ISTORIJA JUGOSLAVIJE

(EKMEDIC, BOZI, IRKOVI, DEDIJER)

Nacionalni preporodi

Slovenija
U Sloveniji se pokret javio u vrijeme naglaene borbe za slovenaku nacionalnu svijest
koja je jo ratovala sa predjelnim pokrajinskim imenom. Ovdje je tokavski govor jo za
vrijeme Napoleona bio odbaen. U vrijeme hrvatskog ilirizma u Sloveniji postoji ilirski
tabor, koji je sa sobom okupljao osamljene predstavnike srednjih slojeva i nekoliko
istaknutih imena kao to su Stanko Vraz. Najvea tekovina ilirizma je u tome to je
efikasno pomogao okonanju abecednog rata, koji se vodio tridesetih godina i uvoenje
glavnog abecednog alfabeta koji je pomogao da Slovenci nau najbolje pismo za svoj
jezik. Nacionalni preporod u Sloveniji bio je srazmjeran razvoju slovenakog drutva.
Dominacija Nijemaca i Italijana u slovenakom gradu odredila je nemo tog preporoda
koji teko dolazi u svoje nacionalne institucije.kolska nastava se izvodi na latinskom i
dijelom na njemakom jeziku. Godine 1845. Izlazi prva istorijska knjiga na slovenakom
jeziku Dogodovtine tajerske zemlje, sa posebnim pogledom na Slovence. u Sloveniji
su se veinom pokretale njemake nacionalne institucije. Konzervativna domaa
inteligencija veinom je okrenuta bila prema svetenikim zvanjima, i nije se trudila
mnogo da razvije nacionalni duh i jezik. Kopitarova gramatika 1808. prvi je temeljit
nauni pokuaj da se od lokalnih dijelom germanizovanih narjeja stvori knjievni jezik i
po mogunosti slovenaa abeceda koja e zamijeniti staru bohoriicu, od tada e da traje
stalni

napor

da

se

knjievni

jezik

kodifikuje.

Franc Molteko u svojoj gramatici 1825. stjenjava osnovu knjievnog jezika na dolenjski
dijalekt, kombinaciju latinice i irilice metelic, uvjeren da je time dao novo pismo
Zapadnim i Junim SLovenima. U ovo vrijeme tajerski svetenik Peter Dajnko, daje
svoju verziju azbuke. A slovenaki knjievni jezik zasniva se na tajerskom narjeju. Ova
borba za uzdizanje jednog dijalekta pokazuje da se Slovenci jo uvijek nisu dovoljno
integrisali u naciju. Tu se pokrajinska imena bore za dominaciju. Do 1848. ovdje jo
1

uvijek u sloveniji nema nacionalne svijesti. Narodni pokret se dijeli na dva osnovna
tabora: konzervativni i demokratski. Dominira konzervativni koji se zasniva na
ustupcima bekog dvora Slovencima u jakom porastu kola i industrije. Politiki ton mu
je batinjen od Jorneja Kopitara, koji je bio protiv svakog rjeenja izvan Austrije.
Demokratski ton je bio u manjini, a i tu se ideologija krila u poeziji i neobaveznim
simpatijama za seljaki svijet. Ton su mu dali istaknuti pisci: France Preern, Andrej
Smole, i Matija op. Najvei domet u ovom procesu izvan umjetnosti je poretanje
seljakih i zanatlijskih Novica 1843., voenih na nedotjeranom, ali i jedinstvenom
knjieevnom jeziku, a pod urednitvom sekretara Kmetijske drube dr. Janeza
Blajvajza, koji se lino bolje snalazio u njemakom nego u slovenakom jeziku.
Makedonija
U ovo vrijeme javljaju se i prvi preuranjeni vijesnici makedonskog nacionalnog
preporoda. Turski drutveni sistem ne doputa preporoditeljsku akciju i ona za
pretpostavku mora jo da ima jednu drugu civilizaciju. Nacionalni preporodi na turskom
podruju, koji ve postoje tj. Bosna i Grka, imale su svoje matice izvan ovog sistema.
Ali rad oko crkava i crkvenih knjiga pokazuje tendencije koje e kasnije doi do veeg
izraza. Kiril Pejinovi, iguman manastira Tetova, objavljuje 1816. knjigu u Budimu:
Ogledalo na makedonskom jeziku, kao i Utjeenije grijenim 1840. u Solunu. Ovi prvi
rasplamsaji su jo u znaku tenji za opteslovenskim oslobaanjem naroda u Turskoj.

Revolucija 1848/49
MAKEDONIJA vjerovatno nije dotaknuta revolucijom, jer se ovdje ne spominje.
SLOVENIJA
Nezadovoljstvo sistemom i nerazvijenost junih Slavena odrediti e njihovo mjesto
u revoluciji 1848. Odvijala se uglavnom kod junoslavenskih naroda u Habsburskom
carstvu. Problem u Sloveniji je bilo ujedinjenje pokrajina u nacionalnu maticu i stvaranje

nacionalne svijesti Slovenaca. U Hrvatskoj se najprije trebalo rjeiti agrarno pitanje i

ujediniti Hrvatsu kao samostalnu jedinicu nasuprot Ugarske. U Vojvodini je revolucija
trebala da demokratizuje drustvo, a narodu osigura srpski politiki identitet. Podrucje
Dalmacije bi trebala da se okrene od Mlecana i ujedini sa Hrvatskom. Manja turska
podrucja imala su cilj da u Turskoj otvore bugarsko i srpsko pitanje. Meutim, revolucija
nije uspjela da rjei probleme koji su se vukli decenijama.
Seljaki nemiri su buktali u proljee 1848. U Sloveniji su nemiri bili po selima i
gradovima. Dok u Beu dolazi do proglaenja novog ustava, to je angaovalo slovenako
drutvo koje bilo rascjepkano na tri tabora: konzervatici, liberali i demokrati. Dalje
socijalne nemire je ublaio dekret o ukidanju kmetstva 7. septembra, pa ce karakteristika
revolucije u Sloveniji biti odvojenost nizih slojeva od srednjeg staleza koji se borio za
konstruisanje

nacionalne ideje. Tezilo se preureenju Habs.carstva na federativnom

principu i sa Sloveijonm kao jednom cjelinom. Ugasit ce se nemir kada car proglasi novu
reformu u kojoj se Slovenija gubi u nekoliko cjelina. Slovenci na celu sa Matijom
Majarom trazili su da odrzavaju svoj posebni sabor. Veina slovenakih zemalja zajedno
sa Austrijom ulazila je u Njemaki savez, pa su 15. 4. 1848. bili pozvani da biraju
poslanike za Opte-njemaki parlament u Frankfurtu. Bilo je Slovenaca koji su mislili da
samo Njemaki savez moe sigurati Slovencima samostalnost, ali je druga struja traila
ostvarenje ujedinjenja Slovenaca u Austriji izvan zajednike njemake drave.
Glavna tekovina revolucije u Sloveniji bilo je isticanje programa Ujedinjenja Slovenaca.
Takvo rjeenje zahtjevala je jedna grupa bekih Slovenaca 19.marta 1848. Nacrtan je lik
ujedinjenje Slovenije, zatita slovnake narodnosti, jedinstvo slovenakog knjievnog
jezika, pravopisa i njegovo uvoenje u kole. Ta ujedinjena Slovenija ostae slovenaki
nacionalni program za nekoliko decenija kasnije. Uvoenjem novog ustava u martu 1849.
Prekinuta je bujna aktivnost preureenja slovenakih zemalja., da bi se laganom
letargijom do 1851. politike okolnosti zavrile u apsolutizmu. Opti rezultat poraza
revolucije bio je da su ukinute sve njene poltike tvorevine, i proglaen je politiki
apsolutizam. Feudalizam je bio ukinut, udareni su temelji novom drutvu.

POLITIKA MAARA PRED REVOLUCIJU

Zasjedanje maarskog i hrvatskog sabora 1847. Na hrvatskom saboru se razmatralo

o uvoenju narodnog jezika u javni ivot, dok je maarski sabor bio za uvoenje
maarskog jezika u cijelu Ugarsku. Za lokalnu upotrebu u Hrvatskoj ostaje latinski, a u
Rijeci italijanski. Maari ele od Bea vie ustupaka. Dvor pristaje na ove zahtjeve, pa
prvo maarsko plemstvo pod vodstvom Baanija 17.mata 1848. ukida feudalnu zavisnost
seljaka, i time je od carevine stvorena drava gdje vladaju dva naroda-Njemci i Maari.
To bi trebala postat neka personalna unija , ali se nisu mogli lako konsolidovati. U aprilu
u Beu je uveden oktorisani ustav sa dvodomnim sistemom, car je imao pravo veta. U
Istri i Dalmaciji ustav je angaovao gornje slojeve, a u Ugarskoj jeziki i seljaki
problem je komplikovao revoluciju. Maarizacija je dovodila u pitanje nacionalne
egzistencije, pa se gase simpatije za Maarsku revoluciju.
POKRET U VOJVODINI I PETI
U Vojvodini i Peti Srbi su formirli nacionalne odbore, ojaano srpsko graanstvo je
po vojvodanskim gradovima preuzimalo je zastavu borbe od Crkve. Prvi zahtjevi Srba u
Ugarskoj su pravo na upotrebu narodnog jezika, zatita vjeroispovjesti, redovna dravna
sluba, godinje sazivanje sabora, poerske olakice, gradska samouprava, sudstvo...Taj
pokret e brzo evoluirati,i od lokalnih zahtjeva prei e se traenje veih zahtjeva kao to
je: nacionalna dravna autonomija, pri emu se posebna Vojvodina vidjela u dravom
okviru sa Hrvatskom. Mitroploit Josif Rajai e sazvati anrodnu skuptinu pred masom
ljudi sa krstom. Ta skuptina e u Karlovcima 1.maja 1848 izabrati patrijarha i vojvodu.
Zahtjevala se ravnopravnost srpskih institucija. Na Vjonoj granici (Panevo,Zemun)
dolazi do ustanaka i graanstvo rui stare uprave i formira se nacionalna garda i sloboda
tampe, a seljaci poinje da djelu manastirsku i drugu zemlju.
Na skuptini u Sremskim karlovcima u maju 1848. formira se Srpski glavni odbor
za voenje nacionalnih poslova, teilo se autonomija i formiranje Srpske Vojvodine. Cela
oblast pokreivena je bila anrodnim odborom, koji je mjenjao staru vlast koja je bila
razorena. Zbog toga je revolucija je u Vojvodini najdublje sprovedena. Formirala se nova
vojska iz svojih sredstava, a vojvoda je bio pukovnik Stevan upljikac. Glavi odbor vodi

ore Stracimirovi. Maari se nisu slagali sa majskom skuptinom pa napadaju

Karlovce u junu 1848. Snaga Maara je bila u konjici, a Srba u pjeadiji, al rezultat
bitaka do kraja 1848. je bio nerjeen. Ustanici su oslobodili Baku i Banat, meutim u
novoj vladi je nestao onaj revolucionarni duh.

Posljedice revolucije 1849/60

Poslije poraza u junoslavenskim zemljama nastupa duboka kriza, manifestira se u dva

kljuna segmenta: Lagano okretanje pravca istorije od narodnih pokreta i pobuna ka
konsolidaciji graanskog drutava, te razdvajanje seljakih poreta od legitimnih politika
stabiliziranih drava. U Sloveniji je tada domaa kapitalistika privreda imala vie koristi
od provedene agrarne reforme. Politiki okvir i stabilna osnova toga uspona, kao i prva
podloga temeljima novog drutva, bio je politiki apsolutizam, koji se carevim
Silvesterskim patentim od 31. 12. 1851 uvodi u Carevini i po ministru unutranjih
poslova Aleksandru Bahu dobija naziv Bahov apsolutizam.U Sloveniji su izvrene neke
administrativne promjene, a obeanje da e se u pokrajinama uvesti sabori ostalo je na
papiru. Od 1853. proglaeni su svi listovi osim Slovenskog crkvenog asopisa koji se
zbog naslova prekrstio u Zgodnja Danica. Luka Jeran i dr. Blajvaz su bili protiv
ujedinjenja i udarili su temelje modernom slovenakom klerikanizmu. Nisu ignorisali
naciju nego su je stavljali na poseljednje mjesto, a 1860. biskup Slomek je govorio da
Slovenci moraju ostati svjesni katolici, prije svega Austrijanci, a tek onda Slovenci. U
ovom opem adminitstrativnom pomjeranju Slovenija je pridodata Hrvatskoj, 1854. pa se
tu kao i u drugim pokrajinama uvodi kao slubeni njemaki jezik.

Politiki razvoj 1860-1875

Slovenija
Osnovni program slovenake politike ovoga doba je bio program Ujedinjene Slovenije iz
1848.. Metodi kojima se on eli ostvariti je bio jo uvijek legitiman, a u skladu sa
potrebama da se narod tek mora odgojiti u politikoj svijesti. 60-tih godina otvaraju se
itaonice. Najznaajnija je u Ljubljani oko koje e se stvoriti Slovenska matica i Dramsko
drurvo. Pjesnik Miroslav Vilhar 1863. izdati e asopis Naprej, a urednik i glavni pisac
je bio Fran Levstik. Odani katolikoj vjeri, koju uzdiu iznad nacije, konzervativci se
bore za pravo Slovenaca, da u svakoj pokrajini imaju posebno predstavnitvo u vidu
pkrajinskih nacionalnih kurija. One bi se mogle sastajati i na opte pokrajinskim
skupovima u zemaljskim saborima koji bi imali posebne nacionalne domove. Ta ideja
iznijta je na skupu politikih prvaka 25. Septembra, 1865 u Mariboru, tzv. Mariborski
program. Politike borbe konzervativaca i liberala vode se kroz itaonice koje su centri
lektire i besjednitva, kroz novine i optenarodne skupove. Liberali se ne odriu projekta
Ujedinjene Slovenije iz 1848. Dok konzervativci Staroslovenci i kad ponu da
omekavaju svoja politika stanovitva, i prikljuuju se optem pokretu tabora, ostaju u
sri legitimnosti, koji bi Slovencima popravili neto samo u okviru starog stanja. Proeti
demokratskim duhom, oni tee evazionom cilju Ujedinjene Slovenije, koju nastoje
izvojevati rijeima i na svean nain. Taborski pokret bio je veoma moan pokret koji je
impresionairao cijelo drutvo i jedno vrijeme uspio u pokuaju sjedinjavanja obje struje
slovenake politike u jednu. Kada poslije 1871.tabori jenjavaju obnovie se ona stara
formula diobe konzervativaca i liberala, pa su zbog toga na izborima koji se se odrali
1873.

nastupali

odvojeno.

Makedonija
Rasparana u nekoliko vilajeta i sa jakim unutranjim administrativnim granicama,
Makedonija je imala drugaiji politiki razvitak. Politiki nju poinje ujedninjavat
makedonski nacionalni preporod. On se odvija u borbi sovje kole i posebnu crkvenu
organizaciju. Zahtjev za slovenskim vladikama izaziva dubok sukob sa Carigradskom
patrijarijom, koja podrava Grke i ne izlazi u susret slovenskom stanovnitvu da mu se
da crkva njegovog jezika. Za razliku od ostalih nacionalnih pokreta na Balkanu,
Makedonc e posljednji dobiti svoje nacionalne institucije da preko njih ubrzaju razvoj
6

nacionalne

svijesti.

Sve do 1944. Institucije iz oblasti kulture, prosvjete i politike bie u rukama susjeda i
zbog toga proces institucionalinizirane izgradnje nacionalne svijesti silno okasnio. U
nacionalnom preporodu istiu se dva brata Miladinova u Ohridu, Dimitrije i Konstantin,
kao i prosvjetni radnik Jovan Dinot. Braa Miladinovi suraivali su sa saradnicima u
cijeloj

Makedoniji

posebno

sa

braom

Robev.

Karakteristika ove faze makedonskog nacionalnog preporoda je u tome to je duboko bio

proet slovenskim duhom. Opi protivnici sa sjevera su bili helenci, zatim Srbija koja je
imali interes za ovo podruje kao i to bugarska buroazija gleda na Makedoniju kao na
svoj prostor. Veliki udio u makedonskom pitanju imala je politika ruskih careva, koja je
izbijanjem krimskog rata malo potisnuta. Rusija podrava jedinstvo pravoslavne crkve na
Balkanu, odnosno jednstvenu Carigradsku patrijariju. Kada Rusija gubi Krimski rat
orjentira se na pomaganje bugarskog nacionalnog pokreta, koji je u Turskoj bio najjai, te
pomae Bugarima u rjeavanju ovog pitanja. Od tada poinju srpske akcije u Makedoniji
i sukobi oko ovog podruja sa Bugarskom. Od 1868. U Beogradu poinje sa radom
odbor za pomaganje srpske prosvjete u Makedoniji i Staroj Srbiji, u kome se angauju
Niifor Dui i Stojan Novakovi. Ono to je uticalo na stagnaciju nacionalog pokreta i
njegovog razvoja svakako su : velika odvojenost sela i grada i Slabost makedonskog
nacionalnog preporoda. Proces je podstaknut dodatno iseljavanjem makdeonskog
gradskog svijeta u susjedne drave, prvenstveno u Bugarsku i Srbiju. Kada je 28. februara
1870., priznata Bugarima autonomna crkva u svim slovenskim oblastima osim Bosne,
Sandzaka, i grkih dijelova, priznata je ne samo crkvena nego i vjetaki odreena
nacionalna bugarska granica. Sultanovim beratima iz 1890. i 1894 dozvoljeno je
bugarskim prelatima da organiziraju svoju crkvu u Makedoniji. Iako pravoslavni
Makedonci se od Bugara razlikuju neto: slino Srbima slave krsnu slavu i slino Grcima
imendan. Turci pokuavaju da sprijee vrenje koje je uzrokovano nacionalnim
preporodima, hapenjem glavnih makedonskih preporoditelja koji su pored svih slabodti i
nevjetine, bili sposobni da nau pravi izlaz. Dimitrije Miladinov bio je optuen da j ruski
agent pa je interniran. Kada se pokazalo da je pojaana kontrola odailjanja knjiga iz
Srbije u makedonska i bugarska uilita ne uspjeva, Turska se rijeila da ivim zidom
ogradi Srbiju od svojih slovenskih susjeda, pa se oko Srbije poinje stvarati zatitni pojas

koji

je

bio

naseljen

erkezima.

Profili drutva u drugoj polovini 19. stoljea

Slovenija
Generalno karakteristike rtva u Habrsburskom carstvu su u tome, sto se ta drutva
razvijaju u sjenci uspona ,aarskog i njemakog drutva. Stvaranje kapitalistikog
zemljinog veleposjeda na ruevinama feudalizma u Babsburskoj monarhiji ostavljalo je
seljaka izvan politikog mehanizma, a to je za poslejdicu imalo da se zapadne oblasti
jugoslavneskog anroda ne izjednaavaju sa ustonim u drutvenom mentalitetu.
Mentalitet starog aristokratskog drutva u cjelini je sauvan i prenesen u naredne
decenije, tim prije to je propalo plemstvo i cijela vladajua klasa poslije 1849. I ive od
legende da su oni oslobodili narod od feudalnih okova a ne narod njih. Od 1873 izgrauje
se eljeznika mrea u Monarhiji. Slovenija je na juom eljeznikom putu Be Trst,
kojim ide glavni austrijski uvoz. Kod Slovenaca je ovakav razvoj pogoravao drutvene
uslove za ujedinjenje nacije. Stvaranje novog drutva pogodovalo je jo vie nego kod
Hrvata, strancima koji po razbijenim slovenakim pokrajinama sainjavaju gornje klase, i
intelektualne stratume i negdje cijelo gradsko stanovnitvo. Slovenci nemaju svog
plemstva, koje kapital iz agrarne reforme bar djelimino sauvati u okviru nacionalnih
poslov. Polovina Slovenaca ivi u pokrajinamana njemakom i italijanskom etnikom
veinom

predstavlja

samo

ugroenu

nacionalnu

manjinu.

Druga polovina XIX st: - slovenaki narod doivljava promjene, razvija se industrijsko
dr, prije bilo koje junoslovenske drave, stanovnitvo biljei veliki porast, Stvaraju se
industrjski centri: Trst, a Ljubljana od 1910. sa 41 000 ljudi, zatim Maribor, Celje, Beljak,
Jasenice; Slabost ovog drutva je to se u njemu ne vidi slovenaka nacionalna da.
Ekonomski

socijalni

progres

nosi

stranac.

70-tih godina po eskom uzoru se otvaraju tedionice, cilj tedionica je bio da se preko
njih nacionalna buroazija odupre dominaciji stranog kapitala. Industirjska akcionarska
drutva

su

zasnovana

na

njemakom

francuskom

kapitalu.

Makedonija
Od Krimskog rata, muslimansko graansko stanovnitvo, u Makedoniji azaduje
ustupajui mjesto hrianskom. O tome govori putopisac Bjankoni. Malo je bilo
musliimanskih seljaka i oni su u veini bili muslimani slovenskog porijekla.
Njvei grad izuzev Soluna ne prelazi iznad 30 000 ljudi.Od Soluna Vardarskom dolinom
idu

trgovaki

karavani

za

BG,

nosei

duhan,

pamuk,

vunu

kou.

Od 1856. Carska otomanska banka ima svoje filijale po Makednoiji, turkse vlasti po
selima formiraju seoske kase, za pomo zemljoradnicima. Izrauje se pruga Solun
Skoplje , koju je 1874. Hri produio do Kosovske Mitrovice, a namjera je bila da se
produi do Bosne sto nije uspjelo. Bosna je ostala bez pruge za Carigrad, pa e je tek
kasnije povezati Austrija Brod sa Srajevom i to poslije 1879. , koja e biti poslije 1891.
produena do Metkovia, odakle je imala vezu sa Gruom i Zelenikom. eljeznice po
Srbiji poinju se graditi poslije 1880 ( BG Ni 1884, Ni Vranje 1886) . Modernije
drumove po BiH poinje graditi Omer paa Latas, Sarajevo- Travnik, koji e skratiti put
do Sarajeva na Savu. Za vlade Topal Osman erif pae, ove komunikacije e se proiriti,
iako e ostati praksa da se gradi kulukom i uz prinudu. Drvo je glavni industrijski i
izvozni kapital. U opticaju je po Bosni , turski i austrijski novac i ovaj posljednji posebno
nakon uvoenj papirnog turskog novca kaima. Stanovnitvo se uglavnom bavilo
poljoprivredom i to stoarstvom, seljak je dijelom lsobodan a dijelom kmetovskm
odnosu.

Kultura

U drugoj polovini 19. stoljeu broj prosvjetnih i kulturnih insitucija znatno je

napredovao. Taj broj prosvjetnih i kulturnih objekata se sve vie poveavao.
U Srbiji Stari Licej je pretvoren 1863. u Veliku kolu, dogradnjom i irenjem ta ustanova
postepeno je izrasla u Univerztet evropskog ranga, iako e se status univerziteta formirati
tek nakon 1905 god. U Hrvatska, Univerzitet e biti otvoren tek 1874. Pa se vrijednost
njegovih diploma ne priznaje u cijelom carstvu na poetku. U jugoslavenskoj nauci
javljaju se velika imena:

LINGVISTIKA: ura Danii, Vatroslav Jagi, Tomo Mareti ( on je napisao naunu

gramatiku hrvatskog ili srpskog jezika);
HISTORIOGRAFIJA: Stojan Novakovi, Ivan Kukuljevi Sakcinski ,Ilarion Ruvara,
Franjo Raki;
PRIRODNE NAUKE: Josif Pani kojii je bio botanar i matematiar Mihailo Petrovi.
Ovaj rast kulture prati jaanje svih kulturnih institucija. U Zagrebu se otvara
Jugoslavenska akademija znanosti i umjetnosti 1867., a u Srbiji se ranije Srpsko ueno
drutvo pretvara u Srpsku kraljevsku akademiju. Do kraja postojanja Austro-Ugarske,
Slovenci nee dobiti nijedan univerzitet, pa ni akademiju nauka. Otvara se veliki broj
pozorita; u Novom Sadu se 1861. otvara Srpsko pozorite, dok se u Beogradu otvara
Narodno

pozorite

tek

1869.

U Sloveniji su politiki okviri nepovoljno uticali na razvoj te institucije, pa iako e poeti

da cvjeta od 1848, temelje e uvrstiti tek otvaranjem Novog zemaljskog kazalita 1892.
Izgradnja kulturnih institucija i posebnih nacija idu zajedno. Upadljiva karakteristika tog
razvoja jeste bri razvoj umjetnosti nego nauke, koja se vezuje za prosvjetu muzeje, kao i
dvije akademije nauka.
ezdesetih godina poinju se javljati prvi knjievni asopisi: kod Srba Danica kod Hrvata
Vijenac, a kod Slovenaca Ljubljanski zvon. Prelaz sa romantizma na realizam kod svih
jugoslavenskih naroda dogaa se u priblino isto vrijeme: oko 1870 god. Zajedniko za
sve je to e knjievnici do pojave realizma traitit utoite u nacionalnoj ideologiji.
KNJIEVNOST
Najistaknutiji knjievnici u drugoj polovini 19. stoljea: kod Srba su to Vuk Karadi i
Petar Petrovi Njego. Njegoev Gorski vijenac doivjet e dvadeset izdanja i postat e
najitanije djelo kod Srba. Na njemu e se pred kosovskog mita izgraditit etika srpskog
nacionalnog pokreta u narednom vijeku. -Kod Hrvata su to Ljudevit Gaj i Ivan Maurani
koji je pozna po djelu Smrt Smail-age engia. -Kod Slovenaca: Jornej Kopitar i France
Preern sa svojim djelom Sonetni venac.

10

Srpski pjesnici: Pjesnik Jovan Jovanovi Zmaj: bio je srpski liriar, patriotski i djeiji
pjesnik. Pored njega, ura Jaki koji je bio pjesnik, dramatiar i slikar
Laza Kosti pjesnik i pisac nacionalnih drama.
Hrvatski romantizam: istaknuti su August enoa, Mirko Bogovi, i Luka Boti;
Kod Slovenaca : Fran Levstik, kojoi je pisao pjesme, prozu, politike eseje,. Pokuava je
da slovenaki jezik oistiti od njemakog uticaja, Svojim djelom postavljao je slovenako
nacionalno pitanje. Najznajnija pripovjetka mu je Martin Krpan s Vrha. Pored njega jo
su

znaajni

bili:

Simon

Jenko

Janez

Trdina;

Osnovna razlika romantizma i realizma: Romantiari njeguju epsku poeziju i stihovanu

nacionalnu dramu, dok novi narataj realista njegiue roman, poklanjaju veliku panju
graanskom i malograanskom drutvu.
U srpskom realizmu istaknuti su Ljuben Karavelov i Svetozar Markovi koji ima djela
Pevanje i miljenje, Realnost u poeziji.
Knjievnici kod Srba: Laza Lazarevi, Sima Matavulj. Kod Hrvata: Evgenije Kumi,
Ante Kovai, kao i istaknuti pjesnik : Silvije Strahimir Kranevi, te pripovjeda
Vjenceslav Novak. Slovenski realisti: Janko Kersnik, Anton Akerc i Ivan Tvar.

Muzika
Najznaajnija pojava u drugoj polovini 19. stoljea bila je pojava je nacionalne opere, u
poetku vie kod Slovenaca i Hrvata nego kod Srba. Kod Slovenaca to su bili Gustav
IIpavec, Fran Gerbi i Anton Foerster, Kod Srba: Kornelije Stankovi i Stevan
Mokranjac (Rukoveti)

Likovna umjetnost
Lagano se likovna umjetnost uklapala u evropske tokove. Slikari su se kolovali u Parizu,
Minhenu, Temivaru,. U Hrvatskoj prvi ilirski slikar bio je Vjekoslav Karas, zatim slikari
Josip Rai, Miroslav Kraljevi

11

Graanske slobode, ustavni sistemi i politike stranke

U Srbiji se politika oslanja na grad i inovnitvo, a u zemljama pod habsburkom vlau

u politici uestvuje onaj bogatiji sloj stanovnitva i donekle bogatiji seljaci, koji su
potisnuti u pozadini. U Habsburkom carstvu uveden je centralizam ustavu 1861.
Poslanike su slala predstavnika izborna tjela, iz junoslavenskih zemlaja bilo ih je iz
Dalamcije, Istre, tajerske, Kranjske. Poslanici su birani direktno i usmeno preko
izbornika. U Hrvatskoj se izborni sistem 1861. drao sistem iz 1848. Kada su se nagodili
sa Maarima, Hrvati su 1868. slali svoje poslanike u zajedniki sabor. Izborne reforme
1873. u austrijskom i 1874. u ugarskom djelu carstva nisu mjenjale nista ni 1882. Samo
se vie teilo autonomiji. Srbi iz Vojvode nisu imali administrativnu autonomiju, samo su
u crkvenim saborima imali predstavnitvo koji je slalo svojih 25 predstavnika do 1871. na
sabor, a od te godine 50 predstavnika.
U Srbiji je ustavni razvoj iao u drugom pravcu, prema parlamentarizmu. Teina voenja
drave prelazi na gradove i buroaziju. Zakon o narodnoj skuptini kneza Mihaila 1861.,
birako pravo su imali oni koji su plaali porez. Skuptina sazvana svake tree godine.
Poslije smrti kneza Mihaila radilo se na promjeni Ustava. 1869 stanje je poboljano, ali
je ipak zadran kruti centralistiki sistem, vlada nije odgovarala skupini i 1874. je pala
vlada prvi put u historiji Srba. Razlika politikih stranaka u Srbiji i ostalim
junoslavenskim zemljama, jer su tenje Srba bile graanske slobode i tenja za
samostalnost. Tu organizirana politika stranka poinje sa srpskim liberalizmom koji
raste na ruevinama poretka Karaora i Obrenovia. Vode ga Jovan Risti i Jevrem
Gruji, a ideolog Vladimir Jovanovi. Oni su smatrali da se problemi u monarhiji mogu
rjeiti mirnnim putem. Glavni suparnci cu im konzervativci pod vodstvom Milutina
Garaanina i Jovana Marinovia, a od 1881. Napredna stranka postaju. Dok e Svetozar
Markovi teiti srpskoj demokratiji i o tome kako Srbija moe biti slobodna kad i okolni
narodi budu slobodni. Njegopvi nasljednici stvorit e sprski socijalistii pokret i
radikalnu stranku.
U Hrvatskoj politike stranke izrastaju iz ilirskog vremena. Narodna stranka je batina
ilirske tradicije. Do 1870. te stranke u Hrvatskoj i Dalamciji su zajedniki pokret Srba i
12

Hrvata. Due narodne stranke u Hrvatskoj us bili trosmajer i Franjo Raki. Ideja stranke
je bila junoslovenska, al se u prvi plan stavlja Hrvatska. Glavni rivali su im bili unionisti
u Hrvatkoj, a u Dalmaciji autonomisti. Nauspror Nardone stranke bila je Hrvatska stranka
pod vodstvom Starevia i Kvaternika koji su se zalagali za osloboenje Hrvatske od
svaijeg uticaja s vana i potrebi osmamostaljenja. (govori se ovdje o prvatvu, tako da
nema potrebe da ja piem, nauili smo )

U Sloveniji su se vrlo kasno upoznaju politike stranke, tek od donoenja Ustava 1867.
moe se govoriti o politikim udruenjima, ali se ona jo uvijek ne pretvaraju u politike
partije. Liberali i konzervativci se razdvajaju krajem osamdesetih godina u posebne
politike stranke. Prvo se cijepaju 1889. u Gorici, pa onda pod utjecajem Drugog
katolikog kongresa, 1889. kranjski konzervativci osnivaju u Ljubljani Katoliko
poliltiko drutvo, na ta reaguju liberali pa zato osnivaju Slovensko drutvo. Ovo
katoliko drutvo je kasnije preimenovano u Katoliku narodnu stranku. Liberali se od
1894. nazivaju Narodnom naprednom strankom. Od 1896. u Sloveniji poinje da postoji i
Jugoslovenska socijaldemokratska stranka. Onda od 1889. Prvi slovenski klerikalizam, u
kojem e da se istaknu dva najznaajnija imena Anton Mahni i ljubljanski biskup Jakob
Missia. Oni nastoje uvesti osnovno katoliko naelo u sve oblasti politikog ivota.
Janez Krek je bio obrazovani pop koji se oslanjao na seljatvo i jedan dio radnitva.
Udario je temelje slovenakom klerikanizmu. Ve 1897. ujedinila su se sva katolika
radnika udruenja u Slovenako kransko socijalno delvasko zvezo. Od 1898.
Slovenaki klerikalizam se povezuje sa Hrvatskom strankom prava i njegov predstavnik
se na pravakom kongresu izjasnio za prikljuenje Ujedinjene Slovenije Hrvatskoj na
osnovi hrvatskog dravnog prava. Bitna posljedica razvoja politikih stranaka kod
Jugoslavena i njihovih ideologija sastojala se se u tome sto sa poetka narednog vijeka
evoluiraju u nacionalistike parije. Poetkom narednog vijeka vjerovat e se da
nacionalizma nije bilo prije 80-tih godina,

13