naat Mhendisi Yasin ENGN THBB Teknik Ofis

AKILLI BNALAR
Giri
nsanolu yaratlndan gnmze dek hep en iyisini aramaktadr. Ve kendinden
nceki bilgi mirasn katlayarak gnmze kadar da bunu hep baarmtr. yle
seviyelere gelmitir ki insansz uan uaklar, kusursuz retim yapan robotlar, dnya
satran ampiyonunu yenebilecek bilgisayar sistemleri ve kendi kendini ynetecek
binalar yapmtr. Betondan, metalden ve camdan oluan binalara akl
kazandrmtr.
Tarihte ses yaltml, s yaltml, akustik zellikli, gnei belli alarla alan ve deprem
sonras hasar bilgisi veren binalarn varl bilinmektedir. Selimiye Camisinde
gnmz bilim adamlarn artan akustik sistem, Msr piramitlerinde len kiinin
adna yaplan odaya doduu ve tahta kt gnler ylda 2 kez gne girmesi, Bursa
Ulu Cami ve baz dier eski camilerde oynak mermer stunlarn deprem sonras
binann dengesinin bozulup bozulmadn gstermesi yzyllar nceki insan aklnn
yaplarda ki gzel yansmalardr.
Peki gnmzde yaplan baz binalara akll diyoruz ve hangi bina daha akll? Bu
yazda bu soruya cevap arayacaz.
Akll Binalar
Bir binaya akll bina (smart buildings veya intelligent buildings) derken binann sahip
olduu otomasyon sistemleri (s-iletiim-gvenlik vb.) ncelikle akla gelir. Ancak bu
konsepte binada kullanlan malzemelerin mhendislik zellikleri (smart materials) ve
binann statik ve dinamik yapsn (depreme ykne kar diren) da dahil etmek
zorundayz.
A.) Akll Bina Sistemleri
1. Enerji verimlilii sistemleri: Akll binada, istenilen ilerin, proseslerin yerine
getirilmesi iin enerjinin en dk seviyede kullanlmas istenir. Akll bir bina
servis mr boyunca en ekonomik ekilde hizmet vermelidir. Bunun salanmas
iin bir ok sistem organize bir ekilde kullanlr:

Bina otomasyon sistemi

Enerji ynetimi sistemi
Enerji kontrol sistemi
Merkezi kontrol ve izleme sistemi

rnek olarak, stma sistemleri hava scaklna gre ayarlanr ve optimum seviyede
olmalar salanr. Aydnlatma sistemleri gn iinde farkl derecelerde kullanlabilir.
Asansrler daha ok kullanlan katlara dier katlara uramadan kabilir. Yazn
havalandrma sistemleri hava scaklna gre otomatik olarak derecelendirilir. Daha
1

ekonomik iletiim sistemleri iin gerekli alt yap bulunur. Bina ierisinde ki havann
temizlenmesi iin havalandrma ve filtre eden sistemler havann temizliine ve
tazeliine gre alrlar.
Bir binada en nemli enerji sarfiyat kalemlerinden birisi aydnlatmadr. Ekonomik
aydnlatma yollarndan biri gn ndan en fazla ekilde faydalanmaktr. Gne
enerjisinden bir baka faydalanma ekli ise gne enerjisini (solar enerji) depolamak
ve oluan s enerjsi ile bina ierisindeki scak su ihtiyacn karlayabilmektir.

Resim 1: Gne nda maksimum

ekilde faydalanma (Ekolojik Bina-Frankfurt)

Resim 2: Solar enerjiden faydalanma

(Mesken bina Freiburg)

2. Gvenlik sistemleri: zellikle yangn gibi tehlikeli durumlarda akll binalarda

yangn bymeden engellemesi ve insanlarn rahata tahliyesine imkan
vermesi beklenir. Ayrca, binalara giri ve kta gerekli gvenlik nlemleri de
bulunmaldr.

En az insan gc ile gvenlik

Kart kontrol sistemleri
Kii tanma sistemleri (parmak izi-ses-iris tarama)
Duman alglama sistemleri
Kartsz girilerde alarm
Asansr ve kaplarda tehlike annda devreye girecek sistemler
UPS (G Kayna: elektrik kesilmelerinde devreye giren sistem)

3. letiim-haberleme sistemleri: En az maliyetle i ve d iletiimde en iyi

sistemler kullanlmaldr.

PBX telefon sistemi

Vidyotext
Kablosuz iletiim sistemi
Elektonik mail
Telekonferans sistemi

4. yeri otomasyonu: yerinde, alma ortamndan ve sisteminde en yksek

performans alnmas beklenir. Bunun iin gerekli baz sistemler:

Merkezi bilgi paylam servisi

Yedekleme sistemi
Bilgisayar destek sistemi
Bilgi servisleri

Akll bir binada tm bu sistemler tek bir ana sistemde toplanr ve idare edilir.
B.) Akll Bina ve Depreme Dayankllk
Bir binadan ne beklenir?
1.)
2.)
3.)
4.)
5.)
6.)

Salamlk
Gvenlik
Uzun zaman servis vermesi
Konfor
Verimlilik
Ekonomi

zellikle esneme kapasitesi fazla olan yksek katl binalarda ve uzun kprlerde
byk deplasmanlar olutuundan depreme kar diren ok nemli bir husustur ve
zel nlemler gerektirmektedir.
Deprem, iddetli rzgar gibi d etkiler ya da yangn ve korozyon gibi i etkiler sonucu
beklenilenden fazla gerilmeye ya da kimyasal, sl ve radyoaktif tehditlere maruz
kalan yaplarda bina ierisindeki uyarclarn girdileri ana kontrol merkezine gnderip
buradan da tepki oluturulmas (daha nce hazrlanm algoritmalara gre) akll
binalarn en nemli zelliidir. Deprem esnasnda sensrler vastas ile alnan kuvvet,
hz, ivme gibi bilgiler(input) toplanarak deprem ykn azaltacak tepkiler(output)
oluturulur.
Akll Bina emas:

A:Uyumsal Yaplar
B:Duyumsal Yaplar
C: Kontroll Yaplar
D:Aktif Yaplar
E:Akll Yaplar

ekil 1: Akll Bina emas

Uyumsal Yaplar: Kontroll bir ekilde sistemdeki deimelere adapte olabilir.

Duyumsal Yaplar: Sensrler yardm ile sistem performans izlenebilir.

Kontroll Yaplar: Duyumsal ve uyumsal yap zelliklerini tar.

Aktif Yaplar: Darda bir g kayna bulunur. Deprem, rzgar ve benzeri d etkiler
sonucu oluan yklere kar kontroll bir ekilde ayarlanabilir, gelitirilebilir tepki
veren elemanlara sahiptir.
Akll Yaplar: Yukardaki tm zelliklerin btndr.
nsan yaps ile karlatrrsak; duyumsal yap zellikleri insandaki duyu sistemine,
uyumsal yap zellikleri refleks sistemine, kontroll yap zellikleri kontroll olarak
tepki verebilmesine, aktif yaplar tepkisini duruma kar ayarlayp gelitirebilmesine
benzemektedir.
Akll Bina Elemanlar:
A.) Sensrler: Yapda oluan uyarnn derecisini basn, ekil deitirme, s,
elektrik, manyetik, kimyasal ve radyoaktif deerlerle len ve ileten elemanlardr.
Bina iinde kritik blgelerde olurlar.
B.) Tepki Elemanlar: Sensrleden gelen analog sinyaller kontrol merkezine ular
ve burada analiz edilirler. Kontrol merkezi ise gerekli kar tepki iin tepki
elemanlarn kuvvet, tork ve ivme gibi formlarda tepki retmesi iin uyarr.
Binada kullanlacak snmleyici ktleler binann bykl ile doru orantda byk
ve ok sayda olurlar. Dinamik etikiler kar 3 eit snmleyici sistem vardr:

Pasif: Kontrolsz bir snmleyicidir. almas iin herhangi bir g kayna

gerektirmez. Basit ve ucuzdurlar. Deiimlere adapte edilemezler ve bu
nedenle n grlen girdi ve ktlar iin gerekli bina zellikleri ok iyi ekilde
tasarlanmaldr. Sismik enerjiyi kendi ilerinde snmlerler.
Aktif: Sensrler(zemin veya yapnn iinde) ve tepki elemanlar(actuator)
vardr. Aktif snmleyiciler yapda grlen bir itmeye kar kuvvet retirler.
Tamamen kontrol edilebilirler ve byk g gerektirirler. Belli performans
artlarn salayacak ekilde deprem srasnda deprem girdilerini srekli
deerlendirip, gerekli direnci gsterirler. Belli algoritmalara gre tepki verirler.
Aktif- Pasif(Yar-aktif): Aktif ve pasif snmleyici sistemlerin zelliklerin
birlemesidir. Binada oluan harekete kar kontroll bir direnle kar koyar
ve kuvvetin etkisini azaltrlar. Tamamen kontrol edilebilirler ve daha az g
gerektirirler. Sismik hareket esnasnda ana g kaynaklar zarar grsede dahili
pilleri gerekli enerjiyi salar. Dk enerji ihtiyalar ve yksek
peformanslarndan dolay daha ok kullanlrlar. Byk bir ksm elektrik veya
manyetik alana hassasiyeti olan svlar ierir.

Akll Bina Elemanlarnda Kullanlan Malzemeler:

1.) MR Svs (MagnetoRheological Fluid) : MR svs manyetik kuvvet etkisi
sonucu sv fazdan kat faza milisaniyeler ierisinde geebilen ve manyetik kuvvetin
kalkmas durumunda ise tekrar sv faza geebilen zel bir kimyasaldr.

Deprem esnasnda deprem kuvvetinden tr oluan hareket binay ve iinde MR

svs olan pistonlar hareket ettirir. Piston iindeki hareket manyetik alan oluturur ve
sv fazda olan madde katlar. Harekete kar snmleyici (enerji yutucu) olan MR
svs ieren pistonlar depremden dolay oluan kuvvete ters ynde diren
uygulayarak deprem ykn azaltr ve binann daha fazla deplasmana uramasn
engeller. Kuvvet kalktnda ise bir yana doru salnm olan binann dengeye
gelmesi iin kat madde sv hale geer. Bu eit snmleyicilerin kullanlmas
sonucu binalarda ve kprlerde sismik aktivitelere kar kontroll bir ekilde tepki
verilmi olur.

Resim 3-4: Gri renkte ya kvamnda ve sudan 3 kat youn olan MR svs birinci resimde
sv fazda iken mknatslanma sonucu ikinci resimde grld gibi katlamtr.

MR svsnn iinde:

%20 - % 40 orannda 3 5 mikrometre apnda demir paracklar,

Hidrokarbon ya
Demir paracklarnn yzmesini, svnn kayganlnn salanmasn,
viskositinenin gelimesini ve anmann engellenmesini salayan ierii sr
olan katk malzemesi vardr.

Soru: MR svs nasl milisaniyeler iinde katlayor?

Cevap: Bunu iinde buluna karbonil demir paracklar salyor. Manyetik alan
sonucu demir paracklar adeta biribirlerine kitleniyor (polarize olurlar) ve sv madde
kat bir hal alyor(viskoplastik). Manyetik alan ne kadar kuvvetli ise de kat fazdaki
maddenin sertlii o kadar artmaktadr.
MR svl snmleyiciler, genelde geni snmleyici pistonlarda ve binann genelinde
ok sayda kullanlr.
Gkdelenler ve ok uzun kprler zellikle deprem ve iddetli rzgar sonucu
rezonansa urayabilir. Bu nedenle rezonans dalgalarn engellemek ve snmlemek
iin byk snmleyiciler kullanlr.
MR svl snmleyiciler aktif-pasif snmleyici grubuna girerler ve kuvvete ve oluan
manyetik alana kar snmleme kabiliyetleri deimektedir. Byk bir g
kaynana ihtiyalar yoktur.

Resim 5 : 1 metre uzunluunda ve 250 kg rlnda bir damper. 200 kN kuvvetlik bir diren
uyguluyor.

MR svl damperin almas:

Pistonun iinde 3 blgede elektromanyetik bobinler vardr ve her pistonda yaklak 5
litre MR svs bulunur.Deprem esnasnda bina iindeki sensrler ana bilgisayara
sinyal yollar ve snmleyicilere bu elektriksel olarak iletilir. Elektriksel ileti bobinleri
manyatize ederek pistondaki MR svsnn kat faza gemesini salar. Bir saniyede
binlerce kez MR svs sv fazdan kat faza geer ve bu maddenin ok snmasna
neden olur. Snmleyici iinde bulunan sl genleme akmlatr svnn
genlemesine kontroll olarak izin verir ve ar basn olumasn engeller.
2.) ekil Hafzal Alamlar(Shape Memory Alloy SMA): Yksek scaklkta ki
metal souduka plastik deformasyona urar ve eski scaklna dndnde eski
eklini alr. Nitinol bu zellikte bir metaldir.
3.) Piezoelektrik Sensrler: Elektriksel tepkiyi ileterek kuvvet olumasn salarlar.
Kristal ve seramik malzemeler idealdir, ancak krlgan olduklarndan daha ok PVDF
gibi polimerler kullanlrlar.

Resim 6: Piezoelektrik Sensr

4.) Optik Fiber Sensrler: 2 boyutlu dinamik yer deitirmeyi lerler.

Refraktometrik olmas ve ok hzl sinyal tamalar avantajlar yanlardr. Daha ok

ekil 2: Optik Fiber sensrler binann

bir ok yerinde kullanlabilir.

Akll Binalarda Kapal Kontrol Sistemi:

kt(Output)
Tepki Arac

Kontrol Sinyali

Kontrol Kuvveti

Sistem

Sensr

Dijital Kontrol nitesi

ekil 3: Kapal Devre Kontroll Sistem emas

Tepki Elemanlar:
1.) Aktif Ktle Snmleyiciler( TMD: tuned damping mass): Binann st katlarna ek
ktleler koyulup binann snmleme etkisinin artmas salanr. Aktif olarak tepki
veren elemanlardr ve bu nedenle byk g kayna gerektirirler. Yksek katl bir
ok elik binada bu uygulama bulunur. Burada ama ktlenin artrlarak deprem
7

ivmesi ile oluan kuvvetin azaltlmas ve sonuta daha kk deplasmanlarn

meydana gelmesidir. Deprem esnasnda sensrlerce tespit edilen deprem yk ve
dier bilgiler sonucu srtnmesi az olan yzeyde bulunan ek snmleyici ktleye
kontroll yk uygulanr. Bu sayede deprem ykne kar bir yk ile binann depreme
kar korunmas salanr. AKSler hidrolik ve yayl sistem elemanlarndan oluur.

Yay

Snmleyici
Ek Ktle

ekil 4: AKS Mekanik Modeli

Resim 7: Dnyann en yksek

binas olan (508 m)Taipei
101in 80. katnda bulunan 730
tonluk snmleyici ktle

Resim 8: AKSnin ilk kullanld bina:

Resim 9 : AKS - Kyobashi Seiwa Binas

Kyobashi Seiwa Binas-Japonya

Bina zellikleri: 33 m yksekliine (11 kat) olan bina yapsal olarak ok

narindir. 4 metre eninde ve 12 metre geniliindedir. elik yap olan binada
kutu kesitler ve H-profil kesitler kullanlmtr. Binann st katna aktif ktle
snmleyicisi yerletirilmitir. Bunun amac yatay deprem ykn azaltmak ve
binann peryodunu artrmaktr.

Binann zemin katna, orta katlara ve atya sismik hareket alglayan

sensrler yerletirilmitir.

Ana kontrol bilgisayar her sinyali analiz edip tepki emri verir.

Tepkisel aralar emri kontrol eder ve deprem kuvvetinin tersi ynne

ktleyi tar. Burada kullanlan tepkisel aralar hidrolik sistemle almaktadr.
Bir aki ve 2 adet pompadan meydana gelmitir. Kk pompa devaml olarak
dk seviyede basn uygulayabilmektedir. Byk pompa ise deprem
meydana geldiinde daha byk basn uygulamaktadr.

Tepki aralar her iki eksene doru 2 adet elik kablolara asl olan
ktleyi harekete geirebilmektedir. Tepkiye cevap 0.01 saniye gecikme ile
gerekleir.
AKS kullanlan sistemlerde grlecek en byk sorun; deprem esnasnda
gerekli direncin srekliliini salayacak enerji kaynaklarnn gvenlii ve
alabilirliidir. Bu nedenle ok gvenli bir ekilde enerji kayna
gerekmektedir ve bu genelde yapnn iinde deil dnda olur. Yinede
elektronik sistemlerin gvenliini deprem esnasnda koruyabilmek olduka
gtr. Ayrca bina iindeki sensrler ve tepki elamanlar peryodik olarak
kontrol edilmeli ve gerekli bakm yaplmaldr.
AKS elemanlar daha ok elik yaplarda kullanlr. Bunun en byk nedeni
elik yaplarn daha snek olmalar ve elastik deformasyon limitlerinin yksek
olmasdr. Ancak betonarme binalar daha rijittir ve daha az deformasyona
urarlar. Deprem esnasnda oluacak ykler nedeniyle tayamayaca
yklerden tr inelastik davran gsterebilir. Bu nedenle gerekli tepki
elemanlar elastik deformasyona gre deil inelastik davrana gre diren
gsterecek ekilde modellenir. Ayrca betonarme binalar daha ar
olduundan sabit arlkta ayr bir yk getirecektir.
2.) Visko-Elastik Snmleyiciler: naat sektrnden nce uak
teknolojisinde kullanlan V-E malzemeler ilk kez 11 Eyll saldrlarnda yklan
Dnya Ticaret Merkezi Kulelerinde kullanld(1969). Yaklak olarak 10.000
adet V-E snmleyici elik levhalar ve elamanlar arasna monte edilmitir. V-E
snmleyiciler, visko-elastik tabakalrn kayma deformasyonlar ile enerjiyi
snmlemektedir.

Resim 10: V-E snmleyici modeli

3.)Sismik zolasyon: Sismik izlasyon sistemleri binann temeli ile st yaps arasna
konulan zel izolatrler araclyla binann zeminden ayrlmasn salayan
sistemlerdir. nce elik levhalar arasna volkanize kauuk-kurun elemanlarn kat kat
yerletirilmesi ile oluur. Sismik zolasyon sistemlerinin uygulanmas ile ulalmak
istenen hedefler :

Yapnn doal periyodunu uzatmak ve bylelikle deprem hareketi srasnda

yapy etkileyecek titreimleri izole etmek

Yaplarda sismik izolasyon sistemlerinin uygulanmas ile birlikte, deprem

srasnda meydana gelen kat ivmeleri ve greli kat telemelerini
snrlandrarak, en byk yer deitirmenin temel seviyesinde olumasn ve
styapnn adeta rijit bir cisim gibi hareket etmesini salamak,

Binada olas bir fiziksel hasar nlemenin tesinde, iinde yaayan insanlar ve
kullanlan eyalarn da bu doal afetten etkilenmemelerini ve her tr eyann
deprem sonrasnda da kullanlr kalmalarn salamaktr.

Sismik zolasyon Sistemlerinde drt farkl sismik izolatr tipi tek bana ya da farkl
kombinasyonlarla kullanlmaktadr. Bunlar sras ile kurun ekirdekli izolatrler (LRI),
kayar plakal doal kauuk izolatrler (SLR), apraz dorusal hareket sistemi (CLB)
ve elik bilyal izolatrlerdir (SBB).

Resim11: Sismik yaltlm bina(soldaki) ve normal bina(sadaki)

10

Resim 12: Betonarme temelde kurun

Resim 13: elik kolon altnda

ekirdekli izolatr

kurun ekirdekli izolatr

Atatrk Havaliman D hatlar Terminali'nin ats ile kolonlar arasnda 180

adet sismik izolatr monte edilmitir. zolatrler sayesinde, 186 bin
metrekarelik binann elik bilye ve yataklar zerine oturtulmasndan dolay
depremin iddetinin srtnme kuvvetiyle snmlendirilmesi salanmtr.

Resim 14: Atatrk Havaliman D hatlar

Terminali'nin at ve kolonlar arasndaki
izolatrler

Ayrca, 12 Kasm 1999da meydana gelen 7,2 byklndeki Dzce

depreminde fay hattnn ok yaknndan gemesi sebebiyle zarar gren
viyadklere 3er metre apnda 6ar ton arlnda 500 tane izolatr monte
edildi. Yaklak deeri 15 milyon dolar bulacak sismik izolatr takviyesi,
viyadklerin bundan sonra yaayaca depremlerde sfr derecede
etkilenmesini salayacak.

11

Trkiyede ki baz akll binalar:

1.) Polat Tower Residence:
Bu akll binada, depremi 8 saniye nceden
alglayp tm nlemleri alan deprem sensrleri,
ime suyu kalitesinde su salayan artma
sistemleri, konut sahiplerini 150 metreden alglayan
gvenlik otomasyonu ve tehlike annda dmeyen
paratl
asansrler
gibi
birok
zellik
bulunmaktadr. nternet araclyla eve geli tarihi
izlenebilmekte ve evin kontrol dzeni istenilen
ekilde ayarlanabilmektedir.
Binann doalgaz sistemi de gvenlik nedeniyle 34.
katta bulunmaktadr ve deprem annda alt katta
doalgaz kilitlenmektedir.
31 bin 500 noktasndan kontrol edilebilen bina
dnyann en akll 4 binasndan biri, konut olarak
da dnyann en akll konut binasdr.
2.) Tekfen Tower
Tekfen Tower direksiz 118 metre yksekliindedir. 33,000 m2 ofis alanna sahip olan
bina, Ekim 2003'de hizmete almtr. Binada uluslararas standartlarn en st
derecelerinde yer alan stma, soutma sistemi olan VAV (Fan Powered Rehcat)
kullanlmtr. Bu sistem hava kalitesini maksimuma karmaktadr. 24 saat metal
detektrl ve x-ray tarama kullanlan gvenlik hizmeti, kapal devre kamera
sistemleriyle beraber, proximity kartl gei sistemi ile giri ve klar bilgisayara
kaytl olarak kontrol edilmektedir.
Binada toplamda kullanlacak 8000 kVA'lik
elektrik enerjisi ve herhangi bir kesintide
devreye girecek olan 4200 kVA'lk jeneratr
gc bulunmaktadr. Is ve duman
detektrleri, sprinkler, yangn dolaplar ve
basnlandrlm yangn merdiveniyle
kullanclarn can ve mal gvenlii en st
dzeyde salanmaktadr. Teknik donatlarn
en nemlilerinden biri olan
telekomnikasyon altyaps da zellikle
zerinde durulmu ve titizlikle
detaylandrlmtr. Binada her kat bana 50
telefon hatt ayrlmtr. Telekomnikasyon
asndan gnmzn en yksek standardn
oluturan fiber optik balant sistemi binada
yer alacak olan dier nemli bir zelliktir.

12

Kaynaklar:
1.)http://www.coggan.com/aboutintelligentbuildings.html#article
2.)http://www.polattower.com
3.) http://www.imo.org.tr/Yayinlar/tg/tg126/m-saatcioglu.htm
4.)A.nal,A.Ersin;TMH Say 435-2005/1

13