarii konfliktu czechosowacko-niemieckiego. Tajne
Konflikt niemiecko-czechosowacki znalaz nader ywy oddwik w opinii

publicznej i prasie bugarskiej.
Spoeczestwo bugarskie od czasu wojny do niedawna jeszcze uwaao
Niemcw za naturalnych obrocw wszystkich mniejszoci narodowych w
Europie i bojownikw o rewizj krzywdzcych traktatw. Kady wyom,
czyniony przez Niemcy, w traktatach pokojowych, kade wystpienie
niemieckie w obronie praw mniejszociowych byo przyjmowane w Bugarii z
bezkrytycznym entuzjazmem. Bugarzy uwaali, e rewizjonistyczne denia
niemieckie w Europie mog przynie Bugarii i mniejszociom bugarskim w
pastwach ociennych jedynie korzyci. Na zagadnienie Anschlussu"
zapatrywao si spoeczestwo bugarskie jako na spraw wewntrzn
niemieck i z niechci odnosio si do wszelkich usiowa utrudniajcych
zczenie Austrii z Niemcami.
Jednakowo w cigu ostatnich kilku lat sytuacja Bugarii na Pwyspie
Bakaskim, a zatem i wiatopogld midzynarodowo-polityczny Bugarw
ulegy znacznej zmianie. Momentem przeomowym w tym sensie byo zblienie
Bugarii z Jugosawi. Wraliwo Bugarw na sprawy mniejszociowe
zmniejszya si; de rewizjonistycznych spoeczestwo bugarskie wprawdzie
nie wyrzeko si, przestano jednak o nich mwi i pisa.
Przyczenie Austrii do Rzeszy wywoao w Bugarii gbokie wraenie.
Bugarzy nie mieli wprawdzie zastrzee przeciwko poczeniu si obu pastw
o ludnoci niemieckiej, w sposobie jednak przeprowadzenia tego poczenia
przez Rzesz ujrzeli powane niebezpieczestwo dla pastw Europy rodkowej
i Bakanw. Wiadomo o utworzeniu wojennej floty niemieckiej na Dunaju, a
jeszcze bardziej pogoski o podziale sfer wpyww na Bakanach midzy

Niemcy i Wochy podczas wizyty Hitlera w Rzymie zostay przyjte w Sofii z
wyranym niepokojem. Niepokj ten spotgowaa jeszcze akcja niemiecka w
Bugarii, zmierzajca w ostatnich czasach do wzmocnienia wpyww
gospodarczych i kulturalnych. M.in. pod pozorem usunicia niearyjczykw od
przedstawicielstw firm niemieckich i austriackich w Bugarii, rzd niemiecki
skupi cay handel midzy Bugari a Niemcami wycznie w rkach
niemieckich.
W cigu dni, kiedy zdawao si, e lada chwila wybuchnie konflikt zbrojny
midzy Czechosowacj a Niemcami, opinia publiczna bugarska zaja
stanowisko wyranie proczeskie.
Bugarzy nigdy nie ywili szczeglnej sympatii dla Czechosowacji.
Zarzucali oni Czechom tendencyjne, przeciwbugarskie ustosunkowanie si do
sporu bugarsko-jugosowiaskiego, nie mogli im przebaczy finansowania i
popierania ruchu komunistyczno-chopskiego w Bugarii w latach 1923-1928,
wreszcie widzieli, w ostatnich czasach, w Czechosowacji porednika
Kominternu na Bakanach, mimo to wszystko prasa bugarska, aczkolwiek
hamowana przez cenzur, nie szczdzia uznania dla zachowania si
Czechosowacji podczas dni krytycznych.
Podczas dni najwikszej trwogi stwierdzi konserwatywny Mir w
artykule wstpnym Czechosowacja zachowaa zimn krew, co przynosi
zaszczyt narodowi czechosowackiemu".
Oczywicie gwna zasuga niedopuszczenia do realizacji niemieckiego
planu przypada rzdowi czechosowackiemu, ktry okaza wiele zdolnoci
przewidywania i decyzji, oraz narodowi czechosowackiemu, ktry zachowa
spokj i przejawi gotowo do ofiar" dowodzia lewicowa Zaria".
Prasa powicia rwnie wiele miejsca opisom gotowoci bojowej
Czechosowacji.
Ze szczeglnym zainteresowaniem ledzia prasa i opinia publiczna
bugarska stanowisko Polski wobec Czechosowacji i Niemiec. Zaraz po
Anschlussie" prasa bugarska zamiecia wiadomo, e rzd francuski z jednej
strony i rzd niemiecki z drugiej zaday od rzdu polskiego wyjanie, co do
ewentualnego stanowiska Polski w razie wybuchu konfliktu niemieckoczeskiego. Wiadomoci te zostay zaopatrzone uwag, e nareszcie Polska
bdzie musiaa odkry swe karty.
Znany artyku Evening Standardu" zosta przedrukowany przez
informacyjn Zor" (ktra wywiera najwikszy wpyw na opini publiczn
bugarsk) pod sensacyjnym tytuem Polska uratowaa pokj w Europie" i
wywoa w spoeczestwie bugarskim odruchy ywej sympatii dla rzdu
polskiego. W Narodnym Sybraniu1 pose Grigor Wasilew podkreli fakt, e
Polsce zawdzicza wiat uniknicie wojny.
Notatka dementujca wiadomoci Evening Standardu" bya przyjta niezbyt
yczliwie.
Mir" w korespondencji z Berlina dn. 28 V 1938 komunikowa: Pewien

tutejszy polityk w randze ministra owiadczy, e jeeli w zwizku z
zagadnieniem czechosowackim padn strzay, to bd one dane najpierw nie
przez Niemcw, a przez Polakw".
Podobnie berliski korespondent Sowa" pisa: Tym, co robi szczeglne
wraenie w caym tym incydencie, jakkolwiek wydaje si to cakiem
paradoksalne, jest wraenie, e niebezpieczestwo na razie nie idzie ze strony
Niemiec, a ze strony pnocnej ssiadki Czechosowacji Polski. Tutaj
wiadome jest, e Polacy wielkie zagadnienia polityczne zawsze rozwizywali z
du doz temperamentu i e mog oni, dc do rozwizania zagadnienia ich
mniejszoci, przedsiwzi kroki, ktre by jeszcze bardziej skomplikoway
sytuacj midzynarodow".
W tyme czasie prasa bugarska skrztnie notowaa artykuy prasy czeskiej i
francuskiej o moliwoci utworzenia sojuszu czesko-polskiego, wzgldnie bloku
pastw od Batyku do morza Egejskiego, ktry by stanowi barier dla parcia
niemieckiego na wschd, a jednoczenie tamowa zapdy komunizmu w
kierunku zachodnim. We wasnych komentarzach prasa bugarska wyraaa
wtpliwoci, co do moliwoci podobnych kombinacji.
Niemcy zapewne nie odwayyby si prowokowa takiego bloku pisze
Zaria dzi jednak sojusz czesko-polski nie istnieje. Polska nie chce
porozumie si z Czechosowacj, mimo e Czechosowacja znajduje si w
krytycznej sytuacji i e Polska kiedy moe si znale w takim samym
pooeniu".
W niektrych dziennikach bugarskich w korespondencjach z Polski i w
komentarzach do przedrukw z prasy polskiej podkrelane byo, e
spoeczestwo polskie nie podziela pogldw swego rzdu na stosunki polskoniemieckie.
Sowo" w korespondencji z Krakowa donosio: Cudzoziemiec w Polsce ze
zdziwieniem widzi, z jak sympati odnosi si oficjalna, sensacyjna prasa do
kadego wzmocnienia si potgi Niemiec. W czasie Anschlussu prasa ta
podawaa tak entuzjastyczne opisy wkroczenia wojsk niemieckich do Austrii, e
mona byo pomyle, e Polska cieszy si swoim wasnym zwycistwem. W
szerokich warstwach spoecznych jednak ronie niepokj z powodu wzrostu
potgi Niemiec, podsycany gorczkowym organizowaniem si mniejszoci
niemieckiej w Polsce i przemykajcymi si w prasie niemieckiej atakami na
pastwo polskie. Przeczucie zbliajcej si burzy staje si coraz mocniejsze".
Koczc mj raport o stosunku opinii publicznej Bugarii do sprawy
niemiecko-czeskiej pragn doda, e w rozmowie, ktr przed kilku dniami
miaem z premierem, owiadczy mi on, e rzd bugarski z niepokojem patrzy
na denie Niemiec do podporzdkowania sobie Czechosowacji, e niestety
pewne deklaracje jugosowiaskie uatwiaj rzdowi niemieckiemu t
akcj i e w podobnej do czechosowackiej sytuacji mog si znale wkrtce i
inne pastwa. Gona dzwonnica, szeroka rzeka i mony (bogaty) ssiad nie
s podani" (przysowie bugarskie) doda w konkluzji p. Kjoseiwanow.
1
Zgromadzenie Narodowe.
95. 1938 czerwiec 9, Warszawa. Telegram szyfrowy J. Becka do

J. ukasiewicza podajcy tre rozmowy z J. Slavikiem oraz instrukcje do
rozmw z politykami francuskimi
Receptus 571.
W dniu2 dzisiejszym pose czeski potwierdzi mi kategorycznie zamiar
swego rzdu traktowania sprawy mniejszoci polskiej na rwnych prawach z
jakkolwiek inn mniejszoci w Czechosowacji. Prosz przy sposobnoci
zakomunikowa to tamtejszemu ministrowi spraw zagranicznych dodajc ode
mnie, e w tych warunkach z najwyszym zdziwieniem dowiedziaem si z
raportu pana ambasadora o stawianiu tej sprawy przez dyplomacj francusk na
drugim planie. Przypuszczam, e jedn z najgwniejszych trudnoci pomidzy
Polsk a Czechosowacj byo stronnicze stanowisko rzdu francuskiego ju w
1921 r., przy sposobnoci delimitacji na lsku Cieszyskim. Byoby godne
ubolewania aeby przy dzisiejszych zabiegach dyplomatycznych dokonywanych
w Pradze rzd francuski zrazi sobie ponownie opini publiczn w Polsce.
W odpowiedzi na telegram szyfrowy nr 57 prosz powstrzyma si od
dalszego rozwijania tej sprawy w rozmowach na Quai d'Orsay. Sdz nadal, e
sytuacja nie jest dojrzaa do zasadniczego wyrwnania polityki polskiej i
francuskiej na wschodzie Europy, zwaszcza wobec naiwnego traktowania tych
problemw przez Bonneta, a wobec tego nie warto inicjowa rozmw. Rozwj
wypadkw w Czechosowacji ulega pewnej zwoce. aDalsze wytyczne do
ewentualnych rozmw przel panu ambasadorowi najbliszym kurierema.
a a
Zob. AAN, MSZ 5430, k. 1, Por. dok. nr 96.
2
Wydzia Szyfrw otrzyma tekst o godz. 20.45, wysa 10 czerwca o grodz. 2.00 za nr 64
do Parya oraz do Londynu za nr 43 i do Pragi za nr 26.
1
96. 1938 czerwiec 10, Pary. Raport nr 1/F/23 J. ukasiewicza o

rozmowie z R. Massiglim m.in. na temat polskiej polityki wobec
Uzupeniajc telegram szyfrowy z dnia 8 bm. N 571, podaj szczegy o

owiadczeniach p. Massigliego, poczynionych w rozmowie z radc
Frankowskim dnia 4 bm.
W wyej wspomnianej rozmowie poruszone byy nastpujce sprawy:
1. Pan Massigli przyzna, e rzd angielski rozwaa obecnie z ca uwag
moliwoci mediacji w Hiszpanii i w tej sprawie porozumiewa si z rzdem
francuskim. Dotychczas szans wytworzenia warunkw dla pacyfikacji
stosunkw w Hiszpanii wydaj si by bardzo mae. Wiadomoci podane przez
pras o aktualnoci akcji mediacyjnej maj swe .rdo w bardzo oglnikowych
i nie sprecyzowanych owiadczeniach premiera Chamberlaina w kuluarach Izby
Gmin. W rzeczywistoci jednak rzd angielski nie znalaz adnej konkretnej
formuy, z ktr by mg wystpi wobec Barcelony i Burgos. Rzd angielski
pragnby sw akcj mediacyjn przeprowadzi w porozumieniu z innymi
zainteresowanymi rzdami. Z dosy niejasnych okrele p. Massigliego
wynikao, e akcja angielska w Hiszpanii nie miaaby by skierowana
przeciwko Italii, lecz moliwie uzgodniona z Rzymem. P. Massigli nie ukrywa
swego sceptycyzmu co do tych zabiegw angielskich.
2. Co do stosunkw wosko-francuskich, p. Massigli stwierdzi, e stoj na
martwym punkcie. Od pobytu Hitlera w Rzymie nie miaa ju miejsca adna
wymiana zda francusko-woska ani w Rzymie, ani w Paryu. P. Massigli
doda, e Quai d'Orsay nie jest w stanie przenikn, jakie s istotne motywy
niechci ze strony rzdu faszystowskiego do odprenia sytuacji wzgldem
Francji; zarwno co do oglnej polityki, jak i co do zagadnienia hiszpaskiego
cele, do ktrych dy Mussolini, s zupenie niezrozumiae co jeszcze
bardziej utrudnia mono porozumienia. Ze sw p. Massigliego wynikao, i
nie sdzi, by polityka Mussoliniego wypywaa z chci dopomoenia Hitlerowi
do przeprowadzenia swych planw w Europ Centralnej; w bezinteresowno
Woch nie wierzy, a moliwych kompensat nie widzi. Pragn przy tej
sposobnoci przypomnie, e p. Massigli podejrzewa, e treci porozumienia
niemiecko-woskiego jest sojusz wojskowy w przewidywaniu wojny z Francj.
Tote by on zdania, e rozmowy z Itali nie mog doprowadzi do pokojowych
solucji, gdy ze strony Woch do nich bynajmniej si nie dy. Tych swoich
opinii nie wyraa jasno w omawianej rozmowie, jednak nie wydaje si, by w
gruncie rzeczy zmieni zdanie.
3. Po bardzo oglnikowym przegldzie sytuacji w Czechosowacji, przy
czym wspomnia o odwadze i energii p. Benea, p. Massigli zapyta si radcy
Frankowskiego, czy ma racj sdzi, e waciwie my moemy oczekiwa
odpowiedzi ze strony Quai d'Orsay na deklaracj pana ministra, ktr

zakomunikowaem p. Bonnetowi dnia 26 maja. P. Massigli parokrotnie t swoj
myl w rnych formach powtarza, stwierdzajc, e owiadczenia pana ministra
wymagaj odpowiedzi, a w kadym razie pocign winny dalsz wymian
zda. Doda przy tym poufnie, e jego zdaniem minister Bonnet nie
zrozumia waloru owiadcze pana ministra, widzc w nich tylko stron
negatywn, a nie biorc pod uwag moliwoci w nich zawartych. Po wizycie
mojej u p. Bonneta ten ostatni poinformowa biura" o treci naszej rozmowy
tylko sumarycznie, oceniajc nasze stanowisko jako niezadowalajce. Notatka
za zawierajca tre owiadcze pana ministra, na skutek okolicznoci
technicznych, dosza do biur" dopiero 31 maja. W tej dacie dopiero moga bya
by szczegowo zanalizowana. Pan Massigli artobliwie zaznaczy, e
waciwie mona uwaa, e dopiero w tej dacie owiadczenia pana ministra
doszy do wiadomoci Quai d'Orsay.
Nie angaujc si w interpretacje, czy te sugestie, radca Frankowski
odpowiedzia, e zoona przeze mnie komunikacja przewiduje moliwo
dalszych rozmw. Tym bardziej, e sytuacja jest tak skomplikowana, e nie
mona jej ujmowa symplicystycznie, a ewolucja sprawy czechosowackiej,
ktra daleka jest przecie od rozwizania, zapewne spowoduje jeszcze dalsz
wymian zda pomidzy rzdami Polski i Francji. Przy czym radca Frankowski
doda, e odczytaem p. Bonnetowi dosowny tekst instrukcji otrzymanej od
pana ministra, by wszystkie jej elementy mogy by naleycie uchwycone.
Powysze poufne zwierzenia p. Massigliego uwaam za bardzo
charakterystyczne. Jak ju donosiem panu ministrowi w moich sprawozdaniach
o ostatnio przeprowadzonych tu rozmowach, na Quai d'Orsay osaby
podejrzenia co do moliwoci (ewentualnie uprzednio skoncertowanego z
Niemcami) wystpienia Polski w sprawie czeskiej wyranie przeciwko Francji.
Ustalia si na Quai d'Orsay raczej opinia, e nasza dotychczasowa polityka w
sprawie czeskiej wypywa z ostronoci i jest skutkiem istotnie
skomplikowanego naszego pooenia, a nie z gry powzitych decyzji,
sprzecznych z interesami Francji. Jednym sowem wierz tu, e niezalenie od
rozgrywki taktycznej, w razie wojny z Niemcami Polska moe stan po stronie
Francji. Te przekonania podtrzymuje rwnie niech ze strony Quai d'Orsay do
ostatecznego skonstatowania swej przegranej na terenie polskim. Okolicznoci
powysze powoduj ze strony Quai d'Orsay ch podkrelenia, e owiadczenia,
ktre zoyem 26 maja w imieniu pana ministra, nie stanowi kategorycznej
odmowy wsppracy w kwestii czechosowackiej, lecz pozostawiaj drzwi
otwarte do dalszych rozmw.
1
Tekst telegramu zob. AAN, MSZ 5430, k. 1.
97. 1938 czerwiec 11, Praga. Telegram szyfrowy nr 54 K. Pape o

opinii K. Krofty na temat moliwoci porozumienia z Sudetendeutsche
Partei
Rozmowy1 SdP z Hod, ktre dotychczas miay charakter informacyjny

wchodz obecnie w stadium badania wzajemnych propozycji przy pomocy
ekspertw prawniczych, po czym w przyszym tygodniu rozpoczn si waciwe
pertraktacje. Inicjatyw merytoryczn przeja SdP, skadajc swj komentarz
do postulatw karlsbadzkich Henleina, podczas gdy rzd tzw. statutu
narodowociowego dotychczas nie ujawni. Rozmowy tocz si wrd wrogiego
akompaniamentu caej prawie prasy czeskiej i przy wzmagajcym si nacisku na
rzd ze strony Londynu i Parya. Krofta wobec mnie wyraa si dosy
sceptycznie o moliwociach porozumienia, przewidujc jako alternatyw
jednostronne rozwaenie koncesji przez rzd.
Otrzymuje: Berlin, Londyn, Pary, Warszawa2.
1
Otrzymano 11 czerwca 1938 r. o godz. 19.00.

Nr CMS 1804. Inne dokumenty na ten temat zob. AAN, MSZ 5478; AAN, Ambasada
RP w Berlinie 17.
2

Dnia 10 bm. odbya si zwyczajna poufna konferencja dziennikarzy czeskich

u ministra spraw zagranicznych Krofty. Na konferencji minister Krofta poruszy
nastpujce kwestie:
1. W najbliszym czasie ustanowieni by maj obserwatorzy angielscy w
pogranicznych okrgach niemieckich. Rzd wyrazi ju zgod na odnon
propozycj posa angielskiego. Funkcje obserwatorw sprawowa maj konsul
angielski w Libercu (Reichenberg) oraz specjalnie przydzielony do attach
wojskowego angielskiego w Pradze major armii brytyjskiej.
2. W zwizku z memoriaem Niemcw sudeckich, zoonym premierowi
Hody1 owiadczy Krofta, e wyjanienia 8 punktw karlsbadzkich Henleina
utrzymane s w tonie bardziej pojednawczym. Rwnie fakt prowadzenia
rozmw politycznych z premierem, m.in. przez sudeckich posw Petersa i
Roschego, jako b. demokratw, uwaa minister za objaw pewnych tendencji do
ugodowoci. Rzd dy bdzie do zaatwiania sprawy statutu do koca bm.
zarwno pod wzgldem prawniczym, jak i politycznym. W lipcu, po zlocie
sokolim, statut zostaby przedoony Izbom. Minister wyraa jakby pewne
nadzieje co do moliwoci porozumienia si z Niemcami.
3. Na temat przyjazdu posa Osuskiego owiadczy Krofta, e przywiz on

po rozmowie z Bonnetem dalsze naciski ze strony Francji i wskazwki, by ze
strony czeskiej zaprzesta przedstawiania dotychczasowego rozwoju sprawy,
jako zwycistwa nad Hitlerem. Minister udzieli obecnym dziennikarzom
instrukcji w tym kierunku.
4. Na temat stosunkw z Polsk minister tym razem szerzej si nie
wypowiada. Stwierdzi, e rozmowa posa RP (9 bm.) z nim utrzymana bya w
tonie penym rezerwy. Owiadczy, e nie ma jeszcze informacji co do rozmowy
posa Slavika z p. ministrem Beckiem2. Podkreli wreszcie, e statut
narodowociowy da mniejszoci polskiej takie przywileje o jakich ona nigdy
nie marzya".
5. Minister Krofta owiadczy dziennikarzom, e w Jugosawii nastpuje
widoczny i znaczny zwrot w nastrojach na korzy Czechosowacji.
Twierdzenia tego bliej nie umotywowa.
6. Wedug informatora Poselstwa, owiadczy Krofta wreszcie, e ze strony
Zwizku Sowieckiego czynione s usiowania sprecyzowania zobowiza
sojuszniczych w stosunku do Czechosowacji i moliwoci ich wykonania.
Czynione s wysiki, by nawiza rozmowy z Rumuni, zgodnie z dawnymi
planami Titulescu, a idce w kierunku uzyskania od Rumunii zgody na
przemarsz przez terytorium rumuskie sowieckich si zbrojnych, pieszcych na
pomoc Czechosowacji. W zamian za to Sowiety byyby skonne uzna granic
besarabsk i da gwarancj, e po skoczonym ewentualnym konflikcie wojska
czerwone niezwocznie wycofaj si za Dniestr. Wedug Krofty w tym samym
kierunku pracuje ambasador francuski w Moskwie. Minister Krofta nie da
adnych sprecyzowa co do stanu tych wysikw.
Jeden z dziennikarzy obecnych na konferencji rozmawia z szefem protokou
Smutnym na temat artykuu K. Smogorzewskiego w Gazecie Polskiej" z 8 bm.
P. Smutny z duym krytycyzmem wyraa si o moliwociach rozwoju
stosunkw polsko-czeskich i ostrzega przed przywizywaniem zbyt wielkiej
wagi do artykuu Gazety Polskiej" i zawartych w nim kocowych konkluzji.
1
2
Memoria ten zoya SdP 7 czerwca 1938 r.

Rozmowa odbya si 9 czerwca 1938 r.

Czechosowacji
Kopia, maszynopis Pisudski Institute of America for Research in the Modern History of
Poland
Udaem1 si dzi do ministra Bonneta, aby prosi go o interwencj w sprawie

naszych obstalunkw wojskowych, ktr przyrzek i ma da odpowied za par
dni. Skorzystaem z okazji tej i wykonaem instrukcj pana ministra nr 642.
Po omwieniu tej sprawy B[onnet] powiedzia, e sam pragn mnie widzie,
aby porozmawia o punkcie 6 owiadczenia, zoonego mu przeze mnie w
imieniu pana ministra3, ktry uwaa za bardzo wany, gdy zdaje si on
otwiera moliwoci, a nawet zawiera intencj ze strony pana ministra,
dalszych rozmw, celem rozszerzenia naszej wsppracy i zacienienia
stosunkw sojuszniczych. Na postawione mi wyranie zapytanie czy tak jest,
odpowiedziaem, i sdz, e skadajc odnone owiadczenie pan minister mia
zapewne na uwadze nasz ukad sojuszniczy, ktry zawiera midzy innymi
zobowizanie konsultowania si w sprawach polityki rodkowo-europejskiej,
oraz ewentualno nowych elementw, ktrych moe dostarczy dalsza
ewolucja zagadnie rodkowo-europejskich. B[onnet] stwierdzi, i spraw
punktu 6 referowa premierowi oraz swemu rzdowi w tym sensie, i otwiera on
moliwoci rozmw, i e w zgodzie ze swym rzdem uwaaby przystpienie do
takich rozmw za niezmiernie wskazane i poyteczne. W cigu rozmowy, ktra
trwaa 1,5 godziny, B[onnet] wspomnia o tym, e w jednej z rozmw z Noelem
pan minister mia owiadczy, i rzd polski nie przewiduje w adnym wypadku
agresji Polski w stosunku do Czechosowacji i zapyta, czy mgby uzyska tego
rodzaju formalne zobowizanie z, naszej strony. Odpowiedziaem, e o takiej
rozmowie pana ministra nic nie wiem, i e przypuszczam, i chodzi mu raczej o
owiadczenie zoone przez pana ministra ambasadorowi angielskiemu i
powtrzone przeze mnie B[onnetowi], ktre jednak tego rodzaju deklaracji nie
zawierao. Nastpnie B[onnet] nie wrci ju do sprawy jakiego nowego z
naszej strony zobowizania, stara si jedynie wyjani, czy uwaamy za
obowizujcy dla nas pakt Lagi Narodw, ktry wyklucza agresj. Wskazaem,
i przez fakt zgoszenia rezerwy co do artykuu 16 paktu, pan minister stwierdzi
porednio, i pakt jako taki nas obowizuje. B[onnet] powoywa si midzy
innymi na owiadczenia marszaka migego-Rydza zoone swego czasu
generaowi Gamelinowi, e nie bdziemy atakowa Czechosowacji i e nasz
stosunek do niej jest okrelony paktem Ligi Narodw. B[onnet] da mi wyranie
do zrozumienia, e wyjanienia nasze w sprawie tej byyby bardzo dogodne dla
uatwienia mu przeciwstawienia si naciskom ze strony pewnych k
politycznych francuskich, ktre domagaj si wobec naszej rezerwy nawizania
bliszych kontaktw z Rosj, czemu on osobicie jest zdecydowanie przeciwny.
Reasumujc nasz dug rozmow, ktr zreferuj osobno, B[onnet] prosi

mnie zakomunikowa panu ministrowi co nastpuje:
1. rzd francuski podziela cakowicie stanowisko rzdu polskiego w sprawie
mniejszoci polskiej w Czechosowacji i na drugi dzie po mojej rozmowie z
B[onnetem] poleci swemu posowi w Pradze owiadczy tamtejszemu rzdowi,
i mniejszo polska powinna otrzyma te same uprawnienia, ktre zostan
przyznane Niemcom sudeckim, i e powinno to nastpi jednoczenie;
2. rzd francuski przyj z wdzicznoci do wiadomoci owiadczenie pana
ministra zawarte w punkcie 6 deklaracji zoonej przeze mnie w dniu 26 maja i
uwaaby za wskazane i podane przystpi do dalszych szerszych rozmw
celem rozwinicia i utrwalenia wsppracy sojuszniczej;
3. B[onnet] byby wdziczny, gdyby mg otrzyma ze strony pana ministra
zapewnienie co do tego, i uwaamy dla siebie za obowizujcy pakt Ligi
Narodw, oczywicie z zastrzeeniem uczynionym ju co do artykuu 164.
1
Otrzymano 12 czerwca 1938 r., o grodz. 10.00.

Zob. dok. nr 95.
3
Zob. dok. nr 86.
4
Nr CMS 1806 Druk: Tumaczenie angielskie Papers and Memoirs of Juliusz
ukasiewicz, Ambassador of Poland. Diplomat in Paris 1936-1939, Edited by W.
Jdrzejewicz, New York and London 1970, s. 108-109.
2

J. ukasiewicza zawierajcy opini G. Bonneta o poprawie
midzynarodowego pooenia Czechosowacji
Poland.
Refero1 telegram szyfrowy nr 582.

Charakteryzujc obecny stan sytuacji w zwizku z Czechosowacj, Bonnet
powiedzia mi, e uwaa j za znacznie i wyranie polepszon. Nie wyklucza
incydentw, sdzi jednak, e w dzisiejszej atmosferze konsekwencje raczej nie
byyby zbyt grone. Jest zadowolony z przebiegu rozmw pomidzy rzdem
czeskosowackim a mniejszoci niemieck i konstatuje z obu stron umiar i
dobr wol. Owiadczenia skadane ostatnio przez Ribbentropa ambasadorom
angielskiemu i francuskiemu s rwnie wybitnie uspokajajce. Anglicy zajmuj
si spraw Czechosowacji bardzo energicznie. B[onnet] pozostawia im zupen
swobod dziaania, a tym samym, jak si wyrazi, i cakowit odpowiedzialno.
Sdz, i co do punktu 2 rsum rozmowy, refero 58, wystarczyoby
przyjcie z naszej strony do wiadomoci stanowiska rzdu francuskiego z
jednoczesnym skonstatowaniem, e nie mamy tymczasem adnych nowych
konkretnych elementw do omwienia. Przy pozytywnej odpowiedzi na punkt 3
naleaoby rzdowi francuskiemu doda pewne zastrzeenia co do polityki

Pragi3.
1
Otrzymano 12 czerwca 1938 o godz. 10.00.

Zob. dok. nr 99.
3
Nr GMS 1807. Druk Tumaczenie angielskie Papers and Memoirs of Juliusz
2
101. 1938 czerwiec 11, Berlin. Raport nr N. N/1/105 J. Lipskiego o

kampanii prasy niemieckiej przeciwko Czechosowacji
Powoujc si na wysyane codziennie przez Ambasad zestawienie

najznamienniejszych gosw prasy niemieckiej o sytuacji w Czechosowacji
Ambasada RP zwraca uwag, i 10-go bm. po poudniu nastpio ponowne
bardzo powane zaostrzenie tonu dziennikw niemieckich w stosunku do Pragi.
Biorc asumpt ze zwycistwa, jakie odnieli komunici w wyborach do rad
zaogowych w wytwrniach sprztu wojennego w Skodzie i Kolben-Danek,
prasa niemiecka pocza rozwija tez, i fakty te s najlepszym miernikiem jak
gboko zapuciy korzenie wpywy sowieckie w Czechosowacji, jak dalece
Praga uzaleniona jest od Moskwy, ktra sprawuje cakowit kontrol nad
gwnymi centrami czechosowackiego przemysu wojennego. Przypominajc
wzrost stanu posiadania partii komunistycznej w ostatnich wyborach
samorzdowych na terenie waciwych Czech, dzienniki wysuwaj zarzut pod
adresem Pragi, e Czechosowacja staje si nie tylko pod wzgldem
dyplomatycznym i wojskowym baz dla bolszewizmu, lecz w coraz wikszym
stopniu take punktem oparcia i bram wypadow dla sowieckiej akcji
rewolucyjnej, zmierzajcej do wzniecenia poogi wiatowej.
Dzisiejsza prasa poranna nie zadowala si kontynuowaniem atakw na
Czechosowacj za wprowadzanie do serca Europy zarazy komunistycznej"
lecz ponadto przynosi dugie zestawienie aktw gwatu, jakich si dopucia
policja czeska oraz wojskowi w stosunku do Niemcw sudeckich. Zestawione
wydarzenia zaopatruje prasa' w nadzwyczaj ostre komentarze, zbliajce si w
swym napiciu do tonu, w jakim przemawiano w krytycznych dniach 21 i 22
maja. Vlkischer Beobachter" daje swym meldunkom i wywodom sensacyjny
nagwek Orgie katowania czeskiej soldateski, wstrzsajca lista niesychanych
aktw gwatu", Berliner Brsen Zeitung" obwieszcza, i praska soldateska
doprowadza swe postpowanie do ostatecznych granic, tak szaleje czeskie
wojsko u Niemcw sudeckich zorganizowany bandytyzm", wedle Berliner
Tageblattu" czeski sadyzm szaleje, Niemcy sudeccy pod knutem praskiej
soldateski". Opis aktw gwatu, ktry si ukaza na amach dzisiejszej prasy i
towarzyszce mu pene witego oburzenia wywody o ucisku Niemcw
sudeckich zmierzaj do wykazania, i na terytorium Niemcw sudeckich panuje

bezprzykadny terror i akty gwatu, jakich si dopuszczaj onierze i policja
czeska, s na porzdku dziennym. Sytuacj maluje si w jaskrawych barwach,
nie szczdzc drastycznych momentw. Doprawdy nie ma przestpstwa,
ktrego by si nie dopucia czeska soldateska: Gwaci si kobiety i dziewczta,
katuje starcw, zmusza mczyzn i kobiety do robt przymusowych na rzecz
wojska, pldruje stodoy i mieszkania... panuje jak najbardziej brutalne prawo
pici czeskiej". Pisma wysuwaj tez, i anarchizacja stosunkw wewntrznych
w Czechosowacji, a w szczeglnoci na terenie sudeckim robi gwatowne
postpy. Rzd nie panuje, czy te nie chce panowa nad sytuacj. Kraj pogra
si w chaosie. Chaos sta si istot struktury pastwowej". We wszystkich
pismach przewija si dzi w mniej lub bardziej wybitnej formie twierdzenie, i
nard czeski, jak to wykazay ostatnie tygodnie, nie dors do roli kierownika
swego pastwa, nie zda egzaminu dojrzaoci politycznej. Zdaniem Deutsche
Allgemeine Zeitung" nieoczekiwana suwerenno, ktr otrzyma w podarku z
aski Wersalu, uderzya mu do gowy, tak i nie potrafi pohamowa swej penej
zarozumiaoci megalomanii i brutalnych zapdw do panowania". To samo
pismo przestrzega Prag, aby nie zwlekaa z realizacj w caoci postulatw
Niemcw sudeckich, gdy moe si potem okaza, e ju jest za pno.
Dziennik przypomina sowa kanclerza Hitlera o sytuacji Niemcw za granic,
wypowiedziane w jego mowie z lutego i zapytuje jak dugo chce
Czechosowacja naduywa cierpliwoci niemczyzny. Jest rzecz znamienn, i
zestawione akty gwatu, na ktrych prasa konstruuje swe oskarenia, sigaj
niemal trzy tygodnie wstecz w wikszoci wypadkw. Okoliczno ta wiadczy,
i zaostrzenie kampanii antyczeskiej forsuje si sztucznie, niezalenie od
posiadania aktualnego materiau.
Pobudki, ktre skaniaj czynniki miarodajne do zaostrzenia tonu wobec
Czechosowacji zdaj si by nastpujce: Po pierwsze chodzi o wzmocnienie
moralnie w obliczu jutrzejszych wyborw gminnych Niemcw sudeckich, na
ktrych wojskowe zarzdzenia czeskie wywoa mogy deprymujce wraenie.
Po drugie zamierza si prawdopodobnie przez sztuczne zaostrzenie nastrojw
wywrze nacisk na stron czesk, stworzy odpowiedni atmosfer oburzenia i
niezadowolenia na kilka dni przed rozpoczciem rozmw merytorycznych
midzy przedstawicielami Niemcw sudeckich i rzdem praskim. Po trzecie
wzrost nacisku tumaczy si wikszym zaabsorbowaniem Parya i Londynu
wydarzeniami w Hiszpanii, zaostrzeniem sytuacji midzynarodowej na tle
rozdwikw midzy Angli i Hiszpani narodow wywoanych
bombardowaniem statkw brytyjskich. W zwizku z tym ujawnia si w prasie
niemieckiej tendencja do odrzucania a priori wszelkich da brytyjskich
odnonie ochrony statkw i zaostrzania w ten sposb sytuacji na odcinku
hiszpaskim.
102. 1938 czerwiec 13, Warszawa. Pismo nr P.III.72/tjn J. Becka do

J. ukasiewicza informujce o stanowisku rzdu polskiego wobec
Odpis, maszynopis AAN, Ambasada RP w Berlinie 924, k. 18-19
W zwizku z wymian telegramw szyfrowych i zawartymi w nich

sprawozdaniami z rozmw ostatnich pana ambasadora z ministrem Bon-net,
reasumujc zapytania rzdu francuskiego uwaam za wskazane wyjani:
1. Ambasadorowi Noelowi owiadczyem jedynie, e Polska z pewnoci nie
bdzie tym czynnikiem, z ktrego inicjatywy wybuchby ostateczny kryzys w
sprawie czeskosowackiej.
2. Polityka polska inspiruje si (s'inspire) zasadami paktu Ligi i wypywa to
z naszego wasnego przekonania, natomiast jeeli chodzi formalnie o pakt Ligi,
to zdaniem naszego rzdu i pakt i instytucja maj w obecnym stanie rzeczy
znaczenie raczej teoretyczne; niemniej dla porzdku uwaalimy za konieczne
zamanifestowa publicznie, e art. 16 uwaamy za fakultatywny, gdy nie
mona sobie wyobrazi, aeby dzisiejsza Liga moga na podstawie swej
biurokratycznej procedury angaowa akcj suwerennych pastw bez ich
niezalenej zgody.
3. Z wdzicznoci przyjmuj do wiadomoci stanowisko rzdu francuskiego
w sprawie mniejszoci polskiej w Czechosowacji.
4. Jakakolwiek rzeczowa analiza pooenia w Europie rodkowej nastpi
moe dopiero po gbszym wyjanieniu sprawy Czechosowacji; dotychczas
rzd czeski w praktyce nie zmieni swojej polityki w stosunku do problemu
mniejszoci i zwleka z zajciem jakiego okrelonego stanowiska. Rzd polski
nie mg sobie dotychczas wyrobi zdania, czy Praga zdobdzie si na tak
powan rewizj caoksztatu swojej polityki, aeby mc opanowa gboki
kryzys swej zewntrznej i wewntrznej polityki.
5. Nie wierzyem 21 maja w bezporednie zagroenie konfliktem wojennym,
gdy nasze informacje nie potwierdzay doniesie o przygotowaniach
wojennych niemieckich, natomiast stan pastwa czeskosowackiego uwaam
nadal za bardzo powanie wstrznity, gdy oprcz starcia niemieckoczeskiego ujawni si szereg innych niepokojcych procesw.
Pozostawiam do uznania pana ambasadora przedstawienie cakowite lub
czciowe powyszych pogldw naszego rzdu w rozmowach z Georges
Bonnetem. Jak panu ambasadorowi wiadomo, w p. 5 przedstawiam bardzo
otwarcie nasz istotny pogld na zagadnienie1.
1
Druk: Tlumaczenie angielskie Papers and Memoirs of Juliusz ukasiewicz,

Ambassador of Poland. Diplomat in Paris 1936-1939, Edited by W. Jdrzjewicz, New York
and London 1970, s. 110-111.

Czechosowacji
Kopia, maszynopis Pilsudski Institute of America jor Research in the Modern History of
Poland
Wczoraj1 wezwa mnie Bonnet, aby, jak powiedzia, nie traci kontaktu i
kontynuowa poprzedni rozmow. Poinformowa mnie, i podzieli si
wraeniami z poprzedniej rozmowy ze mn z premierem Daladierem oraz
waniejszymi czonkami rzdu i e zostay one bardzo dobrze przyjte oraz
wzmocniy jego osobist sytuacj. Mowa tu o stwierdzeniu z mojej strony, na
podstawie zastrzee pana ministra zoonych ambasadorowi angielskiemu, i
nie mamy agresywnych zamiarw wobec Czechosowacji i e potwierdzajc
nasze zastrzeenia co do artykuu 16 paktu Ligi Narodw pozostajemy mu
wierni; Dalej odczyta ustpy z raportu generaa Gamelin z rozmw z
marszakiem migym-Rydzem w Warszawie i Paryu. Najwikszy nacisk
pooy na zdanie nastpujce, wypowiedziane rzekomo przez marszaka
migego-Rydza do generaa G[amelina]: W adnym wypadku nie zaatakuj
Czechosowacji, daj panu na to onierskie sowo honoru". Zaznaczy, i poleci
ambasadorowi Noelowi przedstawi panu ministrowi waniejsze punkty raportu
generaa G[amelina]. Sdz, e sprawa Czechosowacji w jej dzisiejszym
stadium byaby w naszych stosunkach z rzdem francuskim wyczerpana, gdyby
pan minister uzna za moliwe i wskazane owiadczy, e nie namierzamy
atakowa tego pastwa i e z zastrzeeniami co do artykuu 16 uwaamy pakt
Ligi Narodw za obowizujcy nas. Dalej B[onnet] .powiedzia, i jest coraz
bardziej przekonany o potrzebie szerszych rozmw z nami, ktrych tematem
powinien by w pierwszej linii caoksztat zagadnie Europy rodkowej oraz w
razie pozytywnego wyniku kwestia ustosunkowania si do Rosji Sowieckiej,
ograniczenia jej roli, jak rwnie gwarancji, ktre by w tym kierunku moga
uzyska dla nas Francja. Zaznaczy przy tym, e jego zdaniem pakt francuskosowiecki, ktry nie on podpisywa, nie by zgodny z sojuszem z Polsk.
Zastrzegajc jednoczenie osobisty charakter mej odpowiedzi wskazaem, i
rozmowy takie mogyby moim zdaniem by poyteczne, e jednak trzeba
pamita, i w przeszoci prby podejmowane w tym kierunku rozbijay si o
fakt, e Francja traktowaa jako punkt wyjciowy swej polityki
rodkowoeuropejskiej i baz Czechosowacj, pastwo, ktre my uwaamy za
twr sztuczny i obcienie, e posunicia polityki francuskiej (akcja Delbosa w
kierunku rozszerzenia zobowiza Maej Ententy na obron przed Niemcami)
zamiast porzdkowa i odpra sytuacj w Europie rodkowej, przyczyniy si
do zacienienia wsppracy niemiecko-woskiej. Co do Rosji Sowieckiej
zaznaczyem, i wszelkie gwarancje od tej strony uwaam za absolutnie
iluzoryczne, tumaczc to zarwno brakiem rodkw presji na Moskw, jak i
swoistymi celami jej polityki zagranicznej sprzecznej z kadym deniem do

powanego odprenia gdziekolwiek na wiecie, a specjalnie w Europie.
Wreszcie wskazaem na absolutn niedopuszczalno jakiejkolwiek wsppracy
z Rosj na terenie Europy rodkowej i Batyku oraz na szkody, jakie ta
wsppraca wyrzdzia sytuacji oglnej, a specjalnie polityce francuskiej.
Zakoczyem stwierdzeniem, i jeli rzeczywicie obecny stan pynny
zagadnie Europy rodkowej wprowadza powaniejsze zmiany w zaznaczonych
powyej sprawach, to by moe rozmowy, ktrych B[onnet] pragnie, mogyby
by poyteczne2.
1

Nr GMS 1842. Druk: Tumaczenie angielskie Papers and Memoirs of Juliusz
2
104. 1938 czerwiec 15, Londyn. Raport polityczny nr 13/2/49/

/WB/tj/128) E. Raczyskiego o rozmowie z N. Chamberlainem na temat
pooenia midzynarodowego Czechosowacji. Tajne
Kopia, maszynopis AAN, Ambasada w Berlinie 923, k. 191-196
Postpowanie rzdu p. Neville'a Chamberlaina na polu polityki zagranicznej

cechuje daleko idca wstrzemiliwo. Wstrzemiliwo ta odbija si take na
kontakcie z nami, przynajmniej o ile sdzi mog z rozmw przeprowadzonych
z obecnym sekretarzem stanu dla spraw zagranicznych. Szukajc uzasadnienia
dla tego stanu rzeczy znajdowaem je w przypuszczeniu, e rzd angielski
przygotowuje si do ponownego podjcia prby rokowa z Berlinem i e,
uwaajc odcinek ten za najwaniejszy, unika wszystkiego, co by krpowa
mogo jego swobod decyzji lub te utrudni rokowania przez popsucie
potrzebnej dla nich atmosfery.
Wczorajsza rozmowa z p. Chamberlainem, ktr streszczam poniej, zdaje
si potwierdza suszno tego rozumowania. Odbya si ona przy sposobnoci
niadania w ambasadzie, w ktrym premier wzi udzia wraz z pani
Chamberlain.
Rozpoczem j od przypomnienia premierowi rozmowy jego z panem
ministrem1 i wanego zdania, wypowiedzianego przy tej okazji przez pana
ministra. Pan Chamberlain powiedzia, i sobie je przypomina ja mimo to
powtrzyem mu je i dodaem, e wiem z wasnych ust paskich, e pan
minister wybra wiadomie t krtk form wypowiedzenia si w przekonaniu,
e p. Chamberlain doceni je lepiej ni dugie wynurzenia.
Przeszedem nastpnie na inny temat, podnoszc zadowolenie z ktrym rzd
polski, a take i spoeczestwo polskie powitay zainicjowan przez premiera
polityk odprenia z Wochami. Premier z widocznym zadowoleniem przyj
do wiadomoci t pochlebn dla niego ocen jego polityki wobec Rzymu.
Odpowiedzia, e sytuacja bya bardzo powana, a niebezpieczestwo wojny

stawao si coraz bardziej nieuchronne i dlatego dokonany przez niego zwrot na
tym odcinku by zarwno konieczny, jak pilnie potrzebny.
Przeszlimy do sprawy Czechosowacji. Zgodzilimy si co do tego, e
sytuacja na tym odcinku jest w dalszym cigu grona i e nie stao si dotd nic
dla realnego zaatwienia problematu. Wielka Brytania, podjwszy si roli
mediatora, znajduje si zdaniem p. Chamberlaina w sytuacji bardzo
skomplikowanej przede wszystkim dlatego, e nie wie jakie s waciwie
minimalne postulaty niemieckie. Taktyka niewypowiadania si zdaje si by dla
Niemiec wygodna, a poza tym by moe, e i sam Hitler nie jest zupenie
zdecydowany co do zakresu swych da, uzaleniajc je empirycznie od
nastrczajcych si moliwoci. Ze swej strony powiedziaem, e ze sw
ambasadora Dirksena wnosz o niechci Niemiec do angaowania si w
szczegowe negocjacje na tle da Niemcw sudeckich i do brania w imieniu
tych ostatnich jakichkolwiek zobowiza (jak o tym donosiem panu
ministrowi). Niemcy owiadczaj, e s zainteresowane jedynie tym aby
usprawiedliwione dania mniejszoci zostay zaspokojone".
Premier zapyta si mnie wwczas, czy nie sdz, e daoby si moe
problem rozwiza na drodze neutralizacji" Czechosowacji. Odpowiedziaem,
e z tak koncepcj spotkaem si bardzo niedawno na terenie Londynu, e
jednak nic na ten temat nie syszaem z Polski, a nawet dotychczas nie miaem
podstaw do donoszenia o niej panu ministrowi. Wedug wersji, ktra mnie tutaj
dosza, Czechosowacja miaaby, idc za wzorem szwajcarskim, udzieli
wszystkim swoim mniejszociom szerokiej autonomii (rodzaj systemu
kantonalnego), przy czym miaaby by gwarantowana przez 3-ch swoich
ssiadw i otrzyma ponadto gwarancje ze strony Anglii i Francji. Pomys ten
cokolwiek by powiedzie mona o jego uytecznoci uderzy mnie jako
mao realny. Nie mwic ju o Wgrach, nie przypuszczam aby Niemcy
zechciay go przyj (o stanowisku naszym nie wspomniaem...). Premier
wyjani mi w odpowiedzi, e wersja przeze mnie zacytowana idzie dalej ni
projekt, o ktrym wspomina. Jest on przeciwny udzieleniu gwarancji majcych
za sob pocign akcj automatyczn. Skoro nadchodzi moment decydujcy,
zaczynaj si rozwaania czy dany casus jest, czy nie jest gwarancj objty.
Gwarancja jest wic niebezpieczna, o ile by aniea miaa asia sta
kompromitujca. Czym innym jest zgoszenie zainteresowania" w danej
sytuacji. Nie krpuje ono wolnoci ruchw i zabezpiecza mono zajcia
stanowiska wedug okolicznoci. Premier Chamberlain w tym miejscu nie
sprecyzowa bliej czy powysz krytyk obejmuje tylko gwarancj angielsk,
czy te gwarancje inne, a w szczeglnoci gwarancj francusk.
Natomiast powoa si w sposb znamienny na owiadczenie Hitlera, ktre
go doszo jak podkreli nie w czasach ostatnich, a mianowicie jeszcze
przed Anschlussem, a wedug ktrego Niemcy nie d do rozbicia
Czechosowacji i gotowe zadowoli si zajciem przez Czechosowacj
stanowiska neutralnoci, pod warunkiem przyznania mniejszoci niemieckiej

penej autonomii terytorialnej*. Wypowiedzenie si Hitlera nastpio w formie,
ktra nie daje rzdowi angielskiemu podstaw do powoania si na nie. Nie
wiadomo te, czy Hitler uwaa je nadal dla siebie za wice.
Powysza wymiana myli daa mi sposobno do scharakteryzowania p.
Chamberlainowi polskiej polityki zagranicznej i wskazania mu na waciwoci
rozwagi i umiaru, ktre j cechuj, a ktre s podyktowane nakazami naszej
racji stanu. Jestemy czsto le rozumiani i nasze pocignicia s czsto
oceniane niesusznie. To doprowadzio nas do oceny wschodniego ssiada
Polski. Stwierdziem, e jakkolwiek jest on w chwili obecnej osabiony dziki
trudnociom wewntrznym i przeprowadzonej niedawno gbokiej i krwawej
czystki", to jednak nie zmieni on przez to bynajmniej swojej natury. Musimy
traktowa go nadal jako potencjalne niebezpieczestwo. Powysza ocena
widocznie odpowiadaa przekonaniu premiera, gdy powiedzia mi, e Sowiety
jak si zdaje s obecnie powanie osabione i jako zasug swoj
przedstawiaj to, co wynika z koniecznoci: Spioway sobie swoje wasne
pazury...", jest to jednak kontrahent liski".
Wczoraj wieczorem, przy sposobnoci obiadu u ministra Halifaxa, podjem
z nim temat poruszony w poudnie z premierem. Jak zwykle, napotkaem u lorda
Halifaxa na znacznie wiksz wstrzemiliwo i obaw przed bardziej otwart
rozmow. Skoro dotknem projektu neutralizacji" Czechosowacji, lord
Halifax wykona jak gdyby prb zbagatelizowania tego tematu. Prba ta nie
wydaa mi si przekonywujca. Przeciwnie, utrwalia mnie raczej we wraeniu,
e myl angielskich ministrw zatrzymuje si na tej koncepcji. Lord Halifax
powiedzia: e w tej chwili przedmiotem najwyszego zainteresowania s na
terenie Czechosowacji trudnoci na fury wewntrzno ustrojowej. Jest jednak
celowe, aby na wypadek gdyby sprawy zewntrznych stosunkw
Czechosowacji miay by przedmiotem dyskusji, mie przygotowany i
przemylany pogld na ten problem..." Naszych stosunkw z Czechami lord
Halifax przy sposobnoci tej towarzyskiej rozmowy nie poruszy ani krytycznie,
ani nawet informacyjnie2.
* Odtwarzajc wypowiedzenie si p. Chamberlaina, w rozmowie po-niadaniowej, wrd
zgieku etc., nie mog z ca cisoci okreli czy uy on, mwic o Czechosowacji,
okrelenia polityka neutralnoci", czy te zerwanie stosunkw z Moskw", czy te wreszcie
zerwanie sojuszw politycznych". Premier dotkn punktu tego tylko kilkoma sowami, ktre
dosyszaem moe nie dosy dokadnie.
a a
1
J. Beck odby rozmow z N. Chamberlainem 14 maja 1937 r. w Londynie.
2
Kopia: AAN, Ambasada RP w Rzymie 24, k. 132-137.
105. 1938 czerwiec 16, Londyn. Raport nr 49/WB/tj/130

E. Raczyskiego zawierajcy komentarz do rozmowy z N. Chamberlainem.
cile tajne
Tym samym kurierem przesyam panu ministrowi sprawozdanie z rozmowy

mojej z premierem Chamberlainem. Przy tej sposobnoci wysunem hipotez,
e rzd angielski jest w chwili obecnej tak przejty negocjacj z Berlinem, do
ktrej chciabym powrci, e unika wszelkich krokw, rozmw a nawet
kontaktw, ktre by mogy utrudni lub obciy dyskusje z Niemcami.
Powysz interpretacj uwaam za suszn. Natomiast zachodzi pytanie, czy
wyczerpuje ona cakowicie temat i czy tumaczy dostatecznie rezerw
okazywan przez lorda Halifaxa, a take przez premiera w odniesieniu do spraw
kontynentu europejskiego. Czy w szczeglnoci rzd angielski nie stosuje
wiadomie polityki czciowej izolacji, akceptujc tez lebensraumu1 dla
Niemiec w Europie rodkowej i Wschodniej, w zamian za odcienie na
odcinku kolonialnym, z t oczywicie rezerw, aby si tam Niemcy urzdziy
pokojowo? Chd okazywany przez rzd p. Chamberlaina Moskwie i Pradze,
przy zachowaniu wobec nas rezerwy, daby si pomieci w ramach tej
rozszerzonej hipotezy. Odpowied na pytanie do czego naprawd zmierza rzd
angielski moe da dopiero dalsza cisa obserwacja jego poczyna. Osobicie
przypuszczam, e w granicach pewnych zasad, ustalonych przez Gabinet, a w tej
liczbie zasady naczelnej niedopuszczenia do wojny europejskiej, mamy tutaj do
czynienia z typow angielsk metod empiryczn, nie obcion zbdnym
dogmatyzmem i e dane nastawienie, obserwowane przez nas dzisiaj w stosunku
do nas i do innych pastw, moe jutro w miar potrzeb ulec gruntownej zmianie.
Chamberlain jest zwolennikiem metody kompromisu. Kiedy w czasie
rozmowy z nim w Ambasadzie poruszyem potrzeb uprzedzenia wydarze i
wyboru odpowiedniej chwili dla politycznych inicjatyw i zacytowaem w
zwizku z tym ukad polsko-niemiecki z 1934 roku, p. Chamberlain dorzuci:
No i ukad morski angielsko-niemiecki. Uwaam w dalszym cigu ten ukad za
wane polityczne osignicie, jakkolwiek by moe, e kanclerz Hitler auje
dzisiaj, e go z nami zawar".
Z tym wszystkim premier Chamberlain nie ma z pewnoci sympatii dla
Niemiec obecnych, nie ufa im, a co do planw Hitlera jest pogrony w
niepewnoci. Wydaje mu si jak mi powiedzia przy tej sposobnoci, e moe
sam kanclerz planw swoich definitywnie nie ustali, gotujc si tylko do
pjcia tak daleko, jak daleko okolicznoci i nastawienie mocarstw mu
pozwol*.
Tymczasem antyniemieckie nastawienie spoeczestwa angielskiego w
ostatnich czasach raczej wzroso. Zatarg o obsug poyczek austriackich, o
czym pisz w osobnym raporcie, znalaz bardzo ujemne echo w City.
Szczeglnym termometrem nastrojw jest utrzymujce si w dalszym cigu

entuzjastyczne odnoszenie si szerokiej publicznoci" do Edena (w tej sprawie
wysyam osobny raport).
Na zakoczenie jeszcze jeden szczeg: Stosunek, tutejszego ambasadora
francuskiego do premiera i lorda Halifaxa i odwrotnie, jak miaem mono
zaobserwowa wczoraj na bankiecie Foreign Office, jest raczej chodny.
Natomiast ambasador Grandi podkrela swj serdeczny stosunek do obu
angielskich ministrw. Rozmawiaem z nim i mwi mi, e pogoski o jego
przeniesieniu do Rzymu na nowe stanowisko o ile jemu przynajmniej
wiadomo s pozbawione wszelkich podstaw2.
* Trudno mi byo osdzi czy i jakie wraenie odnis premier Chamberlain z rozmowy
ze mn. Dlatego z przyjemnoci dowiedziaem si wczoraj od ony jego na wycigach w
Ascot, e m jej mia ze mn jak syszaa od niego wymian myli bardzo ciekaw i
pogbion".
1
Przestrzeni yciowej.
2
Reprodukcja pierwszej strony: S. Stanisawska, Polska a Monachium, Warszawa 1967,
s. 33.

W pitek 17 bm. odbya si u ministra spraw zagranicznych Krofty

zwyczajna poufna konferencja z dziennikarzami czeskimi. Na konferencji
poruszono, wedug informacji Poselstwa, nastpujce tematy:
1. Sprawa polityki polskiej: Zdaniem ministra po wysondowaniu przez
dyplomacj francusk stanowiska Polski w wypadku niemieckiej agresji na
Czechosowacj stwierdzi mona, e Polska zachowaaby neutralno. Francja
wyranie owiadczya Polsce, e gdyby ta poczynia jakie kroki przeciwko
Czechosowacji, to wwczas uwaano by w Paryu sojusz francusko-polski za
zerwany. Rwnie jakoby owiadczy mia minister Krofta dziennikarzom, e w
wypadku starcia Polski z Sowietami, spieszcymi z pomoc Czechosowacji,
sojusz francusko-polski uwaaby Pary za nieistniejcy. Poselstwo nie moe
rczy za takie wanie zajcie stanowiska przez min. Kroft, gdy aden z
informatorw Poselstwa nie umia dokadnie powtrzy tego ustpu w
brzmieniu Krofty. W kadym razie w czasie rozmw, przeprowadzonych wrd
dziennikarzy na temat konferencji u Krofty przewaaa opinia, e pomoc
rosyjska przyszaby raczej przez Rumuni, ktra w kadych okolicznociach
dotrzyma swych sojuszniczych zobowiza w stosunku do Czechosowacji" (!).
W dalszym cigu min. Krofta rozwodzi si nad zagadnieniem polityki
zagranicznej Polski i owiadczy, e Czechosowacja zawsze yczya Polsce
powodzenia polityki ministra Becka i byoby wysoce niepodane
niepowodzenie tej polityki. Historia dopiero pokae jakie wysiki czynia

Czechosowacja w kierunku uzgodnienia swych linii z wytycznymi polskimi,
min. Krofcie jednake wydaje si, e Czechosowacja prowadzi polityk
obliczon na dusz met, podczas gdy polityka Polski jest obliczona raczej na
dorane sukcesy" (!).
2. Nastpnie poruszy min. Krofta spraw pogosek, jakoby kanclerz Hitler
zamierza pogodzi si z Sowietami. Min. Krofta uspokoi dziennikarzy, e
chodzi tu o wierutne plotki. Gdyby w Sowietach bya zwyciya grupa
Tuchaczewskiego, wwczas mona by byo mwi o grobie powrotu Rapalla.
W obecnych warunkach nie ma o tym mowy i Sowiety stoj wiernie przy swych
sojusznikach.
3. Co do podry premiera Stojadinowicia do Wenecji owiadczy min.
Krofta, e nie posiada na ten temat adnych informacji. W kadym razie, gdyby
nawet chodzio o jakie porozumienie wojskowe jugosowiasko-woskie,
Czechosowacja moe by zupenie spokojna, gdy ani dwu minut nie trzeba
si zastanawia, e porozumienie takie musiaoby mie ostrze
[anty]niemieckie".
4. Na temat moliwoci uoenia stosunkw z Wgrami owiadczy min.
Krofta, e trudno jest tu cokolwiek przewidzie ze wzgldu na stale
niewyjanion sytuacj wewntrzn na Wgrzech. Min. Krofta wskaza przy
tym na wielkie trudnoci socjalne Wgier i brak u Wgrw zmysu do
rozwizania tych trudnoci.
5. Gwnym punktem konferencji bya sprawa rokowa z parti Henleina w
sprawie statutu narodowociowego. Min. Krofta stwierdzi tu autorytatywnie, e
zoone przez henleinowcw memorandum zostao przyjte jako jedna z
podstaw rozmw (drug jest rzdowy projekt statutu narodowociowego), gdy
nie zawiera adnych momentw antypastwowych i antykonstytucyjnych. W
cakowitej swej redakcji memorandum jest zagodzone w porwnaniu z 8
punktami karlsbadzkimi Henleina. Przede wszystkim nie zawiera memorandum
dania zmiany czechosowackiej polityki zagranicznej, oraz przemilczano w
nim kwesti przyjcia przez parti sudeto-niemieck niemieckiego
wiatopogldu". Ta ostatnia kwestia jest pena wagi, gdy niemiecki
wiatopogld zawiera momenty sprzeczne z konstytucj czechosowack,
choby np. spraw ustaw norymberskich1. Minister zapewni, e rzd z ca
dobr wol pragnie si porozumie z mniejszociami, nie odmwi pewnych
przejaww dobrej woli partii sudeto-niemieckiej, nie wypowiedzia si jednake
co do szans powodzenia rokowa.
1
Ustawy III Rzeszy dyskryminujce ydw.

Odpis, maszynopis Pisudski Institut oj America for Research in the Modern History of
Poland
We wczorajszej rozmowie Bonnet przyj do wiadomoci bez dyskusji moje

owiadczenia, zoone w myl instrukcji Nr P.III.721. W lunej wymianie zda
wspomnia o tym, e przed ostatni rozmow ze mn mia wizyt charg
d'affaires sowieckiego, ktry przyszed z wiadomoci o rzekomej koncentracji
naszych wojsk na granicy czechosowackiej i z owiadczeniem, e gdybymy
zaatakowali Czechosowacj, Rosja Sowiecka nie mogaby pozosta obojtna.
B[onnet] zby go owiadczajc mu, i wiadomo ta jest bezpodstawna. Dalej,
zapowiadajc mi, e bdzie zapewne wskazane, abym zobaczy si z premierem
Daladierem w sprawie naszych obstalunkw wojskowych, podkreli, i byoby
w ogle dobrze, abym odby z premierem oglnopolityczn rozmow.
D[aladier] mia by bardzo zgorzkniay po otrzymaniu sprawozdania
ambasadora Noela z ostatniej rozmowy z marszakiem migym-Rydzem,
odnis bowiem wraenie, e marszaek migy-Rydz wyrazi si obecnie
inaczej o Czechosowacji, ni podczas wizyty w Paryu. B[onnet] podkreli, i
obecnie nastrj premiera uleg zmianie, e jednak moja rozmowa z nim byaby
podana.
Z tego, co mwi B[onnet] o Czechosowacji wynika, e za cel obecnych
rokowa odbywajcych si w Pradze uwaa przeksztacenie Czechosowacji w
pastwo federalne i liczy si z konsekwencjami, jakie wypyn std dla polityki
zagranicznej Pragi2.
1
Zob. dok. nr 102.

GMS nr 1884. Druk: Tumaczenie angielskie Papers and Memoirs of Juliusz
2
108. 1938 czerwiec 19, Praga. List szyfrowy nr 13 K. Pape na temat

rozmw M. Hody z Sudetendeutsche Partei
W1 rozmowach Hody z SdP podkreli naley jako moment nowy

a
przyjciea przez rzd projektu SdP jako rwnolegej z wasnym projektem
podstawy dalszych rozmw. SdP nie uwaa swego projektu za tekst ne
varietur"2, Hoda rozumie niemono utrzymania i konieczno zrobienia
koncesji ustrojowych.
Mimo to obserwuj nadal znaczny sceptycyzm i brak zaufania po obu

stronach. Due rnice zda w koalicji rzdowej, opory na lewicy, ch
przecignicia sprawy i zbycia problemu poowicznymi solucjami, kalkulacja
Benea na niech i niemono uycia przez Rzesz Niemieck rodkw
ostatecznych. Ze strony SdP decyzja rokowania do koca, choby dla tego by
dossier mie w porzdku. Stay i raczej wzrastajcy nacisk ze strony Anglii i
Francji, na ktry teraz aobaja partnerzy zaczynaj si powoywa. Terminy zdaj
si przesuwa coraz dalej, mwi si o finiszu w sierpniu lub wrzeniu3.
a a
Otrzymano 21 czerwca 1938 r.
2
Nie podlegajcy zmianom.
3
Nr GMS 1898.
1
109. 1938 czerwiec 19, Berlin. Raport nr N.52/18/38 J. Lipskiego o

stanowisku Niemiec wobec Czechosowacji oraz o rozmowie z
H. Gringiem. Najcilej tajne
Kopia, maszynopis AAN, Ambasada RP w Berline 923, k. 180-187
Powrciwszy do Berlina z Zielonych wit w dniu 7 czerwca br., zgosiem

si zaraz do feldmarszaka Gringa. Otrzymaem odpowied, e dnia tego
wyjeda on poza Berlin na przecig przeszo tygodnia i dopiero po powrocie
bdzie mg mnie przyj.
W midzyczasie miaem mono, na zasadzie otrzymanych informacji,
kilku przygodnych rozmw z ministrem v. Ribbentropem i sekretarzem stanu v.
Weizsackerem, jako te z ambasadorami Francji i Anglii, nakreli sobie
dokadniejszy jeszcze obraz sytuacji, jaka zaistniaa tutaj na skutek wydarze w
dniach od 19 do 21 maja.
Stanowisko zajte przez Wielk Brytani i Francj w owych dniach maja
przyczynio si niezawodnie do przyjcia w sprawie czeskiej metody bardziej
ostronej, aby nie naraa Rzeszy na ryzyko konfliktu midzynarodowego.
Przy naradach, ktre, jak syszaem, odbyy si z udziaem przedstawicieli
wojskowoci przeway niezawodnie pogld kanclerza w przeciwiestwie do
tendencji skrajnych, reprezentowanych przez niektre osobistoci partyjne.
Charakterystyczne jest, i ambasador Henderson, ktry w tej sprawie odgrywa
obecnie pierwszorzdn rol, wyrazi si wobec mnie w ten sposb, i jedyn
osobistoci, ktra ma umiar i jest opanowana, to sam kanclerz. Otoczenie jego
natomiast wedug opinii ambasadora jest fanatyczne i nie posiada dostatecznego
dowiadczenia. Sam kanclerz podczas audiencji poegnalnej dla posa
egipskiego podkreli bardzo silnie swoje pokojowe nastawienie zaznaczajc, e
dla sprawy sudeckiej nie bdzie robi wojny.
Przejcie na ostroniejsz i przewleklejsz taktyk w sprawie sudeckiej
wywoao pewne rozczarowanie w partii, nie wykluczajc, jak wyczuem,
samego Gringa, a zwaszcza Himmlera, ktry odznacza si bojowym

nastawieniem
w
sprawie
czeskiej.
Gloryfikowanie
przez
pras
zachodnioeuropejsk akcji angielsko-francuskiej w dniach 20 i 21 maja jako
tego faktu, ktry zmusi Niemcy do odwrotu, w przykry sposb dotkno
ambicje czynnikw partyjnych.
Na tym tle powstaa krytyka wewntrzna w stosunku do pastw, ktre miay
skrpowa swobod ruchu Niemiec, przy czym dochodziy do mnie z kilku stron
informacje, e w sferach zblionych do wojskowoci miano twierdzi, jakoby
niewyrana postawa Polski udaremnia przedsiwzicie niemieckie w sprawie
sudeckiej, ktre miao by zrealizowane w powyszych dniach maja.
Nie przesdzajc, czy wypowiedzenia si takie s skutkiem niewiadomoci
rzeczywistego stanu rzeczy, czy te bya to pogoska z rozmysem przez
nieprzychylne dla nas czynniki niemieckie lub zagraniczne rozpuszczana,
podaj je tylko w celach sprawozdawczych. Nie wyczuem bowiem u
miarodajnych osb adnych podobnych refleksw.
By moe zreszt, e by to chwilowy odruch niezadowolenia na skutek
pewnej poraki prestiowej, ktry przejawi si w przerzucaniu winy na inne
pastwa.
To chwilowe nastawienie w odniesieniu do zagadnienia sudeckiego jest
jednak, zdaniem moim, na dusz met bez istotnego dla samej sprawy
znaczenia. Cele bowiem niemieckie pozostaj nadal te same. Zreszt opinia w
dalszym cigu utrzymywana jest poprzez kampani prasow w napiciu tak, aby
zagadnienie nie stracio na aktualnoci na terenie niemieckim i
midzynarodowym. Moliwo osignicia porozumienia w negocjacjach
midzy przedstawicielami Niemcw sudeckich a Prag jest z gry uwaana za
nieprawdopodobn. W tym sensie wypowiedzia si wobec mnie sekretarz stanu
Weizsacker.
W dniu 17 bm. zostaem przyjty przez Gringa w Karinhall. Rozmowa,
ktra trwaa przeszo godzin, miaa tym razem raczej charakter oglnej
wymiany zda. Z nastawienia Gringa mona byo wnioskowa, e sprawa
sudecka, cho aktualna, doznaa pewnego zwolnienia, jakby brak wyranej
decyzji co do dalszego postpowania.
Na wstpie wyjaniem p. Gringowi, e zaraz po powrocie z Warszawy
pragnem go odwiedzi, niestety z powodu jego wyjazdu rozmowa nasza
opnia si. Gring wspomnia, e znajdowa si przez szereg dni na zachodzie
Niemiec na inspekcji fortyfikacji na granicy francuskiej. Uwaam ten
szczeg w obecnej sytuacji za bardzo charakterystyczny i powrc do niego w
kocu listu. Nastpnie zaznaczyem, e po rozmowie z Gringiem w dniu 21
maja byem we Warszawie i zreferowaem tre osobicie panu ministrowi, nie
chcc podobnej materii traktowa pisemnie. Nastpnie w myl instrukcji pana
ministra odpowiedziaem p. Gringowi na jego sugestie w sprawie
ewentualnego zastosowania przez Niemcy, Polsk i Wgry wsplnej presji
ekonomicznej w stosunku do Czechosowacji.
I. Co do postawionego przez pana ministra pytania, jakie byyby w takim

wypadku dania wobec strony czeskiej, Gring nie wypowiedzia si wprost.
Dopiero z jego dalszych wywodw mona byo wycign pewne wnioski co do
stanowiska niemieckiego. Mianowicie zaznaczy on, i operacja zupenego
odcicia gospodarczego Czechosowacji byaby za kosztowna, gdyby chodzio
tylko o zrealizowanie postulatw dotyczcych da mniejszoci. Taka akcja
opaciaby si dopiero w razie, gdyby doszo do decyzji co do rozpadnicia si
Czechosowacji. P. Gring zreszt nie tai si z tym, i to kiedy nastpi,
nazywajc Czechosowacj niemoliwym tworem. Nie dajc mimo pewnych
prb z mej strony wicej precyzji co do koncepcji niemieckiej, p. Gring
powoujc si na rozmow z panem ministrem w dniu 23 lutego br.1 stara si
zorientowa co do naszych planw. W tym stanie rzeczy rwnie nie
odkrywaem kart poza tym co powiedzia pan minister 23 lutego. P. Gring
powracajc do rozmowy z panem ministrem i przypominajc, e rzd niemiecki
uznaje nasze zainteresowanie w pewnym regionie, w sposb do zawoalowany
podkreli, e strona niemiecka rwnie rozumie nasze zainteresowanie
wynikajce z pooenia geograficznego, i e w danym wypadku Wgrzy by
musieli si z tym liczy. Poniewa przed tym bya dyskusja na temat
niepomiernego wyduenia Czech na poudniowej granicy Polski sdz, e
wypowiedzenie si Gringa nie mogo nie odnosi si do Rusi Zakarpackiej
a
wzgldnie do Sowacjia.
2. Odnonie do ewentualnoci stopniowej presji gospodarczej p. Gring
zaznaczy, e podobna ewentualno bya rwnie po stronie niemieckiej
rozwaana. Na podstawie kalkulacji doszed on do przekonania, e dla Polski
najtrudniejsza byaby kwestia linii tranzytowych na poudnie. Dodaem do tego,
i wchodzi tutaj rwnie w gr tranzyt do naszych portw na Batyku. P. Gring
powiedzia dalej, zreszt w sposb do oglnikowy, e przy takiej
ewentualnoci tranzyt np. z Polski do Woch musiaby by przeoony poprzez
terytorium Rzeszy i to w ten sposb, by nie obcia Polski dodatkowo. Dla
Niemiec operacja byaby najkosztowniejsza na skutek przerwania obrotw
bezporednich, tym bardziej e Rzesza importuje z Czech duo potrzebnych jej
surowcw, jak drzewo itd. Do adnej konkluzji w tym punkcie nie doszo, a
rozwaania byy raczej cakiem oglnikowe. P. Gring zakoczy rozwaania
nad tym punktem stwierdzeniem, e naley w tej sprawie postpowa ostronie.
W dalszej rozmowie poruszylimy jeszcze szereg innych tematw. Gring
np. wspomnia, e pose czeski w Warszawie mia otrzyma polecenie
owiadczenia poufnie rzdowi polskiemu, e mniejszo nasza otrzyma dalej
idce prawa ni Sudety. Odpowiedziaem, e nic mi o tym nie jest wiadome i e
tylko swego czasu Praga zapewnia nas, e mniejszoci polskie bd korzystay
z tych samych praw, ktre uzyskuj inne mniejszoci. P. Gring odpar, i
oczywicie niczego innego Polska by przyj nie moga. Dalej rozwodzi si p,
Gring nad konsekwencjami, jakie by wynikny w razie, gdyby Francja na tle
sprawy sudeckiej zaatakowaa Rzesz, przy czym stara si przedstawi si
Rzeszy militarn w najkorzystniejszym wietle. Powiedzia w zwizku z tym, i

poleci wzmocni fortyfikacje na granicy francuskiej i przeduy je na odcinku
pnocnym a do Holandii w szerokim pasie. Co do awiacji niemieckiej wyraa
si w ten sposb, i przy dzisiejszym jej stanie rozwoju rwna ona si prawie
poczonej awiacji francusko-angielskiej. Wskaza na znane mu braki w awiacji
francuskiej przyznajc, e s robione w Anglii i Francji due wysiki, ktre
dopiero dadz peny rezultat za dwa lata. Przeciwstawi wydajno systemu
dyspozycji gospodarczej pastwa totalnego trudnociom, na ktre napotykaj
przy zbrojeniach pastwa demokratyczne, jak np. Anglia, przy realizowaniu
ochrony powietrznej.
Nastpnie rozmowa zesza na temat Rosji Sowieckiej, przy czym Gring
wyrazi do powane obawy, by Rumunia pod wpywem strachu nie zgodzia
si w razie naporu ze strony Sowietw na przepuszczenie awiacji sowieckiej,
wzgldnie nawet na przemarsz wojsk.
Stwierdziem, e nasza wsppraca z Rumuni idzie wanie w kierunku
usztywnienia tego pastwa wzgldem Rosji. Wskazaem na ostatni pobyt szefa
sztabu rumuskiego we Warszawie. Podkreliem konieczno zabezpieczenia
Rumunii od strony Wgier, z czym si zreszt Gring zawsze godzi.
Przy tej sposobnoci potwierdziem jeszcze raz nasze kategoryczne
stanowisko wzgldem wszelkich prb uycia naszego terytorium dla tranzytu
wojskowego sowieckiego, przy czym powiedziaem mu poufnie o odparciu
przez nas ostatnio prby przelotu samolotw sowieckich, co przyj z
widocznym zadowoleniem. Mwilimy jeszcze na temat si midzynarodowych,
w ktrych interesie ley rozptanie wojny wiatowej, na co ze swej strony
kadem pewien nacisk. Nie obeszo si bez dyskusji na temat ydw i
bolszewizmu, przy czym Gring wysun twierdzenie, i gdyby ydzi i Trzecia
Midzynarodwka wpdziy Europ we wojn, to by moe Sowiety
pozostayby jako tertius gaudens na uboczu. Na kocu rozmowy Gring
specjalnie jeszcze podkreli interes czcy Polsk i Niemcy, ktre w
przyszoci, jak ma nadziej, uzyskaj powane konkretne korzyci ze swego
stosunku. Zaznaczy, e w razie konfliktu polsko-sowieckiego Rzesza we
wasnym dobrze zrozumianym interesie nie mogaby nie okaza swej pomocy
Polsce. Doda, e dzi, by moe, Rosja jest wzgldnie saba, lecz nie wiadomo,
czy nie nastpi w przyszoci jej wzmocnienie.
Nalega na to, aby w Polsce zrozumiano, e Rzesza nie ma adnych aspiracji
rewizjonistycznych wzgldem Polski, np. co do Pomorza. Takie idee mog
przewija si przez gowy drobnomieszczaskie, lecz nie u politykw
odpowiedzialnych. Narodowo-socjalistyczne Niemcy, jak stwierdzi, nie chc
przycza do Rzeszy obcych narodowoci i dlatego z zakoczeniem sprawy
austriackiej i sudeckiej aspiracje niemieckie w Europie si kocz. Potem
przyjd zagadnienia kolonialne powiedzia Gring. Rozmowa powysza z
Gringiem potwierdzia jeszcze moje obserwacje w sprawie sudeckiej, ktre
miaem zaszczyt przedstawi na wstpie listu2.
a a
Zob. dok. nr 10.
2
Druk: Tumaczenie angielskie Papers and Memoirs of Jzef Lipski, Ambassador of
1968, s. 368-373.
1
110. 1938 czerwiec 20, Praga. Raport nr 52/C/19 K. Pape o ocenie

sytuacji w Czechosowacji sformuowanej przez K. H. Franka. Tajne
W rozmowie sprzed kilku dni pose Frank da mi nastpujce ujcie sytuacji

z punktu widzenia SdP:
Postulaty SdP sformuowane w 8 punktach karlsbadzkich Henleina zostay
zaopatrzone w komentarz, zawierajcy autentyczn ich wykadni i przedoone
premierowi Hody. Natomiast rzd dotychczas swego projektu statutu
narodowociowego nie ujawni.
Postulaty SdP dotycz w dalszym cigu autonomii lokalnej, szeroko
rozbudowanej w gminie, powiecie i kraju z wasnym sejmem, ktrego
przewodniczcy byby rwnoczenie de iure czonkiem gabinetu ministrw.
Poza tym przewiduj szeroko zakrelon autonomi kulturaln dla obszaru
niemieckiego oraz ochron tzw. diaspory niemieckiej. Wreszcie zawieraj
danie wprowadzenia z powrotem policji municypalnej w miejsce obecnie
penicej sub policji pastwowej. Cao skada si, zdaniem p. Franka, na
co w rodzaju ustroju federalnego.
Postulaty SdP nie s jednak pomylane ne varietur.
SdP zdecydowana jest, owiadczy mi pose Frank, rokowa i zrobi w tym
kierunku nawet znaczny wysiek choby dlatego, by by w porzdku wobec
opinii europejskiej".
Z tym wszystkim p. Frank jest nastrojony raczej sceptycznie. Widzi u
Czechw mao dobrej woli, ch przewleczenia sprawy i. tendencj, by zamiast
prawdziwych ustpstw zby narodowoci pozorami. By moe, e Hoda
rozumie konieczno przebudowania pastwa, ale caa lewica idzie przeciw
niemu i wysuwa coraz nowe trudnoci i przeszkody. Poza tym prezydent Bene,
zdaniem p. Franka, prowadzi gr podwjn. Wobec przedstawicieli Francji i
Anglii obiecuje ustpstwa, w rzeczywistoci jednak jest im przeciwny i chciaby
je sprowadzi do minimum. Jest to gra, zdaniem p. Franka, bardzo
niebezpieczna.
Rzeczoznawcy prawni czescy, badajcy postulaty SdP wykazuj tendencj,
by utrzyma ca spraw w ramach dotychczasowej konstytucji. Tendencja ta
moe wypaczy waciwy problem, ktry polega, wedug p. Franka, na
przebudowaniu ustroju obecnego pastwa czechosowackiego.
Wojny wywoywa nie chcemy, powiedzia mi pose Frank, ale o swoje

prawa walczy bdziemy wszystkimi innymi sposobami do ostatka. W dniach
21 i 22 maja br. bylimy o wos od wojny europejskiej. Spokj Rzeszy i
dyscyplina ludnoci sudeckiej uratoway pokj. Potrafimy przekona Europ o
susznoci naszej sprawy. Mamy stae kontakty z Angli, a obecnie i Francj.
Ostatnio nasi wysannicy mwili znw z Yansittartem a take z pp. Bonnetem i
Massiglim i znaleli przyjcie bardzo yczliwe".
Ze strony SdP rokowania bd prowadzone przez zmieniajc si ekip
negocjatorw. Sam Henlein wemie udzia w negocjacjach dopiero, gdy one
przyjm obiecujcy obrt.
Gdyby rokowania z rzdem nie day mimo wszystko rezultatu pozytywnego,
pozostaje ludnoci niemieckiej, zdaniem p. Franka, rodek ostateczny: plebiscyt.
Wynik plebiscytu rozstrzygajcego midzy Rzesz a Czechosowacj jest
oczywicie jasny. Byby to jednak ju krok rewolucyjny. W takim razie liczy
si naley, zdaniem p. Franka, z wprowadzeniem regime'u mocnej rki przez
Prag, ewentualnym gabinetem wojskowym, czy nawet rodzajem dyktatury.
Przystpiono by zapewne do uwizienia gwnych przywdcw SdP, moe
rozwizania partii. Okres ten byby zapewne krtkotrway, ale ciki do
przetrwania. Na ten wypadek p. Frank prosi z gry o zacienienie kontaktu
zarwno z mniejszoci polsk, jak i z naszymi czynnikami miarodajnymi1.
1
Kopia: AAN, Ambasada RP w Berlinie 17, k. 100-103. Wycig: AAN, MSZ 120, k. 98100; AAN, Ambasada RP w Londynie 1179, k. 318-320.
111. 1938 czerwiec 20, Praga. Raport nr 52/C/20 K. Pape o rozmowie

z B. C. Newtonem o interwencjach brytyjskich w polityk wewntrzn
Ostatnio rozmawiaem duej z posem angielskim na temat sytuacji.

Pogldy i informacje p. Newtona mgbym streci jak nastpuje:
Premier Hoda szczerze i usilnie pracuje nad tym, by obecne rokowania z
mniejszociami doprowadzi do pozytywnego koca. Robi to na oba fronty:
zewntrzny i wewntrzny, przy czym wykazuje duo gitkoci i konsekwencji
zarazem. Ostatnio p. Newtonowi udao si, jak sdzi, przekona take
prezydenta Benea o koniecznoci definitywnych koncesji, i to bez dalszej straty
na czasie. Dowodzi tego fakt, e prezydent Bene wezwa do siebie przed kilku
dniami przedstawicieli tych stronnictw koalicyjnych, ktrzy okazywali
dotychczas najwicej uporu i niechci, i stara si ich przekona, zdaje si z
powodzeniem, e nadszed czas dziaania. Zarwno Hoda jak Bene rozumiej
konieczno przyznania Niemcom jakiego samorzdu lokalnego w gminach i
powiatach. Trudniejszy znacznie do spenienia jest postulat SdP dotyczcy
Sejmu Krajowego i wasnego ministra w rzdzie, zasiadajcego tam de iure z

tytuu wykonywania funkcji przewodniczcego Sejmu. Wyglda to bowiem na
ch uniezalenienia takiego ministra od caoci hierarchii pastwowej. Co do
autonomii kulturalnej, to strona czeska zdecydowana jest pj bardzo daleko w
ramach tzw. rad szkolnych krajowych. Wreszcie postulat przywrcenia policji
municypalnej nie jest niemoliwy do spenienia, z tym oczywicie, e nie
zostanie ona rozbudowana w jak wasn si zbrojn i e rzd centralny
zachowa rwnolegle jak wasn organizacj bezpieczestwa w terenie.
P. Newton odnis w ogle z ostatnich swoich rozmw z pp. Hoda i
Beneem wraenie, e zdecydowali si oni pj na daleko idce koncesje,
ktrych limitem jest jednak utrzymanie integralnoci pastwa. Metod rokowa,
zastosowan przez p. Hod, uwaa p. Newton za szczliw. Polega ona na
tym, by postulaty SdP stara si przetumaczy na jzyk moliwoci prawniczoustrojowych. Std nieujawnianie wasnego projektu przez rzd, gdy powstaje
on de facto dopiero w miar rokowa.
P. Newton stwierdza, e rady jego przyjmowane s przez Prag yczliwie i
raczej z wdzicznoci. By moe, e mieszamy si troch zanadto do spraw
wewntrznych tego kraju, ale nasze intencje nas usprawiedliwiaj".
O ile chodzi natomiast o stron niemieck, jest p. Newton znacznie mniej
optymistycznie usposobiony. Zastanawia si, czy Niemcom zaley w ogle na
pozytywnym wyniku rokowa i ma co do tego powane wtpliwoci. By wic
moe, e ostatecznie nie dojdzie do uzgodnienia i e rzd bdzie musia
koncesje nada jednostronnie. Oczywista, e politycznie to nie to samo.
Co do terminw p. Newton liczy si raczej z sierpniem1.
1
112. 1938 czerwiec 21, Berlin. Raport nr N/52/23 J. Lipskiego

zawierajcy informacje otrzymane od R. T. Djuvary na temat wojskowej
wsppracy niemiecko-wgierskiej. Najcilej tajne.
W sprawozdaniu moim z rozmowy z generalfeldmarszakiem Gringiem

odbytej w Karinhall w dniu 17 czerwca br.1 wskazaem, i prezydent ministrw
przejawia powane obawy, by Rumunia pod wpywem strachu nie zgodzia si
w razie naporu ze strony Sowietw na przepuszczenie awiacji sowieckiej
wzgldnie nawet na przemarsz wojsk. P. Gring o czym w licie moim z dnia
19 czerwca br. nie wspomniaem zaznaczy w toku dyskusji nad tym
punktem, i moe byoby dobrze wpyn na Rumuni w kierunku usztywnienia
jej stanowiska wzgldem da tranzytowych ze strony Sowietw posugujc
si argumentem, e w razie pjcia na rk Sowietom, Wgrzy mog wystpi
przeciwko Rumunii. To wypowiedzenie si p. Gringa, do ktrego na razie nie
przywizywaem wikszego znaczenia, nabiera w wietle informacji

udzielonych mi wczoraj przez tutejszego posa rumuskiego specjalnej wagi. P.
Djuvara poinformowa mnie, i wedug informacji otrzymanych z Budapesztu,
kolaboracja wojskowa niemiecko-wgierska miaa si w ostatnim czasie bardzo
silnie rozwin. Rzekomo istniej poszlaki, i sztab wgierski mia doj do
porozumienia z wadzami wojskowymi niemieckimi na tle wsplnej akcji, ktra
mogaby by w danym wypadku przeprowadzona przeciwko Czechosowacji od
strony Wgier. Porozumienie miao pj tak daleko, i rzekomo Wgrzy
zgodzili si na przepuszczenie wojsk niemieckich przez swoje terytorium. Akcja
niemiecka od strony Wgier przeciwko Czechosowacji miaaby dawa stronie
niemieckiej szereg korzyci (szybsze i skuteczniejsze dziaanie przeciwko
Czechosowacji, naraenie w mniejszym stopniu kraju sudeckiego na szwank
przez operacje wojenne, wreszcie atwiejszy atak od strony Wgier, gdzie nie
ma po stronie czeskiej tak powanych fortyfikacji jak od strony Niemiec). Pose
rumuski wskaza przy tym na ostatni podr generaa Keitla do Budapesztu,
podczas ktrej zdaniem jego niezawodnie powysze sprawy byy
omawiane. Posowi rumuskiemu z ktrym, jak panu ministrowi wiadomo,
cz mnie od lat bliskie stosunki i ktry w swojej orientacji stoi kategorycznie
przy sojuszu polsko-rumuskim nie dopuszczajc monoci przemarszu
Sowietw przez terytorium jego kraju i krytykujc zbyt sabe stanowisko
ministra Comnena w tej sprawie, powiedziaem i minister-prezydent Gring
wyrazi wobec mnie powane obawy co do tego, czy Rumunia oprze si
naporowi sowieckiemu w sprawie przemarszu lub przelotu. Dodaem, i nie
posiadam adnych wiadomoci, ktre by potwierdzay powysze jego
informacje co do tak dalekiego wspdziaania militarnego niemieckowgierskiego przeciwko Czechom, natomiast zwracam jego uwag, e
niewyrane stanowisko Bukaresztu wzgldem tranzytu wojskowego
sowieckiego moe pchn Niemcy na kolaboracj wojskow z Budapesztem
przeciwko Sowietom. Pose rumuski cile poufnie powiedzia mi, e chce on
t spraw przedstawi krlowi, albowiem mimo e zarwno kanclerz, jak -i
Gring i Ribbentrop w rozmowach z nim poruszali kwesti sowieck nie
otrzyma on dotd wyranej odpowiedzi Bukaresztu, ktr mgby stronie
niemieckiej zakomunikowa.
Do powyszego sprawozdania, ktre z uwagi na mj tak bliski koleeski
stosunek z p. Djuvar prosibym o zachowanie w tajemnicy, pozwalam sobie
doda, i jak dotd nie byem jeszcze w stanie uzyska bliszych szczegw co
do wsppracy militarnej niemiecko-wgierskiej. Na moje zapytanie tutejszy
pose wgierski okreli podr generaa Keitla jako rewizyt na pobyt ministra
honwedw Roedera w Niemczech. Osobicie wydaje mi si bardzo
prawdopodobne, e jeli Niemcy licz si z niepewn postaw Rumunii w
stosunku do Sowietw (mog mie wiadomoci co do przepuszczenia
samolotw), to d do -stworzenia sobie punktu oparcia na Wgrzech2.
Zob. dok nr 109.

Druk: Tumaczenie angielskie Papers and Memoirs of Jzef Lipski, Ambassador of
1968, s. 373-375.
2
113. 1938 czerwiec 22, Belgrad. Raport nr 1/jg/21 R. Dbickiego o

stanowisku Jugosawii wobec Czechosowacji. Poufne
Rozwj wypadkw w Czechosowacji bynajmniej nie skania Jugosawii

w szczeglnoci jeeli chodzi o miarodajne czynniki tutejsze do zmiany
wyczekujcego, a co wicej zabarwionego obojtnoci stanowiska w tej
sprawie. Dla nader prostego i realistycznego sposobu ujmowania przez p.
Stojadinowicia i jego najbliszych wsppracownikw nawet zawiych kwestii
politycznych, taktyka czechosowacka, polegajca na licznych posuniciach
przygotowawczych i prewencyjnych, nie wydaje si najlepsza, mimo e tutejsze
czynniki oficjalne rozumiej trudnoci, jakie ma do pokonania p. Hoda w onie
wasnego gabinetu. Sdz tu jednak, e dusza zwoka w powziciu jakich
konkretnych postanowie w kwestii Niemcw sudeckich grozi powanymi dla
Czech konsekwencjami.
Obecna faza sprawy, tj. pewne odprenie sytuacji, odsuwa w kadym razie
na jeszcze dalszy ni dotd plan pytania w jakich warunkach i w jaki sposb
Jugosawia moe by zniewolona do wypenienia swych sojuszniczych wobec
Czechosowacji zobowiza. Charakterystyczne jest wypowiedzenie si pod tym
wzgldem jednego z mych powanych rozmwcw z tutejszego Ministerstwa
Spraw Zagranicznych, e przecie i Niemcy i Wgry zbyt dobrze wiedz w
jakich warunkach pomoc Jugosawii udzielona by musi Czechosowacji, by do
powstania tych warunkw dopuci. Ten sposb mylenia jest wynikiem
rozwaenia istotnej w dzisiejszej sytuacji midzynarodowej, saboci a raczej
nieefektywnoci Maej Ententy.
W szerszej opinii poufna dyrektywa dana prasie rzdowej, by zamieszczaa
materia dla Czech negatywny, czerpany w pierwszym rzdzie z prasy
francuskiej, te zrobia swoje. Spoeczestwo tutejsze mimo intensywnej
akcji propagandowej czeskiej, mimo penego wyzyskania przez Czechy lat
pozornej wietnoci Maej Ententy, mimo wreszcie istotnych sympatii dla
Czech, majcych swe rdo jeszcze we wsplnych walkach politycznych
przeciw Habsburgom za czasw monarchii austro-wgierskiej nie poczuwa
si do obowizku uwaania dzisiejszego zagroenia Czech za sw spraw
narodow; Nawet w armii, ktrej nastroje attach wojskowy poselstwa
sprawdzi niedawno bezporednio z okazji szeroko zakrojonego objazdu, nie ma
chci udzielenia czynnej pomocy Czechom. Armia za tutejsza dziki specjalnej
aktywnoci czeskiej uzbrojona czeskim materiaem itd., moe by uwaana za
jeden z najwaniejszych punktw zaczepienia propagandy czeskiej.
Sukurs znajduj tezy czeskie gwnie wrd opozycji. Trudne jest te do

pomylenia, by nie staraa si ona, w swym dzisiejszym stanie rozgromienia,
uku broni przeciwko rzdowi z idealistycznie brzmicych zarzutw jak
niespenianie zacignitych wobec sojusznika zobowiza, zapominanie o
sowiaskiej solidarnoci itd. Ale akcja ta wykazuje nasilenie i przynosi
rezultaty proporcjonalne do siy opozycji, ktr taktyka rzdu coraz dotkliwiej
wykrusza i unicestwia.
Rzd jugosowiaski jest w kwestii czeskiej w dodatku w tej wygodnej
sytuacji, e stosunki oficjalne midzy Prag a Belgradem od kilku miesicy nie
s zbyt dobre. Przyczynia si do tego antyrzdowa akcja poselstwa czeskiego w
czasie wizyty ministra Delbosa w Belgradzie, o ktrej wwczas meldowaem. W
konsekwencji nastpio odwoanie posa Girsy (ktry nb. wyjecha definitywnie
w kwietniu br. bez poegnania). Poselstwem kieruje niedawno do przydzielony
radca Spaek, ktry nawet w normalnych warunkach prawdopodobnie nie
sprostaby swemu zadaniu. Posem wkrtce mianowany bdzie wprawdzie p.
Jan Lipa, dotychczasowy pose w Rydze, ale przez duszy czas poselstwo
czechosowackie nie moe rozwija aktywnoci, co oczywicie odbija si
negatywnie na ustosunkowaniu si tutejszym do sprawy czechosowackiej.
Wszystkie te czynniki tumacz obojtne stanowisko zajte przez Jugosawi
w przeomowym dla Czechosowacji momencie. Jeli si wemie nadto pod
uwag rwnoczesne nader korzystnie rozwijajce si stosunki z Niemcami,
ilustrowane ostatnio szeregiem uprzejmoci (np. wielka partycypacja Niemiec w
wystawie lotniczej w Belgradzie, oficjalna wizyta z tej okazji eskadry
bombowcw zoonej z 38 aparatw itd.) oraz wszczte ju rozmowy z
Wgrami, ktre nowy pose wgierski p. Bessenyi bdzie mia za zadanie
uaktywni to stwierdzi naley, e Jugosawia, w szczeglnoci czynniki
miarodajne tutejsze, nie maj najmniejszego zamiaru na pomoc Czechosowacji
popieszy.
W danym wypadku wykorzysta rzd jugosowiaski niewtpliwie wszystkie
argumenty, by si od interwencji na rzecz Czech uchyli.
Dla ilustracji ujmowania przez rzd tutejszy aktualnych problemw
midzynarodowych w owietleniu, przeznaczonym gwnie dla opinii kraju,
przesyam w zaczeniu inspirowany artyku rzdowego organu Vreme", ktry
si ukaza w numerze wielkanocnym. Okrelenie w nim stanowiska Jugosawii
w stosunku do kwestii czeskiej potwierdza poniekd moje obserwacje.
114. 1938 czerwiec 23, Londyn. Telegram szyfrowy nr 47 E.

Raczyskiego o wypowiedzi R. Yansittarta dotyczcej rozmw angielskoniemieckich na temat Czechosowacji
Orygina, maszynopis AAN, MSZ 5478, k. 54 .

Wczoraj w rozmowie towarzyskiej Yansittart powiedzia mi, e rozmowy
angielsko-niemieckie na temat Czechosowacji tocz si i e jest nadzieja
osignicia pewnych "rezultatw. Z jego mao wyczerpujcych wyjanie zdaje
si wynika, e rozmowy w obecnym etapie obejmuj tylko postulaty
niemieckiej mniejszoci w Czechosowacji w dziedzinie ich wewntrznego
statutu. Omawianie sytuacji midzynarodowej Czechosowacji miaoby (czy
mogoby?) nastpi dopiero w etapie pniejszym rokowa angielskoniemieckich, przy czym Yansittart da wyraz pesymizmowi, by Czechosowacja
moga przyj niemieckie postulaty w tej dziedzinie.
Otrzymuje Warszawa, listem szyfrowym Berlin, Pary2.
1
2
Telegram otrzymano o godz. 21.30.

Nr GMS 1954.
115. 1938 czerwiec 23, Berlin. Pismo nr 52124 J. Lipskiego do

E. Raczyskiego na temat rozmw z N. Hendersonem i A. FrancoisPoncetem dotyczcych konfliktu niemiecko-czechosowackiego. Najcilej
tajne
Kopia, maszynopis . AAN, Ambasada RP w Berlinie 924, k. 7-11
Korzystajc z wyjazdu Dembiskiego do Londynu krel te kilka uwag w

odpowiedzi na twj list z dnia 16-go czerwca br.1, przy czym nadmieniam, e
obserwacja polityki angielskiej w Berlinie jest oczywicie ograniczona.
1. Tutejszy ambasador angielski Sir Nevile Henderson odznacza si spor
niezalenoci sdu. Stosunki jego z Edenem byy wyranie ze, natomiast daje
on do zrozumienia, i jest wykonawc polityki Chamberlaina.
Po przyjedzie do Berlina zastosowa on taktyk wrcz odwrotn ni jego
poprzednik Phipps, ktry przejawia wyran niech do Niemiec uwaajc, e
wszelkie rozmowy i prby stworzenia lepszej atmosfery midzy Berlinem a
Londynem s bezcelowe.
Henderson, nie zraajc si szeregiem trudnoci na gruncie tutejszym i
krytyk w sferach F[oreign] Of[fice] stara si stworzy wraenie, e zmierza on
do wyrwnania stosunkw midzy Wielk Brytani a Rzesz. Majc z nim
czstszy kontakt zauway jednak mogem, i zwaszcza w ostatnim czasie,
pozby on si niejednej iluzji co do rzdu narodowo-socjalistycznego. Tak np.
jeszcze kilka dni temu, po ostatnich przejciach w sprawie Czechosowacji
powiedzia mi, e doszed do przekonania, e jedynym czynnikiem majcym

umiar jest sam kanclerz, e natomiast inni miarodajni politycy z obozu
narodowo-socjalistycznego s fanatykami nie posiadajcymi nadto
dowiadczenia politycznego. Sdz, e niezbyt fortunne wystpienia
Ribbentropa w rozmowach z Hendersonem w dniach midzy 19 a 21 maja br.
przyczyniy si do wyrobienia sobie przez ambasadora teje opinii. Jest rzecz
ciekaw, e w przeciwiestwie do Hendersona, inni czonkowie ambasady
brytyjskiej odnosz si wicej ni niechtnie do Niemiec.
Henderson, jak mi to da do zrozumienia, jest zdania, e Anglia wzia na
siebie w sprawie czeskiej niezmiernie cik i niewdziczn rol, ktr spenia
w poczuciu niebezpieczestwa grocego konfliktu, do ktrego poprzez Francj
mogaby by wcignita. T wol utrzymania pokoju tumaczy si te niezwykle
kategoryczne stanowisko zajte przez tutejszego ambasadora w dniach 19-21
maja, ktre, nawiasem mwic, w szerokich koach opinii niemieckiej wywoao
dla Anglii raczej pozytywne wraenie, wszelki bowiem przejaw siy lub
stanowczoci jest uznawany przez Niemcy. Dochodzi do tego fakt, i ludzie,
ktrzy bali si, e narodowy socjalizm doprowadzi do wojny, skonni s
przypisywa Anglii zasug niedopuszczenia do niej. Odnosi si to oczywicie
w duej mierze do elementw krytycznie nastawionych wzgldem regime'u.
Powracajc do Hendersona pragn zaznaczy, e co do przyszoci
Czechosowacji nie ma on adnych zudze rozumiejc, e prdzej czy pniej
proces rozpadnicia si tego pastwa nastpi musi. Chodzi o to, by nie doszo
przy tym do konfliktu z Berlinem. Dlatego Anglia szuka rnych solucji dla
problemu czechosowackiego, np. w koncepcjach federacyjnych. Henderson, jak
mi to powiedzia zaraz po owych krytycznych dniach majowych, uwaa Polsk
za pastwo, ktre chce si podzieli upem czeskim, sdzi jednak, e w naszym
interesie nie ley przyspieszenie procesu rozpadnicia si tego pastwa. Jest
oczywiste, zwaszcza wobec kampanii prowadzonej przez nasz pras, e w
sprawie tej nie ma zbytniego zaufania do nas ani w Anglii, ani we Francji.
Sdz, e w tym tkwi pewien powd rezerwy stosowanej przez mw stanu
angielskich w kontaktach z nami.
2. Na tym tle miaem w ostatnich dniach bardzo wyczerpujc rozmow z
tutejszym ambasadorem francuskim. Przypisuje on Polsce decydujc rol co do
moliwoci utrzymania pokoju w zwizku z konfliktem niemiecko-czeskim.
Uwaa, e postawa nasza niewyrana moe powstrzyma Niemcy od zbrojnego
wystpienia wobec Czechosowacji. Zatem nie da ju, jak to czyni Bonnet
wobec ukasiewicza, naszej dmarche w Berlinie a raczej niewizania si z
Rzesz w tej sprawie i zachowania sfinksowatej postawy. Uwaa, e wszelkie
przyczynianie si Polski do rozbioru Czechosowacji, cho dajce by moe
korzyci natychmiastowe, byoby dla nas pogreniem moralnym nie do
powetowania wobec opinii francuskiej i angielskiej. Na zapytanie moje co
zdaniem jego ma sta si w przyszoci z Czechosowacj, nie mg mi
wyranie odpowiedzie, zaznaczajc tylko, i zaley na unikniciu konfliktu
zbrojnego i zyskaniu na czasie. Jest charakterystyczne, e w ide utrzymania

Czechosowacji przy yciu w formach federalistycznych lub podobnych nikt
szczerze na dusz met tutaj nie wierzy. Jak bowiem mona by pogodzi
autonomiczne na zasadach narodowo-socjalistycznych opierajce si Sudety z
demokratyczn, liberalistyczn form rzdzenia w Pradze.
3. Co do samej sprawy sudeckiej, to wyczuwam u tutejszych miarodajnych
czynnikw pewne zelenie tempa. Oczywicie sprawa jest w dalszym cigu
poprzez pras utrzymywana w stanie aktualnoci i cele bynajmniej nie zmieniy
si. Gra tutejsza dosza jedynie do przekonania, e na tle sprawy sudeckiej
moe powsta ryzyko konfliktu zbrojnego midzynarodowego, co nie ley w
interesie Rzeszy. Dlatego, jak sdz, sprawa bdzie w najbliszym czasie
rozgrywana z wiksz ostronoci przy zastosowaniu rodkw tzw.
pokojowych".
4. Koczc te lune uwagi, ktre moe dadz ci pewne poyteczne
owietlenie z tutejszego terenu, chciabym jeszcze powrci do pytania
zawartego w twoim licie, mianowicie co do nastawienia Wielkiej Brytanii do
Niemiec i refleksu jaki std wynika w stosunkach Anglii do Polski. Ostatnia
akcja angielska w Pradze i w Berlinie wykazaa, zdaniem moim, e Anglia
posuwa si dalej ni mona by przypuszcza dla utrzymania pokoju w
rodkowej Europie, oczywicie w paszczynie swoich zwiza z Francj.
Wtpi, by Anglia miaa zamiar przeciwstawia si pokojowej ekspansji
Rzeszy, np. gospodarczej w basenie nad-dunajskim. Moe tu nawet przywieca
myl uatwienia rozrostu niemieckiego w tym kierunku, by odwraca uwag od
zagadnie kolonialnych. Nie sdz jednak, by polityka angielska, tym bardziej
e tak zwizana z polityk Francji, moga na dalsz met dopuszcza do
zbytniego rozrostu hegemonii niemieckiej w Europie i dlatego, logicznie biorc,
rozwj wypadkw idzie zdaniem moim w kierunku znalezienia
wsplniejszego jzyka midzy Warszaw a Londynem. Jeli dzi jeszcze tego
nie ma, a raczej konstatujemy pewn rezerw, to sdz, e pochodzi to z
niedostatecznego wykrystalizowania linii Chamberlaina i Halifaxa a poza tym z
draliwej sytuacji w jakiej znajdujemy si w stosunku do Francji przy problemie
czechosowackim. Nie myl natomiast, by spekulacja Chamberlaina na
porozumienie z Berlinem dyktowaa jego rezerw w stosunku do nas. Zacytuj
tutaj charakterystyczne wypowiedzenie si Hendersona wobec mnie, i w
przeciwiestwie do napicia istniejcego midzy Niemcami a Czechami na tle
sprawy sudeckiej, midzy Polsk a Niemcami nie istniej adne podobne
zagadnienia. Bowiem jest przekonany, e przy jakich trudnociach w sprawie
Gdaska lub Pomorza znajdzie si zawsze w duchu ukadu z 1934 r.
zaatwienie2.
1
Zob. AAN, Ambasada RP w Berlinie 923, k. 187a. Do tego listu zaczony by dok. nr
105.
s. 34.
Reprodukcja pierwszej strony: S. Stanisawska, Polska a Monachium, Warszawa 1967,
116. 1938 czerwiec 25, Warszawa. Telegram szyfrowy nr P.III.

13/R.I/53 J. Szembeka do Poselstwa RP w Pradze o informacjach
J. ukasiewicza
w
sprawie
przewidywanego
przeksztacenia
Czechosowacji w federacj
Kopia, maszynopis AAN, MSZ 5478, k. 55a
Ambasador1 RP w Paryu donosi, i skonstatowa w rozmowie z Bonnetem,

e za cel obecnych rokowa odbywajcych si w Pradze uwaa on
przeksztacenie Czechosowacji w pastwo federalne i liczy si z
konsekwencjami jakie wypyn std dla polityki zagranicznej Pragi.
1
Wydzia Szyfrw otrzyma tekst o grodz. 19.40, wysta o godz. 22.30 za numerem 83.
117. 1938 czerwiec 25, Praga. Notatka zaczona do raportu nr

52/C/22 K. Pape o rozmowie z R. Toussaintem na temat stanowiska
Francji wobec Czechosowacji. Tajne
Attache wojskowy niemiecki w rozmowie dnia 21 VI br. powiedzia mi, e z

bardzo pewnego rda otrzyma nastpujce wiadomoci:
W sztabie gwnym francuskim zarysowuje si do powanie tendencja
(znajdujca w tamtejszych wyszych sferach wojskowych bardzo wielu
zwolennikw), popierania ustpstw rzdu czechosowackiego na rzecz Niemcw
sudeckich i wywierania przez Francj wpywu w tym kierunku. Stanowisko to
motywowane jest trudnociami przyjcia w por z pomoc zaatakowanej
Czechosowacji wobec dziaania si odrodkowych w tym kraju zmniejszajcych
i skracajcych jego wasn odporno. Francji grozioby wskutek tego
zaangaowanie si w wojn z Niemcami, ktrej ona byaby inicjatork, bez
szans uratowania sojuszniczki. Z drugiej strony Francja ze wzgldu na swj
presti nie mogaby nie wystpi czynnie w razie zagroenia Czechosowacji.
Te motywy skaniaj cz wyszych oficerw francuskiego sztabu gwnego
do wysuwania jako jedynie rozsdnej" koncepcji popierania daleko idcych
ustpstw dla Henleina i dopuszczenia nawet do ewolucji wewntrznej w
Czechosowacji, zakoczonej ewentualnym pokojowym przyczeniem"
obszarw sudeckich do Rzeszy. Zdaniem pk. Toussaint byoby to wszystko"
Niemcom ogromnie na rk1.
1
Wycig: AAN, MSZ 120 k. 101; AAN, Ambasada RP w Londynie 1179, k. 321.
118. 1938 czerwiec 25, Praga, Raport nr 52/C/23 K. Pape o

demobilizacji w Czechosowacji. Poufne
W dniu 18 bm. ukaza si komunikat urzdowy, goszcy co nastpuje:

Rezerwici powoani z kocem maja na wiczenia nadzwyczajne zostali w
tych dniach zwolnieni. Wyszkolenie rezerwistw odbywa si ju obecnie w
sposb normalny".
Jak sysz, zwalnianie powoanych po 20 maja rezerwistw rozpoczo si z
dniem 14 bm. Jednake wedug informacji ze rda niemieckiego (tut[ejszy]
sztab gwny nie udziela w tej materii adnych informacji) okoo 1/4
rezerwistw powoanych po 20 maja znajduje si jeszcze pod broni. Zwolnieni
zostali rezerwici Niemcy, Wgrzy, Polacy, podczas gdy cz rezerwistw
narodowoci czeskiej, nalecych do rnych rocznikw, zostaa zatrzyma. Ma
to przedstawia mniej wicej warto jednego rocznika rezerwy. Komunikat, o
ktrym wspominam, mwi o dalszym normalnym szkoleniu rezerwistw.
Mona wic sdzi, e w najbliszym czasie powoana zostanie nowa partia
rezerwistw, a obecnie jeszcze zatrzymani rezerwici narodowoci czeskiej
zostan zwolnieni. Na podstawie powyszych danych oceniaj fachowcy oglny
stan armii czechosowackiej w obecnej chwili na 240-250 000 onierzy.
Wydaje si, e istnieje zamiar utrzymania tego poziomu a do jesieni przez
dalsze kolejne powoywanie rezerwistw. W kocu lata natomiast ma by
wniesiony, wedug powtarzajcych si wci wiadomoci, projekt ustawy o
trzechletniej subie wojskowej, ktry tut[ejszy] Sztab Gwny forsuje. Gdyby
tak byo, obecny, wzmocniony stan efektyww armii czechosowackiej zostaby
utrzymany na stae.
P.S. Wedug informacji otrzymanych w ostatniej chwili, a pochodzcych ze
rda czeskiego, zatrzymani rezerwici narodowoci czeskiej zostali ju w
przewanej czci zwolnieni, natomiast w dalszym cigu powoywani s na
wiczenia rezerwici z rnych rocznikw, z wyranym deniem utrzymania t
drog zwikszonego o plus minus jeden rocznik rezerwy poziomu efektyww1.
1
323.
Wycig: AAN, MSZ 120, k. 102-103: AAN, Ambasada RP w Londynie 1179, k. 322-

spotkaniu z R. Beranem. Tajne
Od szeregu miesicy ze strony tutejszego stronnictwa agrarnego

zapowiadano w rozmowach prywatnych, e prezes stronnictwa Beran chciaby
widzie si ze mn dla przeprowadzenia pewnych rozmw. Zapowiada to m.in.
swoim rozmwcom redaktor Kahanek w czasie pobytu w Warszawie (w
miesicu kwietniu rb.). Nasilenie tych zapowiedzi byo najwiksze w epoce
Anschlussu, po tym powtarzay si one coraz rzadziej.
W dniu 24 bm. byem zaproszony na odstrza rogacza w lasach pastwowych
Konopite. Przed samym wyjazdem z Pragi zatelefonowano mi z zarzdu lasw
pastwowych, e minister rolnictwa p. Zadina (agrariusz) prosi, bym po
polowaniu zosta u niego w leniczwce na obiedzie. Wrciwszy z lasu zastaem
oczekujcych mnie przed leniczwk ministra Zadin i prezesa partii Berana,
ktry w midzyczasie nadjecha niespodziewanie". Obecny by nadto prezes
naczelnej dyrekcji lasw pastwowych, sympatyk stronnictwa agrarnego, p,
Siman.
Rozmowa toczya si przy stole na przemian na tematy owieckie i
polityczne, nie tracc jednak charakteru jowialnej pogadanki. Z tematw
politycznych poruszy p. Beran nastpujce:
1. Powrci do swego zamiaru odwiedzenia Kausza z kocem lata lub w
jesieni, podkrelajc, e zawsze mia zainteresowanie dla nawozw sztucznych,
ktre rolnictwo czechosowackie wolaoby sprowadza obecnie z Polski.
2. Zaznaczy, e interesuje si bardzo projektem wycieczki powanych
przemysowcw czeskich do Polski, a specjalnie do Gdyni, ktry to temat
poruszy pose Slavik wobec p. wicepremiera Kwiatkowskiego. P. wicepremier
Kwiatkowski mia jakoby mwi raczej o terminie jesiennym jak letnim*.
3. Wypowiedzia si wreszcie jako zdecydowany zwolennik rozbudowania
stosunkw gospodarczych midzy Polsk a Czechosowacj, przy czym
specjalny nacisk kad na szersze jak dotychczas wyzyskanie portu gdyskiego
przez Czechosowacj.
Ograniczyem si do uwanego wysuchania wywodw p. Berana.
Odniosem wraenie, e zarwno p. Beran, jak i p. Zadina byli zadowoleni z
samego faktu nawizania kontaktu.
* W dniu 27 bm. by u mnie w tej samej sprawie i z t sam propozycj prezes Banska a
Hutni, p. Kruli-Randa.

J. ukasiewicza o rozmowie z G. Bonnetem na temat sytuacji wewntrznej
Czechosowacji
Poland
Odbyem1 rozmow z Bonnetem w myl instrukcji pana ministra. We rod

lub czwartek bd u premiera Daladiera. B[onnet] by nieco zdziwiony moj
pesymistyczn ocen sytuacji w Czechosowacji, wedug jego wiadomoci rzd
czeski zamierza przyj cay szereg da Niemcw sudeckich i w najbliszych
dniach ogosi swe stanowisko. Powane trudnoci ma stanowi kwestia
parlamentu niemieckiego, ktry miaby by wybierany przez ca ludno
niemieck Czechosowacji i ktrego prezes byby z tytuu swego stanowiska
czonkiem rzdu praskiego2.
1

Jdrzejewicz, New York and London 1970, s. 114.
2

(323/WB/111) E. Raczyskiego zawierajcy przegld gosw prasy na temat
sytuacji Czechosowacji
Kopia, maszynopis AAN, Ambasada RP w Londynie 941, k. 260-264
Odprenie na odcinku czeskim komentowane jest w prasie tutejszej jako

sukces dla stanowczoci angielskiej, a take dla umiaru i energii rzdu
praskiego. Moment ten jest stale podkrelany od kilku tygodni, zwaszcza w
prasie lewicowej. Pomimo bardziej pogodnego na og tonu prasy w odniesieniu
do spraw czeskich, powaniejsi publicyci zdaj sobie dobrze spraw, e
zagadnienie Niemcw sudeckich nie zostao rozwizane.
W licznych korespondencjach z Pragi, ukazujcych si prawie codziennie,
donosi si ze szczegami o rokowaniach, odbywajcych si midzy rzdem
czeskim a przedstawicielami mniejszoci, przy czym i dziki umiejtnej
inspiracji Czechw, najczciej przebrzmiewa w tych korespondencjach nuta
bezkrytycznego optymizmu. Czsto wiadomoci s w szczegach ze sob
sprzeczne. Dla przykadu mona by zacytowa omawian w dziennikach
angielskich spraw ostatnich wyborw na Sowaczynie1. O wynikach w
Bratysawie Times" pisa 14-go bm. (podkrelajc, i chodzi o stolic Sowacji)
e stronnictwo Hlinki uzyskao zaledwie 8 ty. gosw przeciwko 25 tys.
Czytelnik odnosi wraenie, e autonomici ponieli klsk w tym miecie,
poniewa Times" nie wyjania, e ludno w Bratysawie jest szczeglnie
mieszana. Inaczej pisa korespondent Telegraphu", donoszc, e w Bratysawie

stronnictwo Hlinki uzyskao 2 400 gosw nowych". Std wniosek, e
autonomici odnieli w tym miecie sukces.
Do najciekawszych komentarzy redakcyjnych zaliczy naley w ostatnich
czasach artykuy Times", ktre zajy w sprawie czeskiej zdecydowane
stanowisko, wypowiadajc si stanowczo za definitywnym zaatwieniem kwestii
Niemcw sudeckich drog plebiscytu. Wynika to z leaderu" (14 bm.) pt. After
the Czech Elections"2. Autor artykuu zaznaczywszy na wstpie, e gdyby
zagadnienie przyszoci 3 milionw Niemcw, poddanych czeskich, pogryo
nasz kontynent w wojnie, to byoby to najlepszym dowodem bankructwa
wspczesnych metod politycznych. Jedyn wan kwesti jest, czy Niemcy
sudeccy pragn pozosta przy Czechosowacji or have they the wish to belong
somewhere else3. Zdaniem Times" naley obecnie naprawi bd popeniony
w roku 1919 i pozwoli Niemcom sudeckim wypowiedzie si co do wasnej
przyszoci. Wszak traktaty pokojowe i Liga Narodw, podobnie jak teraz
Trzecia Rzesza hodoway zasadzie samostanowienia narodw. Autor artykuu
podkrela znaczco, e wyniki wyborw pokazuj, e 90% niemieckich
mieszkacw Czechosowacji uznaje autorytet Henleina.
W rozmowie z jednym z czonkw ambasady dyplomatyczny sprawozdawca
Times" p. MacDonald wyjani, e omwiony powyej artyku jest wyrazem
polityki nie rzdu lecz sugerowanej rzdowi przez jego dziennik". Redakcja
Times" jest bowiem zdania, e linia polityczna rzdu w sprawie czeskiej nie
jest dostatecznie wyrana. Nie wolno rzdowi brytyjskiemu zadowoli si
chwilowym odpreniem, przeciwnie winien on dy do ostatecznego
zlikwidowania problemu grocego pokojowi Europy. Wtenczas dopiero bdzie
mona skutecznie pracowa nad oglnym midzynarodowym porozumieniem.
e Foreign Office nie jest na razie zwolennikiem tak radykalnych posuni,
jakim by by niewtpliwie plebiscyt na pograniczu czesko-niemieckim, wynika
widocznie z inspirowanego artykuu Voigta w Manchester Guardian" z 17 bm.,
w ktrym publicysta ten twierdzi, e sfery miarodajne sdz, i rzd czeski
obecnie ju osign granice moliwoci koncesji i e Londyn nie zamierza
wpywa na niego celem wyjednania dla mniejszoci niemieckiej w
Czechosowacji nowych ustpstw. Voigt podkrela, e dr Bene cieszy si w
Londynie wielkim zaufaniem i e wiedz tutaj o tym, e pragnie on unikn
otwartego konfliktu.
Winston Churchill wypowiedzia si rwnie w sprawie czeskiej, a na
amach Telegraphu" z 23 bm. Jego myl przewodni jest, e Niemcy
zyskayby na polubownym zaatwieniu sporu. Churchill zdaje si wierzy, e o
wszystkim w tej dziedzinie zadecyduje stanowisko Berlina. Powrt gen. von
Fritscha do aski wita angielski publicysta z zadowoleniem, jako objaw
zwikszenia wpyww umiarkowanych czynnikw wojskowych w odrnieniu
od gotowych do szaleczych posuni wadz partii narodowo-socjalistycznej.
Nie wolno wic, zdaniem Churchilla ulec pesymizmowi i cho miesice letnie
bd zapewne pene niepokoju, naley jednak ywi nadziej, e Niemcy

uzyskaj od Czechw odpowiednie uszanowanie praw mniejszoci niemieckiej,
nie uciekajc si do wojny. Takie polubowne rozwizanie nie byoby adnym
upokorzeniem dla Hitlera, konkluduje Winston Churchill wrcz przeciwnie.
Rola Polski wobec kwestii Czechosowacji bya przedmiotem kilku
korespondencji warszawskich i paru specjalnych artykuw. Do tych ostatnich
naley zaliczy wypracowanie p. Matthewsa w Telegraphie" (2 bm.). Artyku
ten czciowo inspirowany przez ambasad oddaje polski punkt widzenia.
Zawiera on jednake par niecisoci. Oglne wytyczne polskiej polityki
zagranicznej s ujte zadowalajco i artyku naley uwaa za korzystny. Dla
pamici pragn doda, e p. Matthews jest czonkiem Royal Institute of
International Affairs4, ktry w zeszym roku bawi w naszym kraju i objawia
tendencj wyspecjalizowania si w sprawach polskich. Tendencje te, rzecz
jasna, znajduj w ambasadzie zacht.
Inny specjalny artyku ukaza si w konserwatywnej Yorkshire Post" (13
bm.) pt. European Danger Spot Polish Demands in Czechoslovakia"5.
Pewne momenty autor uj dobrze (nieprzychylne stanowisko Czechw w czasie
inwazji sowieckiej), niektre za niecile. Autor pisze np. e
niewiarogodna mieszanina narodowoci i ras yje w tym zaktku na lsku
Cieszyskim: ydzi, Grale, mwicy rzekomo dialektem polsko-sowackim,
lzacy, ktrzy, zdaniem autora, mwi jzykiem Lachish", ktry ma by
mieszanin czeskiego z polskim! Yorkshire Post" dalej powica par sw
sprawie konsula Malhomme'a6.
Wreszcie dowiadujemy si od autora artykuu, e The battle ery of Polish
policy towards Czechoslovakia has become Ostravica granica, which means
that the Ostravica river must be mad the Polish Frontier"7.
Autor przypisuje Polsce zamiary rewizjonistyczne na odcinku cieszyskim.
Polska jednak, jego zdaniem, zdaje sobie spraw, e po znikniciu zapory
czeskiej, przed Drang nach Osten powsta powinna nowa bariera i w tym celu
jedynym sposobem jest poczenie Polski, Wgier i Rumunii w jeden silny
blok".
Cang, ktry coraz rzadziej pisuje do Manchester Guardian" (co jest
objawem dodatnim) powici ostatnio dwie korespondencje, z ktrych pierwsza
(17 bm.) powicona jest omwieniu planu inwazji Czechosowacji przez
Niemcy, pira pk. Konrada, w drugiej za (24 bm.) przypisuje due
znaczenie przyjazdowi do Warszawy ambasadora ukasiewicza w zwizku
rzekomo z wan propozycj rzdu francuskiego w sprawie stosunkw
polsko-czeskich i polsko-rosyjskich".
O przyjedzie ambasadora ukasiewicza donosi ju Redfern 22 bm. w
Times", przy czym naley podkreli, e na jego depeszy wzorowa si
zapewne Cang, co wynika z porwnania tekstw. Dzi Redfern powraca do
rozmw, przeprowadzonych przez pana ministra z ambasadorami
ukasiewiczem, Grzybowskim, Kennardem, Noelem i Moltkem, cytujc
Kuriera Polskiego" z 28 bm., w ktrym rozmowy te byy sprowadzone do

propozycji normalnych wymian zda. Redfern jednak dodaje od siebie, e
pomimo twierdze Kuriera Polskiego" istniej podstawy, aby przypuszcza, e
Bonnetowi zaleao na otrzymaniu wyjanie co do stanowiska Polski wobec
zagadnie Europy rodkowej i Poudniowo-Wschodniej". Warszawski
korespondent Times" zaznacza poza tym w swojej depeszy, e daje si
zauway w ostatnich czasach wiksze umiarkowanie i bezstronno w polskiej
prasie purzdowej w odniesieniu do spraw czeskich.
O artykule Redferna z dn. 11 bm., zamieszczonym w Times", w ktrym
krytycznie ustosunkowa si do stanowiska polskiej prasy prorzdowej wobec
problemu czeskiego, i ktrego tekst wraz z innymi wycinkami zaczam,
ambasada doniosa Ministerstwu telefonicznie8.
1
Mowa o wyborach samorzdowych 22 i 29 maja oraz 12 czerwca 1938 r.

Po wyborach czeskich.
3
Czy te pragn nalee gdzie indziej.
4
Krlewski Instytut Spraw Midzynarodowych.
5
Niebezpieczny punkt Europy polskie dania w Czechosowacji.
6
Konsul Leon Malhomme zosta w czerwcu 1935 r. odwoany z Morawskiej Ostrawy na
danie wadz czechosowackich, z powodu jego dziaalnoci politycznej wrd mniejszoci
polskiej.
7
Bojowym zawoaniem polskiej polityki wobec Czechosowacji stao si Ostrawica
granica", co oznacza, i rzeka Ostrawica powinna sta si granic Polski.
8
Kopia: AAN, Ambasada EP w Berlinie 56, k. 87-91.
2
122. 1938 lipiec 1, Pary. Telegram szyfrowy nr 66 J. ukasiewicza o

rozmowie z E. Daladierem na temat sytuacji wewntrznej Czechosowacji
Poland.
Odbyem1 dzisiaj godzinn rozmow z Daladierem. Nie spotkaem si z

adnym zapytaniem co do naszego stanowiska w sprawie Czechosowacji, ani z
adnymi w tej dziedzinie daniami. Sprawa interpretacji naszego sojuszu nie
bya rwnie poruszana. Sytuacj Czechosowacji D[aladier] ocenia znacznie
optymistyczniej ni my. Ma wyranie zaufanie do Hody i jest zdania, e
ustpstwa, ktre rzd czeskosowacki zamierza zrobi w sprawach mniejszoci
narodowej powinny by wystarczajce. Oczekuje, e pierwsze dni sierpnia
powinny to wyjani. Rozmowa toczya si w atmosferze przyjaznej i
swobodnej2.
1
Otrzymano 2 lipca o godz. 9.00.

2
123. 1938 lipiec 2, Berlin. Raport nr N/52/25/38 J. Lipskiego na temat

wojskowych przygotowa III Rzeszy przeciwko Czechosowacji. Najcilej
tajne
Uzupeniajc informacje, jakie miaem zaszczyt zakomunikowa w raporcie

swym nr N/52/18/38 z dnia 19 czerwca rb.1 po rozmowie z generafeldmarszakiem Gringiem w dniu 17 czerwca rb. na temat stanowiska, jakie
rzd niemiecki zajmuje w zwizku z sytuacj powsta po napiciu w dniach od
19-21 maja rb., jestem w monoci poda jeszcze szereg dalszych szczegw
uzyskanych porednio od bardzo miarodajnej osobistoci stojcej blisko Gringa
oraz samego kanclerza Hitlera.
Osobisto ta wyrazia si w ten sposb, e tylko dziki kanclerzowi rzd
niemiecki nie zareagowa czynnie na prowokacyjne stanowisko zajte w owych
dniach przez rzd czeski (mobilizacja czeska, faszywe pogoski o rzekomej
mobilizacji niemieckiej). Wzburzenie w sferach partyjnych niemieckich miao
by bardzo due, tak e tylko dziki autorytetowi Hitlera udao si powstrzyma
wybuch i pokj uratowa. Rozwj sytuacji w tych dniach wedug relacji tej
osobistoci mia gboko zastanowi kanclerza. Rzekomo wypowiedzia on
si do swego otoczenia w ten sposb, i po raz wtry nie mgby dopuci do
podobnej sytuacji. W razie powtrzenia si jej Rzesza zareagowaaby
uderzeniem przeciwko Czechosowacji.
W konsekwencji zaj 19-21 maja zostay podjte dla zabezpieczenia
Rzeszy od strony zachodu na wielk skal zakrojone dodatkowe prace nad
fortyfikacj granicy zachodniej Rzeszy. Fortyfikacje te nie maj by robione na
wzr linii Maginota, lecz o ile mogem zrozumie rozoone na kilka
pozycji obronnych jakoby trzech (pragn-przypomnie, i p. Gring w
swoich wywodach podkrela dosownie, e Francja, atakujc Rzesz, moe
przekroczy pierwsz lini fortyfikacji, a nawet drug, lecz poniesie przy tym
takie straty (wird verbluten)2, e-zatrzyma si na trzeciej). Obszar objty
fortyfikacjami ma si rozciga na cay teren od Renu do granicy i obejmowa
rwnie odcinek pnocny, a do granicy holenderskiej. Wypowiedzenia si w
tym punkcie pokrywaj si z informacjami podanymi przez p. Gringa w
rozmowie-z dnia 17 czerwca rb.
Z dalszych wywodw mego informatora wynika, e niezwocznie
zmobilizowano do tych prac 100 000 ludzi, przy czym dano do dyspozycji 400
000 t cementu oraz 150 000 t drutu kolczastego. Szereg lasw,, pooonych w
tym regionie, ma by pokryty drutem kolczastym (von Stacheldraht
durchflochten). Z informacji wynika wreszcie, i rzd niemiecki liczy si z
ukoczeniem tych prac w przecigu 6 miesicy. Nie ukrywano rwnie, e po
ukoczeniu fortyfikacji tych Rzesza bdzie miaa swobod ruchu w stosunku do

Czechosowacji.
W wietle powyszych wiadomoci na temat gorczkowych przygotowa
zabezpieczajcych od strony granicy zachodniej naley rwnie zdaniem
moim zwrci uwag na wydanie w dniu 22 czerwca .rb. przez Gringa w
charakterze penomocnika do spraw planu czteroletniego dekretu ustalajcego
oglne zasady powszechnego ograniczonego czasowo obowizku pracy,
rozcigajcego si na awszystkich obywateli niemieckicha (v[ide] raport
Ambasady nr N/7/197/38 z dn. 25 VI 38 r.). Mimo tumaczenia opinii
publicznej, i dekret ten wynika z koniecznoci zapobieenia brakowi si
roboczych, zwaszcza wykwalifikowanych, przy realizacji planu czteroletniego,
jest bardzo prawdopodobne, i wydany on zosta pod ktem widzenia
bezpieczestwa pastwa, tym bardziej i stwarza on warunki uatwiajce w razie
potrzeby przeprowadzenie mobilizacji gospodarczej.
a a
Zob. dok. nr 109.
2
Bdzie wykrwawiona.
1
124. 1938 lipiec 16, Warszawa. Notatka nr GMP 396/F/10 z rozmowy

J. Becka z L. Noelem na temat francuskiej propozycji wymiany not
dotyczcych stanowiska Polski wobec Czechosowacji. cile tajne
Rozmowa1 zacza si na tematy podry batyckich pana ministra, nastpnie

za przesza na spraw propozycji francuskiej wymiany not midzy Polsk a
Francj na temat Czechosowacji. Pan minister owiadczy przy tym, e zgodnie
z tym co mwi przy pierwszej rozmowie2, zaprosi ambasadora francuskiego,
aby mu udzieli ostatecznej odpowiedzi. Pan minister nie chcia uwaa
pierwszej rozmowy za ostateczn wobec zupenie niespodziewanego
postawienia przez rzd francuski tej sprawy i wobec tego, e chcia jak
najskrupulatniej odnie si do dmarche mocarstwa zaprzyjanionego i
sojuszniczego.
Po namyle i analizie pan minister potwierdza jednak to, co powiedzia przy
pierwszej rozmowie w sposb spontaniczny:
1. Rzd polski nie widzi opportunite3 wymiany dokumentw tej treci;
2. Kwestia zasad postpowania jest dla rzdu polskiego bardzo wana. Forma
proponowana przez Francj sprzeciwiaaby si tym zasadom. S to sprawy
bardzo zoone. Mamy co do nich rne oceny i nie jest w naszym zwyczaju w
takich wypadkach angaowa w sposb tak sztywny nasz polityk;
3. Pan minister musi tu take doda, e bylimy zdziwieni, e po tak
wyczerpujcych rozmowach jednego z czoowych naszych ambasadorw4 rzd
francuski wystpi z sugesti, ktra a simplifis l'objet des conversations jusqu'a

dformer les points de vue et les explications5.
Ambasador odpowiedzia na to, e ju po pierwszej rozmowie nie mia
adnych nadziei co do przyjcia przez Polsk sugestii francuskiej.
Rozumie t drug rozmow jako un geste amical6 ze strony pana ministra
Becka. Wydaje mu si wskazane pomimo odmowy polskiej, aby kwestie, ktre z
dnia na dzie mog stawa w zwizku ze spraw czechosowack przed rzdem
polskim i francuskim, nadal byy tematem rozmw.
Pan minister Beck uwaa take, e przeszedszy do porzdku dziennego nad
demarche francusk, jest wskazane nadal utrzymanie d'un contact amical7. Pan
minister podkreli dalej, e nasze stanowisko w sprawie Ligi jest, i instytucja
ta ma charakter raczej teoretyczny i jest quantite negligeable8. Jeeli wolimy w
sprawie Ligi rezerw od ostatecznego z ni zerwania, to dlatego, e takie
zerwanie stwarzaoby fakty polityczne, ktre wywoywayby niepodane
komentarze.
W dalszym toku rozmowy o charakterze ju mniej urzdowym ambasador
zapyta wracajc do sprawy czeskiej, co waciwie nam szkodzi stwierdzi na
pimie, e nie zaatakujemy Czechosowacji. Na to pan minister Beck
odpowiedzia, e takie pytanie stawia go w pozycji gentlemana, od ktrego
daj, aby stwierdzi na pimie, e nie oszukuje w karty. Na zapytanie Noela,
czy moe to owiadczenie przesa do Parya, pan minister z naciskiem
podkreli, e adnej deklaracji poza tym, co p. ukasiewicz powiedzia w
Paryu, nie daje i e natomiast potwierdza integralnie to co p. ukasiewicz
powiedzia. Dalej pan minister podkreli, e Francja w sprawie czeskiej widzi
tylko jedn hipotez i to najmniej prawdopodobn: zaatakowanie Czech przez
Niemcy.
Powane zachwianie polityki wewntrznej i zagranicznej czeskiej moe mie
jednak dalekie konsekwencje, nad ktrymi nikt, a tym bardziej nawet Berlin nie
panuje. Wydaje si, e powrt do status quo jest niemoliwy. Status quo
niekoniecznie rozumie pan minister w sensie terytorialnym. Wreszcie koczc
sw odpowied na zapytanie Noela co do powodw odmowy Polski na jego
dmarche, pan minister Beck powiedzia, e nie tylko nie wiadomo, jaki uytek
Czesi z tego rodzaju dokumentu mogliby zrobi, ale e nadto jest pewny, e
gdyby Polska przyja na siebie takie zobowizanie, wykrtn polityka czeska,
do ktrej i tak nie mamy zaufania skorzystaaby z tego faktu, aby
zdyskryminowa mniejszo polsk w Czechosowacji.
Ambasador zawiadomi pana ministra o bardzo powanym zaniepokojeniu
istniejcym we Francji co do zamierze niemieckich na najblisz przyszo.
Wyrazi nawet obaw, czy najblisze tygodnie nie przynios kryzysu. W rzdzie
francuskim rozwaana jest sprawa 1. wstrzymania urlopw, 2. rzd zada od
kierownikw waniejszych placwek dyplomatycznych bezzwocznego zoenia
ich osobistych opinii o stanie i zamiarach dzisiejszych Niemiec. Jako symptomy
alarmujce wskazywano: a. przypieszenie tempa budowy fortyfikacji
niemieckich na granicy zachodniej, b. mobilizacja przemysu, c. gromadzenie

surowcw w przypieszonym tempie. Osobicie p. Noel wyraa
przypuszczenie, e Niemcy sami w celach demonstracyjnych mog rozsiewa
przesadne wiadomoci o tempie i zakresie swych przygotowa wojskowych.
Pan minister odpowiedzia, e niewtpliwie w Niemczech czynione s
powane wysiki, aby uatwi w razie potrzeby przejcie organizacji pastwa ze
stanu pokojowego na stan wojenny. Natomiast politycznie pan minister nie mg
stwierdzi dotychczas nastrojw poprzedzajcych tak wielk decyzj. Jeli
chodzi o zarzdzenia gospodarcze, to nie mona traci z oczu faktu, e jeli
pastwo decyduje si wkroczy we wszelkie dziedziny ycia gospodarczego, to
jedne zarzdzenia wydawane przez rzd pocigaj za sob automatycznie dalsze
kroki. Jeli dzisiaj pastwo obejmuje administracje przemysu, to jutro musi uj
spraw surowcw, a pojutrze spraw pracy. Moe tu wic by wana rwnie
sprawa ustrojowa Trzeciej Rzeszy. Niemniej jednak wydaje si panu ministrowi,
e rzd Rzeszy uwaa zarzdzenia wojskowe czeskie za akt prowokacji, a
interwencje pastw zachodnich za oson tej prowokacji. W tych warunkach
mona istotnie przypuszcza, e Berlin pragnie si zabezpieczy przed
powtrzeniem si tej sytuacji. Z sumy wysikw powicanych cigle jeszcze
przez kanclerza sprawom wewntrznej reorganizacji Rzeszy nie wynikayby
tendencje wojenne. Z dowiadcze historii wydaje si panu ministrowi, e
wielkie decyzje wojenne powstaj bd to po duszych okresach pokoju i
dobrobytu, przy nagromadzeniu potrzebnych rodkw i zapasw. Zjawia si
wtedy myl wyzyskania tych rodkw i zapasw dla rozszerzenia stanu
posiadania, znaczenia czy bogactw. Druga sytuacja, to zaamywanie si
skrajnych ustrojw wewntrznych, w ktrej moe powsta zamiar odcienia
wielkich trudnoci wewntrznych przez akcj na zewntrz. Panu ministrowi nie
wydaje si, aby dzisiejsze Niemcy w obecnej chwili znajdoway si w ktrej z
tych dwch sytuacji i dlatego przypuszcza, e wywoanie otwartego konfliktu
zbrojnego nie czy si logicznie z dotychczasow konduit polityczn Hitlera.
Pan minister doda wreszcie, e zmiany, ktre zaszy w niemieckim
Ministerstwie Spraw Zagranicznych utrudniaj berliskiemu korpusowi
dyplomatycznemu wyczucie sytuacji. Byy czasy, kiedy ostra czy nieprzyjemna
rozmowa z ambasadorem oznaczaa zblianie si nieuchronnego konfliktu. W
dzisiejszych czasach nasze uszy przyzwyczajone ju s do okrele, jakie w
dawnych czasach byyby nie do pomylenia.
W zakoczeniu rozmowy ambasador podzikowa panu ministrowi bardzo
gorco za przyjcie, jakiego doznali oficerowie francuskiego Sztabu
Generalnego9.
1
Notatk t przesa M. ubienski do Ambasady RP w Berlinie przy pimie przewodnim z

dn. 18 lipca 1938 r., AAN, Ambasada RP w Berlinie 924, k. 42.
2
Zob. telegram szyfrowy J. Becka nr 47 z dn. 8 lipca 1938 r. Papers and Memoirs of
Juliusz ukasiewicz, Ambassador of Poland. Diplomat in Paris 1936-1939, Edited by W.
Sposobnoci.
Zob. dok. nr 107, 120.
5
Uprocia przedmiot rozmw a do wypaczenia punktu widzenia oraz wyjanie.
6
Przyjazny gest.
7
Przyjazny kontakt.
8
Czym bez znaczenia.
9
Druk; Tumaczenie polskie Papers and Memoirs of Juliusz ukasiewicz, Ambassador
of Poland. Diplomat in Paris 1936-1939. Edited by W. Jdrzejewicz, New York and London
1970, s. 115-117.
4
125. 1938 lipiec 21, Praga. Raport nr 7/C/16 K. Pape o rozmowach

M. Hody z przedstawicielami mniejszoci narodowych w sprawach statutu
narodowociowego
Premier Hoda wezwa do siebie na 20 VII przedstawicieli mniejszoci

wgierskiej, za na 21 VII przedstawicieli mniejszoci polskiej, celem
przedstawienia im projektu statutu, oraz rozpoczcia z nimi rokowa na ten
temat.
Okazuje si jednak, e Rada Ministrw, ktra odbya si dnia 19 VII pod
przewodnictwem prezydenta Benea poczynia pewne zmiany w hodowskim
projekcie statutu, tak e apremiera nie by w stanie mniejszoci wgierskiej
przedstawi konkretnego projektu, obiecujc uczyni to z pocztkiem
przyszego tygodnia. SdP jest w posiadaniu pierwotnego projektu statutu, ktry
zakomunikowaa mniejszoci wgierskiej, ale projekt ten ma znaczenie raczej
orientacyjne.
Z natury rzeczy konferencje Hody z przedstawicielami obu mniejszoci
miay charakter raczej informacyjny.
W rozmowie przedstawiciele mniejszoci wgierskiej jeszcze raz podkrelili
iunctim ich dezyderatw z daniami autonomicznymi Sowakw stwierdzajc,
e maj moralny obowizek z powodu tysicletniego wspycia ze Sowakami
oraz kontynuowania na przyszo tego wspycia do popierania da
sowackich. Wywoao to kategoryczne zastrzeenia Hody, ktry nastpnie
prbowa wytumaczy Wgrom, e ley w ich interesie by mu pomagali, bo
wtedy mog najwicej otrzyma. Przedstawiciele mniejszoci wgierskiej nie
zmienili swego stanowiska, domagajc si w dalszym cigu usunicia
wszystkich Czechw napywowych z okolic zamieszkaych przez Wgrw.
Hoda owiadczy na to, e nie znaj oni Czechw, ktrzy s narodem
twardym i nieustpliwym i e on ma sam z nimi najwiksze trudnoci, by ich
skoni do ustpstw. Z rozmowy wynikao, e gwn opozycj przeciw
koncesjom czyni w rzdzie przedstawiciel katolickich lidowcw czeskich Msgr.
Sramek. Jako termin dokonania zamierzonych reform poda premier Hoda
okres najbliszych trzech miesicy. Charakterystycznym epizodem rozmowy by
fakt, e gdy rozmawiano o sytuacji midzynarodowej Hoda, zwracajc si do

posa Esterhazego, powiedzia: mimo e tobie pewnie w Warszawie duo
naopowiadano, sytuacja nasza poprawia si z dnia na dzie. Niemcy wojny
prowadzi nie chc i nie mog, s teraz w trakcie porozumienia si z Angli i to
nie naszym kosztem. Alianci za nas zupenie popieraj".
W rozmowach z przedstawicielami mniejszoci polskiej Hoda podkrela
sw dobr wol i zapewnia, e postara si speni w stu procentach jej dania,
ale rwnie do konkretnych rokowa nie doszo. Skoczyo si na
jednostronnych informacjach i frazesach.
Jak z powyszego wynika rzd czechosowacki kontynuuje i w tym zakresie
taktyk przewlekania, zasaniajc si przede wszystkim trudnociami, na jakie
napotyka ze strony wasnych partii politycznych. Istotn jednak przyczyn
przewlekania wydaje si by oczekiwanie na popraw koniunktury
midzynarodowej, zwaszcza wobec pewnych pozorw udzcych
(wzmocnienie entente cordiale i zwolnienie tempa agresywnoci niemieckiej)
jakie w ostatnich czasach si zarysoway1.
a a
Inne dokumenty na ten temat zob. AAN, MSZ 5476, 5478.

stanowisku przedstawicieli mniejszoci narodowych wobec projektu
ustpstw przedstawionego przez rzd czechosowacki
Problemat1 mniejszociowy staje si coraz bardziej przedmiotem rokowa

wewntrznych midzy partiami czeskimi, podczas, gdy rozmowy z
przedstawicielami mniejszoci nie wyszy poza stadium informacyjne i maj dla
widzw pozr pertraktacji. Przygotowuj si najwyraniej do jednostronnego
zaatwienia sprawy przez oktrojowanie koncesji ze sformuowaniem
wcignicia mniejszoci do wspdziaania i wspodpowiedzialnoci w fazie
ustawodawczej. SdP zajmuje wobec tych tendencji stanowisko negatywne,
przewidujc nawet exodus z parlamentu A rwnoczesne proklamacje
protestacyjno-programowe mniejszoci. Nie chce-jednak posuwa si ju teraz
do ostatecznoci, tj. plebiscytu, gdy to mogoby by rwnoznaczne z wojn.
Przywizuje natomiast du wag do-uzgodnienia i rwnoczesnoci manewru.
Zarwno Sowacy jak Wgrzy zachowuj si wobec dotychczasowych sugestii i
propozycji Hody odmownie. W rozmowie z nimi H[oda] podkreli rzekom
popraw sytuacji midzynarodowej Czechosowacji, ktra ma jakoby pewno,
e Anglia nie pogodzi si na jej koszt z Niemcami. Czesi oceniaj tak sytuacj,
e Niemcy nie chc wojny o Sudety i to stanowi niewtpliwie-gwn logiczn i
psychologiczn podstaw ich oporu, ale zarazem zwiksza ryzyko sytuacji8.
1
2

Nr GMS 2277.
127. 1938 lipiec 22, Londyn. Raport polityczny nr 1613

(49/WB/tj/172) E. Raczyskiego o rozmowie z R. Yansittartem na temat
stanowiska prasy polskiej wobec Czechosowacji
W czasie mojej dzisiejszej wizyty u doradcy dyplomatycznego rzdu

angielskiego sir Roberta Yansittarta, ten ostatni poruszy spraw nieyczliwego
dla Czech stosunku prasy polskiej". Uczyni to z duym naciskiem, wysuwajc
pogld, e stanowisko Polski wywouje tutaj wraenie gbsze i
powszechniejsze niby si na pozr wydawa mogo. Wraenie to jest ujemne.
Spoeczestwo angielskie odczuwa rzecz t w ten sposb, e Polska korzysta z
cikich dowiadcze ssiada, aby go ze swej strony gnbi z ewentualnym
zamiarem zarobienia jego kosztem. Na takie dictum odpowiedziaem dosy
ostro, e moe dla spoeczestwa angielskiego sprawa czeska jest spraw now,
ktra nadaje si do tak symplicystycznego traktowania, jednak dla
spoeczestwa polskiego jest spraw dawn i dobrze znan. Trudnoci, ktre
istniej pomidzy obu krajami maj rdo gbokie i wynikaj z przyczyn
czciowo zasadniczych. Przypomniaem zabiegi czeskie z czasw jeszcze
Konferencji Pokojowej, zmierzajce do uzyskania bezporedniego kontaktu z
Rosj i da oskrzydlenia Polski od poudnia. Ta orientacja, z wiksz lub
mniejsz intensywnoci wystpowaa odtd przez nastpne lata.
Przechodzc do sprawy lskiej podkreliem, i istnieje obawa
nieuwzgldnienia postulatw ludnoci polskiej nawet na wypadek kompromisu
w odniesieniu do mniejszoci niemieckiej i przypomniaem wysunite przez
pana ministra roszczenie utrzymania w peni klauzuli najwikszego
uprzywilejowania" dla naszej mniejszoci.
Sir Robert uwag tych wysucha twierdzc, i maj one swoje znaczenie dla
znawcw przedmiotu, nie odbieraj jednak znaczenia i wartoci uwagom,
odnoszcym si do tak wanej take i dla rzdu tutejszego angielskiej opinii
publicznej. Nasze antyczeskie stanowisko nie moe wic pozostawa bez
wpywu, niekorzystnego dla stosunkw polsko-angielskich.

K. Kroft na temat stanowiska III Rzeszy wobec czechosowackiego
projektu statutu narodowociowego. Tajne
Minister Kroft powiedzia mi dzi, e p. Weizsacker, rozmawiajc przed

kilku dniami z posem Mastnym, wyrazi si o tzw. statucie mniejszociowym,
opracowanym przez rzd praski, w sposb nastpujcy: .Dajecie 20% tego,
czego da SdP. Gdybycie dali 70% mona by si ugodzi".
P. Kroft doda, e miara, zastosowana przez p. Weizsackera, jest
nieuchwytna.
K. Kroft na temat wprowadzonych w Czechosowacji ustaw
narodowociowych. Tajne
W dzisiejszej rozmowie na temat wprowadzonego obecnie przez rzd

czechosowacki kompleksu ustaw narodowociowych, minister Kroft
wypowiedzia zdanie, ktre, jak sdz, zasuguje na zanotowanie. Mwic
mianowicie o niemonoci przyznania autonomii terytorialnej Niemcom, ktrzy
s rozproszeni po caych tzw. krajach historycznych, p. Krofta powiedzia:
znacznie atwiej by to byo zrobi w stosunku do Polakw, ktrzy zamieszkuj
pewne terytorium zwart mas".
Zaraz po potwierdzeniu tego zdania przeze mnie p. Krofta powiedzia jednak,
e i w tym wypadku ze wzgldw zasadniczych wyodrbnienie lska nie da si
zrealizowa1.
1
Druk: S. (reprodukcja) Stanisawska, Polska a Monachium, Warszawa 1967, s. 81

rozmowie z K. Kroft na temat drg rozwizania problemu mniejszoci
niemieckiej w Czechosowacji
Krofta1 owiadczy mi, e uwaa obecnie rozwizanie problemu sudeckiego

przy pomocy siy za zupenie nieprawdopodobne. K[rofta] doda, e dmarches
niemieckie w Londynie akcentoway konieczno utrzymania pokoju.
Z drugiej strony sygnalizuj ostatnie interview Henleina z Daily Telegraph",
ktre cho nie zmienia meritum postulatw, zawiera akcenty zastanawiajce
przez wyrane i publiczne wyrzeczenie si plebiscytu i silne stwierdzenie, e

obie strony musz poczyni koncesje2.
1
2

Nr CMS 2318.
131. 1938 lipiec 28, Pary. List szyfrowy nr 10 J. ukasiewicza o

rozmowie z G. Bonnetem na temat zaangaowania si Wielkiej Brytanii w
rozwizanie wewntrznych konfliktw czechosowackich
Odpis, maszynopis Pilsudski Institute of America for Research in the Modern History of
Poland
Receptus telegram szyfrowy nr 72.

Na podstawie rozmowy z ministrem Bonnetem, cao ktrej zreferuj
osobno, komunikuj, e w stosunku do rzdu angielskiego na zagadnienia
Czechosowacji nastpia od czasu rozmw londyskich ogromna ewolucja w
kierunku zdecydowania si na wzicie czynnego udziau w rozwizywaniu go, a
tym samym w kierunku znaczniejszego zaangaowania prestiu i siy Anglii.
Podczas kwietniowych rozmw w Londynie rzd brytyjski zajmowa jasne i
kategoryczne stanowisko tylko w sprawie Hiszpanii, a w sprawie
Czechosowacji raczej narzeka na niepotrzebne trudnoci i zasania si brakiem
zainteresowania w tej czci Europy. W sprawie hiszpaskiej rzd brytyjski
owiadczy wwczas, e w adnym wypadku nie dopuci do przeksztacenia jej
w baz wosk lub niemieck i gdyby to przyszo nie cofnie si przed
wypowiedzeniem wojny. Zaangaowanie Anglikw w sprawie Czechosowacji
jest obecnie prawie analogiczne i Francja musi by pewna, e gdyby pacyfikacja
si nie powioda, Anglia bez wahania wystpi zbrojnie przeciw Niemcom. Ta
zmiana stanowiska Anglii znalaza swj wyraz w listach wymienionych midzy
Daladierem a Chamberlainem i w rozmowach z Halifaxem w Paryu. Halifax po
powrocie do Londynu zawiadomi Bonneta, i poleci swemu ambasadorowi w
Berlinie ponowi wobec rzdu niemieckiego owiadczenie z dn. 21 maja1. W
tych warunkach Anglia podejmie energiczny i stanowczy wysiek dla
zaatwienia sprawy Niemcw sudeckich i za tym wysikiem stoi zdecydowane
uycie w razie potrzeby caej jej siy i autorytetu. Zajcie tego stanowiska miao
by rzdowi brytyjskiemu uatwione przez fakt, e Bonnet domaga si pomocy
Anglii tylko w celu uniknicia konfliktu zbrojnego bez stawiania jakichkolwiek
warunkw co do sposobu zaatwienia sprawy Niemcw sudeckich.
Rokowania co do zastosowania mediacji angielskiej toczyy si ju od kilku
tygodni. Powane opory byy w Pradze, zostay jednak one przezwycione,
gdy rzd czeski musia zda sobie spraw jakimi niebezpieczestwami
groziaby mu odmowa. Mediacja Runcimana jest zaakceptowana zarwno przez
Prag, jak Niemcw sudeckich, i ma zapewnion przychylno Berlina. Bonnet
jest pewien, e propozycje Runcimana bd musiay by przyjte przez obie
strony zainteresowane. Tre tych propozycji nie da si przewidzie przed tym,

nim Runciman bdzie na miejscu i przystpi do pracy i negocjacji2.
1
Zob. Documents on British Foreign Policy 1919-1939, Third Series, Vol. I: 1938,
London 1949, dok. nr 252.
2
Druk: Tumaczenie polskie Papers and Memoirs of Juliusz ukasiewicz, Ambassador
of Poland. Diplomat in Paris 1936-1939, Edited by W. Jdrzejewicz. New York and London
1970, s. 118-119.
132. 1938 lipiec 29, Londyn. Telegram szyfrowy nr 56

A. Jadewskiego informujcy o brytyjskich zamiarach interwencji w
Czechosowacji w kwestii rozwizania konfliktw wewntrznych
Receptus1 telegram szyfrowy nr 53/P.III. a/1a/C/IP Wedug wyjanienia

Stranga, Halifax zawiadomi rzd francuski w czasie wizyty paryskiej o
zamiarze rzdu brytyjskiego poczynienia dmarche w Pradze, by projekt statutu
mniejszociowego nie zosta przedkadany parlamentowi przed uzgodnieniem
go z Niemcami sudeckimi i by koncesje rzdu czeskosowackiego byy bardziej
realne. Rzd francuski przyj to z zadowoleniem do wiadomoci, nie
uzgadniajc jednak zrobienia analogicznej dmarche. Poza tym porozumiano si
ostatecznie co do misji mediacyjnej lorda Runcimana, co do czego pierwsza
sugestia wysza od rzdu brytyjskiego, aczkolwiek formalnie zwrcenie si o to
w Londynie pozostawiono rzdowi czeskosowackiemu2.
a a
2
Nr GMS 2362.
1
133. 1938 lipiec 29, Berlin. Raport nr 52/27/38 S. Lubomirskiego o

rozmowie z E. Woermannem na temat mediacji brytyjskiej w
Czechosowacji i misji lorda Runcimana. Tajne
W uzupenieniu telegramu z dnia 28 bm. donosz, e w rozmowie, ktr

miaem wczoraj z podsekretarzem stanu w Urzdzie dla Spraw Zagranicznych
Woermannem staraem si zorientowa jak rzd Rzeszy ocenia sytuacj
czeskosowack w wietle misji lorda Runcimana, oraz jaka jest geneza
aktywnego zaangaowania si Wielkiej Brytanii w roli mediatora w sprawie
sudeckiej.
Podsekretarz stanu Woermann, mimo e w rozmowie nie unika tego tematu,
stara si jednak w sposb widoczny trzyma si w ramach oglnych, co
tumaczy si tym, e sprawa czeskosudecka znajduje si obecnie w pewnej

nowej pocztkowej fazie rozwoju i w tych warunkach Woermann wola wida w
swych ostronych dosy wypowiedzeniach nie wyprzedza wypadkw.
Obrazuje to w sposb charakterystyczny wyczekujce stanowisko, jakie rzd
Rzeszy zajmuje wobec misji mediatorskiej Runcimana, ktr powita wprawdzie
z zadowoleniem jako objaw midzynarodowego zaktualizowania zagadnienia,
oraz wzicia przez
Angli na siebie moralnego obowizku doprowadzenia do zaatwienia
sprawy, pozostawiwszy sobie nie mniej woln rk w ocenie ewentualnego
kompromisu, zaproponowanego przez Runcimana w wyniku swej akcji
mediatorskiej midzy Prag a Niemcami sudeckimi.
Dr Woermann da do zrozumienia, e rzd angielski musia zdawa sobie
spraw, i rokowania midzy Hod a Niemcami sudeckimi przy taktyce
stosowanej przez Czechw byy na drodze do rozbicia, grocego zatargiem.
Rzd angielski posiada pod tym wzgldem dokadne informacje zarwno z
wasnych rde, jako te ze rde niemieckich.
Na zapytanie, czy kpt. Wiedemann1 poruszy by w swej rozmowie z
Halifaxem spraw czeskosowack odpowiedzia Woermann, raczej zelizgujc
si z tego tematu (ktry moe by jest dla Urzdu dla Spraw Zagranicznych
draliwy, jako, e posunicie to, nastpio bezporednio przez kanclerza z
pominiciem biur Auswartiges Amt), e Wiedemann by w Londynie w
charakterze prywatnym; przedstawi on jednak z okazji swej rozmowy z
Halifaxem pogldy polityczne kanclerza, ktre s oglnie znane, i przy tym nie
mg oczywicie pomin i sprawy Niemcw sudeckich.
Premier Chamberlain widzc, e rokowania czesko-sudeckie znajduj si w
impasie brzemiennym w komplikacje, postanowi dziaa, by nie dopuci do
konfliktu i obcienia sytuacji midzynarodowej. Na zaproszenie Chamberlaina
odbya si rozmowa midzy nim a ambasadorem von Dirksenem, w ktrej m.in.
poruszono rwnie spraw Niemcw sudeckich, jednake wwczas
Chamberlain nie wspomnia by jeszcze nic o misji mediatorskiej Runcimana.
Koncepcj posania mediatora powzia Anglia z wasnej inicjatywy po
uprzednim porozumieniu si i uzgodnieniu sprawy z Francj. Co do tego kiedy
to nastpio, czy w Paryu podczas wizyty krlewskiej, czy te pniej, rzd
niemiecki nie posiada bliszych wiadomoci. Rzd niemiecki zosta
poinformowany o zamierzonym wysaniu Runcimana do Pragi poniekd ex post
i to przez ambasadora angielskiego w Berlinie, ktry z polecenia swego rzdu
zapyta si, czy rzd Rzeszy aprobuje myl wysania Runcimana jako mediatora.
Na pytanie to otrzyma ambasador angielski odpowied twierdzc.
Jeli idzie o widoki powodzenia misji Runcimana, to podsekretarz stanu
Woermann dawa wyraz pesymistycznym obawom, jakie rzd Rzeszy ywi co
do moliwoci doprowadzenia przez Runcimana do moliwego do przyjcia
kompromisu, wskazujc na utrudniajce dotychczasowe metody stosowane
przez rzd czeski. Moliwe jest, e pesymizm ten by robiony; zauwayem
bowiem, e ostatnimi czasy w koach politycznych niemieckich, jak gdyby na

mot d'ordre2, podkrela si sceptycyzm co do dobrej woli Pragi i moliwoci
pokojowego zaatwienia sprawy.
Opublikowanie przez Czechw projektw ustaw mniejszociowych3 uwaa
Woermann za chwyt taktyczny, majcy jawnie przeciwstawi obecnie
zamierzone ustpstwa czeskie daniom Niemcw sudeckich, zawartym w
niedawno opublikowanym memoriale, zoonym Hody" 7 czerwca br. Ustawy
te s zupenie nie do przyjcia, nie tylko dlatego, e s wykrtne, lecz przede
wszystkim dlatego, i pomijaj zasadniczy warunek Niemcw sudeckich:
uznania ich za jeden z narodw pastwowych w Czechosowacji, a nie uwaanie
ich za mniejszo narodow.
Na zapytanie, czy Runciman jedzie z gotowymi planami, uzgodnionymi
moe z innymi pastwami, odpowiedzia Woermann, e wtpi bardzo, by
Runciman mia ju gotowe plany. W kadym razie rzd niemiecki nic o tym
dotd nie wie. Raczej przyj naley, e Runciman dosta jeno ogln
dyrektyw rozejrzenia si na miejscu w sytuacji i znalezienia sprawiedliwego" i
moliwego do przyjcia dla obu stron uregulowania sprawy. Wiadomoci
prasowe o rzekomych propozycjach 4 mocarstw lub o jakiej konferencji 4
mocarstw okreli Woermann jako zupenie zmylone. Podobnie si rzecz ma z
wiadomoci, jakoby rzd proponowa zawarcie 3-letniego paktu nieagresji z
Czechosowacj. W ogle na temat rozmowy Chamberlain-Dirksen pisaa prasa,
zwaszcza na zachodzie Europy, za duo faszywych rzeczy, nie majcych
adnych podstaw.
Woermann nie wtpi, e Anglia bdzie szczerze staraa si spraw Niemcw
sudeckich zaatwi. Mimo e Runciman jedzie do Pragi jako czowiek prywatny
i formalnie nie jest przedstawicielem rzdu angielskiego, niemniej jest jasne, e
rzd angielski faktycznie jest w tej sprawie zaangaowany. Runcimana czeka
nieatwe zadanie i trzeba si liczy z tym, e negocjacje jego potrwaj zapewne
par tygodni. Co bdzie, jeli misja Runcimana si nie uda, trudno obecnie
przewidzie.
W kadym razie do chwili ukoczenia misji Runcimana sytuacja jest nieco
odprona.
Gdym sprowadzi rozmow na temat obecnych stosunkw Rzeszy z Angli i
Francj Woermann potwierdzi, e istniej w tych stosunkach pewne symptomy,
ktre wskazuj, jak gdyby w tych pastwach wzrastao pewne wiksze
zrozumienie III Rzeszy oraz jej polityki. S to jednak objawy bardzo nieliczne.
Ostatnie pozytywne pod tym wzgldem wypowiedzenia si mw stanu
francuskich i angielskich (Daladier, Bonnet, Chamberlain) przyj rzd
niemiecki z zadowoleniem do wiadomoci, zwaszcza np. ostatnie
wypowiedzenia Chamberlaina w parlamencie, wyraajcego uznanie dla tak
dugo niedocenianego przyczynku na rzecz pokoju, jakim byo zawarcie przez
Rzesz paktu flotowego z Angli4. Wskazujc na artyku w Vlkischer
Beobachter" pod tytuem Der Erfolg in Paris"5 (ktry sygnalizowaem
Ministerstwu telegraficznie) zaznaczy Woermann, e rzd Rzeszy uznaje

porozumienie francusko-angielskie jako pozytywny element porzdku
politycznego Europy i od wsppracy z innymi pastwami nie uchyla si. Z
drugiej strony istniej jednak w Anglii i Francji bardzo silne wpywy, ktre
przez rzucanie podejrze i dranice wystpienia staraj si przeciwdziaa
jakiejkolwiek poprawie stosunkw z Rzesz Niemieck. W tych warunkach
trudno mwi o rozwoju stosunkw niemiecko-francuskich lub niemieckoangielskich. Raczej mona mwi, e s one w stanie statycznym. W relacji
Rzesza oraz Francja-Anglia odgrywa ta ostatnia pod rzdem Chamberlaina
bardziej aktywn rol. Przejawia si to w obecnym ustosunkowaniu si do
sprawy sudeckiej, gdzie Anglia gra pierwsz rol, a Francja, mimo e
postpowanie angielskie jest z ni uzgodnione i przez ni aprobowane, trzyma
si w drugiej linii6.
1
Kpt. F. Wiedemann, adiutant A. Hitlera, rozmawia z lordem Halifaxem 18 lipca 1938 r.

Sowo rozkazu.
3
Opublikowanie tzw. drugiego planu rozwizania kwestii narodowociowej przez rzd
czechosowacki nastpio 27 lipca 1938 r..
4
Prawdopodobnie mowa o ukadzie z 17 lipca 1937 r.
5
. Sukces w Paryu.
6
2
134. 1938 lipiec 30, Londyn. Raport polityczny nr 16/8 (1/WB-C/107)

A. Jadewskiego o dyskusji wok misji lorda Runcimana
Wiadomo o misji lorda Runcimana w Czechosowacji przyjta zostaa

przez ca opini tutejsz z duym zadowoleniem i ulg1. Pomimo bowiem
optymistycznego tonu notatek publikowanych w pismach angielskich i pomimo
skupienia uwagi na wizycie pary krlewskiej w Paryu, ostatni tydzie
przeszed pod znakiem duego zaniepokojenia rozwojem sytuacji w
Czechosowacji i stanowiskiem Pragi w rokowaniach z przedstawicielami SdP.
Wydaje si, e misja kapitana Wiedemanna na tak krtko przed wyjazdem
lorda Halifaxa do Parya miaa na celu ostrzec rzd brytyjski przed
konsekwencjami, jakie wywoa musi dalsze przewlekanie taktyki czeskiej, przy
jednoczesnymi wyraeniu dobrej woli Berlina pokojowego zaatwienia sprawy
(We have been very happy to receive assurances, only recently renewed, from
the German Government of their own desire for a peaceful solution"2). Trudno
jest jeszcze sprawdzi czy lord Halifax poruszy ju z Wiedemannem moliwo
mediacji, omawia j jednak dokadnie z ministrami francuskimi.
Sugestia z jak rzd brytyjski wystpi mia pocztkowo w Pradze, miaa i
a do proponowania Czechom arbitrau, na ktry jednak nie chcieli si oni
zgodzi, wysuwajc pod naciskiem koncepcj advisera"3, ktr nastpnie
p. Chamberlain rozszerzy na investigatora"4 i mediatora"5. Pozwolio to

premierowi owiadczy w parlamencie, e szukajc drg do zblienia
negocjujcych stron: In response to a request from the Government of
Czechoslovakia, we have agreed to propose a person with the necessary
experience and qualities to investigate this subject on the spot and to endeavour,
if need be, to suggest means for bringing the negociations to success"6. Tote,
wedug panujcego tu powszechnie przekonania, konieczno ze strony
Czechosowacji przyjcia tej koncepcji podkrela wszystkie trudnoci w jakich
si znajduje, oraz stopie nacisku wywieranego na rzd w Pradze przez Londyn.
Przemwienie premiera w Izbie w czasie ostatniej debaty nad sprawami
zagranicznymi w obecnej sesji parlamentarnej, pozwolio mu poruszy
szczegowo spraw czesk, precyzujc jednoczenie rol i znaczenie misji
lorda Runcimana.
P. Chamberlain odpowiadajc na zarzuty opozycji przyzna, i rzd
naciska na Prag, aby przed przedoeniem parlamentowi nowego statutu
narodowociowego, uzgodni go poprzednio z Henleinem uwaajc, e byoby
to najbardziej podanym rozwizaniem. Anglia powstrzymaaby si jednak od
sugestii co do sposobw rozwizania problemu, although, of course, in this
country we have had a certain amount of experience of the difficulty of trying to
proyide local government without endangering the stability of the state"7. To
powoanie si premiera na angielski system autonomii lokalnej jest w niektrych
koach interpretowane jako aluzja do praktycznego rozwizania kwestii
sudeckiej.
Przewlekanie si rozmw midzy rzdem czeskim a Niemcami sudeckimi
musiao obudzi wtpliwoci, czy wsplne porozumienie bdzie mogo by
osignite bez mediacji strony trzeciej. Tote rzd przyj" sugesti Pragi
wyznaczenia an investigator and mediator"8, niezalenego od niego i
dziaajcego we wasnym imieniu, ktry will try to acquaint himself with all
the facts and the views of the two sides, and h will no doubt see them
separately, and perhaps later on h will be able to make some proposals to them
which will help them. He is in the position of a man who goes down to assist in
settling a strike. He has to see two sides who have come to the point where they
can not go any further"9.
Dalsze precyzje, jeli chodzi o stanowisko Londynu, wnioso przemwienie
lorda Halifaxa, wygoszone w Izbie Lordw dnia 27 lipca. Jeszcze janiej ni
premier podkreli on konieczno zmian i kierunek, po ktrym pj powinny.
Zaznaczy on rwnie wyranie, i statut mniejszociowy, ktry przyznany
zostanie mniejszoci niemieckiej, obj musi inne mniejszoci. Lord Halifax
wymieni przy tym mniejszo polsk i wgiersk. Cho przemwienie lorda
Halifaxa znane jest ju panu ministrowi, pozwalam sobie dosownie przytoczy
odpowiednie jego ustpy:
We recognise the justice and the necessity of change"10 stwierdza
brytyjski minister spraw zagranicznych w sposb, ktry nie moe by miy dla
Pragi. The problem there is, as we all know, within that political frontier and
without destroying the integrity of the Czechoslovak State, to find, by peaceful
means, a way to confer substantial rights of self-administration upon the German
speaking population, and with them upon the other populations, such as the
Polish and Hungarian, who live within the Czechoslovak borders and possess
Czechoslovak citizenship"11. Tak jak i premier i lord Halifax jakby
intencjonalnie, powouje si na przykad Wielkiej Brytanii, ktra zdoaa w
swych granicach rozwiza zagadnienia narodowociowe, majc na myli
niewtpliwie Irlandi.
Misj lorda Runcimana okrela lord Haifax jako zupenie niezalen od
rzdu: His achievement will be to inform public opinion not only in this
country but in a great many other countries, and, mor important than that, he
can as mediator bring the two sides together and explain perhaps when there is
misconstruction and conceivably make new suggestions and the like"12.
Wybr osoby lorda Runcimana zosta przyjty tutaj z powszechnym
zadowoleniem. Jego umiar, dowiadczenie, znajomo Niemiec, wreszcie znane
pogldy liberalne sprawiaj, e nawet prasa opozycyjna przyznaje, e jest
idealnym kandydatem. Nie naley jednak zapomina, e cho liberaowie
angielscy mog nie mie sympatii dla regime'w totalitarnych i stosowanych
przez nie metod, s jednak tradycyjnie obrocami ucinionych narodw" lub
mniejszoci. Zreszt w danym wypadku cho na zewntrz bez instrukcji
rzdu, lord Runciman bdzie niewtpliwie postpowa w myl oglnych
wytycznych obecnej polityki zagranicznej brytyjskiej, dcej do uzyskania
trwaego odprenia z Niemcami. Sowa wygoszone przez p. Chamberlaina w
Izbie Gmin i lorda Halifaxa w Izbie Lordw s w tej mierze bardzo
charakterystyczne. Komentarze wywoao zwaszcza przypomnienie premiera,
e jest moliwy a complete agreement between a democratic and a totalitarian
state"13, czego dowodem ukad morski angielsko-niemiecki z 1934 r. There the
Treaty stands as a demonstration that it is possible for Germany and ourselves to
agree upon matters which are vital to both of us. Since agreement has already
been reached on that point, I do not think that we ought to find it impossible to
continue our efforts at understanding, which, if they were successful, would do
so much to bring back confidence"14. Prasa szuka w tych sowach aluzji do
zamiarw dyskutowania paktu lotniczego, czc to ze zdementowan
nastpnie pogosk o ponownej wizycie kapitana Wiedemanna.
Charakterystyczny jest rwnie dobr pomocnikw lorda Runcimana. Pan
Ashton-Gwatkin jest dowiadczonym urzdnikiem, ktry przez przeszo rok
peni funkcje radcy Ambasady brytyjskiej w Moskwie, by prokonsulem
angielskim w Japonii, a od paru lat prowadzi sprawy ekonomiczne we Foreign
Office. P. Stopford, ktry by sekretarzem tak zwanej komisji Simona w
Indiach, uchodzi w City za znawc finansowych stosunkw midzynarodowych.
Wsppracowa ostatnio (jako sekretarz) ze znanym bankierem R. Holland
Mortimerem, ktry prowadzi, rwnie interesy z Niemcami.
Sdz tutaj, e misja lorda Runcimana potrwa moe czas duszy; po

optymizmie pierwszych dni budzi si zaczynaj wtpliwoci, czy zdoa on
wobec stanowiska obu stron doprowadzi do trwalszego rozwizania
problemu. Jednakowo wyjazd jego daje zdaniem tutejszych k
politycznych gwarancje, i niebezpieczestwo ponownego zaostrzenia
konfliktu jest na razie odsunite. I think that everyone will agree that it is only
reasonable that Lord Runciman should be enabled to carry out his delicate
mission in an atmosphere of calm and confidence.... Since we are pressing the
Czechoslovak Government to be generous and conciliatory, we confidently
count on Germany to give similar advice, where she may, with a wiev to
avoiding a deadlock the consequences of which might be incalculable"15 (lord
Halifax).
Przebrnicie" przez ostatni faz konfliktu sudeckiego zostao tu przyjte
jako osobisty sukces polityki p. Chamberlaina, ktrego pozycja w momencie
zakoczenia sesji parlamentarnej jest nadal mocna.
1
Rzd Czechosowacji przyj propozycj mediacji 25 lipca 1938 r.

Z duym zadowoleniem przyjlimy ponowione niedawno zapewnienia rzdu
niemieckiego o wasnym jego yczeniu pokojowego rozwizania.
3
Doradcy.
4
Badacza.
5
Porednika.
6
W odpowiedzi na prob rzdu czechosowackiego zgodzilimy si by zaproponowa
osob o odpowiednim dowiadczeniu i zaletach do zbadania tej kwestii na miejscu oraz do
prby, jeli bdzie potrzeba, propozycji dotyczcych doprowadzenia rokowa do pomylnego
koca.
7
Chocia, oczywicie, mamy w tym kraju pewne dowiadczenie, jak trudno jest zapewni
lokalny samorzd bez zagroenia trwaoci pastwa.
8
Badacza i porednika.
9
Sprbuje zapozna si 'z faktami oraz pogldami obu stron, bez wtpienia porozumie si
z nimi odrbnie i zapewne bdzie mg nastpnie uczyni pewne propozycje, ktre im
pomog. Znajduje on w sytuacji czowieka, ktry przychodzi pomc w zaatwieniu strajku.
Musi spotka si z obu stronami, ktre doszy do punktu, z ktrego nie mog postpi dalej.
10
Uznajemy suszno i konieczno zmian.
11
Problem polega na tym, jak wszyscy wiemy, aby w istniejcych granicach politycznych
i bez zniszczenia integralnoci pastwa czechosowackiego, metodami pokojowymi, znale
sposb przyznania istotnych uprawnie samorzdnych dla ludnoci mwicej jzykiem
niemieckim, a wraz z ni dla innych grup, jak Polacy i Wgrzy, ktrzy mieszkaj w
Czechosowacji i maj czechosowackie obywatelstwo.
11
Sukcesem jego bdzie, gdy poinformuje opini publiczn nie tylko w tym kraju, lecz w
wielu innych krajach, a jeszcze bardziej, gdy w roli mediatora zbliy obie strony i by moe
wyjani, gdzie wystpuje bdna interpretacja oraz, nie wykluczone, sformuuje nowe sugestie
itp.
13
Pene porozumienie midzy pastwem demokratycznym a totalitarnym.
14
Traktat ten jest dowodem, e Niemcy i my moemy si porozumie w kwestiach
ywotnych dla obu stron. Poniewa osignito porozumienie w tej kwestii nie sdz, bymy
uznali za niemoliwe kontynuowanie wysikw w celu wzajemnego zrozumienia. Jeli
zakocz si pomylnie, wnios wiele do przywrcenia zaufania.
2
15
Sdz, i kady si zgodzi, e jedynie rozsdn rzecz jest, by lord Runciman zdoa
przeprowadzi sw delikatn misj w atmosferze spokoju i zaufania... Poniewa wywieramy
nacisk na rzd czechosowacki, aby okaza wspaniaomylno i pojednawczo, liczymy z
zaufaniem na Niemcy, e udziel podobnej rady tam, gdzie mog, aby unikn lepego
zauka, ktrego konsekwencje mogyby by nieobliczalne.
135. [1938 okoo 27 lipca]. Notatka o akcji harcerskiej w lipcu i

sierpniu 1938 r. w Czechosowacji w powiatach graniczcych z Polsk.
Tajne
Na zachd od polskich terenw etnograficznych na lsku, a mianowicie w

okrgach: frydeckim, ostrawskim, hulczyskim, opawskim i w przylegej czci
Moraw rozciga si pas przejciowych narzeczy polsko-czeskich, zwanych
laskimi. Obszar ten, stanowicy naturalny teren ekspansji polskiej, zaniedbany
by przez akcj polsk od samego pocztku. Jzykiem szkoy, kocioa i kultury
jest tu od dawna jzyk czeski. Inteligencja sowiaska przyznaje si wycznie
do narodowoci czeskiej. Pomimo to jzykowo nie s to kraje czeskie.
Zaniedbania te najbardziej rzucaj si w oczy w okrgu frydeckim i
hulczyskim, ktre stanowi obiekt najbliszych naszych zainteresowa. Na
lsku Hulczyskim mieszkaj tzw. Morawiacy", ktrzy dzi w wikszoci
grawituj ku Niemcom, z nienawici do Czechw. Przed wojn docieraa tu nie
zorganizowana akcja polska z Grnego lska za porednictwem czytywanej tu
sporadycznie gazety Katolik". Z gmin Hulczyskiego, jedynie Antoszowice1
wykazay przy spisie ludnoci z r. 1921 ponad 20% Polakw, ale przy
nastpnym spisie mniejszo polska znikna. W tej gminie Czesi zaoyli po
przewrocie czesk szko. Z polskiej strony Antoszowice nie zostay objte
akcj organizacyjn.
W okrgu frydeckim polsko mocno pulsowaa w pnocnej czci powiatu,
w okrgu sdowym polsko-ostrawskim, w ktrym przewaaa napywowa
ludno polska, zatrudniona na tamtejszych kopalniach. Tutaj Polacy w r. 1910
stanowili ponad 20% ogu mieszkacw, a w r. 1900 mieli nawet wikszo w
kilku wanych gminach przemysowych (Michakowice2, Koczyce3). W tym
okrgu istniao te szkolnictwo polskie w Polskiej Ostrawie4, Hermanicach5, w
Michakowicach, Gruszowie6 i w Koczycach. Wielki cios zaday polskoci
czasy plebiscytowe, kiedy to tysice miejscowych Polakw wypdziy bojwki
czeskie. Emigranci ci nie powrcili ju do poprzednich gmin swego
zamieszkania i pozostali w Polsce. Po przydzieleniu do Czechosowacji,
wikszo napywowych Polakw zostaa uznana za obcokrajowcw. Cz z
nich opucia teren, cz wynarodowia si za cen uzyskania lub przyrzeczenia
obywatelstwa. Modzie w tej czci powiatu frydeckiego wychowywana jest
ju niemal wycznie w szkoach czeskich, gdy dwie istniejce szkoy w
Gruszowie i Ostrawie wychowuj minimaln, w stosunku do ogu, liczb

uczniw.
W poudniowej czci powiatu, a wic we waciwym okrgu frydeckim,
element polski jest sabszy, ale kilka gmin na pograniczu cieszyskiego powiatu
mwi polskim dialektem cieszyskim. Tu szowinizm czeski jest sabszy,
ludno jest mniej uwiadomiona w duchu czeskim i cz ludnoci byaby
przystpna dla hase separatystycznych.
Okrg frydecki, jako zabezpieczajcy posiadanie zagbia wglowego, musi
by objty celowo - akcj polsk. W tym celu po dokadnych studiach,
przeprowadzonych na terenie, tutejsza placwka przystpia do konkretnego
dziaania. Postanowiono najpierw przeszkoli odpowiednio pracownikw,
nastpnie zbada szczegowo teren, zebra potrzebne informacje, znale
adresy osb w poszczeglnych gminach, wchodzcych w rachub w akcji
frydeckiej, a w etapie kocowym przystpi do zaoenia odpowiednich
placwek.
Przeszkolenie odbyo si ju w Zakopanem, gdzie urzdzono specjalny kurs
dla doborowych pracownikw modzieowych w czasie aod 28 czerwca 30
czerwcaa. Wykadowcami byli prelegenci z Polski, jeden z Niemiec
(Osmaczyk), a take z tutejszego terenu. Wykadano zasady konspiracji,
ideologi polsk, metody pracy, problem laski, przede wszystkim zwracajc
uwag na poczynania praktyczne. Kurs speni cakowicie swoje zadanie.
Nastpnie, po dokadnym rozpatrzeniu terenu i podzieleniu go pomidzy
poszczeglnych pracownikw, zebrano szczegowe informacje z
poszczeglnych gmin. Pierwsze informacje nie byy pocieszajce. Okazao si,
e w okrgu frydeckim jest mao osb, do ktrych mona by si zwrci z
zaufaniem i ktre wchodziyby w rachub w akcji konkretnej. Zebrane adresy
umoliwiy jednak rozszerzenie zasigu tak, e obecnie na terenie pooonym na
pnoc od linii kolejowej Frydek7 Wojkowice8 we wszystkich niemal
gminach posiadamy ju osoby, z ktrymi wyznaczeni pracownicy modzieowi
mog si komunikowa. Dzi nie ulega ju wtpliwoci, e akcja, prowadzona
nader ostronie, ma widoki powodzenia. Z jednej strony zorganizuje si osoby
dawniej przyznajce si do polskoci, z drugiej strony w gminach czysto laskich
rozwaane bd moliwoci wszczcia akcji separatystycznej. Szczeglnie
dobrze zapowiada si akcja w Dobranicach9 pooonych ju w powiecie
cieszyskim, ale uwaanych niesusznie za gmin czesk i nie posiadajcych
dotd adnej organizacji polskiej, dalej w okolicach Bdowic Grnych10,
Szobiszowic11 i Szonowa12. Najtrudniej pjdzie akcja w samym zagbiu, ale i
tu, nawet w bardzo zaniedbanych Michakowicach, zebrano ju kilkadziesit
nazwisk Polakw.
Poyteczn akcj na tym terenie s obozy harcerskie urzdzane w tym roku
nie tylko na polskim obszarze etnicznym i na Sowaczynie, ale take we
Frydeckiem. Obozy takie urzdzono w czasie od 1-15 lipca w Dobracicach i
Bdowicach Grnych, a od 15 lipca do 3 sierpnia urzdzane s w
Szobiszowicach, Szonowie i Bruzowicach13 (eskie). Obozy te wywoay

wielkie zainteresowanie miejscowej ludnoci. Na ogniska w Dobracicach
przychodzio setki ludnoci, ktre nauczyy si piewa polskich pieni.
Komendant obozu, ks. Kotu, odbywa w porozumieniu z miejscowym
proboszczem kazania polskie, na ktre schodzia si wielka liczba parafian. W
gminie tej krtko przed tym Polacy zdobyli dwa mandaty do zastpstwa
gminnego, co byo wielk niespodziank dla Czechw, ale jest rzecz pewn, e
gdyby wybory odbyy si pniej, po skoczeniu obozu, to rezultat byby
Jeszcze lepszy dla Polakw. Obecnie tak sam robot, propagandow
wykonuj obozy w Szobiszowicach i Szonowie, gdzie rwnie zainteresowanie
miejscowej ludnoci jest wielkie. I tam pie polska staje si wasnoci ogu
mieszkacw. Obozy przycigaj modzie take grami i zabawami, do ktrych
dopuszcza si miejscow modzie, a nawet pieniami, odgrywanymi na pytach
gramofonowych. bW najblisz niedziel dnia 24 lipca, ks. Kotu odprawi
naboestwo polskie w Szobiszowicach (gdzie rwnie nie byo dotd kazania
polskiego), dla 3 obozw (Szobiszowice, Bruzowice, Szonw). Harcerze wezm
udzia take w uroczystoci miejscowej czeskiej stray poarnej w
Szobiszowicach, aby zaskarbi sobie sympati ludnocib. Ciekawe, e nawet w
czysto frydeckich Bruzowicach (Szobiszowice mwi gwar polsk), ludno
darzy harcerzy sympatiami. Nieprzychylnie odnosz si do nich jedynie
wyrostki, prawdopodobnie rozagitowane przez pracownikw organizacji
czeskich. W Dobracicach doszo nawet do pobicia ks. Kotuni, ale ten, nie
zraony, wytrwa na obozie, dziki czemu obz odnis wielki sukces
propagandowy.
W okrgu Bdowic Grnych i Szonowa do polskoci przyznaje si jeszcze
wielka cz ewangelikw. Z tych stron, mianowicie z gmin Szonw,
Wicowice14, Datynie Grne15, Bdowice Grne i rednie16, urzdzono wielk
wycieczk ewangelick w liczbie 122 osb do Trzyca17 i Ligotki Kameralnej18
w dniu 19 lipca br. Wycieczka zwiedzia kocioy ewangelickie, domy sierot i
przytuki dla starcw. Witali j bardzo serdecznie polscy zborownicy Trzyca i
Ligotki Kameralnej z miejscowymi ksimi na czele. Urzdzono take pikn
wycieczk na Godul. Inicjatorem wycieczki by pracownik modzieowy
Pawlas oraz ks. Cimaa, a zasugi okoo dobrego prowadzenia wycieczki ponis
ks. superintendent Michejda w Trzycu, ks. Cymorek, ks. Unucka w Ligotce
Kameralnej. Uczestnicy dobrowolnie zoyli 500 K na cele pokrycia kosztw
wycieczki. Podobn wycieczk organizuje si w dniu 31 lipca z okrgu polskoostrawskiego (Michakowice, Ostrawa Polska, Gruszw, Koczyce) na
Kozubow. Organizatorem bdzie ks. Fierla. aWyc[ieczka] do Wisy (Fierla) z
Ostrawy, Koczy 40 osba.
Na obozach harcerskich rozdawano Przednwek" Kubisza, ktry cieszy si
powodzeniem. Obecnie, po zbadaniu sytuacji na miejscu, wrd uwiadomionej
ludnoci polskiej kolportowany bdzie Dziennik Polski", wrd mniej
uwiadomionej Ewangelik", W obronie prawdy" oraz lekka beletrystyka.
W czasie od 8-15 sierpnia br. Zrzeszenie Zwizkw Modziey

Ewangelickiej urzdza obz na Kozubowej. Na obz ten przyjta bdzie
rwnie modzie ewangelicka z okrgu frydeckiego. W Szonowie powoany
zostanie do ycia w dniu 31 lipca br. oddzia miejscowy Zwizku Modziey
Ewangelickiej, pierwszy na terenie frydeckim. W tym samym dniu ma si odby
w Dobracicach tacwka", zorganizowana przez byych uczestnikw obozu
harcerskiego. Podczas zabawy ma by rozdawana literatura polska. Moliwo
zaoenia Oddziau Z[wizku] E[wangelickiej] M[odziey] istnieje take we
Frydku, gdzie istnieje ju oddzia miejscowy Zwizku Polakw. Na razie Polacy
tamtejsi skupiali si w Klubie Czesko-Polskim, poniewa adnej innej
organizacji polskiej we Frydku nie byo. We Frydku maj si odby w roku
biecym wybory gminne. Na skutek zapocztkowania akcji polskiej, kilku
miejscowych dziaaczy polskich postanowio w tych wyborach wysun po raz
pierwszy list polsk. Trudnoci mog powsta jedynie przy zebraniu podpisw,
natomiast kandydaci na list, ktrzy jako osoby niezalene przyjm kandydatur
nawet w razie presji czeskiej, ju s upatrzeni. Jest wrd nich kilku ludzi
zdecydowanych i pewnych. Ze wzgldu na zainteresowanie si harcerstwem w
Szonowie, nie jest wykluczone, e w tej gminie uda si zaoy druyn
harcersk.
W dniu 24 lipca br. odbya si msza dla harcerzy w kociele w
Szobiszowicach. Pomimo, e msza nie bya zapowiedziana, w kociele zjawia
si pewna ilo miejscowej ludnoci, szczeglnie osb starszych. Harcerki i
harcerze obozw w Szobiszowicach i Bruzowicach piewali podczas mszy
polskie pieni religijne. Msz celebrowa ks. Kotu, ktry czyta ewangeli po
polsku. Msza zrobia na miejscowej ludnoci katolickiej jak najlepsze wraenie.
Oglnie podoba si fakt, e harcerze polscy bior udzia w praktykach
religijnych.
Fakt powodzenia polskich obozw harcerskich w gminach, uwaanych
niesusznie za czeskie, musia wywoa oddwik w szeregach szowinistw
czeskich. Po incydencie w Dobracicach byy prby podburzenia ludnoci
miejscowej przeciwko harcerzom w Szobiszowicach. Miejscowy kierownik
czeskiej szkoy wyda ulotki (odpis docza si), w ktrych oskara harcerzy o
ch polonizacji gmin czeskich, o mentalno antypastwow i denie do
realizacji hasa: Ostrawica granica"19. Ulotki te day rezultat wrcz przeciwny
od oczekiwanego: wikszo ludnoci darzy sympatiami harcerzy, ktrzy umiej
podchodzi do ludnoci. Jedynie miejscowi komunici i kilku szowinistw
niechtnym okiem patrzy na prac harcerzy, natomiast religijna ludno
katolicka i nieliczna mniejszo ewangelicka odnosz si do harcerzy bardzo
yczliwie. Kierownika czeskiej szkoy posdzaj zreszt, e spali budynek
miejscowej czeskiej szkoy, ktry byo trzeba odbudowa. Niezwykle
charakterystyczny jest fakt, e harcerze otrzymali od miejscowej stray
poarnej, ktrej komendantem jest cichy Polak nazwiskiem Rabin, zaproszenie
na swoj uroczysto straack. Na skutek opinii placwki, harcerze w
pochodzie i w festynie udzia wzili, dajc przez to dowd, e wbrew faszom

ulotki, z ludnoci chc wsppracowa. Mogli to zrobi tym bardziej, e stra
poarna jest instytucj humanitarn i apolityczn. Podczas festynu harcerze
piewali sowackie i polskie pieni i wzili udzia w zabawie ludowej, przez co
weszli z ludnoci w jeszcze cilejszy kontakt. Miejscowi szowinici czescy
faktem udziau harcerzy polskich w obchodzie czeskiej stray byli mocno
skonsternowani.
W dniu 23 lipca br. obz szonowski urzdzi ognisko w samym Frydku.
Jakkolwiek ognisko byo zaimprowizowane, ludno dowiedziawszy si o nim
przybya w liczbie okoo 100 osb. I tutaj, tak jak wszdzie, pie Gralu czy
ci nie al" piewali nie tylko harcerze, ale take publiczno.
a a
- Fragment skrelony w oryginale.
1
Antoovice.
2
Michalkovice, dzi w granicach Ostrawy.
3
Kuncice nad Ostravici, dzi w granicach Ostrowy.
4
Dzi Ostrava.
5
Hefmanice, dzi w granicach Ostravy.
6
Hruoy, dzi w granicach Ostrawy.
7
Dzi Frydek Mistek.
8
Vojkovice.
9
Dobratice.
10
Horni Bludovice.
11
Sobeovice.
12
Senov.
13
Bruzovice.
14
Vaclavovice u Frydku.
15
Horni Datyne.
16
Prostfedni Bludovice.
17
Tfinec.
18
Komorni Lhotka.
19
Haso to, wysuwane przez niektre rodowiska polskie, wyraao program przesunicia
granicy polsko-czechosowackiej na lini rzeki Ostrawicy.
b b
136. 1938 sierpie 3, Praga. Raport nr 52/C/28 K. Pape o rozmowie z

K. Kroft na temat misji lorda Runcimana. Tajne.
Minister Kroft rozmawiajc ze mn wczoraj, z widoczn trosk

wypowiedzia si na temat misji Runcimana. P. Kroft obawia si mianowicie
by Runciman, nie mogc osign porozumienia midzy Czechami i SdP, nie
wysun wasnych propozycji i wnioskw, ktre mogyby by nie do przyjcia
dla strony czeskiej. Wtedy sytuacja Czechosowacji staaby si bardzo cika.
Podobne obawy wypowiadaj i agrariusze. Z misji Runcimana s bardzo

niezadowoleni i przyjmuj j z niechci, z trudem ukrywan na zewntrz.
Czechosowacja, nawet wedug nich, nie moe posun si o wiele dalej, ni to
jest w projektach statutu i zwizanych z nim ustaw. Tote w koach agrariuszy
zaczyna si pojawia myl o podjciu bezporednich rozmw z Berlinem, co
jedni bior dosownie, uwaajc, e to wypadnie taniej", inni za jako rodzaj
taktyki szantau, obliczonej przede wszystkim na Pary.
Na og panuje w rzdzie, koalicji i spoeczestwie wielkie napicie.
Odywa znw u agrariuszy dawna nieufno do Benea, a u katolikw id
napaci na Hod. Lewica, m.in. organ zbliony tak do Hradu, jak Lidove
Noviny", powtarza cigle Leitmotiy1 o granicach ustpliwoci i czy to od
czasu do czasu z niewybrednymi apostrofami pod adresem Anglii. Armia
rezerwuje swoje stanowisko, ale syszy si tu i wdzie zwrot: raczej wojna, jak
dobrowolne zaprzedanie si".
Nastrj nieustpliwoci panuje na og jeszcze cigle w prasie i opinii. Ale
wrd ludzi mylcych politycznie spotyka si ostatnio take symptomy
zniechcenia lub wprost defetyzmu. Dla oddania nastrojw przytaczam tu (vide
zacznik) tok myli jednego z rozmwcw, redaktora duej agencji
publicystycznej prorzdowej.
Charakterystyczne jest, e Czesi, m.in. i minister Krofta, w ostatnich czasach
cigle robi aluzje do niebezpieczestwa, jakie misja Runcimana moe
porednio przedstawia i dla innych pastw mniejszociowych", w tym take
dla Polski.
Z praskiego punktu obserwacyjnego wydaje mi si, e misja Runcimana jest
jakby drug stron medalu, na ktrego pierwszej stronie znajduj si daty 21 i
22 maja. Nie jest nieprawdopodobne, e Czechosowacja bdzie zmuszona
zapaci teraz za koszta wczesnego zaangaowania si Anglii. Jeeli jako
pociech traktowa usiuje fakt, e Anglia w ogle angauje si nadal, to rodzaj
i ewentualne konsekwencje tego angaowania si nasuwaj ju dzi powane
wtpliwoci. Decyzja o misji Runcimana zapada w chwili, gdy grozio zerwanie
rokowa" midzy rzdem a SdP. Miaa i ma na celu temu zerwaniu zapobiec.
To zaoenie bdzie niewtpliwie gwn wytyczn Runcimana w jego pracy.
Poniewa mao prawdopodobne jest, by Runciman zdoa znale cudown
formu, godzc na stae obie strony, a nie bdzie chyba chcia pozostawia
spraw ich wasnemu, gronemu biegowi, wic wydaje si dopuszczalne
przewidywa, e zatrzyma si na jakim prowizorium atajcym" sytuacj.
Takim mogoby by z punktu widzenia niemieckiego tylko jakie minimum
autonomii agrupya narodowej niemieckiej, opartej o jakie minimum
wyodrbnienia terytorialnego. Moe wic Runciman poszuka rozwizania w
aktach dawnych, we wnioskach i precedensach ustawodawczych strony
czeskiej* i rozwizaniu temu nada charakter tymczasowy, prbny. Poniewa
sdzi mona, e misja jego rwnoczenie z szukaniem solucji na odcinku
wspycia narodowoci, zmierza moe te do osabienia czy wyeliminowania
wpyww sowieckich w polityce zagranicznej czeskiej wic gdyby denia te

znalazy zadowalajcy dla Niemiec wyraz w wynikach akcji Runcimana, to kto
wie, czy nie uznaby on za moliwe uwieczy swoich wnioskw
mediacyjnych" projektem jakiej czasowej, krtkotrwaej (a wic zawierajcej
w sobie momenty szantau) umowy o nieagresji midzy Rzesz a
Czechosowacj.
Nie mona jednak zapomina, e sprawa ma i swj czeski aspekt. Beati
possidentes" w swojej wikszoci nie zrezygnuj atwo i nie zrezygnuj tak
dugo, jak dugo bd mogli wierzy w pomoc obc, choby w pomoc
Sowietw. A wiara ta jest cigle jakim pmistycznym kompleksem
przecitnego Czecha. Na naturalnym instynkcie nieustpliwoci posiadajcego
opiera te swoj gr Bene, ktrego rola jest bardziej niejasna ni kiedykolwiek.
Z jednej strony wygrywa Hod, z drugiej msgr. Sramka przeciw niemu. Stara
si niewtpliwie utrzyma swe wpywy w armii i tworzy z ni jeden front.
Wedug tezy niemieckiej, myl raczej o wojnie prewencyjnej (wojn lokaln
wyklucza jako niemoliw), jak o kapitulacji.
Pod wzgldem technicznym misja Runcimana potrwa krcej lub duej,
mwi si jednak wiele o potrzebie 3-miesiecznych studiw". Studia te maj
zapewniony, zdawaoby si, okres spokoju. W tym znaczeniu misja Runcimana
jest niewtpliwie ein Stillhalteabkommen"4. Wszystkie oznaki zapowiadaj
nawet, e wybuchnie teraz w polityce czeskiej okres urlopw. Pose niemiecki
wyjecha ju przedwczoraj na 6-tygodniowy wypoczynek5.
* Np. wniosek posw czeskich Pinkasa i Riegera w sejmie kromierzyskim w r. 1848
mwicy o penym rwnouprawnieniu obu narodowoci czeskiej i niemieckiej, wniosek
posw sejmowych Herolda, Pacaka i tow. z 4 II 1898 r.: Obie narodowoci, czeska i
niemiecka, maj w caym kraju charakter penouprawnionego, politycznego narodu, a kady
obywatel ma w caym kraju prawo do ochrony swej narodowoci i uywania swego jzyka w
yciu publicznym i prywatnym". Projekt ustawy Sejmu czeskiego (Clam Martinic, Rieger,
Praak) z 10 X 1871 r. o ochronie rwnych uprawnie narodowoci czeskiej i niemieckiej w
Krlestwie Czeskim". Wreszcie, co znacznie blisze dzisiejszej rzeczywistoci, tzw. ustawa o
upach z dn. 29 II 1920 r. uchwalona i ogoszona w dzienniku ustaw (nie wesza w ycie), a
stwarzajca dwie upy niemieckie: Karlsbad2 i Bmisch Leipa3.
a a
1
Motyw przewodni.
2
Karlovy Vary.
3
eska Lipa.
4
Porozumienie rozejmowe.
5
Odpis: AAN, Ambasada RP w Berlinie 18, k. 43-46.
Zacznik do pisma 52/C/28

Sytuacja jest pod psem. Nie potrafilimy w cigu 19 lat wyrwna szeregu
zagadnie i naszych stosunkw z innymi pastwami, np. z Polsk czy z
Wgrami. Od lat nie przedstawialimy naszej opinii publicznej sytuacji tak,
jak bya, nie wyjanilimy, czym s nasze sojusze i co przedstawiaj. Nic
dziwnego, e musi przyjecha obcy investigator", skoro wszystkie usiowania

Hody s przez koalicj (Sramek w szczeglnoci) sabotowane. Mona by to
rozumie, gdyby Hoda chcia republik sprzeda, ale nie chcie dopuci do
najmniejszych ustpstw w obecnej sytuacji, to jest co najmniej niezrozumiae, a
nawet wprost karygodne. Czy moe komu szkodzi, e w Czechach, na
Morawach i lsku jzyk niemiecki i polski zostan postawione na rwnej
stopie z jzykiem czeskim, a w Sowacji jzyk wgierski ze sowackim? Byo by
to tylko zafiksowanie stanu rzeczy istniejcego w wielu wypadkach w praktyce.
Wyglda, jak gdyby pewne partie koalicyjne (lewica, katolicy) kalkuloway na
wybory, kiedy w grze s rzeczy najwiksze. W cigu lat 19 szczodrze i
niepytani udzielalimy rad caej Europie, wic teraz z wdzicznym umiechem
przyjmowa musimy rady od innych i to w takiej formie.
C mamy robi, czy wojn? Udao si nam w maju wiele, ale dobrego
samopoczucia (sebevedomi) nie mona posuwa do pyszakowatoci
(nafoukanost). Nie mamy dobrych stosunkw z adnym ssiadem, zwaszcza z
Polsk i Wgrami. Jeszcze Wgry ale dlaczego nie potrafilimy w cigu 19
lat doj do porozumienia z Polsk? Czy w tych warunkach mona myle o
wojnie?
Musimy znosi teraz wszystko, bo nie potrafilimy zrobi pewnych rzeczy
oczywistych, a i dzi jeszcze s ludzie, ktrzy nie chc si zgodzi na ich
zrobienie. Sytuacja jest gorzej ni za. Runciman moe zacz stawia swoje
wasne wnioski i tu tkwi najwiksze niebezpieczestwo.
137. 1938 sierpie 5, Praga. Raport nr 323a/C/18 K. Pape
relacjonujcy komentarze prasy czeskiej na temat misji lorda Runcimana
Decyzja londysko-paryska o misji lorda Runcimana w Czechosowacji bya

dla tutejszej opinii publicznej niespodziank, ktra w pierwszej chwili wywoaa
niedowierzanie, nastpnie za niezadowolenie poczone z rezygnacj.
Jeeli opinia czeska wiedziaa o naciskach mocarstw zachodnich na rzd
czeski w sprawie uregulowania zagadnie narodowociowych i jeeli do
naciskw tych ju si przyzwyczaia, przy gorliwym oczywicie zapewnianiu
przez pras, e naciski te nie wychodz poza ramy moliwoci
czechosowackich, ktre Zachd uznaje, to misj Runcimana przyjto ju nie
jako nacisk, ale jako ograniczenie suwerennoci.
Trudno byo prasie przyzna si do tego, ale mimo ukrywania i tumaczenia
rozmaitymi argumentami i pozorami nuta suwerennoci przejawiaa si w
mniejszym lub wikszym stopniu we wszystkich wywodach prasowych.
Otwarcie postawia spraw tylko prasa komunistyczna, ktra cytujc obszernie
gosy pism sowieckich, wystpia kategorycznie przeciwko misji Runcimana,
nazywajc j mieszaniem si do spraw wewntrznych pastwa i ograniczaniem
jego suwerennoci. Podobnie skrajnie prawicowa prasa Stfibrnego, w mniej

ostry co prawda sposb, bo uznajc konieczno zgody na misj, stwierdzia, e
chodzi tu o ograniczenie suwerennoci, tym bardziej gorzkie, e przez lat 18
Czechosowacja udzielaa rad caej Europie, a obecnie musi z uprzejmym
umiechem przyjmowa rady udzielane w takiej wanie formie.
Inne pisma w oglnych swych wywodach robiy dobr min do zej gry",
starajc si przynajmniej wysun na plan pierwszy pozytywne elementy misji
Runcimana, stwierdzay wic przede wszystkim, e jest ona dowodem
midzynarodowoci problemu czechosowackiego" oraz bezporednim
zaangaowaniem si Anglii w spraw, co nakada na Londyn obowizek
konsekwencji. Konsekwencje te wyobraa sobie prasa w ten sposb, e w
wypadku niepowodzenia misji Runcimana bdzie musiaa Anglia w peni stan
w obronie Czechosowacji. Oczywicie pisma dopuszczaj tylko t
ewentualno, e niepowodzenie porednictwa Runcimana zawini SdP przez
sw nieustpliwo. Nie ma mowy o nieustpliwoci czeskiej, przeciwnie,
stwierdza si, e dobra wola Czechw nie ulega adnej wtpliwoci, e
posuwaj si oni do skrajnych ustpstw oraz e kady sprawiedliwy i bezstronny
czowiek przekona si musi o susznoci sprawy czeskiej.
Rwnoczenie bardzo troskliwie stara si prasa sprecyzowa i ustali granice
akcji Runcimana stwierdzajc, e zadaniem jego jest tylko porednictwo i
suenie radami, a nie jakiekolwiek prawo stawiania wnioskw, czy te
rozstrzygania. Zapewniaj rwnie pisma, e caa sprawa jest wynikiem zgody
Francji, ktra przed udzieleniem swej zgody na wysanie Runcimana poczynia
szereg obowizujcych zastrzee, e suwerenno pastwa czechosowackiego
w niczym nie bdzie dotknita. Wystpiono wreszcie z argumentem, e
waciwie to rzd czechosowacki sam poprosi, co prawda z inspiracji
angielskiej, o wysanie takiego doradcy i porednika. Po mowie Chamberlaina w
Izbie Gmin, mowie przyjtej tu w peni pozytywnie, stwierdzono kategorycznie,
e nie ma adnych wtpliwoci co do zasigu misji i roli Runcimana.
Przy wszystkich gosach tego rodzaju nie brak byo, rzadkich zreszt, i
gosw pochliwych, jak np. e Runciman mgby wystpi z wnioskiem
plebiscytu, lub te, e po niepowodzeniu jego misji mogoby doj do
zaatwienia sprawy czechosowackiej na konferencji angielsko-francuskoniemiecko-woskiej. Nie omieszkaa prasa, lewicowa gwnie, zaprotestowa
przeciwko takim przypuszczaniem, kadc nacisk przede wszystkim na to, e na
konferencji takiej nie mogoby brakowa Sowietw.
Obok rozwaa tego typu nie mniej obszerne byy inne, dotyczce widokw
powodzenia misji Runcimana. Prym w tych wywodach graa prasa lewicowa i
katolicka, podczas gdy centrowa zajmowaa stanowisko pasywne, ograniczajc
si do artykuw typu poprzedniego. Ot pisma lewicowe i katolickie zgadzay
si w peni w stwierdzaniu, e:
1. nikt nie moe nam doradza rzeczy przekraczajcych moliwoci naszych
ustpstw, a to waciwie my tylko potrafimy oceni",
2. wykazalimy i wykaemy maksimum dobrej woli",

3. takiej dobrej woli nie wykae SdP, ktra misj Runcimana bdzie
torpedowa, gdy chodzi tu przecie nie o Prag i Asch1, ale o Prag i Berlin,
wic od Berlina zaley stanowisko Niemcw sudeckich i granice ich
ustpliwoci, w ktre prasa ta z gry nie wierzy.
Takie negatywne nastawienie prasy lewicowej wychodzio kilkakrotnie poza
naoone sobie ramy powcigliwoci w stosunku do Anglii, co wyraao si w
artykuach krytykujcych bdy polityki angielskiej zarwno wewntrz
imperium (niezaatwienie przez dugie lata problemu irlandzkiego,
niezaatwienie problemu Indii), jak i bdw w polityce zagranicznej Londynu
po wojnie. Jak wiadomo artykuy te spotkay si z nieprzychylnym echem w
prasie angielskiej (Times"). Zastanawiano si rwnie nad dugoci pobytu
Runcimana w Pradze, przypuszczajc raczej okres duszy, kilkumiesiczny.
Samego Runcimana obsypano w prasie komplementami, szczeglnie
uprzejme byy artykuy w dniu jego przyjazdu.
Rwnolegle z tymi rozwaaniami toczyy si w dalszym cigu polemiki z
pras niemieck. Prasa ta ustosunkowaa si do misji Runcimana uprzejmie i
raczej pozytywnie. Kiedy jednak niektre pisma czeskie i informacyjne (nie
polityczne) pisma niemieckie opublikoway przez niedyskrecj" 26 lipca pewne
czci opracowanego przez rzd statutu narodowociowego, prasa sudeckoniemiecka wystpia z twierdzeniem, e jest to torpedowanie misji Runcimana,
gdy fakt opublikowania statutu bez przedoenia go wpierw Runcimanowi jest
stawianiem go przed faktami dokonanymi. Ze swej strony w par dni pniej
partia sudecko--niemiecka opublikowaa specjaln broszur zawierajc statut i
swe do niego uwagi oraz porwnania z ustawodawczym stanem obecnym. Jest
to rwnoznaczne z poficjalnym zajciem stanowiska. Ten znowu fakt uznaa
prasa czeska za podkop pod misj Runcimana.
Ostatecznie sprawa przedstawia si w ten sposb, e polemiki midzy pras
czesk i Niemcami sudeckimi nie ustaj, na misj Runcimana patrzy prasa
czeska z ukrywanym niezadowoleniem i nie wry jej powodzenia, i wreszcie,
e na razie rozmowy z mniejszociami i prace rzdu nad sprawami
narodowociowymi zostay faktycznie przerwane do . czasu kiedy Runciman
przestudiuje zagadnienie. Prasa niemiecka odnosi si do misji Runcimana bez
entuzjazmu, ale spokojnie i wygrywa spraw propagandowo, twierdzc e do
misji doj musiao, skoro Zachd zorientowa si, e Czesi porozumienie
sabotuj, e nie mog doj midzy sob w koalicji do porozumienia i chcieli
przeprowadzi parlamentarne oktrojowanie" pozornego rozwizania zagadnie
narodowociowych. Obie strony wyraaj przy tym pene zaufanie do
bezstronnoci i zdolnoci Runcimana.
1
As.
138. 1938 sierpie 7, Warszawa Instrukcja nr P.III/C/20 J. Becka dla

K. Pape ustalajca sposb postpowania wobec misji lorda Runcimana
a
W stosunku1 do misji Runcimana podaj nastpujce ramowe wytycznea.

Osobiste ustosunkowanie si pana posa do Runcimana prosz regulowa w
duchu mej instrukcji nadanej z Oslo do Londynu nr 2 z dnia 4 bm.
Zadaniem chwili jest takie oddziaywanie, by zapobiec aaebya misja
Runcimana anie spowodowaa zaatwieniaa jedynie sprawy Sudetw, wzgldnie i
innych mniejszoci, z pominiciem sprawy mniejszoci polskiej.
Wobec powyszego uwaam za wskazane spowodowanie zoenia
Runcimanowi do wiadomoci przez posa Wolffa, w imieniu mniejszoci
polskiej, memoriau informacyjnego w sensie panu znanym i mniejszo
polska nie uciekajc si dotychczas do rodkw dywersyjnych wzgldem
pastwa czeskosowackiego, da tych samych praw, ktre bd przyznane
jakiejkolwiek innej mniejszoci i nie zniesie w tym wzgldzie adnej
dyskryminacji. Uchybienie tej zasadzie musiaoby spowodowa zmian jej
stosunku do pastwa. dania konkretne naleaoby, poda w memoriale, w
formie nie wyczerpujcej i jedynie przykadowo, atak, aby memoria nie mg
by potraktowany jako kompletny program polskia.
W razie odwiedzenia przez Runcimana poza Sudetami jeszcze innych
regionw mniejszociowych, wskazane spowodowanie udania si jego na lsk.
a
Otrzymuje do wiadomoci Londyna2.
a a
Wysano depesz szyfrow do Pragi o godz. 14.10.
2
Reprodukcja: S. Stanisawska, Polska a Monachium, Warszawa 1957, s. 87.
1
139. 1938 sierpie 8, Warszawa. Informacja M. ubieskiego o

rozmowie z J. Kristffym na temat przewidywanych wynikw misji lorda
Runcimana
Charge1 d'affaires wgierski zakomunikowa mi urzdowo, e pose angielski

w Pradze wyrazi opini, e misja Runcimana doprowadzi do przyznania
autonomii terytorialnej Niemcom sudeckim, natomiast o wiele mniej przyzna
mniejszoci wgierskiej. Sekretarz Ambasady nadto powiedzia, e Runciman
bdzie wpywa na Sowakw w sensie stanicia po stronie Czechw. Kanya
uy wszelkich rodkw w celu podtrzymania ducha Sowakw i prosi, aby
minister Beck uczyni to samo.
Odpowiedziaem, e adne naciski ze strony Runcimana nie potrafi zmieni

naszego stanowiska wobec sprawy czeskiej i problemu Sowacji. Spowoduj te
polecenie zbadania sytuacji przez naszego posa w Pradze.
1
Wydzia Szyfrw otrzyma o godz. 21.00, wysa 9 sierpnia o godz. 5.00 do Pragi za nr
108, do Budapesztu za nr 37 i do Londynu listem szyfrowym nr 22.
140. 1938 sierpie 10, Londyn. Telegram szyfrowy nr 59

A. Jadewskiego o polskiej demarche wobec O. G. Sargenta w sprawie
pooenia mniejszoci polskiej w Czechosowacji
Wobec1 wyjazdu Cadogana mogem telegram szyfrowy z Oslo wykona

dopiero dzisiaj w rozmowie z Sargentem, ktry zreszt by o sprawie
poinformowany.
Po przedstawieniu przeze mnie naszego stanowiska i podkreleniu gwnego
celu naszej demarche oraz zaznaczeniu, e porednictwa R[uncimana] nie
bralimy pod uwag, owiadczy S[argent], e moe co do charakteru misji
R[uncimana] powtrzy jedynie to, co powiedzia mi C[adogan] i zaznaczy w
swym licie z 30 lipca2. Akcja rzdu brytyjskiego jako takiego w kwestii
czeskiej musi by bardzo ostrona i pena rezerwy, o ile ma liczy na
powodzenie. Rzd brytyjski wanie dlatego stara si wysun jako porednika
niezalen osobisto R[uncimana], by samemu na razie jak najlepiej si
eksponowa i zachowa sobie mono bardziej stanowczej akcji w chwili, gdy
okazaoby si to konieczne.
Doda, e nie podziela naszych obaw co do niebezpieczestwa
dyskryminowania mniejszoci polskiej. W jego pojciu, i o ile mu wiadomo,
rwnie Runcimana, zaatwienie sprawy sudeckiej jest pomylane w ramach
oglnego statutu, odnoszcego si rwnomiernie do wszystkich mniejszoci w
Czechosowacji. Uznaje on, e odprenie, do ktrego rzd brytyjski dy, moe
by osignite tylko, gdy zostan zaspokojone dezyderaty wszystkich
mniejszoci w Czechosowacji. O ile chodzi o mniejszo polsk, mia S[argent]
po mojej dmarche z 27 lipca sposobno rozmawiania na jej temat z
R[uncimanem] i jest przekonany, e bdzie on rwnie jej interesy mie na
uwadze. S[argent] zapyta si przy tyra, czy nasza mniejszo staraa si ju
nawiza kontakt z R[uncimanem]. Odpowiedziaem, e nie mam co do tego
informacji. Wyjaniem poza tym powody, dla ktrych obawiamy si
dyskryminowania naszej mniejszoci i powtrzyem na koniec raz jeszcze, e
wszelkie prby uczynienia tego ze strony rzdu praskiego pocignyby za sob
zaostrzenie stosunkw polsko-czeskich.3
1
Otrzymano 10 sierpnia o godz. 9.00.
Odpis listu zob. AAN, MSZ 5579, k. 22. List stwierdza, e misja lorda Runcimana w
Czechosowacji nastpia na zaproszenie rzdu czechosowackiego i za aprobat Partii
Niemcw Sudeckich. Akcja rzdu Jego Krlewskiej Moci ograniczya si do
zaproponowania rzdowi czechosowackiemu oraz przywdcom partyjnym nazwiska lorda
Runcimana. Gdyby miaa by rozwaana podobna akcja w odniesieniu do pooenia
mniejszoci polskiej w Czechosowacji, przypuszczalnie naleaoby przestrzega podobnej
procedury".
3
Nr GMS 2495.
141. 1938 sierpie 11, Berlin. Raport nr N/1/137/8 J. Lipskiego o

rozmowach z H. Gringiem i dyplomatami akredytowanymi w Berlinie na
temat sytuacji w Czechosowacji. cile tajne
Od czasu, kiedy miaem zaszczyt w dniu 5 bm. przedstawi ustnie panu

ministrowi w czasie przejazdu jego przez Berlin rozwj sytuacji sudeckiej,
widziany z tutejszego terenu, uzyskaem szereg informacji, rzucajcych dalsze
wiato na spraw.
Ciekaw jest opinia ambasadora angielskiego, ktry w swych sdach
wykazuje du niezaleno. Wypowiedzia on si w tych dniach wobec
jednego z moich kolegw w tym sensie, i uwaa, e premier Chamberlain wzi
na siebie bardzo du odpowiedzialno, wysyajc lorda Runcimana do Pragi.
Ambasador podkreli z naciskiem, e misja Runcimana jest traktowana jak
najbardziej powanie ze strony angielskiej i e nie chodzi tu o krtkotrwa
powierzchown solucj, lecz o zasadnicze zaatwienie sprawy. Gdyby lord
Runciman mimo swych wysikw nie doprowadzi do porozumienia, to
wwczas staoby si jasne, jeli wina niepowodzenia leaaby po stronie
czeskiej, e strona niemiecka ma suszno twierdzc, e wobec nieustpliwoci
Czechw jedynie droga siy jest skuteczna. Ambasador dawa do zrozumienia, i
w takim wypadku rzd angielski zrzuciby z siebie dalsz odpowiedzialno.
Wiadome mi rwnie jest, i sir Nevil wpywa na posa rumuskiego i
jugosowiaskiego w sensie wywarcia presji przez ich rzdy na Prag. Czyni to,
jak sam stwierdzi, na wasn odpowiedzialno, bez instrukcji swego rzdu.
Wedug dalszych wiadomoci, zarwno Bukareszt, jak i Belgrad miay
interweniowa w Pradze, nakaniajc rzd czeski do ustpliwoci.
Miaem dalej sposobno rozmawiania z ambasadorem amerykaskim
Wilsonem po jego powrocie z Warszawy i Pragi. Poniewa zna on od dawnych
lat Benea z czasw, gdy by posem w Szwajcarii, prezydent Republiki
Czeskiej zaprosi go na rozmow. Ambasador Wilson powiedzia mi, e w
przeciwiestwie do wykazywanej dawniej przez Benea wielkiej pewnoci
siebie, obecnie wyglda on na czowieka, ktry, stojc pod silnym naciskiem,
szuka wyjcia. Bene, negujc twierdzenie, jakoby od niego wychodzi gwny
opr w kierunku zadouczynienia postulatom sudeckim, podkrela swe
pokojowe nastawienie. Zaznaczajc, e gotw pj na samorzd lokalny w

ramach kurii narodowociowych, stwierdzi Bene, i nie mgby zgodzi si na
danie sudeckie samorzdu terytorialnego. Ambasador Wilson na moje
zapytanie rwnie wyjani, e Bene nie godziby si na uznanie Niemcw
sudeckich za Staatsvolk"1. Ambasadora amerykaskiego zastanowi dalej fakt,
e o ile czynniki miarodajne w Pradze zdaj sobie spraw z powagi sytuacji, to
szeroki og niebezpieczestwa tego niedostatecznie docenia.
W kocu p. Wilson, nadmieniajc, i jest to jego osobista opinia, zaznaczy,
i odnosi wraenie, e wybr lorda Runcimana, nalecego do stronnictwa
liberalnego, zosta przez Chamberlaina dokonany pod ktem widzenia
polityczno-wewntrznym angielskim, a by moe i francuskim.
Na wczorajszym przyjciu u ambasadora woskiego dla marszaka Balbo
miaem mono lunej wymiany zda z generafeldmarszakiem Gringiem.
Gring powiedzia, i w dniach najbliszych chciaby ze mn duej
porozmawia i rozway przy tym oczywicie jak zazwyczaj poufnie i
nieurzdowo moliwoci dalszego zblienia polsko-niemieckiego w
niektrych dziedzinach. Zacytowa przykadowo spraw zaprzestania wzajemnej
akcji szpiegowskiej, dalej pewn wymian informacji na temat sytuacji
rosyjskiej i czeskiej.
Odnonie do sprawy rosyjskiej zaznaczy oglnikowo, i zagadnienie to po
zaatwieniu sprawy czeskiej stanie si aktualne. Powrci do swej myli, i w
razie konfliktu sowiecko-polskiego Niemcy nie mogyby pozosta neutralne, nie
dajc pomocy Polsce. Zaprzeczy pogoskom, jakoby Niemcy chciay i na
Ukrain, podkrelajc, i zainteresowanie Rzeszy koncentruje si przede
wszystkim w pooeniu kresu akcji bolszewickiej.. Natomiast Polska jego
zdaniem moe mie pewne interesy bezporednie w Rosji, np. na Ukrainie.
W toku rozmowy nad tym punktem poinformowaem Gringa o rozmowie
wiceministra Szembeka z Comnenem2, w ktrej ten ostatni kategorycznie
wypowiedzia si przeciwko przepuszczeniu przez terytorium Rumunii si
sowieckich. Gring przyj to wyjanienie z zadowoleniem..
Zapytany o rozwj sprawy sudeckiej, Gring wyrazi si w ten sposb, i
zagadnienie to dobiega do koca (Die Sache geht jetz zu Ende''). Uwaa on, e
pastwo czeskie si koczy, jako twr zlepiony z najrniejszych narodowoci:
Niemcw, Sowietwa, Wgrw, Rusinw i wreszcie... pewnej iloci Czechw.
Gring luno wspomnia, i nadchodzi moment, w ktrym bdzie, trzeba
powzi decyzj i porozumie si co do-zaatwienia tego zagadnienia. Zdaniem
Gringa zachodnie pastwa zaczynaj sobie zdawa spraw z niemoliwoci
sytuacji. Anglia, jak si wyrazi, raczej pro forma prowadzi mediacj. Gwna
spekulacja czeska: opiera si na stosunkach Pragi z Sowietami.
W toku tych wywodw Gring co uwaam za bardzo charakterystyczne
zaznaczy, e "przecie Wosi nie dopuszcz, by z racji zatargu w sprawie
sudeckiej Rzesza zostaa przez Francj zaatakowana".
Wobec sytuacji powstaej w zwizku z mediacj lorda Runcimana, bliskim

przyjazdem regenta Horthyego do Niemiec oraz wobec powyszych stwierdze
Gringa, e sprawa sudecka dochodzi do punktu kulminacyjnego, uwaaem za
podane pj o krok dalej, ni to dotd miao miejsce w rozmowach z
Gringiem. Uczyniem to w tej formie, i podkreliem, e ju podczas
konferencji paryskiej polityka czeska zmierzaa do osignicia wsplnej granicy
z Sowietami, wyduajc niepomiernie terytorium swoje na naszej poudniowej
granicy. Doprowadzio to do odcicia nas od bezporedniej granicy z Wgrami,
co przeczy interesom polsko-wgierskim, opartym na wiekowych tradycjach
obu pastw. bGring odpar, e rozumie konieczno wsplnej polskowgierskiej granicyb.
Dalsza wymiana zda z Gringiem dotyczya ju tylko kilku punktw
naszych bezporednich stosunkw, jak sprawy naszych robotnikw
sezonowych, ktrych wydajno pracy generafeldmarszaek bardzo wysoko
ceni i ktrych liczb w przyszym roku chciaby jeszcze powikszy. Rwnie
dotknlimy szczliwie dokoczonego porozumienia gospodarczego polskoniemieckiego oraz umowy o ubezpieczeniu spoecznym.
Na tym samym przyjciu miaem mono krtkiej rozmowy z tutejszym
posem wgierskim. Poruszywszy spraw podry regenta Horthyego do
Rzeszy, powiedziaem w myl wskazwek pana ministra i bybym
bardzo zaszczycony, gdybym mg zoy regentowi podczas jego obecnoci w
Berlinie uszanowanie. Pose Sztojay przyjwszy to z zadowoleniem, podkreli,
e najprawdopodobniej Horthy przyjmie mnie 24 sierpnia.
W dalszych wywodach podkreliem jak bardzo dla naszych oboplnych
stosunkw wany jest obecny moment, dodajc, i Warszawa i Budapeszt s w
staym kontakcie. Zaznaczywszy, e mwi cakiem prywatnie, wyraziem
pewn obaw, by przy traktowaniu sprawy sudeckiej interesy wgierskie i
polskie w Czechosowacji nie zostay pominite. Pose zdawa si podziela to
zapatrywanie. Nadmieniem dalej, e obserwuj misj Runcimana z pewnym
sceptycyzmem, wobec oporu Pragi przyjcia zasadniczych postulatw Sudetw.
Dodaem jednak, i nie widz jeszcze z drugiej strony wyranie sprecyzowanej
linii niemieckiej. Dlatego te sdz, e ley w interesie naszym, by zawczasu si
zabezpiecza. Pose Sztojay podzieli to zapatrywanie. Podkreli silnie
konieczno oparcia si Wgier na Polsce. Niemniej przejawiaa si u niego nuta
jakby niepewnoci, np. gdy wyraa obaw co do stanowiska Jugosawii oraz
odpornoci Rumunii wzgldem ewentualnych da sowieckich w kwestii
przemarszu.
Na podstawie powyej przytoczonych rozmw, ktre pozwol sobie
miarodajnie uzupeni dopiero po duszej rozmowie z Gringiem, zarysowuje
si nastpujcy obraz sytuacji:
Rzd niemiecki nie wierzy w sukces misji Runcimana, a elementy
radykalniejsze, do ktrych zaliczam i generafeldmarszaka Gringa, uwaaj,
e bez uycia siy sprawa nie moe by zaatwiona. Jeeli rzeczywicie Bene
odrzuca danie co do Staatsvolku" i autonomii terytorialnej, to porozumienie

wydaje si wicej ni wtpliwe, chyba e Anglia postawi Czechosowacj przed
alternatyw, albo przyjcia postulatw niemieckich, albo wycofania si Anglii i
pozostawienia Czechosowacji sam na sam z Rzesz. Mona si zatem liczy z
momentem, w ktrym zaistnieje kryzys. Kanclerz Hitler, jak syszaem znowu z
kilku dobrych rde, podkrela na zewntrz, i dla sprawy sudeckiej wojny
robi nie bdzie. To stanowisko kanclerza odpowiada zreszt szerokiej opinii
niemieckiej poza fanatycznymi odamami partii i modzie ktra z
niepokojem ledzi mono powika midzynarodowych wojennych.
Informacje takie dochodz do mnie z caego terenu. Niezawodnie u elementw
starszych reminiscencja przegranej wielkiej wojny, mimo najwietniejszych
przygotowa 1914 r., gra rol. Rwnomiernie jednak rozwija si gorczkowa
akcja w kierunku zabezpieczenia Rzeszy w razie konfliktu z zachodem, co
uwydatnia si w prowadzonych z najwyszym nakadem materiaowym i
ludzkim fortyfikacji.
Pragnbym tutaj zwrci uwag na bardzo intensywne ostatnio kontakty sfer
wojskowych woskich i niemieckich; przypomn tylko ostatni wizyt szefa
sztabu italskiego, generaa Pariani, a obecn wizyt marszaka Balbo. Poza
wspomnianym wyej wypowiedzeniem si Gringa na temat ewentualnego
szachowania Francji przez Wochy w razie konfliktu niemiecko-czeskiego na
temat Sudetw, pozwalam sobie zwrci tutaj uwag na do charakterystyczny
ustp mowy marszaka Balbo, wygoszonej w odpowiedzi na przemwienie
Gringa w dniu 10 bm: Niemcy i Wochy pozostan niezwycione, jeli
prowadzon przez Mussoliniego i Hitlera swoj polityk wsplnie realizowa
bd". (Deutschland und Italien werden unbesiegbar bleiben, wenn sie, gefhrt
von Benito Mussolini und Adolf Hitler, ihre Politik gemeinsam vorfolgen")3.
a
Prawdopodobnie powinno by Sowakw.

1
Nard pastwowy.
2
Rozmowa odbya si 26 lipca 1938 r. Zob. Diariusz i teki Jana Szembeka (1935-1945), t.
IV, Londyn 1972, s. 235-236.
3
Druk: Jzef Chudek (oprac.), Wrzeniowy kryzys czechosowacki 1938 r. w raportach
ambasadora Lipskiego, Warszawa 1958 (na prawach rkopisu), s. 23-28; Dokumenty i
materiay z przedednia drugiej wojny wiatowej, t. I: Listopad 1937-1938, Warszawa 1949, s.
138-147; Dokumenty i materiay do historii stosunkw polsko-radzieckich, t. IV, Warszawa
1967, s. 404-405 (fragment); L. Gelberg (oprac.), Prawo midzynarodowe i historia
dyplomatyczna. Wybr dokumentw, t. II, Warszawa 1958, s. 466-469; Tumaczenie
angielskie Papers and Memoirs of Jzef Lipski, Ambassador of Poland. Diplomat in
Berlin, Edited by W. Jdrzejewicz, New York and London 1968, s. 375-379.
b b
142. 1938 sierpie 11, Pary. Telegram szyfrowy nr 69

J. ukasiewicza o rozmowie z G. Bonnetem o polityce Polski wobec
Czechosowacji i Francji
Orygina, maszynopis Pisudski Institute of America for Research in the Modern History
of Poland
Odwiedziem1 dzi ministra Bonneta, aby zaatwi definitywnie incydent z

Wili". Po przyjciu do wiadomoci moich informacji o przebiegu tego
incydentu, B[onnet] zgodzi si bardzo uprzejmie wycofa odpowied Quai
d'Orsay na moj not protestacyjn i zastpi j nowym pismem, w ktrym Quai
d'Orsay uzna win administracji portu Cherbourg i wyrazi al z powodu
incydentu.
W rozmowie dalszej, ktra trwaa koo godziny, B[onnet] skary si, e w
sprawie Czechosowacji jestemy tylko obserwatorem, a nie wsppracujemy z
Francj w ten sposb co Anglia. Podkreli mimochodem, i takie zaatwienie
sprawy Czechosowacji, ktre by oznaczao pocztek jej rozczonkowania i
konieczno zmiany jej roli midzynarodowej, byoby klsk dyplomatyczn
Francji, sukcesem Niemiec i w rezultacie znacznym wzrostem
niebezpieczestwa ekspansji niemieckiej w rodkowej, jak rwnie wschodniej
czci Europy. Zaznacza z naciskiem, e wzrost tego niebezpieczestwa bymy
pierwsi odczuli na naszej pnocno-zachodniej granicy i e pod tym wzgldem
nastroje berliskie nie pozostawiaj adnych wtpliwoci. Na potwierdzenie
tego poinformowa mnie, e w czasie pobytu dyrektora Alphanda w Berlinie dla
ukadw handlowych, Schacht mia w rozmowie z nim zaznaczy, i Francja i
Niemcy mogyby doskonale utrwali pokj i rwnowag si w Europie i e przy
ich zgodnej wsppracy mona by zaatwi zadowalajco spraw
Czechosowacji, a nastpnie przystpi do sprawy korytarza pomorskiego.
Podobne powiedzenia miay rzekomo miejsce wobec B[onneta] ze strony innych
niemieckich mw stanu.
W odpowiedzi mej wykazaem, e w sprawie Czechosowacji robimy
maximum tego, co jest moliwe, nie utrudniajc Anglii i Francji ich wysikw i
nie stawiajc naszych specjalnych da co do praw polskiej mniejszoci;
moglibymy najwyej dziwi si, e nie jest to oceniane waciwie przez Francj
i jej opini publiczn. Co do stosunkw z Niemcami stwierdziem, i stosunki te
s dobre i e mamy nadziej, e si bd pomylnie rozwijay, dodajc, e
oczywicie ani stosunkw z Niemcami, ani w ogle z nikim nie opieramy tylko
na pozytywnych wynikach naszej polityki, ale w szczeglnoci i na wasnej sile
i zdecydowaniu bronienia tego co do nas naley i naszych ywotnych interesw.
W formie przykadu wskazaem na przeniesienie przemysu wojennego do
wewntrz naszego terytorium i odcienia naszych zagranicznych obrotw
gospodarczych od zbyt wielkiego udziau w nich Niemiec. Wyraziem wreszcie
powane wtpliwoci, aby ktokolwiek z powanych mw stanu
wspczesnych Niemiec chcia si udzi nadziej, e w sprawach Polski mona

rozmawia z ktrymkolwiek z najwikszych nawet mocarstw. Wiedz oni
dobrze, e o sprawach polskich mona rozmawia tylko z Polsk, a o jej
sprawach terytorialnych tylko w drodze wojny.
Wracajc do spraw Europy rodkowej B[onnet] powiedzia z duym
naciskiem, i przed tym jeszcze, nim zosta ministrem spraw zagranicznych by
zdania, e Francja powinna oprze si na sojuszu z Polsk zarwno w swej
polityce rodkowo, jak i wschodnioeuropejskiej. Bezporednio zetknicia si z
polityk zagraniczn utrwalia go w tym przekonaniu i dzisiaj deniem jego
zdecydowanym jest doj do cakowitego porozumienia z Polsk, z tym, aby
wyeliminowa Rosj Sowieck jako partnera w polityce biecej, zachowujc z
ni tylko ten kontakt, ktry jest potrzebny dla przeciwdziaania zblieniu
sowiecko-niemieckiemu Sw tez B[onnet] referowa po wizycie angielskiej na
radzie ministrw i uzyska przychylny stosunek do niej. Pragnby B[onnet]
doj do tego, aby mc pozostawa ze mn w takim samym nieprzerwanym i
bliskim kontakcie, jak z ambasadorem angielskim.
Owiadczyem ze swej strony, e przybyem do Parya z nadziej, e bd
mg przyczyni si do wyjanienia i zacienienia naszych wzajemnych
stosunkw oraz zacienienia naszej wsppracy, e zatem na moj dobr wol i
chci B[onnet] i rzd francuski mog liczy. Sdz, i w chwili obecnej byoby
moe trudno mwi obszernie i oficjalnie o zagadnieniach, ktre nas cz i
dziel oraz o znacznej iloci zych tradycji i nieporozumie, ktre na naszych
stosunkach ci, gotw bybym natomiast odby prywatn i cile osobist
rozmow, w ktrej moglibymy zanalizowa nasze stosunki i skonfrontowa
opini o poszczeglnych zagadnieniach. B[onnet] zaproponowa mi, abym
odwiedzi go jutro w jego willi pod Paryem i abymy tam swobodnie sobie
porozmawiali. Zaproszenie to przyjem i mam zamiar skorzysta z okazji tej,
aby wskaza B[onnetowi] na szereg spraw, w ktrych stanowisko Francji
wypywa z innych zaoe, ni te, ktrymi B[onnet] chciaby powodowa si.
Mwic o konflikcie sowiecko-japoskim2 B[onnet] wyrazi przekonanie, i
postpowanie Rosji Sowieckiej wiadczyoby o tym, e si czuje silna,
jednoczenie jednak wyrazi nadziej, e tym razem jeszcze nie dojdzie do
wojny3.
1
Otrzymano 12 sierpnia o godz. 9.00.

29 lipca oddziay japoskie przekroczyy granic ZSRR w pobliu jeziora Chasan. W
wyniku zacitych walk, do 9 sierpnia Armia Czerwona wypara przeciwnika.
3
Jdrzejewicz, New York and London 1970, s. 119-121 (fragment).
2

z K. Kroft na temat manewrw wojskowych w III Rzeszy. Tajne
Wczoraj rozmawiaem z ministrem Kroft na temat sytuacji, a raczej

atmosfery stworzonej przez manewry niemieckie.
P. Krofta w dalszym cigu daje wyraz przekonaniu, e Rzesza nie chce
wojny. Przytacza na dowd tego szereg symptomw i wypowiedze. Obecne
manewry niemieckie maj niewtpliwie przede wszystkim cele wewntrznomilitarne. Chodzi o wyprbowanie aparatu, w skad ktrego wchodzi tym razem
i armia czynna, i rezerwa, i ludno cywilna. Trudno powiedzie, czy Rzesza ma
na oku take cele uboczne, np. zastraszenie pewnych ssiadw. By moe, e
niektrym czynnikom politycznym w Rzeszy byoby to na rk. Nie sdzi
jednak, by prace misji Runcimana miay by zakcone. Przyznaje, e nastroje w
prasie i opinii czeskiej staj si w ostatnich dniach dosy nerwowe i e
wpywaj na to cige nowe, tajemnicze terminy, ktre w ten czy w inny sposb
z Rzeszy podaj, np. 15 sierpnia, 15 wrzenia, 30 wrzenia. Jednake rzd
czechosowacki oraz sztab gwny oceniaj sytuacj spokojnie i jakich
specjalnych zarzdze poza tymi, ktre le w ramach wasnych moliwoci
wadz wojskowych, przedsibra nie zamierzaj. Zreszt niebawem
wprowadzona bdzie i tak trzyletnia suba wojskowa. Przy tym napiciu, jakie
istnieje w Sudetach i przy czstych, nawet krwawych porachunkach midzy
Niemcami rnych obozw (sic) nie jest oczywicie rzecz obojtn dla
Czechosowacji fakt istnienia przez szereg tygodni tak potnego potencjau
wojskowego po drugiej stronie granicy. W .tych warunkach zwiksza si
niebezpieczestwo, e zawsze moliwe incydenty z tej strony granicy mog z
tamtej znale gortsz ocen i spotgowan skonno reakcji.
Tyle minister Krofta. Stwierdzi trzeba, e zdenerwowanie opinii czeskiej
manewrami niemieckimi przybrao w ostatnich dniach due rozmiary, przy
czym prym w szerzeniu alarmujcych wieci i niepokojcych nastrojw dziery
prasa lewicowa, przede wszystkim niemiecko-ydowska1.
1
Kopia: AAN, Ambasada RP w Berlinie 18, k. 48-49. Raporty konsulw o manewrach

zob. AAN, Ambasada RP w Berlinie 1348.
144. 1938 sierpie 24, Berlin. Sprawozdanie z rozmowy J. Lipskiego z

H. Gringiem na temat stosunkw polsko-niemieckich i polityki wobec
Gring powrci do sprawy przesania do Warszawy ofiarowanego przeze

samochodu myliwskiego dla pana prezydenta RP. W jego imieniu adiutant
jego, kapitan Menthe, ktry pojedzie z szoferem do Warszawy, ofiaruje
samochd panu prezydentowi. Gring myla, e ta droga bdzie
odpowiedniejsza, ni pismo jego do pana prezydenta. Zaznaczy, e techniczn
stron zaatwia jego adiutantura w porozumieniu z Ambasad.
Gring stwierdzi, e wyda znowu zarzdzenia w zwizku z przelotami
samolotw niemieckich nad stref zakazan koo Helu. Sygnalizowany mu
przez Ambasad ostatni wypadek rozmowa Lubomirski - Dyr. Gritzbach w
dniu 22 sierpnia rb. jest przedmiotem ledztwa. Lotnik zostanie ukarany za
to, e naduy strefy. Natomiast moliwe jest, e nie zauway rakiet
wystrzelonych jako sygna ostrzegawczy.
Gring zaznaczy, i nie mia jeszcze sposobnoci rozmowy z admiraem
Horthy i jego otoczeniem, ktry przybywa dopiero dzi po poudniu do Berlina.
Chce stwierdzi, i rzd niemiecki wpywa na Budapeszt, by si ukada tak,
aby nie by zwizanym kolektywnie z pastwami Maej Ententy, lecz mc
uoy si oddzielnie z Belgradem i Bukaresztem, pomijajc Prag. Gring
nadmieni, e Stojadinovi na konferencji w Biedzie, o ile dobrze zrozumiaem,
szed po linii tych sugestii. W ten sposb zdaniem Gringa Wgry
miayby woln rk do dziaania, jak si wyrazi, w ostatnim stadium, przy
czym akcja ich wywizaaby si dopiero w kilka dni po Niemcach. Gring
okreli stanowisko Wgrw jako nieco mikkie (flau).
Nastpnie zacz si rozwodzi nad sytuacj w zwizku z zagadnieniem
czeskim. Wskaza, podobnie jak w poprzednich rozmowach, na tendencje,
panujce w sferach wojskowych czeskich, do wywoania konfliktu
midzynarodowego zbrojnego jako jedynego wyjcia z sytuacji. W razie
wygranej wojny sfery te licz, e zgnbiyby doszcztnie mniejszoci i
stworzyyby wielkoczeskie pastwo.
Przechodzc do analizowania sytuacji mocarstw zachodnich z punktu
widzenia moliwoci konfliktu zbrojnego midzynarodowego, Gring
zaznaczy, e Anglia dopiero w kocu 1939 roku bdzie dochodzia do stanu
uzbrojenia pod wzgldem awiacji, a zwaszcza obrony przeciwlotniczej.
Podkreli, e w dziale armii ldowej przedstawia ona tylko minimaln si.
Flot ma rzeczywicie potn, jednake jednostki nowe dopiero obecnie s w
budowie. Anglia bowiem a do wojny abisyskiej negliowaa zbrojenia. Poza
tym Anglia ma szereg kopotw, np. na Morzu rdziemnym, w Hiszpanii i na
Dalekim Wschodzie. Ze sw Gringa wynikao, e nie naley przecenia
rozpuszczanej przez propagand midzynarodow wersji o gotowoci Anglii do

wystpienia zbrojnego.
Analizujc w tym wietle moliwoci wystpienia Francji, 'Gring wskaza
na olbrzymie fortyfikacje, budowane na granicy zachodniej Niemiec, przy
ktrych pracuje obecnie okoo 400 000 ludzi. W przeciwiestwie do linii
Maginota, ktra jest bardzo gboka i przez to utrudniajca manewrowanie
jednostkami w niej skoncentrowanymi, Niemcy tworz system elastyczniejszy
przez budowanie caego szeregu linii obronnych. Co do awiacji francuskiej,
Gring zaznaczy, i wykazywaa ona due bardzo zaniedbania i dopiero
obecnie podjto starania dla podniesienia jej do odpowiedniego poziomu.
a
Przy tej sposobnoci wyranie podkreli, e w razie mobilizacji francuskiej
Mussolini rwnie zmobilizuje, co stronie francuskiej jest wiadomea.
Ukady Francji z Sowietami i Czechami zaczynaj by dla niej uciliwe.
Genera Yuillemin powiedzia mu, e ukad francusko-czeski gra tylko
poprzez Lig, gdyby stwierdzona zostaa niesprowokowana agresja ze strony
Niemiec. Gring odpowiedzia na to gen. Yuillemin, e jeli tak jest, to nigdy na
tym tle do wojny midzy Rzesz a Francj nie dojdzie, albowiem Niemcy nie
bd agresorami. Gring znamiennie powiedzia mi w tym miejscu, e przecie
albo Niemcy bd zaatakowane, albo te sprowokowane, np. w razie zaburze w
Sudetach.
Mwic dalej hipotetycznie o wojnie, Gring zaznaczy, e pewne nauki z
wojny wiatowej nie poszy na marne. Niemcy np. prawdopodobnie nie szyby
na ofensywne dziaanie, lecz usadawiajc si w fortyfikacjach, odpierayby
kosztowne dla ich przeciwnikw ataki.
Gring, powracajc do sprawy czeskiej, zaznaczy, e Anglicy cigle mwi,
i naley odczeka pewien czas, a wszystko si uoy. On zupenie nie jest tego
zdania, albowiem nie widzi, by wobec zoonego z tylu rnych narodowoci
tworu pastwowego Czesi mogli pj na rzeczywiste koncesje, np. gdyby dla
odcienia si od Polski udzielili jej wszystkich koncesji, to si rzeczy
musieliby te przenie je i na inne mniejszoci. Jest to zapewne sytuacja bez
wyjcia.
W odpowiedzi na te wywody stosownie do instrukcji zaznaczyem, e i my
nie wierzymy w utrzymanie si dzisiejszego tworu pastwowego czeskiego. Nie
widzimy rwnie zmiany w polityce czeskiej. Dodaem, e ostatnio czyniono
wysiki, by nas wcign do kombinacji antyniemieckich, jednake zostay te
prby stanowczo przez rzd polski odrzucone. Stwierdziem, e propaganda
midzynarodowa przedstawia polityk niemieck jako wysuwajc cigle nowe
dania, wywoujce konflikty. Polska dodaem w to nie wierzy. Gring
w tym punkcie ywo zareagowa, zaznaczajc, e rzeczywicie propaganda
wroga imputuje Niemcom zamiary nowych postulatw terytorialnych.
Przeszed tutaj na stosunki polsko-niemieckie, stwierdzajc, e rzd
niemiecki byby gotw wszystko uczyni, by takim bezpodstawnym
mniemaniom zada kam. Wspomnia o gotowoci przeduenia deklaracji z 26
stycznia 1934 r. np. o 25 lat. Wyjani podoe niemiecko-polskich stosunkw,

opierajcych si na decyzji Rzeszy uznawania stanu terytorialnego Polski, co do
pewnego stopnia zostao atwiej przyjte przez Niemcy, i terytoria, odstpione
Polsce, naleay do niej przed rozbiorami.
Przeszedszy do moich dalszych wywodw, powrciem do kwestii
wgierskiej. Podkreliem tradycyjn przyja polsko-wgiersk, okrelajc
Wgry jako element stabilizacji w Basenie Naddunajskim. Powoujc si na
uprzednio uyte przez Gringa sowa, i Wgry s troch flau", postawiem
pytanie, czy doszli ju oni wedug jego mniemania do samodzielnego
dziaania. Zaznaczyem, e wielk strat dla Wgier bya przedwczesna mier
Gombosa. Gring to potwierdzi, jak rwnie zdanie moje, e jeszcze mao
czuje si u mw stanu wgierskich zrozumienia dla zagadnie
narodowociowych (volkisch).
W dyskusji nad tym punktem wyoniy si wane wypowiedzenia Gringa.
Przede wszystkim zaznaczy on, i Niemcy nie maj porozumienia
sprecyzowanego z Wgrami w tej sprawie, tak jak nie maj go z Polsk. Niemcy
natomiast znaj zainteresowania wgierskie na terytorium Czechosowacji, tak
samo jak zainteresowania Polski. Licz, e w razie akcji, do ktrej Niemcy
przystpi by musiay, Wgry take wystpi. Niemcy bior na siebie
powstrzymanie Belgradu od wystpienia przeciwko Wgrom; tak samo licz na
to, e wpyw Warszawy bdzie analogicznie oddziaywa na Bukareszt, by tene
si nie ruszy. Byoby wysoce niewygodne, gdyby Wgry nie ruszyy, albowiem
w ten sposb siy czeskie mogyby si cofn na Sowacj. Oczywicie, e
Niemcy do Budapesztu ani do Warszawy o wspdziaanie wojskowe zwraca
si nie bd, ju choby z tego wzgldu, e byoby to niepowane wobec
przewagi Niemiec w stosunku do Czechosowacji. Natomiast Niemcy
rozumiej, e w takiej sytuacji Polska zajaby interesujcy j rejon. Mogoby w
praktyce zaj, aby oddziay polskie i niemieckie gdzie si spotkay.
W zwizku z tymi wywodami Gringa podkreliem, e Polsk wi
specjalnie bliskie stosunki ze Sowacj, wynikajce z pokrewiestwa rasy i
jzyka. Wizy s tym blisze, i nie mamy adnych pretensji do Sowacji.
Nadmieniem, e ewolucja narodu sowackiego posza wielkim krokiem
naprzd, zwaszcza w ostatnich latach, i dodaem, i jest rzecz konieczn, aby
Sowacja z tej lub innej strony, tzn. Czechw lub Wgrw, otrzymaa
autonomi.
Gring podkreli ywo, i jest to koniecznoci. Powiedzia przy tym, i
Niemcy s o tyle w szczliwym pooeniu, e te zagadnienia ich nie dotycz.
Natomiast jest to kwesti stosunkw midzy Warszaw a Budapesztem i
odpowiedniego wpywania Polski na Wgry. On sam uwaa, i Wgry powinny
da t wanie autonomi, ktrej Czesi jej odmwili.
Co do Rusi Przykarpackiej, w myl instrukcji podkreliem, e jest to punkt,
gdzie rozgrywaj si intrygi midzynarodowej polityki, zaznaczajc, e kraj ten
zosta odebrany Wgrom w tym wanie celu, aby stworzy dla Czechosowacji
dostp do Rosji.
Nastpnie przeszlimy jeszcze do stosunkw polsko-niemieckich.
Wykonaem tutaj instrukcj w stosunku do spraw gdaskich. Zaznaczyem, e
konstatujemy pewn dezorganizacj na terenie Wolnego Miasta, ktra utrudnia
prowadzenie biecych spraw. Powiedziaem, e o ile z For-sterem oglne
rozmowy dobrze wypady, to z drugiej strony Forster nie ma aparatu
wykonawczego. Greisera pochwaliem jako jednostk zrwnowaon.
Nadmieniem jednak, e nasz komisarz napotyka na trudnoci, e niektre
momenty znowu zaczynaj zatruwa atmosfer, co jest wykorzystywane przez
sfery niechtne dla zblienia polsko-niemieckiego. Gring skrztnie zanotowa
te uwagi.
Poniewa w trakcie rozmowy poruszy on luno kwesti ewentualnego
zaprzestania wywiadu, podkreliem w myl instrukcji, i naleaoby
powstrzymywa si obustronnie od wywierania na organizacje mniejszociowe
takich wpyww, ktre mog je powodowa do akcji politycznej. Gring
zrozumia moj myl tym bardziej, e luno zacytowaem mu spraw Deutsche
Vereinigung"1 w Bydgoszczy. Zanotowa sobie ten punkt.
Przy tej sposobnoci rozwodzi si mimochodem nad tym, czy nie byoby
najlepiej, aby mniejszo niemiecka z Polski powrcia do Niemiec i na odwrt.
Zacytowa fakt, e wobec braku si roboczych w Niemczech kaza on umoliwi
szeregowi czonkw mniejszoci niemieckich na lsku powrt do Rzeszy.
Wywoao to krzyk u lokalnych wadz niemieckich, ktre wystpiy przeciwko
osabianiu niemczyzny w Polsce. Na to odpowiedzia G[ring], i poniewa
granica jest uznana, ley tylko w interesie polsko-niemieckim, aby byo jak
najmniej mniejszoci po obu stronach.
Na zakoczenie rozmowy zapytaem Gringa, czy w pierwszej poowie
wrzenia bdzie w Berlinie, gdyby ewentualnie pan minister przejeda i chcia
go spotka. Gring zaznaczy, e bdzie obecny w dniach 6 i 7 wrzenia i byby
naturalnie bardzo rad z podobnego spotkania. Chciaby przy tej sposobnoci
pokaza Karinhall2.
a a
Deutsche Vereinigung" prowadzio propagand hitlerowsk wrd mniejszoci
niemieckiej w Polsce oraz organizowao szkolenie wojskowe modziey.
2
Druk: Jzef Chudek (oprac.), Wrzeniowy kryzys czechosowacki 1938 r. w raportach
ambasadora Lipskiego, Warszawa 1958 (na prawach rkopisu), s. 31-36; Sprawy
Midzynarodowe" 1958, nr 3, s. 81-85 (wyd. J. Chudek); Tumaczenie angielskie Papers
and Memoirs of Jzef Lipski, Ambassador of Poland. Diplomat in Berlin 1933-1939, Edited
by W. Jdrzejewicz, New York and London 1968, s. 382-386.
1
145. 1938 sierpie 24, Berlin. Uzupenienie do sprawozdania z

rozmowy J. Lipskiego z H. Gringiem na temat stosunkw polskoniemieckich i polityki wobec Czechosowacji. Najcilej tajne
W sprawozdaniu pominito nastpujce punkty:

1. na str. 7 w ustpie, w ktrym mowa o Sowacji, naley doda: Gring
wypowiedzia si w tym sensie, i rozumie, e w razie gdyby doszo do
zasadniczych zmian terytorialnych w Czechosowacji, jest zrozumiae, i Polska
miaaby wszelkie prawa da takiego ukadu, ktry by na dobre stabilizowa
sytuacj aw Basenie Naddunajskima.
2. Na temat stosunkw polsko-niemieckich Gring luno wspomnia, i s
ludzie w Niemczech, ktrzy twierdz, e Polska zmierza do zagarnicia Prus
Wschodnich. On sam w to nie wierzy, uwaajc, e Polska nie miaaby interesu
wchonicia wikszej iloci Niemcw. Sdzi on, e jeeli s uzasadnione
aspiracje Polski, to raczej w kierunku yznej Ukrainy. Gring sprostowa tutaj
twierdzenie, jakoby Niemcy zmierzay do opanowania Ukrainy.
3. Gring podkrela, jak bardzo byoby podane, gdyby nastpio pewne
zblienie wojskowych sfer Niemiec i Polski.
4. Gring stwierdzi, e po zaatwieniu sprawy czeskiej Rzesza pewnym
aktem w wielkim stylu wykaeb, e zostaa osignita definitywna stabilizacja;
a
rwnie i Polska z tego aktu bdzie miaa korzycia.
5. Przy samym poegnaniu Grnig wyrazi nadziej, e mamy przed sob
jeszcze troch spokojnego czasu.
a a
- Dopisano na maszynie.
Wykrelono sowa: rwnie Polsce.
1
Druk: J. Chudek (oprac.), Wrzeniowy kryzys czechosowacki 1938 r. w raportach
ambasadora Lipskiego, Warszawa 1958 (na prawach rkopisu), s. 37; Sprawy
Midzynarodowe" 1958 nr 3, s. 85-86 (wyd. J. Chudek); Tumaczenie angielskie Papers
b

lorda Runcimana z L. Wolffem na temat pooenia i postulatw mniejszoci
polskiej w Czechosowacji. Tajne
W dniu 25 bm. lord Runciman przyj posa Wolffa jako rzecznika

postulatw ludnoci polskiej.
Wizyta trwaa trzy kwadranse. Na wstpie pose Wolff owiadczy, e
zgasza si jako przedstawiciel grupy narodowociowej, ktra wprawdzie jest
najmniejsza, ale posiada szczeglne podstawy dla swoich alw i pretensji,

zarwno ze wzgldu na sposb jej inkorporacji, jak i ze wzgldu na szereg
specjalnych zobowiza, jakie podmiot inkorporujcy wobec niej w swoim
czasie powzi. Dalej, przedstawiwszy pokrtce przebieg dotychczasowych
wysikw reprezentowanej przez siebie ludnoci, stwierdzi, e ludno ta nie
wierzy ju w moliwo poprawy sytuacji, w ramach istniejcego porzdku
prawnego i dlatego domaga si penej autonomii, ktra dajc mono
samodzielnego regulowania odnonych dziedzin ycia, dawaaby tym samym
jedyne realne gwarancje poprawy losu.
Wrczajc memorandum przedstawiajce w oglnym zarysie sytuacj, pose
Wolff owiadczy na zakoczenie, e w obecnej fazie zaatwie grupa jego
domaga si w kadym razie maksimum uprawnie przewidywanego dla
jakiejkolwiek innej grupy i e, w razie jakiejkolwiek dyskryminacji, byaby
zmuszona swoj dotychczasow taktyk podda zasadniczej rewizji (formuka
zakoczeniowa memorandum).
Nastpnie lord Runciman prosi o krtkie streszczenie memorandum, co
pose Wolff uczyni.
Runciman interesowa si specjalnie sprawami kocielnymi oraz cyframi
dotyczcymi szkolnictwa.
Na zakoczenie Runciman podzikowa i owiadczy, e memorandum
oficjalnie przyjmuje, za Wolff owiadczy, e jego mocodawcy gotowi s
suy dalszymi materiaami (szczegami), w razie gdyby Runciman tego
potrzebowa.
147. 1938 sierpie 31, Londyn. Raport nr 1/WB-C/129
A. Jadewskiego relacjonujcy pogldy politykw brytyjskich na stosunki
czechosowacko-niemieckie. Tajne
Od znanego publicysty angielskiego, Vernona Bartletta, otrzymaem

informacje mogce rzuci dodatkowe wiato na wypadki ostatnich kilku dni.
Bartlett, jak twierdzi, rozmawia 29 i 30 sierpnia z sir Robertem Yansittartem, z
posem konserwatywnym Robert Boothby, posem czeskim Masarykiem i
jednym z czonkw ambasady brytyjskiej w Berlinie. Wedug Bartletta w cigu
ostatnich kilku tygodni wpyw sir Roberta Yansittarta na premiera Chamberlaina
znacznie wzrs.
Co do Yansittarta, jest on rzekomo owiany najczarniejszym pesymizmem.
Uwaa on wszelk akcj angielsk zmierzajc do powstrzymania Hitlera od
zbrojnego wystpienia przeciwko Czechosowacji za spnion, gdy, jak
twierdzi, zanim Anglia i Francja bd mogy si ruszy, Niemcy rozprawi si z
Czechami. Zdaniem Bartletta powzite zostay decyzje, e w razie nagej
potrzeby Sir Nevile Henderson podejmie niezwocznie dmarche w Berlinie,
aby ostrzec rzd niemiecki przed niebezpieczestwem akcji zbrojnej, ktra

mogaby doprowadzi do konfliktu europejskiego z udziaem Anglii. Na razie
przewayy wzgldy taktyczne i gabinet postanowi odczeka kilka dni, tj. do
czasu zajcia przez Henleina lub Hitlera stanowiska wobec ostatnich propozycji
czeskich (kantonizacji)1.
Pose Boothby, ktry wrci co dopiero z Pragi, podzieli si z Bartlettem
swymi wraeniami z rozmowy odbytej z premierem Chamberlainem
bezporednio po posiedzeniu gabinetu z 30 sierpnia. Premier, wedug tego
rda rozczarowa si zarwno co do Hitlera, jak i Mussoliniego. Co do
ostatniego uwaa, e po prostu zosta wyprowadzony w pole i przygotowany jest
na to, e umowa angielsko-woska przepadnie. Co do Hitlera doszed do
wniosku, e musi mu jasno powiedzie, co o nim myli (I must give him a piece
of my mind, I have to do some plain speaking) mia si rzekomo wyrazi.
Boothby wynis takie oglne wraenie, e premier w swej polityce
zagranicznej przeszed siln ewolucj w cigu ostatnich kilku tygodni i dzi
skonny jest przypuszcza, e adne porozumienie z Niemcami (ani z
Wochami), nie jest moliwe. W tej ewolucji premier rzekomo szed za lordem
Halifaxem, ktry (czciowo zapewne pod wpywem Foreign Office) przeszed
przez ni nieco wczeniej.
Do ciekawe wyjanienia da Bartlett co do powodw, dla ktrych
ambasador Henderson zosta wezwany do Londynu. Gwnym powodem miao
by rzekome niezadowolenie premiera ze sposobu w jaki Henderson wykonywa
instrukcje otrzymywane z Londynu. Rzekomo nie trzyma si ich cile, nad
niektrymi szczegami, do ktrych Londyn przywizywa znaczenie,
przechodzi do porzdku dziennego i w rezultacie nie zdoa wywrze takiego
wpywu na kierownictwo niemieckiej polityki, o jaki Londynowi chodzio.
Z rozmowy z Masarykiem, ktry, jak twierdzi Bartlett, jest jak zwykle
beztroskliwy, wynis on wraenie, e w obecnej sytuacji Czesi uwaaj si za
cz skadow oglnej rozgrywki mocarstw zachodnich z Niemcami i s
przekonani, e klska ich jest moliwa tylko w razie przegranej Anglii i Francji.
Chocia nie przywizuj do tych jego wywodw wikszej wagi, pozwalam
sobie jednak poda je do wiadomoci pana ministra, jako przykad ujmowania
obecnej sytuacji przez niektre koa londyskie.
1
30 sierpnia 1938 r. E. Bene przekaza K. Henleinowi tzw. trzeci plan rozwizania

kwestii narodowej w Czechosowacji.
148. 1938 sierpie 31, Praga. Telegram szyfrowy nr 86 K. Pape o

wynikach podry politykw wgierskich do Berlina
Wedug1 informacji Esterhzyego Kanya ma by bardzo zadowolony z

rezultatw podry do Berlina; mia otrzyma zapewnienie zaspokojenia
wszystkich terytorialnych aspiracji wgierskich w Czechosowacji nawet gdyby
Wgry pozostay neutralne w konflikcie2.
1
2
Otrzymano 1 wrzenia o godz. 9.00.

Nr GMS 2725.

przedstawieniu przez rzd czechosowacki trzeciego projektu rozwizania
problemw narodowych

Tak zwany trzeci projekt jest na razie tylko now ogln podstaw do
rokowa, zaofiarowan przez rzd czeskosowacki pod wpywem Runcimana.
Wymagaby niewtpliwie jeszcze dugich i mudnych rokowa. Chodzi jednak
o ofert przebudowania wewntrznej struktury pastwa, idc przynajmniej
deklaratoryjnie tak daleko, e wtpliwe jest, by j SdP mogo gadko odrzuci.
Teoretycznie moliwe jest zarwno uznanie jej za niewystarczajc, jak i za
wielki sukces germanizmu2.
1
2

Nr GMS 2738.

informujcy o treci trzeciego projektu rozwizania problemw
narodowych w Czechosowacji i reakcji Sudetendeutsche Partei. Tajne
Informacje1 SdP dla pana ministra.

Projekt Benea dorczony SdP skada si z dwch czci. Pierwsza zawiera
tak zwany program dorany, to jest proporcjonalno urzdnicz i budetow,
wycofanie andarmerii czeskiej, rwnouprawnienie jzykowe, poyczk 1/2
miliarda koron dla Sudetw, parytetow komisj dla kontroli wykonania. Druga
proponuje utworzenie komisji parytetowej dla opracowania nowego ustroju
pastwa w formie podziau na upy.
SdP nie przyjmuje wcale projektu za podstaw dalszych rokowa, ale

przerobi go w ten sposb, e wstawia w niego punkty karlovovarskie i odpowie
kontrprojektem. W kadym razie oznacza to moe punkt zwrotny w historii
dotychczasowych rokowa.
Bene powiedzia, e idzie na wszystko, byle mu nie narzucano formy
rozwiza. Doda, e o ile przez rozwizanie problematu sudeckiego uda si
doj do porozumienia z Rzesz Niemieck, gotw da Usn" paktowi
sowieckiemu.
Z najpoufniejszych wypowiedze SdP wnosz wreszcie, e Henlein uda si
do Hitlera na wyrane yczenie i nacisk Anglikw, by przedstawi mu daleko
idce propozycje porozumienia angielsko-niemieckiego, ktrego punktem
wyjcia ma by jak najrychlejsze uregulowanie problemu sudeckiego. SdP jest
samo za uyciem tej drogi bez precedensu2.
1

Nr GMS 2737. Inne dokumenty na ten temat zob. AAN, MSZ 5428, 5478, 5479, 5528,
5579; AAN, Ambasada RP w Berlinie 18.
2

K. Mycielskiego o rozmowach wgiersko-niemieckich w Berlinie
Csaky1 powiedzia mi, e Wgrzy wrcili z Niemiec zadowoleni z

wspaniaego przyjcia i z nawizania najszerszych kontaktw z kierowniczymi
czynnikami III Rzeszy Niemieckiej. S prawie zdziwieni taktem z jakim nie
wysuwano wobec nich da. Rozmowy polityczne nie wyszy poza gruntown
wymian przekona i ycze, gospodarcze byy oglnikowe. Wgrzy wrcili
przekonani, e celem rozgrywki niemiecko-czeskiej jest dla Berlina autonomia
Sudetw, jako etap do kontroli nad Czechosowacj. Stwierdzili niech do
aneksji obszarw etnicznie obcych. Niemniej koa polityczne Niemiec nie
mogyby zrezygnowa w razie poraki w tej rozgrywce i nie licz si z
moliwoci zbrojnej interwencji Anglii. Dla tych przyczyn C[saky] jest
przekonany o moliwoci zbrojnego ataku Niemiec na Czechosowacj.
Na wypadek zbrojnego konfliktu zalecano Wgrom zachowanie neutralnoci,
by nie wywoywa interwencji Jugosawii i Rumunii.
Otrzymuj listem szyfrowym: Berlin, Praga, Bukareszt2.
1
2

Nr GMS 2728.

rozmowie z K. Kroft w sprawie traktowania mniejszoci polskiej
Wobec1 wysunicia przez rzd czechosowacki w stosunku do SdP caego

szeregu projektw rozwizania problemu sudeckiego wskazaem w ostatniej
rozmowie z Kroft z dnia 31 sierpnia br. na konieczno rwnego traktowania
problemu narodowoci polskiej i uniknicia wszelkiej dyskryminacji. Jestem
zdania, e nadchodzi moment takieje rozmowy na tutejszym terenie z Hod i
prosz co do tego o aprobat pana ministra2.
1

Nr GMS 2743. U dou dokumentu odrczny dopisek: p. pose Pape by 4/9 u p.
ministra.
2
153. 1938 wrzesie 2, Praga. Telegram szyfrowy nr 91 K. Pape o jego

inicjatywie kontaktw przedstawicieli mniejszoci w Pradze
SdP1 w dalszym cigu podkrela konieczno utrzymania wsplnego frontu

narodowociowego i wsplnej akcji wobec rzdu. Spowodowaem
zorganizowanie orodka staego kontaktu przedstawicieli narodowoci polskiej,
niemieckiej i wgierskiej na terenie Pragi2.
1
2

Nr GMS 2749.
154. 1938 wrzesie 5, Praga. Raport nr 154(38) B. M. Noela dla

T. Peczyskiego o rozmowie z H.C.T. Strongem na temat moliwoci
pokojowego rozwizania konfliktu czechosowacko-niemieckiego
Melduj, e dnia 3 bm. rozmawiaem z attach wojskowym angielskim ppk.

Stronge. Tre rozmowy przedstawiam poniej:
1. Ppk Stronge jest przekonany, e opinia publiczna imperium brytyjskiego
zwrci si solidarnie przeciw Niemcom w razie zastosowania przez nich gwatu
w stosunku do Czechosowacji. Tym samym w razie konfliktu zbrojnego Anglia
stanie niewtpliwie po stronie Francji. Ppk. S[tronge] wyranie przy tym
podkreli, e nie rozchodzi si o uratowanie obszaru sudeckiego dla
Czechosowacji, lecz p stron moraln, a wic reakcj przeciw zaatwianiu
spraw midzynarodowych przy uyciu siy. Anglicy obawiaj si, e odnonie
powyszego cile sprecyzowanego stanowiska Wielkiej Brytanii Hitler jest

tendencyjnie mylnie orientowany przez swoich doradcw.
Ppk Stronge uwaa, e po pierwszych sukcesach operacyjnych na terenie
Czechosowacji ewentualna wojna skoczy si musi przegran Niemiec, tym
bardziej e stanowisko Wochw jako czynnych ich sprzymierzecw jest
wtpliwe.
2. W obecnej chwili istnieje nadzieja pokojowego zaatwienia sprawy
sudeckiej. Prezydent Bene wystpi pod wpywem lorda Runcimana z daleko
idcymi propozycjami. Bene musi jednak by ostrony i zostawiajc sobie
pewien luz do ewentualnych targw nie moe od razu wystpi ze wszystkimi
koncesjami.
Jeli do porozumienia dojdzie, to mimo pozorw staoci bdzie ono raczej
prowizoryczne. Dalszy rozwj wypadkw zalee bdzie z jednej strony od
dobrej woli Niemcw, z drugiej od tego jak w nowych warunkach Czesi uo
swj stosunek do mniejszoci. Poza kwestiami politycznymi rozchodzi si tu o
pomoc ekonomiczn dla Niemcw. Przemys w Sudetach, wedug opinii
rzeczoznawcw angielskich jest w bardzo cikiej sytuacji. Jeli rzd czeski
przyjdzie mu z pomoc szybk i skuteczn wwczas automatycznie stpi ostrze
propagandy niemieckiej. W tym kierunku id rady Anglii.
3. O koncesjach Pragi na rzecz mniejszoci polskiej wspomnia ppk Stronge
jedynie oglnikowo, twierdzc e nie wiadomo czy technicznie bdzie moliwe,
aby mniejszo polska uzyskaa wszystkie te przywileje co Niemcy.
Wydaje mi si, e z przedstawionej powyej opinii ppk. Stronge wycign
mona wnioski nastpujce:
Prestige Anglii zosta zaangaowany w doprowadzeniu misji Runcimana
do pozytywnego wyniku. W razie niepowodzenia Anglia liczy si z mobilizacj
opinii wikszoci pastw i narodw przeciw Niemcom.
Henlein wyjecha do Berchtesgaden pod wpywem misji angielskiej w
Pradze, ktra za jego porednictwem chciaa bezporednio przedstawi
Hitlerowi stanowisko Anglii.
W toku dalszych rokowa spodziewa si mona nowych ustpstw ze
strony rzdu czeskiego.
Ewentualne porozumienie nie bdzie zawierao dugotrwaych
zobowiza, lecz po prostu poddane zostanie prbie ycia.
Wzgldy techniczne stojce w zrozumieniu ppk. Stronge na
przeszkodzie w otrzymaniu przez mniejszo polsk rwnych przywilejw z
Niemcami tumacz sobie m.in. niechci Pragi do podziau kraju na mae
samodzielne obszary administracyjne.
155. 1938 wrzesie 7, Budapeszt. Raport nr 52/W/4/44 L. Orowskiego

o rozmowie z K. Kany o wnioskach wynikajcych z rozmw wgierskoniemieckich i polityce wobec Czechosowacji. cile tajne
Z okazji powrotu z urlopu odwiedziem wczoraj ministra Kany, ktry, jak

gdyby uprzedzajc moje ewentualne zapytania, spyta si jakie jest stanowisko
Polski w sprawie Czechosowacji. Korzystajc z tego odparem, e stosownie do
mego owiadczenia z dnia 21 lutego, stanowisko Polski, w znacznej mierze,
uzalenione bdzie od stanowiska Wgier i e sdz, i nadszed czas, by
powzi decyzj. Tutaj zakomunikowaem mu, e pan minister zamierza na 9tego przyby do Genewy i zapytaem si go, czy te tam si wybiera. P. Kanya
odpar, e dotychczas jeszcze nie by co do tego zdecydowany, e jednake
byaby to dobra okazja, by si rozmwi z panem ministrem i e wobec tego
przybdzie 11 lub 12 do Genewy, o ile nie stan mu na przeszkodzie jakie
nieprzewidziane wewntrzno-polityczne okolicznoci. Nadmieniam, e
poprzedniego dnia zaprosiem na obiad barona Apora, z ktrym miaem prawie
trzygodzinn rozmow. Apor powiedzia mi, e Kanya cigle si waha co do
wyjazdu do Genewy i dawa mi do zrozumienia, by go w delikatny sposb do
tego nakoni.
Rozmowa przesza nastpnie na temat wizyty wgierskiej w Niemczech.
Podczas swych, w oglnych zarysach trzymanych wynurze, p. Kanya
zaznaczy, e ju w zesz sobot wysa do Warszawy posa de Hory, by
poinformowa pana ministra o swych wraeniach z pobytu w Niemczech.
Na podstawie rozmw z pp. Kanya i Aporem, rysuje si nastpujcy oglny
obraz ich pogldw w zwizku z ostatni podr do Niemiec.
Wgrzy stwierdzili istnienie dwch prdw w sprawie Czechosowacji. Z
jednej strony armia i Wilhelmstrasse, z wyjtkiem Ribbentropa, reprezentuj
kierunek ostrony i przeciwny radykalnym rozwizaniom, ktre w chwili
obecnej mogyby wywoa wojn z drugiej za strony elementy partii, ktre
chc natychmiastowego rozwizania sprawy Sudetw, nawet przy uyciu siy.
Elementy te powouj si przy tym na Anschluss i militaryzacj Nadrenii, ktre
nie miayby miejsca, gdyby Hitler usucha by rad wyszych dowdcw
wojskowych i Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Stanowisko Hitlera nie jest
dotychczas wyjanione, jakkolwiek z niektrych jego odezwa si Wgrzy
sdz, i Hitler skania si na stron rzecznikw radykalnego rozwizania
sprawy. Nie powiedzia on jeszcze jednak ostatniego sowa i nie jest
wykluczone, e moe zmieni swoje stanowisko nawet w ostatniej chwili.
Charakterystyczne jest, e obaj moi rozmwcy mwili o Ribbentropie z
lekcewaeniem, jako o czowieku wskich horyzontw i niebezpiecznym. Na
moje zapytanie, czy Niemcy w sprawie czechosowackiej poszukuj partnerw,
odpowiedziano mi w sposb zupenie kategoryczny, i nie stawiano Wgrom
adnych da. Natomiast nieoficjalnie i przez czynniki nieodpowiedzialne

posuwano si dosy daleko. Czynniki wojskowe zalecay Wgrom jak najdalej
idc ostrono. Pomimo wielk wietno, znakomite uzbrojenie i
wywiczenie armii niemieckiej, Niemcy nie s w stanie dzisiaj z powodw
ekonomicznych, gwnie dla braku surowcw, przeprowadzi wiksz wojn.
Zdaniem Wgrw, Niemcy rozpoczynayby dzisiaj wojn w warunkach jakich
znalazy si podczas Wielkiej Wojny w r. 1917. Zarwno pose wgierski w
Paryu, jak i tamtejszy attach wojskowy, obaj majcy by bardzo wytrawnymi
obserwatorami, twierdz z ca stanowczoci, e Francja ju zdecydowaa si
na wojn w razie wkroczenia wojsk niemieckich do Sudetw. Oczywicie
pjdzie za ni Anglia, za Stany Zjednoczone postawi swe wielkie zasoby do
dyspozycji pastw demokratycznych, co Roosevelt wyranie zapowiedzia. Na
moj uwag, e trudno jest przypuszcza, by w 20 lat po Wielkiej Wojnie
rzucono znowu z powodu Niemcw sudeckich armi francusk na linie
Siegfrieda, obaj moi rozmwcy odpowiedzieli, e plany francusko-angielskie
wcale nie przewiduj zdobycia tej linii obronnej. Armia francuska bezpiecznie
zasoni si lini Maginota i caym swym ciarem pjdzie na Wochy, ktre
Anglicy zaatakuj od Morza rdziemnego. Jednoczenie bdzie
przeprowadzona blokada Niemiec, przy czym jedyne pozostae, powane rdo
surowcw Rosja Sowiecka nawet jeeli nie wmiesza si do wojny, bdzie
zamknita dla Niemiec. Poniewa dotychczas nie spotykaem si tutaj z
wysuwaniem tego rodzaju moliwoci, sdz, a nawet jestem przekonany, e
tego rodzaju obraz namalowany zosta Wgrom przez wojskowe czynniki
niemieckie, ktre zalecay stronie wgierskiej jak najdalej posunit ostrono,
by nie stworzy sytuacji mogcej wcign Niemcy do wojny. W rozmowie z
sekretarzem Mycielskim, dyrektor Gabinetu Ministra hr. Csaky powiedzia bez
ogrdek, e od Wgrw w Berlinie dano zachowania neutralnoci (raport z
dnia 17 sierpnia br. nr 52-a/W/40). Chcc sprawdzi t wiadomo, zagadnem
na ten temat zarwno Apora, jak i Kany. Apor pocztkowo w sposb
odruchowy powiedzia mi, e Niemcy wiedz przecie, e stanowisko Maej
Ententy jest zupenie niepewne, kiedy jednak wyraziem me zdziwienie, e
przecie w ten sposb mog zosta naraone na szwank interesy Wgier, Apor
zorientowawszy si, i neutralno" Wgier moe mie reperkusje w naszym
nastawieniu, zacz si wycofywa. Kanya za, z ktrym rozmawiaem nazajutrz
o drugiej po poudniu, z punktu zaprzeczy, twierdzc, i nikt od nich
neutralnoci nie da. Tym niemniej wydaje mi si, e jest tak, jak powiedzia
Csaky, z tym zastrzeeniem, e o neutralnoci Wgier mwiy zapewne jedynie
czynniki wojskowe. e idea taka niewtpliwie istnieje w niektrych koach,
wskazuje choby raport ambasadora Dugoszowskiego z dn. 4 lipca br. nr 3/42,
w ktrym mwi on e hr. Ciano twierdzi, i w interesie Woch, Jugosawii i
Niemiec ley, by zapewni sobie spokojne i wyczekujce stanowisko Wgier".
W rozmowie kilkakrotnie wskazywaem na fakt, e interesy Wgier mog by
zupenie pominite, wysuwajc rne znane ewentualnoci. Midzy innymi
powiedziaem, i tzw. kantonalne rozwizanie sprawy czechosowackiej jest

grone dla interesw wgierskich. Kantony niemieckie, ktre zawsze stanowi
bd powany blok, bd mogy kiedy w przyszoci, wyzyskawszy
odpowiednie okolicznoci, przyczy si do Niemiec. Kanton wgierski bdzie
wprawdzie mg uczyni to samo, tylko, e obejmie on niewielki skrawek
Sowacji, pomidzy Komarnem i Esztergomem, obejmujcy kilkaset tysicy
Wgrw, z ktrych wikszo pozostanie w innych kantonach sowackich, gdzie
bd w mniejszoci... P. Kanya odpowiedzia na to, e projekt kantonalny jest
dla Wgrw w ogle nie do przyjcia, e jednake Wgrzy znajduj si w
niezmiernie trudnej sytuacji i nie mog ryzykowa caej swej egzystencji.
Zastrzegajc si, i wypowiada tylko wasne przekonanie, powiedzia mi Kanya,
e w kadym razie, Wgry nie bd mogy nic zrobi bez zapewnienia sobie
neutralnoci Jugosawii. Uwaa to za minimum ostronoci. Sytuacja jest
napita i w kadej chwili moe doj do wybuchu chocia, powiedzia, z obu
stron jest te wiele bluffu, et les nazis sont des bluffeurs de tout premier
ordre"1.
Wywody te potwierdziy tylko moje zdanie, ktre miaem zaszczyt
wypowiedzie panu ministrowi przed sam wizyt regenta w Polsce, e Wgrzy
przy caych swych sympatiach proniemieckich, obawiaj si, by po raz drugi nie
znale si w obozie, ktry mgby przegra ewentualn wojn2.
1
A nazici s pierwszej wody specjalistami od bluffu.

Reprodukcja trzech stron: S. Stanisawska, Polska a Monachium, Warszawa 1957, s. 9294. Pierwsze informacje o rozmowie przesia L. Orowski telegramem szyfrowym nr 38 z dn.
6 wrzenia. AAN, MSZ 5478, k. 186.
2
156. 1938 wrzesie 7, Praga. Telefonogram szyfrowy nr 95 K. Pape o

deklaracji E. Benea, e rzd przyjmuje jako podstaw, do rozmw z
Sudetendeutsche Partei jej postulaty
Wczoraj1 Bene owiadczy SdP, e udao mu si skoni rzd czeskosowacki i koalicj do przyjcia postulatw SdP, jako podstaw do rokowa.
Rokowania przejmuje obecnie Hoda. SdP bada w tej chwili tak zwany czwarty
projekt2, ju jednak pewne, e spenia on 75% jej postulatw. Przyjmuje midzy
innymi pojcie terytorium narodowego, prawa narodowoci, udzia we
wadzach, cznie z najwyszymi, wycofanie policji. Rnice nie dotycz ju
punktw istotnych, jednak nieufno u SdP trwa. Przywizuje ona nadal wag
do popiechu i stawia 15 padziernika, to jest dzie pierwszego zjazdu partii,
jako termin na ktry problem musiaby by wyjaniony i zaatwiony, cznie ze
zmian konstytucji. Na jutro zwouje SdP inne narodowoci na wspln narad.
Dodaj, e nowe incydenty, o ktrych dzi wpyny wiadomoci3 mog

skomplikowa sytuacj. Poza tym kampania prasowa czeska na zachodzie
utrudnia SdP dalsze rokowania4.
1

Tzw. czwarty plan rozwizania kwestii narodowej w Czechosowacji uchwali rzd 5
wrzenia 1938 r.
3
7 wrzenia w Moravskiej Ostrame henleinowcy wywoali incydent, uzyskujc pretekst
dla przerwania rozmw z rzdem. 4 Nr GMS 2800.
2

A. Jadewskiego o nadziejach brytyjskich zwizanych z misj Runcimana
Wobec1 kontynuowania przez Runcimana rozmw z obydwu stronami ma

Foreign Office nadziej, e rokowania midzy przedstawicielami Sudetw a
rzdem czechosowackim bd niebawem wznowione.
Henderson, wedug Stranga nie mia dotychczas rozmowy z Hitlerem.
Otrzymuje; Warszawa, Praga2.
1
2

Nr GMS 2815.

przejciowym przerwaniu rozmw midzy rzdem Czechosowacji a
Zajcia w Morawskiej Ostrawie przerway, ale nie zerway negocjacji SdP z

rzdem. Rzd obieca ukara winnych, co zdaniem misji R[uncimana] powinno
pozwoli na podjcie rokowa moe ju jutro. Zdaniem Krofty SdP nie dopuci
jednak do ostatecznego porozumienia na temat podstawy rokowa przed
kocem zjazdu w Norymberdze. Co do tej podstawy utrzymuje si wraenie, e
rzd czechosowacki waciwie akceptowa znany Ministerstwu Spraw
Zagranicznych kontrprojekt SdP. Dlatego te pozytywny komunikat SdP i
wroga reakcja prasy w Rzeszy Niemieckiej stanowi dziwny kontrast. Po stronie
czeskiej zarysowuje si reakcja w formie ostrego protestu ministra kolei przeciw
naciskowi z Anglii na rzd czeskosowacki, a nade wszystko w postaci rezolucji
komunistw, skierowanej przeciw dalszym ustpstwom.1 Moe to by oznak
zaangaowania si Moskwy w toczc si rozgrywk.
Otrzymuje...* Berlin2.
* Wyraz nieczytelny.
1
Otrzymano 9 wrzenia o godz. 9.00. Telegram opniony z powodu zadania
czciowego powtrzenia, ktre nadesano 10 wrzenia o godz. 9.00.
2
Nr GMS 2820.
159. 1938 wrzesie 10, Bukareszt. Raport nr 52/R/78 R. Raczyskiego

na temat ewentualnoci przepuszczenia oddziaw radzieckich przez
terytorium Rumunii w wypadku ataku III Rzeszy na Czechosowacj.
Tajne
W odpowiedzi na polecenie sprecyzowania stanowiska Rumunii na wypadek

konfliktu o Czechosowacj, a w szczeglnoci co do ewentualnego
przepuszczania wojsk przez terytorium rumuskie, mam zaszczyt
zakomunikowa, e sprawy te poruszaem parokrotnie w ostatnich czasach,
otrzymujc stale zapewnienie w tonie stanowczym, co do decyzji sprzeciwienia
si wszelkimi rodkami przemarszowi wojsk rosyjskich.
W tej chwili nie ma w Bukareszcie nikogo z miarodajnych czynnikw, krl
bowiem wraz z Urdareanu poluje i wrci przypuszczalnie najwczeniej we
wtorek, za Comnen wraz z bliszymi i powaniejszymi urzdnikami tutejszego
MSZ wyjecha do Genewy. Nie wiem zreszt czy wyjazd na polowanie krla i
Urdareanu nie jest umylnym ukryciem si przed ciaem dyplomatycznym. Z
rozmw bowiem, jakie miaem w ostatnich czasach, wyczuwam w koach
tutejszych obaw przed wszelkim zajciem stanowiska i duy pesymizm co do
sytuacji. Kry tu stale mnstwo potek najbardziej fantastycznych. Przykadem
jaskrawym tego jest przybycie do Ambasady sekretarza Poselstwa
niemieckiego, do attache naszego p. Buka, by sprawdzi u nas wiadomo,
jakoby bytno Franassovici w Rumunii nie bya spowodowana chrztem
nowego statku rumuskiego Transylwanii" w Constanja, obstalowanego za
czasw jego ministrowania w komunikacji, a natomiast ju istniejcym
porozumieniem rumusko-sowieckim co do przepuszczenia wojsk sowieckich
do Czechosowacji i jakoby Rumuni budowali most pontonowy na Prucie dla
uatwienia przejcia tyche wojsk. Ot wiem od Franassovici z czasu, gdym go
widzia podczas mojej bytnoci w Warszawie, a zatem przed miesicem, e na
zaproszenie krla mia by na tej uroczystoci, ktra nota bene miaa si odby
przed kilku tygodniami, a przesunita zostaa na termin pniejszy z powodu
aoby krlowej. Za nasz attach wojskowy stwierdzi, e w tej chwili
rozpoczynaj si w dolinie Prutu manewry wojskowe i e w zwizku z nimi z
pewnoci maj miejsce wiczenia, poczone z budow pontonowego mostu.
Stwierdziem z ca pewnoci co nastpuje: pose francuski, Thierry, odby
przed samym wyjazdem Comnena rozmow z tym ostatnim, dajc od niego
sprecyzowania stanowiska Rumunii na wypadek konfliktu. Poza oglnikami, nie
uzyska adnej wyranej odpowiedzi. Charge d'affaires angielski mwi mi, e
bezporednio przed wyjazdem Comnena odby on z nim rozmow, e jednak

Comnen, wbrew swemu zwyczajowi zapity by na wszystkie guziki". Charg
d'affaires angielski wyczuwa, e Rumuni zupenie jeszcze nie wiedz, jakie
stanowisko zaj.
Taki punkt widzenia potwierdzaj i moje obserwacje. Faktem jest, e pewne
iloci samolotw sowieckich znw w ostatnich dniach przeleciay do
Czechosowacji ponad terytorium rumuskim i e drobne stosunkowo iloci
materiau wojennego w czeskich pocigach adowanych po stronie sowieckiej,
id do Czech w iloci 2 do 3 pocigw tygodniowo.
Skoro tylko uda mi si odby rozmow z ktrym z czynnikw
miarodajnych, natychmiast o treci rozmowy zaraportuj1.
1
Kopia; AAN, Ambasada RP w Berlinie 18, k. 60-61; reprodukcja: S. Stanisawska,

Polska a Monachium, Warszawa 1957, s. 132-133.
160. 1938 wrzesie 11, Warszawa. Telegram szyfrowy zawierajcy

instrukcj J. Becka dla J. ukasiewicza do rozmowy z G. Bonnetem na
temat sytuacji midzynarodowej Czechosowacji. Tajne
Receptus 741.
Prosz wobec Bonneta posugiwa si nastpujcymi! argumentami w ocenie
dzisiejszej sytuacji:
I. Sytuacja Czechosowacji jest istotnie bardzo za i bez gruntownej
przebudowy tego pastwa adne rozstrzygnicia kompromisowe nie maj szans.
W demokracj Czech nikt z ich ssiadw nie uwierzy, gdy pastwo to
prowadzi od 20 lat w rzeczywistoci brutaln polityk policyjn.
II. Wedug naszych informacji nic nie wskazuje, aeby celem Niemiec byo
wywoanie szerokiego konfliktu, natomiast ich stanowisko w sprawie Niemcw
sudeckich jest istotnie kategoryczne.
Decyzje le w rku samego kanclerza.
III. Interwencje w Berlinie naley, naszym zdaniem, traktowa ostronie,
gdy deklaracje o charakterze pogrek mog mie tylko odwrotny efekt.
IV. W caej Europie Wschodniej, a wic i w Polsce, zachowanie Sowietw
dy raczej do sprowokowania konfliktu, ni do pokojowego uoenia
stosunkw.
V. Obecnie, podobnie jak w maju i lipcu, poza moliwoci szczeglnie
gwatownych incydentw nie widzimy jeszcze bezporedniego zagroenia
wojennego.
1
Wydzia Szyfrw otrzyma tekst o godz. 18.45, wysa o godz. 21.00 do Parya za nr 83 i
do Londynu za nr 63.

T. Komarnickiego o rozmowie z lordem de la Warr o stosunku Polski do
Ligi Narodw oraz stanowisku Wielkiej Brytanii w wypadku ataku III
Rzeszy na Czechosowacj
Orygina, maszynopis AAN, MSZ 5430, k. 4.
Na1 yczenie lorda de la Warr odbyem z nim godzinn rozmow.

W[arr] pragn za mym porednictwem przekaza panu ministrowi message2
lorda Halifaxa, wyraajce yczenie pozostania Polski w Radzie Ligi Narodw.
Owiadczyem, e pan minister zastrzeg sobie ostateczn decyzj w tej sprawie.
Na moj uwag, e wszelkie wane sprawy polityczne s zaatwiane poza Rad
Ligi Narodw, W[arr] powiedzia, e nie uwaa za prawdopodobne, aby tego
rodzaju zagadnienia byy obecnie powierzane Radzie LN, e chodzi jednak o
zachowanie organu, ktry moe odegra rol przy przyszych przeksztaceniach
Ligi Narodw. Poza tym pena" kolaboracja z Wielk Brytani jest moliwa
tylko przy utrzymaniu naszej kolaboracji z Rad LN. Gdy mimochodem
podkreliem przeksztacanie si Rady LN w teren walk ideologicznych, W[arr]
ywo zaznaczy, e jak najwiksz obaw Wielkiej Brytanii jest, e po naszym
odejciu z Rady LN, charakter ideologiczny Ligi Narodw moe by silniej
zaakcentowany, co jest sprzeczne z tendencjami jego rzdu.
W sprawie Czechosowacji W[arr] zaznaczy, e rzd brytyjski nie cofnie si
przed wojn, o ile Hitler uyje przemocy. Na pytanie moje co byoby, gdyby
nastpio w Czechosowacji wewntrzne zaamanie si, W[arr] odpowiedzia, e
to by stworzyo zupenie now sytuacj; rzd brytyjski nie dopuszcza jedynie
metody gwatu przy rozwizywaniu zagadnie spornych. Od czasu abdykacji
Edwarda VIII3 nie byo rwnego podniecenia i rwnej jednomylnoci co do
tego w opinii angielskiej. Stanowisko W. Brytanii do polityki czeskiej byo
bardzo krytyczne, ale ostatnie propozycje czeskie zawieraj 90% ustpstw na
rzecz tezy sudeckiej.
Ocena mowy Hitlera4 przez lorda Halifaxa: sytuacja pozostaje dalej
nadzwyczaj powana, nie naley si da zachloroformowa".
Otrzymuje: Warszawa, Londyn5.
1

Owiadczenie.
3
Edward VIII abdykowa 10 grudnia 1936 r.
4
12 wrzenia 1938 r. A. Hitler wygosi przemwienie koczce Parteitag NSDAP w
Norymberdze. Materiay na ten temat zob. AAN, Ambasada RP w Berlinie 337.
5
Nr GMS 2874.
2

J. ukasiewicza o rozmowie z G. Bonnetem na temat groby ataku
III Rzeszy na Czechosowacj
Byem1 u ministra Bonneta. Zastaem go w stanie wyranego przygnbienia i

bezradnoci. Mow Hitlera ocenia jako niespodziewanie spokojn,
zbalansowan i dyplomatycznie bardzo zrczn. Ustp w stosunku do Francji
by bardzo dobry i zrobi due wraenie. B[onnet] sdzi, i mowa Hitlera
wskazuje na moliwo zadowolenia si na razie szerok autonomi Sudetw,
wewntrz Czechosowacji. Tym niemniej obecn sytuacj B[onnet] uwaa za
gron, oczekuje komplikacji w terenie i nie wie, jak im zapobiec. Wedug
informacji jego, bolszewizm pcha do wojny i prowadzi energiczn prac
prowokacyjn wrd Sudetw. Wojna europejska w obecnych warunkach
byaby absurdem i trzeba jej unikn za wszelk cen, tylko jak to zrobi.
B[onnet] jest pewien, e w razie zatargu Hitler nie ograniczy si do zajcia
Sudetw, ale zajmie Prag. Czesi bd musieli przyj kad propozycj, ktra
zagwarantuje im pokj. Po powiedzeniu tego wszystkiego B[onnet] podkrelajc
z naciskiem, i mwi do mnie nie jako do ambasadora, lecz jako do przyjaciela,
zapyta, jak mgbym mu da rad, czy sdzibym, e rozmowa z Berlinem
miaaby szans zapobieenia akcji czynnej ze strony Niemiec i wojnie, ktra by
musiaa przyj po niej, czy Berlin nie uchyliby si od mwienia o Sudetach z
Angli i Francj? Odpowiedziaem, e nie widz nic konkretnego, co
pozwolioby przypuszcza, e Hitler pjdzie do Pragi, a doktryna jego zdaje si
raczej to wyklucza. Przytoczyem ocen sytuacji, dan przez pana ministra
szyfrem nr 832. Na postawione mi pytanie nie daem odpowiedzi proponujc, i
zwrc si z nim do pana ministra. B[onnet] prosi, abym tego nie robi i bym
zakomunikowa tylko panu ministrowi, i rzd francuski ocenia sytuacj jako
gron i zastanawia si nad wszelkimi moliwymi sposobami uniknicia wojny.
Rozmowa pukownika Fydy w sztabie z generaem Gamelin, ktr mia dzi
rano, dowodzi wyranie, e od strony wojska nie tylko nie ma nacisku w
kierunku bardziej stanowczej postawy, ale jest rodzaj rezygnacji, wyraajcej
si w braniu pod uwag w rozmowie prywatnej ewentualnoci podziau
Czechosowacji3.
1

Zob. dok. nr 160.
3
Nr GMS 2875. Druk: J. Chudek (oprac.), Wrzeniowy kryzys czechosowacki 1938 r. w
raportach ambasadora ukasiewicza, Warszawa 1960 (na prawach rkopisu), s. 15-16;
Sprawy Midzynarodowe" 1958 nr 6, s. 70-71 (wyd. J. Chudek); Tumaczenie angielskie
Papers and Memoirs of Juliusz ukasiewicz, Ambassador of Poland. Diplomat in Paris 19361939, Edited by W. Jdrzejewicz, New York and London 1968, s. 125-126.
2

K. Pape o rozruchach w Sudetach
Gdyby1 nie ton i forma, mowa Hitlera wywoaaby tu raczej uczucie ulgi.
Jestem przekonany, e rzd wewntrznie zdecydowany jest na dalsze ustpstwa
w stosunku do tak zwanego projektu definitywnego. Nawet termin
samostanowienia nie jest a limine odrzucony, natomiast plebiscyt okrela rzd
nadal jako niemoliwo. Jednake wczorajsza mowa Hitlera wywoaa w
Sudetach stan wrzenia umysw, ktrego skutki id znacznie dalej, ni wersja
oficjalna. Jest okoo 8 zabitych, byy prby obsadzenia posterunkw policji,
urzdw pocztowych, kolei, zatrzymania pocigw. Sdz, e kierownictwo
SdP nie bardzo ju moe liczy na dyscyplin mas. Rzd twierdzi, e stanem
oblenia w 8 powiatach opanowa sytuacj. Zapowiedziane na dzi rokowania
z SdP nie zostay podjte2.
1
2

Nr GMS 2876.
164. 1938 wrzesie 13, Praga. Telefonogram K. Pape o konflikcie

midzy rzdem Czechosowacji a Sudetendeutsche Partei
Pose1 Frank zapyta telefonicznie z Eger2 premiera Hod, czy rzd

przyjmuje dania SdP. Premier odpowiedzia, e nie moe tej wagi spraw
pastwowych zaatwia telefonicznie i zaprosi posa Franka do przyjazdu do
Pragi. Pose Frank odmwi. Rada Ministrw obraduje nadal. Rada Ministrw
ma si po skoczeniu obrad uda do prezydenta Benea. Cae kierownictwo SdP
zebrao si w Eger. W Pradze nie ma nikogo. Organ stronnictwa Zeit" przesta
wychodzi. Tak samo Rundschau" i Sudetendeutsche Pressbriefe" (jest
pogoska, e obywatele niemieccy otrzymali rozkaz wyjazdu z Czechosowacji.
Pogoska w toku sprawdzania).
1
2
Otrzymano 13 wrzenia o godz. 23,45.

Cheb.
165. 1938 wrzesie 13, Londyn. Telegram szyfrowy nr 68a

E. Raczyskiego o rozmowie z lordem Halifaxem na temat stanowiska
Wielkiej Brytanii w konflikcie czechosowacko-niemieckim
Odwiedziem1 dzisiaj lorda Halifaxa.

Owiadczy mi z naciskiem i w sposb uroczysty, e istnieje obawa, e
Niemcy nie doceniaj stanowiska angielskiego. Jest tymczasem absolutnie
pewne, e o ile by Francja bya zmuszona do interwencji zbrojnej w obronie
Czechosowacji, Anglia stanie przy Francji. Taki wypadek miaby miejsce w
szczeglnoci, o ile by strona niemiecka zerwaa rokowania (obalia st
rokowa"), szukajc rozwizania w innej drodze. Wwczas liczyaby Anglia na
pomoc szeregu pastw europejskich, a take na pomoc Stanw Zjednoczonych,
choby nawet w pierwszym stadium przybraa ona form tylko yczliwej
neutralnoci. Powysza decyzja rzdu brytyjskiego nie zmienia jego denia do
rozwizania pokojowego, osignitego bez faktw dokonanych.
Wobec napronej sytuacji Halifax nie moe oznaczy, czy i kiedy zdoa
pojecha do Genewy; w kadym razie nie bdzie mg opuci Londynu w
biecym tygodniu.
Halifax pyta si mnie o nasz ocen sytuacji. Odpowiedziaem w myl
instrukcji pana ministra z dnia 11 bm. dla Parya2.
Sdz, e rzd brytyjski w wypadku pogbienia rokowa z Niemcami nie
przeciwstawi by si do ostatka nawet zmianom terytorialnym, majc moe na
myli po ich dokonaniu powrt do poruszonej tutaj niegdy koncepcji
neutralizacji Czech (?) [...], natomiast na wypadek forsowania przez Niemcy
rozwizania jednostronnego powzi ju w zasadzie decyzj wystpienia
zbrojnego.
Jakkolwiek ten wypadek jest wci jeszcze traktowany jako mao
prawdopodobny, jednak wiadomo powzitej przez rzd decyzji utrwala si w
tutejszym spoeczestwie, nie wywoujc, jak dotychczas, z adnej strony
przeciwnej reakcji.
Poruszaem take w rozmowie nasze stanowisko wobec angielskiego
projektu reformy paktu Ligi Narodw w myl instrukcji telegramu szyfrowego
nr 62.
Otrzymuje Warszawa, listem szyfrowym Berlin, Genewa, Pary, Rzym3.
1

3
raportach Ambasady RP w Londynie, Warszawa 1958 (na prawach rkopisu), s. 28-29.
2
166. 1938 wrzesie 14, Praga. Telefonogram K. Pape o uchwale

rzdu czechosowackiego otwierajcej moliwo wznowienia rozmw z
Orygina, maszynopis A A, MSZ 5479, k. 29
Wiadomo1 czeskosowackiej agencji prasowej:

Rada Ministrw zakoczya si uchwalajc:
I. nie przedsibra adnych specjalnych zarzdze (rozumie naley
wojskowych), wobec tego, e nie ma wiadomoci o takich e zarzdzeniach z
tamtej strony granicy.
II. zaproponowa SdP podjcie rokowa z tym, e rzd gotw jest cofn
szereg wydanych zarzdze, o ile SdP ze swej strony zagwarantuje utrzymanie
spokoju i porzdku.
Propozycja ta zostaa zakomunikowana SdP do Eger2. Odpowiedzi na razie
nie ma.
Oceniam jako zaatwienie o pozorach kompromisu, waciwie jednak
przyjcie istotnych postulatw SdP.
1
2

Cheb.

E. Raczyskiego o rozmowie z lordem Halrfaxem na temat moliwoci
pomocy ze strony Polski dla Wielkiej Brytanii w wypadku wojny. Tajne
Tylko1 dla pana ministra.

Refero telegram szyfrowy nr 682.
Halifax zapyta, czy pan minister mgby na jego prob interweniowa w
Berlinie, wzywajc do umiaru. Odpowiedziaem zniechcajco. Halifax
wwczas zapyta si mnie wrcz w sposb, ktry wyda mi si spontaniczny i
nieprzemylany, czy na wypadek wojny Anglia mogaby liczy na pomoc
Polski. Odpowiedziaem, e nie jestem powoany do dawania odpowiedzi na to
pytanie. Pozwalam sobie tylko wycznie w imieniu wasnym zwrci uwag
H[alifaxa] na kilka okolicznoci:
I. Kryzys Czech nie naley do tych, ktre by mogy budzi w Polsce gbok
i powszechn, przyjazn dla tego kraju reakcj;
II. Polska ma do Czechosowacji uzasadnione pretensje, ktrych nie
potrzebuje przypomina. Obok mniejszoci niemieckiej i wgierskiej istnieje
tam mniejszo polska, mniej liczna wprawdzie, ale gatunkowo cenna;
III. Czechosowacja, ktra oskrzydla Polsk od poudnia, jest zwizana

sojuszem z potencjalnym wrogiem naszym, Zwizkiem Sowieckim, ktrego rola
w obecnym konflikcie budzi musi powane zastrzeenia.
Nie wydaje mi si, by w tych warunkach Polska moga z lekkim sercem
angaowa si w konflikt, ktrego wybuch nam wszystkim zagraa. Zarazem
jednak pozwol sobie powoa si na wielokrotne wynurzenia pana ministra pod
adresem Wielkiej Brytanii i naszej wsppracy z tym krajem, ktra stanowi
jedn z podstaw naszej polityki. Zakoczyem, podkrelajc wag, ktr pan
minister przywizywa do spotkania si z H[alifaxem] w Genewie i do
pogbionej wymiany zda w dzisiejszych pynnych okolicznociach. H[alifax]
odpowiedzia, e i on przywizywa wielk wag do tego spotkania i dlatego
tym bardziej auje, e nie moe w tej chwili opuci Londynu3.
1
Otrzymano 14 wrzenia o godz. 9.00. Opnione z powodu mylnej sygnalizacji.

Zob. dok. nr 165.
3
Nr GMS 2882. Druk: J. Chudek (oprac.) Wrzeniowy kryzys czechosowacki w raportach
Ambasady RP w Londynie, Warszawa 1958 (na prawach rkopisu), s. 30-31; Dokumenty i
materiay do historii stosunkw polsko-radzieckich, t. VI, Warszawa 1967, s. 409.
2

T. Komarnickiego o rozmowie z N. Comnenem na temat stanowiska Polski i
Rumunii w wypadku ataku na Czechosowacj
Dzi1 poprosi mnie do siebie Comnen niezmiernie zaalarmowany sytuacj.

By pod wraeniem duszej rozmowy z krlem. Uwaa sytuacj za krytyczn,
pragnie zachowa tu ze mn ajak najcilejszya kontakt we wszystkich sprawach.
Na zapytanie jego, co zrobi Polska w razie ataku na Czechosowacj,
odpowiedziaem, e pytanie to naley skierowa do Warszawy, e mnie jednak
osobicie nie wydaje si zupenie, abymy przelewali krew polsk dla
podtrzymania integralnoci Czechosowacji.
C[omnen] odpowiedzia, e krl zapatruje si na pakt Maej Ententy
a
ortodoksyjniea, to znaczy, e dziaa on jedynie w wypadku napaci samych
Wgrw, e jednak wytwarza si sytuacja nieprzewidziana, gdyby z Wgrami
wspdziaay Niemcy. Najkategoryczniej dementuje wszystkie pogoski
prasowe. Zapewni, e Rumunia nic nie zrobi bez porozumienia z Polsk.
W nader dyskretnej formie ali si, e w cigu ostatnich 6 miesicy tak mao
by poinformowany o planach politycznych pana ministra, podkrelajc
jednoczenie pen kolaboracj midzy sztabami. Zostaje na razie w Genewie z
uwagi na znaczenie tutejszego terenu pod wzgldem informacyjnym.
Otrzymuje: Warszawa, Bukareszt2.
a a
1
2

Nr GMS 2887.

H. Malhomme'a o podou rozruchw w Sudetach
Z informacji1 zebranych dzisiaj wynika:

I. Z k kancelarii Rzeszy Niemieckiej dowiaduj si prywatnie, e
wczorajsza akcja w Sudetach zarzdzona zostaa przez samego kanclerza celem
wyprbowania reakcji mocarstw. Ocena kanclerza jeszcze niewiadoma, decyzja
ma podobno zapa najpniej do jutra wieczr.
II. W Auswartiges Amt po wczorajszym przygnbieniu widoczne pewne
odprenie. Mwiono mi, e oczekiwano wczoraj dymisji Weizsackera i
zastpienia go przez Woermana. Dzisiaj sytuacja Weizsackera wydaje si
wzmocniona.
Ewentualne zmiany personalne w dyplomacji i wojsku mog stanowi
wskazwk w kierunku, w jakim dojrzewa decyzja.
III. Henderson po dzisiejszej rozmowie z Weizsackerem zapatruje si-' na
sytuacj wyranie pesymistycznie.
IV. Ambasador woski jeszcze nie poinformowany ze strony niemieckiej o
zamiarach kanclerza.
V. Ambasada amerykaska wskazuje, i moe wypyn inicjatywa
ewentualnie ze strony Mussoliniego oddania zatargu konferencji czterech
mocarstw2.
1
2

Nr GMS 2890.

stanowisku Wioch wobec konfliktu czechosowacko-niemieckiego
W spoeczestwie1 i rzdzie woskim zachowano spokj pomimo

podniecenia w tutejszych sferach prasy zagranicznej.
Rzd woski po mowie Hitlera konsekwentnie uczyni krok naprzd
wypowiadajc si za autodecyzj", jednake unika uprzedzania faktw i omija
sowo plebiscyt".
W nastrojach sfer odpowiedzialnych punkt cikoci wydaje si przesuwa z
niechci do rozrostu Niemiec na denie do utrzymania pokoju. Std pochodzi
wyraniejsze zalecanie presji na Prag, jako najlepszego rozwizania sprawy,
chociaby kosztem oderwania czci Czechosowacji.
Dotychczas w korpusie oceniaj ogln sytuacj raczej optymistycznie2.

1
2

Nr GMS 2893.

H. Malhomme'a o podou rozruchw w Sudetach i moliwoci plebiscytu
Attolico1 porozumia si dzisiaj telefonicznie z Ribbentropem, ktry bawi w

Monachium.
Ribbentrop zapewnia go, i wczorajsza akcja sudecka powstaa
spontanicznie i polityce niemieckiej bya nie na rk.
Ribbentrop stwierdzi, e idea plebiscytu, zwaszcza we Francji, spotyka si z
coraz wikszym zrozumieniem.
A[ttolico] otrzyma, informacje z Rzymu, i Mussolini uwaa plebiscyt 23
jedyny rodek pokojowego rozwizania sytuacji2.
1
2

Nr GMS 2898.

K. Pape o rozmowie z. R. Toussaintem na temat moliwoci plebiscytu w
Czechosowacji, ewentualnoci wojny i zmian granicznych. Tajne
Tylko1 dla pana ministra.

SdP informuje, e rokowania na dotychczasowej podstawie nie zostan ju
podjte. Jedyn moliw w obecnej sytuacji paszczyzn rokowa byby
plebiscyt celem przyczenia si do Rzeszy Niemieckiej. SdP uwaa take misj
R[uncimana] za zakoczon i twierdzi, e najblisze 48 godzin bdzie
decydujce dla kwestii [pokj ] czy wojna. Niemiecki attach wojskowy
informuje, e Henlein wystpi z daniem plebiscytu i e wtpliwe, by rzd
czechosowacki na to si zgodzi. Wszystko zaley wedug niego teraz od
Anglii. Jeeli Anglia Czechw odstpi, bd musieli si zgodzi. W razie
odrzucenia plebiscytu przez rzd czechosowacki, wypadki w terenie bardzo
szybko prowadz do zbrojnej interwencji Rzeszy Niemieckiej na tutejszym
terenie, z ktr to ewentualnoci, jego zdaniem, trzeba bardzo powanie si
liczy. Niemcy nie bd na stae okupowa waciwych Czech, ktre jako 7
milionowe pastwo maj wszelkie warunki egzystencji. Na Sowaczynie winny
si zetkn granice Polski i Wgier. Dodaj od siebie, e rzd czechosowacki
koncepcj plebiscytu stanowczo odrzuca.
Incydenty w Sudetach przybray ju tu i wdzie charakter walki z policj i

wojskiem. Dzisiejsza noc zapowiada si krwawo. Celem SdP wykaza, e Czesi
nie panuj ju nad sytuacj. Wszelkie symptomy finishu. Niektre urzdy
centralne rozpoczy ju ewakuacj na Sowaczyzn. Prosz o instrukcj na
wypadek ewakuacji rzdu czechosowackiego.
Otrzymuje: Berlin, Budapeszt2.
1
2

Nr GMS 2899.

M. Mocickiego o stanowisku Belgii i Francji wobec konfliktu niemieckoczechosowackiego
Tutejsze1 Ministerstwo Spraw Zagranicznych ocenia mow do spokojnie.

Sdz, e sprecyzowaa ona sytuacj, nie zamyka drogi do pokojowego
zaatwienia. Podkrelaj rnice w akcentach skierowanych pod adresem Francji
i Anglii, to jest agodniejsze w stosunku do Francji.
Tutejsze Ministerstwo Spraw Zagranicznych miao otrzyma dzisiaj
wiadomo, e Quai d'Orsay postanowio nie broni Czechosowacji nawet w
razie niemieckiej interwencji, natomiast w tym wypadku wnie spraw do
Genewy w celu okrelenia napastnika.
Niemiecki charge d'affaires interpelowa dzisiaj Spaaka w sprawie
belgijskich zarzdze wojskowych na granicy niemieckiej. Spaak owiadczy, e
zarzdzenia odnosz si tak samo do granicy wschodniej, jak poudniowej.
Potwierdzam wiadomo zawart w ustpie pierwszym telegramu szyfrowego nr
222.
1
2

Nr GMS 2901.

J. ukasiewicza o francuskich nadziejach na pokojowe zaatwienie
konfliktu niemiecko-czechosowackiego
Na Quai dOrsay1 nastrj bez zmiany. Widz konieczno oddania Sudetw

Niemcom. Sdz, e Hitler nie ucieknie si do otwartej interwencji zbrojnej i
konstatuj, e dotychczas Henlein nie zada plebiscytu ani niczego, co by si
nie miecio w ramach konstytucji czeskiej. Majc nadziej na pokojowe
zaatwienie sprawy, nie znajduj tymczasem konkretnego sposobu realizacji.
Jest wyrane, e decyzje s w rku Londynu, i e jaka nowa inicjatywa moe

przyj tylko stamtd. Znaczna cz prasy rozwaa pozytywnie moliwo
plebiscytu. Nastrj w spoeczestwie spokojny i bardziej zdecydowany ni w
rzdzie, ktry stoi na stanowisku zachowania pokoju za wszelk cen. Na Quai
d'Orsay dementuj wiadomo o rzekomej demarche francusko-angielskiej w
Pradze, ponawiajcej gwarancj natychmiastowej pomocy Czechosowacji.
Otrzymuje: Warszawa, listem szyfrowym Londyn, Berlin2.
1

raportach ambasadora ukasiewicza. Warszawa 1960 (na prawach rkopisu), s. 17;
Tumaczenie angielskie Papers and Memoirs of Juliusz ukasiewicz, Ambassador of
Poland. Diplomat in Paris 1936-1939, Edited by W. Jdrzejewicz, New York and London
1970, s. 126 (na podstawie listu szyfrowego nr 12).
2
175. 1938 wrzesie 14, Praga. Raport nr 323a/C/9 Poselstwa RP o

wiadomociach prasowych na temat rozruchw w Sudetach
Wobec wprowadzenia bardzo ostrej cenzury oraz cichej umowy midzy

partiami koalicyjnymi zaprzestania wszelkich polemik partyjnych, caa prasa
dzisiejsza nosi absolutny ten sam charakter. Pisma SdP, tj. Die Zeit",
Rundschau" i Sudetendeutsche Korespondenz", przestay wychodzi, z jednej
strony jako protest przeciwko zarzdzeniom cenzury, z drugiej jako rezultat
opuszczenia Pragi przez funkcjonariuszw SdP.
Prasa czeska oraz Prager Tagblatt" stara si przede wszystkim uspokoi
opini publiczn. Wiksza cz artykuw wstpnych powicona jest rocznicy
mierci prezydenta Masaryka1 i w zwizku z tym zapewnieniom, e nard
czeski zdecydowany jest i w myl jego wskaza utrzymania zgodnego
wspycia oraz demokratycznego ustroju republiki czechosowackiej. Poza tym
caa prasa podaje oficjalny komunikat C[eskoslovenskej] T[iskovj] K[ancelae]
o poniedziakowych zajciach w Sudetach oraz postanowienia stanu
wyjtkowego. Bardzo obszernie podaje caa prasa dzisiejsza nieprzychylne
gosy prasy zagranicznej o mowie Hitlera oraz wszelkie pogoski o gotowoci
pastw sprzymierzonych przyjcia Czechosowacji na pomoc. Notowane s
rwnie gosy prasy angielskiej i amerykaskiej o dojciu rzdu
czechosowackiego do granicy ustpstw.
Prasa ostrzega publiczno przed gromadzeniem zapasw.
Mimo, e jak z powyszego wynika, caa prasa zajta jest sprawami
dotyczcymi konfliktu czesko-sudeckiego i jego ewentualnych konsekwencji,
podaje prasa na widocznym miejscu wiadomo o rozpisaniu wyborw do
Sejmu w Polsce. Oprcz oficjalnego komentarza P[olskiej] A[gencji]
T[elegraficznej] wikszo pism czeskich dodaje, e rozwizanie parlamentu

jest wyrazem chci zmiany rwnie polskiej polityki zagranicznej.
Na przykad Lidov Noviny", pisz, e prezydent Mocicki rozwizujc
Sejm2 zdawa sobie spraw z ryzyka, jakim byy w obecnej chwili nie
unormowane stosunki wewntrzne i zagadkowa polityka ministra Becka".
Prager Mittag" pisze, e rozwizanie Sejmu w obecnej chwili nie jest
przypadkowe. W godzinie zasadniczych rozstrzygni jeszcze w rnych
systemach politycznych, ktre dzi staraj si nie zajmowa w stosunku do
sytuacji midzynarodowej zdecydowanego stanowiska, pojawi si zasadnicze
rozamy". Prasky List" podaje, e wypadki w Polsce wiadcz, e Polska
wchodzi na drog sowiaskiej wsppracy"3.
1
Prezydent T. G. Masaryk zmar 14 wrzenia 1937 r.

Prezydent I. Mocicki rozwiza Sejm 13 wrzenia 1938 r.
3
2

rozmowie z G. Ciano na temat moliwoci oderwania Sudetw od
Czechosowacji
Orygina, maszynopis AAN, MSZ 5430, k. 21-22.
Ciano1, do ktrego zgosiem si, oceni sytuacj jako bardzo powan lecz
jeszcze nie beznadziejn i scharakteryzowa j nastpujco:
Obecnie chodzi o plebiscyt, ktry by mia na celu oderwanie Sudetw.
Wochy wypowiedziay si za nim z ca energi, celem dopomoenia
pastwom demokratycznym w zajciu rozsdnego stanowiska (nie robi przy
tym adnych aluzji do gotowoci Woch uczestniczenia w ewentualnej
konflagracji).
Klucz sytuacji ley w rkach Benea, ktry musi si zdecydowa na
amputacj ziem dla uratowania reszty ciaa. Wierzy, e Bene w kocu
przystanie na to.
Jedynym w chwili obecnej aparatem, ktry moe powiza zerwane midzy
Sudetami i Prag nici jest Runciman.
Ciano robi wraenie skupionego i nieco napitego oraz stara si
manifestowa kategoryczno tonu.
Podczas rozmowy zaznaczy, e widzi analogi w tej dziedzinie w interesach
i stanowisku Woch i Polski.
Bezporednio po mnie wszed do Ciano charg d'affaires angielski, jak mi
wyjani, celem otrzymania miarodajnej definicji sowa autodecyzja". Podug
niego, gdyby oznaczao plebiscyt i w konsekwencji oderwanie Sudetw musi
powiedzie ministrowi spraw zagranicznych, e w takim razie oznacza to wojn,
gdy Anglia nie zgodzi si na to.
Stwierdzi mi, e nie wierzy, aby w wypadku wojny Wochy wystpiy z

Niemcami i e moe tu chodzi o gr na wytrzymao nerww2.
1
2

Nr GMS 2907.

M. Arciszewskiego dla J. ukasiewicza w sprawie inspiracji ataku
prasowego na Polsk. Tajne
Prosz1 pana ambasadora o porednie zainspirowanie w ktrymkolwiek

organie prasowym artykuu atakujcego Polsk, ktrej negatywne stanowisko
wobec interwencji Sowietw w Europie rodkowej umoliwio Niemcom
przeprowadzenie caej akcji przeciwko Czechosowacji. W razie ukazania si
takiego artykuu prosz o podanie go ambasadorowi apskiemu.
1
Wydzia Szyfrw otrzyma tekst o godz. 14.15, wysta o godz. 19.00 za numerem 86.

J. Lipskiego z prob o instrukcje. Tajne
Ribbentrop1 w Berchtesgaden, jutro zapewne w Monachium, sobota Berlin.

Mam moliwo kontaktu telefonicznego. Gring chory w Karinhall.
Na wypadek koniecznoci prdkiego precyzowania naszego stanowiska w
zwizku z zamierzonymi plebiscytami prosz o instrukcj odwrotn, szczeglnie
w sprawie Rusi Przykarpackiej oraz w sprawie lansowanej koncepcji podziau
Sowaczyzny na dwa tereny: sowacki i wgierski2.
1

Nr GMS 2913. Druk: J. Chudek (oprac.), Wrzeniowy kryzys czechosowacki 1938 r. w.
raportach ambasadora Lipskiego, Warszawa 1958 (na prawach rkopisu), s. 33; Sprawy
Midzynarodowe" 1958, nr 5, s. 84-85 (wyd. J. Chudek).
2

do K. Pape w sprawie postulatu plebiscytu na lsku Cieszyskim. Tajne
W razie1 gdyby danie plebiscytu byo ju wyranie wysunite przez

Niemcw sudeckich prosz natychmiast spowodowa organizacje polskie do
demonstracyjnego wystpienia z analogicznym daniem, ktre zostanie poparte

przez Polsk.
1
Wydzia Szyfrw otrzyma tekst o godz. 14.45, przekaza o godz. 20.00 za nr 125.

J. Becka dla J. Lipskiego w sprawie stanowiska Polski na temat plebiscytu
na lsku Cieszyskim
Receptus1 tel. szyfr, nr 1152.

Naley wszelkimi rodkami i sposobami dy do wczenia plebiscytu na
lsku Cieszyskim do oglnego programu rozwizania sprawy
Czechosowacji. Do realizacji tego celu gotowi jestemy uy najostrzejszych
rodkw, nie cofajc si przed grob.
W sprawie innych zagadnie dostanie pan ambasador jeszcze dzi dodatkow
instrukcj, ktra z koniecznoci nie moe by tak kategoryczna.
Otrzymuje: Berlin, a Londyn, Pary, Rzym pierwszy ustp do wiadomoci i
wykorzystania3.
1
Wydzia Szyfrw otrzyma tekst o godz. 16.00, wysa o godz. 18.00 do Berlina za nr
116, Londynu za nr 65, Parya za nr 87 i do Rzymu za nr 73. O treci tej instrukcji oraz
nastpnej (dok. nr 182) zawiadomi M. Arciszewski 16 wrzenia Prag telegramem
szyfrowym nr 126 (Wydzia Szyfrw otrzyma tekst o godz. 21.00, wysa 17 wrzenia o
godz. 7.00). Zob. AAN, MSZ 5511, k. 21.
2
Zob. dok. nr 178.
3
ambasadora Lipskiego, Warszawa 1958 (na prawach rkopisu), s. 40.
181. 1938 wrzesie 15, Praga. Telefonogram K. Pape o rozruchach w

Sudetach
Sytuacja1 w rejonie Sudetw w cigu dnia doznaa ponownego zaostrzenia.

Rzd rozcign stan oblenia na dalszych 5 powiatw, co razem stanowi 16
powiatw. Nadchodz wiadomoci o dalszych walkach z policj i andarmeri.
Wedug zapewnie oficjalnych wojsko dotychczas nie jest uywane.
Rzd zamkn sesj sejmu. W tej chwili rzd debatuje nad kwesti
rozwizania partii SdP.
Niesprawdzona pogoska o aresztowaniu Henleina.
Za dwie godziny min. Papce bdzie mia dokadne informacje z terenu.
1
Otrzymano o godz. 20.05.

instrukcj J. Becka dla J. Lipskiego w sprawie stosunku Polski do
plebiscytu w Czechosowacji. Tajne
W uzupenieniu1 szyfru nr 1162 komunikuj, e wsplnie z Wgrami

popieramy generaln ide plebiscytu we wszystkich czciach Czechosowacji z
tym, e jest to teza oglna w przeciwstawieniu do formalnego dania,
okrelonego we wspomnianym szyfrze3.
1
Wydzia Szyfrw otrzyma tekst o godz. 20.30 i wysa do Berlina o godz. 21.20 za nr
117. W dniu 16 wrzenia ten sam tekst Wydzia Szyfrw otrzyma o godz. 15.35 i wysa o
godz. 17.00 do Londynu za nr 66, do Parya za nr 89 i do Rzymu za nr 74 (zob. AAN, MSZ
5511, k. 19).
2
Zob. dok. nr 180.
3
Odpis: AAN, MSZ 24, k. 10 (dla Polska i zagranica"). Druk: J. Chudek (oprac.),
Wrzeniowy kryzys czechosowacki 1938 r. w raportach ambasadora Lipskiego, Warszawa
1958 (na prawach rkopisu), s. 41.

J. Lipskiego o postulatach III Rzeszy wobec N. Chamberlaina dotyczcych
Czechosowacji
Z otoczenia1 Gringa dowiaduj si, e kanclerz ma zada od

Chamberlaina:
I. Zdjcia stanu wyjtkowego; II. cofnicia wojska i policji poza zwyk
norm; III. zasady plebiscytu. Chamberlain ma dzi wieczorem odlecie do
Parya.
Po linii Niemiec idzie, aby i inne mniejszoci cznie ze Sowakami
wystpiy zaraz o plebiscyt.
Dodatkowo podaj: Chamberlain pozostaje na jutro2.
1

Nr GMS 2919: Druk: J. Chudek (oprac.), Wrzeniowy kryzys czechosowacki 1938 r. w
Midzynarodowe" 1958, nr 5, s. 85 (wyd. J. Chudek).
2
184. 1938 wrzesie 15, Kiszyniw. Telegram szyfrowy nr 1 A. Ponceta

de Sandona o pogoskach na temat moliwoci przejcia przez terytorium
Rumunii oddziaw radzieckich na pomoc Czechosowacji
Szerz1 si pogoski, e przez Bessarabi pjd wojska sowieckie do

Czechosowacji prawdopodobnie przez Tigin i e rzd rumuski nie bdzie
przeszkadza. Tutejsze wadze nie wykazuj zaniepokojenia. Brak zarzdze
zapobiegawczych lub pogotowia. Ostatnio przerzucono podobno oddziay
artylerii i czogw z Regatu nad granic wgiersk. Wiadomoci z powanych
rde2.
1
2

Nr GMS 2920.

K. Pape o przewidywanej ewakuacji z Pragi urzdw centralnych

W razie wybuchu wojny czonkowie rzdu z maymi sztabami zostaj w
Pradze. Reszta urzdw centralnych ewakuuje si prawdopodobnie na
Sowaczyzn3.
1

Zob. dok. nr 172.
3
Nr GMS 2921.
2

czechosowackich reakcjach na spotkanie A. Hitlera z N. Chamberlainem
Rzd1 czeskosowacki przyj wiadomo o spotkaniu Chamberlain-Hitler2 z

mieszanymi uczuciami. Z jednej strony liczy na ponowne stanowcze
sformuowanie stanowiska Anglii na wypadek uycia siy przez Rzesz
Niemieck, z drugiej strony obawia si, e Czechosowacja zapaci koszty
ewentualnej ewolucji pokojowej. Rzdy francuski i angielski zostay
poinformowane dlaczego Praga odrzuca plebiscyt. Argumentacja mao
przekonywujca, na przykad trudnoci konstytucyjne i trudnoci delimitacji
terytorium plebiscytowego. Krofta powiedzia mi, e rzd ma dowody
zorganizowaniaa ostatnich rozruchw przez SdP i to z pomoc Rzeszy

Niemieckiej3.
a a
2
N. Chamberlain odwiedzi 15 wrzenia 1938 r. A. Hitlera w Berchtesgaden.
3
Nr GMS 2922.
1

J. Lipskiego o rozmowach z politykami niemieckimi. Tajne
Tre1 telegramw szyfrowych nr 116 i 1172 podaem do wiadomoci

Ribbentropa za porednictwem sekretarza stanu. Na zapytanie, czy nasze
stanowisko zostao podane do wiadomoci Londynu, odpowiedziaem
twierdzco.
Jutro godzina 11 rano rozmawiam z Gringiem. Wieczorem powracajcy z
Berchtesgaden sekretarz stanu poinformuje mnie o przebiegu rozmowy HitlerChamberlain.
Chamberlain pozostaje jutro, tj. 16 wrzenia3.
1
Na dokumencie bdna data nadania 16 wrzenia. Otrzymano 16 wrzenia o godz. 0.20.

Zob. dok. nr 180 i 182.
3
raportach ambasadora. Lipskiego, Warszawa 1958 (na prawach rkopisu), s. 43; Sprawy
2
188. 1938 wrzesie 15, Opole. Raport nr 50/C/31 J. Maczyskiego o

komentarzach prasy niemieckiej na temat manewrw wojskowych w Polsce
i polskiej polityki zagranicznej
Orygina, maszynopis AAN, Ambasada RP w Berlinie 18, k. 80
Na tle konfliktu czesko-niemieckiego lokalna prasa niemiecka z uwag ledzi

stanowisko Polski. Ostatnio ukazay si dwie notatki, ktre zarwno z uwagi na
fakt ich ukazania si, jak i na sposb nawietlania zasuguj na uwag.
Pierwsza z nich dotyczy manewrw polskich na Woyniu. Prasa podajc
oglnikowo samo zaoenie manewrw zaznacza te demonstracyjne manewry
maj by dowodem, e Polska jest w stanie powstrzyma przemarsz armii
sowieckiej w kierunku Czechosowacji".
Druga notatka ukazaa si w zwizku z rozwizaniem Sejmu i Senatu w
Polsce. Prasa podkrela, e fakt ten ni wpynie w niczym na zmian
dotychczasowej linii polskiej polityki zagranicznej. Jasne jest jednak, e
wszystkie zakusy angielskie i francuskie w kierunku na zmian stanowiska

Polski w sprawie Czechosowacji zawiody" koczy prasa.
189 1938 wrzesie 15, Bukareszt. Raport nr 52/R/79 R. Raczyskiego
informujcy o niechci politykw rumuskich zaangaowania si na rzecz
pomocy Czechosowacji. Tajne
Odbyem dzisiaj rozmow z zastpujcym bawicego w Genewie min.

Comnena, min. Cancicoyem. Zapewni mnie on, e polityka Rumunii na
wypadek konfliktu pjdzie niezmiennie po linii wyranego interesu narodowego
i zgodnie z obowizujcymi j traktatami i sojuszem i raz jeszcze upewni
mnie o decyzji krla nieprzepuszczenia wojsk sowieckich przez terytorium
rumuskie.
Na pytanie moje, na czym polegaa demarche posa francuskiego Thierry u
niego przed kilku dniami odpowiedzia mi o czym miaem ju skdind
informacje e pose Thierry interweniowa u niego w zwizku z wiadomoci
podan przez Agencj Stefani, wedug ktrej Comnen mia owiadczy w
rozmowie z jednym z dyplomatw, e Rumunia bezwarunkowo nie przepuci
wojsk sowieckich przez swoje terytorium. Na zakoczenie wedug Ag[encji]
Stefani mia on si bardzo krytycznie i niedwuznacznie wyrazi o polityce
ZSRR. Cancicov odmwi daniu zaprzeczenia tej wiadomoci, motywujc to
tym, e zdezawuowanie jej rwnoznaczne by byo z uznaniem moliwoci
przemarszu.
Stwierdzi za, e co do imputowanych Comnenowi sw krytyki w stosunku
do Sowietw, to protestowanie przeciw nim naley do Sowietw, za o ile mu
wiadomo Litwinw w rozmowie z Comnenem nawet o tym nie wspomnia.
Oglnie, cznie z lotem Chamberlaina do Hitlera, o ktrego motywach
tutejsze MSZ adnych informacji dotychczas nie posiada, Cancicoy wyrazi
przekonanie, e Chamberlain w adnym razie nie mg jecha, by Hitlerowi
grozi i e wiezie prawdopodobnie daleko idce ustpstwa. Stwierdzi, w
zwizku z tym, zmniejszenie nerwowoci i obaw o wybuch oglnej konflagracji,
co mu Comnen w dzi odbytej rozmowie telefonicznej z Genewy stwierdzi.
Na zakoczenie rozmowy motywowaem rozwizanie Izb u nas sytuacj
wewntrzno-polityczn w Polsce, stwierdzajc z ca stanowczoci, e kurs
polityki rzdu w odniesieniu do polityki zagranicznej nie ulegnie adnej
zmianie, ani nawet najmniejszemu odchyleniu w stosunku do dotychczasowej
linii. Byo to tym konieczniejsze, e w opinii tutejszej do powszechnie czy
si rozwizanie izb za zmian naszej polityki w odniesieniu do problemu
czeskiego i stanowiska wobec Niemiec.
Wczoraj pod przewodnictwem krla odbya si w Sinaia Rada Gabinetowa w
zwonym gronie ministrw, zwoana nagle dla zastanowienia si nad sytuacj.
Wedug poufnych wiadomoci, wymagajcych jednak sprawdzenia, miano

doj do wniosku, e Niemcy d do ostatecznego rozstrzygnicia sprawy
sudeckiej ju obecnie i e interwencja pastw zachodnich wydaje si by co
najmniej wtpliwa oraz e rwnie Sowiety nie wykazuj ochoty czynnego
wystpienia. Rzd rumuski w kadym razie nie ma zamiaru wplta si w
ewentualn wojn. Na Radzie Gabinetowej zastanawiano si nad szeregiem
technicznych posuni, wynikajcych z coraz bardziej gronej sytuacji i midzy
innymi uchwalono wprowadzenie kontroli wojskowej nad fabrykami,
pracujcymi dla obrony pastwa.
Z obowizku notuj plotk, podan mi przez jednego z b. ministrw, ktry
dzi rano przyby z Sinaia. Twierdzi on, e na Radzie Gabinetowej omawiano
take spraw ponownego powoania Titulesci na ministra spraw zagranicznych,
jakoby na skutek naciskw Francji i Anglii na krla, co krl jednake odrzuci
definitywnie. Cytuj t wiadomo, cho w ni osobicie zupenie nie wierz,
eby scharakteryzowa stopie nerwowoci, jaka tutaj panuje.
Czynione s te ze sfer rumuskich delikatne sugestie w stosunku do
czonkw Ambasady, co do koniecznoci zajcia przez Polsk Sowaczyzny, co
rozszerzyoby przez przeduenie granicy polsko-rumuskiej i przez drugie
poczenie kolejowe podstaw naszego wspycia. Podobn sugesti
wysun wobec mnie charg d'affaires jugosowiaski1.
1

nr E.II. W.297-7-C/59 W.T. Drymmera dla polskich przedstawicielstw
zagranicznych w sprawie inspirowania manifestacji emigrantw polskich
W miar dalszego zaostrzenia si sytuacji na terenie Czechosowacji prosz o

spowodowanie manifestowania przez Polakw na terenie solidarnoci z
rodakami na lsku za Olz w walce o nalene im prawa.
Prosz rwnie o spowodowanie aeby prasa polska na terenie
wykorzystywaa w najszerszym zakresie wiadomoci dotyczce Polakw w
Czechosowacji zamieszczane w prasie krajowej oraz w publikacjach Swiatpolu.
a
Zwaszcza za ewentualny postulat Polakw, dotyczcy plebiscytua1.
a a
Na tekcie dopisek Wolno wysa 16 wrzenia 1938 r." Wydzia Szyfrw otrzyma
tekst o godz. 12.45 i wysa o godz. 19.00 do Waszyngtonu za nr 38, do Berlina za nr 118, do
Parya za nr 88, do Bukaresztu za nr 79, do Brukseli za nr 26, do Hagi za nr 17, do Rio de
Janeiro za nr 26, do Buenos Aires za nr 35, do Belgradu za nr 49, do Budapesztu za nr 47, do
Tallina za nr 37, do Rygi za nr 46, do Kowna za nr 42 i do Ottawy (konsulat RP) za nr 7.
Dokumenty na temat organizacji i przebiegu manifestacji zob. AAN, MSZ 24, 5431, 10414,
1
10423, 10424, 10425, 10426, 10427, 10431, 10434, 10437; AAN; Ambasada RP w Berlinie
18, 19.

L. Orowskiego o akcji Wgier w kwestii mniejszoci wgierskiej w
Czechosowacji
Dzisiaj1 Kanya powiedzia mi, e przewiduje, i dojdzie do porozumienia

pomidzy Chamberlainem a Hitlerem na podstawie plebiscytu. Uwaa, e
wszystkie mniejszoci narodowe powinny najenergiczniej wysun takie
dania. K[anya] poufnie zakomunikowa mi, e przedsiwzite zostay kroki,
by spowodowa dywersj na terenach mniejszoci wgierskiej na wzr Sudetw
w razie pominicia mniejszoci wgierskiej. Kanya owiadczy dzisiaj posowi
angielskiemu, e Wgrzy bd obstawa przy rwnym traktowaniu wszystkich
mniejszoci take w sprawie plebiscytu i ogldnie przestrzega przed
konsekwencjami nieuwzgldnienia tego dania. Prosi, by prasa polska
wszcza energiczn kampani za plebiscytem2.
1
2

Nr GMS 2925.

L. Orowskiego o wgierskich krokach wobec wzmocnienia ochrony
wojskowej granicy przez Czechosowacj
Csaky1 zakomunikowa mi poufnie, e wczoraj radca legacyjny

czechosowacki owiadczy, w tutejszym MSZ, e rzd czechosowacki
przedsibierze na granicy wgierskiej te same rodki wojskowe co w okresie 1220 maja. Rzd wgierski dzisiaj zoy protest2.
1
2

Nr GMS 2934.
193. 1938 wrzesie 16, Berlin. Telegram szyfrowy nr 118 J. Lipskiego

o rozmowie z H. Gringiem na temat postulatw wobec Czechosowacji
Zoyem1 Gringowi owiadczenie zawarte w telegramie szyfrowym nr 116

i 1172. Gring usilnie doradza wszelkimi rodkami domaga si plebiscytu ze
strony Polski i Wgier, aby sprawa nie ograniczya si do Sudetw. Uwaa za

bardzo podane, aby Sowacy postawili danie plebiscytu poparte przez
Polsk i Wgry. Kanclerz mia postawi Chamberlainowi danie plebiscytu, z
zaznaczeniem, e w razie przewlekania zmuszony bdzie zagarn Sudety.
Chamberlain wzi spraw do decyzji Gabinetu. Przewidziane ponowne
spotkanie Chamberlaina w pnocnych Niemczech w przyszych dniach.
Otrzymuje: Warszawa, Londyn, Pary, Rzym3.
1

Zob. dok. nr 180 i 182.
3
2

L. Orowskiego informujcy o zarzdzeniach wgierskich na granicy z
Czechosowacj
Dzi1 w nocy Wgrzy przedsiwzili pewne wojskowe rodki ostronoci na

granicy czechosowackiej. W zwizku z tym zaley rzdowi wgierskiemu na
niealarmowaniu Jugosawii, a przede wszystkim Rumunii. Rozwaa si
moliwo poinformowania rzdw rumuskiego i jugosowiaskiego, odnonie
do zarzdze, jako wywoanych posuniciami Czechosowacji na granicy
wgierskiej i nie wymierzonych przeciw adnemu z tych dwch pastw2.
1
2

Nr GMS 2936.

J. Lipskiego o moliwoci wkroczenia wojsk niemieckich do
Uprzedzajc1 raport, ktry wysyam dzi, zwracam uwag, e ewentualno

wkroczenia nadal istnieje i e co do moliwoci przeprowadzenia plebiscytu w
ogle panuj due wtpliwoci.
Prasa wieczorna podgrywa pod ewentualn akcj, wskazujc na potgujcy
si rozkad Czechosowacji2.
1


K. Pape o stanowisku M. Hody wobec projektu plebiscytu. Tajne
Hoda1 przyzna dzi jednemu z posw sprzymierzonych, e rzeczywicie

sprawa plebiscytu jest postawiona. Hitler powiedzia, wedug jego informacji,
Chamberlainowi, e gotw jest omwi caoksztat stosunkw angielskoniemieckich, ale problemat sudecki musi by przed tym zaatwiony. Hoda
gotw jest akceptowa policj midzynarodow w Sudetach, ale cigle jeszcze
mwi (zdaniem rozmwcy bez przekonania), e nie przyjmie plebiscytu. Poza
tym Hoda boi si bardzo reakcji opinii publicznej i nie wyklucza rewolucji
komunistycznej lub zamachu stanu lewicy. Na wypadek gdyby jednak doszo do
wojny, na czele rzdu stanie genera Syrovy2.
1
2

Nr GMS 2945.

E. Raczyskiego o rozmowie z lordem Halifaxem na temat polskich
postulatw wobec Czechosowacji. Tajne
Receptus1 telegram szyfrowy nr 65 (GMP.b.No)2

Instrukcj wykonaem dzisiaj o 3 po poudniu wobec lorda Halifaxa.
Przypomniaem dawny nasz postulat rwnego traktowania dla naszej
mniejszoci. Stwierdziem, e odnosi si on rwnie do plebiscytu, i e
nieuwzgldnienie go musiaoby wywoa powane zaostrzenie stosunkw
polsko-czeskich. Przypomniaem przy tej sposobnoci histori niedoszego
plebiscytu w tym okrgu.
Jedyn, niejako mimowoln, uwag H[alifaxa] byo, e nasze wystpienie
tumaczy opr Czechosowacji przeciw takiemu rozwizaniu". Owiadczy
poza tym, e przyjmuje dmarche do wiadomoci.
Doda, e o wyniku rozmowy premiera, ktry powraca dzi po poudniu, nie
ma dotd informacji.
Otrzymuje: Warszawa, Pary, Rzym, aBerlina3.
a a
Zob. dok. nr 180.

raportach Ambasady RP w Londynie, Warszawa 1958 (na prawach rkopisu), s. 32.
3

o rozmowie A. Hitlera z N. Chamberlainem

Auswartiges Amt powiadomio cileja, e Kanclerz w rozmowie z
Chamberlainem wysun postulat natychmiastowego zaatwienia sprawy
sudeckiej w ten czy inny sposb, stawiajc wyranie danie przyczenia
Sudetw do Rzeszy Niemieckiej.
Dalsze spotkanie Chamberlaina z Hitlerem przewiduje si prawdopodobnie
w poniedziaek w okolicach Kolonii.
a
Zapewne powinno by dzisiaj".

2
Zob. dok. nr 193.
3
1
199. 1938 wrzesie 16, Rzym. Telegram szyfrowy nr 54 A. Zawiszy

dementujcy pogoski o moliwoci spotkania A. Hitlera, B. Mussoliniego,
N. Chamberlaina oraz E. Daladiera
Podczas1 rozmw z okazji wykonywania dzisiejszej instrukcji telefonicznej

pana ministra Arciszewskiego, dyrektor gabinetu ministra spraw zagranicznych
nie potwierdzi rozpowszechnionej i rozdymanej wiadomoci Reutera o
rzekomo przygotowujcym si zjedzie Hitler Mussolini Chamberlain
Daladier, oraz wyrazi wtpliwo co do realnoci takiej myli2.
1
2

Nr GMS 2947.
200. 1938 wrzesie 16, Praga. Raport nr 7/C/23 K. Pape o stumieniu

rozruchw w Sudetach i wpywie wizyty N. Chamberlaina w III Rzeszy na
polityk rzdu Czechosowacji. Poufne
W zwizku z ostatnimi wypadkami sytuacja wewntrzna Czechosowacji

przedstawia si w chwili obecnej (dnia 16 wrzenia) nastpujco:
Rzd czechosowacki po ogoszeniu stanu wyjtkowego w 18 powiatach
zdaje si opanowa na tyle sytuacj, e wiksza rewolta zdaje si by znacznie
utrudniona. Mae sporadyczne zajcia oraz zamachy trwaj nadal na caym
obszarze Sudetw. Powiat Asch1 jest jedyny, gdzie czeskim organom
administracyjnym wadza si zupenie wymkna z rk i gdzie granica z Rzesz
praktycznie nie istnieje.
Rada Ministrw postanowia wczoraj utrzyma nadal stan wyjtkowy, a
spraw odezwy Henleina i ewentualnego jego zaaresztowania przekaza
prokuratorowi. Rwnoczenie zawieszono sesj parlamentu. Wedug konstytucji
w czasie przerwy midzy sesjami urzduje stay komitet parlamentu, ktry ma
wprawdzie uchwala wnioski rzdowe, ale nie ma inicjatywy ustawodawczej. W
onie rzdu s podobno podzielone zdania co do stanowiska, jakie naley zaj
wobec SdP, w zwizku z jej wystpieniem za oderwaniem Sudetw od
Czechosowacji. Jak dotd radykalniejsze skrzydo, dajce rozwizania partii i
aresztowania jej przywdcw nie zwyciyo. Opinia publiczna wywiera jednak
silny nacisk w tym kierunku i komunikat o oddaniu sprawy odezwy
prokuratorowi obliczony jest gwnie na uspokojenie spoeczestwa czeskiego.
Wrd rzdu panuje w zwizku z wizyt Chamberlaina nastrj pesymistyczny
poczony z pewn ulg, e widmo wojny znw zostao cho na par dni
odsunite. Wobec bardzo ostrej cenzury spoeczestwo czeskie nie jest
przygotowane na ewentualne dalsze ustpstwa, i wobec oficjalnych zapewnie o
dodatnich rezultatach stanu wyjtkowego nastrojone bardziej bojowo ni to byo
w ostatnich dniach.
Odezwa Henleina2 uniemoliwia w obecnej chwili rzdowi prby
nawizania kontaktu z SdP, czynione jeszcze do wczoraj, a wyjazd lorda
Runcimana przerwa te t drog kontaktu. W chwili obecnej rzd stara si wic
z jednej strony o utrzymanie spokoju na wewntrz, a z drugiej strony czyni
znaczne wysiki dyplomatyczne i propagandowe, by nie dopuci eby ze strony
Anglii lub Francji wysunita zostaa sprawa plebiscytu.
Odnosz jednak wraenie, e wizyta Chamberlaina tutejsze czynniki
miarodajne w pewnej mierze zdezorientowaa i e rzd nie bardzo sobie zdaje
spraw czy ma proponowa dalsze ustpstwa, czy te raczej i drog
nieustpliwoci i silnej rki w Sudetach, do czego pcha go coraz silniej
spoeczestwo czeskie.
Reasumujc wydaje si, e tak jak Francja nie ma ochoty prowadzi wojny o
Sudety, tak Niemcy chwilowo nie spiesz si z inwazj. Czesi wic czuj
zbliajce si niebezpieczestwo, e pokj zostanie uratowany ich kosztem.
Wielk niewiadom jest reakcja spoeczestwa i armii, przy czym nie wydaje si
wykluczony jaki coup de tete2 ze strony czeskiej, mogcy zupenie zmieni
sytuacj.
1
14 wrzenia 1938 r. K. Heniem owiadczy, e dalsze rokowania z rzdem

czechosowackim mog dotyczy tylko odstpienia ziem pogranicznych III Rzeszy.
2
Gupstwo.
201. 1938 wrzesie 16, Berlin. Raport nr N/52/31/38 J. Lipskiego

zawierajcy informacje o rozmowach N. Chamberlaina z A. Hitlerem oraz
o rozmowie J. Lipskiego z H. Gringiem. cile tajne
I. Powoujc si na mj telegram z dnia dzisiejszego1, podaj otrzymane

poprzez Auswartiges Amt informacje o rozmowie Hitler-Chamberlain, ktre s
cilejsze ni podane telegraficznie wiadomoci na skutek rozmowy z
Gringiem.
Rozmowa prowadzona bya w tonie szczerym i trwaa kilka godzin. Kanclerz
wysun postulat natychmiastowego zaatwienia sprawy sudeckiej w ten czy
inny sposb, stawiajc wyranie danie przyczenia Sudetw do Rzeszy. Da
do zrozumienia, e sytuacja wymaga natychmiastowej decyzji i e w razie
przewlekania nie cofnie si przed wczeniem przemoc Sudetw do Niemiec.
Chamberlain wzi te dania kanclerza dla znalezienia solucji, rezerwujc
decyzj Gabinetowi. Odlecia dzi do Londynu, gdzie miaa si odby o godz.
12 Rada Gabinetu i nastpnie konsultacja z rzdem francuskim. Dalsze
spotkania Chamberlaina z Hitlerem przewiduje si prawdopodobnie na przyszy
poniedziaek w okolicach Kolonii. Podczas tego spotkania ma by dyskutowany
sposb wykonania decyzji. Nastpny etap ma obejmowa rozmowy na tematy
angielsko-niemieckie.
Gring ocenia fakt przybycia Chamberlaina do Berchtesgaden jako ogromny
sukces osobisty Hitlera. Co do plebiscytu, to Gring jak i jego otoczenie zdaj
si mie wtpliwoci co do moliwoci odbycia si go. Wyczu mogem, i
generafeldmarszaek liczy si w dalszym cigu z ewentualnoci zajcia
Sudetw przez siy zbrojne niemieckie. Luno zaznaczy, i byoby dobrze,
abymy byli przygotowani na wszelk ewentualno.
II. Gring wyrazi obaw, by problem czeskosowacki nie zosta zaatwiony
obecnie tylko odnonie do Sudetw, co pozostawioby w tym rejonie rda
dalszych konfliktw na przyszo. Dlatego te usilnie on radzi, aby Polska
kategorycznie stawiaa danie plebiscytu w rejonie zamieszkaym przez
ludno polsk, dziaajc za pomoc wszelkich rodkw: prasy, agitacji itd. oraz
wystpie wobec mocarstw. To samo doradza on Wgrom. Zdaniem jego

Sowacja powinna postawi danie plebiscytu, poparte przez Polsk i Wgry.
Ma on przy tym wtpliwoci, czy Wgrzy dostatecznie szybko dziaaj w
dziedzinie koncesji autonomicznych. Rozumie konieczno wsplnej polskowgierskiej granicy, ktra jak si wyrazi spotykaaby si na Sowacji.
Byo widoczne, i Gringowi zaley na odczeniu Sowacji od reszty Czech,
aby mie w ten sposb uzalenione gospodarczo od Rzeszy pastwo czeskie.
W myl instrukcji pana ministra zakomunikowaem kategorycznie nasze
stanowisko w sprawie plebiscytu w Cieszynie oraz nasze i Wgier wsplne
dania plebiscytu w innych czciach Sowacji.
III. Zastanawiajc si nad decyzj Chamberlaina przyjazdu do
Berchtesgaden, Gring zaznaczy, i nastpia zmiana frontu w Paryu, co
pocigno za sob Londyn.
Poniewa w myl instrukcji pana ministra miaem postawi nasze
postulaty, zakomunikowaem cile poufnie Gringowi, i jeszcze w ostatnich
dniach ze strony angielskiej czyniono wobec nas zabiegi, ktre nie odniosy
skutku.
Nastpnie przeszedem do naszych spraw.
1. powoujc si na mow kanclerza Hitlera w Norymberdze, wysunem
koncepcj deklaracji w stosunkach polsko-niemieckich na wzr tej, ktra zostaa
wymieniona midzy Hitlerem a Mussolinim. Argumentw wysunitych przeze
mnie tutaj nie przytaczam. Zaznaczam, e Gring odnis si cakiem
pozytywnie do tej idei.
2. wysunem konieczno usunicia staych draliwoci na odcinku
gdaskim poprzez wyrane sprecyzowanie w formie pisemnej deklaracji
kanclerza z 5 listopada 1937, powtrzonej wobec pana ministra 14 stycznia
1938 r.2 Podkreliem, e sprecyzowanie zdaniem moim musiaoby i w
tym kierunku, aby interesy gospodarcze Polski w Wolnym Miecie byy tak
zagwarantowane, by handel Polski mg swobodnie si rozwija. Wysunem
tez, i Gdask nie jest produktem Traktatu Wersalskiego, lecz historii.
Gring rwnie i w tym punkcie odnis si pozytywnie, dodajc ze swej
strony, i nie widzi trudnoci w takim sformuowaniu, ktre by dawao Polsce
swobod w wykonywaniu handlu. Jego zdaniem porozumienie powinno si
opiera na dwch przesankach: Polska, jak to zostao stwierdzone, nie miesza
si do rozwoju ludnoci niemieckiej w Wolnym Miecie, z drugiej strony
Gdask musi si liczy z interesami i prawami gospodarczymi Polski, bez
ktrych on rozwija si nie moe. Gring wspomnia, i Rzesza Gdaskowi bez
Polski nie mogaby nigdy zapewni obrotw handlowych, ktre dzi posiada,
albowiem zaplecze dla Gdaska w najlepszym wypadku stanowi by mogy
Prusy Wschodnie, posiadajce swj port krlewiecki. W konkluzji doda, i
zaraz po zaatwieniu sprawy czeskiej powinnimy si wsplnie zabra,
ewentualnie z ekspertami gospodarczymi, do rozejrzenia spraw gospodarczych
Polski w Gdasku. Sdzi on, e nie powinno by trudnoci w znalezieniu

odpowiedniego wyjcia. Wspomniaem tutaj o sprawach np. celnych.
Rekapitulujc, powiedziaem, i rzd polski patrzy na stosunki polskoniemieckie na dalek met, e dla prowadzenia tej polityki jest konieczne
wytworzenie atmosfery zaufania, e widz to w trzech aktach:
1. deklaracji na wzr wosko-niemieckiej.
2. zdjcie draliwoci z zagadnie gdaskich w dziale gospodarczych
interesw Polski.
3. przeduenie deklaracji z 26 stycznia 1934 r.
Gring ze swej strony wspomnia o koniecznoci unikania zadranie w
dziedzinie mniejszoci, na co mu odpowiedziaem, i jestem przekonany, e po
tych trzech zaatwieniach draliwoci te u nas same z siebie zmalej. Gring
powrci tutaj jeszcze do idei ewentualnej wymiany mniejszoci, np. wycofanie
niektrych wacicieli ziemskich z Polski do Niemiec.
Generafeldmarszaek poruszy rwnie tutaj kwesti autostrady do Prus
Wschodnich.
IV. Co do ewentualnego spotkania pana ministra z Gringiem, to wobec
szybko postpujcych wypadkw zaznaczy on, i w razie naglcej potrzeby
moe by takie spotkanie mogo nastpi gdzie nad granic3.
1
Zob. dok. nr 193.

Zob. dok. nr 6.
3
ambasadora Lipskiego, Warszawa 1958 (na prawach rkopisu), s. 47-50; Tumaczenie
angielskie Papers and Memoirs of Jzef Lipski, Ambassador of Poland. Diplomat in Berlin
1933-1939, Edited by W. Jdrzejewicz, New York and London 1968, s. 402-405.
2
202. 1938 wrzesie 16, Pary. Raport nr 1-F/43 J. ukasiewicza

omawiajcy ewolucj stanowiska francuskiej opinii publicznej wobec
Czechosowacji od Anschlussu. Tajne
Wykonanie zobowiza sojuszniczych w stosunku do Czechosowacji

stano plastycznie jako realna konieczno przed opini francusk dopiero po
Anschlussie. Take dopiero od tej chwili problemat zaangaowania si Francji
w wojn w obronie Czechosowacji sta si zagadnieniem ywotnym dla mas
francuskich, ktre przy poprzednich przejawach ekspansji niemieckiej, jak np.
przy zajciu Nadrenii, nie zareagoway waciwie zupenie.
Polityczna opinia francuska zacza dopiero w tym okresie uwiadamia
sobie bardziej wyranie, czym waciwie jest Czechosowacja i jaki moe by
zasig zobowiza francuskich wobec niej. Do tej pory bowiem kraj ten by dla
tutejszych sfer politycznych, wyczajc nieliczn grupk specjalistw, dobrze
zorganizowan na mod zachodni demokracj, w ktrej zagadnienia
mniejszociowe odgryway co prawda pewn rol, lecz nie zasadnicz.

Czechosowacja bya gwnym filarem Maej Ententy, a w solidno tej
konstrukcji tak niedawno dopiero zaczto tu wtpi.
Wstrzs psychiczny wywoany przez Anschluss i okolicznoci, w jakich on
si odby, z punktu widzenia polityki francuskiej byy bardzo powane. Masy, o
ile w ogle sdzi mona o ich odruchach, zareagoway ywo na ten nowy
przejaw potgi niemieckiej. W sferach politycznych daa si odczu
natychmiastowa konieczno zadokumentowania, e o ile Francja nie wystpia
w obronie Austrii dlatego, e nie miaa w tym kierunku konkretnych
zobowiza, i dlatego, e inne pastwa bliej rzekomo zainteresowane (Wochy)
pozostay bierne, o tyle zagroona teraz z dwch stron Czechosowacja broniona
bdzie bez adnej wtpliwoci przez wszystkie siy Francji. Stanowisko to
zarysowao si natychmiast po Anschlussie w prasie do jednolicie, wkrtce
jednak zaczy si pojawia powane odchylenia i opinia rozbia si na dwie
gwne tendencje. Pierwsz z nich, przejawian pocztkowo wycznie przez
skrajn lewic, byo stanowisko cakowitego oporu przeciwko dalszym
poruszeniom niemieckim do ewentualnoci wojny wcznie. Koncepcja ta, ktra
wysza z k socjalistycznych i komunistycznych, zacza ogarnia parti
radykaln i niektre ugrupowania centrowe. Skrajnie odmienne stanowisko zaj
szereg osobistoci ze sfer centrowych i prawicowych z Flandinem i prof.
Barthelemym na czele. Teza Barthelemy'ego, e Francja prawnie nie jest
zobowizana do obrony Czechosowacji, w poczeniu z polityczn
argumentacj Flandina, i jedynym wyjciem z sytuacji jest porozumienie si z
Niemcami kosztem zainteresowa francuskich na wschodzie Europy, zrobia
szybko powane bardzo postpy. Najsilniejszy oddwik i najwicej
naladowcw znalazy pogldy Flandina w cigu kwietnia br. i w drugiej
poowie tego miesica mona byo sdzi nawet, i moe ona w opinii
francuskiej odnie stosunkowo atwe zwycistwo.
Formowanie si powyej wymienionych prdw i ich wzajemne cieranie si
charakterystyczne byo dla okresu, ktry w czasie uj mona z ca
dokadnoci od chwili dokonania Anschlussu do 21 maja.
Wypadki, jakie rozegray si we Francji tego dnia i w dniach t dat
okrelonych znane s dostatecznie panu ministrowi z poprzednich raportw,
abym tutaj do nich nie powraca. Faktem jest, i opinia francuska zostaa w tych
dniach raptownie zgalwanizowana, jednolicie wystpia w obronie
Czechosowacji i z uzyskanego w ten sposb pozornego zwycistwa wycigna
daleko idce konsekwencje. Jeli w cigu kilku dni z tak atwoci dokonaa si
dua przemiana w politycznej myli francuskiej na rzecz cakowitego poparcia
Czechosowacji, to przypisa to naley prawie wycznie stanowisku zajtemu
przez rzd i opini angielsk. Wraenie, e Anglia angauje si znacznie
bardziej ni si tego spodziewano po stronie Francji, przyczynio si do
natychmiastowego zniknicia z amw prasy propozycji pojednania z Niemcami
kosztem Czech. Sam Flandin w deklaracji z 22 czerwca jeszcze, wycofywa si
dosy raptownie z poprzednio zajmowanego stanowiska. Teza oporu przeciwko

naciskowi Niemiec odniosa wic w tym momencie cakowite zwycistwo, co
uzna naley za przejaw decydujcego wpywu, jaki Anglia wywiera na rzd i
opini francusk.
W tym momencie powiedzie mona, i zaczyna si okres drugi, znacznie
bardziej niejasny i skomplikowany, w ktrym amana linia ustosunkowania si
opinii politycznej i mas francuskich do sprawy czeskiej przechodzi zmienne
koleje. Jednoczenie na przeomie tych dwch okresw stao si rzecz prawie
zupenie jasn, e istot konfliktu przestaa by Czechosowacja. Pomimo
sympatii, jakimi kraj ten cieszy si we Francji, pomimo wietnie zmontowanej
od lat roboty propagandowej, licznych zwizkw osobistych jawnych i tajnych
(masoneria), widoczne si stawao, e Francja nie bdzie broni tego kraju z
pobudek czy to ideowych, czy nawet mniej lub wicej susznie ocenianych
materialnych' interesw, lecz, e obrona Czechosowacji staa si symbolem
prestiu francuskiego w Europie i walki, jak Francja wczeniej czy pniej
bdzie musiaa wyda wzrastajcej potdze niemieckiej.
Nastroje, ktre w ten sposb si wytworzyy, doszy do szczytowego punktu
w poowie lipca, tj. w momencie, kiedy premier Daladier wygosi najbardziej
kategoryczn deklaracj na rzecz Czechosowacji, jak mona byo sysze od
czasu Anschlussu z ust odpowiedzialnego ma stanu francuskiego. Przyjazd
angielskiej pary krlewskiej, uczucie definitywnego scementowania
porozumienia francusko-angielskiego, to wszystko utrzymao w wysokim
napiciu wiadomo siy Francji i moliwoci obrony jej pozycji europejskich.
Ta sytuacja umoliwia rwnie rzdowi znacznie energiczniejsze podejcie do
szeregu zagadnie natury wewntrznej. Jeli Daladier mg wysa przed
czasem i bez wyranego powodu na wakacje Izb Deputowanych i Senat, jeli
zdoby si na znane wystpienie w sprawie 40 godzinnego tygodnia pracy,
omieli si zaatwi przewleky konflikt w porcie marsylskim, ogaszajc
podporzdkowanie tego portu wadzom wojskowym, jeli mona byo ostatnio
powoa do wojska licznych rezerwistw i przerwa urlopy oficerw i onierzy,
to wszystko to dokonane by mogo tylko pod ktem gronej sytuacji
midzynarodowej i stanowczej pozycji zajmowanej w odniesieniu do
Czechosowacji.
Tym bardziej paradoksalne mogoby si wydawa odnowienie si tendencji
kompromisowych, ktre, aczkolwiek mniej uzewntrznione, do wyranie
zarysoway si od razu po ukonstytuowaniu misji Runcimana. Z t chwil
zaczyna si, jak si wydaje, pewnego rodzaju rozdwik pomidzy uczuciami
mas a istotnym stanowiskiem sfer politycznych.
Alarmistyczna propaganda o rozwijajcej si sile niemieckiej, wpajanie w
tum koniecznoci zaprzestania wszelkich wani wewntrznych z powodu
niebezpieczestwa wojennego, reklamowanie sojuszu z Angli nie mogy
pozosta w masach francuskich bez wraenia. Zaczy si budzi przysypane
przez lata agitacji pacyfistycznej instynkty dumy narodowej i w pewien
specyficzny sposb waciwego Francuzowi imperializmu. O tyle, o ile mona

wic zdawa sobie spraw z nastroju ulicy, wydaje si i tum francuski coraz
trudniej przyjmowa bdzie nowe objawy upadku prestiu swego kraju w
wiecie.
Misja Runcimana moga by wic w szerokich sferach spoeczestwa
rozumiana wycznie jako sposb honorowego zaatwiania sprawy czeskiej. W
koach politycznych natomiast odyy ponownie koncepcje, ktre z
rozumowaniem prestiowym niewiele maj wsplnego i ktrych utajonym
celem byo wyswobodzenie si z niewygodnych zobowiza w stosunku do
Czechosowacji. Przy bacznym obserwowaniu prasy francuskiej mona byo
wic zauway w cigu ostatnich tygodni powolne i wstydliwe jeszcze
nawracanie do tezy rezygnacji. W tym wypadku znowu uzewntrznienie
nastroju spowodowao posunicia angielskie, a mianowicie, artyku Times" z
dnia 8 bm.1
Od chwili pojawienia si tego artykuu, pomimo ogoszonych przez Foreign
Office zaprzecze, silnie bardzo zapanowao w Paryu uczucie, e jeli Anglia
rewiduje swoje stanowisko, to i Francja nie moe zachowa swej
bezkompromisowoci. Jeli chodzi o pras, to z wyjtkiem organw
komunistycznych i syndykalistycznych nie byo nawet prby, aby na to rzekomo
nowe stanowisko angielskie wpyn.
Okres wyczekiwania na kongres w Norymberdze, a nastpnie na decydujce
przemwienie kanclerza Hitlera, spotgowa oczywicie te nastroje.
Jednoczenie pojawiy si znowu argumenty, ktre w tak charakterystyczny
sposb zniky w okresie 21 maja. Znowu przytaczano w rozmowach i w prasie,
e Francja zmuszona by moe do prowadzenia wojny na trzech frontach, e
Wochy s niezbadane, jeli nie wrogie i e wobec tego trzeba zrobi wszystko,
aby unikn konfliktu.
W miar zbliania si terminu przemwienia Hitlera sfery polityczne
tutejsze, a za nimi prasa, objawiay coraz silniejsz nerwowo i coraz wicej
skonnoci do ustpstw na rzecz Niemiec. Reakcja na sam mow bya
wyjtkowo mikka i nawet, powiedzie mona, pozbawiona jakichkolwiek
akcentw mskoci, a w kadym razie znacznie sabsza ni angielska. aden
dziennik nie zdoby si na odpraw w stosunku do waciwie tak bardzo
nieprzyjemnego dla Francji i z punktu widzenia jej interesw szkodliwego
ujcia przez Hitlera sprawy Alzacji. Od chwili wygoszenia mowy kanclerza
teza ustpstw dla Niemiec, przybierajca formu zgody na plebiscyt w krajach
sudeckich, zrobia niesychanie szybkie postpy. Dzi, w chwili pisania tego
raportu, uwaa mona, e rzd francuski w zgodzie z nastrojami k
politycznych zrezygnowa nie tylko z jakiegokolwiek samodzielnego oporu
przeciwko daniom niemieckim, ale nawet z jakiejkolwiek w tej sprawie
inicjatywy dyplomatycznej. Natomiast wszystkie obserwacje wskazuj w
dalszym cigu, e w masach idea wojny zrobia due postpy, i e gdyby rzd
chcia si na to zdecydowa, mgby ogosi mobilizacj z zupen omal
pewnoci, e bdzie ona bez jakichkolwiek trudnoci wykonana. W ten sposb

raz jeszcze orodek decyzji przenis si do Londynu. Rzd francuski bdzie w
stanie wykona kad przychodzc stamtd sugesti, nawet najskrajniejsz.
Sdzi jednak mona dzi, e w razie wyjcia Francji bez honoru ze sprawy
czeskiej, spowodowa to powinno w uczuciach mas, a zatem i w wewntrznym
yciu Francji gbokie reperkusje, ktre w powany sposb wpynyby na
dalszy bieg wydarze2.
1
The Times" w artykule wstpnym sugerowa, e dyskusja nad zmian granic

Czechosowacji nie jest wykluczona.
2
Kopia: AAN, MSZ 3695, k. 126-129 (brak s. 5-7 raportu).

J. Becka dla Ambasad R.P. w Berlinie, Paryu, Rzymie i Londynie
okrelajc polskie postulaty w zwizku z przewidywanymi rozmowami na
temat Czechosowacji. Tajne
Podaj1 wytyczne do rozmw w obecnej sytuacji:

1. Wedle naszej oceny kompromisowe koncesje ze strony rzdu
czeskosowackiego mogy spowodowa odprenie o ile byyby powzite na
czas. W dzisiejszej sytuacji w obliczu gronych incydentw plebiscyty wrd
mniejszoci narodowych wydaj si ostatnim rodkiem pokojowym zaatwienia
problemu.
2. W tych warunkach naley popiera niemieck tez plebiscytu dodajc, e
analogiczne postpowanie na polskich terenach jest koniecznym warunkiem dla
zaatwienia sprawy. Rzd polski powstrzymywa dotychczas reakcj opinii
publicznej w tym kierunku, jednak w dzisiejszych warunkach jest to ju
niemoliwe*.
3. W razie pojawienia si powaniejszych projektw zwoania konferencji
midzynarodowej w sprawie Czechosowacji, prosz zdecydowanie stwierdza,
e konferencja bez udziau przynajmniej Polski jako pastwa majcego
najdusz granic z Czechosowacj oraz innych ssiadw Czechosowacji
byaby fikcj2.
* Jest oczywiste, e rwnolegle podtrzymujemy generaln tez zaatwienia sprawy
czeskiej w drodze plebiscytu.
1
Wydzia Szyfrw otrzyma o godz. 22.00, wysa 17 wrzenia o godz. 7.30 do Berlina za
nr 119, do Parya za nr 90, do Rzymu za nr 75, do Londynu za nr 67, do Belgradu za nr 50,
do Bukaresztu za nr 80, do Budapesztu za nr 48, do Pragi za nr 127 i do Genewy za nr 38.
2
Odpis: AAN, MSZ 24, k. 11 (dla Polska i Zagranica").

J. ukasiewicza o rozmowie z G. Bonnetem na temat postulatu plebiscytu w
powiatach Czechosowacji zamieszkanych przez mniejszo polsk
Poniewa1 dotychczasowe rozmowy w sprawie Czechosowacji odbyway si

wycznie pomidzy mn a Bonnetem zdecydowaem, i bdzie lepiej, jeli
spraw zastosowania plebiscytu do naszej mniejszoci porusz z nim w sposb
tymczasem nieoficjalny. Zastaem B[onneta] wyranie odpronego i penego
nadziei, e uniknicie wojny jest bardzo prawdopodobne. W trakcie rozmowy na
tematy biece powiedziaem B[onnetowi], i sdzc, e pojedzie dzi jeszcze
do Londynu, chciaem go zobaczy, aby przypomnie mu nasze stanowisko w
sprawie mniejszoci polskiej w Czechosowacji i gwarancji, ktre w tej
dziedzinie uzyskalimy i zwrci uwag na to, e gdyby do mniejszoci
niemieckiej zostaa zastosowana metoda konsultowania ludnoci, bdzie ona
musiaa by zastosowana rwnie do mniejszoci polskiej. Zwrciem uwag na
specjaln wano tej sprawy pod ktem widzenia przyszego ukadu stosunkw
w Europie rodkowej i potrzeby usunicia z dziedziny stosunkw polsko-czeskich kwestii, ktra zatruwaa je w przecigu ostatnich dwudziestu lat.
B[onnet] odpowiedzia, i niewtpliwie obietnice dane mniejszoci polskiej
zostan spenione, e jednak prosi, aby mie do niego zaufanie i w tej chwili tej
kwestii nie podnosi, aby nie uniemoliwia Anglii i Francji zaatwienia spraw
Sudetw i uzyskania potrzeby zgody Czech, ktra nie bdzie atwa.
Odpowiedziaem, e sprawa mniejszoci polskiej jest dla nas rwnie pilna jak
dla innych sprawa Sudetw, e opinia polska jest ju zaniepokojona, a prasa
domaga si zastosowania plebiscytu do lska Cieszyskiego, i e ja zanim
uczyni jeszcze demarche oficjaln, uwaam za swj obowizek zwrci uwag
jego na pilno i wano tego zagadnienia, oraz podkreli konieczno
pamitania o nim przy rozwaeniu spraw Czechosowacji zarwno w rzdzie
francuskim, jak przy rozmowach z Chamberlainem. B[onnet] powtrzy jeszcze
raz swe obiekcje i prob o niekomplikowanie sytuacji. Jasne jest, e rzd
francuski zrobi wszystko, aby uchyli si od utrudnienia sobie zaatwienia
sprawy Sudetw przez jednoczesne zajmowanie si spraw lska
Cieszyskiego. B[onnet] wspomnia midzy innymi, e sprawa 3 milionw
Niemcw jest dzi kwesti pokoju lub wojny, i e sprawy maej mniejszoci
polskiej nie mona w tej paszczynie traktowa. B[onnet] zdaje si
przewidywa tymczasem teoretycznie oddanie Sudetw Niemcom, cho
jednoczenie podkrela, e co do planu ostatecznego postpowania czeka na
propozycje angielskie. Moj dzisiejsz rozmow naley traktowa jako
przygotowanie terenu dla wystpienia z oficjalnym daniem plebiscytu, gdyby
w tym kierunku poszy najblisze angielsko-francuskie decyzje. Otrzymuje:
Warszawa, listem szyfrowym Berlin, Londyn, Rzym2.

Sprawy Midzynarodowe 1958, nr 6, s. 71-72 (wyd. J. Chudek); Tlumaczenie angielskie
Papers and Memoirs of Juliusz ukasiewicz, Ambassador of Poland Diplomat in Paris,
2

L. Orowskiego o postulatach Wgier i III Rzeszy wobec Czechosowacji
Wczoraj1 premier Imredy wezwa do siebie posa angielskiego i owiadczy

mu, e w razie dopuszczenia do dyskryminacji w stosunku do mniejszoci
wgierskiej w Czechosowacji rzd wgierski posunie si do ostatecznoci.
Dzisiaj owiadczy to samo posowi francuskiemu.
Wedug wiadomoci tutejszego Ministerstwa Spraw Zagranicznych Hitler
zada od Chamberlaina przyczenia Sudetw do Niemiec bez plebiscytu.
Jednoczenie Anglikom mwi, e gotw jest do wojny. Wgrzy sdz, e
ostatecznie jako ustpstwo przyjmie plebiscyt2.
1
2

Nr GMS 2952.

J. Lipskiego z informacjami o postulatach A. Hitlera wobec Czechosowacji
oraz o polskich krokach dyplomatycznych
Radca1 ambasady niemieckiej zakomunikowa mi wczoraj, e Hitler

owiadczy Chamberlainowi, i sprawa sudecka w sensie przyczenia do
Niemiec musi by zaatwiona w najkrtszym czasie tak lub taka.
Nasi ambasadorowie w Paryu, Londynie i Rzymie poczynili dmarche
popierajce zasad plebiscytu w ogle i dajce rozstrzygnicia sprawy lska
na tych samych zasadach co Sudety2b.
a
Po sowie: tak skrelono: a sposb zaatwienia jest do omwienia.

Po sowie: Sudety skrelono: Dzi zakomunikowaem ambasadorowi niemieckiemu, e
gotowi bylibymy zaatwi sprawy: amnestii w myl wniosku senatora Wiesnera (sprawa
egzaminw jzykowych do szk na Grnym lsku) oraz gimnazjum w ucku, o ile byaby
odpowiednia contre-partie ze strony niemieckiej. Skrelenia prawdopodobnie nastpiy przy
redagowaniu tekstu dla biuletynu Polska i Zagranica".
1
b

207. 1938 wrzesie 17, Warszawa. Telegram szyfrowy

M. Arciszewskiego do K. Pape o postulatach A. Hitlera wobec
Czechosowacji
Kanclerz1 Hitler wysun wobec Chamberlaina postulat natychmiastowego

zaatwienia sprawy sudeckiej w ten czy inny sposb, stawiajc wyranie danie
przyczenia Sudetw do Rzeszy. Da do zrozumienia, e sytuacja wymaga
natychmiastowej decyzji i e w razie przewlekania nie cofnie si przed
wczeniem przemoc Sudetw do Niemiec.
1
208. 1938 wrzesie 17, Berlin. Telegram szyfrowy nr 121 J. Lipskiego o

wynikach rozmw midzy A. Hitlerem a N. Chamberlainem
Ref. tel. szyf. nr 118 i 1201.

Dowiaduj2 si dodatkowo z relacji ambasadora woskiego, ktry rozmawia
z Hendersonem, e Chamberlain mia wobec Hitlera z ca szczeroci
owiadczy, i w razie ataku na Czechosowacj Anglia jest zdecydowana
wystpi zbrojnie. Hitler mia odpowiedzie, e jest na tak ewentualno
przygotowany. Chamberlain mia wyjecha przekonany o potrzebie
przeprowadzenia w Londynie postulatw kanclerza. Wobec przewidywanych
oporw w gabinecie mia zwrci si do krla o poparcie.
Licz si z tym, e ponowny przyjazd Chamberlaina moe ulec zwoce.
1
Zob. dok. nr 193 i 198.

3
2

o rozmowach dyplomatycznych na temat Czechosowacji
I. Gring1 zaprosi wczoraj do siebie posa wgierskiego i wpywa na niego

w kierunku aktywizacji da wgierskich.
II. W rozmowie z ambasadorem woskim poruszyem nasze tezy,
podkrelajc konieczno zaatwienia caoksztatu spraw narodowociowych w
Czechosowacji dla uzyskania definitywnej stabilizacji stosunkw w tym
regionie. Ambasador wykaza pene zrozumienie podkrelajc, e to idzie po
linii stanowiska zajtego przez Mussoliniego2.
1

Midzynarodowe", 1958, nr 5, s. 87 (wyd. J. Chudek); Tumaczenie angielskie Papers and
Memoirs of Jzef Lipski, Ambassador of Poland. Diplomat in Berlin 1933-1939, Edited by
W. Jdrzejewicz, New York and London 1968, s. 405.
2

rosncej woli oporu spoeczestwa czeskiego
Precyzuje1 si wraenie, e spoeczestwo czeskie zdecydowane jest raczej

na wojn, ni na plebiscyt. Nastroje w tym kierunku szybko wzrastaj, co jest
wykorzystywane przez komunistw. Konstatuj wzrost nastrojw
antyangielskich. Wzrasta rwnie wiara w siebie w zwizku ze stosunkowo
atwym zlikwidowaniem rozruchw w Sudetach i przywrceniem formalnego
porzdku.
Rzd nie informuje spoeczestwa o prawdziwej sytuacji dyplomatycznej,
raczej wzmacniajc jego wol oporu (owiadczenie wicepremiera2)3.
1

Wicepremierem by Rudolf Bechfine.
3
Nr GMS 2960.
2

wgierskim protecie przeciwko fortyfikowaniu granicy przez
Czechosowacj
Pose1 wgierski z polecenia swego rzdu zoy protest przeciw fortyfikacji

granicy czesko-wgierskiej2.
1
2

Nr GMS 2961.

Dugoszowskiego o rozmowie z G. Bastianinim na temat polskich
Wobec1 nieobecnoci Ciano zaznajomiem Bastianiniego z naszym

stanowiskiem w sprawie Czechosowacji podkrelajc, i zgodnie z dawnym
owiadczeniem pana ministra Polska pod adnym warunkiem nie zgodzi si by
kwestia mniejszoci polskiej zostaa rozstrzygnita inaczej ni sprawa
Niemcw. W nawiasie dodaem, e w Polsce z duym zadowoleniem przyjto
sowa Mussoliniego w tej sprawie.
Odrzek, e nasze stanowisko jest zupenie zrozumiae. Na jego zapytanie
poinformowaem go, e identyczne owiadczenie zoyli nasi przedstawiciele w
Londynie, Paryu i w Berlinie.
W odpowiedzi na moj argumentacj z powoaniem si na owiadczenie
Mussoliniego zoone panu ministrowi2, przyzna, e w razie jakiej konferencji
w sprawie Czechosowacji, udzia w niej Polski jest zrozumiay i konieczny3.
1

J. Beck przebywa we Woszech od 6 do 11 marca 1938 r.
3
Nr GMS 2963.
2

J. Szembeka dla L. Orowskiego w sprawie rozmw z politykami
wgierskimi na temat Sowacji. Tajne
Postawienie1 przez Wgrw sprawy plebiscytu bez zabezpieczenia przez nich

niepodzielnoci terytorialnej Sowacji, wzgldnie bez wsplnego porozumienia
si Wgrw ze Sowakami w tej sprawie, moe ostatecznie pchn Sowakw na

porozumienie z Prag. Bene czyni w tym kierunku energiczne wysiki.
Prosz t spraw poruszy z tamtejszym rzdem zaznaczajc, i uwaamy
niezwoczne zacienienie kontaktw wgiersko-sowackich za niezbdne.
Otrzymuje Budapeszt, Praga do wiadomoci.
1
Wydzia Szyfrw otrzyma tekst o godz. 13.40, wysa o godz. 15.30 do Budapesztu za
nr 51, do Pragi za nr 130.

M. Arciszewskiego dla K. Pape o moliwoci konferencji midzynarodowej
w sprawie przyczenia terenu Sudetw do III Rzeszy. Tajne
Wedug1 wiadomoci z Parya2 sytuacja na linii Pary-Londyn rozwija si w

kierunku konstatowania koniecznoci odczenia terytorium z wikszoci
niemieck. Metoda plebiscytu uznawana za niepraktyczn i raczej przewiduje
si zwoanie konferencji midzynarodowej.
Nasza akcja w Paryu w sprawie lska rozwija si pomylnie. Londyn
przyj nasz postulat do wiadomoci.
1
2
Wydzia Szyfrw otrzyma tekst o godz. 14.35, wysa o godz. 16.30 za nr 131.
Zob. dok. nr 204.

stopniowej mobilizacji armii czechosowackiej
Dotychczasowe1 powoywania przeprowadzone indywidualnie obejmoway

roczniki 1904-1911. Obecnie objy take roczniki 1893-1903. Niemcy
zasadniczo nie s powoywani. Okoo 20 bm. siy i ustawienie armii
czechosowackiej bd analogiczne jak w kocu maja br.2
1
2

Nr GMS 2967.

J. ukasiewicza o zoeniu owiadczenia postulujcego plebiscyt w
Czechosowacji
17 bm.1 zoyem ministrowi spraw zagranicznych oficjalne owiadczenie, i

domagamy si plebiscytu i e wszelka dyskryminacja w traktowaniu
mniejszoci polskiej w stosunku do niemieckiej spowoduje natychmiast
powane napicie pomidzy Polsk a Czechosowacj.
Otrzymuje: Warszawa, Londyn, Berlin, Rzym2.
1

raportach ambasadora ukasiewicza, Warszawa 1960 (na prawach rkopisu), s. 20.
2
217. 1938 wrzesie 18, Budapeszt. Telefonogram szyfrowy nr 44 L.

Orowskiego o wyjedzie M. Horthyego na rozmowy z H. Gringiem
Dzisiaj1 wczenie rano wylecia aeroplanem regent z jednym adiutantem do

Rominten celem zobaczenia si z Gringiem pod pozorem polowania. Wyle
stamtd odrczny list do Hitlera proszc o stanowcze poparcie interesw
wgierskich w sprawie Czechosowacji2.
1
2

Nr GMS 2969.

L. Orowskiego o deklaracji wgierskiej wobec J. Tiso
Konsul1 wgierski w Bratysawie otrzyma dzisiaj od premiera polecenie

zakomunikowania posowi Tiso, e Wgrzy wycignli konsekwencje z historii
i gotowi s da Sowakom szerok autonomi wedug ich ycze. Poleci mu
take powiedzie, e pogldy Polski i Wgier na spraw sowack s zbiene.
Ma to oznacza niewypowiedzian wyranie zgod Wgier na gwarancj Polski
wypenienia tej obietnicy2.
1
2

Nr GMS 2970.

E. Raczyskiego o rozmowie z B. Grigorcea na temat moliwoci wojskowej
pomocy ZSRR dla Czechosowacji
Tutejszy1 pose rumuski mwi mi, e Litwinw :w Genewie w rozmowie z

Comnenem mia owiadczy, e Sowiety w razie wojny nie bd domagay si
przemarszu, natomiast: bd czekay na chwil, gdy Rumunia przyczy si do
koalicji antyniemieckiej". Pose rumuski dajc mi te informacje zauway od
siebie, e niezalenie od powyszego stanowiska Sowiety pod oson nocy
posyayby moe samoloty z pomoc Czechosowacji2.
1

raportach Ambasady R.P. w Londynie. Warszawa 1958 (na prawach rkopisu), s. 33.
2
220. 1938 wrzesie 19, Warszawa. Telegram szyfrowy z

uzupenieniem instrukcji nr E.II.W.297/7/C/59 W. T. Drymmera dla
polskich przedstawicielstw zagranicznych w sprawie organizowania
manifestacji na rzecz przyczenia terytoriw zamieszkaych przez
mniejszo polsk w Czechosowacji
W uzupenieniu telegramu E.II.W.297/7/C/591 naley aktualizowa

zagadnienie i domaga si zgodnie z wol caego anarodua zwrotu do Polski
lska zaolzaskiego2.
a a
- Dopisano odrcznie w miejsce skrelonych sw: spoeczestwa polskiego.

Zob. dok. nr 190.
2
Na tekcie dopisek: wolno wysa 19 wrzenia 1938 r." Wydzia Szyfrw otrzyma o
godz. 15.15, wysa 20 wrzenia o godz. 3.20 do Waszyngtonu za nr 40, do Berlina za nr 124,
do Parya za nr 93, do Bukaresztu za nr 84, do Brukseli za nr 29, do Hagi za nr 18, do Rio de
Janeiro za nr 27, do Buenos Aires za nr 37, do Belgradu za nr 53, do Budapesztu za nr 53, do
Tallina za nr 38, do Rygi za nr 47, do Kowna za nr 43, do Ottawy (Konsulat) za nr 8.
1
221. 1938 wrzesie 19, Praga. Telefonogram szyfrowy nr 108 K.

Pape o nowych daniach Niemiec wobec Czechosowacji. Tajne
Dla pana1 ministra.

Attach wojskowy niemiecki informuje:
Wypadki tak szybko postpuj naprzd, e danie plebiscytu przestao by
aktualne. W obecnej chwili pozostay ju tylko dwie ewentualnoci: dobrowolne
odczenie obszaru sudeckiego od Czechosowacji albo wojna. Jest to
nieodwoalne stanowisko Berlina.
W razie odrzucenia da Niemcy s przygotowane na uycie siy, nawet
gdyby ich zbrojne wystpienie miao wywoa konflikt oglny; maj przy tym
zapewnione wspdziaanie Woch od razu, i Wgier w drugiej fazie.
Niemcy nie chc aby przecigajce si systemem genewskim obrady
postawiy ich w mniej korzystnym pooeniu z powodu choby niesprzyjajcej
dziaaniom wojennym pory roku. Dlatego w najbliszych dniach bez wzgldu na
stanowisko Anglii i Francji postawi Czechosowacji ultymatywnie
sformuowane postulaty, ktre ju w sposb nie wicy zostay podane do
wiadomoci Pragi. Odpowied musi by natychmiastowa i jasna: tak albo nie.
Niemcy przypuszczaj, e mocarstwa zachodnie pogodz si w kocu z
koncepcj odczenia, na co jednak nie zgodz si Czesi. Przynajmniej lokalna
wojna wydaje si wic nieunikniona.
W razie ustpienia obecnego rzdu czechosowackiego Niemcy przewiduj
objcie wadzy przez skrajn lewic i prby przewrotu komunistycznego,
popieranego przez Moskw. Przygotowania wojenne Czechosowacji
przybieraj coraz szybsze tempo. Niemcy s od wczoraj powoywani na rwni z
rezerwistami innych narodowoci. Obecny stan armii obliczany jest na 600 000
onierzy. Przystpiono ju do formowania dywizji rezerwowych. Po
osigniciu liczby 750 000 armia bdzie postawiona na stop wojenn. Nastpi
to przypuszczalnie w poowie przyszego tygodnia.
Otrzymuje: Sztab Gwny przez attach wojskowego2.
1
2

Nr GMS 2968.

dla K. Pape o treci deklaracji polskiej w sprawie zmiany granicy polskoczechosowackiej
Podaj1 do wiadomoci pana posa, e dzisiaj nasi ambasadorowie w Paryu,

Londynie, Rzymie i Berlinie zoyli rzdom nastpujce owiadczenie:
Prosz owiadczy rzdowi, przy ktrym jest pan akredytowany, e wobec

wiadomoci o zamierzonym uregulowaniu sprawy Sudetw drog nowej
delimitacji zamiast, by moe, zbyt kopotliwego plebiscytu, zmuszeni jestemy
wysun analogiczne danie odnonie polskich terytoriw na lsku
Cieszyskim. Prosz zwrci przy tym uwag, e zbyt ograniczone traktowanie
dzisiejszego kryzysu w sprawie Czechosowacji nie doprowadzi do uspokojenia
sytuacji, a pominicie naszych spraw utrzymao by tylko naprenie midzy
Polsk a Czechosowacj"2.
Prosz w nieoficjalnych rozmowach nie ukrywa anaszego stanowiskaa3.
a a
- Dopisano odrcznie w miejsce skrelonych sw: charakteru dokonanej w stolicach

dmarche.
1
2
Tekst francuski (odpis) zob. AAN, Ambasada RP w Berlinie 18, k. 151; AAN,
Ambasada RP w Rzymie 24, k. 231; druk: Documents on British Foreign Policy 1919-1939,
Third Series, Vol. III: 1938-1939, London 1950, dok. nr 11.
3
Instrukcja tej treci zostaa nadana telefonicznie do Ambasady RP w Berlinie 19
wrzenia o godz. 17.30. Zob. AAN, Ambasada RP w Berlinie 18, k. 118. Odpis dla Polska i
zagranica" AAN, MSZ 24, k. 12. Druk wg tekstu z Ambasady RP w Berlinie: J. Chudek
(oprac.), Wrzeniowy kryzys czechosowacki 1938 r. w raportach ambasadora Lipskiego,
Warszawa 1958 (na prawach rkopisu), s. 54.

J. Lipskiego o oczekiwanej rozmowie z A. Hitlerem. Tajne
Dla pana1 ministra.

Kanclerz zaprosi mnie na jutro do Berchtesgaden. Odlot wczenie rano.
Bdzie, sdz, chodzio o wyrane sprecyzowanie naszego stanowiska
zasadniczego co do przyszoci Czechosowacji oraz kierunku naszego
dziaania. Kanclerz zapewne zapyta o poszczeglne nas interesujce
zagadnienia: Cieszyna, Sowacji, Rusi Podkarpackiej.
ubieski przylatuje samolotem. Prosz o instrukcje odwrotnie specjalnym
samolotem2.
1

raportach ambasadora Lipskiego, Warszawa 1958 (na prawach rkopisu), s. 55.
2

E. Raczyskiego o daniach A. Hitlera wobec Czechosowacji
Wczorajsze1 informacje P[olskiej] A[gencji] T[elegraficznej] pochodz w

najwaniejszej czci od czonkw delegacji francuskiej. Z tych samych rde
otrzymuj nastpujce uzupenienie:
Hitler mia wysun wobec Chamberlaina obok postulatw Niemcw
sudeckich, take kwestie mniejszoci wgierskiej i polskiej; mia wyrazi
gotowo gwarancji Czech pod warunkiem ich zneutralizowania i
wypowiedzenia sojuszw. W wypadku niemoliwoci kontynuowania
negocjacji mia zastrzec sobie swobod decyzji, bez adnego jednak jej
precyzowania, mia wreszcie na wypadek przyjcia jego da wyrazi
gotowo rozmw oglniejszych.
W czasie rozmowy wczorajszej Chamberlain mia sugerowa, aby
zaatwienie sprawy czeskiej zwiza z szersz negocjacj, jak sprawa paktu
lotniczego, rozbrojenia Hiszpanii. W tym celu miano wsplnie z Francuzami
przygotowa obok instrukcji dla posw francuskiego i angielskiego w Pradze
take punktacje dla przyszych rozmw midzy Chamberlainem a Hitlerem. W
tym duchu komentowany jest przez Foreign Office drugi ustp wczorajszego
komunikatu.
Otrzymuje: Warszawa, Berlin, Pary, Rzym2.
1

2
225. 1938 wrzesie 19, Warszawa. Telegram szyfrowy M.

Arciszewskiego dla Poselstwa RP w Belgradzie i Rzymie ostrzegajcy przed
moliwoci wystpienia Jugosawii po stronie Czechosowacji w wypadku
ataku Wgier
Pose1 wgierski zakomunikowa mi, i wedug wiadomoci z Rzymu

tamtejszy pose jugosowiaski owiadczy ministrowi Ciano, e Wgry nie
powinny rozpoczyna akcji wojskowej przed operacjami wojennymi
niemieckimi, gdy wtedy nastpiby casus foederis w sojuszu jugosowiaskoczeskim. Jeeli Wgry wejd do akcji po wszczciu operacji przez Niemcy
Jugosawia nie zaatakuje Wgier.
Prosz o dalsze obserwacje w tej sprawie.
Wydzia Szyfrw otrzyma tekst o godz. 19.45, wysa 20 wrzenia o godz. 3.20 do
Belgradu za nr 54 i Rzymu za nr 78.

T. Komarnickiego o zaniepokojeniu Rumunii, Jugosawii i Turcji polityk
Wgier
Comnen1, ktry dzi konferuje cigle z Jugosawi i Turcj, owiadczy mi,

e te trzy pastwa, wchodzce do porozumienia bakaskiego, s zaniepokojone
moliwoci nierozwanych" krokw ze strony Wgier. Wyrazi on nadziej,
e nie bdzie miaa miejsca taka sytuacja, ktra zmusiaby te trzy pastwa do
najdalej, idcych zarzdze, a to bez wzgldu na zachowanie si Francji i
Wielkiej Brytanii2.
1
2

Nr GMS 2993.

J. Lipskiego o przewidywanej rozmowie A. Hitlera z B. Imredym
Dla pana1 ministra.

Dowiedziaem si poufnie, e kanclerz przyjmie jutro rwnie premiera
wgierskiego.
Podobno strona niemiecka nosi si z myl wydania o tych przyjciach
komunikatu2.
1

raportach ambasadora Lipskiego, Warszawa 1958, (na prawach rkopisu), s. 56.
2

K. Pape o propozycjach K. Kanyi wobec Sowakw. Tajne
E[sterhazy] informuje1, e Kanya ofiarowa Sowakom autonomi pod

gwarancj midzynarodow, to jest Budapesztu i Warszawy2.
1
2

Nr GMS 3002.
229. 1938 wrzesie 19, Budapeszt. Telefonogram szyfrowy nr 47

L. Orowskiego o wyjedzie B. Imredego i K. Kanyi na rozmowy do Berlina
Aeroplanem1 przysanym przez Hitlera wyjedaj na jego zaproszenie jutro

rano do Berchtesgaden premier Imredy i Kanya, celem porozumienia si przed
rozmow HitlerChamberlain, ktra odbdzie si we rod.
Sdz, e jest to wynik wizyty regenta u Gringa2.
1
2

Nr GMS 2999. Na dokumencie bdna data 20 wrzenia.

przewidywanych zmianach granic Czechosowacji. Tajne
Dla pana1 ministra.

Zarwno poselstwo jugosowiaskie, jak woskie maj informacje, e
Francuzi i Anglicy umwili si limitrofowa rektyfikacj granic Czechosowacji
do Sudetw. Wosi radz nam si spieszy2.
1
2

Nr GMS 3005.

przewidywanym zasigu zmian granic Czechosowacji
Poselstwo1 niemieckie twierdzi, e wszystkie powiaty z ludnoci niemieck

powyej 50% musz przej do Niemiec. Poselstwo francuskie twierdzi, e o
tym nie moe by mowy i e procent musiaby dosign 75%2.
1
2

Nr GMS 3006.

E. Raczyskiego o polskiej dmarche wobec O. G. Sargenta
Wobec1 tego, e lord Halifax wezwany zosta do krla, wykonaem

instrukcj pana ministra2 wobec podsekretarza Sargenta. Uczyniem to z
naciskiem i wrczyem mu jako notatk tekst instrukcji. S[argent] zapyta si
mnie, czy robimy analogiczne dmarche take w innych stolicach, a w tej
liczbie w Berlinie i w Pradze. Odpowiedziaem, e poza Londynem w Paryu
i w Rzymie.
1

Zob. dok. nr 222.
3
2
233. 1938 wrzesie 19, Bukareszt Telegram szyfrowy nr 57

R. Raczyskiego o stanowisku Rumunii wobec ewentualnoci pomocy
wojskowej ZSRR dla Czechosowacji. Tajne
Zapytaem1 dzi Urdareanu w imieniu pana ministra oficjalnie, jakie

stanowisko zajmuje krl i rzd rumuski w zwizku z kryzysem czeskim. Po
telegraficznym porozumieniu si z krlem, U[rdareanu] w imieniu krla
owiadczy, e krl prosi o wiadomo, jakie jest oficjalne stanowisko polskie
na wypadek rnych ewentualnoci, zwizanych z Czechosowacj, a zatem na
wypadek zlokalizowanego konfliktu lub na wypadek wystpienia pastw
zachodnich. Przed powziciem ostatecznej decyzji krl chciaby zna
stanowisko alianta. Prosi o moliwie odwrotnie odpowied.
Od siebie U[rdareanu] owiadczy, e krl bezwzgldnie zdecydowa nie
przepuci wojsk rosyjskich przez Rumuni. U[rdareanu] prosi o cile poufne
traktowanie tego owiadczenia.
Dodaj, e opinia publiczna i prasa prawie bez wyjtku przychylne
Czechosowacji2.
1
2

Nr GMS 3003.
234. 1938 wrzesie 19, Berlin. Instrukcja J. Becka dla J. Lipskiego w

sprawie rozmowy z A. Hitlerem dotyczcej Czechosowacji. cile tajne
Orygina, maszynopis AAN, Ambasada RP w Berlinie 18, k. 115-117
Prosz w rozmowie z kanclerzem Rzeszy trzyma si nastpujcych

wytycznych:
1. Rzd R.P. konstatuje, e przez swoj postaw sparaliowa moliwoci
interwencji Sowietw w sprawie czeskiej, w szerszym stylu. Nacisk wywarty
przez nas w Bukareszcie odnis podany skutek. Nasze aktualne manewry na
Woyniu zostay przez Moskw zrozumiane jako ostrzeenie.
2. Polska uwaa mieszanie si Sowietw do spraw europejskich za
niedopuszczalne.
3. Republik czechosowack uwaamy za twr sztuczny dogadzajcy
pewnym doktrynom i kombinacjom, a nie liczcy si z rzeczywistoci potrzeb i
zdrowych praw narodw Europy rodkowej.
4. W cigu ubiegego lata rzd polski czterokrotnie odrzuci propozycje
przyczenia si do interwencji midzynarodowych w obronie Czechosowacji.
5. Bezporednie pretensje Polski w omawianym zagadnieniu ograniczaj si
do rejonu lska Cieszyskiego, to jest niewiele poza powiaty cieszyski i
frysztacki oraz dostp kolejowy do stacji Bogumin (Oderberg).
6. Ze wzgldu na bezporednie ssiedztwo jestemy zainteresowani w
oglnym sposobie zaatwienia kryzysu w Czechosowacji. Odnosimy si
yczliwie do idei wsplnej granicy z Wgrami, gdy pamitamy, e zasig
geograficzny republiki cz[eskosowackiej], by waciwie pojty jako pomost
dla Rosji. W tym zagadnieniu brak nam jasnego okrelenia decyzji Wgier,
ktre tu odgrywaj decydujc rol. Sdzc z naszego punktu widzenia aspiracje
wgierskie maj wiksz szans na Rusi Przykarpackiej, natomiast Sowacja
moe wchodzi w rachub tylko w ramach szerokiej autonomii. Nie nabralimy
przekonania, aby te sprawy byy dostatecznie przez Wgrw przygotowane, a
Polska tego za nich zaatwi nie moe.
7. Wedle dzisiejszych wiadomoci mocarstwa zachodnie mog prbowa
utrzymania dotychczasowej koncepcji Czechosowacji przy czciowych
koncesjach na rzecz Niemiec. W dn. 19 bm. zastrzeglimy si przeciwko
takiemu rozwizaniu1.
Nasze lokalne dania stawiamy kategorycznie. Komunikujemy poufnie, e
nadzr granicy zosta wzmocniony, a w dniu 21 bm. bdziemy w poudniowej
czci lska dysponowali powaniejszymi siami wojskowymi. Owiadczamy
formalnie, e to zgrupowanie wojsk nie jest zwrcone przeciwko Niemcom.
8. Dalszy przebieg wydarze zaley ze strony polskiej przede wszystkim od
decyzji rzdu, lecz i od nastrojw szerokiej opinii. W tej dziedzinie, na dalsz
przyszo zwaszcza wane jest ustabilizowanie stosunkw polskoniemieckich. Zasuguj tu na uwag nastpujce zagadnienia:
a. Sprawa Gdaska odgrywa w nastrojach gwn rol. Wobec tego oraz

wobec bankructwa Ligi Narodw wydaje si konieczny prosty ukad
stabilizujcy sytuacj Wolnego Miasta.
b. Jasna formua, podobna do niemiecko-woskiej w sprawie granic moe si
przyczyni do sparaliowania intryg midzynarodowych midzy Polsk a
Niemcami.
c. Przeduenie paktu z 1934 r. stanowi moe dodatkowy czynnik
stabilizujcy sytuacj.
Uwagi: I. Punkt odnoszcy si do Wgier ureguluje pan ambasador zalenie
od rozmowy w cztery oczy lub a trois z premierem awgierskima.
II. Prosz pamita, e wyjtkowa waga sytuacji pozwala na odwane
stawianie problemw, znacznie silniejsze ni w normalnej negocjacji.
III. W razie potrzeby, a zwaszcza inicjatywy ze strony kanclerza jestem
gotw nawiza osobisty kontakt z kanclerzem lub Gringiem, nie liczc si z
trudnociami technicznymi lub politycznymi.
IV. W razie wtpliwoci prosz bra sprawy ad referendum2.
a a
- Dopisano odrcznie w miejsce skrelonego sowa: angielskim.

Zob. dok. nr 222.
2
ambasadora Lipskiego, Warszawa 1958 (na prawach rkopisu), s. 57-59; Sprawy
Midzynarodowe" 1958, nr 2, s. 113-115 (wyd. J. Chudek); Dokumenty i materiay do historii
stosunkw polsko-radzieckich, t. VI, Warszawa 1967, s. 410-411; S. Stanisawska, Polska a
Monachium, Warszawa 1957, s. 140-142 (reprodukcja); Tumaczenie angielskie Papers
1

K. Pape o skonnoci politykw czechosowackich do podporzdkowania
si decyzjom mocarstw
Pod1 koniec dnia stwierdzam przeamanie nastrojw i duy upadek morale

zarwno w rzdzie, jak w armii. Sztab generalny uwiadomi sobie opuszczenie
przez Francj i Angli, a co najboleniejsze, i przez Sowiety2. wiadomo ta
staje si coraz powszechniejsza. Nastroje Ministerstwa Spraw Zagranicznych
id w kierunku przyjcia propozycji londyskiej. Poselstwo francuskie twierdzi,
e rzd przyjmie i e myl si krystalizuje. Mona si liczy z dymisj Hody i
gabinetem urzdniczym lub Hod nr 2. Nastroje klas posiadajcych
rozadowuj si, nastroje dow stosunkowo najbardziej nieustpliwe,
komunici rozwijaj bardzo siln agitacj. Dowiaduj si, e zarzdzone przez
rzd rozbrojenie ludnoci kieruje si w znacznej mierze przeciw bojwkom
komunistycznym. Gbokie zaenowanie w poselstwie francuskim3.

Prawdopodobnie K. Pape w ten sposb interpretowa pozytywn odpowiedz radzieck
na zapytanie E. Benea przedoone radzieckiemu przedstawicielowi politycznemu w Pradze
S. Aleksandrowakiemu, czy ZSRR udzieli pomocy Czechosowacji, jeli uczyni to Francja
(co wynikao z czechosowacko-radzieckiego ukadu), ewentualnie czy ZSRR udzieli takiej
pomocy, jeli Czechosowacja w wypadku agresji zwrci si o ni na podstawie paktu
Ligi Narodw. Dokumienty wnieszniej politiki SSSR. t. XXI, Moskwa 1977, dok. nr 354, 355,
356. Rwnoczenie dyplomaci radzieccy w rozmowach sugerowali, by Czechosowacja
zwrcia si do ZSRR z prob o pomoc nie zwizan z postaw Francji lub ukadem Ligi
Narodw. Dokumenty k historii mnichoyskeho diktatu 1937-1939, Praha 1979, dok. nr 146,
147, 160, 166.
3
Nr GMS 3011.
2
236. 1938 wrzesie 20, Pary. Notatka o treci telefonu

J. ukasiewicza dotyczcego wynikw rozmowy z G. Bonnetem na temat
postulatw polskich wobec Czechosowacji
Nastroje1 w Paryu mikkie, adnej niespodzianki w sensie mocniejszej

reakcji nie naley si spodziewa.
P. ukasiewicz przyjty dobrze. Owiadczenie polskie obiecano wzi pod
uwag.
Anglicy, jak stwierdzi Bonnet, uczynili formalne zastrzeenie co do
koniecznoci zmian na innych odcinkach granicy czeskiej. Na razie jednak
Bonnet prosi, aby Polska zgodzia si na pierwszy etap rozmw dotyczcy
jedynie Sudetw, potem zdaniem B[onneta] Polska bdzie wcignita do
rozmw. Motywuje t prob tym, e chc zama opr Pragi przede wszystkim
na odcinku Sudetw, a dopiero potem przystpi do innych zagadnie.
B[onnet] stwierdza, e Hitler powiedzia Chamberlainowi, e po dokonaniu
cesji terytorialnych, reszta pastwa czeskiego go nie interesuje i nie uwaa jego
istnienia nadal za niewygodne dla siebie. Co do propozycji: neutralizacja Czech,
gwarancje, przy czym Anglia woli by super -gwarantem dla gwarancji
limitrofw.
Pan ukasiewicz zmienia troch swj wczorajszy pogld, uwaajc, e
istotnie wysunicie jedynie sprawy Sudetw wobec Pragi ma znaczenie
taktyczne.
1

dla L. Orowskiego informujcy o polskim stanowisku wobec polityki
Wgier w stosunku do Czechosowacji. Tajne
Na skutek1 nacisku ze strony posa wgierskiego o zaangaowanie naszego

poparcia ewentualnej akcji wgierskiej udzielona mu zostaa odpowied, e
bdziemy mogli to poparcie okreli, gdy ze strony Wgier zostan dokadnie
sprecyzowane polityczne i wojskowe plany. Zagwarantowalimy poufno.
Dnia 18 bm. pose wgierski zakomunikowa, i rzd wgierski po rozwaeniu
sprawy na Radzie Koronnej precyzuje jako cel akcji uzyskanie wsplnej granicy
i proponuje zawarcie natychmiast ukadu politycznego i konwencji wojskowej.
W owiadczeniu pominite zostay ponownie precyzje co do planw i rodkw.
Owiadczyem w odpowiedzi, i w obliczu sytuacji na procedur ukadw jest
za pno, nie wyklucza to jednak arrangement ad hoc2 w miar potrzeby.
Zaznaczyem niezmienno naszego przyjaznego ustosunkowania si do
interesw Wgier, gotowoci poparcia dyplomatycznego i cisego kontaktu.
Nie ukrywaem jednak krytycznej oceny niezdecydowania i powolnoci polityki
wgierskiej i braku sprecyzowanych koncepcji.
Dla osobistej orientacji pana posa komunikuj, i wobec spnienia si i
chwiejnoci akcji Wgier nie moemy usztywni naszych zobowiza, mimo i
stosunek nasz do nich pozostaje niezmienny. Zaley mi te na tym, by uchylenie
formalnej propozycji wgierskiej nie osabio energii tamtejszego rzdu w
podejmowanych wysikach.
1
2
Doranego porozumienia.

otwarciu drogi do zmian granic Czechosowacji
Sytuacja, zdaniem ambasadora, jest przesdzona, o ile chodzi o rewindykacje

wszystkich ssiadw Czechosowacji i droga do najdalej idcych solucji
otwarta. W sferach miarodajnych daje si odczuwa tylko jedna obawa
niespodziewanego zreszt usztywnienia asia, sytuacji w Pradze.
Ewolucja w gosach prasy w sensie uznania naszych rewindykacji postpuje
stale bez negatywnych komentarzy pod naszym adresem.
Ambasador woski mwi dzisiaj ambasadorowi ukasiewiczowi o bardzo
pozytywnych echach w Rzymie wczorajszej dmarche ambasadora WieniawyDugoszowskiego. Zaznaczy rwnie, e wedug posiadanych przez niego
wiadomoci Mussolini ma uwarunkowa udzia Woch w gwarancjach dla

Czechosowacji od uwzgldnienia naszych i wgierskich rewindykacji.
a a
239. 1938 wrzesie 20, Pary. Telefonogram szyfrowy nr. 80

J. ukasiewicza o rozmowie z G. Bonnetem na temat postulatw polskich
wobec Czechosowacji
Dzi1 o godzinie 10 rano zoyem Bonnetowi nasze owiadczenie

(tekstualnie wedug telefonogramu ministra Arciszewskiego)2. B[onnet]
owiadczy co nastpuje: owiadczenie nasze przyjmuje do wiadomoci, tym
bardziej e pochodzi ono od rzdu zaprzyjanionego. Jako takie spotka si ono z
przychylnym stosunkiem rzdu francuskiego i w dalszych negocjacjach bdzie
wzite powanie pod uwag. Rzd brytyjski poczyni wyran rezerw co do
koniecznoci uregulowania oprcz sprawy Sudetw, rwnie innych spraw
granicznych Czechosowacji. B[onnet] prosi, aby rzd polski mia zaufanie do
Francji i Anglii, ktre bior jak najpowaniej pod uwag interesy przeze
reprezentowane, i nie przeszkodzi jakim nowym skomplikowaniem sytuacji
spokojnemu przejciu przez pierwszy etap negocjacji, tj. przez uzyskanie zgody
Czechw w sprawie Sudetw. Nastpnie rozpocznie si negocjacje o nowym
uregulowaniu j caoksztatu sprawy europejskiej, w ktr Polska bdzie
"wmieszana" (powtarzam tekstualne, prawdopodobnie tylko niezrczne
wyraenie B[onneta]). Teraz nie mona nic nowego zrobi, gdy Chamberlain
ju tak spraw postawi. Z powysz prob zwraca si do nas jako do
przyjaci.
Dalej B[onnet] stara si mi wytumaczy w sposb bardzo spokojny i
przyjazny, e taktycznie trzeba zyska naprzd zgod Pragi na koncesje dla
Sudetw, aby unikn wojny i uspokoi troch Niemcy. Podkreli, e
Chamberlain wynis z rozmowy w Berchtesgaden wraenie, e Hitler nie tylko
nie cofnie si przed wojskowym rozstrzygniciem sprawy Sudetw, ale by
moe dy do wojny w ogle. Na powiedzenie Chamberlaina, e zajmujc
wojskowo Sudety bdzie mia przeciw sobie Angli, Hitler mia odpowiedzie:
mam 49 lat, to bdzie bardzo piknie poprowadzi wojska niemieckie przeciw
caemu wiatu".
Owiadczy on rwnie, e po odciciu od Czechosowacji Sudetw, lska
Cieszyskiego i terenw wgierskich reszt si dezinteresuje i nie uwaa, by to
pastwo mogo by dla niewygodne. Podkreli, e w razie wojny zajmie ca
Czechosowacj.
W kocu B[onnet] poinformowa mnie, i propozycja posana do Pragi

zawiera projekt neutralizacji przyszego pastwa czeskiego z gwarancjami
midzynarodowymi. Anglia zgodzia si da w kadym razie swoje gwarancje,
pragnaby oczywicie mc oprze je na gwarancjach pastw ssiadujcych z
Czechami. Aczkolwiek B[onnet] nie by jeszcze pewien czy Praga przyjmie
propozycj francusko-angielsk, zaznaczy, e uwaa, e Czechosowacja jest w
stanie dekompozycji i bdzie musiaa przyj wszystko czego Londyn i Pary
zadaj.
Odpowiadajc B[onnetowi] stwierdziem, e zakomunikuj panu ministrowi
jego owiadczenie wraz z argumentacj i podkreliem z naciskiem, e nie
jestem upowaniony do komentowania formalnego owiadczenia mego rzdu.
Powiedziaem, i osobicie nie uwaam, by taktyka kawakowania problemu
czeskiego bya suszna. Wyraziem stanowcze przekonanie, i gdyby Praga bya
postawiona wobec koniecznoci jednakowych ustpstw wobec 3 pastw
ssiadujcych, nie mogaby nawet myle o oporze. Dodaem, e nie wierz, aby
po uzyskaniu ustpstw na rzecz Sudetw i spowodowaniu chwilowego
odprenia Anglia i Francja mogy uzyska atwiej dalsze konieczne koncesje.
Bardzo mocno podkreliem konieczno zadouczynienia naszym daniom
dla przyszego ukadu stosunkw w Europie rodkowej. Stwierdziem te
nonsensowno ewentualnej prby regulowania tych spraw bez naszego
bezporedniego udziau. W odpowiednich ustpach naszej rozmowy
zaznaczyem, i dowody zaufania w stosunku do Anglii i Francji dalimy,
powstrzymujc si dotychczas od indywidualnej akcji bezporedniej, i e w
dalszym cigu uwaalibymy za aniedopuszczalnea opanowanie caej
Czechosowacji przez Niemcy lub wpywy Moskwy.
Otrzymuje: Warszawa, listem szyfrowym Berlin, Londyn, Rzym3.
a a
2
Zob. dok. nr 222.
3
Sprawy Midzynarodowe" 1958, nr 6, s. 73-74 (wyd. J. Chudek); Tumaczenie angielskie
1

L. Orowskiego o rozmowie z G. Aporem na temat stosunkw wgierskosowackich. Tajne
Receptus1 telegram szyfrowy nr 51 (G.M.)2.

Z powodu wyjazdu Kanyi instrukcj wykonaem wobec Apora. Midzy
innymi zwrciem mu uwag, e Sowacy wobec Wgrw i wobec nas
kategorycznie wypowiadali si za niepodzielnoci Sowaczyzny, co A[por]
potwierdzi. danie plebiscytu bez porozumienia si ze Sowakami grozi im
utrat najyniejszych czci kraju i moe zmusi ich do porozumienia z Prag.
Zaznaczyem, take, e ju w kwietniu br., zwrciem uwag premiera
Daranyiego na konieczno zjednania Sowakw obietnic szerokiej autonomii3.
1

Zob. dok. nr 237.
3
Nr GMS 3022.
2

Dugoszowskiego o rozmowie z Ciano na temat taktyki polskiej wobec
Czechosowacji
Byem1 dzi u Ciano, by mu powtrzy owiadczenie zoone 17 bm.

Bastianiniemu. Zanim zdyem otworzy usta, oznajmi mi co nastpuje:
Mussolini poleci mi poradzi panu, aby Polska robia wszelkimi sposobami
i wszdzie jak najwikszy gwat, bo Anglia, a zwaszcza Francja maj tendencj
do zaatwienia kwestii Czechosowacji jedynie na korzy Niemcw. Przed
chwil posowi wgierskiemu daem identyczn rad.
Niezaatwienie waszej sprawy w chwili obecnej grozi odoeniem jej na
wtpliwe losy dalekiej przyszoci, a moe nawet przesdzi spraw
definitywnie. A my musimy koniecznie uzyska wsplno granic PolskaWgry-Jugosawia-Italia. Prosz powiedzie ministrowi Beckowi, e moe
liczy w caej peni na nasz pomoc na drodze dyplomatycznej, w opinii i w
prasie. Rbcie tylko jak najwikszy gwat i nacisk nieustpliwie w Londynie i w
Paryu".
Dodaj od siebie, e mam zamiar urzdzi zebranie tutejszej kolonii polskiej
z odpowiednimi uchwaami. Prosz o placet sugerujc, czy nie naleaoby
analogicznych manifestacji urzdzi na innych terenach.
Otrzymuje: Warszawa, Pary, Londyn, Berlin2.
1
Nr GMS 3025. Druk: J. Chudek (oprac.), Z raportw ambasadorskich Wieniawy

Dugoszowskiego, Warszawa 1957 (na prawach rkopisu), s. 22-23.

E. Raczyskiego o rozmowie z D. Grandim na temat polskich postulatw
wobec Czechosowacji
Ambasador1 woski dzisiaj w rozmowie ze mn zapyta, czy Niemcy nie

wysuwaj jakichkolwiek pretensji do terytorium na lsku czeskim, ktrego
odstpienia damy. Ambasador twierdzi, i tak opini sysza w Londynie.
Ambasador rozmawia wczoraj z Halifaxem, ktry jednak zachowa wobec
niego zupen dyskrecj co do planu francusko-angielskiego, tumaczc, i nie
moe go ujawnia przed przedoeniem Czechom i Niemcom.
1

2

J. Lipskiego o rozmowie z A. Hitlerem na temat sposobu zaatwienia
postulatw polskich i wgierskich wobec Czechosowacji. Tajne
Dzisiejsze1 spotkanie w Berchtesgaden miao na celu porozumienie si z

Polsk i Wgrami w przededniu przewidzianej rozmowy Hitlera z
Chamberlainem na wypadek, gdyby postulaty niemieckie zostay przyjte i
zaistniaa obawa, e sprawa mniejszoci wgierskiej i polskiej nie zostanie
zaatwiona.
W konkluzji kanclerz przy takiej hipotezie uzaleniby udzielenie gwarancji
dla reszty pastwa czeskiego od dania gwarancji przez Polsk, Wgry i Wochy,
przy czym rozumie si, e Polska i Wgry bez zaatwienia swych praw
mniejszociowych, gwarancji by nie udzieliy.
Inne wane momenty kurierem2.
Kanclerz jeszcze nie powiadomiony o decyzjach londyskich. Rozmowy z
Wgrami i ze mn byy oddzielne3.
1

Zob. dok. nr 246.
3
raportach ambasadora Lipskiego, Warszawa 1958 (na prawach rkopisu), s. 60.
2

rozmowie z J. Tis na temat stosunku Polski do Sowacji
Zjawi1 si u mnie dzi pose Tiso, by zapyta czy stanowisko Polski do

Sowacji nie ulego zmianie od czasu wiadomej rozmowy Hlinka-aciski2 i
rozmowy pana ministra z Sidorem3. Uspokoiem go, wskazujc na zawsze
jednakowy stosunek nasz do problematu Sowaczyzny i nasze uczciwe intencje.
Wskazaem na wag zachowania wobec idcych wypadkw odrbnego oblicza
kraju i narodu. Prosi, by Polska nie zapomniaa o interesach .. .*
* ostatnie zdanie nieczytelne. Zadano powtrzenia4.
1
2
Zob. dok. nr 33.
3
Zob. dok. nr 65.
4
Nr GMS 3029.
245. 1938 wrzesie 20, Warszawa. Wytyczne J. Becka dla prasy w

sprawie owietlenia polskiej polityki wobec Czechosowacji
1. W r. 1918 w listopadzie, drog dobrowolnej umowy midzy czynnikami

politycznymi polskimi i czeskimi ustalona bya granica lska odpowiadajca
zasadom etnograficznym. Obejmowaa ona szereg powiatw znajdujcych si
aktualnie poza granicami Polski.
2. W r. 1919 Czesi drog zdradzieckiej napaci zagarnli znaczn cz tego
rejonu korzystajc z faktu, e siy zbrojne Polski zaangaowane byy w walce na
wszystkich granicach Rzeczypospolitej.
3. Konferencja Ambasadorw, a w szczeglnoci obrady w Spaa, przesdziy
t spraw cakowicie na nasz niekorzy odmawiajc nam nawet prawa
plebiscytu, przy czym naruszono w sposb jaskrawy zasad samostanowienia
ludnoci, ktra suya za argumentacj zasadnicz przy ukadaniu traktatu.
Gray tu intrygi midzynarodowe czeskie i podejrzane interesy finansowe
przy wykorzystaniu wczesnych trudnoci polskich wynikajcych z naszej walki
z nawa sowieck.
4. W powyszych konferencjach oraz w pniejszej umowie z 1925 r. Czesi
przyjli obowizek zapewnienia ludnoci polskiej rwnoci praw i swobod
rozwoju.
Zobowizanie to nigdy nie byo dotrzymane.
5. Ludno polska i rzd Rzeczypospolitej bronic susznych interesw
Polakw zza Olzy uywaa wszelkich argumentw, nie sigajc jednak nigdy do
interwencji czynnikw midzynarodowych, np. Ligi Narodw. Wysiki te nie

daway adnych rezultatw.
6. W obecnym kryzysie pastwa czeskosowackiego i polityki prezydenta
Benea rzd polski nie wnis nowych elementw zadranienia
midzynarodowego, sta jednak od pocztku twardo na stanowisku rwnych
praw dla Polakw z kad inn mniejszoci narodow w Czechach.
W chwili postawienia postulatu autonomii przez innych, dalimy
autonomii dla Polakw. Gdy wobec pogbiania si kryzysu wysunita zostaa
idea plebiscytu, zadalimy plebiscytu na lsku za Olz. W chwili gdy w
ostatniej fazie rzucono zasad odczenia terytoriw niemieckich od
Czechosowacji, rzd polski zada analogicznego zaatwienia sprawy Polakw
lskich.
7. W przetargach midzynarodowych prowadzonych midzy Londynem,
Paryem i Berlinem ujawnia si tendencja do zaspokojenia jedynie da
niemieckich z pominiciem interesw innych mniejszoci, jak polskiej i
wgierskiej. Jest to polityka krtkowzroczna, ktra nie moe wnie
prawdziwego uspokojenia w rejonie Europy rodkowej. Dlatego te rzd polski
nie moe przyj takiego rozwizania.
Wobec wanoci chwili doniose jest, aeby opinia publiczna okrelia swoje
stanowisko, gdy Polska dnia dzisiejszego nie moe tolerowa rozwiza
narzuconych nam w okresie, w ktrym walczc przeciw niebezpieczestwu
grocemu ze Wschodu caej Europie, znajdowalimy si w sytuacji trudnej, nie
pozwalajcej w caej peni zapewni respektu naszych susznych interesw w
szeregu innych problemw1.
1
Jest to kopia z biuletynu Polska i Zagranica".
246. 1938 wrzesie 20, Berlin. Raport J. Lipskiego o przebiegu

rozmowy z A. Hitlerem dotyczcej uzgodnienia polityki wobec
Kanclerz1 przyj mnie dzi w Obersalzberg w obecnoci ministra spraw

zagranicznych von Ribbentropa o godz. 4 po poudniu. Rozmowa trwaa
przeszo dwie godziny.
Uprzednio kanclerz by przyj prezesa rady ministrw wgierskiego oraz
szefa sztabu wgierskiego.
Audiencje dla strony polskiej i wgierskiej byy udzielone oddzielnie.
Rwnie, o ile komunikat prasowy dotyczcy przyjcia premiera Imredyego
wchodzi w meritum poruszonych zagadnie, to w komunikacie z mojej
audiencji stwierdzony jest jedynie fakt przyjcia. Uzgodniem to z ministrem
spraw zagranicznych von Ribbentropem.
Kanclerz Hitler rozpocz swoj ze mn rozmow od stwierdzenia, i

wypadki poszy inaczej, ni to pierwotnie myla. Nastpnie da zarys
historyczny sprawy sudeckiej, poczwszy od swojej mowy w Reichstagu w
lutym br. Podkreli specjalnie wypadki z 21 maja, ktre zmusiy go powzi w
dniu 28 maja decyzj dotyczc wzmocnienia tempa zbroje oraz fortyfikacji na
zachodzie. Nastpnie wskaza na to, e by do pewnego stopnia zaskoczony
propozycj Chamberlaina przyjazdu do Berchtesgaden. Nie byo mu moliwe
oczywicie nie przyj premiera brytyjskiego. Sdzi, e Chamberlain
przybywa, aby mu solennie owiadczy, e Wielka Brytania gotowa jest
zbrojnie wystpi. Byby oczywicie wwczas odpowiedzia, e Niemcy tak
ewentualno wziy pod uwag. Kanclerz owiadczy Chamberlainowi, e
sprawa sudecka pokojowo lub w drodze wojny musi by tak zaatwiona, eby
Sudety powrciy do Niemiec. W rezultacie tej rozmowy Chamberlain,
przekonany o koniecznoci odczenia Sudetw, powrci do Londynu.
Kanclerz jak dotd nie ma adnej specjalnej wiadomoci o decyzjach
londyskich. Rwnie nie ma jeszcze definitywnej wiadomoci co do daty
spotkania, ktre rzekomo ma nastpi jutro. Niemniej nadchodzce wiadomoci
wskazywayby na to, e dania kanclerza bd uwzgldnione. Co prawda
podaje si wersj, e zaatwienie sprawy Sudetw ma odby si nie drog
samostanowienia, lecz za pomoc nowej delimitacji granic. Rzekomo tam, gdzie
jest wikszo niemiecka w 80%, terytorium ma przypa bez plebiscytu
Rzeszy. Przy innym procencie ma by brana pod uwag mono plebiscytu.
Kanclerz stwierdza, i on woli plebiscyt i wypowiada si za nim. Bdzie
oczywicie przy plebiscycie obstawa, aby do gosu byy dopuszczone osoby,
ktre wyjechay z terenu po 1918 r. Stan 1918 r. musi by przywrcony. W
przeciwnym razie byoby to akceptacj czechizacji, ktra miaa miejsce od
1918 r.
Zajcie si Sudetw byoby wedug sw kanclerza solucj
wyraniejsz i peniejsz. Niemniej kanclerz stwierdza, e jeli jego warunki
zostan przyjte, to ju wobec wasnego spoeczestwa nie jest on w stanie ich
nie przyj, choby reszta zagadnienia czechosowackiego nie zostaa
zaatwiona. Dlatego kanclerz zastanawia si, co w takim wypadku zrobi z
reszt zagadnienia dotyczc Wgier i Polski. Z tego wzgldu poprosi on
premiera wgierskiego na rozmow oraz mnie.
W odpowiedzi owiadczyem, i chciabym w sposb obszerny przedstawi
punkt widzenia Polski. Uczyniem to w myl wytycznych zawartych w pk. 1-7
wcznie instrukcji pana ministra z dnia 19 wrzenia br.2 Z powodu krtkoci
czasu przed wysaniem niniejszego listu pragn jedynie podkreli, i przy
sprawie Cieszyna podkreliem dwa razy, e chodzi o teren, wychodzcy
niewiele poza powiaty Cieszyn-Frysztat oraz ao dostp kolejowy do stacji
Bohumin-Oderberga.
W sprawie postulatw wgierskich uwypukliem specjalnie kwesti Rusi
Zakarpackiej, kadc nacisk na moment strategiczny wobec Rosji, propagand
komunistyczn prowadzon na tym terenie etc. Odniosem wraenie, e kanclerz

specjalnie zainteresowa si tym zagadnieniem, zwaszcza gdy mu
powiedziaem, e granica polsko-rumuska jest wzgldnie wska i e przez
wspln granic polsko-wgiersk, poprzez Ru Za-karpack uzyskalibymy
szersz zapor w stosunku do Rosji.
Dodam jeszcze, i wskazaem odnonie do Rusi Zakarpackiej, e terytorium
to, do ktrego Sowacja nie aspiruje, byo dane tylko mandatowo
Czechosowacji, e ludno na bardzo niskim poziomie jest silnie mieszana i e
waciwie Wgry posiadaj tam najwikszy interes.
Precyzujc nasze stanowisko odnonie do bezporedniego rejonu
zainteresowania Polski (Cieszyn), zaznaczyem,
a. e wystpilimy wobec Londynu, Parya, Rzymu i Berlina, dajc
kategorycznie plebiscytu, gdy myl ta dla Sudetw zostaa wysunita,
b. e wystpilimy wobec tyche samych pastw wczoraj w zwizku z
wiadomoci o rzekomym projekcie delimitacji terytorialnej (owiadczenie
nasze zoyem p. von Ribbentrop na pimie),
c. e pozycja Polski jest specjalnie silna wobec otrzymanego z Pragi, a
potwierdzonego swego czasu przez Londyn i Pary zapewnienia, e mniejszo
nasza w Czechosowacji traktowana bdzie na rwni z najbardziej
uprzywilejowan inn mniejszoci.
W konkluzji zaznaczyem na zapytanie kanclerza, e nie cofnlibymy si w
tym punkcie przed uyciem siy, gdyby nasze interesy nie zostay uwzgldnione.
Przy dalszej analizie nad taktyk, jak naleaoby zastosowa dla zaatwienia
caoksztatu sprawy czeskosowackiej, kanclerz stwierdzi:
1. Jeli jego postulaty przez Chamberlaina nie zostan przyjte, to sytuacja
jest jasna i wedug jego zapowiedzi wystpuje on zbrojnie dla poczenia
Sudetw z Rzesz.
2. W razie przyjcia postulatu sudeckiego i zadania od niego gwarancji dla
pozostaej czci Czechosowacji, stanie on na stanowisku, e moe j dopiero
udzieli, o ile taka sama gwarancja dana bdzie przez Polsk, Wgry i Wochy
(wprowadzenie Woch uwaa on za wane jako przeciwwag do gwarancji
francuskiej i angielskiej). Rozumie on, e Polska i Wgry nie dadz tych
gwarancji bez zaatwienia sprawy ich mniejszoci. Udzieliem tutaj zapewnienia
w imieniu rzdu polskiego.
3. Kanclerz do mojej cakiem poufnej wiadomoci z zaznaczeniem, i mog
z tego zrobi waciwy uytek, owiadczy ju dzi, e w razie, gdyby doszo
midzy Polsk a Czechami do konfliktu na tle naszych interesw w Cieszynie,
to Rzesza stanie po naszej stronie (sdz, e podobne owiadczenie kanclerz
musia rwnie da premierowi wgierskiemu, cho nie zostao mi to
powiedziane). Kanclerz radzi, by w takiej ewentualnoci podj z naszej strony
akcj dopiero po zajciu przez Niemcy Gr Sudeckich, bo wwczas caa
operacja byaby krtsza.
W dalszej rozmowie kanclerz bardzo usilnie podkrela, i Polska jest

pierwszorzdnym czynnikiem zabezpieczajcym Europ przed Rosj. Z dugich
innych wywodw kanclerza wynikao:
a. e nie zamierza on wyj poza teren sudecki. Oczywicie przy akcji
zbrojnej poszedby gbiej, zwaszcza, e jak sdz musiaby ulega wwczas
elementom wojskowym, ktre dla wzgldw strategicznych pchaj w kierunku
uzalenienia caych Czech etnograficznych od Niemiec,
b. e poza pewn lini zainteresowa niemieckich mamy zupenie woln
rk,
c. e widzi on due trudnoci w osigniciu porozumienia wgiersko-rumuskiego. (Sdz, e kanclerz moe by tu pod wpywem wypowiedze
Horthyego, o ktrych panu ministrowi ustnie donosiem),
d. e koszt operacji sudeckiej, wliczajc fortyfikacje i zbrojenia siga cyfry
18 miliardw marek,
e. e po zaatwieniu sprawy sudeckiej postawi on kwesti kolonii,
f. e przywieca mu myl zaatwienia w drodze emigracji do kolonii w
porozumieniu z Polsk, Wgrami, moe i Rumuni, zagadnienia ydowskiego
(w tym punkcie mu odpowiedziaem, e jeli znajdzie solucj, postawimy mu
pikny pomnik w Warszawie).
Stosownie do instrukcji poruszyem w powyszej rozmowie jeszcze spraw
stosunkw polsko-niemieckich. Musz zaznaczy, i chwila nie bya zbyt
odpowiednia, gdy kanclerz by cakiem zajty przysz swoj rozmow z
Chamberlainem. Poruszyem kwesti Gdaska, sugerujc moliwo zawarcia
prostego ukadu polsko-niemieckiego stabilizujcego sytuacj Wolnego Miasta.
Przytoczyem tu cay szereg argumentw, historycznych i gospodarczych.
Kanclerz w odpowiedzi powoa si na to, e mamy ukad z 1934 r. Uwaaby
on rwnie za podane pj o krok dalej i nie tylko sta na stanowisku
wykluczenia siy w naszych wzajemnych stosunkach, lecz zrobi definitywne
uznanie granic. Wysun on tutaj znan ju panu ministrowi koncepcj
autostrady, poczonej z kolej. Szeroko takiego pasma wynosiaby jak
powiedzia ze 30 m. Byoby to pewnym novum, gdzie technika byaby na
usugach polityki. Powiedzia, e nie wysuwa tego, gdy jest to myl, ktr
mona i pniej zrealizowa. W tych warunkach sprawy dalej nie pogbiaem.
W kocu rozmowy poruszyem moliwo w razie potrzeby szybkiego
spotkania si pana ministra z kanclerzem. Kanclerz z zadowoleniem to przyj
zaznaczajc, i moe to by bardzo wskazane, zwaszcza po rozmowie z
Chamberlainem.
Ribbentrop ze swej strony prosi, bym zapyta pana ministra, czy by nie
zechcia zrobi owiadczenia w sprawie postulatw polskich wzgldem
Czechosowacji na wzr tego, co robi premier wgierski, aby to mogo by w
rozmowach z Chamberlainem wykorzystane. Poza tym Ribbentrop
zapowiedzia, e w prasie niemieckiej akcja nasza co do mniejszoci w
Czechosowacji bdzie jak najszerzej uwzgldniana.
Powysze sprawozdanie dyktuj przed wyjazdem kuriera po moim powrocie

samolotem z Berchtesgaden. Dlatego zechce pan minister uwzgldni moliwe
usterki3.
a a
Raport ten nie nosi oznaczenia kancelaryjnego Ambasady. W MSZ otrzyma numer
N/1/165/38.
2
Zob. dok. nr 234.
3
materiay z przedednia drugiej wojny wiatowej, t. I: listopad 1937-1938, Warszawa 1949, s.
167-175; Tumaczenie angielskie Papers and Memoirs of Jzef Lipski, Ambassador of
1968, s. 408-412.
1
247. 1938 wrzesie 20, Obersalzberg. Owiadczenie J. Lipskiego dla

J. von Ribbentropa w sprawie polskich postulatw dotyczcych
Czechosowacji
Im Zusammenhang mit den eingelaufenen Nachrichten von einer geplanten

Regelung der Sudetenfrage duren eine neue Grenzziehung anstatt durch eine
Selbstbestimmung erhebt die Polnische Regierung die gleiche Forderung
bezuglich des polnischen Gebietes in Schlesisch-Teschen.
Die Polnische Regierung weist ferner darauf hin, dass eine beschrankte
Lsung der heutigen Krise in der Angelegenheit der Tschechoslowakei zu keiner
Beruhigung der Sachlege fhren wird, und dass die Ausseracht-lassung der
polnischen Interessen die zwischen Polen und der Tschechoslowakei bestehende
Spannung nur verscharfen wrdea1.
a
U gry dokumentu odrczne dopiski: Dorczone przeze mnie p. v. Ribbentropowi w

dniu 20 IX 38 na Obersalzberg po rozmowie z kanclerzem. Kanc[elaria] a [d] a [eta] do
sprawy Sudetw. Lipski".
1
W zwizku z otrzymanymi wiadomociami na temat planowanego rozwizania kwestii
Sudetw przy pomocy nowej delimitacji granicy zamiast samookrelenia, rzd polski podnosi
analogiczny postulat w sprawie obszaru polskiego na lsku Cieszyskim. Rzd polski
wskazuje poza tym, e ograniczone rozwizanie obecnego kryzysu dotyczcego
Czechosowacji nie doprowadzi do uspokojenia sytuacji i e pominicie polskich interesw
moe tylko zaostrzy napicie powstae midzy Polsk a Czechosowacj.

E. Raczyskiego o wgierskiej interwencji w Foreign Office w sprawie
mniejszoci wgierskiej w Czechosowacji
Dowiaduj1 si z poselstwa wgierskiego, e pose wgierski interweniowa

dwukrotnie w Foreign Office, zostawiajc aide memoire po raz pierwszy w
sobot u Cadogana2, a drugi raz dzisiaj u Halifaxa3. Dmarches o brzmieniu
zblionym obejmoway danie traktowania rwnego z innymi
mniejszociami" dla miliona ludnoci wgierskiej w Czechosowacji"; prosz o
odpowied i wyraaj yczenie dopuszczenia do wspdyskutowania o
zagadnieniu, w ktrym Wgry s zainteresowane.
Minister Comnen telefonowa z Genewy do tutejszego poselstwa
rumuskiego o krcych tam wiadomociach na temat rozmw wgierskoniemieckich co do wysunicia postulatw dotyczcych Sowacji. Rumuni s tym
zaniepokojeni i rozwaaj moliwo kontrakcji.
Dowiaduj si, e w propozycji angielsko-francuskiej postulaty polskie i
wgierskie nie s wcale specyficznie wymienione.
1
Otrzymano 21 wrzenia o godz. 9,00.

Zob. Documents on British Foreign Policy 1919-1939, Third Series, Vol. III: 1938-39,
London 1950, dok. nr 7; Diplomaciai iratok Magyarorszag kiilpolitikajahoz 1936-1945, t. II,
A Muncheni egyezmeny letrejtte es Magyarorszag kulpolitikaja 1936-1938, Budapest 1965,
dok. nr 363.
3
Tame, dok. nr 370; Documents on British Foreign Policy 1919-1939, Third Series, Vol.
III: 1938-39, London 1950, dok. nr 15. Rozmowa odbya si 20 wrzenia.
4 Nr GMS 3032. Druk: J. Chudek (oprac.), Wrzeniowy kryzys czechosowacki 1938 r. w
2

L. Orowskiego zawierajcy informacje K. Kanyi o niemieckich daniach
terytorialnych wobec Czechosowacji przedoonych N. Chamberlainowi
Orygina, .maszynopis AAN, MSZ 5431, k. 30-31
Kanya1 przyj mnie dzisiaj wieczr i udzieli nastpujcych informacji:

W rozmowie z Chamberlainem Hitler zada cesji terytoriw w Czechach i
na Morawach posiadajcych 50% ludnoci niemieckiej. Owiadczy
Chamberlainowi, e od dania tego nie odstpi nawet wobec moliwoci
wywoania wojny europejskiej. W rozmowie z Wgrami doda, e granice tego
terytorium sam wykreli na podstawie wasnej statystyki, z tym, e napywowa
ludno czeska musi opuci cedowane terytorium. Zdaniem Kanyi Hitler, nie
wierzc w wystpienie Francji, wolaby doprowadzi do wojny z
Czechosowacj, by uzyska wiksze korzyci polityczne i terytorialne (due

rozwizanie) ni mu daje porednictwo Chamberlaina, ktre okrela jako mae
rozwizanie. W razie ustpienia obecnego rzdu czechosowackiego na rzecz
frontu ludowego, Hitler zajmie natychmiast Sudety.
Na moje zapytanie co do wyniku podry dla Wgrw Kanya powiedzia, e
uzyskano zapewnienie moralnego i dyplomatycznego poparcia dania
traktowania terytoriw wgierskich na rwni z niemieckimi. Na danie Hitlera
Imredy dorczy mu list zawierajcy postulaty wgierskie i prob ich poparcia.
Hitler uyje listu wobec Chamberlaina. Hitler rwnie owiadczy, e nie da
gwarancji pozostaego terytorium czeskiego bez zgody Wgier i Polski, doda,
e Wochy niewtpliwie zajm identyczne stanowisko. W razie przyjcia przez
Czechw wszystkich jego da Hitler bdzie pomaga Wgrom przez
wysuwanie w przyszoci dalszych da dotyczcych losu Niemcw
pozostaych w Czechosowacji, pod warunkiem wszake, e Wgrzy prowadzi
bd dalsz, najenergiczniejsz walk o swe prawa.
Konstatuj, e Kanya jest z wizyty: bardzo zadowolony2.
1
2

Nr GMS 3033.
250. 1938 wrzesie 21, Warszawa. Telegram szyfrowy nr P.III.

13/C/I/4 M. ubieskiego do L. Orowskiego instruujcy o podanej treci
doniesie prasowych
Zaley1 nam na jak najintensywniejszym prasowym poparciu akcji rzdu

wgierskiego. Prosz pana posa o energiczne wzmoenie w tym kierunku
serwisu P[olskiej] A[gencji] T[elegraficznej]a.
a
1
Pierwotny podpis maszynowy: Szembek wykrelono, dopisujc atramentem: ubieski.

251. 1938 wrzesie 21, Praga. Radiogram szyfrowy nr 114 K. Pape o

rozmowie z I. Krno na temat stosunkw polsko-czechosowackich. Tajne
W rozmowie1 z ministrem Krno zrobiem dzi uytek z instrukcji pana

ministra, otrzymanej telegramem szyfrowym nr 1342. Pierwsza reakcja elegijna3.
1
Otrzymano 21 wrzenia, prawdopodobnie we wczesnych godzinach popoudniowych.

Zob. dok. nr 222.
3
Nr GMS 3042.
2
252. 1938 wrzesie 21, Warszawa. Zarzdzenia wydane, przez

J. Becka dyrektorom Departamentu Politycznego Ministerstwa Spraw
Zagranicznych dotyczce stosunkw polsko-czechosowackich. Tajne
Naley niezwocznie telefonicznie poleci ambasadorom RP w Londynie i

Paryu, oraz posowi RP w Pradze zoenie tamtejszym rzdom not nastpujcej
treci:
a
1. Nota angielskaa moliwie obiektywna i podegrywajca pod przyszo.
da, ale nie za duo si awanturowa. Rzeczowa i patrzca w przyszo.
Dmarche do Czechosowacji poda do wiadomoci PAT.
a
Tre noty:a
1. Powoujc si na dmarche z dnia... owiadczam, e punkt widzenia rzdu
polskiego nie uleg zmianie. Rzd polski domaga si identycznego traktowania
grupy narodowociowej polskiej, jak grupy sudeckiej.
2. danie rzdu polskiego opiera si nie tylko na prawie susznoci, ale i na
trosce o to, aby dzisiejszy kryzys w swym zaatwieniu doprowadzi do istotnej
pacyfikacji stosunkw w Europie rodkowej.
3. W przekonaniu rzdu polskiego rezultat ten nie moe by osignity, jeeli
suszne interesy Polski i innych grup narodowociowych, z wgiersk na czele,
nie zostan uwzgldnione i rzd polski z ubolewaniem musiaby odmwi
wsppracy, gdyby jego punkt widzenia nie zosta przyjty.
Doda dla informacji ambasadora: Jest to komunikat rzdu, ktrego nie jest
on powoany dyskutowa.
a
2. Nota francuskaa (w formie note verbale).
Bezzwocznie zada z naciskiem przyjcia przez ministra spraw
zagranicznych, i owiadczy mu na pimie w formie noty sownej:
Z polecenia i w imieniu rzdu polskiego podaj do wiadomoci etc.., e:
1. Rzd polski podtrzymuje w caej peni danie zaatwienia interesw
polskiej grupy narodowociowej na terenie Czechosowacji, w sposb
identyczny, jaki zosta zastosowany wobec Niemcw sudeckich.
2. Pominicie susznych interesw polskich przez rzd francuski w
negocjacji londyskiej uwaane jest w Warszawie za postpowanie nieyczliwe
i niezgodne z duchem przyjani i aliansu.
3. Do przyrzecze i obietnic czeskich rzd polski nie ma adnego zaufania.
Po dowiadczeniach z lat 1919-1921 w sprawach polsko-czeskich oraz w
obliczu stanowiska Francji w ostatniej negocjacji, rzd polski nie moe mie
rwnie zaufania do akcji rzdu francuskiego w tej sprawie.
a
3. Nota czeskaa
Bezzwocznie, bez wzgldu na godzin, prosz zoy nastpujc not:
Powoujc si na owiadczenie rzdu Republiki Czechosowackiej], e grupa

narodowociowa polska na terenie Czechosowacji nie bdzie dyskryminowana
w stosunku do adnej innej grupy narodowociowej, oraz na znane rzdowi
tamtejszemu stanowisko Polski niedopuszczajce dyskryminacji interesw
polskich w stosunku do innych rzd polski Oczekuje, i rzd Republiki
Czechosowackiej] zaatwi bezzwocznie spraw terytoriw zamieszkaych
przez ludno polsk, w sposb analogiczny do decyzji, ktre powzi w
stosunku do problemu niemieckiego.
Rwnoczenie rzd polski uwaajc, i nie moe mie duej zaufania do
regulowania spraw ludnoci polskiej w Czechosowacji na podstawie czci 3-ej
umowy midzy Polsk a Czechosowacj z 1925 r., wypowiada t cz,
zgodnie z art. 22 teje konwencji.
a a
253. 1938 wrzesie 21, Praga. Nota zoona przez K. Pape I. Krno
zawierajca postulaty polskie wobec Czechosowacji
D'ordre1 de mon Gouvernement j'ai Fhonneur de vous communiquer ce qui

suit:
1. Se rfrant a la dclaration du Gouvernement de la Rpublique
Tchcoslovaque, aux termes de laquelle le Gouvernement Tchcoslovaque s'est
engage a ne pas faire des discriminations entre la communaut nationale
polonaise et aucune autre communaute nationale se trou-vant au dedans des
frontieres de la Rpublique Tchcoslovaque, ainsi qu'en rappelant le point de
vue du Gouvernement Polonaise, connu du Gouvernement Tchcoslovaquie, et
qui n'admet aucune discrimination entre les intrets de la Pologne et ceux des
autres Etats intresses le Gouvernement Polonais attend une dcision du
Gouvernement Tchcoslovaquie au sujet des territoires habites par la
population polonaise, dcision immediate et analogue a celle que la
Gouvernement Tchcoslovaque a prise a l'gard du probleme allemand.
2. Etant donn ce qui precede, le Gouvernement Polonais considere que le
rglement concernant la situation de la population polonaise en
Tchcoslovaquie, prvu a la partie de la Convention polono-tchcoslovaque,
signe a Varsovie le 3 avril 1925, est devenu sans objet, et en consquence le
Gouvernement Polonais, denonce ladite partie de cette Convention2.
1
Wg notatki na kopii tekst nadano do Pragi telefonicznie o godz. 17.15. Biuletyn Polska
i zagranica" podaje godz. 17.00. Zoenie noty nastpio o 19.20.
2
Z polecenia mojego rzdu mam zaszczyt zakomunikowa panu, co nastpuje:
1. Powoujc si na owiadczenie rzdu czechosowackiego, w ktrym zobowiza si nie
czyni niekorzystnych rnic midzy wsplnot narodow polsk a jakkolwiek inn
wsplnot narodow znajdujc si w granicach Czechosowacji, jak rwnie przypominajc

znany rzdowi czechosowackiemu punkt widzenia rzdu polskiego, ktry nie
dopuszcza jakiegokolwiek upoledzenia interesw Polski wobec interesw innych
zainteresowanych pastw, rzd polski oczekuje postanowienia rzdu czechosowackiego w
przedmiocie terytoriw zamieszkaych przez ludno polsk, niezwocznego i analogicznego
do tego, ktre podj w kwestii niemieckiej.
2. Rzd Polski, po wykonaniu powyszego uwaa, e zasady okrelajce pooenie
ludnoci polskiej w Czechosowacji, przewidziane w czci 3 konwencji polskoczechosowackiej podpisanej w Warszawie 3 kwietnia 1925 r. s bezprzedmiotowe i wobec
tego wypowiada wspomnian cz owej konwencji.
Odpis: AAN, Ambasada RP w Berlinie 18, k. 123; AAN, MSZ 5512, k. 34 (dla biuletynu
Polska i zagranica"); druk: Diariusz i teki Jana Szembeka (1935-1945), t. IV, Londyn 1972,
s. 434.
254. 1939 wrzesie 21, Londyn. Nota nr 49132 wrczona przez

E. Raczyskiego lordowi Halifaxowi w sprawie polskich postulatw wobec
Czechosowacji
Odpis, maszynopis AAN, Ambasada RP w Berlinie 18, k. 152-153.
Dans1 ma dmarche du 19 septembre courant2 j'ai eu l'honneur d'informer la

Gouvernement de Sa Majeste de l'attitude de mon Gouvernement vis-a-vis du
probleme de la minorit polonaise en Tchcoslovaquie. J'ai tenu
particulierement a soulinger qu'en s basant sur le principe d'galit de
traitement de toutes les minorits en cause, le Gouvernement Polonais serait
oblig de demander pour le territoires habit par une population de langue
polonaise l'application des memes mesures qui seraient acceptes pour le
territoire des Sudetes.
En confirment ce point de vue, le Gouvernement Polonais ne s'inspire pas
seulement du principe d'galit, mais il est aussi convaincu que la crise en
Europe Centrale ne pourra etre rsolue d'une fagon definitive sans la solution
de tous les problemes minoritaires en Tchcoslovaquie.
Le Gouvernement Polonais est fermement persuad que cette solution ne
peut etre ralise que s'il est tenu compte des justes rvendications de tous les
groupes nationaux et parmi ceux-ci du groupe polonais et hongrois.
Je tiens a informer Votre Excellence que dans le cas ou ce point de vue ne
serait pas accept, le Gouvernement Polonais se vrrait oblig a son plus grand
regret de faire toutes les reserves quant a se collaboration ventuelle dans le
reglement projet des problemes en question3.
1
Tekst nadany telefonicznie z MSZ o godz. 17.15, zoony o 18.00. Godzina ustalona na
podstawie dopiska owkiem na dokumencie. Wedug odpisu dla biuletynu Polska i
Zagranica" (AAN, MSZ 24, k. 14), tekst nadano o 17.00.
2
Zob. dokumenty nr 222 i 232.
3
W swojej dmarche z 19 wrzenia biecego roku miaem zaszczyt poinformowa rzd
Jego Krlewskiej Moci o stanowisku mojego rzdu w kwestii mniejszoci polskiej w
Czechosowacji. Szczeglnie zaleao mi na podkreleniu, e rzd polski, na podstawie

zasady rwnego traktowania wszystkich mniejszoci wchodzcych w gr, byby zmuszony
da zastosowania dla obszaru zamieszkaego przez ludno mwic jzykiem polskim
takich samych rozwiza, jakie byyby przyjte dla obszaru Sudetw.
Potwierdzajc ten punkt widzenia, rzd polski kieruje si nie tylko zasad rwnoci, lecz
jest rwnie przekonany, e kryzys w Europie rodkowej nie moe zosta cakowicie
rozwizany bez rozstrzygnicia wszystkich problemw mniejszociowych w Czechosowacji.
Rzd polski jest niezmiennie przekonany, e takie rozwizanie nie moe by zrealizowane
bez wzicia w rachub sprawiedliwych roszcze wszystkich grup narodowociowych, wrd
nich grupy polskiej oraz wgierskiej.
Musz poinformowa Wasz Ekscelencj, e w wypadku, gdyby powyszy punkt
widzenia nie zosta przyjty, rzd polski z wielkim alem widziaby si zmuszony uczyni
wszelkie zastrzeenia co si tyczy jego ewentualnej wsppracy przy projektowanym
zaatwieniu omawianych zagadnie.
Odpis: AAN, MSZ 24, k. 94 (by moe jest to kopia tekstu, na podstawie ktrego
podyktowano not do Ambasady RP); AAN, Ambasada RP w Rzymie 24, k. 232-233. Druk:
Diariusz i teki Jana Szembeka (1935-1945), t. IV, Londyn 1972, s. 435; przekad angielski
Documents on British Foreign Policy 1919-1939, Third Series, Vol. III: 1938-39, London
1950, dok. nr 20.
255. 1938 wrzesie 21, Londyn. Nota werbalna wrczona przez lorda
Halifaxa E. Raczyskiemu w sprawie polityki polskiej wobec
Czechosowacji
Odpis, maszynopis AAN, Ambasada RP w Berlinie 18, k. 154
His Majesty's Government take not of the views expressed by the Polish
Ambassador on September 16th1, regarding the Polish minorities in
Czechoslovakia.
At the present moment, His Majesty's Government ar concentrating all thier
efforts on the problem of the Sudeten minority in Czechoslovakia, on the
solution of which depends the issue of peace or war in Europ, an issue which
must be of primary concern to all European States, and particularly to those
contiguous to Czechoslovakia.
His Majesty's Goyernment fully appreciate the interest felt by the Polish
Government in the future of the Polish minority in Czechoslovakia, but trust that
they will be careful in the present delicate situation to do nothing to extend the
scope of the present crisis and will be content that their point of view has been
placed on record and will receive consideration at the appropriate moment2.
1
Zob. dok. nr 222 i 232.

Rzd Jego Krlewskiej Moci wzi pod uwag opinie wyraone przez ambasadora
polskiego 19 wrzenia w kwestii polskiej mniejszoci w Czechosowacji. W obecnej chwili
rzd Jego Krlewskiej Moci koncentruje wszystkie swe wysiki na problemie sudeckiej
mniejszoci w Czechosowacji, od rozwizania ktrego zaley sprawa pokoju lub wojny w
Europie, sprawa, ktra musi mie pierwszorzdne znaczenie dla wszystkich pastw
europejskich, a szczeglnie dla tych, ktre ssiaduj z Czechosowacj. Rzd Jego
2
Krlewskiej Moci w peni docenia zainteresowanie rzdu polskiego przyszoci polskiej

mniejszoci w Czechosowacji. Wierzy jednak, e w obecnej delikatnej sytuacji zachowa on
ostrono i nie uczyni nic, co rozszerzyoby zakres obecnego kryzysu i zadowoli si tym, e
jego stanowisko bdzie odnotowane i rozwaone w odpowiednim momencie.
Na dokumencie umieszczono dat 20 wrzenia. Tekst polski noty zob. dok. nr 258. Odpis:
AAN, Ambasada RP w Rzymie 24, k. 234; AAN, MSZ 24, k. 23 (dla biuletynu Polska i
Zagranica"; na nim zaznaczono godzin wrczenia 18.00). Druk: Documents on British
Foreign Policy 1919-1939, Third Series, Vol III: 1938-39, London 1950, dok. nr. 20.
256. 1938 wrzesie 21, Pary. Nota zoona przez J. ukasiewicza

informujca o polskich postulatach wobec Czechosowacji
Odpis, maszynopis AAN, MSZ 24, k. 96
Au nom1 de son Gouvernement, l'Ambassadeur de Pologne a l'honneur de

communiquer ce qui suit:
Faisant suite aux dmarches reitres faites ces derniers jours par
l'Ambassadeur de Pologne aupres du Gouvernement Franais2 le Gouvernement
Polonais dclare maintenir, dans toute son ampleur la demande de
sauvegarderles interets des populations polonaises an Tchcoslovaquie, de
fagon identique a celle qui a et prvue par la decision de Londres du 18
courant3, par rapport aux territoires des Sudetes aux majorites allemandes.
Le Gouvernement Polonais ne peut se fier en promesses at assurances de la
Tchcoslovaquie. Apres les expriences des annes 1919-1921, dans le domaine
des rapports polono-tcheques, et en prsence du fait que le Gouvernement
Frangais a cru pouvoir omettre pendant les negociations de Londres du 18
courant les justes revendications polonaises, il est difficile au Gouvernement
Polonais de croire en toute confiance que les interventions du Gouvernement
Franais, a elles seules, seraient a meme d'amener une solution equitable du
probleme en question"4.
1
Not nadano telefonicznie z MSZ o godz. 18.00, zoono o godz. 19.30 (ustalone na
podstawie odpisu dla biuletynu Polska i Zagranica", AAN, MSZ 24, k. 16).
2
Zob. dok. nr 204, 216, 236 i 239.
3
W niedziel 18 wrzenia w Londynie odbya si narada politykw francuskich i
brytyjskich, ktrzy postanowili zaleci Czechosowacji, by odstpia III Rzeszy terytoria
zamieszkae przez wicej ni 50% ludnoci niemieckiej.
4
W imieniu swego rzdu ambasador Polski ma zaszczyt zakomunikowa, co nastpuje:
W uzupenieniu kilkakrotnych demarche dokonanych w ostatnich dniach przez ambasadora
Polski wobec rzdu francuskiego, rzd polski owiadcza, e podtrzymuje w caej rozcigoci
danie ochrony interesw ludnoci polskiej w Czechosowacji w sposb identyczny do tego,
jaki zosta przewidziany decyzj z Londynu 18 biecego miesica w odniesieniu do
terytoriw sudeckich z wikszoci niemieck. Rzd polski nie moe ufa przyrzeczeniom i
zapewnieniom Czechosowacji. Po dowiadczeniach lat 1919-1921 w dziedzinie stosunkw
polsko-czeskich i wobec faktu, e rzd francuski uwaa za moliwe podczas negocjacji w
Londynie 18 biecego miesica pomin sprawiedliwe postulaty polskie, trudno jest rzdowi
polskiemu wierzy z penym zaufaniem, e interwencje samego rzdu francuskiego zdoaj

doprowadzi do waciwego rozwizania podniesionego zagadnienia".
Druk: Diariusz i teki Jana Szembeka (1935-1945), t. IV, Londyn 1972, s. 434;
tumaczenie angielskie Papers and Memoirs of Juliusz ukasiewicz, Ambassador of
Poland. Diplomat in Paris 1936-1939, Edited by W. Jdrzejewicz, New York and London
1970, s. 133.

J. Lipskiego, by poinformowa Auswartiges Amt o polskich krokach i
dyplomatycznych dotyczcych Czechosowacji
Kopia, maszynopis AAN, Ambasada RP w Berlinie 18, k. 121
Prosz1 zoy w purzdowej formie dla wiadomoci rzdu niemieckiego

odpisy not, wystosowanych dzi popoudniu rwnoczenie do rzdu
angielskiego i czeskosowackiego za porednictwem ambasadora RP w
Londynie i posa RP w Pradze.
Prosz zakomunikowa, e rwnoczenie czynimy demarche pisemn u
rzdu francuskiego, w ktrej potwierdzamy w peni konieczno uwzgldnienia
interesw ludnoci polskiej w Czechosowacji na rwni z interesami ludnoci
sudecko-niemieckiej. Okrelajc stanowisko powysze rzdu polskiego,
zaznaczamy brak zaufania w obliczu dowiadcze z lat 1919-1921 do obietnic i
zapewnie Czechosowacji, jak rwnie nieufno do interwencji bdcych
wynikiem negocjacji prowadzonych w cigu ostatnich dni w Londynie.
a
Uwagaa Wykona jeszcze dzisiaj.
Form pozostawiono do uznania pana ambasadorab2
a a
Na dokumencie odrczne dopiski: Posa jako instrukcj ambasadorowi w Rzymie.
Przetelefonowaem dn. 21 IX godz. 19.45 do Ambasady: w Rzymie. Przyj radca Zawisza.
1
Otrzymano 21 wrzenia o godz. 19.00,
2
Odpis: AAN, MSZ 24, k. 93 (dla biuletynu Polska i Zagranica"). Owiadczenie (wraz z
notatk w jzyku niemieckim i odpisami not) zoy J. Lipski w Ministerstwie Spraw
Zagranicznych Rzeszy 21 wrzenia o godz. 20.30. Zob. AAN, Ambasada RP w Berlinie 18, k.
122.
b
258. 1938 wrzesie 21, Londyn. Telefonogram E. Raczyskiego i

notatka o jego rozmowie z M. ubieskim na temat rozmowy z lordem
Halifaxem w zwizku ze zoeniem noty brytyjskiej i noty polskiej
Lord1 Halifax dorczy mi not werbaln nastpujcej treci:

1. Rzd Jego Krlewskiej Moci wzi pod uwag pogldy wyraone przez
ambasadora polskiego dnia 19 wrzenia w sprawie polskiej mniejszoci w
Czechosowacji2.
2. W obecnym momencie rzd JKMoci skierowuje wszystkie wysiki swoje
na problem mniejszoci sudeckiej w Czechosowacji od ktrego zaatwienia
zaley pokj lub wojna w Europie, a wic zagadnienie, ktre musi by w
pierwszym rzdzie przedmiotem troski wszystkich pastw europejskich, a w
szczeglnoci tych pastw, ktre granicz z Czechosowacj.
3. Rzd JKMoci w peni docenia zainteresowanie rzdu polskiego dla
przyszoci polskiej mniejszoci w Czechosowacji, lecz ufa, e rzd polski w
obecnej delikatnej sytuacji okae ostrono by nie uczyni niczego coby mogo
rozszerzy obecny kryzys i e rzd ten bdzie spokojny w poczuciu, e jego
punkt widzenia przyjty zosta pod rozwag i bdzie rozwaony w odpowiednim
momencie3.
Ambasador Raczyski: Oglny ton rozmowy chodny i sztywny.
Nastawienie waciwie negatywne. Mona uwaa nawet, e rozmowa bya
pewnego rodzaju ostrzeeniem, a nawet ukryt grob. Obie strony byy z
rozmowy niezadowolone (Lord Halifax przeczyta not ambasadora w czasie
rozmowy)4. Pose wgierski by rwnie wzywany do lorda H[alifaxa] i usysza
tam mniej wicej to samo.
ubieski: Czy masz jakie detale o projekcie brytyjskim, bo si Wgrzy
bardzo tym interesuj.
Ambasador Raczyski: Nie mam dokadnych, ale z tego co wiem istnieje
tendencja wydzielenia pewnej iloci Niemcw na terenach o wysokim ich
procencie, a nastpnie zaatwienie innych spraw mniejszociowych (Polacy,
Madziarzy etc.) w ramach dawnych projektw ustroju kantonalnego.
1

Zob. dok. nr 222 i 232.
3
Tekst oryginalny noty zob. dok. nr 255.
4
Zob. dok. nr 254.
2
259. 1938 wrzesie 21, Warszawa. Telegram z instrukcj J. Becka dla

R. Raczyskiego, by poinformowa rzd rumuski o polskich zarzdzeniach
wojskowych w wojewdztwie lskim
Prosz1 zakomunikowa bezzwocznie tamtejszemu Dworowi i rzdowi, e

wobec napicia, istniejcego w zachodniej czci Czechosowacji oraz
cakowicie niewyjanionej sytuacji co do losu terenw bliskich granicy
Rzeczypospolitej, zostao zarzdzone zatrzymanie starszego rocznika i rezerwy
w oddziaach przybywajcych aktualnie do poudniowej czci wojewdztwa
lskiego.
Ze wzgldu na licznych dezerterw z armii czeskiej, przekraczajcych
granic polsk, oddziay stray celnej zostay zastpione przez formacje
Korpusu Ochrony Pogranicza. O ewentualnych dalszych zarzdzeniach rzd
rumuski zostanie niezwocznie powiadomiony.
O dzisiejszej akcji dyplomatycznej otrzyma pan ambasador oddzielne
zawiadomienie.
1
Wydzia Szyfrw otrzyma tekst o godz. 22.40, wysa 22 wrzenia o godz. 0.20 za
nr 86.

W. aciskiego o rozmowie politykw wgierskich z K. Sidorem na temat
wsppracy polsko-wgierskiej i sowacko-wgierskiej
Posowie1 wgierscy poinformowali S[idora], e w sprawie wsplnej granicy

polsko-wgierskiej na Rusi Przykarpackiej nastpio ju porozumienie
wkroczenia Wgier. Jest zaskoczony i obawia si, e Praga to wykorzysta, co
przeszkodzi dalszej pracy na rzecz tak zwanej orientacji polskiej bez wzgldu na
to, e Sowacy nie przywizuj wikszego znaczenia co do przyszej
przynalenoci Rusi.
Wysunli oni rwnie przedwczenie spraw przynalenoci Sowaczyzny
do Wgier formuujc do mglisto form przyszego wspycia. Odnis si
do koncepcji negatywnie owiadczajc, e mimo pewnej tradycji u ludu i
nienawici do Czech takie rozwizanie nie trafi do przekonania modziey,
wychowanej antywgiersko. Owiadczy, e on osobicie rozumowo dopuci
mg by tak myl, lecz jako* serca do tego nie ma".
Otrzymuje: Praga, Warszawa2.
* wyraz opuszczony.
1
Nr GMS 3047.
261. 1938 wrzesie 21, Praga. Telefonogram K. Pape o

demonstracjach w Pradze
Godz. 10.30:1
W cigu wieczoru dzisiejszego trwaj nadal w rozmaitych punktach miasta
demonstracje, ktre nie wygldaj gronie i maj, jak dotychczas, charakter
przede wszystkim patriotyczny. Najczciej przybieraj form owacji dla armii,
czasem sycha gosy domagajce si dyktatury wojskowej. Tu i wdzie
syszano okrzyki skierowane przeciw prezydentowi B[eneowi]. Motyw
przewodni: zdradzono nas" powtarza si cigle pod adresem Francji i Anglii, a
take i Sowietw2. W wielu punktach syszano okrzyki Rosja nas zdradzia".
Zaobserwowano nawet grone odruchy wobec tych widzw demonstracji,
ktrzy podnosili pi. Wadze i wielkie organizacje spoeczne, jak Sok,
Zwizek Legionarzy itp. wzywaj cigle do zachowania spokoju. Powtarza si
motto Nie damy si, bdziemy u siebie, wierzmy tylko w siebie". Na wypadek,
gdyby demonstracje w cigu nocy miay przybra wiksze rozmiary i
niepodany obrt, wadze przewiduj alarm lotniczy jako przeciwdziaanie.
Radio zapowiada zwoanie parlamentu dla zatwierdzenia dzisiejszej decyzji
rzdu3.
1

Por. dok. nr 235. 21 wrzenia 1938 r. M. Litwinow wyrazi na posiedzeniu Ligi
Narodw sympati dla Czechosowacji i ponownie stwierdzi gotowo ZSRR do wypenienia
zobowiza wynikajcych z ukadu czechosowacko-radzieckiego, a. take do wsppracy z
Francj w tej sprawie. Owiadczenie to niektrzy politycy oraz cz prasy czechosowackiej
(organ partii agrarnej Venkov", popoudniwka teje partii Veer") uznali za odmow
pomocy. Dokumienty wnieszniej politiki SSSR, t. XXI, Moskwa 1977, dok. nr 357, 359, 364;
Dokumenty k historii mnichovskeho diktatu 1937-1939, Praha 1979, dok. nr 159, 161.
3
21 wrzenia na ultymatywne danie posw Francji i Wielkiej Brytanii rzd
czechosowacki oraz prezydent E. Bene wyrazili zgod na postulat odstpienia Rzeszy
terenw pogranicznych.
2

R. Dbickiego o rozmowie z M. Stojadinoviiem na temat stosunku
Jugosawii do Czechosowacji. Tajne
W rozmowie1 ze Stojadinoviiem szczegowo wyjaniem mu nasze

stanowisko w sprawie lska Cieszyskiego. Reakcja S[tojadinoviia] bya
przyjazna i pena zrozumienia. Zaznaczy, e Jugosawia zawdzicza swe
powstanie zasadzie narodowoci, w peni j zatem uznaje.
Gdy rozmowa zesza na Wgry i gdy wspomniaem, i stojc na stanowisku
samookrelenia przyznajemy je rwnie Wgrom. S[tojadinovi] potwierdzi, e
Jugosawia wypeni zobowizania pomocy na wypadek agresji wgierskiej na
Czechosowacj, czego zreszt nie wydawa si przypuszcza. W dalszym cigu
jednak zaznaczy, e jakkolwiek sprawa ta wymaga jeszcze przestudiowania
przez prawnikw, wydaje mu si, e w razie odczenia za zgod
Czechosowacji czci jej terytorium, dotyczce zobowizanie upada, gdy
niewykonalne staje si na przykad postanowienie konwencji sztabowych co do
iloci dywizji itd.
S[tojadinovi] nie przypuszcza, by Czechosowacja wywoaa obecnie
rozmylnie konflikt, co byoby samobjstwem.
Z wypowiedzi S[tojadinoviia] przebija zadowolenie ze stworzonego przez
niego systemu polityki zagranicznej Jugosawii, ktry zapewnia jej moliwie
najwiksz gwarancj neutralnoci2.
1
2

Nr GMS 3048.

A. Horym i R. Franassovicim o treci not polskich w sprawie postulatw
wobec Czechosowacji
Dnia 21 wrzenia pan minister poinformowa ambasadora rumuskiego i

posa wgierskiego o treci naszych not do rzdw: czeskiego, francuskiego i
brytyjskiego z dnia 21 wrzenia1.
1
Zob. dok. nr 253, 254 i 256. Zachowa si jedynie odpis dla biuletynu Polska i
Zagranica".

L. Orowskiego, K. Pape, R. Dbickiego i R. Raczyskiego o polskich
krokach dyplomatycznych dotyczcych Czechosowacji
Poniewa warunki londyskie, nie stawiajce wyranie zagadnienia lska

Cieszyskiego, zostay przez Prag przyjte, przeszlimy od zastrzee przeciw
dyskryminacji naszych interesw do wyranych da zaatwienia ich w sposb
analogiczny do niemieckiego problemu sudeckiego.
Nasza nota do rzdu czeskiego1 powouje si na zobowizania czeskie
rwnego traktowania, oraz wypowiada klauzule mniejszociowe umowy z
1925 r., jako dzi bezprzedmiotowe. Nota do rzdu angielskiego2 zawiera
zapowied wycofania naszego udziau w uregulowaniu zagadnienia
czeskosowackiego w razie dyskryminacji. Nota do rzdu francuskiego3
stwierdza brak zaufania do rezultatw negocjacji londyskiej oraz do zapewnie
rzdu czeskiego. Rzdy niemiecki, woski, rumuski i wgierski zostay
poinformowane o treci not zoonych rzdowi brytyjskiemu i
czechosowackiemu.
Podaj do osobistej wiadomoci pana posa (ambasadora), e pewne
zarzdzenia wojskowe popieraj nasz akcj dyplomatyczn4.
1
Zob. dok. nr 253.

Zob. dok. nr 254.
3
Zob. dok. nr 256.
4
Zachowa si jedynie odpis dla biuletynu Polska i Zagranica".
2
265. 1938 wrzesie 21, Warszawa. Komunikat Ministerstwa Spraw

Zagranicznych dla prasy informujcy o dziaaniach dyplomatycznych
Polski wobec Czechosowacji
Od czasu, kiedy napa czeska na terytorium polskiego lska Cieszyskiego

zostaa przez czynniki midzynarodowe poparta decyzj Konferencji
Ambasadorw z dn. 28 lipca 1920 r., rzd polski dy wszystkimi legalnymi
rodkami do zapewnienia ludnoci polskiej za Olz normalnych warunkw
rozwoju kulturalnego oraz do zapewnienia jej nalenych praw obywatelskich.
Sprawa ta bya przedmiotem niezliczonej iloci akcji dyplomatycznych i
stanowia zawsze gwny rozdzia naszego stosunku do Czecho-Sowacji. adna
z obietnic i adna z umw na ten temat zawieranych nie bya przez rzd czeski
dotrzymana.
Mimo tego, w dobie dzisiejszego gbokiego kryzysu polityki i organizacji
pastwa czeskosowackiego, rzd polski z caym spokojem i umiarem broni
jedynie susznej i podstawowej zasady, e Polak, obywatel nawet innego

pastwa, nie moe by w swych prawach i warunkach egzystencji upoledzony,
dlatego, e jest Polakiem. Zainteresowanie rzdu i opinii publicznej polskiej
losami Polakw z za Olzy byo tym ywsze, e odnosio si do zwartej grupy
ludnoci autochtonicznej, zamieszkujcej od wiekw te rdzennie polskie ziemie.
W czasie napi politycznych i wynikajcych z nich akcji
midzynarodowych, rzd polski w kadym etapie rozwoju tego zagadnienia
da wobec wszystkich pastw, bezporednio czy porednio w akcjach udzia
biorcych, cisego przestrzegania zasady rwnych praw dla naszej grupy
narodowociowej w Czecho-Sowacji.
Niedawno jeszcze rzd czesko-sowacki stwierdzi przez oficjaln deklaracj
swego posa w Warszawie, e zasada traktowania Polakw i uregulowania ich
losu bdzie co najmniej dostosowana do praw, jakie otrzyma moe jakakolwiek
inna grupa narodowociowa.
Wobec interwencji pastw trzecich w sprawie sporu midzy rzdem czeskim
o ludnoci niemieck krajw sudeckich, rzd polski pozostajc w staym
kontakcie ze wszystkimi zainteresowanymi mocarstwami, precyzowa stale swe
dania w miar krystalizowania si metod, ktre by miay suy do
zaatwienia zarysowujcego si kryzysu.
Stwierdzi naley z ubolewaniem, e w projektach wysunitych po
londyskich naradach midzy rzdem francuskim i angielskim w dn. 18 bm.,
sprawa susznych postulatw polskich nie znalaza waciwego uwzgldnienia.
Postpiono w sposb przypominajcy niefortunne tradycje dawniejszych
interwencji w sprawie polsko-czeskiej.
W dniu dzisiejszym ambasadorowie Rzeczypospolitej zaoyli przeciw temu
stanowczy protest, a pose Rzeczypospolitej w Pradze zoy not dajc
wykonania powzitego przez Czechy zobowizania co do traktowania spraw
polskich1. Rwnoczenie zostaa wypowiedziana polsko-czeska umowa o
ochronie mniejszoci narodowych, jako nie odpowiadajca potrzebom
dzisiejszej sytuacji.
Istniejcy dzi w Europie rodkowej kryzys bdzie wymaga wielkiego
wysiku dla rozwizania sytuacji na przyszo. Wysiek ten si nie uda, jeli
suszne danie samostanowienia nie bdzie zastosowane do wszystkich
powanych grup narodowociowych, jakie si znalazy w ramach pastwa
czeskosowackiego.
Kryzys ten nie moe by rwnie zaatwiony bez wsppracy wszystkich
pastw majcych odwieczne, utrwalone prawa i zadania w tej czci Europy.
Rzd polski ureguluje swe postpowanie zalenie od respektu nalenego
polskim interesom2.
1
2
Zob. dok. nr 253.

266. 1938 wrzesie 21, Pary. Notatka o rozmowie J. Frankowskiego z

R. Massiglim na temat polityki Francji i Polski wobec Czechosowacji.
cile tajne
Z polecenia pana ambasadora odwiedziem dnia 21 wrzenia br. dyrektora

politycznego na Quai d'Orsay p. Massigliego, aeby powtrzy mu rozmow p.
ambasadora z ministrem Bonnetem z dnia poprzedniego i wrczy mu
nieurzdowo dokadny tekst instrukcji pana ministra z dnia 17 bm (vide
telegram szyfrowy nr 90)1. Przy tej okazji wywizaa si obszerna rozmowa,
ktrej streszczenie mam zaszczyt poda poniej.
Zostaem p. Massigliego w nastroju najgbszej depresji i rozterki duchowej.
Nie ukrywa, e jest przygnbiony postaw zajt w chwili zasadniczej
rozgrywki przez Francj. Nastrj ten p. Massigliego jest tym bardziej
zrozumiay, e poza uczuciem ponienia, ktre odczuwa wikszo Francuzw,
obrt, jaki przybray w ostatnich dniach wypadki w Europie, stanowi klsk
polityki prowadzonej od 20-tu prawie lat przez biura Quai d'Orsay.
Pan Massigli zacz rozmow od tego, e formalna zgoda Pragi na
propozycje francusko-angielskie jeszcze nie zostaa zakomunikowana, lecz, e
decyzja pozytywna jest ju powzita. Okrelajc sytuacj, jako okropn, doda,
e wszystkie te habice koncesje na nic si nie zdadz, gdy Hitler i tak jest
zdecydowany na zbrojne najcie Czechosowacji i nie bdzie mg odmwi
sobie tej satysfakcji. Przed sobot zapewne, twierdzi p. Massigli, starcie
niemiecko-czeskie stanie si faktem, a jakie bd dalsze konsekwencje,
oczywicie przewidzie nie mona. Na razie, kontynuowa p. Massigli,
zapominajc widocznie, e rozmawia z czonkiem ambasady polskiej, jedynym
konkretnym rezultatem ustpliwej polityki Francji jest nadzwyczaj
niebezpieczne usunicie si Rosji z Europy. Rosja wrci dyplomatycznie w
swoje granice, lecz rozwinie niesychanie gwatown akcj rewolucyjn. Tu
przerwaem panu Massigliemu jego wywody, owiadczajc, e niezalenie od
innych kwestii, wzmiankowane przez niego odsunicie si Rosji od polityki
europejskiej naley uwaa w kadym razie za bardzo szczliwy aspekt
sytuacji. Wprowadzenie bowiem Rosji do Europy Centralnej stao si
bezporedni przyczyn fermentu i w wielkiej mierze zawayo na bieg
wypadkw. Usunicie wpyww sowieckich z Europy rodkowej jest
warunkiem umoliwiajcym nowe rozsdne uoenie si stosunkw. Pan
Massigli nie podejmowa ju na ten temat dyskusji, wyraajc jedynie obawy
przed wzmoeniem akcji Kominternu. By moe, obawy p. Massigliego
odnosiy si do ewent[ualnej] zmiany dyrektyw Moskwy co do dziaalnoci
komunistw we Francji.
Nawizujc do akcji sowieckiej w Czechosowacji i niebezpieczestwa tej
akcji dla Polski, przedstawiem wwczas p. Massigliemu szczegowo
stanowisko polski w sprawie Czechosowacji, przypomniaem przebieg naszych

demarches" w sprawie terytorium polskiego za Olz oraz uzasadniem
konieczno cakowitego i natychmiastowego przyjcia przez Francj jako
swoich naszych dezyderatw. Powiedziaem, e w ten czy inny sposb
dania nasze musz by zrealizowane, wic e nie chodzi ju o meritum"
sprawy, ju widocznie przesdzonej, lecz o to, by Francja, popierajc
natychmiast szczerze i cakowicie nasze postulaty, przyczynia si do
zrealizowania ich w formie korzystnej dla przyszoci stosunkw polskofrancuskich, oraz w ogle najlepszej dla Polski, dla Francji, a nawet i dla
samych Czechw. Nie powtarzajc tu wszystkich szczegw dyskusji
przytocz tylko najwaniejsze.
Powiedziaem wic, e jeeli Francja i Anglia zdecydoway si na
wymuszenie od Czechw zgody na oddanie Sudetw Niemcom, to byoby
cakowicie niezrozumiae i nielogiczne, by nie chciay zasady samostanowienia
zastosowa do mniejszoci polskiej w Czechosowacji, tym bardziej, e prawa
nasze do lska Zaolzaskiego s niewtpliwie jeszcze bardziej ugruntowane,
ni prawa Niemcw do, Sudetw. Rozoenie za operacji na dwa etapy
przedstawia tyle niedogodnoci, e prby w tym kierunku naley z gry
wykluczy. Wysunicie zasady oglnej wydzielenia z Czechosowacji
mniejszoci, ktre pragn si poczy z pastwami macierzystymi, jest o wiele
bardziej godne, ni teza, e ustpuje si po przegranych targach wobec siy
niemieckiej.
dania polskie Czechw nie zaskakuj, gdy chyba ani na chwil nie
wtpili, e musz by wysunite. Ukrywanie za przed Czechami zamiaru
Francji popierania w przyszoci naszych rewindykacji nie byoby uczciwe i
wygldaoby na ch wymuszenia ich ustpstw na rzecz Niemiec przez dawanie
im iluzji, ktre miayby by zaraz potem rozwiane.
Jeeli si pragnie da zdrowe podstawy i zapewni mono stabilizowanej i
godnej egzystencji nowego pastwa czeskiego czy czechosowackiego, to
naley przede wszystkim i zaraz usun wszelkie powody tar z ich ssiadami,
tym bardziej jeeli bdzie wzita pod uwag gwarancja dla Czech przez ich
ssiadw.
Najwaniejsz jednak spraw jest, by powcigliwe lub niechtne stanowisko
Francji nie wywoao w Polsce usprawiedliwionego wraenia, e w sprawie,
ktra dotyka tak blisko Polsk, Francja zajmuje nieprzyjazne stanowisko i eby
nie powtrzya si w ten sposb sytuacja, jak w czasie zaatwienia kwestii
litewskiej.
Pan Massigli zgadza si stale ze susznoci tych argumentw i ani razu nie
protestowa, gdy mu wspomniaem o ukadzie z 10 lipca2, podpisanym w Spa
z najwikszym podnieceniem owiadczy spontanicznie, e to bya operacja
wstrtna, e rozumie dobrze nasze uczucia i e nasze dezyderaty co do lska
uwaa zawsze za jedyn, naprawd uzasadnion pretensj nasz do
Czechosowacji. Zgadzajc si wic co do meritum", cigle tylko z uporem
powtarza, e psychologicznie uwaa za nadzwyczaj trudne dla rzdu

francuskiego wymuszanie obecnie, zaraz, od Czechw nowych ustpstw. Po
prostu nie widzi sposobu, w jakiby rzd francuski mg to uczyni. Byoby w
tym co po prostu obrzydliwego (rpugnante"). Zwalczaem jego skrupuy pod
tym wzgldem zapewnieniem, e rzd czeski bez adnej wtpliwoci zdaje sobie
spraw z sytuacji, i e w Pradze chyba byliby ju nie tylko zalepieni, jak
dotychczas, lecz zupenie lepi, gdyby sobie robili jakiekolwiek iluzje co do
moliwoci odsunicia zaatwienia sprawy lska Cieszyskiego.
Dyskusj zreasumowaem w ten sposb, e rzd francuski powinien
wypowiedzie si z ca stanowczoci za tez polsk i naleycie poinstruowa
swoj opini publiczn w ten sposb, by sprawa lska Zaolzaskiego nie staa
si nowym powodem do pogorszenia stosunkw polsko-francuskich.
Wspomniaem rwnie, w myl punktu 3 instrukcji pana ministra z dnia 17 bm.
(vide telegram szyfrowy nr 90), e w razie podjcia jakichkolwiek szerszych
rozmw (lub zwoania konferencji) w zwizku ze spraw Czechosowacji, rzd
polski powinien by natychmiast zaproszony do wzicia w nich udziau.
Koczc rozmow, powiedziaem panu Massigliemu, e wobec faktu, i
uznaje cakowit suszno da polskich, powinien, w swym zakresie,
najusilniej pracowa dla naleytego postawienia sprawy przez rzd francuski.
Pan Massigli nie przeczy, powtrzy jednak znowu swoje pesymistyczne opinie
w ogle co do moliwoci pokojowego rozwizania konfliktu niemieckoczechosowackiego.
Zaznaczam, e rozmowa powyej streszczona miaa miejsce przed
otrzymaniem instrukcji pana ministra podanej przez telefon tego dnia o
godzinie 5.303
1
Zob. dok. nr 203.

Mowa o decyzji z 10 lipca 1920 r., oddajcej kwesti lska Cieszyskiego, Spisza i
Orawy do rozstrzygnicia Konferencji Ambasadorw.
3
Dokument ten jest zacznikiem do pisma nr 49-F22 J. ukasiewicza z dn. 24 wrzenia
1938 r., AAN, Ambasada RP w Berlinie 18, k. 169.
2

projektach politykw z partii agrarnej nawizania wsppracy z Polsk
Z k1 dyplomatycznych, zblionych do agrariuszy, zwracaj uwag, e teraz

nadszed moment, by Polska zyskaa sobie sympatie zawiedzionych co do Rosji
Sowieckiej i Francji Czechw. Nie chodzi ju o dwa powiaty, ale o to, by Polska
staraa si wpyn w kierunku powstrzymania zbyt daleko idcych aspiracji
niemieckich, np. postaraa si o pozostawienie przy Czechosowacji Morawskiej
Ostrawy. To samo rdo podaje, e pewni przywdcy agrarni zamierzaj z tym
jecha do Warszawy2.
1
2

Nr GMS 3046.
268. 1938 wrzesie 22, Praga. Telegram szyfrowy nr 116 K. Pape

uzupeniajcy depesz nr 113 o rozmowie z J. Tis
(Powtrzenie1 ostatniego zdania telegramu szyfrowego nr 113)2. Prosi, by

Polska nie zapomniaa o interesach Sowacji na ewentualnej konferencji
midzynarodowej. Prosz pana ministra o ewentualne instrukcje dodatkowe3.
1

Zob. dok. nr 244.
3
Nr GMS 3054.
2

E. Raczyskiego opisujcy przebieg rozmowy z lordem Halifaxem przy
okazji wrczenia noty brytyjskiej
Odwiedziem1 Halifaxa dzi2 o 6 po poudniu na jego zaproszenie i

wrczyem mu not stosownie do instrukcji3. Halifax odczyta mi note verbale
przygotowan na moj dmarche z 19 bm.4 Nota zawiera ostrzeenie przed
jakkolwiek akcj, mogc pogbi obecny kryzys", i zapewnia, e nasz
punkt widzenia bdzie rozpatrzony w odpowiedniej chwili". Interpretujc not
Halifax uy zwrotu, e rzd polski: bdzie mg w chwili odpowiedniej
skorzysta z istniejcego mechanizmu dla przeprowadzenia swych da".
Zapytaem, czy ma to oznacza artyku 19 Paktu Ligi Narodw. Halifax nie
zaprzeczy twierdzc tylko, e moglibymy ewentualnie uciec si do innych
procedur negocjacyjnych. Jednak pogldy na artyku 19 ulegaj ewolucji, a
mona oczekiwa dalszej jeszcze w kierunku wyzyskania go dla pokojowej
rewizji.
S trzy metody podejmowania rewizji: 1. przez rokowania, 2. przez grob
uycia siy, 3. uycie siy. Rzd brytyjski solennie ostrzega rzd polski przed
metod 2 i 3, ktra moe dla nas w rezultacie okaza si zgubna. Natomiast
obieca poparcie wszelkich uzasadnionych postulatw naszych, ktre bymy
wysunli za pomoc metody 1.
Odpowiedziaem, e nie widz adnej monoci, aby stanowisko angielskie
zadowolio rzd polski: primo, dlatego, e nie uwzgldnia ono naszego postulatu
rwnego traktowania, secundo, gdy sugerowana procedura jest rwnoznaczna z
uchyleniem w ogle da polskich. Dyskusja na temat tego drugiego punktu,
ktra si wywizaa, nie daa nic nowego. Halifax ponowi ostrzeenie w tonie
uroczystym, a zarazem chodnym, ja za ograniczyem si do owiadczenia, e
wiernie zdam spraw panu ministrowi z rozmowy.
Wynurzenia Halifaxa rzucaj wiato na projekty rzdu brytyjskiego na
wypadek szerszego porozumienia i na nadzieje czone z reform Ligi.
Przede mn przyjty by pose wgierski, otrzyma podobne uwagi.
1

Rozmowa odbya si 21 wrzenia. Zob. dok. nr 258.
3
Zob. dok. nr 256.
4
Zob. dok. nr 255.
5
raportach Ambasady RP w Londynie, Warszawa 1958 (na prawach rkopisu), s. 38-39.
2
270. 1938 wrzesie 22, Warszawa. Telegram z instrukcj J. Becka dla

K. Pape i W. aciskiego zalecajc sugerowanie w rozmowach ze
Sowakami myli oderwania Sowacji od ziem czeskich
Prosz1 przeprowadzi energiczne rozmowy ze Sowakami, w ktrych naley

podkreli, i niezalenie od naszych stosunkw z Wgrami sprawa sowacka
posiada u nas gbokie sympatie i zrozumienie. Polska nie ma adnych
egoistycznych zamiarw w stosunku do Sowacji, a jedynie sympati dla tego
narodu i gotowo bronienia jego interesw wobec kadego partnera.
Wedug naszych przewidywa, zasada oderwania od pastwa
czechosowackiego terytoriw narodowociowych zmierza ku realizacji. Moe
to zagraa oderwaniem poudniowej Sowacji, w razie gdyby nard sowacki
opowiedzia si za zostaniem przy Czechach i to by utrudnio obron
integralnoci Sowacji przez rzd polski. W ramach unii autonomicznej z
Wgrami niepodzielno jest zdaniem naszym do utrzymania.
Otrzymuje Praga i Bratysawa do wykonania, Budapeszt do wiadomoci.
1
Wydzia Szyfrw otrzyma tekst o godz. 13.30, wysa o godz. 15.00 do Pragi za nr 142,
do Bratysawy za nr 34 i do Budapesztu za nr 34.

o rozmowie z D. Sztojayem na temat stanowiska Rumunii w konflikcie
wgiersko-czechosowackim
Orygina, maszynopis AAN, MSZ -5431, k. 24
Pose1 wgierski znowu wczoraj wypytywa mnie z pewnym

zaniepokojeniem o stanowisko rumuskie w ewentualnym starciu wgierskoczeskim. Pose rumuski, ktry trzewo ocenia sytuacj telegrafowa po
porozumieniu si z posem jugosowiaskim do krla, e trzeba si liczy z
zasadnicz zmian, jaka si dokonywuje w Czechosowacji. Wskaza na
konieczno szybkiego przeorientowania polityki rumuskiej w porozumieniu z
Warszaw i Belgradem w sensie definitywnego wyrwnania stosunkw z
Budapesztem, dajc Wgrom kompensat od strony Czechosowacji.
Otrzymuje: Warszawa, Rzym, Budapeszt, Bukareszt2.
1

Midzynarodowe" 1958, nr 5, s. 87 (wyd. J. Chudek); Tumaczenie angielskie Papers and
W. Jdrzejewicz, New York and London 1968, s. 413.
2
272. 1938 wrzesie 22, Warszawa. Owiadczenie H. Kennarda zoone

J. Beckowi ostrzegajce przed agresj przeciwko Czechosowacji
J'ai recu des instructions de mon Gouvernement de communique a Votre

Excellence ce qui suit.
Le Gouvernement de Sa Majeste Britannique dans le Royaume Uni a appris
avec regret que le Gouvernement polonais a trouv ncessaire de prendre des
mesures militaires speciales qui paraissent n'avoir d'autre but que d'intimider le
Gouvernement Tchcoslovaque. Le Gouvernement de Sa Majest Britannique ne
saura admettre qu'il y ait de justification pour une politique d'intimidation, et il
espere sincerement que le, Gouvernement polonais n'y persistera pas et surtout
ne la poussera pas jusqu'au point ou elle l'entrainera dans une acte positive
d'agression contre l'etat Tchcoslovaque.
Le these polonaise a te fidelement reprsente par l'Ambassadeur de
Pologne a Londres et la Gouvernement de Sa Majest en tient pleine-ment
considration. Il n'y a cependant de justification quelconque pour une tentatiye
d'imposer une reglement immediate de ces reyendications par une action directe
au lieu de recourrir ou procd de negociation normale. Si le Gouvernement
polonais procdait a l'action directe, le Gouvernement de Sa Majest

Britannique ne pourrait etre responsable des consquences1.
1
Otrzymaem instrukcj mego rzdu, aby zakomunikowa Waszej Ekscelencji co

nastpuje.
Rzd Jego Krlewskiej Moci Zjednoczonego Krlestwa dowiedzia si z alem, e rzd
polski uzna za niezbdne podj specjalne kroki wojskowe, ktre zdaj si nie zmierza do
niczego innego, ni zastraszenie rzdu czechosowackiego. Rzd Jego Krlewskiej Moci nie
moe uzna, by istniao uzasadnienie dla polityki zastraszania i ma szczer nadziej, e rzd
polski nie bdzie si jej trzyma, a przede wszystkim nie doprowadzi jej do punktu, w ktrym
zostanie wcignity do rzeczywistego aktu agresji przeciwko pastwu czechosowackiemu.
Stanowisko polskie zostao wiernie przedstawione przez ambasadora Polski w Londynie i
rzd Jego Krlewskiej Moci w peni bierze je pod uwag. Nie moe by jednak
jakiegokolwiek usprawiedliwienia dla prby wymuszenia niezwocznego uregulowania swych
postulatw przy pomocy dziaania bezporedniego zamiast normalnej procedury negocjacji.
Jeli rzd polski bdzie zmierza ku akcji bezporedniej, rzd Jego Krlewskiej Moci nie
moe by odpowiedzialny za nastpstwa.
Druk: wersja angielska Documents on British Foreign Policy, Third Series, Vol. II:
1938, London 1949, dok. nr 1024. Instrukcja nakazujca zoenie owiadczenia bya
przekazana telefonicznie z Londynu o godz. 19.30.

J. ukasiewicza o przebiegu rozmowy z G. Bonnetem na temat krokw
podjtych przez Polsk wobec Czechosowacji
Dzi1 o godzinie 9.30 odwiedziem ministra Bonneta. Owiadczyem na

wstpie, i przychodz aby uzupeni nasz wczorajsz note verbale2
nastpujcymi komentarzami: nie uwzgldnienie przez rzd francuski i angielski
naszych da w propozycjach zoonych Pradze zachwiao zaufanie rzdu
polskiego do skutecznoci demarches czynionych wobec tych rzdw od
4 miesicy oraz ich akcji w sprawach nas interesujcych. Rzd polski uzna
wobec tego za konieczne przedsiwzi kroki, ktre by przekonay Prag i inne
stolice, e nasze dania s rwnie wane jak niemieckie i musz by
traktowane na rwni z nimi oraz na podstawie tej samej zasady. Rzd polski
robi od 4 miesicy wszystko moliwe, aby nie utrudni sw akcj sytuacji
Francji tylko dlatego, e jego dania dotyczyy pastwa, z ktrym Francja jest
zwizana sojuszem. Rzd polski uczyni te wszystko, aby sprawa
Czechosowacji nie odbia si ujemnie na stosunkach bilateralnych polskofrancuskich. Obecnie w tej dziedzinie wszystko zaley od Francji. Zwracam
uwag na rol prasy, w ktrej pojawiaj si ju gosy stawiajce pod znakiem
zapytania nasz sojusz. Byoby bardzo le, gdyby Polska przekonaa si jeszcze;
raz, jak to miao miejsce niejednokrotnie, np. w sprawie litewskiej, e w tak
ywotnej dla siebie sprawie napotyka sprzeciw i nieprzyjazny stosunek opinii
francuskiej. Jedynie celowe i konieczne wydaje mi si natychmiastowe
ujawnienie przyjaznego i pozytywnego stosunku rzdu francuskiego do naszych

spraw.
B[onnet] odpowiedzia mi: jestemy dotknici tonem noty, ktr pan wczoraj
zoy. Jest ona wyrazem braku zaufania ado rzdu francuskiegoa i
powtpiewania w jego dobre intencje, na co nie zasuylimy. Susznie czy nie,
rzd francuski mia od pierwszej chwili wraenie, potwierdzane stale przez
informacje ambasadora w Berlinie, e Hitler zda do wojny i zajcia
Czechosowacji. Wraenie to bynajmniej nie osabo, wypadki potwierdzaj
suszno. Gdy Chamberlain przyby do Berchtesgaden, Hitler zaskoczy go
manifestem Henleina o koniecznoci prostego przyczenia Sudetw. Dzi na
4 godziny przed odlotem Chamberlaina z Londynu korpus ochotniczy
H[enleina] zaj miejscowo Asch3. Jeszcze dzi ambasador francuski
komunikowa z Berlina, i Hitler chce zaj Prag; prasa niemiecka
przygotowuje to, stwierdzajc niedopuszczalno dyktatury wojskowej w Pradze
i rozpuszczajc wiadomo, e Czechosowacja jest zbolszewizowana. W tych
warunkach rzd francuski, majc pene zrozumienie dla interesw polskich,
uwaa, i dla uniknicia wojny, naley zaatwi spraw Sudetw, ktra moe
sta si jej powodem, a nastpnie przy sprawie gwarancji midzynarodowych
dla przyszej Czechosowacji osign zadouczynienie interesw polskich.
Rzd francuski mia przekonanie, e sprawy polskie mogy by zaatwione w tej
drodze. B[onnet]; prosi, aby rzd polski liczy si z powag sytuacji i swoj
akcj nie stworzy wraenia, e postpuje analogicznie z Hitlerem.
Otrzymuje: Warszawa, listem szyfrowym Berlin, Londyn4.
a a
- Dopisano odrcznie na miejsce skrelonych sw: pana ministra.

2
Zob. dok. nr 256.
3
As.
4
Sprawy Midzynarodowe" 1958, nr 6, s. 74-75 ;(wyd. J. Chudek); Tumaczenie angielskie
Papers and Memoirs of Juliusz ukasiewicz, Ambassador of Poland. Diplomat in Paris
1
274. 1938 wrzesie 22, Warszawa. Notatka z rozmowy

M. Arciszewskiego z R. Franassovicim na temat stosunkw rumuskowgierskich. Tajne
Ambasador1 rumuski otrzyma polecenie od ministra Comnena (zapewne z

instrukcj krla), jak twierdzi ambasador azoeniaa nastpujcej
communication orale"2: 1. La Roumanie n'a rien fait qui pourrait gener
l'action pacifique entreprise par les Grandes Puissances pour liquider le conflit
germanotcheque.
2. La Roumanie et la Yougoslavie n'entreprendront rien tant que la Hongrie
ne commetrait pas une imprudence et tant qu'elle se tiendra tranquille pour
obtenir la rectification des frontieres que le Tchcoslovaquie parait Ltre dcide
de lui accorder.
Il est a dsirer que la Pologne donn des conseils de modration a la
Hongrie.
A. Pour ne pas provoquer un casus foederis".
B. Pour ne pas exagrer ses revendications qui aujourd'hui paraissent
comprendre toute la Slovaquie.
La Roumanie na pourrait pas assister indifrente a l'accroissement de la
Hongrie de pres de 50% et de sa population de pres de 4 million habitants, ce
qui pourraot provoquer de nouvelles et serieuses complications"3.
Ambasador doda, e rzdu rumuski oczekuje naszej odpowiedzi na t
communication".
a a
Rozmowa odbya si o godz. 20.15.
2
Owiadczenie ustne.
3
1. Rumunia nie uczyni nic, co mogoby utrudni pokojow akcj podjt przez wielkie
mocarstwa celem zlikwidowania konfliktu niemiecko-czeskiego. 2. Rumunia i Jugosawia nie
podejm niczego, o ile Wgry nie popeni nieostronoci i o ile zachowaj si spokojnie w
kwestii uzyskania zmiany granic, co Czechosowacja gotowa jest zdecydowa ze swej woli.
Podane jest, by Polska doradzia Wgrom umiarkowanie. A. Aby nie prowokowa casus
foederis. B. Aby nie przesadzay w swych postulatach, ktre zdaj si obejmowa obecnie
Sowacj. Rumunia nie moe obserwowa obojtnie powikszenia Wgier o blisko 50% oraz
jej ludnoci o blisko 4 miliony, poniewa moe to wywoa nowe i powane komplikacje.
1

J. ukasiewicza o przebiegu dalszej czci rozmowy z G. Bonnetem na
temat krokw podjtych przez Polsk wobec Czechosowacji
Refero1 telefonogram szyfrowy nr 822.

W dalszej mniej oficjalnej czci rozmowy odpowiedziaem: zaufanie Polski
do Francji jest zachwiane nie tylko przez ostatnie wypadki, ale obcione
hipotek przeszoci. W latach 1919-1921 mielimy Francj stale przeciw sobie
w sprawie lska Cieszyskiego wcznie do decyzji w Spaa. Mielimy Francj
przeciw nam w sprawie wileskiej. Pniej przez zawarcie ukadu o nieagresji z
Rosj Sowieck i z Niemcami. Wreszcie w sposb bezprzykadny, ostatnio w
sprawie naszych stosunkw z Litw3. To s fakty; wymagaj obecnie jasnego
stanowiska Francji w sprawie naszej z Czechosowacj. Pomidzy naszymi
stanowiskami byy i s rnice nie tylko taktyki, ale te meritum. Interesy
polskie musz by traktowane zupenie na rwni z niemieckimi, bo wypywaj z
tej samej zasady. Dopuszczono si w Londynie dyskryminacji; rzd polski
speni to, co zapowiedzia. Zaatwienie kryzysu czeskiego nie moe mie nawet
pozoru ustpowania tylko wobec siy i cynicznego podziau terytorium tego
pastwa midzy inne. Musi by wyraone, e chodzi tu o realizacj zasady
narodowociowej, na ktrej zostaa oparta struktura Europy powojennej.
Sdzilimy i sdzimy, i jest jedynie uczciwe wobec Czechosowacji postawi j
od razu wobec koniecznoci wszystkich ustpstw w imi tej zasady, ni co jaki
czas pod rozmaitymi pozorami zmusza do nowych koncesji. Zagroenie jest
niestety potrzebne, aby przekona Benea, i od podstawy wymaga nie
odstpimy, i e nie wolno zdradza bezkarnie i faszowa zasad, ktrym
publicznie si hoduje. Spraw lska Cieszyskiego uwaam za przesdzon.
Gdyby po pominiciu naszych da przez Francj i Angli rzd polski nie
przedsiwzi adnej akcji, opinia polska mogaby mie wraenie, e lsk
Cieszyski otrzymalimy z rk Hitlera; teraz bdzie wiedzie, e otrzyma go z
rk wasnego rzdu i armii. Od Francji i Anglii zaley czy pozostanie w opinii
polskiej wraenie ich przyjaznego i susznego do naszej sprawy stosunku.
Jeszcze raz zwracam uwag, e chodzi o przyszo Europy, o ktrej naley w
tej chwili myle moe bardziej, ni o teraniejszoci ju przesdzonej. Naley
sobie zda spraw, e kryzys czeski jest wstrzsem, w ktrym gin resztki
monarchii austriackiej i panslawizm moskiewski. Czesi musz powrci do roli
odpowiadajcej ich wasnej sile i przesta marzy o polityce przedstawicielstwa
fikcji panslawizmu, obejmujcego rzekomo dziesitki milionw ludnoci Rosji
Sowieckiej, ktra doprowadzia ich do dzisiejszej katastrofy.
W odpowiedzi krtko B[onnet] skonstatowa, e dmarche naszego rzdu w
Pradze4 uatwi mu poparcie naszych da, e zajmie si natychmiast pras, e
ju wczoraj ostrzega przed traktowaniem naszej sprawy jako czego nowego, i

e liczy na nasz dalsz wspprac.
Zakoczyem rozmow stwierdzajc, i ze swej strony zrobiem wszystko,
aby uchroni nasze stosunki od niepodanych reperkusji kryzysu czeskiego, e
mj obowizek uwaam za speniony, i e teraz kolej na niego. Poegnalimy
si bardzo przyjanie.
Otrzymuje: Warszawa, listem szyfrowym Berlin, Londyn5.
1

Zob. dok. nr 273.
3
17 marca 1938 r. po incydencie granicznym, ktry pocign za sob mier onierza
polskiego, rzd polski zada w formie ultymatywnej by Litwa nawizaa stosunki
dyplomatyczne z Polsk. 19 marca rzd litewski przyj warunki.
4
Zob. dok. nr 253.
5
Nr GMS 3071. Druk: J. Chudek (oprac.), Wrzeniowy kryzys czechosowacki w 1938 r.
w raportach ambasadora ukasiewicza, Warszawa 1960 (na prawach rkopisu), s. 26-28;
2

K. Pape o moliwych konsekwencjach incydentw w Sudetach
Wadze1 i szczyty wojska w dalszym cigu kad nacisk przede wszystkim na

utrzymanie w kraju spokoju i porzdku. Rwnoczenie zaznacza si w sztabie
tendencja traktowania powaniejszych z dnia na dzie incydentw sudeckich, na
przykad Aschu2, jako agresji niemieckiej. Dzi rano rzd postawi nawet wobec
posa francuskiego kwesti interpretacji casus foederis. Sprawa opara si
wprost o Chamberlaina i Hitlera. Poselstwo francuskie twierdzi, e ma
zapewnienie przyszego rzdu dotrzymania w peni zobowiza poprzedniego.
Niewtpliwie bardzo silne s jednak tendencje wprost przeciwne. Z poselstwa
niemieckiego wiem, e istnieje obecnie po stronie niemieckiej wola utrzymania
incydentw w takich ramach, by Czesi nie mogli interpretowa ich jako
formalnej agresji3.
1

As.
3
Nr GMS 3069.
2

M. Chaupczyskiego o sytuacji politycznej i wojskowej na Rusi
Podkarpackiej
I. W okrgu1 kompletny spokj i apatia. Miejscowi Wgrzy skar si na

brak inwencji rzdu wgierskiego. Ze swej strony stwierdzam potrzeb
codziennej ruskiej audycji radiowej z Budapesztu, Zachcam F[encika] do
energicznych wystpie, wtpi jednak w pomylny wynik wobec stanu
wyjtkowego.
II. Zarzdzenia wojskowe nike w porwnaniu z majowymi. Na granicy
wgierskiej wojska bardzo mao. Kr pogoski o wycofywaniu rezerw w
kierunku zachodnim oraz ewakuacji magazynw. W godzinach wieczornych
obsadzono wojskiem obiekty o znaczeniu komunikacyjnym.
Odpis otrzymuje Praga. Ad II powiadomi Fuchsa2.
1
2

Nr GMS 3072.
278. 1938 wrzesie 22, Praga. Odpowied M. Cermaka na interwencj

polsk celem przypieszenia odpowiedzi na not z 21 wrzenia 1938 r.
Gouvernement Tchcoslovaque envisage la rponse avec la meme gravit du

contenu de la note, mais justement vu ces fravites il faut prendre toutes les
considerations techniques qui font qu'il est impossible de rpondre
immdiatement. Malgre la crise du gouvernement qui naturellement doit ratifier
cette rponse, il peut assurer qu'on travaille a la rponse parallement et en
attachent la nieme importance a cette question qu'aux demandes formules par
le Chancelier du Reich.
Prie instamment d'avoir un peu de patience.
D'une fagon privee il peut dire que la reponse envisage meme des questions
territoriales et que la situation exige un changement de politique et on doit voir
loin dans l'avenir et il ne fauli pas etre petit. Il peut dire aussi d'une fagon
privee que cette question est aussi yentilee par d'autres canaux en Pologne1
(podczas caej rozmowy Cermak paka)2.
1
Rzd czechosowacki rozwaa odpowied z wdzicznoci odpowiadajc powadze

treci noty, lecz wanie wobec tej powagi naley wzi pod uwag wszystkie wzgldy
techniczne, ktre czyni natychmiastow odpowied niemoliw. Pomimo, e rzd przeywa
kryzys, co naturalnie przeszkadza uzgodnieniu odpowiedzi, moe on zapewni, e rwnolegle
pracuje si nad odpowiedzi i przywizuje do tej kwestii tak sam wag, jak do da
sformuowanych przez kanclerza Rzeszy. Usilnie prosz o troch cierpliwoci. W trybie

prywatnym mona powiedzie, e odpowied rozwaa tylko kwestie terytorialne oraz e
sytuacja wymaga zmiany polityki i naley patrze daleko w przyszo, a nie by
drobiazgowym. Mona take powiedzie prywatnie, e kwestia ta jest rwnie podejmowana
innymi kanaami w Polsce.
2
Tekst sprawia wraenie, jakby by fragmentem raportu lub depeszy Kazimierza Pape.
Na dokumencie adnotacja odrczna: Rozmowa p. Szczeniowskiego z Cermakiem 22 IX
wieczorem.
279. 1938 wrzesie 22, Warszawa. Odpowied J. Becka na list

H.W. Kennarda w sprawie stosunkw polsko-angielskich i przygotowa
wojskowych Polski
En reponse a votre lettre du 22 courant1, j'aiThonneur de communiquer a

Votre Excellence ce qui suit:
1. L'affirmation de la lettre susmentionnee que la these polonaise
fidelemant reprsente par l'Ambassadeur de la Republique a Londres aurait
trouve l'entiere consideration du Gouvernement de Sa Majest parait se trouver,
je le constate avec regret, en contradiction avec la note verbale remise par S.E.
le Vicomte Halifax au Comte E. Raczyski le 21 courant2.
2. En ce qui concerne certaines mesures de scurite prises par le
Gouvernement Polonais, je ne crois pas utile de las soumettre a une discussion
le Gouvernement de la Republique devant juger, lui meme de l'opportunit des
mesures a prendre pour assurer la sauvegarde des interets legitimes polonais.
Je tiens aussi a souligner que parmi les puissances europennes, y compris le
Royaume Uni, la Republique de Pologne est la derniere a prendre des mesures
indispensables d'ordre militaire3.
1
Zob. dok. nr 272.

Zob. dok. nr 255.
3
W odpowiedzi na paski list z 22 biecego miesica mam zaszczyt zakomunikowa
Waszej Ekscelencji co nastpuje:
1. stwierdzenie w powyszym licie, e stanowisko polskie, wiernie przedstawione przez
ambasadora Rzeczypospolitej w Londynie, zostao w peni wzite pod uwag przez rzd Jego
Krlewskiej Moci, wydaje si by konstatuj z alem w sprzecznoci z not werbaln,
ktr lord Halifax wrczy 21 wrzenia hr. Raczyskiemu.
2. Co do pewnych krokw bezpieczestwa podjtych przez rzd polski, nie uwaam za
celowe czyni je przedmiotem dyskusji, poniewa rzd Rzeczypospolitej sam ocenia
waciwo metod, ktre maj by zastosowane dla zabezpieczenia uzasadnionych interesw
polskich. Chciabym te podkreli, e wrd mocarstw europejskich, wczajc Zjednoczone
Krlestwo, Rzeczpospolita Polska ostatnia podejmuje niezbdne kroki wojskowe.
Odpis: AAN, Ambasada RP w Berlinie 18, k. 155; AAN, Ambasada RP w Rzymie 24, k.
235. Druk: tumaczenie angielskie Documents on British Foreign Policy 1919-1939, Third
Series, Vol. III: 1938-9, London 1950, dok. nr 34.
2

. Orowskiego o interwencji brytyjskiej u K. Kanyi w sprawie stosunku
Wgier do Czechosowacji
Zaraz1 po telefonie dyrektora ubieskiego widziaem Apora, ktry

powiedzia mi, e pose angielski by ju u Kanyi i zoy identyczne
owiadczenie2. Kanya odpowiedzia, e Wgry nie maj zamiaru ucieka si do
agresji i e zarzdzenia wojskowe wgierskie wywoane s duo dalej idcymi
posuniciami czeskimi. Jeeli jednak dania wgierskie nie zostan
uwzgldnione w rokowaniach, to on ze swej strony nie moe odpowiada za
nastroje, jakie na Wgrzech zapanuj i za ich konsekwencje. Midzy innymi
powiedzia, e nie spodziewa si, by wanie Anglicy ustpili przed silnym, a
nie liczyli si z rwnie susznymi daniami maego narodu3.
1

Por. dok. nr 272.
3
Nr GMS 3073
2

o owiadczeniu A. Hitlera wobec N. Chamberlaina
Sekretarz1 stanu z polecenia Ribbentropa zakomunikowa mi: Kanclerz

podkreli wobec Chamberlaina konieczno najszybszej solucji zagadnienia2.
Zwrci uwag na niebezpieczestwo przewlekania. Sprawa przeprowadzenia
przejcia terytoriw w spokoju i porzdku jeszcze nie wyjaniona, jak rwnie
kwestia plebiscytu. Kanclerz poruszy rwnie kwesti da polskich. Jutro
dalsza narada. Sdz, e koniec w sobot.
Otrzymuje: Warszawa, Londyn, Pary3.
1

22 i 23 wrzenia w Godesbergu odbyy si rozmowy N. Chamberlaina z A. Hitlerem,
ktry przedstawi nowe dania w stosunku do Czechosowacji.
3
2
282. 1938 wrzesie 23, Moskwa. Telegram szyfrowy nr 76

T. Jankowskiego o ostrzeeniu W. Potiomkina przed przekroczeniem
granicy czechosowackiej przez wojska polskie
Dzisiaj1 o godzinie 4 rano zawezwa mnie Potiomkin i z polecenia swego

rzdu wrczy mi notatk nastpujcej treci2:
Rzd sowiecki otrzyma z rozmaitych rde wiadomoci, e wojska polskie
gromadz si na granicy czeskiej, przygotowujc si do przejcia granicy i
zajcia si czci terytorium Czechosowacji. Mimo szerokiego
rozpowszechnienia i zatrwaajcego charakteru tych wiadomoci, rzd polski
dotychczas nie zaprzeczy im. Rzd sowiecki oczekuje, e takie zaprzeczenie
nastpi niezwocznie. Tym niemniej, na wypadek, jeeliby takiego zaprzeczenia
nie byo i jeeliby wojska polskie przeszy granic i zajy terytorium czeskie,
rzd sowiecki uwaa za stosowne i nieodzowne uprzedzi rzd polski, e na
podstawie artykuu 2 paktu o nieagresji z grudnia 1932, rzd ZSRR wobec
dokonanego aktu agresji przeciw Czechosowacji byby zmuszony bez
uprzedzenia wypowiedzie wspomniany pakt3.
Potiomkin prosi mnie o zakomunikowanie natychmiast panu ministrowi
treci notatki4.
1

Wystpienie W. Potiomkina nastpio w wyniku proby o pomoc w obliczu koncentracji
wojsk polskich na lsku, skierowanej przez K. Kroft 22 wrzenia 1938 r. Por. Dokumienty
wnieszniej politiki SSSR, t. 21, Moskwa 1977, dok. nr 365.
3
Polsko-radziecki ukad o nieagresji zosta podpisany 25 lipca 1932 r., natomiast 23
grudnia tego roku wymieniono dokumenty ratyfikacyjne. Art. 2 postanawia m.in.: Jeeli
jedna z umawiajcych si stron podejmie napa na pastwo trzecie, to druga strona bdzie
miaa prawo wymwi niniejszy traktat bez uprzedzenia".
4
Nr GMS 3080. Odpis: AAN, MSZ 24, k. 26 (dla biuletynu Polska i Zagranica"). Druk:
Nowyje dokumienty po istorii Mjunchiena, Moskwa 1958, s. 132-133; Dokumenty i materiay
do historii stosunkw polsko-radzieckich, t. VI: 1933-1938, Warszawa 1967, s. 412 (tekst
rosyjski owiadczenia na podstawie archiww radzieckich); Diariusz i teki Jana Szembeka
(1935-1945), t. IV, Londyn 1972, s. 436.
2

J. Lipskiego o postulatach A. Hitlera przedoonych N. Chamberlainowi
Refero1 telegram szyfrowy nr 1302 do Warszawy.

Dowiaduj si dodatkowo, e Hitler domagajcy si wczoraj jak
najpieszniej solucji zada:
I. wycofania z kraju Sudetw wojska i policji czeskiej, II. zastpienia

wojskiem niemieckim, III. wycofania zaraz z armii czeskiej Niemcw
sudeckich, IV. amnestii dla winiw politycznych w Czechosowacji.
Otrzymuje: Londyn, Rzym, Pary, Praga3.
1

Zob. dok. nr 281.
3
2

J. Lipskiego o krokach N. Comnena przeciwko akcji wgierskiej w sprawie
Czechosowacji
Refero1 telegram szyfrowy z dnia 22 wrzenia br.2

Dowiaduj si cile poufnie, e bawicy w Genewie minister spraw
zagranicznych rumuski Comnen podj kroki przeciwko akcji wgierskiej.
Obawia si on zbytniego wzrostu Wgier i wysuwa grob, e w razie agresji
Wgier mgby zaj casus foederis. Sdz, e ulega on rodowisku
genewskiemu.
Dla przeciwdziaania wysuwam wobec czynnikw tutejszych i w gr
wchodzcych zagranicznych tez, e nadesza chwila dla definitywnego
porozumienia rumusko-wgierskiego, dajc upust Wgrom po stronie
Czechosowacji.
Podkrelam, e pokrywa si to z zapatrywaniami rzdu polskiego,
niemieckiego i woskiego.
Otrzymuje: Warszawa, Budapeszt, Bukareszt, Rzym3.
1

Zob. dok. nr 271.
3
Memoirs of Jzef Lipski, Ambassador of Poland. Diplomat in Berlin 1933-1939, Edited by W.
2

J. Lipskiego o rozmowie G. Ciano z E. Drummondem na temat gwarancji
Woch dla Czechosowacji
Ambasador1 woski zakomunikowa Ribbentropowi tre rozmowy Ciano z

ambasadorem angielskim: Ciano stwierdzi, e spenienie postulatw polskich i
wgierskich jest niezbdne dla uregulowania kwestii czechosowackiej. Na
zapytanie co do gwarancji Woch dla Czechosowacji Ciano odpowiedzia, e
jeszcze nie moe zaj stanowiska, e w kadym razie gwarancja taka przez
Wochy nie zostaaby udzielona bez uwzgldnienia da wgierskich i
polskich.
Otrzymuje: Warszawa, Rzym2.
1

by W. Jdrzejewicz, New York and London, s. 415.
2
286. 1938 wrzesie 23, Londyn. Informacja, zapewne telefoniczna,

wobec Czechosowacji
Ambasador1 Raczyski z Londynu d[onosi], e uwaa, i nastpio ponowne

usztywnienie stanowiska Anglii. Zosta on dzisiaj wezwany do lorda Halifaxa,
ktry mu w uroczystej formie odczyta telegram wysany wczoraj z jego
polecenia przez Foreign Office do ambasadora Wielkiej Brytanii w Warszawie.
Jest to owiadczenie z wczorajszego listu prywatnego ambasadora Kennarda2.
Lord Halifax doda do tego, e p. Raczyski chyba zna dostatecznie Angli, aby
wiedzie, e jakikolwiek krok nierozwany z naszej strony bdzie mia
obliczalne konsekwencje w opinii jego kraju.
1
2
Informacja zostaa przekazana zapewne okoo godz. 14.00.

Zob. dok. nr 272.

M. Mocickiego z zapytaniem czy I. Mocicki byby gotw przyj list
E. Benea. Tajne
Tutejszy1 pose czeski zwrci si dzisiaj do mnie z polecenia Benea z

prob o zapytanie, czy pan prezydent Mocicki gotw byby przyj list
odrczny Benea, w ktrym zamierza on zaproponowa un arrangement
complet et definitif de tous les diffrends qui sparent les deux nations2. Pose
czeski prosi o odpowied3.
1

Uregulowanie cakowite i ostateczne wszystkich rnic, ktre dziel dwa narody.
3
Nr GMS 3084. Druk: S. Stanisawska, Wymiana korespondencji BeneszMocicki z
wrzenia 1938 roku, Polityka" 1959, nr 7.
2

J. Lipskiego o przebiegu rozmw midzy A. Hitlerem a N. Chamberlainem
na temat losw Czechosowacji
Ribbentrop1 poinformowa telefonicznie o godzinie 13:

I. nocne wiadomoci o akcji wojskowej czeskiej sprostowuje si w tym
sensie, i ma ona raczej charakter osony;
II. Anglicy wysunli pakt o nieagresji niemiecko-czeski. Kanclerz
powiedzia, e pakt nie moe wchodzi w rachub bez zaatwienia da
polskich i wgierskich;
III. To samo owiadczy kanclerz w sprawie wysunitej koncepcji gwarancji;
Ribbentrop zauway u Anglikw mniejszy zapa do sprawy gwarancji wobec
wasnych trudnoci z parlamentem.
IV. Kanclerz podtrzymuje stanowczo swoje dania (refero telefonogram
szyfrowy nr 132)2 i nalega na szybko. Anglicy woleliby procedur
powolniejsz.
V. W tej chwili toczy si dyskusja nad punktem IV w formie...* da. Od
siebie dodaj: sytuacja naprona.
Otrzymuje: Warszawa, Londyn, Pary, Rzym, Praga3.
* Wyraz nieczytelny.
1
2
3
289. 1938 wrzesie 23, Warszawa. Telefonogram J. Becka dla

T. Jankowskiego zawierajcy instrukcj do rozmowy z W. Potiomkinem
Prosz1 niezwocznie uda si do zastpcy komisarza spraw zagranicznych

Potiomkina i zoy mu na pimie w takiej samej formie, w jakiej zoona
zostaa notatka sowiecka Ambasadzie RP w Moskwie2 nastpujce
owiadczenie:
1. Zarzdzenia zwizane z obron pastwa zale jedynie od rzdu
polskiego, ktry nie ma obowizku przed nikim z nich si tumaczy.
2. Rzd polski zna dokadnie teksty ukadw, ktre zawiera".
Prosz ponadto wyrazi ustnie zdziwienie rzdu polskiego z powodu
demarche rzdu sowieckiego, poniewa na granicy polsko-sowieckiej nie
zostay przez rzd polski dokonane adne zarzdzenia wojskowe.
Instrukcj t prosz wykona niezwoczniea3.
a
Dalszy cig zdania: bez wdawania si w adn dyskusj z Potiomkinem wytarto gumk.
Instrukcj przekazano telefonicznie o godz. 16.10.
2
Zob. dok. nr 282.
3
Druk: Diariusz i teki Jana Szembeka (1935-1945), t. IV, Londyn 1972, s. 436-437;
przekad rosyjski Dokumenty i materiay do historii stosunkw polsko-radzieckich, t. VI,
Warszawa 1967, s. 413.
1

wobec Czechosowacji
Dzisiaj1 o godz. 1 lord Halifax poprosi mnie o przybycie i odczyta mi tre

telegramu, wysanego wczoraj wieczr ambasadorowi angielskiemu w
Warszawie, w ktrym rzd brytyjski ubolewa nad naszymi zarzdzeniami
wojskowymi na granicy lskiej, wyraajc nadziej, e zostan odwoane, i
ostrzega w sposb stanowczy przed uyciem siy, ktra moe wywoa
nieobliczalne konsekwencje"2. Halifax, uzupeniajc t tre jednym zdaniem,
owiadczy, e taki krok ze strony Polski wzbudziby w Anglii bardzo siln
reakcj przeciw nam.
Ton Halifaxa by uroczysty i sztywny.
W stosunku do Wgrw wystpiono wczoraj wieczr podobnie, ze
zwrceniem uwagi na koncentracje wojskowe na granicy. Pose wgierski na
podstawie instrukcji z Budapesztu da jeszcze wczoraj wyjanienie uspokajajce
co do intencji rzdu wgierskiego, a take zarzdze wojskowych niezbyt

powanych i wywoanych przechodzeniem licznych uchodcw przez granic.
Pod wpywem wypadkw, a ostatnio wiadomoci o licie Chamberlaina do
Hitlera, tutejszy nastrj staje si acoraz bardziej powany i przeciwny nowym
ustpstwom3.a
a-a
Podkrelenie w tekcie.
2
Zob. dok. nr 271.
3
raportach ambasady RP w Londynie, Warszawa 1958 (na prawach rkopisu), s. 40.
1

rozmowie z J. Tis na temat taktyki politykw sowackich
Receptus1 telegram szyfrowy nr 142 (G.M.)2

Dzi przeprowadziem rozmow z Tiso w myl instrukcji. Natrafiem na due
zrozumienie. Sowacy decyduj si obecnie na zasadnicze rozmowy na obie
strony z celem licytacji3.
1

Zob. dok. nr 270.
3
Nr GMS 3096.
2

instrukcjach wadz czechosowackich dla prasy w kwestii stosunku do
ZSRR. Tajne
Tutejsza1 cenzura wydaa z polecenia tutejszego Ministerstwa Spraw

Zagranicznych zarzdzenie, by prasa zajmowaa w stosunku do Sowietw to
samo stanowisko, co pisma komunistyczne. Tutejsze Ministerstwo Spraw
Zagranicznych i za nim stojcy Bene zajmuj to stanowisko w nadziei, e uda
im si zmieni decyzj Sowietw. Wywoao to kategoryczny sprzeciw
agrariuszy i zamknicie Rudho Prava"2 przez ministra spraw wewntrznych
Cernego. Syrovy, oparty o Benea, wystpi przeciw ministrowi spraw
wewntrznych, co w konsekwencji moe wywoa trudnoci w wieo
utworzonym rzdzie jednoci narodowej3.
1
2

Organ KC Komunistycznej Partii Czechosowacji.
Nr GMS 3099.
293. 1938 wrzesie 23, Moskwa. Telefonogram T. Jankowskiego o

przebiegu rozmowy z W. Potiomkinem
W wykonaniu1 instrukcji pana ministra z dnia dzisiejszego, podanej mi

telefonicznie przez dyr. Kobylaskiego, udaem si o godz. 19 czasu
moskiewskiego do Potiomkina. Zoyem mu notatk w jzyku polskim oraz
uzupeniem j ustnym komentarzem zawartym w instrukcji2. Na prob
P[otiomkina] przetumaczyem ustnie polski tekst na jzyk rosyjski (co zostao
zapisane przez wezwan stenotypistk).
Potiomkin w odpowiedzi stwierdzi, e:
uwaga rzdu sowieckiego w jego dzisiejszej notatce zwrcona bya na
granic polsko-czesk. Z tego powodu bya dmarche dyplomatyczna;
co si tyczy zapewnie polskich, e na granicy polsko-sowieckiej nie
zostay dokonane adne zarzdzenia, to gdyby takie, zarzdzenia ze strony
polskiej byy, wwczas rzd sowiecki nie mgby si ograniczy tylko do
dmarche, lecz musiaby powzi rodki zaradcze.
Na tym rozmowa si zakoczya.
1
2
Telefonogram przyjto o godz. 20.00.

Zob. dok. nr 289.
294. 1938 wrzesie 23, Warszawa, Telegram szyfrowy z instrukcj

J. Becka dla M. Mocickiego, by poinformowa pol czechosowackiego, e
I. Mocicki jest gotw przyj list E. Benea. Tajne
Receptus 24.
Z polecenia1 pana Prezydenta prosz odpowiedzie tamtejszemu posowi
czeskiemu2, e pan Prezydent przyjmie zawsze kady list prezydenta Benea ze
wzgldami nalenymi gowie pastwa. Musi si jednak z gry kategorycznie
zastrzec, e nie moe to wpywa na bieg toczcej si obecnie wymiany zda
midzy rzdami. W szczeglnoci list nie moe zastpi odpowiedzi na ostatni
polsk not dyplomatyczn, ktrej donioso jest widoczna wobec powagi
sytuacji3.
1
Zob. dok. nr 287.
3
Druk: S. Stanisawska, Wymiana korespondencji BeneszMocicki z wrzenia 1938
roku, Polityka 1959, nr 7.
2

rozmowie z J. Syrovym w sprawie udzielenia odpowiedzi na not polsk
Dla pana ministra1.

Dzi o godzinie 18 byem u nowego premiera Syrovgo, by z ca powag
podkreli konieczno bezzwocznego udzielenia odpowiedzi na nasz not.
Powiedziaem, e nie mog uwierzy, by sprawa ta nie moga by zaatwiona
wprost midzy dwoma naszymi pastwami.
S[yrovy] przytakn, e sprawa ta tylko nas dotyczy i e winna by
zaatwiona szybko, ale zasoni si koniecznoci omwienia jej z Kroft i
Beneem. Nie miaem wraenia chwytania sposobnoci i sdz, e Bene bdzie
w dalszym cigu krci i Syrovym, i nowym gabinetem2.
1
2
Otrzymano 23 wrzenia; godziny brak.

Nr GMS 3101.
296. 1938 wrzesie 23, Warszawa. Telegram szyfrowy z informacj

J. Becka dla ambasadorw i posw RP o polskich postulatach wobec
Czechosowacji i stanowisku w stosunku do mocarstw
Wobec1 posiadanego przez nas od dawna zobowizania rzdu czeskiego

traktowania problemu polskiego na rwni z innymi mniejszociami,
zadalimy 21 bm. od rzdu czeskiego zaatwienia sprawy polskiej na tych
samych zasadach i rwnoczenie, co spraw grupy niemieckiej, co naley
rozumie jako cesj terytorialn2. Stanowisko nasze zakomunikowalimy
zainteresowanym mocarstwom, nie proszc jednak o interwencj.
Czynione s wysiki wywarcia presji na nas, by zaatwienie sprawy naszej
odsun na plan dalszy, s one przez nas stanowczo paraliowane.
Jednym z tych rodkw presji bya spowodowana przez Prag dzisiejsza
interwencja sowiecka3, ktr kategorycznie odrzucilimy. Zdecydowane
stanowisko czynnikw rzdowych opiera si na silnej postawie szerokich
warstw opinii publicznej.
Dyplomatycznie podtrzymujemy Wgry4.
1
Wydzia Szyfrw otrzyma tekst o godz. 20.20, brak godzin wysania; do Moskwy za nr
67, do Helsinek za nr 19, do Tallina za nr 39, do Rygi za nr 48, do Kowna za nr 44, do
Sztokholmu za nr 32, do Oslo za nr 16, do Kopenhagi za nr 15, do Brukseli za nr 31, do Hagi
za nr 19, do Sofii za nr 15, do Ankary za nr 32, do Aten za nr 18, do Brna za nr 24, do
Genewy za nr 41, do Tokio za nr 26 i do Waszyngtonu za nr 41.
Zob. dok. nr 253.

Zob. dok. nr 282.
4
Odpis: AAN, MSZ 24, k. 32 (dla biuletynu Polska i Zagranica").
3

E. Raczyskiego, J. Lipskiego i J. ukasiewicza o probie brytyjskiej, by
Polska zadeklarowaa, e nie zamierza atakowa Czechosowacji
Nawizujc1 do ostatniej wymiany listw2 ambasador angielski zwrci si

dzi do mnie z prob o formalne owiadczenie, e nie nosimy si z zamiarem
dokonania niesprowokowanej agresji na terytorium czesko-sowackie.
Odpowiedziaem, e cele i metody polityki polskiej s powszechnie znane i nie
widz powodw udzielania formalnych zapewnie, poniewa sam adnych
zapewnie od Anglii nie otrzymaem.
Podaj powysze streszczenie duszej rozmowy, ktra poza tym miaa
charakter przyjazny i zawieraa momenty wsplnej troski o pokojowe
zaatwienie aktualnego kryzysu.
Otrzymuje: Londyn, Berlin, Pary do wiadomoci3.
1
Londynu za nr 74, do Berlina za nr 129 i do Parya za nr 94. 24 wrzenia o godz. 24.00 tekst
wysano rwnie do Rzymu.
2
Zob. dok. nr 272 i 279.
3
Odpis: AAN, MSZ 24, k. 31 (dla biuletynu Polska i Zagranica").

E. Raczyskiego, L. Orowskiego i R. Dbickiego o rozmowie z
R. Franassovicim w sprawie stosunkw rumusko-wgierskich
Ambasador1 rumuski prosi nas o interwencj w Budapeszcie zalecajc

powcigliwo, aby nie wywoa casus foederis dla innych czonkw Maej
Ententy2. Uprzedzi, e Czechosowacja jest gotowa poczyni ustpstwa
terytorialne Wgrom, e jednak Rumuni obawiaj si zbyt wielkiego wzrostu
Wgier po przyczeniu caej Sowacji.
Odpowiedzielimy, e poniewa Wgry wobec nas nie sprecyzoway swoich
aspiracji, zapytalimy ich o wyjanienia celem oceny sytuacji i oczywicie przy
dalszym rozwoju chcemy pozosta w kontakcie z rzdem rumuskim. W
adnym wypadku nie przyjmiemy rozmw, ktre by dotyczyy bezporednio
interesw rumuskich.
Otrzymuje: Budapeszt, Bukareszt, Belgrad.
Bukaresztu za nr 88, do Budapesztu za nr 58 i do Belgradu za nr 57.
2
Zob. dok. nr 274.
299. 1938 wrzesie 23, Bukareszt. Telegram szyfrowy, nr 58

E. Raczyskiego o rozmowie z E. Urdareanu w sprawie rezygnacji Rumunii
z udzielenia pomocy Czechosowacji
Na prob1 o audiencj u krla, Urdareanu odpowiedzia, e jeli bd

nalega, krl mnie przyjmie, prosi jednak, bym tego nie robi, gdy w takim
razie trudno byoby krlowi odmwi przyjcia posowi francuskiemu, ktrego
nie chce widzie. Zadowoliem si rozmow z U[rdareanu]. Zgodnie z
poleceniem2, zakomunikowaem nasze stanowisko i prosiem o sprecyzowanie
stanowiska Rumunii. U[rdareanu] stwierdzi nieaktualno bezporednioci
niebezpieczestwa rosyjskiego. Owiadczy, e Rumunia musi uzgodni swe
stanowisko z Jugosawi. Bdzie ono w kadym razie identyczne dla obu
pastw. Krl uwaa, e stan prawny i faktyczny zasadniczo zmieni si od
chwili podpisania paktu Maej Ententy przez dobrowolne odstpienie przez
Czechosowacj Sudetw i e wobec tego nawet na wypadek wkroczenia wojsk
wgierskich nie widzi powodu ingerencji wojskowej na rzecz Czechosowacji.
Krl uznaje stanowisko i postpowanie Polski w sprawie lska Cieszyskiego.
Uwaa, e w wytwarzajcej si sytuacji alians z Polsk nabiera coraz wikszego
znaczenia wobec ewentualnoci nacisku niemieckiego w przyszoci take na
Rumuni.
Ostatnio obserwujemy powolny zwrot w opinii i prasie, ktra z wyjtkiem
Frontula" i Porunca yremii bya kupion przez Czechw i cho nie byo i nie
ma krytyki Polski, bardzo trudno byo umieci nasze nawietlenia spraw
mniejszoci. Obecnie prasa zamieszcza in extenso polskie wiadomoci
telegraficzne.
Obserwujemy oglnie due rozgorycznie na Francj3.
1

Zob. dok. nr 260.
3
Nr GMS 3103.
2

polityce wewntrznej rzdu J. Syrovego
Nowy1 rzd na wewntrz stara si przede wszystkim o podtrzymanie

autorytetu wadzy i dlatego ma gesty energii i silnej rki2. Przez
podtrzymywanie pogotowia wojennego stara si pozosta partnerem dla
ewentualnych sprzymierzecw, liczc cigle na szans konflagracji, ktra
pozwolia by mu ich wcign w wojn. Tutejsze poselstwo niemieckie nie
wyklucza nawet prb prowokacyjnego charakteru3.
1

Rzd J. Syrovego powsta 22 wrzenia 1938 r.
3
Nr GMS 3102.
2
301. 1938 wrzesie 23, Warszawa. Pismo J. Becka do J. Lipskiego

informujce o przesaniu map obrazujcych trzy warianty polskich
roszcze terytorialnych wobec Czechosowacji
Wobec przewidywanej w najbliszym czasie moliwoci rozpoczcia z

rzdem niemieckim konkretnych rozmw na temat naszych da terytorialnych
w stosunku do lska Zaolzaskiego, przesyam w zaczeniu panu
ambasadorowi trzy warianty mapy1 ilustrujcej powysze nasze dezyderaty.
Wariant a. stanowi maximum naszych roszcze terytorialnych i obejmuje
oprcz caego terytorium waciwego lska za Olz rwnie Morawsk
Ostraw i Witkowice.
Wariant b. obejmuje ten sam obszar z wyczeniem poudniowej czci
powiatu frydeckiego.
Wariant c. jest odmian wariantu b. z wyczeniem Morawskiej Ostrawy i
Witkowie stanowi on minimum naszych da.
Blisze instrukcje w tej sprawie bd panu ambasadorowi przesane
telegraficznie2.
1
W teczce brak map.

Druk: tlumaczenie angielskie Papers and Memoirs of Jzef Lipski, Ambassador of
1968, s. 414.
2

opuszczeniu miasta przez obywateli brytyjskich
Obywatele1 angielscy z polecenia swego rzdu opucili Prag2.

1
2

Nr GMS 3104.

M. Mocickiego o ocenie sytuacji europejskiej w belgijskich koach
politycznych
Tutejsze1 sfery polityczne z otoczenia premiera oceniaj ostatnie wypadki

jako kapitulacj Francji i Anglii przed Hitlerem. Cho w Anglii, ich zdaniem,
opinia, publiczna bya za wojn, jednak sztaby uwaay, e siy globalne Anglii
s jeszcze niedostateczne. Marynarka wojenna na wysokoci, ale armia ldowa
nieprzygotowana.
Francja, osabiona wewntrznie na skutek polityki frontu ludowego,
musiaaby pokry granice wosk i hiszpask, linia Siegfrieda nie do zdobycia.
Lotnictwo francuskie przestarzae. Zdawano sobie spraw z trudnoci
angaowania armii francuskiej dla obrony Sudetw.
ZSRR decapit, akcja lotnictwa po mobilizacji Polski i Rumunii nie
pozwoliaby na udzielenie pomocy Czechosowacji.
Dowiaduj si, e w chwili najwikszego napicia tutejszy angielski attach
wojskowy wywar presj na sztab w celu silniejszego obsadzenia granic
niemieckich.
Obecnie dodatkowe niemieckie oddziay zostay cofnite z granicy
belgijskiej.
dania Polski i Wgier tutejsze Ministerstwo Spraw Zagranicznych przyjo
z obaw przed now komplikacj.
Wobec braku instrukcji w sprawie naszych da wstrzymuj si od rozmw
z premierem Spaakiem2.
1
2

Nr GMS 3106.
304. 1938 wrzesie 23, Warszawa. Informacja J. Becka dla

J. ukasiewicza, E. Raczyskiego i J. Lipskiego o brytyjskiej interwencji w
sprawie koncentracji wojsk polskich na granicy z Czechosowacj
Ambasador1 angielski interweniowa z zapytaniem o koncentracj naszych

wojsk na granicy czeskiej. Odpowiedziaem, e nie widz adnego powodu
dawania wyjanie wobec tego, e W. Brytania nie daje ze swej strony ani nam
adnych wyjanie co do swego postpowania, ani adnych, gwarancji, e nasze
postulaty znajd rozwizanie2. Nastpnie powiedziaem, e Polska si nie
zgodzi, aby interesujce j problemy byy zaatwiane w drugiej linii. Anglia
moe robi koncesje na rzecz Niemiec, ale nie kosztem interesw Polski.
1
2
Depesza nie zostaa wysana.

Zob. dok. nr 272 i 279.
305. 1938 wrzesie 23, Londyn. Raport polityczny nr 20/2 (52/tjn/191)

E. Raczyskiego o przebiegu rozmw dyplomatycznych w Londynie od 13
do 23 wrzenia w sprawie Czechosowacji. cile tajne
Kopia, maszynopis AAN, Ambasada RP w Rzymie 24, k. 224-230
Wobec odjazdu kuriera dzi wieczorem i nawau pracy biecej

spowodowanej kryzysem czechosowackim zmuszony jestem raport niniejszy
ograniczy do jak najbardziej treciwego zestawienia faktw i zaczenia
dokumentw majcych zwizek z kryzysem. W czasie wizyty mojej u lorda
Halifaxa po powrocie z urlopu dnia 13 bm.1 lord Halifax owiadczy mi, e
pomimo tendencji ugodowych angielskich i denia do kompromisu, Anglia w
razie potrzeby stanie zbrojnie przy boku Francji. Zapyta si mnie nastpnie czy
sdz czy pan minister mgby na jego prob interweniowa w Berlinie,
zachcajc do umiaru. Odpowiedziaem i wydaje mi si bardzo trudne, aby pan
minister mg podj si takiej misji w obecnych okolicznociach. Dalsze
pytanie lorda Halifaxa postawione zostao w sposb jak gdyby spontaniczny i z
pewnym zaenowaniem: czy na wypadek wojny Anglia mogaby liczy na
pomoc Polski. Odpowiedziaem, e nie jestem powoany do dawania
odpowiedzi na to pytanie. Ograniczyem si tylko do zwrcenia uwagi na
punkty nastpujce:
1. Kryzys czeski nie naley do tych, ktre by mogy wywoa silny i
spontaniczny odruch za Czechami.
2. Polska ma dugi szereg pretensji do Czech, ktre znane s na pewno
lordowi Halifaxowi. W granicach Czechosowacji istnieje mniejszo polska,
mniej liczna wprawdzie ni niemiecka lub wgierska, ale dla nas szczeglnie
cenna.
3. Czechosowacja jest sojusznikiem naszego wschodniego ssiada i

potencjalnego wroga Zwizku Sowieckiego, ktry w biecym konflikcie
odgrywa rol dwuznaczn. W tych warunkach nie wydaje mi si by Polska
moga angaowa si z lekkim sercem w grocy konflikt. Rwnoczenie
jednak powoujc si na wynurzenia pana ministra na temat naszej wsppracy z
Angli jako jednej z podstaw polityki polskiej, podkreliem wag, ktr pan
minister przywizywa do spotkania lorda Halifaxa w Genewie, i do pogbionej
wymiany zda, ktra by daa sposobno do wzajemnego uzgodnienia naszej
polityki.
Ponownie odwiedziem lorda Halifaxa dnia 16 wrzenia w wykonaniu
otrzymanych od pana ministra instrukcji telegraficznych2. Postawiem postulat,
aby w razie przeprowadzenia plebiscytu na temat przynalenoci pastwowej w
okrgach sudeckich taka sama metoda zostaa przyjta w interesie ludnoci
polskiej w Czechosowacji. Lord Halifax owiadczy, e przyjmuje demarche
nasz do wiadomoci. Nie zaj jednak wobec niej adnego stanowiska. W
formie uwagi tylko, jak gdyby mimowolnej, powiedzia: wystpienie wasze
tumaczy dlaczego Czechosowacja tak si opiera plebiscytowi".
Dnia 19 bm. otrzymaem dalsz instrukcj rozcigajc nasz postulat
rwnego traktowania" take na wypadek odstpienia Niemcom niektrych
okrgw bez plebiscytu3. Wobec tego, i lord Halifax nie mg mnie przyj
tego samego popoudnia, i e interwencji dokona musiaem w rozmowie z
podsekretarzem stanu sir Orme Sargentem4, uwaaem za potrzebne pozostawi
p. Sargentowi pisemn notatk. Tekst tego dokumentu w jzyku francuskim,
stanowicy dokadne tumaczenie telefonicznej instrukcji pana ministra
zaczam przy mniejszym (za. 1).
W midzyczasie otrzymaem wiadomo, e pose wgierski interweniowa
dwukrotnie w Foreign Office, pozostawiajc aide mmoire na pimie i stawiajc
postulaty rwnolege z naszymi.
Dnia 21 bm. lord Halifax poprosi mnie o odwiedzenie go w Foreign Office o
6 wieczorem, po zakoczeniu obrad Gabinetu, Przy tej sposobnoci wrczyem
lordowi Halifaxowi not, ktrej tekst otrzymaem tego samego dnia od
ministerstwa w drodze telefonicznej (za. 2)5. Ze swojej strony lord Halifax
wrczy mi rwnoczenie not sown noszc dat dnia poprzedniego
(20 wrzenia, za. 3)6. Przy tej sposobnoci rozwina si midzy nami
nastpujca wymiana myli:7 lord Halifax interpretujc tekst wrczonej mi noty
pooy szczeglny nacisk na to, by Polska postpowaniem swoim nie utrudnia
wysikw podejmowanych przez rzd brytyjski dla uratowania pokoju.
Nastpnie przeszed do omwienia naszych postulatw i wspomnia, e rzd
polski we waciwym czasie bdzie mg skorzysta z mechanizmu istniejcego
dla przeprowadzenia swych da... Z wyjanie lorda Halifaxa wynikao, e
mia na myli 19 art. Paktu Ligi. Dyskutujc ze mn dopuszcza moliwo poza
tym bliej nieokrelonych rokowa w innej drodze. Podejmujc dyskusj na ten
temat wykazaem lordowi Halifaxowi, e taka oferta nawet postawiona w
najlepszej wierze jest rwnoznaczna z zupenym uchyleniem naszych da, a

to tak ze wzgldu na tre art. 19, na metody i procedury ligowe; oraz na skad
jego czonkw (tytuem przykadu przytoczyem jako niezawodnego sabotera"
Zwizek Sowiecki). Poza tym stwierdziem, e alternatywa wysunita przez
rzd angielski nie uwzgldnia bynajmniej zasady rwnego traktowania",
ktrego oczekujemy i ktre nam byo przyznane z wiedz rzdu brytyjskiego.
Unikajc wyranie dyskusji szczegowej lord Halifax ponowi wwczas swoje
zastrzeenia. Zdaniem jego istniej trzy metody zmiany traktatw:
1. W drodze rokowa,
2. Przez grob uycia siy,
3. Przez uycie siy.
Rzd angielski solennie przestrzega nasz rzd przed tymi metodami z
wyjtkiem pierwszej, mogyby one bowiem by dla nas zgubne. Natomiast w
razie wysunicia metody pierwszej, zapewnia nas (w sposb zupenie
niesprecyzowany) o przychylnoci rzdu brytyjskiego dla wszystkich
postulatw polskich, ktre by si okazay uzasadnione".
Wystpienie lorda Halifaxa byo dosy chodne i sztywne. Oferta jeli
mona w tym wypadku uy tego okrelenia poparcia naszych postulatw
przez Angli w chwili waciwej" bardzo blada i nieprzekonywujca...
Wynurzenia ministra day si interpretowa jako rzucajce wiato na projekty
angielskie na wypadek szerszego porozumienia europejskiego. W tym wypadku
miaaby zosta wyzyskana Liga Narodw, po naleytej reformie Paktu,
wzgldnie jego wyinterpretowaniu. Ze swej strony ograniczyem si do
zapewnienia lorda Halifaxa, i jak najsumienniej zdam spraw z rozmowy panu
ministrowi.
Dnia 22 bm. odwiedzi mnie w ambasadzie pose wgierski p. de Barcza.
Powiedzia mi, e rozmowa jego z lordem Halifaxem, ktra poprzedzia moj o
p godziny, miaa przebieg niemal identyczny. Lord Halifax wrczy p. de
Barcza t sam co mnie not sown i doda podobne uwagi. Minister
wspomnia o moliwoci rewizji za porednictwem Ligi. Pose wgierski
odpowiedzia na to, i dla Wgier po wielu zawodach taka propozycja jest
niemal zniewag...
Tego samego dnia, 22 bm., rano premier Chamberlain uda si po raz drugi
samolotem do Niemiec dla rokowa z kanclerzem Hitlerem. Tego dnia rwnie
po poudniu lord Winterton, kanclerz ksistwa Lancaster, przemawiajc w West
Grinstead powiedzia co nastpuje: premier udajc si do Niemiec zabra ze
sob propozycje, ktre w obecnych okolicznociach Wielka Brytania i Francja
uwaay za moliwe poczyni, zgodnie z uczciwoci i honorem, a ktre zostay
przyjte przez rzd czeski.
Nie moe ulega, moim zdaniem, wtpliwoci, e gdyby nie podr premiera
z zeszego tygodnia, zatarg, ktry z ca niemal pewnoci prdzej czy pniej
ogarnby ca Europ, byby ju faktem dokonanym. Ale na nieszczcie od
tego czasu dwa pastwa europejskie ssiadujce z Czechosowacj, oraz
znaczna cz prasy niemieckiej wysuny propozycje, ktre wyszy znacznie

poza problem Niemcw Sudeckich i nie maj z nim nic wsplnego. Te pastwa i
te pisma nie powinny mie zudze, e istniej jakiekolwiek podstawy do
mniemania, aby rzd Jego Krlewskiej Moci mg w jakiejkolwiek drodze
poprze te propozycje. (This country and newspapers should be under no
delusion that there is any foundation for the belief that H.M. Governenent would
in any way favour these proposals").
Dnia 23 bm. wezwany zostaem na godzin 1 do Foreign Office przez lorda
Halifaxa8. Spotkanie byo jeszcze bardziej formalne, jeszcze chodniejsze ni
poprzednie. Minister owiadczy, i prosi mnie o odwiedzenie go dla
zaznajomienia mnie z treci telegramu, ktry wysa dnia poprzedniego
wieczorem ambasadorowi angielskiemu w Warszawie Kennardowi9. Telegram
powyszy rozpoczyna od stwierdzenia, e rzd brytyjski z niepokojem przyj
wiadomo o koncentracji wojsk polskich na lsku na granicy Czech. Rzd
brytyjski w interesie toczonych obecnie przez premiera rokowa wyraa
nadziej, e polskie zarzdzenia wojskowe zostan cofnite. Rzd brytyjski
przestrzega rzd polski przed uciekaniem si do jakichkolwiek faktw
dokonanych na terenie, podkrelajc, e fakty takie groziyby nieobliczalnymi
nastpstwami, za ktre rzd brytyjski nie moe przyj odpowiedzialnoci. Lord
Halifax jako komentarz dorzuci jedno tylko zdanie, a mianowicie ostrzeenie
przed nabrzmiewajc przeciw nam reakcj angielskiej opinii publicznej.
Ju po rozmowie z lordem Halifaxem otrzymaem wiadomo telefoniczn z
Warszawy o licie wysanym przez ambasadora Kennarda do pana ministra
spraw zagranicznych wczoraj wieczorem na skutek instrukcji telegraficznej
Foreign Office, o ktrej wyej i o odpowiedzi, ktra miaa by dorczona
dzisiaj ambasadorowi (za. 4)10. Ze Swej strony doniosem panu ministrowi o
mojej ostatniej rozmowie z ministrem Halifaxem w drodze telefonu do Centrali,
a take telegraficznie11. Przy tej sposobnoci pozwoliem sobie zwrci uwag
pana ministra na narastajcy tutaj w ostatnich dniach i niemal godzinach nastrj
oporu wobec narzucanych Czechosowacji nowych warunkw, a take krytyki i
podranienia w stosunku do Polski, pomimo i merytoryczne uzasadnienie
naszych postulatw zostao tutaj z naszej strony przeprowadzone w sposb na
og skuteczny, i odniesienie si do nich (w oderwaniu od sytuacji oglnej) byo
a do ostatnich dni raczej przychylne.
Pose wgierski odwiedzi mnie dzi ponownie i dorczy tekst noty, ktr
zoy wczoraj we Foreign Office, a w ktrej informuje rzd brytyjski o
wystpieniu rzdu wgierskiego wobec Pragi (za. 5)12. Pose wgierski by
wczoraj przedmiotem interwencji w Foreign Office z powodu zarzdze
wojskowych wgierskich na granicy czeskiej. Pose de Barcza po zasigniciu
instrukcji swego rzdu, da tutaj wyjanienia uspokajajce. Streszczaj si one w
tym: 1. e rzd wgierski nie ma zamiaru podejmowania jakiejkolwiek akcji
przeciw Czechosowacji, 2. e zarzdzenia wojskowe wgierskie nie s natury
powanej, 3. e s one wywoane jedynie tym, e w duej iloci uchodcy z
Czech od paru dni przekraczaj granic wgiersk. Powysze wyjanienia na

razie rzd angielski zadowoliy13.
1
Zob. dok. nr 165 i 167'.

Zob. dok. nr 197.
3
Zob. dok. nr 203.
4
Zob. dok. nr 232.
5
Zob. dok. nr 254.
6
Zob. dok. nr 255.
7
Zob. dok. nr 258.
8
Zob. dok. nr 286.
9
Zob. dok. nr 272.
10
Zob. dok. nr 279.
11
Zob. dok. nr 290.
12
Zacznik ten, nie dotyczcy bezporednio polityki polskiej pomijamy. Zob. AAN,
Ambasada RP w Rzymie 24, k. 236-237.
13
Kopia: Ambasada RP w Berlinie 18, k. 144-150. Druk: J. Chudek (oprac.), Wrzeniowy
kryzys czechosowacki 1938 r. w raportach Ambasady RP w Londynie, Warszawa 1958 (na
prawach rkopisu), s. 41-46 (bez zacznikw); Sprawy Midzynarodowe" 1958, nr 1, s. 8387 (bez zacznikw) (wyd. J. Chudek).
2
306. 1938 wrzesie 23, Bukareszt. Raport nr 52/R/80 R. Raczyskiego

o rozmowie z E. Urdareanu na temat stosunkw rumuskoczechosowackich. Tajne
W uzupenieniu telegramu nr 581 chciabym doda par precyzji i uwag na

marginesie mej rozmowy z Urdareanu.
Najprzd oglne wraenie zarwno tej ostatniej, jak i uprzedniej rozmowy z
przed trzech dni to dua nerwowo w otoczeniu krla. Niewtpliwie
niepokj o niespodziank ze strony Rosji ustpi. Przejawia si jednak dua
obawa na przyszo przed Niemcami i poparciem, jakie ci ostatni mogli by da
w przyszoci rewindykacyjnym aspiracjom Wgier w odniesieniu do
Transylwanii. Mwic o decyzji krla nieingerowania na wypadek wkroczenia
wojsk wgierskich na terytorium Czechosowacji, podkrela Urdareanu bardzo
wyranie, e pod wzgldem prawnym i faktycznym nastpia tak dua zmiana
przez odstpienie bez boju terenw sudeckich na rzecz Rzeszy, e Rumunia i
Jugosawia mog si czu zwolnione z obligu, wynikajcego z paktu Maej
Ententy. Czechy, tracc ufortyfikowane tereny grskie, staj si militarnie
prawie bezbronne a nie z takim krajem alians by zawierany. Z punktu
widzenia za moralnego nie widz Rumuni obowizku bronienia [kraju], ktry
si sam nie broni, ani nadstawiania karku wtedy, kiedy Francuzi opuszczaj
swego sojusznika.
Nasze stanowisko w sprawie lska uwaa krl za zupenie zrozumiae i
jasne i jak Urdareanu podkrela trudno bymy nie wykorzystali tego
momentu dla rewindykacji, jak si wyrazi, perfidnie zrabowanego nam terenu,

tym bardziej, e moment taki moe nieszybko wrci.
Podkreli te w trakcie rozmowy konieczno wikszego jeszcze ni
dotychczas zacienienia aliansu midzy Polsk a Rumuni. Stwierdzi, e
dotychczas podstaw jego byo wsplne obu krajom niebezpieczestwo ze
strony Rosji, obecnie za moe zagrozi Rumunii, tak samo jak i nam, rosnca
potga niemiecka, Rumunia za nie yczy sobie popa w zbytni zaleno od
nikogo, a przede wszystkim boi si pod tym wzgldem Rzeszy. Wyrazi si przy
tym niezmiernie lekcewaco o Lidze Narodw, stwierdzajc, e organizm ten
dugo ju pewno nie przetrwa i e najwyraniej jest w trakcie umierania
powoln mierci. Tyle co do rozmowy w Sinaia.
Jak w telegramie stwierdziem, w opinii tutejszej niezmiennie filoczeskiej
pod wpywem prasy i wytonej akcji francusko-czeskiej nastpuje powolna
przemiana, poczona z katzenjammerem i krytyk postpowania Francji. W
ogle mam wraenie, e presti tej ostatniej tradycyjnie na tutejszym gruncie
bardzo duy, dozna powanego ciosu, z ktrego nie prdko si podniesie.
Francuzi, a przede wszystkim Czesi rzucili bardzo powane pienidze i
faktycznie kupili ca bardziej poczytn tutejsz pras. Na przykad znany
przeciwnik Volksfrontu"2 Panfil Seicaru wzi powan kwot po prostu na to,
eby na razie nie pisa. Z tego te powodu mielimy najwiksze trudnoci w
umieszczaniu naszych nawietle. Podkreli jednak trzeba, e prasa wstrzymaa
si mimo to od wyranej krytyki naszej polityki. Od paru dni stanowisko prasy
na tyle si zmienio, e telegramy i nawietlenie nasze pojawiaj si in extenso
w wikszoci gazet.
1
2
Zob. dok. nr 299.

Front Ludowy.
307. 1938 wrzesie 24, Praga. Radiogram szyfrowy nr 124 K. Pape z

ocen mobilizacji w Czechosowacji
Dla pana1 ministra.

Mobilizacja2 wyglda na akt prowokacji na najwiksz skal, to jest ch
wyprowokowania agresji skdkolwiek. Nie mogc std po tym nakreli
caoksztatu sytuacji, uwaabym jednak za ostroniejsze wstrzyma na razie
wybuch wiadomej akcji z naszej strony3.
1

Rzd czechosowacki ogosi mobilizacj 23 wrzenia.
3
Nr GMS 3105.
2

komunikacie po konferencji w Godesbergu
W tej1 chwili wyszed komunikat z Godesbergu. Tekstu ambasado; jeszcze

nie posiada, z otrzymanych informacji wynika jednak, i Niemcy sprecyzowali
swoje ostateczne warunki w memorandum. Chamberlain przele to
memorandum rzdowi czeskiemu. Sam wyjeda do Londynu.
Ocena ambasadora: waciwie nie doszli do porozumienia. Memorandum
zawiera duo uprzejmoci dla samego Chamberlaina.
Jutro rano ambasador bdzie rozmawia z Ribbentropem.
Poza tym powouje si i potwierdza swoje depesze.
1
309. 1938 wrzesie 24, Warszawa. Notatka z rozmowy telefonicznej

midzy T. Kobylaskim a J. ukasiewiczem na temat stanowiska prasy
francuskiej wobec Czechosowacji. Tajne
Dyrektor1 Kobylaski zakomunikowa p. ambasadorowi instrukcj pana

ministra, by nawietli prasie tamtejszej:
1. e mobilizacja czesko-sowacka jest prowokacj,
2. e w zwizku z naciskami i terrorem mobilizacyjnym wadz czeskich,
dzisiaj o 2 w nocy na terenie lska Zaolziaskiego nastpiy zaburzenia, ktre
pocigny za sob ofiary w ludziach;
Ambasador ukasiewicz ze swej strony komunikuje:
a. e ton prasy dzisiejszej jest spokojniejszy w sensie skupienia; nie ma
napaci na Czechosowacj;
b. mobilizacj czesk prasa tumaczy niepoinformowaniem rzdu czeskosowackiego w por o nowych projektach;
c. zwrot opinii w kierunku bardziej wojowniczym, co nastpio w pitek,
ustala si;
d. podniecajco wpywa powoanie rezerwistw, ktre ma charakter bardziej
ograniczony i zdecydowane zostao jeszcze przed trzema dniami2. .
1
2

Kopia: AAN, MSZ 5512, k. 8.
310. 1938 wrzesie 24, Bukareszt. Informacja telefoniczna

E. Raczyskiego o instrukcjach rzdu rumuskiego dla prasy
Prasa1 rumuska otrzymaa od rzdu kategoryczne polecenie zachowania

neutralnoci wobec toczcych si wypadkw.
1
311. 1938 wrzesie 24, Budapeszt. Informacja telefoniczna

L. Orowskiego o nastrojach wobec Czechosowacji
W Budapeszcie1 zarwno w koach rzdowych, jak i w opinii publ[icznej]

pomimo wikszej powcigliwoci prasy nadal si wzmacnia nastrj.
Mobilizacj w Czechosowacji przyjto ze spokojem, oceniajc j jako
ostateczny akt prowokacji.
Min. Orowski nadal przypomina stronie wgierskiej konieczno
uaktywnienia terenu.
Stwierdza, i ruch kolejowy z Czechosowacj nie zosta jeszcze cakiem
zamknity.
1
Rozmow przeprowadzono o godz. 12.00.
312. 1938 wrzesie 24, Warszawa. Notatka w sprawie wstrzymania

ruchu kolejowego z Czechosowacj
Dnia 24 wrzenia br. okoo godz. 2.30 otrzymay PKP nieoficjaln

wiadomo, i Czesi zatrzymali w Cieszynie czeskim skad prnych wglarek
polskich. Wiadomo o tym przyniosa druyna parowozu polskiego
skierowanego na stron czesk z Cieszyna pol[skiego] po ten skad. Parowz ten
Czesi zwrcili luzem do Cieszyna polskiego. O godz. 3.30 przedstawiciel SD1
z Piotrowie p. Hrastina zawiadomi dyurnego ruchu w Zebrzydowicach
Martinka, e o godz. 4 Czesi wstrzymuj wszelki ruch z PKP. W tyme czasie
Czesi posali wagon motorowy po personel czeski w Zebrzydowicach. Wobec
wstrzymania polskiego skadu wglarek Ministerstwo Komunikacji dao
polecenie opnienia pod jakim pozorem zwrotu czeskiego wagonu
motorowego. Zrobiono sztuczne wykolejenie w Zebrzydowicach i wagon ten
wstrzymano. aPopieszne pocigi poranne wstrzymano z obu strona.
O godz. 8 zawiadowca st[acji] w Jasinie (SD) zawiadomi stacj w

Woronience, e nie przyjmuje transportu PKP. Z innych przej granicznych nie
dano dotychczas takich zawiadomie.
Uwaajc, e wstrzymanie ruchu dotyczy wszystkich przej granicznych,
Ministerstwo Komunikacji wstrzymao w Katowicach przeznaczony dla
Czechosowacji transport 200 wagonw rudy w tym jest 80 wagonw
czeskich, a 120 wagonw polskich oraz 2 skady czeskich prnych wglarek
w aziskach.
Ministerstwo Komunikacji prosi o dyspozycje co do zwrotu wagonu
motorowego, o ktry Czesi gwatownie si upominaj oraz co do wstrzymanych
transportw i nadmienia, e wstrzymanie przez SD prnych wglarek
polskich jest formalnie zgodne z przepisami obowizujcej umowy o
uytkowaniu wagonw towarowych (HIV).
Ministerstwo Komunikacji z uwagi na obowizujce umowy uwaa za
konieczne skierowanie oficjalnego zapytania telegraficznego do Min[isterstwa]
Kolei Czeskich czy SD wstrzymuje ruch na wszystkich przejciach
granicznych i na jak dugo. Na razie jednak Min[isterstwo] Komunikacji
wstrzymuje si z t depesz a do dyspozycji MSZ2.
a-a
Podkrelenia w tekcie.
eskoslovenske statui drahy Czechosowackie Koleje Pastwowe.
2
U dou dokumentu dopisano odrcznie: Telefonem do dyr. (nazwisko nieczytelne
Henischa?). Motorowiec zatrzyma. Depesz wysa. M[icha] [ubieski].
Zakomunikowaem p. ministrowi Ulrychowi. 24 IX g. 12. M[irosaw] A[rciszewski].
1

nastrojach prasy francuskiej wobec Czechosowacji
Wojownicze1 nastawienie wczorajszej prasy ustpio miejsca w dzisiejszej

prasie poudniowej nastrojom opanowania i rozwagi. Stwierdza si, e
rozstrzygnicie zaley od Pragi.
Na og nastrj pesymistyczny, jeeli chodzi o widoki porozumienia.
Wedug wiadomoci korespondentw z Godesbergu Hitler mia da Pradze
termin 2-3 dni.
1
314. 1938 wrzesie 24, Berlin. Telefonogram J. Lipskiego o rozmowie

z J. Ribbentropem na temat stosunkw z Czechosowacj
Ambasador1 komunikuje, i by u Ribbentroppa i zakomunikowa mu nasze

stanowisko w sprawie komunikacji z Czechosowacj.
Ribbentrop owiadczy, i sytuacja faktyczna midzy nimi a Czechosowacj
jest analogiczna do naszej. Wyrazi opini, i lepiej byoby nawet w razie
zapytywa ze strony Czechw nie mwi o ewentualnoci rozmw na temat
wznowienia komunikacji, a pozostawi stan faktyczny bez wyjanie.
Definitywn formu przyjt przez nich zakomunikuje w godzinach
popoudniowych.
Czyni naciski na Wgry.
Ambasador Lipski, po otrzymaniu ostatecznych wyjanie na ten temat,
zakomunikuje je telefonicznie.
1
Odebrano 24 wrzenia o godz. 14.15.
315. 1938 wrzesie 24, Praga. Telefonogram K. Pape o rozmowie z

I. Krno na temat stosunkw polsko-czechosowackich
Minister1 Pape komunikuje:

1. Na zaproszenie min. Krno, zastpujcego min. Kroft, udaem si do
praskiego. MSZ. Min. Krno owiadczy, e dzisiaj na popoudniowym
posiedzeniu Rada Ministrw ma zaatwi spraw odpowiedzi na nasz not2.
Jest on przekonany, e w cigu dnia dzisiejszego otrzymamy odpowied. Bd
si o to starali".
2. Nastpnie min. Krno zakomunikowa min. Pape, i rzd czeski posiada
informacje, e ostatniej nocy rzucono na mocie granicznym w Cieszynie ze
strony polskiej granat na posterunek czeski. Pragnie zakomunikowa dans un
esprit tres loyal"3, z polecenia prezydenta Benea, e tego rodzaju incydenty
mogyby utrudni rokowania, ktre wynikyby jako konsekwencja odpowiedzi
czeskiej na not polsk.
Min. Pape przyj to owiadczenie do wiadomoci zaznaczajc
jednoczenie, e zakomunikowany mu incydent stanowiby jeszcze jeden dowd
presji opinii polskiej na rzd polski. Tym bardziej wic konieczny jest popiech
ze strony czeskiej.
3. Oceniajc sytuacj, m.in. Pape zaznacza:
To co si stao wczoraj (mobilizacja) byo prowokacyjnym manewrem ze
strony Benea, ktry naduy przy tym informacji niecisych o Godesbergu, o
stanowisku sowieckim i o nastrojach francuskich (mowa Daladiera). W Pradze

wytworzya si sytuacja powana. Nastroje spoeczestwa na wszystko
gotowe. Ze strony niemieckiej daje si zauway wyranie wola, eby nie da
si sprowokowa i eby caa akcja Benea wystrzelia w powietrze.
Wedug informacji, jakie min. Pape posiada, ostatnie memorandum
niemieckie wychodzi z zaoenia, i sama sprawa cesji jest przyjta pozostaj
jedynie modalits4 do wykonania. Jako ostateczny termin ich wykonania miaa
by ustalona data 1 padziernika.
Wida, e strona niemiecka, jak rwnie woska, nie przejmuj si.
Min. Pape zwraca szczegln uwag, e ostrze manewru Benea wydaje si
by skierowane w nasz stron i wgiersk, i e Czesi licz na efekt tego
manewru z naszej czy te wgierskiej strony. Min. Pape podkrela, e nie
moemy si da sprowokowa. Prbujc tej prowokacji liczy Bene bez
wtpienia na rozszerzenie konfliktu, zdajc sobie niewtpliwie spraw, e
stosunkowo atwiej rozszerzy od strony Wgier.
Min. Pape dodaje, e sprawa odpowiedzi na nasz not jest obecnie
przedmiotem gry politycznej midzy Beneem i agrariuszami5.
1
Otrzymano 24 Wrzenia o godz. 14.40.

Zob. dok. nr 253.
3
W duchu bardzo lojalnym.
4
Zwizane z tym okolicznoci.
5
Odpis: AAN, MSZ 24, k. 33 (fragment dla biuletynu Polska i Zagranica").
2

M. Chaupczyskiego o zebraniu dziaaczy ruskich w sprawie stosunku do
Czechosowacji
F[encik] donosi1, e zwoane 23-go bm. wieczr przez gubernatora zebranie

25 czoowych dziaaczy ruskich, celem wyraenia solidarnoci z republik,
zerwane zostao przez F[encika], ktry opuszczajc posiedzenie wraz z 5
innymi, w tym 3 pastwowcami wezwa do dania rewizji traktatw i
samookrelenia w drodze plebiscytu.
Podane wykorzystanie w prasie i radio.
Otrzymuje: Praga2.
1
2

Nr GMS 3120.

K. Pape zawierajcy ocen mobilizacji w Czechosowacji
Dla pana1 ministra.

Coraz wiksza ilo rde potwierdza, e wczorajsza mobilizacja jest na
wielk skal prowokacyjnym manewrem Benea, obliczonym na wywoanie
przedwczesnej reakcji przede wszystkim ze strony wgierskiej lub polskiej i
uzyskanie w ten sposb korzystniejszej platformy dla rozszerzenia konfliktu i
zagrania va banque".
Gra Benea ma dzisiaj wyrany charakter ratowania osobistej pozycji przez
pozbawione ju wszelkich skrupuw doszlusowanie do moskiewskich
wysikw podpalenia Europy. Wedug informacji z poselstwa niemieckiego
Berlin nie da si sprowokowa i bdzie wygrywa wczorajsze posunicie Pragi
jako uderzenie w prni. Temu celowi ma te suy wyznaczenie duszego
terminu odpowiedzi na zoone Pradze memorandum. Termin ten wedug
informacji niemieckiej wyznaczono na 1 padziernika2.
1
2

Nr GMS 3124.

L. Orowskiego o wstrzymaniu przez Czechosowacj ruchu kolejowego na
niektrych przejciach do Wgier
Czesi1 wstrzymali ruch kolejowy na stacjach granicznych: Bratislava

Komarno i Csap. Inne stacje graniczne otwarte. Wgrzy adnych zarzdze
dotychczas nie powzili.
Tranzyt czechosowacki przez Wgry jest znaczny, np. z Rumunii do
Czechosowacji 83 tysice ton, w tym 68 tysicy ropy naftowej i produktw; z
Czechosowacji do Rumunii 21 tysicy, w tym 2 000 celulozy; z Jugosawii do
Czechosowacji 220 tysicy ton, gwnie artykuw spoywczych; z
Czechosowacji do Jugosawii 23 tysice, w tym elazo i maszyny 7 tysicy
ton2.
1
2

Nr GMS 3125.

K. Pape o rozmowie z I. Krn na temat odpowiedzi na not polsk
Krno1 zaprosi mnie, by owiadczy, e na dzisiejszej radzie ministrw ma

zapa decyzja w sprawie odpowiedzi na not2. Wedug jego zapowiedzi chodzi
o solucj praktyczn", ktra miaa by by zrealizowana w drodze rokowa.
Konstatuj, e rzd prowadzi w tej sprawie podwjn gr, informujc
tendencyjnie agrariuszy. Korygujemy przez nasz kontakt z nimi3.
1

Zob. dok. nr 253.
3
Nr GMS 3123.
2
320. 1938 wrzesie. 24, Kowno. Telegram szyfrowy nr 48 F. Charwata

o stanowisku Litwy wobec Czechosowacji
Wobec1 sytuacji politycznej w Czechosowacji rzd litewski zachowuje

wstrzemiliwo w wypowiadaniu si, podkrelajc silnie sympati i
wspczucie dla Czechosowacji. Opinia publiczna i prasa napastliwa w nasz
stron; od chwili ujawnienia noty sowieckiej2 podniecenie ronie; przejawia si
widocznie stawka na Sowiety z nadziej odegrania si w sprawie Wilna.
Popularyzuj haso wysunicia rewindykacji Wilna, lub co najmniej
samostanowienia Litwinw na Wileszczynie rwnoczenie z ewentualn
akcj Sowietw przeciw nam.
Nurty te w dzisiejszym stadium nie maj wikszego znaczenia notuj
jedynie ich istnienie3.
1

Zob. dok. nr 282.
3
Nr GMS 3127.
2

K. Pape o obradach czechosowackiej Rady Ministrw
Rada1 ministrw obraduje wci nad odpowiedzi na nasz not. Odpowiedzi

nie mona si spodziewa przed jutrem2.
1
2

Nr GMS 3121.

wynikach mobilizacji w Czechosowacji
Wczorajsza1 mobilizacja daa wzmocnienie armii pod broni o jakie 150 000
do oglnej przyblionej sumy 750 0002.
1
2

Nr GMS 3137.

podou politycznym mobilizacji w Czechosowacji
Z pewnego1 rda dowiaduj si, e pretekstem z jakiego Bene skorzysta

dla zarzdzenia wczorajszej mobilizacji bya sugestia, ktr Francuzi i Anglicy
podsunli w momencie, gdy zdawao si, e rokowania Chamberlain Hitler
bd przerwane. Sugestia ta miaa brzmie: byoby rozsdne powzi jakie
dyskretne rodki ostronoci".
Otrzymuje: Warszawa, Berlin2.
1
2

Nr GMS 3138.

przebiegu rozmw midzy A. Hitlerem a N. Chamberlainem. Najcilej
tajne
Poniewa konferencja wczorajsza w Godesberg midzy kanclerzem a

Chamberlainem trwaa do 1.30 godz. w nocy, nie byo mi moliwe, mimo
kilkakrotnych telefonw ze swej strony, uzyska bliszych szczegw co do
ostatecznego wyniku narad.
Dzi rano zakomunikowano mi z Godesbergu, e Ribbentrop i sekretarz
stanu Weizsacker odprowadzaj Chamberlaina na lotnisko i e sekretarz stanu
prawdopodobnie dopiero dzi wieczorem powrci do Berlina. P. von Ribbentrop
ma pozosta jeszcze kilka dni w otoczeniu kanclerza.
Dzi rano otrzymaem nadesane mi przez podsekretarza stanu Woermanna
memorandum niemieckie, ktre, zgodnie z wydanym wczoraj komunikatem,
Chamberlain ma poda do wiadomoci rzdu czeskiego. Zaczam to
memorandum z zaznaczeniem, i Auswartiges Amt prosio, by traktowa je jako

cile tajne1.
Rwnie udaem si jeszcze dzi rano do podsekretarza stanu Woermanna
celem uzyskania bliszych informacji.
Na zapytanie moje, dlaczego strona angielska nie wyrazia zasadniczo zgody
na powysze memorandum, odpowiedzia sekretarz stanu, i o ile rozumie,
zaistniaa rnica zda na temat dania niemieckiego zajcia przez siy zbrojne
czci Sudetw (linia czerwona). Chamberlainowi rzekomo byoby trudno
wobec opinii publicznej przyj ten postulat. Sekretarz stanu zaznaczy jednak,
e punkty widzenia angielski i niemiecki waciwie nie wykazyway wielkich
rozbienoci.
Na zapytanie moje, czy memorandum jest terminowane, odpowiedzia
Woermann, i, poniewa w punkcie 1. memorandum zaznaczone jest, e cz
terytorium Sudetw ma by zajta do 1 padziernika, przeto w ten sposb
termin jest oznaczony.
Memorandum powouje si w kilku punktach na map. Nie udao mi si
jednak uzyska jej od sekretarza stanu, ktry zasoni si faktem, i nie posiada
jej jeszcze, gdy zostaa ustalona w Godesbergu.
Poruszyem rwnie kwesti zarzdzonej przez Czechw mobilizacji
generalnej, podkrelajc, i wczorajszy dzie by nacechowany akcj
midzynarodwek, majc na celu wytworzy specjaln atmosfer. Do takich
manewrw zaliczyem rwnie not sowieck do nas2. Sekretarz stanu wyrazi
si z duym uznaniem o naszej stanowczej odpowiedzi3, podkrelajc, i prasa
niemiecka odpowiednimi komentarzami zaopatrzya wystpienie sowieckie i
nasz odpowied. Co do mobilizacji czeskiej, to p. Woermann nie przywizuje
wikszej wagi, albowiem uwaa on, e armia i tak ju by zmobilizowana. Tak
samo prasa, cho atakuje to zarzdzenie, nie wykazuje zbyt silnego
zdenerwowania.
Zapytany o inne sprawy, ktre byy przedmiotem zwaszcza ostatniej
rozmowy Hitlera z Chamberlainem, p. Woermann nie umia mi udzieli
wyjanie. Tak samo nie mia bliszych szczegw co do tego, czy poruszona
bya sprawa ukadu sowiecko-czeskiego. Prosiem go, aby jak najszybciej to
zasadniczych rozmw midzy Hitlerem a Chamberlainem byo podane do
wiadomoci pana ministra, bd przeze mnie, bd przez p. von Moltkego4.
1
Tekst zacznika zob. AAN, Ambasada RP w Berlinie 18, k. 134-137. Druk: Akten zur
deutschen auswartigen Politik, Serie D (1937-1945), Band II, Baden-Baden 1954, dok. nr
584; Documents on German Foreign Policy 1918-1945, Series D (1937-1945), Volume II,
New York 1949, dok. nr 584; Dokumenty k historii mnichovskeho diktatu 1937-1939, Praha
1979, dok. nr 186.
2
Zob. dok. nr 282.
3
Zob. dok. nr 289.
4
angielskie Papers and Memoirs of Jzef Lipski, Ambassador of Poland. Diplpmat in Berlin
325. 1938 wrzesie 24, Warszawa. Pismo Zwizku Powstacw

lskich do J. Becka z prob o pomoc finansow przy organizacji
Ochotniczego Korpusu Zaolziaskiego
W zwizku z przystpieniem do prac nad organizacj Ochotniczego Korpusu

Zaolziaskiego przez Zarzd Okrgu Zwizku Powstacw zwracam si do
Janie Wielmonego Pana Ministra z uprzejm prob o pomoc materialn na
wstpne prace organizacji Ochotniczego Korpusu Zaolziaskiego.
Uprzejmie komunikuj, i rodki finansowe Zwizku nie wystarczaj na
pokrycie kosztw zwizanych z pomoc dla braci zza Olzy. Prosz przyj
wyrazy prawdziwego szacunku i powaania1.
1
W dn. 1 padziernika 1938 W. T. Drymmer wyda polecenie przekazania poczt kwoty

4000 z, zaznaczajc: Jako nadawc prosz poda jakkolwiek osob prywatn. Tekst decyzji
zob. AAN, MSZ 10413, k. 129.
326. 1938 wrzesie 25, Ryga. Telegram szyfrowy nr 25

J. Kopotowskiego o rozmowie z R. Berzinsem o stosunkach polskoczechosowackich i polsko-radzieckich
Receptus1 telegram szyfrowy nr 48 (G.M.P. b.No)2. Z inicjatywy p.o.

ministra spraw zagranicznych Berzina odbyem z nim dzisiaj rozmow, ktr
komunikuj:
I. B[erzin] na wstpie przeprosi gorco za ukazanie si w jednym tutejszym
dzienniku przedruku z litewskiego napastliwej notatki w zwizku z naszym
dzisiejszym stanowiskiem do Czechosowacji; tumaczy niedopatrzeniem
cenzury (odnony raport kurierem).
II. B[erzin] zapyta, e byby wdziczny, gdybym mg wyjani 1. ile
prawdy w pogoskach o istnieniu tajnego polsko-niemieckiego ukadu
wojskowego; 2. czy wobec sojuszu z Francj moliwe nasze wojskowe
wspdziaanie z Niemcami przeciw Francji.
Odpowiedziaem ad 1. negatywnie, ad. 2. wyjaniem istot naszego sojuszu
z Francj, co w obecnej sytuacji nie stanowi przeszkody dla zachowania przez
Polsk cisej neutralnoci.
III. B[erzin] ze swej strony owiadczy w formie kategorycznej: otwa na
wypadek wojny pozostanie cile neutralna, nie zgodzi si i broni si bdzie
wszelkimi siami przed przemarszem wojsk, tak niemieckich, jak sowieckich.
IV. B[erzin] podkrela kilkakrotnie, e otwa zdaje sobie dobrze spraw z

tego, e stanowisko Polski w grocym konflikcie zbrojnym ma dla niej
znaczenie decydujce.
Szczegowo wyjaniem problem polsko-czechosowacki3.
1

Zob. dok. nr 296.
3
Nr GMS 3136.
2

J. Szembeka dla L. Orowskiego zalecajc zaproponowanie rzdowi
wgierskiemu, by zamkn tranzyt czechosowacki przez Wgry
Statissime1.
Receptus 542. ubieski wczoraj poinformowa posa wgierskiego o
wiadomociach o tranzycie czeskim przez Wgry. Prosz zwrci uwag rzdu
wgierskiego na to, e zamknicie tego tranzytu jest rodkiem nacisku nie
bdcym agresj. Dlatego te widzielibymy chtnie, albo zamknicie
komunikacji, albo rwnajce si zamkniciu utrudnienie jej materialne.
Prosz zakomunikowa bezzwocznie stanowisko rzdu wgierskiego.
Komunikacja z Polsk i Niemcami cakowicie zamknita.
1
2
Zob. dok. nr 318.
328. 1938 wrzesie 25, Warszawa. Telegram szyfrowy J. Szembeka do

L. Orowskiego o polskiej ocenie memorandum przedoonego przez
A. Hitlera N. Chamberlainowi
Receptus1 55
Oceniamy memorandum Hitlera jako umiarkowane i do przyjcia. Sdzimy
jednak, e wobec taktyki prowokacyjnej Benea idcego z komunistami rk w
rk ku wywoaniu konfliktu, odpowied czeska moe by albo negatywna, albo
co prawdopodobniejsze dylatoryjna, co nie zaspokoi Niemiec.
1

M. ubieskiego dla K. Pape i W. aciskiego polecajc wyjanienie
stanowiska K. Sidora oraz innych politykw sowackich wobec zagroenia
Czechosowacji
Czesi1 rozpowszechniaj pogoski, e w pitek przez radio Sidor i inni

Sowacy zoyli deklaracj lojalnoci i wezwali do obrony przeciw agresorom
Republiki2.
Prosz sprawdzi i w ogle intensywniej informowa o sytuacji na
Sowaczynie. Podejrzewamy kolejn intryg i mistyfikacj radiofoniczn.
1
Wydzia Szyfrw otrzyma tekst o godz. 14.00, wysa o godz. 16.45 do Pragi za nr 148 i
do Bratysawy za nr 38.
2
Wieczorem 23 wrzenia K. Sidor wystpi w rozgoni bratysawskiej z przemwieniem,
w ktrym zadeklarowa poparcie dla Republiki Czechosowackiej w momencie zagroenia.
Przemwienie byo uprzednio uzgodnione z innymi politykami Sowackiej Partii Ludowej
Hlinki.
330. 1938 wrzesie 25, Londyn. Telefonogram szyfrowy

E. Raczyskiego o rozmowie z J. Kennedym o brytyjskiej polityce w kwestii
czechosowackiej. Tajne
Orygina, maszynopis ,o\von AAN, MSZ 5432, k. 47
Dla pana1 ministra.

Rozmawiaem w myl instrukcji z ambasadorem amerykaskim, ktry
powiedzia mi, e chocia nie widzia Chamberlaina od powrotu z Niemiec, to o
ile mu wiadomo premier nie da jeszcze za wygran i bdzie do koca walczy o
utrzymanie pokoju. Powracajc z Niemiec by bardzo zraony i w nastroju
bojowym, wczoraj wieczr jednak skania si ponownie do ugody. Natomiast
gabinet jest rozdwojony i to tumaczy tak dugie obrady. Sytuacj utrudnia ostry
w tonie, jak sycha, tekst warunkw Hitlera.
Z Francji dochodz ambasadora wiadomoci o wahaniach rzdu.
Mwiem nastpnie o naszych daniach po linii argumentacji ukasiewicza
wobec Bonneta i jestem pewny, e to dojdzie do Chamberlaina.
Biorc oglnie, ambasador uwaa sytuacj za bardzo gron, ale nie
beznadziejn. Podziela on moje wraenie, e mobilizacj czesk przyjto tutaj
jako akt zupenie uzasadnionej samoobrony.
Ambasador dzi jeszcze spodziewa si widzie premiera i w takim razie
mamy si jeszcze zobaczy2.
1


Zagranicznych
dotyczce
wstrzymania
ruchu
telefonicznego
i
telegraficznego z Czechosowacj
Z polecenia p. ministra p. dyr. Kobylaski komunikuje majorowi

Mickaniewskiemu z Ministerstwa Poczt i Telegrafw dnia 25 wrzenia 1938
godz. 17.15:
Cay ruch telefoniczny i telegraficzny z Czechosowacj winien by
zatrzymany i nie wznawiany zarwno w komunikacji bezporedniej, jak i
tranzytowej. Jedyny wyjtek zastosowa naley do komunikacji midzy
ministerstwami spraw zagranicznych obu krajw i poselstwami.
W razie zapytania ze strony czeskosowackiej naley owiadczy, i wobec
zamknicia komunikacji przez Czechosowacj bez uprzedzenia, wznowienie
ich bdzie wymaga nowego porozumienia a(rozmw)a1.
a-a
1
Dopisano odrcznie.
O zarzdzeniu poinformowano telefonicznie K. Pape. Zob. AAN, MSZ 24, k. 37.

Zagranicznych dotyczce wstrzymania ruchu kolejowego z Czechosowacj
P. dyr. Kobylaski zakomunikowa dyurnemu urzdnikowi w Ministerstwie

Komunikacji dnia 25 wrzenia 1938 r., godz. 17.30.
1. Cay ruch kolejowy z Czechosowacj winien by cakowicie zatrzymany i
nie wznawiany. W razie zapytania ze strony czeskosowackiej naley
owiadczy, e wobec zamknicia komunikacji przez Czechosowacj bez
uprzedzenia, wznowienie jej bdzie wymagao nowego porozumienia
a
(rozmw)a.
2. Nie naley przyjmowa dania Czechosowacji, aby samoloty nasze idce
do Budapesztu ldoway dla rewizji w Uhorodzie. W razie dalszego
utrzymywania przez Czechosowacj tego stanowiska nie wysya
samolotw.
3. Nie naley przyjmowa ani wysya samolotw Air France, a do chwili
uregulowania przez Czechosowacj normalnego przelotu naszych samolotw
do Budapesztu w myl warunkw umowy.
Uwaga: Tekst telefonogramu zosta podany przez dyr. Kobylaskiego do
wiadomoci min. Bobkowskiego1.
a-a
1
Dopisano odrcznie.
O zarzdzeniu poinformowano telefonicznie K. Pape. Zob. AAN, MSZ 24, k. 37.

J. Becka dla J. Lipskiego i L. Orowskiego nakazujc powiadomienie
rzdw niemieckiego i wgierskiego o stanowisku Polski w sprawie
pocze komunikacyjnych z Czechosowacj
Statissime1.
Wobec zamknicia przez Czechosowacj komunikacji kolejowej, drogowej,
lotniczej i telekomunikacyjnej bez uprzedzenia, stajemy na stanowisku, i
wznowienia tych komunikacji wymaga bdzie nowych rokowa.
Prosz o zakomunikowanie naszego stanowiska tamtejszemu rzdowi i
sugerowanie porozumienia.
Otrzymuj Berlin i Budapeszt.
1
133, do Budapesztu (drog radiow) za nr 62.

T. Komarnickiego o odrzuceniu przez Czechosowacje, da III Rzeszy
Delegat1 czeski Heidrich zawiadomi dzisiaj po poudniu Paula Boncoura, e

rzd czeskosowacki zdecydowa odrzuci dania, zawarte w memorandum
niemieckim i decyzj t mia ju zakomunikowa w Paryu i w Londynie2.
1
2

Nr GMS 3148.

propozycj wykorzystania propagandowego audycji radzieckich w jzyku
czeskim
Proponuj1 wykorzysta mocno w prasie krajowej i wiatowej audycje

radiowe sowieckie, nadawane co dzie od godziny 22 do 23 w jzyku czeskim.
Audycje te, bdce bardzo efektownym dowodem systematycznej i wytonej
pracy Moskwy na Czechosowacj, byy w ostatnich dniach niewtpliwie
jednym z gwnych rde optymizmu i wojowniczoci tutejszego czowieka

ulicy2.
1
2

Nr GMS 3149.

informujcy o wrczeniu przez K. Kroft odpowiedzi na not polsk
Dla pana1 ministra.

Dzi przed poudniem Krofta wrczy mi odpowied na nasz not z dnia 21
bm.2 Odpowied skada si z noty i komentarza ustnego. Nota uwaa wiadome
koncesje rzdu czeskosowackiego za nieaktualne w dzisiejszej sytuacji, oferuje
natomiast jako now platform natychmiastowe rokowania we wszystkich
sprawach.
Komentarz o charakterze autentycznym zapowiada list Benea do pana
prezydenta, zawierajcy zasad rektyfikacji granic i wysuwa yczenie
bezporedniego zaatwienia problemu rozamu polsko-czeskiego. Oba teksty
wysyam dzi o godzinie 21 osobnym kurierem via Morawska Ostrawa.
Krofta prosi, by tre noty bya traktowana poufnie i eby w komunikacie
prasowym poda na razie tylko fakt udzielenia odpowiedzi z ewentualnym
dodatkiem, e odpowied umoliwia dalsze rokowania3.
1

Zob. dok. nr 253.
3
Nr GMS 3150.
2
337. 1938 wrzesie 25, Praga. Nota rzdu czechosowackiego

wrczona przez K. Krofta K. Pape proponujca podjad rozmw midzy
Polsk a Czechosowacj w spornych kwestiach
Par votre note en date du 21 semptembre 19381 vous avez bien voulu me
faire connaitre que votre Gouvernement, se rfrant a des dclarations du
Gouvernement Tchcoslovaque concernant le traitement des nationalits, attend
concernant les territoires habites par une population polonaise, une decision
immediate et analogue a celle que le Gouvernement Tchcoslovaque a prise a
l'egard du probleme allemand.
Je me permets de faire ressortir que la declaration du Gouvernement
Tchcoslovaque dont il s'agit n'a pu avoir trait qu'au traitement des differentes
nationalits dans le cadre de l'Etat. Les ngociations avec les Gouvernements de
France et de Grande Bretagne concernant le probleme allemand se sont

droules sur une base differente.
Cependant, dans son dsir de placer les relations des deux Etats sur une base
solide et durable, et de trouver des solutions pratiques quitables pour les deux
Etats, et vu les conyersations et discussions entre nos deux pays qui durent
depuis de longues annees au sujet de nos rapports mutuels, le Gouvernement
Tchcoslovaque est dispos a engager des ngociations amicales immdiates
avec le Gouvernement Polonais sur toutes les questions, afin d'arriver a une
entente vritable entre la Pologne et la Tchecoslovaquie2.
1
Zob. dok. nr 253.

Not z 21 wrzenia 1938 r. by pan uprzejmy poinformowa mnie, e rzd paski,
powoujc si na deklaracj rzdu czechosowackiego dotyczc traktowania narodowoci,
oczekuje w odniesieniu do terytoriw zamieszkaych przez ludno polsk natychmiastowej
decyzji, analogicznej do tej, jak rzd czechosowacki podj wobec problemu niemieckiego.
Mog zapewni, e deklaracja rzdu czechosowackiego, o ktrej mowa nie moga dotyczy
czego innego ni odnoszenie si do rnych narodowoci wewntrz pastwa. Negocjacje z
rzdami Francji i Wielkiej Brytanii w kwestii niemieckiej tocz si na odmiennej podstawie.
Wszelako rzd czechosowacki, wiedziony pragnieniem oparcia stosunkw midzy obu
pastwami na mocnej i trwaej podstawie, znalezienia rozwiza praktycznych,
sprawiedliwych dla obu krajw i wobec trwajcych od duszego czasu midzy nimi rokowa
i dyskusji na temat wzajemnych stosunkw, skonny jest podj niezwocznie przyjazne
rokowania z rzdem polskim na wszelkie tematy, w celu osignicia prawdziwego sojuszu
midzy Polsk a Czechosowacj.
Druk: Diariusz i teki Jana Szembeka (1935-1945), t. IV, Londyn 1972, s. 437-438. Nota
zostaa przesana do Warszawy jako zacznik do pisma K. Pape nr 52/C/43 z dn. 25
wrzenia 1938 r.
2
338. 1938 wrzesie 25, Praga. Notatka wrczona K. Pape przez

K. Krofta razem z not
Monsieur le Ministre Pape a mentionne a plusieurs reprises qu'un geste du

cte tchcoslovaque pourrait contribuer efficacemer a la solution de la
question.
M. le President Bene envoie donc par M. Slavik a M. le Prsident d'aujourd
hui et contient le principe de la complete la note d'aujour de la Republique
Polonaise une lettre personnelle qui complete la note d'aujourd'hui et contient le
principe de la rectilication de la frontiere. Ainsi le geste sera plus solennel
qu'une simple note diplomatique.
Pour l'avenir des relations mutuelles, il importe qu'il ne puisse y avoir des
recriminations du cte tchcoslovaque que la solution a t impose dans une
situation difficile. On, veut donc traiter le probleme independamment de la
question sudete, ce qui explique le dbut de la note.
Il serait indispensable que toute campagne de presse et tout acte inamical

soient evits a ravenir1.
1
Pan minister Pape wspomnia kilkakrotnie, e gest ze strony czechosowackiej mgby

przyczyni si skutecznie do rozwizania zagadnienia. P. Prezydent Bene przesa wic przez
p. Slavika osobisty list p. Prezydentowi Rzeczypospolitej Polskiej, ktry uzupenia dzisiejsz
not i zawiera zasad rektyfikacji granic. Gest bdzie zatem bardziej uroczysty od zwykej
noty dyplomatycznej. Dla przyszoci wzajemnych stosunkw wane jest aby nie byo
rekryminacji ze strony czechosowackiej, e rozwizanie zostao jej narzucone w trudnej
sytuacji. Chce wic traktowa problem niezalenie od kwestii sudeckiej, co przedstawia
pocztek noty. Byoby na przyszo konieczne unikanie kampanii prasowej oraz wszelkich
nieprzyjaznych czynw.

informacjami o nowych daniach III Rzeszy pod adresem Czechosowacji
Krofta1 powiedzia mi, e memorandum Hitlera zawiera waciwie nowe

dania, idce dalej w stosunku do tego, co Praga ju bya przyja. Hitler da
bezporedniego oddania terytoriw z wikszoci niemieck, plebiscytu tam,
gdzie Niemcy s w mniejszoci. Do memorandum doczona jest mapa z
wykrelonymi liniami. Ponadto Hitler odmawia udzielenia gwarancji dla nowej
Czechosowacji. Termin 1 padziernika. Krofta doda, e rzd studiuje obecnie
memorandum, ale e on sam nie widzi duych moliwoci przyjcia2.
1
2

Nr GMS 3153.

J. Becka dla B. Wieniawy Dugoszowskiego do rozmowy z G. Ciano na
temat stanowiska Polski wobec Czechosowacji
Prosz1 pana ambasadora odwiedzi Ciano i owiadczy mu w imieniu rzdu

RP podzikowanie za stanowisko zajmowane dotychczas w deklaracjach
Mussoliniego odnonie do interesw polskich w Czechosowacji. Prosz doda,
e dania nasze oparte na zasadzie susznoci traktujemy kategorycznie.
Popieramy rwnie aspiracje wgierskie. Sdzimy bowiem, e bez odwanych i
gbokich decyzji w sprawie Czechosowacji nie mona skonstruowa
rozsdnych warunkw ycia w Europie rodkowej. Mamy nadziej, e i nadal
spotkamy yczliwe stanowisko Woch.
Prosz zakomunikowa poufnie, e Sowiety oprcz znanej dmarche z dnia
23 bm.2 dokonay szeregu demonstracji wojskowych, do ktrych jednak nie
przywizujemy wikszej wagi, ze wzgldu na ich wojskowo niepowany

charakter. Rzd RP nie da si adnymi szantaami sprowadzi z linii
postpowania.
Prosz wybada dyskretnie, dlaczego w ostatniej mowie Mussoliniego
sprawy polskie zostay pominite.
82.
Wydzia Szyfrw otrzyma tekst o godz. 20.30, wysa 26 wrzenia o godz. 4.20 za nr
Zob. dok. nr 282.

J. Becka dla Lipskiego do rozmowy w Auswartiges Amt na temat interesw
polskich w Czechosowacji. Tajne
Prosz1 w Aussenamt podzikowa za zakomunikowanie memorandum,

ktre traktujemy poufnie.
W raportach pana ambasadora nie znajduj natomiast ladu, czy i w jaki
sposb nasze sprawy byy przedmiotem rozmowy w Godesberg. Prosz to
dyskretnie zbada.
Prosz poza tym doda poufnie, e Sowiety dokonay szeregu demonstracji
na naszej granicy, ktre wojskowo biorc nie maj powanego charakteru i ktre
bd zlekcewaylimy, bd w razie potrzeby odpowiemy energiczniej2.
1
134.


M. ubieskiego dla K. Pape o wstrzymaniu pocze kolejowych,
lotniczych, telefonicznych i telegraficznych Polski z Czechosowacj
W zwizku1 z sobotnimi zarzdzeniami czeskimi2 z naszej strony cay ruch

telefoniczny i telegraficzny z Czechosowacj zosta zatrzymanya. Jedyny
wyjtek zastosowany do komunikacji midzy ministerstwami spraw
zagranicznych i poselstwamib.
Jednoczenie zosta cakowicie zatrzymany cay ruch kolejowy z
Czechosowacj.
W razie zapytania ze strony czeskiej resorty nasze maj owiadczy, e

wobec zamknicia komunikacji przez Czechosowacj bez uprzedzenia,
wznowienie jej bdzie wymagao nowego porozumienia.
Nie przyjlimy dania czeskiego, aby samoloty nasze do Budapesztu
ldoway dla rewizji Uhorodzie. Samolotw nie wysyamy. Nie przyjmujemy
ani nie wysyamy samolotw Air France, a do chwili uregulowania przez
Czechosowacj przelotu do Budapesztu w myl warunkw umowy3.
a
Skrelono sowa zarwno bezporedni, jak tranzytowy".

Skrelono sowa obu krajw".
1
147.
2
Zob. dok. nr 318.
3
Odpis: AAN, MSZ 24, k. 37 (skrt dla Polska i Zagranica").
b

przygotowaniach obronnych w Czechosowacji
Obserwacje1 ycia stolicy i kraju wskazuj na to, e przygotowania do

obrony s przeprowadzone na szerok skal, z rzeczywistym zamiarem oporu, a
pod wzgldem technicznym realizowane nader sprawnie.
Maszyna pastwowa przestawiona jest na wojn. Od chwili mobilizacji
opinia czeska yje w przewiadczeniu, e przekrelono rezultaty
dotychczasowych rozmw z Rzesz Niemieck. Ton prasy, szczeglnie spod
znaku Benea, oraz nastroje dow bardzo mocne2.
1
2

Nr GMS 3154.

J. ukasiewicza proponujcy rezygnacj z porednictwa Wielkiej Brytanii i
Francji w staraniach o realizacj polskich da wobec Czechosowacji.
Tajne
Dla pana1 ministra Arciszewskiego.

Zdaniem moim, sytuacja ulega ponownie powanemu napiciu. Od chwili
mobilizacji czeskiej i noty sowieckiej do nas2 jestemy wobec powanej i
gronej prby wiadomych ywiow wywoania wojny dwch ideologii, w
ktrej Czechy byyby tylko pretekstem. Jeli Anglia to zrozumie, Francja,
aczkolwiek jest w znacznie lepszej formie, pjdzie z Angli, jednak jej nastroje
mog wpyn w pewnym stopniu na decyzje Londynu. Nie znam jeszcze

dokadnie treci memorandum Hitlera. Na podstawie obecnych elementw
jestem jednak zdania, e dalsze zwracanie si nasze do Pragi za porednictwem
Parya i Londynu nie rokuje powodzenia i nie jest wskazane. Mona by
pewnym, e Londyn i Pary odmwi zajcia si nasz spraw przed tym, ni
sprawa gwarancji stanie si zupenie aktualna. Sdz, i jedynie wskazane i
rokujce powodzenie jest dalsze przedstawianie naszych da bezporednio
Pradze przy jednoczesnym potgowaniu nacisku wszystkimi rodkami z
wyczeniem sytuacji, ktra by moga obarczy nas odpowiedzialnoci za
wywoanie wojny. aHermetyczne zamkniciea wszystkich granic Czechosowacji
wydaje mi si zabiegiem, ktry przy presji dyplomatycznej wystarczy dla penej
realizacji wszystkich celw. Co do Anglii i Francji naley czeka; wkrtce
sprawa gwarancji zmusi je do zwrcenia si do nas3. Mam nadziej, e tutejszy
niepokj i powany nastrj antypolski jest wynikiem nastrojw wojennych i
zacznie mija, jeli Francuzi zrozumiej, e wariatem nie jest Hitler, tylko e do
wojny pchaj Stalin i Bene4.
a-a
2
Zob. dok. nr 282.
3
Po dokonaniu zmian granicy na korzy Niemiec przewidywano udzielenie
midzynarodowej gwarancji dla integralnoci Czechosowacji.
4
raportach ambasadora ukasiewicza, Warszawa 1960 (na prawach rkopisu), s. 29-30.
1

E. Raczyskiego o nocie brytyjskiej w sprawie postulatw wgierskich
wobec Czechosowacji
Pose1 wgierski otrzyma dzisiaj od lorda Halifaxa dalsz not2, ktra w

sposb bardziej pokojowy ni to miao miejsce dotychczas zapewnia, e dania
wgierskie bd wzite pod uwag.
W drugiej czci nota ponawia ostrzeenie przed uciekaniem si do faktw
dokonanych.
Otrzymuje: Warszawa, Berlin, Pary3.
1

Diplomaciai iratok Magyarorszag kulpolitikajahoz 1936-1945. II. A Muncheni
egyezmeny letrejotte es Magyarorszag kiilpolitikaja 1936-1938, Budapest 1965, dok. nr 398,
398a.
3
2

K. Pape o rozmowie z M. Hod na temat moliwych ustpstw
Czechosowacji wobec Polski, Wgier i Niemiec. Tajne
Dla pana1 ministra.

Dzi zwrci si do mnie Hoda jako osoba prywatna, zaznaczajc jednak, e
czyni to z ramienia prawicowo-centrowej wikszoci koalicji oraz e to, co
powie, jest uzgodnione z Beneem.
Rzeczy, ktre przez Hod Czechosowacja pragnie w obecnym momencie
zakomunikowa Warszawie, wygldaj w skrcie jak nastpuje:
I. Czechosowacja jest gotowa odstpi Polsce lsk Zaolzaski i czeka na
zaproponowanie granic tej cesji.
II. Rektyfikacja granicy polsko-czeskiej jest traktowana jako podstawa
proklamacji do zasadniczego przestawienia polityki nowej Czechosowacji z
dotychczasowego systemu na Warszaw. Czechosowacja, uniezaleniona w ten
sposb od Francji, a obciona ssiedztwem niemieckim, widziaaby swj
interes w uatwieniu Polsce rozbudowy jej mocarstwowych wpyww na terenie
Europy rodkowej i Dunaju.
III. Czechosowacja gotowa jest odstpi Wgrom ytni Ostrw.
IV. Czechosowacja zgodzia si ju formalnie, co nowy rzd cakowicie
podtrzymuje, na odstpienie Rzeszy Niemieckiej terenw z wikszoci
niemieck zgodnie z propozycj londysk. aden jednak rzd nie jest w stanie
podj si przeprowadzenia wobec wasnego spoeczestwa pewnych nowych
da ostatniego memorandum, majcych charakter wyranie poniajcy, jak na
przykad danie plebiscytu w Brnie lub Oomucu, oraz pewnych form
ewakuacji i demilitaryzacji.
V. Czechosowacja gotowa jest wic na dokonanie wszystkich powyszych
cesji, przeksztacenie si na pastwo narodowe i zasadnicze przestawienie swej
polityki zagranicznej. Natomiast wobec wywoanego przez brutalno ostatnich
posuni Hitlera nacisku lewicy sytuacja wewntrzna jest dzi taka, e na
przekroczenie tego limitu aden rzd pj nie jest w stanie i w razie, gdyby
Berlin od swych ostatnich ju tylko poniajcych da nie odstpi,
Czechosowacja zdecydowana jest si broni.
VI. Na tle tych elementw amona by sdzia, e gdyby Warszawa zdoaa
wytumaczy Berlinowi, e waciwa istota pretensji jest zaatwiona i e
przyjcie nowych poniajcych, a dla Rzeszy Niemieckiej nieistotnych da,
jest ze wzgldu na ukad nastrojw wewntrznych niemoliwe cay problem
Czechosowacji zostaby w cigu tygodnia zaatwiony i pokj w Europie
uratowany2.
a-a
1
2

Nr GMS 3158.

T. Komarnickiego o domniemanych planach III Rzeszy wobec
Czechosowacji
Od dziaacza1 ukraiskiego z Berlina dowiaduj si, e jakoby Niemcy po

upywie terminu odpowiedzi na memorandum nie zamierzaj zaczyna akcji
zbrojnej, lecz ograniczy si do cakowitej blokady granic Czechosowacji, co
nie mogoby by poczytane za akt agresji. Wiadomo t podaj z wszelkimi
zastrzeeniami2.
1
2

Nr GMS 3161.
348. 1938 wrzesie 26, Praga. Telefonogram K. Pape o skonnoci do

ustpstw wrd politykw czechosowackich
P. min. Pape1 komunikuje, e nastroje rzdu s chwiejne i raczej Czesi

mikn. Rzd stoi na stanowisku, e nie cofa zgody rzdu poprzedniego na
warunki londyskie, pragnby jednak unikn nowych wysunitych w
memorandum niemieckim i uwaczajcych honorowi narodu czeskiego.
Waciwe trudnoci, zdaniem min. Pape le w rozpitoci, jaka powstaa w
nastawieniu rzdu a nastrojami opinii publicznej rozbujanymi przez propagand.
adnej decyzji w cigu dnia dzisiejszego nie naley si spodziewa.
Uwaga poselstw niemieckiego i woskiego zwrcona jest obecnie na akcj
czesk w stosunku do nas.
Min. Pape kadzie nadal specjalny nacisk na konieczno, jak
najenergiczniejszych wysikw Wgrw w stosunku do Czechosowacji.
Ogaszane przez rzd czeski wejcie Sowakw do rzdu jest fikcj, gdy
powoano do rzdu tylko kilku urzdnikw pochodzenia sowackiego.
Min. Pape widzia si z kilku przywdcami partii ludowej2. Z rozmw
przeprowadzonych stwierdzi mg, e do rzdu wej nie zamierzaj; stoj
nadal na stanowisku negocjowania zarwno z Budapesztem, jak i z Prag. Partia
ludowa nie ukrywa, i Praga czyni w chwili obecnej daleko idce propozycje.
Co do manewru sygnalizowanego dzisiaj rano du depesz szyfrow
(zdeformowana)3 min. Pape podkrela, i charakteryzuje ona pogbiajce si
wci wrd tutejszych decydujcych czynnikw politycznych rozbienoci
ocen i da.
Min. Pape zapowiedzia powtrzenie tej depeszy.

1
Przyjto o godz. 14.20.

Mowa o Sowackiej Partii Ludowej Hlinki.
3
Zapewne dok. nr 346.
2

J. Lipskiego o przedmiocie rozmw midzy A. Hitlerem a
N. Chamberlainem w Godesbergu. Tajne
Receptus1 telegram szyfrowy nr 134 (GMP)2.

Instrukcj wykonaem wobec Ribbentropa. W Godesbergu dyskusja
merytoryczna dotyczya wycznie sprawy sudeckiej. Sprawa zaatwienia
caoksztatu bya poruszona tylko oglnikowo. Nasze i wgierskie sprawy
wypyny porednio przy propozycji paktu o nieagresji, ktry zosta przez
kanclerza poruszony z zaznaczeniem, e byby instrumentem w rkach Czechw
przeciwko aspiracjom mniejszoci polskiej i wgierskiej. Rwnie kanclerz
odrzuci propozycje gwarancji bez Polski, Wgrw i Woch.
Ribbentrop, powoujc si na nasz rozmow w Berchtesgaden, potwierdzi
to stanowisko kanclerza jako kategoryczne, co uwaam za wane wobec
pogosek, e Czesi do koncepcji paktu o nieagresji powracaj3.
1

Zob. dok. nr 341.
3
by W. Jdrzejewicz, New York and London 1968, s. 417.
2

J. Lipskiego o rozmowie z J. Ribbentropem na temat taktyki postpowania
Najcilej1 poufnie powiedzia mi Ribbentrop, e Chamberlain tajnie

zapewni w Godesbergu kanclerza, i bierze na siebie azakomunikowaniea
memorandum, na zewntrz nie moe jednak firmowa.
Dzi przyjeda Wilson z ramienia Foreign Office do kanclerza. Mam
wiadomoci porednie, e sytuacja Chamberlaina zrobia si trudna. Ribbentrop
zapewni mnie, e kanclerz, ktry zmuszony jest obecnie zaatwia przede
wszystkim sprawy sudeckie, niemniej stanowczo stoi przy postulatach polskich i

wgierskich.
Ribbentrop rzuci myl, po przyjciu memorandum i zajciu Sudetw, co
musi nastpi do 1 padziernika, bliszego sprecyzowania z nami realizacji
polskich i wgierskich postulatw2.
a-a
2
W. Jdrzejewicz, New York and London 1968, s. 417-418.
1
351. 1938 wrzesie 26, Misk. Telegram szyfrowy nr 2 Okoskiego o

ruchach wojsk radzieckich. Tajne
Stosownie1 do obserwacji, w dniu 24 bm. wysza wikszo garnizonw

okolicznych w kierunku granicy. W Misku wprowadzono stan pogotowia,
ktry trwa. Z tego powodu, e zarzdzenia zostay wprowadzone tak, e winny
rzuca si w oczy Konsulatowi, wnosi naley, e maj one rwnie na celu
zaimpresjonowanie nas. Dotychczas przeszkd w poruszaniu po okolicy nie
mam2.
1
2

Nr GMS 3170.
352. 1938 wrzesie 26, Warszawa. Notatka wrczona J. Beckowi

przez H. Kennarda w sprawie postulatw Polski wobec Czechosowacji
Le Gouvernement1 Britannique et le Gouvernement Franais ont appris que

le Gouvernement Tchcoslovaque serait pret a accepter, pour regler
dfinitivement la question de Teschen, une cession territoriale au profit de la
Pologne et a rendre publique cette decision, si le Gouvernement Polonais, de
son ct, prenait l'engagement d'adapter vis-a-vis de la Tchecoslovaquie une
attitude de neutralit bienveillante.
Pensant que de telles propositions seraient de nature a donner satisfaction
aux demandes lgitimes de la Pologne, les deux Gouvernements, Britannique et
Franais, expriment l'espoir que le Gouvernement Polonais souscrira a un tel
accord.
Ils croient devoir attirer toute l'attention du Gouvernement Polonais sur la

responsabilite qui lui incomberait, dans les graves circonstances actuelles si,
malgr la satisfaction offerte aux intrets de la Pologne, celle-ci s'engageait,
par la force ou politiquement, dans une action hostile a la Tchcoslovaquie2.
1
Odpis przeznaczony dla biuletynu Polska i Zagranica" (AAN, MSZ 24, k. 39)
zaopatrzono informacj, e notatk wrczy H. Kennard o godz. 18.30 oraz nastpujcym
przypisem: Dnia 26 wrzenia ambasadorowie brytyjski i francuski zwrcili si z prob o
uzyskanie wsplnej audiencji u pana ministra. Otrzymali odpowied, e pan minister przyjmie
ambasadorw oddzielnie. Ambasador francuski ktry zosta przyjty przez pana ministra
po ambasadorze brytyjskim owiadczy panu ministrowi, e notatka zoona przez
ambasadora brytyjskiego bya opracowana razem przez obu ambasadorw i e zamiarem ich
byo zoenie wsplnie notatki".
2
Rzd brytyjski i rzd francuski zostay poinformowane, e rzd czechosowacki, celem
ostatecznego uregulowania kwestii cieszyskiej, byby gotw akceptowa cesj terytorium na
rzecz Polski oraz ogosi publicznie t decyzj, jeli ze swej strony rzd polski podejmie
zobowizanie przyjcia wobec Czechosowacji postawy yczliwej neutralnoci. Sdzc, e
takie propozycje byyby natury zadowalajcej suszne dania Polski, obydwa rzdy,
brytyjski i francuski, wyraaj nadziej, e rzd polski podpisze takie porozumienie. Rzdy te
uwaaj za powinno zwrci uwag rzdu polskiego na odpowiedzialno na nim cic w
obecnych powanych okolicznociach, jeli pomimo proponowanego zadowolenia interesw
Polski, uwika si przemoc lub te politycznie w akcj wrog Czechosowacji.
Druk: Documents on British Foreign Policy 1919-1939, Third Series, Vol. III: 1938-9,
London 1950, s. 39.

dla K. Pape o rozmowie z J. Slavikiem
O 8 wieczr1 wezwaem Slavika i owiadczyem mu oficjalnie:

1. Wobec wstrzymania polskiego samolotu komunikacyjnego leccego do
Budapesztu, wstrzymalimy cay ruch powietrzny midzy Polsk a
Czechosowacj. Wyjtek robimy dla samolotu wiozcego pismo Benea.
Prosimy o sygnalizowanie tego samolotu, by unikn trudnoci".
2. Nie wiem, czy pose czechosowacki w Brukseli wiernie odda
owiadczenie posa Mocickiego dotyczce pisma Benea. Dla uniknicia
nieporozumienia powtarzam mu instrukcj dan do Brukseli2: pan prezydent
przyjmie z nalenymi wzgldami pismo gowy pastwa. Zastrzega si przeciw
wpywaniu w licie na tok rozmw toczcych siei midzy oboma rzdami. W
szczeglnoci nie moe pismo stanowi odpowiedzi na not z 21 wrzenia"3.
3. Wobec powagi sytuacji byoby bardzo le, gdyby rzd czeskosowacki
nie docenia wagi i niebezpieczestwa braku odpowiedzi".
Przestrzegem, by nie bya ona dylatoryjna, co by mogo mie najbardziej
niebezpieczne konsekwencje. Odpowied musi by jasna i wyrana.
149.
2
3
Zob. dok. nr 294.

Zob. dok. nr 253.

J. Lipskiego, K. Pape, B. Wieniawy Dugoszowskiego, J. ukasiewicza,
E. Raczyskiego i L. Orowskiego o demarche francuskiej i angielskiej w
sprawie postulatw Polski wobec Czechosowacji
Orygina, rkopis AAN, MSZ 5511, k. 78
Dzi1 ambasadorowie angielscy i francuski uczynili u mnie dmarche2,

stwierdzajc, i s poinformowani o zamiarze rzdu czeskiego uczynienia
Polsce koncesji terytorialnych i wyraaj nadziej, e w tym wypadku Polska
zachowa wobec tego pastwa yczliw neutralno.
1
135, do Pragi za nr 151, do Rzymu za nr 83, do Parya za nr 97, do Londynu za nr 78, do
Budapesztu za nr 63.
2
Zob. dok. nr 352.

zapytaniem o instrukcje w wypadku ewakuacji stolicy

Tutejszy korpus dyplomatyczny ma powzi uchwa w razie potrzeby
ewakuacji stolicy przez rzd. Prosz pana ministra o instrukcje3.
1

Zob. dok. nr 185.
3
Nr GMS 3180.
2

L. Orowskiego o wstrzymaniu przez Wgry kolejowego ruchu towarowego
z Czechosowacj
Receptus1 telegram szyfrowy nr 59 i 62 (GMP)2.

Kanya poinformowa mnie, e rzd wgierski postanowi od dzisiaj zamkn
cay ruch towarowy z Czechosowacj. Pocigi osobowe bd nadal kursowa3.

Zob. dok. nr 327 i 333.
3
Nr GMS 3178.
2

J. ukasiewicza o rozmowach z W. C. Bullittem na temat polskich
Sytuacja1 bez powaniejszych zmian. Nastroje w spoeczestwie

zdenerwowane faktem mobilizacji. Dyscyplina bez zarzutu. Brak szerszego
przekonania niweczy konieczno przyjcia wojny z powodw, wynikajcych z
obecnego stadium sprawy Czechosowacji. Opinia francuska jest urabiana w
kierunku traktowania ostatnich da Hitlera jako drastycznego dotknicia
honoru Anglii i Francji. Akcja oficjalna robi wraenie duego wysiku oporu
przeciw dalszym ustpstwom wobec groby kryzysu wewntrznego, w obronie
czeskiego bastionu fortyfikacyjnego i w oparciu o plan ewentualnie czynnego
przeciwdziaania, liczcy si z wspprac Rumunii, Jugosawii i Rosji
Sowieckiej. Rozmawiam stale z Bullittem. Nie ukrywaem przed nim naszego
oburzenia na stosunek Anglii i Francji co do naszych da, ktre B[ullitt]
cakowicie podziela. B[ullitt] uwaa, e popeniono dwa kapitalne bdy:
I. opuszczenie przez Angli i Francj da wgierskich i naszych, II. ostatnie
warunki Hitlera. B[ullitt] dziaa bardzo energicznie w Paryu i w Londynie w
naszych sprawach, rozumiejc niemoliwo i niedopuszczalno zaatwienia
spraw rodkowo-europejskich bez nas. W swoim ....* jest nastawiony i na
wypadek wojny pragnie za wszelk cen zapewnienia naszej neutralnoci. W
rozmowie dzisiejszej da mi do zrozumienia, e sprawa cieszyska jest od strony
Francji i Czech zaatwiona i zdziwi si, e nie mamy nic powanego od strony
Pragi. Powiedziaem mu, e wszelkie prby papierowych zaatwie s
spnione. Wyraziem moje przekonanie, e nie pjdziemy na takie zaatwienie
sprawy cieszyskiej, ktre by mogo komukolwiek uatwi zdecydowanie si na
absurdaln wojn. Wskazaem, i robimy i bdziemy kontynuowa polityk
pokoju i zrobimy wszystko, aby przeszkodzi wybuchowi powszechnego
konfliktu. B[ullitt] podkrela analogiczno de naszych i Waszyngtonu.
Wedug niego Chamberlain zwrci si dzi czy wczoraj z osobistym apelem do
Hitlera2.
* Par wyrazw nieczytelnych.
1
2
raportach ambasadora ukasiewicza, Warszawa 1960 (na prawach rkopisu), s. 31-32.

W. aciskiego o sytuacji politycznej Sowacji
Radykalny1 obz narodowy2 jest cakowicie rozbity. Wrd moich zaufanych

w Bratysawie pozostao zaledwie trzech, z Sidorem wcznie. Popoch i strach
przewaaj nad obowizkiem narodowym. Ministerstwo Spraw Wewntrznych
ulokowao w mieszkaniu S[idora] dwch agentw, ktrzy odprowadzaj go
nawet do kocioa. S[idor] zaamany, myli o wasnej skrze. Nastroje prowincji
s wrcz rewolucyjne, czego stronnictwo nie potrafio wykorzysta, zwaszcza
po ogoszeniu mobilizacji. Z tego powodu oddziaywanie na pozostaych
ludowcw, obawiajcych si represji, jest nader trudne.
Wgrzy zoyli propozycje tak ultymatywne i poczone z pogrkami, e
Sowacy opowiadaj si raczej obecnie za niepodlegoci. Przy znanej
naiwnoci politycznej Sowakw niezrczno mediatorw wgierskich
spowodowaa, e czno pomidzy nimi jest niemal przerwana.
1

Mowa o Sowackiej Partii Ludowej Hlinki.
3
Nr GMS 3182.
2

odrzuceniu przez Czechosowacj nowych da III Rzeszy
Dla pana1 ministra.

Odpowied czeska na memorandum Hitlera jest negatywna2, powtarza z
niepojtym uporem argumenty o niemoliwoci przyjcia dalszych da i
usztywnia sytuacj. Nie widz na razie po tej odpowiedzi dalszej moliwoci
kompromisu. Rzd brnie dalej w przygotowaniach wojennych. Dowiaduj si,
e dzisiaj ma by podjta w Pradze jeszcze jedna prba perswazji ze strony
angielskiej, ale stanowisko zajte w odpowiedzi przez Benea nie rokuje
wielkich nadziei, o ile nie chodzi raz jeszcze o szanta. Wiadomo podana
przez tutejsz pras o rzekomej interwencji tutejszych posw
jugosowiaskiego i rumuskiego z zapewnieniami pomocy na wypadek agresji
wgierskiej nie odpowiada rzeczywistoci. Attach wojskowy niemiecki
twierdzi, e wojna jest nieunikniona3.
1

Dokumenty k historii mnichowskeho diktatu 1937-1939, Praha 1979, dok. nr 187, 191.
3
Nr GMS 3184.
2
360. 1938 wrzesie 26, Praga. Pismo E. Benea do I. Mocickiego

proponujce zmian granicy polsko-czechosowackiej w drodze
porozumienia obu pastw
Au moment1 ou le destin de l'Europe se joue et ou nop deux nations ont un

vrai intret de poser des bases durables pour une collaboration confiante entre
nos deux jjape, je m'adresse a Votre Excellence avec la proposition de rtablir
des relations amicales et une collaboration nouvelle entre la Pologne et la
Tchcoslovaquie.
Je propose donc a Votre Excellence, au nom de l'Etat Tchcoslovaque, une
explication franche et amicale sur le reglement de nos differends au sujet des
questions touchant la population polonaise en Tchcoslovaquie. Je voudrais
rgler cette question sur la base de l'acceptation du principe de rectification de
frontiere. L'accord sur la question de nos rapports mutuels serait evidemment la
consequence logique et immdiate de cet arrangement. Si nous nous mettions
d'accord i et je suis convaincu que ce sera possible je considrerais cela
comme le commencement d'une periode nouyelle des rapports entre nos deux
pays.
J'ajoute, comme ancient ministre des affaires trangres et actuel Prsident
de la Rpublique, que le Tchecoslovaquie n'a, en ce moment, aucun engagement
ni aucun trait secret ou public et n'en a jamais eu qui aurait le sens, le
but ou la tendance d'endommager les intrets de la Pologne.
D'accord avec les ministres responsables, je presente cette suggestion a
Votre Excellence confidentiellements, mais en mime temps personnellement,
pour lui donner le caractere d'un engagement ferme. Je voudrais en faire ainsi
la question entre nos deux nations seules.
Connaisant la delicatesse de nos rapports mutuels, sachant combien il a ete
toujours difficile de les changer pour le bien dans les temps normaux, et par les
moyens diplomatiques ou politiques normaux, j'esaie de me servir de la crise
actuelle pour briser les obstacles de dizaines d'annes prcdentes et pour crer
une atmosphere nouvelle d'un seul coup. Je le fais en toute sincrit. Je sous
convaincu que l'avenir de nos deux nations et la collaboration future entre elles
ne peut qu'en etre dfinitivement assuree2.
1
Na dokumencie widnieje data 22 wrzenia 1938 r. Jak wynika z listu P. Samala do S.

epkowskiego z dn. 3 listopada 1938 r. (AAN, MSZ 24, k. 129) powinien nosi dat 26
wrzenia.
2
W chwili, gdy losy Europy s zagroone i gdy nasze obydwa narody s szczerze
zainteresowane w stworzeniu trwaej podstawy pod pen zaufania wspprac midzy
dwoma naszymi krajami, zwracam si do Waszej Ekscelencji z propozycj ustanowienia
przyjaznych stosunkw oraz nowej wsppracy midzy Polsk a Czechosowacj. Proponuj
wic Waszej Ekscelencji w imieniu pastwa czechosowackiego szczere i przyjazne

omwienie uregulowania naszych sporw w sprawach dotyczcych ludnoci polskiej w
Czechosowacji. Chciabym rozwiza to zagadnienie na podstawie przyjcia zasady
rektyfikacji granicy. Zgoda w kwestii naszych wzajemnych stosunkw byaby oczywicie
logicznymi i bezporednim nastpstwem tego porozumienia. Jeli osigniemy porozumienie
a jestem przekonany, e to bdzie moliwe uwaabym to za zapocztkowanie nowej
ery w stosunkach midzy naszymi obu krajami. Dodam, jako byy minister spraw
zagranicznych oraz obecny prezydent Republiki, e Czechosowacja ani obecnie, ani
kiedykolwiek dotd, nie miaa adnych tajnych lub jawnych zobowiza lub traktatw, ktre
miayby znaczenie, cel lub tendencj zagraajce interesom Polski. Za zgod
odpowiedzialnych ministrw przedkadam t propozycj Waszej Ekscelencji poufnie, a
zarazem osobicie, aby nada jej charakter mocnego zobowizania. Chciabym w ten sposb
uczyni z tego wycznie spraw midzy obu naszymi narodami. Znajc delikatno naszych
wzajemnych stosunkw i wiedzc, jak trudno byo w normalnych czasach zmieni je na
lepsze przy pomocy zwykych metod dyplomatycznych i politycznych, usiuj wykorzysta
obecny kryzys dla usunicia przeszkd z wielu lat minionych i dla rwnoczesnego stworzenia
nowej atmosfery. Czyni to z pen szczeroci. Przekonany jestem, e przyszo naszych
dwu narodw i ich wzajemna wsppraca musz by ostatecznie zapewnione.
Druk: Diariusz i teki Jana Szembeka (1935-1945), t. IV, Londyn 1972, s. 438-439; E.
Bene, Mnichovske dny. Pameti, Praha 1968, s. 304-305; S. Stanisawska, Wymiana
korespondencji Benesz-Mocicki z wrzenia 1938 roku, Polityka" 1959, nr 7 (przekad
polski); fotokopio pierwszej i ostatniej strony: B. Kousznik, Stosunki polskoczechosowackie na emigracji w latach 1939-1945, wiat i Polska" 1946, nr 6-7, s. 12.

E. Raczyskiego o stanowisku Rumunii wobec polskich postulatw w
stosunku do Czechosowacji
Comnen1 pokaza mi dzi telegram z Pragi o wszczciu przez Czechw

bezporednich rokowa z Warszaw o cesj lska Cieszyskiego. C[omnen]
owiadczy mi, e zwraca parokrotnie uwag Pragi na konieczno
zadouczynienia naszym daniom i dzisiaj jeszcze bardzo wyranie zaznaczy
to charg d'afaires czeskiemu. Prosi bardzo usilnie, by pan minister zechcia w
Budapeszcie wpyn na konieczno zachowania zimnej krwi i umiarkowania,
by nie stawia Rumunii i Jugosawii w trudnej sytuacji. Oba te kraje maj w
najbliszym czasie z naciskiem interweniowa w tym kierunku w Budapeszcie.
Comnen jeszcze raz ali si, e Warszawa niedostatecznie informuje alianta
o swych decyzjach i planach w obecnym kryzysie2.
1
2

Nr GMS 3189.

W. aciskiego o przygotowaniach do wojny w Czechosowacji
Stojcy1 blisko Benea i wojska byy minister spraw wojskowych Markovi

mwi S[idorowi], e Praga postanowia definitywnie wywoa zbrojny zatarg
ograniczajc go do Niemiec przez ustpstwa dla Polski i Wgier. Postanowiono
opuci pogranicze i cign armi wewntrz kraju. Licz na pomoc sowieck,
ktra ju m miejsce w codziennym przylocie samolotw.
Wynurzenia M[arkovia] miay na celu wymuszenie na S[idorze] deklaracji
propastwowej. W tym kierunku wadze uyy nawet terroru.
S[idor] i inni uwaaj, e musz niektre dania uwzgldni, gdy inaczej
sztab stronnictwa bdzie bez pardonu wymordowany i ruch narodowy
pozostaby bez odpowiednich dziaaczy. Przewiduj zdobycie Bratysawy,
pozostan wiadomie tutaj i wwczas rozwin nieskrpowan dziaalno
antyczesk. Maj zamiar rwnie wysa delegata do Warszawy.
1
2

Nr GMS 3193.

Dugoszowskiego o rozmowie z G. dano na temat polskich zamiarw wobec
Czechosowacji
Receptus1 telegram szyfrowy nr 82/GMP/2. Instrukcj wykonaem.

Ciano zapewni mnie o cakowitej solidarnoci Woch z nami w sprawie
Czechosowacji.
Sytuacj ogln ocenia krytycznie. Twierdzi stanowczo, e Wochy
wystpi zbrojnie po stronie Niemiec. Jest przekonany o gotowoci Niemiec i o
druzgoccej przewadze lotnictwa niemieckiego i woskiego nad lotnictwem
angielskim i francuskim.
Zapyta mnie, czy wkroczymy do Czechosowacji jednoczenie z Niemcami.
Odpowiedziaem, e ostatnie kroki rzdu czechosowackiego uwaamy za
dywersj i ch odczenia nas od caoci zagadnienia oraz Wgrw i jeszcze
raz zaznaczyem, e nasze stanowisko jest niezmienne.
Wyrazi uznanie dla pana ministra za stanowcz odpowied na pogrki
sowieckie. Zapyta, czy jestemy pewni Rumunii w razie agresji ze strony
Sowietw. Odpowiedziaem, e raczej tak.
Otrzymuje: Warszawa, Londyn, Berlin, Pary3.

Zob. dok. nr 340.
3
Nr GMS 3194.
2
364. 1938 wrzesie 26, Waszyngton. Telegram szyfrowy nr 40

W. Wakowicza o treci odpowiedzi czechosowackiej na depesz
F.D. Roosevelta
W tej1 chwili departament stanu otrzyma odpowied rzdu czeskosowackiego na dzisiejsz depesz prezydenta Roosevelta2. Jeszcze nie
opublikowany tekst, zgodnie z informacjami departamentu stanu, w skrcie
owiadcza, e chocia Czechosowacja zrobia ju wiele powice, niemniej
jednak nie usuwa si od dalszych negocjacji i wierzy, e sprawa moe by
zaatwiona w duchu susznoci. Napadnita Czechosowacja bdzie si broni,
wierzy jednak tak jak Roosevelt, e wojna nie rozwizuje adnych problemw3.
1

Das Abkommen von Mnchen 1938, Zusammengestellt... von V. Kral, Praha 1968, dok.
nr 230.
3
Nr GMS 3195.
2

wynikach konferencji w Godesbergu midzy A. Hitlerem a
N. Chamberlainem. Najcilej tajne
Dwa telegramy, wysane w dniu dzisiejszym na skutek rozmw rannych z

sekretarzem stanu Weizsackerem oraz ministrem spraw zagranicznych von
Ribbentropem1, mam zaszczyt uzupeni nastpujcymi wiadomociami.
Zorientowanie si cise co do istotnego przebiegu konferencji w Godesbergu
byo nad wyraz utrudnione wskutek nieobecnoci w Berlinie, a do dnia
dzisiejszego zarwno ministra von Ribbentropa jak i sekretarza stanu
Weizsackera.
Poza tym prasa midzynarodowa przepeniona bya faszywymi pogoskami,
wprowadzajcymi w bd tamtejszych obserwatorw.
W tym stanie rzeczy jedynym miarodajnym dokumentem, ktry powsta w
rezultacie konferencji, byo zakomunikowane tutejszym przedstawicielom
Polski, Wgier i Woch memorandum niemieckie, ktre miaem zaszczyt
przesa panu ministrowi przy pimie z dnia 24 bm. nr N/1/ /171/382.
Przypomn tylko, e w drugim dniu obrad w Godesbergu p. von Ribbentrop
zakomunikowa mi okoo godz. 1 odrzucenie przez Kanclerza projektu paktu
nieagresji oraz gwarancji dla Czechosowacji, o czym donosiem zaraz

telegraficznie3.
Pord przedstawicieli prasy polskiej, obecnych w Godesbergu dyr.
Dembiski z PAT kursowaa podawana poufnie ze strony angielskiej wersja,
e kryzys w Godesbergu powsta na skutek wysunitego przez Kanclerza
dania, by caoksztat zagadnienia czeskosowackiego, tzn. postulaty polskie i
wgierskie, zosta rwnoczenie zaatwiony. Rzekomo odprenie miao
nastpi wobec wycofania aprzeza Kanclerza w decydujcej z Chamberlainem
nocnej rozmowie tego jego postulatu.
Pose wgierski, ktry mnie dzi rano odwiedzi, wysun wobec mnie
rwnie twierdzenie, e Kanclerz uleg w ostatniej z Chamberlainem rozmowie
naporowi angielskiemu, ktry si wyrazi m.in. w owiadczeniu premiera
brytyjskiego, e zmuszony jest dnia nastpnego opuci Godesberg. Pose
wgierski sdzi, e na decyzj Kanclerza mia wpyn rwnie nacisk sfer
wojskowych niemieckich, obawiajcych si konflagracji midzynarodowej oraz
opinii urzdnikw wysokich Auswartiges Amt, ktrzy, jak to sprawdzi
mogem, stale przestrzegaj przed moliwoci wystpienia Anglii i Francji.
Pose wgierski wyrazi rwnie obaw na skutek otrzymanych informacji, e
rzd czeski, przyjmujc obecnie memorandum niemieckie, powrci do kwestii
paktu o nieagresji nie dla caego terytorium Czechosowacji, lecz dla odcinka
nowo delimitowanego niemiecko-czeskiego i e Kanclerz pod presj angielsk
moe na to si zgodzi. Stwierdziem wobec posa wgierskiego, e uwaam to
za wykluczone wobec stanowiska okrelonego wyranie w tym punkcie przez
Hitlera w rozmowie ze mn w Berchtesgaden.
Po tym spotkaniu z posem wgierskim miaem w Auswartiges Amt najpierw
rozmow z p. Weizsackerem, a nastpnie z p. von Ribbentropem.
Z udzielonych mi wyjanie wynika, e w Godesbergu Kanclerz ograniczy
si w merytorycznych rozmowach do traktowania jedynie kwestii sudeckiej,
wychodzc z zaoenia, e wysuwanie caoksztatu zagadnienia przez niego w
chwili obecnej komplikowaoby spraw. Natomiast porednio zagadnienie nasze
i wgierskie zostao postawione, gdy Kanclerz odrzuci projekt paktu o
nieagresji oraz gwarancji. Ribbentrop powiedzia mi, i Kanclerz odmwi paktu
o nieagresji, motywujc faktem, i pakt taki byby instrumentem w rkach
Czechw przeciwko aspiracjom mniejszoci polskiej i wgierskiej. Gwarancj
odrzuci Kanclerz na zasadzie tej, e musiaby j uzaleni od udzielenia jej
rwnie przez Polsk, Wgry i Wochy. Ribbentrop doda, e rzd angielski
raczej stawia spraw gwarancji mikko najwidoczniej dlatego, e jest ona dla
z punktu widzenia tradycyjnej polityki brytyjskiej niedogodn.
Ciekaw uwag co do gwarancji zrobi Weizsacker, zaznaczajc, e nie
dziwiby si, gdyby Bene, rezygnujc z gwarancji innych pastw zada
takowej tylko od Francji i Anglii, uzaleniajc od tego przyjcie memorandum
niemieckiego.
Na zapytanie, co waciwie spowodowao napicie w Godesbergu,

otrzymaem odpowied od Ribbentropa, e po rozmowie w Berchtesgaden
Chamberlain dy do nadania sprawie przejcia terytoriw sudeckich bardziej
dla opinii zachodu strawnej formy. Potwierdzaoby to zatem zakomunikowan
po rozmowie z Woermannem panu ministrowi informacj, e danie Niemiec
zajcia do dnia 1 padziernika wojskowo terytoriw wzbudzio po stronie
Chamberlaina najwiksze zastrzeenie. Niemniej Ribbentrop, proszc o
cakowit dyskrecj, upowani mnie do poinformowania pana ministra, e
Chamberlain osobicie zobowiza si wobec kanclerza do dooenia stara
celem przeprowadzenia memorandum. Na zewntrz nie mogo to oczywicie
by ujawnione i std powstao zaznaczenie w komunikacie, e premier brytyjski
przekae rzdowi czeskiemu memorandum.
W salonie recepcyjnym Ribbentropa spotkaem ambasadorw Anglii i
Woch. Ambasador angielski zdy mi tylko powiedzie, e uwaa sytuacj za
krytyczn. Ambasador woski da wyraz na skutek informacji z Rzymu obawie,
e Chamberlaina pozycja zaczyna by draliwa. Mogem zrozumie, e
Mussolini obawia si zachwiania premiera angielskiego. Ambasador woski
powiedzia mi, e z polecenia Mussoliniego idzie do Ribbentropa w kierunku
wpynicia, by Hitler dzisiejsz mow nie zaostrzy sytuacji. Zaproponuje on, by
Hitler powiedzia, e gotw udzieli gwarancji, uzaleniajc j od ssiadw
Czechosowacji (Polska, Wgry) i Woch.
Minister von Ribbentrop na pytanie moje, czy kanclerz w dzisiejszym
przemwieniu
poruszy
kwesti
zaatwienia
caoci
zagadnienia
czeskosowackiego, zaznaczy, e nie zna jeszcze treci mowy. Bdzie on
jeszcze dzi z kanclerzem rozmawia.
Silniej z wypowiedze si Weizsackera, a mniej wyranie z wynurze
Ribbentropa wynikao, i Hitler na razie, dopki sprawa sudecka nie zostaa
jeszcze przesdzona, zmuszony jest koncentrowa si na tym zagadnieniu.
Niemniej Ribbentrop zapewnia, e Hitler stanowczo stoi przy postulatach
polskich i wgierskich.
Nastpnie Ribbentrop w do oglnej formie powiedzia, e widzi dwie
moliwoci: 1. albo rzd czeski przyjmuje memorandum i wtenczas nastpi
pokojowe zajcie terytorium. W takim wypadku wysun on myl, czy nie
naleaoby si awwczasa spotka z nami, aby omwi dalsze postpowanie w
sprawie polskiej i wgierskiej. Odpowiedziaem luno, e, jak mwilimy w
Berchtesgaden, istniaaby mono spotkania pana ministra z kanclerzem. Drug
alternatyw widzi p. von Ribbentrop w ewentualnej koniecznoci wkroczenia
Niemiec. I tutaj postawi pytanie, czy na taki wypadek i my bymy wkroczyli.
Odpowiedziaem, i oczywicie w tej sprawie nie mog si wypowiedzie,
albowiem naley to do rzdu. Cakiem od siebie powiedziaem, e na wypadek
niewykonania naszych postulatw moliwe jest uycie siy, tak samo przy
wkroczeniu, jak i przy pokojowym zajciu terytoriw przez Niemcy.
P. von Ribbentrop ju przy zakoczeniu rozmowy wspomnia, e byoby

dobrze pod wzgldem operacyjnym by w razie potrzeby w kontakcie, na co nie
odpowiedziaem.
P. Ribbentrop zaznaczy, i w kadej chwili jest do mojej dyspozycji, e
uwaa najbliszy kontakt za podany i e na wypadek, gdyby wyonio si co
szczeglnie wanego z rozmowy z Wilsonem, to zaraz mnie poinformuje4.
a-a
Dopisano odrcznie.
Zob. dok. nr 349 i 350.
2
Zob. dok. nr 324.
3
Zob. dok. nr 288.
4
materiay z przedednia drugiej wojny wiatowej, t. I: listopad 1937-1938, Warszawa 1949, s.
209-215; Tumaczenie angielskie Papers and Memoirs of Jzef Lipski, Ambassador of
Poland. Diplomat in Berlin 1933-1939, Edited by W. Jdrzejowie z, New York and London
1968, s. 418-421.
1

czechosowackiej odpowiedzi na postulaty wgierskie
Dla pana1 ministra.

Dzisiaj wieczr wrczono posowi wgierskiemu wiadom not. Odpowied
dla Wgrw, podobnie jak dla nas, zawiera formuk, e odnone deklaracje
Benea dotyczyy sprawy w ramach pastwa czechosowackiego oraz, e
negocjacje z Francj i Angli toczyy si na innej bazie.
W czci oglnej sytuacji odpowied ogranicza si do formuy oglnej, e
rzd czechosowacki jest gotw do podjcia przyjaznych negocjacji z rzdem
wgierskim.
Istot odpowiedzi wyjania ustny komentarz, ktry brzmi jak nastpuje:
rzd czechosowacki chce przyzna obywatelom czechosowackim
narodowoci wgierskiej prawa okrelone przez statut narodowociowy,
wypracowany w czasie rokowa z obywatelami czeskimi narodowoci
niemieckiej".
Uwaam t odpowied za prb oddzielenia sprawy wgierskiej od polskiej.
Stanowi ona....*
* kilka wyrazw kocowych nieczytelnych2.
1
2
Nr GMS 3188.
367. 1938 wrzesie 27, Warszawa. Telegram szyfrowy J. Szembeka do

K. Pape w sprawie przesania dokumentw do Pragi
Odpowied1 na list i not zostanie dzi dostarczona specjalnym kurierem

lotniczym w godzinach popoudniowych.
1

J. ukasiewicza, J. Lipskiego, B. Wieniawy Dugoszowskiego i
E. Raczyskiego o biecej wymianie pogldw midzy Czechosowacj a
Polsk
Nota1 czeska2 dzi otrzymana jest bez znaczenia, natomiast ustny komentarz
Krofty3 i list Benea4 zawieraj propozycje ustpstw terytorialnych na nasz
korzy w zamian za bliej niesprecyzowane uoenie stosunkw" midzy
naszymi krajami.
Ambasadorowie francuski i angielski, ktrych rzdy zostay przez Prag
poinformowane, poparli czeskie propozycje okrelajc polskie pretensje do
lska Cieszyskiego za lgitimes5, a polityczne yczenia czeskie jako
przyjazn neutralno Polski6.
Odpowiadamy 27 bm. daniem doranego ustpienia ograniczonego,
bezspornie polskiego rejonu, oraz propozycj bezzwocznego ukadu co do
uregulowania reszty zgodnie z wol ludnoci7.
2. Dodatek nr 1 do Berlina:
Przesyam do poufnego wykorzystania wobec kierowniczych osobistoci
niemieckich dodajc, e dania nasze postawimy wprost Pradze. Blisze
szczegy otrzyma pan ambasador kurierem.
Dodatek nr 2 dla Londynu, Rzymu i Parya: Podaj do poufnej informacji
pana ambasadora8.
1
Wydzia Szyfrw otrzyma o godz. 2.45, wysa o godz. 5.10 do Berlina za nr 136, do
Londynu za nr 79, do Rzymu za nr 84 i do Parya za nr 98.
2
Zob. dok. nr 337. Nota nosi dat 25 wrzenia.
3
Zob. dok. nr 338.
4
Zob. dok. nr 360.
5
Uprawnione.
6
Zob. dok. nr 352.
7
Zob. dok. nr 374.
Odpis: AAN, MSZ, k. 42 (dla Polska i Zagranica", inna redakcja) Druk: J. Chudek
(oprac.), Wrzeniowy kryzys czechosowacki 1938 r. w raportach ambasadora Lipskiego,
Warszawa 1958 (na prawach rkopisu), s. 83.

J. Szembeka dla K. Pape w sprawie protestu przeciwko naruszeniu
granicy polskiej przez samoloty czechosowackie
W cigu1 dnia 24, 25 i 26 wrzenia nastpio czterokrotne naruszenie granicy

przez samoloty czeskie. Ministerstwo Spraw Zagranicznych zoyo 26 bm.
wieczorem dwie noty zawierajce ostry protest przeciw wiadomemu naruszaniu
granicy, dajc natychmiastowych wyjanie.
Wobec niemonoci przesania Poselstwu odpisw not, prosz o ich zoeniu
ustnie zakomunikowa tamtejszemu rzdowi, ponawiajc protest.
1
Wydzia Szyfrw otrzyma tekst o godz. 4.00, wysa o godz. 6.00, za nr 153.

R. Dbickiego o stanowisku Jugosawii wobec Czechosowacji i Wgier
I. Mimo1 przyjcia przez rzd tutejszy z zadowoleniem owiadczenia Wgier,

e uznaj ukad w Biedzie za wicy wobec Jugosawii i pod warunkiem
wzajemnoci Rumunii, manifestacje rewizjonistyczne wgierskie ze
wzmiankami o terytorium Jugosawii zaniepokoiy ostatnio tutejsze
Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Moliwe jest, e Jugosawia, nie
sprzeciwiajc si wprost rewindykacjom narodowociowym Wgier, przestrzee
je przed wygrowanymi postulatami. Tez tutejsz jest mianowicie, e chwila
oglnej rewizji nie nadesza i e Jugosawia nie dezinteresuje si losem
Sowakw.
II. Czynniki wywrotowe wyzyskuj zakorzenione w szerokiej opinii
sympatie dla Czechosowacji celem manifestacji. Odpowiedzi tutejszego rzdu
jest zakaz publicznych zebra. Stanowisko Polski, aczkolwiek krytykowane, jest
na og dotd rozumiane.
III. Wystpienia na zewntrz tutejszego rzdu zawieraj nut optymizmu i
wiar w pokj. Niemniej ochrona granic zostaa wzmocniona i nieznaczne
zarzdzenia wojskowe wydane2.
1
2
Otrzyma 27 wrzenia o godz. 8.00.

Nr GMS 3192.

W. aciskiego o politycznych nastpstwach przemwienia K. Sidora
Receptus1 telegram szyfrowy nr 33/GMP b.No/2.

Przemwienie S[idora] nie zawiera protestu przeciwko agresorom, lecz
nawouje do zachowania spokoju i porzdku przez organizacje autonomiczne.
Do kilku zwrotw na temat pastwowoci czesko-sowackiej by zmuszony ju
w studio terrorem, take do niewygoszenia zoonego uprzednio
przygotowanego przemwienia. Chocia przemwienie zawiera mocne akcenty,
jednak wywoao oburzenie wrd narodowcw, szczeglnie, e po nim
wygoszono szereg centralistycznych przemwie, o czym S[idor] nie by
uprzedzony. S[idor] chce wygosi nowe przemwienie, aby zatuszowa
deprymujce wraenie. S[idor] jest przeraony zrcznym wykorzystaniem przez
Prag jego mowy, ktra bya niewtpliwie wielkim bdem. Prowincja
nastrojona zdecydowanie antyczesko zarzuca zdrad prezydium3...*.
* ostatnie zdanie nieczytelne.
1
2
Zob. dok. nr 329.
3
Nr GMS 3201.

J. Lipskiego o woskich obawach przed wybuchem wojny
Ambasador1 woski powiedzia mi, e zdaniem jego, ju tylko mae szans

istniej dla uratowania pokoju europejskiego. Ambasador powiedzia, e ani on,
ani jego rzd nie rozumiej ultymatywnej daty rody2. Brak czasu utrudnia
wszelk inicjatyw na przykad ze strony Mussoliniego3.
1

26 wrzenia przed poudniem A. Hitler powtrzy wobec dyplomatw zagranicznych
danie, by do 1 padziernika godz. 14.00 Czechosowacja przekazaa wskazane uprzednio
obszary III Rzeszy.
3
2

W.T. Drymmera dla W. Wakowicza w sprawie nadesania rezolucji
popierajcych polityk Polski wobec Czechosowacji
Refero1 atel[egram]a szyfr [owy] aNo 49a2.

Spowodowa nadesanie odpowiednich
Amerykaskiej oraz od innych organizacji*.
rezolucji
od
Rady
Polonii
a-a
Dopisano odrcznie.
2
Zob. dok. nr 190.
* Na dokumencie adnotacja wolno wysa 27 wrzenia 1938.
1
374. 1938 wrzesie 27, Praga. Nota K. Pape dla K. Krofty z polskimi
postulatami wobec Czechosowacji
J'ai' pris connaissance de la note de Votre Excellence en date du 25

courant1, ainsi que de la dclaration orale faite a cette occasion par Elle2, et
avant te3 inform par Son Excellence Monsieur le Prsident de la Rpublique
sur les propositions de la lettre de Son Excellence Monsieur le Prsident de la
Rpublique Tchcoslovaque4, j'ai l'honneur de proposer a Votre Excellence, au
nom de mon Gouvernement, de conclure immediatement un accord en vue de
rgler le fond de problme qui se pose entre nos deux Etats, et notamment celui
des territoires habits par une population de nationalite polonaise.
Votre Excellence a bien voulu souligner dans s not la necessit d'amliorer
definitivement les relations entre nos deux pays. Cependant l'examen de la
situation actuelle nous prouve incontestablement que toute action entreprise en
vue d'une pareile amlioration ne pourrait aboutir a des resultats positifs qu'a
condition qu'une solution radicale et courageuse du probleme des territoires en
question soit entreprise, et que l'on procedera cet effet a une rectification
indispensable de la frontiere entre la Rpublique de Pologne et la Rpublique
Tchcoslovaque ce qui d'ailleurs a t reconnu et propos dans la lettre de
Son Excellence Monsieur le Prsident Bene.
La gravit de l'heure prsente force le Gouvernement Polonais a rechercher
des solutions definitives, basees sur le principe de l'Equit et de la volont de la
population locale, et qui tiendrait en meme temps compte des mesures, dont le
caractere serait a meme d'apaiser Topinion publique polonaise, si profendment
boulverse, et qui devraient etre prises d'urgence.
L'accord a conclure, pour rpondre au but envisag, deyrait de l'avis du
Gouvernement Polonais, statuer sur deux catgories de problemes:
1. Il devrait stipuler les principes en vertu desquels la population dans les

rgions au de la de notre frontiere sudouest habitjees par une forte proportion
de la population polonaise, pourrait exprimer s volonte quant a l'union de ces
territoires a l'un de nos deux pays, et fixer les dlais de cette consultation
populaire.
Le droit de vote lors de cette consultation serait limit au personnes qui
l'auraient pu exercer dans l'hypothese ou le plebiscite, prvu par l'accord
polono-tchque du 1919, aurait eu lieu, ainsi qu'aux descendants directs des ces
personnes.
2. Il devrait contenir egalement un arrangement executoire qui, par la
cession immdiate des territoires habits par une majorite indiscutable
polonaise, et dont l'tendue est delimite sur la carte ci-jointe, previendrait d'un
cot les graves consquences resultant de l'etat de choses existant actuellement
dans des territoires, et manifesterait d'autre part a l'opinion publique polonaise,
d'une maniere evidente, la ralit des efforts entrepris par les deux
Gouvernements pour l'etablissement entre nos deux pays de relations durables
de bon voisinage.
Les modalits de la consultation populaire, prvue dans la point 1. cidessus,
seraient rglees par un accord entre les deux Parties interesses.
Vu le dveloppement des venements en cours, la prise en possession des
territoires mentionns sous le point 2. serait effectuee par les troupes
polonaises. Le commandant en chef de ces forces d'occupation y exercerait le
pouvoir administratif supreme.
Du moment que les principes de l'accord susmentionne seraient accepts, le
Gouvernement Polonais serait a meme de faire des propositions sur les details
techniques d'application de s proposition. Le Gouvernement Tchcoslovaque
prcisera, pour sa part, ses desiderata quant a l'execution pratique de l'accord
propos.
Afin d'viter toute friction possible, et pour prvenir au developpement
ulterieur d'venements redoutables dans les territoires habits par une
population polonaise, le Gouvernement Polonais insiste sur une reponse urgente
du Gouvernement Tchcoslovaque, surtout en ce qui concerne le point 2. de la
presente note.
Je tiens a ajouter qua mon Gouvernement m'a muni de pleinspouvoirs pour
entrer immediatement a Prague en negociations prliminai5.
1
Not wrczono 27 wrzenia o godz. 21.00.

Zob. dok. nr 337.
3
Zob. dok. nr 338.
4
Zob. dok. nr 360.
5
Przyjem do wiadomoci not Waszej Ekscelencji z 25 b.m., jak rwnie zoone przez
niego przy tej okazji ustne owiadczenie, a bdc poinformowany przez ekscelencj pana
prezydenta Rzeczypospolitej o propozycjach zawartych w Jego Ekscelencji pana prezydenta
Republiki Czechosowackiej, mam zaszczyt zaproponowa Waszej Ekscelencji w imieniu
2
mego rzdu niezwoczne zawarcie ukadu w celu uregulowania podstaw problemu, ktry
wystpuje w stosunkach midzy naszymi obu pastwami, a w szczeglnoci kwestii terenw
zamieszkaych przez ludno narodowoci polskiej.
Wasza Ekscelencja zechcia askawie podkreli w swej nocie konieczno definitywnej
poprawy stosunkw midzy naszymi obu krajami. Tymczasem przegld obecnej sytuacji
dowodzi nam niezbicie, e wszelka akcja podjta w celu podobnej poprawy nie mogaby
osign pozytywnych wynikw, jak tylko pod warunkiem, i nastpi miae i radykalne
rozwizanie kwestii wspomnianych terenw, a w tym celu niezbdna jest rektyfikacja granicy
midzy Rzeczpospolit Polsk a Republik Czechosowack co zreszt zostao uznane i
przedoone w pimie Jego Ekscelencji pana prezydenta Benea.
Powaga obecnej chwili zmusza rzd polski do szukania rozwiza definitywnych,
opartych na zasadzie rwnoci i woli miejscowej ludnoci, obejmujcych zarazem rodki tego
rodzaju, ktre mogyby rwnie uspokoi tak gboko poruszon polsk opini publiczn, a
ktre powinny by szybko podjte.
Ukad ten, by odpowiada wskazanemu celowi, powinien zdaniem rzdu polskiego
stanowi o dwch rodzajach problemw:
1. powinien okreli zasady, na podstawie ktrych ludno obszaru pooonego po drugiej
stronie naszej granicy poudniowo-zachodniej, zamieszkaego w duej czci przez ludno
polsk, mogaby wyrazi sw wol co do przyczenia tych terenw do jednego z naszych
dwch krajw, jak rwnie ustali termin tego referendum ludowego.
Prawo gosu w czasie referendum byoby ograniczone do osb, ktre mogyby je
wykorzysta w wypadku, gdyby odby si plebiscyt przewidziany w umowie polsko-czeskiej
z 1919 r., jak rwnie do bezporednich potomkw tych osb.
2. powinien zawiera rwnie zarzdzenia wykonawcze, ktre przez natychmiastow
cesj terenw zamieszkaych przez niezaprzeczaln wikszo polsk, oznaczonych na
zaczonej mapie zapobiegyby z jednej strony powanym konsekwencjom, wynikajcym
z istniejcego tam obecnie stanu rzeczy, z drugiej za przekonayby w sposb oczywisty
polsk opini publiczn o realnoci wysikw podjtych przez oba rzdy dla ustanowienia
trwaych stosunkw dobrego ssiedztwa midzy naszymi krajami.
Szczegy referendum ludowego, przewidzianego w punkcie 1, byyby ustalone w drodze
porozumienia midzy obu zainteresowanymi stronami.
Zwaywszy rozwj wypadkw, objcia w posiadanie terenw wymienionych w punkcie 2
dokonayby oddziay polskie. Dowdca tych si okupacyjnych wykonywaby najwysz
wadz administracyjn.
Z chwil przyjcia zasad wymienionego wyej ukadu, rzd polski przedstawiby
propozycje co do szczegw technicznych swego projektu. Rzd czechosowacki okreliby
ze swej strony dezyderaty w sprawie praktycznego wykonania proponowanego ukadu.
Aby unikn jakiegokolwiek moliwego starcia oraz by zapobiec dalszemu rozwojowi
gronych wypadkw na obszarach zamieszkaych przez ludno polsk, rzd polski nalega na
szybk odpowied rzdu czechosowackiego, zwaszcza w sprawie punktu 2 niniejszej noty.
Dodaj ponadto, e rzd mj zaopatrzy mnie w penomocnictwa, by przystpi
niezwocznie do rokowa wstpnych.
Odpis: AAN, MSZ 5512, k. 36-39 (dla biuletynu Polska i Zagranica"). Druk: Diariusz i
teki Jana Szembeka (1935-1945), t. IV, Londyn 1972, s. 440-441; L. Gelfaerg (oprac.), Prawo
midzynarodowe i historia dyplomatyczna. Wybr dokumentw, t. II, Warszawa 1958, s. 479480 (przekad polski).

J. ukasiewicza o moliwociach pokojowego rozwizania konfliktu
niemiecko-czechosowackiego
Sytuacja1 w dalszym cigu powana; wyranych oznak w spoeczestwie

brak. Ostatnia faza negocjacji odbywa si w atmosferze zupenego
zdecydowania spoeczestwa francuskiego do przyjcia wojny i dalszych
przygotowa wadz do wojny. Cakowite przyjcia warunkw godesberskich
niemoliwe. Mona by mie nadziej, e mow Hitler odparowa prb
wywoania wojny ideologicznej2, cho akcja w tym kierunku dalej trwa. Naley
oczekiwa, e w obecnej fazie przedmiot sporu zostanie zredukowany, a
jednoczenie podniesiony do zagadnienia pokojowego zaatwienia sprawy bez
udziau czynnikw, ktre dyy do wywoania wojny ideologicznej lub jej
pragny. Obok wyranej tendencji, idcej z Londynu, szukania sposobu
pokojowego zaatwienia sprawy bez ustpstw, uwaanych przez Angli za
upokarzajce, zdecydowanie czynnego wystpienia powierzono wojskowemu
zaatwieniu przesdza...* sprawa ronie i ma charakter niezmiernie powany,
moliwoci ustpstwa w tej paszczynie3.
* prawdopodobnie wyraz opuszczony.
1
2
26 wrzenia wieczorem A. Hitler wygosi przemwienie w Paacu Sportowym,
powtarzajc w kategorycznym tonie postulaty wobec Czechosowacji.
3

J. ukasiewicza o woskich obawach przed wybuchem wojny
W naszej1 ambasadzie woskiej maj wraenie, e w razie niedojcia do
kompromisu do soboty, Anglia i Francja zdecydowane s na wojn. Italia wojny
nie chce, jednak zaja stanowisko do wice w wypadku jej wybuchu.
Mussolini usiuje wpywa miarkujce na Hitlera, lecz moliwoci w tym
wzgldzie nie s zbyt wielkie. Hitler w Godesberg przecign, nieco strun i
przepuci moment zaatwienia sprawy w formie cakowitego sukcesu. Nie
wykluczaj jednak moliwoci osignicia kompromisu, pomimo, e krtki
termin postawiony przez Hitlera bardzo utrudnia negocjacje2.
1

2

K. Pape o postulatach politykw sowackich
Odezwa1 ludowcw do narodu sowackiego, by speni swoj powinno2,

odpowiada zasadniczemu stanowisku stronnictwa ludowego, ktrego rozwj
wypadkw dotychczas nie zmieni. Ludacy uwaaj pastwo czechosowackie
dotychczas za swoje pastwo, w ktrym dotychczasowy kontrahent ich le
traktuje. Wysiek ich idzie w kierunku zdobyczy zasadniczo w ramach pastwa,
to jest uzyskania autonomii wedug zoonego w parlamencie projektu. Bene,
pod wpywem Hody godzi si na rozszerzenie kompetencji rzdu krajowego i
sejmu sowackiego. Sowacy daj penej autonomii. Negocjacje na ten temat
s w toku. Wstpienie dwch fachowcw do rzdu, z ktrych jeden jest
czonkiem partii, nie angauje tej ostatniej formalnie wobec apolitycznego
charakteru gabinetu. Intencj Sowakw jest uzyskanie choby w ostatniej
chwili podstawy swej odrbnoci, co by im zapewnio przy rozpadzie pastwa
silniejsz pozycj wobec Wgier. Kombinacja z Wgrami pozostaje nadal dla
hlinkowcw ewentualnoci. dania wgierskie obudziy w nich znaczn
nieufno do Wgier. Brak cigle, o ile wiem, jakich dalej idcych ze strony
Wgier propozycji czy zobowiza, ktre uwaaem i uwaam nadal za istotnie
zasadnicz rozgrywk i prowadz nadal rozmowy, instruuj aciskiego.
Posyam U[rbaca] na Sowaczyzn ze specjalnymi instrukcjami dalej idcymi.
Rozwj sytuacji szybko moe uczyni wszystko dotychczasowe nieaktualnym3.
1

Zob. dok. nr 371.
3
Nr GMS 3219.
2

J. Becka dla R. Raczyskiego do rozmowy z N. Comnenem na temat
polityki wobec Czechosowacji
Kopia, maszynopis AAN MSZ 5511, k. 84
Receptus1 598.
Prosz owiadczy Comnenowi:
1. e nie rozumiem jego alw z powodu rzekomo niedostatecznego
informowania o naszych planach. Pretensje polskie do Czechosowacji s znane
rzdowi rumuskiemu od 1920 roku, dziwne wic, i nie wykazywa do
ostatnich czasw zainteresowania nimi. Od pocztku kryzysu stanowisko Polski
zostao zajte jawnie i wyraao si w daniu rwnego traktowania postulatw
Polski do innych. Po zgodzie Czechosowacji na cesj Sudetw wysunlimy w
sposb kategoryczny podobne danie co do naszych terytoriw.
2. Co do wicego nas z Rumuni problemu sowieckiego informujemy

wyczerpujco ambasadora o wszystkim, co jest merytoryczne.
3. Nie wchodzimy w meritum stosunkw pomidzy rzdami wgierskim i
rumuskim. Rzd rumuski powinien posiada wieci z aPragia. Dziwi nas
obecne zaniepokojenie perspektyw zmiany granic na rzecz Wgier.
a-a
1
Napisane odrcznie w miejsce skrelonego sowa Parya".

Otrzymano 27 wrzenia, o godz. 22.30, wysa 28 wrzenia o godz. 4.30.

L. Orowskiego o polskim stanowisku wobec propozycji czechosowackich.
Tajne
Do osobistej1 wiadomoci pana posa podaj, i na skutek naszego nacisku,

Praga notyfikowaa nam listem Benea przyjcie zasady cesji terytorialnej na
nasz rzecz2. Propozycje zawarte w licie Benea i nocie3 uznalimy za
niewystarczajce i sformuowalimy dzi nasze dania4.
Prosz wobec Kanyi wyrazi zdziwienie, i rzd wgierski przez utrzymanie
kolejowego ruchu osobowego pozbawia si bardzo skutecznego i bezpiecznego
rodka nacisku na Czechosowacj, i e tym blokad podjt przez Niemcy i
Polsk wysoce osabi.
1
Wydzia Szyfrw otrzyma tekst o godz. 22.30, wysa 28 wrzenia o 4.30 za nr 65.
Zob. dok. nr 360.
3
Zob. dok. nr 337.
4
Zob. dok. nr 374.
2

J. Becka dla R. Dbickiego do rozmw z politykami jugosowiaskimi na
temat wgierskich roszcze wobec Czechosowacji
Uspokajajc1 rzd jugosowiaski do Wgier prosz zwrci uwag jego, e

zasada cesji terytorialnej ze strony Czechosowacji na rzecz Wgier zostaa
wczoraj przyjta, niewtpliwie za zgod Pragi, przez Francj i Angli.
1
Wydzia Szyfrw otrzyma tekst o godz. 22.30, wysa 28 wrzenia o godz. 4.30 za
nr 58.

W. aciskiego o aresztowaniach politykw wgierskich i sowackich
Od soboty1 aresztowano 200 dziaaczy mniejszociowych wgierskich.

Pozostawiono jedynie posw i senatorw. Popoch oglny. Esterhazy mimo
nacisku konsula wgierskiego stara si unika spotka politycznych.
Dzisiaj zaczy si liczne aresztowania narodowcw sowackich, nawet
ewangelikw.
Otrzymuje: Praga2.
1
2

Nr GMS 3221.

stosunkach midzy politykami sowackimi a czeskimi
Bratisawa1 donosi: Tiso przeprowadzi na posiedzeniu prezydium uznanie

projektu Benea za czciow podstaw do rokowa, osabiajc sytuacj i
stosunek Polski do kwestii sowackiej. Mobilizacja przestraszya i steroryzowaa
kierownictwo ludowcw. aciski stara si skoni Sidora do zajcia bardziej
zdecydowanego stanowiska. Na skutek tego S[idor] wygosi przemwienie nie
pozbawione mocniejszych akcentw2.
1
2

Nr GMS 3224.

E. Raczyskiego o rozmowach brytyjsko-wgierskich na temat
Pose1 wgierski powiadomi mnie, e I. nieoficjalnie i *... poredniej

nawiza kontakt z Chamberlainem i uzyska od niego dodatkowe zapewnienie
poparcia postulatw wgierskich. Jutro ma interweniowa w Foreign Office
celem uzyskania bliszych precyzji co do sposobu i terminu dla wzicia pod
uwag tych postulatw.
Liczy on rwnoczenie na interpelacj za Wgrami jutro w Izbie Gmin.
W wypadku wojny europejskiej Wgry wedug niego przynajmniej z
pocztku pozostan neutralne, unikajc jakiegokolwiek czynnego wystpienia2.
* wyraz opuszczony.
1
2

M. Chaupczyskiego o moliwociach ustpstw rzdu wobec politykw
ruskich
S oznaki1 przejcia obozu ukraiskiego do ostrej opozycji. Oczekuj

koncesji rzdu czeskosowackiego rusofilom.
Od 24 bm. aresztowano dziaaczy i dziennikarzy wgierskich.
Otrzymuje: Warszawa, Praga2.
1
2

Nr GMS 3230.
386. 1938 wrzesie 27, Warszawa. Pismo I. Mocickiego do E. Benea

w sprawie moliwoci poprawy stosunkw polsko-czechosowackich
En rponse1 a la lettre de Votre Excellence2 qui n'a te remise la 26 courant,

je m'empresse de vous communiquer que j'ai soumis a l'examen le plus srieux
les propositions de Votre Excellence.
Je partage entierement l'opinion de Votre Excellence que les rapports entre
nos pays ne sauraient etre ameliors que dans le cas ou des dcisions srieuses
et effectives seraient rapidement prises.
Je suis egalement d'avis que, au premier plan des preoccupations de l'heure
actuelle, se dresse uniquement aujourd'hui une dcision courageuse en ce qui
concerne les questions territoriales qui pendant presque vingt ans rendaient
impossible l'amlioration de l'atmosphere entre nous pays.
En transmettant a mon Gouvernement les suggestions de Votre Excellence, je
suis persuad qu'il sera possible d'elaborer, a bref dlai, le projet d'un accord
qui pourrait repondre aux exigences de la situation srieuse d'aujourd'hui3.
1
Pismo wrczono 27 wrzenia wieczorem.

Zob. dok. nr 360.
3
W odpowiedzi na list Waszej Ekscelencji dorczony mi 26 biecego miesica piesz
pana poinformowa, e rozwayem bardzo powanie propozycje Waszej Ekscelencji.
Cakowicie podzielam opini Waszej Ekscelencji, e stosunki midzy naszymi krajami
mogyby ulec poprawie tylko w wypadku niezwocznego podjcia skutecznych i powanych
2
decyzji. Jestem rwnie zdania, e na plan pierwszy biecych zada wysuwa si dzi
wycznie odwana decyzja dotyczca kwestii terytorialnych, ktre w cigu niemal
dwudziestu lat uniemoliwiay popraw atmosfery midzy naszymi krajami. Przekazujc
memu rzdowi sugestie Waszej Ekscelencji jestem przekonany, e bdzie moliwe
opracowanie w krtkim czasie projektu ukadu, ktry bdzie odpowiada wymaganiom
obecnej powanej sytuacji.
Odpis: AAN, MSZ 5512, k. 35 (dla biuletynu Polska i Zagranica"). Druk: Diariusz i teki
Jana Szembeka (1935-1945), t. IV, Londyn 1972, s. 439-440; S. Stanisawska, Wymiana
korespondencji Benesz-Mocicki z wrzenia 1938 roku. Polityka" 1959 nr 7; reprodukcja: B.
Kousznik, Stosunki polsko-czechosowackie na emigracji w latach 1939-1945, wiat i
Polska" 1946, nr 6-7, s. 13.
387. 1938 wrzesie 27, Warszawa. Pismo S. epkowskiego do

P. Samala w sprawie daty otrzymania listu E. Benea
Pour des raisons d'ordre je me permets d'attirer l'attention de Votre

Excellence au fait que le message personnel de Son Excellence Monsieur le
Prsident de la Republique Tchcoslovaque remis le 26 courant a Son
Excellence Monsieur le Prsident de la Rpublique de Pologne par S.E.M. le Dr
Slavik porte la dat du 22 courant1.
1
Z przyczyn porzdkowych pozwalam sobie zwrci uwag Waszej Ekscelencji na fakt,

e pismo osobiste Jego Ekscelencji pana prezydenta Republiki Czechosowackiej dorczone
26 biecego miesica Jego Ekscelencji panu prezydentowi Rzeczypospolitej Polskiej przez J.
E. p. dr. Slavika nosi dat 22 biecego miesica.

J. Lipskiego do rozmw na temat polityki wobec Czechosowacji
Odpis, maszynopis Pisudski Institute of America for Research in the Modern History of
Poland.
Ze wzgldu na szybki rozwj wypadkw przesyam ci stylem telegraficznym

instrukcj dla rozmw i dla twojej wasnej orientacji:
1. Bene w swoim licie do pana prezydenta1 uznaje wyranie potrzeb
rektyfikacji naszych granic, jako warunek lepszych stosunkw na przyszo
midzy Polsk a Czechami. Nie precyzuje bliej warunkw politycznych.
2. Rwnoczenie mam notatk angielsk2 w imieniu rzdw angielskiego i
francuskiego potwierdzajc uznanie naszych revendications legitimes"3
terytorialnych na lsku Cieszyskim.
3. Dzi samolotem odesza odpowied4 zawierajca potwierdzenie ze strony
pana prezydenta, e kwestie terytorialne byy istotnie tym czynnikiem, ktry
uniemoliwia dobre stosunki ssiedzkie midzy naszymi krajami. Dalszy bieg
spraw odsya pan prezydent do ukadu midzy rzdami.
4. Rwnoczenie poleciem Papemu zoy not5 domagajc si

bezzwocznego ukadu w sprawach:
a. przyjcia zasady rektyfikacji granic na podstawie woli ludnoci, w
nawizaniu do ukadu polsko-czeskiego z 1918-1919,
b. gwarancji, e ta doniosa decyzja rzdw jest realna w formie zajcia przez
wojska RP powiatw cieszyskiego i frysztackiego, jako majcych bezspornie
wikszo polsk.
danie ukadu natychmiastowego jest motywowane powag sytuacji, nie
nosi jednak charakteru ultimatum, ograniczonego dat.
5. Dzisiaj attach wojskowy francuski przedstawi nam map da
niemieckich zaczonych do memorandum kanclerza. Wedle tej mapy rejon
Bohumina zakrelony jest czerwono, jako wchodzcy w ramy Sofortprogramm6
okupacji, za znaczna cz terenu na wschd od rzeki Ostrawicy (patrz mapa
C") wczona jest do zamierzonego rejonu plebiscytowego.
6. W tych warunkach trzeba bdzie to zagadnienie szybko wyjani, celem
uniknicia starcia politycznego, lub, co gorsza, wojskowego midzy nami a
Niemcami7.
7. Poinformuj w zakresie, ktry na dzi bdziesz uwaa za moliwy,
kogokolwiek z powanych kierownikw politycznych Rzeszy o naszym
stanowisku.
Dla okrelenia oglnego zasigu naszych zainteresowa uyj mapy C"
inne s nieaktualne. W razie potrzeby poka map naszych doranych da
skierowanych dzi do Pragi, ktr przesyam ci w zaczeniu, aeby unikn
star, a w razie czego w celu szybkiego uoenia rozsdnego kompromisu.
Powoaj si przy tej sposobnoci na rozmow z kanclerzem w Berchtesgaden.
8. Nie dajc niedyskrecji wyra przypuszczenie, e o terminie rozpoczcia
ewentualnej akcji zbrojnej bdziemy powiadomieni. Gwarantujemy, e tej
wiadomoci nie uyjemy przeciwko interesom Rzeszy.
9. Dla twojej informacji poufnej dodaj, e rozporzdzamy siami zbrojnymi
zdolnymi do akcji. Zalenie od rozwoju sytuacji, moemy dziaa do szybko,
po wybuchu konfliktu niemiecko-czeskiego. 10. Politycznie moesz stwierdzi,
e:
a. nasze stanowisko przeciw dopuszczeniu interwencji Sowietw jest
kategoryczne,
b. e nie udzielimy adnych szerszych gwarancji Czechosowacji bez
Niemiec i Wgier8.
1
Zob. dok. nr 360.

Zob. dok. nr 352.
3
Susznych rewindykacji.
4
Zob. dok. nr 386.
5
Zob. dok. nr 374.
6
Program natychmiastowy.
2
Zob. J. Chudek (oprac.), Sprawa Bogumina w dokumentach polskich (nieopublikowane

dokumenty), Sprawy Midzynarodowe" 1958, nr 9.
8 Druk: tumaczenie angielskie Papers and Memoirs of Jzef Lipski, Ambassador of
Poland. Diplomat in Berlin 1933-1939, Edited by. W. Jdrzejewicz, New York and London
1968, s. 422-424
389. 1938 wrzesie 27, Bratysawa. Raport nr 329b/C W. aciskiego

o radiowym przemwieniu K. Sidora
Pose Karol Sidor wygosi w tych dniach przez radio bratysawskie

przemwienie nastpujcej treci:
Komunikuj, e dzi by dwa razy u prezydenta pastwa wiceprezes
stronnictwa ks. Hlinki pose Jzef Tiso i domaga si przyznania narodowi
sowackiemu wszystkiego, czego potrzebuje, aby mg w swojej ziemi i w
Republice Czeskosowackiej y swym wasnym yciem. Na czele z Andrzejem
Hlink prowadzilimy walk przed i po przewrocie1. Walczylimy o uznanie
praw narodu, o prac, o egzystencj i o pene ycie narodowe Sowakw. Walka
ta kosztowaa nas wiele ofiar, wiele krwi, przyniosa nam wiele cierpie,
wizienia, tysice przeladowa i niszczenia egzystencji.
Wy wszyscy, ktrzy cierpielicie i przynosilicie ofiary dla lepszej
przyszoci narodu sowackiego stacie do apelu i podniecie gowy. Nie
mylcie o odwecie, mylcie o przyszoci, ktr trzeba nam zabezpieczy i
zagwarantowa.
Prezydent Republiki dr Edward Bene wyrazi gotowo naprawi
przeszo, naprawi wszystkie bdy dotychczasowego reimu i wprowadzi w
Sowacji reim nowy, kierujcy si wobec wszystkich zasadami
sprawiedliwoci.
Mog was zapewni, e nie damy nic innego, jak tylko tego, co si naley
narodowi sowackiemu. Jemu naley caa ziemia sowacka w dzisiejszych jej
granicach. Ci, ktrzy zachowywali si w Sowacji jak naley mog liczy na
odpowiednie traktowanie z naszej strony. Sowacy niedugo stan si penymi
panami w swej Ojczynie. I dlatego prosz was, bracia i siostry, oczekujcie
cierpliwie na wyniki rokowa pomidzy gow pastwa dr Edwardem Beneem
i wiceprezesem stronnictwa ks. Hlinki dr Jzefem Tis. Nie prowadzimy
pertraktacji w sprawie wstpienia do rzdu, a tym mniej w sprawie tek
ministerialnych. Prowadzimy pertraktacje w sprawie uregulowania problemu
sowackiego w sposb zadowalajcy wszystkich nacjonalistw sowackich.
Wszyscy polegajcie na nas, bracia i siostry. Wykonujcie posusznie rozkazy
wadz i przedstawicieli narodu. Tylko przez dyscyplin zapewnimy naszej
drogiej Ojczynie lepsz przyszo i nienaruszalno granic. Tylko jedno i
dyscyplina uchroni nas przed tym, aby Sowacja aniea staa si widowni
rozruchw, walk i rozlewu krwi. Wzywam wszystkich Sowakw, aby w
obecnych historycznych chwilach stanli wszyscy do suby interesw

narodowych. Stalimy si narodem jednolitym i wiadomym swych celw.
Przestalimy si kci, przestalimy debatowa. Wzywam wszystkich
czonkw Ora, Zwizku Sowackiej Modziey Katolickiej, Katolickiego
Skauta, jak rwnie wszystkie polityczne organizacje Sowackiego Stronnictwa
Ludowego oraz duchowiestwo, nauczycieli i urzdnikw, aby wsplnie stanli
do pracy celem zabezpieczenia interesw sowackich i starali si o normalny
bieg pastwowego i narodowego ycia w Sowacji.
Modzie w gwardiach ks. Hlinki2 niech si stara o utrzymanie porzdku
publicznego. Oddajcie si z ca gotowoci i mioci do dyspozycji swoich
komendantw, z ktrymi na czele-podporzdkujcie si wszystkim rozkazom
organw urzdowych.
Bracia! Ochraniajcie majtek pastwowy i narodowy. Wszystko co widzicie
okoo siebie jest majtkiem narodu. Nie dopucie do tego, aby ktokolwiek
majtek ten zagarn i stara si wywie go za granic. Kad Warn to na serce
jako najwikszy obowizek, ktry musicie speni. Jednake majtkiem narodu
jest w pierwszym rzdzie jego honor. Brocie go tedy z ca stanowczoci. Nie
dopucie
do
jakichkolwiek
wystpie
ywiow
wywrotowych,
niechrzecijaskich i niesowackich. Ktokolwiek dopuciby si gwatu, rozlewu
krwi lub uszkodzenia majtku, popeniby zdrad narodu i wyczyby si sam z
jego szeregw i naraziby si na jego sd.
Sowacy! Patrzy na was tysicletnia historia sowacka jako na wykonawcw
swoich nakazw. Od waszego postpowania w obecnej chwili zaley daleka
przyszo sowacka. Wykazujc odwag, si i stanowczo oraz zachowujc
wzajemn mio bdziemy mogli stan z honorem przed sdem historii, przed
sdem Boga sprawiedliwego, ktry kierowa i kieruje losami naszego narodu i
jak wierzymy bdzie nam uycza ochrony rwnie w przyszoci.
Speniajcie swoje obowizki narodowe. Ideay narodowe, dla ktrych y i za
ktre walczy Andrzej Hlinka zostan niedugo zrealizowane. Sowacja nie jest
ju niemowlciem, ktre nie potrafi mwi. Sowacja dojrzaa ju i nie obawia
si przyjcia na siebie odpowiedzialnoci za swoje losy w obecnych
krytycznych chwilach.
Pragniemy Sowacji szczliwej, niezalenej, autonomistycznej, ktra bdzie
najbardziej
skonsolidowanym
krajem
przebudowanego
pastwa
czeskosowackiego i nowej Europy rodkowej. Pertraktacje prowadzone przez
dr Jzefa Tis z prezydentem Republiki stanowi dla nas dostateczne gwarancje
w tym kierunku.
Sowacy! Wzywam was jeszcze raz: W karnych i zwartych szeregach
oczekujcie dalszych rozkazw swoich przedstawicieli pastwowych i
narodowych. Wypenijcie rozkazy te do ostatniej litery3.
a-a
1
Dopisano odrcznie.
Przewrotem okrelano w Czechosowacji utworzenie republiki na jesieni 1918 r.
2
3
Hlinkove gardy paramilitarna organizacja Sowackiej Partii Ludowej Hlinki.

Zob. dok. nr 329 i 371.
390. 1938 wrzesie 27, Berlin. Raport nr N/L/182/38 J. Lipskiego o

rozmowie z E. von Weizsackerem o wynikach rozmowy A. Hitlera z
H. Wilsonem w sprawie postulatw wobec Czechosowacji. Najcilej tajne
W dniu dzisiejszym zaprosi mnie na rozmow do Auswartiges Amt

sekretarz stanu p. Weizsacker o godz. 7, nastpnie na zaproszenie p. von
Ribbentropa odbyem z nim rozmow.
P. von Weizsacker poinformowa mnie o rezultacie dzisiejszej rozmowy sir
Horace Wilsona z kanclerzem, przyczym odczyta stenogram. Kanclerz w
rozmowie tej stan na stanowisku, i memorandum1 musi by przyjte przez
rzd czeski, i e on z tego stanowiska si nie cofnie. W trakcie rozmowy sir
Horace Wilson w ten sposb cytuj stenogram dosownie okreli
moliwe wystpienie Anglii przeciwko Niemcom: Wenn die Tschechoslowakei
das Memorandum ablehnt, wisse man nicht, wo die Sache ende. Wenn
Deutschland die Tschechoslowakei angreift, so wrde Frankreich der
Tschechoslowakei gegenber mr vertraglichen Verpflichtungen erfllen. Wenn
dieser Fall eintrete und dabei die franzsischen Streitkrafte in Feindseligkeiten
mit Deutschland verwickelt werden ob dies eintreten wrde, wisse er nicht
dann wird sich England verpflichtet fhlen, Frankreich Hilfe zu leisten"2. P. von
Weizsacker wyjani, e Wilson precyzowa te sowa, zaznaczajc, i oddaje
wiernie myl Chamberlaina.
Nadmieniem wobec p. Weizsackera, i formua ta jest typowa dla polityki
angielskiej. P. Weizsacker zaznaczy dalej, i Wilson w toku rozmowy wskaza
na mono porozumienia angielsko-niemieckiego w szeregu dziedzinach.
Rwnie oczywicie silnie pokreli on konieczno uniknicia katastrofy.
Zaznaczy mia przy zakoczeniu rozmowy, i w tym kierunku bdzie dziaa.
P. von Ribbentrop, z ktrym nastpnie rozmawiaem, uwaa, i rzd
angielski wywrze jeszcze bardzo silny nacisk na Prag w kierunku przyjcia
memorandum. Na zapytanie moje, czy jutrzejsza data godz. 2 po poudniu dalej
utrzymana jest w mocy, sekretarz stanu odpowiedzia w ten sposb, i dlatego
wanie mnie prosi o cis tajno, aby termin ten nie zosta nigdzie ujawniony.
Wobec tego jest on elastyczny.
II. Nastpnie w myl dzisiejszego telegramu pana ministra3
poinformowaem zarwno ministra spraw zagranicznych, jak i sekretarza stanu
o stanie naszych rozmw z Prag, podkrelajc, i nie damy si wprowadzi w
puapk i da bdziemy konkretnych zaatwie.
III. P. von Weizsacker, ktry mia przed sob map sztabu generalnego,
zaznaczy, i sugerowaby, aby jutro nasz attache wojskowy z odpowiednim
decernentem sztabu ustali na mapie lini demarkacyjn, tak aby nie byo kolizji
w razie ewentualnej operacji midzy jednym a drugim wojskiem.
Odpowiedziaem p. von Weizsackerowi, i uwaam przede wszystkim za
wskazane ustali z nim teren naszych zainteresowa politycznych na terenie
Czechosowacji. Poniewa p. Weizsacker nie mia takiej mapy przy sobie,
uoyem si z nim, i jutro spraw t z nim' w godzinach rannych omwi.
Sprawa ewentualnej delimitacji midzy czynnikami wojskowymi zostaa na
razie odsunita.
IV. Gdy rozmowa z sekretarzem stanu przesza na tematy oglne,
dotknlimy stanowiska Francji i Anglii. P. Weizsacker powiedzia, i niestety o
stanowisku Francji urzd jest sabo poinformowany, albowiem ambasador
francuski Franois-Poncet od dwch tygodni nie pokazuje si w Auswartiges
Amt, czerpic swoje informacje z innego rda, a ambasador Welczek jest
nieobecny w Paryu. Sekretarz stanu konstatuje jednak znaczne usztywnienie
opinii francuskiej.
V. W oglnej wymianie zda z p. von Ribbentropem podkreli on. jak wyej
wskazaem, i sdzi, e strona angielska poczyni jeszcze bardzo silny nacisk na
Prag. Sdzi on, e rzd angielski dooy wszelkich stara, aby spraw
pokojowo zaatwi i nie dopuci do konfliktu zbrojnego. Liczy on si z
konfliktem lokalnym. Nie wyklucza jednak, jak powiedzia i generalnej
konflagracji, na ktr jest przygotowany. Powoujc si na poprzednie z nim
rozmowy stwierdziem, jak wan jest lokalizacja konfliktu.
Co do Rosji p. von Ribbentrop zapatruje si raczej optymistycznie.
Na zapytanie p. von Ribbentropa czy w razie wykonania memorandum w
drodze pokojowej wystpilibymy zbrojnie, odpowiedziaem, i nie mog
przesdza stanowiska swego rzdu.
Nastpnie p. von Ribbentrop poruszy hipotez, e Czesi nie wykonaj
memorandum i wtenczas jak si wyrazi Czechy zostaj zdruzgotane.
Postawi lekko pytanie, czy i w jakim momencie takiej akcji bymy ewentualnie
czynnie wkroczyli, przy czym mogem wnioskowa ze sw p. Ribbentropa, e
rozumie on, i rzd polski, majc jako gwny ciar na swoich barkach granic
wschodni, wszedby do konfliktu w momencie zorientowania si, czy akcja jest
lokalna, czy te wojna wiatowa. Na wypadek zajcia przez Niemcy caej
Czechosowacji p. von Ribbentrop uwaa za poyteczne blisze sprecyzowanie
politycznych i wojskowych zainteresowa. Prosi, abym na ten punkt zwrci
specjaln uwag pana ministra i uzyska instrukcj.
VI. W konkluzji mam zaszczyt stwierdzi, i:
1. dalsze rozmowy na temat memorandum niemieckiego stay si ju
bezprzedmiotowe przez definitywne zajcie stanowiska kanclerza wobec
Wilsona,
2. prosibym o instrukcj w porozumieniu z Sztabem Gwnym wobec
konkretnej propozycji sekretarza stanu stworzenia linii demarkacyjnej na terenie
naszych zainteresowa w regionie cieszyskim,
3. o instrukcj co do wniosku p. Ribbentropa na wypadek akcji zbrojnej i

przekroczenia przez Niemcy linii ich bezporednich zainteresowa w
Czechosowacji4.
1
Mowa o memorandum przedoonym w Godesbergu.

Jeli Czechosowacja odrzuci memorandum, nie wiadomo, jak rzecz si skoczy. Jeli
Niemcy zaatakuj Czechosowacj, wwczas Francja wypeniaby swe umowne zobowizania
wobec Czechosowacji. Gdyby taki wypadek nastpi i francuskie siy zbrojne rozwiny
dziaania nieprzyjacielskie wobec Niemiec nie wie on, czy to nastpi wwczas Anglia
czuaby si zobowizana do udzielenia pomocy Francji.
3
Zob. dok. nr 368.
4
Druk: Dokumenty i materiay z przedednia drugiej .wojny wiatowej, t. I: listopad 19371938, Warszawa 1949, s. 216-221; J. Chudek (oprac.), Wrzeniowy kryzys czechosowacki w
raportach ambasadora Lipskiego, Warszawa 1958 (na prawach rkopisu), s. 84-87;
tumaczenie angielskie: Papers and Memoirs of Jzef Lipski, Ambassador of Poland.
Diplomat in Berlin 1933-1939, Edited by. W. Jdrzejowie z, New York and London 1968, s.
424-428.
2

J. ukasiewicza o rozmowie z W. Bullittem na temat mediacji USA w
kwestii Czechosowacji
Rozmawiaem1 z Bullittem. Ameryka podejmuje powan mediacj majc

na celu pozwoli Hitlerowi wycofa si z honorem z terminu 1 padziernika,
warunkw wojskowych, oraz detali ewakuacji terytorium sudeckiego. B[ullitt]
ma przekonanie, e jeli Hitler zachowa szczypt panowania nad sob i nie
dy wiadomie do wojny, bdzie mg przyj propozycje Roosevelta i
pokojowe zaatwienie sprawy stanie si moliwe. Szans ocenia na 5 procent.
B[ullitt] podkrela bardzo kategorycznie wag, ktr mogoby mie w tych
ostatnich chwilach poparcie ze strony pana ministra wobec Hitlera koniecznoci
przyjcia pokojowego zaatwienia sporu.
Nasz odpowied dan Beneowi2 ocenia pozytywnie, ma przekonanie, i nie
noszc charakteru ultimatum pozwoli ona nam by neutralnymi i nie dopuci
do wmieszania si Rosji do przewidywanej przez niego wojny. W tej myli
podkrela rzekom analogi sytuacji Ameryki i naszej. Wobec groby i
decydujcej fazy w chwili ostatniego wysiku mediacyjnego Ameryki, prosz
pana ministra o specjalne zwrcenie uwagi na myl naszego wystpienia wobec
Berlina wysunit przez B[ullitta]3.
1

Zob. dok. nr 374.
3
Nr GMS 3226. Druk: 3. Chudek (oprac.), Wrzeniowy kryzys czechosowacki 1938 r. w
2

E. Raczyskiego o niebezpieczestwie konfliktu zbrojnego
Sytuacja1 jest oceniana dzisiaj jako niezmiernie grona. Mowa Hitlera nie
wywoaa przeomu psychologicznego2. Coraz wyraniej krystalizuje si
decyzja, e problem czeski nie moe by zaatwiony narzuceniem jednostronnej
decyzji niemieckiej rwnoznacznej ze zamaniem wszelkiej samodzielnoci
Pragi. Memorandum niemieckie za jest tak oceniane. O ile wic Niemcy nie
przyjm adnej alternatywy kompromisowej konflikt aoglnya jest uwaany za
nieuchronny, lokalizacja za konfliktu za wykluczon. Wszystkie rozmowy,
ktre dzi przeprowadziem potwierdzaj t opini. Ambasador amerykaski w
szczeglnoci, ktry dotychczas wykazywa optymizm, powiedzia mi, e
chyba tylko cud wyratowa moe sytuacj", lub naga i zupena kapitulacja
czeska. Wraca on bezporednio od krla.
Przygotowanie spoeczestwa do wojny psychologiczne i materialne czyni
szybkie
postpy.
Przygotowania
wojskowe
rwnie.
Komunikat
autoryzowany" o wsppracy wojskowej; z Francj w razie potrzeby Angli i
Rosj wywoa due wraenie w koach dyplomatycznych, w szczeglnoci w
poselstwie rumuskim. Dotd jednak nie mam bliszych informacji co do
kontaktw angielsko-rosyjskich, wzgldnie ich zasigu.
a-a
2
26 wrzenia wieczorem, A. Hitler wygosi przemwienie w Paacu Sportowym,
powtarzajc w kategorycznym tonie postulaty wobec Czechosowacji.
3
raportach ambasady RP w Londynie, Warszawa 1958 (na prawach rkopisu), s. 56.
1
393. 1938 wrzesie 28, Warszawa. Pro memoria dyktowane przez

J. Becka jako instrukcja dla J. Lipskiego w sprawie rozgraniczenia
roszcze polskich i niemieckich wobec Czechosowacji
Kopia, maszynopis: Pisudski Institute oj America for Research in the Modern History of
Poland
W odpowiedzi na raport dzisiejszy1 oraz w uzupenieniu wczorajszej

instrukcji2 komunikuj nastpujce wytyczne:
1. Wyjanienie rozgraniczenia interesw niemieckich i polskich na lsku
Cieszyskim jest istotnie spraw bardzo piln i wan, gdy jaka kolizja
miaaby najfatalniejsze skutki.
2. Metoda obrana przez ambasadora, a mianowicie: najpierw rozmowa

polityczna, a porozumienie sztabw jako jej rezultat dopiero, jest jedynie
suszna. Marszaek migy Rydz podziela to stanowisko i da instrukcje attach
wojskowemu.
W tych warunkach naley w Berlinie skonfrontowa autentyczn niemieck
map zaczon do memorandum (interesuje nas oczywicie bezporednio tylko
pnocno-wschodni odcinek) z nasz map C" i map zaczon przy nocie do
Pragi. Z tej konfrontacji dopiero mog wynikn konkluzje polityczne, przy
czym prosz mi telegrafowa lub przysa wynajtym samolotem stanowisko
zajte przez Niemcw przy tej konfrontacji.
3. Co do plebiscytu w pasie pomidzy zachodni granic powiatw
cieszyskiego i frysztackiego (mapa posana Czechom), monaby si uoy, bo
w razie uniknicia konfliktu jest to rzecz przyszoci. Najdraliwszy i
najpilniejszy do wyjanienia jest rejon Bohumina.
Najcilej poufnie komunikuj, e gdyby plan dorany niemiecki zawiera
natychmiastowe zajcie tej miejscowoci, to moe monaby byo zrobi jaki
kompromis nieznaczny, pamitajc w kadym razie o naszym zainteresowaniu
lini kolejow do Bohumina.
Przypominam, e w obecnej sytuacji Niemcy s wacicielami linii kolejowej
dochodzcej do tej stacji na terytorium czeskim. Powyszy punkt podaj do
orientacji w razie akcji in extremis, na razie prosz wyjani zagadnienie3.
1
Prawdopodobna mowa o dokumencie nr 390.

Zob. dok. nr 388.
3
Zgodnie z notatkami J. Lipskiego oraz z wzmiank w dokumencie nr 402 instrukcj
dorczono rano specjalnym samolotem. Druk: Tumaczenie angielskie Papers and
Memoirs of Jzef Lipski, Ambassador of Poland. Diplomat in Berlin 1933-1939, Edited by W.
2

dziaaniach dyplomatycznych w sprawie konfliktu niemieckoczechosowackiego. Najcilej tajne
Kopia maszynopis AAN, Ambasada RP w Berlinie 18, k. 193-195
Sytuacja dnia wczorajszego zakoczya si pod znakiem wzrastajcego

napicia midzynarodowego. P. von Ribbentrop prosi mnie jeszcze na nocn
rozmow, w ktrej poruszy tematy z innej dziedziny (antykomintern), o czym
raportuj osobno. Zaznaczam tylko, i materia dyskutowana nie jest naga, a
raczej interesujca pod wzgldem kierunku myli rzdu niemieckiego w
stosunku do Rosji.
Wiksza cz dyplomatw tutejszych, nie wykluczajc ambasadora
woskiego, ktry sta w bezporednim kontakcie z Ciano i Mussolinim, uwaaa,
e szybkim tempem kroczy si w kierunku wojny europejskiej. Wskazywano
przy tym na to, e siy midzynarodowe staraj si skorzysta z nastroju, ktry

si zarysowa we Francji i Anglii, dla rozgrywki z pastwami autorytatywnymi.
W dniu dzisiejszym od rana zarysowaa si bardzo silna akcja dyplomacji
tutejszej. Kanclerz przyj najpierw ambasadora angielskiego, ktry zoy mu
pewien projekt, uznany za nie do przyjcia. Nastpnie zgosi si do kanclerza
ambasador francuski, przedkadajc mu rwnie projekt w imieniu rzdu
francuskiego bardziej konkretny. Wreszcie kanclerz przyj jeszcze ambasadora
woskiego w imieniu Mussoliniego. Czynione byy rwnie cige zabiegi z
Berlinem bezporednio przez prezydenta Roosevelta.
W wyniku tych zabiegw, w ktrych, jak si zdaje, bezporednia rozmowa
telefoniczna Mussoliniego z Hitlerem odegraa decydujc rol, nastpuje jutro
spotkanie w Monachium Hitlera, Mussoliniego, Chamberlaina i Daladiera.
W tym stanie rzeczy przewidziana przez rzd niemiecki mobilizacja
generalna w razie nieprzyjcia memorandum przez rzd czeski do rody godz. 2
zostanie przesunita na razie na 24 godz. Sekretarz stanu powiedzia mi jednak,
e zarzdzenia wojskowe biegn nadal.
P. Weizsacker poinformowa mnie dalej, e ze strony Francji i Anglii
wykazano pewne pjcie na rk w sprawie zajcia pokojowego przez wojska
niemieckie pewnej czci linii czerwonej, a rozcignicia midzynarodowej
kontroli na pozostae czci terenw przewidzianych na plebiscyt oraz pewnych
innych. Doda, e projektowane jest ustalenie granic terenw plebiscytowych,
przy pomocy. Komisji midzynarodowej.
Sekretarz stanu ocenia sytuacj w ten sposb, i idzie na pokojowe
zaatwienie. Oczywicie naley si zawsze jeszcze liczy z moliwoci
niedojcia do porozumienia.
Widziaem dzi posa wgierskiego, ktry by u Gringa w sprawie
rewindykacji wgierskich. Gring bdzie rwnie obecny w Monachium. Pose
wgierski liczy na to, e Mussolini bardzo stanowczo poprze spraw wgiersk1.
1
Tre dokumentu oraz porwnanie z innymi z tego dnia wskazuje, e zosta dorczony
do MSZ w godzinach przedpoudniowych. Druk: J. Chudek (oprac.), Wrzeniowy kryzys
czechosowacki 1938 r. w raportach ambasadora Lipskiego, Warszawa 1958 (na prawach
rkopisu), s. 92-93; Tumaczenie angielskie Papers and Memoirs of Jzef Lipski,
Ambassador of Poland. Diplomat in Berlin 1933-1939, Edited by. W. Jdrzejewicz, New
York and London 1968, s. 431-433.

J. ukasiewicza z propozycj midzynarodowej konferencji w sprawie
Czechosowacji
Na wypadek1 nieudania si prby Roosevelta i wobec nowej sytuacji pastwa

nie zaangaowanego w sprawie, do ktrej zredukowano spr pomidzy
mocarstwami, mona by moe rozway ewentualno naszej inicjatywy

zwrcenia si do wszystkich zainteresowanych z propozycj Konferencji
midzynarodowej w Warszawie opierajc si na fakcie zgody Pragi na rewizj
granic wobec 3 ssiadw. Zasadniczo byoby to zgodne z naszym deniem
niedopuszczenia, aby spory wielkich mocarstw (Francji, Anglii, Niemiec, Rosji)
odbyway si kosztem pastw nie majcych interesw imperialistycznych oraz
przeciwstawienia si pierwszym z uwagi na mniejsze pastwa, wobec chci
wielkich mocarstw niedopuszczenia nikogo do udziau w powzitych
ostatecznych decyzjach.
Moe mona podj prb przeniesienia sprawy na now paszczyzn:
zmobilizowa opini wszystkich naszych przyjaci mniejszych i neutralnych
przeciw rozgrywkom wielkich mocarstw mogcych doprowadzi do wojny i
wyrwa z ich rk decyzj2.
1

2
396. 1938 wrzesie 28, Sofia. Telegram szyfrowy nr

A. Tarnowskiego o radzieckim ostrzeeniu pod adresem Polski. Tajne
11
Dla pana1 ministra.

Jeden z najpowaniejszych generaw bugarskich zakomunikowa mi. e
sztab generalny bugarski posiada z pewnego rda wiadomo o
przygotowaniu przez ZSRR ataku na Polsk2.
1

Nr GMS 3231. Wiadomo wizaa si z radzieck not ostrzegajc rzd polski przed
zaatakowaniem Czechosowacji, zob. dok. nr 282.
2
397. 1938 wrzesie 28, Praga. Notatka z rozmowy telefonicznej

K. Pape z T. Kotylaskim zapowiadajcej czechosowack odpowied na
not polsk
Min. Pape komunikuje1, e w godzinach rannych zapytywa telefonicznie

Kroft, czy radca Karszo-Siedlewski nie mgby by uyteczny, jeli chodzi o
skomunikowanie si rzdu czeskiego z Warszaw. Przed chwil otrzyma
telefon od Krofty, ktry podzikowa za propozycj wykorzystania naszego
kuriera zaznaczajc jednoczenie, e z niego nie skorzysta, gdy odpowied na
not rzdu polskiego z dn. 27 wrzenia2 zostaa telegraficznie przekazana
posowi Slavikowi, celem zoenia jej jeszcze w dniu dzisiejszym rzdowi

polskiemu.
Krofta zakomunikowa dalej, i upowaniony jest przez pr. Benea, by
owiadczy min. Pape, i odpowied w zasadzie bdzie zawieraa zgod na
cesj, wyuszczy jedynie pewne trudnoci co do szybkiego jej wykonania. Nota
nie bdzie pozostawiaa adnych wtpliwoci i wyczerpie cakowicie
zagadnienie. Jak Bene poleci podkreli, bdzie jasna i solidna.
1
2

Zob. dok. nr 374.

dla K. Pape i L. Orowskiego o porozumieniu politykw wgierskich i
sowackich.
Hory1 komunikuje, e Wgrzy doszli do porozumienia z Tiso na zasadach

nastpujcych:
1. Centralny organ administracyjny, egzekucyjny i uznanie sowackiego
jzyka za urzdowy.
2. Sowacki parlament ustawodawczy dla spraw wewntrznych, religijnych,
owiatowych, sdowych,
3. Udzia w wydatkach budetowych.
Obecne zewntrzne zachowanie przywdcw sowackich H[ory] tumaczy
wzgldami taktycznymi.
Do osobistej wiadomoci pana posa podaj, e Stojadinovi zaproponowa
Wgrom mediacj, co do cesji terytoriw czeskich o ludnoci wgierskiej.
1
Wydzia Szyfrw otrzyma tekst o godz. 15.30, wysa o godz. 16.30 do Pragi za nr 163,
do Budapesztu (bez ostatniego akapitu) za nr 66.

L. Orowskiego o przypuszczalnym zachowaniu si Wgier w wypadku
wojny. Tajne
Na podstawie1 obserwacji tutejszego terenu sdz, e w razie

natychmiastowej wojny o Czechosowacj Wgry wstrzymaj si na razie od
zbrojnego wystpienia2.
1
2

Nr GMS 3240.
400. 1938 wrzesie 28, Kowno. List szyfrowy nr 3 F. Charwata w

sprawie stanowiska Litwy wobec polskich roszcze do Czechosowacji
Orygina, maszynopis MSZ 5432, k. 13-14
Wskazujc1 na prasowe wypady (na przykad Lietuvos Zinios") oraz

publiczne wystpienie antypolskie (Juka i Z[wizek] W[yzwolenia] W[ilna],
wreszcie na rne pogoski co do ewentualnych zamiarw w ustosunkowaniu si
Litwy wobec Polski w zwizku z aktualizacj sprawy lska Zaolzaskiego,
zapytaem dzi Urbsysa, podkrelajc, e czyni to z wasnej inicjatywy: I. Jak
mam to rozumie i jakie stanowisko zajmuje rzd litewski w tej sprawie; II.
jakie stanowisko zajmuje rzd litewski do konfliktu sudeckoczechosowackiego, ewentualnie innych pastw z Czechosowacj, wzgldnie
co uczyni na wypadek ewentualnych wojennych komplikacji; III. co uczyni na
wypadek ewentualnego dania przemarszu czy przelotu ssiada z Zachodu lub
Wschodu przez terytorium Litwy; IV. czy pogoski o zamiarach Litwy
wysunicia wasnych dezyderatw wobec nas na wypadek, gdyby Polska zostaa
wcignita w konflikt zbrojny, maj realne podstawy.
U[rbsys] odpowiedzia: ad I. atakw i wypadw przeciw Polsce rzd litewski
nie aprobuje i nie podziela, przede wszystkim wyraajc al z powodu ukazania
si podobnych opinii tumaczy si niedopatrzeniem cenzury, nieorientowaniem
si niszych funkcjonariuszw; ad. II. rzd litewski tej kwestii oraz ad III. i IV.
nie rozwaa i adnych decyzji nie powzi. Znajc jednak dokadnie zdanie
wszystkich czonkw rzdu litewskiego wyrazi moe ich jednomyln opini
jak nastpuje: mimo sympatii dla Czechosowacji rzd litewski pragnie zosta
poza nawiasem wszystkich kwestii spornych i utrzyma bezwzgldnie
neutralno. Ad. III. adnych zobowiza rzd litewski nie ma i nie zgodzi si
na ewentualno podobnego dania, przeciwnie, broni by si ornie przeciw
naruszeniu terytorium. Ad IV. zapewnia, e rzd litewski nie ma zamiaru
ewentualnego wykorzystania sytuacji, w ktrej mogaby si znale Polska i
wszcz jakkolwiek akcj przeciw niej, a natomiast zachowujc neutralno.
U[rbsys] zastrzeg, e sprawy te nie byy decydowane przez rzd litewski, bo
nie byo okazji, e powtarza natomiast opini czonkw rzdu litewskiego, ktr
zna. Przyjem z zadowoleniem do wiadomoci2.
1
2
Otrzymano 28 wrzenia.
Nr GMS 3244.
401. 1938 wrzesie 28, Kopenhaga. Telegram szyfrowy nr 5

J. Starzewskiego
o
przewidywanym
zachowaniu
si
pastw
skandynawskich w wypadku wojny
Munch1 owiadczy mi, e bez ustpstwa Niemiec pokoju nie da si

utrzyma, gdy primo, w Anglii linia premiera Chamberlaina coraz bardziej
osabiona; secundo, Czesi widz, e wojna lokalna doprowadzi do oglnej.
Pastwa grupy Oslo pozostan neutralne2.
1
2

Nr GMS 3247.

J. Lipskiego w sprawie rozmw z politykami niemieckimi dotyczcych
rozgraniczenia roszcze polskich i niemieckich do Czechosowacji. cile
tajne
Kopia, maszynopis Pilsudski Institute of America for Research in the Modern History of
Poland
W zwizku z paskimi rozmowami co do rozgraniczenia interesw naszych i

niemieckich na lsku Cieszyskim zostaa u nas przepracowana sprawa
Bohumina (Oderberg) w porozumieniu z marszakiem migym Rydzem.
Attach wojskowy przez tego samego kuriera aotrzymaa instrukcj
techniczn i odpowiedni map. Problem kolejowy, jak panu ambasadorowi ju
przed spotkaniem w Berchtesgaden sygnalizowaem, ma tutaj znaczenie
wyjtkowej wagi.
Uoylimy z panem marszakiem migym, e pierwsze rozmowy oparte na
instrukcji wojskowej przeprowadzi pan ambasador, a attache wojskowy w
stosunku do sztabu winien wystpi pniej dopiero (zgodnie z dzisiejsz
porann instrukcj, przesan poprzednim samolotem1), poza wypadkiem, w
ktrym bezporednia blisko dziaa wojennych niemieckich nakazywaaby ju
natychmiastowe nawizanie kontaktu z niemieckim dowdztwem.
A zatem zaczona instrukcja dla attach wojskowego jest na razie instrukcj
dla pana ambasadora. Ze wzgldu na popiech nie powtarzam jej szczegw
oddzielnie.
Podaj ostatnie informacje: Wedle owiadczenia Krofty2 Praga ma rzekomo
przyj wszystkie nasze dania, jednak prawdopodobnie bardzo gra na zwok
czeskim zwyczajem.
Na granicy sowieckiej przed dwoma dniami mielimy szereg demonstracji
wikszych oddziaw sowieckich w rejonie Miska i mniejszych na innych
odcinkach, a poza tym wiksze zespoy samolotw w bliskoci naszej granicy.
Wczoraj i dzi na razie spokj. Charakter demonstracji by wyranie polityczny,

formy czasem wprost humorystyczne, wojskowo dotychczas nie ma to
wikszego znaczenia. Widoczna tylko ch zwrcenia naszej uwagi na te
demonstracje, ktre negliujemy.
Prosz jednak o tych demonstracjach w Berlinie lekko wspomnie3.
a-a
Dopisano odrcznie w miejsce skrelonego sowa wysa.

Zob. dok. nr 393.
2
Zob. dok. nr 397.
3
Druk; Tumaczenie angielskie Papers and Memoirs of Jzef Lipski, Amba-ssador of
1968, s. 428.
1

rozmowach z E. von Weizsackerem na temat rozgraniczenia polskich i
niemieckich roszcze wobec Czechosowacji. Najcilej tajne
Dzi rano o godz. 12.30 zostaem przyjty przez sekretarza. stanu, z ktrym
w myl porozumienia wczorajszego wieczornego skonfrontowaem map,
doczona przez rzd niemiecki do memorandum, z nasz map C.
Okazao si, i linia czerwona niemiecka zachodzi w rejon Bohumina do
znacznie, a linia proponowana przez Niemcy dla plebiscytu wkracza w rejon
midzy nasz lini granica proponowana" mniej wicej od Frydka do lskiej
Ostrawy1 i w niektrych miejscach bd przekracza, bd nie dochodzi do linii
powiatw frysztackiego i cieszyskiego.
Poza tym p. von Weizsacker przedstawi mi lini demarkacyjn opracowan
przez Sztab Generalny, na ktrej, jak si wyrazi, armia niemiecka w razie
dziaa zbrojnych, zatrzymaaby si, nie przekraczajc jej na wschd. Linia ta
biega mniej wicej po linii wyej zaznaczonej plebiscytu niemieckiego we
Frydeckiem, idc na pnoc i czc si na wschd od Bohumina z lini
czerwon niemieck.
Owiadczyem p. Weizsackerowi, e rzd niemiecki wkroczy w swojej
demarkacji w rejon polski w dwch punktach: Bohumin i Frydeckie. Pooyem
gwny punkt cikoci na spraw Bohumina, powoujc si na cich zgod
kanclerza w Berchtesgaden.
Sekretarz stanu zaznaczy, i musi si poinformowa, dlaczego to nastpio, i
e w dniu dzisiejszym odbdzie jeszcze ze mn narad.
Ze swej strony nadmieniem, e wobec sytuacji sprawa musi by w dniu
dzisiejszym definitywnie uregulowana.
Dodaj jeszcze, i pokazaem sekretarzowi stanu map z wykrelon nasz
czerwon lini, doczon do naszej noty skierowanej do Pragi, zaznaczajc, i
na zachd od linii czerwonej w pow. frydeckim, wedug naszej propozycji do

Pragi, ma si odby plebiscyt.
O godz. 6.30 wieczorem odbyem z wspudziaem radcy Lubomirskiego
ponown narad z sekretarzem stanu Weizsackerem w obecnoci radcy
Altenburga. Ustalone zostao co nastpuje:
1. rzd niemiecki wycofuje swoj lini czerwon z terenu Bohumina i
przenosi j na lini nasz granica proponowana" na mapie C na odcinku na
zachd od m. Olza2 a do m. Koblw3, po czym niemiecka linia czerwona
biegnie dalej na zachd pozostawiajc Morawsk Ostraw do plebiscytu.
P. von Weizsacker zaznaczy, e wycofanie linii czerwonej z rejonu
Bohumina bdzie mogo by dokonane w zwizku z przewidzianymi zmianami
na jutrzejszej konferencji w Monachium.
2. Co do wkroczenia linii plebiscytowej niemieckiej na teren pow.
frydeckiego, to sekretarz stanu wysun koncepcj ewentualnego plebiscytu na
rzecz Niemiec, Czechosowacji albo Polski. Da do zrozumienia, i rzd
niemiecki nie ma tutaj zamiarw terytorialnych, lecz raczej chodzi mu o
wymian ludnoci do skompensowania z innymi terenami. Poza tym z uwagi na
zmian sytuacji, jaka nastpia, uwaa on, e kwestia terenw plebiscytowych
ulegnie ponownemu rozpatrzeniu i e zatem nie warto dzi sprawy tej
precyzowa.
W rezultacie uzgodnilimy co nastpuje:
Bez porozumienia z nami rzd niemiecki na terenach powiatu frydeckiego
nie rozstrzygnie sprawy plebiscytu.
3. Wobec zmiany sytuacji sekretarz stanu nadmieni, i na razie nie uwaa za
potrzebne dyskutowa kwestii linii demarkacyjnej wojskowej niemieckiej na
wypadek zbrojnego wkroczenia. Zaznaczyem w tym punkcie, i uwaam, e
linia demarkacyjna wojskowa winna biec po linii Odry i Ostrawicy.
Podkreliem przy tym z pewnym naciskiem, i w kadym razie prosz
sekretarza stanu, aeby nasz lini granica proponowana" uwaa jako granic
naszego rejonu, dodajc, e robi t konstatacj na wypadek naszego zbrojnego
wkroczenia.
Sekretarz stanu przyj to do wiadomoci4.
1
Dzi Ostrava.
Miejscowo u ujcia rz. Olzy do rz. Odry po polskiej stronie granicy.
3
Koblov, gmina w pobliu Hlucina.
4
Tre dokumentu oraz porwnanie z innymi dokumentami z tego dnia wskazuj, e
zosta przesiany do MSZ pnym wieczorem, by moe specjalnym samolotem. Druk: J.
Chudek (oprac.), Wrzeniowy kryzys czechosowacki 1938 r. w raportach ambasadora
Lipskiego, Warszawa 1958 (na prawach rkopisu), s. 89-91; Tumaczenie angielskie
Papers and Memoirs of Jzef Lipski, Ambassador of Poland. Diplomat in Berlin 1933-1939,
2

dla R. Dbickiego i L. Orowskiego o jugosowiaskiej propozycji mediacji
midzy Wgrami a Czechosowacj
Hory1 donosi, e Stojadinovi za porednictwem posa wgierskiego

zaproponowa poredniczy w Pradze dla uzyskania cesji terytoriw
zamieszkaych przez Wgrw, jeeli: 1. rzd wgierski da zapewnienie
bezpieczestwa rzdowi jugosowiaskiemu, 2. o ile Wgry skonkretyzuj do
jakiej czci terytorium sowackiego zgaszaj pretensje, 3. jeeli te aspiracje nie
dotycz terytorium o ludnoci sowackiej i ruskiej.
H[ory] w imieniu swego rzdu stwierdzi, i wobec zoonego ostatnio
rzdowi jugosowiaskiemu owiadczenia, i ukad w Bied uwaa za ostateczny,
z czego wynika, e Wgry nie posiadaj wobec Jugosawii adnych pretensji,
dmarche S[tojadinoviia] podyktowana jest obaw przed wielkim rozrostem
terytorialnym Wgier.
Aspiracje wgierskie s: aneksja terytoriw o ludnoci wgierskiej i prawo
wolnego samostanowienia Sowakw i Rusinw. Rzd wgierski prosi, aby rzd
polski nie powoujc si na dmarche S[tojadinoviia] przedoy rzdowi
jugosowiaskiemu wgierski punkt widzenia, podkrelajc wyranie, e Wgry
nie maj adnych aspiracji w stosunku do Jugosawii.
Wobec nie wyjanionej sytuacji spowodowanej zjazdem w Monachium
powysze podaj do osobistej wiadomoci. Instrukcje dalsze bd przesyane
telegraficznie.
1
Wydzia Szyfrw otrzyma o godz. 21.20, wysa o godz. 23.40 do Belgradu za nr 59 i

do Budapesztu za nr 67.
405. 1938 wrzesie 28, Bruksela. Notatka o informacji telefonicznej

M. Mocickiego o belgijskim projekcie dymisji E. Benea
Pose Mocicki komunikuje o godz. 22, e wedug informacji uzyskanych w

brukselskim MSZ premier Spaak poleci przedstawicielom Belgii w Europie
sugerowanie odnonym rzdom, e w aktualnej sytuacji odpryoby konkretnie
sytuacj podanie si do dymisji prezydenta Benea, oddziaywujc w
szczeglnoci dodatnio na Berlin.
Zdaniem belgijskiego MSZ naley si spodziewa dymisji Benea w cigu
29 wrzenia.
W sferach miarodajnych belgijskich daje si zauway znaczne odprenie i
nastrj bardziej optymistyczny (w zwizku ze zjazdem monachijskim Hitlera,
Mussoliniego, Chamberlaina i Daladiera 29 wrzenia).
406. 1938 wrzesie 28, Belgrad. Depesza nr 24 R. Dbickiego o reakcji

Jugosawii na zapowied konferencji w Monachium
Naleganie1 Rumunii na wspln z Jugosawi dmarche w Budapeszcie

celem przeszkodzenia rewindykacjom wgierskim nie odnioso tu skutku.
Wiadomo o zgodzie Francji i Anglii czyni dmarche nieaktualn. Konferencja
czterech w Monachium nie wzbudza zastrzee, przeciwnie, przyjta zostaa
przez rzd tutejszy z ulg wobec napicia ostatnich dni. Nie przewiduje si
rozszerzenia jej programu poza aktualne tematy2.
1
2

Nr GMS 3251.

J. ukasiewicza o przygotowaniach do konferencji w Monachium
Bonnet1 powiedzia mi dzi co nastpuje: ambasador francuski by przyjty

bardzo dobrze przez Hitlera. Z rozmowy odnis wraenie dodatnie. Mona
mie pen nadziej, e konferencja czterech zaatwi spraw Sudetw. Gwn
kwesti sporn bdzie terytorium poddane plebiscytowi i okrelenie go w ten
sposb, aby korytarz midzy Czechami a Sowaczyzn nie by zbyt wski,
konkretnie kwestia okolic Morawskiej Ostrawy2. Trudno bdzie z
zaspokojeniem dania Hitlera bardzo prdkiego wojskowego zajcia Sudetw,
ale trzeba bdzie to zrobi. Co do terenw majcych przypa Niemcom bez
plebiscytu nie ma adnych wikszych rnic. Ambasador sowiecki ju
zaprotestowa wobec B[onneta] przeciw konferencji czterech i owiadczy, e
Rosja Sowiecka wycofuje si z Europy. W naszych sprawach B[onnet]
owiadczy mi, e przekona cakowicie Londyn i moe zapewni pene
poparcie w sprawie lska Cieszyskiego. Wskaza, e nie pozwoli Beneowi
odpowiedzie na nasz pierwsz not zbyt oglnikowo i e domaga si
konkretnej odpowiedzi na nasz not wczorajsz. Zapewnienie co do lska
przyjem chodno zwracajc tylko uwag, aby Bene nie robi nowego
gupstwa. Co do konferencji czterech stwierdziem, i zrobi jak najgorsze
wraenie w Warszawie, i zapytaem, czemu nie konferencja szeciu. B[onnet]
nie umia odpowiedzie, w gruncie jednak rozumiejc, e mam racj3.
1
2

Dzi Ostrava.


M. Arciszewskiego dla T. Buynowskiego okrelajc tre korespondencji
dla prasy o sytuacji na Rusi Podkarpackiej
Kopia, maszynopis AAN, MSZ 5460, k. 6v
Prosz1 spowodowa intensywne nadsyanie przez korespondenta Gazety

Polskiej" Thena informacji telegraficznych o sytuacji na Rusi Podkarpackiej w
kierunku denia jej ludnoci do samostanowienia, stanu fermentu i sabotau
wadzy czeskiej. Winien unika terminu Ukraicy, okrelajc ludno jako
karpatorusk.
1
Wydzia Szyfrw otrzyma o godz. 21.15, wysa 29 wrzenia o godz. 1.00 za nr 14.

zapowiedzi wkroczenia wojsk niemieckich do Czechosowacji
Dla pana1 ministra.

Godzina 11. Rzd czechosowacki otrzyma, jak twierdzi, oficjalne
zawiadomienie z Londynu, e dzisiaj o godzinie 14 wojsko niemieckie wkracza
do Czechosowacji i e dzisiaj o godzinie 14 ma by ogoszona w Niemczech
mobilizacja. Czesi nie wiedz na razie, czy bra t wiadomo alternatywnie,
czy kumulatywnie. Natomiast pose rumuski twierdzi, e wedug jego
informacji Londyn uprzedzi mia Prag o koniecznoci zajcia definitywnego
stanowiska dzisiaj do godziny 142.
1
2

Nr GMS 3253.

aciskiego o propozycjach III Rzeszy pod adresem Sowacji
Berlin1 obiecuje Sowaczynie niepodlego pod warunkiem zrezygnowania

z Bratysawy i niektrych powiatw poudniowych. E[sterhazy] wyjani
S[idorowi], e chodzioby o ludno wgiersk, w granicach dawnych
komitatw, przeszo 300 000, zatem propozycja jeszcze bardziej

rozpowszechniajca myl niepodlegoci, obejmujca szerokie warstwy,
Wskutek tego niepopularna na og poprzednia koncepcja powrotu do Wgrw
ma coraz mniej zwolennikw. S[idor] jest zadowolony z tego unormowania,
ktre odpowiada najlepiej jego mediacji i nastrojom mas. Przyznajc si do
niewyrobienia politycznego w skali midzynarodowej S[idor] uwaa, e jednak
w razie realizacji projektu niemieckiego, ;na stray niepodlegoci stan Niemcy
z potn si zbrojn. Oparcie polityczno-kulturalne Sowaczyzny znajdowa
si bdzie w Polsce. Jest to nieodzowne z uwagi na gbokie przywizanie
Sowakw do Polski. ycie gospodarcze bdzie bezwarunkowo wymaga unii
celnej , Wgrami. Kwestia Rusi Podkarpackiej i wsplnej granicy polskowgierskiej na tym terenie adnych zastrzee. Postulatem Sowakw byoby
zachowanie dotychczasowej granicy administracyjnej.
Wobec niespodziewanego dla Sowakw wystpienia Berlina, prosz o
telegraficzne instrukcje co do wspomnianej koncepcji, zwaszcza z uwagi na
instrukcj zaszczepiania koncepcji powrotu do Wgier.
1
2

Nr GMS 3259.

W. aciskiego o rozmowie z K. Sidorem na temat stosunkw polskosowackich

Wobec mojej ostrej krytyki obecnego postpowania, S[idor] prosi o
zachowanie zaufania do niego, gdy 20-letnia walka z Czechami powinna by
gwarancj, e bdzie j nadal prowadzi. Zdaje sobie spraw, e zagranica nie
moe zrozumie jego obecnej taktyki. W obecnych warunkach upienie
przeciwnikw i pozorne ustpstwa maj ogromne znaczenie, gdy wobec braku
ludzi na powstanie, dyktatura wojskowa moe znie jego niewielki sztab, po
czym Czesi mieliby atwe zadanie z reszt dziaaczy. Najwaniejsze wypadki
dziejowe potoczyyby si bez ich udziau, co byoby katastrof dla spraw
sowackich.
Proby S[idora] obecnie sprowadzaj si do lego, aby radio dobrze syszane,
np. katowickie, nadawao audycje w jzyku sowackim, ktre gosiyby
polonofilstwo wrd Sowakw, oderwanie i proklamowanie wolnej
Sowaczyzny bez przesdzania przynalenoci, gdy koncepcja pro-wgierska
nie bdzie, zdaniem S[idora], wywoywa zaufania.

Zob. dok. nr 410.
3
Nr GMS 3260.
2

W. aciskiego o rozmowie z K. Sidorem na temat postulatw sowackich
S[idor]1 uskara si na brak zdecydowanej akcji dyplomatycznej na rzecz

Sowakw. Wyjaniem, e powodem jest chwiejno w sformuowaniu
postulatw przez samych Sowakw. Zwrciem uwag na powtarzanie
tegorocznych wskaza Hlinki dla zorientowania wycznie zagranicy w tej
sprawie. S[idor] obieca, e bdzie stale zamieszcza w Slovaku"
dotychczasowe owiadczenia stronnictwa ze szczeglnym podkreleniem prawa
samostanowienia.
Aby zatuszowa wraenie fatalnego przemwienia S[idora] w radio2 oraz
rzekomego udziau Sowakw w rzdzie, zamierzaj skoni ernaka do
ustpienia. Jednak tempo obecnych wypadkw moe temu przeszkodzi.
Otrzymuje Praga, Warszawa3.
1

Zob. dok. nr 389.
3
Nr GMS 3261.
2

Dugoszowskiego o zapowiedzi B. Mussoliniego dotyczcej jego
postpowania na konferencji w Monachium
Stwierdzam1 od paru dni znaczny spadek tonu wojennego w tutejszej prasie.

Nastroje spoeczestwa minorowe.
W rozmowie z Bastianinim w zwizku z wyjazdem Mussoliniego i Cia-no do
Monachium przypomniaem zobowizanie Mussoliniego wobec pana ministra.
Bastianini oznajmi, e Mussolini na samym wyjezdnym telefonicznie kaza mu
zakomunikowa mi, e spraw Polski i Wgrw ma w umyle, w gowie i
sercu". W ostatniej chwili dowiaduj si, e Mussolini w rozmowie telefonicznej
z Chamberlainem zada udziau pana ministra. Chamberlain mia
odpowiedzie, ze udzia ten nie jest potrzebny, gdy Polska sw spraw z
Czechosowacj ju zaatwia. Powysze zreszt nie jest znane tutejszej
ambasadzie angielskiej. Ocenia ona jutrzejszy zjazd jako ostateczn prb
uratowania pokoju w drodze mediacji Mussoliniego.
Otrzymuje: Warszawa, Berlin, Pary, Londyn2.

1
2

Nr GMS 3257.
414. 1938 wrzesie 28, Krakw. Pismo M. Maeckiego do J. Becka

postulujce podniesienie roszcze do pogranicznych terytoriw Sowacji
W chwili gdy rzd nasz domaga si od Czechosowacji zwrotu ziem

polskich, pozwalam sobie przypomnie spraw licznych wsi polskich
porozrzucanych po Sowaczynie nieraz w znacznym oddaleniu od zwartego
polskiego obszaru etnograficznego, gdy niektre z nich le ju w pobliu
obecnej politycznej granicy czechosowacko-wgierskiej. Wikszo tych
wiosek zbadaem dosy szczegowo przed kilku laty, stwierdzajc, e mamy
tam do czynienia ze stosunkowo pn (od XVII w.) kolonizacj polsk z
Orawy i Ziemi Czadeckiej. Jestem gotw w razie potrzeby przedstawi wyniki
mych bada w odpowiednim elaboracie. Przychodzi mi na myl, czy by nie
udao si tych polskich grali wymieni za czeskich kolonistw na Woyniu.
Przepraszam, e omielam si zaprzta tym gow panu ministrowi, ale
uwaaem za swj obowizek przypomnie o tych polskich wyspach
jzykowych na Sowaczynie, zaznaczajc pen sw gotowo suenia
informacjami tak co do tych wsi, jak te co do stosunkw narodowociowojzykowych na Spiszu, Orawie i w Ziemi Czadeckiej, ktrymi to prowincjami
ostatnio specjalnie si zajmowaem i zwiedziem na tych obszarach prawie
kad wie1.
1
Odpowied na to pismo wysta M. Arciszewski 21 padziernika 1938 r. AAN, MSZ 24,

k. 79.

planie brytyjsko-francuskim trybu przekazania Sudetw III Rzeszy
Informacja1 z tutejszego ministerstwa spraw zagranicznych: Nowy plan

angielsko-francuski dotyczy modus procedendi przy przekazaniu Sudetw
Rzeszy Niemieckiej. Ustali termin etapw w midzyczasie wycofywania
Czechw z poszczeglnych rejonw i okupowania przez armi niemieck,
eliminujc regime poredni. Ma za podstaw Berchtesgaden, a nie Godesberg.
W Monachium bd si stara Chamberlain i Daladier wytumaczy Hitlerowi,
e dania z Godesberg maj faszyw baz, gdy Hitler wzi za podstaw
memorandum, nie, jak rzekomo obieca, okrgi z wikszoci niemieck, ale
terytoria, ktrych przyczenia do Rzeszy Niemieckiej domagali si Niemcy

sudeccy po rozpadniciu Austrii. Rzd czechosowacki obraduje obecnie nad
tym planem. S symptomy nowej silnej presji angielskiej2.
1
2

Nr GMS 3262.

stanowisku ZSRR wobec Czechosowacji
W ostatnich1 dniach pose sowiecki bardzo mocno podtrzymuje w tendencji

oporu, wysuwajc sugestie sformuowania pewnych klauzul wykonawczych
aliansu2.
1
2

Nr GMS 3292.
417. 1938 wrzesie 29, Warszawa. Telefonogram K. Michalika

informujcy o interwencji czechosowackiej w sprawie otwarcia
komunikacji kolejowej z Polsk
Przed1 godzin 10 telefonowa do pana Michalika z Pragi p. Czarnecki,

zastpca kierownika przedstawicielstwa PKP i Portw rzekomo z polecenia
Ministerstva eleznic, Ministerstwa Handlu i sfer gospodarczych zapytujc,
kiedy granica polsko-czeska zostanie otwarta dla ruchu kolejowego. Po
wyjanieniu, e ruch zosta wstrzymany z [pitku na sobot przez koleje czeskie
i otwarcie granicy zaley tylko od strony czeskiej, ktra powinna porozumie si
z Ministerstwem Spraw Zagranicznych p. Czarnecki zapytywa o los wnioskw
eleznic nadesany za porednictwem p. Butlera, o ktrych tydzie temu
komunikowaem p. radcy Vetulaniemu2.
1
2
Telefonogram przyjto 29 wrzenia o godz. 10.30.

Na marginesie odrczna notatka: 400 wag[onw] rudy.
418. 1938 wrzesie 29, Berlin. Notatka o telefonicznym zapytaniu J.

Lipskiego czy nadesza odpowied czechosowacka na not polsk
Orygina, maszynopis AAN, MSZ 5512, k. 12-13 N
Ambasador Lipski telefonowa o godz. 12.30 zapytujc, czy nadesza

odpowied czeska na nasz not z 27 wrzenia1. Po otrzymaniu odpowiedzi
negatywnej ambasador prosi o natychmiastowe spowodowanie korespondenta
D[eutsche] N[achrichten] B[ureau] w Warszawie by wysa byskawiczn
depesz do Monachium stwierdzajc, e odpowied do tej pory nie nadesza.
Ambasadorowi szczeglnie zaleao na popiechu wobec rozpuszczenia przez
korespondentw francuskich w Niemczech wiadomoci o dorczeniu ju przez
rzd czeski rzdowi polskiemu odpowiedzi uwzgldniajcej postulaty polskie.
Jednoczenie ambasador zapytywa, czy s poinformowani o braku
odpowiedzi Wosi.
Proba ambasadora o wiadomo do Monachium zostaa natychmiast
zaatwiona za porednictwem Wydziau P. VI (radca Zaleski), a amb[asada]
Berlin powiadomiona.
Na prob dyrektora ubieskiego ambasador woski wysa odpowiedni
depesz do Monachium (via konsul woski tame). Depesza wysza o godz. 14.
1
Zob. dok. nr 374.
419. 1938 wrzesie 29, Praga. Notatka o telefonicznej informacji

K. Pape w sprawie interwencji celem przypieszenia odpowiedzi
Min. Pape1 sugeruje telefonicznie wobec braku odpowiedzi czeskiej na

nasz not z 27 bm.2 zwrcenie uwagi posa Slavika na konieczno
natychmiastowej odpowiedzi. Ze swej strony min. Papce udaje si do praskiego
MSZ aeby tam odpowiednio zareagowa.
Pan minister zdecydowa posa czeskiego nie wzywa.
1
2

Zob. dok. nr 374.
420. 1938 wrzesie 29, Genewa. Telegram szyfrowy nr 60 T.

Komarnickiego o rozmowach z N. Comnenem na temat ewentualnoci
wsplnej granicy polsko-wgierskiej
W zwizku1 z dmarche rumusk o rzekomych owiadczeniach w Genewie

na rzecz rewindykacji wgierskich, stwierdzam co nastpuje: 1. Szef delegacji
rumuskiej Pea da mi sowo honoru, e delegacja podobnych informacji nie
przesyaa do Bukaresztu; 2. Comnen przed wyjazdem kilkakrotnie prbowa
zaskoczy mnie w rozmowie spraw naszych zamierze w sprawie wsplnych
granic z Wgrami. Odpowiadaem, .wysuwajc pasze rewindykacje lska
Cieszyskiego, a co do Czecho-Sowacji broniem koncepcji pana ministra o
nieprzesdzaniu przyszoci rejonu naddunajskiego bez udziau wszystkich
zainteresowanych2.
1
2

Nr GMS 3267.
421. 1938 wrzesie 29, Warszawa. Notatka nr GMP 396/WB/10/138 z

rozmowy M. Arciszewskiego z H.W. Kennardem na temat ustpstw
terytorialnych Czechosowacji wobec Polski. Tajne
Ambasador angielski zgosi si dzi do mnie i owiadczy, e dzi rano

odbyta zostaa konferencja midzy nim, ambasadorem francuskim i posem
czeskim, podczas ktrej obaj ambasadorowie wywarli nacisk na posa
czeskiego, aby ten zada z Pragi jeszcze dzi pozytywnej i precyzyjnej
odpowiedzi na nasz not1.
Ambasador stwierdzi, e dziaa bez instrukcji swego rzdu et plutt comme
uni mdiateur priv2, i dlatego zgosi si do mnie, a nie do p. ministra Becka.
W wyniku konferencji zostao ustalone, e:
1. pose Slavik ma da od swego rzdu, aby da nam dzi odpowied
pozytywn i precyzyjn na nasz not,
2. awedug sw posa Slavikaa rzd czeski jest gotw owiadczy, e ceduje
Polsce terytorium, ktrego obszar jest do okrelenia, oraz faktycznie wyda nam
to terytorium przed wydaniem Niemcom Sudetw, lub te w okrelonym i
zafiksowanym z gry terminie.
3. Pose Slavik wie od swego rzdu, e ten nie moe ze wzgldw
strategicznych wyda nam kolei CieszynBohumin przed wyjanieniem
rezultatw narad w Monachium i tego, czy wojna jest ostatecznie zaegnana.
Niemcy w adnym wypadku nie powinny wiedzie, e wydanie nam terytorium
lska jest zamierzone przed wydaniem Sudetw Niemcom.
4. Rzd czeski zamierza zaproponowa Polsce ukad co do wymiany

mniejszoci.
5. Ambasadorowie angielski i francuski maj wraenie, e rzd czeski godzi
si na plebiscyt na pozostaych obszarach lska.
a-a
Dopisano odrcznie.
Zob. dok. nr 374.
2
I raczej jako prywatny mediator.
1
422. 1938 wrzesie 29, Warszawa. Notatka z rozmowy M.

Arciszewskiego z L. Noelem w sprawie przypieszenia odpowiedzi
Ambasador Noel zakomunikowa, e Praga pozostaje pod wraeniem, i

jakkolwiek nie stawialimy ultimatum w zwizku z nasz not1, to z ustnego
komentarza min. Pape wynikaoby, e nasze danie otrzymania odpowiedzi
czeskiej dans le plus bref delai"2 oznacza faktycznie 48 godzin, ktre upywaj
dzi wieczr.
Std pochodzi cae podniecenie ambasadorw brytyjskiego i francuskiego i
usilne naciski, eby odpowied czeska bya dana jeszcze dzi przed wieczorem.
1
2
Zob. dok., nr 374.

W jak najkrtszym terminie.
423. 1938 wrzesie 29, Praga, Telefonogram Z. Hadkiego

wyjaniajcy przyczyny zwoki odpowiedzi czechosowackiej na not polsk
Radca1 Hadki komunikuje w formie uzupenienia wzgldnie sprostowania

do szyfru wysanego tego popoudnia2.
Z pewnych rozmw przeprowadzonych przez ministra Pape i przez radc
Hadkiego wynikaoby, e intencje w Pradze w zwizku ze spraw odpowiedzi
na nasz not z dn. 27 wrzenia3 s szczere. Jeli chodzi o powolne tempo, to
powodem zwoki s wzgldy natury technicznej na miejscu. Co do meritum nie
ma wtpliwoci. Ju wczoraj po poudniu wyszy zarzdzenia przygotowawcze
(dla wadz I instancji). Dzisiaj o 3 zebra si Komitet Polityczny ktry
funkcjonuje zamiast parlamentu dla zalegalizowania krokw rzdu.
Odpowied na nasz not ma by dzisiaj.
W chwili telefonowania min. Pape bawi u prezydenta Benea.
Jednoczenie radca Hadki donosi, e wedug informacji wieo wydanego
dodatku nadzwyczajnego rzd czeski przyj plan londyski".
P.S. W toku rozmowy wyraziem parokrotnie w sposb dobitny nasze

wtpliwoci co do dobrej woli strony czeskiej wobec niedotrzymania terminu
odpowiedzi.
1

Prawdopodobnie odnosi si to do dok. nr 419.
3
Zob. dok. nr 374.
2
424. 1938 wrzesie 29, Warszawa. Telefonogram szyfrowy z instrukcj

J. Becka dla E. Raczyskiego w sprawie rozmw z politykami brytyjskimi
na temat polskich da wobec Czechosowacji
Otrzymuje1 Londyn jako instrukcj, Pary do wycznej wiadomoci pana

ambasadora.
Prosz stara si niezwocznie odby z powanymi politykami w Anglii
rozmowy stwierdzajce, e dla rzdu polskiego niezrozumiae jest jawnie
nieyczliwe stanowisko rzdu angielskiego w stosunku do nas od pocztku
konfliktu czeskiego. Nasze kilkakrotne prby gbszego przedyskutowania
problemu z angielskim rzdem nie day danego wyniku. Spotykalimy si
jedynie z szeregiem nieuzasadnionych ostrzee i pogrek. Noty skadane
przez pana ambasadora, moje rozmowy z Duff Cooperem i ch spotkania lorda
Halifaxa w Genewie byy dowodem naszej troski o utrzymanie porozumienia.
Mamy powane dane sdzi, e stale mamy do czynienia z chci eliminowania
nas z rozmw na temat rodkowej Europy, ktra nas bezporednio obchodzi.
Tego rodzaju stosunek utrudnia nam prowadzenie polityki rwnowagi, ktra
poprzednio znajdowaa zawsze uznanie w Anglii.
1
Wydzia Szyfrw otrzyma tekst o godz. 17.30, wysa o godz. 18.00 do Londynu za nr
80 oraz o godz. 20.45 do Parya za nr 100.

instrukcj J. Becka dla E. Raczyskiego, J. ukasiewicza, J. Lipskiego, B.
Wieniawy Dugoszowskiego, R. Raczyskiego, L. Orowskiego i M.
Mocickiego w sprawie rozmw na temat stanowiska Czechosowacji wobec
da polskich
Rzd1 czeski rozpowszechnia wiadomoci o cakowitym przyjciu naszych

da. Anglicy i Francuzi rwnie propaguj t tez, a nawet wedle powanej
wiadomoci Chamberlain mia tego uy za pretekst, aeby uchyli si od
zaproszenia nas do Monachium wedle projektu Mussoliniego.
Odpowiedzi czeskiej nie otrzymalimy do tej pory.

Prosz w rozmowach wskazywa wyranie na intryg Pragi i niektrych jej
protektorw idc w kierunku wykluczenia nas z dyskusji nad sprawami Europy
rodkowej.
Zgodnie z naszymi zasadami nie przyjmiemy rozwiza powzitych bez
naszego udziau, a swych interesw i praw bdziemy dochodzi wasnymi
rodkami.
Dodatek do Berlina i Rzymu:
Poinformowaem dzi tutejszego ambasadora o stanie rzeczy2.
1
U dou dokumentu adnotacja pismem maszynowym: Podyktowane przez pana ministra.

Ze wzgldu na popiech, proba by po zaszyfrowaniu nadawa telefonicznie. Wydzia
Szyfrw otrzyma tekst o godz. 17.45, przekaza telefonicznie o godz. 21.30 do Londynu za nr
81 i do Parya za nr 101 oraz 30 wrzenia o godz. 2.00 do Berlina za nr 140, do Rzymu za nr
85, do Bukaresztu za nr 97, do Budapesztu za nr 68 i do Brukseli za nr 34.
2
Odpis: AAN, MSZ 24, k. 44 (dla Polska i Zagranica", inna redakcja).
426. 1938 wrzesie 29, Pary. Telegram szyfrowy nr 94 J.

ukasiewicza o zmianach nastrojw we Francji wobec ZSRR i Polski
Od wczoraj1 obserwuj znaczne odprenie opinii francuskiej wobec nas,

przy jednoczesnym wyranym odpywie nastrojw prosowieckich. Przewidujc,
e obok procesw wewntrznych, ktre przyjd po utrwaleniu si odprenia w
sytuacji midzynarodowej nastpi pewna prnia w polityce zagranicznej,
przystpiem ju do akcji majcej na celu wyzyskanie tego okresu dla naszych
tez i utrwalenia odpywu sympatii sowieckiej2.
1

2
427. 1938 wrzesie 29, Praga. Notatka o informacji telefonicznej K.

Pape w sprawie odpowiedzi czechosowackiej na not polsk
Minister1 Papce. donosi: (po bytnoci u Benea):

Odpowied na nasz not z dn. 27 wrzenia2 ma by dorczona jutro rano.
Ma by oddana min. Pape. Bardzo moliwe, e bdzie drugi list Benea do
pana prezydenta.
Jeeli chodzi o tre odpowiedzi, to po wszystkich ostatnich rozmowach min.
Papce przewiduje, e bdzie w zasadzie akceptacj, natomiast jeeli chodzi ,,o
modalits d'executions"3 bd kontrpropozycje. Nie bdzie to wic zupena

zgoda.
Min. Pape nie widzi, eby strona czeska si zdecydowaa na zgod co do
punktu 2 naszej noty. tel quel"4. Sdzi, e Czesi zaproponuj inny sposb
postpowania. Jeli chodzi o punkt 1 (consultation populaire5), to Czesi sobie
go nie ycz.
Bene silnie zaznacza, e zasadniczo tak i e nie ma arire pense6.
Min. Pape zapatruje si na spraw sceptycznie.
1

Zob. dok. nr 374.
3
Okolicznoci wykonania.
4
Takiego, jaki jest.
5
Referendum ludowe.
6
Ukrytej myli.
2
428. 1938 wrzesie 29, Berlin. Informacja telefoniczna zapewne

J. Lipskiego o zakoczeniu obrad w Monachium
Berlin1 donosi:
Wedug informacji z Monachium o godz. 22 ma si ukaza komunikat
oficjalny. Ma on stwierdza, e uzgodniono generalne linie porozumienia
wykluczajce moliwo konfliktu zbrojnego.
Pose czeski w Berlinie Mastny wezwany zosta do Monachium i przyjty
przez Chamberlaina i Daladiera. Posa czeskiego z Londynu Masaryka w
Monachium nie ma.
Podstaw porozumienia ma by plan parysko-londyski z drobnymi
zmianami.
1

propozycjach politykw czechosowackich porozumienia z Polsk
Dzisiaj1 po poudniu prezes agrariuszy Beran zwrci si do naszego radcy

legacyjnego proszc o podanie do wiadomoci Warszawy: I. e szczer intencj
jego stronnictwa, Benea oraz Hody, bdcego faktycznym szefem rzdu, jest
pozytywne i szybsze zaatwienie naszej propozycji w formie dobrowolnego
gestu bez targw, przewlekania lub liczenia na zmian koniunktury; II. e
stronie czeskiej bardzo zaley, abymy zechcieli wierzy, e pewne minimum
czasu jest konieczne jedynie ze wzgldw czysto technicznych. Na dowd

szczeroci Beran zakomunikowa, e ju wczoraj minister spraw wewntrznych
wyda wadzom administracyjnym na lsku polecenie rozpoczcia
przygotowa ewakuacyjnych; III. e strona czeska rozumie znaczenie
chronologicznego momentu cesji i zapewnia, e akt ten nastpi przed
konkretnym zaatwieniem cesji sudeckich.
Z wywodw Benea, ktry -mnie zaprosi o godzinie 17, wynika e Bene
I. chce spraw zaatwi pozytywnie w myl naszych da i dobrowolnie;
II. prosi o uatwienie mu tego na wewntrz przez zaoszczdzenie
Czechosowacji momentw upokorzenia;
III. w tym celu chce zaproponowa procedur obwarowan terminami, ktr
sformuuje w kontrpropozycjach zapowiedzianej na jutro noty2.
1
Radiogram otrzymano 29 wrzenia o godz. 20.45 (na dokumencie bdna data 30

wrzenia).
2
Nr GMS 3314. Druk: S. Stanisawska, Wymiana korespondencji BeneszMocicki z
430. 1938 wrzesie 29, Bruksela. Telegram szyfrowy nr 27 M.

Mocickiego o przyczynach mobilizacji w Belgii

Dowiaduj, si z otoczenia krla, e mobilizacja przeprowadzona w Belgii na
tak stosunkowo du skal, zostaa zdecydowana na skutek wiadomoci, jakie
tutaj otrzymano, i w wypadku francuskiej akcji zbrojnej przeciwko Niemcom,
wojska francuskie miayby wkroczy do Luksemburga i do Belgii w celu
zaatakowania rzekomo sabszych odcinkw linii Siegfrieda. Wiadomoci te
potwierdzi Spaakowi luksemburski minister spraw zagranicznych.
Na skutek francuskich zamiarw przemarszu, 3/4 tutejszej armii
skoncentrowano w rejonie poudniowo-wschodnim granic belgijskich.
Do 360 000 ludzi ju pod broni, projektowano dzisiaj powoa starsze
roczniki. Zarzdzenie to zostao czasowo zawieszone na skutek odprenia
spowodowanego konferencj monachijsk. Zaszachowanie francuskich
zamiarw przemarszu wywoa dalsze ozibienie stosunkw2.
1
2

Nr GMS 3287.

R. Raczyskiego o rozmowie z N. Comnenem
Receptus1 telegram szyfrowy nr 90/G.M.P. b.No/2.

Instrukcj wykonaem, Comnen owiadczy mi prywatnie, e zosta le
zrozumiany przez Warszaw, gdy mia na myli to, e ze wzgldu na alians
byoby bardzo celowe czstsze konsultowanie si i uzgadnianie wsplnej
polityki, szczeglnie w chwilach trudnych jak obecna.
W sprawie stanowiska prasy interweniowaem rwnie u ministra spraw
wewntrznych3.
1

Zob. dok. nr 378.
3
Nr GMS 3288.
2
432. 1938 wrzesie 29, Monachium. Dodatkowe owiadczenie do

ukadu monachijskiego dotyczce mniejszoci polskiej i wgierskiej w
Czechosowacji
Szefowie rzdw czterech mocarstw owiadczaj, e jeeli zagadnienie

mniejszoci polskiej i wgierskiej w Czechosowacji nie zostanie uregulowane
w cigu trzech miesicy w drodze porozumienia pomidzy zainteresowanymi
rzdami, stanowi bdzie ono przedmiot nastpnej konferencji szefw rzdw
czterech mocarstw.
Dodatek do ukadu.
Rzd Wielkiej Brytanii i rzd Francji podpisay powysze porozumienie na
tej podstawie, i podtrzymuj ofert, zawart w paragrafie 6 propozycji
angielsko-francuskiej z dnia 19 wrzenia, dotyczc midzynarodowej
gwarancji nowych granic pastwa czeskosowackiego przed nie-sprowokowan
napaci. Z chwil, gdy zagadnienie mniejszoci polskiej i wgierskiej w
Czechosowacji bdzie uregulowane, Niemcy i Wochy udziel rwnie ze swej
strony gwarancji Czechosowacji1.
1
Zachowa si jedynie odpis dla wydawnictwa Polska i Zagranica". Druk: Zbir

dokumentw" 1938, nr 10, s. 252; L. Gelberg (oprac.), Prawo midzynarodowe i historia
dyplomatyczna. Wybr dokumentw, t. II, Warszawa 1958, s. 484; Dokumenty i materiay z
przedednia drugiej wojny wiatowej, t. I: listopad 1937-1938, Warszawa 1949, s. 239-245
(przekad i reprodukcja oryginau niemieckiego); Documents on British Foreign Policy 19191939, Third Series, Volume II: 1938, London 1949, s. 628-629.

L. Orowskiego o przyjciu przez Wgry postulatw J. Tisy
Receptus1 telegram szyfrowy nr 66 /P.III.b.Nr/2.

Kanya wyjani, e Tiso nareszcie sprecyzowa swe postulaty, ktre
cakowicie zostay przyjte przez rzd wgierski. Kanya jest jednak dalej
sceptycznie usposobiony co do porozumienia ze Sowakajmi. Wskaza na fakt
natychmiastowego wyjazdu T[isy] do Pragi po otrzymaniu odpowiedzi
wgierskiej. Sdzi, e T[iso] na podstawie zapewnie wgierskich bdzie
pertraktowa z Beneem3.
1

Zob. dok. nr 398.
3
Nr GMS 3294.
2

L. Orowskiego o terytorialnych postulatach Wgier
Receptus1 telegram szyfrowy nr 67 /P.III.b.Nr/2.

Kanya powiedzia mi, e nie moe w adnym razie wyrzec si pretensji do
dawnych terytoriw wgierskich o ludnoci sowiaskiej, ju choby tylko ze
wzgldu na opini publiczn. Da instrukcj posowi wgierskiemu w
Belgradzie, by owiadczy Stojadinoviiowi, e rzd wgierski sdzi, e nie
mona decydowa o losie Sowakw i Rusinw bez wysuchania ich ycze.
Uwaa, e plebiscyt na Rusi Podkarpackiej wypadby na korzy Wgier.
Otrzymuje: Belgrad3.
1

Zob. dok. nr 404.
3
Nr GMS 3295.
2
435. 1938 wrzesie 29, Praga. Telegram szyfrowy nr 153a K. Pape

informujcy o przyjciu przez Czechosowacj propozycji francuskobrytyjskich
Orygina, maszynopis AAW, MSZ 5433, k. 4
Odpowied1 czeska na propozycje francusko-angielskie zasadniczo je

przyjmuje, ale z licznymi zastrzeeniami.
Zastrzeenia te dotycz gwnie gwarancji, jakie winnyby da mocarstwa, e

po wycofaniu si Czechw z pasa-fortyfikacji, nie zostan zwikszone dania
niemieckie. W Monachium jako obserwator jest Jan Masaryk2.
1
2

Nr GMS 3299.
436. 1938 wrzesie 29, Rzym. Raport nr 3/51 B. Wieniawy

Dugoszowskiego o stosunku Woch do kwestii Czechosowacji od 8
wrzenia 1938 r. Tajne
Wobec czstych depesz i telefonw sygnalizujcych wypadki i donoszcych

o wykonywaniu otrzymywanych instrukcji, ogranicz si w niniejszym raporcie
do streszczenia stanowiska zajmowanego przez aItalia tj. przez Mussoliniego w
miar rozwoju problemu czechosowackiego, dodajc do tej kroniki krtk
charakterystyk nastrojw spoeczestwa.
Poza prac warsztatu dyplomatycznego i oglnym nastawieniem prasy
(solidarno z Niemcami i nader wojowniczy ton), po, raz pierwszy przed forum
publicum w kwestii Czechosowacji wystpi regime faszystowski dnia 8
wrzenia w L'Informazione Diplomatica", biorc za podstaw rozwizania
sprawy Niemcw sudeckich dania Henleina, wysunite w omiu punktach
karlsbadzkich. Dnia 13 wrzenia miao miejsce drugie wystpienie, rwnie w
"LInformazione Diplomatica", przewidujce konieczno przydzielenia do
pastwa niemieckiego czci Czech zamieszkaej przez Niemcw. Wystpienia
te, jak wida z dat, szy w tyle poza wypadkami.
Dnia 15 wrzenia miaa miejsce trzecia interwencja Duce w formie listu do
Runcimana, domagajca si ju plebiscytu dla wszystkich mniejszoci
narodowych. Wreszcie 18 wrzenia w mowie triesteskiej Duce wypowiedzia
si wyranie za totalnym rozwizaniem sprawy Czechosowacji, wyraajc przy
tym nadziej monoci zaatwienia sprawy na drodze pokojowej, przewidujc
jednak ewentualno konfliktu lokalnego, a podkrelajc w kocu, e w razie
konfliktu oglnego stanowisko Italii jest ju przesdzone, co niedwuznacznie
miao oznacza, i Italia stanie! po stronie Niemiec, przy czym jednak nad tym
i" nie byo wyranej kropki. Znalaza si ona potem w artykuach prasowych
(vide raporty prasowe) i nastpnych przemwieniach. Nie mog tutaj nie
zaznaczy faktu, e ta wojownicza mowa triesteska miaa miejsce po decyzji
Chamberlaina wyjazdu do Berchtesgaden, w ktrej wiat cay widzia pewn
zapowied pokojowego zaatwienia sprawy. W mowach nastpnych w Gorycji,
Udine, Padwie, Weronie, nie pozbawionych akcentw groby, znalazy si
zarazem wyrane apele do pokojowego zaatwienia sprawy i jakby lad
niepokoju przed widmem oglnej wojny, w ktr wcignit zosta by musiaa

Italia.
Jeli idzie o stosunek do da polskich, po licie do Runcimana
domagajcym si "plebiscytw", a nie plebiscytu, Duce wyranie zaznaczy
suszno naszego stanowiska w mowie triesteskiej, powracajc do znowu w
ostatniej mowie w Weronie.
Wraz z wiadomociami o niedojciu do porozumienia midzy premierem
angielskim a Fhrerem oraz alarmami o przygotowaniach wojennych Anglii i
Francji, wzmaga si w prasie nastrj pokojowy bardzo wyranie, dla
czytelnikw umiejcych czyta midzy wierszami, wraz z dowodzeniem
koniecznoci i moliwoci osignicia porozumienia na drodze pokojowej.
W rozmowach z ludmi prywatnymi wyczu si dawaa wyrana niech do
wojny, zwaszcza do wojny z Francuzami. Na zewntrz panowa najwikszy
spokj. Jedyn odpowiedzi na zarzdzenia mobilizacyjne Anglii i Francji byo
powstrzymanie ostatniego transportu ochotnikw do Hiszpanii, przerwanie
urlopw dla wojskowych i czciowe indywidualne powoanie pod bro,
przewanie oficerw i podoficerw rezerwy.
Kryy wiadomoci o zmobilizowaniu 200 000 ludzi milicji faszystowskiej,
jakoby nieprawdziwe. Wczorajszy wyjazd Duce do Monachium przywrci
nadziej uniknicia wojny, podnis ducha w narodzie, ufno w siebie i
zaufanie w opatrznociow rol Duce.
Kocz scen bardzo moim zdaniem charakterystyczn i nawietlajc
uczucia Wochw dla Francuzw. Ot wczoraj wieczr podczas wywietlania
gonego filmu Leni Riefensthal z olimpiady w Berlinie (wieczr galowy, za
zaproszeniami, elita Rzymu, korpus dyplomatyczny z ambasadorem niemieckim
na czele) wrd wykwintnej publicznoci odzyway si przeraliwe gwizdy za
kadym razem, gdy na ekranie pojawiali si przedstawiciele Czechosowacji,
kiedy jednak na ukazanie si ekipy francuskiej rozlegy si dwa, czy trzy wisty,
publiczno caa gniewnym psykaniem natychmiast zmusia gwidcych do
zamilknicia.
Dzi caa Italia trwa w do optymistycznym, lecz niepozbawionym
niepokoju, oczekiwaniu wiadomoci z Monachium.
a-a

K. Pape o rozmowach politykw sowackich
Pod wpywem1 wypadkw i atmosfery rozkadu, jak zaczyna si tu

wyczuwa dokonuje si gboki przeom u hlinkowcw, ktrzy wysunli wobec
Benea program o charakterze ultymatywnym i terminowym dajc:
I. sejmu ustawodawczego, II. uznania odrbnoci jzyka i narodu

sowackiego, III. przekazania egzekutywy w Sowaczynie ministrowi
desygnowanemu przez stronnictwo. Dla programu tego pozyskali, jak twierdz,
centralistw. Licz si jednak z odrzuceniem tych da przez Benea, a wtedy
z wycofaniem ministra ernaka i okresem przeladowa. Dzi Sidor i Tiso
zoyli na moje rce zasadnicz deklaracj dla, rzdu polskiego, formuujc
program niepodlegego pastwa sowackiego pod gwarancj Polski2. Konstatuj
niech do koncepcji pastwowego wspycia z Wgrami, oraz rwnoczenie
rezygnowanie z obszarw z ludnoci wgiersk. Deklaracja jest waciwie
prob o wzicie Sowaczyzny w opiek na terenie midzynarodowym. Tekst i3
....*
* zdanie nieczytelne.
1
2
O deklaracji zob. K. Pape, Kartki z pamitnika. Kronika kilku dni, Wiadomoci" 1962,
nr 834; P. arnogurski, Z memoarowych stati, Slovanski Pfehled" 1968, nr 6.
3
Nr GMS 3271.

H. Kennardem o oczekiwanej odpowiedzi czechosowackiej na not polsk
Dnia 30 wrzenia ambasador brytyjski w czasie audiencji u pana ministra

wyrazi zdziwienie, e pozytywna odpowied czeska na nasz not z 27
wrzenia br.1 do tej pory wbrew przyrzeczeniom strony czeskiej nie
nadesza2.
1
2
Zob. dok. nr 374.

439. 1938 wrzesie 30, Praga. Odpowied K. Krofty na not polsk

proponujc tryb przekazywania Polsce niektrych terytoriw
J'au pris connaissance du contenu de la note en date 27 septembre1 par

laquelle Votre Excellence propose, au nom du Gouvernement, de conclure
immdiatement un accord rglant les questions en suspens entre nous deux etats
et notamment au sujet du territoire habit par une population de nationalite
polonaise.
Le Gouvernement tchcoslovaque sait gr au Gouvernement de la
Republique Polonaise d'avoir exprim sa fagon de voir sur le mode de procder,
susceptible, a son avis, de mener a l'accord dsirable.
Mens par le desir de voir cet accord complet, permanent et qu'il ne laissat
pas de senitiment d'amertume, chez aucune de deux parties, il se permet de
recommander le procdure suivante, tout faisant remarquer que, pour les motifs
qui viennent d'etre mentionns, il vodrait eviter que la milieux tchcoslovaque
ait l'impression que Ton tire profit des difficults ou se trouve actuellement la
Tchecoslovaquie juste au moment ou se discute la question concernant le
territoire habit par la population allemande. Le Gouvernement tchcoslovaque
dsirerait soulignr par toute la fagoin, de proceder qu'il s'agit ici d'un acte d'e
bonne volont, venu de s propre iniciative et de sa libre dcision. II considera
cela comme tres important pour les relations entre les deux peuples et les deux
etats dans l'avenir, relations qu'il desirerait les plus ami-cales possibles.
D'abord, le Gouvernement tchcoslovaque se permet de faire remarquer que
dans les ngociations relatives a la populatipn allemande de la Rpublique,
nous avons t forces de refuser tant le plebiscite que les cessions territoriales
avant la fiation dfinitive des frontieres. Pour ces motifs, le Gouvernement
tchcoslovaque ne peut, non plus dans le cas de la Pologne, se dpartir de ce
pricipie d'autant plus qu'il pourrait en rsulter un precdent pour la solution de
la question allemande des Sudetes, ce qui ne saurait tre l'intention du
Gouvernement de la Republique Polonaise.
Le Gouvernement tchcoslovaque, s'inspirant de ces considerations, se
permet de proposer pour la solution des questions dont il s'agit les principes
suivants:
1. Le Gouvernement tchcoslovaque donne au Gouvernement polonais
l'assurance solennelle que la rectification des frontieres et la remise conscutive
du territoire, dont il sera dcid par la procedure stipule, seront ralisees dans
toutes les circonstances quelque tournure que prenne la situation internationale.
La Rpublique Tchcoslovaque est prete a donner une declaration a cet gard
aussi a la France et a la Grande Bretagne et d'accepter ces deux etats comme
garants de cet acord.
2. La repartition du territorie se ferait la base du principe que les districts en
question seraient territorialement divis suivant le rapport numrique existant
entre la population polonaise et la population tchcoslovaque.
3. Il serait immdiatement constitue une commission paritaire polonotchcoslovaque, qui elaborait la procdure de dtail sur la base de ce principe.
Elle pourrait etre convoque, pour le 5 octobre 1938. Cette commission
rglerait notamment encore les questions concernant l'option des habitants, les
deplacements et changes reciproques de la populations, ainsi que toutes les
questions economiques et financieres qui en dependent.
4. Il serai fix la date a laquelle la commission devrait avoir terminfi des
travaux. Nous proponons celle du 31 octobere.
5. Il serait immdiatement fix la date a laquelle doit s'effectuer la remise des
territoires. Cette date serait fixee en determinant les limites extrmes: la date la
plus proche possible et la derniere date possible.
6. Un communique commun pourrait immdiatement faire connaitre au

public polonais efc tchcoslovaque qu'une entente est intervenue sur le principe
d'un accord polonais-tchecoslovaque au sujet d'une rectification des frontieres
et que toute le procedure sera terminee dans un delar sur laquel les deux parties
se sont entendues.
7. Pour ne laisser aucun doute sur la portee de l'accord et sur la ferme
volont qui anime les deux gouvernements, la commission, comme il a te dit
plus haut, entamerait ses travaux au plus tard le 5 octobre et le remise du
territoire en question pourrait s'effectuer au plus tt le 31 octobre et au plus
tard le 1-er dcembre, suivant la date ou la commission competente aura
termin ses travaux la date de premier decembre ne seurait tre dpasse.
Le Gouvernement tchcoslovaque pense qu'il s'agit des dispositions si
prcises, concretes et fermes, qu'il serait possible de les accepter et de les mettre
en oevre dans un esprit de bonne volont et d'entente.
Il croit qu'il est possible d'arriver sur cette base a un accord qui assurera
aux deux peuples dans l'avenir le sentiment que le coinflit se trouve
definitivement rgl, qu'il ne restera entre eux ni amertume ni sujet de
rcriminations et qu'il se crera immdiatement apres, entre les deux etats,
meme en ce qui concerne les autres questions politiques, une atmsphere, grace
a laquelle leur collaboration amicale sera pleinement assuree2.
1
Zob. dok. nr 253.

Zapoznaem si z treci noty z 27 wrzenia, w ktrej Wasza Ekscelencja proponuje w
imieniu swego Rzdu zawrze natychmiast umow, normujc kwestie bdce w zawieszeniu
midzy naszymi dwoma pastwami, a w szczeglnoci spraw terytorium, zamieszkaego
przez ludno narodowoci polskiej.
Rzd Czechosowacji jest wdziczny Rzdowi Rzeczypospolitej Polskiej za wyraenie
swego pogldu na sposb postpowania; ktry zdaniem Rzdu Czechosowackiego moe
doprowadzi do podanego porozumienia.
Chcc widzie t umow pen i trwa i by nie pozostawiaa u adnej z dwu stron uczucia
goryczy, Rzd Czechosowacki pozwala sobie zaleci nastpujc procedur, zaznaczajc
przy tym, i dla powodw, ktre bd wymienione, chciaby unikn tego, by spoeczestwo
czechosowackie odnioso wraenie, e wykorzystuje si trudnoci, w jakich obecnie znajduje
si Czechosowacja, wanie w chwili, kiedy rozstrzyga si kwestia terytorium zamieszkaego
przez ludno niemieck. Rzd Czechosowacji chciaby w kadym razie podkreli, e
chodzi tu o akt dobrej woli, wynikajcy z jego wasnej inicjatywy i wasnej decyzji. Uwaa to
za rzecz nader wan dla stosunkw midzy dwoma narodami i dwoma pastwami w
przyszoci stosunkw, ktre chciaby, aby byy najbardziej przyjazne.
Przede wszystkim Rzd Czechosowacki pozwala sobie zauway, e w rokowaniach w
sprawie ludnoci niemieckiej w Republice zmuszeni bylimy odrzuci tak plebiscyt, jak i
cesje terytorialne przed ostatecznym ustaleniem granic. Dla tych powodw Rzd
Czechosowacki nie moe rwnie w wypadku Polski odej od tej zasady, tym bardziej, i
mogoby to sta si precedensem przy rozwizaniu kwestii niemieckiej Sudetw, co nie
byoby zamiarem Rzdu Rzeczypospolitej Polski.
Rzd Czechosowacki wychodzc z tych zaoe pozwala sobie przedstawi dla
rozwizania kwestii, o ktre chodzi, nastpujce zasady:
2
1. Rzd Czechosowacki daje Rzdowi Polskiemu uroczyste zapewnienie, e rektyfikacja

granic i nastpnie oddanie terenw, o czym zadecyduje ustalone postpowanie, bdzie
zrealizowane we wszystkich okolicznociach, jakikolwiek obrt wemie sytuacja
midzynarodowa. Republika Czechosowacka jest gotowa zoy owiadczenie w tej sprawie
rwnie na rce Francji i Wielkiej Brytanii i uzna te dwa pastwa za gwarantw tej umowy.
2. Podzia terenw odbywaby si na podstawie zasady, e wspomniane okrgi byyby
terytorialnie podzielone wedug stosunku ilociowego ludnoci polskiej do czeskiej.
3. Byaby natychmiast utworzona rwna ilociowo komisja polsko-czechosowacka, ktra
by opracowaa szczegow procedur na podstawie tej zasady. Mogaby by zwoana na
dzie 5 padziernika 1938 r. Ta komisja unormowaaby kwestie opcji mieszkacw,
przesiedlenia i wymiany dwustronnej ludnoci, jak i wszystkie sprawy gospodarcze i
finansowe, ktre si z tym cz.
4. Byby ustalony termin, do ktrego komisja powinna zakoczy swe prace.
Proponujemy 31 padziernika.
5. Byby ustalony niezwocznie termin, do ktrego powinno nastpi przejcie terenw.
Ten termin byby ustalony przez przyjcie dwu kracowych granic, data moliwie najblisza i
moliwie najdalsza.
6. Wsplny komunikat mgby natychmiast powiadomi spoeczestwo polskie i
czechosowackie, e doszo do porozumienia co do zasady umowy polsko-czechosowackiej
w sprawie rektyfikacji granic i e caa procedura bdzie ukoczona w terminie, ktry obie
strony uzgodni.
7. By nie pozostawi adnej wtpliwoci co do porozumienia i co do silnej woli, ktra
oywia oba rzdy, komisja, jak to powiedziano wyej, rozpocznie swe prace najpniej 5
padziernika, a przejcie wspomnianego terenu mogoby nastpi najwczeniej 31
padziernika, a najpniej 1 grudnia stosownie do terminu, do ktrego komisja skoczy
swe prace. Termin 1 grudnia nie powinien by przekroczony.
Rzd czechosowacki jest zdania, e chodzi o dyspozycje tak dokadne, konkretne i silne,
i bdzie rzecz moliw je przyj i realizowa w duchu dobrej woli i zrozumienia.
Wierzy, e mona na tej podstawie doj do porozumienia, ktre zapewni dwu narodom w
przyszoci uczucie, e konflikt zosta ostatecznie rozwizany i e nie ma midzy nimi
goryczy, ani powodw do oskare i e wytworzy si natychmiast midzy dwoma pastwami,
nawet w tym co dotyczy innych kwestii politycznych, atmosfera, dziki ktrej przyjazna
wsppraca bdzie cakowicie zapewniona.
Odpis (odbitka fotograficzna): AAN, MSZ 5510, k. 6-9; Druk: L. Gelberg (oprac.), Prawo
midzynarodowe i historia dyplomatyczna. Wybr dokumentw, t. II, Warszawa 1958, s. 485486; S. Stanisawska, Wymiana korespondencji BenezMocicki z wrzenia 1938 roku,
Polityka" 1959, nr 7; fotokopia 1 strony: B. Kousznik, Stosunki polsko-czechosowackie na
emigracji w latach 1939-1945, wiat i Polska" 1946, nr 2(9), s. 8.

J. Lipskiego o informacjach J. Ribbentropa dotyczcych wynikw
konferencji w Monachium
Ribbentrop1 telefonowa rano do Berchtesgaden, wyraajc pogld, e Polska

moe by zadowolona ze sposobu, w jaki jej interesy zostay zabezpieczone w
ukadzie. Niemcy stosownie do porozumienia zawartego z nami nie day
gwarancji.
Ribbentrop nie wie dokadnie w jaki sposb udzieliy Francja i Anglia
gwarancji Czechosowacji w razie nie sprowokowanej agresji. Ocenia
owiadczenie tych pastw w dodatkowym protokole wczorajszym, jako
obliczone na opini publiczn, zwaszcza czesk.
Przewidziane zebranie si konferencji za trzy miesice w razie nie
zaatwienia problemu polskiego i wgierskiego potwierdza tez o koniecznoci
rozwizania caoksztatu zagadnienia czechosowackiego.
Ukad notyfikowany w nocy w Pradze. Ribbentrop nie ma wtpliwoci
wicej co do przyjcia.
Dzi o 5 w Berlinie pierwsze posiedzenie Komisji dla przeprowadzenia
sposobu ewakuacji przewidzianej w punkcie 3.
Otrzymuje: Warszawa, Londyn, Pary, Rzym, Praga2.
1
Otrzymano 30. wrzenia o godz. 14.30.

Nr GMS 3305. Druk: J. Chudek (oprac.), Wrzeniowy kryzys czechosowacki w
2

deniu ZSRR do umocnienia oporu Czechosowacji wobec III Rzeszy
W ostatnich1 dniach aktywno Moskwy w kierunku' zmontowania oporu

Czechosowacji wzrosa i ma charakter gorczkowy. Obok intensywnej akcji
wszystkich radiostacji sowieckich oraz cichych wysikw tutejszej sowieckiej
ekipy dyplomatyczno-politycznej s objawy wzmoonej pracy tutejszych
komunistw, ktrzy od paru dni usiuj przy pomocy ulotek dotrze do
oddziaw wojskowych w caym kraju. Wedug informacji z attachatw
wojskowych dyscyplina w wojsku jest dotychczas dobra2.
1
2

Nr GMS 3309.

aciskiego o stanowisku mniejszoci wgierskiej wobec Sowacji
Refero1 telegram szyfrowy nr 11 i 362.

E[sterhazy] potwierdza, e dana bez jego udziau w niewaciwej formie i
tonie propozycja wgierska wzbudzia u Sowakw niech. Wprawdzie Tiso
zakomunikowa przyjcie propozycji, lecz uwaa to za niewice posunicie
taktyczne. Uzgodnilimy dalsze postpowanie. Stwierdza ogromny wzrost myli
niepodlegociowej, zwaszcza na prowincji. Otrzymuje: Praga, Warszawa3.
1

Zob. dok. nr 410.
3
Nr GMS 3308.
2
443. 1938 wrzesie 30, Moskwa. Telegram szyfrowy nr 79 W.

Grzybowskiego o stanowisku ZSRR wobec ustpstw mocarstw zachodnich
na rzecz III Rzeszy
Wynik1 konferencji czterech prasa dzisiejsza podaa bez komentarzy.

Korespondencja wczeniejsza z Genewy jest skrajnie krytyczna i przewiduje
najgorsze skutki kapitulacji Anglii i Francji. Od dwch dni ataku na Polsk nie
ma. Jutro prawdopodobnie zobacz Potiomkina2.
1
2

Nr GMS 3310.
444. 1938 wrzesie 30, Berlin. Telefonogram szyfrowy nr 145 J.

Lipskiego w sprawie owiadczenia brytyjsko-niemieckiego. Tajne
Nie1 mogem jeszcze otrzyma bliszych szczegw co do zasigu
dzisiejszego wsplnego owiadczenia ChamberlainHitler i czy krpuje ono w
jakiejkolwiek mierze swobod dziaania kanclerza2.
1

Nr GMS 3315. Druk: Sprawy Midzynarodowe" 1958, nr 5, s. 91 (wyd. J. Chudek); J.
Chudek (oprac.), Wrzeniowy kryzys czechosowacki 1938 r. w raportach ambasadora
Lipskiego, Warszawa 1958 (na prawach rkopisu), s. 97.
2
445. 1938 wrzesie 30, Warszawa. Komunikat Polskiej Agencji

Telegraficznej oceniajcy krytycznie not czechosowack
Odpowied1 czeska na not polsk z dnia 27 wrzenia2 wbrew kilkakrotnym

oficjalnym zapowiedziom pochodzcym od najwyszych czynnikw czeskich,
nie bya dorczona ani wieczorem dnia 29 bm., ani rano w dniu dzisiejszym.
Dopiero o godzinie 13 dnia 30 wrzenia wrczono posowi polskiemu w Pradze
not3, ktry bezzwocznie przesa j samolotem do Warszawy.
W sposb zdumiewajcy i nieoczekiwany w obliczu powagi dzisiejszej
sytuacji, nota ogranicza si niestety do oglnikw, ktrymi rzd czeski
widocznie usiuje jedynie przewlec sytuacj i uchyli si od wykonania
zoonych uprzednio owiadcze.
Jest rzecz ubolewania godn, e w tak doniosej sprawie pene spokoju
postpowanie rzdu polskiego zostao widocznie wykorzystane przez Prag dla
zlekcewaenia jasno i kategorycznie postawionych da polskich. Ta
nieoczekiwana reakcja rzdu czeskiego bya powodem, e rzd polski w dniu
dzisiejszym odpowiedzia bezzwocznie domagajc si w sposb jasny i
sprecyzowany spenienia susznych i umotywowanych da polskich w
sprawie lska Cieszyskiego.
Odpowiedzialno za niezaatwienie tej sprawy spadnie jedynie na rzd
czeski.
Nota polska zostaa wysana do Pragi specjalnym samolotem, ktry
wyldowa tam o godzinie 22.07 i bdzie natychmiast dorczona rzdowi
czeskiemu4.
1
Na dokumencie adnotacja owkiem czerwonym: Komunikat Pata godz. 22.50.

Zob. dok. nr 374.
3
Zob. dok. nr 439.
4
Druk: Diariusz i teki Jana Szembeka (1935-1945), t. IV, Londyn 1972, s. 444.
2
446. 1938 wrzesie 30, Warszawa. Instrukcja J. Becka dla K. Pape

polecajca wrczy ultimatum wadzom Czechosowacji. Najcilej tajne
W moim1 rozumieniu aktualny spr polsko-czeskosowacki posiada dwa

zasadnicze aspekty, jeli chodzi o pozycj naszego pastwa:
1. Pierwszy, dorany, to sprawa odzyskania ziem, do ktrych mamy suszne
prawo.
2. Drugi, to caa pozycja Rzeczypospolitej Polskiej w stosunku do nowej
Europy i sposobu jej rzdzenia.
W tej powanej chwili rozumiaem, e jedynie odwana decyzja moe

okreli zasadnicze oblicze naszego pastwa. W zwizku z tym otrzymuje pan
pose ponisz instrukcj:
Drog przez lotnika i szyfrem (wzgldnie telefonem, jeli si wyoni
trudnoci poczenia iskrowego) otrzymuje pan pose not stanowic
ultimatum, ktre ma na celu przeci faszyw gr ssiadw i wykaza, e
bronimy susznych interesw i godnoci naszego pastwa wikszym ryzykiem.
pan pose za wszelk cen dorczy przed godsiejszym, jest to bowiem
ultimatum ekspi, o godz. 12 w poudnie.
adnej dyskusji na temat treci noty, jest to a laisser2. Wnioski wycigniemy
z odmowy lub z braku odpowiedzi.
Gdyby rzd czechosowacki ze swej strony okreli wic Rzeczypospolitej
Polskiej jako stan wojny, prosz pozosta na swym stanowisku, gdy wedug
naszej tezy okupujemy jedynie przyznane nam w zasadzie tereny.
W tej trudnej chwili licz cakowicie zarwno na odwag, jak i na takt pana
posa3.
1
Na marginesie adnotacja atramentem: Dn. 30/IX. O godz. 18-ej zawiadomiem

telefonicznie pana ministra Pape, e ma oczekiwa instrukcji i tekstu noty, ktr naley
zoy przed pnoc dn. 30/9. M[icha] [ubieski].
2
Do przyjcia lub odrzucenia.
3
Druk: Sprawy Midzynarodowe" 1958, nr 2, s. 115-116 (wyd. J. Chudek); S.
Stanisawska, Wymiana korespondencji BenezMocicki z wrzenia 1938 roku, Polityka"
1959, nr 7; S. Stanisawska, Polska a Monachium, Warszawa 1967, s. 258-259 (reprodukcja
kopii z adnotacjami urzdowymi).
447. 1938 wrzesie 30, Warszawa. Pismo M. ubieskiego do K.

Pape informujce o przekazaniu nowej mapy zawierajcej postulaty
terytorialne Polski wobec Czechosowacji
Z polecenia pana ministra spraw zagranicznych przesyani panu przy

niniejszym autentyczn map sztabow, z zakreleniem pierwszej ony
podlegajcej okupacji, ktr ma pan minister doczy do swojej noty do rzdu
czeskiego. Mapa doczona do instrukcji jest niewana i musi by niezwocznie
zniszczona.
Korzystam z okazji, by przesa przy niniejszym uzupeniajce materiay
szyfrowe dla iskrwki.

przylocie kuriera
Kurier1 przylecia2.
1
2

Nr GMS 3318.
449. 1938 wrzesie 30, Praga. Ultimatum zoone przez K. Pape

K. Krofcie dajce przekazania okrelonego terytorium Polsce
Le Gouvernement polonais considrant la rponse de Gouvernement

tchcoslovaque en date 30 septembre 19381 a sa note du 27 septembre 19382
comme completement insuffisante et dilatoire, j'ai l'honneur d'ordre de mon
Gouvernement de vous communiquer ce qui suit:
Le Gouvernement polonais a depuis plusieurs mois, attir l'attention du
Gouvernement tchcoslovaque sur l'tat des choses imposible a main-tenir
existant sur le territoire habit en Tchcoslovaque par le groupe national
polonais. Une correspondance diplomatique suivie a t le rsultat de cette
dmarche. Tout rcemment a un moment critique de cet change de vue, il a t
constate part et d'autre que que la normalisation des relations entre la Pologne
et la Tchcoslovaquie ne porrait s'effectuer qu'en premier lieu par la voie d'une
ceission territoriale en faveur de la Pologne, des territoires habits par la
population polonaise, facilement definissables sur la base des donnes
existances et au deuxieme lieu par un plbiscite sur d'autres territoires habits
par une population mixte. Son Excellence Monsieur le Prsident de la
Republique Tchcoslovaque, le docteur Edouard Bene, dans sa lettre en date
du 22 courant3, et remise le 26 courant, a Son Excellence Monsieur le Prsident
de la Republique de Pologne, a accept ce principe. Les dclarations du
Gouvernement tchcoslovaque l'ont confirm.
A la suite de ces dclarations le Gouvernement polonais i par sa note en date
27 septembre4 a formul des propositions concretes, par lesquelles il enit
dfinitif du probleme.
Il est vident qu'tant donne toutes ces circonstances, et vu que le
Gouvernement polonais ne peut plus accorder de confiance aux dclarations
faites au nom de la Rpublique Tchcoslovaque, et tenant compte de la gravite
de la situation, il se voit oblig de la fagon la plus catgorique de demander
l'excution du point 2. de s note en date du 27 semptembre courant, et
notamment:
1. L'vacuation immdiate par les troupes et la police tchcoslovaque du

teritoire defini par la note susmentione, et dlimit dans la carte y annexe, et la
remise du dit teritoire d'une fagon dfinitive, aux autorits militaires polonaises.
2. L'evacuation dans le cours de 24 heures, a compter de midi 1 octobre
1938, du territoire indiqu dans la carte ciannexe.
3. La remise du reste du territoire des districts de Teschen et de Frysztat doit
etre definitivement effectue au cours d'une priode de dix jours, a compter de
la meme date.
4. L'vacuation des dits territoires doit avoir lieu sans que les entreprises te
objets d'utilite publique ainsi que les voises de Communications de toutes sortes
soient endommags, rendus inutilisables ou enlevs. Tous5 les ouvrages d'art et
constructions servant a la dfense militaire doivent etre desarmes.
5. Les modalits et les dlais de l'evacuation du reste dil territoire mentionn
au point 4 cidessus, seront communiqus avant midi du 2 octobre 1938.
6. Les autres questions souleves par la note polonaise du 27 septembre,
c'est a dire la question du plbiscite dans d'autres rgions, sont laisses a
l'entente ultrieure entre les deux Gouvernements interesse, sans en exclure la
possibilit de la participation des facteurs tiers.
En ce qui concerne les questions qui rsulteront du transport des territoires
susmentionns, le Gouvernement polonais est prt a les rgler avec le
Gouvernement tchcoslovaque par des ngociations.
7. Le Gouvernement tchcoslovaque prendra des mesures immdiates afin
que tous les ressortissants tchcoslovaques de langue polonaise, originaires des
deux districts, de Teschen et de Frysztat, faisant actuellement le service dans
l'arme tchcoslovaque, soient librs de ce service et autoriss de rentre dans
leurs foyers.
Le Gouvernement tchcoslovaque prendra galement des mesures pour
elargir tous les dtenus politiques d'origine polonaise.
8. Le Gouvernement polonais attend une rponse nonsnigmatique, acceptant
ou rejettant les demandes formuls dans la prsente note, jusqu'a midi du
1octobre 1938. En cas de refus ou d'absence de reponse, le Gouvernement
polonais tiendra le Gouvernement tchecoslovaque pour seul responsable de la
suite des venements6.
1
Zob. dok. nr 439.

Zob. dok. nr 253.
3
Zob. dok. nr 360.
4
Zob. dok. nr 427.
5
Zob. dok. nr 421 i 422.
6
Rzd polski uzna odpowied rzdu czechosowackiego z 30 wrzenia 1938 r. na sw
not z 27 wrzenia 1938 r., za niewystarczajc i odwlekajc, mam wic zaszczyt z
polecenia mego rzdu zakomunikowa co nastpuje:
Rzd polski od wielu miesicy zwraca uwag rzdu czechosowackiego na niemoliwy
do utrzymania stan rzeczy na terytorium zamieszkaym w Czechosowacji przez grup
narodowoci polskiej. Nastpstwem tej demarche bya korespondencja dyplomatyczna.
2
Dopiero w chwili krytycznej tej wymiany pogldw stwierdzono z jednej i z drugiej strony,
e normalizacja stosunkw midzy Polsk i Czechosowacj moe dokona si w pierwszym
rzdzie na drodze cesji terytorialnej na korzy Polski terenw, zamieszkaych przez ludno
polsk, atwych do okrelenia na podstawie istniejcych danych, w drugim rzdzie przez
przeprowadzenie plebiscytu na innych terenach, zamieszkaych przez ludno mieszan. Jego
Ekscelencja Pa Prezydent Republiki Czechosowackiej dr Edvard Bene w swym pimie z
22 bm. zoonym Jego Ekscelencji Panu Prezydentowi Rzeczypospolitej Polskiej 26 bm.
przyj t zasad. Owiadczenia rzdu czechosowackiego j potwierdziy.
W nastpstwie tych owiadcze rzd polski w swej nocie z 27 wrzenia 1938 r.
sformuowa konkretne propozycje, przy pomocy ktrych zada ostatecznego zaatwienia
sprawy.
Ze wzgldu na dramatyczn i gron sytuacj na odcinku granicznym lska
Cieszyskiego, rzd polski wysun najpierw danie natychmiastowej cesji terytorialnej
dwch okrgw, zaznaczonych na zaczonej do wyej wspomnianej noty mapie.
Zasuguje na podkrelenie, e Jego Ekscelencja Pan Prezydent Republiki
Czechosowackiej zechcia askawie potwierdzi osobicie ministrowi polskiemu w Pradze
obietnic pozytywnej odpowiedzi oraz, e przedstawiciele dyplomatyczni Zjednoczonego
Krlestwa i Republiki Francuskiej zakomunikowali rzdowi polskiemu w dniu 29 bm. i rzd
czechosowacki przyj w caoci danie polskie, a nawet uwzgldni terminy, ustalajce
wykonanie techniczne. Te informacje nie znalazy potwierdzenia a obietnice nie zostay
zrealizowane.
Ze wzgldu na te wszystkie wspomniane okolicznoci, jak i na to, e rzd polski nie moe
mie wicej zaufania do owiadcze czynionych w imieniu Republiki Czechosowackiej, i
zdajc sobie spraw z powagi sytuacji, rzd polski widzi si zmuszony da w sposb
najbardziej kategoryczny wypeniania punktu 2 swej noty z 27 wrzenia, a mianowicie:
1. Natychmiastowego ustpienia oddziaw wojskowych i policyjnych z terytorium
okrelonego w wyej wspomnianej nocie i zaznaczonego na zaczonej mapie i oddania w
sposb ostateczny wspomnianego terytorium polskim wadzom wojskowym;
2. Ewakuacji w cigu 24 godzin, liczc od poudnia 1 padziernika 1938, terytorium
zaznaczonego na zaczonej mapie;
3. Przekazanie pozostaego terytorium okrgw Cieszyn i Frysztat powinno by
ostatecznie zrealizowane w cigu okresu 10 dni liczc od tej samej daty;
4. Ewakuacja wspomnianych terenw powinna by w ten sposb przeprowadzona, by
zakady i obiekty uytecznoci publicznej, jak i rodki komunikacyjne wszelkiego rodzaju,
nie byy uszkodzone, oddane w stanie nieuytecznym, lub zabrane. Wszystkie fortyfikacje i
urzdzenia, suce do obrony wojskowej, winny by rozbrojone;
5. Szczegy techniczne i terminy ewakuacji wspomnianego w punkcie 4 terenu bd
zakomunikowane przed poudniem 2 padziernika 1938 r.
6. Inne sprawy poruszone w nocie polskiej z 27 wrzenia tj. kwestia plebiscytu w innych
okrgach, pozostaj do ostatecznego porozumienia obu zainteresowanych rzdw, bez
wykluczenia moliwoci udziau porednikw trzecich.
Jeli chodzi o sprawy, ktre wynikn z przekazania wzmiankowanych terenw, to rzd
polski jest gotw omwi je z rzdem czechosowackim w rokowaniach.
7. Rzd czechosowacki podejmie natychmiastowe kroki, by wszyscy obywatele
czechosowaccy jzyka polskiego, pochodzcy z okrgw Cieszyn i Frysztat i odbywajcy
obecnie sub w armii czechosowackiej, zostali zwolnieni ze suby i uprawnieni do
powrotu do swych domw.
Rzd czechosowacki podejmie rwnie kroki, by zwolni wszystkich winiw
politycznych pochodzenia polskiego.
8. Rzd polski oczekuje odpowiedzi niedwuznacznej, przyjmujcej lub odrzucajcej

dania sformuowane w przedoonej nocie, do poudnia 1 padziernika 1938 r. W wypadku
odrzucenia lub braku odpowiedzi, rzd polski czyni jedynie rzd czechosowacki
odpowiedzialnym za dalszy cig zdarze.
Druk: Diariusz i teki Jana Szembeka (1935-1945), t. IV, Londyn 1972, s. 444-446; L.
Gelberg (oprac.), Prawo midzynarodowe i historia dyplomatyczna. Wybr dokumentw,
Warszawa 1958, s. 486-488; S. Stanisawska, Wymiana korespondencji BenezMocicki z
450. 1938 wrzesie 30, Praga. Notatka T. Kobylaskiego z rozmowy

telefonicznej z K. Pape o zoeniu polskiego ultimatum K. Krofcie
Min. Pape1 komunikuje, i zoy Krofcie nasz not o godz. 23.45. Krofta
przyj, przeczyta i owiadczy, e min. Pape bdzie mia jutro odpowied. Na
tym skoczya si cz oficjalna wizyty.
Podnisszy si Krofta, bardzo przybity, zacz co mtnie mwi o Polskim
Radio i o tym, e kto ciko ranny. Min. Pape przerwa mu owiadczajc, e
w penym poczuciu swych obowizkw czyni przez 48 godzin Wysiki, aby
wytumaczy i spowodowa zrozumienie. Teraz natomiast nie ma ju nic wicej
do dorzucenia2.
1
2
Rozmow prowadzono o godz. 23.58.

Odpis: AAN, MSZ 24, k. 159 (dla biuletynu Polska i Zagranica", inna redakcja).
451. 1938 wrzesie 30, Berlin. Notatka H. Malhomme'a o rozmowie z

Groschkem o nastrojach antyniemieckich we Francji. Tajne
Orygina, maszynopis AAN, Ambasada RP w Berlinie 19, k. 156
Dnia 29 bm. po bankiecie w Hotelu Adlon miaem okazj przeprowadzenia

rozmowy z kilkoma urzdnikami biura Ribbentropa. Najbardziej rozmownym
by radca Groschke.
Opowiedzia mi on, e w poowie wrzenia zosta delegowany do Francji,
celem zbadania panujcych tam nastrojw w stosunku do Niemiec. Objecha
wszystkie najwaniejsze orodki we Francji i mia okazj gruntownego
zaznajomienia si z opini wszelkich odamw spoeczestwa francuskiego.
Powrci przed 4 dniami i w swym raporcie sprawozdawczym stwierdzi na
zasadzie przywiezionych danych, e we Francji krystalizuje si wyranie pogld
w zwizku z napiciem w sprawie czechosowackiej co do koniecznoci
przeprowadzenia wojny prewencyjnej i zakoczenia ju obecnie z narastajcym,
wedug opinii francuskiej, niebezpieczestwem niemieckim. Wspomnia
rwnie, e kilku innych urzdnikw biura Ribbentropa (nazwisk nie wymieni)
zostao delegowanych w tym samym celu, co i on, do innych pastw, rwnie i

do Polski.
W kocu swych wynurze powiedzia, e caa Europa zawdzicza pokj,
ktry jest zafiksowany w Monachium w dniu dzisiejszym, pokojowej polityce
kanclerza i wietnej taktyce ministra Ribbentropa, ktry przed powziciem
ostatecznej decyzji, przeprowadzi przez zaufanych sobie ludzi tak wan
ankiet.
rozmowie z J. Ribbentropem w sprawie wynikw konferencji
monachijskiej. Najcilej tajne
Kopia, maszynopis Ambasada RP w Berlinie 18, k. 201-203
Potwierdzam1, i Ribbentrop zatelefonowa do mnie z Monachium, przy

czym da do zrozumienia, e rzd polski chyba bdzie zadowolony ze sposobu,
w jaki jego interesy zostay zabezpieczone na wczorajszej konferencji.
Potwierdzi mi, i rzd niemiecki, stosownie do porozumienia mojego z
kanclerzem w Berchtesgaden, uzaleni udzielenie gwarancji dla przyszego
pastwa czechosowackiego od zaatwienia spraw polskich i wgierskich.
Ambasador woski potwierdzi mi dzi, i to samo owiadczy Mussolini.
Daem do zrozumienia Ribbentropowi, skadajc yczenia dla kanclerza i dla
niego, e ciar zagadnienia obarcza nas obecnie. Ribbentrop w tym miejscu
zaznaczy, e formua przyjta przez konferencj co do interesw polskich i
wgierskich powinna by dla nas dogodna, poniewa stawia ona cao
zagadnienia czechosowackiego.
Staraem si dyskretnie wybada ze strony Ribbentropa, jak stoi sprawa
gwarancji Francji i Anglii dla Czecho-Sowacji. Ribbentrop powiedzia, e nie
wie dokadnie, jak gwarancj day te dwa pastwa Czecho-Sowacji. Zostao to
bowiem uczynione midzy Angli i Francj a Prag. P. von Ribbentrop sdzi, e
owiadczenie Francji i Anglii o gwarancji dla Czecho-Sowacji, zamieszczone w
dodatku do Protokou2, zostao uskutecznione przez te pastwa z uwagi na
opini publiczn wasn i Czecho-Sowacji.
Dalej zawiadomi mnie minister spraw zagranicznych, i ukad zosta
notyfikowany w nocy Pradze i e nie ma wtpliwoci, i zostanie on przyjty.
Dzi o godz. 5 po poudniu odbdzie si przewidziane w umowie zebranie
komisji dla ustalenia ewakuacji.
Nastpnie widziaem dzi ambasadora woskiego. Stwierdzi on, i
faktycznym kierownikiem konferencji by Mussolini, ktry przedoy
konkretny projekt zaegnania sporu, przyjty przez wszystkie strony.
Kwestia wgiersko-polska zostaa oczywicie rwnie postawiona przez
Mussoliniego i to w kocowej nocnej debacie. Mussolini postawi termin
jednego miesica, w ktrym bezporednio midzy Prag a Budapesztem i
Warszaw zaatwione winny by ich sprawy. Tymczasem Chamberlain upar si

przy trzech miesicach, a propozycja 2 miesicy jako kompromis ze strony
Mussoliniego nie zostaa przyjta.
W kadym razie ambasador woski podkreli, i jest wane, e zostaa
utrzymana zasada bezporedniego traktowania midzy Warszaw a Prag.
Na moje zapytanie wyjani ambasador woski, e w meritum spraw polskich
i wgierskich nie wchodzono zupenie.
Stosownie do instrukcji pana ministra, podanej, mi przez dyrektora
ubieskiego, poczyniem w tej chwili kroki dla uzyskania przede wszystkim
mapy przewidzianej w punkcie 4 ukadu. Zwrciem si do strony niemieckiej i
do ambasadora woskiego. Ambasador woski uyczy mi swej mapy, ktr
kazaem przekopiowa. Sekretarz Stanu w AA. nadesa rwnie map, na ktrej
zaznaczone s odcinki do ewakuowania. Poniewa obie mapy si pokrywaj,
zaczam map niemieck.
Zaczam dla porzdku tekst porozumienia3.
1
Zob. dok. nr 440.

Zob. dok. nr 432.
3
angielskie Papers and Memoirs of Jzef Lipski, Ambassador of Poland. Diplomat in Berlin
1933-1939, Edited by W. Jdrzejewicz, New York and London 1968, s. 433-435. Peny tekst
ukadu monachijskiego by publikowany wielokrotnie, tote go nie zamieszczamy.
2
453. 1938 wrzesie 30, Bukareszt. Raport nr 52/R/81 E. Raczyskiego

o ewolucji stanowiska Rumunii wobec Czechosowacji. Tajne
W miar rozwoju kryzysu Czechosowacji i w chwilach jego najwikszego

napicia do groby konflagracji europejskiej wcznie, nerwowa i
nieprzemylana reakcja spoeczestwa rumuskiego potwierdzia raz jeszcze
brak jego wyrobienia politycznego i samodzielnego podejcia do
skomplikowanych zagadnie midzynarodowych, nawet takich, ktre dla
przyszoci tego kraju posiada mog rozstrzygajce znaczenie.
Spoeczestwo rumuskie poddawao si zupenie wyranie nastrojom
filoczeskim, jakby nie rozumiejc, e takie nastawienie nie da si pogodzi z
panikierskim strachem przed wcigniciem Rumunii w jakikolwiek konflikt
zbrojny.
Nastroje te temperowane byy przez cenzur i uspokajajc taktyk
czynnikw miarodajnych, ktre jednak nie zdobyy si dotd choby na
obiektywn informacj, pozwalajc spoeczestwu na zorientowanie si w
dzisiejszym ukadzie si i rzeczywistoci politycznej Europy.
Wpojone dugoletni propagand czesk i tituleskiask pogldy pokutuj

wic nadal w spoeczestwie i wszelkie zwizane z tym fikcje bezpieczestwa
jak Maa Ententa, potrzeba ogldania si i paktowania z Moskw i ponoszenia
ofiar dla zdobycia dobrej prasy w Genewie oraz przywizanie i wiara" w Lig
Narodw utrudnia bd ogowi rumuskiemu jeszcze przez czas duszy
realn ocen wspczesnych zjawisk oglno-politycznych niezalenie od tego
czy chodzi tu bdzie tylko o nowe granice Czechosowacji, czy te o szukanie
nowych drg i rozwiza " dla pacyfikacji tej czci Europy.
Wicej ni prawdopodobne powikszenie si Wgier kosztem Czech i
precedens rewizji terytorialnej na ich korzy oceniane jest jednomylnie w
Bukareszcie jako wielki minus, ktremu naleao si jak najduej
przeciwstawia.
Uprzedzenia na korzy dotychczasowej Czechosowacji byy w opinii
wszystkich niemal tutejszych sfer politycznych gboko zakorzenione, bo
pomimo drugoplanowych i czasowych tar, Czechosowacja bya staym,
aktywnym i pomysowym partnerem oraz wygodnym ssiadem, ktry nie tylko
niczym Rumunii nie zagraa, ale te jej nie zamiewa.
Wykorzystujc t koniunktur Czesi weszli te tak gboko w tutejsze ycie
gospodarcze, e zwizali ze sob silnie bardzo wielu wpywowych czy te tylko
ruchliwych ludzi, nie mwic ju o wpywach, jakie uzyskali przez
przewaajcy swj udzia w uzbrojeniu Rumunii.
Przed Anschlussem stali tutaj pod wzgldem gospodarczym na pierwszym
miejscu, a obecnie przesunli si na drugie, wobec czego zrozumiae si staje, e
wanie wrd Rumunw mylcych kategoriami gospodarczymi rozbicie
Czechosowacji i dezorganizacja jej jako jednostki ekonomiczno-finansowej
wywoywaa i wywouje do tej chwili wprost przeraenie.
Ponadto z Pragi mona byo wzgldnie atwo zbiorowo czy indywidualnie
pompowa pienidze, nie naraajc si zbytnio politycznie, a pokrywajc swe
poczynania prasowe czy inne, godn etykiet tradycyjnej" polityki Rumunii,
zwizanej tak mocno z zasadnicz koncepcj Maej Ententy.
Skoro po dokonanej w tym roku reformie krlewskiej, rda ubocznych
dochodw politycznych przewanie wyschy lub stay si tylko dla niewielu
wybracw dostpne, to perspektywa zredukowania rda czeskiego nikomu z
tych ludzi nie moga si umiecha.
Sprawy te pomimo wszystko nie miayby tak istotnego znaczenia, gdyby nie
gray tutaj momenty psychologiczne i wyczucie, e razem z Czechosowacj
zawala si cay system polityki rumuskiej, z ktrym po wojnie si zwizaa, a
ze stopniowego rozkadu ktrego nie zdawaa sobie dostatecznie sprawy.
Wprawdzie odpowiedzialna za polityk gra i przede wszystkim sam krl
rozumia od dawna konieczno nowych drg i metod dla Rumunii, widzc
dokonywajce si przeobraenia oglno-europejskie, jednake zrobiono bardzo
mao, aby uwiadomi co do tego spoeczestwo, orientujce si sabo w
rzeczywistych interesach pastwa. W odniesieniu za specjalnie do
Czechosowacji zachowywano do ostatka wszelkie pozory solidarnoci i

wiernoci sojuszniczej, nie pouczajc opinii co do granic tej solidarnoci oraz co
do istniejcych i wzrastajcych sprzecznoci interesw potgowanych
intymnym wspdziaaniem midzy Prag a Moskw.
Ten ostatni punkt by te jedyn ciemn plam na przyjani z Czechami,
gdy obawa przed sforsowaniem przez Sowiety granicy besarabskiej dla
udzielenia sojuszniczej pomocy Pradze bya w ostatnim okresie bardzo ywa
zarwno w rzdzie, jak i w spoeczestwie.
Spoeczestwo nie widziao te w jaki sposb rzd mgby si skutecznie
oprze inwazji sowieckiej, patronowanej przez Francj w wykonaniu assistance
mutuelle"1.
Rzd nie kwapi si do owietlenia tych draliwych problematw, nie chcc
zaostrza czujnoci Francji, ktra wielokrotnie naciskaa na Bukareszt w
sprawie rozszerzenia klauzul assistance mutuelle". Przede wszystkim jednak
Bukareszt chcia unikn wszystkiego, co mogo choby porednio uatwi
wielk gr Niemiec wobec Czechosowacji. Poczucie niebezpieczestwa
dostania si pod hegemoni niemieck poprzez gospodarcze uzalenienie si od
powikszonej Rzeszy jest tu istotnie b. ywe. Niepokj wywoany rozrostem
potgi Niemiec wpywa tu wyranie na ksztatowanie si nastrojw,
oniemielajc rzd przed jakkolwiek mielsz inicjatyw, ktra by nie miaa
istotnego poparcia mocarstw zachodnich. Nie przewiduj pod tym wzgldem
zmiany a do koca rozwikania problemu Czechosowacji.
Potrzeba wic bdzie duszego czasu zanim w wiadomoci politycznej
Rumunw odbije si nowa mapa Czechosowacji i rodkowej Europy, tak jak
zarysowaa si ona na konferencji w Monachium. Wtedy te dopiero ustpi te
przesanki psychiczne, ktre nie pozwalay dotd Rumunom na trzew ocen
stosunkw polsko-czeskich.
Pod tym wzgldem panowao tu do ostatka samozakamanie. Przez dugie
lata Bukareszt akceptowa dialektyk czesk na ten temat, bo to -byo
najwygodniejsze i pozwalao dyplomacji rumuskiej kontynuowanie wyraania
platonicznych ycze na temat poprawy stosunkw polsko-czeskich i dojcia do
porozumienia midzy tymi ssiadujcymi pastwami, co odpowiadao
niewtpliwie rumuskiej racji stanu.
wiadomo, e bierno wobec Pragi na tym odcinku bya ze strony
rumuskiej zasadniczym i zadawnionym bdem, ogarnia teraz coraz szersze
koa, jak wiadcz m.in. choby wynurzenia p. Gafenco wobec radcy
Poniskiego na ten temat.
Po rozwianiu si bluffu czeskiego o bohaterskiej walce w sojuszu z
demokracjami zachodu przeciw naporowi Niemiec sam Gafenco i nawet
ludzie o podobnej co on mentalnoci i przeszoci politycznej, gono krytykujc
polityk Benea, wyliczaj jego bdy i faszywe rachuby i twierdz, e
powinien ustpi.
W tej nowej sytuacji patrzy si te ju nieco inaczej na terytorialne dania

Polski i ostatnie manifestacje solidaryzowania si naszego z rewindykacjami
Wgier, ktre zrazu wywoyway tylko rozgoryczenie i konsternacj.
Wzmoone wspdziaanie nasze z Budapesztem niepokoi nawet Paac i
oddanych nam starych przyjaci.
Wzgldnie drobny nasz spr terytorialny z Czechami mao komu by tu
merytorycznie dokadnie znany widziano wic w ostatnich naszych
posuniciach przede wszystkim ch wzmocnienia pozycji Wgier, na ktrych
nieustpliwo wszake stale skary si Rumunia.
Podejrzenia co do istotnych intencji Wgier w stosunku do Rumunii
bynajmniej tu ostatnimi czasy nie osaby i od tej wanie strony po
rozczonkowaniu Czechosowacji obawiaj si niespodzianek, zwaszcza kiedy
Niemcy zaczn na dobre gra na klawiszu wgierskim.
W miar kurczenia si tutaj wpyww czeskich, co musi by logicznym
nastpstwem ostatnich wydarze, otworz si nowe perspektywy dla
mocniejszego politycznego i zwaszcza gospodarczego zwizania Rumunii z
Polsk. Moment ten nie moe nas zaskoczy inaczej bowiem na puste
miejsce wcisn si niewtpliwie Niemcy.
Stawiaj sobie tu ju dzisiaj pytanie w jakim stopniu poparcie Polski
zrwnoway by mogo ujemny dla Rumunii przyrost siy Wgier.
Przy przysowiowej gitkoci rumuskiej pomyln dla dalszej naszej akcji
jest okoliczno, i szerokie nawet sfery tutejsze zrozumiay, e polityka polska
przewidziaa wydarzenia, ktre zaskoczyy Rumuni i zastay j pod kadym
wzgldem nie przygotowan.
1
Pomoc wzajemna.
454. 1938 padziernik 1, Warszawa. Telegram szyfrowy J. Becka dla

polskich placwek dyplomatycznych o zoeniu Czechosowacji polskiego
ultimatum
Kopia, maszynopis AAN, MSZ 5511, k. 105.
Zapowiadana1 w kilku terminach, a ostatnio przez prezydenta Benea na 30

wrzenia rano, nota czeska2 w odpowiedzi na polsk not 27 bm.3 zostaa
dorczona posowi RP dopiero o 13. Jest ona dylatoryjna i wykrtna, stawia
terminy wykonania da polskich na czas, kiedy zaatwienie definitywne
sprawy sudeckiej zostawi Czechom woln rk. Wobec tego zoylimy dnia 30
wrzenia o godz. 23 minut 30 not ultymatywn4, dajc do dnia 1
padziernika poudnia ostatecznego przyjcia da polskich oraz ewakuacji
powiatw cieszyskiego i frysztackiego w cigu 10 dni. Pierwszy rejon
ewakuacji, okolice Cieszyna, ma by oddany wojskom polskim do poudnia dnia
2 padziernika. Prosz uywa wiadomoci dla informacji.
Dla Londynu, Parya, Budapesztu, Rzymu, Berlina, Bukaresztu,

Waszyngtonu: Powiadomiem osobicie ambasadora kraju, przy ktrym pan jest
akredytowany.
1
Wydzia Szyfrw otrzyma tekst o godz. 1.00 i wysa midzy godz. 5.00 a 9.30 do
Parya za nr 103, do Londynu za nr 82, do Rzymu za nr 87, do Berlina za nr 142, do
Bukaresztu za nr 94, do Budapesztu za nr 70, do Sztokholmu za nr 36, do Brukseli za nr 35,
do Moskwy za nr 72, do Kowna za nr 47, do Kopenhagi za nr 17, do Hagi za nr 21, do Rygi
za nr 51, do Tallina za nr 42, do Helsinek za nr 22, do Berna za nr 26, do Genewy za nr 42, do
Belgradu za nr 62, do Ankary za nr 33, do Tokio za nr 28, do Waszyngtonu za nr 46 i do Oslo
za nr 20.
2
Zob. dok. nr 439.
3
Zob. dok. nr 374.
4
Zob. dok. nr 449.
455. 1938 padziernik 1, Warszawa. Sprawozdanie z rozmw M.

ubieskiego z H. Kennardem i L. Noelem na temat stosunkw polskoczechosowackich
Dn. 1 padziernika rano zatelefonowa do mnie o 8.20 rano ambasador

brytyjski sir Howard Kennard, proszc mnie o przyjcie go. O godz. 9-ej rano
przyjem go w Ministerstwie, przy czym sir Howard owiadczy mi, e ma
misj zaofiarowa w imieniu premiera p. Neville Chamberlaina jego mediacj w
sprawach polsko-czeskich.
Od siebie ambasador doda, e by moe rzd polski bdzie mia obiekcje co
do mediacji premiera brytyjskiego, a to ze wzgldu na jego udzia bezporedni
w konferencji monachijskiej. W tym wypadku ambasador wyraa przekonanie,
e W. Brytania widziaaby rwnie przychylnie wszelk inn mediacj np.
Sandlera lub prezydenta Roosevelta.
Dalej zaznaczy, e teraz, gdy wanie wiat cay cieszy si z zaegnania
wojny, wystpienie Polski wywoa jak najgorsze wraenie w caym wiecie, a
opinia angielska bdzie uwaaa Polsk za wroga pokoju nr 1.
Odpowiedziaem, e Polska nigdy nie wierzya w moliwo wojny
europejskiej, a gdy ambasador mi przerwa mwic, e przecie flota brytyjska
zostaa zmobilizowana, dodaem, e widzielimy ju flot brytyjsk na Morzu
rdziemnym.
Co do misji urzdowej w sprawie mediacji, to uwaam siebie tylko za
skrzynk pocztow i zakomunikuj j zaraz ministrowi.
Owiadczenia ambasadora, e Polska jest mcicielem pokoju nie mog
przyj, gdy w danym wypadku akcja polska zostaa podyktowana przez
wysok zasad, ktrej zawsze bronimy, tj. zasad, e sprawiedliwo istnieje nie
tylko dla wielkich mocarstw.
W godzin potem odwiedzi mnie ambasador Noel, ktry owiadczy, e rzd

francuski popiera inicjatyw brytyjsk mediacji i prosi nas o przeduenie
terminu, w ktrym Czechy maj da odpowied.
Odpowiedziaem, e odroczenie terminu nie wydaje mi si moliwe, e
jednak termin okupacji pynie od godz. 12, 1 padziernika przez 24 godziny. W
ten sposb nawet w pewien [czas] po terminie 12 godz. mona bdzie jeszcze
moe co zrobi. Pocig odchodzi o 12, ale czasem mona go dogoni
samolotem na nastpnej stacji.
Ambasador Noel z wielk sympati mwi o stanowisku Polski wobec paktu
czterech. Francja te zrezygnowaa z tej metody polityki, ale w Monachium
cztery mocarstwa si zebray, aby w momencie poaru ugasi ogie.
Na,to odpowiedziaem: nie byo tam ognia, bo nie byo adnego materiau
palnego, a tylko cztery mocarstwa, ktre si rwnie bay wojny.
O godz. 11 odwiedziem ambasadora sir Howard Kennarda, aby mu zanie
odpowied pana ministra, e niestety uwaamy propozycj mediacji p. Nevilla
Chamberlaina za spnion.
Ambasador by t odpowiedzi bardzo wzburzony. Alors vous refusez!"1
krzycza odpowiedziaem e nie odmawiamy i liczymy, e rzd brytyjski
uyje swoich wpyww, aby skoni rzd czeski do przyjcia polskich
warunkw.
W trakcie rozmowy zatelefonowa do mnie p. minister Beck, proszc abym
zaprosi ambasadora brytyjskiego do niego do MSZ.
Pan minister przyj ambasadora brytyjskiego 1 padziernika o godz. 1.30, w
chwili kiedy przysza wiadomo z Pragi, e rzd czeski prosi o odroczenie
terminu odpowiedzi na nasz not z 30 wrzenia o jedn godzin, wraz z
rwnoczesnym zapewnieniem, e odpowied ta bdzie pozytywna. O
powyszym pan minister poinformowa ambasadora brytyjskiego2.
1
A wic odmawiacie!
Odpis: AAN, MSZ 24, k. 59-61 (dla biuletynu Polska i Zagranica", odmienna
redakcja); Do sprawozdania doczony jest osobisty apel N. Chamberlaina do J. Becka (AAN,
MSZ 24, k. 165; druk: Documents on British Foreign Policy 1919-1939, Third Series, Vol.
III: 1938-9, London 1950, dok. nr 85).
2
456. 1938 padziernik 1, Bukareszt. Telefonogram R. Raczyskiego o

mediacji rumuskiej w konflikcie polsko-czechosowackim
Ambasador1 Raczyski z Bukaresztu donosi:

Comnen owiadczy, e wywrze nacisk na charg d'affaires czeskiego w
Bukareszcie w sensie zadouczynienia naszym daniom.
Usilnie prosi pana ministra, aeby o ile monoci nie doprowadza rzeczy do
najgorszego.
Dyrektor ubieski odpowiedzia ambasadorowi, eby si twardo trzyma".

1
457. 1938 padziernik 1, Bukareszt. Telefonogram R. Raczyskiego o

apelu krla Karola do I. Mocickiego o pokojowe zaatwienie sporu z
Czechosowacj
Krl1 rumuski zwrci si za porednictwem ambasadora Raczyskiego z

nastpujcym apelem do pana prezydenta:
Jako aliant i przyjaciel Polski uwaam, e rewidykacyjne pretensje Polski s
suszne i uzasadnione i uczyni wszystko, by skoni Czechw do przyjcia
polskich da.
Jednoczenie zwracam si z gorcym apelem, by nie stwarza sytuacji
nieodwoalnych, jeli mona w cigu 48 godzin spraw na innej drodze
zaatwi.
Uwaam, e w momencie, gdy wiat odetchn po zaegnaniu groby wojny
i Anglia i Francja ustpiy tyle ze swego stanowiska, byoby niewskazane,
gdyby Polska wojn wywoywaa"2.
1
2
Nadano telefonicznie o godz. 11.20.

458. 1938 padziernik 1, Warszawa. Pismo A. J. D. Biddle'a do J.

Becka wzywajce do pokojowego zaatwienia konfliktu z Czechosowacj
I have the honor to inform Your Excellency that I have just received an
urgent telegram direct from President Rooseyelt1 asking me to convey to Your
Excellency, a friendly and personal message, from nim to you, that he earnestly
trusts that the Polish Government will find it possible to contribute to peace in
Europe at this time by avoiding an armed clash and by solving the existing
difficulties between Poland and Czechoslovakia through peaceful negotiations2.
1
Tekst telegramu: AAN, MSZ 24, k. 138-141.

Mam zaszczyt poinformowa Wasz Ekscelencj, e wanie otrzymaem bezporednio
od prezydenta Rooseyelta pilny telegram z prob o wrczenie Waszej Ekscelencji
przyjacielskiego i osobistego ordzia, od niego do pana. Prezydent wierzy szczerze, e rzd
polski uzna za moliwe przyczyni si w tym momencie do pokoju w Europie unikajc starcia
zbrojnego i rozwizujc trudnoci istniejce midzy Polsk a Czechosowacj metodami
pokojowymi. Odpis: AAN, MSZ 24, k. 62 (dla biuletynu Polska i Zagranica"). ,
2
459. 1938 padziernik 1, Praga. - Notatka o informacjach

telefonicznych K. Pape dotyczcych odpowiedzi czechosowackiej na
polskie ultimatum
Godzina 11.30.
P. min. Pape donosi, i otrzyma telefon dyrektora politycznego p. ermaka
w czeskim MSZ. P. ermak prosi imieniem swych wadz o przeduenie
terminu zoenia odpowiedzi czeskiej na not polsk z dnia 30 wrzenia 1938 r.1
o jedn godzin, a wic przesunicie terminu z godziny 12 przyjtej przez not
polsk na godzin 13 dnia 1 padziernika 1938 r.
P. dyrektor Kobylaski zakomunikowa zgod pana ministra Becka na
przeduenie terminu o godzin czyli do 13 dnia 1 padziernika 1938 r.
Godzina 12-ta.
P. min. Pape donosi, i o godzinie 11,45 telefonowa do niego p. Krno
zastpca ministra spraw zagranicznych Krofty. Imieniem ministra Krofty p.
Krno powiedzia co nastpuje:
Le Gouvernement Tchecoslovaque accepte les propositions de la note du
Gouvernement Polonais du 30 septembre 1938. Vous etes pri de bien vouloir
vous rendre dans une demiheure au Ministere des Affaires Etrangres ou la note
vous sera remise2.
Godzina 12.40.
Minister Pape melduje si telefonicznie do pana ministra Becka.
Nastpnie min. Papce poda telefonicznie tre noty rzdu czeskiego3, ktra
zostaa mu przed chwil dorczona4.
1
Zob. dok. nr 449.

Rzd czechosowacki przyjmuje propozycje zawarte w nocie polskiej z 30 wrzenia
1938. Prosz aby zechcia pan uda si za p godziny do Ministerstwa Spraw Zagranicznych,
gdzie pan otrzyma not.
3
Zob. dok. nr 460.
4
2
460. 1938 padziernik 1, Praga. Odpowied K. Krofty na polskie

ultimatum wrczona K. Pape
En rponse a votre note du 30 septembre1 j'ai l'honneur de porter a votre

connaissance que dans toutes les ngociations au sujet de la population
polonaise de Tchcoslovaquie le Gouvernement tchcoslovaque avait Fintention
de se placer sur le point de vue que ce probleme devrait gtre rgl par des
pourparlers directs, amicaux et rapides entre les deux Gouvernements.
Tandis que l'accord de Munich du 29 septembre2 avait prvu pour les

ngociations entre les deux Gouvernements un dlai de trois mois, la note du
Gouvernement tchcoslovaque du 30 septembre3 a propos des delais
sensiblement plus courts.
Tant au poit de vue objectif qu'au point de vue l'esprit dans lequel a t
conclu l'Accord de Munich, le Gouvernement tchcoslovaque considre les
propositions de sa note du 30 septembre toujours comme justes et quitables.
Vu cependant le note du Gouvernement polonais du30 septembre et force
par les circonstances, le Gouvernement tchcoslovaque accepte les propositions
de cette note.
Dans l'intret de la population polonaise locale ellememe et pour rendre
possible une evacuation sans danger d'incident quelconque, le Gouvernement
tchcoslovaque propose que des experts militaires polonais et tchcoslovaques
se reunissent immdiatement pour arriver a une entente en ce qui concerne la
procdure de dtail a suivre.
Il demande en outre que mme apres l'occupation par les troupes polonaises,
le trafie sur la ligne Bohumin-ilina soit maintenu et que la commission qui
aurait a fixer les autres questions, puisse delinitivement regler ce probleme,
cette ligne tant la seule jonction entre des districts tchcoslovaques
importants4.
1
Zob. dok. nr 449.

Zob. dok. nr 432.
3
Zob. dok. nr 439.
5
W odpowiedzi na not pask z 30 wrzenia mam; zaszczyt poinformowa pana, e we
wszystkich negocjacjach dotyczcych ludnoci polskiej w Czechosowacji rzd
czechosowacki stara si zajmowa punkt widzenia, i problem ten naleaoby rozwiza w
bezporednich, przyjaznych i niezwocznych rokowaniach midzy obu rzdami. Podczas gdy
ukad monachijski z 29 wrzenia przewidywa dla rokowa midzy obu rzdami termin trzech
miesicy, nota rzdu czechosowackiego z 30 wrzenia proponowaa termin znacznie krtszy.
Zarwno z punktu widzenia obiektywnego, jak i z punktu widzenia ducha, w ktrym by
zawarty ukad monachijski, rzd czechosowacki uwaa nadal propozycje noty z 30 wrzenia
za sprawiedliwe i rwnoprawne. Jednake wobec noty rzdu polskiego z 30 wrzenia i
zmuszony okolicznociami, rzd czechosowacki przyjmuje propozycje w niej zawarte. W
interesie samej miejscowej ludnoci polskiej oraz aby umoliwi ewakuacj bez
jakichkolwiek incydentw, rzd czechosowacki proponuje, aby spotkali si niezwocznie
polscy i czechosowaccy eksperci wojskowi celem osignicia porozumienia dotyczcego
szczegowej procedury dalszego postpowania. Postuluje si ponadto, by nawet po
wkroczeniu oddziaw polskich utrzymany zosta ruch na linii kolejowej Bohuminilina
oraz aby komisja, ktra miaaby rozstrzygn inne kwestie, moga problem ten ostatecznie
uregulowa, gdy linia ta jest jedynym poczeniem midzy wanymi regionami
czechosowackimi.
2
461. 1938 padziernik 1, Rzym. Telegram szyfrowy nr 61 B.

Wieniawy-Dugoszowskiego o rozmowie z G. Ciano w sprawie polskich
postulatw terytorialnych wobec Czechosowacji
Dzi1 o godzinie 11 rano Ciano, zapewniajc nam niezmienne poparcie,

wyrazi przypuszczenie, e moe lepiej byoby nie pieszy si zbytnio ze
zbrojnym zajmowaniem lska Cieszyskiego, ktry i tak bezwzgldnie
otrzymamy. Da wyraz niepewnoci co do reakcji Rosji i pewnoci niechtnej
reakcji Zachodu.
Sowa jego przyjacielskiej rady zostay wypowiedziane bez nacisku, jakby
dla formy jedynie2.
1
2
Otrzymano 1 padziernika o godz. 12.00.

Nr GMS 3328.
462. 1938 padziernik 1, Berlin. Telefonogram szyfrowy nr 146

J. Lipskiego o stanowisku III Rzeszy w wypadku konfliktu Polski z
Czechosowacj lub ZSRR. Tajne
W odpowiedzi1 na rozmow pana ministra z Moltkem, Ribbentrop

zakomunikowa, e rzd niemiecki:
I. W razie konfliktu zbrojnego polsko-czeskiego zajmuje wobec Polski
stanowisko yczliwe,
II. W razie konfliktu polsko-sowieckiego pjdzie znacznie dalej wobec
Polski ponad stanowisko yczliwe.
Rzdy angielski, francuski i woski zwrciy si do rzdu niemieckiego o
udzielenie Polsce rady, by daa duszy termin na odpowied czesk. Ribbentrop
nadmieni, e ma nadziej, i przez przyjcie przez Prag polskich warunkw
nie dojdzie do konfliktu. Doda, e wobec sytuacji w Cieszyskiem rady dawa
nie moe2.
1

Nr GMS 3333. Kopia: AAN, MSZ 5433, k. 14; Druk: 3. Chudek (oprac.), Wrzeniowy
kryzys czechosowacki 1938 r. w raportach ambasadora Lipskiego, Warszawa 1958 (na
prawach rkopisu), s. 98.
2
463. 1938 padziernik 1, Berlin, Telefonogram szyfrowy nr 147 J.

Lipskiego o stanowisku III Rzeszy w wypadku konfliktu Polski z ZSRR
Gring1 zastrzegajc, e mwi od siebie, owiadczy:

I. rzd niemiecki nie bdzie wystpowa wobec rzdu polskiego z adnymi
radami;
II. dla ewentualnych naszych celw jest wane wiedzie, e nacisk niemiecki
na Czechy bdzie efektowniejszya po zajciu czwartego odcinka;
III. w razie powika z Rosj Polska moe liczy na efektywniejsz pomoc
ze strony Niemiec2.
a
Zapewne powinno by efektywniejszy.

2
Nr GMS 3337. Druk: J. Chudek (oprac.), Wrzeniowy kryzys czechosowacki w 1938 r.
w raportach ambasadora Lipskiego, Warszawa 1958 (na prawach rkopisu), s. 99; Sprawy
1
464. 1938 padziernik 1, Moskwa. Telegram szyfrowy nr 80 W.

Grzybowskiego o radzieckich komentarzach po konferencji monachijskiej
W dzisiejszej1 prasie sowieckiej nie podano wczorajszego radia polskiego,

ani wiadomoci o polskiej nocie2. Nie zajto rwnie adnego stanowiska w
sprawie konferencji w Monachium, podkrelono jednak, e Polska jest
niezadowolona z powodu tego, i polskie dania nie byy postawione.
W przegldzie polskiej prasy wymiewa si polskie pobrzkiwanie szabl i
straszy si Polsk niebezpieczestwem grocym jej ze strony Niemiec.
Dzisiaj do Potiomkina nie pjd.
Okoski komunikuje, e wojska sowieckie stoj nadal na naszej granicy3.
1

Zob. dok. nr 449.
3
Nr GMS 3336.
2
465. 1938 padziernik 1, Bukareszt. Telegram szyfrowy nr 62

R. Raczyskiego o stanowisku Rumunii wobec uchwa konferencji
monachijskiej oraz konfliktu polsko-czechosowackiego
Zakomunikowaem1 telegram szyfrowy nr 942 Comnenowi, ktry owiadczy

mi, e natychmiast wezwie charge d'affaires Czechosowacji celem wywarcia
przez niego nacisku na Prag w kierunku ustpienia daniom Polski.
Powoujc si na przyja Rumunii do Polski prosi usilnie pana ministra o
niedoprowadzenie do najgorszego.
C[omnen] wyrazi ywe zaniepokojenie porozumieniem 4 mocarstw. Uwaa,
e Polska i Rumunia powinny skonsolidowa przeciw temu opini mniejszych
pastw, by unikn niespodzianek w przyszoci3.
1

Zob. dok. nr 454.
3
Nr GMS 3340.
2

rozmowach z politykami niemieckimi na temat polskich roszcze
terytorialnych wobec Czechosowacji. cile tajne
W dzisiejszej ze mn rozmowie, o ktrej miaem zaszczyt referowa panu

ministrowi telegraficznie1, genera-feldmarszaek Gring poruszy, zaznaczajc,
i czyni to na razie nieobowizujco, kwesti Morawskiej Ostrawy2. Wyrazi on
pewne zdziwienie, i Polska nie wysuna dania tego terytorium, podkrelajc,
i on sam uwaa, e powinno by ono do nas nalee. Wskazujc na map,
nadmieni, i byoby bardzo niedogodne, aby midzy Polsk a Niemcami w
rejonie Morawskiej Ostrawy pozosta wski korytarz czeski. W rezultacie
zaznaczy, i poniewa na naszym odcinku frydeckim przewidziany jest
ewentualny plebiscyt, jak rwnie z ich strony na odcinku Morawskiej Ostrawy,
istniaaby moe jeszcze mono znalezienia tutaj porozumienia midzy nami.
Po tej rozmowie p. Gring prosi telefonicznie, abym o tym jeszcze oficjalnie
nie donosi, albowiem s to jego osobiste zapatrywania. Niemniej da do
zrozumienia, i spraw zbada.
Komunikujc cakiem poufnie panu ministrowi, prosibym o dyrektyw, czy
w razie dalszych podobnych sugestii ze strony niemieckiej odnosi si do nich
pozytywnie, czy te odrzuci myl przyczenia Morawskiej Ostrawy do Polski.
Druga sprawa, ktra moe sta si z dnia na dzie aktualna, to kwestia
samego plebiscytu we Frydeckiem. Jak wskazaem w raporcie moim z dnia 28
wrzenia nr N/1/183/383, podczas delimitacji sekretarz stanu Weizsacker
powiedzia, e na ten temat moe by jeszcze z nami rozmowa, a w kadym

razie zapewni, e bez nas nic w tej sprawie nie uczyni.
Poniewa kwestia plebiscytu traktowana jest w Komisji Czterech, pozwalam
sobie rwnie poprosi o instrukcj w tym punkcie4.
1
Zob. dok. nr 463.

Dzi Ostraya.
3
Zob. dok. nr 403.
4
ambasadora Lipskiego, Warszawa 1958 (na prawach rkopisu), s. 100-101.
2

rozmowach z politykami niemieckimi na temat konfliktu polskoczechosowackiego. cile tajne
Kopia, maszynopis AAN, Ambasada RP w Berlinie 19, k, 17-21
Wczoraj, dnia 30-go wrzenia w godzinach wieczornych telefonowa do

mnie podsekretarz stanu Woermann z zapytaniem, czy prawd jest, i rzd
polski wysa do Pragi ultimatum. Zaznaczyem w odpowiedzi, i jestem na
razie tylko w posiadaniu wiadomoci, i tego dnia wieczorem powzita bdzie
wana decyzja przez rzd polski.
Dzi rano poproszony zostaem przez p. Woermanna na godz. 11.30 do
Auswartiges Amt. Przed tym nie mogem ani z genera-feldmarszakiem
Gringiem, ani z ministrem von Ribbentropem si porozumie wobec tego, i
brali oni udzia we wjedzie kanclerza do Berlina o godz. 10.30.
Przed udaniem si do Auswartiges Amt zatelefonowa do mnie sir Nevile
Henderson, ambasador brytyjski, silnie podniecony z powodu naszego
ultimatum do Pragi, zaznaczajc, i ma instrukcj porozumienia si w tej
sprawie z rzdem Rzeszy. Wskaza na fatalne konsekwencje, jakie dla Polski
miaoby wystpienie zbrojne wobec Czecho-Sowacji w tak delikatnej
midzynarodowej sytuacji". Polska straciaby wszystkie sympatie w Anglii i
Stanach Zjednoczonych. Staraem si wyjani ambasadorowi sytuacj, dodajc
jako jedyn rad, aby rzd jego wpyn na Prag w kierunku przyjcia
ultimatum polskiego.
Drugi telefon nadszed zaraz po tym od ambasadora woskiego, ktry co
prawda nie grozi gniewem ludu woskiego, lecz widocznie by rozalony na
nas, za to, e podwaamy dzieo Mussoliniego: rezultat konferencji w
Monachium, ktra uratowaa pokj. Wytumaczyem mu, i nasze ultimatum
idzie po myli teje konferencji, ktra pozostawia do bezporedniego
zaatwienia midzy Warszaw a Prag kwesti Cieszyna.
Udaem si nastpnie do A[uswartiges] A[mt]. Podsekretarz stanu
Woermann w porozumieniu ze Sztabem Generalnym niemieckim poprosi mnie
o potwierdzenie uoonej midzy sekretarzem stanu Weizsackerem a mn linii
demarkacyjnej wojskowej na wypadek wojny polsko-czeskiej. Stwierdziem, i

linia nasza demarkacyjna biegnie po Odrze i Ostrawicy i e Sztab Gwny
polski na skutek mojego uprzedniego raportu trzyma si bdzie teje linii.
Co do oceny sytuacji politycznej, p. Woermann nie chcia si wypowiada,
zaznaczajc, i za chwil przyjmie mnie p. Ribbentrop po porozumieniu si z
kanclerzem. Przeczyta mi on telegram Moltkego z rozmowy wczorajszej z
panem ministrem, w ktrej pan minister zapytuje, czy w razie konfliktu
zbrojnego czesko-polskiego moe liczy na stanowisko yczliwe rzdu Rzeszy,
jak rwnie na analogiczne stanowisko Niemiec w razie zatargu zbrojnego
Polski ze Sowietami.
Zaraz po tym zostaem przyjty przez p. von Ribbentropa, ktry oznajmi mi,
e rzdy francuski i angielski oraz woski robi na rzd niemiecki presj, by
udzieli rady rzdowi polskiemu w kierunku przeduenia terminu ultimatum. Za
chwil mia mwi z nim telefonicznie Ciano. Wyoyem p. von Ribbentropowi
sytuacj, konkludujc, i ultimatum upywa o godz. 12 to znaczy za par minut.
P. von Ribbentrop zaznaczy, i kanclerz powiedzia mu, e gdyby Polska
czekaa trzy miesice, to nie pozostaoby jednego Polaka w Cieszyskim. Cho
czu byo u niego pewne skrpowanie niezawodnie z racji ukadu
monachijskiego z mocarstwami oraz owiadczenia Hitler-Chamberlain, p. von
Ribbentrop stara si niemniej wykrci z presji angielsko-wosko-francuskiej.
Zawezwany do telefonu przez Ciano, p. Ribbentrop przeszed do drugiego
pokoju i powrciwszy, oznajmi mi, e rzd woski przez swego ambasadora w
Warszawie dzi rano radzi przeduy termin ultimatum.
Nastpnie okreli stanowisko rzdu Rzeszy w sposb nastpujcy:
W zwizku z rozmow pana ministra z von Moltkem owiadcza, e
1. w razie konfliktu zbrojnego polsko-czeskiego rzd niemiecki zachowa w
stosunku do Polski yczliwe stanowisko;
2. w razie konfliktu polsko-sowieckiego rzd niemiecki zajmie stanowisko w
stosunku do Polski znacznie wicej ni yczliwe, przy czym da wyranie do
zrozumienia, i rzd niemiecki udzieliby pomocy;
3. P. von Ribbentrop odpowie w tym sensie rzdom angielskiemu,
francuskiemu i woskiemu, i ma nadziej, e nie dojdzie do konfliktu zbrojnego
midzy Polsk a Czechosowacj, tym bardziej jeli Praga przyjmie dania
Polski. Doda, e wobec sytuacji panujcej w Cieszyskiem rad rzdowi
polskiemu udziela nie moe.
Nastpnie zostaem zaproszony do genera-feldmarszaka Gringa. Zastrzeg
on, i mwi od siebie, owiadczajc, e rzd Rzeszy adnych rad rzdowi
polskiemu dawa nie bdzie w podobnej sytuacji, rozumiejc, e Warszawa
takich rad by nie przyja i miaa by suszno. Dalej podkreli, i dla naszych
wadz wojskowych w zwizku z operacjami militarnymi moe by wane
wiedzie, e nacisk niemiecki na Czechy mgby by znacznie efektywniejszy
po zajciu IV odcinka, tj. 7 padziernika. Wreszcie, i to podkreli z naciskiem,
w razie konfliktu sowiecko-polskiego rzd polski mgby liczy na pomoc ze
strony rzdu niemieckiego. Jest zupenie nie do pomylenia, aby Rzesza moga
nie pomaga Polsce w jej walce z Sowietami.
Nastpnie rozmowa z Gringiem potoczya si ju na tematy oglne, o czym
w oddzielnych raportach.
Z nastawienia Gringa byo wida, i 100%-owo podziela on stanowisko
rzdu polskiego. Po przyjciu ultimatum, gdy z nim rozmawiaem telefonicznie,
scharakteryzowa nasz krok jako niezmiernie mia i w wietnym stylu
przeprowadzon akcj".
Rwnie Ribbentrop mwi mi popoudniu, e kanclerz dzi na niadaniu
wobec swego otoczenia z wielkim uznaniem wyraa si o polityce Polski.
Musz zaznaczy, i krok nasz zosta tutaj uznany jako wyraz duej siy i
samodzielnego dziaania, co jest najbardziej pewn gwarancj naszych dobrych
stosunkw z rzdem Rzeszy1.
1

ambasadora Lipskiego, Warszawa 1958 (na prawach rkopisu), s. 102-195; Tlumaczenie
angielskie Papers and Memoirs of Jzef Lipski, Ambassador of Poland, Diplomat in Berlin

Monachium 1938 - Polskie Dokumenty Dyplomatyczne

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

Monachium 1938 - Polskie Dokumenty Dyplomatyczne

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

MONACHIUM 1938 r.

Polskie dokumenty dyplomatyczne

EDYCJA KOMPUTEROWA: WWW.ZRODLA.HISTORYCZNE.PRV.PL

Opracowali: Zbigniew Landau, Jerzy Tomaszewski

18. 1938 marzec 16, Berlin. Raport nr N/1/37/38 J. Lipskiego o

37. 1938 kwiecie 12, Warszawa. Telegram szyfrowy z instrukcj J.

francuskim i czechosowackim na temat polityki polskiej wobec

73. 1938 maj 21, Berlin. Raport nr N/1/84/38 S. Lubomirskiego

89. 1938 maj [28], Pary. Raport polityczny nr XVII/3 (1/F/19)

107. 1938 czerwiec 18, Pary. Telegram szyfrowy nr 61

124. 1938 lipiec 16, Warszawa. Notatka nr GMP 396/F/10 z rozmowy

141. 1938 sierpie 11, Berlin. Raport nr N/1/137/8 J. Lipskiego o

159. 1938 wrzesie 10, Bukareszt. Raport nr 52/R/78 R.

177. 1938 wrzesie 15, Warszawa. Telegram szyfrowy z instrukcj

195. 1938 wrzesie 16, Berlin. Telefonogram szyfrowy nr 119

213. 1938 wrzesie 18, Warszawa. Telegram szyfrowy z instrukcj

231. 1938 wrzesie 19, Praga. Telegram szyfrowy nr 111 K. Pape o

249. 1938 wrzesie 21, Budapeszt. Telegram szyfrowy nr 50

267. 1938 wrzesie 22, Praga. Radiogram szyfrowy nr 115 K. Pape

285. 1938 wrzesie 23, Berlin. Telefonogram szyfrowy nr 133

303. 1938 wrzesie 23, Bruksela. Telegram szyfrowy nr 25

324. 1938 wrzesie 24, Berlin. Raport nr N/1/171/38 J. Lipskiego o

341. 1938 wrzesie 25, Warszawa. Telegram szyfrowy z instrukcj

359. 1938 wrzesie 26, Praga. Radiogram szyfrowy nr 139 K. Pape

378. 1938 wrzesie 27, Warszawa. Telegram szyfrowy z instrukcj

398. 1938 wrzesie 28, Warszawa. Telegram szyfrowy J. Szembeka

417. 1938 wrzesie 29, Warszawa. Telefonogram K. Michalika

436. 1938 wrzesie 29, Rzym. Raport nr 3/51 B. Wieniawy

457. 1938 padziernik 1, Bukareszt. Telefonogram R. Raczyskiego

Sformuowanie przez prawicowych politykw niemieckich, sowackich,

dokumenty niemieckie (ktrych wydawanie zapocztkowali sojusznicy, na

przyczyn pewnych luk w zbiorach archiwalnych sta si niedostatek troski ju

pominicie ich (zwaszcza depesz ambasadorw z Berlina, Londynu i Parya)

te dokumentacj o incydentach granicznych, przewanie nie posiadajcych

wydarzeniach. Wspczesny czytelnik musi zachowa wobec nich krytyczne

Podajemy rwnie numery kancelaryjne, ewentualnie inne oznaczenia

odpisy sporzdzone dla potrzeb subowych. Niewielka grupa dokumentw

Por. C. M. Nowak, Czechoslovak-Polish Relations 1918-1939, A Selected and Annotated

Pismo pka mgra I. Wolaskiego z 6 lipca 1979 r., nr OMD/1225/79.

W uzupenieniu dzisiejszego telegramu mam zaszczyt donie, e w

nie przedstawia porzdku chronologicznego tematw poruszonych w

genewskiej w razie przeprowadzenia w niej zmian. W trakcie wymiany zda

Dyrektor Weizsacker podkreli na zakoczenie, i minister Neurath by rad,

W ostatnich dniach z okazji wsplnej podry do Gdl miaem sposobno

1. Minister von Neurath rozpocz rozmow1 od zaznaczenia, e obserwowa

Ot moe on zapewni, e kwestia ta jest zupenie nieaktualna i nie ma dla

rnica midzy zasadami goszonymi przez p. Benea i powtarzanymi przez

Zarwno Neurath, jak minister Beck byli zgodni co do tego, e w dzisiejszej

- Wyrazy napisane z podwjnym odstpem midzy literami.

4. 1938 stycze 13, Berlin. Sprawozdanie z rozmowy J. Becka z

Rozmowa ta miaa charakter oglnikowy. Gwne punkty jej s nastpujce:

Mowa o Jzefie Pilsudskim.

5. 1938 stycze 13, Berlin. Sprawozdanie z rozmowy J. Becka z H.

Rozmowa z Gringiem prowadzona bya czciowo przy niadaniu w

Precyzujc poszczeglne zagadnienia polityki Rzeszy, Gring podkreli, i

Niemcom. Zatem byoby to nonsensem politycznym. Co najwyej w

H. Gring przyjecha do Warszawy 22 lutego.

6. 1938 stycze 14, Berlin. Sprawozdanie z rozmowy J. Becka z A.

Kanclerz w bardzo dugich wywodach okreli stanowisko swoje do

Kanclerz wyrazi zadowolenie z faktu przyjazdu ministra do Berlina i ze swej

wzmocnieniem tendencji komunistycznej. Obawa moliwego komunizmu w

sensie narodowym. Podobne opinie panoway rwnie w Reichswehrze.

9. aWewntrzne sprawy Niemieca. Kanclerz wskazuje na trudnoci

7. 1938 stycze 22, Pittsburgh. Pismo nr R. 348. b. 77-L K. Ripy w